Mithradates VI Eupator: Roma'nın Büyük Düşmanı

MITHRADATES VI EUPATOR
Romann Byk Dman
Bu kitap, DUMANKAYA HOLDNGin

katklaryla baslmtr
Romann Byk Dman
Murat ARSLAN
ODN YAYINCILIK
ODN YAYINCILIK
Eskia Tarihi Dizisi: 1
Murat Arslan
Romann Byk Dman
Yaynlayan ve Yneten
Huriye ARSLAN-Dolunay ARSLAN
Kapak Dzeni
ZM REKLAM
Ege Basm, Matbaa ve Reklam Sanatlar Ltd. ti.

Birinci Bask, Ocak 2007
ISBN:978-975-9078-02
Kapak Resmi: Mithradates Ba. Louvre Mzesi.
Her trl yayn hakk sakldr.
2007 Odin Yaynclk
Aydntepe Mah. zek Merkezi D Blok no: 8 Tuzla,
34947, stanbul
Tel.: 0 216 493 38 00 Fax: 0 216 493 27 38
e-mail: info@odincopy.com
www.odiyayincilik.com
NDEKLER
NSZ..............................................................................................................................VII
Sunu.....................................................................................................................................IX
Teknik Noktalar..................................................................................................................IX
Metinde Kullanlan Terimlere likin Ksaltmalar Listesi......................................... XIII
Metinde Kullanlan Hellence Harflere likin Transkripsiyon Listesi ................. XIII
Metinde Kullanlan Standart ve Sreli Yaynlara likin Ksaltmalar Listesi.......XIV
GR......................................................................................................................................1
A. P O N T O S T A N K A R A D E N Z E: Bir Adlandrmann
Ardndaki nyarglar, Varsaymlar ve Gerekler ............................. 1
B. Pontos Blgesinin Tarihsel Corafyasna Genel Bak................. 16
C. Tarihsel Geliim.................................................................................. 49
I. KRALLIKTAN MPARATORLUA...............................................................73
A. Mithradates VI Eupatorun Douundan Birinci
Mithradates-Roma Savana Kadar (. 134-. 89) ..................... 73
B. Mithradates VI Eupatorun Kk Asyada Uygulad
Roma Kart Politika .......................................................................114
II. FATH VE KURTARICI.................................................................................... 127
A. BRNC MITHRADATES ROMA SAVAI (. 89-. 85).......127
1.
Kk Asya Savalar........................................................127
2.
Mithradatesin Kk Asya Politikas...............................143
2. A. Ephesos Akam; Nedenleri ve Sonular ....................... 159
3.
Mithradatesin Rhodos Kuatmas ....................................174
4.
Hellas Savalar .................................................................187
4. A. Sullann Atina Kuatmas................................................. 196
4. B. Khaironeia Muharebesi ve Sonular................................. 203
4. C. Orkhomenos Muharebesi ve Sonular.............................. 224
5.
Dardanos Antlamas.........................................................240
6.
Sullann Kk Asya Politikas .......................................248
III. DPLOMAS VE SAVUNMA ......................................................................... 267
A. KNC MITHRADATES ROMA SAVAI (. 83-. 81)........267
1.
Murenann Pontos Seferleri ve Sonular .................................267
2.
Cilicia Eyaletindeki Korsanlk ve Haydutluk Faaliyetleri
(. 80-. 74) .............................................................................291
IV. ANADOLUDA ROMALILAR...................................................................... 305
A. NC MITHRADATES ROMA SAVAI (. 74-. 63).....305
1.
Bithynia Kral Nikomedes IV Philopatorun Vasiyeti ..............305
2.
Mithradatesin Kyzikos Kuatmas ............................................321
VI
3.
Direnme ve Boyun Ei; Lucullusun Pontos stilas

ve Sonular..................................................................................340
4.
Lucullusun Armenia Seferi........................................................388
5.
Kraln Dn..............................................................................418
6.
Lex Gabinia; Pompeiusun Korsan Seferi .................................435
7.
Lex Manilia; Pompeiusun Mithradates Seferi ve Sonular...446
8.
Lex Pompeia; Pompeiusun Kk Asya Politikas..................484
9.
Mithradatesin Son Plan ve Pharnakesin haneti.....................494
B. MITHRADATES VI EUPATORUN KL ..............................511
V. SONSZ.................................................................................................................... 527
APPENDIX 1 .................................................................................................................. 532
A. Mithradates VI Eupator Dionysosa likin Antik
Kaynaklarn ve Modern Literatrn Durumu.................................532
APPENDIX 2 .................................................................................................................. 540
A. HELLENSTK KRAL LSTELER..............................................543
B. ROMA CONSUL LSTES (. 177-. 34).................................543
METNDE KULLANILAN ANTK KAYNAKLARA LKN
KISALTMALAR LSTES ............................................................................547
BBLYOGRAFYA ....................................................................................................... 571
Haritalarn ve Resimlerin Listesi.................................................................................... 609
INDEX............................................................................................................................... 610
NSZ
Bu kitap, Pontos Kral Mithradates VI Eupator Dionysosun biyografisidir. 2003 ylnda Akdeniz niversitesi, Eskia Dilleri ve Kltrleri
Blmnde tamamladm Mithradates VI Eupator ve Roma balkl
doktora tezimin drt senelik yorucu; fakat keyifli bir alma sonucunda
kitaplam biimidir.
Kitabn amac, imdiye kadar ihmal edilen Pontos Kral Mithradates
VI Eupator Dionysosun Kk Asya ve Romaya kar uygulad
politikay ve sonularn, Anadolulu bak asyla yeniden deerlendirmektir. Bunu yaparken, krala ve . I. yzyl Kk Asya tarihine
ilikin antik kaynaklar, epigrafik belgeler, nmismatik buluntular ile
arkeolojik kalntlar ele alnm; son zamanlarda ele geen yeni veriler,
modern literatr eliinde tekrar dikkatle incelenerek ok ynl bir
sentezle analiz edilmeye allmtr.
almaya gerek tez gerekse kitap aamasnda birok kiinin yardm olmutur. Bunlarn banda, tez danmanm Prof. Dr. Sencer ahin
gelmektedir. Onun bu alma zerinde grnmeden var olan etkisi
yadsnamaz ve ilgi ve destei olmakszn ne tez ne de kitap bu ekli
alabilirdi. Prof. ahin, beni bu aratrma srasnda serbest brakmakla
birlikte, onunla yaptmz konsltasyonlar almann ekillenmesinde
nemli rol oynamtr. almann eitli aamalarnda Mithradates VI
Eupator zerine alm ve halen almakta olan Sevilla niversitesinden Asst. Prof. Luis Ballestor Pastor, Moskova Bilimler Akademisinden Asst. Prof. Sergey Saprykin, Aarhus niversitesinden (Doktora) Jakob Munk Hjte ve Orta Dou Teknik niversitesinden Yrd.
Do. Dr. Deniz Burcu Arkan Erciyasa, yaptmz yararl grmeler
ve konuya ilikin literatr yardmlarndan tr teekkr bir bor bilirim. Ayrca kitaplk almalar ve manuskrinin gzden geirilmesinde
srasnda, Kln niversitesinden Prof. Dr. Peter Mittag, Akdeniz niversitesinden Prof. Dr. Mustafa Adak, Dr. Burak Takmer, Nihal Tner
(Doktora), kr zdoru (Doktora), Fatih Onur (Doktora), Nuray
Gkalp (Doktora), E. N. Akdou Arca (Doktora), Gkhan Tiryaki
(Doktora), mer Uzunel (Yksek Lisans) ile eim Dr. Mette Marie
Hald Arslann nemli yardmlar olmutur.
Trk aratrmaclarn bilimsel almalarn tevik eden ve destekleyen, Trk Amerikan lmi Aratrmalar Derneinin tarafma verdii
Ilse Bhlund ve George Hanfmann Bursu, bu eserin yayna hazrlanmasn salamtr. Bylelikle 6 ay sreyle Sheffield ve Exeter niver-
VIII
sitelerinde alma olanam olmutur. Bu sre zarfnda; Sevilla, Paris

ve Klne giderek eitli bilim adamlaryla konsltasyon yapma, mzeleri ziyaret etme ve ktphanelerden yararlanma imkan buldum.
Sheffield niversitesinden Prof. Dr. John Barrettn niversitenin her
eit imkanndan yararlanmam salamas ve Exeter niversitesinden
Prof. Dr. Stephen Mitchelln konuya ilikin deerlendirmeleri ile esin
verici grleri, kitabn ekillenmesinde nemli rol oynamtr.
Bununla birlikte, kitaptaki her eit hatadan tmyle yazar sorumludur.
Son olarak, bu kitabn baslmasna yapt katklardan dolay
Dumankaya Holding ynetim kurulu yesi Uur Dumankayaya teekkr bir bor bilirim.
Antalya 2007
Murat Arslan
SUNU
Batl lkelerin Trk varln sadece Osmanl topraklarnda deil, gnmz Trkiye corafyasnda dahi ilerine sindiremedikleri, onu igalci-yabanc (barbar) bir unsur olarak algladklar inkar pek te mmkn
olmayan tarihi bir olgu olarak gemite olduu gibi bugn de zihnimizi
megul ve tedirgin etmektedir. Batnn bu tutumundaki ana neden, Trklerin, Bat Medeniyetinin fikirsel ve dinsel oluumunda payda bir
kltr corafyasna en son ve stelik te en hasm bir dinle gelen kavim
olmalar ve kendilerine vatan yaptklar bu topraklarn binlerce yllk
kltr mirasna, yani Anadolunun Avrupa mirasna inanlmaz bir vurdumduymazlkla srt evirmi olmalardr. Avrasya corafyasnda biz
Trklerin durumuyla kyaslayabileceimiz tek bir lke yoktur. evremizdeki btn uluslar tarihin en eski zamanlarndan itibaren bu corafyada kendi yurtlarnda kendi kltr miraslarn bugne tamlardr. Bu
nedenle tarihi miras ve kltrel kimlik konusunda herhangi bir skntlar
yoktur. Biz Trkler iin durum deiiktir. Baka bir corafyadan bambaka bir kltr corafyasna gelip dnmemek zere yerlemiiz. Aradan bin yl gese de bu yeni vatanda ilelebet tutunmann ve orann eski
sakinleri ve komular tarafndan sorgulanmaya tabi tutulmadan bar
iinde kabul grmenin tek yolu lke tarihiyle kaynap btnlemek ve
onu artk kendi z gemii ve kendi kltr kimliimizin ayrlmaz bir
paras olarak ulusal eitimine sokmaktr. rnein Selanikli Mustafa
Kemal Atatrk ne kadar bizden biriyse, Sinoplu Mithradates Eupator da
o kadar iimizden biri olarak kabul grmelidir. Her ikisinin de Karadenizden yola karak Anadoluda Bat emperyalizmine kar durduklar
tarih kitaplarmzda retilmeli ve vurgulanmaldr. Atatrk heykeli
Samsunda 20.yy. emperyalizmine kar duruu nasl simgeliyorsa, Sinopta da bir Mithradates Eupator heykeli 2100 yl nceki benzeri bir
Anadolu direniinin heyecann gnmze yanstabilmelidir. Biz Avrasya (TrakyaAnadolu) Trklerinin anlam ve nemini henz kefedemediimiz kltr mirasmz ite budur! Hala belirsizlik iinde olan Kltr
kimliimizi bu topraklarda aramamz gerekir.
Trklerin bu tarihi sorununun farkna varan ilk ve tek devlet adammz bamszlk savamz zaferle bitiren Mustafa Kemal Atatrk olmutur. Kurduu Cumhuriyetin daha ilk yllarndan balayarak, Trklerin Anadolu ile olan en eski tarihi balarn aratrmaya balam, bu
amala stanbul niversitesinde Trkiyat ve Arkeoloji Enstitlerini,
yeni Bakent Ankarada Trk Tarih ve Trk Dil Kurumlar yan sra Dil
ve TarihCorafya Fakltesini kurdurmutur. lgili kurumlarn bilim

insan ihtiyacn karlamak zere yetenekli genleri yurtdna renime
gndermitir. Bu gen bilim insanlarnn yurda dndkten sonraki grevleri sadece bat tarz ama yknmeye dayanmayan bilim yapmak
olmayp, ayn zamanda ulus mekan tarih ilikisini de bilimsel temellere dayandrarak ekillendirmekti. nk, o zamana kadar salt Avrupa
kkenli Eskia bilimcilerinin keyfiyetine ve greceli yorumlarna terkedilmi olan Kk Asya (Anadolu) kltr miras sadece yamalanmakla kalmam ayn zamanda Trk imajn aalayc bir propaganda
arac olarak ta kullanlmt. O zamanki tanmyla Eti (Hitit) ve Smer
uygarlklaryla Anadolu Trkleri arasnda dil ve kltr ba araylarnda Atatrkn ulusu lke tarihiyle ve onun kltr mirasyla top yekn
zdeletirme ideali yatmaktadr. Kendimizi tarih ve corafya btnl
iinde kendimizin tanmlamas, yorumlamas ve ekillendirmesi Atatrk dncenin temel hedeflerinden biridir. Corafya bugnk Trkiye Cumhuriyeti snrlar olduuna gre, tarih te bu corafyada yasayan
tm insanlarn ortak gemii ve kltr mirasdr. Etnik kaynamay ve
sonuta ulus devlet iinde siyasal btnlemeyi binlerce yl kapsayan
tarihi sre kusursuz bir ekilde salamtr. Bunun tutarl, kalc ve
bar olmas ise ancak lkenin kltr mirasnn en eski devirlerinden
en yenilerine kadar ulusun ortak gemii olarak kabul ve paydalar
arasnda zihinsel kaynama, uzlama ve btnleme ortamnn salanmasyla mmkn olacaktr.
Elinizdeki bu kitap byle bir araysn eseridir. Ele alnan konu ortaya
k ve sonulan itibariyle tarihin, daha dorusu BatDou ya da
AvrupaKk Asya ilikisinin ibret vesikalarndan biridir. . 12063
yllar arasnda Kk Asyada hkm srm olan Pontos Kral
Mithradates VI Eupatorun hazin hikayesidir. Dier birok konuda olduu gibi Mithradates Eupator hakkndaki bilgilerimiz de her ne kadar
Bat (Roma) ynl antik ve modern kaynaklara dayanyorsa da, yarm
yzyl Kk Asyay Roma emperyalizminden temizlemek iin savam ve neticede baz Anadolu kentlerinin yan sra kendi olunun bile
ihanetine urayarak tarih sahnesinden ekilmi bu Anadolu kralnn
mcadele dolu hayatndan karacamz baz sonular olmaldr. Szgelimi bugn Irak halknn ve onun katledilen lideri Saddamn bana
AngloAmerikan marifetiyle gelen talihsiz olaylar, bahanesi ne olursa
olsun, Batnn Dou karsnda tarihi bilinle ve srarla srdrd
stnlk ve aalama zihniyetinin tezahrnden baka bir ey deildir.
O bakmdan, olay sadece igal altndaki zavall Irak balayan bir du-
Ksaltmalar Listesi
XI
rum olarak anlalmamaldr. Tm Douya verilen gzda niteliinde

bir mesaj sz konusudur. ki bin yl nce mparator Claudius da Anadolunun Likya Federatif Devletindeki i kargaay bahane ederek gya
oradaki halkn yardmna komu, sonra da sizi i savatan (stasis), sizi
kanunsuzluktan (anomia), sizi ekyalktan (leisteia) kurtardk, size
bamszlk (eleuteria) getirdik diye diye, Anadolunun o zamanki bu
son yar bamsz Likya devletiini Roma mparatorluuna eyalet
yapmt. Oysa, esaretinden ksa bir sre nce Romaya yaranmak iin
bir generalini bir gemi dolusu askerle Romann dman Mithradatese
kar savamaya yollayan, Likyann hani u nl bakenti Pataradan
bakas deildi. Amerika ve ngilterenin bugn Iraka syledikleri ve
uyguladklar farkl bir ey mi? Evet! Tarih tekerrr ediyor; ama bu
tekerrr sadece bir tesadf ya da tarihin bir ironisi mi, yoksa Batnn
tarihi misyonunu bilinli olarak devam ettiren bir derin Bat ile mi
kar karyayz? Mithradates olayna bu perspektiften bakldnda
DouBat ilikilerinin tarihi temelleri ve gnmz olaylaryla balantlar daha iyi anlalaca gibi, Bat karsnda dn olduu gibi bugn de
sefil ve perian durumdaki Dounun maks talihinin nasl yenilecei
de belirginlik kazanacaktr. te bu noktada Mustafa Kemal Atatrkn
Anadolu halkyla birlikte, bilinli-bilinsiz btn i ihanetlere ve olumsuzluklara ramen, Bat emperyalizmine kar salad parlak askeri
stnlk ve bunu takiben olaanst tarihi bir saduyu ve inanla kurmu olduu laik, demokratik, tam bamsz; batl dnen ama Batya
asla yknmemesi ve yamanmamas gereken T. C. Devleti iyi bir model
oluturmaktadr.
Anadolu tarihi bu model iinde kendi tarihi dokusu gz nnde tutularak incelenir ve yorumlanrsa, grlecektir ki, btn Anadolu medeniyetleri, rnein Hattisi, Pontosu, Dou Romas ya da Bizans Seluklu ve Osmanl kadar bizim gemiimizdir; eksisi ve artsyla kltrel
kimliimizin birbirini tamamlayan mozaik talardr. Bu haliyle Anadolu
kltr mozaii ne Bat ile zde ne de ona kart olarak dnlmelidir.
nk o tarihi dokusu itibariyle alternatif bir Bat kltrdr ve yle
de kalmaldr.
Murat Arslana Pontos Kral Mithradates Eupator konusunu Doktora
almas olarak teklif ettiimde ite bu dnceler hareket noktam
oluturuyordu. Trk bilim dnyasnda hemen hi tannmayan bu kral
Murat Arslan akc ve herkesin anlayabilecei bir slupla kaleme alm
ve onu Anadolulu bir gzle ve btn yanlaryla derinliine incelemitir.
Batl kaynaklar Mithradatesi hep Roma perspektifinden deerlendir-
XII
miler, onu masum halka zulmeden bir despot, gtt Roma kart
politikasn ise sanki meru dzene kar ilenen bir crm gibi sunmulardr. Oysa, Murat Arslann kitabndan anlyoruz ki, Mithradates kendi
devrinin hkmdarlarndan ne daha zalim ne de daha az balayc ve
hayrhaht. Devrinin ve yaad ortamn artlar ve gelenekleri neyi
gerektiriyorsa yle hareket eden misyon ve kudret sahibi bir krald. Tek
hatas Imperium Romanuma yenik dmesiydi. Bat emperyalizmine
kar giritii sava kaybetseydi Mustafa Kemalin de akbeti kukusuz
farkl olmayacakt. Bugnk derin Batnn hazmedemedii de esasen
Onun zaferidir.
Aralk 2006/Antalya
Sencer ahin
Teknik Noktalar
Metinde kullanlan yer ve kii adlar Hellence ve Latince asllarna uygun olarak verilmitir. Metinde kullanlan standart, sreli yaynlar ve
terimlere ilikin ksaltmalar ile Hellencelerin transkripsiyon listeleri
almann banda; metinde kullanlan antik kaynaklara ilikin ksaltmalar listesi ve bibliyografya ise, almann sonunda verilmitir. Sreli
yaynlarda, L'anne philologique (Revue des publications pigraphiques
relatives a l'antiquit romaine. Paris)in LXIV. cildinin (1996) 17-39.
sayfalarndaki ksaltmalar kullanlm; ancak burada bulunmayan baz
periyodikler iin baka kaynaklardaki ksaltmalardan yararlanlmtr.
Alnt ya da gnderme yoluyla dorudan doruya kullanlan antik yazarlar ve eserlerinin ksaltmalarnda, Trke ortografyadaki farkllklar
da gz nnde tutularak, Lexikon der Antike (Hrsfg. von J. Irmscher in
Zusammenarbeit mit R. Johne. Berlin-Leipzig 1971, 1987, 9. Aufl.
Taschenbuchasg: J. Irmscher, Das Grosse Lexikon der Antike. Mnchen
1987, 1990) adl eserin I. cildinin (1971) 20-41. sayfalarndaki ilgili
ksaltmalar esas alnm ve eserlerin deerlendirilmesinde kullanlan
metin ve eviriler ayrca gsterilmitir. Bibliyografya ksmnda ise,
metinde geen tm monografya ve makaleler yazar soyad + yayn yl
biiminde ksaltlm olup, bir yazarn ayn yl iinde km birden fazla
eseri sz konusu olduunda, eserlerin adlar alfabetik sraya konularak,
bunlar (a), (b) etc. eklinde ifade edilmitir. Ayrca yararl olaca dncesiyle almann sonuna, Mithradates VI Eupator Dionysosla ilgili
Antik Kaynaklarn ve Modern Literatrn Durumu (Appendix 1),
Hellenistik krallklar ile Roma consullerine ait listeler (Appendix 2)
konulmutur.
Metinde Kullanlan Terimlere likin Ksaltmalar Listesi

bk.
bl.
baknz
blm
S.
km
sadan Sonra
kilometre
cm
ca.
ev.
col.
dn.
Ed.
et al.
etc.
fasc.
Fig.
frg.
g
graf.
har.
Haz.
ibid.
.
santimetre
circa
eviren
columna
dipnot
Editr
et alii
et cetera
fasciculus
Figr
fragman
gram
grafik
harita
Hazrlayan
ibidem
sadan nce
km2
kr.
lib.
loc. cit.
m
m2
n0
op. cit.
p.
pars
lev.
sa.
str.
vd.
vdd.
vol.
kilometre kare
karlatrnz
liber
locus citatus
metre
metrekare
numara
opere citato
pagina
ksm, para
levha
say
satr
ve devam
ve devamnn devam
volumen
Metinde Kullanlan Hellence Harflere likin

Transkripsiyon Listesi
=
=
=
=
=
=
=
=
=
a
ai
au
b
g
ng
nk
nkh
d
=
=
=
=
=
=
=
=
=
e
ei
eu
z
th
i
k
l
=
=
=
=
=
=
=
=
m
n
ks
o
oi
u
p
r,rh
=
=
=
=
=
=
=
=
s
t
y
ph
kh
ps
Metinde Kullanlan Standart ve Sreli Yaynlara likin

Ksaltmalar Listesi
AA
A&A
AAra
AArch
AArchHung
ABSA
AClass
Adalya
AE
AHB
AJA
AJAH
AJPh
AM
AncSoc
ANRW
ANSMN
AntCl
Antichthon
Archaeology
Ark.San.
ARYS
AS
AST
Athenaeum
AU
Archologischer Anzeiger. Berlin.

Antike und Abendland. Hamburg.
Anadolu Aratrmalar. Ankara.
Acta Archaeologica. Kbenhavn.
Acta Antiqua Academiae Scientiarum Hungaricae. Budapest.
The Annual of the British School at Athens. London.
Acta Classica. Verhandelinge van die Klassieke Vereniging
van Suid-Afrika. Proceedings of the Classical Association of
South Africa. Cape Town.
Suna-nan Kra Akdeniz Medeniyetleri Aratrma Enstits
Yll. stanbul.
Lanne pigraphique. Paris.
The Ancient History Bulletin. Calgary.
American Journal of Archaeology. New York.
American Journal of Ancient History. Cambridge, Massachusetts.
American Journal of Philology. Baltimore.
Mitteilungen des Deutschen Archologischen Instituts, Athenische Abteilung. Berlin.
Ancient Society. Leuven.
Aufstieg und Niedergang der rmischen Welt: Geschichte und
Kultur Roms im Spiegel der neueren Forschung. Hrsg. von H.
Temporini I vd. Berlin-New York 1972 vd.
American Numismatic Society Museum Notes. New York.
Lantiquit classique. Paris.
Antichthon. The Australian Society for Classical Studies. Sydney University Press. Sydney.
An Offical Publication of the Achaeological Institute of America. New York.
Arkeoloji ve Sanat. stanbul.
Antigedad: Religiones y Sociedades. Universidad de Huelva
Publications. Huelva.
Anatolian Studies. Journal of the British Institute of Archaeology at Ankara. London.
Aratrma Sonular Toplants. Ankara
Athenaeum. Studi periodici di letteratura e storia dellantichit.
Universit Pavia. Pavia.
Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi. I-VI. stanbul 1982.
Ksaltmalar Listesi
BAR
BCH
Belleten
BMC Galatia
BMC Ionia
BMC Lydia
BMC Pontus
BMC
CAH
Chiron
CIG
CIL
ClassW
CPh
CQ
CR
CRAI
CSCA
CW
Dacia
DHA
DTCFD
EA
Eirene
FastTr
XV
British Archaeological Reports. Oxford.

Bulletin de Correspondance Hellnique. Paris, Athnes.
Belleten.Trk Tarih Kurumu Basmevi. Ankara.
A Cataloque of the Greek Coins of Galatia, Cappadocia, and
Syria. By W. Wroth, London 1899.
A Cataloque of the Greek Coins of Ionia. By B. V. Head. London
19812.
A Cataloque of the Greek Coins of Lydia. By B. V. Head. London 19822.
A Cataloque of the Greek Coins of Pontus, Paphlagonia,
Bithynia and The Kingdom of Bosporos. By. W. Wroth, London
1889.
A Cataloque of the Greek Coins in the British Museum. By. B.
V. Hems, P. Gardner, G. F. Hill, W. Wroth et al., I-XXX London 1837-1929.
The Cambridge Ancient History. Ed. J. B. Bury, S. A. Cook. IXII. Cambridge, London 1923-1996.
Chiron. Mitteilungen der Kommission fr Alte Geschichte und
Epigraphic des Deutschen Archologischen Instituts. Mnchen, Beck.
Corpus Inscriptionum Graecarum. Berlin 1825-1877.
Corpus Inscriptionum Latinarum, consilio et auctoritate Academiae Litterarum (Regiae) Borussicae editum. I-XVI. Leipzig, Berlin 1826-1843. Ed. Altera: Leipzig, Berlin 1893. [Eserin birok ek cildi bulunmaktadr].
The Classical World. Bethlehem, Pennsylvania.
Classical Philology. Chicago.
The Classical Quarterly. Oxford.
The Classical Review. Oxford.
Comptes rendus de lAcadmic des Inscriptions et BellesLettres. Paris.
California Studies in Classical Antiquity. Berkeley and Los
Angeles.
Classical World. Philadelphia.
Revue dArchaologique et dHistoire Ancienne. Paris.
Dialogues dHistoire Ancienne. Paris.
Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi.
Ankara.
Epigraphica Anatolica. Zeitschrift fr Epigraphik und historische Geographie Anatoliens. Bonn.
Eirene. Studia Graeca et Latina. Praha.
Fasti Capitolini. Rec. A. Degrassi. Torino 1954.
XVI
FGrHist
G&R
Gephyra
Gerin
Gnomon
GNS
GRBS
Habis
Hermes
Hesperia
Historia
HSPh
I.Dlos
I.Didyma
I.Ephesos
I.Ilion
I.Kyme
I.Pergamon
I.Priene
I.Stratonikeia
IG
IGB
IGCH
Die Fragmente der griechischen Historiker. F. Jacoby. I-XV.
Berlin-Leiden 1923-1958.
Greece & Rome. Oxford.
Gephyra. Zeitschrift fr Geschichte und Kultur der Antike auf
dem Gebiet der heutigen Trkei. stanbul.
Gerin. Servicio de Publicaciones. Madrid.
Gnomon. Kritische Zeitschrift fr die gesamte klassische
Altertumswissenschaft. Mnchen.
Schweizer Mnzbltter (= Gazette numismatique suisse). Redaktion: Genve. Administration: Bern.
Greek, Roman and Byzantine Studies. Durham.
Habis. Journal devoted to ancient history, classical archaeology, and classical philology, published by the University of
Seville. Seville.
Hermes: Zeitschrift fr klassische Philologie. Wiesbaden.
Hesperia: Journal of the American School of Classical Studies
at Athens. Athens.
Zeitschrift fr alte Geschichte; Revue d Histoire Ancienne;
Journal of Ancient History; Rivista di Storia Antica. Stuttgart.
Harvard Studies in Classical Philology. Cambridge, Massachusetts-London, England.
Inscriptions de Dlos. Ed. F. DurrbachP. RousselM. Launey,
et al. Paris 1911-1972.
Didyma II: Die Inschriften. A. Rehm, Ed. R. Harder. Berlin
1958.
Die Inschriften von Ephesos. Ed. H. Wankel, R. Merkelbach et
al., Bonn 1979-1984 (IK 11-17).
Die Inschriften von Ilion. Ed. P. Frisch. Bonn 1975 (IK 3).
Die Inschriften von Kyme. Ed. H. Engelmann. IGSK V Bonn
1976.
Die Inschriften von Pergamon. Ed. M. Frnkel. Berlin vol. I
1980, vol. II 1895.
Die Inschriften von Priene. Ed. F. Hiller von Gaertringen. Berlin 1906.
Die Inschriften von Stratonikeia. Ed. M. . ahin. Bonn 19811990 (IK 22,1-22,2).
Inscriptiones Graecae, consilio et auctoritate Academiae
Litterarum Borussicae ed. maior: I-IV., VII., IX., XI., XII.,
XIV. Berlin 1873-1939.
Inscriptiones Graecae in Bulgaria repertae. Ed. G. Mikhailov.
Volume I. Sofia 1970.
An Inventory of Greek Coin Hoards. Ed. M. Thompson, O.
Mrkholm and C. M. Kraay. New York 1973.
Ksaltmalar Listesi
IGR
IK
ILLRP
ILS
IM
IOSPE
JDAI
JESHO
JHS
JNES
JOAI
JRS
JS
Klio
Kolaios
KP
KST
Ktma
Latomus
Lykia
MAMA
MEFRA
MHR
Milet I/7
Mnemosyne
NC
OGIS
Olba
XVII
Inscriptiones Graecae ad res Romanas Pertinentes. Ed. R.

Cagnat-J. Toutain. I-IV. Paris 1906-1928.
Inschriften griechischer Stdte aus Kleinasien. Bonn 1972.
Inscriptiones Latinae Liberae Rei Republicae. Ed. A. Degrassi.
Florence vol. II 1963, vol. I 1965.
Inscriptiones Latinae Selectae. Ed by. H. Dessau. Berlin-Zrich 1882-1916.
Istanbuler Mitteilungen. stanbul.
Inscriptiones antiquae orae septentrionalis Ponti Euxini Graecae et Latinae. Ed. B. Latyshev. St Petersburg 1885-1901.
Jahrbuch des Archologischen Instituts. Berlin.
Journal of the Economic and Social History of the Orient. Leiden.
Journal of Hellenic Studies. London.
Journal of Near Eastern Studies. Chicago.
Jahreshefte des sterreichischen Archologischen Institutes in
Wien. Wien.
Journal of Roman Studies. London.
Journal des Savants. Paris.
Klio. Beitrge zur Alten Geschichte. Berlin.
Kolaios. Publicaciones Occasionales. Arquelogos, Historiadores y Fillogos. Homenaje a Fernando Gasc. Sevilla.
Der Kleine Pauly. Stuttgart (Mnchen).
Kaz Sonular Toplants. Ankara
Ktma: Civilisations de lOrient, de la Grce et de Rome Antiques. Strasbourg.
Latomus: revue dtudes latines. Bruxelles.
Lykia. Anadolu Akdeniz Kltrleri. Antalya 1994.
Monumenta Asiae Minoris Antiqua. Ed. W. M. Calder et al., IIX London 1929-1988.
Mlanges de lcole franaise de Rome: Antiquit. Rome
1881-.
Mediterranean Historical Review. Ed. the Aranne School of
History, Tel Aviv University. Jarusalem, London.
Der Sdmarkt und die benachbarten Bauanlagen. Ed. A.
Rehm. Berlin 1924.
Mnemosyne. Bibliotheca Classica Batava. Amsterdam.
Numismatic Chronicle and Journal of the Numismatic Society.
London.
Orientis Graeci Inscriptiones Selectae. Ed. W. Dittenberger. III. Leipzig 1903-1905.
Mersin niversitesi Kilikia Arkeolojisini Aratrma Merkezi
(KAAM) Yaynlar. Mersin.
XVIII
Osloenses
Symbolae Osloenses. Oslo.
Pallas
Pallas. Revue dtudes antiques. Toulouse.
Pap. Cairo Zen. Zenon Papyri (Catalogue gnrale des Antiquits Egypt. Du
Muse de Caire I-IV). Ed. C. C. Edgar. Paris 1925-1931.
PBSR
Papers of the British School at Rome. London.
Philologus
Philologus. Zeitschrift fr das Klassische Altertum. Wiesbaden.
Phoenix
The Phoenix: The Journal of the Classical Association of Canada. Toronto.
PhW
Philologische Wochenschrift. Leipzig.
Pontica
Pontica. Muzeul de Istorie Nazional i Arheologie Constanta.
Constanta.
RA
Revue Archaologique. Paris.
RE
Paulys Real-Encyclopadie der classischen Altertumswissenschaft. Stuttgart (Mnchen).
REA
Revue des tudes Anciennes. Bordeaux.
REG
Revue des tudes Grecques. Paris.
REL
Revue des tudes Latines. Paris.
RhM
Rheinisches Museum fr Philologie. Frankfurt am Main.
RHR
Revue de lHistoire des Religions. Paris.
RPh
Revue de philologie, de littrature et d'Histoire Anciennes. Paris,
Klincksieck.
RSA
Rivista Storica DellAntichit. Bologna.
SEG
Supplementum Epigraphicum Graecum (1-25 Leiden 1923;
26-7 Alphen 1979-80; 28 vd. Amsterdam 1982.
SIG3
Sylloge Inscriptionum Graecarum. Ed. W. Dittenberger, et al.
I-IV Leipzig 1883-1924.
SNG
Sylloge Nummorum Graecorum. London.
SNGAul
Sylloge Nummorum Graecorum. Samlung H. Von Aulock.
Pontus-Paphlagonien-Bithynien. 1. Heft. Nr. 1-332. Berlin
1957.
TAM
Tutuli Asiae Minoris. Vindobonae 1901-1989.
TAPhA
Transactions and Proceedings of the American Philological
Association. Atlanta, Georgia.
TAVO
Tbinger Atlas des Vorderen Orients. Wiesbaden
T
Trudy gosudarstbennogo rmitaza (travaux du Muse d'tat
de l'Ermitage).
TD
Tarih ncelemeleri Dergisi. zmir.
Tyche
Tyche; Beitrge zur Alten Geschichte Papyrologie und Epigraphik. Wien.
VDI
Vestnik drevnej istorii (Journal of Ancient History). Moscow.
ZPE
Zeitschrift fr Papyrologie und Epigraphik. Bonn 1967.
Prof. Dr. Sencer ahine,

.
GR
A. P O N T O S T A N K A R A D E N Z E:
Bir Adlandrmann Ardndaki nyarglar,
Varsaymlar ve Gerekler
Sicilial tarihi Diodorosa1 gre, Pontos eskiden gld. Zamanla kendisini besleyen rmaklarn getirdii sularla ykselerek yatandan tat.
Europe ve Asia arasnda yaylarak etrafndaki yerleimleri sel sular
altnda brakt. Ardndan, nce Bosporos (stanbul Boaz) daha sonra
da Hellespontosta (anakkale Boaz) kendisine kanal aarak Aigaion
Pelagosla (Ege Denizi) birleti. Bylelikle, Akdenizi de ykseltti. Bu
denizin kenarndaki yerleimleri sular altnda brakt. Diodorosa gre
bu yzden, Samothrake (Semadirek) Adasndaki denizcilerin balk tutmak iin attklar alara, sel altnda kalan eski uygarlklarn kalntlar
taklmaktayd. Diodorosun anlatt bu efsane, uzun zaman eskia tarihileri ve modern bilim adamlar tarafndan ciddiye alnmad2.
Ancak 1990l yllarda, Karadenizde yaplan bilimsel aratrmalar
efsanenin ardndaki gerei ortaya kartmtr. Son Buz anda, yani
gnmzden 18.000-20.000 yl nce Karadenizin bir gl olduu ve
Diod. V. 47. 4-5; ayrca bk. Strab. I. 3. 6 c. 52.

. 80-. 20 yllar arasnda yaam Sicilial tarihi Diodoros, ulaabildii kaynaklar pek deiiklie uratmakszn, kopyalamak suretiyle 40 kitaplk bir Dnya
Tarihi (= Bibliotheke []) oluturmutur. Bu bakmdan Diodorostan elde edilen bilgiler, eskia tarihileri tarafndan genellikle dier kaynaklarla karlatrlmadan ve dikkatlice gzden geirilmeden kullanlmaz. Bu yzden yazarn anlatt bu tufan hikayesi de, kaleme ald dier efsanelerden biri olarak dnlm ve
uzun sre gz ard edilmitir.
2
imdiki yzlmnn3 yarsndan daha kk bir alan kaplad kantlanmtr. Karadenizin evrimini antik ve modern veriler nda inceleyen okyanus bilimciler ve jeologlar Buz ann son evresinde havalarn snmaya balamasyla birlikte, buzullarn eriyerek kuzeye ekildii
ve sularn bugnk Karadeniz havzasn doldurduu sonucuna ulamlardr. Ayrca bu gln sular taarak Bosporos kanaln am, Propontisi (Marmara Denizi) meydana getirmi ve Hellespontos Boaz zerinden Akdenizle birlemitir4. Baz okyanus bilimcileri ve jeologlara
gre5, Karadenizin ykselmeye balamas Neolitik Dnemde (. ca.
7460-ca. 6820) hzl bir ekilde olmutu. yle ki, Karadenizin kuzey
steplerindeki dzlklerde bu genileme sreci gnde yaklak 1.6kmye
(?) kadar ulamt. Sualt sondajlar, Karadenizin eski havzasnn bugnk seviyesinden 50-150m daha aada olduunu gstermektedir. Bu
bakmdan olsa gerektir ki, Diodorosun binlerce yl ncesinden kavrad Karadenizin bu evrimi, kendini Hellen mitolojisinde eitli ekillerde gstermitir6.
*
Pontos [] kelimesi ilk olarak Homerosta karmza kmaktadr.
Ozan pontos szcn hem geni ve byk denizler hem de kendi bana deniz anlamnda kullanmtr7. Ancak eserlerinde Karadenizden bah3
Karadenizin gnmzdeki yzlm yaklak 423.000km2dir. En geni yeri

Bulgaristann Bugras Limanndan Grcistann Batum Limanna 734; en dar yeri
ise Krm Yarmadasnn ucundan neboluya, 165 deniz milidir.
4
Liddle 2003, 99; King 2004, 13 vd. dn. 14-15. Her ne kadar okyanus bilimciler ve
jeomorfologlar Karadenizin eskiden bir gl olduu ve ykselerek Propontisi oluturduu ve Ege Deniziyle birletii konusunda hem fikirlerse de; bu olayn ne zaman ve nasl gerekletii ile Karadenizin ne kadar ykseldii konusunda birbirlerinden ayrlmaktadrlar. Karadenizin geliim evresi konusunda iki temel hipotez
vardr. Bunlardan birincisi W. B. F. Ryan et al. (1997, 117 vdd.) tarafndan desteklenen Karadenizin ksa zaman iinde aniden ykseldiidir. Dier hipotez ise, N.
Grr et al. (2001, 65 vdd.; 72) tarafndan savunulmakta olup, bu olayn zaman
iinde yava yava gerekletii eklindedir. Ayrca bk. Erciyas 2001, 23 vdd.
5
Ballard et al. 2000, 253 vdd.; ayrca bk. Liddle 2003, 99.
6
King 2004, 14 vd. dn. 16-17.
7
Hom. Il. I. 350; II. 145; 210; 613; 665; IV. 276; 278; V. 771; VI. 219; VII. 6 etc.;
Od. I. 173; II. 263; 370; 421; III. 15 etc. Bununla birlikte Homeros (Il. I. 157; II.
294; XIII. 29; XIV. 392; XVI. 34 etc.; Od. I. 12; 50; 52; II. 260; 407; III. 5; 142; IV.
313 etc.) eserlerinde denizi, daha ok Ege terminolojisinde denize verilen isim olan
(= thalatta/thalassa [/]), bazen (Il. I. 316; 327; 350; 358; 359;
II. 565; 626 etc.; Od. I. 72; II. 261; IV. 401 etc.) tuzlu nesne (= hals []), bazen
de (Il. IV. 295; V. 695; XIV. 16 etc.; Od. III. 174; 179 etc.), belki su yzeyini ifade
Pontostan Karadenize
setmedii iin, buray ne ekilde adlandrd bilinmemektedir8. Homerosla hemzaman dier yazarlar ise, antikan en byk denizi olarak
dndkleri Atlantik Okyanusunu nitelerken deniz anlamna gelen
pontos ifadesini kullandklar gibi, Karadenizi de ikinci bir okyanus
olarak alglamlar ve ona sadece Pontos demilerdir9. Strabon10, bu
durumu insanlarn Homerostan bahsederken ona sadece Ozan demelerine benzetmitir.
Bununla birlikte terimi Hellen kkenli bir kelime deildir.
Pont- ya da bent- kknden tretilmitir. Karadeniz havzasnda ikamet
eden Thrakia ya da Armenia dillerinden Hellenceye adapte edilmi
olduu dnlmektedir. Yol ya da gei yeri anlamnda olabilir. Latincedeki pons (kpr) ile ayn kkten gelmektedir. Bu bakmdan pontos szcnn temel anlam, deniz zerindeki yol, deniz yolu olup,
zaman iinde deniz anlam kazand sanlmaktadr11. yle ki, Karadenizle eitli nedenlerle ilikiye geen Hellenlerin buraya verdikleri
Pontos ismi, bu deniz kysnda ikamet eden otokton halkn kulland
dilden kaynaklanyor olsa gerektir12.
Akdeniz havzasnda yaayan halklar en eski zamanlardan itibaren ticaret yaparken, yurtlarn deitirirken, koloni kurarken ya da uzak lkelere sefer dzenlerken karadan ziyade, daha abuk ve zahmetsiz olan
deniz yolculuunu tercih etmilerdir. Denizci bir millet olan Hellenlerin
Ge Bronz andan (. ca. 1600-. ca. 1200) itibaren Karadenizle
iliki iine girdikleri bilinmektedir. Corafi keif, maden arama13, macera, ticaret amacyla Karadenize yelken amlar ve blgenin yerli halklaryla temasta bulunmulardr. Bunlardan bazlar kentlerine dndkleederken kullanlan Latince planus gibi, Hellence (= pelagos []) szcyle
tanmlamtr. Ayrca bk. Moorhouse 1940, 124.
8
Moorhouse 1940, 126.
9
Pontos kelimesi znel olduu kadar Hellespontos [] ve Propontis
[] rneklerinde olduu gibi zel denizler iin de kullanlmtr. Bu durum hem Homeros hem de dier antika yazarlar iin geerlidir. iirsel anlatmlarda ise, pontosun genel anlamnn deniz olarak kullanld grlr (Ovid. Pont. I.
4. 27; II. 9. 67; IV. 7. 7; 9. 85; 10. 45). Konuya ilikin olarak ayrca bk. Apul. Mund.
VI. 18-22; Moorhouse 1948, 59; West 2003, 158.
10
Strab. I. 1. 10 c. 6; 2. 10 c. 21.
11
Moorhouse 1940, 123 vdd.; 1948, 59; Mitchell 2002, 38 dn. 11; West 2003, 157
vd. Buna karn W. S. Allen (1947, 86) pontos isminin yol olarak tanmlanmasn
pheyle karlamaktadr.
12
Mitchell 2002, 38.
13
Thetskhladze 1994, 114; Greaves 2002, 36.
rinde, Karadenize yaptklar yolculuk srasnda balarndan geen olaylar, grdkleri blgelerin toporafyasn, flora/faunasn, iklimini, oralarda ikamet eden kavimlerin adetlerini ve duyduklar eyleri genellikle
kendilerini dinleyenlerin merakn cezp edecek ekilde abartarak ve
deitirerek hikaye etmilerdir. yle ki, bu hikayeler birok toplumda
olduu gibi, zaman iinde geliip ekillenerek yerlerini efsanelere brakmlardr14. Bu bakmdan, Hellen mitolojisinde ve edebiyatnda tanrlar ve kahramanlar eitli nedenlerle Karadenizi ziyaret etmi ve bu
corafyada belirli sre ikamet etmilerdir15. Bununla birlikte Hellenlerin
Karadenizle dorudan tanmalar Troia Savandan sonra, Ege Adalar
ve Kk Asya sahillerindeki Ion kolonizasyon hareketleri srasnda
gereklemitir. Her ne sebeple olursa olsun, Akdeniz iin yaplm
gemilerle Karadenize gelen ilk denizcilerin, bu denizin kuvvetli akntlar, sk sk oluan sisleri, nceden tahmin edilemeyen aniden patlak
veren frtnalar16, yksek dalgalar, adalarn ve snacak limanlarn
azl17; sahil boyunca ikamet eden kabilelerin dmanl nedeniyle
14
Diod. IV. 47. 1-6. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Braund 1994, 8 vdd.; Mitchell
2002, 47.
15
Hellenlerin Prometheus (Aiskh. Pr. 1-1093; Arr. anab. V. 3. 1-4; periplus XIX.
2), Herakles (Paus. I. 15. 2; Diod. IV. 16. 1-4; 28. 1; Phil. II. 3 c. 45), Phriksos ve
Helle (Diod. IV. 47. 1-6) ile Argonautlara (Diod. IV. 40. 3-4; Apoll. Rhod. argon. I.
1 vdd.) ait baz efsaneleri Pontos corafyasnda gemitir. Bu rneklere, iinde
Akhilleusun mezarnn bulunduuna inanlan Borysthenes (Dinyeper) Irma azndaki Akhilleus Adas, Heraklesin Paphlagonia civarndan Hadese inii, Kerberosu yeryzne getirii, Themiskyra yresinde ikamet eden Amazonlarla savamas etc. gibi birok efsane de eklenebilir.
16
Arr. periplus III. 2-IV. 4. Karadenizde frtnaya yakalanma talihsizliine uram, S. XVII. yzyln nl Osmanl corafyacs Evliya elebi, seyahatnamesinin ikinci cildinde bandan geen sz konusu olay yle tasvir etmektedir: Seferin
drdnc gn Bahr-i Siyah acmaszca gemiyi dvmeye balad; gn gece
boyunca gk grltleri, imekler, yamur, dolu, kar ve tipiye direnmekten yolcularda, artk gemi zerinde duracak mecal kalmamt. Yolcularn bir ksm istifra
etmede, bir ksm dualar edip, kurbanlar, sadakalar, adaklar adamakta; eer bu
frtnadan sa salim kurtulurlarsa hacca gideceklerini iddia etmekteydiler (264 b).
Geminin direi kh ar alya ykselip bulutlara dokunuyordu, kh deryaya doru
alalp sanki cehennemin dibine kadar iniyordu (265 a). O andan itibaren bir
daha Bahr-i Siyaha gemiyle kmaya tvbe-i nash ettim (268 a).
17
Karadeniz, Ege ve Akdenize oranla, ada bakmndan olduu kadar elverili limanlar bakmndan da olduka fakirdir. Karadenizin giriinde, kydan yaklak 14
deniz mili uzaklkta, eskiden arptklarna inanlan Kyaneia ya da Symplegades
olarak adlandrlan Fanari adalar yer almaktadr (Plin. nat. IV. 13. 92; VI. 13. 32).
Bosporosun batsnda, Apolloniann (Sozopol) yaklak bir mil aklarnda, kentle
ounlukla telef olduklar kesindir18. Zira Hellenler tarafndan barbar

olarak adlandrlan bu kavimlerin, sahillerine kan yabanclar katletme19 ya da tanrlarna kurban olarak sunma gibi adetleri vard20. Ancak
bu gemiciler, sahillerinde vahi kabilelerin yaad blgelere seyahat
etmenin tesinde, Pontos olarak adlandrlan bu frtnal ve mehul denizin tehlikelerinden korkmulard. Bu yzden Pontosa /()
=misafir/yabanc sevmez epithetonu=lakab takmlard21. Bu iki kelimenin bir araya gelmesinden, Hellenlerin Karadenize verdikleri isim:
ayn ismi tayan bir ada bulunmaktadr. evresi yaklak 5km olan bu adaya ayn
zamanda Thynia denilmekteydi. Lucius Lucullusun kardei, M. T. Varro Lucullus,
. ca. 72/71 ylnda bu adadaki Apollon heykelini Romaya getirterek Capitolium
Tepesine diktirtmitir (Strab. VII. 6. 1 c. 319; Plin. nat. IV. 13. 92 b; VI. 13. 32;
XXXIV. 18.39-40). Kerasos/Pharnakeia kentinin karsnda ise, Hellenlerin Ares
Adas olarak adlandrdklar Khalkeritis Adas yer alrd. Burann Sava Tanrsna
adanm bir yer olduu dnlrd. Rhodoslu Apollonios (argon. II. 1165-1174)
burada Arese adanm bir tapnaktan ve siyah kayadan yaplm bir sunaktan sz
etmektedir. Amazonlar burada Sava Tanrs iin genellikle at kurban ederlermi.
Ayrca sylenceye gre, burada yaayan kular, adaya kan yabanclara kanatlarn
rparak saldrrlarm (Plin. nat. VI. 13. 32; Arr. periplus XVI. 4; Anonymi (Arriani,
ut fertur) Periplus Pont. Eux. 34 str. 11-12; 36 str. 1-6; Apoll. Rhod. argon. II.
1030-1230; Ps.-Scymnus 911-913). Bugn ada zerinde halen pek ok deniz kuu
yaamaktadr. Ares Tapnandan geriye kalm antik bir kalnt izine rastlanmamaktadr. Ama Amazonlarn dua ettii varsaylan siyah kayaya gnmzde de yerli
halk sayg gstermektedir. Borysthenes Irmann aznda ise, evresi yaklak
16km olan Akhilleusun (Zmeinyi) Adas vardr. Buras ayn zamanda Beyaz Ada ve
Kutsal Ada olarak da adlandrlmaktadr (Pind. Nem. IV. 48-49; Eurp. Andr. 12601263; Ptol. georg. III. 10. 9; Strab. II. 5. 22 c. 125; Mela II. 5; 98; Paus. III. 19. 11;
Arr. periplus XXI. 1-XXIII. 4; ayrca bk. Liddle 2003, 128 vdd.; West 2003, 162
vdd.). Karkinites (Karkinitskiy) Krfezinin dier adalar ise, Kephalonnesos, Spodusa ve Makradr (Plin. nat. IV. 13. 92). Ayrca bk. Strab. XII. 3. 7 c. 543; Arr.
periplus XIII. 1; XVI. 3; XX. 2; Ik 2001, 4; Liddle 2003, 109; West 2003, 156;
Arslan 2005, 128 vd.; 153 vdd. Karadenizdeki yerleimlerin birbirlerine olan uzaklklar ve corafyasna ilikin daha detayl bilgi iin ise, bk. Arnaud 1992, 63 vdd.
18
Strab. VII. 3. 6 c. 298; Arr. periplus IV. 4-V. 3; ayrca bk. Koromila 1991, 75;
Ik 2001, 1 dn. 4; West 2003, 152 dn. 4; 157.
19
Diod. IV. 40. 3-4; 47. 2.
20
Eur. IT. 35-42; 335-345; 380-394; Strabona (VII. 3. 6 c. 298) gre de, Skythiallar topraklarna giren yabanclar tanrlarna kurban ettikten sonra, etlerini yer
ve kafataslarn ise, iki kab olarak kullanrlard.
21
Pind. Pyth. IV. 203; Eur. Andr. 793; IT. 253; 341; Anonymi (Arriani, ut fertur)
Periplus Pont. Eux. 86 str. 4; Ps.-Scymnus (735-737); ayrca bk. Diod. IV. 40. 3-4;
Strab. VII. 3. 6 c. 298; Plin. nat. IV. 12. 76 a; VI. 1. 1; Mela I. 102; Apoll. Rhod.
argon. II. 983.
Misafir Sevmez Deniz (= Aksenos Pontos [ ]) ortaya

kmtr.
Dier yandan baz bilim adamlarna gre22, Pontosa verilen aksenos
sfat, misafir sevmezden baka bir anlama da gelebilirdi. Zira, Avestan
(Sanskrite: Eski Pers/ran dili) dilinde axaena sfat koyu renk, siyah,
gece mavisi anlamna gelmekteydi. Bu bakmdan Karadeniz sahillerinde
yaayan uluslarn, gnmzde olduu gibi, antikada da Pontosun
siyaha alan sular nedeniyle denize, bu sfat vermi olduklar dnlmektedir. Erken Dnem Hellen denizcileri de Pontosa geldiklerinde, bu
denizi Avestan dilindeki axaena ile zdeletirip olarak adlandrm olabilirlerdi23.
. 750-550 yllar, Hellenlerin Akdeniz ve Karadenizde byk kolonizasyon hareketine giritikleri dnem olarak kabul edilir24. Pla22
Moorhouse 1940, 125; Mitchell 2002, 37 dn. 10; King 2004, 12.
Skythia (Hdt. IV. 17 vdd.) ve Sarmatia (Ovid. Pont. IV. 10. 38) kabileleri Karadenizin kuzey sahillerinde ikamet etmekteydiler. Burada yaayan halklarn dillerinde ise, byk lde Avestan (Eski Pers ran dilinin) etkisi grlmekteydi (Allen
1947, 87; ayrca kr. Moorhouse 1948, 59). Sz konusu kavimler Karadenizi axaena yani; kara renkli ya da buna ok benzer manaya gelen bir kelime ile tanmlyorlard. Ayrca Perslerin Karadenize verdikleri xaen ismi, Avestann axaena
sfatyla synonymum=ayn/benzer bir anlam tamaktayd (Allen 1947, 87 dn. 6-8;
1948, 60; West 2003, 157). Bu yzden, daha sonradan blgede kolonizasyon hareketinde bulunan Aioliallar tarafndan kendi dillerine adapte edilmi olabilirdi. Zira
Hellespontosa gelen ve Karadenizle ticaret yapan Aiolial tacirler Perslerle iliki
iine girmilerdi. Bu bakmdan Perslerin Karadenize axaena ismini verdiklerini
renmi olduklar farz edilebilirdi (Moorhouse 1948, 59). Fakat W. S. Allene
(1947, 88) gre, u gerek gz nnde tutulmalyd ki; antikada Hellence ile
Avestan dilleri ve kltrleri birbirlerinden ok uzakt. Bu bakmdan, her ne kadar
Persler Karadenizi byk bir ihtimalle Karanlk Deniz; Hellenler ise, Misafir
Sevmez Deniz olarak adlandrm olsalar da, bu kelimenin Avestan dilinde axaena
olduunun Hellenler tarafndan bilinmesi ve Pers szcnn baz alnarak Karadenize sfatn vermeleri olanak dahilinde deildi. Bununla birlikte son yllarda M. Vasmer ve R. Schmittin ban ektii birok dil bilimciye gre,
Hellenlerin Karadenize verdikleri aksenos sfat Eski Pers ran dilindeki axaena
kara renkli szcnden tremitir (West 2003, 157 dn. 24-25).
24
Hellenlerin kolonizasyon hareketlerinin ok eitli nedenleri vardr. Bu nedenlerin ortaya kmasnda i ve d dinamiklerin rol byktr. Bunlar siyasal, sosyal,
ekonomik ve dinsel olmalarnn yan sra, politik etkenlere de dayanabilir. Her zaman iin d glerin basks ve emperyalist istila hareketleri bamszlklarndan
dn vermek istemeyen Hellenleri koloni kurmaya sevk etmitir. Dier yandan
Hellasn dalk toporafyas devaml artan youn nfusu kaldracak gte deildi.
Zaten az olan verimli topraklarn kk parsellere blnmemesi iin, Hellenler
23
tonun25 deyimiyle, Hellenler ksa sre iinde

=tpk bir
havuzun kenarnda yaayan karncalar ve kurbaalar gibi deniz kysnda yerlemilerdi. Akdenizi byk lde iskan ettikten sonra
Hellespontos ve Propontiste koloniler kurmaya balamlar; ardndan
frtnalar ve sahillerinde ikamet eden vahi insanlaryla n salan Pontosa yelken amlardr. Fakat, bu sefer Hellen denizciler phesiz daha
nceki ac tecrbelerinden ders alm, gemilerini Karadenizin akntlarna ve dalgalarna daha dayankl hale getirmilerdir. Gemi teknolojilerindeki gelimelere paralel olarak, eskiden kullanlan otuz krekli (=
triakontrs []) teknelerin yerini, elli krekli (= pentkontrs []) teknelerin almas Karadenizde eskiye
nazaran daha gvenli bir ekilde seyahat etmelerini salamtr26. Bu
bakmdan Hellenler, Herakleia Pontike (Karadeniz Erelisi), Sinope,
Amisos (Samsun), Kotyora (Ordu), Kerasos (Giresun), Trapezus etc.
gibi hemen hemen Karadeniz sahillerinin btn nemli liman ve koylarnda tarm, maden, balklk ve ticaret amal birok koloni kurabilmi-
primigenius yasasn uygularlard. Yani, ilk doan erkek ocuk babasnn btn
mirasna sahip olurdu. kinci ocuk ise, hibir pay alamazd. Bu bakmdan isiz ve
parasz genler ounlukla anslarn askerlikte ya da yeni kurulacak kolonilerde
denerlerdi. Her zaman iin kentlerdeki parti ekimeleri, politik sebepler ve bazen de
tanr kehanetleri nedeniyle, baz yurttalar vatanlarndan ayrlp baka topraklarda ve
iklimlerde koloni hareketine giriirlerdi. Btn bunlarn yannda, Hellas ve Anadolunun, . VIII-VII. yzyllardaki endstriyel geliimi Hellen kentlerinde bir
yandan hammadde ihtiyacnn artmasna neden olurken dier yandan retilen mallarn pazarlanmas iin yeni pazarlar ihtiyac dourdu. Bu durum kentler ve blgeler
arasndaki ihracat ve ithalat hacminin bymesine neden olmasnn yan sra, aralarndaki rekabeti de arttrd. Zaten kentlerin her zaman iin daha fazla tahl, kereste,
metal ve kleye ihtiyalar oluyordu. Bu bakmdan Hellenler tarma, balkla
uygun, doal ve yeralt zenginliklerine sahip blgelerin liman olmaya elverili koylarnda koloniler kurmaya baladlar. Ardndan ana kentleriyle olduu kadar, yrenin
otokton halklaryla ilikiye getiler. Daha detayl bilgi iin bk. Greaves 2002, 104
vdd.
25
Plat. Phaid. 109 b. D. Braunda (1997, 121) gre, Platonun sz konusu ifadesi,
Cebelitark (Herakles Stunlar) Boazndan Kolkhisteki Phasis (Rioni) Irmana
kadar olan alan kapsamaktayd (ayrca bk. King 2004, 26 dn. 3). S. Mitchella
(2002, 40) gre, bu ifade Akdenizden ok Karadeniz sahillerinde kurulan Hellen
kolonilerine ilikin olarak sylenmiti.
26
Carpenter 1948, 7 vdd.; Ik 2001, 2 dn.10; West 2003, 153 vd. dn. 8-9.
1) Karadenizdeki Kolonizasyon Hareketi
lerdir27. Dahas, Europe ile Asia arasnda, elips eklindeki kylarnn

kvrmlar her iki yne doru uzanan bu denizi ve corafyasn daha
yakndan tanma imkan bulmular ve Pontosun eklini Skythia yayna
benzetmilerdir28. Ardndan, Pontosun buday, dar, kurutulmu balk
gibi nimetlerini; kereste, demir, gm ve altn gibi deerli madenlerini
Akdeniz havzasna tamaya balamlardr. Bylelikle Pontos, Hellenler
iin artk vazgeilmez bir deniz olmutur. yle ki, Karadenizi Misafir
Sevmez deyip kzdrmaktansa yani sylenmesi irkin ya da ar grnen bir sfat dorudan doruya sylemektense, hiddetini en aza indirgeme midiyle kulaa daha ho gelen bir sfat kullanmlar Misafir
Sever Deniz (= Euksenos Pontos [ ]) demeyi tercih
etmilerdir29. Bu surette gemiciler, bir bakma deniz tanrlarn teskin
ederek, onlarn gazaplarndan korunma yoluna gitmi olabilirler. Sebebi
her ne olursa olsun, bu isimlendirme antika literatrnde genel kabul
grm ve birok yazar tarafndan Pontos, euksenos olarak adlandrlmtr30.
27
Pontos sahillerindeki bu Hellen kolonizasyon hareketi btn Karadeniz havzasna yaylmtr. yle ki, Trapezusun dousundan itibaren Kolkhiste: Phasis (Poti),
Dioskurias (Sukhumi), Kimmeria Bosporosunda: Tanas (Tana), Kepoi (Sennoi),
Hermonassa (Taman), Phanagoreia (Tozer), Theodosia (Feodosiya), Nymphaion
(Kalati), Pantikapaion (Ker/Yeni Kale), Skythia topraklarnda: Khersonesos (Sivastopol) ve Olbia (Parutino), Sarmatia topraklarnda: Tyras (Tira/Tiras), Getai sahillerinde: Istria (Istere) ile Tomis (Kstence), Kallatis (Mangalia), Odessos (Varna),
Mesembria (Nesebur) ve Apollonia (Sozopol) etc. gibi, Pontosun btn nemli
koylarnda koloniler kurulmutur. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Danov 1960, 75
vdd.; 1979b, 281 vd.; Drews 1976, 18 vdd.; Hind 1983/84, 72 vdd.; 1992/93, 84
vdd.; Tsetskhladfze 1994, 78 vdd.; 2004, 225 vdd.; Koshelenko 1996, 17 vdd.; Solovyov 1999, 1 vdd.; Mitchell 2002, 40 vdd.; King 2004, 29 vdd.
28
Strab. II. 5. 22 c. 125 dn. 4; Plin. nat. IV. 12. 76 b; Mela I. 102 dn. 72; Amm.
Marc. XXII. 8. 10 dn. 1. Ammianus Marcellinus (XXII. 8. 4 dn. 1), Egenin Propontis vastasyla Pontosla birlemesini ise, Hellen alfabesindeki harfinin ekline
benzetmektedir. Bugn dnya atlasna baktmzda ise, bazlarna gre, bbrek
biiminde grnr (Ascherson 20022, 16).
29
Strab. VII. 3. 6 c. 298; Plin. nat. IV. 12. 76; VI. 1. 1; Ovid. Tri. IV. 4. 55-56;
Mela I. 102; ayrca bk. Moorhouse 1940, 126; Allen 1947, 88; Sevin 2001, 3; West
2003, 156 vd.
Bu durum Gney Afrika kylarna yelken aan gemileri batrdndan tr
gemiciler tarafndan Frtnalar Burnu olarak adlandrlan yere, daha sonradan
mit Burnu denmesiyle zletirilebilir.
30
Karadenize verilen aksenos ve euksenos sfatlar ilk olarak Klasik Dnem yazarlarndan Pindaros tarafndan kullanlmtr. Aksenos: Pind. Pyth. IV. 203; ayrca
bk. Eur. Andr. 794; 1262-1263; IT. 94; 218; 253; 341; 395; 438; 1388 etc.; Diod. IV.
10
Balangta pontos [] kelimesi Hellenler tarafndan kendisine

yaktrlan aksenoseuksenos sfatlaryla Karadenizi nitelemesine karn, zaman iinde nce btn Karadeniz etrafndaki sahilleri, daha sonra
da Kuzey Anadolunun dou kylarn kapsayan corafi bir blge anlam kazanmtr. Zira, Ciceronun31 Tarihin Babas olarak nitelendirdii Halikarnassoslu Herodotos32, . V. yzylda, pontos terimini
=Pontosta ikamet edenler; dier bir pasajnda
ise33, =Pontostan sefere kanlar
eklinde kullanmakla, denizden ziyade Karadeniz sahillerini kastetmitir. Herodotos tarafndan balatlan pontos teriminin bu eit kullanm
antika yazarlar tarafndan benimsenmitir. yle ki, pontos kelimesiyle bazen denizi, bazen sahil kesimini, bazen de Kk Asyann kuzeydousundaki blgeyi ifade etmilerdir34.
Zamanla pontos ismi, Hellen ve Latin yazarlar tarafndan Pontoslu/Pontosa ait (= Pontikos []/Ponticus) eklinde sfatlatrlarak kullanlmaya balanmtr. Bu durum kendini Pontosa ait cansz
nesnelerde35 olduu kadar, blgede ikamet eden halklar, insanlar36 ve
hatta kentleri niteleyen bir anlam kazanmtr. Bu bakmdan Pontos
40. 4-5. Euksenos: Pind. Nem. IV. 48-50; ayrca bk. Hdt. I. 6; IV. 86 etc.; Eur. Rhes.
428; IT. 125 etc; Strab. I. 3. 4 c. 49; 5 c. 51; II. 5. 22 c. 124; VII. 3. 6 c. 298; XI. 8. 4
c. 512 etc.; Bununla birlikte btn antika boyunca ya da onun
deiken versiyonlar Hellen ve Latin iirinde Pontosu nitelemeye devam etmitir
(Aiskh. Pers. 433). Bazen de Skythia Denizi= olarak adlandrlmtr (Theoc. Idyl. 16. 99; Seneca Med. 212).
31
Cic. Leg. I. 1. 5.
32
Hdt. IV. 8.
33
Hdt. VII. 95.
34
Ovidius, Karadenizden Mektuplar adl eserinde Pontus kelimesiyle bazen deniz
(Pont. I. 4. 27; II. 9. 67; IV. 7. 7; 9. 85; 10. 45), bazen kara (Pont. I. 3. 65, 9. 6; II. 5.
9; IV. 4. 19; 15. 20), bazen de her ikisini (Pont. I. 4. 31; II. 4. 27; 12. 34) kastetmitir. Cicero (Leg. Man. III. 7)de ise, Pontusla Kk Asyann kuzeyindeki VI.
Mithradatesin kral olduu blgeyi ifade etmitir. Konuya ilikin olarak ayrca bk.
Vitr. de Arch. VII. 7. 5; Cic. Tusc. I. 39. 94; Apul. Mun. VI. 19; Phaed. Fab. IV. 7.
10. Daha detayl bilgi iin bk. Mitchell 2002, 38 dn. 13-17.
35
Pontica pinus=Pontus am, Hor. Odes I. 14. 11; anates Ponticas=Pontus rdekleri, Plin. nat. XXV. 3. 6; Gell. XVII. 16. 1; Ponticae nuces=Pontus fndklar,
Plin. nat. XV. 24. 88 etc.
36
Ath. Deip. VI. 273 c; VIII. 351 c; IX. 390 a=frg. 24; X. 430 a; XII. 533 e; XIII.
580 f-581 a; XIV 624 a; Diog. Laert. VI. 3; 9-10; Mela I. 15. 5; Hist. Aug. Val. I. 5;
Prok. Bell. VIII. 2. 2. Daha detayl bilgi iin bk. Mitchell 2002, 39 dn. 20-26.
11
kysnda kurulmu olan Herakleia Pontike37 (Pontos Herakleias) kenti

gnmzde dahi Karadeniz Erelisi olarak adlandrlmaktadr. Fakat
Pontosun antikadaki asl n, bir Pers soylusu olan Mithradates I
Ktistes tarafndan, . ca. 301 ylnda Anadolunun kuzeydousunda
Iris (Yeilrmak) ile Lykos (Kelkit) havzalarnda kurulan ve Hellenistik
Dnem boyunca genileyerek byk bir devlet haline gelen Pontos Krallnn isim babaln yapmasyla n plana kmtr38. Bu durum, sz
konusu kralln Romallar tarafndan yklmasndan sonra, . 64 ylnda Kuzey Anadolu sahillerinde oluturulan Roma eyaletinin provincia
Pontus et Bithynia ad altnda kurulmasna neden olmutur39. Gene ayn
sebepten, . 47 ylnda Caesarn komutanlarndan Domitius Calvinus,
VI. Mithradatesin olu II. Pharnakese kar Pontus Blgesinden toplad birliklere legio Pontica=Pontus legiosu40; gemilere ise, Ponticae
naves=Pontus donanmas41 adn vermitir.
Bununla birlikte burada altn izerek belirtmek gerekir ki; gemite
olduu gibi, bugn de kullanlan Pontos Krall ifadesi geleneklemi
37
Plinius (nat. XXVII. 2. 3) ve Plutarkhos (Luc. XIII. 3), Herakleia, Tieion (Hisarn) ve Amastris (Amasra) kentlerini, =Pontos kentleri olarak belirtmilerdir.
38
Strab. XII. 3. 28 c. 555; 5. 2 c. 567; Gell. XVII. 17. 1.
39
Lucullus, . 70 ylnda Mithradates VI Eupatorun krallnn merkezini ele
geirdikten sonra, yrenin provincia Pontus olarak dzenlenmesi iin Romadan
yetki ve grevli komisyon yelerinin gnderilmesini istemitir (Plut. Luc. XXXV. 5;
Cass. Dio XXXVI. 43. 2). Fakat Pontosun Roma eyaleti stats kazanmas; ancak
blgenin Pompeius tarafndan, . 64 ylnda Bithynia ile birletirilerek ortak bir
eyalet oluturulmasyla gereklemitir (Strab. XII. 3. 1 c. 541; 3. 6 c. 543; Liv.
perioch. 102). Strabon, bu eyaletten sz ederken, onu bazen =
Pontos eyaleti (XII. 3. 6 c. 543; 40 c. 562), bazen =Pontos lkesi (I.
12. 1 {}; XII. 3. 40 c. 562), bazen de sadece =Pontos (XII. 3. 40 c. 562)
olarak adlandrmtr. Ayn ekilde, blgenin baz ksmlar, daha sonradan Pontus
Mediterraneus, Pontus Galatius ve Pontus Polemoniacus gibi isimler almtr.
40
Caes. Bell. Alex. 39-40. Zira, blge Roma idaresine girdikten sonra, pratik Romallar yrenin otokton halkna, her ne kadar birbirlerinden ok farkl etnik yapya
sahip olsalar da, ksaca Pontuslu (= Ponticus/[]) demilerdir (ayrca bk.
Plin. epist. X. 112-113). Bu bakmdan Pharnakes, . 47 ylnda Domitius ve mttefiki Galat Kral Deotarosun birliklerini bozguna urattktan sonra, btn gcyle
Pontus kentlerine saldrm ve civium Romanorum Ponticorumque=Roma ve
Pontus vatandalarnn mallarn yamalamtr (Caes. Bell. Alex. 41). Daha detayl
bilgi iin bk. Mitchell 2002, 48 vdd.
41
Caes. Bell. Alex. 13-14.
12
bir nyargnn sonucudur. Hellenistik Dnem krallklarnn hibiri, hibir zaman kendilerini bir blgenin corafyasyla tanmlayp, o toporafyayla snrlamamtr. Bu bakmdan, sz konusu ifade Romallarn, .
129 ylnda Anadolunun batsnda, Pergamon Krallnn topraklarnn
bir ksmnda kurduklar eyalete provincia Asia=Asya Eyaleti demeleri
gibi, yapay bir tanmlamadr42. Ayrca, I. Mithradatesin kralln ilan
ettii blge, gerekte de facto Pontostan ziyade,
43
=Pontos Kappadokias ya da
44
=Euksenos evresindeki Kappadokia olarak adlandrlmaktayd. Belki de bu yzden, Birinci Mithradates-Roma Sava srasnda,
. ca. 86/85 ylnda VI. Mithradatese kar ayaklanan Ephesoslular
yaymladklar dekrette45 ondan [ ]=Kappadokia Kral(?) olarak sz etmilerdir46. Fakat antikada, Augustus Dnemi (. 27-S. 14) yazarlar47 tarafndan balatlan ve S. II. yzyl
42
Asiann snrlar iin bk. Strab. XII. 1. 3 c. 534.

Strabona (XII. 1. 4 c. 534) gre, buraya nceleri Pontos Kappadokias ismi
verilmise de daha sonradan Pontos olarak adlandrlmtr. Bu durumu Strabon (XI.
8. 4 c. 512)de, , ,
=ve Kappadokiallara ve zellikle Pontos Euksenos tarafna doru yaayanlara kadar; ki oralar imdi Pontos olarak adlandryorlar eklinde ifade ederek tekrar vurgulamtr.
44
Polyb. V. 43. 1; ayrca bk. Magie 1950, 177 dn. 1; Shipley 2000, 387.
45
SIG3 II 742=I.Ephesos Ia 8.
46
Benzer biimde, VI. Mithradatesle ada Stoac filozof, Rhodoslu Poseidoniostan (Edelstein and Kidd 19892, no 253 str. 27; 180) ve Peripatetik Nikolaostan
alnt yapan Athenaios (Deip. V. 212 a; 215 b; VI. 266 e-f)de, Mithradatesi Kappadokia kral olarak tanmlamtr. Appianos ise, Sulla tarafndan Atina kuatmas srasnda (Mithr. 30) ve Fimbria tarafndan Kk Asyada (Mithr. 53; 61) malup
edilenleri Kappadokiallar olarak belirtmitir. Ayrca Pompeiusun, . 61 ylnn
30 Eyllnde Romada dzenledii triumphusunda (zafer treni) yendii ve ele
geirdii krallklarn isimlerinin yazld levhalarda Pontostan ziyade Bithynia,
Kappadokia ve Pontos Euksenos kysnda ikamet eden dier kavimlerin ad gemektedir (Mithr. 118). Daha detayl bilgi iin bk. Mitchell 2002, 50 vd.
47
Strabona (XII. 3. 33 c. 558) gre, Lucullus, . 70 ylnda, nc Mithradates-Roma Sava srasnda Romallara yardm ve yataklk yapan
=Pontoslulardan bazlarna bu hizmetlerine karlk byk szler vermitir.
Pompeius, . 66 ylnda, Pontosu istila ettiinde VI. Mithradates,
=Pontos Krallnn en u ksmlarna kamtr (XII. 2. 28 c. 555).
Yine Pompeius, . ca. 64 ylnda, Mithradateion yerleimini 43
13
Roma tarihileri48 tarafndan pekitirilen =Pontos

Krall ifadesi gnmz tarihileri tarafndan da benimsenmitir49.
Bu durum, Romann devam olan Dou Roma mparatorluuna bugn Bizans demekle, bir fark haricinde, ayndr. O da, Dou Romann
imparatorlar ve halk kendilerini daima Romal olarak adlandrmtr.
Bu fenomen saysz antik kaynak ve epigrafik belgede aka belirtilmitir. Fakat Pontos Krall olarak isimlendirilen sz konusu kralln
hkm srd zamanlarda gerek krallarn gerekse halkn kendilerine
ne ad verdikleri kesin olarak bilinmemektedir. Kralla ait antik kaynaklar, Hellen ve Latin yazarlarnn eserlerinden ibarettir. Epigrafik
belgelerden gnmze ulaan yazt says ise, olduka snrldr. Bunun
nedeni, sz konusu kralln en nemli ve ayn zamanda son kral olan
Mithradates VI Eupatorun, Romann en byk dman olmasdr. Bu
yzden Romallar, krall ele geirdikten sonra, VI. Mithradatesi
damnatio memoriaea uratmlar ve onu anmsatacak her trl nesneyi ortadan kaldrmlardr. Nmismatik eserler zerinde ise, krallktan
ziyade basldklar kentin ya da kraln ad yer almaktadr. Sonu olarak
bu kralln antikada kendini nasl tanmladn bilmediimizden
dolay, biz bu almamzda, Roma mparatorluk Dneminden gnmze dein antika yazarlar ve modern tarihiler arasndaki ortak
kany communis opinio srdrerek, sz konusu Hellenistik krall
ve blgeyi Pontos olarak adlandrmaya devam edeceiz.
=Pontos Krallndan ayrdktan sonra, Trokmoi tetrarkhesi
Brogitarosa vermitir (XII. 5. 2 c. 567).
48
Memnon (32. 2; 39. 1; 41. 3; 43. 3; 5) Mithradatesin birliklerinden sz ederken
onlar =Pontoslular; Pompeius Trogus (prolog. 32), Iustinus (XXXII. 4.
7; XXXVII. 1. 2; XL. 1. 2), Cornelius Nepos (Han. X. 4-11. 6) ve Frontinus (strat.
IV. 7. 10-11)de Pontici=Pontoslular; Nikolaos (fr. 77. 3), Plutarkhos (Luc. XXXI.
8; Galb. XIII. 4; XV. 1), Appianos (Mithr. 83; 112; Syr. 48) ve Athenaios (Deip. X.
415 d) ise, Mithradatesi =Pontoslu sfatyla nitelemilerdir.
49
S. Mitchella (2002, 51 dn. 111) gre, Pontos Krall ifadesi, P. S. Frandsenin
1847 ylnda yaymlad Mithridates VI Eupator, Knig von Pontos=Mithridates VI Eupator, Pontos Kral, Eduard Meyerin 1879 (19682) ylnda yaymlad
Geschichte des Knigreichs Pontos=Pontos Krallnn Tarihi adl monografyas ile Thodore Reinachn 1890 ylnda yaymlad Mithridates Eupator, Roi du
Pont=Pontos Kral Mithridates Eupator isimli biyografisinden sonra, bu krallk
eskia tarihileri tarafndan Pontos olarak adlandrlmtr. Ayrca bk, Castagna
(1938); Calderini (1949/1950); Lomouri (1979); Molev (1995); Saprykin (1996);
Pastor (1996).
14
Bununla birlikte Pontos, antikadan gnmze dein etrafnda yaayan halklara ve kendisiyle irtibat iine giren uluslara gre, eitli isimler almaya devam etmitir. Dou Roma kaynaklarnda Karadenize genellikle sadece Pontos denmektedir. Dou Romallardan bu ismi renerek kendi dillerine adapte eden Araplar ise, Karadenizi ounlukla
Bahr-i Buntus yani Deniz Deniz olarak adlandrmlardr. Yine de
Ortaa boyunca Arap ve Osmanl yazmalarnda zaman zaman Karadenizin sadece bir kentle zletirilerek Trabzon Denizi ya da Konstantinopolis Denizi eklinde adlandrld grlr. Karadenizle ticaret
ilikisine geen Ortaa Avrupallarndan talyanlar ise, Osmanllarn bu
denize verdikleri Bahr-i Siyah/Kara50 sfatndan yola karak onun yan
anlamlarndan biri olan byk sfatn bu denize yaktrmlardr. Bu
yzden Karadenize Byk Deniz anlamnda Mare Maius ve Mare
Maggiore demilerdir. Zaman iinde Karadenizin Rus, Bulgar, Grc
Denizi olarak adlandrld olmutur. Fakat Trklerin Anadoluya giriinden itibaren Seluklular ve Osmanllar zamannda hemen hemen btn yazl belgelerde, Karadeniz ad yaygn olarak kullanlmaya balanmtr. Her ne kadar, Karadeniz ifadesi Osmanl kaynaklarnda S. XIV.
yzyldan itibaren deiik formlarda karmza ksa da geni evrelerce
kabul edilip evrensel kullanmnn yaygnlk kazanmas; ancak S. XVII.
yzyldan itibaren gereklemitir. Bu durum Karadeniz havzasnda
ikamet eden halklarda olduu kadar dier dnya milletleri tarafndan da
benimsenmitir. yle ki, artk Trkedeki Karadeniz ifadesiyle; Rus50
Evliya elebi, Sey. II. 268 a. Osmanllarn, bu denize kara sfatn yaktrmasna ilikin eitli grler vardr. Bunlardan ilki ve en nemlisi, sularnn dier denizlere nazaran daha koyu olmasdr. Gece mavisi; hatta siyahms bir renge sahiptir.
Bu bakmdan tekneden denize bakan bir insan; ancak birka metre derini grebilir.
Bunun sebebi ise, denizin Akdenize nazaran ok daha derin olmas ya da etraf dalarla evrili olduundan ounlukla kuzey ve bat rzgarlarnn getirdii bulutlarla
kararm bir grnt arz etmesi olabilir. Gene de bu adlandrmada denizin hrnl
ile blgenin sert ve souk ikliminin rol byktr. Zira kara kelimesi, Trkede
renk ifade etmesinin yan sra, ayn zamanda yn olarak kuzeyi ve karayel gibi sertsouk iklimi de anlatr. Bu bakmdan Osmanllarn, bu denizi tanmlamak iin kara
sfatn kullanm olduklar dnlebilir. Dier bir varsaym ise, kkleri ine dayanan; ama Avrasya steplerinde de kullanlan renklere dayal pusuladan kaynaklanmasdr. Bu eit pusulalarda, dou, mavi; bat, beyaz; kuzey, siyah; gney ise, krmz renkleriyle temsil edilmekteydi. Bu pusula sistemini Trk boylar bizzat inle
iliki iinde olduklar sralarda inlilerden ya da daha sonradan Moollardan renmilerdir. Belki de bu yzden, Osmanl corafyaclar, bu pusula zerindeki renklerden yola karak kuzeylerindeki denize kara, batlarndaki denize ise, ak sfatlarn yaktrmlardr.
15
a, Ukraynaca, Bulgarca Corne More; Grcistanca shavi zghva ile Yunanca Maure Thalassa, ngilizce Black Sea, Almanca Schwarzes Meer,
Danimarkaca Sortehavet etc. ayn anlama gelmektedir51.
51
King 2004, x; 82.
B. Pontos Blgesinin Tarihsel Corafyasna Genel Bak

Antikada Romallar tarafndan Pontos olarak adlandrlan blgenin
kuzey snrn Karadeniz52, bat snrn, Paphlagoniallarn blgesinden
Halys sayesinde ayrlan yre olutururdu53. Gneybatda, Galatlarn
Trokmoi kabilesinin yerleim blgesiyle snrn Aa Halys (Kzlrmak) havzas ve Halysn bir kolu olan Kappadoks (Delice ay) ile
Skylaks (ekerek) rmann yksek havzas belirlerdi54. Gneyde,
Kappadokia snr Tauroslara paralel dalk bir blge olan Khammanene yresinin en bat ucundan balar; sarp kl tahkim edilmi bir
Dasmenda hinterlandndan geer; nce Saravene ardndan da Laviansene arazisinin en dou ucuna kadar uzanrd55. Gneydouda, Iris ve
Halysn kaynaklar arasnda blge snr devam eder; douda, Lykosun (Kelkit) kaynann56 aasndaki Armenia Minora kar ve
Trapezusun dousundaki Kolkhise doru uzanrd57. Blgenin Kolkhis
ile olan snrn ise, Grc dilinde Adcharistsqali diye tanmlanan Absarros/Apsarros Irma belirlerdi58.
52
Strab. XII. 1. 1 c. 533.

Hdt. I. 6; 72; Strab. XII. 3. 1-2 c. 541; 9 c. 544; 12 c. 546.
54
Strab. XII. 3. 39 c. 561.
55
Strab. XII. 1. 1 c. 533; 10 c. 540.
56
Strab. XII. 3. 13-15 c. 547.
57
Strab. XII. 3. 17-18 c. 548.
58
Apsarros Irma, Akampsis (oruh) Irmayla birleerek Grcistandaki Apsarros (Gonio) Kalesi nlerinde Karadenize dklr (Arr. periplus VII. 4-5; FGrHist
V 1; App. Mithr. 101; Plin. nat. VI. 4. 12-13).
Plinius (nat. VI. 9. 25; 11. 29), Apsarros Irmann Paryadres Dalarndan
doarak Karadenize aktn ve bu dalarn Kolkhisin gneybatsnda yer alan Armenia Minor Blgesiyle doal snrn oluturduunu ifade eder. Ayrca (nat. VI. 4.
12)de blgenin gneybatsnda Trapezus kentinden yaklak 240km mesafede
Apsarros isimli bir kale ve ayn adla anlan bir rman varlndan sz etmekte olup,
sz konusu rman bize Kolkhis ile Pontos blgelerinin doal snrn tekil edebilecei grn dndrr. Ayn ekilde bu gr Arrianus (periplus XI. 4)te daha
ak bir ekilde ifade edilmektedir. Arrianus (ibid.), stratejik olarak ok nemli bir
yere kurulan Apsarros kalesi ve rmann Pontos Blgesini bitiren en nemli toporafik nokta olduunu ileri srmektedir. Ayrca Appianos (Mithr. 101) ve Florusa
(epit. I. 40. 25) gre, Mithradates VI Eupator, Romal general Pompeiusa yenildikten sonra, . 66 sonbaharnda krallnn kuzey blgelerine doru ekilirken Apsarrosu aarak Kolkhis Blgesine girmitir. Sz konusu antik kaynaklardan kan
sonular bize, Akampsis Irmayla birleerek Karadenize dklen Apsarros Irma
53
Tarihsel Corafya
17
2) Karadeniz Blgesinin Tarihi Corafyas

Pontos kendi iinde, esas itibariyle birbirlerinden gze arpan farkllklarla ayrlan drt doal blgeye ayrlarak incelenebilir. Bunlar srasyla: Iris (Yeilrmak) ve Lykos vadileri ve onlarn yan kollar tarafndan
yaratlm ekirdek blge; Halysn yukar tarafndaki yksek blge;
Halys ve Iris vadileri tarafndan yarlm Kuzey Anadolu dalk blgesi
ve Halysn azndan Trapezusun dousuna ve Apsarros Irmana
kadar uzanan sahil eridi olarak ele alnabilir59.
Bunlardan birincisi, Iris ve Lykos vadileri ve onlarn yan kollar tarafndan yaratlm olan blge; lman iklimi, bereketli topraklar nedeniyle zengin hububat ve narenciye retimine sahipti. Yrenin iinden akan
rmak havzalarnn her iki yakasnda verimli topraklar bulunurdu. Buras
adeta teraslanmasna birbiri zerinde ykselen ovalar ve platolaryla
tarmsal ve hayvansal retim ynnden Pontosun ekirdek blgesini
meydana getirirdi. Yrenin gl bir ekonomiye sahip olmas, onun ayn
ve ayn isimle anlan kalenin Kolkhis Blgesinin Pontosla olan snrn tekil ettii
grn dndrmektedir (ayrca bk. Arslan 2000c, 27-28; 33-34; 2005, 59 vd.).
59
Olshausen 1978, col. 438.
18
zamanda endstriyel ve ticari bakmdan gelimesine n ayak oldu. Bu

durum beraberinde, yrenin gerek kendi iindeki yerleim dokusuyla
gerekse Kk Asya ve dier komu blgelerle balantsn salayan iyi
derece rgtlenmi, dzenli antik yol ana sahip olmasn salad.
Strabon60 kendisinin bu yre zerindeki youn bilgisine dayanarak
tek bir blge alann pek ok yreye ayrmtr. Bunlardan Halys ve Iris
rmaklarnn aa aknt havzalar arasnda yer alan Phazemonitis
[] yresi, ismini buradaki Phazemon (Vezirkpr) adl
kyden almt61. Yrenin kuzeyi, Gazelonitis, Saramene ve Amisoslularn territoriumuyla snrdat. Bats, Halys; dousu Iris rmaklar ve
Phanaroia yresiyle; gneyi ise, Amaseiallarn arazisiyle evriliydi.
Yredeki ovalarn byk bir blm aasz olup hububat ekimine elveriliydi62. Yre, bereketli topraklarnn yan sra, zengin doal kaynaklara sahipti. Phazemonitisin gneyindeki dalarda zengin gm yataklar
bulunurdu63. Ayrca yrede, salk asndan son derece yararl, ifal
scak su kaynaklar mevcuttu64. Phazemonitisin gneyinde, Phanaroiaya
doru uzanan ksmda, verimli tahl ve otlak alanlar arasnda balk ynnden zengin, denize benzeyen Ladik Gl (= Stiphan limn
[ ]) yer alrd. Bu gln etraf zellikle her eit hayvan
60
Strab. XII. 3. 38 c. 560.

Strabona (XII. 3. 38 c. 560) gre, Pompeius, . 64 ylnda, Phazemon Kyndeki yerlemeyi bir kent olarak ilan ettikten sonra, buraya Neapolis
[], yreye ise, Neapolitis [] ismini vermitir. Ayrca bk. IGR
III 137=1449=OGIS 532=ILS II,2 8781. Bununla birlikte buras Neapolis olarak
uzun sre adlandrlmam ve kentin ismi, nce Neoclaudiopolise (Anderson 1900,
151 vdd.; 1903, 86; 89 vdd.; IGR III 139; Waddington et al. 1925, 189 vdd. no 1-16)
daha sonra da Andrapaya (Ptol. georg. V. 4. 6) dntrlmtr. Daha detayl bilgi
iin bk. Magie 1950, 1067 vd.
62
Strab. XII. 3. 38 c. 560.
63
Anderson 1903, 100; Magie 1950, 179 h.
64
Strab. XII. 3. 38 c. 560. Phazemonitisin scak su kaynaklar Phazemon (Vezirkpr) Kynn yaklak 25km gneydousundaki bugnk Havzada yer almaktadr. Havzada ele geen bir yazta (CRAI 1925, 35) gre, kentin astynomosu (kentin imar ilerinden sorumlu yksek memur) S. II. yzylda hamamlarn zeminini
yeniden detmi ve aquaductusu tamir ettirmitir. Termallerin civarnda ele geen
ve S. IV. yzyla tarihlenen dier belgeler (Anderson et al. 1910, 37 vdd. no 24-27)
ise, buraya gelip de kaplcalarn ifal sularyla iyileen hastalarn, Asklepios (Salk
ve ifa Tanrs) ve Nymphelere (Su Perileri) olan kranlarn bildiren adak yaztlardr. Ayrca bk. Anderson 1903; 82 vd.; et al. 1910, 43 vdd. no 28-32 a; Magie
1950, 178 dn. 6; Bean 1953, 157 vdd. no 11; 172 vdd. no 11.
61
Tarihsel Corafya
19
yetitirmeye elverili otlaklarla kaplyd65. Buralarda eek, katr66, kei,

koyun, sr ve kz67 beslenirdi. Gln kenarnda Laodikeia kenti68,
Ikizari69 Kalesi ve Pontos krallarna ait bir saray bulunurdu70. Ayrca her
biri gaga eklinde uzanan yksek ve sarp bir dan zerinde, bol sulu
sarnlar bakmndan zengin Sagylion71 Kalesi konulandrlmt. Buras stratejik neminin yan sra, yrenin korunmasnda ve savalar srasnda Pontos krallarna birok bakmdan faydal olmutu72.
65
Strab. XII. 3. 38 c. 560; ayrca bk. Magie 1950, 178 dn. 6.

Plut. Luc. XVII. 5; ayrca bk. Plin. nat. VIII. 69. 173.
67
Plut. Luc. XIV. 1; App. Mithr. 78.
68
D. Magieye (1950, 178 dn. 6) gre, burada Laodikeia adl bir kent vard. Hibir
antika yazar bu kentten bahsetmese de gl kenarndaki Ladik kasabas ve VI.
Mithradates dnemine ait baz sikkeler (Waddington et al. 1925, 114 vd. no 1-5;
CAH vol. of plates IV. 4 no [j]) zerinde bulunan Laodikeiann (= Laodikeias
[]) lejand bu kentin varln kantlamaktadr. Ladik kasabasndan ele
geen baz yaztlar ve arkeolojik malzeme, sz konusu yerleimin Ladik ilesi olabileceini iaret etmektedir. Amisos, Amaseia, Phazemon, Kabeiraya giden antik
yollarn kesitii bu kasaba; ayrca stratejik konumu itibaryla da antik Laodikeia
kentinin en byk adaydr. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Anderson 1903, 79 vd.;
Olshausen und Biller 1984, 24 vdd.
Laodike isimli Pontos kraliesi bulunmaktadr. Bunlar srasyla VI. Mithradatesin anneannesi (IV. Mithradatesin ei), annesi (V. Mithradatesin ei) ve kendi
ilk karsdr. Laodikenin VI. Mithradatesi eitli kiilerle aldattktan sonra, onu
zehirleyerek ortadan kaldrma giriiminde bulunmasnn ardndan, kraln onun adna
bir kent kurmas ihtimal dahilinde deildir. Bu bakmdan kent byk bir ihtimalle ya
dedesi IV. Mithradates ya da babas V. Mithradates tarafndan, anneannesi veya
annesi Laodike onuruna kurulmu olsa gerektir.
69
Strabonun (XII. 3. 38 c. 560 dn. 1) paragrafnda geen =Ikizari Kalesinin yazlm phelidir. =Kizare ya da =Ikkizaroi eklinde
yazlabilecei zerine eitli grler vardr. Bununla birlikte, burasnn Ptolemaiosun (georg. V. 6. 10)da szn ettii, =Kizara ile ayn yer olabilecei
gr daha muhtemeldir (ayrca kr. Anderson 1903, 80 dn. 2-3). Sz konusu kale,
bugnk Ladik kasabasnn hemen arkasnda konik eklinde ykselen kireta kaya
blounun zerinde kalntlar bulunan antik yerleim olsa gerektir.
70
Strabonun (XII. 3. 38 c. 560)daki anlatmndan kan sonular nda,
Mithradates-Roma Savalar srasnda Stiphane Limne (Ladik Gl) kenarndaki
Ikizari Kalesi Romallar tarafndan bir daha kullanlmamak zere tahrip edilmi;
krali saray ise, yamalanarak harabe haline getirilmitir.
71
Sagylionun kesin lokalizasyonu bilinmemekle birlikte, E. Olshausen und J.
Billere (1984, 7; 15 vdd.) gre, Vezirkprnn 12km gneybatsnda, Byk Kale
Ky yaknndaki Kale Tepe zerindeki Tavan Danda olduu dnlmektedir.
72
Strab. XII. 3. 38 c. 560/561. Strabon (ibid.) gre, VI. Mithradatesin torunu,
Bosporos Kral II. Pharnakesin olu Arsakes, . I. yzyln ortalarnda kendini bu
66
20
Phazemonitisin biraz gneyinde, ormancln ve hayvancln btn eitleri bakmndan olduka zengin Amaseia territoriumunun gney bats ile Irisin aa havzasn kapsayan (= Gazakn [])
yresi yer alrd. Yrenin en nemli kenti73 antikan nl corafyaclarndan Strabonun vatanda olduu Pontos Krallnn eski bakenti
Amaseiayd74. Kent arazisinin bir ksm ormanlar, bir ksm atlar ve
byk/kk her eit hayvan yetitirilmesine uygun otlaklarla kapl
olmasnn yan sra; ayn zamanda hem tarma hem de ba ve bahecilie elverili geni topraklara sahipti. Bu bakmdan yre, gnmzde
olduu gibi, antikada da meyveleriyle nlyd. Strabon75 her frsatta
vatanda olmakla vnd, Pontostaki btn yrelerin en by ve
en iyisi olan doduu kenti yle tasvir eder:
Benim kentim, iinden Iris Irmann akt geni ve derin bir
vadide kurulmutur. nsan emei ve doa buraya hem kent hem
de kale karakterini olaanst bir ekilde salamtr. Zira buras yksek ve ok sarp bir kaya olup dimdik Iris Irmana doru
iner ve rmak tarafnda, kentin kurulmu olduu yerde, kyda bir
duvar ve her iki tarafta sivri tepelere doru uzanan surlar vardr.
Bu tepeler iki tane olup doal bir ekilde birbirlerine baldr ve
yrenin hkmdar ilan ederek Romallara kar ayaklanma giriiminde bulunmutur. Fakat Sagylion Kalesinde yakalanarak ldrlmtr. Kale, her ikisi de Roma
mttefiki olan krallardan Polemon ve Lykomedes tarafndan ele geirilmi; Arsakes
ise, a ve susuz braklarak yakalanmtr. nk Arsakes, yanna erzak almadan
ovalardan uzaklaarak dalara kam ve Sagylion Kalesindeki sarnlar byk kayalarla dolu olarak bulmutur. Zira Pompeius, . 64 ylnda, nc MithradatesRoma Savalar srasnda, sarp dalar zerine konulandrlm tahkimli btn Pontos kalelerindeki sarnlarn, blgede kabilecek muhtemel bir ayaklanma srasnda
Mithradates VI Eupator yanllarna ve haydutluk amacyla dalara kanlara yarar
olmasn diye doldurulmasn, garnizonlarn yaklmasn ve kale surlarnn bir blmnn yklmasn emretmiti. Bu bakmdan Ikizari ve Sagylion gibi eski Pontos
krallar tarafndan ina edilmi birok tahkimli kale Romallar tarafndan tahrip edilmitir. Sz konusu kalelerinin lokalizasyonlarna ilikin olarak ayrca bk. Anderson
1903, 70; 83; Olshausen und Biller 1984, 15 vdd.; 141; 162.
73
Plin. nat. VI. 3. 8.
74
Pontos Krallnn kurucusu Mithradates I Ktistes, . III. yzyln ilk eyreinde, Amaseiay ele geirerek buray krallnn bakenti yapmtr. Amaseia, . 183
ylnda, I. Pharnakesin Gney Karadeniz sahilinin en nemli kenti ve ticari limanna
sahip olan Sinopeyi ele geirmesine dein Pontos Krallnn bakentliini yapmtr (Polyb. XXIII. 9. 2-3; XXIV. 1. 1-3; Strab. XII. 3. 11 c. 545). Ayrca bk. Pastor
1998a, 60 vd. dn. 36-37.
75
Strab. XII. 3. 39 c. 561; ayrca bk. bn Batta Sey. 417 dn. 40.
Tarihsel Corafya
21
grkemli birer kule halinde ykselmektedirler. Bu alan iinde

krallarn hem saraylar hem de ant mezarlar bulunur. ki sivri
tepe birbirine tamamen dar bir geitle baldr. Buras her iki tarafta kydan ve varolardan be veya alt stadia76 yksekliktedir
ve bu geitten tepelere bir stadialk, hi bir kuvvetin aamayaca, dik bir yoku daha vardr. Bu kayalarn iinde sarnlar da
bulunur; fakat kentin bu kaynaklardan faydalanmasna olanak
yoktur. Buradan, bir tanesi rmaa, bir tanesi de boaza doru
olmak zere kayalara, boru eklinde iki tane kanal oyulmutur.
Irman zerine, bir tanesi kentten varolara, dieri de varolardan darya olmak zere iki kpr kurulmutur; kayaln
yukarsnda olan da bu kprde son bulurdu.
Gazakene yresi, Amaseiann hemen gneybatsndan balayp kuzeyine kadar uzanrd. Blgede konuulan dilde byk lde Paphlagonia
isimleri mevcuttu77. Kentin kuzeybat knda ise, ok geni olmayan
rmak boyunca uzanan bir vadi yer alrd. Bu vadi, sonunda genileyerek
Tavan Dann gneyinde, bugn Sulu Ova olarak adlandrlan yerde
Binky Ovasn (= Khiliokmn pedion [ ]) meydana getirirdi78. Buras sadece meyve79 bakmndan deil; fakat, ayn
zamanda tahl ve her eit davar yetitirilmesi ynnden de mkemmel
bir yreydi. Ondan sonra, Amaseia kentinin kuzeybatya doru snrn
belirleyen verimli Diakopene [] ve onun biraz daha gneyinde ismini Pimolisa (Osmanck80) adl krali kaleden alan Pimolisene
[] yreleri yer alrd. Her ikisi de son derece verimli olan
bu yrelerin uzunluu yaklak be yzer stadia (ca. 90km) olup Halys
76
Hellen mitolojisine gre, 1 stadionun mesafesi Heraklesin art arda 600 adm
atmasyla ya da bir solukta bu mesafeyi komu olmasyla saptanmtr. Antikada
btn stadionlar yaklak 600 ayak uzunluundayd. Ancak, sz konusu mesafenin
lm Hellenler arasnda belirli bir standarda balanmadndan, 1 stadionun
uzunluu 177.6-192.28m arasnda deimekteydi (Swaddling 2000, 24).
77
Strab. XII. 3. 25 c. 553; 39 c. 561; Plin, nat. VI. 2. 7-8. Strabona (XII. 3. 25 c.
553 dn. 1-2) gre, Paphlagonia isimlerine Gazakene haricinde; ayrca Phazemonitis
ve Pimolisene yrelerinde de rastlanrd. Bu durum, sz konusu blgelerde Paphlagonia ve Kappadokia dillerinin kullanldna iaret etmektedir.
78
Strab. XII. 3. 39 c. 561; konuya ilikin olarak ayrca bk. Magie 1950, 1067 dn. 5
79
Meyve aalar, Pontosun ekirdek blgesi Amaseia ve evresinin dnda, byk lde Pontos sahil eridinde ve az da olsa Paryadres Dalar arasndaki vadilerde yetitirilirdi.
80
Anderson 1903, 99 vdd.
22
Irmana doru uzanrlard81. Ardndan Amaseia territoriumunun bat

snrn belirleyen Babanomon [] ve Ksimene []
yrelerine gelinirdi. Bunlardan Ksimene, Halys Irmana kadar uzanarak kentin gneybat snrn belirlerdi. Buras kayatuzu yataklaryla (=
halai []) kaplyd. Strabonun82 da dnd gibi, rmak buna
izafeten Halys ismini almt.
Bununla birlikte, . I. yzylda Amaseia territoriumunun kuzeyden gneye kadar genilii yalnz Zelitis yresine kadar olmayp bir
yandan Galatlarn Trokmoi kabilesine dier yandan Byk Kappadokiaya
kadar uzanrd83. Amaseiann gneyinde yer alan Zelitis [] yresi ise, Skylaks (ekerek Irma) ve Irisin sularyla evrilmiti. Buras
da her bakmdan yaamaya elverili, verimli bir blgeydi84. Adn bayerleim, tapnak ve rahip kenti Zeladan (Zile) almt85. Etrafnda doal korumalarn olduu bir yerleim olan Zela, arkasn tepelere yaslamt; ki buras etrafndaki ykseltilerin en ykseiydi. evresinde ise,
ovalara ve vadilere ayrlm tepecikler vard86. eitli nfus alanlarna
blnm Zela territoriumu iindeki Semiramis Tepesi zerinde, iinde
Armeniallarn da87 sayg gsterdikleri, Perslerin Ana Tanras Anatise ait bir tapnak bulunurdu. Buras efsaneye gre, Semiramis; gerekte ise, . VI. yzyln ikinci yarsnda, burada Sakalara kar zafer
kazanan Pers generaller tarafndan kurulmutu. Persler zaferden sonra,
81
Strab. XII. 3. 39 c. 561. Strabona (XII. 3. 40 c. 562) gre, Pimolisene yresinin
snrlar Halys Irmann her iki tarafna da uzanrd. Pimolisa adl krali kale ise,
kendi zamannda sregelen savalar sonucunda bir harabe haline gelmiti.
82
Strab. XII. 3. 39 c. 561. Strabon (XII. 3. 12 c. 546; 37 c. 560)de, kaynaklar
Pontos ile Kappadokia snrndaki Kulupene ve Kamisene yrelerinde olan Halysn
kaya tuzu yataklarnn yaknndan getii iin, bu ismi aldn ifade etmitir. Daha
sonra, batya doru debisini arttrarak akan rman muhtemelen Laviansene arazisi
civarnda Pontos ile Kappadokia snrn meydana getirdiini ve ardndan Galatia
ile Paphlagonia arasndan kuzeye doru dnerek, bu iki lke arasndaki snr belirlediini bildirmitir.
83
Strab. XII. 3. 39 c. 561.
84
Zelitis yresinin ne kadar bereketli topraklara sahip olduu Traianus (S. 98117) ve Caracalla (S. 211-217) zamannda Zela kentinde baslan sikkelere yansmtr. Traianus Dnemi sikkeler zerinde tanra Anatis elinde buday demeti
(Waddington et al. 1925, 159 vdd. no 2), Caracalla Dnemi sikkeleri zerinde ise,
tanra baakl buday demeti tutarken betimlenmitir (ayrca bk. Anderson et al.
1910, 234 vd.; Waddington et al. 1925, 159 vdd. no 16).
85
Strab. XII. 3. 37 c. 560.
86
Caes. Bell. Alex. 72.
87
Strab. XI. 14. 16 c. 532; daha detayl bilgi iin bk. Olshausen 1990, 1870 vd.
Tarihsel Corafya
23
ovada bulduklar byk bir kayann etrafna toprak yarak bir tepe
meydana getirmiler ve onun zerine Anatis adna bir tapnak ina etmilerdi. Tapnan nne ise, Anatis ile Pers tanrlarndan Omanes ve
Anadates adna birer sunak kurmular ve burada sz konusu tanrlar
onuruna her yl kutlanan kutsal bir festival dzenlemilerdi. Bu seremoniler Zelallar tarafndan, blge Pontos krallarnn; hatta Romallarn
eline getikten sonra dahi kutlanmaya devam etmitir88.
Strabon89, ayrca Zelada tapnm gren ve Pers tanrlarndan Omanes kltn ve kurban trenlerini, grg ahidi olarak canl bir ekilde
tasvir etmitir. Sunaa ve rahiplere ilikin nemli bilgiler aktarmtr.
yle ki, tapnaktaki kutsal alann ortasndaki altarn adeta bir tepe gibi
ykselen kllerinin zerinde hibir zaman sndrlmeyen ate yanmaktayd. Pyraithoslar olarak adlandrlan Mag rahipler, kaponlar azlarnn kenarlarna kadar uzanan keeden yaplma takkeler giyerlerdi.
Bunlar, tanr rzas iin gerekletirdikleri kurban trenleri srasnda
bak kullanmazlard. Kurbanlar sopalarla ldrrlerdi. Rahiplerin ilahi
eklindeki gnlk dualar yaklak bir saat srer; Omanesin ahaptan
yaplm kutsal heykeli prosesyon boyunca tanrd.
Pontos Krall zamannda hkmdarlar, Zelay bir kentten ziyade,
Pers tanrlarnn kutsal alan olarak idare ederlerdi. Btn Pontos halknn en nemli sorunlarna ilikin yeminlerini ettikleri bu yerde yaplan
kutsal ayinler, daha ilahi bir karakter tard90. Tapnaa bal araziler
iindeki zengin gelir kaynaklar, ok saydaki kadn ve erkekten oluan
tapnak hizmetkar, her eyin efendisi kabul edilen barahip ve kalabalk
maiyetinin ynetimi altndayd. Krallar tapnan dinsel ilevine, zerkliine ve ynetimine karmaz ve rahiplere sayg gsterirlerdi91.
88
Strab. XI. 8. 4 c. 512; XII. 3. 37 c. 559. Traianusun Roma mparatorluu zamannda, S. ca. 113/114 ylna tarihlenen baz Zela sikkelerin zerinde tanra Anatis
tasviri ve =Zleiteslerin Tanras Anatis lejand yer almaktayd (ayrca bk. Anderson et al. 1910, 234 vd.).
89
Strab. XV. 3. 15 c. 733.
90
Strab. XII. 3. 37 c. 559.
91
Strabona (XI. 8. 4 c. 512; XII. 3. 37 c. 559-560) gre, Pompeius, . 64 ylnda
Zelitisin territoriumunu birok yreler ilave ederek geniletmi ve Zelaya kent sfat vermitir. Bu bakmdan Romallar zamannda tapnan ynetimi ve ilevi siyasi
nitelik kazanmtr. Ayrca Romallarn Pontos hakimiyeti zamannda birok kimse
tapnak hizmetkarlarnn saysn ve tapnan gelirlerini ktye kullanm ve azaltmt. Sonunda, . ca. 3 ylnda Amaseia ve Pontosun birok blgesi gibi Zelitis
yresi de Pontos Kraliesi Pythodorisin egemenlii altna girmitir.
24
Kaz Ova (= Dazimnitis []) yresi, Amaseiann gneydousunda, Irisin orta ak alannda hem tarla hem de ba ve bahe olmaya elverili topraklara sahip verimli bir blgeydi92. Dazimonitis yresinin etrafndaki dalar ise, zengin demir ve bakr yataklaryla kaplyd93. Burada, yrenin Pers hakimiyeti altnda olduu dnemlerden kalma
Gaziura (Turhal) Kalesi bulunmaktayd. Ova tabanndan yaklak 180m
ykselen bir kaya blounun zerine konulandrlm olan bu kale kuvvetli surlarla evriliydi. Hem Dazimonitis hem de Zelitis yrelerini kontrol altnda tutuyordu. Ayrca kale stratejik konumu itibariyle Pontos
krallarna birok adan yararl olmutu94.
Dazimonitis Ovasnn birka km kuzeyinde, Tokat linin yaklak
10km kuzeydousunda, Iris Irmana bakan teraslanm bir tepenin
zerinde Pontostaki Ma95 Kltnn bulunduu Komana96 (Gmenek)
92
Strab. XII. 3. 15 c. 547.

Magie 1950, 179 g. Vitruviusa (de Arch. VII. 7. 2) gre ise, zengin miktarda
krmz rubicae copiosae=demir oksit birok yerde bulunmasna karn en iyi maden yataklarndan biri Pontostaki Sinopede bulunurdu. Ayrca blgede, arsenik trislfat ve arsenik reten madenler de vard (de Arch. VII. 7. 5). Konuya ilikin olarak
ayrca bk. de Jesus 1978, 101 dn. 15; Shepherd 1993, 228 vd.
94
Strab. XII. 3. 15 c. 547; ayrca bk. Anderson 1903, 69 vdd.; Magie 1950, 180 dn.
11. Gaziurada ele geen yaztlar iin bk. Grgoire 1909, 23 no 9; 160; Anderson et
al. 1910, 249 no 278-278 e; sikkeler iin ise, BMC Galatia 29 no 1 lev. VI/1;
Waddington et al. 1925, 114 vd. no 1-6; Head 19773, 502.
95
Pontostaki Ma tapnm, Kk Asyadaki bereketi simgeleyen birok
=Ana Tanra kltnn tersine, Enyo ve Bellona kltyle benzer zellikler gsteren
sava bir karakter tayordu (Strab. XII. 2. 3 c. 535; Caes. Bell. Alex. 66 dn. 2).
Septimius Severus Dnemi (S. 193-211) kent sikkeleri zerinde silahlanm bir
ekilde betimlenen tanra bir elinde kalkan dier elinde ise, bir sopa tutmaktadr
(Waddington et al. 1925, 109 no 3; Head 19773, 498; Fears 1975, 32). Kappadokia
Komanasnda bulunan yaztlarda ise, tanra, zafertayan (= nikphoros []) ve yenilmez (= aniktos []) epithetonlaryla/lakaplaryla betimlenmektedir (Harper 1968, 101 vd. no 2,04-2,05; 108 no 2,15; Fears 1975, 32 dn. 10).
Daha detayl bilgi iin bk. Ramsay 1941, 101 vdd.; Olshausen 1990, 1886 vd.
96
Bir efsaneye gre, kentin ad Hellence sa (= kom []) kelimesinden gelmektedir. Ayrca Artemis Tauropolos onuruna yaplan ayinlerin buraya, Kappadokia
Komanasnda olduu zere (Strab. XII. 2. 3 c. 535; Cass. Dio XXXVI. 11 1-2),
Orestes ile kzkardei Iphigenia tarafndan Tauroslar Skythiasndan getirildii ve
kente ismini veren yas sann buraya onlar tarafndan brakld zannedilmektedir
(Paus. III. 16. 8; Cass. Dio XXXVI. 1-2). Prokopiosa (Bell. I. 17. 12-16) gre ise,
Orestes Pontosa gelip, dik ykselen da ve eteklerinden akan Iris Irman grdkten sonra, kendisine kehanette anlatlan yerin buras olduuna kanaat getirmitir.
93
Tarihsel Corafya
25
kenti yer almaktayd. Komana, tanrann gri damarl mermerden yaplm monumental monolithik stunlarla97 desteklenen tetrastylos planndaki tapnandan ve onun hemen evresinde gelimi nemli bir yerleim merkezinden ibaretti. Halkn ounlukla dindar kiiler ve tapnakta
yaayan hizmetkarlar olutururdu. Hizmetkarlarn says kadn erkek
kark olmak zere alt binden fazlayd; fakat rahiplerin bunlar satmaya
haklar yoktu98. Belirli baz kiiler daha vard ki; bunlar bir yemine uyarak daima orada ikamet eder ve tanra onuruna kurbanlar keserlerdi.
Yerli halk ise, lks iinde yaard. Topraklar ba ve bahelerle doluydu.
Kentte ou, kendini tanraya vakfetmi, vcutlarndan kazan salayan kadnlar vard. Bu nedenle bir bakma kent hayat kadnlaryla nl
kk Korinthos gibiydi99. nk orada da Aphrodite iin kutsal olan
kurtisanlar ok olduundan pek ok yabanc buraya gelerek tatil yapard.
Bu bakmdan Komanaya gelen ya da buradan geen turist, yolcu, tccar
ve askerler genellikle btn paralarn harcadklarndan, bunlar iin antikada =Korinthosa
seyahat etmek her adamn harc deildir atasz sylenirdi100.
Pontos Komanas, Kappadokiadaki Komanayla (ar) ayn isme ve
ayn tanra kltne sahipti. Ayrca burada oturanlarn kurban trenlerini
uygulamas, kutsal inanlar ve rahiplerine kar sayglar hemen hemen
Kappadokia Komanasyla aynyd. Pontos Komanas, politik bakmdan
Pontos kralna bal olmakla birlikte, tapnan kendine zel hazinesi ve
Dazimonitis yresinde geliri rahipler tarafndan kullanlan =
kutsal arazileri vard. Halk ise, genellikle Pontos krallarna tabi olarak
snflandrlmakla birlikte, aslnda ounlukla barahibe balyd. Komanada yaam boyu rahiplik yapan din adamlar101, hizmetinde bulunduklar tanrann emirlerini halka bildirmek ve bu emirleri yorumlamak su-
Bu yzden burada bir kent ve Artemis Tapna ina ettirmi ve san kazttktan
sonra, bu yerleime Komana ismini vermitir. Daha detayl bilgi iin bk. Pastor
2000, 143 vdd.
97
Tokattaki Ali Paa Camiinin giriini ssleyen sekiz stunun, Komana Tapnandan tand zannedilmektedir. Ayrca bk. Magie 1950, 181 dn. 13.
98
Strab. XII. 2. 3 c. 535; 3. 34 c. 558.
99
Strab. VIII. 6. 20 c. 378.
100
Strab. XII. 3. 32 c. 556/557; 3. 36 c. 559; 8. 9 c. 575; App. Mithr. 114. Konuya
ilikin olarak ayrca bk. Caes. Bell. Alex. 66; Paus. III. 16. 8; Cass. Dio XXXVI. 11.
1-2; Magie 1950, 141 dn. 65; 181 dn. 13; 243.
101
Strab. XII. 2. 6 c. 537.
26
retiyle hkm srerlerdi102. Kaaklara snma hakk tanyabilir ve bamsz olarak hareket edebilirlerdi. Barahip, tapnan ve hizmetkarlarnn ruhani bakan olup hibir ekilde krala vergi vermezdi. Bu yzden
Komana, zengin ve kalabalk bir kent olmasnn yan sra, Armenia,
Pontos ve Kappadokiadan gelen halk iin nemli bir ticaret merkeziydi.
zellikle tanrann kutsal trenlerinin dzenlendii zamanlarda, Kk
Asyann birok kentinden, kasabasndan, her yerden kadnlar ve erkek102
Pontos Komanas, aynen Kappadokia Komanas (ar), Zela (Zile), Olba
(Uzuncabur), Pessinus (Ballhisar) ve Aizanoida (avdarhisar) olduu gibi, rahiphkmdarlarn ynetimindeki bir kentti. Ayrca bk. Kreissig 1975, 20 vd.
Bununla birlikte . I. yzyln ilk yarsndan itibaren Komanadaki tapnan
barahiplik kurumunun politik bir boyut kazand grlmektedir. yle ki, Strabonun anne tarafndan akrabas olan Dorylaos, Mithradates VI Eupatordan birok
erefli payeler ve bunlarn en onurlusu olan Komana barahipliini alm olmasna
karn mevkini siyasete alet etmitir. Sonunda, halk Romallar lehine Pontos Kral
VI. Mithradatese kar ayaklandrrken yakalanmtr (Strab. XII. 3. 33 c. 556/557;
ayrca bk. Richards 1941, 80 dn. 2; Pastor 2000, 143 vdd.). . 64 ylndan sonra,
blgenin Roma hakimiyeti altna gemesinin ardndan, Komana barahiplii ve topraklar Roma yanls krallara, aristokratlara, tetrarkheslere ve haydutlara verilen bir
dl konumuna gelmitir. Doal olarak da bu kimseler tapnak hizmetkarlarnn saysn ve tapnan gelirlerini ktye kullanmlar ve azaltmlardr. Pompeius, .
64 ylnda, Komanann snrlarn genilettikten sonra, Arkhelaosu tapnan barahipliine atam ve orada ikamet edenlerin ona itaat etmesini emretmitir. Arkhelaosun, . 55 ylnda Romann Syria Valisi Gabinius tarafndan ldrlmesinin ardndan barahiplik, . 47 ylna kadar Arkhelaosun olunda kalmtr. Fakat Caesar, . 47 ylnda Pontosa geldiinde onu azlederek yerine Bithynia asll olmasna
ramen Kappadokia kral slalesiyle akrabal olan Lykomedesi geirmitir (Strab.
XII. 3. 34-35 c. 558; App. Mithr. 121; ayrca kr. Caes. Bell. Alex. 66). Marcus
Antoniusun Kk Asya hakimiyeti srasnda da Komana barahiplii mevkini
elinde tutan Lykomedes, . 31 ylndaki Actium Savandan sonra, Octavianus
tarafndan azledilmitir. Yerine, Actium Sava srasnda Antoniusa isyan ederek
Octavianusun generalleriyle birlemi olan Gordionlu Kleon atanmtr (Strab. XII.
8. 9 c. 574-575; Cassius Dioya (LI. 2. 3) gre ise, Komana barahipliine atanan
kiinin ad Medeiostur (ayrca bk. Magie 1950, 444 dn. 43). Bununla birlikte eskiden bir haydut olan Kleon bir rahip olarak deil de, sanki kutsal olan her eyi bozmak dncesiyle Komanaya gelmi ve burada kendisinin haydutluk karakterini
gstermitir. Zira iinde oturulmas, giri ve k rahip ve rahibelere ayrlm olan
kutsal alanlara saygszlkta bulunmu; zellikle kente sokulmas dahi tanra tarafndan yasaklanm olan domuz eti yemitir. Fakat ksa sre sonra bir ay iinde
kan hcumu veya baka bir nedenden ani bir ekilde lmtr. Rahipler, halka bu
durumu tanrann gazab olarak aklamlardr (Strab. XII. 8. 9 c. 574-575). Daha
sonra da, . 30 ylnda, Kleondan boalan bu mevkiye Octavianus, Herakleia
Pontike kenti tetrarkhesi Adiatoriksin byk olu Dyteutosu atamtr (Strab. XII.
3. 35 c. 558-559; ayrca bk. XII. 3. 6 c. 543).
Tarihsel Corafya
27
ler hem ibadet etmek hem de elenmek iin hep birlikte burada toplanrlard. Festival srasnda tanrann ahaptan yaplma heykeli ki efsaneye gre, onu buraya Skythia Tauroslarndan Orestesin getirdiine inanlrd gz kamatran kyafetler giyen rahiplerin ve tapnak hizmetkarlarnn kortejinde, alglar ve cokun ilahiler eliinde prosesyon (=
eksodos []) boyunca adeta kendinden geen halka gsterilirdi.
Tanrann ylda iki defa yaplan bu kutsal festivalleri srasnda barahip
krali soyluluunu temsil eden sembolik bir ta giyer ve onur srasnda
kraldan sonra gelirdi103.
Amaseiann yaklak 10km dousuna den, ziraat ve hayvan yetitirmeye elverili platolarla kapl Yassal kasabasnn hemen kuzeyinde
yer alan bir tepe zerinde ise, Zeus Stratiosa (Ordularn Tanrs) ait bir
tapnak merkezi yer alrd. Buras yaklak 250m yarapnda bir koruma
duvaryla evriliydi. Klt merkezi kutsal alann ortasnda yer alan, teras
zerinde 40m2 boyutlarnda, kesme talardan ina edilmi dikdrtgen
planl bir yapyd104. Burada Pontos krallar Zeus Stratios onuruna kurbanlar sunar, orada bulunanlara ekmek ve etten oluan bir ziyafet verirlerdi. Ayrca krallarn kazandklar zaferleri, burada byk ateler yakarak kutladklar olurdu105.
Amaseiann dousundaki Ta Ova (= Phanaroia []) yresi, batda Barakl (= Lithros []), gneyde Bel/Buyhale (= Ophlimos []), douda, Parkhal/Parkhar (= Paryadrs []) Dalar tarafndan snrlanmt. Deniz seviyesinden yaklak
218m ykseklikte olan Phanaroiann uzun taraf Paryadres Dalarna
paralel uzanrken, aalarla kapl Lithros ve Ophlimos dalar boyunca
aa yukar 64km uzunluunda ve 8km geniliinde bir vadi meydana
getirirdi. Lykos ile Amaseia yaknndaki dar geitlerden akan Iris Irma
yreyi batan baa kestikten sonra, rmaklar hemen hemen vadinin ortasnda kavuurdu. Bunlarn birletii yerde Pontos Kral VI. Mithradates
103
Strab. XII. 3. 32 c. 557/557; 3. 36 c. 559; ayrca kr. Strab. XII. 2. 3 c. 535.

Cumont et Cumont 1906, 172 vdd.; Anderson et al. 1910, 140 vdd. Burada icra
edilmi olan tapnmn Zela, Kabeira ve Komanada olduu gibi, Anadolu ve Pers
kkenli daha eski kltlerin bir devam olduu dnlmektedir. Daha detayl bilgi
iin bk. Magie 1950, 180 vd. dn. 12; French 1996a, 87; 92; 1996b, 75 vdd.
105
App. Mithr. 66; Daha detayl bilgi iin bk. Cumont 1901, 47 vdd.; Anderson et
al. 1910, 150 vd. no 140-141.
104
28
kendi ismine izafeten Eupatoria (Taova) adnda bir kent kurmutu106.

Buralar /vinetum=zm balar107 ve /oliva=zeytin
aalaryla dolu olmasnn yan sra, bir blgede bulunabilecek dier
btn nimetlere sahipti108.
Eupatoriann aa yukar 45km gneyinde, Paryadres Dalarnn
hemen eteklerinde Phanaroia yresinin dier bir kenti Kabeira109 (Nik106
App. Mithr. 115; ayrca bk. Olshausen und Biller 1984, 27 vdd. Strabona (XII.
3. 30 c. 556 dn. 1) gre, Amaseiann yaklak iki yz elli stadia (ca. 45km) kuzeydousunda kurulmu olan Eupatoriay, . 64 ylnda Pompeius, henz tamamlanmam bulmutur. Zira kent, . 71 ylnda, nc Mithradates-Roma Sava srasnda krala ihanet ederek kaplarn Romallara amt. Bu bakmdan VI. Mithradates, . 67 ylnda, Romallar krallndan kovup, Pontosu tekrar ele geirdikten
sonra, buray sadakatsizliinden dolay cezalandrm ve onu tahrip ettirmiti (App.
Mithr. 79; 115). Pompeius bu yzden, kente daha fazla arazi ilave ederek territoriumunu geniletmi ve nfusunu oaltmtr. Daha sonra da onu ovada tekrar
kurarak, kendi lakabna (Magnus) izafeten Magnopolis olarak adlandrmtr. Bununla birlikte, bu yerleim zaman iinde gelimemi ve isminden baka byk bir
eyi olmamtr.
Strabonun (ibid.) Kabeira ile Eupatoria aras verdii uzaklkta bir hata vardr.
Bu mesafe () =yz elli deil; C. Mllerin (Ind. Var.
Lect. 1021)de nerdii zere, () =iki yz elli stadia
olmaldr. Bu bakmdan Eupatoriann Kabeiraya olan mesafesi iki yz elli stadia
yani aa yukar 45kmyle eitlenir. Ayrca, bylelikle Strabonun (ibid.) son
=ki bu mesafe Amaseia ile onun (Eupatoria) arasndaki uzaklktan daha az deildir ifadesi de daha gereki bir anlam kazanr. Zira Eupatoria ile Amaseia arasndaki mesafe, ku uuu uzaklk ca. 58km dir.
107
Phanaroiadaki balardan (Strab. XII. 3. 30 c. 556) baka, Dazimonitis yresindeki Komana tapnak kentinin evresindeki blgede (Strab. XII. 3. 36 c. 559),
Naspercenede (Plin. nat. XIV. 9. 76) ve Trapezusta (Ksen. Anab. IV. 8. 23) zm
yetitirilirdi. Themiskyrann yukar ksmlarnda ise, yabani zm byrd (Strab.
XII. 3. 15 c. 548).
108
Strab. II. 1. 15 c. 73; XII. 3. 30 c. 556. Hamilton (19842, 341) bu yrede yapt
aratrmalar srasnda hibir zeytin aacna rastlamadndan, Strabonun (l.c.) Phanaroia yresindeki =zeytin yetien ifadesini pheyle karlamtr.
Bununla birlikte 1899 ylnda buralar dolaan dier bir gezgin olan J. G. C. Anderson (1903, 55) ise, bugnk Ta Ova yerleiminin yaklak 6km gneyindeki Phida
ya da Phidi olarak adlandrlan yerde zeytinya preslerine rastlamtr.
109
Strab. XII. 3. 30 c. 556 dn. 1. Strabona (XII. 3. 31 c. 556/557) gre, . 64
ylnda Pompeius tarafndan bir kent haline getirilen ve =Diospolis olarak adlandrlan Kabeiray, sonradan (. ca. 2/1 ya da S. ca. 1/2 ylnda) Pontos
Kraliesi Pythodoris bayndrlatrarak ismini =Sebaste Augusta olarak
deitirmi ve krali ikametgah olarak kullanmtr. Fakat Pythodorisin vefatndan
Tarihsel Corafya
29
sar) bulunmaktayd. Burada Mithradatesin saray, su deirmeni110, hayvanat baheleri, av sahalar111 ve madenleri vard112. Gene bu civarda
Ameria =kykenti olarak adlandrlan yerde113, =Pharnakesin Mn Tapna bulunurdu. Burann da Komana ve
Zela tapnaklarnda olduu gibi, birok tapnak hizmetkar ve gelirleri
sonra kralienin ne zaman ld kesin olarak bilinmemektedir, kentin ad nce
Hadrianus (S. 117-S. 138) zamannda =Hadriane, daha sonra da Dou
Roma mparatorluu zamannda =Neokaisereia olarak deitirilmitir (Plin. nat. VI. 3. 8). Ayrca bk. Magie 1950, 1071 dn. 11; Olshausen und
Biller 1984, 44 vdd.; Bryer and Winfield 1985, 107 vdd.; Gnoli 2000, 557 vd.
Pythodoris, Pompeiusun dostu Tralleisli Pythodorosun kzyd (Strab. XII. 3.
29 c. 556; XIV. 1. 42 c. 649). Pontos ve Bosporos Kral I. Polemonla evlenerek
onunla beraber bir sre hkm srd. Sonradan kocas, Kimmeria Bosporosu civarlarnda bulunan Sindike yresi dolaylarndaki barbar kavimlerden biri olan
Aspurgianlara kar savarken lnce, iktidara gemitir. Polemondan iki olu ve
bir kz vard. Kz, Odrysai kral Sapail Kotys ile evlendi (Strab. XII. 3. 29 c. 556;
VII. frg. 47). Oullarndan biri olan II. Polemon, bir vatanda olarak zel ekilde
kralln idaresinde annesine yardm etti. Dier olu Zenon ise, Byk Armeniann
kral olarak atand. Ardndan Pythodoris, Kappadokiann son kral Arkhelaosla evlendi ve S. 17 ylnda lnceye kadar onunla kald. Daha sonra da dul kralie uzun
sre Pontosun byk blmn ynetti (Strab. XII. 3. 29 c. 556).
110
Strab. XII. 3. 30 c. 556. L. A. Moritze (1958, 131 dn. 4) gre, Mithradatesin
Kabeiradaki deirmeni su gcyle alarak tahl ten deirmenlerin antika
kaynaklarnda geen ilk rneidir.
111
Strab. XII. 3. 30 c. 556. Ormanlarla kapl Paryadres Dalar sarp doas bakmndan zengin av hayvanlaryla doluydu. Antikada avclar Kabeira evresinde
yabandomuzu, kei ve geyik gibi hayvanlar avlamak zere maaralarda gecelerlerdi
(Plut. Luc. XV. 3-7; App. Mithr. 79-80). Gene bu civardaki dier bir yre olan
Themiskyra her bakmdan olduu gibi, zengin yaban hayatyla n plana kard.
Yrede bulunan birok vahi hayvann yan sra, Amazonius Danda aylar yaard
(App. Mithr. 78). Gazelonitis yresi ise, isminden de anlalaca zere ceylanlaryla
nlyd (Strab. XII. 3. 13 c. 546/547). Ayrca blgenin alabalk bakmndan verimli
rmaklarnda kunduzlar (Plin. nat. VIII. 47. 109; XXXII. 36. 110; ayrca bk. Verg.
Georg. I. c. 59), Stiphane Limne gl ve rmak deltalarnda rdekler (Plin. nat.
XXV. 3. 6; XXIX. 33. 104; Gell. XVII. 16. 1-3; ayrca bk. Var. R. III. 6. 1-6) ve turnalar (Plin. nat. X. 30. 60) yaarlard.
112
Strab. XII. 3. 30 c. 556. Lykos (Kelkit) Vadisinde bulunan bakr, gm, kalay
ve krom madenleri iin bk. de Jesus 1978, 99 har. 1; Erciyas 2001, 36.
113
Ameria kykent olarak adlandrld iin Komana ve Zela gibi tapnaklarn
etrafnda gelimi bir yerleim olduu dnlebilir. F. Cumont (1906, 270), Ardl/Auslu kasabas yaknlarnda bulduu bronz boa kafasndan yola karak, Ameriann bu civarda olabileceini iddia etmitir Zira boa ba/hilal, ay tanrs Mnin
semboldr.
30
rahipler tarafndan toplanan kutsal arazisi vard. Pontos krallar, bu tapnaa o kadar sayg duymulard ki; krallk yeminini Kraln kaderi ve
Pharnakesin Mni eklinde deitirmilerdi114.
Genel olarak, Pontosun i ksmlarndaki bu yerleimler kentten ziyade ky eklinde olumutu115. Bu kyler kent ve tapnak merkezlerinin etrafnda ya da Pontosun i kesimlerindeki ova ve rmak havzalarnda yer alrlard. Saylar ise, yrenin bereketli topraklara sahip olmas
nedeniyle olduka fazlayd. yle ki, Strabon116 ve birok ge dnem
yazar Amaseia evresinde bin kyn bulunduu bir ovadan (Sulu Ova)
sz etmekteydiler. Appianosa117 gre, . 82 ylnda, Romal general
Murena muhtemelen Zelitis yresi civarnda
=Mithradatesin drt yz kyn istila
etti. Ayrca Hellenistik Dnemde, bu kyler bazen kendi aralarnda
toplanarak birlik olutururlard. Bununla birlikte Pontos ve Kappadokia
kyleri arasndaki bu federasyon ekli hibir ekilde Hellen kkenli
kyler arasnda grlen kategorilere benzememekteydi118. Bu bakmdan
J. G. Vinogradovun119, Hellenizasyon hareketinin Pontosun i blgelerine kadar yaylarak yeni bir monokltr yaratt ifadesi kabul edilemez. nk Pontosun i ksmlar ayn Halysn yukar tarafndaki
yksek blge ve Kappadokia gibi, Hellen kltrn etkisinden uzak kalmtr. Buralarda ikamet eden halk, blge Roma eyaleti haline gelene
kadar; hatta Roma Dneminde bile, Eski Anadolu ile Pers dinini ve
geleneklerini srdrmeye devam etmitir.
Pontosun ikinci blgesi, Halys Irmann yukar tarafnda Kamisene [] ve Kulupene [] yrelerini de iine alan
yksek blgedir. Strabona120 gre, Kamisene yresi adn Romallar
114
Buras, Albaniann Iberia snr yaknlarndaki (Strab. XI. 4. 7 c. 503) Mn;

Phrygiann Laodikeia ve Karura yerleimleri arasndaki Mn Kares (Strab. XII. 8.
20 c. 578/580), Pisidia Antiokheiasndaki Mn Askaenos ile Pamphyliadaki Side
ve Kilikiadaki Antiokheia kentlerinde olduu gibi, ayn zamanda Selenenin (Ay
Tanras) tapnayd (Strab. XII. 3. 31 c. 556/557). Ayrca bk. Hardie 1912, 119
vd. dn. 25-30; Olshausen 1990, 1887 vdd.; Lane 1990, 2162 vdd.
115
Hannestad 1996, 88 dn. 116; Glew 2000, 156 dn. 7-8; Shipley 2000, 387.
116
Strab. XII. 3. 39 c. 561; ayrca bk. Joan. Scyl. Syn. Hist.; Life of Teophilus 23
str. 90; Geor. Cedr. C. hist. II. 134 str. 21; Jos. Gen. Basil. III. 14 str. 31.
117
App. Mithr. 65; ayrca bk. Saprykin 1996, 238.
118
Broughton 1938, IV 627 vdd.; Glew 2000, 156; ayrca bk. Briant 1975, 183 vdd.
119
Vinogradov 1997a, 68 vd.; ayrca kr. Magie 1950, 369 dn. t; Rostovtzeff 19161917; 5; Scullard 19845, 72; Mitchell 2002, 59 dn. 160.
120
Strab. XII. 3. 37 c. 560.
Tarihsel Corafya
31
tarafndan(?) bir harabe haline getirilmi Kamisa121 Kalesinden almtr. Gneyde Kappadokia ve Laviansene yreleriyle snrlanan Kulupene
ise, Akdalar Blgesinde yer alrd. Eskiden Megalopolis denilen Sebasteia (Sivas) ve Skylaks Irma kenarnda, daha nceden Karana olarak adlandrlan Sebastopolis122 (Sulusaray) yrenin en nemli yerleimleriydi123. Her iki blge de zenginliklerinin kayna olan kaya tuzuyla
nlyd124.
Sebastopolisin dousunda Skylaks Irmann kuzey yakas boyunca
uzanan Artovada birka antik ky, Bedir Kalede konulandrlm olan
garnizon ve eskiden Boryza denilen Verisa (Balus) yerleimi yer almaktayd. Stephanos Byzantiosa125 gre, burada ikamet eden halka Boryzallar denilmekteydi. Burann gneyinde Sebasteia yolu zerinde ise,
Phiara ya da Siara (Yeni Han/Yldzeli) olarak adlandrlan orta boyutta
bir yerleim daha bulunmaktayd126.
Halys ve Iris vadileri tarafndan yarlm Kuzey Anadolu da sralar
zerinde, Themiskyra ve Sidene yrelerinden Armenia Minora kadar
uzanarak, Pontosun dou tarafn meydana getiren Paryadres Dalar,
blgenin nc yresini olutururdu. Karadeniz sahili boyunca birbiri
ardna devam eden dier srada zincirleri gibi, kyya paralel uzanan bu
dalar birok rmak tarafndan yarlm vadilere sahipti. Buralarda Tiba121
Bu yerleim muhtemelen bugn Sivasn dousundaki Kemi kasabasdr. Daha
detayl bilgi iin bk. Olshausen und Biller 1984, 60 vdd.; 139.
122
Sebastopolis territoriumunda yer alan kylerden ele geen zeytinya presleri,
Skylaks (ekerek) Irma havzalarnda da zeytin yetitirildiini kantlamaktadr.
Ayrca bk. Anderson 1903, 14; 33 vd.; Amandry et Remy 1998, 5 vdd.
123
Plin. nat. VI. 3. 8; ayrca bk. Strab. XII. 3. 12 c. 546; Anderson 1903, 34 vd.
124
Strab. XII. 3. 37 c. 560 Strabona (ibid.) gre, Pompeiustan sonraki Roma valileri ve . ca. 37/36 ylnda Marcus Antonius bu iki lkenin bir ksmn Komana
Barahibi Lykomedes, bir ksmn Zela rahibi ve bir ksmn da Trokmoi tetrarkhesi
Ateporiks arasnda tahsis etmilerdir. Antonius ayrca, Megalopolis topraklarnn bir
blmn Ateporikse vermiti. Bylece, Ateporiksin topraklar Pontos Blgesinin
kuzeyinden Yukar Halys Vadisine, oradan da, Pontosun kuzeyindeki dalara kadar olan alan kapsyordu. Fakat Ateporiks, . ca. 3/2 ylnda ldnde, onun payna den, bu ok byk olmayan ksm Romallar tarafndan tabi bir eyalet haline
getirilmitir. Halk ise, kendine has siyasi organizasyonu olan Karana ile birletirildiinden, buras Karenitis ismini almtr. Geri kalan yreler ise, Pontos Kraliesi Pythodoris ve Komana Barahibi Dyteutos arasnda paylalmtr.
125
Steph. Byz. Ethnika =Boryza, o, =etnikonu Boryzaios olan, Pontos kenti.
126
Ptol. geogr. V. 6. 13; ayrca bk. Anderson 1903, 37 vdd.; Wilson 1960, 272 dn.
112.
32
3) Karadenizdeki Ethnik Gruplar

ranoi/Tibarenoi, Mossynoikoi, Kolkhoi ile eskiden Khalybes denen
Khaldaioi kavimi; nceleri Makronlar denen Sannoslar ve eski zamanlarda Kerkitesler olarak adlandrlan Appatesler ikamet ederlerdi. Bu
blgede yaayan insanlarn gelenek ve grenekleri allmadkt. Bu
bakmdan baz antika yazarlar tarafndan vahi olarak adlandrlyorlard127. Bununla birlikte ormanlarla kapl dalarn tepesinde, yabani
hayvan eti, meyve, ceviz ve bal yiyerek yaayp, yrelerinden geen
yolculara kulelerden atlayarak saldran Heptakometesler hepsinden
daha vahiydi. Bu kulelere/ahap evlere mossyn [] denildiinden, antikada bu insanlar Mossynoikoi kulelerde/ahap evlerde ikamet edenler olarak adlandrlyordu. Ayn sebepten bu kavmin ikamet
127
Strab. XII. 3. 18-19 c. 549; Amm. Marc. XXII. 8. 21; Plin. nat. VI. 4. 11;
Skylaks periplus 86-89. Ayrca bk. Arslan 2005, 83 vdd.
Herodotosa (III. 94) gre, . VI. yzyln son eyreinde Pers hakimiyti altnda bulunan Moskhoi, Tibaranoi, Makronai, Mossynoikoi gibi kavimler Dareiosun
on dokuzuncu hkmetini oluturur ve Perslere yz talanta vergi verirlerdi. Gene
Herodotosa (VII. 78) gre, aatan balklar giyip, kk kalkanlar, ular sivri ve
uzun, ksa sapl mzraklar tayan bu halklar Kserksesin Hellas seferine katlmt.
Tarihsel Corafya
33
ettii Paryadreslerin douda Kolkhise doru devam saylan dalara

Kakar (= Moskhika []) Dalar denilmiti128.
Tibaranoi/Tibarenoi kavmi, Kotyora (Ordu) sahil kesimindeki birka
mstahkem mevkinin yan sra, kentin hemen zerindeki Paryadres Dalarnda yaarlard. yle ki, Sinopenin Kotyora kolonisi Tibaranoslarn
arazisinde kurulmutu129. Blgeleri Mossynoikoi kavimlerine komu
olmasna ramen daha dz; dolaysyla daha verimliydi. Bu bakmdan
denizcilik, tarm ve hayvanclkla urarlard130. Mossynoikoi kavimleri, Kotyora ile Kerasosun (Giresun) hemen zerindeki dalardan
Tripolis (Tirebolu) ve neredeyse Trapezusia territoriumunun balad
Philokaleia (Grele) kasabasnn zerindeki tepelere kadar uzanan
Paryadres da silsilesi boyunca ikamet ederlerdi131. Kadnlar da erkekleri de beyaz tenliydi. Vcutlarnn eitli yerlerinde bazen iek bazen
de deiik motiflerde dvmeler olan132 son derece kaba ve vahi insanlard. Kendilerine gre doruluk anlaylar, yasalar ve garip gelenekleri
vard. Dier insanlarn kasaba ve pazar yerlerinde alenen yaptklar ileri
onlar evlerinde gizlilik iinde gerekletirirlerdi. Bununla birlikte dier
insanlarn gizlice evlerinde ve mahremiyet iinde yaptklar ileri onlar
sokaklarda ulu orta yaparlard. Bunu kimse yadrgamazd. Evlilik kurumuna derin bir sayg beslemezlerdi. Cinsellik bu kavmin yzn kzartmazd. Tam aksine bakalarnn varln hi umursamadan herkesin
gz nnde mstehcen ilikiye girerlerdi. Yalnz olduklarnda ise,
kendi kendine konuup, gldkleri ve dans ettikleri olurdu. Genellikle
bir balarna dier insanlardan uzakta, ormanlarla kapl dalarn yksek
yerlerinde, mstahkem mevkilere konulandrdklar kaleler ve civarlarnda yaarlard. Liderleri ise, tepe zerine ina edilmi yksek
128
Strab. XII. 3. 18 c. 549; Apoll. Rhod. argon. II. 379-383; Ps.-Scymnus 900-910.
Strabona (ibid.) gre, Heptakometesler, . ca. 66 ylnda, Pompeiusun ordusu
dalk lkelerinden geerken, Roma bln imha etmilerdir. Bunlar, aa srgnlerinden elde ettikleri deli bal kaselerle yol zerine brakmlar ve askerler bunu
yiyip bilinlerini kaybedince, onlara saldrarak kolayca hepsini saf d etmilerdir.
129
Ksen. Anab. V. 5. 3; Skylaks periplus 86; Anonymi (Arriani, ut fertur) Periplus
Pont. Eux. 33 str. 1-4.
130
Ksen. Anab. V. 5. 2-6; ayrca bk. Diod. XIV. 30. 7; Apoll. Rhod. argon. II. 377.
131
Anonymi (Arriani, ut fertur) Periplus Pont. Eux. 35 str. 1-7; ayrca bk. Skylaks
periplus 86. Dier yandan bu durum onlarn Karadeniz sahiliyle ve denizle olan
balantlarn engellemezdi. Zira Mossynoikoi kavimlerinin bir ksm Kotyora ile
Trapezusia sahil kesimindeki baz balk kasabalarnda yayor olsa gerektirler
(Ksen. Anab. V. 4. 11-13).
132
Plin. nat. VI. 4. 11; ayrca bk. Diod. XIV. 30. 5-7.
34
yaklak yedi katl aa kulelerde otururdu. Bunlar adetleri olduu

zere, baka kavimlerle olduu kadar kendi rkdalaryla da savarlard.
Pastoral bir yaam srer, hayvanclkla urarlard. Diyetlerini genellikle kzlck budayndan yaplma unlu mamuller, tuzlanarak kplere
bastrlm yunus bal, evcil ve yabani hayvan eti ile arap olutururdu.
Yemeklerde ounlukla balk ya kullanlrd. Hellenlerin zeytin yan
kullandklar ekillerde ve llerde onlar balk ya kullanrlard. Bununla birlikte Mossynoikoi kavminin asl yemekleri cevizdi. Bunlar
halayarak, ekmek gibi frnda piirerek ya da cevizli ekmek eklinde
tketirlerdi133.
Pharnakeia ve Trapezusia blgelerinin st tarafnda, ok kayalk bir
da olan Skydiss134 [] ile Paryadres ve onun bir uzants kabul
edilen Moskhika Dalar sk ormanlarla kaplyd135. Buralar doal kaynaklar bakmndan Pontos Krallnn en zengin blgesiydi. Blgenin
lman ve youn yal bir iklime sahip olmas nedeniyle am, kayn,
kestane, mee, akasya, ceviz ve kknarn yan sra, gemi yapm iin elverili her eit aa yetiirdi136. Bu bakmdan, halk buradan elde ettii
kerestelerin bir ksmn Akdenizin ormandan yoksun lkelerine ihra
eder, bir ksmn Pontos donanmas iin blgenin sahil kentlerindeki tersanelere gnderirdi. Yukar Halys havzasnda Sivasn dousunda ise,
kaya tuzu ocaklar vard. Bununla birlikte blgenin asl zenginlii
Beryll137, Khryselektron138, mavi akik139, panzehir ta140 ve yeil akik141
133
Ksen. Anab. V. 4. 1-34; Diod. XIV. 30. 5-7; Apoll. Rhod. argon. II. 1015-1029;
1117.
134
Giresun ve Trabzon kentlerinin gneyinde Skoidises, Skideses, Skordiskos (Ptol.
georg. V. 6. 8) olarak adlandrlan, lokalizasyonu tartmal da/dalar silsilesidir. E.
Olshausen ve J. Billere (1984, 167) gre, byk bir ihtimalle Giresun Dalarndan
biri/Giresun Dalardr.
135
Strab. XII. 3. 18 c. 548/549; 28 c. 555; ayrca bk. Themiskyra: XII. 3. 15 c. 548;
Kabeira: XII. 3. 31 c. 556/557.
136
Ksen. Anab. VI. 4. 4; Arr. periplus V. 2; Strab. XII. 3. 12 c. 546. Pliniusa (nat.
XVI. 76. 197) gre, bu ormanlarda, Alpler, Galliann Iura ve Vosges dalar, Corsica, Makedonia ve Bithyniada, deiik trlerde am aalar bulunurdu. Pontostaki
deiik aa trlerine ilikin olarak ayrca bk. Erciyas 2001, 38 vdd. dn. 60-61).
Gene Pliniusa (nat. XVII. 37. 233) gre, Thracia ve Pontus gibi kuzey blgelerindeki ormanlarda olduu zere; eer k ortasnda havalar alt hafta ara vermeden
souk ve don yaparsa asma, zeytin ve incir gibi aalar ac ekerlerdi. Her iki blgede ve dnyann dier yerlerinde, ar bir don aalar meyve verdikten sonra gelirse onlar birka gn iinde ldrebilirlerdi.
137
Plin. nat. XXXVII. 20. 79.
138
Tarihsel Corafya
35
gibi deerli ta ile demir142, bakr143, alminyum144, kalay ve gm145

gibi maden yataklarndan kaynaklanyordu. Eski devirlerden itibaren bu
maden yataklarndan elde edilen deerli ta ve cevherlerin bir blm
karldklar yerlerin yaknlarnda, dier bir blm ise, Bat Pontos liman kentlerine tanarak oralarda ilenirdi.
. V. yzyldan itibaren Themiskyra yresinin dousundan Pharnakeiann karsndaki Paryadres Dalarna kadarki alanda ikamet eden,
demir madeninin bulucular Khalybes146 kavmi kardklar demiri mkemmel derecede ilemeleri ve elik retimleriyle nlydler147. Hatta
bu yzden antikada sertletirilmi demir-elik (= khalyps [])
kendi isimleriyle anlr olmutu. Khalybelilerin yaadklar toporafyann dousundaki Pharnakeia ve Trapezusia hinterlandndan Armenia Minora kadar uzanan alanda ise, yalnz alminyum, demir ve bakr
deil; ayn zamanda gm madenleri de iletilirdi148. Buralarda eskiden
139
Thermodon Irma yaknlarnda mavinin deiik tonlarnda akik talar bulunurdu (Plin. nat. XXXVII. 37. 115 dn. b).
140
141
Yeil akik ta zellikle, Amisene territoriumu evresinden kard (Plin. nat.
XXXVII. 37. 115 dn. c).
142
Ksen. Anab. V. 5. 1; Strab. XII. 3. 19 c. 549; ayrca bk. Rostovtzeff 1932, 212.
143
Aristot. Mir. Ausc. 835a str. 9-14; ayrca bk. de Jesus 1978, 97 vdd. har. 1. Pliniusa (nat. VII. 56. 197) gre, blgede ikamet eden Khalybes kavmi bakr ve kalay kartrarak bronz retirlerdi.
144
Plin. nat. XXXV. 52. 183-184.
145
Strab. XII. 3. 19-27 c. 549-555; Arr. periplus XVI. 4; Anonymi (Arriani, ut fertur) Periplus Pont. Eux. 36 str. 6-10.
146
Ksen. Anab. V. 5. 1; Skylaks periplus 88; Strab. XII. 3. 19 c. 549; Anonymi
(Arriani, ut fertur) Periplus Pont. Eux. 31 str. 1-2; Catull. LXVI. 48; Plin. nat. VI. 3.
11; Dion. Perieget. 768-769; Steph. Byz. Ethnika X=Khalybes; Verg. Georg.
I. c. 58; Val. Flac. IV. 610-615; ayrca bk. Hdt. I. 28. Daha detayl bilgi iin bk.
Cramer 19712, 273 vdd.; Bernhardy 1974, 736 vdd.
Bununla birlikte Khalybelilerin ikamet ettikleri toporafya, Mossynoikoi kavimleri gibi Paryadres Dalaryla snrl kalmayp antika boyunca gittike daha
geni alanlara yaylmtr. Zira Ksenophon (Anab. IV. 5. 34; 7. 15-18) ve Strabona
(XI. 14. 5 c. 528) gre, Khalybeliler, Paryadres Dalarnn gneyindeki Karenitis
yresine (Erzurum yaknlar) kadar yaylmlard.
147
Aiskh. Pr. 714-716; Tr. 728-734; Eur. Alc. 980; Ksen. Anab. V. 5. 1; Apoll.
Rhod. argon. II. 373-376; Verg. Georg. I. c. 58; Aen. VIII. 420-421; X. 174; Plin.
nat. VII. 56. 197; Amm. Marc. XXII. 8. 21; Av. Or. Ter. 947. Daha detayl bilgi iin
bk. Broughton 1938, IV 622; Magie 1950, 179 dn. 8; Bryer and Winfield 1985, 3 dn. 6.
148
Strabona (XII. 3. 19 c. 549) gre, Pharnakeiann hemen zerindeki orman ve
maden dolu dalarda eskiden gm karlrd. Zira, Paryadres Dalar zengin g-
36
Khalybes denen Khaldaioi149 kaviminin yan sra, arlkl olarak eski

zamanlarda Makronlar150 denen Sannoslar ikamet ederlerdi. . 400
ylnda, Ksenophon nderliindeki Hellenler, sk aalarla kapl
Makronlarn dalk lkesinden gemek istedikleri zaman onlarla bir
anlama yapmlard. Kldan elbiseler giyip kalkan ve mzraklarla donanm Makronlar ve Hellenler tanrlar ahit olarak andktan sonra
karlkl dostluk yemini etmilerdi. O zaman Makronlar atalarndan
kalma karlkl saygnn bir gstergesi olarak Hellenlere bir mzrak
verip karlnda onlardan bir mzrak almlard. Daha sonra da kendi
topraklar boyunca Hellenlere rehberlik etmi ve onlar Kolkhoi hududuna kadar gtrmlerdi151. nceleri Kerkitesler (Kelkit yresi?) olarak adlandrlan Appateslerin lkesi ise, Paryadres Dalarnn gneyinden Armenia Minora doru uzanrd. Bu insanlarn dousunda Paryadreslerin uzants olan, ormanlarla kapl ve bakr madenleriyle dolu
m yataklarna sahipti. yle ki, Diakopenedeki Gm Hac Kyde (Anderson

1903, 100), Giresunnun ebinkarahisar (Cumont et Cumont 1906, 297 vd) ve Tirebolu ilelerinde ve zellikle Gmhanede gm madenleri vard. Trabzon snrlar iinde ise, 21den fazla gm ve kalay ieren maden tespit edilmitir (Magie
1950, 1069 vd. dn. 8-9). Ayrca bk. de Jesus 1978, 100 vd. dn. 13-15; Shepherd
1993, 221; 228 vd.; Bryer-Winfield 1985, 3 dn. 8.
149
Strabona (XII. 3. 19-20 c. 549) gre, X X =imdiki Khaldaioslar eskiden Khalybeliler olarak adlandrlyorlard. Ksenophon (Anab. IV. 3. 4; Cyr. III. 1. 34) ve Strabona (XII. 3. 28 c.
555) gre, Khaldaioi kavmi, Paryadres Dalarndan Armenia Minorun dousuna
kadar uzanan bir corafya iinde ikamet etmekteydi. Plinius (nat. VI. 4. 11; 11. 29)
ise, sz konusu kavmi Armenochalybes olarak isimlendiriyordu.
Strabon (XII. 3. 20-27 c. 549-555) ayrca, Homeros (Il. II. 857)de geen, , =gmn kt ok uzak Alybden;
ifadesinden yola karak Alybenin Pontosta olduunu ve Alybe isminin zaman
iinde Khalybe olarak deitiini iddia etmitir. Ayrca Homerosun, Halizonesler
olarak tanmlad kavmin neden Khalybesler olmas gerektiini tartmtr (ayrca
bk. Strab. XIV. 5. 22-28 c. 677-680). Daha detayl bilgin iin bk. Magie 1950, 179
dn. 8.
150
Herodotosa (II. 104) gre, snnet yapan halklar Msrllar, Aithiopiallar (Etiyopya) ve Kolkhislilerdi. Phoinikeliler (Fenike) ve Syriallar bu adeti Msrdan
almlard. Thermodon (Terme) ve Parthenios (Bartn) rmaklar arasnda yaayan,
Hellenlerin Beyaz Syriallar dedikleri Kappadokiallar (Hdt. I. 72) ve komular
Makronlar bu gelenei Kolkhislilerden renerek uygulamlard (ayrca bk.
Ioseph. Cont. Ap. I. 168-172).
151
Ksen. Anab. IV. 8. 1-9; Diod. XIV. 30. 4-6.
Tarihsel Corafya
37
Moskhika Dalar yer alrd. Bu dalarn tepeleri Heptakometesler kavmi tarafndan igal edilmiti152.
Btn bu kavimler ve Armenia Minor, Pontos Kral Mithradates VI
Eupatordan nce, zaman zaman bazen dier Armeniallara dost olan
bazen de yalnz kendi sorunlaryla uraan yresel, kk krallarn hakimiyetleri altna giriyorlard. yle ki, . I. yzylda Khaldaioi ve Tibaranoslar egemenlikleri altna alan bu yerel krallklarn snrlar Trapezus ve Pharnakeiaya kadar uzanyordu. Fakat Mithradates VI Eupator
kuvvetlenince, kendisini Karadeniz sahil eridinden baka sadece
Kolkhis Blgesinin deil; ayn zamanda Armenia Minor ve Paryadres
Dalar boyunca ikamet eden btn kavimlerin efendisi olarak kabul
ettirdi. Bylelikle Paryadres Dalarnn zengin ta ve maden yataklarnn
sahibi oldu. Ayrca Paryadres Da silsilesi arasnda iyi sulanm, ormanlk, birok yerleri derin vadiler ve dik uurumlarla kapl olan bu
toporafyann stratejik nemini kavrad. Zira birok rmak dalk araziyi
ou son derece verimli kk ovalara paralam olmasnn yan sra
artc tepe ve yama silsileleriyle ayr ayr yayla gruplarna ayrmt.
Bu bakmdan kral buralarda Hydara, Basgoidariza ve Sinoria (Bayburt?)
gibi yetmi be kale yaptrd. Bylelikle blge zerindeki hakimiyetini
pekitirdi ve hazinelerinin ounu bu kalelerde muhafaza etti153. Bununla birlikte Mithradates, Paryadres Dalarnn eteklerindeki Kabeiradan
yaklak iki yz stadia uzaklkta, Yeni Mevki (= Kainon Khrion
[ ]) olarak adlandrlan yerde, en kymetli hazinelerini
saklard. Zira burann etrafndaki arazi o kadar ormanlk, o kadar dalk
ve susuzdu ki, yz yirmi stadialk bir alan iinde dmann burada
kamp kurmasna olanak yoktu. Kale ise, doal ekilde sarp ve tahkimli
152
Strab. XII. 3. 18 c. 548/549; konuya ilikin olarak ayrca bk. Ksen. Anab. V. 4.
2-5. 16; Diod. XIV. 30. 5-7; Skylaks periplus 86.
Moskhika Dalarndaki bakr madenleri Aristoteles (Mir. Ausc. 835a str. 9-10)
tarafndan v=son derece parlak ve v=son derece beyaz
olarak tanmlanmakta olup, bir eit toprakla kartrlarak birlikte eritilirdi. Ayrca
bk. Plin. nat. VII. 56. 197.
153
Strab. XII. 3. 1 c. 541; 28 c. 555. Strabona (XII. 3. 28 c. 555) gre, gerekten,
. 66 ylnda Pompeius, Pontosu istila ettii zaman, VI. Mithradates, Paryadres
Dalarnn sarp toporafyasna snmtr. Akilisene yresinde, Dasteira yaknndaki sulak bir da ele geirmitir. Pompeius tarafndan kuatlp, dalar aarak Kolkhise ve oradan Bosporosa kamaya zorlanncaya kadar, burada kalmtr (ayrca
bk. Plut. Pomp. XXXII. 2; App. Mithr. 99; Oros. hist. VI. 4. 3). Daha sonradan Pompeius, . 64 ylnda, Armenia Minordaki bu yerin yaknnda, Nikopolis Zaferkenti adnda bir yerleim kurmutur.
38
bir kayann zerine konulandrlmt. Tepesinden bol su kan bir kaynak alar, eteinden bir rmak akar ve bir tarafnda ise, derin bir uurum bulunurdu. Bu kaya yamac o kadar sarpt ki, buradan kaleye trmanmak imkanszd. Dier taraflar ise, yksek ve grkemli surlarla
evriliydi154.
Kuzey Anadolu dalk blgesi arasndan gneye doru Halysn azndan Trapezusun dousuna; Apsarros Irmana kadar uzanan sahil
eridi Pontosun drdnc blgesini olutururdu. Pontos Dalarnn
arasndan gneye doru, Halysn azndan Trapezusa kadar devam
eden blgeyi Strabon155 kendi anlatmlarnda birbirinden zengin birok
yreye ayrmtr. Kolkhis Blgesine kadarki sahil eridine paralel uzanan dalarda ise, vahi kabilelerin ikamet ettii yerler uzanrd.
Bafra Ovas (= Gazlnitis []) yresi, Halys Irmann
Karadenize dkld Bafra Deltasnn oluturduu alvyonal ovann
dou ksmnda yer alrd. Buras olduka dz ve verimli bir yer olup her
ey yetiirdi. Yre yumuak ynl hayvan srlerinin bolluu nedeniyle
olumu koyun yn endstrisiyle nlyd. Zira, bu tr hayvanlara btn Kappadokiada ve Pontosta ok az rastlanrd. Ayrca bu toporafyada; baka yerlerde ok nadir olan ceylan bulunurdu156. Halysn dousunda, Gazelonitise komu Saramene [] yresi, evresi
aalarla kapl Amisosa (Samsun) kadar uzanan verimli bir ovayd157.
Hayvan yetitiricilii ve tarm yrenin nde gelen geim kaynaklaryd.
Ayrca Sinope, Gazelonitis ve Amisos kenti evresinde olduu zere
burada da zeytin aalar yetiirdi158.
Amisos batda Halys, douda Irisin oluturduu iki verimli deltann
ortasndaki byk koyda konulandrlm olmasnn salad merkezi
konumu nedeniyle Karadenizin Sinopeyle birlikte en nemli limanyd.
154
Strab. XII. 3. 31 c. 556/557; ayrca bk. Plut. Pomp. XXXVII. 1-3. Burann, Komanann yaklak 24km kuzeybatsndaki Mahalle Kalesi olduu dnlmektedir
(ayrca bk. Magie 1950, 1070 dn. 10).
155
Strab. XII. 3. 13-17 c. 546-548.
156
Strab. XII. 3. 13 c. 546/547.
157
Strab. XII. 3. 13-14 c. 546/547.
158
Strab. II. 1. 15 c. 73 (Amisos); Strab. XII. 3. 13 c. 546. Gnmzde Karadeniz
Blgesinde zeytin aalarna ender rastlanmaktadr. Buna karn antikada Karadenizin sahil kesiminden baka, zellikle Amasya ve Tokat snrlar iindeki Gazakene, Dazimonitis ve Phanaroia yrelerinde nemli miktarda zeytin aac bulunmaktayd. Bu durum antik kaynaklardan ziyade arkeolojik eserlerle de desteklenmektedir. Zira sz konusu yrelerde zeytinden ya kartmakta kullanlan 8 farkl pres ta
ele gemitir. Konuya ilikin olarak bk. Anderson 1903, 14 vdd.; 55; 63; 69.
Tarihsel Corafya
39
Amisene [] yresi adn Amisos159 kentinin territoriumundan

alrd. Aa Iris havzasndan douya doru devam eden ve su ynnden
zengin Thermodon (Terme ay) Irma tarafndan snrlanan gzel topraklarn yan sra, Sidenelilerin yurdu ve Amazonlarn efsanevi lkesi
Themiskyray [] kapsard160. Her ne kadar Amisos liman,
Sinope kadar iyi olmasa da, Kappadokiayla olan gelimi yol a sayesinde Pontosun i ksmlaryla daha rahat bir ulam imkanna sahipti.
Adeta Pontos ve Kappadokiann dnyaya alan ticaret kaps konumundayd. Zira Pontos ve Kappadokia blgelerinde kara yoluyla bir yerden bir yere mal tamak toporafyann sarpl nedeniyle olduka zordu. Bu bakmdan kereste, demir-elik, deerli talar, zgn seramik
eserleri ya da Pontosun i kesimlerinden gelen yiyecek-iecek maddeleri buradan deniz yoluyla ihra ediliyordu161. Ayn ekilde Pontosa tica159
Strabon (XII. 3. 14 c. 547), Theopompostan yapt bir alntya izafeten, Amisosun ilk defa Miletoslular (ayrca kr. Ps.-Scymnus 917-918), daha sonra Kappadokial bir lider ve nc defa ise, Athenokles ve Atinallar tarafndan kolonize
edilerek, isminin Peiraieus olarak deitirilmi olduunu sylemektedir (ayrca bk.
Plut. Luc. XIX. 6; App. Mithr. 8; 83; Arr. periplus XV. 3; Waddington et al. 1925,
52 vdd. no 2-6; 8). Kent, . ca. 380 ylnda, ayn Sinope gibi Pers Komutan Datamesin kontrol altna girmi olsa gerektir (Polyain. Strat. VII. 21. 1; Aristot. Oecon.
1350b str. 16-33). . ca. 333 ylnda skender tarafndan zgrlne ve demokratik ynetimine kavuturulmutur (App. Mithr. 8). Bylelikle kent tekrar eski ismini
almtr. Ancak Amisos, . III. yzyln ilk yarsnda Ariobarzanesin (. ca. 266/
265-ca. 250) hkmdarl srasnda ele geirilerek bu sefer Pontos hakimiyeti altna
girmitir. . I. yzylda Mithradates VI Eupator burasn yeni yaplar, saray ve tapnaklarla sslemi; ayrca kentin snrlarn geniletmitir (Cic. Leg. Man. VIII. 21;
App. Mithr. 78; Plin. nat. VI. 2. 7). Fakat Amisos, nc Mithradates-Roma Sava
srasnda, . 72-71 ylnda Romal general Lucullus ve . 48 ylnda Bosporusu
at srada VI. Mithradatesin olu II. Pharnakes tarafndan kuatlarak byk
lde tahrip edilmitir. . 47 ylnda, Caesarn bamsz ilan ettii kent, daha
sonradan Antonius tarafndan tiran Stratonun hakimiyetine verilerek kt duruma
drlmtr. Bununla birlikte, . 31 ylndaki Actium Savandan sonra, Octavianus tarafndan yeniden bamsz ilan edilmi ve iyi ekilde tekilatlandrlmtr.
160
Strabon (XII. 3. 9 c. 544), Pindarostan yapt bir alntya istinaden, Amazonlarn yaadklar yerin Themiskyra olduunu aka iaret etmitir. Daha detayl bilgi
iin bk. Aiskh. Pr. 721-727; Diod. II. 44. 2-46. 6; III. 52. 1-2; IV. 16. 1-2; 28. 1;
Paus. I. 2. 1; 15. 2; Arr. periplus XV. 3; Apoll. Rhod. argon. II. 370-373; 970-983;
Curt. VI. 5. 24-25; Mela I. 105; Amm. Marc. XXII. 8. 17-19; Prok. Bell. VIII. 2. 2;
3. 5-11.
161
Kereste (Theophr. hist. plant. IV. 5. 5), demir-elik (Aristot. Mir. Ausc. 833b str.
1-24), deerli talar (Plin. nat. XXXVII. 37. 115). Daha detayl bilgi iin bk. Rostovtzeff 1941, 593; Magie 1950, 185 vd. 24-26; Olshausen 1978, col. 441.
40
ret gemileriyle ithal edilen mallar Amisos limannda yklerini boalttktan sonra, rnler kentin agorasndan i blgelere dalyordu. Bu nedenle Amisos zamanla deniz ve kara ticaretine hakim olarak Sinopeyi
geride brakm ve Pontosun ticari bakenti konumunu almtr.
Kuzeyi Karadeniz, gneyi Mason (Amozonios) Da tarafndan evrilen Themiskyray (aramba Ovas), batda Iris162, douda ise, Beris
(Mili) Suyu snrlard. Armonios Dandan doan163 ve Amazonios
Dandan kaynayan akarsularla beslenen Thermodon Irma ise, alvyonal ova boyunca akarak Karadenize dklrd. Bu kadar bol sulanmasndan dolay yrede tarihin hibir dneminde ktlk olmamt. Daima nemli olan Themiskyra Ovas zengin bir floraya sahip olup her taraf
otla kaplyd. Btn yl boyunca /panic[i]um=koan dar164 ve
165
/milium=salkm dar
retilebilen ovada /frumentum=
166
hububat-buday ve /helianthus=gnieinden167 baka bol
miktarda sprge otu yetiirdi. Hayvanclk bakmndan koyun, manda,
sr ve at yetitiricilii iin elverili otlaklara sahipti. Arclk asndan
ise, ovada her eit bitki mevcuttu. Yrenin gneyi gzel ormanlarla ve
162
Kaynaklar Pontosta olan Iris (Yeilrmak) Irma, Pontostaki Komana (Gmenek) kentinin ortasndan ve verimli bir ova olan Dazimonitisten batya doru aktktan sonra, harap edilmi olan eski Gaziura (Turhal) Kalesine doru kuzeye kvrlr.
Skylaksn (ekerek Irma) ve dier rmaklarn sularn alarak debisini arttrp tekrar douya doru dner. ok salam bir ekilde tahkim edilmi olan Amaseiann
surlarn aarak Phanaroia yresine ular. Burada, Armeniadan kan Lykos (Kelkit) Irmayla birleir. Bylece btn bu akarsularla beslenen Iris, Thermodon Ovas boyunca akar ve Cva Burnundan Karadenize dklr (Strab. XII. 3. 15 c. 547).
163
Amm. Marc. XXII. 8. 17. Pliniusa (nat. VI. 3. 10) gre ise, Thermodon Irma,
Phanaroia olarak adlandrlan bir kale civarndan doup, Amazonios Dann eteklerinden Karadenize doru akard (ayrca bk. Apoll. Rhod. argon. II. 974-983).
164
Strab. XII. 3. 15 c. 547. Pliniusa (nat. XVIII. 15. 101) gre, Karadeniz sahillerinde ikamet eden halklar eskiden beri dary dier btn yiyeceklerden stn tutmulard. Msr suyu sevmesine ramen, bitkinin sapn boya gtrd ve yapraklandrd iin dar ve buday sudan holanmazd. Ayrca bu eit tarm rnlerinin
asma ve meyve aalaryla ayn yerde yetitirilmesi tavsiye edilmezdi. nk bu
rnlerin topra fakirletirdiine inanlrd.
165
Strab. XII. 3. 15 c. 547.
166
Pliniusa (nat. XVIII. 12. 63-64) gre, Pontosta yetitirilen triticum=buday ve
dier eit tahllar Italiaya deil, Hellasa ithal edilirdi. Budayn kalitesi ise, kamlarn kalnlna gre llrd. Hellasn Pontostan buday ihra etmesine
ilikin olarak bk. Isok. Trap. 3-5 [359]; Dem. Lept. 31-35 [466-467]; ayrca bk.
Mattingly 1997, 137 vd. dn. 79-81.
167
Plin. nat. XXIV. 102. 165.
Tarihsel Corafya
41
kaynaklar dan iinde bulunan kk akarsularla kapl sarp bir araziyle

evriliydi. Buralarda genellikle kei beslenirdi. Dalarn eteindeki blgede, kendi kendine yetien fndk, ceviz168, ayva169, elma, armut ve
zm cinsinden o kadar ok yabani meyve vard ki; senenin herhangi bir
gnnde ormana giden bir kimse, her zaman iin karnn doyuracak bol
miktarda meyve ve yemi bulabilirdi. Meyveler bazen aalardan sarkarlar ve bazen de dm yapraklarn altnda veya stnde bulunurlard. Bu suretle pek ou korunmu olurdu. Ayrca, iyi gda bulabildiklerinden yrede her eit vahi hayvan av boldu170.
Themiskyrann dousunda, Amisene territoriumuna dahil edilen;
ama yle su ynnden Themiskyra gibi ok zengin olmamasna karn
onun gibi alvyonal bir ova olan Sidene171 [] yresine gelinirdi.
Pontos krallar burada, sahil boyunca tahkimli Khabaka172, Phabda/Phadisane (Fatsa) ve Side/Polemonion (Bolaman) kalelerini konulandrmlard. Yre adn Sidenos (Bolaman) aynn denize dkld yerde kurulmu olan Side isimli kaleden almt173.
Sideneden sonra, . II. yzyln ilk eyreinde Pontos Kral I.
Pharnakes (. ca. 197-ca. 169/159) tarafndan eski bir Sinope kolonisi
Kerasos174 (Giresun) kenti zerine kurulan ve dier bir Sinope kolonisi
Kotyora175 (Ordu) sakinlerinin byk bir blm tarafndan iskan edilen
168
zellikle Themiskyrann st blgelerinde yetien , /corylus=ceviz-fndk (Plin. nat. XV. 24. 88; Ath. Deip. II. 54 b) ve dier rnler buradan
ve Pontosun dier yrelerinden baka lkelere ithal edilmekteydi. Zira bugn olduu gibi; hatta daha fazla, antikada Pontosun kabuklu yemileri nlyd (Ath.
Deip. II. 53 b-54 b; Plin. nat. XV. 24. 88-89; Geoponica X. 73. 1-2; Macr. Sat. III.
18. 6-7; Dsc. Med. I. 125. 3; Orib. Coll. Med. Reliq. VIII. 47. 20). yle ki,
=Pontos ceviz-fnd etc., . 259 ylnda Pontostan gemilerle Msrn
Aleksandreia Limanna ithal ediliyordu (Pap. Cairo Zen. no 59012 l. 48; 59013 l.
23 ve West 1917, 52. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Magie 1950, 1073 vd. dn. 15.
169
Bazlar Pontos ayvasn cilalayp baln iine koyarlard (Plin. nat. XV. 18. 66).
170
Strab. XII. 3. 15 c. 547-548.
171
Strab. I. 3. 7 c. 52.
172
Fatsa-Bolaman arasnda bir yerde olduu tahmin edilmekle birlikte, u an iin
kesin lokalizasyonu yaplamamaktadr. Bununla birlikte Kalekye lokalize edilebilir. Ayrca bk. Olshausen und Biller 1984, 120; Erciyas 2001, 147 vd.
173
Strab. XII. 3. 16 c. 548; Plin. nat. VI. 4. 11; ayrca bk. Wilson 1960, 199; Cramer 19712, 271 vd.; Umar 2000, 196 vdd.; Liddle 2003, 116.
174
Ksen. Anab. V. 3. 2; Diod. XIV. 30. 5; Arr. periplus XVI. 4; Ps.-Scymnus 911;
Anonymi (Arriani, ut fertur) Periplus Pont. Eux. 34 str. 9-10.
175
Ksen. Anab. V. 5. 3; 10; Diod. XIV. 31. 1; Arr. periplus XVI. 3.
42
Pharnakeia [] kenti176 ve etrafndaki yreye gelinirdi. Buras

Sidenenin dousundaki Iasonion (Yasun) Burnundan balayp Kotyora
territoriumunu iine alan ve Kerasosun ca. 10km dousundan Karadenize dklen Zagora (Aksu Deresi) Irmana(?) kadar uzanan dar
sahil eridini kapsard. Burada ky olaanst dar olduundan topraklarn ou zenle ilenmiti177. Buralar dar retiminin yan sra meyve ve
sebzecilie de elveriliydi. yle ki, Romal general L. Licinius Lucullus,
Kerasos evresinden Italiaya ceresia=kiraz/vine aac ithal etmiti178.
Dier Pontos yrelerinin tersine Pharnakeia yresinde ikamet eden
halk ve Khalybeliler hayvan yetitiricilii179, balklk ve madencilikle
geinirdi. Pliniusa180 gre, Karadenizde ok eitli canl yaar ve burada balklar hzl byrlerdi. yle ki, baln gnlk byme oran gzle
grlebilirdi. Bunun nedeni, birok nehirle bu denize tanan taze suydu181. Zira Karadenize on byk olmak zere yaklak elli akarsu
dklrd182. Bu bakmdan orkinos, kl gibi birok balk srler halin176
Strab. 3. 17 c. 548; Arr. periplus XVI. 4.

Bu bakmdan Ksenophon (Anab. V. 6. 15-31), Kotyoradan etkilenmi ve burada
yeni bir kent kurmay dnmt.
178
Plin. nat. XV. 30. 102; Tert. Apol. XI. 8; Amm. Marc. XXII. 8. 16; ayrca bk.
Ath. Deip. II. 51 a. Bylelikle bu meyve Kerasostan Avrupaya yaylmtr. Biz de,
bu meyveyi orijini olduu kentin eski ismine izafeten, kiraz olarak adlandrmaktayz.
179
Val. Flac. IV. 610-615.
180
Plin. nat. IX. 19. 49; XX. 50; ayrca bk. Aristot. Hist. an. VII(VIII) 13. 24-30 598a.
181
Aristot. Hist. an. VII(VIII) 13. 30-33 598a; Plin. (ibid.), Sallustius (Hist. III. 65),
Valerius Flaccus (IV. 719-725), Arrianus (periplus VIII. 3) ve Ammianus Marcellinusa (XXII. 8. 46) gre, mare Ponticum dulcius quam cetera=Karadeniz dier
denizlerden daha tatlyd (ayrca bk. Sen. Med. 213-214). Hatta Flavius Arrianus
(periplus VIII. 4), Pontos sahillerine yapt gezi zerine kaleme ald eserinde,
srlarn denize girerek Karadenizin siyah dalgalarndan zevkle su itiklerine ahit
olmutur.
182
Hdt. IV. 82. Ancak bu durum Polybios (IV. 40. 4-42. 8) tarafndan bu denizin
karlat en byk tehlike olarak grlmekteydi. nk bu rmaklarn tad
yksek miktardaki alvyonlar denize akmakta; deniz kenarlarnda byk deltalar
oluturarak zamanla denizi doldurmaktayd (ayrca bk. Amm. Marc. XXII. 8. 46).
Bu bakmdan bu byk deniz, zaman iinde eski haline dnecek(?) Diod. V. 47. 4;
Strab. I. 3. 6 c. 52 Paulus Maiotis (Azak Denizi) gibi, s ve tatl bir gl haline
gelecekti. Hatta tarihiye gre, bu nehirler buraya akt srece bu durum eninde
sonunda gerekleecekti. nk zaman snrsz, Karadeniz havzas ise, snrld.
Ayrca Pontosa akan nehirler, Maiotise dklenlerden daha byk ve sayca daha
fazlayd. Zira Osmanl corafyacs Evliya elebiye (Sey. 268 a) gre, Karadenize
bykl/kkl 1680 rmak/dere/ay akmaktayd. Bu durumun gereklemesi, gene
de Polybiosun dndnden biraz daha fazla zaman alabilir. Zira Karadeniz,
177
Tarihsel Corafya
43
de Karadenize girerdi. Orkinoslar Karadenize ktktan sonra, sa

kylardan sol kylara doru g ederlerdi. Bir inana gre, bunun nedeni, sa gzleriyle daha iyi grmeleriydi183. Baharla birlikte Karadenize girer ve orada yumurtlarlard. Erkek orkinoslarn karnlarnn altnda yzgeleri yoktu. Kk yunuslar ve foklar haricinde dier cins balklara tehlike yaratabilecek yaratklar Karadenize girmezlerdi. Dil gibi
baz balklar Karadenize kmadan yaz ounlukla Propontiste geirirdi. Ama kalkan, Karadenize girerdi. Ayrca Karadenizde mrekkep
balyla bol miktarda istiridye bulunurdu. Az sayda kaya bal tr olmasna karn, mercan balklar yoktu. Karadenizde yaayan kaya balklarndan bazlar k Egede geirirlerdi. Bunlar arasndan Karadenize
geri dnmeyen tek tr sardalyeydi184. Vitruviusa gre, Karadeniz sahillerinde balkln yan sra, koyu renkli purpura185 toplanmaktayd.
Strabona186 gre, zellikle Pharnakeia yresinde yaplan balklk
bilhassa palamut av, doann yre halkna salad bir nimetti. Zira,
bu balk ilk defa burada yakalanmt187. Karada ise, eitli maden yataklar vard. Orman ve madenlerle dolu olan dalar, sahil eridinin hemen
dnyann en derin denizlerden biridir. Birok noktada derinlii 2.100mnin zerindedir. Pliniusa (nat. II. 105. 224) gre de, Kolkhis Blgesindeki Koraksi kabilesinin yaad kylardan yaklak 37 mil akta, Pontosun en derin yeri olarak adlandrlan yerde, bu denizin usuz bucaksz derinliinden dolay, ses dalgalar hibir
zaman dibe ulaamamaktayd. Ayrca bk. Ik 2001, 4 vdd.; 17; West 2003, 166.
183
Bu durumun bilimsel olarak aklanmas ise, Karadenize Bosporostan ktktan
sonraki ana akntnn saat ynnn tersine; yani sadan sola doru olmasdr.
184
Aristot. Hist. an. VII(VIII) 13. 24-33 598a; 1-5 598b; Polyb. IV. 50. 3; Plin. nat.
IX. 18. 47-48; 19. 49; 20. 50; 52; Ael. Anim. IX. 42; Amm. Marc. XXII. 8. 47; Phil.
Imag. I. 12. 30-35 313 K; 13. 1-36,314 K; 1-15 315 K.
185
Antikada ok eski dnemlerden itibaren kullanlan ve imparator rengi olarak
da adlandrlan, hayvansal boya maddesine purpura denilmekteydi. Kabuklu bir deniz yumuakasndan elde edilirdi. Zira bu hayvan demir ekilerle ezilince, triton
denen ve kumaa krmzmtrak renk veren boya maddesi ortaya kard. Bu yumuaka zellikle Akdeniz kylarndaki Fenike sahillerinde yaard. Bu bakmdan Vitruvius (de Arch. VII. 13. 2), Pontostan elde edilen purpurann renginin koyuluunu,
blgenin Gallia gibi kuzeyde olmasna balamaktadr. Karadenizdeki purpura=conchylialara ilikin olarak ayrca bk. Plin. nat. IX. 20. 52.
186
Strab. XII. 3. 19 c. 549.
187
Propontis ve Pontos sahillerinde ve rmak kenarlarnda yakalanan balklara ve
balkla ilikin olarak ayrca bk. Aristot. Hist. an. VII (VIII) 12. 30-32 596b; 1316 597a; 13. 24-32 598a;1-16 598b; Strab. VII. 6. 2 c. 320; Plin. nat. IX. 18. 47; 83.
176-179; XXXII. 24. 73: Ichthyocolla (Acipenser huso=Mersin bal eitlerinin
en by), Ael. Anim. IX. 42; Phil. Imag. I. 12. 30-35 313 K; 13. 1-36 314 K; 1-15
315 K. Daha detayl bilgi iin bk. Olshausen 1978, col. 441; Ascherson 20022,18 vd.
44
stnde yer alrd. Eskiden blgede gm madenleri188 olduu halde;

. I. yzyln ikinci yarsnda sadece demir madeni aktif olarak iletiliyordu189. Bylece, madencilere hayatlarn kazanabilmeleri iin madenler; denizcilere geimlerini salayabilmeleri iin balklk, zellikle
palamut ve yunus av kalrd. nk yunuslar, ayn cinsten olan
kordyles, ton ve palamudu kovalar; ve bu suretle sadece bunlar yiyerek
imanlamakla kalmazlar; ayn zamanda karaya ve insanlara yaklamakta
olduka istekli olduklarndan kolay yakalanrlard190.
Pharnakeiann (Giresun) yaklak 40km dousundaki Tripolis (Tirebolu) kasabasnn gneyinde, etekleri brtlen allar ve yabani
kirazlarla kaplanm sk ormanl da sralar zerinde bakr madenleri
yer alrd. Ayrca Tripolisin yaklak 4km dousunda, adn madenden
alan Argyriada [] Halkavala gm yataklar bulunurdu191.
Tripolisten sonra, Kolkhoi lkesinde bir Sinope kolonisi olan Trapezus192 kentinin dar; fakat uzun territoriumu Trapezusia []
yresine gelinirdi. Batda deniz kysndaki Philokaleia (Grele) kasabasndan balayan, orta byklkteki yerleimlerden Koralla (Grele Burnu), Kordyle (Akakale), Kerasos Minor (Kerason/Kirazlk Dere) ve
Hermonassann (Akaabat) topraklarn ormanlarla kapl kendi arazisi
iinde193 eriten Trapezusiann snrlar gneydouda Susurmena (Sr-
188
D. Magieye (1950, 1069 dn. 8) gre, Kotyorann gneyindeki dalarda gm
bakmndan zengin kalay madeni vard. Ayrca Pharnakeiaya kadarki sahil kesiminde birok yerde gm yataklarna rastlanmaktayd.
189
Strab. XII. 3. 19 c. 549.
190
Strabona (XII. 3. 19 c. 549) gre, burada ikamet eden halkn ve Khalybelilerin
dier bir zellii ise, oltayla tutulan yunuslarn yalarn her maksat iin kullanan
yegane insanlar olmalaryd. Ksenophona (Anab. V. 4. 28) gre, . IV. yzylda
Mossynoikoi kabilesi de balk yan her maksatla kullanrlard. Zira o sralar kalabalk bir nfusa sahip olmayan Khalybeliler, Mossynoikoi kabilesinin hakimiyeti
altndaydlar (Anab. V. 5. 1).
Prokopios (Bell. VII. 29. 11-14)de ise, Karadeniz kysna ok yaklaan yunus
srs ile balinaya ilikin fantastik bir hikaye anlatmaktadr. Buna gre yazar bir
yunus srsnn Sangarios Irma azna ok yaklat srada aniden beliren bir balina tarafndan ounun yakalanarak, yutulduundan sz etmektedir.
191
Arr. periplus XVI. 4; Anonymi (Arriani, ut fertur) Periplus Pont. Eux. 36 str. 610; ayrca bk. Shepherd 1993, 229; Liddle 2003, 118; Arslan 2005, 129 dn. 120.
192
Ksen. Anab. IV. 8. 22; Diod. XIV. 30. 3; Arr. periplus I. 1-3; ayrca bk. Tac.
hist. III. 47. Kolkhoi olarak adlandrlan kavmin antikada yaadklar toporafya
ve snrlarna ilikin detayl bilgi iin bk. Pastor and Ossorio 2003, 3 vdd.
193
Strab. XII. 3. 17 c. 548; ayrca bk. Plin. nat. VI. 4. 11; Arr. periplus. XVI. 5-6.
Tarihsel Corafya
45
mene); douda Rhizaiona (Rize) kadar uzanrd194. Yrenin dousunda

Kolkhis, gneyinde ise, Armenia Minor yer alrd. Trapezusun toporafyas olduka dalk olduundan Plinius195 burasnn monte vasto
clausum=geni da ktlesi tarafndan hapsedildiini sylemekteydi.
Buna karn gemilerin demir atmalar iin uygun limanlara sahip Trapezusia sahilleri196 balklk asndan da bereketliydi197. Yrenin dalar
ise, maden bakmndan olduka zengindi. zellikle bakr madeni asndan zengin olan bu dalar tarihin her dneminde youn olarak kullanlmt. Bu durum sz konusu dalarn civarlarnda younlaan antik yol
gzergahlar tarafndan desteklenmektedir. Trapezus territoriumunu
adeta bir rmcek a gibi saran, yrenin i kesimindeki yol a her bir
vadi boyunca Karadeniz istikametine doru ilerlemekteydi. Buradan da
limanlar vastasyla ngrlen istikametlere tanmaktayd.
Trapezusiann topraklar ise, dar, buday, arpa retimine ve zm
yetitirmeye elveriliydi. Genellikle sr, kz, domuz, kei cinsinden
hayvanlarn beslendii198 yrenin etrafndaki her yerde ve gneyindeki
Paryadres Dalarnda tarihin her dneminde arclk yaplrd.
Prokopiosa199 gre, bu blgede retilen ballar ok nl olmalarna ramen biraz ekiydi. Pliniusa200 gre de, Pontos Blgesinde yaygn olan
bir eit bal vard ki; halk arasnda buna ldrtan ey (= mainomenon
[]) denirdi201 bu bal gnmzde, Trabzon evresinde halen delibal olarak adlandrlmaktadr. Bu yrede retilen baz ballar bol
miktarda Grayanotoxin/Rhododendron ponticum ve Azalea pontica gibi
Yrenin ormanlk ve sarp arazisi zellikle mee, kayn/grgen, ladin ve orman
glleriyle kaplyd. Blgenin yal iklim ve uygun corafi konumu nedeniyle ok
zengin floraya sahipti. Bu durum paralelinde sz konusu ormanlarda vahi yaam
asndan elverili koullar oluturmutur. yle ki, yrede antikada olduu zere,
bu gn de ay, kurt, yaban domuzu, geyik, karaca etc. hayvanlar yaamaktadr. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Bryer and Winfield 1985, 2 vdd.
194
Prok. Bell. VIII. 2. 3.
195
Plin. nat. VI. 4. 11; ayrca bk. Ksen. Anab. IV. 8. 25-28; Olshausen 1991, 26 vdd.
196
Strab. XII. 3. 17 c. 548; Arr. periplus XVI. 6; ayrca bk. Liddle 2003, 118;
Arslan 2005, 1 vdd.
197
Strab. VII. 6. 2 c. 320.
198
Ksen. Anab. IV. 8. 23; V. 2. 8-9; Arr. periplus II. 3.
199
Prok. Bell. VIII. 2. 4.
200
Plin. nat. XXI. 45. 77 a.
201
Arlarn ballarn hangi ieklerden yaptklar nemlidir. Bu yzden ballar zehirli olabilirdi antikada otoriteler bu eit ballarn hangi ieklerden yapldn
aklamamlardr (Plin. nat. XXI. 44. 74-77).
46
zehirli maddeler ierirdi. yle ki, bu baldan ok yiyenleri zehirlenmiesine aclar iinde kvrandrdktan sonra bayltr; hatta ldrebilirdi.
Gereinden fazla yiyenleri ise, sarho eder, kusma ve ishale uratr ya
da geici delilik benzeri kendinden geirtir ve hastalandrrd. Antika
tarihinin eitli evrelerinde (. IV. ve . I. yzylda) yre sakinleri, bu
bal blgelerinden geen dman birliklerine zarar vermek ve onlar
hileyle ortadan kaldrmak iin kullanmlard202.
Trapezusun dou-kuzeydou ynnde Kolkhisle snr arasnda
vahi Bekhires203, Ekekhiries ile Byzeres kabileleri bulunurdu204. Bunlardan Heptakometeslerin bir kolu olan Byzereslerin205 topraklarnn
dou-kuzeydousunu snrlayan Apsarros Irma, ayn zamanda Pontos
ile Kolkhis Blgesinin de doal snrn olutururdu.
Btn bunlarn yan sra, antikada Pontos Blgesi ifal otlar, zehirleri ve antidotlaryla (panzehir) zel bir n kazanmt206. Bu bakmdan Halys ve Iris deltalarndaki alvyonal Gazelonitis ve Themiskyra
blgeleri bata olmak zere birok Pontos yresi, ticari deeri yksek
bal ve bal mumu207, parfm208, aromatik sakzlar209, alkole tat katan ve
202
Ksen. Anab. IV. 8. 17-22; Strab. XII. 3. 18 c. 549.

Trapezusa yaklak 80km mesafedeki bu yrenin en nemli yerleimi Rhizaiondu. Buras, S. VI. yzylda Dou Roma mparatoru Iustinanus tarafndan restore ettirilmitir (Prok. Aed. III. 7. 1-4). Ayrca bk. Skylaks periplus 84; Apoll. Rhod.
argon. II. 394-395; Av. Or. Ter. 945.
204
Skylaks periplus 82-84; Apoll. Rhod. argon. II. 1242-1244.
205
Strab. XII. 3. 19 c. 549; ayrca bk. Apoll. Rhod. argon. II. 396-397. Daha detayl
bilgi iin bk. Bernhardy 1974, 734 vdd.
206
Verg. Ecl. VIII. 95-99; Appian. Mithr. 111; Cels. Med. V. 23, 3; Gal. de Antid.
XIV. 1. 1-3. 18; 108. 9; Plin. nat. XXV. 3. 5-7; XXXVII. 11. 39; Suet. de gramm. 15.
Pontos zengin bir floraya sahip olmasna ramen, antikada blgenin Akdeniz
Dnyasnda bylesine byk bir ne kavumasnn ardnda, phesiz efsanevi Kolkhis Prensesi Medeia ile Pontos Kral Mithradates VI Eupatorun rol bykt.
207
Bal (Polyb. IV. 38. 4; Plin. nat. XI. 19. 59; XXVII. 5. 18; Prok. Bell. VIII. 2. 4),
Paryadres Dalarnn sarho eden ve insan kendinden geiren bal (Ksen. Anab. IV.
8. 17-22; Strab. XII. 3. 18 c. 549; Plin. nat. XXI. 45. 77). Pliniusa (nat. XXI. 49.
83) gre, doal ar salgsndan oluan balmumunun en iyisi Punic olarak adlandrlmaktayd. ok sar bir renge sahip olup, zehirli ballar diyar Pontosta retilmekteydi. Plinius (ibid.) sz konusu pasajnda, Pontosun bal ve balmumu konusundaki yaylm nne olan hayretini gizlememektedir. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Plin.
nat. XI. 19. 59; XV. 18. 65; XXI. 44. 74; 45. 77; 49. 83; Strab. XII. 3. 18 c. 549.
208
Amomum=balsam (Dsc. Med. I. 15. 1; Plin. nat. XII. 28. 48-49 c), asarum=
fndk aac kk (Dsc. Med. I. 10. 2; 11. 1; Plin. nat. XII. 27. 47; Gal. de san. Tuend.
203
Tarihsel Corafya
47
mideyi glendiren peli otu210, deliliin iyiletirilmesinde ve insanlarn

sakinletirilmesinde kullanlan siyah pleme211, arap iinde kaynatlan
tohumlar dizanteri hastalnn tedavisinde kullanlan stma otu212 gibi
birok baka bitkileri213 btn Akdeniz havzasna ihra ederlerdi. Ayrca
blge ikileriyle tannrd. Peli arab214 ile kklerden ve otlardan elde
edilen acms ya da buruk maddelerin araba katlmasyla yaplan ikileri ve aromatik araplar nlyd215. Gene de blgenin en nl ikisi
phesiz Naspercene arabyd. yle ki, fiziki Apollodoros, . III.
yzyln ilk eyreinde, Msr Kral I. Ptolemaiosa Pontosun Naspercene
arabn zellikle verek tavsiye etmitir216.
VI. 12. 4; ayrca bk. Phot. Bib. 47b), spikenard=hint smbl eitleri (Dsc. Med. I.
10. 2 vdd.).
209
Mastix=sakz (Plin. nat. XII. 36. 72; XIV. 25. 128). Pliniusa (nat. XII. 36. 72)
gre, Pontosta ayrca katrana benzer bir bitki daha vard. Ancak bunlarn en nls
Khios sakzdr. Beyaz renklisinin yaklak yarm kilosu 10 denariiye, siyah renklisi
ise, 20 denariiye satlrd.
210
Absinthium=peli otu (Plin nat. XI. 75. 194; XIV. 19. 109; XXVI. 58. 91;
XXVII. 28. 45-46; Cato, de re Rustica CLIX.).
211
Melampodion=siyah pleme (Plin. nat. XXV. 21. 49).
212
Eupatorium/Eupatoria=stma otu. Pliniusa (nat. XXV. 29. 65) gre, bitkinin
kk ie yaramazd; fakat tohumu arap iine katldktan sonra, dizanteri hastalnn
tedavisinde ok etkiliydi.
213
Triticum=buday (Plin. nat. XVIII. 12. 63), aristolochia=Vensiei/lousa
otu (Plin. nat. XXV. 54. 97), acacia=akasya (Dsc. Med. I. 101. 4), venena=zehirli
otlar (Verg. Buc. VIII. 94-95), liquorice/glykyrrhiza=meyankk (Plin. nat. XXII.
11. 24), scordotis/scordion=yer meesi, kurtluca (Plin. nat. XXV. 27. 63; Dsc.
Eup. I. 53. 1. 3; 165. 1. 3; Med. III. 111. 1; 3; Med. (rec.) II. 154. 2; III. 111. 1),
armon, armoracia=karaturp, yaban turpu (Plin. nat. XIX. 26. 82).
214
Yaklak yarm kilo Peli otu, 22.5 litre rann iinde te birine inene kadar
kaynatlarak ya da arabn iine peli filizleri atlarak yaplrd (Plin. nat. XIV. 19.
109). Deneyimli arap yapmclar araba, Pontosta bulunan katrana benzer bir
madde, iriskl ve ya katarlard. Bu, arabn tadn biraz ekitirdi. Ancak iinde daha nceden sirke olan kaplara, arabn koyulabilmesini salard (Plin. nat. XIV. 25.
128; ayrca bk. Ik 2001, 111). Paryadres Dalarnda ikamet eden vahi Mossynoikoi kavimleri de arap imal ediyorlard. Bu araplar Hellenlerin damak tadna
gre; eer su katlmazsa biraz ekiydi. Fakat suyla kartrldktan sonra, lezzeti de
kokusu da pek ho oluyordu (Ksen. Anab. V. 4. 29).
215
Plin. nat. XIV. 19. 109; XXVII. 28. 46.
216
Plin. nat. XIV. 9. 76.
48
Sonu olarak sarp dalar ve bereketli rmak vadilerinden oluan

Pontosun jeomorfolojik yapsnn deiik olmas lkeyi oluturan drt
blgenin ayr ayr ele alndklarnda ok farkl karakterlerine ve ierdikleri doal-fiziki zelliklerine yansmtr. Fakat, birlikte ele alndnda
ou kk ovalarla paralanm, artc vadi, tepe, yama ve taraa
silsileleriyle topran son derece verimli oluu, doal maden ve kereste
kaynaklar, eski devirlerden itibaren yksek bir geliim dzeyine ulam endstri ve ticari geliimi Pontosun zellikle Hellenistik Dnem
Anadolu tarihinde nemli bir rol oynamasn salamtr.
C. Tarihsel Geliim
Polybiosa217 gre, Pontos hanedanlnn kurucularndan Mariandynia
ve Mysia hakimi Ariobarzanesin (. ca. 363/362-337) olu II. Mithradates (. 337-302) atalarnn Pers mparatorluunun kurucu yedi soyundan birine dayanmakta olduunu ve hkmdarl altndaki topraklarn atalarna I. Dareios tarafndan balandn iddia etmiti218. Diodoros ise219, Mysia Blgesindeki Kios (Gemlik) kenti ve Arrine yresinin
hakimi II. Mithradatesin, Byk skenderin lmnden sonra, generalleri arasnda ba gsteren savata220 Seleukos, Ptolemaios, Kassandros
ve Lysimakhosun katld bir koalisyona kar Antigonos I. Monophthalmosun yannda yer aldndan sz etmektedir. Ancak, . 302
ylnda Antigonos, II. Mithradatesin Makedoniann hakimi Kassandros
ile yakn iliki iine girmi olmasndan dolay ondan phelenmitir. Bu
yzden o sralar seksen drt yanda olan II. Mithradatesin kendisine
kar komplo kurduunu dnm ve onu Kios yaknlarnda ldrtmtr221. Bu suretle hkmdarlk III. Mithradates ya da Mithradates I
Ktistes olarak bilinen II. Mithradatesin oluna222 gemitir. Fakat, o da
Antigonosun elinden cann; ancak olu Demetrios Poliorketesin yardm sayesinde kurtarabilmitir. Demetrios, arkada olan III. Mithradatesin babas tarafndan ldrlmesini istemediinden Mithradatesi
uyarmtr223: Babasna verdii sessizlik sz nedeniyle yakn dostu
217
Polyb. V. 43. 2; konuya ilikin olarak ayrca bk. Diod. XIX. 40. 2; Flor. epit. I.
40. 1; Auct. Liber de Vir. ill. 76. 1.
218
Pontos krallar bu ve benzeri iddialar sonralar daha ileri gtrerek soylarn bir
taraftan Byk skender ve I. Seleukosa dier taraftan ise, Kyros ve I. Dareiosa
kadar dayandrdlar (Sall. Hist. II. 85; Flor. epit. I. 40. 1; App. Mithr. 9; 112; Iust.
XXXVIII. 7. 1; Tac. ann. XII. 18. 3-4). Ayrca bk. McGing 1986a, 13; McGushin
1992, 252; Bosworth and Wheatley 1998, 155 vdd.
219
Diod. XX. 111. 4.
220
. 315 ylnda balayan sava baz aralklarla . 301 ylna kadar srmtr
(ayrca bk. App. Syr. 53).
221
Diod. XVI. 90. 2; XX. 111. 4; Lucian. Marc. 13q.
222
Diod. XX. 111. 4. Plutarkhosa (Dem. IV. 1) gre ise, Mithradates, Ariobarzanesin oluydu (ayrca bk. McDowall 1904, 229 vdd.).
223
Plut. Dem. IV. 2-4; mor. III. 183 a: Reg. et Imperat. Apop. 18; App. Mithr. 9.
Mithradates, . ca. 317/316 ylnda, Eumenesin birlikleriyle randa Antigonos
Monophthalmosa kar savamtr. Fakat Eumenesin, adamlar tarafndan ihanete
uratlarak Antigonosa teslim edilip ldrlmesinden sonra (Plut. Eum. XVII. 1XIX. 1; Diod. XIX. 40. 2-44. 3), Gabienede Antigonosla bulumu ve o tarihten
50
4) Pontos Krallnn Hanedanlk izelgesi

Mithradatesin lmesini istemeyen Demetrios, onunla karlat zaman
yavaa Mithradatesi arkadalarnn yanndan uzaklatrm ve yalnz
kaldklarnda mzrann ucuyla topraa , =Ka,
Mithridates yazmtr. Bunun zerine Mithradates, o akam adamlaryla
birlikte Antigonosun kampn terk ederek Paphlagoniaya kamtr.
Antigonos Monophthalmosun Thrakiann hakimi Lysimakhos ile Syria
ve Dounun hakimi Seleukos I Nikatorun birlemi kuvvetlerine kar,
. 301 ylnda Afyon dolaylarndaki Ipsos224 Ovasnda giritii savata
itibaren Demetriosla dost olmutur. Bu yzden Antigonos Monophthalmos, Mithradatesi ortadan kaldrmak istedii ve olu Demetriosu sessizlik yeminiyle kendine
balad zaman bile, Demetrios onu bir ekilde uyarmtr.
224
Adn yan bandaki ovaya veren Ipsos antik kentinin yeri henz kesin bir ekilde belirlenememitir. ay lesi yaknlarna veya isim benzerliinden dolay
Tarihsel Geliim
51
yenilip ldrlmesinden225 sonra, Mithradatesin Paphlagoniadaki konumu daha da salamlamtr226.

Zira, bu savan sonunda Lysimakhos, Thrakiadan Halys (Kzlrmak) Irmana kadar olan blgenin tek hakimi olmu ve Mithradatesin
Paphlagoniadaki hakimiyetine kar herhangi bir tavr almamtr. Bylelikle, . ca. 301 ylnda ktistes (kurucu) lakab alan Mithradates,
Olgassys (Ilgaz) Dalarnn eteklerindeki mstahkem Kimiata227 Kalesinin de iinde bulunduu Kimiatene yresinde kendi hakimiyet alann
kurarak, Paphlagonia Blgesinde krallnn temellerini atmtr228.
Ardndan, bu kaleyi harekat ss olarak kullanm229 ve krallnn snr-
Afyon kentinin kuzeyindeki Sipsin (ayrba) Kyne lokalize edilmesine dair grler mevcuttur. Daha detayl bilgi iin bk. Robert 1949, VII 217; Magie 1950, 727
dn. 4; Umar 19932, 345.
225
Antigonos bu srada, octogenerius=80 yandan fazla olmasna ramen, bizzat
arprken bu muharebede lmtr. Diod. XIX. 55. 7; XXI. 1. 4 b; Plut. Dem.
XXVIII. 1-XXIX. 5; Pyrrh. IV. 3-4; App. Syr. 55; Paus. I. 6. 7; Arr. anab. VII. 18.
5; Iust. XV. 4. 21-23; Oros. hist. III. 23. 47-48; konuya ilikin olarak ayrca bk.
Lucian. Macr. 11q; Euseb. I. chron. 247c-d; Hieron. chron. 120.1; SIG3 I 374 str.
14-30.
226
II. Mithradatesin ldrlmesine sebep olan Kassandrosla yaknlk derecesine
ilikin u an iin yeterince veriye sahip olmasak da, babasnn/amcasnn ldrlmesinden sonra, III. Mithradates doal olarak Ptolemaios, Seleukos, Kassandros ve
Lysimakhosun oluturduu koalisyon birliiyle mttefik olmutur. . 301 ylndaki Ipsos zaferinden sonra, kazanan taraf tutmann yaratt ayrcalklardan yararlanmtr. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Bosworth and Wheatley 1998, 164.
227
Olgassys Dalarnn eteklerindeki Eskipazar (Hadrianopolis) Ovasndaki Dereismail Ky yaknlarnda bulunan adak ve onurlandrma yaztlar sayesinde Kimiata Kalesinin ve Kinistene/Kimistene yresinin lokalizasyonu kesinlik kazanmtr
(Kaygusuz 1983, 111 no 1; 112 no 3; 1984, 69 vdd. no 1; 3=SEG XXXIII 1097;
1099). Daha detayl bilgi iin bk. Marek 1993, 122 vdd.; Bosworth and Wheatley
1998, 164 dn. 98-99; Matthews 1998, 195 vdd.; Mitchell 2002, 53 dn. 124.
228
Strab. XII. 3. 41 c. 562; konuya ilikin olarak ayrca bk. Meyer 19682, 39;
Meyer 1925, 116 vd.; Geyer 19652, col. 2159; Will 19792, 138. Plutarkhosa (mor.
III. 183 a: Reg. et Imperat. Apop. 18) gre Mithradates, Pontosa giderek yaamnn
sonuna kadar orada hkm srmtr. Appianos (Mithr. 9) ve Plutarkhosa (Dem.
IV. 4) gre ise, Mithradates nce Kappadokiaya kaarak yanndaki alt atlsyla
yrenin tahkimli bir kalesine snmtr.
229
Dereismail Kynn yaknlarndaki Asar Tepe zerine konulandrlm tahkimli kale, yaklak 2kmlik bir alana yaylm olup kaya mezarlar, yaztlar ve
Hellenistik-Roma dnemlerine tarihlenen ok sayda seramik buluntusuna sahiptir
(daha detayl bilgi iin bk. Matthews 1998, 195 vdd.). Sz konusu kalenin savunma
asndan ideal konumu ve yerleim dzeni gz nnde bulundurularak, . I. yz-
52
larn Paphlagoniann i blgeleri ile Kappadokiaya230 doru geniletmek zere faaliyete gemitir231. . 301 ylndan . 281 ylna kadar
geen sre zarfnda gittike glenen Mithradates I Ktistes kendini Pontos hakimi olarak kabul ettirdikten sonra, Iris (Yeilrmak) kenarndaki
Amaseiay da ele geirerek buray krallnn bakenti yapmtr. O
zamandan itibaren Pontos hkmdarlar Paphlagoniay tehdit etmeye
balamlardr.
. 302 ylnda, Herakleia Pontike (Karadeniz Erelisi) kentinin dul
kraliesi Amastris232 ile evlenen Lysimakhosun egemenlii Amastris233
(Amasra) ve Herakleiaya kadar uzanyordu234. I. Mithradatesin Paphlagonia Blgesindeki hakimiyet alan ise, kesin olarak bilinmemekle birlikte, Karambise (Kerempe Burnu) kadar ulat tahmin edilmektedir.
ylda Mithradates VI Eupatorun askeri klalarndan biri olduu dnlmektedir
(Mitchell 2002, 54).
230
Burada sz edilen, Lykaonia ovalarndan Euphratese kadar uzanan ve . 255
ylnda Ariarathes tarafndan kurulan Kappadokia Krallnn topraklar deil; fakat
nceleri Pontos Kappadokias daha sonradan Pontos olarak adlandrlan blgedir.
Bilindii zere, Makedoniallar Kappadokiay ele geirdikleri zaman buras Persler
tarafndan iki satrapla ayrlm bulunuyordu. Makedoniallar lkenin bir ksmn
isteyerek, bir ksmn da istemeyerek satraplktan kralla evirmilerdi. Bu krallklardan birine asl Kappadokia; Tauros yaknndaki Kappadokia ve hatta Byk
Kappadokia ve dierine de bakalar Kappadokia Pontik ismini vermilerse de,
buralar sonradan Pontos olarak adlandrlmtr (Strab. XII. 1. 3-4 c. 534).
231
App. Mithr. 9.
232
Strabona (XII. 3. 10 c. 544) gre, Kralie Amastris, Herakleia Tiran Dionysiosun kars ve Byk skenderin savat Pers mparatoru Dareiosun erkek
kardei olan Oksyathresun kzdr (Memnon 4. 4; Ps.-Scymnus 964-967). Kralie,
bir yarmada zerinde ve berzahn iki tarafnda limanlar olan Amastris kentini Sesamos (Amasrann eski ismi), Kytoros (Stlce Liman/Gideros), Kromna (Teken
ya da Kurucaile) ve Tieionun (Hisarn) oluturduu drt yerleim yerini birletirerek meydana getirmitir. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Ps.-Scymnus 959-964;
Anonymi (Arriani, ut fertur) Periplus Pont. Eux. 15 str. 1-17 str. 6; Jones 19712, 149
dn. 5; Saprykin 1997, 150; Liddle 2003, 111 vd.
233
. 284 ylnda yal kralie Amastrisin, ocuklar II. Klearkhos ve Oksathres
tarafndan ldrlmesinden sonra, Lysimakhos sulular cezalandrm ve Amastris
kentinin ynetimini adamlarndan Eumenese brakmtr (Pomp. Trog. prolog. 16=
Iust. XVI. 3. 3; Burstein 1976, 143 vd. dn. 45; ayrca bk. Saprykin 1997, 151 vdd.).
234
Diod. XX. 109. 6-7; Memnon 4. 10; ayrca bk. Billows 1990, 178 vdd.
Ardndan Lysimakhos, kralienin olu Herakleia Tiran II. Klearkhosla birlikte
Bithynia Kral Zipoitese kar sonucu belli olmayan uzun bir savam vermitir
(Pomp. Trog. prolog. 16=Iust. XVI. 3. 3; ayrca bk. Burstein 1976, 84 dn. 31-32).
Bu durum Lysimakhosun, Herakleia Pontike sayesinde Thrakia sahillerindeki mttefikleriyle tekrar iliki iine girmesine vesile olmutur (Diod. XX. 112. 1-4).
Tarihsel Geliim
53
Muhtemelen Sinope235 buna dahil deildir. Bu srada Paphlagoniann i

blgelerinin bat ksm ise, yerel bir hkmdar tarafndan ynetiliyor
olsa gerektir236.
Bununla birlikte, Lysimakhosun eski mttefiki Seleukos tarafndan
. 281 ylnn ubat aynda, Kurupedion Muharebesinde yenilerek ldrlmesinden sonra237, Seleukos, generallerinden Aphrodisiosu Anadolunun kuzey blgelerini ele geirmek zere Phrygia ve Paphlagoniaya yollamtr. Aphrodisios, Phrygia kentlerini hibir direnile kar235
. VII. yzylda Miletoslular tarafndan kurulan Sinope (Ksen. Anab. VI. 1.

15; Diod. XIV. 31. 2; Strab. XII. 3. 11 c. 545; Arr. periplus XIV. 5), ksa zamanda
geliip glenerek, . V. yzyln bandan itibaren kendi sikkelerini basacak seviyeye ulamtr. Daha sonra Dou Karadeniz sahillerinde Kotyora, Kerasos ve Trapezus kolonilerini kurmutur (Ksen. Anab. IV. 8. 22; V. 3. 2; 5. 3; 10; Diod. XIV.
30. 3; 5; 31. 1; Arr. periplus I. 1; XVI. 3-4). Ancak kent, . V. yzyln ortalarndan
itibaren tiranlar tarafndan ynetilmeye balanm olsa gerektir. Bu srada Perikles
tarafndan kuatlr. Plutarkhosa (Perik. XX. 1-2) gre Atinallar, . ca. 436 ylnda komutanlar Perikles nderliinde Sinopeye de tesir eden Pontos Seferi dzenlemilerdir. Perikles, komutanlarndan Lamakhosu 13 gemiyle orada brakm
ve bunlarn yardmyla kentin tiran Temesileos uzaklatrlnca, Perikles Atinadan
buraya 800 kolonist gndermitir (ayrca bk. Fernoux 1999, 193 vd.). Uzun sre
Pers hakimiyetinden uzak yaayan kent, . IV. yzyln banda zgr ve otonom
olmasna ve kolonilerinden tributum almasna karn (Ksen. Anab. V. 5. 7; 10), bu
durum uzun sre devam etmemitir. . 375 ylnda Pontos ve Paphlagoniann
birok yresini hakimiyeti altna alan Pers Komutan Datames tarafndan ele geirilmitir (Polyain. Strat. VII. 21. 2; 5; ayrca bk. Wieskopf 1982, 210 vdd). Bu durum
zerinde Datamesin ismi bulunan ve yaklak . 370 yllarna tarihlenen Sinope
sikkeleri tarafndan kantlanmaktadr (Pomp. Trog. prolog. 10; Robinsohn 1906, 246
dn. 4-5). . 375ten nceki blge sikkelerinde Hellen harfleri kullanlrken Datamesten sonra, Arami harfleri kullanlmtr (Head 19773, 508; Waddington et al.
1925, 199 vd.). Bu durum Makedonia Kral Byk skenderin Kk Asyaya geliine kadar devam etmitir. Blge, Anadoludaki Pers mparatorluunun geri kalan
ksmyla birlikte resmi olarak, . 334-330 yllar arasnda Makedoniallarn eline
getiinde, skender Sinopelileri =Perslerin komutas altnda sava dzenine sokulmu kimseler olarak grmtr (Arr. Anab. III. 24. 4).
236
Ruge-Bittel 19652, col. 2523.
237
Lysimakhosun Kurupedion Ovasnda Seleukosla yapt meydan muharebesi
tpk, . 301 ylnda Ipsos Ovasnda Antigonos ve devleti rneindeki gibi, bir
kraln kurduu devletle birlikte tarih sahnesinden silinmesine neden olmutur
(Polyb. XVIII. 51. 4; Liv. XXXIV. 58. 5; Strab. XIII. 4. 1 c. 623; Plin. nat. VIII.
143; Memnon 8. 2; Plut. mor. XII. 970 c: De Soll. Anim. 14; Ael. Anim. VII. 40;
Phleg. fr. 9; App. Syr. 62; 64; Paus. I. 10. 5; Corn. Nep. XXI. 3. 2; Lucian. Marc.
11; Pomp. Trog. prolog. 17=Iust. XVII. 2; Polyain. Strat. IV. 9. 4; VIII. 57. 1;
Euseb. chron. I. 233c-235a; Oros. hist. III. 23. 60-62.
54
lamadan Seleukos hakimiyeti altna almtr. Fakat, Karadenizin gney

sahilindeki kentler Herakleia Pontike halknn nderliinde Seleukos
egemenliine kar direnmilerdir. Herakleiallarn, Lysimakhosla olan
ilikilerinden dolay zaten Bithynia Kral Zipoitesle (. ca. 298/297280) aralar ktyd. imdi, gerek Lysimakhosun mttefiki olmalar
gerekse Seleukosun generali Aphrodisiosa kar aldklar tavr nedeniyle Seleukos I Nikatorun da kendilerine kar sert tedbirler almasna
neden olmulardr. Bu yzden Herakleia topraklar Seleukos ordusu tarafndan igal ve yama edilmitir238. Memnona239 gre, bunun zerine
Herakleiallar Byzantion, Khalkedon ve Mithradates I Ktistesten yardm talebinde bulunmulardr. Memnon, sz konusu kentlerin ve I.
Mithradatesin bu arya ne ekilde yant verdiklerini bildirmemekle
birlikte, Pompeius Trogus240, Seleukosun Kappadokiaya gnderdii
generali Diodorosun blgede bozguna uratldn kaleme almtr.
Her ne kadar P. Trogus, Diodorosun kimin tarafndan yenildiini aklamasa da, sz konusu galibin Mithradates I Ktistes olduu zerinde
genel bir kan vardr241. Bu bakmdan I. Mithradatesin ya Lysimakhosun lmnden ya Diodorosu yendikten ya da Seleukosun
suikaste kurban gitmesinden sonra, . ca. 280 ylnda kendisini Pontos
kral ilan ettii dnlmektedir242. Zira, Mithradates I Ktistes bamszlnn ve krallnn simgesi olan altn sikkeler bastrmtr. skenderin
staterlerinden esinlenen bu sikkelerin n yznde tanra Athenann
238
Memnona (11. 1) gre, Herakleiallar Aphrodisios tarafndan Seleukosa kar
dmanca tutumlarndan dolay knanmlardr. Bununla birlikte Herakleiallar,
Kurupedion Muharebesinden sonra, Seleukosla aralarn dzeltmek zere bir eli
heyeti gndermiler; fakat eliler daha konumalarna frsat verilmeden kendilerine
kzm olan kral tarafndan huzurdan kovulmulardr. Grld zere, Herakleiallarn Seleukosa kar direnmekten baka aresi yoktu.
239
Memnon 11. 2. Bu olayn daha sonralar Kuzey ttifak olarak adlandrlacak
olan Herakleia Pontike, Byzantion, Khalkedon, Tieion, Kieiros kentlerinin oluturduu paktn ncs olduu kabul edilmektedir (Magie 1950, 1087 dn. 36; McGing
1986a, 16). I. Mithradates ise, Kuzey ttifak kentleriyle mttefik olarak onlara yardm etmi olmasna ramen, sz konusu mutabakatn bir paras olmam gibi gzkmektedir (McGing 1986a, 20).
240
Pomp. Trog. prolog. 17.
241
Magie 1950, 1087 dn. 36; Burstein 1976, 145 dn. 69. Daha detayl bilgi iin bk.
McGing 1986a, 17 dn. 27.
242
McGing 1986a, 19 dn. 39. Ayrca bk. App. Mithr. 9; 112
Tarihsel Geliim
55
ba, arka yznde ise, ayakta duran bir Nike figr ile
243
244
=Kral Mithradatesin lejand yer almaktadr .
. 281 ylnn sonuna gelindiinde I. Seleukos, Mithradatesin bu
hareketine gerekli karl veremeden hem doduu yerleri bir defa daha grmek hem de Thrakiadaki egemenliini salamlatrmak iin gittii Lysimakheiada245 bir kurban treni srasnda Ptolemaios Keraunos246 tarafndan ldrlmtr247. Seleukosun yerine geen olu Antiokhos I Soter ise, babasnn Thrakiay ele geirme hayalinden vazgemi, bir an nce Kk Asyann ynetim organizasyonunu dzenlemeyi yelemitir. Bu srada Antiokhosun generallerinden Patroklesin
komutan Aspendoslu Hermogenes248, Herakleia Pontike haknn tevikiyle Bithynia topraklarna saldrmtr. Fakat Bithynia Kral Zipoites/
Nikomedes? tarafndan yenilerek ldrlmtr249. Seleukos Kral I.
Antiokhos ise, o sralar daha nemli meselelerle ilgilendiinden olsa
gerek, bu durumu nemsememitir. mparatorluunun merkezinde ve
zellikle, Msrn banda bulunan II. Ptolemaiosun250 kkrtmalaryla
Syriada patlak veren isyanlar bastrmak zere douya hareket etmitir251. Bu arada Herakleia Pontike ile Pontos Kral I. Mithradates arasnda Amastris kentinin kontrol zerinde bir anlamazlk yaanmtr.
243
Sikke tipinin ya da resminin bir paras olarak sikke zerinde yer alan yazdr.
Latince legere=okumak fiilinden tretilmitir. Genellikle sikkeyi basan kral ya da
kenti iaret eden veya tipi aklayan yazdr.
244
Waddington et al. 1925, 10 no 1; SNGAul 11 no 1; ayrca kr. Strab. XII. 1. 4 c. 534.
245
Lysimakhosun, kendine bakent edinmek zere, Gelibolu Yarmadas kstanda kurduu kent. Hellence Lysimakhos Yurdu=Lysimakheia anlamnda gelen ve
kstaa tepeden bakan bu kent hem Saros (= Melas) Krfezini hem de anakkale
Boaznn Marmara Denizine baland deniz parasn grebiliyordu. Sz konusu antik yerleimin grnr kalnts yoktur; yerinde imdi askeri tesisler vardr.
246
Ptolemaios I Soterin, Antipatrosun kz Eurydikeden olan olu imek (keraunos) lakapl Ptolemaios, Makedonia tahtn bu suikastla ele geirmitir (Memnon
12. 2-3; Strab. XIII. 4. 1 c. 623; App. Syr. 62-63; Paus. X. 19. 7).
247
Hansen 19712, 17. Bu suikastn ya . 281 ylnn Aralk aynda ya da . 280
ylnn Ocak aynda gerekletii dnlmektedir. Daha detayl bilgi iin bk. Grainger 1990, 190 vd. dn. 60; Arslan 2000a, 37 dn. 95.
248
Otto 19662, col. 862-863 no 6; Geyer 19712, col. 493 no 3.
249
Memnon 15; ayrca kr. Saprykin 1997, 165 vdd.
250
II. Ptolemaios (. 282-246), Ptolemaios I Soterin Berenikeden olma oludur.
. 285 ylnda kral naibi (ortak kral) oldu. . 282 ylnda babasnn lmesiyle
Msr tahtn ele geirdi. lk i olarak Msr tahtnda hak sahibi olan herkesi bertaraf
edip kendi geleceini salama ald.
251
Heinen 1972, 3 vdd.; 1989, 413 vdd.
56
Herakleiallar, Lysimakhosun Amastrise ynetici olarak atad

Eumenes252 zerinde basklarn arttrarak kenti tekrar kendi egemenlikleri altna almak zere harekete gemilerdir. Bunun zerine Mithradates ile olu kral naibi Ariobarzanes de Amastris zerindeki politikalarn aktifletirmiler ve kentin hakimiyeti zerinde Herakleiallarla
kyasya bir mcadeleye girimilerdir. Ancak sonunda Eumenes, sebebi
her ne olursa olsun, Amastrisin hakimiyetini Pontos Kral I. Mithradatesin olu Ariobarzanese brakmtr253. Bylelikle Pontos Krall,
Paphlagoniann en byk ve en zengin kenti Amaseiadan sonra, Gney
Karadenizin en nemli limanlarndan birine sahip olmutur.
Bu arada, . 280 ylnda Zipoites lm ve Bithynia taht, halefi,
byk olu I. Nikomedese gemitir. Ancak I. Nikomedesin kardei
Zipoites Bithynia tahtnda hak iddia ederek Nikomedese kar ayaklanm ve sonunda Bithynia Krallnda i sava patlak vermitir. Kardeler arasndaki taht kavgasn Bithynia Kralln zayflatmak ya da
ele geirmek iin uygun bir frsat olarak gren Seleukos Kral I.
Antiokhos, Nikomedese kar Zipoitesi desteklemitir254. Bithynia
Krallndaki karmaadan yararlanan Herakleiallar ise, bu durumu
kendileri iin bir frsat bilip Zipoites tarafndan ellerinden alnan topraklar ve Tieion (Filyos/ Hisarn) ile Kieiros (Konuralp) kentlerini geri
almlardr255. Ancak Nikomedesin, . ca. 278/277 ylnda Byzantion
kentini kuatan256 Galatlarla anlamas, krall asndan bir dnm
noktas olmutur. O sralar isyankar kardei karnda yardma muhta
durumda kalan Nikomedes, Galat lider Leonnorios komutasndaki yars
sava olmak zere, 20.000 kiiyi gemileriyle Bosporos (stanbul Boaz) zerinden Kk Asyaya geirmeye ikna ederek, onlar kendi
hizmetine almtr. Ksa bir sre sonra, Hellespontos (anakkale Boa252
Pergamon Valisi Philetairosun kardei (IG XI 4, 1107; Hansen 19712, 16 vd.).

Herakleia Pontikeli tarihi Memnonun 16. paragrafnda Herakleiallarn bu
karar sonucunda Ariobarzanesle savatna dair herhangi bir yorumda bulunmamaktadr. Bu bakmdan Amastrisin Pontos hakimiyetine girmesi byk bir ihtimalle
kansz olmu gibi gzkmektedir.
Eumenesin kenti neden yetmi yanda olan I. Mithradatese deil de oluna
teslim ettii ise, Ariobarzanesin o sralar Pontos Krallnn naibi olmasyla aklanmaktadr. Eumenesin bu karar almasndaki nedenler zerine eitli grler ve
daha detayl bilgi edinmek iin ayrca bk. McGing 1986a, 18 dn. 31-33.
254
Arslan 2000a, 56 dn. 176.
255
Memnon 16; ayrca bk. Maximova 1956, 175 dn. 3.
256
Memnona (18-19. 5) gre, Herakleia Pontike bu srada zor durumda kalan mttefikleri Byzantionlulara nemli yardmlarda bulunmutur.
253
Tarihsel Geliim
57
z) zerinden Anadoluya geen Lutorios komutasndaki Galatlarla anlamak suretiyle, onlar da Bithyniaya getirmitir257. Ardndan Kuzey
ttifak kentleri; Herakleia Pontike, Byzantion, Khalkedon, Tieion,
Kieiros ve byk bir ihtimalle Pontos Kral I. Mithradatesle mttefiklik
anlamas imzalamtr258. Yapt anlamalar ve zellikle Galat ittifak
sayesinde Nikomedes, Bithynia tahtnda gz olan kardei Zipoitesi
kolaylkla bertaraf etmi ve Bithyniann tek hakimi olmutur259.
Byzantionlu Stephanosun Ethnika adl nl corafya szlnn
Ankara260 (= Ankyra []) maddesine gre, . ca. 278/277 ylnda Kk Asyaya geen Galatlar, daha sonra Pontos Kral Mithradates I Ktistesin ordusunda paral asker olarak, Msr Kral Ptolemaios II
Philadelphosa kar Paphlagonia yresinde savamlardr. Bozguna
257
Liv. XXXVIII. 16. 8.

Memnon 19. 2; Paus. X. 23. 14.
259
Memnon 19. 2-5; Iust. XXV. 2. 11; Strab. XII. 5. 1-3 c. 567; Liv. XXXVIII. 16.
1-15; Paus. I. 4. 5; X. 23. 14.
260
Stephanos Byzantios bu maddeyi (Ethnika XV. 9), . II. yzylda Aphrodisiasta yaam olan nl Msrl Rahip Apolloniosun Karika (Karia Tarihi) adl eserinin XVII. kitabnn 13. paragrafna dayanarak kaleme almtr (ayrca bk. Apollon.
frg. XVII. 13; Ael. Her. pros. cath. III. 1. 261).
II. Ptolemaiosun Euksenosa (Karadeniz) bir deniz seferi dzenlemi olmas
mmkndr. Zira Pontos sahilleriyle Msr hanedanl arasndaki iliki Ptolemaios I
Soter (. 305-282) zamannda balamt (Arslan 2000a, 58 vd.; Archibald 2004, 2
dn. 5). I. Ptolemaios, Aleksandreiay surlar, tapnaklar, dini yerler ve gzel yaplarla
donatrken, grd bir rya zerine, zamann Sinope Kral Skydrothemise hediyeler gnderip kentindeki Pluton heykelini istemiti (Tac. hist. IV. 83-84; Maneth.
frag. 78=Plut. mor. V. 361 f-362 a: De Isi. et Osir. 28; XII. 984 a-b: De Soll. Anim.
36; Clem. Alex. prop. IV. 48. 1-2; Origen. Cont. Cel. V. 38). Skydrothemisin mkemmel heykeli Ptolemaiosa vermesiyle balayan Sinope ile Msr dostluu ve
Msrllarn Pontos sahilleriyle politik ve ticari ilikileri II. Ptolemaios (. 282-246)
dneminde de artarak devam etmitir (Pap. Cairo Zen. no 59012 l. 48; 59013 l. 23).
Bu bakmdan bu srada Sinopenin, Pontos kral tarafndan rahatsz edilmesi ihtimal
dahilindedir (Arslan 2000a, 59). Konuya ilikin olarak ayrca bk. Hind 1980, 504;
Mitchell 2002, 43 dn. 55.
Zira, 1951 ylnda E. Akurgal ve L. Buddenin Sinopede yaptklar kazlar sonucunda; . IV. yzyla tarihlenen bir Serapeiona (Iupiter Dis/Pluton) ait arkeolojik kalntlar bulunmutur. Kutsal alann iinde 8.60m x 15m ebatlarnda dikdrtgen
plana sahip bir tapnak ve onun gney tarafnda bir sunaa ait kalntlar gn na
karlmtr. Serapis, Isis, Herakles ile Persephoneye ait figrlerle ele gemitir.
Ayrca epigrafik belgelerden iki tanesinin zerinde tapnan Serapise adand
yazlmtr (Freely 20043, 97 vd.). Tacitusa (hist. IV. 83-84) gre, Serapis klt
Sinopede domu ve I. Ptolemaiosun krall srasnda Msra buradan yaylmtr.
258
58
urayan Msr ordusunu denize kadar kovalamlar; hatta Msrllarn

birok sava gemisini de ele geirmilerdir. Ardndan, I. Nikomedes261
ve I. Mithradates262 Galatlarn kendilerine yaptklar bu yardmlara karlk, onlara Halys ile Sangarios rmaklar arasndaki topraklar
Phrygia balamlardr. Bylelikle, dmanlar Seleukos Kral I.
Antiokhosla krallklar arasnda Galatlardan tampon blge oluturarak,
kendilerini gvence altna almlardr.
Otuz alt yl boyunca Amaseia evresinde Lykos ve Iris vadileri ve onlarn yan
kollarndan oluan blgeyle Paphlagoniann bir ksmnn kralln yapan
Mithradates I Ktistesin263 lmnden
sonra, yerine olu Ariobarzanes (. ca.
266/265-ca. 250) gemitir. Ariobarzanesin
Pontostaki hakimiyeti zerine bilinen
eyler azdr. nceleri Galatlarla olan ittifakn devam ettirmitir264. Orta Karadeniz
I-II. Mithradates?
yresinin nemli limanlarndan Amisosu
(Samsun) ele geirerek krallnn snrlarn geniletmitir. Ancak, sonralar Ariobarzanes ile Galatlarn aras sebebini bilmediimiz bir nedenden tr almtr. Kraln . ca. 250 ylndaki lmnden sonra ise,
daha ocuk denecek yatayken tahta kan olu II. Mithradatesin (.
ca. 250-220) deneyimsizliini ve krallktaki otorite boluunu frsat
bilen Galatlar Pontos topraklarna saldrmlardr. Blgeyi yamalayp
Amisos kentine kadar gelen Galatlar, Pontosun batsndaki bu nemli
liman kentine snan Mithradatesi kuatmlardr. Bunun zerine Herakleia Pontike kenti, Galatlar tarafndan talan edilen blgeye ve Amisosta abluka altna alnan II. Mithradatese yardmda bulunmak amacyla kentin limanna hububat ykl gemiler gndermitir. Bylece, kuatmalar sekteye uratlan Galatlarn dikkatini zerlerine ekmilerdir. Bu
duruma kzan Galatlar, Amisos kuatmasn kaldrarak, Herakleia Pontikeye bir sefer dzenlemilerdir. Kent halk, Galatlarn bu seferini, an-
261
262
263
264
Memnon 19. 5; Iust. XXV. 2.

FGrH 740. 14=Steph. Byz. Ethnika =Ankyra.
Diod. XX. 111. 4.
Apollon. frg. XVII. 13.
Tarihsel Geliim
59
cak ordu iin 5.000 ve her bir Galat efi iin 200er para olmak zere,
dedii altnlar karlnda savuturabilmitir265.
II. Mithradatesin Hellenistik Dnem Anadolu tarihinde nemli bir
rol oynamaya balamas, onun Seleukos Kral Antiokhos II Theosun
(. 261-246) kz Laodikeyle evlenmesiyle balamtr266. Bu durum,
II. Antiokhosun lmnden sonra, Seleukos tahtna kan Seleukos II
Kallinikosun (. 246-225), imparatorluu birlikte ynettii kardei
Antiokhos II Hieraks (. 246-225) dneminde de devam etmitir.
Seleukos II Kallinikos, krallnn ilk yllarnda Msr Kral Ptolemaios
III Euergetesle (. 246-222) yapt nc Syria Sava (. 246241) srasnda, Kk Asyadaki topraklarnn egemenliini, imparatorluu birlikte ynettii kardei Antiokhos II. Hieraksa brakmt. Fakat,
III. Ptolemaiosla . 241267 ylnda yapt bar sonrasnda kardeinin,
Kk Asyadaki krallklarla kurduu ittifaklar sonucunda glenerek
kendisine kar ayaklanma hazrlna giritiini fark etmi ve ona kar
sefer hazrlklarna balamtr. Bu srada Antiokhos II Hieraks, kz kardeinin vastasyla olacak, Pontos Kral II. Mithradatesle ittifak kurmutur. Bu durumu daha da glendirmek iin kz kardeinin kz
Laodikeyle evlenmitir268. Ancak, bu srada II. Seleukos kardei II.
Antiokhosla savamak zere byk bir orduyla Anadoluya gemitir.
Seleukos II Kallinikos, kardeiyle ilk olarak Bat Anadoluda karlaarak bu sava kolaylkla kazanmtr. Hemen ardndan kardeinin mtte265
Memnon 24; Brandis 19712, col. 524; Galatlara verilen hara miktar hakkndaki
deiik yorumlar iin, ayrca bk. Mitchell 1993, 20.
266
Euseb. chron. I. 251; ayrca bk. Grainger 1997, 48 Laodike (4); Shipley 2000,
51.
Iustinusa (XXXVIII. 5. 3 dn. 11) gre, VI. Mithradates, Birinci MithradatesRoma Sava srasnda Phrygia Blgesinin, Seleukos II Kallinikos tarafndan II.
Mithradatesle evlenen kardeine eyiz hediyesi olarak verildiini iddia etmitir.
Bylelikle Phrygia zerindeki hakimiyetini daha salam temeller zerine oturtmaya
almtr.
267
Magie 1950, 736 dn. 22; Shipley 2000, 203; 289 vd.; Ma 20022, 44 vd. dn. 5966.
268
Ancak bu evliliin gstermelik; Laodikenin ise, II. Mithradates tarafndan Hieraksa verilen bir rehine olduu dnlmektedir (Walbank 1967, II 96; McGing
1986a, 21; 1986b, 253). Polybiosa (V. 74. 4-5) gre, Laodike emanet (= en parakatathk [ ]) olarak Hieraksa verilmiti. Hieraks ise, Laodikeyi,
yann kklnden olsa gerek, arkada ve yanda Selgeli Logbasisin korumasna vermi, Laodike onun tarafndan kendi kzym gibi, Selge kentinde bytlmtr (ayrca bk. Polyb. VIII. 19. 7; 20. 11). Daha detayl bilgi iin bk. Macurdy
1932, 90 vd.; Grainger 1997, 49 Laodike (10).
60
fiki Pontos Kral II. Mithradatesin zerine bir cezalandrma seferi dzenlemitir. Fakat Antiokhos Hieraksn, II. Mithradatesle birlikte Galat
paral askerlerinden oluturduu bir orduya kar, . ca. 240/239 ylnda Ankyra (Ankara) yaknlarnda yapt muharebeyi ar biimde kaybederek cann zor kurtaran Seleukos II Kallinikos, yeniden Asyadaki
topraklarna ekilmek zorunda kalmtr269. Bu zaferden sonra, her nedense Antiokhos Hieraks ile II. Mithradatesin aras alm gibi gzkmektedir270. nk II. Mithradates, Hieraksn bundan sonraki seferlerinde onu aktif olarak desteklemekten vazgemi ve her iki Seleukos
kralyla da arasn iyi tutmaya zen gstermitir271.
. ca. 227/226 ylnda Rhodosta nemli hasara yol aan iddetli bir
deprem meydana gelmitir. II. Mithradates, kente yardm etmek iin
adeta birbiriyle yaran Hellenistik monarkhialar, kk prenslikler ve
bamsz kentlerden aa kalmayarak, Rhodosa cmerte bata bulunmutur272. Bylelikle, o sralar Anadolunun kuzeyine skm kk
bir krallk olan Pontosun ad, II. Mithradatesin krall zamannda, Kk Asyada olduu kadar yava yava adalar ve Hellasta da tannmaya
balamtr. Ayrca II. Mithradatesin Kk Asyada izledii siyaset,
Pontos Kralln Anadoludaki Hellenistik krallklar arasnda nemli
bir konuma getirmitir. yle ki, . 222 ylna geldiimizde, Seleukos
Kral III. Antiokhos (. 223-187), II. Mithradatesin Laodike isimli dier kzyla Euphrates kenarndaki Zeugma kentinde evlenmitir273. Antiokhosun Kk Asya genel valiliine atad kuzeni274 Akhaios275 ise,
II. Mithradatesin Hieraksla evlendirdii/emanet olarak verdii dier
269
Plut. mor. VI. 489 a-b: De frat. amor. 18; Ath. Deip. XIII. 593 e (= Phylarkhos);
Polyain. Strat. IV. 9. 6; VIII. 61; Pomp. Trog. prolog. 27=Iust. XXVII. 2. 10-11;
XLI. 4. 7; Euseb. chron. I. 251.
270
Magie 1950, 8 vdd.; 737 dn. 24.
271
McGing 1986a, 22.
272
Polyb. V. 88. 1-90.
273
Polyb. V. 43. 1-4; ayrca bk. OGIS 237. Daha detayl bilgi iin bk. Macurdy
1932, 91 vdd.; Grainger 1997, 49 Laodike (11).
274
Polyb. IV. 51. 4; VIII. 20. 11; ayrca bk. Ma 20022, 54 dn. 7.
275
Akhaios, . ca. 223/222 ylnda byk bir orduyla Syriadan hareket etmi ve
Tauroslar aarak Kk Asyaya girmitir. Pergamon Kral I. Attalosu bir yl gibi
ksa bir srede karlatklar her yerde yenmi, Antiokhos II Hieraks tarafndan kaybedilen btn Seleukos topraklarn geri almtr. Ksa bir sre sonra, . 220 ylnda
kendisini Phrygiann Laodikeia kentinde kral ilan etmitir (Polyb. IV. 2. 6; 48. 1-4;
10-11; V. 57-58).
Tarihsel Geliim
61
kz Laodikeyle evlenmitir276. Bu suretle, Pontos Kral II. Mithradates,

II. Seleukos ve II. Antiokhos rneklerinde olduu gibi hem Seleukos
krallaryla hem de onun Kk Asyay ynetmekle grevlendirdii
elisiyle bir ekilde iyi geinmeyi baarm gzkmektedir. in garip
olduu kadar ilgi ekici yan ise, Kk Asyay ynetmek zere gnderilen her iki grevli belirli bir sre sonra, Seleukos krallarna kar ayaklanm olsalar da, Pontos Kral II. Mithradates, izledii politika sayesinde her iki taraf bir ekilde kendisine dost etmeyi baarmtr.
II. Mithradatesin krall dneminde Pontos topraklarnn ne derece
geniledii konusunda kesin verilere sahip deiliz. Bununla birlikte
Mithradatesin hkmdarlnn son yllarnda . ca. 220 Pontos
Euksenosun gney sahilinde, Phasis rotasnda ve ak denize giden bir
yarm ada zerinde konulanm Sinopeye kar bir harekata girimek
zere hazrland zannedilmektedir. Zira Polybiosa277 gre, Sinopeliler, Pontos Kral II. Mithradatesin kenti kuatmasndan endie
duyuyorlard. Bu yzden, Rhodosa byk bir olaslkla Kos Adasna
da olas bir sava halinde kendilerine yardm etmeleri talebinde bulunmak zere eliler gnderdiler. Bunun zerine Rhodoslular derhal
komiser tayin edip, Sinopelilerin ihtiyalarn karlamak zere bu komiserlere 140.000 drakhmai verdiler. Komiserler ise, yanlarna 10.000
kp arap, 300 talanta278 tutarnda hazr sa, 100 talanta tutarnda hazr
toka ipi, 1000 tam takm zrh, 3000 altn, kullanclaryla birlikte 4 mancnk alarak Sinopeye gittiler. Hem deniz hem de karadan II. Mithradatesin basks altnda olan Sinopeliler byk endie iindeydiler.
Bununla birlikte, Sinope halkn korkutan bu saldrnn gerekleip gereklemedii kesin olarak belli deildir. Zira, II. Mithradatesin Sinopeye kar ne eit bir dmanl olduu ve bu sefere giriip girimedii antik kaynaklar tarafndan ak bir ekilde belirtilmemitir. Yine
de; Pontos kral Sinopeyi kuattysa bile, Kos279(?) ve Rhodoslularn
kente yaptklar nemli ldeki askeri ve erzak yardm sayesinde ala276
Polyb. V. 74. 5; VIII. 19. 7; 20. 11. Akhaiosun II. Mithradatesin Laodike isimli
dier bir kzyla evlendii tarih ise, kesin olarak belli deildir.
277
Polyb. IV. 56 1-9; 57. 1; ayrca bk. Banari 2003, 121 dn. 556; 146 dn. 617.
278
25.86 kglk arlk ls. Antikada genellikle para tartmak iin kullanlrd.
Bir talanton yaklak olarak 60 mnai, 6.000 gm drakhmai ya da 36.000 oboloia
eitti.
279
Kos Adasnda bulunan bir yazt (SEG XLVIII 1097; 1503) uyarnca, ca. 220
ylnda Sinopeliler Koslu Polution olu Dionnosu savata gsterdii yararllklardan dolay onurlandrmlardr.
62
mamtr280. II. Mithradatesin bastrd sikkelerin n yznde mifer

tayan bir Athena bst, arka yznde; elinde palmiye yapra tutan,
ayakta bir Nike figr ile =Kral Mithradatesin
lejand yer almaktadr281.
II. Mithradates . ca. 220 ylnda ldkten sonra, yerine varisi III. Mithradates (. ca. 220-ca. 197) Pontos tahtna
kmtr. III. Mithradatesin yaklak
yirmi yllk hakimiyeti srasnda antik
kaynaklarda geen bir deiniye rastlanmamaktadr. Ancak, onun dneminde
baslan sikkelerin n yznde III. Mithradates realist bir ekilde ksa salar zerine yerletirilmi tacyla, yal bir adam
olarak temsil edilmitir282. Sikkelerin arka
III. Mithradates
yznde, elinde kartal tutan, oturan bir
Zeus betimlemesi, kral Mithradatesin lejand ile III. Mithradatesten
sonra, Pontosun krali standartlarndan biri olan hilal ve yldz sembolleri resmedilmitir283.
Pontos Kral I. Pharnakesin (. ca. 197-ca. 160/159284) hkmdarl srasnda seleflerinden daha sistematik, saldrgan ve yaylmc politika
280
McGing 1986a, 23.

Head 19773, 500 no 3.
282
SNGAul 11 no 1(?); Waddington et al. 1925, 10 vd. no 2-3. I. Mithradatesin
bastrd sikkelerde, Hellen etkisi grlmektedir. Ayrca skenderin staterleri
aynen kopya edilmitir. III. Mithradatesin sikkelerinin n yznde, Hellen ideal
stilinden ziyade, gereki ve . IV. yzyldaki Lydia ve Phrygia satraplarnn basklarn andran bir sistem izlenmi gibidir (Zahle 1982, lev. 16. 5; 7-8; 11; Kraay
1976, 272 vdd.). Konuya ilikin olarak ayrca bk. Magie 1950, 190 dn. 38; Mattingly
1990, 71; Erciyas 2001, 80 dn. 205.
283
BMC Pontus 42 no 1 lev. VIII/2; Head 19773, 500 no 4; Sear 1979, 679 no 7239;
Ramsay 1999, 216 dn. 68. Sikkelerin arka yzndeki Zeus motifi klasik Hellen
stilindedir. Ayn yzdeki hilal ve yldz sembollerinin anlamlar zerinde nmismatlar arasnda byk fikir ayrlklar vardr. Ancak hepsi hilal ve yldzn bir Pontos
sembol olduu zerinde birlemektedirler (ayrca bk. McGing 1986a, 24 dn. 57;
Summerer 1995, 304 vdd.).
284
I. Pharnakesin hkmdarlk yllarn kesin olarak bilinmemektedir. Ancak
Delosta bulunan bir yazta (IG XI 1056) gre, I. Pharnakes . ca. 160/159 tarihinde halen hayattayd. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Olshausen 1978, col. 415;
Mitchell 2002, 55 dn. 134; ayrca kr. Tracy 1992, 307 vdd.; Mattingly 1997, 123
dn. 9-12; 137 dn. 78.
281
Tarihsel Geliim
63
izlediine tank oluyoruz. Pharnakes, her

ne kadar bastrd sikkeler zerindeki
realist portrelerinde zayf karakterli; hatta
moron gibi grnse de, son derece keskin
bir zekaya ve snrsz hrsa sahipti285. yle
ki, kral . 188 ylnda, Bithynia Kral I.
Prusias ve Ortiagon komutasndaki Galatlarla birleerek Pergamon Kral II.
Eumenese kar savamtr286. Makedonia
Kral V. Philipposun da, Pergamonlulara
kar Prusias desteklemesine ramen287
I. Pharnakes
II. Eumenes . 184 ylnda, Lypedron
Da yaknlarnda Bithyniallar ve Galatlardan oluan koalisyon kuvvetlerini yenmeye muvaffak olmutur288. Bununla birlikte . 183 ylnda Romallarn araya girmesiyle T. Quinctius Flamininusun nderliinde bir bar konferans toplanmtr. Bu toplant, II. Eumenesin, . 188
ylndaki Apameia Antlamas uyarnca kendisine verilen ya da gzetiminde bulundurduu blgeler zerindeki haklarn aynen geerli
klm ve Bithynia Kral I. Prusias ile Ortiagonun bu karara uymalar
zorunluluunu getirmitir289. Pharnakesin Bithynia ve mttefikleriyle
Pergamon kuvvetleri arasndaki savata ne derece rol oynad belli
deildir. Ayrca savatan sonra, toplanan bar grmelerinde de yer
almamtr.
Ancak Pharnakesin, Eumenese kar dmanl devam etmitir.
. 183 ylnda Pergamonlulara kar ayaklandrd Galat efleri ve
Armenia Kral Mithradatesle oluturduu Dou koalisyonuyla II. Eumenese kar savamaya balamtr290. Pharnakes ilk olarak, dzenledii ani bir basknla Paphlagonia ve Gney Karadeniz sahilinin en
nemli ticaret merkezi Sinope ve onun Sinopis/Sinopitis olarak adland-
285
Waddington et al. 1925, 11 no 4; Mrkholm 2000, 190 no 623; Polyb. XXVII.

17; ayrca bk. Magie 1950, 190 h-i.
286
Pomp. Trog. prolog. 32.
287
Polyb. XXIII. 1. 4.
288
OGIS 298. Bu sava sonunda II. Eumenes, kurtarc (= str []) unvan
almtr (Robert 1934, 284 dn. 1; Magie 1950, 764 dn. 59).
289
Magie 1950, 758 vdd. dn. 56; 766 dn. 62; Badian 1958a, 98 vd.
290
Polyb. XXIV. 14. 6; XXV. 2. 1-12.
64
rlan geni territoriumunu ele geirmitir291. Ardndan bu kentin kolonileri olan Kotyora (Ordu) ve Kerasos (Giresun) kentlerini almtr. Akabinde, Anadolu Blgesini istila hareketine balam, bir yandan
Paphlagonia Blgesinin ilerine yapt aknlarla burann byk bir ksmn igal ederken, dier yandan Galatlar Pergamon arazisine hcuma
tevik etmitir. Romallarn eitli kereler sava durdurma giriimlerine
ramen, Pharnakes nce Kappadokia daha sonra Bithynia topraklar
zerine aknlar dzenlemitir. Sonunda II. Eumenes ile mttefikleri,
Bithynia Kral II. Prusias ve Kappadokia Kral IV. Ariarathesin karsnda btn cephelerde yenilmi ve Pergamon Kral Eumenes II Soterle
bar imzalamak zorunda kalmtr. Bylece Pharnakesin, bir daha her
ne sebeple olursa olsun Galatia topraklarna girmesi yasaklanm, Galatlarla daha nce yapm olduu btn anlamalar geersiz saylm ve
Paphlagonia gibi, sava sresince istila ettii btn topraklar terk etmeye ve ykl miktarda sava tazminat vermeye mecbur edilmitir292.
Bununla birlikte Pharnakes, lkesinin snrlarn Karadeniz sahillerinde Amastristen Kerasos ve belki Trapezusa kadar geniletmeyi
baarmtr. Ayrca krallnn bakentini ve krali mezarlk merkezini
Amaseiadan Sinopeye tamtr293. Ardndan buray gzel yaplarla ve
tersanelerle donatarak ayn zamanda Pontos Krallnn donanma ss
haline getirmitir294. Pharnakes ayrca Kerasos zerinde kendi adna
291
Polyb. XXIII. 9. 2-3; XXIV. 1. 1-3; Strab. XII. 3. 11 c. 545. Liviusa (XL. 2. 6)
gre, Sinopenin Pharnakes tarafndan ele geirilmesinden sonra, Rhodoslular bu
durumu protesto etmek iin Romaya eliler yollamlardr. Ayrca bk. Pastor 20002001, 63.
292
Polyb. XXV. 2. 1-15; konuya ilikin olarak ayrca bk. Magie 1950, 765 dn. 60;
Mitchell 1974a, 26 dn. 117.
293
Bu yzden Pontos krallar, artk Sinopede gmlmeye balamlardr (Plut.
Pomp. XLII. 2-3; App. Mithr. 113; Cass. Dio XXXVII. 14. 1-2). Kralln bakenti
ve kraliyet saraynn bulunduu yer iin bk. Cic. Leg. Man. VIII. 21; Diod. XIV. 31.
2; Memnon 36. 3. Ayrca bk. Magie 1950, 185 o.
294
Zira, Miletoslular tarafndan bir deniz ss kurmak amacyla koloniletirilen
Sinopis/Sinopitis arazisinden Bithyniaya kadar uzanan sahil eridinde ve kynn
gerisindeki topraklarda gemi yapm iin olaanst elverili olan ve kolaylkla ihra
edilebilen kereste bulunurdu. Masa yapmnda kullanlan ahab buradaki aalardan
elde ederler ve kaliteli mobilya retirlerdi (ayrca bk. Ksen. Anab. VI. 4. 4; Theophr.
hist. plant. IV. 5. 5). Btn topraklar ilenmi olan ve denizden biraz yukarda bulunan bu yre, zeytin (Strab. II. 1. 15 c. 73; XII. 3. 11-12 c. 545/546) ve kabuklu
yemi aalaryla (Ath. Deip. II. 53 b dn. a-54 b) kaplyd. Kentin i ve d limanlarnda ise, palamut ve eitli balklar avlanrd. yle ki, Strabona (VII. 6. 2 c. 320;
XII. 3. 11 c. 545; ayrca bk. Ath. Deip. III. 118 c; VII. 307 b) gre, Sinopeliler
Tarihsel Geliim
65
izafeten Pharnakeia adl yeni bir yerleim kurmu ve Kotyora sakinlerinin byk bir blmn bu kente transfer etmitir295. Pharnakes, Karadenizde elde ettii sahil kentlerinden sonra, ilgi alann Anadoludan
Kuzey Karadeniz havzasna evirmitir. Krm Yarmadasnn nde
gelen kentlerinden Khersonesosla296 (Sivastopol) ve daha sonra Odessos297 (Varna) ve blgedeki dier Hellen kolonileriyle mttefik olarak
onlar Skythia (skit) aknlarna kar korumutur. Ayrca kentlerle yapt iki tarafl dostluk ve mttefiklik antlamasnda, sz konusu kentlere
yaplacak herhangi bir barbar saldr karsnda onlar koruyacana
ve ardndan kentlerin bamszlna sayg gstereceine dair yemin
etmitir298. Bylelikle kral, Pontos Krallnn bir bakma Kuzey Karabalklk konusunda ikinciydiler. Burada yakalanan balklar tuzlanarak ya da salamura yaplarak Hellas ve Italiaya ihra edilirdi (Magie 1950, 184 dn. 20) Karadenizden Romaya ihra edilen balklarn fiyatlar iin bk. Polyb. XXXI. 25. 5; Diod.
XXXVII. 3. 5. Ayrca buras Karadeniz Blgesinin deniz ve kara trafiinin merkeziydi. Karada Paphlagonia, Pontos ve Kappadokia zerinden Kilikiaya kadar uzanan bir yol ayla Asiann i blgelerine balyd (Hdt. I. 72; II. 34; Strab. XIV. 5.
22 c. 667). Bu bakmdan Paphlagonia, Pontosun baz yreleri ve zellikle
Kappadokia rnleri bu limandan dnyaya pazarlanrd. Bunlarn bata geleni
Kappadokiada retilen ve Sinopeli (= Sinpis []) olarak adlandrlan krmz renkli a boyasyd. Iberiallar bununla rekabet ettikleri halde, Kappadokiada
yaplan a boyas dnyadakilerin en iyisiydi. Bu rne Sinopeli denmesinin nedeni
ise, Ephesoslularn ticareti Kappadokia halkna ulancaya kadar, bural tccarlarn
onu Sinopeden sevk etmeyi adet edinmelerindendi (Strab. III. 2. 6 c. 144; XII. 2. 10
c. 540; Theophr. de lapid. 52. 1-6; Plin. nat. XXXV. 13. 31; 17. 36; 32. 50; Isidore
Origg. XIX. 17; Pap. Cairo Zen. no 59767). Celsusa (Med. V. 6. 1; 19. 21; VI. 6. 19
etc.) ve Pliniusa (nat. XXV. 14. 34) gre, Sinopis ayn zamanda ila olarak birok
hastaln tedavisinde kullanlmaktayd. Daha detayl bilgi iin bk. Leaf 1916, 3
vdd.; 10 vdd.; Magie 1950, 184 dn. 22.
295
Strab. XII. 3. 17 c. 548; ayrca bk. Arr. periplus XVI. 4; Pastor 2000-2001; 63;
Mitchell 2002, 56.
296
IOSPE I2 402; SEG XXX 962; ayrca bk. Burstein 1980, 1 vdd.; McGing 1986a,
32 vdd.; 1986b, 251; 2003, 76; Saprykin 1979, 59; 1994, 85 dn. 4.
297
IGB I2 40. ayrca bk. Danov 1979b, 281 vdd.; 285; Rostovtzeff 1941, 1482 dn.
75a.
298
Bu durumu belgeleyen yaztn (IOSPE I2 402) bir blm tahrip olmusa da,
Pharnakesin yemin ksm hl mevcuttur:
, ,
=bu yemin Kral Pharnakesin kulland takvime gre,
yz elli yedinci ylda, Daisios (25 Nisan-23 Mays) aynda yerine getirildi.
Sz konusu yazt, Pharnakesin atalarndan Kios ve Arrine yresinin hakimi II.
Mithradatesin (. 337-302) ynetime balad yldan itibaren saymaya balad
66
deniz Blgesindeki Hellen kentlerinin en nemli hamisi ve kurtarcs

olarak tannmasn salamtr299.
Pharnakes, kendinden nceki Pontos krallar gibi, Seleukoslara evlilik yoluyla balanmtr.
=Kral Antiokhos ve Kralie Laodikenin kz Nysa ile evlenmitir300. Pharnakes hkmdarl srasnda Hellen kentleriyle, zellikle
Atina ve Delosla yakn ilikiler kurmaya almtr. Atinallar tarafndan Nysayla evlenmesi dolaysyla Delosta olduka uzun bir yaztla
kutlanm301; ayrca kz kardei Laodike302 Deloslular tarafndan bir
heykelle onurlandrlmtr303. Pharnakesin bastrd gm drakhmler ve tetradrakhmler n yzlerinde kraln realist portrelerini tarlar. Sikkelerin arka yzlerinde ise, Hellen sikkelerinin aksine, ayakta
duran ve bazen bann zerinde bir yldrm motifi olan bir erkek/tanr
Men(?) yer almakta; ayrca sikkenin stnde betimlenen hilal ve yldz
takvim gz nnde bulundurularak eskiden, . ca. 180/179 ylna tarihlenmekteydi

(ayrca bk. Bickerman 1980, 72). Ancak S. M. Burstein (1980, 1 vdd.) da, konuyu
tekrar ele alarak, sz konusu yaztn Seleukos aerasna/takvimine (. ca. 312/311)
gre, . ca. 155 ylna tarihlenmesi gerektiini ne srmtr (ayrca bk. SEG
XXX 962). Bu sav son zamanlarda J. M. Hjte (2005a, 137 vdd.) ve V. F. Stolba
(2005, 161 vd.) tarafndan da kabul grmektedir. Bununla birlikte Bithynia ve
Pontos krallar; hatta Bosporos Krallnda genel olarak Bithynia aeras (. 297)
kullanlmaktayd. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Bickerman 1980, 72.
299
Ki, bu durum Mithradates VI Eupatorun zamanna kadar devam etmitir.
300
Eskiden Nysann, III. Antiokhos ile Laodikenin mi, yoksa III. Antiokhosun
byk olu, kral naibi olmasna karn babasndan nce len IV. Antiokhos ile kz
kardei Laodikenin mi, kz olduu konusunda phe vard. Ayrca I. Pharnakes ile
Nysann evlilii, . 160/159 ylna; yani yal Pontos kralnn lmnden bir yl
nceye tarihleniyordu (OGIS 771 dn. 13; Magie 1950, 193 dn. 44). Ancak S. V.
Tracy (1992, 307 vdd.), Atinallarn Delosta I. Pharnakes onuruna diktikleri kararnamedeki sekreter ve arkhon isimlerinden ve tarihlerinden yola kp, I. Pharnakes
ile Nysa bronz heykellerinin yaplmasndan sorumlu kiilerin yalaryla destekledii
teziyle, sz konusu yazt, . 196/195 ylna tarihlemitir. Bylelikle, Nysann III.
Antiokhos ile Laodikenin kz olduunu kantlamtr. Daha detayl bilgi iin bk.
Mattingly 1997, 123 dn. 9-12; 137 dn. 78-80; Habicht 1997, 226 vd.
301
OGIS 771=Durrbach 19762, 97 vdd. no 73=I.Dlos 1497; ayrca bk. Reinach
1906, 46 vdd.
302
Pontos krallarndan I. Pharnakesin kz kardei olan Laodike (Durrbach 19762,
105 no 74=I.Dlos 1555) daha sonradan erkek kardei Mithradates IV Philopator
Philadelphos ile evlenmi ve onunla birlikte Pontos Kralln ynetmitir (ayrca
bk. Sthelin 19722, col. 708; Head 19773, 501 no 6).
303
Durrbach 19762, 105 no 74=I.Dlos 1555; ayrca bk. Reianch 1910, 429 vdd.
Tarihsel Geliim
67
sembollerinin yannda =Kral Pharnakesin lejand

bulunmaktadr304.
Pharnakesin ardl olan kardei(?) Mithradates IV Philopator
Philadelphos (. ca. 160/159-ca. 150), aabeyinden(?) daha lml bir
d politika izleyerek zellikle Roma ve mttefikleriyle yakn iliki iine
girmitir. Romann Capitolium Tepesinde bulunan ift dilli Hellence/
Latince bir yaztta, IV. Mithradatesin Romallarla olan dostluuna ve
mttefikliine ( /amicitiai et societatis
ergo) iaret edilmektedir305. yle ki, Pergamon Kral II. Attalos, . ca.
155/154 ylnda Bithynia Kral II. Prusiasa kar savarken IV.
Mithradates de Kappadokia Kral V. Ariarathesle306 birlikte Attalosun
saflarnda yer almlardr. Polybios307, bu sralar Kappadokia kralyla
IV. Mithradatesin yakn iliki iinde olduunu ve Attalosa yardma
gnderilen Pontos ile Kappadokia birliklerine V. Ariarathesin olu
Demetriosun kumanda ettiini bildirmektedir.
304
Sear 1979, 680 no 7241. Sikke ve arka yznde ayakta duran insan/tanr tasviri
zerine nmismatlar tarafndan yaplan deiik yorumlar iin bk. Mn Pharnakes:
BMC Pontus XXIII; 43 no 1 lev. VIII/3; Head 1932, 70 no 39.2; Davis and Kraay
19802, 266 no 200-203; Pantheist tanr(?), Head 19773, 500 no 5; birleik zellikler
tayan erkek tanr, Newell 1937, 40; Hermes-Dionysos-Mithra(?) Waddington et al.
1925, 11 no 4; Aion-Savior, Alfldi 1930, 378. Ayrca bk. McGing 1986a, 33; Olshausen 1990, 1887 vdd.; Ireland 2000, 3 dn. 20.
305
CIL I2 730=VI 30 922=IG I 9=IGR I. 62=ILLRP 180=OGIS 375=SEG XXVIII
803=AE 1999, 229. Daha detayl bilgi iin bk. Magie 1950, 194 dn. 48; SherwinWhite 1977a, 64 dn. 16; Mellor 1978, 225 vdd.; McGing 1986a, 34 dn. 100; Strobel
1996, 61 dn. 35; Hjte 2005a, 143 dn. 17. Bununla birlikte son zamanlarda sz
konusu yaztn Mithradates VI Eupator zamanna (. ca. 101) tarihlenebileceine
ilikin eitli tezler ileri srlmektedir. Konuya ilikin olarak ayrca bk. SEG XLIV
1732 ter.; XLIX 1374.
306
Romada rehineyken kaarak Seleukos tahtn ele geiren I. Demetrios, Kappadokia Kral Ariarathes V Eusebes Philopatorla daha yakn ilikiye girmek iin
Perseusun dul ei olan kendi kz kardei Laodike ile V. Ariarathesi evlendirmek
istemitir. Ariarathes, bu teklifi reddetmi (Diod. XXXI. 28; ayrca bk. Grainger
1997, 49 vd. Laodike (12)) ve Nysa ile evlenmitir. OGIS 352 II str. 69a gre,
Nysann babas bir krald. Fakat, yaztn bu ksm eksik olduu iin babasnn kim
olduu kesin olarak belli deildir. Bununla birlikte, Nysann I. Pharnakesin kz
olma olasl yksektir. Ayrca bk. Ferguson 1907, 401 vdd.; Mattingly 1997, 139
dn. 87.
307
Polyb. XXXIII. 12. 1.
68
IV. Mithradates, atalarndan kalma Seleukoslarla evlilik ban bozarak kz kardei Laodike308 ile evlenmi ve kralln onunla birlikte
ynetmitir309. Mithradatesin bastrd sikkelerin n yznde kendisi
ve Kralie Laodike Philadelphos; arka
yznde, ayakta duran Zeus ve Hera
betimlenmi olup =birbirini seven kardeler Kral
Mithradates ve Kralie Laodikenin lejand
yer almaktadr310.
Mithradates IV Philopator Philadelphosun varisi Mithradates V Euergetes
IV. Mithradates ve
(. ca. 150-120), Seleukos Kral AntiLaodike
okhos IV Epiphanesin kz Laodikeyle
evlenmitir311. Onun hkmdarl srasnda Pontos-Roma ilikileri daha da yaknlamtr. yle ki, . 149
ylndaki nc Kartaca Sava srasnda, Roma kuvvetlerine yardmc
bir deniz filosu gndermitir312. Pergamon Kral III. Attalos, . 133
ylnda hastalanp(?) lnce, krallk merkezi Pergamon ve topraklar
dnda kalan in proprio=kendine ait yerleri Romaya brakt ortaya
kmtr313. Bylelikle, Hellenistik dnyann en salam temellere sahip
308
Laodikenin kardeiyle birlikte Deloslular tarafndan onurlandrlmasna ilikin

olarak bk. Durrbach 19762, 105 no 74=I.Dlos 1555.
309
Laodikenin kendi adna paralar bastrmas, kralienin Pontos Krallnn ynetiminde nemli lde rol aldn gstermektedir (McGing 1986a, 36 dn. 109).
310
Reinach 1910, 430; Head 19773, 501 no 6; Waddington et al. 1925, 13 no 7; SNG
von Aulock 11. no 4; 115 no 6674-6675. IV. Mithradates dneminde baslan
=babasn ve kardeini seven Kral
Mithradatesin lejandl dier sikkeler iin ayrca bk. Waddington et al. 1925, 12 no
6; G. Kleiner 1953, 75 vd. dn. 6-9; Sear 1979, 680 no 7243-7245; Ireland 2000, 3 dn.
22-23.
311
Sthelin 19722, col. 709 vd. Ayrca bk. Polyb. XXXIII. 15. 1; 18. 9-12.
312
App. Mithr. 10.
313
Strab. XIII. 4. 2 c. 624; Liv. perioch. 58-59; Vell. II. 4. 1; Val. Max. V. 2 ext. 3;
Plin. nat. XXXIII. 53. 148 b; Plut. Tib. Gracch. 14. 1; App. Mithr. 62; civ. V. 4;
Flor. epit. I. 35. 2; Iust. XXXVI. 4. 5; Eutr. IV. 18; Oros. hist. V. 8. 4; Fest. Brev. X
str. 4-6; konuya ilikin olarak ayrca bk. IGR IV 289=OGIS 338=I.Pergamon 249.
Bununla birlikte Mithradates, Parth Kral Arsakese yazd mektupta (Sall. Hist. IV.
69. 8) Attalosun vasiyetnamesinin belirli kiiler tarafndan bilerek tahrif edildiini
Tarihsel Geliim
69
krallklarndan biri, bir kraln vasiyetiyle tarih sahnesinden silinmitir.

Fakat, Pergamon Kral III. Attalosun bu benzeri grlmemi, artc
vasiyetnamesinin ardndan Attalosun kardei ve II. Eumenesin gayri
meru olu olduunu syleyen Aristonikos (III. Eumenes) adnda biri314
Pergamon tahtnda hak iddia ederek, krall ele geirmek iin Smyrna
(zmir) yaknlarnda isyan etmitir. Romallarn, kendilerine miras braklan topraklara bar iinde girmelerine izin vermemitir. Romann bu
srada Anadoluda hibir askeri olmadndan, Kk Asyadaki mttefik krallklardan isyann bastrlmasn talep etmitir. Ancak, Bithynia
Kral II. Nikomedes, Kappadokia Kral Ariarathes V Eusebes Philopator, Paphlagonia prensleri ve Pontos Kral Mithradates V Euergetesin
isyana mdahaleleri zayf olmutur. Sonunda Roma, Kk Asyaya deneyimli bir asker olan Perperna komutasnda bir ordu gndermek zorunda kalmtr. Perperna, mttefik devletlerin yardmyla paral askerler ve
klelerden oluan kalabalk bir ordu toplamtr. yl boyunca Roma
gcne kar baarl ekilde direnmi olan Aristonikosu, Stratonikeiada (Eskihisar) malup ve esir etmeye muvaffak olmutur. Fakat,
grevini tamamlayamadan hastalanp lmtr. Yerine, . 129 yl
consul Manius Aquillius315 gelmi ve beraberinde getirdii heyetle iki
yl iinde Pergamon lkesinin Roma eyaleti stats kazanmas iin gerekli dzenlemeleri yapmtr. Bylece Roma, Kk Asyadaki ilk
eyaleti olan provincia Asiay kurmutur316. Aquillius idari bakmdan
glk karmas muhtemel blgeleri, Aristonikosa kar yaplan savata Romay destekleyen mttefik krallklara datmtr. Phrygia Epiktetosundan baz blmleri, Bithynia Kral II. Nikomedes317 ile Paphlagonia prenslerine; Lykaoniay, sava srasnda len Kappadokia kralnn oullarna ve Byk Phrygia ile Galatiay Pontos Kral V. Mithradatese vermitir318. Romayla dostluunu sonuna kadar korumaya aiddia etmitir. Ayrca bk. Hor. Carm. II. 18 str. 5-6); Braund 1983, 21 dn. 19-20; 48;
1984, 148 vd.
314
II. Eumenesin gayri meru olu (Strab. XIV. 1. 38 c. 646; Plut. Tib. Gracch. 14.
1-2; OGIS 338). Plutarkhosa (Flam. XXI. 6) gre Aristonikos, bir harpnn kznn
oluydu ve Eumenesle olan balantsyla? belki de harpnn kzyla Eumenesin
gayr meru oluydu nlenmiti.
315
Broughton 1951, I 504.
316
Strab. XIV. 1. 38 c. 646; Liv. perioch. 59; Iust. XXXVI. 4. 6-11; Eutr. IV. 20. 1;
Oros. hist. V. 10. 2.
317
Strab. XII. 3. 7 c. 543; 4. 1 c. 563; 8. 1 c. 571.
318
App. Mithr. 11-13, 15, 56-57; IGR IV 292 str. 1-13; 752; Iustinusa (XXXVII.
1. 2) gre, Roma Lykaonia ile birlikte Kilikiay da Kappadokia kralnn oullarna
70
lm olan Pontos Kral V. Mithradates bu ekilde, Galatia zerinde byk lde sz sahibi olmutur. Fakat saltanatnn son yllarnda
Mithradatesin Phrygia ve Galatia blgelerini senatrlere ve M. Aquilliusa verdii rvet sayesinde elde etmi olduu ortaya kmtr. Bu
sebeple kraln Romayla olan ilikileri soumaya balamtr319.
Kappadokia, . 129 ylnda Aristonikos syannn bastrlmas srasnda Romallara yardm ederken len Kappadokia Kral Ariarathes V
Eusebes Philopatorun kars Nysa tarafndan ynetilmekteydi. Ancak
kralie, ocuklar biraz byynce lkenin kontroln elinde tutamayacan dnerek, alt erkek olundan be tanesini zehirleterek ldrtm; sadece en k VI. Ariarathes akrabalarnn sayesinde annesinin bu zulmnden cann kurtarabilmiti. Bu duruma kzan halk kralieye kar ayaklanmt. Pontos Kral V. Mithradates de bu frsat deerlendirmi, Kappadokia Krallndaki taht kavgasna kararak blgeyi
istila etmi320 ve VI. Ariarathesi Kappadokia tahtna kartmtr321.
Daha sonra gen kralla arasndaki ilikileri daha salamlatrmak iin
Ariarathes ile kz Laodikeyi evlendirmi ve kendi krallna dnmtr322. V. Mithradates hkmdarl srasnda Paphlagonia Blgesi zebalamtr; Mithradatese ise, Byk Syria Blgesi verilmitir. Iustinus, burada
(ibid.) aka Byk Phrygia ile Byk Syriay kartrmtr. Zira (Iust. XXXVIII.
5. 3), Mithradates VI Eupatorun daha ocuk denecek yata Pontos tahtna kmasnn ardndan, Romallarn Aristonikos syanndan sonra, babas Mithradates V Euergetese baladklar Byk Phrygia Blgesini istila ettiklerinden sz etmektedir.
Eutropius (IV. 20. 1) ise, burada Pontos Kral Mithradates V Euergetes ile Mithradates VI Eupatoru kartrmtr. Ayrca bk. Jones 1974, 193.
319
App. Mithr. 12. Iustinus (XXXVII. 1. 2; XXXVIII. 5. 3) ve Aulus Gelliusa (XI.
10. 4) gre, Phrygia, Mithradates V Euergetese, Romallara Aristonikos syannn
bastrlmasnda gsterdii yardmlardan tr, bir dl olarak verilmitir (ayrca bk.
Eutr. IV. 20. 1). Konuya ilikin olarak ayrca bk. Broughton 1938, IV 508 dn. 31;
Hill 1948, 112 vd.; Magie 1950, 154; 196; 1043 vd. dn. 27; Gruen 1968a, 77 vd.;
Hind 1994, 132.
320
App. Mithr. 10.
321
Bununla birlikte, halk kralieye kar ayaklanmadan nce, VI. Ariarathes ile
Nysa birlikte belirli bir sre Kappadokia Kralln ynetmilerdir. Sz konusu durum Nysa ile VI. Ariarathesin ortak ynetimleri onuruna bastrdklar sikkeler zerinde belirtilmitir (Simonetta 1977, 29). Ayrca bk. Mrkholm 1979, 245; Brennan
1992, 120 dn. 52.
322
Iust. XXXVIII. 1. 1; ayrca bk. Memnon 30. 1. Laodikenin bu evlilikten iki olu bir de kz olmutur. Kz Nysa, daha sonradan Bithynia kral olan Nikomedes IV
Philopatorla evlenmitir (Simonetta 1977, 30).
Mithradates V Euergetes, dedesi/amcas(?) I. Pharnakesin yaylmc politikasnn kt sonularndan ald tecrbeden tr olsa gerek, Kappadokia Blgesini
Tarihsel Geliim
71
rinde de nemli lde sz sahibi olmu gibi grnmektedir. Bu sebepten olacak, V. Mithradatesin varisi VI. Mithradates, Bithynia Kral III.
Nikomedesle birlikte, . 108 ylnda Paphlagoniay ele geirdikten
sonra, Romallarn kendisinden blgeyi boaltmasn istediklerinde,
onlara Paphlagoniann kendisine babasndan miras kaldn iddia etmitir323.
Mithradates V Euergetes nclleri gibi
krallyla Hellenler arasnda yakn iliki
kurmaya alm ve Pontos saraynda
Hellen etkisi grlmeye balamtr. zledii hellensever (= philhelln [])
d politika sayesinde Marathonlu Seleukos tarafndan Delos Adasnda bir heykeli
dikilerek onurlandrlmtr324. Greceli de
olsa, onun zamannda ilk defa idealist
portreler
Pontos basklarnda yer almaya
V. Mithradates
balamtr. yle ki, kral bastrd sikkelerde ncllerinden daha az realist betimlenmitir325.
Sonu olarak, Pontos krallarndan I. Mithradates ve Ariobarzanes,
tedbirli yaylma politikalar izleyerek, hkmdarlklar srasnda daha
ok kendi topraklarn korumak zere hareket etmilerdir. II. Mithradakendi kontrol altna almamtr. Blgeyi istila etmi olmasna ramen orada durmam ve kzyla gen kral evlendirmek suretiyle bir bakma krallk zerinde dolayl bir etki sahibi olmutur (McGing 1986a, 37 vd.; ayrca kr. Sthelin 19722, col.
710-711; Olshausen 1978, col. 419). Akabinde, kraln Kappadokia zerinde denedii
bu politika, olu Mithradates VI Eupator tarafndan da eitli kereler uygulanmaya
allmtr.
323
Iust. XXXVII. 4. 4-5.
Ayn durum Kappadokia iin de geerlidir. VI. Mithradates Kappadokiay istila
ettikten sonra, yine Romallar bu duruma itiraz ederek ondan blgeyi boaltmasn
istemilerdi. Kral ise, Kappadokiann kendisine atalarndan miras kaldn syleyerek bu duruma itiraz etmitir (App. Mithr. 12; ayrca bk. Saprykin 1994, 93). Her iki
durumda da, VI. Mithradates hakl olabilecei gibi, Romallar yanltmak iin bu
eit bahaneler uydurmu olabilir.
324
Durrbach 19762, 168 vd. no 99=I.Dlos 1558: | . | =Marathonlu Seleukos
gymnasiarkhosken, Kral Mithradates Euergetesin (heykelini dikti).
325
Bununla birlikte V. Mithradatesin sa stili, az da olsa Roma etkisi gstermektedir (McGing 1986a, 41 dn. 129-130). Konuya ilikin olarak ayrca bk. Robert 1978,
151 vdd.
72
tes, Hellenistik Dnem Anadolu tarihinde daha ok uygulad baarl

diplomasiyle n plana kmtr. III. Mithradatesin hakimiyet yllar
zerine antik kaynaklarda herhangi bir veriye rastlanmamakla beraber,
Pontos tarihinde ounlukla bar iinde geen, sakin bir dnem yaanm olsa gerektir. Buna karn, I. Pharnakes dneminde Pontos Krall
sistematik olarak yaylmc ve saldrgan bir politika izlemitir. I. Pharnakes, her ne kadar Anadoludaki hrsl savalar sonucunda pek baar
elde edemese de, krallnn bat snrn Amisostan Trapezusa kadar
geniletmeyi baarmtr. Ayrca, kendinden nceki Pontos krallar gibi,
Seleukoslarla olan ilikilerini devam ettirmi ve Romaya eliler yollayarak, ilk defa Romallarla irtibata gemitir. Pharnakesin krallna kazandrd en byk baar, Kuzey Karadenizdeki Hellen kolonileriyle
yakn ilikiye geerek onlarn hamiliini stlenmesidir. Bylelikle
Pontosun snrlarnn dnda, kralln ufuklarn da geniletmitir326. I.
Pharnakesin lmnden sonraki Pontos krallar, giderek artan Roma
yanls d politika izlemeye balamlardr. IV. Mithradates zamannda
balatlan bu politika, varisi Mithradates V Euergetes dneminde artarak
devam etmitir. Onun yar Roma yanls yar yaylmc politikas sayesinde Pontos Krall, Anadolunun nde gelen Hellenistik krallklarndan biri konumuna gelmitir.
326
I. Pharnakesin at bu yolda daha sonra Mithradates VI Eupator baaryla

ilerleyerek Anadolunun en kk krallklarndan Hellenistik Dnemin en byk ve
en gl krallklarndan birini oluturacaktr.
I.
KRALLIKTAN MPARATORLUA
A. Mithradates VI Eupatorun Douundan Birinci
Mithradates-Roma Savana Kadar (. 134-. 89)
Pontos Kral Mithradates V Euergetesin . 120 ylnda Sinopede

yakn arkadalar tarafndan ldrlmesiyle Pontos Krallnn bana
Mithradates VI Eupator geti327. Iustinusa328 gre, Mithradatesin byk ve nemli bir kral olaca olaanst gksel olaylar zinciriyle de
daha nceden haber verilmiti329. Zira Mithradatesin . ca. 133 ylnda
327
Strab. X. 4. 10 c. 477; Iust. XXXVII. 1. 6; ayrca bk. Memnon 30. 2; Sall. Hist.
II. 86-88; App. Mithr. 112. Baz modern tarihilere gre, Mithradates V Euergetes
Pontostaki Roma yanllar tarafndan ortadan kaldrld. Bizzat kralie Laodikenin
ban ektii Pontoslu Roma partizanlar, Euergetesi ve onun soyunu ortadan
kaldrmak iin ellerinden geleni yapyorlard (Molev 1976, 19 vdd.; Nemirovskij
1978, 68 vd. dn. 25). Th. Reinacha (19752, 39; 44 vdd.) gre ise, Laodike ile Roma
Senatusu arasndaki iliki politik olmaktan ziyade kiiseldi ve kralienin suunun
rnlerini paylamaya ynelik bir kar ilikisinden ibaretti. Daha detayl bilgi iin
bk. Rubinsohn 1993, 9 dn. 18; Pastor 1996b, 75 dn. 11.
328
Iust. XXXVII. 2. 1-3. Sz konusu yldz Senecann (QNat. VII. 15. 2)de szn ettii, Attalo regnante initio cometes modicus apparuit; deinde sustulit
se diffuditque et usque en aequinoctialem circilum venit, ita ut illam plagam

caeli cui lactea nomen est in immensum extentus aequaret;=III. Attalos hkmdarl zamannda (. 138-. 133) gkyznde nce ufak boyutlarda daha
sonra ykselip genileyerek gkyznde nemli bir alan kaplayan kuyruklu yldz
olsa gerektir. Pliniusa (nat. II. 24. 95) gre, sz konusu kuyruklu yldz astronomi
bilgini Hipparkhos (. 146-. 126) tarafndan da gkyznde grlm ve novam
stellam=yeni yldz olarak adlandrlmt. Daha detayl bilgi iin bk. Finegan 1964,
244 vd.; Bickerman 19802, 87; Gauger 1980, 245 dn. 63-64; Ramsay 1999, 220 vd.;
Chamoux 20032, 142.
329
Mithradates VI Eupatorun douundan balayp, hayatnn her devresinde devam eden ve lmyle son bulan ilgin; hatta inanlmas g olaylar zinciri onun
yaamnda; krallk ynetiminin i ve d politikasnn ekillenmesinde gz ard edilemeyecek derecede nemli rol oynamtr. Ne kesin olarak doru, ne de tam manasyla inanlmaz eyler kabul edilen bu renkli hikayeler birer kurgu gibi grnmesine
karn, birok antika tarihisinin dikkatini ekmi ve olaylar anlatmaya deer bulmulardr. Bu bakmdan sz konusu anlatlara yeri geldiinde deinilmi ve deerlendirilmeye allmtr.
5) . ca. 134 yl Eyll ay, saat 19.37. 42 1' Kuzey enleminden Sinoptan douya bak
Krallktan mparatorlua
75
Sinopede doduu330 ve . ca. 120 ylnda kralln ynetmeye balad ilk yl gkyznde bir kuyruklu yldz peyda olmu ve o kadar parlak bir biimde k samt ki331; 70 gn boyunca gkyz parldamt. Kuyruklu yldzn
bykl gkyznn drt bir yann kaplam ve onun parlakl gnei bile bastrmt.
yle ki, gnein doumu ve batm yaklak
drder saat alyordu. Kuyruklu yldzn 70 gn
sreyle gkyznde grlmesi kraln yaam
sresini; gkyznn drt bir yann kaplamas
Kuyruklu Yldz
onun seferlerini; parlaklnn gnei bile bastrmas ise, kraln yaam sresi boyunca Romallarn gcn glgede
brakacan sembolize ediyordu332.
Plutarkhosa333 gre, Mithradates daha bebekken, ok yaknna bir
imek dm ve kundak bezini yakmt. Yldrm Mithradatesin vcuduna dememi olmasna ramen yanan elbiselerinden olacak alnnda bir yank izi brakmt. Bu yzden Mithradates, ocukluundan
330
Strab. XII. 3. 11 c. 545.

in kaynaklarna gre de, dorulanan sz konusu kuyruklu yldzlar, . ca. 134
ile . ca. 120 yllarnda gkyznde grlmlerdir. Ayrca Sinope gnde kolaylkla izlenebilmilerdir. (Ramsay 1999, 201 vd.; 205 vdd.; ayrca bk. Sachs and
Hermann 1996, 307 vdd.). J. Finegan (1964, 241 vdd.) ise, Iustinusun (XXXVII. 2.
2)de kulland, Latince genitus est szck beini domaktan ziyade gebe kalmak eklinde yorumlamtr. Bu bakmdan kuyruklu yldz, . ca. 134 ylnda
Mithradatesin dnyaya geliini mjdelemitir. Bylelikle kral, . ca. 133 ylnda
domu ve . ca. 120 ylnda, on yandayken Pontos tahtna kmtr. Daha detayl bilgi iin bk. Fotheringham 1919, 162 vdd.; McGing 1986a, 43 dn. 1; Muccioli
1996, 32 dn. 46-48; Ramsay 1999, 198 vdd.
332
Iust. XXXVII. 2. 3. Ayrca bk. McGing 1986a, 44 dn. 10; Ramsay 1999, 199 dn.
5; 219 vdd.
skender rneinde olduu zere tarih boyunca bydklerinde nemli iler
baaracak insanlarn ya doumlarndan nce ya da doduklar srada gkyznde ve
yeryznde birtakm garip olaylarn meydana geldiine ilikin sylenceler, deiik
ekillerde ve birok antik yazar tarafndan gnmze aktarlmtr. Konuya ilikin
olarak bk. Plut. Alex. II. 2-3; III. 1-5.
Mithradates daha sonradan douunda ve tahta kt yl gerekleen bu gksel
olay bastrd bronz sikkelerde tasvir ettirmitir (Lindgren 1993, no 154; Molnar
1997, 6 vdd.; Ramsay 1999, 213 vdd. fig. 1-2).
333
Plut. mor. VIII. 624: Quaest. conv. I. 6. 2 a.
331
76
itibaren Dionysos334 lakabyla anlr olmutu335. Benzer bir olay kral yetikin bir erkekken bana gelmiti: Mithradates bir evde dinlenirken eve
yldrm dm ve uyuyan kraln yan banda asl duran ok sadandaki btn oklar kmr haline getirmiti336. yle ki, Plutarkhosa337
gre, insanlarn byk bir ounluunun Mithradatese Dionysos lakabn vermeleri kraln hayatnn eitli evrelerinde imekle olan benzer
tecrbelerinden kaynaklanmaktadr338. Mithradatesin, Dionysos olarak
anlmasna ilikin dier bir yaygn kan ise, dzenledii iki ime ve
yemek yeme yarmasna bizzat kendisinin de itirak ederek bir talanton
gm deerindeki her iki dl kazanm olmasdr. Kral, zellikle
yarmaclardan ok daha fazla iki imesine ramen sarho olmam ve
bu yzden Dionysos olarak adlandrlmtr339.
334
. II. yzyldan itibaren baz Hellenistik krallar tanr isimlerini lakap olarak
almaya balamlardr. Daha detayl bilgi iin bk. Nock 1928, 26 vdd.; Olshausen
1990, 1878 vd.; Erciyas 2001, 84; Johnson 2002, 112 vdd.; Chaniotis 2003, 433
vdd.; 443.
335
Ramsay 1999, 199 dn. 4. Dionysosun annesi Semele de hamileyken, Hera tarafndan kandrlarak Zeusu imei ve gk grltsyle grmek istemitir. Fakat
Zeus yldrmn gtrnce ev tutuur ve Semele yanar. Zeus ise; ancak henz domam olu Dionysosu kurtarr ve onu douncaya kadar baldrna gmer (Lucian.
dial. deor. IX; Ovid. Met. III. 259-315; Apollod. bibl. III. 38; ayrca bk. Arr. anab.
II. 16. 1-3; V. 1. 1-7; ).
336
Plut. mor. VIII. 624: Quaest. conv. I. 6. 2 b. Sz konusu durumu daha sonradan
bir kahin, kraln hafif silahl askerleri ve okular sayesinde byk baarlara imza
ataca kehanetiyle yorumlamtr. Gerekten de ileride grlecektir ki, Pontos ordusundaki hafif silahl askerler ve okular kraln kazand zaferlerde en nemli rolleri
oynayan birlikler olmulardr.
337
Plut. mor. VIII. 624: Quaest. conv. I. 6. 2 b.
338
Mithradatesin douuna ve ocukluuna ilikin bu romantik hikayeler byk
bir ihtimalle onun gl bir kral olmasndan sonra retilmitir. Bylelikle, bir bakma kraln insan st doas skenderle benzetirilmeye allm olabilir (Erciyas
2001, 84). Zira soyunu Zeus, Herakles ve Dionysosa dayandran skender de kendisini eitli kereler uzak douyu ele geiren sava tanr Dionysosla karlatrm
ve onun atribleriyle tasvir edilmitir (Nock 1928, 21 vdd.; 1972, 134 vdd.; ayrca bk.
Oikonomides 1962, 13). Ayrca, Plutarkhosa (De Alex. Fort. II. 2) gre, skenderin
annesi Olympias da hamileyken ryasnda rahminin bir yldrmla arpldn grmtr.
Akas, bu ve benzeri hikayeler tarihin her dneminde ve her milletin tarihinde
baarl olmu liderlerin gerek doularnda gerekse hayatlarnn belirli evrelerinde
benzer ekillerde karmza kmaktadr.
339
Plut. mor. VIII. 624: Quaest. conv. I. 6. 2 a. Athenaios (Deip. X. 415 d)de
anlatt sz konusu hikayeyi, Peripatetik Nikolaosun Tarih adl eserinin 103.
kitabna (FgrHist. III. 415) dayanarak kaleme almtr. Fakat burada kral, her iki
77
Mithradates VI Eupator Dionysos tahta ktnda, Pontos Anadolunun en kk krallklarndan biri, kendisi ise, en gen Hellenistik
krald. Bu bakmdan henz 13 yanda olan Mithradates Eupator340 ile
kardei Mithradates Khrestosun yalarnn kklnden dolay kralie Laodike, belirli bir sre Pontos Krallnn ynetiminde nemli
derecede sz sahibi olmu gibi grnmektedir. Iustinusa341 gre, bu
yarmann galibi olmasna ramen, dl ikinci gelen Kyzikoslu atlet Kalamodrosa vermitir. Kraln ok yemek yemesine ilikin olarak ayrca bk. Ael. Var. I. 27.
Mithradatesin Dionysos olarak adlandrlmasna ilikin olarak bk. FGrHist 87
F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 212 d; Cic. Flacc. XXV. 60; App. Mithr. 10;
Dion. Chr. Orat. XXXVII. 6. 5. Ayrca bk. Pollak 1970, 47 dn. 8; Kidd 1988, 871
vdd.; Pastor 1995b, 130 vdd.
340
Memnona (30. 2) gre, Mithradates Pontos Krallnn bana getiinde henz
13 yandayd. Appianosa (Mithr. 112) gre, 12 ya da 13; Strabona (X. 4. 10 c.
477) gre, 11 yandayd. Pliniusa (nat. XXV. 3. 6) gre, Mithradates, 56 yl hkmdarlk yapmtr. Kraln, . 63 ylnda, 69 yandayken ld dnldnde, 13 yandayken tahta km olsa gerektir. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Sall.
Hist. II. 86-88; Iust. XXXVII. 1. 6.
341
Iustinusa (XXXVII. 2. 4-5) gre, kral ocukluunda annesinin tevikiyle vatan
haini muhafzlar tarafndan eitli komplolara maruz kald. Terbiye edilmemi ata
bindirilerek bir yandan onu srerken dier yandan da mzrak atma talimleri yapmaya
zorland. Ancak kral, at baaryla srerek onlarn bu teebbslerini boa kard.
Ayn zamanda ksa sre iinde at binme konusunda uzmanlat (daha detayl bilgi
iin bk. Suet. Ner. XXIV. 2; Plut. Pomp. XXXVII. 1; App. Mithr. 112).
B. C. McGinge (1986a, 44) gre, Pompeius Trogus ya da Iustinus, Mithradatesin, binicilik eitimini yanl alglam ve sz konusu durumu krala ynelik bir
komplo olarak yorumlamlardr. Halbuki kral ocukluunda atalar gibi, geleneksel
Pers eitimi almaktayd. nk Pontos hanedanl soyunu bir taraftan Perslere dier taraftan da Makedonia krallarna dayandryordu.
Herodotosa (I. 136) gre, Persler ocuklarn zellikle at binmek, ok atmak ve
doru sylemek konusunda eitirlerdi. Ayn ekilde, . IV. yzyl Lykia dynastlarndan Arbinasa ait yaztta da vurguland gibi, Pers soylularnn ocuklar
binicilik, okuluk ve doru sylemek zere eitiliyorlard. Bu surette, Mithradates
rneinde olduu gibi, temel binicilik eitimi alm bir ocuu ehliletirilmemi ata
bindirmekle muhafzlar onu ldrmeye teebbs etmekten ok, binicilik konusunda
tecrbe kazanmasn amalam olabilirlerdi (McGing 1986a, 44; Erciyas 2001, 83).
Iustinusun (XXXVII. 2. 4-5)de aktard bu hikaye, bize bir bakma Makedonia krallarndan skender ile Bukephalasun yksn hatrlatmaktadr (Plut. Alex.
VI. 1-5). skenderin daha ocukken hi kimsenin binemedii Bukephalasn zerine
binerek onu ehliletirmesi gibi, yaam boyunca belirli llerde kendisini adeta
ikinci bir skender gibi gstermeye alm olan Mithradatesin de benzer bir hikayeye sahip olmas ilgi ekicidir. Bu bakmdan Iustinusun szn ettii bu hikaye,
bir yandan kraln Pers orijinini yanstrken, dier yandan da kraln skenderle olan
benzerliinin bir yansmas eklinde dnlebilir.
78
sre zarfnda Laodike tarafndan Mithradatesin hayatna kastedilmi;

ayrca eitli kereler zehirlenmek342 istenmitir. Bunun zerine babas
gibi zehirlenmekten korkan gen kral, sk sk panzehir imeye balamtr. Sonunda ilgin ve son derece gl engelleyici karmlar ie ie
vcudunu her eit zehre kar bak klmtr343. Kendisini zehirle
ortadan kaldrmay baaramayan dmanlarnn bu sefer silah yoluyla
canna kastetmeyi planladklarn anlaynca, vahi hayvan avna dkn
biri taklidi yapm ve belirli sre iin ne kasabalarda ne de krsal alanlarda bir at altnda kalmamaya zen gstermitir344. Ayrca ormanlarda
gezinip durmu ve geceyi dalarn deiik yerlerinde geirmitir. Bylece hi kimse onun ikamet ettii yrelerden haberdar olamamtr. Bu
surette Mithradates, daha ocuk denecek yatan itibaren vahi hayvanlardan kama; onlar yakalama iin, plan kurma, takip etme ve avlama
konularnda uzmanlamtr. Kral bu tarz yaants sonucunda yle evikleerek glenmiti ki; vahi hayvanlarn bazlarndan koarak ka342
Hellenistik Dnem Kk Asya krallklarnda zehirleyerek krallar ya da kral

hanedanlarn ortadan kaldrmak olduka yaygn bir suikast sistemiydi. yle ki, .
130 ylnda Aristonikos syannn bastrlmas srasnda, Romallara yardm ederken
len Kappadokia Kral Ariarathes V Eusebes Philopatorun kars Nysa, ocuklar
biraz byynce lkenin kontroln elinde tutamayacan dnerek, alt erkek
olundan be tanesini zehirleterek ldrtmt. Sadece en kk olan VI.
Ariarathes akrabalarnn sayesinde annesinin bu zulmnden cann kurtarabilmiti
(Iust. XXXVII. 1. 3-5).
Iustinus (ibid.)de, V. Ariarathesin karsnn ismini yanllkla Laodike olarak
vermitir. Ancak Ariarathes nmismatik (Simonetta 1977, 29) ve epigrafik (OGIS
352) belgelerden de dorulanaca zere Nysa ile evlidir. Mithradates V Euergetesin kz ve Mithradates VI Eupatorun kz kardei olan Laodike ise, Kappadokia
Kral Ariarathes VI Epiphanes Philopatorun eidir (Memnon 30. 1; Iust. XXXVIII.
1. 1-5).
343
Plin. nat. XXV. 3. 6; ayrca bk. Iuv. Sat. VI str. 661-662; XIV str. 252-253.
yle ki, ileri yanda kendi isteiyle zehir yoluyla lmek istemesine ramen bir trl
lemedi (Iust. XXXVII. 2. 6; App. Mithr. 111).
344
Iustinusa (XXXVII. 2. 7) gre, kral annesinin komplolarndan korunmak iin
yedi yl boyunca dalarda yaad. Ancak Birinci Mithradates-Roma Savana balamasndan yirmi yl nce, (. ca. 114 ylnda) krallna geri dnerek Pontos
tahtn ele geirdi (Iust. XXXVIII. 8. 1). Bununla birlikte kraln yedi yln dalarda
geirmesi bize pek mantkl gelmemektedir. Ayrca Delos Adasnda bulunan ve .
ca. 116/115 ylna tarihlenen iki ayr yazta (Durrbach 19762, 187 vd. no 113; 189
vd. no 114=I.Dlos 1560-1561; ayrca bk. SEG XXXVII 668) gre, ca. 116/115 yl
gymnasiarkhosu Dionysios, Mithradates Eupator ve kardei Mithradates Khrestosun birer heykelini diktirerek onlar onurlandrmtr. Bu da bize, Mithradatesin,
. ca. 116/115 ylnda Pontos tahtnn banda olduunu gstermektedir.
79
maya, bazlarn koarak kovalamaya, bazlaryla ise, kendi gcyle

silahsz dvmeye balamtr. Bylelikle hem hayatna kastetmek
isteyen suikastlardan kurtulmu hem de vcut yapsn her eit cesaret
gerektirecek zorlua uzun sre dayanabilecek bir seviyeye getirmitir345.
Mithradates, . ca. 119/116 ylnda346, krallna dnerek ar derecede iktidar hrsna sahip olan kralieyi nce devlet grevlerinden uzaklatrd; daha sonra da hapse attrd347. Kardei Mithradates Khrestosla
birlikte Pontos Kralln ynetmeye balad348. Fakat bir sre sonra,
Khrestostan da phelenerek, onu ortadan kaldrd. Kralln tek ve
mutlak hakimi oldu349. Bununla birlikte Romallar, . ca. 116 ylnda350
Aristonikos Ayaklanmasnn bastrlmasnda kendilerini destekleyen V.
Mithradatese . 129 ylnda baladklar Phrygia Blgesini igal
345

Mithradatesin yedi yln dalarda geirmesi, Pers hkmdarlarna ait dier bir
geleneksel motifti. G. Widengrene (1960, 230 vd.) gre, ran efsanelerinde kral
genliini krallndan uzakta gizli bir yerde geirirdi (ayrca bk. McGing 1986a, 44
vd. dn. 8). Persler atlarn talim ve terbiye etmek, kendilerinin ise, binicilik ve ok
atma yeteneklerini gelitirmek iin sk sk vahi hayvan avna karlard (Ksen.
Anab. I. 2. 7). Bylelikle bedenlerini her eit gle altrrlard (Ksen. Cry. I. 2.
10; 4. 7-9; VIII. 1. 38). Benzer ekilde skender de babasyla tarttktan sonra,
belirli bir sre Illyria dalarnda dolamt (Plut. Alex. IX. 5). Persepolisi ele geirdikten sonra ise, talim yapmak iin sk sk ava kyordu (Plut. Alex. XL. 3-4). Ayrca kral genken, zaman zaman gnlerini avclkla geirirdi (Plut. Alex. XXIII. 2).
346
H. Pfeilere (1968, 75 vd. fig. 1-2) gre, Pontos krallk sikkeleri Mithradatesin
tahta kt . ca. 120 ylndan balayarak kraln genlik yllar boyunca onun
portrelerini ve lejandlarn tamaktayd (ayrca bk. McGing 1986a, 44 dn. 5; 2003,
85).
347
Memnona (30. 2) gre, ksa sre sonra annesi, kralie Laodike hapishanede
ld. Appianos (Mithr. 112) ve Sallustiusa (Hist. II. 87) gre ise, Laodike, Mithradates tarafndan zehirlenerek ortadan kaldrld.
348
Durrbach 19762, 187 vd. no 113; 189 vd. no 114=I.Dlos 1560-1561. . ca.
116/115 yllarna tarihlenen bu yaztlarda kralie Laodikeden sz edilmediine gre, VI. Mithradates bu tarihten nce annesini devlet grevlerinden uzaklatrm olsa
gerektir.
349
Memnon 30. 2; App. Mithr. 112; Sall. Hist. II. 87.
350
Pontos Kral Mithradates V Euergetes ldkten sonra, Romallar kraln yerine
tahta geen Mithradatesin yann kkln; tecrbesizliini ve annesi Laodikenin krall ynetmedeki yetersizliini frsat bilerek Phrygia Blgesinin hakimiyetini Pontos Krallnn elinden almlardr. Bu olayn gerekletii tarihe ilikin
detayl bilgi ve deiik yorumlar iin bk. Mommsen 19303, III 259; Glew 1977b,
388 vdd.; Sherwin-White 1977a, 70; 1984, 90; McGing 1980, 35 dn. 4-5; 1993, 508;
Gruen 1984, 608 dn. 147; Sherk, 1984, 53 vd. no 49; Hind 1994, 133 dn. 17;
Mitchell 1999, 20 dn. 12; Arslan 2000a, 132.
80
ederek bu topraklar Asia Eyaletine baladlar351. Kraln btn itirazlar

sonusuz kald. Bu durum kraln ocukluundan itibaren Romallardan
nefret etmesine neden oldu. Bu yzden Mithradates, Pontos tahtn ele
geirdikten sonra, ilk dncesi krall ynetmekten ziyade snrlarn
geniletmek oldu352. ncelikle ordusunu ve donanmasndaki eksiklikleri
giderdi. Krallndaki gen nfusu askere alarak onlar sk bir askeri
eitimden geirdi. Bu srada Romallar kendi i meseleleriyle partilerin
kar kavgasyla urayordu. Kk Asyadaki Hellenistik krallklar
ise, btn dikkatlerini kendi aralarndaki ekimelere evirmi durumdayd. Bu yzden Mithradates, krallnn ilk yllarnda balaklk ve
istila yoluyla Dou ve Kuzey Karadeniz havzasndaki birok kavmin
kontroln eline geirmek zere harekete geti. . ca. 115/114 ylnda353 Kuzey Karadeniz kylarndaki Hellen kolonilerinden Krimeia
(Krm) Yarmadasnn gney ucundaki Khersonesos kenti ve Bosporos
Krall giderek artan Skythia basksna kar354 Mithradatesi koruyucu
351
App. Mithr. 11-13; Iust. XXXVIII. 5. 3; ayrca bk. OGIS 436; Sherk 1969, 74
vdd. no 13; 1984, 53 vd. no 49. Daha detayl bilgi iin bk. McGing 1980, 35 vdd.
352
Iust. XXXVII. 3. 1.
353
Mithradatesin Khersonesosa yardm amal gnderdii komutan Diophantosun dzenledii seferin tarihi, relativ kronoloji verileri, nmismatik buluntular ve
arkeolojik aratrmalardan elde edilen veriler nda eitli modern yazarlar tarafndan, . 114-112 ile . 110-108 yllar arasna tarihlenir (Zatsev 2001, 241).
Bunlardan Th. Reinach (19752, 58 dn. 3), Mithradatesin Krm Seferini, . 110;
D. B. Shelov (1980, 29 vd. no 153; 43)de, sz konusu seferi kraln Kolkhisi ele
geirmesinden sonraki bir tarihe yani, . ca. 111/110 ylna koyar. V. Stolba (2005,
164 dn. 75), . 110-108; V. P. Zajcef (2005, 261 dn. 8-10) ise, Skythia Kral Skilyrosun krali bakenti Neapoliste yapt kazlar srasnda elde ettii arkeolojik ve
nmismatik buluntulardan yola karak bu seferi, . 112-108 yllar arasna tarihler.
Her ne kadar Mithradatesin, Dou ve Kuzey Karadeniz havzasndaki barbar
kavimlere kar hareketleri antik kaynaklar tarafndan detayl bir ekilde ilenmemi
olsa da; Iustinus (XXXVII. 3. 2; XXXVIII. 7. 4-5) ve Strabonun (VII. 4. 3 c. 309)
ifadeleri, relativ kronoloji nda ele alndnda bize, . ca. 115/114 tarihleri
daha uygun gelmektedir (ayrca kr. McGing 1986a, 47 dn. 12-13; Avram 2002, 69).
Mithradatesin Kuzey ve Dou Karadeniz seferlerinin tarihlenmesine ilikin detayl
bilgi iin ise bk. Rubinsohn 1980, 53 dn. 5; 1993, 11 dn. 28; Heinen 1991, 153 dn. 8;
Saprykin 1996, 141 vdd.; Stolba 2005, 164 dn. 75; Zajcev 2005, 261 dn. 8.
354
W. Z. Rubinsohna (1980, 65 dn. 58a) gre, bu sralar Skythia kabilelerinin
banda Palakhos; E. J. Solomonike (1977, 53 vdd.; 63) gre, Skilyros ile Palakhos;
A. Avrama (2002, 69) gre ise, Skilyros ile olu Palakhos bulunmaktayd (ayrca
bk. Strab. VII. 3. 17 c. 306; 4. 3 c. 309 dn. 1).
81
(= prostats []) seerek ondan yardm istediler355. Zira kraln

byk dedesi/amcas(?) Pontos Kral I. Pharnakes, yaklak 60 sene
evvel onlar olas bir barbar saldrs karsnda koruyacana yemin
etmiti. Mithradates bir yandan daha nce verilmi bu sz yerine getirmeyi istedii, dier yandan da bu durumu gelecei asndan olumlu
grd iin, barbarlara kar Karadeniz havzasndaki kentlerin koruyucusu ve kurtarcs sfatyla ortaya atld356. Komutanlarndan
Asklepiodoros olu Sinopeli Diophantosu Khersonesosa gnderdi.
Pontos kuvvetleriyle Khersonesosa gelen Diophantos, kent halknn
yardm ve desteiyle Krimeia Yarmadasnda konulanm olan
Skythiallarn zerine yrd. Son zamanlarda st ste kazandklar
baarlardan tr kendilerine olan gvenleri artan Skythiallar357, krallar Palakhos nderliinde geri ekilmek yerine Pontos ve Khersonesos
birliklerinin karsnda byk bir orduyla kamp kurarak onlar savaa
zorladlar. Diophantos kendi isteinin dnda olmasna ramen sava
kabul etti. O gne dein kendilerine saldran hi kimsenin elinden kurtulamad358 ve bu yzden yenilmez olarak tannan Skythiallara kar359
355
Strab. VII. 4. 3 c. 309; IOSPE I2 352=SIG3 II 709; daha detayl bilgi ve tartmalar iin bk. Rubinsohn 1980, 51 vdd.; 65 dn. 59; Portanova 1988, 85 vdd.; Heinen
1991, 153 dn. 7.
356
Saprykin 2003b, 3 vd.
357
Iust. XXXVII. 3. 1-2; konuya ilikin olarak ayrca bk. Strab. VII. 4. 3 c. 308;
Rostovtzeff 1922, 84; Nemirovskij 1978, 63 vdd.; Rubinsohn 1980, 66 dn. 60;
Saprykin 1994, 91 dn. 12.
Avrama (2002, 69) gre, Diophantos ynetiminde Sinopeden gelen Pontos birlikleri ile Skythia Kral Palakhos arasndaki savan tarihsel tasvirlerinin k noktas olan nl dekret/kararname (IOSPE I2 352=SIG3 II 709; Foucart 1881, 70 vdd.)
gz nnde tutulduunda Diophantosun muhtemelen ncl olan kiinin baarszlndan sonra, komutanl zerine ald dnlebilir. Zira sz konusu dekretin
col. I str. 5de Diophantosun [] =
Skythiallara kar yaplan savan idaresini kendi stne aldktan sonra,
=bizim kente vasl gelmi olduu, yani
Khersonesos kentine tek bana geldii belirtilir. stelik col. I str. 17de,
[] []
=bu nedenlerden dolay Kral Mithradates Eupator, Diophantosu yeniden orduyla birlikte gnderdikten sonra, ifadesinin kullanlmas Diophantosun ikinci sefer iin, bu kez orduyla birlikte gnderilmi olduunu iaret eder.
Daha detayl bilgi iin bk. Avram 2002, 71 vd. dn. 10-15.
358
Hdt. IV. 46.
82
savaarak onlar malup etmeyi baard360. Bylelikle Pontos Kral VI.

Mithradates Skythiallara kar zafer ant diken ilk kral oldu361.
Bu surette Diophantos ok ksa srede Hellen kentlerini Skythia basksndan kurtard. Hatta Strabona362 gre, Diophantos daha sonra sadece Skythia Kral Skilyrosa363 kar deil; ayn zamanda aralarnda Palakhosun364 da bulunduu kraln oullarna Poseidoniosa gre, saylar 50; corafyac Apollonidese gre ise, 80 idi365 kar da savaarak
onlara da boyun edirdi. Dahas blgede ikamet eden dier bir kavim
olan Tauroslarn zerine yryerek onlar da Pontos hakimiyeti altna
ald =ve o yerde bir kent synoikize366 etti367. Ardndan Bosporos Blgesine girdi. Ksa zamanda orada
359
Skythiallar Pers mparatoru Kyrosu 20.000 kiiden oluan ordusuyla birlikte
kltan geirmiler (Iust. I. 8. 1-14; II. 3. 3; XXXVII. 3. 2; Arr. anab. IV. 11. 9; V.
4. 5), Dareiosu (Hdt. IV. 83-143; Arr. anab. IV. 4. 3; 11. 9; Iust. II. 3. 2; 5. 9-11),
Makedonia Kral II. Philipposu bozguna uratarak geri ekilmeye zorlamlar (Iust.
IX. 1. 9-2. 16; XXXVII. 3. 2) ve skenderin generallerinden Zopyrionun komutas
altndaki 30.000 kiilik orduyu yok etmilerdi (Iust. II. 3. 4; XII. 1. 4-5; 2. 16-17;
XXXVII. 3. 2; XXXVIII. 7. 3-5; konuya ilikin olarak ayrca bk. Curt. X. 1. 43-44;
Macrob. I. 11. 33).
360
Iust. XXXVII. 3. 2; XXXVIII. 7. 4-5; IOSPE I2 352=SIG3 II 709; SEG XXX
963. Khersonesosta bulunan metin ve evirisi iin Rubinsohn 1980, 50 vdd. Daha
detayl bilgi iin bk. Callata 1997, 245 vdd.
361
SEG XXX 963; IOSPE I2 352 col. I str. 9=SIG3 II 709: []
=(Diophanthos)
onlardan elde edilen ganimetlerden kral Mithradates Eupatorun bir zafer ant
dikmesini salamakla bir ilki gerekletirdi.
362
Strab. VII. 4. 3 c. 309 dn. 1-4; 4. 4 c. 310 dn. 1-2.
363
O sralar Skilyros ve Skythia krallar Bosporos Krall zerindeki basklarn
arttrmlar ve blgenin nemli kalelerinden Palakion (Balaklava/Ust-Alma), Khabaion (Kemren/Kry ya da Bulganak) ve Neapolisi (Simferopol/Kermencik) kontrolleri altna almlard (Strab. VII. 4. 7 c. 312).
364
IOSPE I2 352 col. I str. 1-11=SIG3 II 709; SEG XXX 963.
365
FGrHist 87 F 32 (= Poseidonios)=Strab. VII. 4. 3 c. 309; Kidd 1988, 905 vdd.;
Edelstein and Kidd 19892, no 263 str. 8-9.
366
Genel olarak synoikismos [] yeni bir kent kurmann baka bir
biimiydi. Antikada, dank olan hanelerin (= oikos []), kk hane kmelerinin ve kylerin bir araya getirilerek ya da baka yerleimlerden nfus aktarlarak
oluturulan yerleimlere synoikismos denirdi. Bununla birlikte yeni bir kent kurmann ardndaki nedenler eitli ve genellikle politik, ekonomik ve stratejik etmenleri
ierir biimde karmakt. Hellen-Romallarn oluturduklar synoikismoslar kimi
zaman ticaret, kimi zaman bir blgenin tarmsal potansiyelinden ya da doal kaynaklarndan istifade etmek, kimi zaman da fazla nfusu baka yere tamak iin,
83
da byk baarlar elde ettikten sonra, tekrar Khersonesosa dnd.

Khersonesos kentinden baz vatandalarn yardmyla, bu kez Skythia
zerine sefere kt. Krimeian i blgelerinde halen Skythiallarn
kontrol altnda olan Khabaiona (Kemren/Kry-Bulganak) ve Skythia
Kral Skilyrosun krali bakenti Neapolise (Simferopol/Kermencik)
boyun edirdi. Bu surette neredeyse btn Skythiallar kral Mithradatesin egemenlii altna girmi oldular. Bylelikle Diophantos, ksa
sre iinde ok nemli iler baararak grevini yerine getirmi oldu368.
yle ki, Bosporos Kral Pairisades/Parisades kendi isteiyle lkesini
Mithradatese hediye olarak vermek istedi369.
stratejik ve askeri amal kurulmaktaydlar. Gene de antikan siyasi kelime daarcndaki synoikismos terimi hem arkeologlar hem de tarihiler tarafndan farkl
ekillerde kullanlmaktadr. Bu bakmdan sz konusu terim, ierik asndan bir
disiplinden dierine deien bir terminoloji kargaasyla kar karyadr. Arkeologlar bu terimi sklkla kullanmlar ve onu tarih ncesi dneme uyarlayarak anlamn
gereinden ok geniletmilerdir. Aslnda synoikismosun arkeolojik ve tarihsel
kullanm diyalektiinin, beklenenlerin neredeyse tam tersi sonulara yol at durumlara rastlanmaktadr. yle ki: klasik kaynaklarda tarihiler, bu terimi sadece bir
kentin kurulmasnda deiik gruplarn ibirlii yapmas (Thuk. I. 24. 2; III. 92-93;
VI. 5. 1) ya da birka bamsz topluluu birletirerek daha byk bir kentin/devletin
meydana getirilmesi (Thuk. II. 15; III. 2) anlamnda kullanmaktadrlar. Arkeologlar
ise, nfusun fiziksel olarak yeniden konumlanmasn ya da ok farkl bir yerleim
yapsna yol aacak yeni bir siyasi ittifak, yani kent ve krsal alan arasnda nfusun
ve etkinin temelli olarak yeniden dalmn ima etmek iin bu terimi kullanmlardr
(Cavanagh 2000, 106 vdd.).
367
IOSPE I2 352 col. I str. 10=SIG3 II 709; SEG XXX 963. Sz konusu kent,
Strabonun (VII. 4. 7 c. 312)de bahsettii Eupatorion (Balaklava civarnda) olsa
gerektir. Ayrca bk. ve kr. Anokhin 1980, 48; Rubinsohn 1980, 66 dn. 61.
368
IOSPE I2 352 col. I str. 11-14=SIG3 II 709; SEG XXX 963.
Neapolis kentinde Skilyrosun saray olarak tanmlanan komplekste yaplan
arkeolojik aratrmalardan ve mikrostratigrafik seviye incelemelerinden karlan
sonular nda sz konusu tarihler arasnda youn bir yangn tabakasna rastlanmtr (Zajcev 2005, 261; 271). Ayrca Neopolisteki gney sarayn D3 katmannda
. 114/113 ylna tarihlenir Skilyrosun antkabri bulunmu ve sz konusu mezarn daha sonradan Skilyrosun akrabalar tarafndan da kullanld saptanmtr
(Zajcev 2005, 264 dn. 13; 271; ayrca bk. Mordvintseva 2005, 282 dn. 32-33).
369
Strab. VII. 4. 3 c. 309. Pairisades/Parisadesin kralln Mithradatese devretmesindeki sebep lkesi zerinde giderek artan Skythia basksyd. Kral belirli bir
sre bu basky onlara tributum vermek suretiyle nlediyse de her sene katlanarak
artan yllk haraca dayanamam (Strab. VII. 4. 4 c. 310) ve sonunda kralln
Mithradatese balamtr (IOSPE I2 352 col. II str. 31-44=SIG3 II 709; SEG XXX
963).
84
Khersonesoslular, sergiledii stn baarlardan ve kendilerini barbar basksndan kurtardndan dolay Diophantosa kar minnettarlklarn onu onurlandrarak gsterdiler. Diophantos da lke zerinde
gerekli dzenlemeleri yaptktan sonra, Pontosa geri dnd370. Fakat
onun blgeden ayrln frsat bilen baz Skythia kabileleri Palakhosun
nderliinde Mithradatese kar ayaklandlar. Bu durum ksa zamanda
blgenin hakimiyeti zerinde byk deiikliklere yol at. Skythiallar
krali merkezlerinin kontroln ele geirmekle kalmayp, Bosporos Krallna ve Khersonesos kentine zor anlar yaatmaya baladlar. Bu yzden Diophantos kn yaklamasna ve havalarn bozmasna aldrmadan
Krimeia Yarmadasna dnmek zorunda kald. Diophantos komutas
altndaki Pontos donanmas ve ar silahl birlikler, Khersonesos vatandalarndan oluturulan kuvvetlerle Skythia kalelerine saldrmaya baladlar. Ancak kar ve dondurucu souklar, ksa sre sonra Diophantosun
daha ileri gitmesine mani oldu. Bunun zerine tekrar sahil eridine
dnmek zorunda kald371. Khersonesos yaknlarndaki Skythiallarn
kontrol altndaki ky kentlerinden Kerkinitisi (Karkinitskiy/Kalancak)
ve uzun duvarlar kuatarak zapt ettikten sonra372, Kalos Limeni
(Chernomorskoye) abluka altna ald. Bu sralar Khersonesos da yeniden
370
IOSPE I2 352 col. I str. 14=SIG3 II 709; SEG XXX 963

IOSPE I2 352 col. I str. 15-21=SIG3 II 709; ayrca bk. Rubinsohn 1980, 51; 66 vd.
372
IOSPE I2 352 col. I str. 20-21=SIG3 II 709.
Son zamanlarda Kara Tepede kefedilen bir yazt (SEG XLVII 1177) Kerkinitise
dzenlenen seferin baka bir ynne iaret eder. Sz konusu yazta gre:
A:
[ ], [ ]
Aristonikos ve Pontoslu
[ ]askerler zafer kazandklar iin
4 [ ]
Kurtarc Zeus ve Parthenosa
[?] []bir tropaion diktiler .
[? .]
Bu yazt yaymlayanlar, onu Diophantos yaztnn 9. satrndaki,
=kral Mithradates Eupatorun
bir zafer ant dikmesini salad cmlesiyle iliki iine sokmulardr. Bylelikle
Aristonikosu, nc Mithradates Roma Savanda kraln donanmasnda Romallara kar savaan daha sonraki dnemden (. 74) bir nauarkhosla (amiral) zletirmilerdir (Plut. Luc. XI. 5). A. Avrama (2002, 70) gre; eer bu kabul edilirse, bu
kii, o zamanlar 60 yalarnda olmaldr. Kald ki; bu kiinin, . ca. 113/112 ylnda
henz 20 yalarnda olan bir subay gibi, Diophantosin komutasndaki bir birlie
kumanda ederek kendi kariyerine balamas hi de olas olmayacak bir durum deildir (ayrca bk. Vinogradov 1997b, 498 vdd.).
371
85
Skythia basks altnda zor anlar geirmeye balamt373. Skythia Kral

Palakhos kendi glerinin yan sra, Sarmatiallar ve Tasios nderliindeki Roksolani kabilesiyle ittifak kurmu374 ve yaklak 50.000 kiilik
bir ordu meydana getirmiti. Bunun zerine Diophantos, Kalos Limenin
muhasarasn Khersonesoslulara brakarak Palakhosun zerine yrd375. Diophantos nderliindeki Pontos generalleri376, takriben 6.000
kiiden oluan ve iyi silahlanm olduu derecede iyi eitilmi ar silahl phalanks birlikleriyle Skythia, Roksolani ve dier Sarmatia kabilelerinin oluturduu byk orduyu yenerek onlar ar kayplara urattlar377. yle ki, bu muharebede Skythia piyade birliklerinden hi kimse,
373
IOSPE I2 353; 401 str. 8-9; 20-31=SIG3 II 709. Ayrca bk. Strab. VII. 4. 7 c.
312; McGing 1986a, 52.
Kerkinitis kenti ve Kalos Limene ilikin detayl bilgi iin bk. Nalivkina 1963,
46 vdd.; Rubinsohn 1980, 67 dn. 66; Portanova 1988, 86; Kutaisov 1990, 59 vdd.;
Saprykin 1997, 203 dn. 86; 277 vdd.
374
Strab. VII. 3. 17 c. 306. Bu srada Skythia Kral Palakhos, bu sefer talihin kendinden yana olacan dnerek btn kuvvetlerini bir araya getirmi ve Roksolani
kabilesini kendi saflarnda yer almas iin ayartmt (IOSPE I2 352 col. I str. 2224=SIG3 II 709; SEG XXX 963).
375
Bu srada Khersonesos kentinin koruyucu tanras Parthenos, Diophantosa
yardm ederek onun giritii ilerde baarya ulaaca zerine bir kehanette bulundu. Parthenos Tapnanda gerekleen bu ve benzeri mucizeler Khersonesos
vatandalar ve Diophantos komutasndaki birliklerin bir araya gelmesine ve btn
ordunun kendilerine olan gvenlerinin artmasna neden oldu. Bu moralle Diophantos
komutasndaki birlikler Skythiallarn zerine yrdler (IOSPE I2 352 col. I str.
22-26=SIG3 II 709; SEG XXX 963).
Parthenos (gen kz/bakire) bilindii zere Tanra Athenann sfatlarndan biridir. Bununla birlikte bazen Tauros Artemisini (Strab. V. 3. 12 c. 239-240 dn. 1;
Diod. IV. 44. 7) ve Iphigeniay (Hdt. IV. 103) nitelemek iin kullanlr. Bu yzden
Strabonun burada hangi tanradan bahsettii ak olarak belirtilmemitir.
Khersonesosun koruyucu tanras olan sz konusu tanra, . IV. yzyldan itibaren kentin bastrd gm ve bakr sikkeler zerinde tasvir edilmektedir. Konuya
ilikin daha detayl bilgi iin bk. Anokhin 1980, 6 vdd. no 1-8; 13-17; 23 etc.
376
Diophantos bu srada yalnz deildir. Strabon (VII. 3. 17 c. 306; 4. 7 c. 312), bu
srada Mithradatesin birok generalinden bahseder; ve hatta Skythiallara kar
eitli kereler savaan Neoptolemosun ismini zikreder (Strab. II. 1. 16 c. 73; VII. 3.
18 c. 307).
377
Strab. VII. 3. 17 c. 306. Gene Strabona (ibid.) gre, Skythiallar her ne kadar
sava bir kavim olmakla n salm olsalar da, hafif silahl birliklerden oluan ordular, genellikle iyi tertiplenmi ve silahlanm phalanks birlikleri karsnda zayf
kalmaktaydlar. nk miferleri ile zrhlklar kz derisinden, kalkanlar ince dal
ve sazlardan yaplmt. Bulabilenler silah olarak mzrak, ounlukla ise, sadece ok
ve klla savamaktaydlar.
86
svari birliklerinden ise; ancak az sayda asker kurtulabilmitir378. Bu

zaferden hemen sonra, Diophantos tarafndan kuatlmaya balanan ve
bilinmeyen artlar altnda Khersonesoslular tarafndan devam ettirilen
Kalos Limen ablukas sklatrlm ve sonunda kent dmtr379.
Bununla birlikte k aylarnn iyice bastrm olmas nedeniyle Diophantos, halen Skythiallarn hakimiyeti altnda olan Khabaion ve Neapolis kentleri zerine yryememitir. Fakat baharla birlikte Skythiallara kar tekrar harekete gemi; onlar bir kez daha yenerek kamaya
zorlam ve Khabaion ile Neapolisi yeniden zapt etmitir. Bu suretle
yre zerinde kontrol saladktan sonra, gerekli dzenlemeleri yapm;
Roksolani ve Sarmatia kabilelerini kendisiyle anlamak zorunda brakmtr. Ardndan Bosporos Kralln, krallar Pairisades/Parisadesin de
isteiyle, Pontosa balamak iin Pantikapaiona (Ker/Yeni Kale) gitmitir. Bosporos kral ile Mithradates arasnda anlama zemini oluturmak zere gerekli n almalar yapmaya balamtr. Ancak, bu srada
lkelerinin Pontos kontrolne girmesini istemeyen baz Skythiallar,
krallar ile Mithradates arasndaki anlamay bozmak iin Saumakhos380
liderliinde Pantikapaionda ayaklanarak Pairisades/Parisadesi ldrmlerdir381.
Ayrca Diophantosa kar da bir suikast giriiminde bulunulmutur.
Fakat Diophantos, Khersonesoslularn Pantikapaiona gnderdikleri bir
gemi sayesinde Saumakhosun elinden kurtulmay baarmtr. Khersonesosa gelen Diophantos kent merkezinde halkn karsna karak bir
konuma yapm ve onlardan kendisine bir kez daha yardm etmelerini
Khersonesos kentinde bulunan nl yazta (IOSPE I2 352 col. I str. 26-28=SIG3
II 709; SEG XXX 963) gre ise, bu muharebenin kazanlmasnda Diophantosun
uygulad sava stratejisi olduka etkili olmutur. ki ordu kar karya geldiinde,
Diophantos akll bir ekilde Pontos birliklerinin bir ksmn ordudan ayrp deiik
bir mevkide konulandrmtr. Fakat savan balamasyla birlikte Diophantosun bu
birlikleri Skythiallara hi beklemedikleri bir anda saldrmlardr. Bu manevra
Diophantosun Skythiallar karsnda parlak ve uzun sre insanlarn hafzalarndan
silinmeyecek derecede baarl bir zafer kazanmasna neden olmutur.
378
Strab. VII. 3. 17 c. 306-307; IOSPE I2 352 col. I str. 28=SIG3 II 709; SEG XXX
963.
379
IOSPE I2 353 str. 2-6; IOSPE I2 352 col. I str. 28=SIG3 II 709; ayrca bk.
McGing 1986a, 52 dn. 35; Avram 2002, 69 dn. 3.
380
Saumakhos, Bosporos Kral Pairisades/Parisades tarafndan bytlmesine ramen kral bizzat kendisi ldrmtr (SEG XXX 963=IOSPE I2 352 col. II str. 3435=SIG3 II 709). Saumakhosa ilikin detayl bilgi ve tartmalar iin bk. Rostovtzeff 1932, 229 vdd.; Zblev 1936, 30 vdd.; Rubinsohn 1980, 53 vdd.
381
IOSPE I2 352 col. II str. 34-35=SIG3 II 709; SEG XXX 963.
87
istemitir. Bu srada Mithradates VI Eupator da baharla birlikte Pontos

donanmasna ait birtakm sava gemileriyle birlikte Diophantosa nemli sayda ar silahl asker gndermitir382. Kraln kendisine yollad
takviye kuvvetler383 ve Khersonesos kentinden baz vatandalarla birlikte sava gemisine binerek Bosporos Krallna doru yelken amtr. nce Theodosiay (Feodosiya/Kaffa) ardndan Pantikapaionu ele
geirerek isyan bastrmtr. Ayrca Saumakosla birlikte ayaklanmadan
sorumlu ele balarn yakalam ve yarglanmak zere Pontosa yollamtr384. Ardndan Bosporos Krall zerindeki Pontos hakimiyetini
yeniden kurmutur. Bylelikle hemen hemen btn Krimeia Blgesinde
oturan kavimlerle birlikte Bosporos Krall Mithradatesin ynetimi
altna girmitir385. Diophantos, Khersonesos halknn kendisine gnder382
IOSPE I2 352 col. II str. 36-39=SIG3 II 709; SEG XXX 963.

IOSPE I2 352 col. II str. 39=SIG3 II 709; SEG XXX 963. Bu srada Mithradates,
Diophantosun yardmnda dier bir generali Neoptolemosu gndermi olsa gerektir. Zira Strabona (II. 1. 16 c. 73; VII. 3. 18 c. 307) gre, Neoptolemos, Maiotis
(Azak) Denizi kysndaki Pantikapaion (Ker/Yeni Kale) ile Phanagoreia (Tozer)
arasndaki boaz kn donduunda Skythiallara kar svari arpmas gerekletirmitir zira kn souktan Kimmeria Bosporosu donar (Hdt. IV. 28). Yazn ise,
ayn yerde buzlar eridikten sonra, Skythiallara kar deniz sava vermi ve her
ikisinde de dman bozguna uratmtr. Ayrca, generalin kazand bu zaferlerden
dolay daha sonradan blgede Neoptolemos adna bir de kule kurulmutur (Strab.
VII. 3. 16 c. 306 dn. 3; Anonymi (Arriani, ut fertur) Periplus Pont. Eux. 63 str. 7-9).
Ayrca kr. Avram 2002, 69 dn. 2.
384
IOSPE I2 352 col. II str. 40-44=SIG3 II 709; SEG XXX 963. Ayrca bk. Zblev
1936, 34 vdd. dn. 2; Rubinsohn 1980, 52; 68 vd.; McGing 1986a, 53 dn. 36-39.
385
IOSPE I2 352 col. II str. 44=SIG3 II 709; SEG XXX 963; ayrca bk. Strab. I. 2. 1
c. 14; Pomp. Trog. prolog. 37. Diophantosun, . ca. 115/114 ylnda balayan
Bosporos Seferinin ka sene devam ettii kesin olarak bilinmemektedir. Bu yzden
yukarda sz edilen seferler anlatlrken tarih verilmemitir. Diophantosun bu
seferleri srasnda Bosporos Krall ve Krm Yarmadasyla birlikte douda
Gorgippia batda ise, Olbia kentine kadar olan yreleri Pontos Krallna balad
dnlmektedir. Zira Olbiada bulunan yazta (IOSPE I2 35 str. 5-10) gre, kral
Mithradatesin emri zerine sevk edilen bir birlii Olbiaya getirmi olan ...
[] [ ]=Amisoslu Philokratesin olu, ismi
bilinmeyen bir kybernetesi (dmenci) kent halk onurlandrmtr. Daha detayl bilgi
iin bk. Wilhelm 1936, 50 vdd.; McGing 1986a, 53; Avram 2002, 70 dn. 8; Krapivina 2005, 252 vdd. dn. 42-43.
Olbiadan yeni bir yazt ise, 2002 ylnda kentin surlarnn temizlii srasnda
arkeologlar tarafndan ortaya karlmtr. Yazt surlarn yapm/onarm srasnda
devirme malzeme olarak kullanlm beyaz mermerden yaplm bir kaide zerinde
bulunmutur. lk iki satr kayp olmasna ramen kolaylkla tamamlanmtr. Yazt383
88
dikleri elileri Pantikapaionda kabul etmi ve onlarn lehine bir takm

dzenlemeler yapmtr. Bu suretle kendisinin Khersonesoslulara kar
iyi niyetini ispat etmitir. Bunun zerine Khersonesos meclisleri ve halk
velinimetleri kabul ettikleri Diophantosu altn bir tala onurlandrmlardr386.
Iustinusa387 gre, Mithradates daha sonra Anadoluyu ele geirmeyi
kafasna koydu. Bu yzden baz arkadalaryla birlikte klk deitirerek
gizlice krallndan ayrld. Bylelikle hi kimsenin haberi olmadan
Kk Asyay dolaarak lkenin tarihi corafyas, kentlerin yerleim
dokusu ile yol gzergahlarn tand. Oradan Bithyniaya geti. Sanki
imdiden Asyann efendisiymi gibi quasi dominus Asiae davranarak, olas bir sava srasnda kendisine avantaj salayabilecek btn
ta, Mithradates Eupatorun Olbia yneticisi-komutan Thyaiosun olu Diogenesin

yaptrd/kuvvetlendirdii suru Tanrlarn Anas iin Bithynia-Pontos aerasna
gre, () 220 ylnda yani, . 78/77 Ekiminde adad belirtilmektedir (Krapivina 2005, 255 vd. dn. 45).
386
IOSPE I2 352 col. II str. 44-52=SIG3 II 709:
=(Halk
meclisi) Asklepiodoros olu Diophantosu Partheneia Bayramlarnn geit treni
srasnda altn bir elenkle onurlandrmaya (karar vermitir). Yaztn devamnda,
Diophantosu silahl tehizatla gsteren bir bronz heykelin dikilmesi ve akropoliste
Parthenos ve Khersonesos sunaklarnn yanna konulmas Halk Meclisinin karar
almas belirtilmitir: [] .
[]
=Halk Asklepiodoros olu Sinopeli Diophantosu
erdemi ve kendisine kar iyi niyeti nedeniyle talandrsn. Ayrca kentin akropolisinde Parthenos ve Khersonesos sunaklarnn yannda onun at zerinde tam silahl bronzdan bir heykeli dikilmi olmas iin (karar verilsin).
Bu karar heykelin kaidesine yazlacak ve bu antn yaplmas iin gerekli miktar
tapnan hazine sorumlular tarafndan temin edilecektir. Bu kanun, kent consul
ve halk tarafndan Dionysos (ubat) aynn 19. gn Lagorinosun olu Agisin
arkhn-basileus (= basileuontos []), Herakleios olu Merisin toplant bakan (= proaisymnntos []) ve Athenaios olu Damaskiles sekreterken (= grammateuontos []) karara balanmtr
(IOSPE I2 352 col. II str. 52-60=SIG3 II 709; SEG XXX 963). Ayrca bk. Rubinsohn
1980, 52 vdd.
387
Iust. XXXVII. 3. 4.
89
yreleri dikkatlice gzden geirdi388. Btn bunlardan sonra krallna

geri dndnde (. ca. 111/110389) onun oktan ldn dnm
olan kars ayn zamanda kardei Laodikenin kendi yokluunda bir
olan dourduunu rendi390. Fakat Mithradates bu uzun yolculuundan krallna geri dn ve erkek ocuun douu kutlanrken zehirlenme tehlikesi atlatt. nk kars Laodike, kendisinden uzun sre
haber alamad iin Mithradatesin ldn zannetmi ve kral arkadalaryla aldatmaya balamt. Bu sebeple kendi gnahn gizlemek
iin daha byk bir su ilemeyi dnm ve Mithradatesi zehirleyerek ortadan kaldrmaya teebbs etmitir391. Ancak Mithradates, bu
komplo giriimini hizmeti kadnlarn birinden renmi ve sulular
tutuklatp hak ettikleri cezalara arptrmtr yani ldrtmtr392.
K geldiinde Mithradates zamann ziyafetlerle, dostlaryla yemek
masalarnda rahat bir ekilde geirmektense ordusu ve komutanlaryla
ak ovalarda talim yapmay yeledi. Bizzat kendisinin de katld kou, at yarlar dzenledi ve g turnuvalarna katld. Bu surette kendisiyle birlikte ordusunun da her gn yaplan talim ve tatbikatlarla zorluklar karsnda mukavemetini arttrarak iyi eitilmi birlikler meydana
getirdi393. Mithradates bylelikle gcn arttrp, nce btn Pontos
Blgesini ardndan Kappadokia394 ve Kolkhis blgelerini395 ele geirdi.
388
Mithradatesin gerekten byle bir geziye kp kmad; ktysa bile nereleri

gezdii kesin olarak belli deildir. Bizim bu konudaki bilgilerimiz yalnzca Pompeius Trogusun eserinden bir zet yapan Iustinusa dayanmaktadr (Iust. XXXVII.
3. 4-5). Kraln dolat yerlere ilikin modern tarihiler arasnda da eitli gr
ayrlklar bulunmaktadr. Konuya ilikin olarak bk. Meyer 19682, 91; 103; Magie
1950, 196; Geyer 19652, col. 2166; Reinach 19752, 72 dn. 2; Bengtson 1975, 257;
Olshausen 1978, col. 422 vd.; Rubinsohn 1993, 13 dn. 32.
389
Mithradates, . ca. 109/108 ylnda Bithynia Kral III. Nikomedesle ittifak
yaparak Paphlagoniay igal ettii iin kraln Anadolu yolculuu, . ca. 111/110
yllar arasndaki bir zaman sresinde gereklemi olsa gerektir.
390
391
Iust. XXXVII. 3. 7; ayrca bk. Sall. Hist. II. 88; McGushin 1992, 253.
392
Sall. Hist. II. 88; Iust. XXXVII. 3. 8; XXXVIII. 1. 1.
393
394
Iust. XXXVII. 3. 3.
395
Memnon 30. 2; App. Mithr. 15; ayrca bk. Strab. I. 2. 1 c. 14; XI. 2. 18 c. 499;
XII. 3. 1 c. 541. Iustinusa (XXXVIII. 7. 10) gre ise, kral Kolkhisi de gzellikle,
miras yoluyla hakimiyeti altna ald (ayrca bk. Pomp. Trog. prolog. 37). Kraln, .
ca. 105 ylndan itibaren Kolkhiste dier Karadeniz kentlerinde Pontos Krall adna bastrd ezamanl sikkelere ilikin olarak ayrca bk. Dundua and Lordkipanidze
1985, 723.
90
Bu suretle kral, Trapezus ve Armeniaya kadar Halys Irmann snrlad lkeye egemen oldu396. Pharnakeia ve Trapezus blgelerinin st tarafnda, lkeleri Armenia Minora kadar uzanan ve dalk bir toporafyaya sahip olmasna karn topraklar olduka verimli olan Tibaranoi ve Khaldaioi kavimlerini egemenlii altna ald397. Ayrca
Halysn beri tarafndaki, Paphlagoniann belirli yerlerine kadar uzanan
blgeyi de ele geirdi. Batda sadece, Platonik filozof Herakleidesin
anavatan olan Herakleia Pontikeye kadar, batya doru uzanan deniz
kysn ele geirmekle kalmayp; ayrca aksi ynde Kolkhis ve Armenia
Minora kadar uzanan kylar da zapt etti398.
Bu duruma kout olarak, . II yzyln son eyrei ve . I. yzyln balarndan . 63 ylna kadar Karadeniz havzas iinde yer alan
kentlerin nmismatik buluntularnda Pontos etkisi grlmektedir. Pontos
sikkelerinin yaygn olarak bulunduu Gorgippiadan (Anapa) Tyrasn
(Tira/Tiras) kuzeyine kadar uzanan Bosporos Krallna bal kentlerden399 baka, bugn Romanya ve Bulgaristan snrlar iinde yer alan
Istria400, Tomis401, Kallatis402, Odessos403 ve Mesembria404 (Nesebur)
396
397
Strab. XII. 3. 1 c. 541.

Strab. XII. 3. 28 c. 555; Anonymi (Arriani, ut fertur) Periplus Pont. Eux. 33 str.
1-3.
398
Strab. XII. 3. 1-2 c. 541. Ayrca bk. Dundua and Lordkipanidze 1979, 2 vdd.
Price 1968, 5 vd.; Callata 1997, 249 vd.; Dyukov and Smekalova 2000, 88;
Olbia: Zograph 1977, 205; Pick 1898, 256-266 no 262; Krapivina 2005, 254 dn. 3739; Tyras: Shelov 1978a, 95 vdd. supra no 55; Golenko 1960, 307 vdd.; 1973, 492 no
88; Zograph 1977, 176; Pantikapaion: Golenko 1973, 468 dn. 7; Shelov 1978a, 147
vd. dn. 72-73; 155; Tekin 1999, 12 vd. dn. 28; Khersonesos: Anokhin 1980, 50 vdd.;
Gilevich 1985, 278 vd.
400
Pick 1898, (supra n. 16) no 482 lev. 2 no 27; CAH vol. of plates IV. 4 no [i]. Pick
(ibid.)de, sikke zerindeki portrenin Mithradatesin olu II. Pharnakese ait olduunu dnmektedir.
401
Pick 1898, (supra n. 16) no 2474-2486 lev. 21 no 6; CAH vol. of plates IV. 4 no
[i]. Pick (ibid.)de, sikke zerindeki portrenin Mithradatesin olu II. Pharnakese ait
olduunu dnmektedir. Ayrca bk. Nawotka 1997, 42 dn. 162.
402
Pick 1898, (supra no 16) 92. Pick (ibid.)de, sikkeler zerinde yer alan MITR
lejandnn Mithradatesi ima ettiini iddia etmektedir. Konuya ilikin olarak ayrca
bk. Portanova 1988, 86 dn. 65; Nawotka 1997, 42 dn. 162.
403
Price 1968, 6 dn. 4; 7; Reinach 19752, 66 dn. 8; Danov 1979b, 285 vd.; Nawotka
1997, 42 dn. 162.
404
Price 1968, 6 vd. dn. 6; 7 vd. Byzantion ve Khalkedon sikkeleri zerindeki
skender vari portrelerin de Mithradatese ait olduu zannedilmektedir (CAH vol. of
plates IV. 4 no [f] ve [g]). Price 1968, 6 dn. 5). Eer sz konusu durum doruysa
Mithradatesin o sralar Byzantion ve Khalkedon kentlerinin de koruyucusu olduu
399
91
sikkeleri sz konusu kentlerin Mithradatesle mttefik olduklarn dorulamaktadr405. Bu durum blgede bulunan epigrafik belgelerle de desteklenmektedir. Apolloniada (Sozopol) bulunan bir yazta406 gre, kent
Mithradatesle balaktr407;
[][]=kral tarafndan aralarndaki mttefiklik uyarnca gnderilen birlikler tarafndan dmanlarna kar baaryla savunulmutur. yle ki, Dioskuriastan Gorgippiaya kadar uzanan ve iinde
birok sava kavmin yaad sahil eridini saymazsak hemen hemen
btn Karadeniz dorudan ve koruyucu sfatyla Mithradatesin hakimiyeti altna girmi gibi gzkmektedir408. Bylelikle Mithradates, ksa
sre iinde Karadeniz havzasn nemli lde ele geirerek gz ard
edilemeyecek derecede byk bir g yaratmtr. Kraln . 120 ylnda
tahta kndan itibaren savalar, ayaklanmalar ve diplomasiyle geen
uzun yllardan sonra, antika Karadeniz Tarihinde, Karadeniz havzas
byk lde ilk kez bir kraln egemenlii altna girmitir409. Bu durum
Romallar alarma geirmitir. Zira Mithradates, kralln Romallarn
dnlebilir. Daha detayl bilgi iin bk. Kleiner 1955, 9 dn. 39; Price 1968, 6 vdd.;
Pollak 1970, 56; McGing 1986a, 58 dn. 66-70; Portanova 1988, 86 dn. 65.
405
Callata 1997, 260 vdd.; Nawotka 1997, 42 vd. dn. 162-164; ayrca bk. Callata
2005, 123 vdd.; 131 vdd.
406
IGB I2 392; Danov 1937, 87 vdd. Sz konusu yaztta, Apollonia halk ve meclisi
aralarndaki symmakhia anlamas uyarnca Mithradates tarafndan blgeye gnderilen kuvvetlerin komutan Menekrates olu Tarsuslu Epitynkhanonu onurlandrmlardr. Mithradates, byk bir ihtimalle, . ca. 72/71 ylnda Apollonia ve civarna sefer dzenleyen Romann Makedonia proconsul Marcus T. Varro Lucullusa (Liv. peroch. 97; Strab. VII. 6. 1 c. 319; App. Illyr. 30; Eutr. VI. 7-8; 10; Fest.
Brev. IX str. 13-24; Oros. hist. VI. 3. 4) kar blgeyi savunmas amacyla Tarsuslu
Epitynkhanonu gndermitir. Ayrca bk. Danov 1937, 89 vdd.; Magie 1950, 1092
dn. 53; Broughton 1952, 118 vd.; Hoddinott 1981, 128; Avram-Bounegru 1997, 156;
Nawotka 1997, 42 dn. 160; 43 vd. dn. 166-171.
407
Apollonia kentinin Mithradatesle symmakhia iinde olmas bize o sralar blgedeki dier kentlerin de Pontos kralyla mttefik olabileceini dndrmektedir. Ayrca bk. Pippidi et Popescu 1959, 254 vdd.; 258.
408
Eutr. V. 5. 1; konuya ilikin olarak ayrca bk. Shelov 1985, 721 vd.; 1986, 42;
Dundua and Lordkipanidze 1985, 723; McGing 1986a, 54 vdd. dn. 72; AvramBounegru 1997, 158 vdd.
Istrosta bulunan benzer bir yazta ilikin olarak ise, ayrca bk. AE 1997, 1316.
409
Memnona (30. 2) gre, Mithradates, Kafkaslarn tesine kadarki blgeleri ve
Phasis Blgesi evresindeki krallar savalarla egemenlii altna ald ve hakimiyet
alann geniletti. Bu baarlarndan sonra, byk bir gurura sahip oldu. Ayrca bk.
Shipley 2000, 388; Saprykin 2004, 1 vdd.
92
etki alan dndaki blgelerde de genileterek bir imparatorluk meydana

getirmiti. Bu sebeplerden dolay Romallar Mithradatesin azminden/hrsndan phelenerek ondan Skythia krallarn tekrar geleneksel
ynetimlerinin bana getirmesini talep ettiler. Mithradates Romallarn
emirlerine bir dereceye kadar itaat etti.
Ancak Parthlar, Medler, Armenia Kral
II. Tigranes, Skythia krallar ve Iberia
kralyla ittifak yapt. Bu hareketlerine ek
olarak Romallara kar sava sebebi
oluturacak dier aktiviteler ekledi410.
. ca. 109/108 ylnda411 Bithynia
Kral Nikomedes III Euergetesle ittifak
yaparak Paphlagoniay412 istila etti ve
blgeyi aralarnda paylatlar413. ki
kraln Paphlagoniay ele geirdikleri
III. Nikomedes
410
Memnon 30. 2-3. Mithradates, her ne kadar krallnn snrlarn Karadeniz ve

Romallarn akllarna dahi getirmedikleri Kafkaslar, Skythia ve Iberia blgeleri
dorultusunda geniletmi olsa da Romann hibir kralln serpilip glenmesine
olanak tanmayacann o zamanlar farknda deildi. Herhangi bir Hellenistik kralln topraklarn geniletmesi ve glenmesi Romallarda pheye yol aar ve o
kralla kar hemen gerekli nlemleri alrlard. Bu bakmdan Appianosun (Mithr.
10)da, iaret ettii zere, Mithradatesin tahta kndan yaklak 15 sene sonra,
Romallar Pontos kralnn meydana getirdii byk imparatorluktan huzursuz olmaya baladlar. Ayrca bk. Shelov 1985, 722.
411
Nikomedesin Paphlagoniay ele geirmeleri onuruna aeralarnn 190. ylnda
(*Bithynia aeras, . ca. 297/296 ylna tarihlenir; bu yzden 190. yl: . ca.
108/107 ylna denk gelir) tetradrakhm bastklar dnlmektedir (Glew 1987, 24
dn. 2). D. G. Glewe (1987, 24 vd. dn. 3-4) gre, sz konusu sikkelerin arka yzlerinde yer alan defne elengi ve palmiye motifleri zaferi simgelemekte olup, Bithynia
Krallnn kazand byk bir zaferin onuruna baslmlardr. Sz konusu zafer
Nikomedesin, . ca. 108/107 ylnda Mithradatesle birlikte Paphlagoniay ele
geirmesiyle ilikili olmaldr. Th. Reinach (19752, 86 dn. 1), Bithynia ve Pontoslularn Paphlagonia istilas iin, . 108 yln nerirken; F. Geyer (19652, col.
2166)de, . 107 yln daha uygun bulmaktadr. Ayrca bk. McGing 1986a, 66 dn.
1; 1986b, 258 dn. 44.
412
Kuzeyinde Pontos Euksenos, gneyinde Galatia, dousunda Pontos, batsnda
Bithynia ile snrlandrlm olan blge.
413
Iust. XXXVII. 4. 3. Strabon (XII. 3. 41 c. 562)de, Paphlagoniann kendi zamanndan ksa bir sre nce eitli hkmdarlar tarafndan ynetildiini ve artk kral
soyunun tkendiini ifade etmektedir. Bu bakmdan Pontos ve Bithynia topraklar
arasna skm olan bu kk lke Mithradates ve Nikomedes tarafndan kolayca
ele geirilmi olsa gerektir.
93
Roma Senatusunda duyulduunda ise, Romallar elilerini yollayarak

blgenin nceki statsne geri dndrlmesini emrettiler414. Bunun
zerine Mithradates VI Eupator Dionysos, belki de artk Roma ile karlaacak gce geldiine inandndan Romallara Paphlagoniann kendisine babasndan miras kaldn bildirdi. Ayrca Paphlagoniay eski
haline getirmek zere in pristinum statum gelen Senatus elilerine
Romallarn babas zamannda bu duruma ses karmadklar halde,
kendisinden blgeyi terk etmesini istemelerine ardn ifade etti.
Daha sonra da Romann btn tehditlerini gz ard ederek Paphlagoniann gneyindeki Galatia Blgesini de hakimiyeti altna ald415. Ayrca Galatia Blgesini egemenlii altnda tutmak iin, krallnn g-
414
Iust. XXXVII. 4. 4. Romallarn Mithradates ve Nikomedese gnderdikleri bu

ltimatomun arkasnda iki neden yatmaktadr. Bunlardan birincisi Mithradatesin
tahta kmasndan itibaren Romallara kafa tutabilecek derecede glenmi olmasdr. Bu yzden Romallar bir zamanlar mttefikleri olduu bu kralln daha da glenmesine olanak salayacak her eit giriimin karsnda yer almlardr. kinci neden ise, Paphlagoniann son krallarndan biri olan Pylaimenesin, . 133-. 129
yllar arasnda Aristonikos syann srasnda Roma saflarnda arpm olmasdr
(Eutr. IV. 20. 1; Oros. hist. V. 10. 2).
415
Iust. XXXVII. 4. 5-6. Bu sralar Romallar Africada Numidia Kral Iugurtaya,
Avrupada ise, bir Germen kavmi olan Cimbrilere kar savamaktaydlar. Her iki
sava da Romallar asndan iyi gitmiyordu. . 110 yl Roma consul A. Postumius Albinusun kardei Aulusun, Iugurta tarafndan (Sall. Iug. XXXVI. 1-XXXIX.
1; Liv. perioch. 64), . 109 yl consul Marcus Iunius Silanus ise, Cimbri kavmi
tarafndan ar yenilgilere uratlmlard (Liv. perioch. 65; Vell. II. 12. 2; Veg. mil.
III. 10). Bu yzden Cimbrilerle savan komutasna Marius getirildi. Marius, .
104 ylnda Senatus elilerini gndererek Bithynia Kral III. Nikomedesten Cimbrilere kar savamak zere yardmc kuvvetler gndermesini istetti. Nikomedes ise,
lkesindeki halkn byk bir ounluunun publicanuslar (vergi mltezimleri) tarafndan vergilerini deyemedikleri iin kleletirildiini ve bu yzden elinde yeterli
asker bulunmadn bahane ederek Mariusa istedii yardm yollayamad (Diod.
XXXVI. 3. 1-2=Phot. Bib. 387b 3-14; ayrca bk. Harris 1979, 97 dn. 4; 1980, 864
dn. 31; Glew 1987, 36 vdd.). Romallarn art arda gelen bu bozgunlar ve o an iinde
bulunduklar zor durum, Mithradatesin Romaya kar bu derece ak bir ekilde
kar kmasna neden olmu olabilir.
O sralar tetrarkhesler tarafndan ynetilen Galatia Blgesi de aynen Paphlagonia gibi merkezi bir otorite tarafndan idare edilmedii iin Mithradates iin ele
geirilmesi kolayd. Bununla birlikte Mithradates, Galatiay silah yoluyla igal
etmekten ok blge zerinde siyasi bir stnlk elde etmi olsa gerektir. nk, .
108 ylndan, . 88 ylndaki kraln Galat katliamna kadar geen sre ierisinde
Galat tetrarkhesleri Mithradatesin dzenledii her seferde onun mttefiki olarak
yannda yer almlardr.
94
neybatsnda, Mithradateion ismini verdii bir kale ina etti416.

Nikomedes ise, Romallara Paphlagoniadaki istila ettii yreleri elinde
tutmasn gerektirecek hibir kant gsteremedi. Karakteri gerei agzlln-hrsn gizledi ve dalavere yoluna gitti. Bu bakmdan elilere
blgeyi en ksa zamanda yasal yneticisine teslim edecei yantn verdi.
Daha sonra da oullarndan birine Paphlagonia krallarnn geleneksel
ismi olan Pylaimenes adn vererek onu Paphlagonia tahtna kard. Bu
surette elileri kandrdktan sonra, onlar Romaya gnderdi417.
Ancak . ca. 103/102 ylna gelindiinde Romallar, Africa418 ve
Kuzey Avrupadaki419 problemlerini zp, eski glerine kavumalarnn ardndan, Kk Asya ve Akdenizdeki sorunlarla daha yakndan
ilgilenmeye baladlar. Bu yzden, . ca. 102/101 ylnda komutanlarndan Marcus Antoniusu Kilikia Trakheia, Pamphylia ve Dou Lykia
sahillerinde konulanan korsanlara kar savamak zere gnderdiler420.
M. Antonius deniz ve kara savalarnda korsanlar yendikten sonra421,
Kilikiay bir Roma eyaleti haline getirdi422.
416
Strab. XII. 5. 2 c. 567; konuya ilikin olarak bk. Reinach 19752, 88; Magie 1950,
198; 1094 dn. 58.
417
418
Marius-Sullann Iugurta zaferi (Liv. perioch. 66; Plut. Mar. IX. 1-X. 6; Sull. III.
1-4; Sall. Iug. LXXX. 1-CXIII. 6; App. Num. 4).
419
Mariusun Teutoni, Ambrones ve Cimbri zaferleri (Liv. perioch. 68; Plut. Mar.
XVI. 1-XXVII. 6; mor. IV. 324 c: De Fort. Rom. 11; Plin. nat. XXXIII. 53. 150).
420
. 102 ylnda Romann Dou eyaletlerini haydutlar ve korsanlardan arndrmak zere gnderdii orator (hatip) lakapl Marcus Antonius (Plut. Ant. I. 1) antik
kaynaklar ve yaztlarda bazen praetor ve bazen ise, proconsul olarak gemektedir.
Cicero (de Or. I. 82) ve Liviusa (perioch. 68) gre, praetor unvanyla PamphyliaKilikiada grevlendirilmi Roma generaliydi (ayrca bk. Tac. ann. XII. 62; Plut.
Pomp. XXIV. 6; Obseq. Prodig. 44). Fakat Rhodoslularn M. Antoniusun komutas altndaki donanma subaylarndan birini onurlandrdklar bir yaztta (IGR IV
1116) ona =proconsul sfatyla hitap etmilerdir. Gene
ayn ekilde, Korinthosta ele geen Latince bir yaztta (ILLRP 1. 342) da M. Antonius, proconsul unvanyla anlmtr. Daha detayl bilgi iin bk. Eilers 2002, 213 vd.
no 44; Arslan 2003a, 94 vd.
421
Liv. perioch. 68; Cic. de Or. I. 82; Tac. ann. XII. 62; Obseq. Prodig. 44; IGR IV
1116; ILLRP 1. 342; daha detayl bilgi iin bk. Broughton 1946, 35 vdd.; Sumner
1978c, 216 dn. 22; Will 19822, 465 vdd.; Souza 1999, 102-104; 107; Ferrary 2000b,
167 vdd.; 185 dn. 115.
422
Romann Gney Anadolu sahillerinde yer alan bu eyaleti her ne kadar provincia
Cilicia olarak adlandrlmsa da, . 102 ylnda Kilikia Blgesinde hibir toprak
parasna sahip deildi (Magie 1950, 285 dn. 15; Souza 1999, 128). nk o sralar
Kilikia Trakheia (Dalk Kilikia) korsanlarn ve yerel yneticilerin; Kilikia Pedias
95
Romallarn Anadolunun gney sahilleri ve Dou Akdeniz deniz ticareti zerinde giderek artan ilgileri ve etkileri Mithradatesi huzursuz
ediyordu. Bu yzden . ca. 102 ylnda elilerini Romaya gnderdi423.
Amac Roma Senatusundaki baz senatrleri parayla satn almak424 ve
Paphlagonia ile Galatia zerindeki hakimiyetini srdrmekti425. Ayrca
son zamanlarda Kappadokiaya olan ilgisi de giderek artm, bu blgenin kontroln elinde tutmak iin yeni planlar yapmaya, stratejiler gelitirmeye balamt426. Bununla birlikte Pontos elileri Romaya gel(Ovalk Kilikia) ise, Seleukos krallarnn kontrol altndayd. Romallarn Cilicia ismini verdikleri eyalet esas itibariyle Pamphylia Blgesinin sahil yrelerinden ibaret
olsa gerekti.
Plutarkhosa (Pomp. XXIV. 6) gre, M. Antonius, . ca. 101/100 ylnda
Romaya dnnde, kazand zaferler onuruna triumphus kutlad (ayrca bk. Souza
1999, 109; 114). Fakat Anadolunun gney sahillerindeki korsanl ortadan kaldrmak iin bir seferden daha fazlasna ihtiya vard. M. Antonius eyaleti terk eder etmez blgedeki korsanlk faaliyetleri artarak devam etti. yle ki, birka sene sonra,
kaderin garip bir cilvesi olarak korsanlar M. Antoniusun kzn kardlar (Cic. Leg.
Man. XII. 33; Plut. Pomp. XXIV. 6).
423
Diod. XXXVI. 15. 1; ayrca bk. Gruen 1968a, 168. Son zamanlarda ne srlen
tezler uyarnca bu eliler Naimanes olu Naimanes ile Maios olu Maiostu. Bunlardan Naimanes/Nemanes Mithradatesin Armenial komutan olup Birinci Mithradates-Roma Sava srasnda Neoptolemos ile birlikte kral adna nemli baarlara
imza atmt (App. Mithr. 19). Daha detayl bilgi iin bk. SEG XLIV 1732 ter.;
XLIX 1374.
424
Diod. XXXVI. 15. 1. nk Romada senatrler ve yksek rtbeli devlet memurlar rvet yoluyla elde edilebiliyordu. Appianusun (Mithr. 12) ifadelerine gre,
Mithradatesin babasnn verdii rvetin onun Phrygia Blgesini almasnda yardmc olduu anlalmaktadr. Zira Sulla da, Aristonikos syannn bastrlmasndan
sonra, Mithradatesin babas Mithradates V Euergetesin blgede dzenlemeler yapan M. Aquilliusa rvet vererek Phrygiann kontroln ele geirdiini iddia etmiti (App. Mithr. 57). Belki de bu yzden M. Aquillius, Romaya dndnde
repetundae=rvet ald sulamasyla mahkemeye verilmi; fakat daha sonradan
bir ekilde aklanmtr (App. civ. I. 22; ayrca bk. Cic. Cluent. XLV. 127).
Daha sonradan Mithradatesin bizzat kendisinin de Phrygiay elinde tutabilmek
iin Romal bir generalle ahlaksz bir pazarlk yapmak zorunda kaldn ve ona ykl bir miktarda rvet verdiini, gene Appianostan (Mithr. 13) reniyoruz. Konuya
ilikin olarak ayrca bk. Drew-Bear 1972a, 81 vd. dn. 14-22; Broughton 1987, 55 dn.
17.
425
Reinach 19752, 88 vd.; Magie 1950, 1093 vd. dn. 57; Olshausen 1978, col. 423;
Broughton 1987, 55.
426
Mithradates, . 116 ylnda Gordiosu kullanarak Kappadokia Kral Ariarathes
VI Epiphanes Philopatoru ldrtm ve yerine henz ocuk denecek yata olan
Ariarathes VII Philometoru geirmiti. Bylelikle kraln yann ufaklndan tr
96
diklerinde . ca. 103 yl halk tribunusu L. Appuleius Saturninus tarafndan hakarete uradlar. Fakat Saturninusun bu tutumu dier senatrler tarafndan ius gentiuma=uluslararas hukuka uygunsuz ve
ahlak d bulunarak hakknda soruturma ald427. Davaclarn bizzat
senatrler olmalar nedeniyle dava Senatusta grld. Saturninusun
adaleti bozduu ve elilere kar byk =saygszlk ettii gerekesiyle lm cezasyla yarglanmas kararlatrld. Durumun ciddiyetini kavrayan Saturninusu byk bir korku ve endie kaplad. Alayp
yalvararak davaclarn dizlerine kapanmasnn, ellerine sarlmasnn kendisine hibir faydas olmad428. Mahkum edilip, lm cezasna arptrlmak ya da btn vatandalk haklarndan ve statsnden mahrum edilerek Mithradatese teslim edilmek zereyken, Roma halknn kendisine
acmas ve karar gn mahkemeye gelerek onu desteklemesi sayesinde
beklenmedik bir ekilde akland. Daha sonra da ayn insanlar tarafndan tekrar . ca. 101 ylnda tribunus seildi. Bylelikle tribunusluun
verdii dokunulmazlk zrh sayesinde belirli bir sreliine dmanlarndan kurtuldu429. Pontos elileri ise, biraz zor da olsa grevlerini
yaptktan sonra, lkelerine dndler430.
Kappadokia Krall belirli bir sre annesi Mithradatesin kardei Laodike tarafndan ynetilmiti (Pomp. Trog. prolog. 38=Iust. XXXVIII. 1. 1). Ayrca bk. Simonetta 1961, 16 vd.; 1977, 30 vdd.; Saprykin 1996, 188 vd.
427
Tarihin her dneminde //legati=eliler, yazl olmamakla
birlikte devletler aras hukukun en temel yasalarndan biri olarak yabanc bir lkeye
gnderildiklerinde ya da yabanc bir lkeden geldiklerinde /sancti=kutsal ve haysiyetlerine dokunulmaz kabul edilmilerdir (ayrca bk. Hdt. VII.
134-137; Mosley 1973, 81 vdd.). Romallar da yabanc elilere olduu kadar kendi
elilerine kar ius gentiuma aykr davranlarda bulunanlara ok sert tedbirler
almlardr (ayrca bk. Liv. perioch. 52; Cic. Leg. Man. V. 11). Daha detayl bilgi
iin bk. Weinrib 1968, 32 vdd.; Broughton 1987, 50 vdd.
428
Diod. XXXVI. 15. 1-2=Const. Porph. de legat. I. 33.
429
Diod. XXXVI. 15. 3=Const. Porph. de legat. I. 33; ayrca bk. Gruen 1968a, 168
vd. dn. 59-61; Broughton 1987, 55 vd. Bu durumu A. Keaveney (19862, 43 vdd.)da,
Saturninusu dostu Mariusun komutay almas iin, Pontos kralyla Romallar savatrmak istemesiyle aklamaktadr.
430
Broughton 1987, 55. yle ki, Senatus yeleri, o an iin Kk Asyadaki blgesel meselelere ilikin herhangi bir karar/consultum almay gerekli grmemilerdir.
Bylelikle Romallar ne daha nce talep ettikleri gibi, Pontos Kral VI. Mithradates
ile Bithynia kral III. Nikomedesten igal ettikleri Paphlagonia Blgesini boaltmalarn istemiler ne de Kappadokia meselesine bir aklk getirmilerdir.
97
Mithradates, imdi Kappadokia Kral Ariarathes VII Philometorla

kz kardei Laodikenin oullarn ortadan kaldrmay tasarlyordu431.
Ancak Mithradates bu planlarla megulken, Bithynia Kral III. Nikomedes, kendisinden nce davranarak . ca. 103/102 ylnda Kappadokia
Blgesini istila etmiti. Bu haber Mithradatese ulatnda ise, kz
kardei Laodikeye yardm etme bahanesiyle ordusunu Nikomedesi
Kappadokiadan kovmak zere gnderdi. Bununla birlikte Laodike,
daha Mithradatesin birlikleri Kappadokiaya varmadan Nikomedesle
anlaarak onunla evlendi432. Daha sonra da, aceleyle Nikomedesle birlikte Bithyniaya dnd. Bu duruma sinirlenen Mithradates, Nikomedesin konulandrm olduu btn garnizonlar Kappadokiadan srd.
Nikomedes bu duruma tepkisini sava alanndan ziyade Roma Senatusunda dile getirdi. Mithradates ise, Kappadokia tahtna kz kardei
Laodikenin byk olu; yeeni Ariarathes VII Philometoru kartarak
onu tekrar kral ilan etti. Ancak Mithradatesin bu bir hayli iyi izlenim
uyandran hareketi, onun ksa sre sonraki davranlaryla glgelendi433.
nk kral, ksa sre sonra, VII. Ariarathesten phelenmeye balad.
Bunun zerine Mithradates . ca. 100/99 ylnda434 Gordiosun eskiden
431
Iustinusa (XXXVIII. 1. 1) gre, Mithradates imdi, babasndan sonra ocuklar

Kappadokia tahtna geecek olurlarsa gz dikmi olduu blgeyi hakimiyeti altna
geiremeyeceini dnerek VI. Ariarathesin ocuklarn da ortadan kaldrmay
dnyordu.
432
Iust. XXXVIII 1. 2-4; ayrca bk. OGIS 345; Daux 1933,77 vdd.; Mastrocinque
1999, 10 dn. 2. Bu durumda Laodike, kocas VI. Ariarathes gibi olunun da ldrlmesini istemediinden, III. Nikomedesi Kappadokiaya davet ederek onunla
evlenmi gibi grnmektedir. Zira Laodikenin Nysa isimli kz III. Nikomedesin
olu, Philopator lakapl Nikomedesle evliydi (Simonetta 1961, 16; 1977, 30).
Kralienin byle davranmasndaki neden onun kardei Pontos Kral VI. Mithradatesle iyi ilikiler iinde olmadn dorulamaktadr. Aksi taktirde Nikomedes,
Mithradatesin haberi olmadan byk bir orduyla Anadoludan geerek bu kadar
ksa sre iinde Kappadokiay istila edemez ve kendi kz kardeiyle evlenemezdi.
Sonu olarak, sebebi her ne olursa olsun Laodike byle davranmakla kardei VI.
Mithradatesi kendisinin ve Bithynia Krallnn en byk dmanlarndan biri haline getirmitir. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Glew 1977b, 388 dn. 34; 1987, 24
vdd.; Will 19822, 473 vdd.; Sherwin-White 1984, 105 vdd.; McGing 1986a, 83;
2003, 85.
433
Iust. XXXVIII 1. 5. Mithradatesin o zamanki Kappadokia kontrol sadece blgeyi Pontosa bal bir vasal krallk konumuna getirmekti. Eer isteseydi Kappadokiay kolaylkla kendi hakimiyeti altna alabilirdi (Glew 1977b, 388 dn. 11).
434
Mithradatesin Kappadokia zerine dzenledii bu seferin tarihi tartmaldr.
Bu konuda ne bize bilgi veren Iustinusun (XXXVIII 1. 6-10) bu olay zerine yazdklarndan ne de nmismatik buluntulardan yola karak belirgin bir zamansal
98
ynetimi altnda bulunan Kappadokiadaki yreleri ona tekrar iade edecekmi gibi yaparak Kappadokiaya doru ordusuyla yola kt. Eer
VII. Ariarathes, Gordiosun Kappadokiann baz blgelerindeki hakimiyetini reddederse bu durumu sava bahanesi sayacakt; yok eer, kabul
ederse gen kral da ayn babas gibi Gordios tarafndan ksa sre sonra
ortadan kaldrlacakt435. Ancak Mithradatesin ne yapmaya alt Ariarathes tarafndan anlald ve Gordiosu reddetti436. Kzgnlktan ileden kan gen kral babasnn lmnden nce ve sonra lkesinden srgne gnderilenlerin hepsini geri ard. Ayrca yardm talebine olumlu
karlk veren komu krallklarla birlikte byk bir ordu meydana getirdi437. yle ki, 80.000 yaya, 10.000 svari ve 600 trpanl arabadan oluan bir orduyla Kappadokiaya doru ilerleyen Mithradatese kar denk
bir kuvvet oluturdu. Ksa srede komu krallklarn desteiyle bylesine byk bir ordu toplayan gen Ariarathese kar yaplacak bir savan
kendisi iin de bir ykm getirebileceinden phelenen Mithradates ise,
taktik deitirdi ve hileye bavurdu438. Elbisesinin altna bir kama gizleyerek gen kral iki ordu arasnda kararlatrlan bir yerde bulumaya
davet etti. Krallar arasnda ngrlen grmenin konvansiyonel silahszlk ilkesi uyarnca Ariarathes tarafndan kral aramak zere grevlendirilen eli zellikle Mithradatesin karnnn altn ve kasklarn olduka
dikkatli bir ekilde incelemeye balad. Bunun zerine kral grevliye:
dikkatli olmasn; nk arad silah bulamayacan; fakat kendisini
byle incelemeye devam ederse yaknda baka bir silah bulacan syledi439. Bu surette suikast arac, kraln esprisi altnda gizlendi. Bunun
karm yapmak zordur. Bu bakmdan; ancak relativ kronoloji nda bir tarih elde
edilebilir. Zira, . ca. 102/101 ylnda Mithradates adna Delosta yaplan antta yer
alan heykelinden ve yaztlardan yola karak Kappadokia Kral Ariarathes VII
Philometorun o sralar hayatta ve krallnn banda olduu bilinmektedir (I.Dlos
1576; 1562). Dier yandan Marius, . ca. 99/98 ylndaki Kappadokia gezisi srasnda Mithradatesle karlap onunla konutuunda ise (Plut. Mar. XXXI. 1-3),
Ariarathes lmt. Bu bakmdan sz konusu sefer iin terminus post quem verilebilecek en erken tarih . ca. 102/101; terminus ante quem verilebilecek en ge
tarih ise, . ca. 99/98 yllardr. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Mrkholm 1968,
255 dn. 2-3.
435
Iust. XXXVIII 1. 6.
436
Zira Ariarathes ne Pontos kuklas bir kral ne de krallnda bir bakasnn sz
sahibi olmasn istemitir. Bu durum Mithradatesin phelerini dorulam ve
Pontos-Kappadokia ilikilerini kopma noktasna getirmitir.
437
Iust. XXXVIII 1. 7-8.
438
Iust. XXXVIII 1. 8.
439
Iust. XXXVIII 1. 9.
99
zerine Mithradates, yeeni Kappadokia Kral Ariarathesi saray muhafzlarnn yanndan ald. Krallar iki ordu arasnda konuarak yrmeye
baladlar. Fakat Mithradates, her iki ordu askerlerinin gzleri nnde
Ariarathes VII Philometoru ldrd. Daha sonra o sralar 8/9 yalarndaki olunu Ariarathes IX Eusebes Philopator unvanyla Kappadokia
kral ilan etti ve ona kral naibi olarak Gordiosu atad440.
Romallar bu sefer Mithradatesin Kk Asyadaki bu hareketi karsnda tam anlamyla kaytsz kalmadlar. . ca. 99/98 ylnda nl generalleri Mariusu, grnte dinsel nitelikli olan bir gezi kisvesi altnda
Kappadokia ve Galatia blgelerinde incelemelerde bulunmak zere
Anadoluya gnderdiler. Mariusun yolculuunun asl amac ise, bu
blgelerin Mithradatese kar savunulmasn ve Anadolunun gittike
glenen krallna kar dzenlenecek olas bir harekata bakomutanl stlenmekti441.
440
Iust. XXXVIII 1. 10. Memnon (30. 1) ve Pompeius Trogusa (prolog. 38) gre
ise, Mithradatesin ldrd yeeninin ismi Arathesti.
Mithradatesin Kappadokia tahtna geirdii olu, kendisinin klk deitirip
Anadoluda gezerken kardei Laodikeden olma ocuu olsa gerektir. Kral aynen,
. ca. 109/108 ylnda Nikomedesin kendi olunu Pylaimenes olarak Paphlagonia
kral ilan etmesi gibi, kendi olunu IX. Ariarathes olarak Kappadokia kral ilan etti.
nk bu zamana kadar Nikomedesin hilesi ie yaram ve kimse Bithynia kralndan Paphlagoniay boaltmasn istememiti. Fakat Nikomedesin Romayla olan
ilikileri her zaman iin Mithradatesten daha iyiydi. Ayrca Nikomedes, olunu
Pylaimenes ismiyle Paphlagonia tahtna karttktan ksa sre sonra, . 103 ylnda
Romallarn Siciliadaki kle ayaklanmasn bastrmasnda 800 kiiden oluan seme
birliklerini Lucius Licinius Lucullusun yardmna gndermiti (Diod. XXXVI. 8.
1=Phot. Bib. 390a 4-11). Bu bakmdan Romallar en azndan o sralar, Nikomedesin dolayl da olsa Paphlagoniann bir blmn kontrol altnda tutmasna ses
karmyorlard. Burada dikkat edilmesi gereken bir nokta ise, Romallarn hibir ekilde Mithradatesten yardm talebinde bulunmu olmamalardr!
441
Appianos (Mithr. 10) ve Plutarkhosa (Sull. V. 3) gre, Romallar artk Mithradatesin gc ve imparatorluunun byklnden dolay endielenmeye balamlard (ayrca bk. Memnon 30. 2-3; Plut. Mar. XXXI. 2-3). Tecrbeli general Marius
ise, belki de daha o zamandan Mithradatesin Romayla arpabileceini ya da er ya
da ge Romallarn onunla savaacan anlamtr. Bu yzden, o tarihten itibaren
Mithradatese kar yaplacak bir seferin komutasn almak iin elinden geleni yapmaya balamtr. Marius, bylelikle Romada sarslm olan otoritesini yeniden
dzeltmeyi amalamaktadr (Luce 1970, 165 vdd.; 182 dn. 88). Ayrca kr. Saprykin
1996, 192 vd.; Pastor 1999a, 506 dn. 1-2.
Fakat Cicero (Fam. I. 9. 16) ve Plutarkhosa (Mar. XXXI. 1) gre, Mariusun
aniden Kk Asyaya bir gezi dzenleyerek Kappadokia ve Galatiadaki Ana Tanra kltlerinde kurban sunmak istemesindeki en nemli neden srgne gnderdii
100
Bu yzden Marius,
Kappadokiada
Mithradatesle yapt bir grme srasnda belki de onu
kkrtmak amacyla:
, ,

=
Ey kral, ya RomalMarius
VI. Mithradates
lardan daha gl
olabilmeyi dene, ya da emredilen eyi sessiz bir biimde yap! demitir442. Daha sonra da sava giriimlerinden bir sonu alamadan Romaya
dnmtr443.
politik dman Quintus Metellus Numidicusun Romaya geri dnmesiydi (ayrca
bk. Liv. perioch. 69). Marius, Metellusun srgnden geri dnerek Romaya triumphus dzenler gibi girmesini engelleyemedii ve muhalifinin zafer gnnde
Romada bulunmak istemedii iin Anadoluya gitmitir. Daha detayl bilgi iin bk.
Badian 1959a, 300 dn. 72-73; Gruen 1965, 576 vdd.; 580; 1968a, 190 vd. dn. 14-16;
Luce 1970, 162 vdd. Metellus ile Marius arasndaki inimicitiae=dmanlk zerine
daha detayl bilgi iin bk. Cic. de prov. Cons. VIII. 19; Epstein 1987, 19 dn. 54; 36
vd.; 41; 55; 61; 67; 75; 137 dn. 120; Kallet-Marx 1990, 129 vdd.
442
Plut. Mar. XXXI. 1-3. Memnona (25. 3) gre, benzer bir cmle daha nceden
skender tarafndan Romallara sylenmiti:
, , , =tpk skender Asiaya geerken; eer ynetmek istiyorlarsa, ya gl olmalarn, ya da daha gl olanlara boyun emelerini yazdktan sonra, Romallar yeteri
derecede talantadan altn bir elengi gnderdiler. Ayrca kr. Arr. anab. VII. 15. 56. Pseudo Kallisthenese (I. 30. 1) gre de, skender benzer szleri: Africallara:
=ya daha gl olunuz
ya da daha gllere vergileri deyiniz ve Atinallara: (Ps.-Kallist. II. 1. 11)

=ya daha gller olunuz ya da daha gllere boyun
einiz ve ylk bin talantay vergi olarak deyeceksiniz demitir. Konuya ilikin
olarak ayrca bk. Pastor 1999a, 106 vd.
443
Sherwin-White 1977a, 74 dn. 87; Sullivan 1980, 1129 dn. 19; ayrca bk.
McGing 1986a, 76 dn. 38-40.
101
Ancak idarecilerin insanlk d davranlarna ve kaprislerine dayanamayan Kappadokiallar Mithradatesin kendilerine atad yneticilere kar ayaklandlar. Ardndan, . ca. 97 ylnda Mithradates tarafndan ldrlen kraln kardei Ariarathesi Asia Eyaletinden kendilerine
kral olmas iin ardlar444. Bunun zerine Kappadokiaya dnen Ariarathes soylularn yardmyla Kappadokia tahtn elde etti. Bir yl iki ay
boyunca kendi adna sikke bastrabildi445. Fakat ksa sre sonra Mithradates byk bir orduyla tekrar Kappadokiay igal etti. VIII. Ariarathesi bozguna uratp, onu Kappadokia Krallndan kovdu. Gen
adam yenilginin verdii kederle hastalanarak ld446. Bylelikle Kappadokia tahtna tekrar olu IX. Ariarathesi, onun kral naipliine de Gordiosu getirdi.
Bu durum karsnda III. Nikomedes, Mithradatesin Kappadokiann
hakimiyetini eline geireceinden ve ksa sre sonra da kendi krall
Bithyniay istila edeceinden korktu. Bu yzden asil grnl bir
genci, ldrlen Kappadokia kralnn nc olu sfatyla Romaya
gnderdi. Senatustan Kappadokia Kralln talep ettirdi. Ayrca eskiden VII. Ariarathesin imdi ise, kendi kars olan Kralie Laodikeyi
Romaya gndererek gencin hikayesini dorulatt447. Mithradates bu
durumdan haberdar olduunda, Gordiosu Roma Senatusuna yollayarak
Kappadokia tahtndaki kraln Romallara Aristonikos syan srasnda
yardm ederken len Ariarathesin olu olduunu iddia ettirdi448. Fakat
Romallar her iki kraln da hrsla birbirini sulayp kafadan uydurduklar
hayal rn hikayelerle Kappadokia tahtn elde etmeye altklarnn
farkna vardlar. Bylelikle Kappadokiay Mithradatesten, Paphlagoniay da Nikomedesten almaya karar verdiler449. Bu yzden, . ca. 96
444
Iustinusa (XXXVIII. 2. 1) gre, Kappadokial soylular ipsum Ariarathen nomine, ab Asia, ubi educabatur, revocant=bizzat Ariarathesi eitim grd
Asia (Eyaletinden) geri ardlar. Belki de, bu srada Ariarathes bir yandan da
srgnden Romallarn yardmyla krallna dnmek iin hazrlanyordu.
445
Rubinsohn 1993, 15 dn. 40; 45; ayrca bk. Mrkholm 1968, 256; 1969, 22; 29
dn. 4; Callata 1997, 195 vdd. graf. 1.
446
Iust. XXXVIII. 2. 2.
447
Iust. XXXVIII. 2. 3-4.
448
449
Iust. XXXVIII. 2. 6. Romann Nikomedes ve Mithradatesin Kappadokia zerindeki bu davranlarna kar ald tavra ilikin genel bir kan elde etmek iin ayrca kr. Rawson 1975, 150 vdd.
102
ylnda450, princeps Senatus Marcus Aemilius Scaurus bakanlndaki

bir heyeti legatio Asiatica Kk Asyaya gndererek, Senatus
consultumu Nikomedes ve Mithradatese bildirdiler451. Daha sonra her
iki krala da hakaret etmemek ve onlar yattrmak iin Paphlagonia ve
Kappadokiay zgr ilan ederek onlara kendi kanunlaryla yaama hakkn tandlar452. Bylelikle Mithradates, Kappadokiadan Ariarathes
olarak adlandrd oluyla Gordiosu, Nikomedes ise, Pylaimenes olarak adlandrd olunu Paphlagoniadan geri ekmek zorunda kald453.
Fakat daha sonra Kappadokial eliler Romaya gelip uluslarnn
balarnda bir kral olmadan hayatta kalamayacaklarn iddia ederek,
kendilerine verilen zgrl reddettiler. Dahas kendilerini bu bamszlktan kurtarmalar iin Romallara yalvarmakla kalmayp; nk
buna dayanamadklarn sylyorlard; ayrca balarna bir kraln atan450
Sz konusu olayn gerekletii tarihe ilikin deiik grler ve tartmalar iin

ayrca bk. Gruen 1966a, 56 vd.; 1968a, 206; Bauman 1967, 62; Broughton 1986, III
11; Rubinsohn 1993, 18 dn. 59.
451
Valerius Maximusa (III. 7. 8) gre, Scaurus sz konusu grevi srasnda quod
ab rege Mithridate ob rem republicam prodendam pecuniam accepisset=Kral
Mithradatesten rvet alarak devlete ihanet ettii gerekesiyle lex Varia de maiestate Varius tarafndan aleyhinde dava almtr (ayrca bk. Flor. epit. II. 5. 6).
Asconius (pro Scaur. XXI. 18) ve Ciceroya (Scaur. I. 1. d-e) gre ise, Scaurus,
Romaya dndnde Q. Servilius Caepius tarafndan lex Serviliaya aykr hareket
ettii gerekesiyle Q. Variusun tribunus plebislii srasnda dava edilmitir. Daha
detayl bilgi iin bk. Badian 1954, 101 vdd.; 1956, 118 vdd.; 1959a, 302; 1969, 448
vdd.; Nicolet 1966a, 541; Gruen 1966a, 56 vd. dn. 145-148; 1968a, 206 dn. 71; Luce
1970, 171 vdd. dn. 46-47; Gabba 1976, 87 vdd.; Alexander 1981, 1 vdd.; Maslakov
1984, 490 vdd.; ayrca kr. Kallet-Marx 1989, 310 dn. 21.
Mithradates ise, Mariusun Roma ak szllyle kendisine vermi olduu
d tutmu ve Romallar kar hareket tarzn modus operandi deitirmitir.
O sralar Romayla direkt bir atmaya girmek istemediinden olsa gerek, sessizce
Kappadokia topraklarn terk etmitir.
452
Strab. XII. 2. 11 c. 540; Iust. XXXVIII 2. 7. Mithradates ise, . 89 ylnda
Ephesos kentinde Anadolu halklarna ve ordusuna verdii sylevde, Romallarn
Kappadokiay kendisine hakaret etmek iin bamsz ilan ettiklerini ileri srmektedir (Iust. XXXVIII. 5. 9).
453
Nikomedesin olunun Paphlagoniadan ekilmesiyle blge tekrar Paphlagoniallarn kontrolne gemi gibi grlmektedir. nk, . 95 ylndan . 89
ylna kadar Paphlagonia tahtnda yine Pylaimenes adyla anlan bir kral hkm
srmtr. Ancak sz konusu kral Birinci Mithradates-Roma Savann balamasyla (. 89) Mithradates tarafndan krallndan srlm ve Paphlagonia bir kez
daha Pontos hakimiyeti altna girmitir (Oros. hist. VI. 2. 2; Eutr. V. 5. 2).
103
masn rica ettiler. Herhangi bir ulusun zgrlkten bu kadar bkkn

olabileceine aran Romallar, onlarn oylamayla aralarndan diledikleri bir kimseyi semelerine izin verdiler.
Onlar da, . ca. 96/95 ylnda Ariobarzanesi kendilerine kral setiler454.
Bu sralar, . 95 ylnda II. Tigranes,
Parth Kral II. Mithradatesin yannda uzun
sre rehine kaldktan sonra, babasnn
lm zerine Armenia tahtna kmak
zere krallna geri dnmt. Parth kralnn destei ve sarayndaki yakn arkadalarnn yardmlaryla ksa sre iinde
I. Ariobarzanes
Armenia tahtn ele geirdi455. Romallarla
uzun sredir savamay dnen Pontos Kral VI. Mithradates ise,
Armenia Krallnn bana geen II. Tigranesle ittifak kurmak zere
harekete geti456. Gordiosun yardmlaryla Tigranesi, yeni Kappadokia kral,
uyuuk Ariobarzanesin topraklarna
saldrmaya ikna etti. Ayrca Tigranesle
olan mttefikliini glendirmek iin,
onu kz Kleopatra ile evlendirdi457. Bu
sava sonucunda Romallar kzdracan dnmeyen Tigranes, Kappadokia
topraklarn istila etti. Daha Tigranes,
Kappadokia topraklarnda ilerlerken,
Ariobarzanes bir an nce servetini toII. Tigranes
parlayarak kralln terk etti ve Romaya snd. Tigranes ise, blgede ele geirdii insanlar ve deerli
eyalar yanna alarak kendi topraklarna ekildi. Bylelikle
Kappadokiadaki kentler ve topraklar dolayl da olsa bir kez daha
454
Strab. XII. 2. 11 c. 540. Iustinusa (XXXVIII. 5. 9) gre, Kappadokiallar kararl bir ekilde zgr olmaktansa balarna kral olarak Gordiosun atanmasn istediler. Fakat o Mithradatesin dostu diye, Senatus bu istei reddetti. Daha sonra da
Kappadokiaya kral olarak Ariobarzanesi tayin etti (Iust. XXXVIII. 2. 8).
455
Dobbins 1974, 69 vd.; 78.
456
Iust. XXXVIII 3. 1.
457
Iust. XXXVIII 3. 2; ayrca bk. Memnon 43. 2; Plut. Luc. XXII. 1; 5.
104
Mithradatesin egemenlii altna girdi458 ve Gordios blgeye gnderildi459.

Kappadokiada bu olaylar cereyan ederken Romallar hem lex de
Cilicia Macedoniaque provinciis hem de lex de provinciis praetoris
olarak adlandrlan yasa460 uyarnca Kk Asyann gney sahillerindeki korsanlar temizlemek zere yeni bir giriimde bulunuyordular. Bu
yzden yetenekli komutanlarndan Lucius Cornelius Sullay Cilicia
Eyaletine praetor olarak atadlar461. Ama Sullann, . ca. 95/94 yln-
458
Iust. XXXVIII 3. 3; ayrca kr. App. Mithr. 10. Daha detayl bilgi iin bk. Fest.
Brev. XI str. 14-15; Eadie 1967, 122 vd.; Dobbins 1974, 69 vd.; Manaseryan 1985,
109 vdd.; 118.
459
Burada Gordiosun mu; yoksa kraln olu IX. Ariarathesin mi blgenin kral
olaca belli deildir. Bununla birlikte kesin olan bir ey varsa; o da Mithradatesin
Kappadokia zerindeki kontrolnn halen indirekt ekilde olduudur.
460
Romallar, . 101-99 ylnda Akdenizde giderek artan korsanla kar bir
kararname Senatus consultum yaymladlar. Bu yasayla Romallar, populus Romanus ile dost ve mttefiklerinin Akdenizde rahata ve gvenle deniz yolculuu yapabilmeleri iin denizleri korsanlardan temizleyeceklerine sz veriyorlard. Bu yzden
Kbrs, skenderiye, Msr, Kyrene ve Seleukos krallar ile Romallarn dost, mttefik halinde olduklar sahil kentlerine ulatrmak zere Rhodoslular vastasyla mektuplar yolladlar. Ayrca yasa uyarnca, sz konusu krallklara gnderilen bu mektuplarn her birinin kendi geleneklerine gre, kentlerindeki tapnak ya da agoralarda herkes tarafndan grlebilecek ekilde sergilenmesini istediler. Zira bu
mektuplarla onlarn ne krallklarn ve topraklarn ne de dalarn korsanlar iin
merkez sleri olarak kullandrmamalar ve oralarda kimsenin mevzilenmesine olanak vermemeleri konusunda uyardlar. Ayrca limanlarnda garnizonlar bulundurarak mmkn olduu lde korsanlar kendi topraklarndan uzaklatrmaya almalarn tavsiye ettiler. Kendileri ise, eyaletlerde ynetimi ellerinde bulunduran
magistratus, praetor ile praefectus praesidiuslara glerinin yettii lde hakimiyetleri altndaki topraklarn gvenliini salamalar ve korsanlarn buralara yerlemesine olanak vermemeleri konusunda emirler yolladlar. Bylelikle her
magistratus ya da promagistratus ile herkes bu ekilde korsanla kar ellerinden
geleni yapmak ve bunun nasl yaplacana dikkat ederek hep birlikte uygulamaya
koymak zere harekete geti. Daha detayl bilgi iin bk. Jones 1926, 162 vdd.;
Sumner 1978c, 217 vd.; Kallet-Marks 1995,236 vdd.; Clarke 1997, 103 dn. 59-60;
Arslan 2003a, 94 vd.; 2003b, 201 vd.
Sz konusu yasaya ilikin belgelerden biri L. Aemilius Paulusun Delphoida
adad bir antn zerinde, bir dieri ise, Knidosta ele gemitir. Yaztlara ilikin
olarak bk. SEG III 378; Hassall 1974, 195 vd.; Sumner 1978c, 215 vdd.; Badian
1979, 153 vdd.; Shaw 1990, 220 dn. 63-65; Crawford 1996, 231-270; Souza 1999,
108 vd.
461
Auct. Liber de Vir. ill. 75. 4.
105
da462 Ciliciaya doru yola kt srada Romallar Armenia Kral II.

Tigranesin Kappadokiay igal ettii haberini aldlar. Bu yzden
Sullaya yeni bir talimat yolladlar. Gerek Romallar, gerekse Sulla asndan o an iin Kappadokia Kral Ariobarzanes I Philoromaiosu tekrar
Kappadokia tahtna oturtmak Kilikiadaki korsanl bastrmaktan daha
nemli ve prestijli bir iti463. Ancak Sulla az bir kuvvetle Kappadokia
zerine yrd srada toporafyann zorluklar ve Mithradatesin
komutan Arkhelaosun kendisinden ok daha stn olan kuvvetlerinin
basks yznden atekes ilan ederek bar grmelerine balamak
zorunda kald. Bu suretle atekes anlamasnn verdii avantajlardan
yararlanp, dmann dikkatini baka yne ektikten sonra, kendisini ve
ordusunu Arkhelaosun elinden kurtarabildi464. Daha sonra da, Kappadokiaya yapt ufak bir sefer sonucunda, Kappadokia ve Armeniallarn kar koymasna ramen465 Armenia birliklerini ve Gordiosu blgeden kovarak, . ca. 94 ylnda I. Ariobarzanesi tekrar Kappadokia
kral yapt466. Parthia ve Kappadokia krallklaryla Euphrates kysnda
bir anlama imzaladktan sonra, Romaya dnd467.
462
Sherwin-White 1977b, 173 vdd.; 182; Sumner 1978a, 395 vd.; 1978c, 216 dn.
21; ayrca kr. Broughton 1986, 73 vd.; Brennan 1992, 132 vdd.
463
Badian 1959a, 284 vd.; 1964, 161 vd.; McGing 1986a, 78 dn. 45; Cagniart 1991,
287 dn. 7. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Rubinsohn 1993, 18-19 dn. 59.
Romallar asndan u da gz nnde bulundurulmas gereken bir gerekti ki;
Romallar her zaman Hellenistik krallklarla savamay Dou Akdenizdeki korsanl bastrmaktan daha nemli bir i olarak grmlerdir. Daha detayl bilgi iin bk.
Arslan 2003a, 95 vd.
464
Frontin. strat. I. 5. 18. Bununla birlikte Appianosa (Mithr. 10; 57) gre, Mithradates, sava nedeni causus belli yaratmamak iin, Romallarn isteine imperium
populi Romani boyun eerek Kappadokiay boaltmtr (Cagniart 1986, 174 vd.).
465
Byk bir ihtimalle Gordiosun ve ona destek veren Armeniallarn hakimiyetindeki kuvvetler de, . 188 ylndan itibaren ilk defa Kk Asya ya bir ordu yollayan Romallarnki kadar az sayda askerden meydana gelmekteydi (Badian 1959a,
287 dn. 31; 289; Sherwin-White 1977a, 72; 1977b, 174 vd.; ayrca bk. McGing
1986a, 78 vd.). Daha detayl bilgi iin bk. Arnaud 1991, 55 vdd.
466
Liv. perioch. 70 dn. 4; Plut. Sull. V. 3; ayrca kr. App. Mithr. 10; 57; Iust.
XXXVIII. 3. 3. Bylelikle, . 94 ylnda Ariobarzanes, Kappadokia Krallndaki
ikinci ylnda kendi adna drakhm basmaya devam etti. Daha detayl bilgi iin bk.
Simonetta 1961, 41 vd.; McNicoll 1973a, 181 vdd. no 2-48; 1973b, 187 no 4; 5b;
McGing 1986a, 172 vdd.; Rubinsohn 1993, 19 dn. 59; Mastrocinque 1999, 32 vdd.
467
Liv. perioch. 70 dn. 5; Plut. Sull. V. 4-6; Fest. Brev. XV str. 6-8; Ampel. XXXI.
2; ayrca bk. Flor. epit. I. 46. 4. Velleius Paterculus (II. 24. 3) ise, yanlarak Sulla ile
Parthia elilerinin grmesini Birinci Mithradates-Roma Savandan sonraya tarihlemektedir.
106
Bu arada Bithynia Kral Nikomedes III Euergetes, . 94 ylnda zehirle468 ya da yallktan ld469. Bunun zerine Romallar kraln,
Kappadokia prenseslerinden VI. Ariarathesin kz Nysadan470 olma
olu, Nikomedes IV Philopatoru Bithynia Krallnn bana geirdiler471. Bununla birlikte Bithynia tahtnn
varisi IV. Nikomedese kar gayri meru
kardei Sokrates ayaklanarak nce Romallara bavurmu; fakat onlardan arad
destei bulamaynca, Pontos Kral VI.
Mithradatese mracaat etmiti472. Iberia,
Parthia, Media, Skythia ve Armeniallar
ile ittifak ierisinde olan Mithradates
ise473, bu sralar Sarmatia ve Bastarnai
IV. Nikomedes
kavimlerini egemenlii altna almakla
meguld474. Ancak bu durumu kendisi iin iyi bir frsat olarak gren
kral475, Sokratese yardm etmeye karar verdi. nk Bithynia tahtnda
468
Licin. XXXV. 87 Criniti.

App. Mithr. 7; Iust. XXXVIII. 3. 4.
470
Nysa: Licinianusa (XXXV. 89 Criniti) gre, Nisam Ariarathis Cappadocus regis filiam=Kappadokiann Ariarathesler slalesine mensup prenses; Memnona (30. 3) gre, =Bithynia Kraliesi; Iustinusa
(XXXVIII. 5. 10) gre ise, saltatricis=danszdr.
471
App. Mithr. 7; 10; Iust. XXXVIII. 3. 4; Licin. XXXV. 84 Criniti; Memnon 30. 3.
472
App. Mithr. 7; 10; Cic. de Or. III. 229; Licin. XXXV. 85-94 Criniti; ayrca bk.
Memnon 30. 3; Iust. XXXVIII. 3. 4.
473
Memnon 30. 3; ayrca bk. App. Mithr. 15.
474
Plut. mor. IV. 324 c: De Fort. Rom. 11. Mithradates, Sarmatia ve Bastarnai
kavimlerini ksa sre iinde gle olduu kadar diplomasiyle de kendi hakimiyetine
alm olsa gerektir. nk bu tarihten ve Birinci Mithradates-Roma Savandan itibaren yukarda sz edilen kavimler Pontos kralnn mttefikleri olarak onun yannda Romallara kar arpmlardr. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Iust.
XXXVIII. 3. 6; App. Mithr. 15; 19; 69; 71; Memnon 39. 2.
475
nk Bithynia Blgesi, Kk Asyann kuzeybatsnda, kuzeyinde Pontos
Euksenos (Karadeniz), gneyinde Phrygia, Galatia, batsnda Propontis (Marmara
Denizi), dousunda Paphlagonia ve Galatia ile snrd. Ayn zamanda Pontos Euksenos ile Propontisi birletiren Bosporos Boazndaki Byzantion kentiyle Karadeniz
havzasnn Ege ve Akdenize alan kaps konumundayd (Poyb. IV. 38. 3-6). Stratejik konumu dolaysyla Karadeniz ticaretinin kilit noktas olan blge Karadenizden ihra edilen kle (Polyb. IV. 38. 4-5; 50. 2-4; Strab. XI. 2. 17-18 c. 493),
bykba hayvan, kurutulmu balk (Strab. XI. 2. 4 c. 493), gemi malzemesi (Strab.
XI. 2. 3 c. 498-499), hububat (Dem. Lept. 29-40; Strab. VII. 4. 6 c. 311; Thuk. III. 2.
469
107
Ariarathes hkmdar slalesine mensup kraln hkm srmesi Kappadokia zerindeki planlaryla elimekteydi. Bu bakmdan nce Nikomedesi en abuk ve masrafsz bir ekilde ortadan kaldrmay denedi. Bu i
iin Aleksandros adnda bir kiralk katil tuttu. Ancak Aleksandrosun
Nikomedese dzenledii suikast giriimi baarsz oldu ve komplonun
arkasnda Mithradatesin olduu ortaya kt476. Bunun zerine kral ile
bizzat kendisi ilgilendi. Ordusuyla, . 91 ylnda hibir glkle karlamadan IV. Nikomedesi tahtndan kovarak yerine iyi, faydal (=
khrestos []) lakapl Sokratesi
Bithynia kral ilan etti477.
Daha sonra da Roma ile talik mttefikleri arasndaki sava Bellum Italicum
frsat bilerek478 generallerinden Bagoas ve
Mithraas Kappadokia zerine gndermitir. Bagoas ve Mithraas ise, Kappadokia
Kral I. Ariobarzanesi tahtndan ikinci defa
uzaklatrmlar ve Mithradatesin olunu
IX. Ariarathes sfatyla tekrar Kappadokia
IX. Ariarathes
kral ilan etmilerdir479. Bununla birlikte
tahtlarndan olan krallar Romaya snmlar ve bir yandan Pontos kralna ilikin ikayetlerini bildirirken, dier
2; SIG3 I. 212) ve bal gibi nemli rnlerin Ege ve Akdenize almasn salyordu.
Ayrca bk. Crawford 1977, 120 vdd.
476
App. Mithr. 57.
477
Memnon 30. 3; App. Mithr. 10; 13; Eutr. V. 5. 1; Oros. hist. VI. 2. 1-2; ayrca
bk. Liv. perioch. 76 dn. 5; Iust. XXXVIII 3. 4; Magie 1950, 207; Olshausen 1972,
813; Desideri 1973, 13 vdd.
478
Iust. XXXVIII. 4. 13-14; 16.
479
App. Mithr. 10; 15; 57-58; ayrca bk. Memnon 30. 1; Liv. perioch. 76; Flor. epit.
I. 40. 4; Licin. XXXV. 89-90 Criniti; Eutr. V. 5. 2; Oros. hist. VI. 1. 29; 2. 1; Fest.
Brev. XI str. 13-16.
Romallar aralarndaki parti ekimeleri ve i savalarla kendilerini ypratrlarken Mithradates, belki de Mariusun kendisine verdii d tutarak ordusunu
glendirmitir. Kraln zellikle, . 93-. 90 yllar arasnda bastrd yksek
orandaki sikkeler, onun artk Romallarla savamak zere hazrlandn dndrmektedir (Price 1968, 4; McGing 1986a, 86). Bu srada Ariarathes IX Eusebes Philopator da Kappadokiada babasnn sikke darbn rnek alarak kendi adna sikkeler
basyordu (CAH vol. of plates IV. 6 no [n]; Kleiner 1953, 79 vd. fig. 3-4; Mrkholm
1962, 411; 1964, 24; 1968, 242 vdd.; 248 vdd.; 256; McNicoll 1973a, 181 vdd. no 1;
Fleischer 1996, 30 fig. 3; Callata 1997, 180 vdd.; 200 vdd. graf. 2; ayrca bk.
Simonetta 1964, 88).
108
yandan da tekrar krallklarnn bana gemek iin Senatusa ricada bulunmulardr480. Senatus tarafndan . 90 ve 89 yllarnda karlan
vatandalk yasalaryla talik Savana ara veren Roma, bu tarihten
itibaren Kk Asya meseleleriyle daha yakndan ilgilenmeye balamtr. Bu bakmdan Roma Senatusu, . 101 yl consullerinden Manius
Aquillius481 bakanlndaki bir eli heyetini, . ca. 90/89 ylnda
Bithynia Kral IV. Nikomedes ve Kappadokia Kral Ariobarzanesi tahtlarna yeniden kartmakla grevlendirerek Kk Asyaya gndermitir482.
Bu srada, . 89 yl provincia Asia Valisi Gaius Cassius483 ordusunu Phrygia ve Galatiadan toplad byk miktarda askerle glendirip, Kk Asyaya gelen Aquilliusa katlmtr. Bu yzden Pontos
kral, nce Bithynia daha sonra da Kappadokiadan ekilmitir484. Bylelikle Mithradates, aynen . ca. 94 ylnda, Sulla karsnda Gordiosu
yalnz brakarak Kappadokiadan ekildii gibi485, . 89 ylnda, Aquillius karsnda da olay karmadan Bithynia ve Kappadokia topraklarn terk etmitir486. Hatta Sokratesi kendi elleriyle ldrm487; bylece
Kk Asyada her ey status quo anteye=eski haline dnmtr.
480
Iust. XXXVIII. 3. 3-4; ayrca bk. Liv. perioch. 76.

Klebs 19652, col. 324 vdd. . 129 yl consul ve 128-126 yllar provincia
Asia proconsul M. Aquilliusun oludur. M. Aquilliuslar aralarnda bir kuak
olmasna ramen gerek antik yazarlar gerekse modern tarihiler tarafndan zaman
zaman birbirleriyle kartrlmaktadrlar. Daha detayl bilgi iin bk. Broughton 1951,
I 570 vd.; McGing 1980, 39 vdd.; Rubinsohn 1993, 10 dn. 24; Ferrary 2000b, 166
vd. dn. 30.
482
Liv. perioch. 74 dn. 3; App. Mithr. 11; Iust. XXXVIII. 3. 1-4.
483
Appianus (Mithr. 11; 17; 34) de, Cassiusun praenomeni yanllkla Lucius
olarak verilmitir. Cassiusun n adna ilikin hatalar gerek antika tarihileri
gerekse modern bilim adamlar tarafndan zaman zaman yaplmaktadr (McGing
1980 41 dn. 22-23; Perl 1968, 311 dn. 55). Daha detayl bilgi iin bk. Broughton
1952, II 34; 38 dn. 6; Sumner 1978b, 150 dn. 12.
484
App. Mithr. 11; 15; 56; Cass. Dio XXXI. 99. 2; ayrca bk. zsait 1982, 307;
Sherwin-White 1984, 112.
485
Plut. Sull. V. 4-6; Liv. perioch. 70; App. Mithr. 57; Iust. XXXVIII. 3. 3; 5. 6;
ayrca bk. Ampel. XXXI. 2; Badian 1959a, 289; Sherwin-White 1977a, 72 dn. 70-71.
486
Cass. Dio XXXI. 99. 2; ayrca bk. Cic. de Or. III. 229; App. Mithr. 11; 13; 57;
Licin. XXXV. 85-94 Criniti.
487
Iust. XXXVIII. 5. 8; ayrca bk. Memnon 30. 3; McGing 1986a, 106; KalletMarx 1995, 254 dn. 125.
Licinianusa (XXXV. 92-94 Criniti) gre ise, Sokrates Khrestos, Bithynia
Krall Romallara getikten sonra, Hellasn Euboia (Eriboz) Adasna snm
ve bir daha Kk Asyaya dnmemitir.
481
109
Fakat Pontos karsnda elde edilen baarlarla yetinmeyen Romal

generaller ve Manius Aquillius, VI. Mithradatesten kendi dzenledikleri seferin masraflarn istediler. Aldklar olumsuz cevap zerine,
Bithynia ve Kappadokia krallarn, Romallarn gvencesi ve korumas
dahilinde Pontos topraklarna akn dzenlemeleri iin kkrtmaya baladlar488. Balangta iki kral da Mithradates VI Eupatorun deneyimli ve
sayca stn ordusu karsnda byle bir savaa girmek konusunda, doal olarak tereddt ettiler. Bu bakmdan nceleri, Kk Asyadaki
Roma generallerinin btn srarlarna karn, Pontos kralnn tecrbeli
ve tam donanml ordusuna kar savama fikrine, Mithradatesten korktuklar iin evet; fakat Romallardan utandklar iinse hayr diyemediler. Bununla birlikte zellikle Nikomedes gerek kendisini kaybettii
tahtna yeniden yerletirecek olan generallere ve elilere bol keseden
vaat ettii dlleri gerekse Romal bankerlerden yksek oranda faizle
aldklar paray faizini dahi veremeyecek durumda olduundan, Pontos topraklarn yamalamaktan baka aresi kalmamt489. Bu yzden
Bithynia Kral IV. Nikomedes, M. Aquilliusun hem basks hem de
desteiyle Bat Pontos ky eridindeki yerleim merkezlerini Amastris
(Amasra) kentine kadar talan etmi ve ykl miktarda ganimet elde
ederek geri ekilmitir. Bylelikle Romallar bir bakma Mithradatesi
per Nicomedem bello lacessiverunt=Nikomedes vastasyla savaa
kkrtmlard490. Fakat Mithradates, savaa balamadan nce, yeterli
nedene sahip olmak ve savan suunu onlara yklemek iin sz konusu
topraklar zaten boaltmt491. Bunun zerine generallerinden Pelopi488
App. Mithr. 16; 54; 56; konuya ilikin olarak ayrca bk. Harris 1979, 100 dn. 2;
273; Cuff 1983, 157; dn. 83; Keaveney 1982b, 78 vd.; Madden and Keaveney 1993,
140 dn. 14.
489
App. Mithr. 11; ayrca bk. Brunt 1988, 157; Madsen 2005, 16. Bu bakmdan IV.
Nikomedes, Romal bankerlere olan borcunu demek iin olsa gerek publicanuslara
stanbul Boazndan geen gemileri kontrol etme yetkisi vermiti. Boazdan geen
her gemi Khalkedon ya da Hieron denilen limanda demirlemek ve gemideki mal
deerinin krkta biri kadar miktarda cret demek zorundayd.
Bununla birlikte I. Ariobarzanes, Romal generallerin basksna ramen, byle
bir tehlikeyi gze alamam ve Pontosa saldrmaya raz olmamtr.
490
Sall. Hist. IV. 69. 10; ayrca bk. Raditsa 1969, 174 vdd.
491
App. Mithr. 11-12; 14; 56; Sall. Hist. IV. 69. 10; Cass. Dio XXX. 99. 1; ayrca
bk. Iust. XXXVIII. 5. 6-8; 10; FGrHist 434 F 22. 5 (= Memnon); Flor. epit. I. 40. 3.
Kraln hem Kappadokia ve Bithyniann boaltlmasna hem de Amastrise
kadarki topraklarnn Romallar tarafndan yamalanmasna ses karmamasndaki
sebep saldran taraf olarak grnmek istememesinden olsa gerekti. Bylelikle Anadoludaki halklarn sempatisini kazanmak istiyordu. nk imdiye kadar yapt
110
das, Aquillius ve dier Romal yksek memurlarn bulunduu kampa

eli olarak gnderdi. Pelopidas konumasna, Romallarn Kk Asyadaki en nemli mttefiklerinden biri olan VI. Mithradatesin babasnn Aristonikos isyannda yapt yardmlar hatrlatmakla balad492.
Romann bu sava sonunda V. Mithradatese verdii Byk Phrygiann, VI. Mithradatesin hkmdarlnn ilk yllarnda . ca. 116
gene Senatus tarafndan nasl zorla elinden alndna deindi493. Ardndan Romann mttefiki olan Pontos Kral Mithradates VI Eupatorun
Senatusun istei dorultusunda Kappadokia ve Bithynia topraklarndan
ki bunlardan Kappadokia, ona babasndan miras kalmt savamadan
ekildiini anlatt. Ayrca, Bithynia Kral IV. Nikomedesin Bosporosu
(stanbul Boaz) kapatarak Romann mttefiki ve dostu olan Pontos
Krallnn topraklarn, Amastris kentine kadar nasl tahrip ettiini, bu
yzden Romallardan ya onun bara uymasn salamalarn ya da bir
kenara ekilerek Pontos kralna karlk verme ve kendisini savunma
olana vermelerini istedi494. Fakat Aquillius ve Romal eliler495:
Her ne kadar Pontos Blgesinin, Nikomedes tarafndan zarar
ve ziyana uratlarak topraklarnn yamalanmasn istememelerine ramen, u anda Nikomedesi gszletirmek Romann iine gelmedii iin, Mithradatesin Bithynia kralyla savatan uzak
durmasn syleyerek Pelopidas kamplarndan uzaklatrdlar.
zellikle, Roma elisi Manius Aquilliusun uzlamaz tavrlar ve agzll yznden496, Romallarla olas bir atmann kanlmaz
hazrlklar onun diplomatik, ekonomik, askeri ve hatta psikolojik olarak uzun

sredir kendini kanlmaz olan bu savaa hazrladn iaret etmektedir. Buna
karn Senatus ve zellikle Aquillius, Pontos Krallnn gcn hafife alp Mithradatesin Romallara kar savamaya cesaret edemeyeceini dnmekteydiler.
492
App. Mithr. 12. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Eut. IV. 20.
493
App. Mithr. 11-13; Iust. XXXVIII. 5. 3; ayrca bk. OGIS 436; Sherk 1969, 74
vdd. no 13. Bu olayn gerekletii tarihe ilikin detayl bilgi ve deiik yorumlar
iin bk. Mommsen 19303, III 259; Drew-Bear 1972a, 83 vd. dn. 29-35; Glew 1977b,
388 vdd.; Sherwin-White 1977a, 70; 1984, 90; Gruen 1984, 608 dn. 147; Hind 1994,
133 dn. 17; Mitchell 1999, 20 dn. 12; Arslan 2000a, 132.
494
App. Mithr. 12; 14; Cass. Dio XXXI. 99. 2; Iust. XXXVIII. 5. 6-10; Eutr. V. 5.
1; Oros. hist. VI. 2. 1.
495
App. Mithr. 14; ayrca bk. App. Mithr. 56; Desideri 1973, 6 vdd.
496
M. Aquilliusun deiik ekilde davranmasnn nedeni: T. J. Luceye (1970, 187
vd.) gre, Kk Asyada arkada Marius iin komutanlk salamak; W. Harris
(1979, 273) ve B. C. McGinge (1986a, 81) gre, kiisel kazan; D. G. Glewe
(1977b, 386) gre, agzllkt.
111
olduunu gren Pontos kral, geni kapsaml sava hazrlklarna balad.

Bundan sonra, balayacak olan savan btn sorumluluunu da eliye
Manius Aquilliusa ykledi497. Bu srada, Mithradatesin yaklak
20.000 stadia uzunluundaki lkesi498, kuzey ynnde: Krm Yarmadasn ve Bosporos Kralln499; bat ynnde: Amastris ve Paphlagoniann belirli ksmlarna kadar uzanan blgeleri; dou ynnde ise:
Kolkhis500 ve Armenia Minoru501 kapsamaktayd502.
W. Z. Rubinsohn (1993, 26) ise, M. Aquilliusun Senatus tarafndan, . ca.
90/89 ylnda Anadoluya gnderilmesini; yanl adamn, yanl zamanda, yanl
yere yolland eklinde yorumlamaktadr.
497
App. Mithr. 21; 54; 56; 112. Daha detayl bilgi iin bk. Plut. Sull. XXIV. 2;
Sherwin-White 1984, 120; Kallet-Marx 1995, 251 vd.
Memnona (30. 1-31. 1) gre, Romallar, Pontos Kral VI. Mithradatesle
Kappadokiay istila ettii ve Bithynia Kral IV. Nikomedese kar Sokrates Khrestosu destekledii iin savamlard. Sallustiusa (Hist. IV. 69. 10) gre, Mithradates zengin bir kral olduu halde Romann klesi olmadndan, Romallar onu
Nikomedesle savamas iin provoke etmilerdi (ayrca bk. App. Mithr. 54; 56).
Appianos (Mithr. 11; 17; 56) ve Iustinusa (XXXVIII. 5. 8-10) gre, savan nedeni
casus belli: Bithynia Kral IV. Nikomedesin Romallarn tevikiyle Pontos topraklarn yamalamasyd. Florus (epit. I. 40. 3) ve Eutropiusa (V. 5) gre ise,
Nikomedesin Pontos-Bithynia snrlarn ihlal ederek, Pontosu talan etmesi yznden nemli lde zarara urayan Mithradates, Bithynia kralyla savamt.
Bununla birlikte gnmz tarihileri (Glew 1977b, 393; McGing 1986a, 87; 144
ve zellikle Keaveney 1982b, 197) byk lde Birinci Mithradates-Roma Savann balamasnn asl nedenini Pontos kralnn frsatlna balarlar. Ancak
yukarda da zikredildii zere, kral yaklak 20 sene boyunca Romallarla savamamak iin elinden gelen her eyi yapmtr. Romallar Mithradatesin glenmesine ve gelimesine izin vermemek iin uzun sredir Pontos Krallnn i
eleutheria ve da kar zgrlk autonomia ilkelerine karmalarna ramen, kral
onlara kar direkt bir harekette bulunmamtr. Sadece Romann kukla kral ve
krallklarndan biri olmamaya alm; krallnn ynetiminde bamsz hareket
yetisini kullanmakta diretmitir (Rubinsohn 1993, 24 vd.; ayrca bk. Sherwin-White
1980, 1981).
498
App. Mithr. 13.
499
Strabona (VII. 4. 6 c. 311) gre, Mithradates Krm ve Kk Asyaya doru
olan topraklarndan ylda 180.000 medimnoi (1 medimnos=51.84 litre olup, yaklak
50.000 kiilik bir ordunun 6 aylk yiyecei iin yeterliydi) tahl ve 200 talanta (1
talanton=25.86 kg) gm vergi alyordu.
500
Antikada Kolkhis olarak adlandrlan blge: Anadolunun kuzeydousunda,
Kappadokiann dousunda, kuzeyi Kafkas Dalar ve Skythia, gneyi Armenia,
dousu Iberia ve Albania ve bats Karadenizle snrlanm bir lkedir. Daha detayl
bilgi iin bk. Arslan 2000c, 26 vdd.
501
Armeniann Pontos Kappadokiasyla snr oluturan ksmna verilen ad.
112
te yandan, Mithradatesin, Pontos ve Kolkhis Dalarnda bulunan

zengin demir, gm, bakr ve altn madenlerini aktif olarak iletmeye
balamas, onu ksa zamanda sadece Kk Asyann deil, dnyann en
zengin krallarndan biri yapmt503. Dahas bir yandan Tanas (Don) ve
Istros (Tuna) rmaklar arasndaki Skythia, Tauros, Bastarnai, Sarmatia
ve Thrakia kabilelerinden Maiotis (Azak) Denizine kadar btn sava
kavimlerle ittifaklar kurmu, mttefiklik anlamas yapm, dier yandan da lkesine komu Armenia Kral II. Tigranesle kz Kleopatray
evlendirmi ve Parthia Kral Arsakesle balaklk anlamas imzalamt504. Romallarn dman Cimbri kabilesiyle anlama yapmak zere
elilerini gndermi; ayrca Anadolunun sava kavmi Galatlar da
kendisine balamt505. Suriye ve Msr krallaryla; Hellas ve Africa
kentleriyle ve hatta Italiada Romaya kar ayaklanan taliklerle yakn
ilikiler kurmutu506. Ayrca, egemenlii altndaki Kolkhis Blgesi,
Mithradatesin denizlerde hakimiyet salayabilmesi iin ina etmesi
gereken deniz filosuna doal bir kaynak tekil ediyordu507. Blge Pontos
toporafyas gibi508 sk ormanlarla kaplyd509 ve gemi yapm iin ge502
Memnon 30. 1-31. 1; Strab. XI. 15-16 c. 498; 18 c. 499; XII. 3. 1 c. 541; 28-29
c. 555; Verg. Georg. II. c. 440; App. Mithr. 15; 17; Paus. I. 20. 4; Pomp. Trog.
prolog. 37=Iust. XXXVII. 3. 2-3; XXXVIII. 7. 9; Eutr. V. 5. 1. Mithradatesin ynetimi altndaki blgelere ilikin olarak ayrca bk. FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)= Ath. Deip. V. 213 d; Niceph. Hist. II. 642 d.
503
Sz konusu blgelerde bulunan madenler ve konuya ilikin yorumlar iin bk.
Strab. XI. 2. 18-19 c. 499; XII. 3. 19 c. 549; Ovid. Met. VIII. 791; Braund 1994, 42
vdd.; Arslan 2000a, 132; 2000c, 31 dn. 51-54.
504
App. Mithr. 13; 15; Iust. XXXVIII. 3. 1-3; 6-7; 7. 9; konuya ilikin olarak bk.
Memnon 30. 3; Sall. Hist. IV. 69. 1-23; App. Mithr. 54; 56-57; ayrca kr. FGrHist
87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 213 a.
505
Iust. XXXVIII. 3. 6. Daha detayl bilgi iin bk. Strobel 1996, 57 dn. 15-16;
Arslan 2000a, 135.
506
Diod. XXXVII. 2. 11; App. Mithr. 13; 16; FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=
Ath. Deip. V. 213 c.
507
Strab. XI. 2. 15 c. 497; 17 c. 498; 18 c. 499; Ver. georg. II. c. 440; ayrca bk.
Amm. Marc. XXVII. 12. 11.
508
Paryadres Dalar (Strab. XII 3. 18 c. 548/549; 28 c. 555), Amaseia evresi
(Strab XII 3. 39 c. 561/562), Kabeira evresi (Strab. XII 3, 31 c. 556/557), Phanaroia
(Strab. XII 3. 30 c. 556), Themiskyrann yukar ksmlar (Strab. XII 3. 15 c. 548),
Pharnakeia ve Trapezusia sahilleri (Strab. XII 3. 19 c. 549; Arr. periplus V. 2) sk
ormanlarla kaplyd.
509
Bu bakmdan Kolkhiste nemli lde kereste ticareti yaplrd. Strabona (XI.
2. 17 c. 498) gre, Kaukasos (Kafkas) Dalarndan kesilen aalar rmaklar yardmyla zahmetsiz bir ekilde tanabilmekteydi. Ayrca ahap ilemecilii gelimiti.
113
rekli her eit malzemeye sahipti. zellikle yrede bulunan bol miktarda
kaliteli sedir, servi, ladin, am ve kestane ormanlarnn yan sra, yelken
yapm iin keten; ipler iin kenevir ve balmumu; gemi kalaslarnn
korunmas iinse zift retimi bata geliyordu510. Bu nedenle
Mithradates, ksa sre iinde tam donanml ve gverteli 300 gemiden
oluan gl bir donanma meydana getirmi; Karadeniz sahillerinden
Fenike ve Msr limanlarna kadar btn Akdeniz havzasndan tecrbeli
denizci ve dmenciler toplamaya balamt511.
Blgede ilenen ahap sandklar nl olup zellikle aranan bir rnd. Kolkhisin
sahil kentlerinden Pityos, ismini Hellencede am aac (= tuw) kelimesinden
almtr. Bunun nedeni kentin evresinde nemli miktarda kaliteli am aac bulunmasdr (ayrca bk. Plin. nat. VI. 5. 16; Arr. periplus XVIII. 1-2).
510
Strab. XI. 2. 17-18 c. 498-499; Arr. periplus V. 2; daha detayl bilgi iin bk. Hdt.
II. 105; Verg. Georg. II. c. 440-443; Magie 1950, 48 dn. 85; 196; Arslan 2000c, 32
dn. 65 vdd.; 2005, 58 vd.; King 2004, 30 vd.
511
App. Mithr. 13; 15; 57.
B. Mithradates VI Eupatorun Kk Asyada Uygulad

Roma Kart Politika
Pontos kral bu srada, Kk Asyada Roma emperyalizmine kart bir
politika izlemeye balamt. Mithradatesin Hellas ve Kk Asyada
giritii propaganda faaliyetlerinde iki temel dnce n plana kyordu.
Bunlardan birincisi, yeryzndeki btn krallklara dman olan Romallarn agzllkle egemenlikleri altndaki eyaletleri ve kendilerine
komu olan krallklara ait zenginlikleri yama ederek halk smrmeleriydi. kincisi ise, Romann Akdeniz Dnyasnda uygulad karc
politikalara kar aynen ikinci bir skender gibi ortaya kmas ve kendisini Anadolu halklarn Romallarn zulmnden kurtarabilecek tek kii
olarak gstermesiydi512.
Mithradates, ncelikle Romallarn Akdeniz Dnyasndaki btn
krallar ve krallklar yok etmek niyetinde olduklarn vurguluyordu513.
Romallarn btn krallardan nefret ettiklerini sylyordu514. Illyria
Kral I. Demetrios da, . 219 ylnda, Romallarn kt muamelesine
katlanamayarak, Makedonia Kral V. Philipposa, Romallarn kendi
topraklaryla yetinmeyip btn dnyay =hegemonya altna
almak iin snrsz bir istek duyduklarn sylyordu. Ona gre, Romallarn bir kralla dman olmas iin, o kralln kendi imparatorluklaryla snrda olmas ve bir kral tarafndan ynetilmesi yeterliydi. Zira
Romallar kendi imparatorluklarnn yannda hibir kraln mevcudiyetine dayanamyorlard515. Seleukos Kral III. Antiokhos ise, . 190
ylnda, Kk Asyaya btn Hellenistik krallklar yok etmeye gelen
Romallara kar Bithynia Kral I. Prusias kendisiyle ittifak kurmaya
ikna etmeye almt. nk Romallar dnyada kendilerinden baka
512
Adcock 1940, 64; Gaggero 1977, 89 vdd.; McGing 1986a, 99; 103; 105 vdd.;
2003, 86; ayrca bk. Cic. Flacc. XXV. 60; Plut. Sull. XXIV. 2-3; App. Mithr. 54; 56;
FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 213 c.
Kral, Karadeniz havzasndaki Hellen kentlerini nasl barbar basksndan kurtardysa, imdi de Kk Asya halklarn Romallardan kurtarmak zere ortaya atlmt.
513
Sall. Hist. IV. 69. 17; 20-21; ayrca bk. Raditsa 1969, 7 vdd.; 221. Valerius
Paterculusa (II. 40. 1) gre, Mithradates, Anadoluda Romallara bal olmayan tek
otonom kral; Pontos ise, tek bamsz krallkt.
514
Sall. Hist. IV. 69. 5; 15; Iust. XXXVIII. 6. 7; ayrca bk. Sall. Iug. LXXXI. 1.
515
Iust. XXIX. 2. 1-4; ayrca bk. Sall. Hist. IV. 69. 6-7; 17; Ahlheid 1988, 80 vd.
115
bir imparatorluun bulunmasna katlanamyorlard516. Bunun yan sra,

Romallar haberleri olmakszn Akdeniz Dnyasnda herhangi bir olay
kmasn istemiyor ve her zaman olduu gibi, en nemli politikalarn
uyguluyorlard. Yani, hibir Hellenistik krall bytmyor ve onlarn
kendi aralarnda koalisyon yapmalarna izin vermiyorlard517. Zira bu
sistem Romallara, kendilerinden aa derecede askeri ve ekonomik
gce sahip olan Hellenistik krallklar her bakmdan bask altnda tutma
ve smrme frsat veriyordu. Bu yzden Romallar, . II. yzyl boyunca Akdeniz Havzasndaki status quonun=gler dengesinin balca
koruyucusu olarak ortaya atlmlardr. Bununla birlikte, Romann bu
politikasn uygulamasna Hellenistik Devletler bizzat yardmc oluyor
ve onlarn ilerini kolaylatryorlard518.
Makedonia Kral Perseus da, . 168 ylnda, Romallarn sistematik
olarak btn Hellenistik krallklara birer birer saldrdn iddia etmiti.
nk onlar btn krallklarn dmanydlar. Bunu yaparken de dier
krallklardan yardm alyorlard519. Bu bakmdan Perseus, . 168 ylnda, bir yandan Romallarla savarken bir yandan da Seleukos Kral
IV. Antiokhosu kendi yannda savamas iin ikna etmeye almt.
516
Liv. XXXVII. 25. 5 vdd.; ayrca bk. Polyb. XXI. 11; Sall. Hist. IV. 69. 17;
Raditsa 1969, 239 vdd.; Rawson 1975, 150 vdd.; McGing 1986a, 104.
517
Seleukos Kral Antiokhos IV Epiphanes, . 168 ylnda, Msr Kral Ptolemaios
VI Philometoru yenerek Aleksandreia (skenderiye) kentini ele geirdikten sonra,
Romallar ona Gaius Popillius Laenasu bir mektupla gndererek derhal igal ettii
blgelerden ekilmesini emretmilerdir. IV. Antiokhos dnmek ve bu durumu
danmanlaryla mnakaa etmek iin mddet isteyince G. Popillius Laenas elindeki
asayla kraln etrafna bir daire izmi ve ondan bu daireden kmadan kararn vermesini istemitir. IV Antiokhos biraz tereddt ettikten sonra, Romann bu ltimatomuna itaat etmek zorunda kalm ve Msr terk etmitir (Polyb. XXIX. 26. 5-13;
Liv. XLIV. 24; XLV. 11; Vell. I. 10. 2). Daha detayl bilgi iin Polyb. XXXI. 15. 711; Liv. XLII. 17. 1; 19. 7-8; 26. 7-8; 37; XLV. 1-5; Sherwin-White 1977a, 62-66.
518
Demirciolu 19933, 352; ayrca bk. Sherwin-White 1977a, 62 vdd.
nk Hellenistik krallklar arasnda karlkl kskanlk, daima deien balamalar, ihanet ve bencil ihtiraslar hkm srmekteydi. Sz konusu durumdan yararlanan Romallar, . II. yzyl boyunca, bir yandan Hellenistik krallklar iindeki
status quoyu korurken, dier yandan da onlarn kendi aralarnda hi eksik olmayan
savalarndan yararlanyor; gerektiinde onlar birbirlerine dryor ve onlar birer
birer alt ederek tmn kendi egemenlikleri altna alyorlard. Gittike saylar azalan Hellenistik krallklar ise, btn glerini yeni atlmlara deil; sadece status
quonun korunmasna yneltmilerdi. Bu durum her bakmdan Romallarn iine
yaryordu. Bylelikle Romallar ksa zaman iinde kuvvetlenerek Akdeniz Havzasnda nemli lde sz sahibi oldular.
519
Liv. XLIV. 24.
116
Eer IV. Antiokhos ve Pergamon Kral II. Eumenes, Perseusla Romallar arasndaki sava bitirmek iin arabuluculuk yapmazlarsa ya da ona
yardm etmezlerse ksa sre sonra sra kendilerine de gelecekti520. Fakat
o zaman Makedonia kraln dinleyen olmamt. Bu yzden Romallar ve
mttefikleri karsnda yenilmi; bylelikle hem krallndan hem de
hayatndan olmutu521.
Hellenistik krallklardan biri glenip sivrilmeye balaynca Roma
hemen sz konusu kralla dman dier devletlerle ve kentlerle ittifak
kurarak glerini birletiriyor ve Seleukos Kral III. Antiokhos rneinde olduu gibi onu bozguna uratyordu. Roma nce, mttefiklerine
hakimiyeti zor blgeleri balyor; daha sonra da ya onlarn ok glendiklerini dnerek522 ya da Aristonikos Ayaklanmasndan sonra
yapt gibi, publicanuslarn (vergi mltezimleri) basklarna dayanamayp, daha nce balam olduu topraklar tekrar kendi hakimiyeti
altna alyordu523. Yani, Romallarn Hellenistik a boyunca kurmu
520
Polyb. XXIX. 4. 8-9; Liv. XLIV. 24-25; App. Mak. 18. 1. Roma imdi de
Pergamon Kral II. Eumenes ve Bithynia Kral I. Prusiasn yardmyla kendisine
saldryordu. Fakat sz konusu krallklar bilmeliydiler ki, Makedoniadan sonra, sra
Asiaya gelecekti (Polyb. XXIX. 4. 8-9; 8. 5-8; Liv. XLIV. 24).
521
Polyb. XXIX. 15-22; XXXVI. 17. 14-15; Liv. XLIV. 41-44; XLV. 35; Sall.
Hist. IV. 69. 7; App. Mak. 19.
522
Apameia Barndan sonra, Pergamon Krallnn territoryal anlamda toprak
btnlnn artmas, onun siyasi anlamda da Kk Asyann uluslararas politikasnda nemli bir yere oturmasn salamt. nk Pergamon, Seleukos Krallnn
Tauros Dalarna kadar terk etmek zorunda kald topraklardaki otorite boluunu
ekonomik ve idari adan olduu kadar askeri adan da ksa srede doldurmay
bilmiti. Sz konusu durum Kk Asyadaki Hellenistik krallklar endielendirdii
lde o sralar olaylar uzaktan seyretmekle yetinen Romay da tedirgin etmekteydi. Bu bakmdan Roma, Kk Asya politikasnda izledii status quoyu uygulamak iin Galatlar periyodik olarak bu kralla kar kkrtmtr. Daha detayl
bilgi iin bk. Arslan 2000a, 115 vdd.
523
Konu, Romann Aristonikos Ayaklanmasnn bastrlmasnda kendisine birinci
derecede yardmc olmu krallara cmerte datt topraklar, ksa sre sonra tekrar
kendi egemenlii altna almasyd. Pontos Kral V. Mithradatese verilen Phrygia
Blgesi kraln, . 120 ylnda lmnden sonra, Pontos Krallndan alnarak .
ca. 116 ylnda Asia Eyaletine baland. Kappadokia Kral VI. Ariarathese balanan Lykaonia Blgesi ise, . 111 ylnda, Senatus tarafndan yeniden geri
alnd. Bu kararlar; ya sz konusu krallklarn ok glendikleri dnlerek ya da
eylem alanlarn geniletmek isteyen vergi mltezimlerinin basklarna dayanamayan
Senatus tarafndan alnmt (App. Mithr. 11-13; 15; 56-57; Iust. XXXVII. 1. 2;
XXXVIII. 5. 3; OGIS 436; IGR IV 752=Sherk 1969, 74 vdd. no 13). Ayrca bk.
117
olduklar btn ittifaklar ya da belirli bir krall himayeleri altna almalar yalnzca o zamanki politikalarnn o ynde olmasyla ilgiliydi.
yle ki: Romallarn Kk Asyada ittifak iinde bulunduu en nemli krallardan biri olan Pontos Kral V. Mithradatesin, . 120 ylnda
lmnden sonra, yerine geen olu VI. Mithradates zamannda Pontos
Krallyla Romann aras almt. nce, . ca. 119/116 ylnda,
Phrygia Blgesi Romallar tarafndan elinden alnm; daha sonra da,
. 89 ylnda, topraklar Romal eli Manius Aquilliusun kkrtmas
ve teviki sonucunda Bithynia Kral IV. Nikomedes tarafndan talan
edilmiti524. Ayrca Romann Kuzey Africadaki en nemli mttefiklerinden olan Numidia Krall bile birka sene evvel Romallar tarafndan
yamalanmt. Romallar, nl Kartacal Komutan Hannibali, . 202
ylnda, Numidia Kral Massinissann yardmlar sayesinde yenmilerdi.
imdi ise, Massinissann torunu Iugurthann topraklarn talan ediyorlard525. Grld zere, Romallar yaptklar ittifaktan kolayca ayrlabiliyor ve yaplm antlamalar dahi bozarak eski mttefiklerine kar
bile saldr dzenleyip onlarn topraklarn istila edebiliyorlard526.
Iustinusa527 gre, Mithradates VI Eupator savaa balamadan nce,
Kk Asya halk agzl proconsullerden528 (rapacitas proconsulum);
mallar haciz ederek ak arttrmayla satan publicanuslardan (sectio
Gruen 1984, 608 dn. 147; Kallet-Marx 1995, 240 vdd.; 252 dn. 117; Mitchell 1999,
20 dn. 12.
524
App. Mithr. 11-12. Bu srada Pontos, Romann dostu ve mttefiki olduu krallklardan biriydi (App. Mithr. 11; 13; 15-16; 56).
525
Sall. Iug. V. 4-5; XIV. 2; 5-6; XVIII; XXIV. 10; CVIII. 1-3; ayrca bk. Liv.
perioch. 66-67; Flor. epit. I. 36. 1-18.
526
Sall. Hist. IV. 69. 17; ayrca bk. Cic. Leg. Man. XXII. 65-XXIII. 66; App. Mithr.
54; 56. Romallarn buna benzer davranlar iin ayrca bk. Cic. Sest. XXXI. 67;
dom. VIII. 20; Vell. II. 45. 3; Cass. Dio XXXIX. 22. 2-4. Daha detayl bilgi iin bk.
Siani-Davies 1997, 319 vd.; 340 dn. 131.
527
Iust. XXXVIII. 7. 8; ayrca bk. McGing 1986a, 105 vd.
528
Romada siyasi kariyer srdrmek pahal bir faaliyet olduundan bir proconsuln ilk nce borlarn deyebilmesi; daha sonra yarglara rvet verebilmesi ve
nihayetinde Romada yaamn srdrebilmesi iin bulunduu eyaletten eit zenginlik elde etmesi gerektii syleniyordu (Bean 1995, 14). Zira Romada unde habeas quaerit nemo, sed oportet habere=parann nereden geldiini kimse soruturmaz,
kii srf ona sahip olsun yeter (Iuv. Sat. XIII. 207), diye halk arasnda youn olarak
kullanlan bir deyim vard.
Romallarn avaritia=agzll ve Kk Asyada yaptklar uygunsuz ilere
ilikin olarak ise ayrca bk. Sanford 1950, 28 vdd.; Magie 1950, 248 vd.; ayrca bk.
Lintott 1972, 626 vdd.; Levick 1982a, 53 vdd.
118
publicanorum) ve hakikati tahrif eden hileli davalardan (calumnia litium) dolay Romallardan nefret ediyordu529. Belki de bu nedenle Mithradatesin generali Pelopidas, Romallarla savaa balamadan nce, Asya,
Hellas, Africa ve hatta Italiadaki birok kentin Pontos kralnn yannda
yer alacan; nk onlarn dahi artk Romann agzllne (=
pleoneksia []) daha fazla katlanamadklarn sylyordu530.
Sallustiusun kaleme ald tarih eserinden kalan fragmanlardan gnmze ulaan Mithradatesin Parthia Kral Arsakese yazd mektupta531,
Romallarn gce ve paraya olan hrslar dile getirilmektedir. Mithradates savan asl sebebinin; Romal yksek otoritelerin iddetli para tutkusu, zenginlie ve servete ar dknlkleri olduunu ileri sryordu532 ve onlar venalis=satlk olmalarndan tr knyordu.
Daha sonra da, bu haydutlar ulusunun
=ne insanlar ne de tanrlar saydklarn ve tam diis hominibusque hostes=tanrlarn ve insanlarn dmanlar olduklarn iddia ediyordu533. Ayrca Romallarn batya doru olan yaylmlarnn Atlantik
Okyanusu tarafndan durdurulduunu; bu nedenle onlarn yzlerini zengin Douya evirdiklerini belirtiyordu534. Ayrca, Romallarn sahip
olduklar her eyin; kadnlar, atlar, sanat eserleri, heykeller ve hatta
529
Forte 1972, 112 vd.; Badian 19832, 82-118; Kallet-Marx 1995, 153. Konuya
ilikin olarak bk. Cic. Verr. II. (1) 25. 64-35. 85; Garnsey 1966, 178 vd.; 1968; 55
vdd.; Marshall 1967, 408 vdd.; Jones 1972, 84; Nicolet 1980, 335 vdd.
530
App. Mithr. 16; ayrca bk. Sall. Iug. LXXXI. 1; Iust. XXXVIII. 7. 8. Cicero (Leg
Man. XXII. 64)te, Romallarn bu yzden imparatorluun bnyesindeki yabanc
milletler arasnda ok kt bir ne sahip olduklarn belirtiyordu (kr. Iust.
XXXVIII. 4. 1-2).
531
Sall. Hist. IV. 69. 5-23; Raditsa 1969, 7 vdd.; 44 vdd.; 69 vd.; 73; Ahlheid 1988,
67 vdd. Ayrca kr. Iust. XXXVIII. 3. 11-7. 10.
532
Sall. Hist. IV. 69. 5; ayrca bk. Sall. Iug. LXXXI. 1; App. Mithr. 54; 56; Bickerman 1946, 131 vdd.; Conley 1981, 379 vdd.
533
Raditsa 1969, 254 vdd.
534
Sall. Hist. IV. 69. 17. Bu yzden Mithradates, Romallar insanln ba dman
olarak tanmlyordu (Welles 1934, 295 vdd. no 74).
Romallar btn dnyay soyuyorlard. Karada savaacak bir ey kalmaynca
denizleri aratryorlard. Onlarn gzlerini doyurmaya, ne dou, ne de bat yetiyordu. Romallar dman zenginse kazan ve yama, yoksulsa n almak iin savayorlard. Bu bakmdan dnya halklarnn gerek servetlerine gerekse fakirliklerine
gz diken baka bir ulus yoktu. Romallar haydutlua, katillie, soygunculua ve
yamaya imparatorluk adn veriyorlard. Sonunda ssz bir l meydana getirdiklerinde ise; bar ve huzur getirdik diyorlard (Calgalusun sylevi: Tac. germ. 30).
119
lkelerinin bile alnt olduunu iddia ediyordu535. Aslnda kraln sylediklerinde gerek pay da yok deildi. Romallar dman olduklar krallklar kadar dostluk ve mttefiklik ( /amicitia et
societas) ilikisi iinde olduklar krallklar da yamalamak iin frsat
kolluyorlard536. Kendi hakimiyetleri altndaki milletlerin kutsal alanlarn ve tapnaklarn yamalyorlard537. Bunun yan sra, zengin krallklar ve grkemli kentleri talan etmek iin bahaneler uyduruyor ve onlara
kar savayorlard538. Romallar savaa balamak iin bin bir eit
neden buluyorlard. Bunlarn her birine eitli sulamalar yneltiyorlard, ciddisini bulduklar zaman ciddi, bulamadklar zaman nemsiz bahanelerle zengin krallklarla savayorlard bellum iustum et pium/
hakl ve adil sava(?). Ciceronun539 da doru bir ekilde gzlemledii
gibi, Hellas ve Kk Asyadan Romaya gelen elilerin ve heyetlerin
byk bir blm kentlerinden ve tapnaklarndan kaldrlm tanr tasvirlerini, deerli sanat eserlerini, baka yerlerden anmsadklar btn
teki heykelleri ve kymetli eyalar derin bir sayg ve hznle izliyorlard540.
535
Sall. Hist. IV. 69. 17; ayrca bk. Raditsa 1969, 239 vdd.; McGing 1986a, 105.
Sall. Hist. IV. 69. 17; 20; ayrca bk. Cic. Leg. Man. XIII. 37-38.
537
Gerekten de Romallarn hakimiyeti altndaki btn lkelerde Romal yneticiler tarafndan tapnaklar ve mezarlara olduu kadar halka kar da birok sular
ilenmekteydi (Cic. Verr. II. (1) 6. 17-8. 22; 17. 44-22. 60; Plut. Sull. XII. 4-8).
538
Cic. Leg. Man. XXII 65-XXIII. 66; ayrca bk. Sall. Hist. IV. 69. 20-21; App.
Mithr. 54; 56; Cic. Rep. III. 12. 20-21; Lact. Inst. Div. V. 16. 2-4; VI. 6. 19; 23; VI.
9. 2-4. Tert. Apol. XXVI. 1. Daha detayl bilgi iin bk. Sanford 1950, 30 vdd.
539
Cic. Verr. II. (1) 22. 59; ayrca bk. Leg. Man. XXII. 65-XXIII. 67.
540
. I. yzylda, Hellas ve Kk Asyada yaayanlar kentlerinde ya da yaadklar blgelerde birok kymetli eserin kayp olduunu, saysz heykelin ve sanat
eserinin Romallar tarafndan Italiaya karldn, birounun gtrlrken kaybolduunu ya da bulunduklar yerlerde tahribata uratldklarn biliyorlard. Korinthos, Atina ve Kk Asyadaki birok yerleim yerinde olduu gibi gemi zamann nl kentlerinden bazlarnn kendi zamanlarndaki acnacak hallerini gryor ve
daha byle pek ok parlak kentin ayn akbete urayacan dnyorlard. Ciceroya (Leg. Man. XXII. 65) gre, Romallarn (. I. yzyln ikinci yarsnda) eyaletlere gndermi olduu kiilerin ahlakszca ve hakszca ynetiminden dolay halk
kendilerinden byk lde nefret ediyordu. nk eyaletlerdeki magistratuslar
tarafndan hibir zengin ev, tapnak, kutsal alan ve kent yeterince korunmuyordu.
Konuya ilikin genel bir fikir edinebilmek iin ayrca bk. Cic. Verr. II. (1) 16. 42-23.
61; Leg. Man. XIV. 40; XXIII. 66-67.
Sallustiusa (Catil. XI. 4-7) gre, L. C. Sulla Kk Asyada nderliini yapt
orduyu kendine bal klmak iin, atalarnn tresine aykr olarak, askerlerini ar
serbestlie ve sefahate altrmt. Bo zamanlarn geirdikleri ho ve tadna do536
120
Dier yandan Mithradatesin gerek Hellas ve Kk Asya kentlerine

yapt cmert balar gerekse Romaya kar mcadelesinde Anadolu
halklarnn kurtarcs sfatyla ortaya kmas, onun Hellenler arasnda
hellensever (= philhelln []) olarak tannmasna yardmc
oldu541. evresindeki yksek rtbeli subaylar, sarayndaki kdemli aristokratlar, bilim adamlar ve filozoflarn Hellen asll olmas ise,
Hellenlerin onu kendilerinden biri olarak grmesine neden oluyordu542.
yle ki, bu yzden . ca. 102/101 ylnda Delos Adasnda yaam
boyu Poseidonios Aisios rahibi olan Asklepiodoros olu Helianaks,
Mithradates VI Eupator Dionysosu onurlandrm; ayrca Atina ve Roma halklar adna Pontos kral iin mermerden bir ant ina ettirmiti543.
Dikdrtgen plana sahip olan bu yap yaklak 5.20m genilie, 3.90m
derinlie ve 3.45m ykseklie sahipti. inde Mithradatesin Hellas ve
Parthia kkenli mttefikleri ve dostlarnn ift sra elenkle sslenmi
kalkanlar iine ilenmi 12 adet portresi imagines clipeatae yer almaktayd. Bu durum bir yandan Mithradatesin hem Hellas hem de Dou kkenli dostlarna iaret ederken dier yandan da Pontos Krallnda
dou ve bat kltrlerinin ne derece kaynam olduunu gstermekteydi. Zira, bu bstler srasyla Hermaiosun olu Amisoslu dostu
Gaius, Antipatrosun olu olan sekreteri, Philetairosun olu, stkardei
Dorylaos, General Dorylaos, Mitharesin olu Diophantos, Kappadokia
Kral Ariarathes VII Philometor, Syria Kral Antiokhos VIII Grypos,
Helianaksn babas Atinal Asklepiodoros, Parthial bir memur, Parthia
Kral II. Mithradates ve Mithradates Eupatorun zel doktoru Menophilosun olu Papiasa aitti. Pontos kralnn portresi ise, antn alnlna
yulmaz eyler, Roma askerlerinin kat benliklerini kolayca gevetmiti. lk kez

burada Roma ordusu sevimeye; imeye; heykeller, renkli tablolar, ilemeli vazolar
karsnda hayranlk duymaya; bunlarn, kiisel ya da kamusal olmasna bakmadan
alp gtrmeye; tapnaklar soymaya; kutsal olan ve olmayan her eye saygszlk
etmeye almt. yle ki, bu askerler zafer kazandktan sonra, yenilenlere hibir ey
brakmamlardr. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Dowling 2000, 313 vd. dn. 20-21.
541
Pontos Kral VI. Mithradates ve yaknlar adna, Delos Adasnda hem adallar
hem de Atinallar tarafndan yaplan adak yaztlar, heykeller ve antlar iin bk.
Durrbach 19762, 187 vdd. no 113-114; 214 vdd. no 133-134; 217 vdd. no 136 a-i; 223
no 137=I.Dlos 1560-1561; 1570-1576; 2039-2040. Rhodos iin bk. Cic. Verr. II. (1)
65. 159; Khios iin bk. Segre 1932, 129 vdd.
542
Oros. hist. VI. 4. 6; FGrHist 26. 1 (= Memnon); ayrca bk. Reinach 19752, 279
vdd.; Olshausen 1974, 164; 166 vdd.; McGing 1986a, 92 vd.
543
I.Dlos 1562. Daha detayl bilgi iin ayrca bk. Portanova 1988, 669 vdd.
121
6) Delos Antnn Rekonstrksionu
ilenmiti544.
Mithradates ayrca, bastrd sikkelerde kendini Hellenizmin ampiyonu ve kurtarcs olarak gstermeye gayret ediyordu. Bunu yaparken,
bir yandan kendisinin yeni bir skender gibi, sakalsz, idealize edilmi
sikkelerini bastryordu545. Deerli talar zerine portrelerini iletiyor546
544
Sz konusu bstler ve kraln portresi damnatio memoriaeye uratld iin

byk lde tahrip edilmilerdir. Bu bakmdan kimlere ait olduklar altlarndaki
Hellence yaztlar vastasyla anlalmaktadr. Yaztlar iin bk. I.Dlos 1952; 15701574; 1576; 1581-1582. Antn alnlnda yer alan Mithradatese ait bst ise,
kayptr. Antn rekonstraksionu, bstlerin ve yaztlarn yap zerindeki yerlerine
ilikin olarak ayrca bk. Risom 1948, 204 vdd. fig. 1-3; lev. I-IV; Wasowicz 1990,
76 fig. 20. Daha detayl bilgi iin bk. Daux 1933, 81 vd.; Gross 1954, 105 vdd.;
Portanova 1988, 669 vdd.; Webb 1996, 141 vdd.; Erciyas 2001, 104 vdd.; Price
2004, 229 dn. 6; 261.
545
Winter 1894; 245 vdd.; Oikonomides 1958, 219 vdd.; Glew 1977a, 255 dn. 5;
McGing 1986a, 101; Fleischer 1996, 29 vd.; Ayrca bk. CAH vol. of plates IV. 4 no
[f, g, h, i].
Kral bu arada Hellen kentleriyle, zellikle Atinayla da yakn ilikiler kurmay
ihmal etmemi gibi gzkmektedir. Atinada, . 97-. 95 yllar arasnda
Aristion/Philon (CAH vol. of plates IV. 4 no [e]) ile Demetrios/Agathipposun yar-
122
ve heykellerini yaptryordu547. Bylelikle, bir bakma Anadolu halklarn zalim ve ezici, paray ve serveti seven efendileri Romallardan kurtaracak kiinin kendisi olduunu vurgulamaya alyordu.
skenderin ideal kral imaj, birletirici ve kaynatrc zellikleri hem
Anadolu halklar hem de Dou kltrleri tarafndan sevilen bir motifti548.
skender, nasl Anadolu halklarn Perslerin hegemonyasndan kurtararak onlara zgrlklerini geri verdiyse, Mithradates de onlar Romallarn zulmnden
kurtaracakt. Bu bakmdan Pontos kral,
VI. Mithradates
Hellenler ve Kk Asyada yaayan
btn etnik gruplar zerinde aynen skenderin yaratt izlenimi gerekletirmeye alyordu. Bu politikasnda da bir dereceye kadar baarl olmutu. Zira Pontosun bu, hellensever kral zengin, kuvvetli ve
medeni olmasnn yan sra, ayn zamanda baarlyd549.
Her eit insan ve kavmi bir ekilde elde etmesini bilen kurnaz kral
Mithradates, bu arada i ekimeler ve parti kavgalar iindeki rejim
dman Romallara da kucak amay ihmal etmiyor ve onlardan kendi
amacna ulamak iin yararlanmasn biliyordu. Halka Romallara ilikin
olarak verdii sylevlerde, Roma toplumu iindeki kaynamaya iaret
dmlaryla baslan sikkelerde Pontos sembolleri olan Pegasos, Gorgoneion, Dionysos ve Dioskuros motifleri yer almakta olup Atinann Pontosla olan ilikisini dorulamaktadr. Benzer sikke formlar Mithradatesin Amisos, Sinope, Kerasos/Pharnakeia, Amaseia, Pantikapaion, Gorgippia, Olbia ve Dioskurias basklaryla karlatrlabilir. Daha detayl bilgi iin bk. Kleiner 1974, 3vdd.; McGing 1986a, 84 vd.
dn. 68-69; Bugh 1992, 110 vd. dn. 6; ayrca kr. Price 1964, 31 dn. 3; 1968, 3; Mattingly 1971a, 91 vd.; 1971b, 35 dn. 57; Badian 1976, 118 dn. 63-64; Ramsay 1999,
225 dn. 101. Hellenistik krallar ve zellikle skenderin Dioskuroi atriblerine ilikin olarak ise, ayrca bk. Poulsen 1991, 137 vdd.
546
Neverov 1976, 175.
547
Bieber 1964, 22 no 43; 24 no 46; 40 no 87. Ayrca kr. Krahmer 1925, 183 vdd.;
204 vd.; Krug 1969, 189 vdd.
548
Badian 1958b, 425 vdd.
549
Cic. Flacc. XXV. 60. Kraln skenderi andran grn ve kendini adeta ikinci
bir skender gibi gstermeye almasna imitatio Alexandri ilikin olarak ayrca
bk. Forte 1972, 95 vd.; Glew 1977a, 252 vdd.; McGing 1986a, 99; 103; 107; 2003,
86 vd.; Bohm 1989, 153 vdd.; Fleischer 1996, 29 vd.; Pastor 1996a, 403 vd.; 1999,
506 vd. dn. 10; Hjte, 2005b, 43 vdd.
123
ediyor, aristokrat (optimates) ve demokrat/halk (populares) partileri

arasndaki atmalar ele alyordu. Halk snf (plebs) ile soylular
(patricius) arasnda sregelen ekimelerden sz ediyor ve olaylarn
nedenini aklyordu. Anadolu halklarnn ise, egemenlik ve bamszlk
duygularn krklyor; bylelikle onlarn kendi evresinde toplanmasn salyordu.
Mithradates VI Eupator tebaasna sayg telkin etmek iin de elinden
gelen her eyi yapyordu. Kral soyunu, baba tarafndan Pers mparatorluunun kurucular Kyros ve Dareiosa550; anne tarafndan ise, skender
ve Seleukos I Nikatora dayandryordu551. Bu bakmdan aynen Pers
hkmdarlarnn yapt gibi, Ahura Mazdaya Zeus Stratios formundaki kurbanlar sunuyordu552. Bununla birlikte kraln hitabet sanatndaki
ustal, yaratllar gerei yeniliklere ve zgn dnce akmlarna ak
olan Hellenler zerinde etkili oluyordu. Ayrca insanlar Sibylla553 Kitaplarndaki (Sibyllini Libri554): ..... doudan gelen bir kraln birok
kral tahtndan edecei, geni topraklara sahip olaca, daha sonra da
550
App. Mithr. 112; Iust. XXXVIII. 7. 1; Auct. Liber de Vir. ill. 76. 1; konuya
ilikin olarak ayrca bk. App. Mithr. 115-117; Tac. ann. XII. 18. 2. Polybios (V. 43.
2), Sicilial Diodoros (XIX. 40. 2) ve Florusa (epit. I. 40. 1) gre ise, Pontos kral
hanedan, Pers mparatoru Kambysesten sonra, imparatorluun hakimiyetini ele
geiren Mag Smerdisi ldren yedi kiiden birinin soyundan geliyordu (ayrca bk.
Hdt. III. 61-79). Daha detayl bilgi iin bk. Molev 1985, 724; McGushin 1992, 252;
Saprykin 1994, 83 vdd. dn. 2; Bosworth and Wheatley 1998, 155 vdd.
Ayrca kral, atalar gibi Mithra verdi/Mithrann hediyesi anlamnda olan bir
Pers ad Mithradates tayordu.
551
Iust. XXXVIII. 7. 1; ayrca bk. Polyb. V. 43. 3-4. Daha detayl bilgi iin bk.
Panitschek 1987/1988, 74 vdd.; 94 vd.; Rubinsohn 1993, 7 vd. dn. 9-11; Saprykin
1994, 83 vdd.; McGing 2003, 84 vd.
552
App. Mithr. 66; 70.
553
Magna Graeciann Hellen yerleimlerinden biri olan Kymai kentinin kutsal gl
yaknlarnda, maarada yaayan ve Sibylla adn tayan bilici kadndr. Yazgy
bilen ve yapraklar zerine gizemli yazlar yazan kz olarak geer. Konuya ilikin
olarak bk. Ver. Aen. III. 441-455; IV. 1-180; VI. 236 vdd. Daha detayl bilgi iin bk.
Kurfess 1951, 1 vdd.; Collins 1974, 1 vdd.; Gauger 1998, 9 vdd.
554
Antik kaynaklara gre, kehanetlerin yazl olduu bu kitaplar Roma kentine
Kymaidan (Ver. Aen. III. 441-455; VI. 1-180; 236 vdd.; Dion. Hal. ant. IV. 62;
Plin. nat. XIII. 27. 88; Ovid. Met. XIV. 124-153), buraya Bat Anadolu sahillerindeki Erythraidan (Ildr) [Dion. Hal. ant. I. 55. 4] ve oraya da Ida (Kaz) Dandaki
Gergisten getirilmiti (Showerman 1969, 3; Collins 1974, 2 vdd.; apar 1979, 171
dn. 6 vd.).
124
btn krallara korkuyu retecei ve Romallara felaket getirecei...555

kehanetlerine inansnlar diye556 hem halk hem de orduya verdii sylevlerde ve Romallara kar savaa balamadan nce, bastrd youn
sikkelerde kendisinin Perslerle olan balantsn vurguluyordu557. Bunu
yaparken doduu ve tahta kt srada gkyznde grlen kuyruklu
yldz da propagandasnn bir vastas olarak kullanyordu. Pontosta
dolaan bronz sikkeler zerinde k saan kuyruklu yldz motifine yer
veriyordu558. Bylelikle ayn zamanda Perslerin kehanet belgelerinde
iaret edilen kurtarc kraln kendisi olduunu vurgulamaya alyordu559. Zira Mithradates, Kk Asyann i blgelerinde yaayan
otokton halklara gre Pers; Hellenlerin bak asna gre ise,
Makedonia Krallnn Hellenistik Dnemdeki bir uzantsyd. Bu
nedenle, kral bir bakma kendisini Hellen kahraman Perseus560 gibi
gstererek561 Hellas, Kk Asya ve Persler arasnda bir kpr oluturmaya gayret ediyordu. nk Persler de soylarnn atas olarak Perseus
555
Sib. Orac. III. 350-380; 652-656; ayrca bk. FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=

Ath. Deip. V. 213 b; Lact. Div. Inst. VII. 15. 11; 17-19. Daha detayl bilgi iin bk.
Kurfess 1951, 103; 298; Collins 1974, 5 dn. 44; 7 dn. 57-61; 58 dn. 11-13; 60 dn.
26; Forte 1972, 113 dn. 51; Gauger 1980, 246 vd.; 1998, 103; Kidd 1988, 875;
Edelstein and Kidd 19892, no 253 str. 85-87; Potter 2003, 428; Buitenwerf 2003, 221
vdd.; 304 vdd.
556
Gruen 1984, 339 vdd. dn. 114; 126; McGing 1986a, 103 vd. Ayrca bk. Pastor
1999b, 83 vdd.
557
BMC Pontus 20 no 79-81 lev. IV/3-5; SGN I 57-58; Imhoolf-Blumer 1902, 171
no 6-9; Callata 1997, 39 vdd.; 52 graf. 2. Ayrca kral aynen Akhaimenidai hkmdarlar gibi, egemenlii altndaki blgeleri eyaletlere ayryor ve balarna ynetici
olarak satraplar atyordu (App. Mithr. 22; Welles 1934, 294 vdd. no 73).
558
Lindgren 1993, no 154; SNG IX.1 no 984; no 989; Molnar 1997, 6 vdd.; daha
detayl bilgi iin bk. Ramsay 1999, 213 vdd. dn. 57-67.
559
Widengren 1959, 248; 1960, 231; Molnar 1997, 6 vdd.; Ramsay 1999, 202; 228.
560
Zeusun Argos kralnn kz Danaeden olma olu. Gorgolardan Medusay
ldrr. Medusann kesilmi boynundan akan kanndan Pegasos doar. Perseus
dn yolunda, Aithiopia (Etiyopya) kralnn kz Andromeday deniz canavarndan
kurtararak onunla evlenir. Hellasa dndnde dedesi Argos Kral Akrisiosu bir
kaza sonucu ldrr. Argosu akrabas olan Tiryns kralyla takas eder ve oraya kral
olur (Apollod. Bibl. II. 34-49; Ovid. Met. IV. 610-620).
561
Mithradates VI Eupator, skenderin de atalarndan saylan Perseus gibi, dou ve
baty btnletirerek kaynatran bir kahramann imajn kullanarak Kk Asyadaki Persleri ve Hellenleri kendi bnyesinde toplamak istiyordu (Arr. anab. III. 3.
1-2; ayrca bk. Winter 1894, 246; Forte 1972, 112 dn. 49; Fox 1973, 201; McGing
1986a, 95 dn. 35 vd.).
125
Mithradates VI Eupator
ile Andromedann olu Persesi kabul ediyorlard562. Bu yzden kral

bastrd sikkelerde bir bakma Perseus efsanesinden esinlenerek hanedanlnn bir taraftan Pers dier taraftan da Hellenlerle balantl
olduunu vurguluyordu563. Bunun iin kendisine kiisel amblem olarak
Pegasosu semi ve . ca. 86/85 ylna kadar bastrd tetradrakhmler zerinde Pegasos motifine yer vermiti564. Bunun yan sra, kral
zaten Dou kkenli565 bir tanr olmasna ramen Hellenler tarafndan
benimsenerek Olympia tanrlar arasna alnan Dionysosu kendisine
562
Hdt. VII. 150; Plat. Alk. 120 e.

BMC Pontus 6 no 1; 16 no 30-36 lev. III/3; 18-19 no 60-64 lev. III/12; 19-20 no
68-78 lev. IV/2; 25 no 1-4 lev. V/1; 27 no 2-5 lev. V/4; 28 no 1-2 lev. V/5; 31 no 1
lev. V/8; 85 no 7-10 lev. XIX/8; 99 no 42-44; 100 no 46-49 lev. XXIII/3; SNG I no
15-16; 36-62; 65-66; 69-79; 95-96; 123-124; 128-129; 155-157; 228; 230-231;
Imhoolf-Blumer 1902, 170 no 1-3; 172; 176-180 no 35-46; 54-56; 62-64; ayrca bk.
Price 1968, 3; McGing 1986a, 94 dn. 30-34; 107 vd.; Olshausen 1990, 1892 vd.;
Amandry et al. 1991, 70 vdd. Bununla birlikte Perseus motifi, zellikle Amisos,
Kabeira, Dia (Akakoca), Khabakta, Komana, Pharnakeia, Taulara, Amaseia ve
Sinope gibi Pontos kentlerinde tedavlde olan bronz sikkeler zerinde kullanlmaktayd (Amandry et al. 1991, 66 vdd.; Ramsay 1999, 218; 226 dn. 103-108; Tekin
1999, 9 vdd.; Ireland 2000, 27 no 1193-1206; 29 no 1253-1256; 30 no 1311).
564
Bu sikkelerin n yznde Mithradatesin idealize edilmi portresi arka yznde
ise, eitli pozlarda su ien Pegasos motifi ilenmiti. Ayrca bk. CAH vol. of plates
IV. 4 no [c]; Kleiner 1953, 78 fig. 1; Pollak 1970, 45 vdd. no 1-15; Ramsay 1999,
201 vd.; 223 vdd. fig. 7 dn. 97-101.
565
Antika yazarlar Dionysosun kkenine ilikin ak olmayan ve birbirleriyle
(Hdt. II. 49 Aigyptos; V. 7 dn. 168 Thrakia?; Arr. anab. II. 16. 1-3; IV. 10. 6; V.
1. 2 Thebai; II. 16. 3 Atina; V. 1. 2 Lydia; Eur. Bakkh. 29 str. 461 Lydia)
elien farkl corafyalar ve kentler yazmalarna ramen tanrnn Dou orinli olduu zerinde genel bir kan communis opinio vardr. Ayrca kr. Tiryaki 2002,
59 vd.; 63 vd.
563
126
epitheton/lakap olarak almt. Bu surette Dionysos gibi, kendisini de

Hellenlere kabul ettirmek iin elinden geleni yapyordu566. Bylelikle
VI. Mithradatesin, Hellas ve Kk Asyada uygulad politika ve
propagandalar Anadolu halklar arasnda sayg ve prestij kazanmasna
yardm etmi ve zaman geldiinde onun birok kent tarafndan bir kurtarc gibi karlanmasna neden olmutur567.
Sonu olarak, zellikle u noktay gz ard etmemek yerinde olur ki,
gerek Mithradatesin meydana getirdii ve ekil verdii saraynda ve
devlet ynetiminde gerekse Mithradatesin kiiliinde, Pers ve Hellen
nitelikleri hakim bir yer tutuyordu. Ancak sz konusu durum gz nnde tutulacak olursa kraln karakteriyle hareket tarz anlalabilir.
Mithradates kendine zg bir tarzn kartlklaryla ayrlklarnn tam
ortasnda, kendi ulusuyla olan ilikilerinde yar Pers yar Hellen,
Hellenlerin gzndeyse Pers isimli olmasna ramen bir Hellendi. Bu
bakmdan Pontos kral, Hellenlerin hilesi ve kurnazlyla Perslerin
yaylmc politikas ve ynetim biimini kendi amalar dorultusunda
kullanmay bilmitir. Bununla birlikte, gerek planlarn gerekletirme
yetenei ve kendi amalarn kavramakta gsterdii kesinlik gerekse
planlarn uygulamadaki az skl ve abukluuyla hem Hellenlerden
hem de Perslerden stnd. Bu yzdendir ki; dmanlarna daima bir
muamma olmasn, her zaman hi beklemedikleri bir yerden taze glerle onlarn karsna kmasn bilmitir568.
566
567
568
Head 1932, 79 no 44 1; Price 1968, 4; Pastor 1995b, 130 vdd. dn. 19-35.
Cic. Flacc. XXV. 60.
Cic. Mur. XV. 33; Iust. XXXVII. 1. 8.
II.
FATH VE KURTARICI
A. BRNC MITHRADATES ROMA SAVAI

(. 89-. 85)
1. Kk Asya Savalar
569
Savan balamasyla Pontos Kral VI. Mithradatesin o ana dek yapt kapsaml hazrlklar kendini gsterdi. lk olarak, . 89 ylnda olu
Ariarathesi gl bir orduyla Kappadokia Kralln tekrar ele geirmek zere gnderdi. Ariarathes, hi vakit kaybetmeden, Kappadokia
topraklarna girdi. Karsna kan Ariobarzanesin ordusunu ezici bir
biimde yenerek, onu nc kez Kappadokiadan srd570. Bunun
zerine Mithradates, generallerinden Pelopidas ikinci kez Roma kampna eli olarak yollad. Pelopidas Romallara nce, Mithradatesin onlarn isteklerine uyarak, nasl Kappadokia ve Bithyniadan mahrum brakldn anlatt. Ardndan, gene Romallarn korumas ve gvencesi
altnda Bithynia kral tarafndan Pontos topraklarnn talan edildiini
belirtti. Mithradatesin, Romann dostu ve mttefiki statsn korumak
iin kendilerine nasl yalvardn hatrlatt. Fakat Romallarn, Bithynia
Kral IV. Nikomedesin tarafn tutarak, Pontos kraln kk grdklerini syledi. Konuya bir zm bulmak yerine laf gerek sorunlardan
uzaklatrp kk eylere getirdiklerini bildirdi. Bu yzden Mithradatesin kendinin olan geri almaya ve topraklarn korumaya karar verdiini bildirdi. Ayrca, Romayla aralarnda muhtemel bir sava kmas
halinde, Pontos kralnn yannda yer alacak mttefiklere deinerek Romallara gzda vermek istedi. Pelopidasn yapt bu konumay kaba
ve saygsz bulan Romallar ise571:
569
Oros. hist. VI. 1. 29.

Liv. perioch. 76; App. Mithr. 15; 57-58; Cass. Dio XXXI. 99. 2; Eutr. V. 5; Oros.
hist. VI. 2. 1; ayrca kr. FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 213d.
571
App. Mithr. 14-16. Cassius Dioya (XXXI. 99. 2) gre, sz konusu cevap
Mithradatesin Romaya gnderdii elilere Senatus tarafndan verildi. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Eutr. V. 5. 1-2; Oros. hist. VI. 2. 1-2.
570
128
Mithradatesin hemen Kappadokiay boaltmasn, Bithynia

kraln rahat brakmasn ve kral bu emirleri yerine getirmedike
bir daha yanlarna gelmemesini syleyerek onu kamplarndan
uzaklatrdlar.
Daha sonra da, Senatus emri ya da comitia centuriata572 kararn beklemeden
573
, kendi balarna aldklar bir kararla ,
Pontos Kral Mithradates VI Eupatora kar balatlacak olan byk
sava iin Bithynia, Kappadokia, Paphlagonia ve Galatia blgelerinden
adam toplamaya baladlar574. Bu srada Anadoluda, byk blm Asyal mttefiklerden oluan Roma ordusu bulunmaktayd. Sz konusu
ordular, Kk Asyadaki dost ve mttefik glerle takviye olduktan
sonra575, vakit geirmeden Pontos snrlarndaki yerlerini aldlar. Bunlardan Asia Valisi Gaius Cassius576 komutasndaki birinci ordu, Bithynia
Galatia; savalarda gsterdii cesaretiyle tannan, nl general Manius
Aquillius577 ynetimindeki ikinci ordu, PontosBithynia; Quintus Oppius578 kumandasndaki nc ordu ise, KappadokiaLykaonia snrnda
572
Vatandalarn varlk ve sava gcne gre dzenlenmi olan ve Roma Anayasasndaki timokratik unsuru oluturan bir halk meclisidir. Sava ve bar kararlarndan; yksek dzeydeki memurlar olan consul, praetor ve censorlarn seiminden ve
devlet antlamalarnn onaylamasndan bu meclis sorumludur.
573
Appianos (Mithr. 15; 17; 19)da sz konusu durumu, gayet ak bir ekilde
defa tekrarlamaktadr.
574
App. Mithr. 17; ayrca bk. Sherwin-White 1984, 114; 118 vdd.; 124; KalletMarx 1995, 257.
Birinci Mithradates-Roma Sava srasnda Pontos kralnn serbest brakt askerlerin milliyetlerine ilikin olarak bk. Diod. XXXVII. 26 dn. 1; App. Mithr. 19;
575
Romallara dost ve mttefik amicus et socius anlamasyla bal olan krallklar
ve kentler, Romallarn dzenledikleri seferlerde onlara askeri yardm yapmakla ykmlydler (Matthaei 1907, 184).
576
Cassiusun praenomeni (ilk ad) tartmaldr. Her ne kadar Cassiusun n ismi,
Appianos (Mithr. 11; 17; 24; 112) tarafndan Lucius olarak verilse de, Livius (perioch. 74)te Cassiusun ilk ad, Gaius olarak gemektedir. Ayrca Cassiusun Nysa
kentine yazd mektupta (SIG3 II 741. 1; IG XV-XVI 40; Sherk 1969, 260 vdd. no
48) n ismi Gaius olarak yazlm olup; sz konusu kiinin, . 96 yl consul
Gaius Cassius Longinus olduu dnlmektedir (Magie 1950, 208 dn. 22).
577
Cic. Flacc. XXXIX. 98; Scaur. III. 2 a; Off. II. 50; de Or. II. 195; Edelstein and
Kidd 19892, no 253 str.79-80.
578
Romallarn, Birinci Mithradates Savandaki nc generali olan Q. Oppius
(App. Mithr. 17; 20), Reinach 19752, 119 vd.; Mnzer 1939, col. 740 vd. da, Cilicia
Birinci MithradatesRoma Sava
129
konulanmt579. Bylelikle Cassius, Pontos zerinden Galatia ve

Phrygia Epiktetosa giden yolu; Aquillius, Bithynia zerinden Pontosa
ve oradan da Kuzey Anadoluya giden ana yolu, Oppius ise, Lykaonia
ile Kappadokia snrndaki dou yolunu kontrol altnda tutuyordu580.
Bu srada Kk Asyadaki Roma ordularnn her biri takriben
40.000 kiiden oluuyordu. Ayrca Minucius Rufus ve Gaius Popilius
komutalarndaki Roma donanmas, Bithynia deniz kuvvetleriyle birlikte
Byzantionda demirleyerek Bosporosun kontroln elinde tutuyordu.
Bithynia Kral Nikomedes IV Philopator halihazrda 50.000 yaya ve
6.000 atl askere sahipti581. Pontos Kral Mithradates VI Eupatorun ise,
yaklak 250.000 yaya, 40.000 svari askeri, 130 sava arabas ve 100
tanesi iki sra krekli olmak zere gverteli 300 gemiden oluan tam
teekkll bir donanmas vard. Pontos ordusunun ana blm Mithradatesin bakomutanl altnda Arkhelaos ve Neoptolemos adl iki karde general tarafndan idare ediliyordu. Bunun yan sra, yardmc ve
mttefik kuvvetlerden oluan yaklak 10.000 kiilik Armenia Minor
svari birlii Mithradatesin olu Arkathias; iyi eitim grm ar silahl piyadelerin oluturduu phalanks birlikleri Dorylaos; 130 tane
trpanl sava arabas ise, Krateros tarafndan kumanda edilmekteydi582.
propraetoru (daha nceden praetorluk yapm eyalet valisi) olarak gemektedir.

Dier yandan FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 213 a; I. G. Kidd
(1988, 874 vd.); L. Edelstein ve I. G. Kidde (19892, no 253 str. 78) gre, Pamphyliann praetoru [strathgw Pamfulaw]; Liviusa (perioch. 78) gre, hangi
eyalet olduu bildirilmemekle birlikte proconsul (daha nceden consullk yapm
eyalet valisi), Licinianusa (XXXV. 75 Criniti) gre ise, legatus (valinin vekili ya
da yetkili temsilcisi) idi. Grld zere, Oppiusa ilikin bilgiler birbirleriyle
elimektedir. Yukarda szn ettiimiz kaynaklar nda Oppius bizce, aynen,
. ca. 102 ylnda, Romann dou eyaletlerini haydutlar ve korsanlardan arndrmak zere gnderilen Antonius gibi, praetor unvanyla (Liv. perioch. 78; Cic. de
Or. I. 82; ayrca bk. Plut. Pomp. XXIV. 6; Tac. ann. XII. 62; Obseq. Prodig. 44),
byk bir olaslkla Pamphyliada ya da Cilicia grevlendirilmi bir Roma generaliydi. Daha detayl bilgi iin bk. Magie 1950, 283 dn. 12 vdd.; Sherwin-White
1976, 4; 9; Souza 1999, 102 vdd.; Eilers 2002, 23 dn. 14; 241 vd. no 107.
579
App. Mithr. 17; ayrca bk. Magie 1950, 212; McGing 1986a, 108 dn. 95.
580
Magie 1950, 789 vdd. dn. 18; Glew 1971, 97 vdd.; Sherwin-White 1984, 118;
sz konusu yollara ilikin olarak ayrca bk. App. Mithr. 17-18; Strab. XIV. 2. 29 c.
663-664; Cic. Att. V. 14-20; Fam. III. 5-6; XV. 2-3.
581
App. Mithr. 17.
582
App. Mithr. 17. Memnona (31. 1) gre ise, Mithradatesin ordusunun toplam
says yaklak 200.000 kiiden olumaktayd.
130
Kraln dier olu, Kappadokia Kral Ariarathes Eusebes Philopator ise,

o sralar emrindeki byk orduyla Kappadokiada hazr bekliyordu583.
Savaa ilk olarak Bithynia kral balad. Nikomedes, . 89 ylnda,
tm gcyle Paphlagoniaya girerek Bat Pontosa doru ilerledi. Bu
srada Aquillius, Cassius ve Oppius komutalarndaki Roma ordular savunmada kalp, Pontos ve Kappadokia snrlarndaki ana yollar kontrol
altnda tutmaya devam ettiler. Roma generallerinin ordularn konulandrdklar bu stratejik alanlarn seimi, onlarn hem savunma hem de
saldr amal bir strateji gttklerini gsteriyordu. Grne baklrsa,
Romallarn ald tavr; Nikomedesin seferinin sonucunu beklemek ve
ona gre hareket etmekti. Bithynia kralnn, Mithradatesin glerini
durdurmas ya da yenmesi durumunda konulandklar noktalardan Pontosa doru ilerleyeceklerdi. Bu srada Oppius ise, Pontos kral, Bithynia
ve Cassius ile Aquilliusun komutalarndaki Roma ordularyla megulken, Kappadokiaya girecek ve Ariobarzanesi tekrar tahta kartacakt.
Eer Bithynia kral, Mithradates karsnda yenilirse, o zaman bulunduklar stratejik konumlardan hem Nikomedese yardm gnderebilecekler hem de savunma durumuna geerek, Pontos kralnn Bithynia ve
Kk Asyaya olas saldrlarn engelleyeceklerdi584.
Bunun zerine Mithradates generalleri Neoptolemos ile Arkhelaosu
hafif silahl piyadelerle birlikte, olu Arkathiasn svarileri ve birka
Skythia sava arabas eliinde Nikomedes IV Philopatoru Paphlagoniada karlamak zere gnderdi. Kendisi ise, ar silahl piyadeler ve
ordunun ana blmyle birlikte Amaseia Ovasnda mttefik kuvvetlerin kendisiyle birlemesini bekliyordu585. Bu arada IV. Nikomedes, bir
nceki yama seferinde yapt gibi, sahil eridini takip etmeyip, kyya
paralel uzanan Olgassys (Ilgaz) Da eteklerindeki Pontos Yolunu izleyerek Paphlagoniann merkezine doru ilerlemekteydi. Bithynia ordusu
Billaios (Filyos) Irman aarak nce Blaene586 daha sonra da Amnias
(Gkrmak) Irma tarafndan sulanan bereketli Domanitis587 yresine
geldi. Ve orada, Mithradatesin generalleriyle karlat588.
583
App. Mithr. 15.

Sherwin-White 1977a, 75; 1980, 1989 vdd.; 1984, 118; McGing 1986a, 108.
585
Memnon 31. 1. Appianosa gre ise, kral bu srada Bithyniaya doru ilerlemeye
balamt.
586
Olgassys Dann kuzeyinde, Paphlagoniann bereketli topraklara sahip bir
yresi (Strab. XII. 3. 40 c. 562).
587
Olgassys Dann kuzeydousunda, Amnias Irma tarafndan sulanan Paphlagoniann olduka verimli topraklara sahip dier bir yresi (Strab. XII. 3. 40 c. 562).
Paphlagonia zerinden Pontosa giden ana yol, Olgassys Da nlerindeki Blaene ve
584
131
ki ordu Amnias Irmann snrlad geni ovada sava dzeni aldlar. Nikomedesin ordusu, say bakmndan Pontos ordusundan olduka stnd589. Pontos kralnn generalleri bu ovada Nikomedesin
ordusu tarafndan kolayca kuatlarak yok edilebilirdi. Bu yzden Arkhelaos ve Neoptolemos kuvvetlerini ikiye bldler. Sava, Neoptolemosun ovann ortasndaki stratejik adan nemli bir tepeyi ele geirme
giriimiyle balad. Sayca az olan Neoptolemosun kuvvetleri Bithynia
kralnn ar silahl piyadeleri tarafndan pskrtld. Neoptolemosun
dalan birlikleri ar kayplar vererek tela iinde geri ekilmeye baladnda ise, cesaretleri artan Bithyniallar tarafndan evrilerek imha
edilme tehlikesiyle kar karya kaldlar. Bu arada Mithradatesin olu
Arkathias komutasndaki svariler Neoptolemosun birliklerine yardma
gnderildi. iddetli geen kanl arpmalar sonucunda Nikomedes karsnda bir kez daha bozguna urayan Pontos kuvvetleri Arkhelaosun
saflarna doru panik iinde kamaya baladlar. Pontos ordusunun sa
kanadn kumanda eden Arkhelaosun birlikleri henz savaa katlmamt. Bu nedenle kardeinin bozulan ordusunu ve kaan askerlerini
izleyen Bithynia kuvvetleri zerine nce trpanl sava arabalarn yollad590. Akabinde, tm gcyle kendi saldrd. Trpanl sava arabalarnn byk bir hzla Nikomedesin birliklerinin arasna dalarak bir anda
askerlerin bir ksmn ikiye blmesi; dier ksmn ise, paralara ayrarak
ezmesi, Bithynia saflarnda aknlk ve kargaa yaratt. Ayrca Arkhelaosun taze gleriyle kar karya kalan Bithynia ordusunun ilerlemesi
durduruldu ve onlarn Neoptolemosun piyadelerini izlemesi engellendi.
Bylelikle felaketin eiinde gibi grnen bir durum, Arkhelaos komutasndaki kuvvetlerin disiplini ve dzeni sayesinde Pontos lehine
dnd. Bu srada Arkhelaos, askerlerini sk dizili bir kol dzenine sokarak Bithynia ordusunun merkezindeki IV. Nikomedesin birliklerine
Domanitis yrelerinden geerdi (CMAM, Pontos Yolu). Daha detayl bilgi iin bk.
Marek 1993, 65.
588
Strabona (XII. 3. 40 c. 562) gre, iki ordu arasndaki bu karlama, sonradan
Pompeopolis (Takpr) adyla anlacak olan yerleim yerinin yaknlarnda gerekleti. Daha detayl bilgi iin bk. Sherwin-White 1984, 121; Baran 2003, 821 vd.
dn. 16-17; 823 vd. dn. 23.
589
App. Mithr. 18. Memnona (31. 1) gre, Arkhelaos komutasndaki Pontos ordusunun mevcudu ise, 40.000 yaya ile 10.000 atl askerden olumaktayd.
590
Bu arabalar, tekerleklerinden balayarak yatay olarak ileriye uzanan; ayrca alt
tarafa decek her eyi paralamak amacyla yere doru diklemesine uzanan trpanlarla donatlmt.
7) Birinci MithradatesRoma Sava
134
saldrd. Kalkan kalkana bir arpma balad. Bu durum, Neoptolemos

ve Arkathiasa kamakta olan askerlerini toplayarak yeniden bir araya
getirme frsat verdi. nsanlar buday tarlasndaki baaklar gibi bien
sava arabalarn hayatlarnda ilk defa gren Bithyniallar, armlard. Sava dzenindeki piyadelerin zerlerine ani ve iddetli bir ekilde
dalan sava arabalarnn tekerleklerinin eksenlerinden uzanan oraklara
kaplarak len ya da kollar ve bacaklar kesilerek can ekien askerlerin
tyler rpertici grnts karsnda Bithynial askerler saflarn dzgn tutamaz hale gelmilerdi. Bu durumdan istifade eden Arkhelaos,
Bithynia kuvvetlerini geri pskrterek kar saldrya geti. Nikomedesin bakanlndaki Bithynia svarileri kamaya balaynca, yanlarndaki piyadeler de bozuldu. Bu srada dalan askerlerini yeniden
dzene sokmaya muvaffak olan Neoptolemosun piyadelerinin ve Arkathiasn svarilerinin, Nikomedesin ordusuna arkadan saldrmasyla
sava daha da iddetlendi. Bylelikle Neoptolemos ve Arkathiasn kuvvetleri arka hatlardan Bithynia askerlerini kltan geirip, byk bir
katliama ve daha da nemlisi byk bir korku ve aknla neden oldular. Gs gse lmcl bir delloya dnen sava sonucunda,
Bithynia ordusu Mithradatesin generalleri tarafndan embere alnd.
Her yandan hcuma urayan Bithyniallar, artk ekilebilecek bir yerleri kalmadndan ve tekrar bir araya gelip akc bir dvle, k hareketi yapabilecek durumda olmadklarndan, her noktada gerilemeye
baladlar. imdi bir tarafta korku ve aknlkla kark bir ylgnlk,
dier yanda ise, mitsiz olmasna karn inatla srp giden bir mcadele
balamt. Sonunda, Bithyniallar Pontos kuvvetleri tarafndan ovann
ortasnda kstrlarak kltan geirildiler. Bylelikle Bithynia karargah,
hazineleri ve sava mhimmat Pontoslular tarafndan ele geirilerek
ok sayda insan esir alnd591.
Ordusundan geriye kalan kk miktardaki svariyle cann zar zor
kurtarp sava alanndan kaabilen Nikomedes, BithyniaPontos snrndaki Manius Aquilliusa felaket haberini bizzat kendi gtrd.
Aquilliusu alarma geiren bu haber, PontosKappadokia snrndaki
Roma ordularnda ok etkisi yapt. Pontos ordusunun nc birlikleri
konumundaki Neoptolemos ve Arkhelaos, az saydaki hafif silahl askeriyle kendilerinden ok daha byk ve toporafik adan nemli ko-
591
App. Mithr. 18; Strab. XII. 3. 40 c. 562; ayrca bk. Sall. Hist. IV. 69. 11; Liv.
perioch. 76; Memnon 31. 1; Flor. epit. I. 40. 6; Pomp. Trog. prolog. 38=Iust.
XXXVIII. 3. 8; Auct. Liber de Vir. ill. 76. 2; Eutr. V. 5. 2; Oros. hist. VI. 2. 2.
135
numdaki Nikomedesin tam teekkll ordusu karsnda kesin bir zafer

kazanmlard. Bylelikle hi beklenmedik bir ekilde ok ksa zamanda
tek bir savala, Bithynia ordusu tam anlamyla yok edilmiti. Grne
gre, Romallar Pontos kraln fazla hafife almlard. Bu bakmdan
Romallarn teoride iyi olan planlar pratikte tam tersine dnm ve
kendilerini zor durumda brakmt. Ayrca, Roma ordusu yaknlarnda
kamp kuran Bithynia ordusundan geriye kalanlarn perian durumu,
byk bir blm Kk Asyadan toplanm askerlerden oluan Roma
ordusunun kendine olan gvenini sarst. Bir anda ordudan kaanlarn
says artt592.
Mithradates, Amaseia Ovasndaki ana karargahnda generallerinin
Nikomedes karsnda elde ettikleri zafer haberini aldktan ve mttefik
ordularn kendisine katlmasndan sonra, Paphlagonia Blgesine doru
yrye geti593. Paphlagonia Kral Pylaimenesi krallndan kovdu594.
Ar silahl piyadeleri ve Pontos ordusunun ana blmyle sava alanna
geldiinde kazanlan zaferin neticelerini kendi gzleriyle grd. Sava
esirlerine nazike davrand. Her birinin yolluunu dahi tedarik ederek,
onlar evlerine yollad. Bylece sava alannda kazand n kadar dmanlarna kar gsterdii merhametle de anlr oldu595. Ardndan, Roma
generallerinin ilk aknlklarndan kurtulup, Bithynia, Phrygia ve Lykaoniadaki ordularn toplamalarna frsat vermeden, tm gcyle Bithyniaya; Manius Aquilliusun zerine doru yrye geti. Hibir direnile karlamadan BithyniaPontos snrndaki Skorobas596 Dana
[Skorbaw row] kadar ilerleyerek, orada konuland. Bu srada, Aquillius ve Nikomedes, Mithradatesin btn ordusuyla birlikte zerlerine
doru geldiini haber aldlar. Derhal Pontos kralnn yolu zerindeki
baz geitleri tutmak zere Bithynia atllarn stratejik adan nemli
noktalara brakarak geri ekilmeye baladlar. Ancak geitleri korumakla grevlendirilen 800 Bithynia svarisi Mithradatesin 100 kiilik
Sarmatia atls tarafndan bozguna uratld. Hatta yerlerini brakp kaan atllarn byk bir blm tutsak edildi. Fakat kral, onlarn da yol
azklarn vererek, evlerine gitmelerine izin verdi597.
592
Memnon 31. 1-2; App. Mithr. 18-19.

Memnon 31. 1. Memnona (ibid.) gre, o srada Mithradatesin komutasndaki
ordunun mevcudu 150.000 kiiydi.
594
Eutr. V. 5; Oros. hist. VI. 2. 2; ayrca bk. Callata 1988, 34 vdd.
595
App. Mithr. 18.
596
Appianos (Mithr. 19)da ad geen dan lokalizasyonu henz yaplamamtr.
597
App. Mithr. 19; ayrca bk. Diod. XXXVII. 26.
593
136
Bu srada, Manius Aquilliusun maneviyat son derece bozuk ordusuyla geri ekilmeye altn renen Pontos kral, nc birliklerini
Neoptolemos, svarilerini ise, Armenial kumandan Nemanes nderliinde Roma ordusu zerine yollamtr598. Aquilliusun o sralar takribi
40.000 yaya ve 4.000 kiilik svari birliinden oluan ordusu, kraln
nc birlikleri tarafndan gnn yedinci saatinde599 leden sonra
Pakhion600 [] nlerinde yakalanmtr. Sava Aquilliusun kesin
malubiyeti ve Roma kampnn Pontos kuvvetleri tarafndan ele geirilmesiyle sonulanmtr. Roma ordusunun drtte biri kltan geirilmi, geri kalanlarn bir ksm esir edilmi ve askerlerin byk blm
panie kaplarak bilinsizce, ayaklarnn kendilerini gtrd yere
kadar kamlardr. Bu katliamdan cann glkle kurtaran Aquillius
karanln bastrmasndan faydalanarak, areyi kendine bal birka
adamyla birlikte Sangarios Irman amakta ve hibir yerde dinlenmeden Pergamona kadar kamakta bulmutur601.
Mithradates, Manius Aquilliusun kampna geldiinde, her zaman
yapt gibi, sava esirlerini yaklak 300 kii serbest brakmtr. Bu
durum, kraln gerek Anadolu halklar gerekse dmanlar arasndaki
poplaritesini arttrmtr. Ayrca sz konusu savalar srasnda ele geirdii dmanlarna nazik bir ekilde davranarak merhamet gstermesi
ve onlarn btn ihtiyalarn karlayarak ailelerine geri gndermesi,
onun Anadolu halklar arasnda hayrsever ve insancl (= philanthrpos
[]) bir kral olarak tannmasn salamtr. Bu bakmdan
nceleri Romallarn kat hakimiyeti altnda ezilen Kk Asya ve
598
App. Mithr. 19. Memnona (31. 2) gre ise, Mithradatesin M. Aquilliusa kar
gnderdii orduyu generallerinden Menophanes kumanda ediyordu. Daha detayl
bilgi iin bk. Sherk 1984, 67 dn. 4 no 56.
599
Gnlk ilerin belirli bir dzen ierisinde yaplabilmesi iin, Msr, Babil, Hellen
ve Romallar gn, 12si gndz dier 12si gece olmak zere 24 saate blerlerdi.
Gecedeki saatler ise, genellikle saylmazd. Ayrca Hellence (= hmra [mra]) ve
Latincedeki (dies) yani gn, gnein douuyla balard. Dolaysyla gerek
Hellence (= hra [ra]) gerekse Latincedeki (hora) saat, yani gnn ilk saati,
sabahn ilk klaryla balam olurdu (Hdt. II. 109; Plin. nat. II. 79. 188; Mart.
epigr. IV. 8; ayrca bk. Bickerman 19802, 13 vdd.). Bu bakmdan Appianos (Mithr.
19), Pontos ordusunun gerilemeye alan Romallar bdmhw raw
katalabntew=yedinci saatte yakaladklarn bildirdiinde saat leden sonra,
13.00-14.00 sular olmaldr.
600
App. Mithr. 19da ad geen yerleimin lokalizasyonu henz yaplamamtr.
601
App. Mithr. 19; Liv. perioch. 77; Iust. XXXVIII. 3. 8; 4. 4; ayrca bk. Memnon
31. 2.
137
Hellastaki birok kent, Pontos Kral Mithradates VI Eupatora ballk

yemini ederek, onun egemenliini tanmlardr. Baz kentler ise, kaplarn aarak, onu =tanr ve kurtarc gibi karlamlardr602. Zira Hellenistik Dnem krallarnn ideal niteliklerinden biri olan
insanseverlik603 (= philanthrpa []), VI. Mithradatesin
Anadolu halklar ve Hellenler zerinde yaratmak istedii propagandayla
bire bir uyum iindeydi. Dahas bu imaj, Pontos kralnn aynen ikinci bir
skender gibi ortaya atlarak, Kk Asyada ikamet edenleri smrgeci
Romallarn zulmnden kurtarabilecek tek kii olarak grnmesine yardmc oluyordu604.
Bylelikle Mithradates hem kara ordusu hem de donanmasyla Paphlagonia605 zerinden Bithynia Blgesine doru ilerlemeye balad. Savan bandan beri, Pontos Euksenos ile Propontisi birletiren Bosporosu denetimleri altnda bulunduran Roma ve Bithynia donanmalar
artk Byzantion nlerinde demirlemilerdi. Nikomedesin hakimiyetindeki Bithynia ve Manius Aquilliusun komutasndaki Roma ordularn
yok eden Pontos kralnn, bu sefer gerek karadan gerekse denizden zerlerine doru geldiini rendiklerinde, Minucius Rufus ve Gaius Popilius
komutalarndaki Roma donanmas, kendilerine ait az saydaki gemiyle
Ege Denizine (Aigaion Pelagos) doru yelken amtr. Bithynia kraliyet donanmasnn byk bir blmyse, amiralleri tarafndan sevk edilerek Mithradatese teslim edilmitir606. Bu arada kral, Bithyniaya girdiinde hibir mukavemetle karlamam, ksa zamanda Nikomedesin
lkesini istila etmi ve blge kentlerinde Pontos hakimiyetini yerletirmitir. Bylelikle Mithradates, Bithynia Kral Nikomedes IV Philopatoru
tek bir savata devirmi ve btn krallna sahip olmutur607. Gene de
Bithyniay ve Bosporosu tamamen Pontos kontrol altna almak ve
blgedeki ynetimi salamlatrmak zere komutanlarndan bazlarn
ve donanmasnn bir ksmn orada brakmtr. Daha sonra, bir yandan
602
Diod. XXXVII. 26; FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 213 b;

ayrca bk. McGing 1986a, 109.
603
Farber 1979, 509.
604
Glew 1977a, 253 vdd.
605
Orosiusa (hist. VI. 2. 2) gre, Mithradates, Nikomedesi ve Paphlagonia Kral
Pylaimenesi lkelerinden kovarak blgeyi kontrol altna almt (ayrca bk. Eutr.
V. 5).
606
App. Mithr. 17; 19; ayrca kr. Iust. XXXVIII. 3. 8-9.
607
Memnon 31. 3; App. Mithr. 20; civ. I. 55; Strab. XII. 3. 40 c. 562; Flor. epit. I.
40. 6; Pomp. Trog. prolog. 38=Iust. XXXVIII. 3. 8-9; Oros. hist. VI. 2. 2.
138
kendisi ordusunun ana blmyle birlikte Sangarios Irman aarak

Phrygiaya doru yola karken, dier yandan da Pontos donanmas Ege
Denizine doru yelken amtr608.
Nikomedes, Aquilliusun ordusunun geri ekildii srada, ya da o
Neoptolemos ve Nemanesin birlikleri tarafndan bozguna uratldktan
sonra, Phrygiadaki Cassiusun yanna snm ve onu da Mithradatesle arpmaya tevik etmitir. Cassius ve btn Roma elilerinin
bulunduu ikinci Roma ordusu o sralar, Pontos zerinden Galatia ve
Phrygia Epiktetosa giden yol zerindeki kamplarnda bulunmaktayd.
Manius Aquilliusun, kraln generalleri karsnda ar bir yenilgiye urayarak, ordusunun dald haberi, Roma kampnda ok etkisi yapmt. Bu bakmdan Cassius, byk blm Kk Asyal acemi askerlerden oluan birliklerine gvenmedii ve Pontos ordusuyla ak
arazide karlamaktan ekindii iin, kampn kaldrarak Phrygiann en
kuvvetli tahkim edilmi yerleimlerinden biri olan ve Arslanlarn Ba
(= Leontn Kephal [ ]) olarak adlandrlan u kaleye
ekildi609. Daha sonra da, Phrygia ve evresinden topladklar nemli
miktardaki yeni acemi askeri eitmeye balad. Ne var ki ksa sre sonra,
yapt iin faydasz olduunu fark etti. Ve sonunda, gerek elde edilmesi
ve ynetilmesi kolay bir halk olan barsever Phrygia kylleri, iileri
ve sanatlarndan gerekse, ksa sre nce kendisinin Kk Asyadan
toplad askerlerden oluan birliklerle Mithradatesin deneyimli ordusu
karsnda zafer kazanmasnn imkansz olduunu anlad. IV. Nikomedesin btn srarlarna ramen, Pontos ordusu karsnda savama fikrinden vazgeti. Phrygia ve Kk Asyadan toplad askerlerin byk
bir blmn terhis etti. Roma legiolar ve deneyimli askerlerden oluan az sayda kuvvetle, Phrygiann en byk iki kentinden biri olan
Apameia Kybotosa (Dinar) ekildi610. Burada Romallar, halk ve evre
kentlerdeki Roma sempatizanlarndan nemli yardmlar aldlar. Bunlardan Mesogis (Cevizli) Dalar eteklerindeki bir Karia kenti olan
Nysadan (Sultanhisar) Khairemon adl zengin bir vatanda Roma ordu608
App. Mithr. 20.

App. Mithr. 19. Plutarkhos (Them. XXX. 1)de de ad geen, bu Phrygia yerleiminin yeri henz lokalize edilememitir. Konuya ilikin olarak ayrca bk. SherwinWhite 1984, 122 dn. 95; Gnaltay 19872, 349.
610
App. Mithr. 19. Kk Asya Valisi Cassius, cesaretini tamamen yitirmi, tecrbesiz ordusuyla, o sralar kendilerine doru yaklamakta olan Pontos ordusunun
nc birlikleriyle karlap, IV. Nikomedes ve Aquilliusun durumuna dmemek
iin, bu karar alm olsa gerektir.
609
139
sunun erzak ihtiyacn karlamak zere 60.000 modii611 arlnda

buday unu temin etti612. IV. Nikomedes ise, kendini burada gvende
hissetmeyerek, tekrar Manius Aquilliusun yanna Pergamona kat.
Orada Bithynia topraklarnn Mithradates tarafndan ele geirildiini ve
donanmasnn krala teslim olduunu rendi. Bylelikle Bithyniaya
dnme umudunu da kaybeden Nikomedes IV Philopator, aynen
611
Modius i: Romada tahl lme birimi; 1 modius=8.75 kg. Bu lye gre,

Khairemon Romallara 60.000 modii=525 ton buday unu yardmnda bulunmutur.
612
Sz konusu durum Gaius Cassiusun Nysallara Khairemon hakknda gnderdii mektupta=Epistula C. Casssii ad Nysaeos de Khaeremone (SIG3 II 741. 1;
Sherk 1969, 260 vdd. no 48; 1984, 72 vd. no 60; Bagnall-Derow 1981, 89 vd. no 49;
McGing 1986a, 109), yle ifade edilmektedir:
[ ] [ ] []
[][] .
[ ] []
[] [] [], [,]
5 [ ] []
[] [] [.]
, [ ]
[ ] [-]
[] []
10 [ ] []
[ ] [] [ -]
[] [] []
[] [ ] []
[][ ] [ ] [-]
15 [(?)]. vacat
I Nysallarn halk ve danma meclisi Pythodorosun olu Khairemonu
onurlandrd.
II Gaius Cassius Nysallarn yneticilerini selamlar: Pythodorosun olu
Khairemon, sizin vatandanz, Apameiada benim yanma geldi ve ona danma kuruluma katlmas iin izin vermemi rica etti. Romallarn Senatusuna
ve halkna olan saygsndan tr ordugaha armaan olarak 60.000 modii
buday unu verecei hususunda danma kuruluma sz verdii iin, ona ben
bylelikle bu izni verdim. Bu konu hakknda ben, onun asilce davranm olduunu ve bu eylerin bizleri ne kadar sevindirmi olduunu grsn diye, buna
(hayrna) karlk, bu ile kendimin ilgileneceimi akladm. Ve bizler de [bu
eyleri] Romallarn Senatusuna ve halkna [bildireceiz(?)].
Khairemonun ailesine ilikin olarak ayrca bk. Strab. XIV. 1. 42 c. 649; SIG3 II
741. 2-3; Welles 1934, 294 vdd. no 73/74.; Maximova 1956, 291 dn. 2.
140
Kappadokia Kral I. Ariobarzanes gibi, bir gemiye atlayarak ikinci defa

kralln kaybetmenin verdii kederle tekrar Romann yolunu tuttu613.
Bu srada Lykaonia ile Kappadokia snrndaki dou yolunu kontrol
altnda tutan Quintus Oppius; art arda alnan bu yenilgileri renen ordusunu birlik iinde tutamamtr. Ordugahn kaldrarak, nce hzl bir
ekilde Lykaoniann ilerine doru ekilmitir. Ardndan o da, Romallar ve baz tecrbeli Hellen paral askerleri dndaki kuvvetlerini terhis
etmitir. Maiandrosun byk bir kolu olan Lykos (rk Su) Irmana
doru ekilerek, Phrygiann en byk iki kentinden biri olan
Laodikeiada (Goncal) konulanmtr614.
Mithradates VI Eupator, . 88 ylnda, ikinci bir skender gibi,
Phrygiada ilerlemeye balad615. Hibir Roma generali Pontos ordusunun karsna kmaya cesaret edemedi. Kraln bu yry bir istiladan
ok zafer alayn andryordu. Her yerde kentler ve kaleler ona teslim
oluyordu. Romallarn acmasz ve baskc ynetimi karsnda ezilen
Kk Asya, Pontos kraln bir kurtarc gibi karlyordu. Bu yzden
Mithradates, Phrygiaya gelince, skenderin Pers Seferi srasnda ksa
bir sre durup dinlendii yerde konaklam ve bu alametin hem askerler
hem de halk zerinde yarataca olumlu etkiyi gz nnde bulundurarak, orada kamp kurmaya karar vermitir. Daha sonra Phrygia, Mysia ve
Asia Eyaletinin Roma hakimiyeti altnda bulunan yerleimlerini ele
geirmeye balamtr. Phrygiaya komu Lykia, Pamphylia ve Ionia
blgelerini Pontos hakimiyeti altna almak iin generallerini gndermi
ve kendisi de Romallarn Kk Asyada konulandklar Apameia ve
Laodikeia kentleri zerine yrye gemitir616. Fakat kral daha
Apameiaya varmadan blgede deprem olmu ve kentte byk bir tahribata yol amtr617. Bu nedenle, o sralar kentte bulunan Roma Valisi
Cassius zelzele felaketine urayan ve devaml sallanan bu kentte daha
fazla kalmaya cesaret edememitir. Pontos svarilerinin ve hafif silahl
askerlerinin Apameiaya yaklamakta olduu haberini aldnda ordusunun geri kalan blmn de terhis etmi; Manius Aquilliusun heyetin613
Strab. XII. 3. 40 c. 562; Oros. hist. VI. 2. 1-2; ayrca bk. Liv. perioch. 77; App.
Mithr. 57-58; Eutr. V. 5.
614
App. Mithr. 20. Iustinusa (XXXVIII. 4. 4) gre, Mithradates, M. Aquilliusu
Bithyniada bozguna uratarak kard gibi Kappadokiada M. Malthinusu yenmi
ve onu da kamaya zorlamtr (ayrca bk. Iust. XXXVIII. 3. 8).
615
Liv. perioch. 77-78.
616
App. Mithr. 20; civ. I. 55; ayrca bk. Memnon 31. 3; Vell. II. 18. 3.
617
Strab. XII. 8. 18 c. 579.
141
deki elilerden Mallius Malthinus618 ve kendine bal insanlarla Rhodos

Adasna snmtr619.
Bu srada blgeye gelen Mithradates, Apameiay kuatt. Fakat kendisine boyun een kentin, aynen skender zamanndaki . ca. 334/333
ylnda gibi, harap olduunu grnce, onun tekrar imar edilmesi iin
100 talanta bata bulundu620. Ayrca Khairemon ve oullar gibi, Roma sempatizanlarn sulu ilan ederek balarna dl koydu621. Bu durumu belgeleyen yaztlar Sultan Hisarn Aka Kynde ele gemi
olup, bugn stanbul Arkeoloji Mzesinde bulunmaktadr. Bu yaztlara
gre622:
[ ]
[]
[][ ] []
[ ] [-]
5 [] [-]
, [] [] [ -]
[] [] [ -]
, [][] [ -]
[] , [-]
618
Appianos (Mithr. 11), Manius Aquillius bakanlnda Kk Asyaya gnderilen heyet yelerinden bahseder; (Mithr. 19)da Aquillius haricindeki yelerin o
sralar Cassiusla birlikte olduklarndan sz ederken, kulland oul ifadelerden
sz konusu komisyonun en az kiiden olutuu ortaya kmaktadr. Ancak Appianos (l. c.), bu kiilerden hibirinin adn zikretmez. Iustinus (XXXVIII. 3. 4; 8; 4. 4)
ise, Aquilliusun yanndaki komisyon yelerinden sadece Mallius Malthinusun adn verir (ayrca bk. Pomp. Trog. prolog. 38). Fakat o dnemde, Malthinus cognomenli (lakapl) bir Romal aristokrata rastlanmamaktadr. Bu bakmdan sz konusu
kiinin, . 107 yl Roma halk tribunusu Titus Manius Mancinus olduu dnlmektedir (Sall. Iug. LXXIII. 7; Cic. de Or. II. 196). Konuya ilikin olarak ayrca bk.
ve kr. Broughton 1951, I 551; 1952, II 35 vd.; 1986, III 24; 132 vd.; Sherwin-White
1984, 119 dn. 88.
619
App. Mithr. 24.
620
Strab. XII. 8. 18 c. 579.
621
Mithradatesin, Leonippos adl satrabna muhtemelen Karia satrab gnderdii
mektuplardan (Welles 1934, 294 vdd. no 73/74), Khairemon ve oullarnn bana
dl koyduu ve onlarn bir an evvel tutuklanmas iin emirler verdii anlalmaktadr. Fakat o srada, Khairemon Ephesostaki Artemis Tapnann kutsal alanna (=
asylon [sulon]) snmay baarm; oullarn ise, Kk Asyadan kaan Romallarla birlikte Rhodos Adasna gndermiti (Welles 1934, 295 vdd. no 74).
622
Welles 1934, 294 vdd. no 73-74.
142
10 , [] []
, .
Kral Mithradates satrap Leonipposu selamlar:

Bizim eylemlerimize kar son derece nefret uyandran ve son derece dmanca ilere giritii iin Pythodorosun olu Khairemon
balangtan itibaren en nefret dolu dmanlarmzla birlikte hareket ediyordu; imdi ise, benim geldiimi renince oullar
Pythodorosu ve Pythionu gvenli bir yere yollad ve kendisi de
kat; o halde tellal arlsn; eer bir kimse Khairemon ya da
Pythodorosu veya Pythionu canl getirirse, krk talanta dl alsn; eer ama biri onlardan birinin kellesini getirirse yirmi talanta
dl alsn.
[ []
[] [-]
[ -]
, []
5 []
[ -]
<>. []
[] [-]
. [-]
10 []
[ ]
.
Kral Mithradates Leonipposu selamlar:

Pythodorosun olu Khairemon, daha nce Romallarn kam
olanlarn ocuklaryla birlikte Rhodoslularn kentine gnderdi;
imdi ise, benim geldiimi sorup soruturarak renince, Ephesos
Artemisinin Tapnana kaarak snm bulunuyor ve buradan
ortak dmanmz Romallara mektuplar gnderiyor. lemi olduu bu sulara karn zarar grmemi olmas ise, bize kar tavr
alanlar iin tevik edici bir unsurdur. Bir dn; onu bize en ksa
srede nasl getirebilirsin ya da dmanlar bamdan savana kadar, onu nasl hapiste gzetim ve zapturapt altna alabiliriz.
Daha sonra Quintus Oppiusun svarileri ve paral askerleriyle Aphrodisias gibi baz civar kentlerin gnderdii mttefik birlikler tarafndan
143
savunulan Laodikeiaya gelerek kenti kuatt. Pontos ordusu burada ilk

defa ciddi bir direnile karlat623. Fakat ksa sre iinde kraln surlara
yapt mthi tahribat gren halk ve askerler kentin uzun sre bu ykma dayanamayacann farkna vardlar624. Bu arada kral, habercisini
surlarn nne yollayarak, halka; Oppiusu kendisine vermeleri halinde
Laodikeiallarn canlarna, mallarna ve kentlerine dokunmayp, onlara
zgrlk bahedecei vaadinde bulunmutur. Sz konusu ilan zerine,
Laodikeiallar paral askerleriyle mttefiklerine yol vermi ve Quintus
Oppiusu yardmclaryla (lictor) birlikte resmi bir trenle Pontos kralna
teslim etmilerdir. Mithradates, Oppiusa kar saygl davranm ve onu
zincire vurmamtr. Ancak, Kk Asya halknn akn baklar altnda, Anadoluda kalan son Roma generalini, tutsa olarak kendi zafer
alaynda halka tehir etmek zere, onu gittii her yere beraberinde gtrmtr625. Kral bylelikle, nceleri Romallarn hakimiyetinde olan
blgelerin ve eyaletlerin artk kendi hakimiyeti altna getiini vurgulamtr.
2. Mithradatesin Kk Asya Politikas

Mithradatesin, . 89 ylnda, Nikomedesin ordusunu kltan geirip,
M. Aquillius komutasndaki Roma ordusunu ar bir ekilde yenilgiye
uratmas, onun Bithynia ve Mysia blgelerini kolayca ele geirmesini
salamt. Daha sonra, . 88 ylnda, ordusunun ana blmyle
Phrygiaya girmesi zerine, Gaius Cassius ve Quintus Oppius ynetimindeki Roma ordular kraln karsna kma cesareti dahi gsterememi ve birbiri ardna ordularnn byk bir blmn terhis ederek Gney Phrygiaya ekilmilerdi. Bunun zerine Phrygia kentleri ve kaleleri
krala teslim olmu; Cassius Rhodosa kam; Oppius ise, Laodikeia
623
Appianosa (Mithr. 17) gre, Q. Oppiusun, . ca. 89/88 ylnda aa yukar
40.000 kiilik ordusu vard. Fakat Oppius, Pontos Kral Mithradates VI Eupator ve
Kappadokia Kral Ariarathes IX Eusebes Philopatorun ordularyla karlamaktansa, az saydaki atl birlikleri ve baz paral askerleriyle birlikte Laodikeiaya
snmt. Daha sonra da Romann mttefiki olan civar kentlerden yardm istemitir. Aphrodisias, Q. Oppiusun arsna ilk cevap veren kent olmu ve askeri birliklerini Roma praetorunun yardmna gndermitir (App. Mithr. 20; Reynolds 1982,
12 vdd. no 2-3; Eilers 2002, 241 vd. no 107). Ayrca bk. Sherwin-White 1984, 121
vd. dn. 95; Kallet-Marx 1995, 283 vd. dn. 87-92.
624
Strab. XII. 8. 16 c. 578; ayrca bk. Bean 2000, 266.
625
App. Mithr. 20. Athenaiosa (Deip. V. 213 d) gre, Q. Oppius bir tutsak gibi,
kralnn kafilesini izlemektedir. Liviusa (perioch. 78) gre ise, Oppius, Mithradates
tarafndan esir edilerek, zincire vurulmutur.
144
kentindeki ksa direniinden sonra, Mithradates tarafndan teslim alnmt. Bylelikle kral, ksa zamanda Romann Kk Asyadaki btn
topraklarnn hakimiyetini eline geirmiti626. yle ki, bu tarihten nce
ya da daha sonra, hibir zaman, hibir krallk Romallarn ve onlara
bal krallklarn Kk Asyadaki ezici hakimiyetini, bu kadar ksa sre
iinde ve bu kadar kesin bir biimde yere sermeyi baarabilmi deildir.
Mithradates bundan sonra, Lykia, Pisidia, Pamphylia ve Ionia blgelerinde hl Pontos hakimiyetine boyun emeyen kentleri ele geirmek zere baz generallerini gneye yollad. Bylece savan balangcndan beri ibirlii iinde olduu korsanlarla yakn temasa geme
frsat elde edecek ve onlara donanma kurmalar iin gereken her trl
yardmda bulunabilecekti627.
Kendisi ise, Maiandros Vadisi boyunca Ephesos kentine doru ilerlemeye balad. Pontos kral, yolu zerindeki kentlerden Tralleis628 (Aydn) ve Maiandros zerindeki Magnesia629 (ad Meandrum) gibi kentlerden byk ilgi grerek yoluna devam etti. Anadoludaki kentlerin byk
bir ounluu memnuniyetle kaplarn ap Mithradates VI Eupatoru
karladlar ve itenlikle onu kentlerine davet ettiler630. Ephesoslular,
626
Memnon 31. 3; Cic. Mur. XV. 32; Diod. XXXVII. 26; App. Mithr. 11-19; Liv.
perioch. 76; Iust. XXXVIII. 3. 8-9; Flor. epit. I. 40. 3-6; FGrHist 87 F 36 (=
Poseidonios)=Ath. Deip. V. 213 d; Iust. XXXVIII. 3. 8-10; Eutr. V. 5; Exsuper. 15;
Oros. hist. VI. 2. 1-2; Hist. Aug. Val. I. 5.
627
App. Mithr. 18-20; 58; 63; civ. I. 55; Liv. perioch. 77; ayrca bk. Vell. II. 18. 3;
Oros. hist. VI. 2. 5; Sherwin-White 1984, 124 dn. 99; zsait 1985, 73.
628
App. Mithr. 21. Ciceroya (Flacc. XXV. 59) gre, her ne kadar Tralleisliler ve
daha sonradan Laelius utanmadan, Mithradatesin Tralleise girmesinin ardndan,
Romann Valerius ailesine mensup Flaccusa ait ykl miktarda paraya el koyduunu iddia etseler de; kraln kenti yamalamaktan ok sslemeye altn bilmeyen kalmamt. Ayrca bk. Cic. Flacc. XXIV. 57-58; Lintott 1976, 489 vd.
629
App. Mithr. 21; daha detayl bilgi iin bk. McGing 1986a, 111 dn. 110.
630
Diod. XXXVII. 26; Cic. Flacc. XXV. 60-61; App. Mithr. 21; Iust. XXXVIII. 3.
8; ayrca bk. Paus. I. 20. 4; App. Mithr. 62.
Mithradates ise, her durumda halka lml davranyor, her yerde gelmesinin amacnn Kk Asyann bamszln salamak olduunu aklyordu. Bu bakmdan
Pontos kralnn lmlln ve cmertliini haber alan eskiden Romaya bal kentler
isyana hazr hale geldiler. Mithradatese gizlice haber gnderip, onu kentlerine aryorlard. Adeta her kent, Romadan ilk ayrlann kendisi olmasn istiyordu. Bylece kendini gvence altna alacana inanyordu. Romann gc, sonradan ne kadar
byk grndyse, o zaman olduundan o kadar kk grlmekteydi. Yeniliin ekiciliine kaplan Anadolu kentleri, Romallardan kurtulmak iin her tehlikeyi gze
almaya hazrdlar.
145
Pontos kralnn gzne girebilmek iin, kentlerinde daha nceden Romallar onuruna diktikleri btn heykelleri ve antlar yktlar631. Kral
Ephesosa geldiinde632 Pontos donanmasnn, kentin limannda demirlemi olduunu grd. Amirallerinden bazlarn civar adalar zapt etmek zere grevlendirdi. Bu srada, Kk Asyann her blgesinden
gelen eliler, kendilerini zgrle kavuturduu, kentlerinde demokrasiyi yeniden canlandrd ve onlar publicanuslarn agzl yamasndan kurtard iin, Mithradatesi Kk Asyann kurtarcs633; Byk Baba634 ve Yeni Dionysos635 gibi unvanlarla selamladlar636.
Bununla birlikte Anadolu kentleri, Roma ordularn Kk Asyadan silip spren gl Pontos kraln desteklemekle pragmatik davranm oluyorlard. Zaten kaplarnn nndeki muzaffer Pontos ordusu karsnda kendilerini koruyabilecek
Roma desteinden mahrumdular. Ayrca bu srada ka kentin, gerekten Roma korumas isteyebilecei de tartma konusudur. Zira Romallar, provincia Asiay kurduktan sonra, zellikle vergi sistemleri ve toplayclar ile Roma valilerinin kt
ynetimleri nedeniyle Kk Asyadaki prestijlerini byk lde kaybetmilerdi.
Ayrca bk. Brunt 1961, 189 vdd.; McGing 2003, 85 vd.
631
App. Mithr. 21.
632
Oros. hist. VI. 2.
633
Cic. Flacc. XXV. 60; Diod. XXXVII. 26.
634
Cic. Flacc. XXV. 60.
635
Mithradates VI Eupatorun Dionysos unvan sz konusu savatan nce de
tadna ilikin olarak ayrca bk.: . ca. 120 ylnda, Plut. mor. VIII. 624: Quaest.
conv. I. 6. 2 a; App. Mithr. 10; . ca. 102/101 ylnda, Durrbach 19762, 214 vdd. no
133-134=I.Dlos 1562; Magie 1950, 1102 dn. 31; McGing 1986a, 90 dn. 5; . ca.
94/93 ylnda, Durrbach 19762, 223 vdd. no 137=I.Dlos 2039; Magie 1950, 1102
dn. 31; McGing 1986a, 92 dn. 18. Daha detayl bilgi iin bk. FGrHist 87 F 36 (=
Poseidonios)=Ath. Deip. V. 212 d; Cic. Flacc. XXV. 60; Dion. Chr. Orat. XXXVII.
6; ayrca bk. Kidd 1988, 872; 874; Habicht 1997, 263 dn. 74.
636
Kk Asyadaki her bir topluluk kral insanst onurlarla selamlyor, ona bir
tanr-kral gibi yakaryor ve drt bir yandan kehanetlerle, onun stnln onaylyorlard. Diod. XXXVII. 26; FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 213 b.
Ayrca bk. Kidd 1988, 875; Gabrielsen 2005, 38 vd.
Hatta Ciceroya (Flacc. XXV. 60) gre, halk yle galeyana gelmiti ki; krala
Dionysos=Bacchus haricinde euhoi! (oh, ne gzel!) diye sevin gsterilerinde bulunuyorlard (Bakkhalar alay krlarda, bayrlarda tanr cokusu iinde koarken
Dionysosa Euius/Euhius, diye barrlard). Ayrca krala Nysios, (Dionysos
doduktan sonra, Zeus onu baz yazarlara gre Asia, bazlarna gre ise, Africada
yer alan Nysa isimli bir kent/lkeye gnderdi. Dionysos orada Nysa isimli bir
nympha tarafndan bytld. Bu yzden tanr, ayn zamanda Nysios yani Nysal
olarak adlandrlmaktayd); ve Liber (Orta Italiann eski bir tanrs. Ba, bahe ve
tarlalarn bereketini saladndan Hellen tanrlarndan Dionysos ve Ceresle bir
tutulmutur. Liber, Latincede zgr anlamna gelen adyla, Dionysosun
146
Bunun zerine kral adamlarn ve Anadolu halklarn toplayarak

kendisiyle Romallar arasnda balayan Kk Asya sava zerine bir
sylev verdi637. Konumasna babas ve atalar zamanndan beri mttefikleri olan Romallarn imdi kendisine sava ilan ettiklerini bildirerek
balad. Roma tarafndan, kendi hkmdarlnn ilk yllarnda Phrygia
ve Paphlagonia, daha sonra da Kappadokia Blgesinin elinden alnmasna deindi. Ayrca Senatusun Bithynia Kral Sokrates Khrestosa
sava ilan etmesinden sonra, onu grevine bal bir mttefik gibi, nasl
ortadan kaldrdn nakletti. Kendisinden istenilen her eyi yaptn
syledi. Fakat Gordios ve Tigranes tarafndan Kappadokiada gerekletirilen her eit hareketten kendisinin sorumlu tutulduunu dile getirdi.
Romallarn bamszln ilan ettii Kappadokia Blgesi halk balarna kral olarak Gordiosu istemelerine ramen onun Mithradatesin dostu
olmas nedeniyle kral yaplmadn iddia etti. Ayrca btn hizmetlere
karn, Romallarn Bithynia tahtna geirdikleri IV. Nikomedesle birlikte Pontos topraklarn nasl yamaladklarn anlatt. Daha sonra
Nikomedes, tekrar Paphlagonia zerinden kendi topraklarna doru
ilerlerken, Roma ordusunun Pontos ve Kappadokia snrlarnda kendisine saldrmak zere hazr beklediklerini hatrlatt. Mithradates onlarn
bu sefer topraklarn yamalamalarna msaade etmedii iin savan
baladn ileri srd638. Aquillius ve Malthinus rneklerinde olduu
gibi, Romallar karsnda zafer kazanacana dair gveninin tam olduunu dile getirdi639. Romallarn yenilmez olmadklarn vurgulayarak
onlarn eitli kereler Galliallar, Epeiros Kral Pyrrhos, Kartacal Kumandan Hannibal, Cimbriler ve imdi de Italia asll mttefikleri tarafndan yenilgiye uratldklar konusunda halkn ve ordusunu bilgilenHellencedeki bilindik sfatlarndan =azat eden/kurtarc arasnda benzerlik
gryorlard) adlaryla sesleniyorlard. Ayrca bk. Tamura 1988, 173 vd. dn. 24-27.
637
Iust. XXXVIII. 4. 5-5. 8. Iustinusa (XXXVIII. 3. 11-7-9) gre, Mithradates bu
konumay, . 89 ylnda Kk Asyay ele geirdikten sonra, Anadolu halkna
yapmtr. Gene benzer rneklerin verildii bir mektup, . ca. 69 ylnda Mithradates tarafndan Parthia Kral Arsakese yazlm olup, Sallustius tarafndan Mithradatesin Mektubu bal altnda yaymlanmtr (kr. Sall. Hist. IV. 69. 1-23).
Sallustiusun Mithradatese atfettii mektup ve nce Pompeius Trogus ondan da
Iustinusun kaleme ald Mithradatesin sylevi Pontos kralnn Anadoluda uygulad politikayla birebir uyumaktadr. Daha detayl bilgi iin bk. Raditsa 1969, 6
vdd.; Sherwin-White 1977a, 72 vd. dn. 75; McGing 1986a, 106 vd.; Rubinsohn
1993; 9 vd. dn. 19; ayrca kr. Hinge 2005, 57 vdd.
638
Iust. XXXVIII. 5. 1-4; 5-10; Sall. Hist. IV. 69. 10-11.
639
Pomp. Trog. prolog. 38=Iust. XXXVIII. 4. 4.
147
dirdi640. Agzl ve kana susam Romallarn btn krallklara dman

olduklarn bildirerek641, onlarn byk dedesi/amcas(?) Pontos Kral I.
Pharnakes, Seleukos Kral III. Antiokhos, Makedonia Kral Perseus,
Pergamon Kral II. Eumenes, Aristonikos ve Numidia Kral Iugurtaya
kar yaptklar hakszlklar anlatt642. Konumasn, tarih boyunca hibir kralln ve imparatorluun hakimiyeti altna girmemi olan Pontos
halkna ve yenilmez kabul edilen Skythiallar karsnda bile, grkemli
zaferler kazanm olan ordusuna inancn dile getirerek bitirdi643.
imdi Mithradatesin ve Kk Asya halklarnn Romallara kar
harekete gemeleri ve kendilerini kanlmaz bir sava iin hazrlamalar
gerekiyordu. nk Mithradatesin aka ifade ettii zere, Anadoluda
yaayan halklar iin, artk silaha sarlp sarlmamak mevzu bahis deildi.
nemli olan bunu kendileri iin mi; yoksa Romallar iin mi, daha uygun zamanda yapacak olmalaryd644.
Mithradates VI Eupator Dionysosun bu zaferini alklayanlarn banda Hellen kentleri geliyordu. Sz konusu kentler zorunluluktan ya da
korkudan deil; Romallarn Kk Asyadaki smr rejiminden; yneticilerin soyguncu idarelerinden ve vergi mltezimlerinin ezici boyunduruundan kurtulmu olmann verdii iten gelen samimi bir sevinle Pontos kralna ballk yemini ederek, onun egemenliini tanyorlard. Krala kar duyulan bu memnuniyet, onun cmertliiyle daha
da artyordu645. Zira Iustinusa646 (ibid.) gre, kral Kk Asyadaki
krallklar ele geirip Romallar provincia Asiadan kovduktan sonra,
multum ubi auri argentique studio veterum regum magnumque belli
apparatum invenit=orada eski krallarn gayretiyle toplanm nemli
oranda altn ve gm ile byk miktarda sava mhimmat elde etti.
Belki de bu yzden, kral Kk Asya halklarnn ve kentlerinin zel ve
kamusal btn borlarn silmesinin yan sra, be yllna vergi muafiyeti getirmiti647. Durum yle bir hal almt ki, Roma yanls sylevle640

Iust. XXXVIII. 6. 7; Sall. Hist. IV. 69. 5; 15; 17.
642
Iust. XXXVIII. 6. 1-6; ayrca kr. Sall. Hist. IV. 69. 5-8; Brunt 1990, 299.
643
Iust. XXXVII. 3. 1-3; XXXVIII. 7. 4; 9.
644
645
Diod. XXXVII. 26; Iust. XXXVIII. 7. 10; ayrca bk. Cic. Flacc. XXV. 59.
646
647
Yukarda sz edilen, eski krallarn hazinelerinden kast Bithynia Kral IV.
Nikomedesin atalar tarafndan Bithynia kentlerinde biriktirilmi olan altn ve gm olsa gerektir. Zira Pergamon Krallnn hazineleri, III. Attalosun vasiyetin641
148
riyle tannan Sardeisli (Sart) nl hatip Diodoros Zonas648, Kk Asyadaki Hellen kentlerini Pontos hakimiyetine kar isyan ettirmeye
altnda, Anadoludaki VI. Mithradates yanls hareketin ksa srede
nasl nne geilmez ekilde yayldn gzler nne sermiti649. yle
ki, Kk Asyadaki Mithradates yanls hareketin yanklar Birinci
Mithradates-Roma Savandan sonra bile devam etmi ve Anadolu
kentleri Romallar tarafndan Mithradatizm ile sulanmt. Bu yzden
Strabona gre650, o zamana kadar yaam en iyi mnazarac olan Asia
ekolne bal Adramytteionlu nl hatip Ksenokles, Kk Asyay
Senatus nnde savunmak zorunda kalmt.
Mithradates imdi, Romallar ve onlarn Kk Asyadaki mttefiklerine kar silahla kazanlm zaferlerle balayan Anadoludaki Pontos
hakimiyetini sakin ve bar bir politikayla tamamlamak istiyordu. Yani
fetih yoluyla kurduu devlete gvenli ve srekli bir ekil kazandrmay
arzuluyordu. nk, Romallar Anadoludan kovmakla ve onlarn Kk Asyadaki mttefikleri olan krallklar Bithynia ve Kappadokia651
ele geirmekle, imdiye kadar Romallarn ezici boyunduruu altnda
adeta bir kle gibi yaam olan saysz kentin varisi-hakimi, kral
olmutu. Bu bakmdan Anadolu halklarn tekrar zgrlklerine kavuturmak; onlarn kltrel deerlerine destek olup, gelitirmek; onlarca
kutsal ve z mallar olan eylere sayg gstermek ve onlar korumak iin
elinden geleni yapmas gerekiyordu. Bylelikle Kk Asyadaki kentler Pontos kralnn kendilerine yalnz boyun edirmek ve hkm altna
almak deil; fakat kendilerini kazanmak ve onlarla bar iinde yaamak
istediini anlayacaklard. Zira Mithradatesin amac, Kk Asyadaki
halklarla birleip kaynaacak bir devlet yaratmakt. Bu nedenle
Mithradates, Kk Asyadaki etnik gruplar ve bilhassa Hellenleri honut etmek asndan hibir frsat karmyor ve gsterili kararlar veriyordu. rnein, . ca. 94/93 ylndan itibaren her drt ylda bir Daisios
den sonra, . 129 ylnda Romaya tanmt (ayrca bk. Broughton 1938, IV 514
dn. 65). Bylelikle hazinesini dolduran kral, halka be yllk vergi aff getirmitir.
Daha detayl bilgi iin bk. Glew 1977a, 255.
648
Mithradatesin Kk Asyay istila saldrs srasnda, krala bal olan kentleri
isyan ettirmeye almaktan sulanm; fakat savunmasyla kendisini temize karmtr (Strab. XIII. 4. 9 c. 628).
649
Strab. XIII. 4. 9 c. 628; ayrca bk. Cic. Flacc. XXIV. 57-25. 61; Magie 1950,
215; Gnaltay 19872, 352.
650
Strab. XIII. 1. 66 c. 614.
651
FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 213 a.
149
(24 Nisan-23 Mays) aynda kutlanan =Mukieia652 festivalini

dzenleyen Smyrnallara (zmir), . 88 ylnda, sz konusu treni tesis
edebilmeleri iin para yardmnda bulunuyordu. Bylelikle Mithradates,
Romallarn dman dahi olsa, drst ve erefli bir insann onuruna
adanan kutsal bir festivale saygszlk etmeyip, onun devam etmesi asndan elinden geleni yapyordu653. Kk Asyadaki kentlerin kendi
benlikleriyle istedikleri ekilde hareket etmesine izin veriyordu. Hatta
onlar maddi ve manevi olarak destekliyordu. Mmkn olduu oranda
kentlerin yerli gelenek ve greneklerini, kanunlarn ve dinlerini benimsiyordu654. Ayrca onlara bu gibi konularda yardm ederek kalplerini
kazanmaya alyordu655.
Mithradates bu srada, Anadoludaki siyasetini temel politika zerine ekillendirmeye balamt. Bunlardan birincisi, daha nce yukarda
da deinildii zere gerek dmanlarna gerekse dostlarna kar gsterdii insancllyd. yle ki, . 89 ylnda Bithynia Kral IV. Nikomedes ve Manius Aquillius karsnda kazand zaferlerden sonra, ele geirdii btn sava esirlerinin yolluk ve yevmiyelerini dahi tedarik ederek evlerine gndermiti656. kincisi Anadoludaki halklarn kurtarcs
sfatyla ortaya atlm olmasyd. Kraln Kk Asyadaki konumu ve
amac Anadoluda ikamet eden etnik gruplarn ve kavimlerin tekrar zgrlnn ve bamszlnn Romallara kar savunuculuunu yapmak, kentlerde demokrasiyi canlandrmak, zerlerindeki bor ve vergi
652
. ca. 94/93 yl Kk Asia proconsul (valisi) Quintus Mucius Scaevolann
publicanuslarn Asia eyaletlerinde yaptklar yeni organizasyon ve dzenledikleri
yeni yasalarla talan nlemesi, rvet yiyen magistratuslarn iledikleri sular
cezalandrmas ve adaletli ynetimi sebebiyle Hellenler tarafndan eitli kereler
onurlandrlmtr. Hatta Sardeis, Ephesos, Pergamon (Diod. XXXVII. 5. 1-4; 6. 1
dn. 2; OGIS 437-439; I.Pergamon VIII 2. 268) gibi baz kentler adna (= Mucius
[Moukeia]) festival dzenlemiler ve Ephesos ile Oinoanda (I.Ephesos III 630a;
SEG XLV 1816) kentleri, onu kendilerine patron semilerdir. Daha detayl bilgi
iin bk. Balsdon 1937, 8 vdd.; Badian 1956, 104 vdd.; 116 vdd.; 1961a, 497; DrewBear 1972b, 460 vd. dn. 167-172; Gray 1973, 965 vdd.; Marshall 1976, 117 vd. dn.
2; 10; Sumner 1978b, 147 vd. dn. 3-4; Rigsby 1988, 144 vdd.; Eilers 2002, 234 no
90; 253 no 131.
653
Cic. Verr. II. (2) 21. 51; ayrca bk. Magie 1950, 173 vdd. dn. 48; McGing 1986a,
112 dn. 115; Rigsby 1988, 144 vdd.
654
App. Mithr. 112.
655
Belki de, bu yzden Smyrnallarn, . 88-. 86 yllar arasndaki sikke darplarndan altn staterlerin n yznde banda zafer elengi bulunan kral Mithradatesin portresi yer almaktayd (Head 19773, 593).
656
Diod. XXXVII. 26; App. Mithr. 18-19.
150
yklerini kaldrmakt. nc olarak, kraln btn bunlar yaparken ideal bir kral imaj izmesiydi. Bu imaj iin kendisine rnek olarak skenderi semi ve kendisini adeta ikinci bir skender olarak lanse etmeye
almtr. yle ki, onun konaklad yerlerde ordusunu dinlendiriyor657; onun yardm ettii kentlere kendisi de yardm ediyor658; onun hayat boyunca taklit ettii tanrnn659 (Dionysos) epithetonunu alyor660;
bastrd sikkelerde661 ve yaptrd heykellerinde ona yknyordu662.
Bu yzden Ephesosta dnyann yedi harikasndan biri olarak kabul
edilen Artemis Tapnann kutsal snma alannn (= asylon663 [664
]) kapsamn (= temenos []) geniletiyordu. skenderin,
. 334 ylnda, bir stadiona (600 adm=177.6-192.28m) kard bu
alan Mithradates, tapnan atsnn kesinden att okun dt
yere kadar uzatyordu665. nk, Kk Asyay itaati altna almak ve
smrmekten daha stn iler yapmak istiyordu. Kendisini karlayan ve
657
App. Mithr. 20.

Strab. XII. 8. 18 c. 579.
659
Nock 1972, 134 vdd.; Pastor 1999a, 507 dn. 7.
660
Plut. mor. VIII. 624: Quaest. conv. I. 6. 2 a; App. Mithr. 10; FGrHist 87 F 36 (=
Poseidonios)=Ath. Deip. V. 212 d; Cic. Flacc. XXV. 60; Dion. Chr. Orat. XXXVII.
6; ayrca bk. Durrbach 19762, 215 vd. no 133-134; 223 no 137; Kidd 1988, 872; 874.
661
Mithradates Dneminde baslan sikke tipleri arasnda Dionysosla ilikili olanlar olduka kalabalk olup Amaseia, Kabeira, Khabakta, Komana, Sinope, Laodikeia, Sinope, Dia ve Amaseia gibi Pontosun birok kentinde uzun sre tedavlde
kalmtr. Bunlardan zellikle Amisos sikkeleri zerinde Dionysosthyrsos (alnnda
asma yapra band bulunan) ve Mithradatesin Dionysos olarak resmedilmi bann
bulunduu seri dikkate deerdir (Tekin 1999, 9 vdd.; Ireland 2000, 25 no 1025-1192;
29 no 1297-1298; 30 no 1310) .
662
Price 1968, 4 dn. 2; Glew 1977a, 254 vd.; Erciyas 2001, 116; 222.
663
Antikada baz tapnaklarn yanlarnda kutsal snma alanlar bulunurdu. Eer
bir kii herhangi bir nedenden tr sz konusu alana girip tanrnn heykeline dokunursa tanrnn korumas altna girerdi. Bu nedenle kiilerin sular ne olursa olsun,
tapnan kutsal snma alan snrlar iinde (asylon), ona kimse dokunamaz ve
zarar veremezdi. Kutsal snma alanlar iindeki insanlara kar yaplan ktlkler
gerek insanlarn gerekse tanrlarn nezrinde dier tm sularn ve gnahlarn en
kts olarak deerlendirilirdi. Ayrca halk arasnda tanrsal adaletin (= dik ek
then [ ]) ve tanrlarn gazabnn (= mnima []) sonradan, bu
ktlkleri yapanlarn peini brakmayacana ve gnahkarlar mutlaka cezalandracana inanlrd (Ksen. Hell. V. 4. 1; Erten 1999, 21 vdd.).
664
Bir duvarla snrlanm kutsal alan.
665
Strab. XIV. 1. 23 c. 641. Sz konusu uzaklk bir stadiondan biraz fazlayd. Ayrca bk. Rigsby 1996, 389 vd.
658
151
alklayan halk ve din adamlar renmeliydi ki o, Hellenleri ve Kk

Asya halklarn Romallarn boyunduruundan kurtarmak, onlar
tekrar zgrlklerine kavuturarak kalkndrmak iin geliyordu. Anadolu halklar
iin kutsal olan eylere sayg gsteriyor ve
trelerine dokunmuyordu. Bu bakmdan
zerlerine bir Pontos motifi olmasnn yan
sra; ayn zamanda Anadolunun en kkl
kltlerinden Artemisin simgesi olan geyii
bastrd drakhmlerde kullanyordu666.
Bylece Mithradates, halkn olduu kadar
din adamlarnn da desteini arkasna alm
oluyordu.
Mithradates VI Eupator
Pontos Kral VI. Mithradates, bylece
ksa zamanda Kk Asyann hakimi olmutu. Kral Anadoluda ilerleyii srasnda pek az yerde direnile karlam, Romal vergi toplayclarnn ar vergileri altnda ezilen halk her yerde Pontos kraln tanr
tarafndan gnderilmi bir kurtarc gibi karlamt. Genellikle Kk
Asyada Mithradatese kar direnen kentler, Apameia, Laodikeia ve
Rhodos Adas gibi Roma generallerinin konulandklar yerleimlerle
Aphrodisias gibi civar ehirler ya da baz bamsz Pamphylia, Pisidia,
Lykia blgelerindeki yerlemelerdi. Sz konusu blgeler o sralar zgr
ve zerk olduklarndan; yani Romann =dostu ve
mttefiki olan blgeler ve kentler arasnda yer aldklarndan Romal
vergi mltezimleri ve yneticiler tarafndan smrlmyordu. Bu blgeler byk bir ihtimalle Romaya tributum (vergi) deyerek onun yasalarna uyuyor ve Roma ihtiya duyduunda onu askeri ynden karada
asker, denizde gemi vererek destekliyorlard. Bu bakmdan, Pontos
kralna kar kendi zgrlklerini savunmak iin verdikleri savamlarnda ayn zamanda Romann dman olan bir krallkla da savam
oluyorlard667. Dier yandan, Magnesia ad Sipylum (Manisa), Apollonia
(Medet Ky), Tabai (Kale/Tavas Kalesi) ve Stratonikeia (Eskihisar)
gibi, Romann gcne olan inanlarn kaybetmedikleri iin, Romallarla olan ilikilerini ve mttefik durumlarn koruyarak Pontos kralna
kar direnen yerleimlerin says olduka azd668.
666
Price 1968, 3 vd. dn. 3.

Kallet-Marx 1995, 158 vdd.; ayrca bk. Flor. epit. I. 40. 6; 8.
668
Kk Asyada, Pontos kralna kar ayaklanan kentlerden Magnesia ad
Sipylum (Liv. perioch. 81; Paus. I. 20. 5; ayrca bk. Memnon 31. 4; Plut. mor. X.
667
152
Bu srada Manius Aquillius, . 89 ylnda, Mithradatesin generalleri tarafndan Pakhion Kalesi nlerinde yenildikten sonra, snd
Pergamonda bulunmaktayd. Kent, . 88 ylnda, Mithradatesin generalleri tarafndan kuatlnca, Aquillius bu sefer de areyi Lesbos Adasnn bakenti Mityleneye kamakta buldu669. Fakat Mitylene670 kenti
de, ok gemeden aynen Pergamon671 gibi, Pontos hakimiyetini sevinle
kabul etti. Ayn zamanda, adalarnda ikamet eden Romallar kltan
geirdiler672. Fakat sz konusu katliamdan birok Romal, togalarn673
kartp atmakla ve kendilerinin Roma vatanda olduklarn inkar etmekle kurtuldular674. Bu arada Mityleneliler gerek kendilerine gerekse
Kk Asyadaki Hellenlere nemli yardmlarda bulunmu; drstl
ve adaletiyle tannan yal Publius Rutilius Rufusun675 kentlerinde
809 c: Praec. Ger. Reipubl. 14) dndakilerin Mithradatese kar savunmalar uzun
mrl olmam ve sz konusu yerleimler Pontos generalleri tarafndan zapt edilmitir. Bu bakmdan, aynen Stratonikeia rneinde olduu gibi, Mithradatese
nemli miktarda sava tazminatyla hara vermek ve kentlerinde bir Pontos garnizonu bulundurmak zorunda kalmlardr (App. Mithr. 21). Konuya ilikin olarak
ayrca bk. Flor. epit. I. 40. 6.
669
Diodorosa (XXXVII. 27. 1) gre, o sralar hasta olan Manius Aquilliusun Mityleneye snmasnn nedenlerinden biri de tbbi tedavi grmekti.
670
App. Mithr. 21.
671
Cic. Flacc. XXIV. 57.
672
Magie 1950, 215; Sherk 1969, 143 vdd. no 25.
673
Toga, Roma vatandann kendine zgn, sekin giysisine verilen addr. Genellikle ak ynl dokumadan yaplan, yarm daire eklindeki bu ar ve bol kvrml
giysi, sol omuzdan aa dklerek, sa kolun altndan dolar ve daha sonra srttan
sol omuzun zerine kard. Ayrca, sz konusu giysinin kvrmlar yal havalarda
veya dini trenlerde ban rtlebilmesine olanak salard.
674
FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 213 b. Ayrca bk. Kidd 1988,
875; Edelstein and Kidd 19892, no 253 str. 82-84; Kallet-Marx 1995, 253 dn. 122.
675
. ca. 94/93 yl Kk Asya Valisi Scaevolann yardmcs ve yetkili temsilcisi (legatus) Publius Rutilius Rufus publicanuslarn Kk Asyadaki hakszlklarna kar eyaleti drstlkle korumu ve hakszlk yapan vergi mltezimlerini
iddetli bir biimde cezalandrmtr. Fakat Romaya dndkten sonra, . 92 ylnda Kk Asyadaki grevi srasnda yolsuzluk yapt ve grevini ktye kulland gerekesiyle Apicius tarafndan mahkemeye verilmi ve adaletsiz bir ekilde
mahkum edilmitir. Bu yzden Romay terk etmi ve hayatnn geri kalann Mitylene daha sonra da Smyrnada geirmitir. P. Rutilius Rufusun Kk Asyadaki
ileri ve yaamna ilikin olarak bk. FGrHist 87 F. 27 (= Poseidonios)=Ath. Deip.
IV. 168 d-e; Diod. XXXVII. 5. 1-4; Cic. Balb. XI. 28; Brut. XXI. 85; XXIX. 113XXX. 116; Fam. I. 9. 26; Font. XVII. 38; Off. III. 1; de Or. I. 229-231; Planc. 33;
Rab. Post. X. 27; de nat. deor. III. 80; Liv. perioch. 70 dn. 6; Vell. II. 13. 2; Tac.
ann. IV. 43; Val. Max. II. 10. 5; VI. 4. 4; VII. 15. 6; Flor. epit. II. 5. 3; Cass. Dio
153
Mithradatesin eline dm olmasna ramen, onun klk deitirerek

gemiyle Smyrnaya kamasn grmezlikten geldiler676. Bununla birlikte, Manius Aquilliusu yanndaki Romallarla birlikte tutuklayp, zincire
vurarak Mithradatese teslim ettiler677. Pontos Kral VI. Mithradates ise,
uzlamaz tavrlar ve para hrs yznden sava balatan provokatr
Roma elisi Manius Aquilliusa nce ikence yapmam; fakat onu bir
eek zerine bindirip, kent kent gezdirerek nne kan herkese Ben
Roma consul Manius Aquilliusum diye adn sann bara bara
ilan etmeye zorlamtr678. Sonra da, Pergamonda679 agzl consuln
boazna paraya ve servete doymas iin erimi altn akttrmtr680.
XXXVIII. 97. 1-4; ayrca bk. Hendrickson 1933, 153 vdd.; Magie 1950, 174 vdd.
dn. 49; Gruen 1966a, 52 vdd. dn. 121-139; 1968a, 204 vd.; 223; Kidd 1988, 15 vd.;
330 vd.; Kallet-Marx 1989, 305 vdd.; 1990, 122 vdd.; 129 vdd.; Brennan 1992, 115
dn. 37.
676
Cic. Rab. Post. X. 27; Balb. XI. 28; Cass. Dio XXXVIII. 97. 3-4; ayrca bk.
FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 213 b; Val. Max. II. 10. 5.
677
Livius (perioch. 78), Velleius Paterculus (II. 18. 3), Appianos (Mithr. 21; 112)
ve Valerius Maximusa (IX. 13. 1) gre, Manius Aquillius, Mithradates VI Eupator
tarafndan tutsak edildi (ayrca bk. Plut. Luc. IV. 2 dn.1). Bununla birlikte, yukarda
sz edilen yazarlardan hibiri Aquilliusun, Pontos kral tarafndan nasl ele geirildiine ilikin bilgi vermemektedir. Diodorosa (XXXVII. 27. 1-2) gre ise, hasta
Manius Aquillius, Mithradatese teslim edilmek zere Mityleneli cesur genler
tarafndan yakalanarak zincire vurulmu; fakat o utan verici bir ekilde lmektense
intihar etmeyi yelemitir.
678
App. Mithr. 21. FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Athenaiosa (Deip. V. 213 b)
gre ise, kral M. Aquilliusu ellerinden ve ayaklarndan byk bir zincirle prangaya
vurdurmutur. Zincirin ucunu Bastarnai kabilesinden yaklak 2.20m boyunda bir
devin kontrolne vermi ve bir zamanlarn Sicilia fatihi generalini bu halde yrterek halka tehir ettirmitir. Ayrca bk. Cuff 1983, 158 dn. 93; Kidd 1988, 874 vd.
679
Bir zamanlar babas, Asia Eyaletinin kurucusu ve ilk valisi olan Manius Aquilliusun adaletli ynetimi ve drstlnden dolay tanrsal onurlarla ereflendirildii
kentte (IGR IV 292 str. 39-40; 293 str. 24; ayrca bk. Price 2004, 98), olu agzll ve harislii yznden Pontos Kral VI. Mithradates tarafndan korkun bir
ekilde cezalandrlmtr.
680
Manius Aquilliusun sonuna ilikin bilgiler antik kaynaklarda elikiler gstermektedir. Diodorosa (XXXVII. 27. 1-2) gre, Mitylenede yakalandktan sonra,
Pontos kral tarafndan utan verici bir ekilde ldrlmektense intihar etmeyi yelemitir. Plinius (nat. XXXIII. 14. 48) ve Appianosa (Mithr. 21) gre, VI. Mithradates tarafndan erimi altnla boularak ldrlmtr. Valerius Maximusa (IX.
13. 1) gre, onurlu bir ekilde lmektense, Mithradatesin klesi olarak yaamay
tercih etmitir. Licinianusa (XXXV. 75 Criniti) gre ise, Sulla, . ca. 86/85 ylnda Dardanosta VI. Mithradatesle yapt bar grmesinde kraldan Quintus
Oppiusla birlikte Manius Aquilliusun da geri verilmesini istemitir.
154
Soyunu baba tarafndan Akhaimenidai mparatorluunun kurucularna dayandran Mithradates VI Eupator681, Kk Asyada ele geirdii
topraklar Pers ynetim sistemine gre organize etmitir. nk, Pontos
her ne kadar kozmopolit682 bir yapya sahip olsa da kralln sosyokltrel683 ve sosyo-politik yaplanmasnda byk lde Pers ynetim
sistemi benimsenmiti684. Kimmeria Bosporosu . ca. 81 ylndan
nce ve Kolkhis blgeleri byk bir ihtimalle kraln atad yneticiler
Cicero (Tusc. V. 5. 14; Flacc. XXXIX. 98; Scaur. III. 2) ise, Manius Aquilliustan sz ederken, her ne kadar onun agzl olduuna deinse ve . ca. 98
ylnda, Sicilia proconsullnden sonra, L. Fufius tarafndan nasl zimmetine para
geirmekle sulandndan bahsetse de (Brut. LXII. 222; Off. II. 50; Font. XVII. 38;
Verr. II. (5) 1. 3; Liv. perioch. 70), . 101 yl consulnnn M. Aquillius kiiliindeki erdemi ve savalarda gsterdii cesareti daha n plana karmaktadr (Cic.
de Or. II. 124; 195; FrGHist 253. 79-80 (= Poseidonios); Flacc. XXXIX. 98; Off. II.
50). Ayrca Cicero gerek o dnemi anlatrken gerekse Aquilliustan bahsederken,
onun Mithradates tarafndan dramatik bir ekilde ldrldne dair hibir yorumda
bulunmamaktadr (ayrca kr. FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 213
a-b). Bununla birlikte Cicero (Leg. Man. V. 11)de ise, kraln Ephesos Akam
srasnda Roma vatandalarna yapt ktlklerden sz ederken, isim vermemekle
birlikte consul derecesine haiz Romal bir memurun/elinin Mithradates tarafndan
nasl zincire vurularak, krbala ve birok deiik ikence yntemleriyle cezalandrldktan sonra, ldrldn dile getirmektedir. Ciceronun yukarda iaret ettii
kiinin Manius Aquillius olma olasl yksektir. nk Appianos da (Mithr. 112),
Mithradates tarafndan ele geirilen tutsaklardan bahsederken ilerinden sadece
Manius Aquilliusun sava balatt iin kral tarafndan ldrldn vurgulamtr. Daha sonra da (Mithr. 113), Mithradates VI Eupatorun olu Pharnakesin,
kraln intihar etmesinden sonra, Mithradatesin cesedini ve onun tarafndan ele geirilmi olan Hellen ve Barbar tutsaklar Pompeiusa teslim etmesinin yan sra; ayrca
bir zamanlar Maniusu Aquillius(?) yakalayan adamlar Romal generale yolladn zellikle belirtmitir. Konuya ilikin olarak ayrca bk. McGing 1986a, 112 dn.
113; Kallet-Marx 1995, 252 dn. 118-120; Pastor 1999c, 139 vd.
681
App. Mithr. 112; Iust. XXXVIII. 7. 1; konuya ilikin olarak ayrca bk. Polyb. V.
43. 2; App. Mithr. 115-117.
682
Kralln hakimiyeti altndaki topraklarnda en eski devirlerden itibaren ikamet
eden kavimler deiik etnik gruplara, dinlere, dillere ve kltrlere sahiptiler.
683
Kralln eski bakenti Amaseiann kuzeybatsnda yer alan Gazakene, Pimolisene ve Phazemonitis yrelerinde yerli Anadolu halklar dilleri grubuna mensup
Paphlagonia isimlerine rastlanr ve Kappadokia dilleri konuulurdu (Strab. XII. 3. 25
c. 553 dn. 1-2.). Amaseiadaki Zeus Stratios; Zeladaki Anatis ile Omanes ve Anadates; Komanadaki Ma; Kabeiradaki Mn Pharnakes gibi klt merkezlerinde Anadolu ve Pers kkenli tapnmlar gze arpmaktayd (Magie 1950, 180 vdd.). Daha
detayl bilgi iin bk. Boyce and Grenet 1991, 254 vdd.; Shipley 2000, 387 dn. 55.
684
Saprykin 1994, 93 vd.
155
tarafndan idare edilmekteydi685. Anadoluyu ise, eyaletler baznda blgesel ynetim birimlerine; yani satraplklara686 (= satrapeia [687
]) ayrm ve idareyi Pontos generallerine vermiti . Kentlerin
ynetim ekline karmamt. Fakat, Ephesosun bana kaynpederi
Stratonikeial Philopoimeni688 getirmi, Romallarla yapt sava srasnda kendisine kar direnen kentleri gz altnda tutmak zere ya
Pontos garnizonu brakm ya da Tralleis689 ve Kolophon690 rneklerinde
olduu gibi balarna gvenilir bir tiran691 (= tyrannos []) ata-
685
Zira, . 110-. ca. 81 yllar arasnda Kimmeria Bosporos ve Kolkhis blgelerinde baslm olmakla birlikte kesin olarak hangi ehirlerde basldklar belli
olmayan nummi incerti sikkeler zerinde, sz konusu blgeleri yneten baz
yneticilerin isimleri bulunmaktadr. Bunlardan , , ,
, ksaltmalar olan be tanesinin isimleri belirlenmitir. Daha
detayl bilgi iin bk. Ramsay 1999, 216 vd. dn. 66; 71-72.
686
Persler ele geirdikleri lkeleri ya da blgeleri ynetmek iin balarna satrap (=
satraps []) ad verilen valiler atarlard. Satrabn idaresi altnda bulunan
topraklara ise, satraplk denirdi. Genellikle milliyete ve tarihi nedenlere bakmakszn, corafi bakmdan doal snrlarn evreledii blgelere atanan satraplar yalnz
krala tabi olurlard. Satraplar bulunduklar blgelerdeki otokton halkn, kraln hakimiyetine boyun emesi, vergilerin toplanmas, ynetimi altndaki kentlerde ve snr
karakollarnda konulanm askerlerin iaesinden sorumluydular. Bununla birlikte,
bir yandan hakimiyetleri altndaki topraklarn gvenliini salarken dier yandan da
arazilerini geniletmek ya da vergi gelirlerini oaltmak amacyla, merkezden emir
alarak veya almakszn, sava ve bar yapma yetkileri vard.
687
App. Mithr. 21-22; 35; daha detayl bilgi iin bk. Welles 1934, 294 no 73;
McGing 1986a, 98 vd.; Chamoux 2003, 146.
688
App. Mithr. 48.
689
Strab. XIV. 1. 42 c. 649.
690
Plut. Luc. III. 3.
691
Kent ynetiminin bir tek kiinin egemenlii altnda olduu rejim eklidir. Ancak
Hellenler bu szc genellikle doulu despotlar ve zorbalar tanmlamak amacyla
kullanrlard. Bu bakmdan Hellenlerin gznde tiranlk aalayc ve kt bir
anlam iermekteydi. nk, tiranlar kentlerin ynetimini yasal ve geleneksel olmayan yollardan, rnein; darbeyle elde edip kendi keyiflerine gre hkm srerlerdi.
Aristotelese (pol. V. 10) gre, tiranlkta ynetimi elinde bulunduran kii, halkn ortak iyiliini deil, kendi karn gzetirdi. Kral onur, tiran ise, para toplard. Kraln
amac devi, tirann amac ise, kendi zevkiydi. Bu yzdendir ki, Hellen polislerinde
iktidar sahipleri kendilerini tiran olarak adlandrmamaya zen gsterirlerdi. Daha
detayl bilgi iin bk. Aaoullar 1994, 34; 334 vd.
156
mt692. Ayrca, oullarn kendisine bal vasal693 krallklarn bana

geirmiti. Bu bakmdan Kappadokia Kralln Ariarathes Eusebes
Philopatora; eski Pontos Kralln ise, bakenti Sinopeyle birlikte,
kral yardmcs olarak grevlendirdii kendiyle ayn ismi Mithradates
tayan olunun emrine vermiti694. Ayrca Akhaimenidai imparatorlar
gibi =Krallar Kral olan kendisi695 ise, Bithyniay
IV. Nikomedesten, Kk Asyay Romallarn elinden aldktan sonra,
Pergamonu krallnn yeni bakenti ilan etmi ve kente yerleerek
dostlarna servet, g ve tiranlklar bahetmitir696.
Mithradates daha sonra, Pontos hakimiyetine kar direnen Magnesia
ad Sipylum kentine; ayrca Paphlagoniallara ve daha nceden zerlerine gnderdii kuvvetlere ramen697 henz kendisine boyun emeyen
Lykiallar zerine bu sefer, generallerini yollad698. Magnesia ad Sipylum zerine gnderilen Arkhelaos, blgeye gelerek ani bir basknla
Magnesiallarn topraklarn igal etti. Pontos glerine kar direnenleri
kltan geirdi ve kenti kuatt. Fakat kentlerinin tahkimli kalesinin
mstahkem konumu sayesinde Magnesiallar Arkhelaosun saldrlarna
kar koyabilmilerdir. Hatta, kraln nl generalini bu hcumlardan biri
srasnda ar bir ekilde yaralamlar ve birok Pontos askerini ldrmlerdir699. Bu yzden Arkhelaos, Magnesia ad Sipylum zerindeki
ablukay bir sreliine kaldrmak zorunda kalm ve kent Sullann Kk Asyaya geliine dek, Romaya sadk kalarak, savan sonuna kadar
kahramanca direnebilen tek kent olma ayrcaln elde etmitir700. Paph692
Plut. Sull. XI. 2; App. Mithr. 62; konuya ilikin olarak ayrca bk. Cic. Flacc. VI.
17; Liv. perioch. 76-77; Strab. IX. 1. 20 c. 393; XIV. 1. 42 c. 649; Plut. Luc. III. 3;
App. Mithr. 21.
693
Kk bir kralln kendinden stn bir kralln ya da imparatorluun himayesi altnda; hukuki ve idari alardan byk kralla baml bir kral tarafndan
ynetilme eklidir.
694
Plut. Sull. XI. 2; ayrca bk. Liv. perioch. 76-77. . ca. 81 ylndan sonra ise,
kral Bosporos Krallnn bana dier olu Makharesi getirmitir (App. Mithr. 67).
695
Vinogradov et al. 1985, 725 vdd. Phanarogia ve Nymphaionda bulunan yaztlar
zerinde geen Mithradatesin Krallar Kral lakabna ilikin detayl bilgi ve tartmalar iin bk. Karyshkovski 1985, 724 vd.; Pastor 1995a, 111 vdd.; 1998, 59 dn.
31; ayrca bk. Ailenko 1985, 727 vd.
696
Plut. Sull. XI. 1-2; Cic. Flacc. VII. 17; ayrca bk. Liv. perioch. 76-77; Strab.
XIV. 1. 42 c. 649; Plut. Luc. III. 3; App. Mithr. 48; 62.
697
App. Mithr. 20.
698
App. Mithr. 21.
699
Paus. I. 20. 5.
700
Liv. perioch. 81; ayrca bk. App. Mithr. 61.
157
lagoniallar ise, kraln generallerine uzun sre kar koyamadlar. Bu

sebeple boyun emek ve Pontos hakimiyetini tanmak zorunda kaldlar701. Ancak Lykiallar, Pontos kralnn generallerine ve bizzat kraln
kendisine kar savamlar; ayrca Rhodos Adasna yardm gndermilerdir702. Bununla birlikte Lykiadaki hangi kentlerin direnip, hangilerinin ele geirildii hakknda u an iin yeterli bilgi bulunmamaktadr.
Bu arada, Adramytteion (Edremit) kent meclisi de taraf deitirerek
Pontos glerine kar direnme karar almt. Fakat, kentin akademisinde felsefe dersleri veren ve ayn zamanda hakimlik ve retorik hocal
yapan Diodoros adl biri, Pontos kraln memnun etmek iin kentte
ayaklanma karm ve btn meclis yelerini ldrtmtr703. Bylelikle Adramytteion, Mithradates VI Eupatorun hakimiyetine gemi ve
kral Diodorosu kente tiran olarak atamtr.
Daha sonra Mithradates, . 88 ylnn ilkbaharnda, Dou Akdenizdeki Pontos hakimiyetini tamamlamak iin Rhodoslular kendi
yanna ekmeye almtr. Fakat Rhodoslular, daha nce Romallardan iyi muamele grmedikleri halde704, Pontos kralnn baarlarnn
701
Plut. Sull. XX-XXIV; ayrca bk. Eutr. V. 5; Oros. hist. VI. 2. 2.

App. Mithr. 20-21; 24; ayrca bk. Marek 1995, 9 vdd.
703
Strab. XIII. 1. 66 c. 614. Gene Strabona (ibid.) gre, Dardanos Antlamasnn
ardndan, Diodoros da Mithradatesle birlikte Pontosa gitmitir. Fakat Mithradates
kralln terk ettikten sonra, kendisine kar birok sulamalarda bulunulmu; bunun
zerine Amaseiada kendini alkla lme mahkum etmitir.
704
Roma, . ca. 168/167 ylnda, Makedonia Kral Perseusu yenmesinden sonra,
Rhodosun sadakatinden phelenmeye balad (Gell. VI. 4. 16). Romallara gre,
III. Makedonia Sava srasnda Rhodoslular, II. Perseusa kar gereinden fazla
sempati gstermilerdi. Bu yzden III. Makedonia Savann bitmesiyle birlikte
Rhodoslularn ellerinden, . 188 ylnda Apameia Antlamasyla baladklar
Karia ve Lykiay alarak, sz konusu blgeleri tam anlamyla zgr klmlardr.
Buna mteakiben Atinaya bal olan Delos Adasnda toplanmaya balayan Romal
tccarlarn etkisiyle Delosu serbest liman ilan etmilerdir. Rhodosun, sadece Kariann Stratonikeia ve Kaunos kentlerinden yllk 120 talanta vergi ald dnlrse, Kk Asyann gney sahillerini kaybetmenin onlar nasl etkiledii tahmin
edilebilir. Ama adann asl kayb Delosun ak liman ilan edilmesidir. Srf bu yzden Rhodos limannn geliri 1 milyon drakhmaidan 150.000 drakhmaia dmtr.
Bylelikle, . II. yzyln ilk yarsnda Romann en nemli mttefiklerinden
biri olan Rhodosun ekonomisi kertilmi ve adann Dou Akdenizdeki gerek
siyasi gc gerekse prestiji bir anda yok edilmitir. Bununla birlikte, Rhodosun Ege
ve Dou Akdeniz dnyasndaki iktisadi ve ticari gcnn ortadan kalkmas, zellikle Dou Akdenizde korsanlara kar uzun sre kale olmu ve adeta deniz polisi gibi
hareket etmi olan bu devletin donanmasnn klmesine ve bunun doal sonucu
olarak blgede korsanln gelimesine neden olmutur (Polyb. XXV. 4-6; XXVII.
702
158
kalc olmadna inandklarndan Mithradatesle mttefik olmaya yanamamlardr705. Rhodoslular Roma taraftar bir siyaset izlemeye iten
nedenlerden birincisi; gemi deneyimlerinden edindikleri tecrbeler
sayesinde, Romann kendi saflarn brakarak dmanlaryla birleenleri
ve hatta tarafsz kalanlar eninde sonunda iddetli bir ekilde cezalandracan bilmeleriydi. kincisi ise; o sralar eski Kk Asya proconsul
Gaius Cassius ile Manius Aquilliusun eli heyetinden Mallius
Malthinus706 ve beraberlerindeki birok Romalnn adalarnda bulunmasyd. Ayrca, Delos Adasnda olduu gibi, Rhodosta da nemli lde
Romal ikamet ediyordu. Bunlar Rhodoslular eski mttefikleri Romadan ayrlmamaya tevik ediyorlard707.
Bu bakmdan kral, Ege Denizinde hakimiyetini kabul etmeyen baz
adalar ve Rhodosa kar yelken amak zere nemli miktarda sava
gemisi ve kuatma aralarnn yapmna balad708. Bu suretle Romann
Dou Akdenizdeki en gl donanmaya sahip adasn kontrol altna
alacak709; Kk Asyadaki katliamdan kurtulan Romallarn snd
ve Lykia gibi710, Pontos kart glerin desteklendii son s konumundaki aday ele geirecek; bylelikle Anadoludaki hakimiyetini pekitirecekti. Bu srada Pontos, Karadeniz ve Akdenizin en gl donanma-
3-4; 7; XXX. 1-5; 5. 12; XXXI. 4-10; Liv. XLI. 6-8; XLII. 45-46; 48. 8; XLV. 2025; ayrca bk. App. Mithr. 62). Konuya ilikin olarak ayrca bk. Flach 1973, 82;
Berthold 1984, 195 vdd.; Demirciolu 19933, 385 vd.; Gabrielsen 1997, 42 vdd.;
Adak 2002, 130 dn. 9; McGing 2003, 73; Baker 2003, 380 vd.; Derow 2003, 69;
705
Memnon 31. 3; Liv. perioch. 78; App. Mithr. 22; 24-27; Flor. epit. I. 40. 8; ayrca bk. Vell. II. 18. 2-3; Auct. Liber de Vir. ill. 76. 4.
Roma, . II. yzyldaki askeri baarlar sayesinde Akdeniz Dnyasnn bir
numaral gc haline gelmiti. Rhodoslular, . II. yzylda Romann, Seleukos
Kral III. Antiokhosu Kk Asyada bozguna urattktan sonra, nasl aaladn,
Makedonia, Kartaca ve Pergamon krallklarn nasl elde ettiini, Hellas ve Numidiay ne ekilde istila ettiini biliyorlard. nk Romallarn sz konusu krallklarla yapt savalarn bazlarnda onun mttefiki olarak birlikte arpmlard.
706
Iust. XXXVIII. 3. 4; ayrca bk. Sherwin-White 1984, 119 dn. 88. Iustinusa
(XXXVIII. 4. 4) gre, Romallar Mithradatesin ordular karsnda yenildikten
sonra, Aquillius Bithyniadan; Malthinus ise, Kappadokiadan kamt.
707
Liv. perioch. 78; ayrca bk. Vell. II. 18. 2-3; Jones 1978, 33; Gnaltay 19872,
362.
708
Sherwin-White 1984, 124 dn. 103 vd.; McGing 1986a, 113 dn. 118.
709
Souza 1999, 118.
710
App. Mithr. 20-21; 24; ayrca bk. Marek 1995, 9 vdd.
159
sna sahipti. Ayrca kral, Rhodos ve Romallarn azl dmanlar olan

Akdenizdeki korsanlar da kendi yanna ekmeyi bilmiti711.
2.A. Ephesos Akam; Nedenleri ve Sonular

. 88 yl ilkbaharnda gney blmleri dnda712 Kk Asyann
hakimiyeti ele geirilmi713 ve Romal generalleri Anadoludan kovulmusa714 da, hali hazrda Mithradatesin stesinden gelmesi gereken
nemli politik sorunlar bulunmaktayd. nk, Kk Asyadan srlen, Roma idaresi; datlan ise, Roma ordularyd. Romann, . 129
ylnda, Kk Asyada provincia Asiay kurmasndan bu yana Anadoluya gelerek yerlemi ve yerel halkla kaynam 100.000in zerinde
Roma [Romani/] ve talik kkenli [Italici/] halk kitlesi yerli yerinde duruyordu. Peregrinus (yabanc) olarak Anadoluya
gelip kentlere ve krsal alanlara yerleen talik asll Roma vatandalar
arasnda negotiator/mercetorlar715 (tccarlar), veteranuslar (emekli
askerler), publicanuslar (vergi toplayclar) ve colonuslar (iftiler)
yer almaktayd. Sz konusu kiiler ksa sre iinde, Kk Asyadaki
yerli ve soylu ailelerle evlilik ilikilerine girerek ekonomik ve siyasi
bakmdan azmsanmayacak bir g haline gelmilerdi. yle ki, kentlerin
ynetiminde dahi nemli lde sz sahibi olmulard. Bu bakmdan
talik kkenli aileler, Romayla balarn koparmam ve bir yandan
Roma vatandalk hakkna sahip olmalarnn getirdii siyasi ayrcalklardan yararlrken, dier yandan yerli ve eraf ailelerle evlenme yoluyla
nemli lde g elde etmilerdi. Birtakm Romal aileler zaman iinde
Anadoludaki baz yerel krallklarla da evlilik yoluyla balant kurmu,
elde ettikleri ekonomik gc ve siyasi nfuzu Roma mparatorluunun
yaylmc politikas dorultusunda kullanmaya balamlard. Zira bun711
App. Mithr. 63; Kallet-Marx 1995, 229 vdd.; ayrca bk. Souza 1997, 480 vd.;
1999, 116 vdd.; Arslan 2002a, 121; Gabrielsen 2003, 400.
712
App. Mithr. 20.
713
Strab. XII. 3. 40 c. 562; Liv. perioch. 77; Plut. Sull. XI. 1-2; App. Mithr. 15; 18;
57-58; 92; civ. I. 55; Cass. Dio XXXI. 99. 2; Eutr. V. 5. 1; Vell. II. 18. 1; Oros. hist.
VI. 2. 1.
714
Strab. XII. 3. 40 c. 562; Liv. perioch. 77-78; Vell. II. 18. 3; App. Mithr. 15; 1720; 24; 57-58; Cass. Dio XXXI. 99. 2; Oros. hist. VI. 2. 5; konuya ilikin olarak
ayrca bk. Welles 1934, 294 vdd. no 73/74; Sherk 1969, 260 vdd. no 48; Reynolds
1982, 12 vdd. no 2-3; McGing 1986a, 109; Arslan 2002a, 116 vd.
715
Rauh 1986, 661 vdd. dn. 4; 6; Sherwin-White 19732, 141 vd. dn. 3; Stevenson
19752, 85 dn. 1.
160
lar Anadoludaki varlkl ve tannm yerli ailelere de, Roma vatandalk

hakk gibi baz ayrcalklar salamak suretiyle halk arasnda doabilecek
huzursuzluklar kontrol altna almasn bilmilerdi. Bylelikle, sz konusu ayrcalkl kimselerin Roma ynetiminin Kk Asyadaki gnll
propagandaclar olmalarn salamlard716.
Anadolunun krsal kesimlerinde olduu kadar, kentlerinde de ikamet eden bu insanlarn Romaya olan sadakatleri ve saylarnn okluu,
onlarn Pontos kralnn gznde ihmal edilemeyecek bir tehdit unsuru
oluturmalarna yol ayordu717. Genellikle vergi toplaycl, devlet
memurluu, bankerlik, tccarlk ve iftilik yapan bu zengin kitle, Kk Asyann menkul kymetlerinin nemli bir blmn elinde bulunduruyordu. Ksa sre sonra, Pontos kralnn Romallarla kanlmaz bir
ekilde arpaca gz nne alnnca, yukarda sz edilen kitlenin
Romallar desteklemeleri doald. Kk Asyann btn kentlerine
yaylm ve yerlemi olan Romallarn birbirlerine olan ballklar,
imparatorluklarn koruma igdleri ve ar derecede milliyeti olduklar dnldnde, onlarn byk bir ihtimalle Pontos aleyhine
alacaklar ve Anadoluda devaml bir tehlike unsuru oluturmalar
kanlmazd. Sava baladnda ise, bu insanlar Romallar lehine faaliyette bulunabilir, onlarn ilerlemelerine yardmc olabilir ve kolay fikir
deitiren tutarsz Hellenler718 zerinde etkili bir propaganda yrterek
Kk Asyann eitli kentlerinde ayaklanmalar karabilirlerdi719. Bu
casus ordusu hakknda daha imdiden, birok kentte gizliden gizliye
buluarak, eyaletin eitli yerlerinde isyan karmak zere entrikalar
evirdikleri ve nifak tohumlar ektikleri ynnde duyumlar alnyordu.
Bununla birlikte saylarnn okluu ve Kk Asyann her yerine dalm olmalar onlarn toptan snr d edilmelerini de imkansz klyordu. Ayrca, lkeyi yakndan tanyan bu insanlar, srldkleri tak-
716
Wilson 1966, 121 vdd.; 125; Salmeri 2000, 54; Gkalp 2002, 91.
Memnon 31. 4. Daha detayl bilgi iin bk. Portanova 1988, 100 vdd.
718
Cic. Flacc. XXV. 61. Hellenler kolayca yasa deitirir ya da yabanc yasalar
kabul ederlerdi. Bu yzden ou yurtseverlik duygusundan yoksundular. ounlukla, gerek parlak sylevlerle gerek ayaklanmalarla devlet ve kent zararna zenginlemeyi dnr ve baarszlk durumunda, yurt dna kamaya hazr olurlard. Bu
bakmdan ayaklanma tehlikesini hi duraksamadan gze alrlard.
719
nk, Pontos kral Kk Asyay ele geirdii zaman, Anadoluda yaayan
Romallarn ounlukta olduu kentler ya derhal Mithradatese kar ayaklanmlar
(Flor epit. I. 40. 6) ya da baz kentlerin ve adalarn Pontos tarafna gememesinde
nemli rol oynamlardr (Liv. perioch. 78).
717
161
dirde Roma ordularna katlarak tekrar byk bir kuvvet halinde Kk

Asyay fethetmek zere geri gelebilirlerdi720.
Hal byleyken, Mithradates VI Eupator asndan Kk Asyadaki
Romallardan kurtulmann en kolay yolu toplu bir katliam yapmakt721.
Bu yzden kral, Pergamon ve Ephesostaki karargahlarndan, eyaletlerdeki satraplarna ve btn kentlerdeki yneticilerine gizli bir direktif
yollad. Sz konusu talimata gre, kentlerinde ve civarnda oturan btn
Roma ve talik kkenli yalgen, kadnerkek, zgrkle ayrm
yaplmakszn, Latince konuan herkesin, otuz gn sonra, ayn saatte
ldrlmesini; cesetlerinin gmlmeden dar atlmasn ve mallarnn
Pontos kralyla paylalmasn emretti. Romallar gmenleri, onlar saklayanlar ya da saklandklar yeri bildikleri halde haber vermeyenleri,
ar bir ekilde cezalandracan bildirdi. Gizlenen Romallara ilikin
bilgi verenleri veya onlar ldrenleri dllendireceini ilan etti. Efendilerine ihanet eden ya da onlar katleden kleleri zgrlne kavuturacan; alacakllarn ihbar eden veya ldren borlularn ise, yar
borlarn affedeceini duyurdu. Sz konusu emirler, Kk Asyadaki
btn yerleimlere byk bir gizlilik iinde gnderildi. Kararlatrlan
720
Magie 1950, 216; Gnaltay 19872, 354 vd.; Kallet-Marx 1995, 157 dn. 128.
Antika tarihi boyunca, devletlerin siyasal dzenlerinde yaptklar her eit
deiiklik, ard sra adam ldrme, srgn ve daha baka dmanca davranlar
beraberinde getirmitir.
Pompeiusun Mityleneli amicum= arkada tarihi Theophanese gre,
Mithradatese Kk Asyada katliam yapma fikri, . ca. 94/93 yl Asia Eyaleti
Valisi Scaevolann yardmcs ve yetkili temsilcisi olan P. Rutilius Rufus tarafndan
verilmiti (Plut. Pomp. XXXVII. 2). Fakat, bu aslsz iddiann nedeni: Theophanesin, R. Rufustan nefret ediyor olmasndan ya da Pompeiusun babasnn Rufusun yazd Roma Tarihi adl kitabnda (FGrHist 87 F. 27=Ath. Deip. IV. 168
d-e) tam anlamyla zavall bir kii olarak gsterilmesinden kaynaklanabilir (Plut.
Pomp. XXXVII. 3). nk Kk Asyada drst kiilii ve adaletli ynetimiyle
tannan P. R. Rufus, Birinci MithradatesRoma Sava sonulandktan sonra, Sulla
tarafndan Romaya geri arlmtr. Ancak o, bu teklifi geri evirmi ve Smyrnadaki srgn yaamna devam etmitir. Konuya ilikin olarak bk. Cic. Front. 38;
Pis. XXXIX. 95; Scaur. I. 2; Liv. perioch. 70; Vell. II. 13. 2; Val. Max. II. 10. 5; VI.
4. 4; Sen. Ep. XXIV. 4; Dial. I. 3. 7; Oros. hist. V. 17. 12-13; ayrca bk. Tac. ann.
III. 66; Quint. Inst. XI. 1. 12-13; Cass. Dio XXVIII. 95. 1-4.
Plutarkhos (l.c.) ise, Theophanesin sz konusu pasajn byk bir ihtimalle, onu
aalamak iin hibir frsat karmayan sivri dilli Timagenesten alm olsa gerektir (Gold 1985, 321 vd. dn. 44). Ayrca bk. Pdech 1991, 71 dn. 31.
721
162
gn geldiinde . 88 yl ilkbaharnda, Kk Asyann her yerinde

Romallara kar etnik bir temizlik balad722.
Grevlendirilenler ve katliama itirak etmek isteyen halk, kimleri ldreceklerini nceden bildiklerinden, beklenilen gn geldiinde kllarn ekip, Romallarn zerine saldrdlar. Galeyana gelen insanlar, toga
giyen ve Latince konuan; ne ocuk, ne annebaba, ne de kle iin ayrcalk yapt. talik kan tayan herkesi ldrdler. Romallarn bir ksm
dostlaryla agorada sohbet ederken, bir ksm oturduu yerde, bir ksm
tiyatroda, bir ksm evlerinde ve bahelerinde daha ne olduunu anlayamadan boazlandlar. Bin bir trl lm biimi grld. Byle durumlarda olduu gibi, her trl arla bavurulup, her trl cinayet ilendi.
Katliamdan kurtulmak amacyla tapnaklarn kutsal alanlarna asylon
ve tanr heykellerine snan insanlar (= hiketai723 []) da acmaszca katlederek mukaddes yerlerin masuniyetini bozdular. Yakarclar,
tanrlarn tapnaklarnda yakalanp, sunaklarn zerinde kltan geirildiler. O sralar Pontos Kral VI. Mithradatesin hakimiyeti altndaki
blgelerde, kan dklmedik, ne bir kent, ne bir tanr tapna, ne de bir
konuk oca kald. ocuklar annelerinin, erkekler karlarnn gzleri
nnde ldrld. Bylelikle ister kle efendisini, isterse borlular alacakllar ldrsn, bu katillerin iledikleri cinayetlerin dl kle asndan zgrlk, borlu asndan ise, borlarndan muafiyetti. nk, artk
borcunu deyebilecei bir alacakls yoktu724. Bu bakmdan, Kk
Asyadaki bu katliam srasnda kin ve dmanlk yznden ldrlen
Romallarn yannda, mal ve mlkleri iin birok zengin ortadan kaldrld. Bu srada egemenlik zorba kalabaln eline geti. Kk Asya
kentlerinde adaletli kanunlarn hogrsnden uzak; her bir bireyin
fkesini insafszca alarak giderdii bir ortam dodu. Katiller sz
722
Memnon 31. 4; Cic. Leg. Man. II-III. 7; V. 11; Flacc. XXV. 60; Liv. perioch.
78; Vell. II. 18. 1-2; Val. Max. IX. 2 ext. 3; Plut. Sull. XXIV. 4; Auct. Liber de Vir.
ill. 76. 3; Flor. epit. I. 40. 6-7; Tac. ann. IV. 14; App. Mithr. 22; 58; 62; Cass. Dio
XXXI. 101. 1; XXXIII. 109. 8-9; Eutr. V. 5. 2; Oros. hist. VI. 2. 2.
G. W. Bowersock (1965, 101 vdd.)de, ilgin bir noktaya dikkat ekmektedir.
Ona (l.c.) gre, Mithradates Romallarn katline ilikin fermanlar btn Anadoluya
gndermi olmasna karn, Kk Asya kentlerindeki insanlar akrabalar ve komular olan Romallar, bu tehlikeye kar uyarmam grnmektedirler. Sz konusu
katliama ilikin daha detayl bilgi iin bk. Mommsen 19303, III. 278; Magie 1950,
216 vd. dn. 36; Brunt 1971a, 224 vdd.; Mitchell 1993, 30; Bean 1995, 15;
Rubinsohn 1993, 33 vd.; Kallet-Marx 1995, 153 vdd.; Mastrocinque 1999, 41 vdd.
723
Kutsal alanlara gnahlarndan arnmak iin snan insanlara verilen genel addr.
724
App. Mithr. 23; 54; 58; 62; Flor. epit. I. 40. 7-8.
163
konusu kargaadan yararlanp, Romallar ve Romallkla hibir ilikisi

olmayan insanlardan bazlarn; sadece yama hrsyla servetleri, evleri, ba-baheleri ve paralar iin ldrdler. Bylelikle uzun bir sre,
Kk Asyadaki dehet hikayelerinin ard arkas kesilmedi725.
Ephesoslular Artemis Tapnann nl asylonuna snanlar tanrann heykellerinden zorla kopararak ldrdler. Pergamonlular
Asklepiosun kutsal snma alanna kaanlar ve tanr figrlerine sarlanlar uzaktan oklayarak katlettiler. Adramytteionlular Romallar denize kadar kovaladlar. Yzerek kamaya alanlar ocuklar da dahil
olmak zere boarak ldrdler. Kaunoslular (Dalyan) Hestiann yontusuna sarlan ocuklar annelerinin, kadnlar kocalarnn gzleri nnde ldrdkten sonra, btn erkekleri kltan geirdiler. Tralleisliler
ise, ellerini kutsal alanlara snm insanlarn kanlaryla kirletmek istemediklerinden, Concordia (Uyum/Uzlama) Tapnana kaanlarn
ldrlmesi iin, Theophilos adl bir Paphlagonialy kiraladlar726.
Cassius Dio (XXXI. 101. 1), sz konusu olay yle dile getirmektedir:
Mithradatesin ynetimi altnda bulunan btn Asyallar Romallar
katlettiler. Sadece Tralleis halk kimseyi ldrmedi. Bununla birlikte
sanki bylelikle, ykmdan kurtulacakm ya da sanki kurbanlarn kimin
tarafndan ldrld fark edecekmi gibi, bu ama iin Theophilos
isimli bir Paphlagonialy tuttular. Tarihe Ephesos Akam adyla
geen bu katliam srasnda Kk Asyann her yerinde, ayn gnde
80.000150.000 Romal ldrlmt727. Hatta, Ciceronun bir syle725
Thukydidese (III. 82) gre, bu eit felaketler insan mizac ayn kaldka ortaya
kacak; ama younluk ve zellikleri koullara gre deiecektir.
726
App. Mithr. 23. Athenaiosa (Deip. V. 213 b) gre, tapnaklara snan Romallarn bir ksm tanr heykellerinin nnde yzkoyun yatmlar; dier bir ksm ise,
kendilerini Hellen pelerinleri altna gizleyerek, bu katliamdan kurtulmulardr.
Pliniusa (nat. II. 96. 209) gre sz konusu infaz srasnda, Lydiadaki Roma vatandalarndan bazlar, Gyges (Marmara) Glnn sazlklar arasna snarak hayatta kalmay baarmlardr. Zira bu gl kamlarla ve sazlarla rtldr. Bu kamlar kuruyarak zerlerinde insanlarn oturabilecei adacklar olutururlar. Sz konusu
adacklar sadece su zerinde yzmekle kalmaz, zerindekileri uzun srklar vastasyla istenilen yere gtrebilir (ayrca bk. Texier 2002, II. 65 dn. 158).
727
Memnon (31. 4) ve Valerius Maximus (IX. 2 ext. 3) sz konusu katliam iin,
80.000; Plutarkhos (Sull. XXIV. 4) ise, 150.000 gibi rakamlar verirken, Cicero (Leg.
Man. III. 7; V. 11)de binlerce masum kurbandan bahsetmektedir. Bu rakamlar Romann Kk Asyay hangi koullarda ele geirdiine dramatik bir hava kazandrmak iin, abartlm olsa gerektir.
Orosius (hist. VI. 2. 2-3) ise, Kk Asyadaki sz konusu katliam ve ne kadar
Romalnn ldrldn anlatmaya kelimelerin kifayetsiz kalacan dile getir-
164
vinde728 bildirdii gibi, Mithradates VI Eupator, Roma vatandalarn

birok kentte ayn anda korkun bir biimde ldrttkten sonra, kentlerdeki yazl belgelerden bile Roma izlerini sildirtmiti.
Kk Asya kentleri tarafndan Romallar onuruna dikilen grkemli
tahtlar, yabanc bir yetkenin souk azametini tayan Romal generallerin heykelleri ve Romallar onurlandran yaztlar tapnaklardan dahi
kartlarak paraland. Bir zamanlar bunca korkulan eyler ve Roma
mparatorluunun grsel ifadeleri galeyana gelen halkn ayaklar altnda hrsla inendi ve toza topraa buland729. Zira Kk Asyada insanlarn ou agzl Romallarn zalimliklerinden bezmilerdi. Belki de
bu nedenle, Pontos kralnn gnll olarak boyunduruu altna girdiler.
nk Mithradates, haklara ve yasalara dayal ana koullar ne sryor,
kentlerin btn borlarn siliyor, belirli bir sre iin vergiden muaf
tutuyor, Romallarn mallarn kendileriyle paylayor ve onlara kaybetmi olduklar zgrl tekrar geri veriyordu730. Bylelikle, Kk
Asya kentlerinde Roma mparatorluunu ve Romallar anmsatan her
ey, bir ekilde ya silindi ya tahrip edildi ya da ortadan kaldrld.
Mithradatesin ustaca hazrlanm, bu acmasz plan, tm korkunluuna ramen yrrle konulmutu. in ilgi ekici olduu kadar tuhaf
grnen yan ise, sz konusu plann Kk Asyada yaayan insanlarn
byk bir blm tarafndan kabul edilmi; hatta uygulanm olmasdr731. Kk Asya kentlerinde ikamet edenlerin sz konusu katliam
yapmalarnda bir dereceye kadar Mithradatesin zorlamasnn ve onlarn
Pontos kralndan korkmalarnn rol oynad bir gerektir. nk kraln,
Romallara kar insanca davrananlara ve onlardan herhangi birini evine
alp kurtaranlara kar saptad ceza lmd. Fakat bu kararn, gerek
Pontos kral tarafndan alnmasnda gerekse insanlar tarafndan tatbik
edilmesinde, Kk Asyadaki Roma idaresinin kurulmasndan itibaren
mektedir. Appianos (Mithr. 22-23; 54; 58; 62)de, l says konusunda herhangi bir
yorumda bulunmamaktadr. Daha detayl bilgi iin bk. Mommsen 19303, III. 278;
Magie 1950, 214 vdd.; 1103 dn. 36; Bengtson 1950, 480; Brunt 1971a, 224 vdd.;
Alfldy 1979, 63 vd.; Will 19822, 478 vdd.; Mitchell 1993, 30; Bean 1995, 15;
Arslan 2000a, 136; 2000b, 33.
728
Cic. Flacc. XXV. 60; ayrca bk. App. Mithr. 61; Zuchold 1979, 21 dn. 25.
729
Ephesos rnei iin bk. App. Mithr. 61. Bu durum bize, Kk Asyadaki insanlarn nceden maruz brakldklar aclarn intikamn Romallardan aldn gstermesi bakmndan ilgi ekicidir.
730
Glew 1977a, 255 dn. 7; 9.
731
Cassius Dioya (XXXI. 101. 1) gre, =btn Asya vatandalar bu katliama katldlar.
165
halkn artarak devam eden yksek vergilerin altnda bunalmas yatmaktayd. Yneticilerin ve memurlarn agzll yznden yamalanan
ve smrlen kentlerdeki ezilen vatandalar Romallara byk bir kin ve
dmanlk besliyorlard. Dier bir neden ise, ekonomikti. Ortadan kaldrlan Romallarn mallar kral ile aralarnda eit olarak datlacakt.
Bylelikle eyaletlerde yaayan halk vergilerden ve borlarndan kurtulmann yan sra, bir anda zenginleecekti. Bu yzdendir ki, tapnaklara
ve kutsal alanlara snan Romallara bile merhamet gsterilmedi732. Ve
kin, dini bodu733. En basit anlamda, bu durum, uzun sredir insanlarn
iinde kalm gizli nefretin iten gelen bir patlamayla dar vurulmas
ve Kk Asyadaki Romallara kar tabandan gelen bir halk hareketiydi. nk, insanlarn Romallara olan nefreti, Pontos kralna duyduklar korkudan daha bykt734.
Ancak sonradan, ceza korkusu katlettikleri insanlara ait mallarn tadn karmalarn engelledi. Bu nedenle Kk Asyadaki insanlar, taliklere kar gsterdikleri zorbaln, frsatln ve iledikleri sularn
geri tepmesinden korktular. Kentlerindeki tanrsal ve toplumsal dzen
szlemesini bozduklar iin, artk sakin ve skntsz bir yaam sremeyeceklerinin farkna vardlar. Bylelikle, Kk Asya kentleri dn
olmayan bir ekilde Pontos kralna balanm oldular. nk, sz konusu katliam yapan sadece Mithradates deildi. Anadolu kentleri, bu katliama bilfiil katlmlard. Bu bakmdan bundan sonra, Romann kendilerinden intikam almasndan korkarak ya Pontos kralna daha baml bir
politika izleyecek ya da Romallar tarafndan iddetli bir ekilde ceza-
732
App. Mithr. 23; 58; 62; ayrca bk. Kallet-Marx 1995, 153 vd. dn. 107.
Tarn 19363, 39; Gnaltay 19872, 356 vd.
734
App. Mithr. 23; ayrca bk. Cic. Leg. Man. III. 7; V. 11; XXII. 65-XXIII. 67.
Gerekten de insanlar bakalarna korkudan ok, hn duyduklar iin zarar verirler.
Zira, korku bitince nefret balar. Daha detayl bilgi iin bk. Kallet-Marx 1995, 154;
156 vdd.; Ferrary 2001, 104 vdd.; McGing 2003, 86.
Eskiden bu katliamn saldrgan ve intikamc ayak takm tarafndan desteklendii ve ilendii gr ar basyordu (Rostovtzeff 1941, 938; Magie 1950, 216
vd.). Fakat, son zamanlarda giderek younlaan Kk Asyadaki halklarn sosyal
yapsnn analizi ve Romann dou eyaletlerindeki proconsul ve publicanuslara ynelik almalar, bize sz konusu katliamn, Anadoludaki yerel toplumlarn Romallara kar tabandan gelen bir bakaldrs olduunu iaret etmektedir (Raditsa 1969,
161 n. 57-58; McGing 1986a, 113 vdd.; Rubinsohn 1993, 34 dn. 129; Kallet-Marx
1995, 157 dn. 126).
733
166
landrlmay gze alacaklard. Mithradates ise, bylece hem Kk Asyadaki Romallardan kurtulmu hem de halk kendine balamtr735.
Ele geen ganimetlerin okluu, el koyduu mlkler ve Pergamondaki Roma hazinesine ait paralar sayesinde Mithradates, Kk
Asya kentlerinin tributum (vergi) demesini be yl sreyle ertelemi ve
vergi borcu olan kentlerin btn borlarn silmiti736. Bu durum cmert
kraln737, halk arasndaki poplaritesini daha da arttrmt. Bylelikle
Pontos kral, Kk Asyada, . 88 ylndan . 85 ylna kadar devam
edecek yeni bir aera738 balatm739 ve Pergamonda kendi adna altn
stater ve gm tetradrakhmonlar740 bastrmtr741. Smyrnada arka
yznde kraln portresi bulunan bronz tetradrakhmonlar piyasaya srlm742, Ephesos, Miletos, Erythrai ve Tralleis kentlerinde ise, Romann boyunduruu altndan kurtulmann verdii sevin ve Mithradatesin tevikiyle altn staterler743 baslmtr744.
Kk Asyada gerekleen bu katliam, ksa srede Ege Adalar ve
Hellasta yaayan Romallar ve Hellenler tarafndan nce aknlkla
karland. Zamanla, bu aknlk yerini Romallar ve Roma yanls kentlerde znt ve korkuya, Roma dman yerleimlerde ise, sevin ve
cokuya brakt745. zellikle Hellastaki Roma kart Hellenlere bu
durumu Romallarn boyunduruundan kurtulmak asndan iyi bir frsat
735
App. Mithr. 23; ayrca bk. Magie 1950, 217.

737
Cic. Leg. Man. XXIII. 66.
738
Hellenistik Dnemle birlikte popler olan yl sayma sistemi. Bilinen ilk aera,
Seleukos Krallnn kurucusu, Seleukosun Babyloniay . ca. 312/311 ylnda
tekrar ele geirmesinin ardndan satraplk yllarn saymasyla balam ve olu I.
Antiokhosun babasnn yllarn takip etmesiyle devam etmitir. Daha detayl bilgi
iin bk. Bickerman 19802, 70 vdd.; Sherwin-White 1987, 27.
739
Price 1968, 1 dn. 3; Hind 1994, 145.
740
Drt drakhmai deerinde gm sikkelerdir. Mithradatesin, . 88 ylnda
Anadoluyu ele geirmesiyle birlikte baslmaya balanm birinci yl (= 1) ve
kraln, . 85 ylnda Sulla tarafndan Kk Asyada ele geirdii topraklar terk
etmeye zorlanmasna kadar geen drt yl sresince drdnc yl (= 4) Pergamonda darp edilmeye devam etmitir (Price 1968, 1).
741
Reinach 1888, 193 vdd.; Magie 1950, 215 dn. 34.
742
BMC Ionia 247 no 118 lev. XXV/17; Milne 1927, 100.
743
zellikle altn, elektron ve gmten yaplan sikke birimi. Fakat bu terim, tedavldeki en hakim sikke birimi iin de kullanlabilirdi (Mrkholm 2000, 229).
744
McGing 1986a, 112 dn. 115 vd.; Callata 1997, 289.
745
Liv. perioch. 78; Plut. Sull. XI. 1-3; App. Mithr. 22-29; ayrca bk. Cass. Dio
XXXI. 101. 2.
736
167
olarak grp, halk onlara kar ayaklanmaya tevik etmeye baladlar746. Bu srada Kk Asyadaki olaylar yakndan takip eden Atina,
Epikuros747 Felsefesine bal bir filozof olan Aristion748 bakanlndaki bir eli heyetini Mithradatesin yanna gndererek, durumu yakndan incelemi ve sonunda Pontos kralyla ittifak kurmaya karar vermiti.
Kral ise, Atinadan gelen elilere kar itenlikle davranarak, onlar
Romallarn hegemonyasndan kurtaracana, bar ve konfor iinde
yaatacana ve kentlerinde demokrasiyi yeniden canlandracana ikna
etti. Onlara dosta davranp armaanlar verdikten sonra, yanlarna bir de
koruma gc katp geri gnderdi. Bu bakmdan Atina elileri, kente zafer kazanm bir birlik edasyla girdi749.
Aristion halka kentteki Dionysos tiyatrosunda seslendi. Pontos kralyla ittifak kurulmas halinde, Atinann Roma Senatusunun anarik
boyunduruundan kurtularak tekrar bamszlna kavuacan, katlanarak artan d borlarn silineceini ve kentlerinde yeniden demokratik
rejime geileceini mjdeledi750. Daha sonra da Romallarn Atinadaki
anarik rejimleri yznden tapnaklarn ve halk meclisinin kapatldn,
kehanet merkezlerinin kullanlmaz hale geldiini, gymnasionlarn751
yasz kaldn, kent meclisini tiyatrolarda dahi toplayamadklarn,
mahkemelerin ve felsefe okullarnn sessizliini dile getirdi. Konumasn, artk Atinann eskiden olduu gibi, gene kendi kendini ynetmesinin vakti geldiini syleyerek bitirdi752. Bylelikle galeyana gelen halk,
746
FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 212 a; Paus. I. 20. 5; ayrca bk.

Gnaltay 19872, 358.
747
. 341-. 270 yllar arasnda yaam Hellen filozoftur. Felsefesini esas
itibariyle Sokratesin rencisi Kyreneli Aristipposun hazc ahlakn gelitirerek ve
bunu Leukippos ile Demokritosun atom teorisiyle birletirerek oluturmutur. Haz
ve yarar ilkesine ve arzularn snrlandrlmasna dayal, bireysel mutluluu ama
edinen etik kuramyla tannr (Arslan 2001a, 20 vdd.; ayrca bk. 2001b, 38 vdd.).
748
App. Mithr. 28; Bringmann 1997, 151; ayrca kr. Kidd 1988, 864 vdd.; Shipley
2000, 390.
749
FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 212 a-e. Sz konusu hediyelerden biri de, Aristionun parmana takt zerinde Mithradatesin portresi ilenmi
olan yzkt (Ath. Deip. V. 212 d-e).
750
FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 212 a; 213 c-d; ayrca bk.
Badian 1976, 107 vd.; 110 vd.; Sherwin-White 1980, 1993 vd.; 1984, 135 vd.; Kidd
1988, 871 vdd.; Bringmann 1997, 156 vd.
751
Hellas ve Romada genlerin dnsel ve bedensel ynden eitildikleri, renim
grdkleri, spor etkinliklerinde bulunduklar yapdr.
752
FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 213 c-d; konuya ilikin olarak
bk. Gauger 1980, 243; Bernhardt 1985, 212; Ferrary 1988, 439 vdd.; Kidd 1988, 876
168
VI. Mithradates ve Aristion

Aristionu nce =hoplit/ar silahl askerlerin
komutan olarak atam, sonra, . 88/87 yl =arkhnu753 semitir754. Ardndan, sz konusu yln dier memuriyetleri belirlenmitir755. Aristion greve balad gn, ilk i olarak Atinann Romallarla olan eski ittifaknn feshedildii ve Mithradatesle birletii ilan
edilmitir756. Aristion daha sonra, aynen Kk Asyadaki Mithradates
yanls Pergamon, Ephesos, Miletos, Tralleis, Erythrai757 ve Smyrna758
kentleri gibi, . 87-86 yllar arasnda Pontos kralyla mttefikliini
vd.; Edelstein and Kidd 19892, no 253 str. 97-103; Kallet-Marx 1995, 206 vdd. dn.
46 vdd.; Rhodes 1997, 57 dn. 154; ayrca bk. Cic. Leg. Man. XXII-XXIII. 64-67.
753
Atinada kenti ynetmek zere bir yllna seilen yksek devlet memurluu
makamna verilen addr. Her sene bu makam iin dokuz kii seilirdi.
754
FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 212 a-213 f; ayrca bk. Tac.
ann. II. 55; IG II 1713-1714; Ferguson 1904, 8 dn. 3; Badian 1976, 112; SherwinWhite 1984, 136 dn. 14; Kidd 1988, 877 vdd.; Kallet-Marx 1995, 207 vd.; Rhodes
1997, 57.
755
. 88/87 yl arkhn ve memuriyet listesine ilikin 13 satrlk yazt Atinada bir
mermer blok zerinde ele gemitir (IG II 1714). Sz konusu yazttaki arkhnbasileusun adnn yazld ksm tahrip edilmitir (Dow 1934, 144 vdd. fig. 1).
Ayn ekilde, . 88/87 ylna ait dier arkhn listesinde (IG II 1713), yla adn veren Eponymous Arkhnu yerine [anari] yazlmtr. C. Habichte (1976,
130) gre, sz konusu arkhn Mithradates VI Eupatordur. Atinadaki bakaldr hareketi bastrldktan sonra, yaz damnatio memoriaeye uratlarak silinmi ve yerine
anari yl kaznmtr. Ayrca bk. Dow 1934, 144 vdd.; McGing 1986a, 119 dn.
143-149.
756
Paus. I. 20. 5; ayrca kr. FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 213 b;
Dow 1942, 313 dn. 14; Lintott 1993, 146 dn. 65; Kallet-Marx 1995, 206 dn. 46 vdd.
757
Head 19773, 660.
758
Head 19773, 593 no 217; 660.
169
aka vurgulayan altn staterler tedavle sokmutur. Sz konusu

staterlerin n yznde, banda mifer tayan bir sava; arka yznde ise, Atinann simgesi bayku figrnn yannda bir Pontos amblemi
olan hilal ay ve yldz motifi ile . =Kral
Mithradates ve Aristionun lejandlar yer almtr759. Daha sonra da, bir
tiran/dictator gibi, kendisine kar gelenlerin bir blmn ldrp,
dier bir blmn kentten srerek, onlarn mallarn ak arttrmayla
satmtr760. Bu bakmdan, o sralar Akademeiann banda bulunan
filozof Philon, Aristionun bu acmasz ve sert ynetimine dayanamayarak, dier Atinallarla birlikte Romaya kamtr761. Bu durum, Delos
Adas762 dndaki birok yerleimin Atina rneini takip ederek Romallardan yz evirmesine neden olmutur.
Kk Asya ve Hellasta bu olaylar meydana gelirken, Romallar hl kendi i ileriyle urayorlard. Halbuki, daha Pontos kralnn, . 89
ylnda, Kk Asyada Romallar zerine dzenledii ilk saldrdan
sonra, Senatus, Mithradatese sava ilan etmiti. Ancak, gerek Romadaki Sulla ve Marius taraftarlarnn ekimesi gerekse, . 91 ylnda, Italiada Mttefikler Savann Bellum Italicum patlak vermesi, Romallarn btn dikkatlerini kendi sorunlarnn zm iin harcamalarna
neden olmutu763. Savan nedeni casus belli, imdiye kadar Romann
759
Greenidge and Clay 19602, 285; Lewis 1962, 275 vdd.; 282 vdd.; Thompson
1962, 301 vd.; Head 1932, 83 no 46. 8; 19773, 385; Price 1962, 27; Kleiner 1974, 18,
Mattingly 1971b, 35; 1979, 148 vd.; 164. Daha detayl bilgi iin bk. CAH vol. of
plates IV. 4 no [d]; Habicht 1976, 136 dn. 43; 1997, 303 vdd.; Callata 1997, 303 vd.
760
Strab. IX. 1. 20 c. 398; FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 213 f214 d.
761
Cic. Brut. LXXXIX. 306; Paus. I. 20. 5; Ath. Deip. V. 214 a-d; ayrca bk. Vell.
II. 23. 5-6; App. Mithr. 28. Baz kaynaklarda FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)
Athenaion/Athenaios olarak geen, Mithradates yanls Atinal yneticinin Aristionla ayn kii olup olmad tartmaldr. Daha detayl bilgi ve deiik grler iin
ayrca bk. Dow 1942, 311 vdd.; Magie 1950, 219 vd. dn. 42; Forte 1972, 118 dn. 61;
Badian 1976, 114 vd.; Sherwin-White 1984, 135 vd. dn. 13-14; 16; McGing 1986a,
120 dn. 152; Ferrary 1988, 477 vd. dn. 138-139; Kidd 1988, 884 vdd.; Bugh 1992,
112 vdd.; Kallet-Marx 1995, 210 vd. dn. 68; Pastor 1996a, 121 vdd.; Rhodes 1997,
57 dn. 158; Bringmann 1997, 145 vdd.; Mastrocinque 1999, 77 vdd.; Mackay 2000a,
95 vd.
762
Kk Asyadaki katliamdan kurtulanlarn byk ounluunun snd Delos
ve Rhodos adalarnda nfus bakmndan ounlukta olan Romallar halk uyararak
onlarn Mithradatesin tarafna gemesini nlemilerdir.
763
Diod. XXXVII. 1. 6; 2. 1; Plut. Sull. VI. 1-2; ayrca bk. Vell. II. 13. 1-17. 3;
App. Mithr. 62.
170
gelimesi ve bymesi yolunda btn gleriyle alm olan Picentines, Vestini, Marsi, Frentani, Paeligni, Hirpini, Marrucini, Venusini,
Pompeiiani, Apulianes, Samnites, Umbri, Salluvi ve Luciani gibi talik
mttefiklerin764 birok teebbste bulunmu olmalarna karn, henz
Roma vatandalk (civitas) hakkn alamam olmalaryd. Bu bakmdan,
. ca. 91/90 ylnda, ayaklanarak Romayla olan mttefikliklerinden
ayrldklarn bildirdiler765. Bunun zerine Romayla balaklar arasnda sava balam ve ksa sre iinde btn Italiaya yaylmt766. Bu
dnemde bir grup talik, Pontos Kral VI. Mithradatesin Italiaya sefer
dzenlemesini teklif etmi, kral ise, Kk Asyada Pontos egemenliini
kurduktan sonra, onlarn yardmna geleceine sz vermiti767.
Romallar btn kaynaklarn ve glerini bu savaa yneltmilerdi. Hatta Kk Asyadaki mttefiklerinden bile Herakleia Pontike, gemi yardmnda bulunmalarn talep etmilerdi (Memnon 29). Bu srada, byk bir ihtimalle Miletos ve
Klazomenaidan yardm istediler. nk Bellum Italicum arpmalarnda gsterdikleri stn baarlardan ve cesaretlerinden tr, Miletoslu Meniskos ile Klazomenail Asklepiades adl iki kaptan, . 78 ylnda yaymlanan Senatus consultumla
onurlandrlmlardr. Sz konusu uzun yazt, Romada iki dilli bronz bir tablet zerinde ele gemitir. Yazta ve zmlenmesine ilikin olarak bk. CIL I2 588; IGR I
118; Sherk 1984, 81 vdd. no 66.
764
Diod. XXXVII. 22; Flor. epit. II. 6. 1-7; App. civ. I. 39; Eutr. V. 3. 1-2; Oros.
hist. V. 18. 1-8.
765
Diod. XXXVII. 2. 1-7; 10. 1-3; 11. 1-13. 1-2; Liv. perioch. 71-72; Iust.
XXXVIII. 4. 13; Eutr. V. 3. 1-3 dn. 5-6; Obseq. Prodig. 54-55; ayrca bk. Cic. Off.
II. 75; Plut. mor. IV. 324 c: De Fort. Rom. 11; daha detayl bilgi iin bk. App. civ. I.
35-40. Greenidge and Clay 19602, 138 vdd.; Harris 1984, 96; 102.
766
Diod. XXXVII. 2. 6-11; 10. 1-14; 19. 1-24; 20. 1; Flor. epit. II. 6. 11; Sall. Hist.
I. 18-20; 77; Liv. perioch. 71-76; Plut. Sert. IV. 1; Iust. XXXVIII. 4. 13-14; 16;
ayrca bk. Memnon 29; Plin. nat. II. 85. 199; Oros. hist. V. 18. 8-29. August. DC.
III. 26; V. 22.
767
Diod. XXXVII. 2. 11; FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 213 c.
Appianosa (Mithr. 112) gre ise, Mithradates, Roma Savalar srasnda
Samnitlerle anlama yapmt. Ayrca bk. Magie 1950, 207 dn. 21; zsait 1982,
308; McGing 1986a, 122. W. Z. Rubinsohna (1993, 30) gre, Italiadan gelen eliler Pontos kralyla grmeye, . 89 ylnda Birinci Mithradates-Roma Savandan
hemen nce; E. Gabbaya (1976, 119 dn. 369; 371) gre ise, . 88 ylnda Ephesos
Akamndan hemen sonra gelmilerdi (Frontin. strat. II. 3. 17). Athenaiosa (Deip.
V. 213 b-c=FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)) gre de, kral Kk Asyadan Romallar kovduktan ve Anadoluda etnik bir temizlik yaptktan sonra, ordularn Thrakia
ve Makedonia zerine gndermi ve Avrupann byk bir ksm gnll olarak
onun tarafna gemilerdi. Bu srada baz talik kabileler ve hatta Kartacadan dahi
eliler gelerek Romann yok edilmesi iin kendisiyle ittifak kurmak istediklerini
171
Bununla birlikte, Senatus tarafndan nce, . 90 ve daha sonra da

. 89 ylnda karlan vatandalk yasalarnn ardndan, . 88 ylnda
Mttefikler Sava son bulmutur. nk Mttefikler Savann ilk
senesi Roma iin olduka mit krc gemi ve Romallar birok cephede yenilmilerdir. Fakat aralarnda Marius ve Sullann bulunduu
birok komutann eitli askeri gruplarn banda savaa katlmalaryla
Romallar, mttefikler karsnda baarlar elde etmeye balamlardr.
Romallarn sz konusu savalar srasnda ald yenilgiler ve byk
oranda insan kayb, Romann mttefiklere de vatandalk verilmesi
fikrine daha scak bakmasna neden olmutur. Bylelikle, . 90 ylnda
kabul edilen lex Calpurnia de civitate768 ve zellikle lex Iulia de civitate769 adl Senatus kararnameleriyle gerek Romaya sadk kalm gerekse imdiye kadar kendilerine kar savaan btn mttefiklere silahlarn brakmak kaydyla vatandalk hakk tannmtr. Lex Iulia ile henz
taraf tutmam olan mttefikler Roma saflarna katlmtr. . 89 ylnda ise, Romadaki iki halk tribunusunun (tribunus plebis) yapt yasa
teklifiyle kabul edilmi lex Plautia Papiria770ya gre, o srada Italiada
oturan ve 60 gn iinde silahlarn brakacak her mttefike tam vatandalk hakk tannaca ilan edilmitir. Daha sonra da, . 89 yl
consul Gnaeus Pompeius Strabonun Gallia Cisalpina halkna vatandalk hakkn veren lex Pompeia771 kanunu yrrle girmitir. Bylelikle, hem o zamana kadar kendilerine bal kalan mttefiklerin ayaklanmalar nlenmi hem de Romaya kar vatandalk hakk kazanmak
zere ba kaldrm olan birok mttefik gnll olarak silahlarn b-
bildirmilerdir (Kidd 1988, 875). Konuya ilikin olarak ayrca bk. Nicolet 1966b,
807 vdd.; Brunt 1988, 110 dn. 50; Bringmann 1997, 157 vd.
Mithradates ile Romallarn bu bulumas onuruna baslan sikkeler iin bk.
Greenidge and Clay 19602, 283 vd.; Salmon 1976, 75 vd.; 370; Scullard 19845, 74
dn. 29; Keaveney 1987, 157 vd. dn. 30.
768
Sisenna hist. III. frg. 42-45 (117, 120); Cic. Balb. XXII. 50; ayrca bk. Diod.
XXXVII. 17.
769
App. civ. I. 49; 53; Gell. IV. 4. 3; Cic. Balb. VIII. 21; ayrca bk. Vell. II. 16. 4;
Diod. XXXVII. 15. 1-3; ILS III,2 8888; Sherwin-White 19732, 148 dn. 1-2.
770
Cic. Arch. IV. 7; ayrca bk. App. civ. I. 53; Vell. II. 17. 1; Greenidge and Clay
19602, 151 vd.
771
Ascon. cont. Pis. 2 str. 30-3 str. 5; Plin. nat. III. 20. 138; Cass. Dio XXXVII. 9.
3; ayrca bk. Loewenstein 1973, 94.
172
rakmtr772. Bu tarihten itibaren Roma, ilgisini Kk Asya meselelerine yneltmitir773.

Pontos Kral VI. Mithradatesle arpmak isteyenlerin banda
Lucius Cornelius Sulla774, Gaius Iulius Caesar Strabo775 ve Gaius Marius776 gelmekteydi. Ancak Sulla, Mttefikler Savandaki byk baarlarndan dolay777 Quintus Pompeius Rufusla birlikte, . 88 yl consullne seilmitir778. Ardndan Asia Eyaleti Valiliine getirilmi ve
ayn zamanda, o sralar Romadaki her komutann ryalarn ssleyen
Mithradatese kar yaplacak olan savan idaresi kendisine verilmitir779. Bunun zerine, Romal nl general Marius, halk tribunusu780
772
Liv. perioch. 80 dn. 2; ayrca bk. App. civ. I. 53-54; Salmon 1967, 359 vdd.;
Gruen 1968a, 223 vd.; Atlan 1970, 123.
773
Diod. XXXVII. 2. 12; Plut. Sull. VII. 1.
774
Liv. perioch. 77; Plut. Mar. XXXIV. 1. Daha o sralar, Mttefikler Sava sona
erdiinde Mariusu devirip, komutan seilmeyi ve Pontos Kral VI. Mithradatese
kar savamay dnen Sulla, ordusuna yaranmak iin Aulus Postumius Albinus
adl legatusunun askerleri tarafndan haksz yere sopalarla ve talarla ldrlmesine
sesini karmamt (Plut. Sull. VI. 9; VII. 1-2; Liv. perioch. 75; Oros. hist. V. 18.
22-23; Val. Max. IX. 8. 3; Polyain. Strat. VIII. 9. 1). Sava sona erdiinde ise, Romaya dnerek consul olmak iin frsat kollamaya balad (Liv. perioch. 75). Daha
detayl bilgi iin bk. Cagniart 1991, 301 vdd.
775
Diod. XXXVII. 2. 12-13 dn. 2; Ascon. pro Scaur. XXV. 6-9; daha detayl bilgi
iin bk. Luce 1970, 191 vd. dn. 129-131; Katz 1977, 45 vdd.; 1983, 60 dn. 40;
Marshall 1985, 144 vdd.; Evans 1991, 120.
776
Diod. XXXVII. 2. 12; 29. 1-2 dn. 2; Liv. perioch. 77; Plut. Mar. XXXIV. 1;
XLV. 6; Sull. VII. 1-2; App. civ. I. 55-56; ayrca bk. Plut. Mar. XXXI. 1-3; XXXIV.
3-5.
777
Diod. XXXVII. 2. 8; 25 dn. 2; Liv. perioch. 75; Plut. Sull. VI. 2; Flor. epit. II. 6.
13; App. civ. I. 46; 50-52.
778
Diod. XXXVII. 2. 13 dn. 3; 25; Cic. Brut. LXXXIX. 306; leg. agr. I. 10; II. 38;
Liv. perioch. 77 dn. 1; Vell. II. 17. 1; 20. 1; Plut. Sull. VI. 10; App. Mithr. 22; civ. I.
55; Eutr. V. 3. 3; Obseq. Prodig. 56; ayrca bk. Oros. hist. VI. 2. 5; Broughton 1952,
II 36; 39.
779
Plut. Sull. VII. 1; VIII. 4; App. Mithr. 22; civ. I. 55; Auct. Liber de Vir. ill. 75. 7;
Eutr. V. 4. 1-2; Oros. hist. V. 19. 3; VI. 2. 5; Exsuper. 16; ayrca bk. Diod. XXXVII.
29. 2; Vell. II. 18. 3.
780
Tribunus plebis, Romada, . 471 ylndan itibaren plebs (halk) snfndan iki
(sonralar bu say nce bedaha sonra ise, on kiiye kadar ykselmitir) tribunus bir
yllna seilirdi. Romada kutsal ve dokunulmaz bir makama sahip olan halk
tribunuslar, plebsleri patriciuslarn keyfi davranlarndan koruyor ve halkn yararna uymayan Senatus yasalarnn oylanmasn reddedebiliyorlard. Ayrca praetor
(yarg) kararlarn veto edebiliyor ve magistratuslardan (icra organlar) hesap
sorabiliyorlard. Konuya ilikin olarak bk. Plut. Tib. Gracch. XV. 1-9; 24. 4-7.
173
Publius Sulpicius Rufusla781 ibirlii yapm ve leges Sulpiciae kararlar uyarnca Mithradates Sava komutanlnn Sulladan geri alnarak,
kendisine verilmesini salamtr. Bu olay, Romada ok byk karklklara neden olmu; Q. Pompeius Rufus cann kaarak kurtarm; Sulla
ise, P. Sulpicius Rufusun hanerli adamlar tarafndan Mariusun evine
snana kadar kovalanmtr782. Bununla birlikte Sulla, hatralarnda
bunun bir kovalamaca olmadn, kendisinin =istedii iin Mariusun evine =konsltasyon yapmak zere
gittiini yazmaktadr783. Sebebi her ne olursa olsun, Marius o zaman
Sullann dman olmasna ramen, onun kendi evinde Sulpiciusun
adamlar tarafndan ldrlmesine izin vermemi ve onu korumutur784.
Sulla ise, ksa sre sonra Nolada bulunan ordugahna kaarak, iyi eitilmi alt Roma legiosundan oluan ordusunu toplamtr. Roma zerine yrye geerek kenti zapt etmi ve dost, akraba ve yaknlarna hi
aldrmadan, ok sayda insan katletmitir785. Ayrca, Roma Senatusunu
toplam, Marius786 ve halk tribunusu Sulpicius dahil olmak zere bir781
nceleri aristokrat (optimates) partinin gl bir temsilcisiyken, . 88 ylnda
halk tribunusu olduktan sonra, Marius ve demokrat/halk (populares) partisinin ateli
temsilcisi olmutur. Bu yzden eski dostu, nceleri ok sevdii ve beraber ili dl
bir hayat srd o zamann consul Q. Pompeius Rufusla kanl bakl dman
olarak ayrlmtr (Cic. de amic. I. 2).
782
Liv. perioch. 77; Plut. Sull. VIII. 1-4; Mar. XXXIV. 1-XXXV. 1-3; App. civ. I.
55-56; konuya ilikin olarak bk. ve kr. Sall. Hist. I. 48. 7 dn. 2; Cic. de amic. I. 2;
Phil. VIII. 7; Diod. XXXVII. 29. 2; Vell. II. 18. 5-6; Flor. epit. II. 9. 6; Ascon. pro
Corn. 64. 17-23; Eutr. V. 4; Exsuper. 17-18; Val. Max. IX. 7 MilRom. 1; Ampel.
XL. 1; XLII. 1; Auct. Liber de Vir. ill. 67. 4; 75. 8. Konuya ilikin olarak ayrca bk.
Lintott 1971b, 443 vdd.; Brunt 1971b, 103 vd.; Keaveney 1983a, 58 dn. 22; 69 dn.
73; 81; Powell 1990, 446 vdd.; 450 vdd.; Seager 1994, 168 vd.; Bringmann 2003,
61.
783
Powell 1990, 455; Ramage 1991, 97 dn. 12.
784
Plut. Sull. X. 1-2; Mar. XXXV. 2-3.
785
Diod. XXXVII. 2. 13; Liv. perioch. 77 dn. 2; Vell. II. 18. 4; 19. 1; Val. Max.
VIII. 6. 2; IX. 7. 1; Plut. Sull. IX. 1-7; Mar. XXXV. 4-7; Flor. epit. II. 9. 6-7; App.
civ. I. 57-59; Ampel. XLII. 1; Exsuper. 19; ayrca bk. Auct. Liber de Vir. ill. 67. 4;
Eutr. V. 4; August. DC. II. 24; Oros. hist. V. 19. 3-5. Romal general tarafndan
komuta edilen legiolarla Roma zerine yryerek kentin ele geirilmesi, o zamana
kadar Roma Tarihinde grlm bir olay deildir (Badian 1959b, 93; Atlan 1970,
125). Ayrca bk. Levick 1982b, 503 vdd.; Cagniart 1986, 292 vdd.
786
Sulla o srada, Mariusun ban getirene dl olarak para vereceini syledi.
Sullann bu davran, birka gn nce Mariusun evinde eli kolu balanm durumdayken kendisini zgr brakan kiiye kar, soylu ve uygar bir insann yapaca
174
ok kiiyi lm cezasna arptrmtr787. ok gemeden P. Sulpicius

Rufus, klelerinden birinin ihbar etmesi sonucunda yakalanarak ldrlm788; Marius ise, Africaya kamtr789. Liviusa (ibid.) gre;
P. Sulpicius cum in quadam villa lateret, indicio servi sui retractus et occisus est. Servus ut praemium promissum indici
haberet, manumissus et ob scelus proditi domini de saxo
deiectus est=P(ublicius) Sulpicius, ehir dndaki bir villada
gizleniyordu, bir klesinin ihaneti sonucu yakalanm ve ldrlmtr. Kle vaat edilmi olan dl alabilmesi iin, nce
azat edilmi daha sonra da efendisini ihbar etmenin cezas olarak Tarpeia Kayasndan aaya atlmtr.
3. Mithradatesin Rhodos Kuatmas

Bu srada Mithradates, Rhodosa kar dzenleyecei seferin hazrlklarn byk lde tamamlayp, Kos (stanky) Adasna doru yelken
at. Ada halk Pontos kraln byk bir ilgiyle karlad. Ardndan adalarnda bulunan Msr Kral X. Ptolemaios I Aleksandrosun olunu,
deerli sanat eserlerinden oluan paha biilmez eyalar ve nemli miktarda parayla beraber Mithradatese teslim ettiler790. Kral, bu deerli
hareket deildi. Bu bakmdan halk ve Senatus belli etmemi olsa da bu davranndan dolay Sullaya ierlemitir (Plut. Sull. X. 2-3).
787
Diod. XXXVII. 29. 3; Liv. perioch. 77 dn. 4; Vell. II. 19. 1; Val. Max. III. 8. 5;
Plut. Sull. X. 1; Flor. epit. II. 9. 8; App. civ. I. 60-61.
788
Liv. perioch. 77 dn. 2; 4. Daha detayl bilgi iin bk. Cic. Brut. LXIII. 227;
LXXXIX. 307; Cat. III. 24; Vat. 23; de Or. III. 11; har. resp. XIX. 41; Phil. VIII. 7;
de amic. I. 2; ad Herenn. I. 15. 25; IV. 22. 31; Vell. II. 19. 1; Val. Max. VI. 5. 7;
Plut. Sull. X. 2; App. civ. I. 57-60; Eutr. V. 4; Exsuper. 20; Oros. hist. V. 19. 6.
789
Diod. XXXVII. 29. 3; Liv. perioch. 77; 79; Plut. Sull. IX-X; Sert. IV; App. civ.
I. 57-62; Exsuper. 20; Oros. hist. V. 19. 7; ayrca bk. Cic. de fin. II. 32. 105; Sest.
XXII. 50; Pis. XIX. 43; Planc. 26; Vell. II. 19. 2-4; Flor. epit. II. 9. 8; Eutr. V. 4;
Val. Max. I. 5. 5; II. 10. 6; III. 8. 5; Sisenna hist. (incerta ex historiis) frg. 128 (125);
Auct. Liber de Vir. ill. 67. 5; ayrca bk. Plut. Mar. XXXV. 5-XL. 3; Carney 1961, 98
vdd.
790
XI. Ptolemaios II Aleksandrosun anneannesi III. Kleopatra, ca. . 102 ylnda,
gen prensi nemli miktarda parayla birlikte Koslulara emanet etmiti. Ayrca,
kendisine ait deerli sanat eserleri, kymetli talar ve ziynet eyalarndan oluan
mcevherat btn hazinesiyle birlikte Kos Adasna yollamt (App. Mithr. 23;
115; 117; civ. I. 102; Strab. 2a. 91 frg. 6=Ioseph. Ant. Iud. XIII. 13. 1; XIV. 7. 2).
Konuya ilikin olarak ayrca bk. Sherwin-White 1978, 138 ; Paton and Hicks 19902,
XXXIII.; Chamoux 2003, 145; 155.
175
rehineyi, kraliyet hazineleriyle birlikte Pontosa gnderdi791. Ayrca,

Musevi bankerler tarafndan adadaki kutsal tapnaklarda saklanan 800
talanta paraya el koydu792. Bununla birlikte kral, adadaki Asklepion
Tapnann kutsal alanna (asylon) sayg gsterdi. Ayrca Koslular,
tapnan temenos duvarlar iine snan Romallar katletmemi olmalarndan dolay cezalandrmad793. Khios Adasndan gelen mttefiklerinin de donanmasna katlmasyla, . 88 ylnn yaznda, Mithradates
memnuniyetle aday terk ederek Rhodosa doru yelken at794.
Rhodoslular ise, bu srada kentlerinin savunma duvarlarn salamlatrm, limanlarn tahkim etmi, kuvvetli donanmalarn elden geirerek ina ettikleri sava makinelerini kentlerinin stratejik adan nemli
noktalarna yerletirmilerdi. Rhodos Adas ayn zamanda, hem Kk
Asyadaki katliamdan kurtulan taliklerin hem de Anadoludaki Pontos
hakimiyetine kart glerin topland bir s durumundayd. Kk
Asya eski proconsul Gaius Cassiusun da aralarnda bulunduu nemli miktarda Romal mltecinin yan sra, Telmessos (Fethiye) ve
Lykiann birok kentinden gelen askerlerle795, Khairemonun oullar
gibi, Roma yanls Hellenler bu adada konulanmlard796. Ayrca,
Lykia Birlii kentleri gerek kendilerini byk bir tehdit altnda hissetmeleri gerekse Rhodoslularla aralarndaki mttefiklik (= symmakhia
[]) antlamas uyarnca, Pataral (Gelemi) amiral (= nauarkhos []) Kreinolaos nderliindeki sava filosunu Mithradatese kar Rhodos saflarnda savamas iin gnderdiler797. Rhodoslular ncelikle, Kreinolaos komutasndaki Lykiallar Kos Adasn gzetlemekle grevlendirdiler798. Bylelikle kraln donanmasnn demir att
791
App. Mithr. 23; 115; civ. I. 102; Strab. 2a. 91 frg. 6=Ioseph. Ant. Iud. XIV. 7. 2;
ayrca bk. App. Mithr. 117; Sherwin-White 1978, 138 dn. 296.
792
Strab. 2a. 91 frg. 6=Ioseph. Ant. Iud. XIV. 7. 2. Zira Kk Asyadaki Museviler, Mithradates Anadoluyu ele geirdiinde paralarn salama almak amacyla,
Kos Adasna gndermilerdi. Byk bir ihtimalle Kk Asyadaki btn Musevilerin birikimleri, o srada Kos Adasnda bulunuyordu. Daha detayl bilgi iin bk.
Marshall 1975, 147 vd.; Sherwin-White 1976, 183 vdd.; 1978, 138 dn. 297; 249;
Trebilco 19993, 13 vd. dn. 45.
793
Tac. ann. IV. 14; ayrca bk. Sherwin-White 1978, 139 dn. 298; 227; 345.
794
Liv. perioch. 78; konuya ilikin olarak ayrca bk. Magie 1950, 218 dn. 40.
795
App. Mithr. 24.
796
Welles 1934, 295 vdd. no 74.
797
Marek 1995, 9 vdd.; 16 vdd.; ayrca bk. Bresson 1999, 119.
798
Arslan 2002a, 123 dn. 64.
176
ve Rhodosa saldrmak zere son hazrlklarn tamamlad Kos limanndaki ana karargahna ilikin detayl bilgi toplamaya baladlar799.
Rhodoslular, Pontos Kral VI. Mithradatesin donanmasyla zerlerine doru yelken at haberini aldklar zaman, amiralleri Euphranorun olu Damagoras800, Rhodos donanmasnn hafif ve hzl teknelerinden oluan bir filosuyla, kral karlamak zere gnderdiler. Ardndan kraln adalarndaki konumunu zorlatrmak amacyla kentin civarnda onun faydalanabilecei her eyi tahrip ederek, kente ekildiler801.
Damagorasn amac; Mithradatesin Rhodos kuatmas iin mhimmat
ve asker tayan nakliye gemilerine zarar vermek veya batrmak ve beklenen Pontos saldrsn geciktirmek ya da sekteye uratmak olsa gerekti.
Mithradatesin Kostan Rhodosa doru yelken aarken takip edecei en
kolay rota, Knidos (Deveboynu) Burnuyla Nisyros ve Telos adalar
arasndaki Karia sahilleri boyunca uzanyordu802. Bu bakmdan Damagoras, Halikarnassos (Bodrum) Yarmadasnn aklarnda mevki almt. Bylelikle hem Kos Krfezi iinde skma hem de evrilerek imha
edilme tehlikesine kar filosunu gvence altna ald. Sz konusu durum
Rhodoslulara, bir yandan ak denize kaabilme olana salarken,
dier yandan da kraln Rhodosa gitmesini geciktirmi oluyordu. Bu
bakmdan arpma iin, Kos ile Kalimnos adalar arasnda, Halikarnassos Yarmadasnn ucunda, Myndos (Gmlk) Geidi olarak adlandrlan boaz seildi803.
Sava, Rhodos filosunun kraln donanmasna cepheden ve sol kanattan saldrmasyla balad. Rhodos donanmas say bakmndan az olmasna ramen savatklar sular iyi tanyordu. Dahas, deniz tecrbeleri, taktik bilgileri, tam donanml gemileri ve iyi eitilmi mrettebatlaryla Pontos donanmasna stn geliyordu804. Fakat, kraln amiral gemisi
quinqueremisten (be sra krekli sava gemisi), Pontos donanmasnn,
kanatlar genileterek dman embere alma emri vermesi zerine,
Rhodos filosu evrilme tehlikesiyle kar karya kald. Bu nedenle
799
Lykia Birliinin Pataral Artapatesin olu Kreinolaos komutasndaki donamasnn iki amac vard. Bunlardan ilki, Rhodos donanmasn Mithradatese kar verdii savata glendirmek; ikincisi ise, dmann Kos Adasndaki karargahn
dikkatli bir ekilde gzetlemekti. Marek 1995, 10; 19; Arslan 2002a, 123.
800
Kontorini 1993, 83 vdd.; 94 dn. 60.
801
App. Mithr. 24.
802
Strab. XIV. 2. 15 c. 656; 19 c. 657.
803
App. Mithr. 24; civ. IV. 71.
804
Diod. XXXVII. 28.
8) Mithradatesin Rhodos ve Lykia Seferi
178
sava brakarak hzla geri ekildiler. Kraln takibi, bu sular iyi bilen
Rhodos filosunun hafif ve sratli gemilerini yakalamaya yetmedi. Sonunda, Damagoras komutasndaki sava gemileri, Rhodosun gvenli
limanna snd. Kentin kaplar kapatld. Bylece Rhodoslularn hareketinin stratejik gayesi elde edilmi oldu. Kraln Rhodosa ulamas,
ksa sreliine de olsa geciktirilmi ve dman donanmasnn gc hakknda bir fikir edinilmiti. Mithradates, Rhodos sahillerine geldiinde
kent, artk kral kuvvetli surlarnn ardnda karlamaya hazrd805.
Rhodoslularn bakenti, adayla ayn ad tayordu. Kent, corafi
konumu itibariyle Kk Asyann gney kysndaki Loryma (Bozburun) Yarmadasnn karnda; adann ise, dou burnunda yer almaktayd. Deniz sularnn oyduu iki doal koy ve kayalk bir sahil zerinde
tahkimli bir kaleye sahipti. ehrin drt bir yannda gsterili d limanlar, rhtmlar, tersane ve doklar ykseliyordu. Kapatlabilen limanlar ve
tersaneler hem kuvvetli bir sur hem de kaln zincirlerle korunuyor; ayrca sava makineleriyle destekleniyordu. Kente ait d limanlardan bazlar ise, gizli tutuluyor ve buralara kimsenin girmesine izin verilmiyordu. Kent yollar, su sistemi, silah ve erzak depolarnn yerleim dzeni asndan ideal bir plana gre ina edilmiti806. Dier bir deyile,
Rhodos gerek sava gemilerini imal, tehiz ve tamir ettii tersaneleri
gerek gemi inaat asndan lzumlu kereste, katran, keten, ip gibi ham
maddeleri stoklad erzak depolar gerekse donanmasn ve mrettebatn kapatlabilen limanlar ve tahkimli surlar iinde ikmal edebildii
istinat noktalaryla ideal bir kara ssne sahipti.
Bu yzden Mithradates nce, liman azna demirleyerek, kent yaknlarnda kamp kurdu. Daha sonra da, liman tarafndan kente girmek
iin eitli denemelerde bulundu. Fakat ksa sre sonra, yapt iin
yararszln kendi de anlad. Kenti hem karadan hem de denizden kuatarak807 Kk Asyadaki ar silahl askerlerin gelmesini beklemeye
balad. Bu arada Rhodoslularla arpmaya devam ediyordu. nk
Rhodoslular, bir yandan kendilerini surlardaki askerleriyle savunurken,
dier yandan da hzl gemilerine ve tecrbeli denizcilerine gvenerek
sava filosunu her an dmana saldracakm gibi hazrda bekletiyor ve
her frsatta Pontos gemilerine saldryorlard808. Bylelikle yava yava
kraln kuvvetlerini ypratmaya baladlar. Bu arada kral, Rhodos liman805
806
807
808
App. Mithr. 24.

Strab. XIV. 2. 5-13 c. 652-655; ayrca bk. Gnaltay 19872, 363 vd.
Cic. Verr. II. (1) 65. 159.
App. Mithr. 24-25.
179
nn azn geni hacimli tekneler, ar yk ve sava gemileriyle kapayarak kenti abluka altna alm olsa da, bazen ters esen rzgarlar bazen de
tecrbesiz adamlarnn disiplin d davranlar809 kuatmann Rhodoslular tarafndan zaman zaman yarlmasna neden oluyordu. Ayrca
kral, sra krekli sratli teknelerini (= trirs810 []) uzun sre
denizde tutamyordu. nk sz konusu tekneler, basit bir biimde,
yalnzca krek ekme ve dman gemilerine pruvalarndaki burunlarndaki ar tun mahmuzlaryla (= embolon []) arpma ilevleri asndan donatlm ve dengesiz olma pahasna hz iin tasarlanm sava gemileriydi. Bu bakmdan, iyi hava ve sakin denize bamlydlar. Bu durum, trirslerle yaplacak uzun sreli bir deniz kuatmasn neredeyse olanaksz klyordu. Zira bu teknelerde subay kamaralar, mrettebat iin sava grev yerleri, yiyecek deposu ya da mutfak
yoktu. Bundan dolay trirslerin denizde uzun sre kalmalar imkanszd. Rhodos gibi bir kentin deniz kuatmasnda, Pontos trirslerinin
gnde en az bir defa, ikmal iin dnebilecekleri yakn bir kara ssne
ihtiyalar vard811.
Dier yandan nitelikli mrettebat eksiklii Pontos donanmas asndan en nemli sorundu812. Donanmadaki eitilmi mrettebatn azl, ksa sre iinde kendini eitli ekillerde gsterdi. Sava gemileri,
ne kadar iyi tasarlanm ya da say bakmndan ne kadar ok olurlarsa
809
Diod. XXXVII. 28.

Trirs, . VI. yzyln ikinci yarsndan itibaren uzun bir sre en ok kullanlan sava gemisi niteliindeki yeni bir tekne trdr. Bu tekneye Latincede triremis
ad verilmekteydi. Kelime anlam itibariyle sra krekli demek olan sz konusu
hzl sava gemilerini, o an destroyerleri olarak kabul edebiliriz.
Trirslerin uzunluklar 35-40m arasnda deimekte olup genilikleri 5-6m
kadard. Su altndaki derinlikleri takriben 1m, deniz seviyesinden ykseklikleri ise,
mmkn olduu lde suya yaknd. Sz konusu yass ve uzun teknelerdeki krek
sralar deniz seviyesinin yle yaknndan balyordu ki; dalgalar en alt srann ancak
bir kar altnda kalyordu. Her bir trirste 170 kreki (= epikopoi []),
8-10 tane tayfa (= nautai []), ayrca ar silahl askerler (= hoplitai []) ve mancnklardan (= sphendontai []) oluan, saylar 14 ile
30 arasnda deien deniz askeri (= epibatai []) bulunmaktayd. Her tekneyi bir kaptan (= trirarkhos []) donanmay ise, amiral (= nauarkhos
[]) kumanda etmekteydi. Daha detayl bilgi iin bk. Landels 19963, 157
vdd.; Casson 2002, 62 vdd.
811
Landels 19963, 164 vdd.; Arslan 2002a, 124 vd.
812
Diod. XXXVII. 28.
810
180
olsunlar, amaca uygun, iyi eitilmi ve morali yksek mrettebata ihtiyalar vard. nk antikada deniz savalar evik manevralardan
ibaretti. Klasik sava gemileri olan trirslerle yaplan arpmalarda
aslolan ya dman teknesinin yanndan sratle geerek onun kreklerini
paralamak ya da geminin karnnda mancnklar, karglar veya mahmuz
darbesiyle yark amakt. Yeri geldiinde ustaca yaplan bir mahmuz
darbesi dman gemisini ikiye blebilirdi813. Bununla birlikte, teknenin
hz ve manevra kabiliyeti kaptann, dmencinin ve tm gemi mrettebatnn ortak uyumu sonucunda ortaya kyordu. Yalnzca birka insann
bile yanl krek ekmesi, btn bir srann uyumunu bozarak geminin
manevra yeteneinin ve hz denetiminin bozulmasna neden oluyordu.
Bu bakmdan Pontos donanmas sayca stn olmasna ramen sratli,
manevra kabiliyeti yksek, deneyimli ve iyi eitilmi gemicilerden oluan Rhodos filolar tarafndan sk sk tuzaa drlyordu814. Rhodos
trirsleri pruvalarndaki ar tun mahmuzlaryla Pontos sava gemilerine iddetle arparak ya teknelerini batryor ya sratle yanlarndan
geerek kreklerini paralyor815 ya da birtakm kancalar vastasyla
kendilerini dman gemilerinin bordalarna yaptrdktan sonra, onlar
yedeklerine alarak limanlarna gtryorlard816. Kral ise, donanmasnn
say stnlnden yararlanarak Rhodoslular denizde embere alp
yok etmek iin frsat kolluyordu817. Bu arada, zaman geiyor ve yaz
yerini sonbahara brakyordu. Yine bu eit arpmalardan birinde, Pon-
813
Daha detayl bilgi iin bk. Hdt. VIII. 87-88.

Halk bir ynetim sistemine sahip olan Rhodos Adasnda yoksul halkn erzak
eksiklikleri varlkl vatandalar tarafndan giderilirdi. Bylelikle, hem yoksul kii
yiyeceini salar hem de kentte, zellikle donanmann kuvvetlenmesi asndan
yetenekli mrettebat hibir zaman eksik olmazd (Strab. XIV. 2. 5 c. 653; ayrca bk.
Diod. XXXVII. 28). nk donanma ve denizcilik, her eit ihtisas alannda olduu
gibi, ustalk gerektiren bir meslek iiydi. Durumun gereine gre, ek bir ey olarak
abucak yaratlamazd (Thuk. I. 142).
815
Bylelikle, hareket kabiliyetini kaybeden gemiye hcum edilerek kolayca ele
geiriliyordu.
816
Diod. XXXVII. 28; App. Mithr. 25-26. sra krekli tekneler deniz sava
srasnda mahmuzlanarak delindiklerinde, sava gemisi olarak tamamen yararsz
hale gelmelerine ramen, dier tekneler tarafndan rahatlkla yedeklerine alnarak
ekilebiliyor ve onarlabiliyordu (Thuk. II. 83-92; daha detayl bilgi iin bk. Landels
19963, 163).
817
Diod. XXXVII. 28.
814
181
tos mttefiklerinden sra krekli, salam =eptideslerle818

donatlm bir Khios sava teknesi arp, yanl bir manevra yaparak
Mithradatesin be sra krekli amiral gemisini (quinqueremis) mahmuzlad. Kraln gemisini manevra yapamaz hale getiren bu tuhaf kaza,
neredeyse Mithradatesin, Rhodoslular tarafndan esir alnmasna neden
oluyordu819.
Bu srada, kraln kara kuvvetleri ellerindeki nakliye gemileriyle
trirsler eliinde Rhodos Adasna doru yelken atlar. Fakat
Kaunos (Dalyan) aklarnda iddetli bir frtnaya yakalanarak, Rhodos
sahillerine doru srklenmeye baladlar. Kasrgann etkisiyle sular
zerinde oraya buraya dalan, dalgalarn arasnda yalpalayarak ilerlemeye alan Pontos gemilerini gren Rhodoslular, mrettebatn ve
askerlerin aknlndan yararlanarak btn gleriyle onlara saldrdlar. nk Pontos kral iin gerek asker destei gerekse sava mhimmat tayan bu geni hacimli gemiler ar derece yklenmiti. Teknelerdeki ar kalabala, bir de iddetli frtna ve panik eklenince kaptanlar gemileri rotalarnda tutmay baaramadlar. Bu bakmdan Rhodoslular kolaylkla Pontos kralna gnderilen nakliye teknelerinin bir blmn ele geirdiler. Dier bir blmn ise, ya hzl sava gemileriyle
arkadan mahmuzlayp820 batrdlar ya da yaktlar ve yaklak 400 kiiyi
esir alarak limanlarna ekildiler821.
818
Sava gemisinin pruvasnda yer alan mahmuzun iki yanna yerletirilen ve mahmuzun dman gemisinin bordasn yarmas iin pekitirilen sivri tahtalara verilen
addr.
819
App. Mithr. 25; ayrca bk. Memnon 31. 3. Kral, o zaman bu olay nemsememi
gibi grnse de, daha sonra Khioslulardan bunun hesabn sormutur (App. Mithr.
46-47).
820
Arkadan mahmuzlama ya da arkadan bindirme olarak adlandrlan bu donanma
manevras periplous diye de bilinir. Bu manevrada sava teknesi rakip gemiyi k
tarafndan mahmuzlar ve daha sonra da ark ederek dner, yine ka doru saldrr.
821
App. Mithr. 26; ayrca bk. Val. Max. V. 2 ext. 2. Ciceroya (Verr. II. (1) 65. 159)
gre, bu sralar Rhodoslular her ne kadar VI. Mithradatesten her eyden ok nefret
etmelerine karn, ona ithafeten kentlerinin en merkezi yerinde dikmi olduklar
heykeline dokunmadlar. Byle bir eyi, kent ar kuatma koullar altnda ok zor
ve tehlikeli anlar yaadnda dahi gerekletirmediler. Kendilerini abluka altna
alan kral uzaklatrmak iin ellerinden geleni yapmalarna ramen, onun kentlerinin
gbeinde yer alan heykeline kimse saygszlk etmedi. Cicero, hayatnn bir blmn Rhodosta geirmi bir kii olarak, Rhodoslularn bu davran eklini, kltrlerinde nemli bir yer tutan kutsal eylere duyduklar saygya balamaktadr. Zira
halk, bir zamanlar dost olduklar kral onurlandrmak zere diktikleri heykele bakyordu, onda grdkleri, u an kendilerine kar savaan dmanlar deildi.
182
Bylelikle kraln Rhodos kuatmas nemli lde sekteye uratld.

Yine de sz konusu durum, Mithradates zerinde bekleninin aksine ters
bir tepki yaratt. Kral, bir yandan kent zerindeki kuatmay daha da
iddetlendirirken, dier yandan da surlara kmak iin devasa byklkte bir sava makinesinin (= sambyk822 [sambkh]) inasna balad ve
onu iki geminin zerine monte etti. Akabinde, Rhodos surlarnn daha
alak olduu Zeus Atabyrios Tapnann yer ald tepeden, gece karanlnda kente baskn yapmay kararlatrd. Bu yzden, ordusunun bir
ksmn gemilere ykledi. Plana gre, kraln gece karanlnda gemiler
ve sambykyle kentin limanna saldrd srada kara ordusu da dmann aknlndan yararlanarak nemli kuvvetlerle mdafaa edilmedii
haber verilen Atabyrios Tepesindeki alak surlara trmanacakt. Bununla birlikte, Rhodoslu nbetiler sessizce yaklaan Pontos kuvvetlerini
fark ettiler. Hcum baladnda ise, burann birok birlik tarafndan
gl bir ekilde savunulduu ve kar tarafn tuzana dtkleri anlald823.
Gene de kral, afakla birlikte hem karadan hem de denizden geni
kapsaml bir saldrya balad. Rhodoslular zellikle, denizden Isis Tapnann yer ald duvarlara doru yaklamakta olan heybetli sambykyi grdkleri zaman dehete dtler. Sambyk zerinde, ayn zamanda alabilen birok sava makinesi yer almaktayd. Rhodos donanmasnn btn abalar kentlerine doru ilerleyen, bu yzen kuleyi durdurmaya yetmedi. imdi Pontos askerleri ve tekneler sambyknin muazzam cssesinden yararlanarak surlara kadar rahata ilerliyor ve duvarlara trmanmaya alyorlard. Bylelikle kral, kara kuvvetleri, donanmas
ve sambyk eliinde btn gcyle Rhodos surlarna hcum etti. Rhodoslular, bu sefer Pontos saldrsn geri pskrtemediler. Fakat bu srada beklenmedik bir ey oldu. Rhodos duvarlar nlerine gelen sambyknin devasa ktlesi kendi arlna daha fazla dayanamayp kt824.
822
Bazen sur duvarlarna kmak iin ina edilen kuleye bazen de bir gemiden
dierine gemek iin kullanlan kprye verilen addr. Daha detayl bilgi iin bk.
Polyb. VIII. 4. 6; Plut. Marc. 15; App. Mithr. 26-27; daha detayl bilgi iin bk.
Landels 1966, 69 vdd.
823
App. Mithr. 26; ayrca bk. Arslan 2002a, 125 vd.
824
App. Mithr. 27. Gene Appianosa (Mithr. 27) gre, Tanra Isisin hayaleti
yanan sambyknin alevleri arasnda belirdi. Iulius Obsequense (Prodig. 56 dn. 1)
gre ise, Mithradatesin, Roma mttefiklerine kar savaa hazrland srada, kt
bir eyin habercisi kendisine grnmtr. Ayrca kuatma srasnda askerler her
nedense elinde yldrm tayan Isisin grntsne benzeyen bir siluetin peyda
183
Btn abalarna ramen, bu giriimin de boa kmas ve k mevsiminin yaklam olmas nedeniyle Mithradates, iyi mdafaa edilen
kente kar ikinci bir saldr teebbsnde bulunmad. Bunun zerine,
Rhodos donanmasnn ve ada halknn serbest kalmamas iin ada evresinde bir Pontos filosu braktktan sonra, Lykiann gney kylarna
doru yelken at825. nk Lykiallar savan bandan beri hem
Mithradates VI Eupatorun hakimiyetini tanmayarak, onun generalleriyle arpmlar826 hem de kendisine kar savaan Rhodos Adasna
yardm gndermilerdi827. Patara, Rhodostan sonra blgedeki en nemli
ikinci limand. Ayrca Kk Asyadaki en nemli ikinci donanma ve
asker gc Lykia Birliinin elinde olup, Patara sz konusu birliin en
nemli limanndan biriydi828 dier ikisi Phaselis ve Andriakedir.
Bu nedenle Mithradates nce, Pontos hakimiyetine kar direnen Patara
kentini hem karadan hem de denizden kuatt. Ksa sre sonra, sava
makineleri ve mancnklar yapmak zere Ksanthos yaknlarndaki
Letoon829 (Kumluova) kutsal alannda Letoya adanm aalar kesmeye balad. Ancak ryasnda tanra tarafndan durmas emredilince
kesim iine son verdi830. Gerek abluka altndaki kent gerekse Pontos
egemenliine halen boyun ememi Lykia yerleimlerine kar savamas iin komutanlarndan Pelopidas Pontos ordusunun ve donanmasnn
bir blmyle birlikte burada brakt. Pontos donanmasnn ana blm
ise, Pergamon ve Propontise doru yelken at. nk Mithradates, artk Romallarn Hellastaki eyaletlerini ele geirmeyi dnyordu. Bu
yzden, . 88/87 yl kn geirmek amacyla Karia Blgesi zerinden, yeni kraliyet bakenti Pergamona doru yola kt831.
olduunu ve Mithradatesin devasa kuatma aleti sambykye saldrdn zannetmilerdir. Ayrca bk. McGing 1993, 511 dn. 60.
825
App. Mithr. 27; civ. IV. 67. ayrca bk. Cic. Verr. II. (1) 65. 159; Liv. perioch.
78; Vell. II. 18. 3; Magie 1950, 218 vd.; Sherwin-White 1984, 125; Gnaltay 19872,
364 vd.
826
App. Mithr. 20-21.
827
App. Mithr. 24; ayrca bk. Marek 1995, 9 vdd.
828
Marek 1995, 16 vd.
829
smini Ik Tanrs Apollon ve Avc Tanra Artemisin annesi Letodan alan bu
kutsal alan (Letoon), deniz kysndan yaklak 3.5km ieride, Ksanthos Irmann
bat yakasnda yer alr. Sz konusu kutsal alan Lykia Blgesinin ve Lykia Birliinin en nemli dini merkezidir.
830
App. Mithr. 27. Mithradatesin Rhodos kuatmasndan itibaren bana gelen
doa st olaylar iin ayrca bk. Obseq. Prodig. 56 dn. 1-2.
831
App. Mithr. 27; ayrca bk. Sherwin-White 1984, 125.
184
Bununla birlikte, Birinci MithradatesRoma Sava (. 89-85) srasnda, Mithradates VI Eupatorun generallerine direnen; Pontos kralna kar savaan Rhodos Adasna yardm gnderen ve bizzat kraln
kendisine kar savaan Lykia Blgesindeki hangi kentlerin Mithradates
tarafndan ele geirildiine dair u an iin yeterli bilgiye sahip deiliz.
Appianosun konuya ilikin ifadelerinden832 Pisidia, Lykia ve Pamphyliann Pontos kralna kar savatklarn renmekle birlikte, sz
konusu blgelerden hangi ksmlarn Pontos kuvvetleri tarafndan igal
edildiini ve kraln generallerinin bu blgelerde nerelere kadar ilerlemi
olduklarn kesin olarak bilemiyoruz. Ancak, Lykiaya gnderilmi olan
generallerin blgenin kuzeyindeki dalk yreleri Pamphylia Ovasn
evreleyen dalara kadar istila etmi olduklar dnlmektedir833. Ayn
ekilde, Pisidiann mstahkem kentlerinden Termessos (Gllk Da),
Romaya bal kalarak Pontos kralna kar direnmi gibi gzkmektedir. Bu bakmdan, Pontos kuvvetlerinin Kibyra (Glhisar, Horzum)
kentini ele geirdikten sonra, Termessos kontrolndeki Yenice Boazndan geerek Pamphyliaya girmi olduklar kabul edilmektedir834.
Mithradatesin bu gei esnasnda, Termessosun egemenlik alann
istila ederek ok sayda insan esir ald, daha sonra Roma halk tarafndan kartlan lex Antonia de Termessibus835 adl bir kararnameyle
(plebiscitum836) akla kavumutur837.
Bu arada, her ne kadar Kariann ky kentleri Kaunos838, Kni839
dos , Kos840 Pontos hakimiyetini kabul etmi olsalar da, blgenin i
832
App. Mithr. 20-21; 24; 27.

CIL I 589; Akit 1971, 88 dn.49.
834
Magie 1950, 265; 285; zsait 1985, 73; elgin 1997, 111.
835
Alnan bu kararname ya da yasaya Termessos kenti iin karlm zel bir yasa
yahut kararname gzyle bakldndan dolay, sz konusu isimle adlandrlmtr.
Byk bir ksm kayp olan sz konusu yasann kapsam ve ieriine ilikin imdiye
kadar eitli fikirler ortaya atlmtr. Daha detayl bilgi iin bk. Hardy 1912, 99
vdd.; Heberdey 19602, col. 749 vd.; Sherwin-White 1976, 12 vdd.; zsait 1985, 76
vdd.; Crawford 1996, 331 vdd.; Bean 1997, 109; elgin 1997, 113 dn. 414. Yasann
tarihine ilikin olarak ise bk. Head 19773, 712; Heberdey 19602, col. 749; TAM III 1,
4; zsait 1985, 76 vdd.; Jones 19712, 130; Aulock 1979, 46; Bean 1997, 109; elgin
1997, 116 dn. 425; Arslan 2000b, 34 vd.
836
Romada ele geen bu bronz levha iin bk. CIL I2 589; TAM III 1, 4 vd.; ayrca
bk. elgin 1997, 113 dn. 412.
837
Akit 1971, 88 dn. 249; elgin 1997, 111 dn. 404.
838
Plut. Luc. III. 3; ayrca bk. App. Mithr. 23.
839
Plut. Luc. III. 3; ayrca bk. Lawall 2005, 37 dn. 54-58.
840
App. Mithr. 23; Plut. Luc. III. 3.
833
185
kesimlerindeki kentlerden bazlar Stratonikeia841, Tabai842 hl Pontos kralna kar direniyorlard. Bunun zerine kral, byk bir ihtimalle
Telmessos zerinden Physkosa (Marmaris) kadar sahil eridini izledikten sonra, Kariann i ksmlarndan Pergamona giden yolu takip etmitir843. Stratonikeiann Pontos kralna kar olan savunmas uzun
mrl olmamtr. Kuatlan kent, Mithradates VI Eupator tarafndan
g kullanlarak igal edilmi ve Pontos Krallnn hakimiyetine boyun
emedii iin cezalandrlmtr. Bu nedenle Stratonikeiallar, krala
nemli miktarda sava tazminatyla hara vermek ve kentlerinde bir
Pontos garnizonu bulundurmak zorunda kalmlardr844. Tabai kenti de
Pontos kralna kar gelmi; fakat sonunda, o da bir ekilde Mithradatese boyun emitir845. Kral bu srada Stratonikeiada grd, Philopoimenosun Monime adl gzel kzyla evlenmi ve onu da yanna
alarak, Hellasa dzenlemeyi dnd yeni seferin hazrlklarn tamamlamak zere Pergamona gitmitir846.
841
App. Mithr. 21; OGIS 441=Sherk 1969, 105 vdd. no 18.

OGIS 442; Sherk 1969, 100 vdd. no 17.
843
CMAM Patara-Pergamon yolu.
844
App. Mithr. 21; ayrca bk. Sherk 1969, 110 vdd. no 18; Hind 1994, 168 vd.
845
Kariann Phrygia snrnda yer alan Tabain, her ne kadar Mithradatese kar
gelen kentlerden biri olduu biliniyor olsa da, onun kral tarafndan ne zaman ele
geirildii kesin deildir. Ancak kent ya Mithradatesin Laodikeiay kuatt srada
aynen Aphrodisias gibi, Roma Generali Oppiusu destekledii iin ele geirilmi ya
da kral Stratonikeiay igal ettii srada Tabai kentini de boyunduruu altna almtr. Konuya ilikin olarak ayrca bk. OGIS 442; Magie 1950, 234 vd.; Robert 1954,
97 vdd. no, 5; Sherk 1969, 101 no 17.
846
App. Mithr. 21; 27; ayrca bk. Ael. Fr. 12 str. 10-12. Kral yaratl itibariyle
kadnlara olduka dkn olmasna ve zaman zaman tutkularn klesi gibi grnmesine ve davranmasna ramen, her defasnda duruma hakim olmasn bilirdi. Konuya
ilikin olarak ayrca bk. App. Mithr. 112.
Bununla birlikte Mithradatesin neden Hellasa bir sefer dzenlemeyi dnd bilinmemektedir. Th. Reinach (19752, 127) ve M. I. Rostovtzeffe (1941, 835)
gre, bamsz bir Panhellenik monarkhia kurmak; D. Magieye (1950, 219) gre,
topraklarn geniletmek ve daha da glenmek; U. Kahrstedte (1948, 292; 295)
gre, milliyetilik ve sosyo-ekonomik nedenler; A. N. Sherwin-Whitea (1977a, 74)
gre, Romallarla masaya oturduunda pazarlk konumunu ykseltmek; (1984, 134
vd.) gre ise, doalama ve snrl amalar iin kral Hellasa gemitir. Modern
yazarlar kraln bu seferi zerine eitli grler ileri srmelerine karn, bu hipotezlerin hibiri gnmze kadar kantlanm ya da rtlm deildir (Rubinsohn
1993, 36 dn. 141). Fakat u da gz ard edilmemesi gereken bir gerektir ki; sebebi
her ne olursa olsun: Kral Rhodoslularn kuvvetli donanmasn ve o sralar Romal842
186
Mithradates, . 88/87 yl kn Pergamonda Romann Hellas

hakimiyetine son vermek amacyla ordusunda ve donanmasndaki son
eksikleri tamamlayarak geirdi847. Bu srada Roma ise, Mttefikler Savana son vermi848 ve kendini yeniden toparlayarak btn dikkatini
Pontos Kral VI. Mithradatesin zerine yneltmiti. Romallar artk,
Kk Asya ve Hellas zerinde egemenlik kurma emelini besleyip,
bunu gerekletirme yolunu tutmu olan Pontos kuvvetlerine kar mcadele etmeye karar vermilerdir849. yle ki, Romallar Mithradatesin
zerine ciddi bir ordu gndermeden, onun hakkndan gelemeyeceklerini
anladlar. Durum byle olunca Senatus, kalabalk bir ordu toplama karar almtr. Fakat bu sefer de, sz konusu sava kimin ynetecei sorunu, partiler aras ekimelere yol am ve Romada Sulla ile Marius
taraftarlar arasnda yeni bir i savan kmasna neden olmutur. Sonuta Sullann, bu savatan da galip kmasna; Mariusu ve taraftarlarn Romadan srmesine karn, hazrlanan ordunun yola kmas
aylarca gecikmitir850. Sz konusu durumun bir sebebi, o sralar Romallarn Sullann, Mithradatese kar yapaca savan masraflarn karlayacak mali destekten yoksun olmalardr. Bu yzden, ksa bir sre
nce ele geirdikleri Numidia Krallnn kraliyet hazinelerini ve tanrlara adanm deerli eyalar ksa zamanda satarak ordunun ad stipendium frumenti=iaesi iin gerekli paray temin etmilerdir851.
larn snd en nemli yerleim olan Rhodos Adasn kontrol altna almadan
Hellasa sefer dzenlemeyi dnmekle, ok byk bir stratejik hata ilemitir.
847
848
Velleius Paterculusa (II. 15. 3) gre, Mttefikler Sava srasnda Italia gen
nfusundan yaklak 300.000 kii telef olmutur (ayrca kr. Oros. hist. V. 22. 2-4;
12-13; Eutr. V. 7-9 dn. 15-20). Daha detayl bilgi iin bk. Sherwin-White 1984, 130.
849
Diod. XXXVII. 2. 11-12; daha detayl bilgi iin bk. Keaveney 1982b, 79 vdd.
850
Plut. Sull. VII-XI; ayrca bk. Flor. epit. I. 40. 4.
851
App. Mithr. 22. Zira Ciceroya (Leg. Man. VI. 14) gre, provincia Asia Romann dier eyaletlerine nazaran yeralt zenginlii, tarma uygun topraklarnn
bolluu, otlaklarnn genilii, meyve-sebze trlerindeki rnlerin eitlilii ve ihra
rnlerinin fazlal bakmndan birinci sray almaktayd. yle ki, Romallar tarafndan (Cic. Q. fr. I. 1. 9) clarissima provincia=son derece nl/parlak eyalet olarak adlandrlyordu. Bu durum (Cic. Leg. Man. VII. 17; VII. 19), Romann Kk
Asyadan nemli miktarda vergi geliri salamasna neden oluyordu. Bylelikle hem
devlet hem de bu vergileri devlet adna toplayan snfn giderek glenmesine neden
oluyordu. Bu bakmdan Mithradatesin Anadoluyu ele geirmesi Romallar hem
ekonomik hem de siyasi ynlerden byk zararlara uratt. Roma Akdeniz dnyasnda, kendisine dost ve mttefik devletlerin gznde nemli prestij kaybna urad.
Ayrca Anadoludan toplanan gelirlerle sk skya bal ekonomisi, bu kaynaktan
187
Bylelikle Romada bu olaylar sona erdi. Fakat, . 87 ylnda gerek halk gerekse Senatus, Sullaya kart partiden demokrat/halk
(populares) Lucius Cornelius Cinnay, Gnaeus Octaviusla birlikte
consul atad852. Sulla birok kiinin kinini yattrmak iin, bu duruma
sevinir gibi yapt. Lucius Cinnann consul seilmesine ses karmad.
Ardndan Pontos Kral VI. Mithradatesle savamak zere emrindeki alt
legioyla Hellasa doru yola kt853.
4. Hellas Savalar
Delos Adas854, . II. yzyln ikinci yarsndan itibaren, birok Italia
asll tccarn ska ikamet ettii bir yer olmu ve adada yaayan Romal
nfusu giderek artmt855. Dier yandan ada, Birinci MithradatesRoma
Sava srasnda ekonomik adan iyi gelir getiren ak bir limana sahip
olmas ve burada ikamet eden ok sayda Romalnn etkisi nedeniyle
yoksun kalnca, Roma forumuna tanan gvensizlik ve demelerdeki dengesizlikle
dalgalanmaya balad (ayrca bk. Jonkers 1959, 10 vdd.; 25 vdd.). Romann o sralar iinde bulunduu mali krize ve ekonomisine ilikin olarak bk. Lintott 1971b, 451
vd.; Barlow 1980, 202 vdd.; 207; 209 vdd.; 219; Cagniart 1986, Brunt 1988, 62; 172
dn. 98; 175.
852
Cic. har. resp. XXV. 54; Tusc. V. 19. 55; Phil. XI. 1; XIII. 1-2; XIV. 23; Planc.
51; App. civ. I. 65-66; Cass. Dio XXX-XXXV. frg. 102. 1-3; Vell. II. 20. 3; Exsuper.
22.
853
Plut. Sull. X. 4; Eutr. V. 4 dn. 7; ayrca bk. Plut. Sert. IV. 4; Flor. epit. II. 9. 9.
Plutarkhosa (Sull. XI. 1) gre, Sullann Italiadan ayrld gnlerde, Anadoluyu Romallardan, Bithynia ve Kappadokiay krallarndan alm olan Mithradatese Pergamondayken birok ilahi iaretler grnmt. Pergamonlular elleriyle
kullandklar bir aletle zafer elengi tayan Nike heykelini yukardan krala doru
indirmiler; fakat Mithradates tanrann kafasna dokunmak zereyken, heykelin
ba krlm ve zafer elengi tiyatroda yere derek paralanmtr. Bunun zerine
tiyatrodaki halk bir rperti, Mithradatesi ise, byk bir mahcubiyet kaplamtr.
854
Delos, . 167 ylnda, Romallar tarafndan gmrk ve liman vergilerinden
muaf tutularak, serbest liman ilan edilmesinden sonra, olduka zenginlemiti. nk ada, mal bakmndan zengin ve geni olan bir pazar yerine sahip olmasnn yan
sra, zellikle ok gelir salad iin tutsak kle ticareti de yapyordu. Bunun
nedeniyse Romallarn, . 146 ylnda Kartaca ve Korinthosun yaklp yklmasndan sonra, zenginleerek ok sayda kle kullanmaya balamalaryd. Ada, ayn gnde 10.000 tutsa hem alabilen hem de sevk edebilen kapasiteye sahipti. Bu yzden
antikada , , , =ey tccar,
Delosa yelken a, gemini boalt, her ey satlm olur atasz, adann ne kadar
ilek bir ticari limana sahip olduunu aklamaktadr (Strab. XIV. 5. 2 c. 669).
855
Strab. X. 5. 4 c. 486; daha detayl bilgi iin bk. Homolle 1884, 75 vdd.; Laidlaw
1933, 190 vdd.; Wilson 1966, 113 vdd.; Kallet-Marx 1995, 202 dn. 23.
188
Pontos kralna kar cephe almt. Bylelikle Delos, ayn Rhodos gibi,
. 88 yl ilkbaharnda, Kk Asyadaki katliamdan kurtulan Romallarn sndklar bir merkez haline gelmi ve Ege Denizindeki Pontos
hakimiyetine kar koymaya balamtr.
Bunun yan sra, ekonomik ve siyasi olduu kadar stratejik adan
da856 hem Pontos hem de Atinallar iin byk nem tayan Delos Adas, . 167 ylndan857 itibaren Atinaya bal olmasna ramen, . 88
ylnda Pontos kralnn tarafna geen Atina ve ona bal olan dier baz
adalarla sitelerin tersine Romallara srt evirmemiti. Bu yzden Delos,
nce Mithradates yanls politika izleyen ve Atina arkhnu ve generali
seilen tiran Aristionun858 komutan Teoslu Apellikon tarafndan,
. 87 yl ilkbaharnda hem denizden ve hem de karadan abluka altna
alnd. Fakat kuatmann adada bulunan Roma praefectusu Orbius tarafndan krlmasyla Atinallar geri pskrtldler859. Bu baarsz giriim, Atinallarn yalnz bana Delosu alamayacaklarn aka ortaya
koydu. Bu bakmdan Atinallar, birka yz gemiden oluan donanmalarn Mithradatesin emrine verdiler. Bunun zerine Mithradates, ayn yl
Ege Denizinde Pontos hakimiyetine direnen adalar ve daha sonra da
btn Hellas egemenlii altna almak zere generallerinden Arkhelaosu byk bir donanmayla birlikte Delosa gnderdi860.
Bu arada Birinci MithradatesRoma Savanda Pontosun mttefiki
olan baz Thrakia kabileleri861, . 91 ylndan itibaren Mithradatesin
tevikiyle Hellas ve Makedonia zerine eitli kereler yama aknlar
856
Strabona (X. 5. 4 c. 486) gre, Delos Adas, Italia ve Hellastan Kk Asyaya
doru yelken aan gemiler iin ideal bir limana sahip konaklama yeriydi.
857
Atinallar, . 168 ylndaki Pydna Zaferinden sonra, Romallara gsterdikleri
iyi niyet ve yardmlarndan tr, Delos, Skyros, Lemnos adalaryla birlikte Haliartos topraklaryla dllendirilmilerdi (Polyb. XXX. 20. 1-9; Liv. XXXIII. 30).
858
Plut. Sull. XII. 1.
859
FGrHist 87 F 36 (Poseidonios)=Ath. Deip. V. 214 d-215 b. Apellikonun ans
eseri cann kurtard bu sefer sonunda, Atina kuvvetlerinden yaklak 1.000 kii
ldrld ya da esir edildi. Ayrca adada konulandrlan btn sava donanm Romallar tarafndan yok edildi. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Mattingly 1971a, 85
dn. 4; Bugh 1992, 109.
860
App. Mithr. 27-28; Flor. epit. I. 40. 8; FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath.
Deip. V. 215 b; ayrca bk. Sherwin-White 1984, 136 dn. 15.
861
App. Mithr. 41; 57. Cassius Dioya (XXXVI. 9. 3-4) gre, bu srada baz
Thrakiallar Mithradatesin ordusunda paral askerlik yapmaktaydlar. Daha detayl
bilgi iin bk. Sherwin-White 1984, 124 dn. 162.
9) Hellas Savalar
190
dzenlemilerdi862. Bu durum byk bir ihtimalle, Mithradatesin Thrakiallar vastasyla Romallar Makedonia ve Kuzey Hellastan atma
giriimiydi. Thrakiallar, . 92 ylndan . 87 ylna kadar Makedoniada praetorluk (vali) yapan Gaius Sentius Saturninusa863 kar dzenledikleri aknlarn ounda Romallar bozguna uratmlard864.
Hatta zaman zaman Epeirosa kadar ilerleyerek, blgenin nl kehanet
merkezi Dodonay865 dahi yamalamlard866. Ancak, snrl bir kuvvetle867, kendilerine kar baaryla mcadele eden Roma praetorunu
bir trl Makedoniadan srememilerdi. Sonunda Sentius tarafndan
ar bir yenilgiye uratlan Thrakia Kral Sothinos, kendi blgesine
ekilmek zorunda kald868. Bu sebeple Mithradates, . 87 ylnda, oullarndan Arkathias ve generallerinden Taksilesin ortak komutalarndaki
byk bir kara ordusunu, Thrakia zerinden Makedonia Blgesine
gnderdi869. Bylelikle bu ordu, Makedonia zerinden Hellasa inebile862
Liv. perioch. 74; 76; 81 dn. 4; Cass. Dio XXXI. 101. 2; Oros. hist. V. 18. 30;
ayrca bk. Sherk 1969, 121 vdd. no 21.
863
Cic. Pis. XXXIV. 83-84; Verr. II. (3) 93. 217; SIG3 II 732.
864
Liv. perioch. 70; 74; 76; 81; Oros. hist. V. 18. 30; konuya ilikin olarak ayrca
bk. Cic. Pis. XXXIV. 84; Verr. II. (3) 93. 217; SIG3 II 732; Gnaltay 19872, 361;
Sherwin-White 1984, 126; Kallet-Marx 1995, 273 dn. 51.
865
Hellasn en eski kehanet merkezlerinden biridir. Epeiros Blgesinde byk bir
mee aacnn altna kurulan Zeus Tapnanda rahibeler gelecei kurbanlarn
barsaklarna bakarak bildirirlerdi (Hdt. I. 46; II. 52-58; IV. 33; IX. 93).
866
Cass. Dio XXXI. 101. 2; daha detayl bilgi iin bk. Keaveney 1982b, 79 dn. 3.
867
Sentiusun zellikle, . 91-. 87 yllar arasnda Thrakiallarn younlaan
saldrlar karsnda yaad en byk problem 20 cohorstan (1 cohors=600 kii)
oluan standart praetor ordusuyla, bu aknlar karlamaya almasdr. Sentius, sz
konusu durum karsnda, Romadan birok kereler yardm talebinde bulunmutur.
Ancak, bu sralar talik mttefiklerine kar iddetli arpmalar yapan Romallardan
hibir yardm alamamtr (Sherwin-White 1984, 126 dn. 105).
868
Oros. hist. V. 18. 30.
869
FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 213 c. Arkathias, Plutarkhosta
(Sull. XI. 2), Ariarathes olarak gemektedir. Plutarkhosun burada Mithradatesin
oullarndan Arkathiasla dier olu Kappadokia Kral IX. Ariarathesi kartrd
dnlmektedir. nk Appianos (Mithr. 10; 15), Kappadokia Kral IX. Ariarathes
ile Mithradatesin Kk Asya Savalarna Armenia Minor svarilerinin banda
katlm (Mithr. 17-18) ve kraln Makedonia Seferine komuta etmi olan dier olu
Armenia Minorun yneticisi Arkathias arasndaki fark ak bir ekilde izmitir
(Mithr. 35; 41). Daha detayl bilgi iin bk. Magie 1950, 1104 vd. dn. 41; SherwinWhite 1984, 134 dn. 9; McGing 1986a, 124 dn. 161; Rubinsohn 1993, 28 dn. 101.
Ayrca kr. Niese 19652, col. 820; Wilcken 19652, col. 1161; Simonetta 1961, 18
vd.; 1977, 36 vdd.; Brennan 1992, 127 vd.; Kallet-Marks 1995, 273 dn. 51.
191
cek ve orada Arkhelaos komutasndaki Pontos donanmasyla birleerek,

Romallarn olas saldrlarna kar birbirlerine destek olabilecekti.
Arkathias, Thrakia zerinden Makedoniaya doru ilerlerken,
Arkhelaos, . 87 ylnn baharnda, Delosu kanl bir ekilde ele geirdi. Ada iinde yer alan kentleri temellerinden ykt870. nemli bir
blm Romallardan oluan yaklak 20.000 kiiyi kltan geirdi.
Geri kalan ada halkn kle olarak satt871. Delosla beraber birtakm
adalarn ynetimini tekrar Atinallara balad. Ayrca, Delos Adasnda
yer alan Apollon kutsal alan bata olmak zere, tapnaklara ait btn
hazineleri Aristiona ve Atinallara teslim etti. Daha sonra sz konusu
hazineleri korumak ve Aristionun Atinadaki hakimiyetini salamlatrmak iin 2.000 Pontos askerini kente gnderdi872.
Aristion ise, bu kuvvetle grnrde Atinadaki rejimin gvenliini
salamak, gerekte kendi tiranln kurmak iin nce btn muhaliflerini susturdu. Gene (scil. )
=bu kiilerle ibirlii yaparak Aristion kendisini vatanna tiran yapt. Kentte Roma taraftar siyaset izleyenleri
ortadan kaldrd873. Fakat bu arada, Roma yanls, saygdeer Atinallardan bir grup yurttan Romaya kamasna engel olamad874. te yandan, o sralar Romaya hi de dost olmamakla birlikte Aristionun sert
ynetimine dayanamayan ve tiranlktan nefret eden birok Atina vatanda eski bir Atina kolonisi olan Karadeniz sahillerindeki Amisosa
(Samsun) gtler875. Ancak sonunda, kenti terk etmek isteyen insanlarn says yle bir raddeye geldi ki, Atinay brakp gidenlerin lm
cezasna arptrlaca ilan edildi. Kent kaplar kontrol altna alnd.
870
Strab. X. 5. 4 c. 486. Plut. Sull. XI. 3; Flor. epit. I. 40. 8; ayrca bk. Cic. Leg.
Man. XVIII. 55; App. Mithr. 28; Arkhelaosun komutanlarndan Metrophanesin
Delos Adasnda yaptklarna ilikin olarak bk. Paus. III. 23. 3-5. Pausanias
(ibid.)de, Arkhelaosun komutannn ad Menophanes olarak gemektedir. Ayrca
kr. Ath. Deip. V. 215 b. Pontoslularn, . 87 baharnda Delos Adasnda yaptklar tahribatn boyutlarna ilikin arkeolojik veriler iin ise bk. Bruneau 1968, 671 vdd.
871
App. Mithr. 28; Paus. III. 23. 4; ayrca bk. Plut. Sull. XI. 3; Flor. epit. I. 40. 8-9.
872
App. Mithr. 28; daha detayl bilgi iin bk. Paus. III. 23. 3-4; Plut. Num. IX. 6;
McGing 1986a, 121; Kallet-Marx 1995, 211; Rigsby 1996, 52 vd.; Bringmann 1997,
146.
873
Strab. IX. 1. 20 c. 398; App. Mithr. 28; ayrca bk. Plut. Num. IX. 6.
874
Plut. Sull. XIV. 5; Paus. I. 20. 5; FGrHist 87 F 36 (Poseidonios)=Ath. Deip. V.
214 a-d; ayrca bk. Cic. Brut. LXXXIX. 306. Daha detayl bilgi iin bk. Touloumakos 1966, 138 vdd.; Kidd 1988, 879 vdd.
875
Plut. Luc. XIX. 6.
192
Stoac Filozof Apameial (Syria) Poseidoniosun kendi dnemindeki

(. 146-. 80) olaylar kaleme ald Tarih kitabndan alnt yapan
Athenaiosa876 gre, insanlar geceleri iplerle kendilerini Atina surlarndan sarktp kamaya baladlar. Bunun zerine Aristion, svari birliklerini gndererek kaanlarn bir blmn ldrtp dier bir blmn
ayn sulular gibi kente geri getirmeye balad. Sonunda kentte sk ynetim ilan ederek gece sokaa kma yasa getirdi tarihteki ilk sokaa
kma yasa(?). Gndzleri ise, ar silahl birlikler kent territoriumunda
geziniyor ve kent giri-klar kontrol altnda tutuluyordu. Yollarda
yakalanan pheliler kente getirilerek krbalanyor ve ikence gryordu. Hatta birok kii, daha mahkeme dahi edilmeden ldrlmeye baland.
Bu srada Arkhelaos, Pontos donanmasyla Peloponnesos Yarmadasnn dousundan Kyklades Adalarna kadar btn adalar hatta
Euboiay877 (Eriboz Adas) bile Pontos egemenlii altna ald. Bylelikle Ege Denizi de tamamen Mithradatesin kontrol altna gemi
oldu878. Daha sonra da, zaten onun geliini bekleyen Hellasa, hibir
glkle karlamadan karma yapt. Pontos egemenliini ilk anda
kabullenemeyen Thessaliann Demetrias ve Magnesia kentlerini ksa
bir kuatmadan sonra ele geirdi. Arkasndan, Atinadan balayarak
Thessaliaya kadar btn kentleri Romaya kar bakaldrya ikna etti.
Sadece Boiotiann Thespiai kenti Arkhelaosa kar direndi. Fakat o da
Pontos kuvvetleri tarafndan abluka altna alndktan ksa sre sonra
dt. Bylelikle Arkhelaos, bazen g bazen ikna yoluyla; ama ounlukla Roma dmanlar tarafndan desteklenerek, ksa sre iinde
Peloponnesos ve Orta Hellas Pontos egemenliine ald879.
876
FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 214 a-d. Daha detayl bilgi iin

bk. Touloumakos 1966, 138 vdd.
877
Plutarkhosun (Sull. XI. 3) tersine, Appianosa (Mithr. 29) gre, Euboia Adas,
Demetrias ve Magnesia kentleri, Mithradatesin dier bir komutan Metrophanes
tarafndan ele geirilmitir. Memnona (32. 1) gre ise, nce Euboia Adasndaki
Eretria ve Khalkis kentleri daha sonra btn ada kraln hakimiyetini kabul etmitir.
Ardndan Hellastaki birok kent Mithradatesin gleriyle birlemitir. Ayrca bk.
Flor. epit. I. 40. 8.
878
879
Plut. Sull. XI. 3; App. Mithr. 29; Eutr. V. 4. 2; 6. 1; Oros. hist. VI. 2. 4; ayrca
kr. Memnon 32. 1; Liv. perioch. 78; FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip.
V. 213 c. Savan Hellasa sramasn Florus (epit. I. 40. 8) u szlerle deerlendiriyordu: Italiam iam ipsamque urbem Romam regius terror adflabat=artk
Italia ve bizzat Roma kentini kral deheti saryordu. Daha detayl bilgi iin bk.
193
Arkhelaosun Hellasta aratt hava ylesine gl ve etkileyici bir

hal almt ki, Damon Peripoltas adl bir gen on alt arkadayla birlikte
Boiotiann dier bir kenti olan Khaironeiada, baz Romallara suikast
dzenlemilerdir. Yzlerini kurumla kaplayp, agorada tanrlara kurban
sunan Romal bir komutan korumalaryla birlikte ldrm ve kentten
ayrlmlardr. Bunun zerine Roma taraftar meclis yeleri Romallara
yaranmak, kentlerinin daha sonradan bir zarar grmesini engellemek
amacyla hemen toplanm ve Damon ile arkadalarn idama mahkum
etmilerdir. Ancak ayn akam meclis yelerinin her gece yaptklar
olaan yemek ziyafeti srasnda, Damon ile arkadalar baskn dzenlemiler ve kendilerini lme mahkum eden btn meclis yelerini kltan geirmilerdir. Daha sonra dalara ekilen Damon ve arkadalar
haydutluk yapmaya ve kenti tehdit etmeye balamlardr880.
Bununla birlikte Makedonia praetoru Sentiusun legatusu Quintus
Braetius Sura, . 87 yl yaznda, Mithradatesin komutan Metrophanesi Euboia yaknlarnda yaplan kk bir deniz savanda yenerek
Skiathios Adasn ele geirmi ve adada yer alan Pontosa ait erzak
depolarn yamalamt881. Daha sonra da Boiotia Blgesini istila eden
Arkhelaos ve Aristionun birleik kuvvetlerinin ilerleyiini durdurarak,
Khaironeia yaknlarnda onlara kar eitli kereler baaryla ar-
Greenidge and Clay 19602, 196 vd.; Penella 1980, 447 vd.; McGing 1986a, 123 vd.;
Rubinsohn 1993, 31.
880
Plut. Kim. I. 2-4. Daha detayl bilgi iin bk. Mackay 2000a, 91 vdd.; 98 vdd.
881
App. Mithr. 29; ayrca bk. IG IX 2. 613. Bu srada Ege Denizindeki hemen hemen btn adalar gibi, Skiathios ve Peparethios adalar Pontos hakimiyetine boyun
emilerdir. Fakat Thasos (Taz) Adas, Romann en ok sadakate ihtiyac olduu
bu anlarda Romallarla olan dostluk ve mttefiklik balarn koparmamtr. Ada
halk Pontoslularn saldrlarna sonuna kadar direnmi ve Romallarla olan ittifaklarn fes etmektense, gerekirse ailelerini katledip lene kadar savaacaklarna dair
yemin etmilerdir. Nitekim, Thasos Adasnda gerek Sullann dictatorluu (. 8279) gerekse, onun komutanlarndan Dolabellann Hellasta bulunduu . 78 dneme ait eitli mektuplar ve bir Senatus kararnamesi bulunmaktadr. Sulla iin bk.:
Epistulae L. Cornelii Sullae cum Senatus Consulto de Thasiis=Sherk 1969, 116
vdd. no 20 str. 2-8; Dolabella iin bk. Epistulae Cn. Cornelii Dolabellae=Sherk
1969, 119 vdd. no 21.
Bu bakmdan Birinci Mithradates-Roma Savann sona ermesiyle Thasoslular
Romallara olan sadakatlerinden dolay zgrlklerini kazanmalarnn yan sra;
Skiathios ve Peparethios adalar da kontrolleri altna verilmitir (Sherk 1969, 115
vdd. no 20; 120 no 21 str. 17-20; 122 vd.; McGing 1986a, 124 dn. 163-164; KalletMarx 1995, 269 vd. dn. 38; 283 dn. 85).
194
pmt882. Ancak, Akhaiallarn ve Lakedaimonlularn, Arkhelaos ile

Aristiona yardm etmeleri883 ve o sralar blgeye gelen Sullann komutan/yetkili elisi Lucius Licinius Lucullusun ona hemen yerini yolda
olan Sullaya vermesini emretmesi zerine Sura, derhal Boiotiadan
ayrlarak Sentiusun yanna gitmitir. Bylelikle Braetius Sura snrl
sayda askere ve sava donanmna sahip olmasna ramen yreklilii
ve saduyusu sayesinde, Mithradatesin komutanlarna kar hem denizde hem de karada herkesin hatta kendisinin bile, umduundan ok
daha baarl sonular elde etmi ve Sullann geciken kuvvetlerinin bu
blgeye rahata yerlemesini salamtr884. Lucullus ise, Braetius Sura
tarafndan(?) konulandrlm olan Roma garnizonlarn kendi komutas
altna alp, Sullann yanna dnmeden nce Boiotia Blgesindeki ufak
tefek karklklar gidermitir885.
Sulla, . 87 ylnn yaznda be legio, bir miktar piyade ve az sayda
svariden oluan ordusuyla Epeirosta karaya kt. Fakat ordusu hem
say bakmndan Mithradatesin generallerinin elindeki ordudan azd
hem de denizde gvenlii salayacak donanmadan yoksundu886. Bu
882
Plut. Sull. XI. 4; App. Mithr. 29.

App. Mithr. 29. Memnona (32. 1) gre, Euboia Adasyla birlikte ana karadaki
birok kent Pontos gleriyle birletikten sonra, Lakedaimonlular yenilmilerdir.
884
Plut. Sull. XI. 4-5; ayrca bk. Mackay 2000a, 93 dn. 4. Bu yzden Thessaliann
Athamanoi ve Boiotiann Thespiai kentleri agoralarna Q. Braetius Surann heykelini dikmiler ve onu deiik ekillerde onurlandrmlardr (McGing 1986a, 124
vd. dn. 165-166).
885
Zira, . ca. 75/74 ylnda Khaironeiann komusu ve ayn zamanda rakipleri
olan Orkhomenoslular, Khaironeiallar Pontos sempatizanl ve Damonun Romallara kar yaptklar yznden sulamlardr. Davaya Makedonia praetoru bakmtr. Bununla birlikte Khaironeial avukatlar Lucullusun bu konu zerindeki yargsna dayanarak sulu olmadklarn iddia etmilerdir. Zira Lucullus Boiotiadayken
bu olay incelemi ve Khaironeia halknn bu davada sulu olmayp; bizzat madur
olduuna karar vermitir. Makedonia praetorunun Lucullusla yazmas ve onun
da bu durumu dorulamas zerine Khaironeiallar ar bir mahkumiyetten kurtulmulardr. Bu yzden Lucullusa olan minnettarlklarn gstermek amacyla kentin
agorasndaki Dionysos heykelinin yanna, onun bir yontusunu dikmilerdir (Plut.
Kim. I. 5; II. 1-2; ayrca bk. Fossey 1979, 576; 580; Mackay 2000a, 101 dn. 37-38).
886
App. Mithr. 30; ayrca bk. Memnon 32. 1. Ancak, o srada Pontos ordusunun ana
kolu Mithradatesin olu Arkathias komutas altnda Thrakia zerinden Makedoniaya doru ilerlemekle meguld (App. Mithr. 35; 41; ayrca bk. Memnon 32. 2).
Arkhelaos ve Aristionun emrinde ise, az sayda asker mevcuttu. Bu yzdendir ki,
Braetius Surann az saydaki kuvvetleri ksa zamanda Pontos glerine kar nemli
baarlar elde etmitir. Bu durumda Sullann iyi eitim alm, sava tecrbesi yk883
195
yzden ordusunu glendirmek ve yeterli erzak ve para salamak iin

nce Aitolia ve Thessalia zerine yrd. Kendisine kar direnen btn
kentleri ksa sre iinde ele geirdi. Daha sonra da kanl bir ekilde ilerleyerek Boiotiaya girdi. Bunun zerine, Thebai gibi daha nce Pontos
hakimiyetini tanyan btn kentler hemen Sullann tarafna getiler887.
nk, sz konusu kentlerin Romallara kar duyduklar korku, Pontos
kralna olan inanlarndan fazlayd. Bylece Sulla, . 87/86 yl knda, Khaironeiada ordugah kurdu. Bu srada Thrakiadaki Odrysai Kral
Sadalas, Sullaya Hellastaki Pontos glerine kar savamak zere
Amatokos komutasnda bir svari birlii gnderdi. Sulla da, Arkhelaos
ve Aristionun birleik kuvvetlerine kar Boiotia Blgesinde Khaironeia savaarak onlar bozguna uratt888. Bu arpmadan sonra, Sullann karsna karacak, ne yeterli askere, ne de cesarete sahip olan
Aristion, Atinaya; Arkhelaos ise, Atinann liman Pireye (= Peiraieus
889
[]) snd . Amalar Thrakia ve Makedonia zerinden gelecek orduyla burada bulumakt890. Sulla ise, kolayca ilerleyerek Attika
Blgesine girdi. Burada da kentler Romallardan korktuklar iin birer
ikier Sullann birliklerine teslim oldular. Bylelikle Sulla, . 87/86
sek be legiosu doal olarak Arkhelaos ve Aristiona kar ok daha fazla baarl
olacakt. Daha detayl bilgi iin bk. Sherwin-White 1984, 134 vd.
887
App. Mithr. 30; Paus. IX. 7. 4.
888
Plutarkhos ve Appianos tarafndan aka bahsedilmeyen Sullann bu ufak apl
galibiyeti gerek Pausanias (I. 20. 5) ile Memnon (32. 1-2) gerekse Khaironeiada bulunan bir yazt (Holleaux 1919, 320-337) araclyla dorulanmaktadr. Konuya ilikin detayl bilgi ve tartmalar iin bk. Magie 1950, 210 dn. 43; Danov 1979a, 114
dn. 447-448; McGing 1986a, 62 dn. 83; 125 dn. 167 vd.; Mackay 2000a, 103 vd.
Holleaux (l.c.) tarafndan yaymlanan yazt nda Sulla, . ca. 87/86 knda
Thrakial komutan Amatokosu atl birliklerinin banda belirli bir sre Khaironeiada konulandrmtr. Amatokos, kentte kald sre ierisinde kendi askerlerinin Khaironeiaya herhangi bir zarar vermesini nlemitir. Bu yzden kent halk,
Amatokos onuruna Delphoida bir kararname yaymlamlardr (ayrca bk. Mackay
2000a, 103 dn. 46-47).
889
App. Mithr. 30; Paus. I. 20. 5; ayrca bk. Liv. perioch. 81.
P. Canellopoulosun zel koleksiyonuna ait objelerden gm bir bilezik zerinde vacat =Peiraieusta (boluk)
ordugah komutan (praefectus castorum) Arkhelaos, yazsna rastlanmtr. Dier bir
bilezik zerindeyse, byk bir ihtimalle Pontos ordusunda paral asker olarak hizmet
veren =Apolloniosun olu Syrial Apollonios iin bir kahramanlk nian yazan dier bir yazt yer almaktadr
(Empereur 1981, 537 vd.; 566 vd. no V, 7).
890
196
knda Mithradatesin Hellastaki merkezi ss olan Atina nlerine kadar gelerek, kentin liman Pireyi kuatt891.
4.A. Sullann Atina Kuatmas

Sulla bir an nce kenti ele geirmek iin, her trl kuatma aleti kullanarak, eitli saldr yntemleriyle, birok kereler Pireye aknlar dzenledi. Amac bir an nce sava kazanp, Romaya geri dnmekti. nk
Romadaki olaylardan endie ediyordu892. Bu bakmdan, kendini ve
ordusunu riske atarak, birok kereler surlara saldrd ve byk harcamalara katlanp, savaa hz verdi893. Fakat byk lde yerel kire
tandan kesilmi ta bloklardan ina edilen kent suru894 dzenli bir duvar rgsne sahipti ve yaklak 15m yksekliindeydi895. Ayrca,
Mithradatesin en tecrbeli generallerinden Arkhelaos tarafndan hem
karadan hem de denizden savunuluyordu. Arkhelaos o sralar, Sullann
ordusuna kyasla yeterli sayda askere ve askeri donanma sahip deilse
de, Pire limann Romallara kar baaryla savunuyor ve Roma ordusunu ypratyordu. Bunun yan sra, durumun gereine gre, bazen gece
891
Liv. perioch. 81; Plut. Sull. XII. 1; Paus. I. 20. 6; App. Mithr. 30; Oros. hist. VI.
2. 5; ayrca bk. Tac. ann. II. 55.
892
nk Sulla, . 87 ylnn baharnda Romay terk ederek Mithradates zerine
sefere ktktan sonra, o senenin consullne seilmi olan Cinna, Sullann koyduu yeni dzeni deitirmeye balamt. nce halk tribunusu Verginiusu, Sulla
hakknda dava amas iin grevlendirmi, daha sonra da Marius ve taraftarlarn
Romaya geriye armt (Plut. Sull. X. 4; 12. 2; Sert. IV. 4-5; V. 1-3).
893
Plut. Sull. XII. 2. Sullann Atinay almak iin acele etmesinin dier bir nedeni
de, o sralar Thrakia zerinden Makedoniaya doru ilerleyen Mithradatesin byk
kara ordusuyla Arkhelaosun ve Atinallarn birlemesini nlemek olsa gerekti. Daha
detayl bilgi iin bk. Sherwin-White 1984, 137 vd.
894
Perslerin, . 480 ylnda Hellastan kovulmasndan sonra, Themistoklesin
dyle Atinallar kentlerini ksa sre iinde kuvvetli bir surla tahkim etmilerdi
(Thuk. I. 69; 88-93; ayrca bk. 107-108). Perikles zamannda (. 460-429), Peloponnesos Savalarndan (. 431-404) hemen nce tahkim edilmi ve onarlm
olan Atinann nl surlar (Thuk. II. 13; App. Mithr. 30), Atina ve mttefiklerinin
Sparta ve mttefikleri tarafndan yenilmesinden sonra, . 404 ylnda Spartal Komutan Lysandros tarafndan yktrlm (Ksen. Hell. II. 2. 23; ayrca bk. Strab. IX. 1.
15 c. 396); fakat ksa sre sonra, . 393-392 ylnda Atinal komutan Konon tarafndan tekrar tamir edilmiti (Ksen. Hell. IV. 8. 9-10; 12). Bununla birlikte, Makedonia hakimiyeti srasnda, yeterli bakm grmediinden ypranan surlar, . 200 ylndan itibaren restore edilmeye balanm; ancak Atina, Mithradatesle balak olduktan sonra, . 88-87 yllar arasnda nemli lde tamir ve tahkim edilmiti.
895
App. Mithr. 30.
197
bazen de gndz aniden huru harekat dzenleyerek Romallara zor

anlar yaatyordu. Bu yzden Sulla, ksa sre sonra kenti ele geirmenin
sand kadar kolay olmadn anlayarak, yorgunluktan tkenen ordusunu Eleusis ve Megara kentlerine geri ekmek zorunda kald896. Bununla birlikte ar kuatma kulelerinin ve eitli sava aralarnn yapmna
arlk verdi. Fakat sz konusu aletlerin, kendi arlklar nedeniyle
krlmalar, kmeleri ya da bozulmalarnn yan sra, byk bir blmnn Arkhelaosun kuvvetleri tarafndan durmadan atee verilerek
yaklmalar sonucunda Atina civarndaki ormanlar bu i iin gerekli
ahab karlamaz oldu. Bu durum karsnda Sulla, hi duraksamadan
kentin yaknlarndaki kutsal korularn Akademeia ve Lykeion aalarn kestirerek devasa byklkte kuatma kuleleri ina ettirdi897. Daha
sonra da, hem kuleleri surlardan atlan ateli oklardan korumak hem de
kulelerin ileri hareketleri srasnda legionariuslar oklardan muhafaza
etmek iin siper olarak ham ve tabaklanm hayvan derileri kulland.
Bunlardan baka, Sullann kentin kuatmasn srdrebilmesi ve savaa devam edebilmesi iin ok paraya gereksinimi vard. Bu yzden, o
da Hellasn kutsal saylan yerlerini soymaya balad. Bunlardan
Epidaurostaki Asklepios; Olympiadaki Zeus ve Delphoidaki Apollon
tapnaklarnda, tanrlara adanan en deerli ve en kutsal armaanlar ya
kendisine getirtti ya da Lucullusun nezareti altnda Peloponnesosta
kurulan darphanelerde erittirerek paraya evirtti898. Ardndan tekrar Pire
896
App. Mithr. 30.

Plut. Sull. XII. 2-3; App. Mithr. 30.
898
Diod. XXXVIII/XXXIX. 7; Plut. Luc. II. 2; Sull. XII. 3 vdd.; XIII. 1 vdd.; App.
Mithr. 54; Paus. IX. 7. 5; ayrca bk. Strab. 2a. 91 frg. 7=Ioseph. Ant. Iud. XIV. 7. 2;
Ael. Fr. 53. Daha detayl bilgi iin bk. Magie 1950, 1106 dn. 43; Alfldi 1976, 147
vd.; McGing 1986a, 126; Gnaltay 19872, 371; Swain 1996, 156; Baker 20012, 191
vd.; Dignas 2002, 117 vd.
Sulla, daha sonra sz konusu tapnaklardan ald kutsal hazinelere karlk Thebai topraklarnn yarsndan alnan yllk geliri, bu tapnaklara balamtr (Diod.
XXXVIII/XXXIX. 7 dn. 2; Plut. Sull. XIX. 6; Paus. IX. 7. 5; App. Mithr. 54). Ancak Pausaniasa (IX. 7. 6) gre, ksa sre sonra Thebaililer, Romallarn izniyle sz
konusu topraklarn yeniden geri kazanmlardr. Ayrca bk. Seletsky 1982, 75.
Sulla, ettii bir yeminle Boiotia ve Attika snrnda bir kent olan Oroposu, onun
yaknndaki Amphiaraos Tapnan ve kehanet merkezini dokunulmaz ilan etmi,
topraklarn geniletmi ve ayrca vergi muafiyeti bahetmitir. Sz konusu karar,
. 80 ylnda Senatus tarafndan da onanmtr. Fakat, . 73 ylnda publicanuslar
bu kentin ve tapnan vergi muafiyetine Amphiaraosun bir tanr olmad gerekesiyle itiraz etmilerdir (Cic. de nat. deor. III. 49; ayrca bk. Sherk 1969, 136 vd.).
Aslnda Troia Sava srasnda kahin olan Amphiaraosa, . V yzyldan itibaren
897
198
liman zerine yrd. Kanl arpmalar sonunda limann surlar nnde topraktan bir tepe ina etmeyi baard899. Fakat, Romallarn toprak
ynn ykseltmeye balayp kuatma kulelerini sz konusu tmsein
zerine konulandrmaya almalar zerine Arkhelaos, surlarn zerinde devasa byklkte sava kuleleri ina etti. Bu kulelerin zerinde ayn
anda alabilen birok sava makinesi yer almaktayd. Arkhelaos, Sulladan say bakmndan ok daha az askere sahip olduundan, Ege Denizindeki adalardan takviye birlikler ve sava mhimmat getirtti. Ardndan, gece karanlnda surlardan k harekat dzenleyerek Romallarn sava kulelerini atee verdi ve blgedeki mevzilerini ykt. Fakat Sulla, on gn iinde yeni kuatma aralar yapp, tekrar eski yerlerine monte etti900. Pontoslulara misilleme olsun diye, Arkhelaosun Pire nlerinde liman daha iyi savunmak iin ina ettirmi olduu ahap kuleye saldrd. Ama kule, Arkhelaos tarafndan apla kaplanm olduundan her
taraftan tututurulmasna ramen, bir trl yaklamad. Romallar eitli
kereler tekrar tekrar aatan yaplm kuleyi atee vermek iin saldrdlar.
Kulenin dibine kadar ilerleyerek, onu savunan btn Pontos ve Atinallar ldrmeleri ve hatta kulenin etrafna odun yarak atee vermeleri
dahi kuleyi yakmaya yetmedi. Askerlerinin btn giriimleri sonusuz
kald. Bu duruma hayret eden Sulla ve Romallar sonunda geri ekilmek
zorunda kaldlar901.
Bu srada Mithradates deniz yoluyla, Dromikhaites komutasndaki
yeni bir orduyu Arkhelaosa yollad. Bunun zerine Arkhelaos, btn
gcyle Romallara saldrd. Arkhelaosun bu ani aknnn yaratt aknlk ve saylarnn stnl nedeniyle, Romallar nce gerilemeye
tanr olarak taplyordu. Bununla birlikte dava, 14 Ekim 73 ylnda Senatusta grlm ve Sullann kente ve tapnaa bahettii zgrln ve vergi muafiyetinin
devam etmesine karar verilmitir (SIG3 II 747= Sherk 1969, 133 vdd. no 23 str. 5569). Ayrca bk. Foerte 1972, 129 vd.; Price 2004, 77 vd.
899
Iulius Obsequense (Prodig. 56 b) gre, sz konusu tmsek ina edilirken toprak
tayan askerlerden biri, yldrm arpmas sonucu lmtr. Roma ordusundaki bir
kahin, len askerin yznn kente doru baktndan yola karak, bu durumu Atina
ve Pirenin ksa sre sonra Romallarn eline decei eklinde yorumlamtr.
900
App. Mithr. 31.
901
Gell. XV. 1. 4-7. Gellius Aulus (ibid.), Quintus Claudius Quadrigariusun kaleme ald Annales (Yllklar) adl eserin on dokuzuncu kitabndan aktardn iddia
ettii bu pasajda, Mithradatesin generali Arkhelaosun tahtalar apla kaplama
metoduyla askeri yaplar nasl yanmaktan kurtardn detayl bir ekilde anlatmaktadr. Pire nlerindeki arpmalara ilikin olarak ayrca bk. Frontin. strat. I. 11. 20;
Obseq. Prodig. 56 b.
199
daha sonra da kamaya baladlar. Sullann komutanlarndan Lucius

Licinius Murenann gayretiyle tekrar bir araya toplanmaya alan Romallarn feryatlarn, o sralar yiyecek ve yakacak toplamaya km bir
Roma legiosu duyup arkadalarna yardma komasayd, Arkhelaos kolaylkla dmandan daha stn durumda olarak onlar cebir ve kuvvetle
yenebilirdi. Yani, btn ordunun perian olmas iten bile deildi. Bylelikle say stnl Romallarn tarafna geti ve Arkhelaos yaklak
2.000 kii kaybederek tekrar surlarn arkasna snmak zorunda kald.
Bununla birlikte, . 86 ylnn ilk aylarnda kn iyice bastrmas ve
Arkhelaosun ani saldrlar yznden Sulla kampn Eleusise tamtr.
Kamp, Pontos donanmas tarafndan rahatsz edilmemek iin kydan biraz ieride yer alan mstahkem bir tepenin zerine kurulmutur. Arkhelaosun atl birliklerinin hcumlarndan korunmak iin etraf geni ve
derin bir hendekle evrilmi; ayrca kaln srklardan yaplm bir itle
kuatlmtr902. Bu srada Sulla donanmaya ihtiya duyduundan komutanlarndan Lucullusu bu ile grevlendirmitir. Lucullus ise, Roma
mttefiklerinden Syria ile Ptolemaios krallklar ve Rhodos gibi, Pontos
Krallnn hakimiyetine kar direnen kentlerden bir donanma oluturmak amacyla gizlice yola kmtr903.
Bu arada Sulla Romadan ayrldktan sonra, kendisi aleyhine yrtlen demokratik hareket hz kazanm ve Marius taraftarlar tekrar kente dolmulard. Sonuta, . 87 yl consullerinden Sulla yanls aristokrat partiye (optimates) mensup Octavius, Marius taraftarlar karsnda
yenilmi ve Cinnann adamlarndan Gaius Marcius Censorinus tarafndan ldrlmtr904. . 86 yl Ocak aynda, Romada yeni yln consulleri Cinna ve Marius seilmi; bylelikle Roma tekrar Marius taraftar aristokratlarn eline gemitir. Bununla birlikte, Marius yedinci
consullnn on yedinci gnnde Ocak 18 hastalanarak lmtr905. Fakat Mariusun lmnden sonra, demokrat/halk parti Cinnann
902
App. Mithr. 32-33.

App. Mithr. 33; Plut. Luc. II. 2-3.
904
Plut. Sull. XII. 8; App. civ. I. 71; daha detayl bilgi iin bk. Cic. Cat. III. 24; har.
resp. XXV. 54; Phil. VIII. 7; XIII. 1-2; Tusc. V. 19. 55; Vell. II. 20. 1-22. 5; Plut.
Mar. XLI. 1-XLII. 4-5; Sert. IV. 5; Flor. epit. II. 9. 9-14; Obseq. Prodig. 56 a;
Ascon. pro Scaur. XXIII. 25-26; Exsuper. 27; Oros. hist. V. 19. 9-19; Val. Max. I. 6.
10 Auct. Liber de Vir. ill. 69. 2; August. DC. III. 27 c; IGR XIV 1297 str. 11; ayrca
bk. Reams 1993, 282 vdd.
905
Plut. Mar. XLV. 1-7; XLVI. 5; 7. Liviusa (perioch. 80) gre ise, Marius, Ocak
aynn 13nde, 71 yandayken lmtr. Konuya ilikin olarak ayrca bk. ve kr.
FGrHist 87 F. 37 (= Poseidonios); Cic. de nat. deor. III. 81; Rosc. Amer. 33; Diod.
903
200
nderliinde dominatio Cinnae yardmyla Italiadaki hakimiyetini

devam ettirmi ve Sullaya kar iddetli tedbirler almaya balamt.
Bundan dolay Senatus, Sullay halk dman ilan ederek, kendisinin
komutanlktan alndn duyurmutu. Akabinde Romadaki evi yklm, mallar yama edilmiti. Kars Metella ve ocuklar ise, aynen
Sulla yanls aristokratik partiye mensup aristokratlar gibi, Romadan
kaarak Atina nlerindeki Roma ordugahna snmak zorunda kalmlard. Bylelikle ksa zamanda Sullann yannda, bir tr Senatus olumutur906.
Aristion her ne kadar Roma kuatmasndan nce, kente nemli miktarda erzak ym olmasna karn, Atinada ktlk ba gsterdi. Bu
yzden Arkhelaos, Atinaya tahl yardmnda bulunmaya balad. Fakat
sz konusu durum, Piredeki kompradorlar tarafndan Sullaya bildirildi.
Birka gece sonra, Atinaya tahl sevk eden Arkhelaosun kardei, dier
bir Pontos generali olan Neoptolemos komutasndaki bir birlik Sulla
tarafndan pusuya drld. Neoptolemosun yaraland atmada,
Pontoslular yaklak 1.500 kii kaybettiler. Ardndan Sulla, her eit
sava aletini kullanarak Pireye defalarca saldr dzenledi; fakat her
seferinde Arkhelaosun birlikleri tarafndan geri pskrtld. Bunun
zerine cesareti krlan ve demoralize olan Sulla, Pireyi ele geirme
fikrinden vazgeerek limann evresindeki kuatmay kaldrd907 ve o
sralar ciddi ekilde alk sknts eken Atinay abluka altna ald.
Bu srada Atinada bir medimnos908 budayn fiyat bin drakhmaia
ykselmi; halk akropolisin evresinde biten papatyalarla beslenip,
XXXVII. 29. 3-4; Vell. II. 23. 1; Lucan. Bel. civ. II. 74; 130-133; Flor. epit. II. 9. 17;
App. civ. I. 75; Eutr. V. 7 dn. 14; Oros. hist. V. 19. 23-24; Val. Max. IX. 11. 2; Auct.
Liber de Vir. ill. 67. 6.
Genliinden itibaren consullk tutkusuyla yanp tutuan Marius, drst, alkan, askeri deneyimi yksek, savata cesur, barta llyd. Tantum modo gloriae avidus=ne olan dknl hari btn tutkularn ve para sevgisini yenmiti
(Sall. Iug. LXIII. 2; Plut. Mar. XLV. 5-7). Ancak savasever ve kaba saba bir karaktere sahipti (Liv. perioch. 80; Val. Max. II. 2. 3; VI. 9. 14; Plut. Luc. XXXVIII. 3;
Sull. XXX. 4; Mar. II. 1-4; mor. VII. 553 a: De Sera. Num. Vind. 7; August. DC. II.
23 f).
906
Plut. Sull. XIII. 1; 22. 1-2; App. civ. I. 73; 77; 81; Mithr. 51-52; 54; Eutr. V. 7;
ayrca bk. Vell. II. 23. 3; Plut. Mar. XLIII. 1-XLIV. 6; Sert. V. 4-5; 6. 1; Oros. hist.
V. 19. 19-24; 20. 1. Daha detayl bilgi iin bk. Broughton 1952, II 46; Greenidge
and Clay 19602, 175 vdd.; Bauman 1973, 289 vd.
907
App. Mithr. 34-37.
908
1 medimnos=51.84 litredir.
201
ayakkablar ve derileri kaynatp yemeye balamt. Bu durumdan cesaret alan Sulla, kent zerindeki kuatmay daha da iddetlendirdi. Btn
gcyle kentin surlarna yklendi. O zamana kadar kuatmann her trl
zorluklarna kar inatla direnen Atinada tahl ve yenecek hayvan stoklar tamamen tkenmi ve salgn hastalklar kenti yaanmaz bir hale getirmiti. A insanlar artk, lenleri yemeye balamlard. Kent, Sullann
saldrlar ve alktan bitkin dmt. Bu srada Romallar, Atinann
Heptakhalkon yaknlarndaki surlarnda zayf bir nokta buldular. Mancnklar, nianclar ve kuatma kuleleriyle kentin siperlerini at yamuruna tutarak ksa zamanda surlarda gedik amay baardlar. Akabinde
Sulla komutasndaki btn Roma ordusu, her yandan ayn anda hcuma
geti. Bylelikle, gerek surlara dayattklar merdiven ve iskelelerden gerekse Heptakhalkon yaknlarndaki surlarda atklar gediklerden kente
giren Romallar, Atinay . 86 ylnn 1 Martnda ele geirdiler909.
Bunun zerine, Aristionun komutas altndaki birlikler ve kaabilenler akropolise sndlar. Kentte acmasz bir kym yaand. Sulla ve
adamlar uzun sre urap da alamadklar ve ar kayplara uradklar
Pire kuatmasnn cn Atinallardan kardlar. Romallar yal, kadn,
ocuk ayrm yapmakszn, ellerinin ulaabildii her eyi ve herkesi
insafszca katlettiler. Kenti ise, batan aa yamalayarak harap ettiler.
Sonunda ordusunda yer alan srgn Atinallar Medeias910, Kallipon,
ile Romadan kaarak ordugahna snan senatrler kentin balanmasn istediler. Sulla, kendisinin ve ordusunun, artk almaya ve kana doyduuna kanaat getirdii iin, yaayanlar llerin hatrna baladn
909
Plut. Sull. XIII. 2-3; XIV. 1-2; 6; Flor. epit. I. 40. 10; App. Mithr. 38; ayrca bk.
Diod. XXXVIII/XXXIX. 6; Strab. IX. 1. 15 c. 396; Liv. perioch. 81; Paus. I. 20. 47; Obseq. Prodig. 56 b; Hieron. chron. 173. 3; Oros. hist. VI. 2. 5; IGR XIV 1297
str. 12-13. Daha detayl bilgi iin bk. Thompson 1937, 411 dn. 3; Thompson 1934,
394 dn. 2; 1949, 267 dn. 123-124; Young 1951, 155 dn. 40; 183; Derow 1972, 304;
Busolt 19762, 935 dn. 2; McGing 1986a, 126 dn. 172; Habicht 1997, 306 dn. 24.
910
. 101-. 100 ve . 91-. 88 yllar arasnda Atina arkhnluu yapm olan
Medeias ynetimi boyunca Roma yanls bir siyaset izlemiti. yle ki, onun dneminde Atinada baslan sikke darplarndan birinin n yznde, oturan bir Roma
figr yer almaktayd (Mattingly 1971a, 92; Head 19773, 386). Fakat, . 88 ylnda
Aristion Atinann ynetimini ele geirince, o da birok Atinal gibi, kenti terk ederek Romallarn yanna snmt. IG II 1713 9-11; daha detayl bilgi iin bk.
Rhodes 1997, 57 dn. 153.
202
ilan etti. Fakat bu kym ve yamadan sonra, gerekte, ne viran olmu

kentin ne de insanlarn, artk balanacak bir hali kalmt911.
Sulla daha sonra akropolise kaan Aristionu abluka altna almas
iin komutanlarndan Gaius Scribonius Curioyu grevlendirdi912. Kendisi ise, Pire kuatmasna geri dnd. Askerler Atinay alm olmann
getirdii evkle, btn gleriyle eitli kereler surlara saldrdlar. Fakat
her seferinde Arkhelaosun birlikleri tarafndan geri pskrtldler.
Sullann ykt her duvarn arkasna Arkhelaos yenisini rd913. Bununla birlikte bir sre sonra, yukar kentte Curio tarafndan muhasara
altna alnan Aristion alktan ve susuzluktan bitkin derek teslim oldu914. Athena Tapnana snan tiran, Sulla tarafndan tanrann sunandan uzaklatrlarak ldrld915. Aristionla birlikte kentin akropolisine snan adamlarndan hibirine ayrcalk tannmad ve hepsi
kltan geirildi916. Kentin kutsal tapnaklar ve hazineleri yamaland917. Bylelikle Arkhelaosun, Pireyi savunmasn gerektirecek hibir
neden kalmad. Hem Atina hem de Aristion Romallarn eline dm,
kent tannmaz hale getirilmi ve Pontos taraftar tiran ortadan kaldrl-
911
Plut. Sull. XIII. 2-3; XIV. 1-2; 4-6; App. Mithr. 38; Vell. II. 23. 3-5; ayrca bk.
Paus. I. 20. 6-7; IX. 6. 6; 33. 6. Liviusa (perioch. 81) gre ise, Sulla Atinay ele
geirdikten sonra, kentin zerkliine, mal ve mlkiyetine dokunmamtr. Florusa
(epit. I. 40. 10) gre, Sulla, Romallara nankrlk eden Atinallar kutsal yerleri ve
atalarnn nne duyduu saygdan dolay esirgemitir (konuya ilikin olarak ayrca
bk. Plut. Lys-Sull. V. 4; Strab. IX. 1. 20 c. 398). Plutarkhos (Luc. XIX. 4-5)da,
Sullann Atinay aldktan sonra, Romallar tarafndan tahrip edilmesini istemedii
ve askerlerini yamadan alkoyabilecek derecede ordusuna hakim bir kumandan
olduunu dile getirmekte ve onu Lucullusun azndan bir defa daha ansl (ayrca
bk. Plut. mor. III. 202 e: Apophtheg. Rom. 4) ilan etmektedir. Daha detayl bilgi iin
bk. Forte 1972, 119 vd.; Kallet-Marx 1995, 214 vdd.; Dowling 2000, 321; 330.
912
Plut. Sull. XIV. 7; App. Mithr. 39; ayrca bk. Paus. I. 20. 6.
913
App. Mithr. 40. Belki de bu yzden Florus (epit. I. 40. 10), Sullann Atina
kuatmasndan sz ederken, Pire limannn alt ya da daha fazla duvardan; Orosius
(hist. VI. 2. 5) ise, yedi sra duvardan oluan bir sur tarafndan evrildiini sylemektedir. Ayn ekilde Velleius Paterculus (II. 23. 3)de, say vermemekle birlikte
sz konusu kuatma srasnda Pire limann trl trl, birok sura sahip olduunu
dile getirmektedir.
914
Plut. Sull. XIV. 7; App. Mithr. 39.
915
Paus. I. 20. 7.
916
App. Mithr. 39; Licin. XXXV. 61 Criniti; ayrca bk. Strab. IX. 1. 20 c. 398;
IGR I 175 str. 11-13=IGR XIV 1297 str. 11-13; Kallet-Marx 1995, 212 vd.
917
App. Mithr. 39; Paus. X. 21. 6.
203
mt. imdi, bir zamanlarn incisi olan kent, aynen Kartaca918 ve Korinthos919 rneklerinde olduu gibi, Romallar tarafndan bir harabeye evrilmiti. Bunun zerine Arkhelaos nce, Pire limannn hemen nnde
yer alan kuvvetli surlarla evrili adaya Munykhia daha sonra Thessaliaya ekildi. Arkasndan Thermopylaida gerek kendi gerekse Dromikhaitesin kuvvetlerini bir araya toplad920. Bu arada Sulla, korunmasz
braklan Pireye girdi. Hncn talardan kard. nce, kendisine bu
kadar glk karan liman yakt. Sonra da, nl mimarlar tarafndan
yaplan limana ait btn yaplar enkaz haline getirdi921.
4.B. Khaironeia Muharebesi ve Sonular

Bir sre sonra, Sullann harabeye evirdii Attika Blgesi, Romallar
besleyemez oldu. Zaten bar zamannda bile, ancak kendilerine yetecek
kadar rn veren bu topraklar Sullann yamasndan sonra, acnacak bir
hal almt. Bunun zerine Sulla, Pontos ordusunun vurucu gcn oluturan sava arabalar ve atl birlikleri asndan elverisiz olan sarp, engebeli Attikay terk ederek ovalara, Boiotiaya gitti. Kendisine yardmc
kuvvetler bir legio=6.000 kii getiren praetor Lucius Hortensiusla
Phokis Blgesinde birleti. Bylelikle alk ve ktlktan kamak iin
sava gze ald922.
Bu srada Mithradatesin, oullarndan Arkathias komutasnda yollad byk kara ordusu, . 87 ylnda, Thrakia zerinden Makedoniaya
918
Cic. Leg. Man. XX. 60; Strab. XIV. 5. 2 c. 669; Vell. I. 12. 1-13. 1; II. 4. 2-3;
Plin. nat. XXXIII. 53. 150; Flor. epit. I. 31. 1-18; 47. 3.
919
Pausanias (II. 1. 2; VII. 16. 1-10), Akhaia Birlii Romallar tarafndan sona erdirildikten sonra, olayn kilit noktalarndan biri olan Korinthos kentinin Romal Consul Mumius komutasndaki Roma ve mttefiklerinden oluan gler tarafndan ele
geiriliini ve ykln ayrntl bir ekilde anlatr. Ayrca sz konusu olay, Antitheosun Atinada arkhnluk grevinde bulunduu ve Sikyonlu Diodorosun 160.
Olympiad Oyunlarnda galip geldii zamana, yani . 146 ylna tarihler (Paus. VII.
16. 10 dn. 2). Ayrca bk. Polyb. XXXIX. 2; Cic. Leg. Man. V. 11; Strab. VIII. 6. 23
c. 381; XIV. 5. 2 c. 669; Vell. I. 13. 1-5; Plut. Luc. XIX. 5; Plin. nat. XXXIII. 53.
149 c; Flor. epit. I. 32. 1-7; 47. 3; Pomp. Trog. prolog. 34=Iust. XXXIV. 1. 1-2. 6.
920
Plut. Sull. XV. 1; App. Mithr. 40-41.
921
Plut. Sull. XIV. 7; App. Mithr. 41; Flor. epit. I. 40. 10; ayrca bk. Strab. IX. 1. 15
c. 396; XIV. 2. 9 c. 654; Liv. perioch. 81; Vell. II. 23. 3-5; Plut. Lys-Sull. IV. 4;
Obseq. Prodig. 56 b; Auct. Liber de Vir. ill. 75. 7.
922
Memnon 32. 2; Plut. Sull. XV. 2-5; ayrca bk. Paus. I. 20. 6. L. Hortensiusa
ilikin daha detayl bilgi iin bk. Keaveney 1984, 122 dn. 57-62.
204
girmiti. Arkathias blgede yer alan Roma birliklerini923 kolaylkla bertaraf ettikten sonra, Makedoniay ele geirmi ve blgenin ynetimi
iin Pontos kralna bal satraplar atamt. . 86 ylnn banda
Makedoniadan, o sralar Atina ve Pireyi kuatmakla megul olan Sulla
zerine yrye gemiti. Fakat Arkathias, yolda garip bir ekilde hastalanm ve ksa sre sonra da Thessalia Blgesinin kuzeyinde yer alan
Tisaion kenti yaknlarnda lmt924. Bunun zerine Mithradatesin
generallerinden Taksiles, komutay ele alarak Sullaya doru ilerlemeye
devam etti. Yolda, Pontos hakimiyetine boyun emeyen Abdera925 ve
Amphipolis926 kentlerini ele geirdi. Ayrca birok kereler Sullaya
Thessaliadan yardm getiren Hortensiusun komutasndaki birliklerle
arpt927. Phokis Blgesindeki Elateia kentini muhasara ederken Atinadaki duruma ilikin haber alnca kent zerindeki kuatmay kal923
Appianosa (Mithr. 35) gre, Arkathias tarafndan kolaylkla bertaraf edilen

Roma birlikleri byk bir ihtimalle, . 92 ylndan itibaren Makedonia praetoru
olan Gaius Sentius Saturninus ve legatusu Quintus Braetius Surann komutasndaki Roma ordusudur. Sz konusu ordudan geriye kalanlar ise, Lucius Hortensius
komutas altnda, Boiotiada Sullann ordusuyla birlemi gibi gzkmektedir (Plut.
Sull. XV. 4-5; App. Mithr. 41; ayrca bk. Memnon 32. 3). Daha detayl bilgi iin bk.
Sherwin-White 1977a, 73 dn. 76; 1984, 138 dn. 25.
924
App. Mithr. 35. Plutarkhos (Pomp. XXXVII. 1)da ise, Pompeiusun Pontos
Blgesini ele geirdikten sonra (. ca. 65), kraln gizli notlarn bulduunu ve
burada geen bilgilerde Arkathiasn lm emrinin, bizzat babas Mithradates tarafndan verildiini iddia etmektedir.
Arkathiasn beklenmedik bir ekilde, aniden lmesi, bize onun Sulla tarafndan
kuatlan Arkhelaosa yardma gitmekte gecikmesini tereddt etmesini ve bana
buyruk davranlarn haber alan Mithradatesin talimatyla zehirlenmi olabileceini
dndrmektedir. Konuya ilikin olarak bk. Dam. Isid. 403.
925
Licin. XXXV. 70 Criniti. Bu yzden olsa gerektir ki; Hellas, Roma hakimiyeti
altna girdikten sonra bile Abdera kenti zgrln koruyabilmitir. Plin. nat. IV.
11. 42; ayrca bk. Eilers 2002, 119 dn. 58-59.
Makedoniann Abdera ve Amphipolis kentleri byk bir ihtimalle ya Arkathias
tarafndan daha nceden ele geirilmi ya da ordu Arkathiasn komutas altndayken
Taksiles tarafndan ele geirilmitir.
926
Memnon 32. 2. Taksiles daha sonra, Pirede yiyecek sknts eken Arkhelaosa
gemilerle msr gnderdi.
Ayrca Amphipoliste, n yznde Mithradates VI Eupatoru andran(?) portre,
arka yznde ise, su ien Pegasos figr olan Pontos tetradrakhmleri baslmtr.
Sz konusu sikkelere ve yorumlarna ilikin tartmalar ve deiik grler iin bk.
Simonetta 1961, 18; 1977, 36 vd.; 38 no 1 lev. IV 16; McGing 1986a, 172 vdd.
927
Plut. Sull. XV. 3-4; ayrca bk. Memnon 32. 2. Daha detayl bilgi iin bk.
McGing 1986a, 124.
205
drd928. Askerleriyle Attika Blgesine doru ilerlemeye balad929.

Sonunda, . 86 ylnn baharnda, Thessaliada Arkhelaosun kuvvetleriyle birleti. Bu arada Mithradatesin yollad taze kuvvetlerin de
kendilerine katlmasyla oluan muazzam byklkteki Pontos ordusu
esas itibariyle, Thrakia, Pontos, Skythia, Bithynia, Phrygia ve Galat kabilelerinden meydana gelmiti. Sz konusu ordu, yaklak 110.000 yaya,
10.000 svari ve 90 tane, drt atn ektii trpanl arabaya sahipti930. Her
bir kabilenin banda kendi komutan olmakla birlikte, hepsi Arkhelaosun komutas altndayd. Sullann ordusu ise, zellikle taliklerden
olumakta olup, baz Hellen ve Makedonia kentlerinden gelen birlikler
de bu orduda yer almaktayd. Takriben 40.000 yaya ve az sayda atl
askerden meydana gelen Roma kuvvetleri931, toplamda Pontos ordusunun te biri kadard932.
Arkhelaos, . 86 yaz banda Pontos kuvvetlerini Thessalia zerinden Boiotiaya getirdi. Ksa sre sonra da, Elateia Ovasnn ortasnda,
928
Paus. I. 20. 6. ayrca bk. Paus. X. 34. 2; 4; 6.

Paus. I. 20. 6.
930
Plut. Sull. XV. 1; XXII. 4; App. Mithr. 41; Eutr. V. 6. 3; Oros. hist. VI. 2. 5.
Bununla birlikte Memnona (32. 3) gre, Pontos ordusunun mevcudu, yaklak
60.000 kiiydi. Ayrca bk. Liv. perioch. 82.
931
Plutarkhosa (Sull. VI. 10-10. 4) gre, Sulla, . 88 ylnda consul seilip Romann Pontos Kral VI. Mithradatesle yapaca savan kumandanlna atandnda komutasna alt legio verilmiti. Savan kumandas kendisinden alndnda
ise, Sulla bu alt legioyla Romay istila etti. . 87 ylnda, ayn legiolarla Hellasa
doru yola kt. Appianosa (Mithr. 30) gre, Sulla Hellasa ayak bastnda yannda be legio, birka tane yardmc cohors ve az sayda svari bulunmaktayd. Memnon (32. 2) ve Plutarkhosa (Sull. XV. 3-4) gre, Sulla, Khaironeia Muharebesinden
nce, Phokis Blgesinde Lucius Hortensius komutasndaki bir legiodan oluan yardmc kuvvetlerle bulutu. Bylelikle ordu mevcudu alt legio, birka yardmc
cohors ve svari birliklerinden olumaktayd. Gene Plutarkhos (Sull. XVI. 8-18. 1-2)
ve Appianosa (Mithr. 30) gre, Sulla Khaironeia Muharebesinden nce baz Hellas
ve Makedonia kentleri tarafndan lojistik adan olduu kadar askeri bakmlardan da
desteklenmitir. Bu yzden Roma ordusu, en az 40.000 kiiden olumaktayd (App.
Mithr. 30). Bu yzden Sulla, . 83 ylnda Italiaya geri dnerken yannda be
legiodan fazla asker getirmiti (App. civ. I. 79; ayrca bk. Vell. II. 24. 3).
Bununla birlikte eserinde byk lde Sullann anlarndan yararlanan Plutarkhos (Sull. XVI. 1-2)de belki de Romallarn gururunu okamak iin, Khaironeia
Muharebesinden nce Sullann komutasnda 15.000den az yaya ve yaklak 1.500
atl olduundan sz etmektedir. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Hammond 1938,
188; Magie 1950, 220 vd. dn. 44; Sherwin-White 1984, 128 vd. dn. 112; McGing
1986a, 126 dn. 173; Kallet-Marx 1995, 273 dn. 52.
932
App. Mithr. 41.
929
206
zerinde su bulunan bir tepede konulanm olan Sullann ordusu karsnda sava dzeni ald. Her iki ordu birbirlerine yaklat zaman Pontos ordusunun atl birlikleri, sava arabalar ve eitli kabilelerin blk
blk askerleri bykl kkl kalkanlar ve yresel silahlaryla ovay
doldurdular. Dolaysyla Sullann kuvvetleri Pontos ordusu karsnda
ok az grndler. Bu bakmdan Romallarn gz korktu. Zira savata
nce gz korkard. Plutarkhosa933 gre, Romallar tereddt etmekte
haksz saylmazlard; nk,
.... altn ve gmle ince bir biimde ilenmi silahlarn parltlar, bakrla eliin parlaklna karan ltl Media ve Skythia zrhl ceketlerinin renkleri, askerler kprdadka ve sallandka alev gibi yanyordu ve yle korkun grnyorlard ki;
Romallar ordugahlarna ekildiler, Sulla askerlerinin korkularn geitirecek bir sz bulamad ve kamalarn zorla nlemek
istemediinden susup bekledi.
Arkhelaos eitli kereler ordusunu sava dzenine sokarak Sullay bekledi934; fakat Sulla ve ordusu kendilerinden say bakmndan bir hayli
stn olan Pontos kuvvetleriyle ak alanda savamak konusunda tereddt ediyordu. Bununla birlikte iki ordu arasnda ufak tefek atmalar
oldu. Ancak Sulla, Pontos ordusu karsnda srekli olarak temkinli
davranyordu. Kat bir disipline uyan ordusunda tedbiri elden brakmyordu. Yry srasnda tam gvenlik, savunmada ise, tam koruma
salamaya alyordu. Sullann Arkhelaos komutasndaki Pontos glerine kar yryp, savaa yanamamasnn nedeni, askerlerini nitelik
bakmndan deil; ama say bakmndan olduka aa grmesiydi. Bu
sebeple Arkhelaosu, uzun kazklardan yaplm bir itle evrilmi ve
derin bir hendekle kuatlm mstahkem Roma kampnda karlamay
tercih ediyordu. Zira, Pontos ve mttefik birliklerinin geliigzel donanmlarn gstererek Romallar nedensiz yere hor grmelerine gz yummakla zaferi daha kolay kazanacan dnmekteydi. Nitekim dnd gibi de oldu. Pontoslular dmann kendisini kk gstermesine
933
Plut. Sull. XVI. 2-3.

Bu srada Arkhelaos Romallara saldrmak iin uygun frsat kard. nk bir
ordu dman karsnda en byk korkuyu ilk anda uyandrrd. Bu bakmdan dmana apansz saldrmak, aknlndan yararlanmak, genellikle baary garantilemek demekti ve kesin bir bozguna yol aard. Dman, saldranlar gerekte olduklarndan daha kalabalk sand iin arr, katlanaca skntlardan ve zellikle
apansz sava tehlikesinin korkusuyla cesaretini kaybederdi. Ama saldrmakta gecikilirse, dman cesaretini toplar ve sava srasnda dman karsnda kmsemeden baka ey uyandrmazd.
934
207
kanarak byk bir disiplinsizlie dtler. Pontos ordusundaki askerler,

zaten orduda kendilerine emir veren ok olduu iin, kumandanlarnn
szn dinlememeye baladlar. Yama ve apulculuk hevesine kaplarak genellikle ordugahtan birka gnlk yola uzaklayorlard. Ordunun
kk bir ksm ordugahta kalyordu. Durum yle bir hal almt ki;
askerler kendi balarna aldklar kararla Khaironeiann komu kentlerinden Panopeosu yamaladktan sonra, batan aa yakp ykmlard.
Lebadeia kentini ise, talan ettikten sonra, kentin nl kehanet merkezini935 soymulard. Daima tetikte duran ve dman gzetleyen Sulla,
Pontos ordusunu uygun bir mesafeden izleyerek savamak iin uygun
bir zaman ve yer kollamaya balad. Niyetlerinde daima atak; ama eylemlerinde tedbirli ve temkinli davranmaya devam ediyordu. Gznn
nndeki kentlerin dmanlar tarafndan harap edilmesine karn o
askerlerini tahkimli Roma kampnda isiz brakmyordu. Adamlarna
Khaironeia yaknlarndaki Kephissos Irma yata civarndaki araziyi
evirmeleri ve siper kazmalar emrini verdi. Amac, askerlerin bu ilerin
yorgunluundan bkmasn ve tehlikeye atlmalarn salamakt. nc
gn sonunda askerlere, artk almak istemediklerinden grlt yaparak
ve yalvararak ondan kendilerini dmana kar yrtmesini istediler.
Bunun zerine Sulla, adamlarn Khaironeia yaknlarnda, bir zamanlar
Parapotamoslarn akropolisi olan tepeye sevk etti. Bu durumu fark
eden Arkhelaos ordusundaki =tun kalkanllar tepeyi
Romallardan nce ele geirmek zere gnderdi. Fakat ge kaldklarndan Romallar tarafndan geri pskrtldler936. Bunun zerine Arkhelaos ordusunu Boiotia ile Phokis blgeleri arasndaki Akontion ile Hedylion dalarna doru sevk etti. Orada kuvvetli bir istihkam yaparak ordusunu konulandrd937. Sulla ise, Arkhelaosun kayalk bir arazide Romallardan hi ekinmeden karmakark bir halde ordugah kurduunu
rendii zaman, Assos Irman aarak Hedylion Dann eteklerine
geldi. Assia Ovas denen yerde, Pontos ordusunun tam karsnda kamp
kurdu. Pontoslularn geri ekilmelerine frsat vermeyip anszn saldrmay tasarlyordu. Arkhelaosun konuland dalarn toporafyas ze935
Plut. Sull. XVI. 4-5; ayrca bk. Fossey 979, 573 vd.; Lebadeia kentinde taplan
ok eski bir tanr (Zeus Trophonios); bir yeralt maarasndan kehanette bulunurdu.
Daha detayl bilgi iin bk. Strab. IX. 2. 38 c. 414; Paus. IX. 29. 1-40. 4; IG VII
3105; ayrca bk. Rigsby 1996, 81 vdd.
936
Plut. Sull. XVI 2-7.
937
Plutarkhosa (Sull. XVII. 3) gre, Arkhelaosun ordugah kurduu bu mevkiiye
kendi zamannda bile Arkhelaos denmekteydi.
10) Kephissos Ovas ve Toporafyasnn Plan
209
rine bilgi edindi. Ordusunu sava dzenine sokarak Arkhelaosun birliklerine biraz daha yaklat. Bylelikle Pontos ordusunun yolunu kapad
ve Arkhelaosu ister istemez burada kendisiyle savamak zorunda brakt938. Bu srada Khaironeiallardan nemli yardmlar ald939.
Sulla askerlerine bir gnlk dinlenme verdikten sonra, dmanlar
savaa girmek arzusunu gsterdikleri zaman artmak amacyla komutanlarndan Murenay bir legio ve iki cohorsla orada brakt. Ordunun
geri kalan birliklerini yanna alarak nce Kephissos Irma boyunca kurban kesti. Olumlu iaretler almas zerine, dmanlar tarafndan igal
edilmi Thourion940 (Isoma) olarak adlandrlan tepede keif yapmak
zere Khaironeia kentine gitti. Khaironeiaya yaklaan Sullay kentin
tribunusu askeri bir trenle karlad ve ona defneden bir elenk sundu.
Sulla ise, askerlere ve kent halkna bir konuma yaparak onlar tehlikeye
atlma konusunda cesaretlendirdi. Bu srada Homolokhos ve Anaksidamos adnda iki Khaironeial Sullann yanna geldiler. Kendilerine az
sayda asker verilirse, Pontos ordugahnn karsnda, stratejik adan
nemli Thourion Tepesini igal etmi olan dman kuvvetlerini oradan
atabileceklerini sylediler. Zira dmann konuland tepenin hemen
arkasnda Petrakhos denen bir da vard. Buradan da Thourion Tepesine Museiondan geerek varan, dmanlarn bilmedii bir patika olduunu belirttiler. Bu yolu kullanarak kolayca Pontos garnizonunun
konuland yerin zerine geleceklerini ve onlar yukardan talayacaklarn yahut da silahlaryla ovaya pskrteceklerini iddia ettiler. Aulus
Gabiniusun bu adamlarn cesur ve emniyet edilir kiiler olduklar hak938
Plut. Sull. XVII. 3-7; App. Mithr. 42; konuya ilikin olarak ayrca bk. Hammond
1938, 193 vdd.; Camp 1992, 450 vdd.
939
Plut. Sull. XVI. 8; XVII. 5-XVIII. 2; XIX. 5. Khaironeiallar komular Panopeos ve Lebadeiallarn balarna neler geldiini ksa sre nce grmlerdi. Bu yzden Sullaya kentlerini korumas iin yalvardlar. Ayrca bu sava Romallarn
kazanmas iin ellerinden gelen yardm yaptlar. Zira; eer bu muharebede Romallar yenilgiye urarlarsa kurtulmalarnn imkansz olduunu dnyorlard. Ama
Romallarn Pontoslulara boyun edirmesine yardmc olurlarsa, kendileri iin grece bir bamszlk kazanacaklarn umut ediyorlard.
940
Plutarkhosa (Sull. XVII. 4-5) gre, buras blge halk tarafndan Orthopagon
olarak da isimlendirilen topa biiminde bir tepeciktir. Eteklerinden Morion Irma
akar ve zerinde Thourionlu Apollona adanan bir tapnak bulunmaktadr. Bu ismin
tanrya Khaironeia kentinin efsanevi kurucusu kabul edilen Khaironun annesi
Thouresin adna izafeten verilmi olduu dnlmektedir. Bazlarna gre ise,
Apollon Pythios tarafndan Kadmosa klavuz olarak iaret edilen inek, ona burada
grnm, Phoinikeliler de inee thor dedikleri iin bu yer adn ondan almtr
(ayrca bk. Ovid. Met. III. 1-30).
210
knda teminat vermesi zerine Sulla, onlara plan uygulama emri verdi941. Balarna komutan olarak Ericiusu atad942. leri bu ekilde hallettikten sonra, kendisi Hedylion eteklerindeki ordugahna dnd.
Arkhelaos, Pontos ordusunun say ve donanm ynnden stn olmasndan dolay, Sullann kendisiyle karlamaya cesaret edemeyeceini dnerek tedbiri elden brakm ve sava iin elverisiz bir mevkide konulanmt. Bu yzden, ordusunu bu alanda sava dzenine sokamyordu. Romallar ise, Pontos ordusunun konuland Akontion ile
Hedylion dalarnn eteklerindeki Assia Ovasnn kenarnda yer alyorlard. Konumlar gerek saldrmak gerekse geri ekilmek asndan idealdi943. Romallar say bakmndan az olmalarna ramen, hareket kabiliyeti yksek, Romann mttefiklerine kar verdii savalarda cesaretini
kantlam profesyonel askerlerden ve subaylardan oluan disiplinli bir
orduya sahiptiler. Ayrca, sava tecrbeleri Pontos ordusundan fazlayd.
Dahas, Romay Akdeniz Dnyasnn bir numaral gc konumuna
getiren legio dzeninde sk bir eitim almlard ve komutanlarna kar
itaatleri tamd944.
Pontos ordusu, say bakmndan Romallardan olduka stn olmasna karn, deiik uluslarn birliklerinden meydana geliyordu. Bundan
dolay, ordu iinde karmaa hakimdi. Ordunun dikkate deer bir ksm
ise, 15.000 kii Mithradatesin verdii bir kararla zgr braklp ar
silahl yaya askerler arasna bltrd klelerden oluuyordu945. Bununla birlikte orduda nemli miktarda ifti, tccar ya da yalnzca kentlerinin milis kuvvetlerinde askerlik yapm; sava tecrbesi olmayan
kiiler yer almaktayd.
Pontos ordusunun hafif piyade ve atllardan meydana gelen ktalar
ise, byk lde Thrakia, Media, Skythia946 ve Galatial947 askerlerden
olumaktayd. Kavgac karakter tayan bu kabileler savamay severlerdi. lkelerinde her gn rastlanan kovalama, yol kesme, basknlar
ve kabile reisleri arasnda kan kk ldeki saysz arpma iinde
yetitiklerinden, sava tecrbeleri ve cesaretleri tamd. Fakat, kendileri941
Plut. Sull. XVII. 5-6. Blgenin toporafyasna ilikin daha detayl bilgi iin bk.
Hammond 1938, 192 vdd.; Pritchett 1962, 307 vdd.; Camp 1992, 451 vdd.; Baker
20012, 201.
942
Plut. Sull. XVIII. 1.
943
App. Mithr. 43.
944
Sherwin-White 1984, 130 vd.; 139.
945
Plut. Sull. XVIII. 5.
946
Plut. Sull. XVI. 2-3.
947
Arslan 2002b, 45 dn. 36.
211
ne fazla gveniyorlard ve disiplinsizdiler. Her bir kavim kendi ulusal

silahlaryla yurdundaki usule gre, bireysel savayordu. Bundan dolay,
bu kadar eitli ve yabanc unsurlar kendi bnyesinde barndran Pontos
ordusundaki birlikler arasnda uyum ve koordinasyon salanamyordu.
Yukarda sz edilen kavimler, ordunun yry srasnda birliklerin
korunmasna ve engebeli arazilerde, ormanlk alanlarda, kayalk ve derin
vadilerde gerilla taktiine gre, kaamakl ani ataklar yaparak savamaya uygundular. Fakat, zellikle Roma legiolar karsnda, ovalk ve dz
sahalarda yaptklar arpmalarda baarl deildiler948.
Romallarn, bu muharebede uygulad taktik dikkate deerdir. Roma ordusunun sa kanadn949 Sulla, sol kanadn ise, Murena idare ediyordu. Atllar her iki kanada yerletirilmiti. Galba ve Hortensius ise,
yedek cohorslarla arkada, tepelerin zerinde nbet bekliyorlard. Zira,
dmann svari ve hafif silahl asker stnlyle kanatlarn uzatarak
Romallar evirme ihtimalini nlemek ve gerektii taktirde Sulla ve
Murenann birliklerine yardma gelmekle ykmlydler950. Sulla bylelikle ordusuna muharebe dzeni aldrdktan sonra, kol halinde yryen
blkleriyle banda bulunduu vurucu gc takviye eder etmez, en ksa
yoldan dman ordusunun merkezine saldrmak zere ileri harekata balad. Dier birlikler de sava dzeninde peinden yrd. Amac, Pontoslularn aka sava dzeni almasndan ve kendisine saldrmasndan
nce davranarak onlara hcum etmekti.
Bu srada Khaironeiallar, Ericius komutasnda gizlice Petrakhos
Dan ap Museiondan geerek Thourionun tepesine vardlar. Birdenbire Thourionda konulanm olan Pontoslulara grndklerinde
bunlarda bir kargaa ve kama oldu. Khaironeiallar ve Ericius komutasndaki Romallarn dmana bararak saldrmasyla birlikte ilerinden bazlar ldrld. Dierleri ise, mukavemet etmektense kendi
kamplarna doru bayr aa kamay yelediler. Fakat kargaa srasnda birbirlerini iterlerken bir ksm mzraklarnn zerine dt, bir
ksm Khaironeiallar ve Romallar tarafndan zrhsz yerlerinden vurularak ldrldler. Ovaya inebilmeyi baaranlarn bir blm ise, muharebe srasna gemi olan Roma ordusunun sol kanadna komuta eden
948
Plut. Sull. XVIII. 5; App. Mithr. 41. Yukarda sz edilen kabilelerden Galatlarn sava teknikleri ve askeri donanmlarna ilikin detayl bilgi iin bk. Arslan
2000a, 205 vdd.
949
Kalkan askerlerin sa yann korumad iin antika ordularnda en iyi birlikler genellikle sa kanada alnrd.
950
Plut. Sull. XVII. 7.
212
Murenann legionariuslar tarafndan imha edildiler. Sonuta Thourion

civarnda 3.000 Pontos askeri katledildi. Bu baskndan hayatlarn kurtarabilenler ise, kendi ordugahlarna doru katlar951.
Bu saldrnn beklenmezlii ve apanszl karsnda dman soukkanlln koruyamad. Pontos saflar karmakark oldu. Pontoslular,
bu kadar abuk arpmak zorunda kalacaklarn beklemediklerinden:
askerlerden kimi saftaki yerini almaya kouyor, kimi diziliyor, kimi
atna gem vuruyor, kimi zrhn kuanyor ve herkes kendini korumaya
hazrlanyordu. Bylelikle Arkhelaos daha Pontos saflarn oluturmadan, Sulla hzl bir yry ve geni admlarla ilerleyerek iki ordu arasndaki mesafeyi daraltt. Roma legiolarnn talimlerde yzlerce kez
denedikleri; savalarda ise, birok defa uyguladklar grnte basit
olan bu askeri manevra, tek bir adam bile kontrolszce ileri kmadan ya
da korkarak geride kalmadan ksa zamanda gerekleti. Bu srada
Thourion Tepesi zerindeki garnizonlarndan kaanlar henz sava dzeni alm hazr ktalarn iine karmakark bir halde atldlar. Sz konusu durum, Arkhelaosun sava dzenine sokmaya alt Pontos
saflarnda aknlk ve korku yaratt. Ayrca kumandanlarna bo yere
vakit kaybettirdiler. nk Arkhelaosun komutasndaki ordu hl hareketsizdi ve yerlerini almaya koan askerler henz sava dzenine girmeyi tamamlayamamlard. Bu srada Pontos saflar ne kadar danksa,
Romallarnki o kadar dzgn ve bir aradayd. Bylelikle, Pontos ordusunun vurucu glerinden trpanl arabalar saf d braklm oldu. Zira
bu arabalar, ilerlemelerine olanak veren dzlklerde hz aldklarnda ve
sava baladktan sonra, dman saflar iin tehlikeli oluyorlard. Fakat
mesafe ksa olduunda yeterli hza ulaamadklarndan saldrlar gsz
ve etkisiz olurdu. Bu yzden Arkhelaos, trpanl arabalar kendilerine
kar yry dzenindeki Romallar zerine gnderdiinde bunlar nce
legionariuslarn nne yerletirilmi olan sapanclar ve okular tarafndan karland. Sonra srasyla baz arabalar atlar dizginlerinden yakalayarak arabaclar bertaraf eden Romallar tarafndan ele geirildi. Baz
arabalar ise, verilmi olan emre gre, arabalarn geldii ynde alm
olan Roma saflarnn arasndan getiler. Bylece Roma ordusuna zarar
veremeden geen arabalarn srcleri ksa sre iinde Romallarn ok
ve mzrak yamuru altnda etkisiz hale getirildi952.
951
Plut. Sull. XVIII. 1-2.

App. Mithr. 42. Plutarkhosa (Sull. XVIII. 2-3) gre de, Sulla tela iindeki
dmanlara kar yryerek, iki ordu arasndaki mesafeyi ksaltm ve bylelikle
trpanl arabalarn kuvvetini hie indirmitir. nk bu arabalar ilerlemelerine iddet
952
213
Sava sapanclar ve okular balattlar. Sonra hafif birliklerin her

zaman yapt gibi, karlkl olarak geri ekildiler. Yerlerini ar silahl
askerlere braktlar. Gs gse arpma balad. ki taraf da uzun sre
direndi. Arkhelaos komutasndaki Pontos ordusu, yrekliliine, saylarnn okluuna ve svari stnlne ramen, disiplinli ve iyi eitim
alm Roma legiolarna kar, ar piyade savanda deneyimden yoksundular. Roma legiolar gibi, durmadan btn sava taktiklerini tekrar
tekrar prova etmemilerdi. Onlar, yalnzca dank bir kalabalk gibiydiler. Bununla birlikte sava Arkhelaosun, Romallar embere alma giriimiyle iddetlendi. Hortensius ve Galba, seme kuvvetlerin ar svari
saldrs altnda kalp, dmanlar tarafndan evrilerek dalk alanlara
doru gerilemeye baladktan sonra, Sulla henz savaa girmemi olan
sa kanattan be cohorsla onlarn yardmna kotu. Ancak Arkhelaos,
atlarn kaldrd tozdan Romallarn sa kanadnn Hortensiusun birliklerine yardma geldiini sezdi. Daha sonra da, btn gcyle banda
henz kumandan yokken, Sullann hareket ettii Romallarn sa kanadna saldrd. Bu srada Roma ordusunun sol kanadn koruyan Murena,
Taksiles komutasndaki Pontos ordusunun sekin birliklerinden, tun
kalkanllarn ar basks altndayd. Bu durumda Sulla, bir ara ne tarafa
gitmesi gerektiini kestiremeyerek arp kald. Sonunda kendi birliklerinin bana dnmeye karar verdi. Yanndaki be cohorstan drdn
Hortensiusa brakp, onu Murenaya yardmc gnderdi. Kendisi de
elinde kalan cohorsla kendi kanadna dnd. Romallarn sa kanadndaki askerler, o ana kadar zaten Arkhelaosun birlikleriyle baa ba dvyorlard. Sullann da yardma gelmesiyle Arkhelaos say stlne karn, Sulla ile legionariuslarnn kendilerini sktran, bu disiplinli
ve uyumlu hcumu karsnda etkili olamad. Artk Pontos svarisi de
Romallar evirip etrafn dolamak iin almad. nk Roma atllar
ve hafif silahl askerleri tarafndan etkisiz hale getirilmilerdi. Bu srada
Murena ve Hortensius da Taksilesin komutasndaki tun kalkanllar
durdurmay baarmlard. Kararllkla savamay srdren Romallar
karsnda daha fazla dayanamayan Pontos birlikleri sonunda geri ekilmek zorunda kaldlar. Bozulan ve bocalayan baz Pontos birliklerinde
ba gsteren karmaa, ordu iinde disiplinin krlmasna ve panik kmave hz veren uzun koularda kuvvet tekil ederlerdi. Ama ksa mesafelerde kotuklarnda, gerilmemi yaydan atlan ok gibi, tesirsiz ve zayf kalrlard. Pontos trpanl
arabalar, o zaman byle bir duruma dtler. Arabalar geveke kotuklar ve yava
hcum ettikleri iin kolayca bertaraf edildiler. Ardndan Romallar ayn at yarlarnda olduu gibi, glmeler ve alklamalarla bakalarn istemilerdir.
214
sna neden oldu. Bylelikle ka umumileti. Dalan birliklerin byk

bir blm bilinsizce kamaya alrken dierleri de aknla dm ve korkmu bir tarzda, sonunda tam bir firar halinde Akontion ile
Hedylion dalar zerindeki ordugahlarna doru komaya baladlar.
Bu arada Roma legiolar ilerleyerek kaan dman amanszca takip
ediyorlard. Arkhelaosun Pontos kampnn giriinde askerlerini tekrar
gayrete getirme abalar da bir sonu vermedi953. Pontos kuvvetlerinin
byk bir blm sava alannda, birou da kendilerini ordugahlarna
atmak isterken kltan geirildi. Ksa bir kuatmadan sonra, kaplar
krarak Pontos ordugahna giren Romallarla arpan Pontoslular bir
kez daha bozguna uradlar ve birlikleri dald954. Arkhelaosun komutasndaki birliklerin her biri bir yana kat iin, dman da dalarak
pelerine dt ve pek ok adam ldrd. Ordunun en sekin birlikleri
yok edilip, saa sola kaanlarn bir ksm esir alndktan sonra, Pontos
ordugah yamaland ve yakld. Bylelikle Sulla, nemli lde sava
esiri, silah ve ganimet elde etti955. Muharebenin sonunda, byk Pontos
ordusundan 120.000 kii ancak 10.000 kii Euboia Adasndaki
Khalkis kentine snabildi956.
953
Gerekten, bir cephede kaanlar oldu mu, o cephede dmana kar koymay
srdrecek asker bulmak zordur.
954
Sullann saldrsyla elverisiz bir mevkide gafil avlanp kendilerini aceleyle
savunmak zorunda kalnca Pontoslular, aceleyle silahlarna sarlp direnmeye baladlar. Her ne olursa olsun, Pontos kuvvetleri bu arpmada cesaretsizlik ya da gayretsizlik gstermediler. Sava tecrbelerinin elverdii lde cesaret bakmndan
Romallardan aa kalmyorlard. Ama tecrbeleri az olduundan abalar baarszlkla sonulanyordu.
955
Liv. perioch. 81-82; Strab. IX. 2. 37 c. 414; Plut. Sull. XVIII. 4-6-XIX. 1-4;
App. Mithr. 43-45; konuya ilikin olarak ayrca bk. Diod. XXXVIII/XXXIX. 6;
Paus. I. 20. 6; IX. 40. 7; Flor. epit. I. 40. 11; Plut. Luc. III. 6; Mar. XLI. 1; mor. IV.
318 d: De Fort. Rom. 4.
Velleius Paterculusa (II. 23. 3) gre Sulla, Mithradatesin komutanlarn Boiotia
ve Makedoniada yenip Atinay ele geirirken 200.000den fazla dman ldrm
ve en az bir o kadar da dman esir almt.
956
Strabona (IX. 2. 37 c. 414) gre, sz konusu muharebede Romallar Mithradatesin glerini kesin bir yenilgiye uratmlardr. yle ki, kraln onbinlerce kiiden
oluan ordusundan sadece kk bir ksm denize ulaabilmeye muvaffak olmu ve
gemileriyle kaabilmilerdir. Geriye kalanlar ise, ya ldrlm ya da esir alnmtr.
Plutarkhos (Sull. XIX. 4), Appianos (Mithr. 45) ve Eutropiusa (V. 6. 3) gre, Khaironeia Muharebesindeki bu byk zafer srasnda Sulla askerlerinden yalnz 1315
kii kaybetmi; fakat bunlardan da ikisi geceleyin ordugaha geri dnmtr. Pontoslularn ise, 50.000 (Magie 1950, 220 vd.), 100.000 (Liv. perioch. 82); hatta
110.000 (Plut. Sull. XIX. 4; 22. 4; App. Mithr. 45; Eutr. V. 6. 3; Oros. hist. VI. 2. 5)
Sullann Hellas Zaferleri

Ansna Bastrd Sikke
215
Bunun zerine Sulla, sava mahareti

ve gcnn yan sra, talihi sayesinde kazand diye, Arkhelaosun askerlerini Assia
Ovasdaki Molos suyu yaknlarnda bozguna uratt yerde bir tropaion=zafer
ant diktirdi957. zerine de Ares, Nike ve
Aphroditeye ithafen bir yazt yazdrd.
Baka bir zafer ant da, Thourion Tepesine
ina edildi. Antn kaidesi zerine, Pontoslularn Thourion Tepesinden atlmasnda
gsterdikleri yiitlikten tr Khaironeial
Homolokhos ile Anaksidamosun adlar
kaznd958.
olarak gsterilen insan kayb karsnda bu say, ok orantsz ve abartl kalmaktadr. Bu bakmdan Plutarkhos (l.c.) gibi, dier yazarlarn da sz konusu sava anlatrken Sullann hatralarndan yararlanm olduklar dnlebilir. Her ne kadar iyi
derecede silahlanm olan Roma legiolarnn sava srasnda fazla kayp vermeyecekleri, te yandan kltan geirilen Pontoslularn byk bir blmnn takip
srasnda ldrlm olduklar gz nnde tutulsa bile, bu saylar akla yatkn gelmemektedir. Gene de, u gerek unutulmamaldr ki; antikadaki btn meydan
muharebelerinde kaanlarn kayp says, takip edenlerinkine oranla her zaman ok
daha fazla olmutur. Zira Romallar, savalarda dmanlarn zlmek zorunda
brakncaya kadar uzun sre arpr ve var gleriyle direnirlerdi. Dman kamaya
baladnda ise, pelerine der, onlar sonuna kadar kovalar ve ellerinden geldii
lde insan ldrmeye bakarlard.
957
Sulla, Hellasta Mithradatesin ordularna kar kazand zaferlerin ansna
diktirdii, bu ve benzeri tropaionlar daha sonradan kendi adna bastrd sikkeler
zerinde de tasvir ettirmitir (Greenidge and Clay 19602, 285 vd.). Ayrca bk.
Balsdon 1951, 10; Luce 1968, 27; Camp 1992, 449 vdd. fig. 7-9.
958
Plut. Sull. XIX. 5. Sz konusu antn kalntlar, yaztyla birlikte ,
F[] [] Thourion Tepesinde bulunmutur (Camp 1992, 445
fig. 2). Benzer bir ifade ( ) Plutarkhos
(l.c.) tarafndan da kullanlmtr. Daha detayl bilgi iin bk. Camp 1992, 443 vdd.;
Mackay 2000b, 168 vdd. dn. 22-42.
Sulla, bu zaferinin erefine Thebaide bir de enlik tertip etmi ve sahneyi Oidipous emesi yanna kurdurmutur. Bununla birlikte Thebaililerle aras iyi olmadndan hakemleri dier Hellen kentlerinden semitir (Plut. Sull. XIX. 6).
Gene Plutarkhosa (XVII. 1-2) gre, Sulla Khaironeia zaferinden sonra, Lebadeia ve Trophonios maarasndan iyi haberler mjdeleyen kehanetler almaya devam
etmitir. Orada ikamet edenler, bu kehanetler hakknda eitli eyler anlatrlar. Sulla
ise, hatralarnn X. kitabnda bizzat kendisi u satrlar kaleme almtr: Hellasta
ticaretle uraan Romallar arasnda hi de silik bir kimse olmayan Quintus Titius,
216
Arkhelaos komutasndaki Pontos kuvvetlerinin, Sulla komutasndaki

Roma ordusu tarafndan, Khaironeiada bozguna uratlarak ar kayplar verdii haberinin duyulmasyla Mithradatesin Kk Asyadaki
hakimiyeti sarsld. Sz konusu haber, Kk Asyadaki Roma taraftarlarn sevindirirken, o zamana kadar Mithradatesin tarafn tutan Hellen
kentlerini dndrm ve Pontos glerine olan sarslmaz gvenlerini
kaybetmelerine yol amt. Bu bakmdan Kk Asya kentleri o anki
duruma gre, Mithradatese kar daha temkinli bir politika izlemeye ve
Pontos egemenliine kar ufak tefek memnuniyetsizliklerini belli etmeye baladlar. yi bir haber alma tekilatna sahip olan Mithradates ise,
ksa sre sonra durumun farkna vard. Ajanlar ona, Kk Asya kentlerinde hareketlenmeler olduuna ilikin duyumlar aldklarn bildirdiler.
Bylelikle kral, gerek kendisinin ortadan kaldrlmasna ynelik hazrlanan suikast giriimlerinden gerekse baz Hellen kentlerinde Pontos hakimiyetine kar yaplan ayaklanma planlarndan haberdar oldu. Geri
kendisi de, btn Hellen ittifaklarnn, daima ilk yenilgiden sonra, hemen dalarak sona erdiini gayet iyi biliyordu959. Bu nedenle, o andan
sonra, Kk Asyadaki kentlere kar bask nlemleri alma yoluna gitti.
Ancak, Mithradatesin kentlerde uygulad kukucu ve zalimce hareketler, sonunda halk ve zellikle en nemli mttefiklerinden biri olan Galatlar kendisinden uzaklatrd960.
Mithradates, Khaironeia Muharebesinden nce, belki de Galatlarn
kendisine olan sadakatlerini gvence altna almak iin Galat soylu ailelerinden altmn, arlamak zere kraliyet bakenti Pergamona davet
etmi ve onurlarna lenler dzenlemiti. Fakat ksa sre sonra, Galatlar
Khaironeia Muharebesinden sonra, Sullann yanna gelerek, onun ksa zaman
iinde ayn blgede ikinci bir savaa girieceini ve orada da dman yeneceini
Trophoniosun kehanet ettiini sylemitir. Augustinusa (CD. II 24 b-c) gre de,
Sullann Mithradatese kar zafer kazanaca, ayrca Iuppiter tarafndan Lucius
Titiusa mjdelenmiti.
959
Buna Hellenlerin deiken yaps eklendiinde durum daha da ktyd. nk
Hellenlere zg doal phecilikten kaynaklanan ve insann yaps gerei, eski
dzenin kayrd herkesin kendisine bir anda dman kesileceini biliyordu. Her
birinin ayr ve kendi karlar olan, birbirini kskanan Hellenleri zgrlk fikrine
inandrmak kolaysa da, Pontos ordularnn yenildii ve Romallarn yaklat mddete, onlar bu inanta tutmak gt. Bu yzden Pontos kral, artk kendisine inanmaz olduklarnda, Kk Asyadaki halklar zorla inandracak nlemleri almaya
balad. imdiki halde zellikle Hellenler, Pontos kralna meyillerinden ziyade
korkular sayesinde, el altnda tutulabilmekteydiler.
960
Magie 1950, 218 vdd.; McGing 1986a, 127; Arslan 2000a, 137; 2004, 114.
217
kendilerini Pergamonda tutsak gibi hissetmeye ve kraln kendilerine

kar kibirli ve despota davrandn dnmeye balamlardr. Bu
yzden baz Galat tetrarkhesleri Mithradatesi ortadan kaldrmay planlam ve krala kar eitli kereler suikast giriiminde bulunmulardr961:
.... Mithradates haftada birka kez Pergamon gymnasionunda
yksek bir podyum zerinde oturarak yarglk ediyordu. Galatlarn Tolistobogioi kabilesinin tetrarkheslerinden iri yapl, gl ve korkusuz Poredoriks, Mithradatesi yarglk ettii srada
kolundan yakalayp aa frlatmay dnm; fakat bu suikast
giriimi ajanlar tarafndan Mithradatese bildirildiinden, kral o
gn gymnasiona gelmemitir. Komplonun ortaya karldn
anlayan Poredoriks ve arkadalar bu sefer hep birlikte kraln
zerine saldrp ldrmeyi planlamlardr. Mithradates her naslsa bu kez de, Galat eflerinin plann renmi ve suikast dzenleyen en tehlikeli efleri birer birer saraya arp ldrtmtr. Poredoriksin l vcudu da, dar atlmtr. Tetrarkhesin arkadalarndan hibiri onun cesedinin yanna gitmeyi
denememi; ama hayattayken bu Galat efine olan ak bilinen
Pergamonlu bir kadn, onunla gmlme riskini gze alarak
Poredoriksin cansz bedenini gmmeyi stlenmitir. Kadn gren muhafzlar onu yakalayarak kraln huzuruna karmlar; fakat bu gen, masum kadn gren Mithradates duygulanarak onu
affetmi ve Poredoriksin, ss eyalaryla birlikte gmlmesine
izin vermitir (Plut. mor. III. 23. 259 a-b; d: Mulier. Virt. XXIII).
Ayrca kral, kendisine komplo dzenleyenler arasnda yatlar
arasnda gzellii ve ekiciliiyle n plana kan Bepolitanos adl bir Galat delikanls hakknda verdii lm cezasn daha sonradan zlerek deitirmitir. Adamlarna; eer gen sa olarak
yakalanrsa onun gitmesine izin verilmesini emretmitir. Bu srada Bepolitanos zerinde dikkat ekici derecede gzel bir giysiyle tutuklanmtr. Bepolitanosu yakalayan muhafz gencin
zerindeki elbiseyi beendiinden onu hemen ldrmemi ve giysiye kan sratp kirletmemek iin, ondan nce elbisesini kartmasn istemitir. Tam bu srada kraln habercisi koarak yetimi ve Bepolitanosun Mithradates tarafndan affedildiini ilan
etmitir (Plut. mor. III. 23. 259 c: Mulier. Virt. XXIII).
961
Plut. mor. III. 259 a-b: Mulier. Virt. 23; App. Mithr. 46.
218
Sonunda kral, altm Galat efini barmak ve lkeleri hakkndaki grlerini onlarla tartmak amacyla karlar ve ocuklaryla birlikte onurlarna verilen bir lene armtr. Her zamanki gibi, abuk unutan, glmeyi, elenmeyi ve iyi yemek yemeyi seven Galatlar kraln davetine
uyarak lene gitmilerdir962. Ancak len srasnda kraln bir iaretiyle
salona bir blk asker dolmu ve lendeki btn tetrarkhesler, maiyetleri ve aileleriyle birlikte katledilmilerdir. Ayn anda Galatiada ise, gene Mithradatesin emriyle btn Galat soylular ldrlmtr. Bu katliamdan yalnz Galat tetrarkhesi kurtulabilmitir. Mithradatesin askerlerinin kuatmasn yarmay baaran bu kiinin arasnda daha sonralar Galatia kral olacak olan, Pompeius ve Ciceronun dostu Deotaros
da vardr 963.
Mithradatesin, Galat eflerini ve aristokrat tabakasn bylece bir
hamlede ortadan kaldrmasnn altnda kendisine kar dzenlenen suikast ve ba kaldrmann cn alma dncesinin yan sra, politik nedenler de yatyordu. Mithradates bu katliam srasnda, ayn zamanda,
yakn arkadalarndan Galatlar destekleyenleri ve ayrca kendi siyasi
kartlarn da ldrmekten ekinmemiti. Bylece, basz kalan Galatia
Blgesini ve Galatlar kolayca egemenlii altnda tutabilecekti. nk,
Sulla Kk Asyaya yaklatnda onun tarafna geip kendisine kar
savaabilecek, sadakatlerine gven olmayan, ballk ve fedakarlk duygularndan yoksun Galat tetrarkheslerin hemen hemen hepsini ortadan
kaldrmt. Bu yzden, en acmasz komutan Eumakhosu Galatiaya
satrap olarak atamtr. Ne var ki, Mithradatesin Galat eflerini ve aristokrat tabakasn ortadan kaldrarak ndersiz kalan Galatlar kolayca
ynetme plan, katliamdan kurtulan Galat efleri tarafndan etkisiz hale
getirilmitir. Bundan dolay Eumakhosun Galatia satrapl uzun srmemitir. Ksa bir srede iyi bir ordu rgtleyen Deotaros ve dier iki
tetrarkhes, Galatia Blgesini Eumakhosa kar ayaklandrarak, . ca.
86/85 ylnda, onu Galatia topraklarndan kovmulardr. Bu surette,
Mithradatesin yapt sz konusu katliamlar ve sefer sonucunda eline,
962
Mithradatesin, bu giriimindeki en nemli faktr Galat gelenek ve greneklerini

yakndan tanmasyd. nk, Galatlarn konukseverlik kurallar uyarnca ve ev
sahibine saygszlk etmemek iin, davete silahsz geleceklerini biliyordu (Arslan
2000a, 138 dn. 519).
963
Plut. mor. III. 258-259 a-d: Mulier. Virt. 23; App. Mithr. 46; 54; 58; konuya
ilikin olarak bk. Ramsay 1899, 69; Tarn 1947, 40; 150; Magie 1950, 223; Lequenne
1991, 114; Arslan 2000a, 137 vdd.; 2002b, 45; Mitchell 2003, 290.
219
Galatia Blgesinden toplad paralardan baka bir ey gememitir964.

Bununla birlikte Mithradatesin bu gaddar plan Galatlar tarafndan nefretle karlanm ve o zamana kadar eitli kereler ortak dmana kar
mttefik olan bu kavmi kendisinden, bir daha birlememecesine ayrmtr. Baka bir ifadeyle, bu tarihten itibaren Galatlar Pontos Krallna kar savamak iin frsat kollar olmular ve bu durum genel olarak, zellikle Romann iine yaramtr965.
Bu arada Khios Adasnn Romallar desteklediinden pheleniliyordu. Mithradates zaten, Rhodos kuatmas srasnda vuku bulan bir
deniz savanda bindii amiral gemisinin yanllkla bir Khios sava
gemisi tarafndan mahmuzlanmasndan beri ada halkna kzgnd966. Bunun yan sra, Khioslular adalarndaki Roma mallarndan elde ettikleri
gelirlerden kraln payna den ksm gizleyerek ona vermemilerdi.
Ayrca Romallarn mal ve mlklerinden elde ettikleri gelirler zerinden
krala vergi demiyorlard. Dahas ada halknn zenginleri arasnda saylan birok kii sonradan Italiaya kamt. imdi ise, sz konusu insanlar Khioslularla haberleerek Pontos idaresine kar bir ayaklanma
hazrl iine girmilerdi. Ayrca, gizlice Sullayla da irtibat halindeydiler. Mithradatese kar harekete gemek iin ise, sadece Roma gemilerinin ufukta belirmesini bekliyorlard. Bu yzden Mithradates, komutanlarndan Zenobiosu Hellasa yardm gnderme bahanesiyle Ephesostan yola kard967. Zenobios ise, gecenin karanlndan yararlanarak
Khios nlerinde demirledi. Gizlice karaya kan askerler geceleyin kenti
ve savunmasz kaleyi ele geirdiler. Sabahla birlikte halk tiyatroda toplayan Zenobios, vatandalarn silahlarn toplam ve kentin ileri gelen964
App. Mithr. 46; 58; konuya ilikin olarak bk. Mommsen 19303, III 289; Welles
1934, 297 no 73/74; Magie 1950, 223 vdd.; 372; Rankin 1987, 202; Mitchell 1993,
31; Arslan 2000a, 139; 2002b, 48; ayrca bk. Austin 1986, 462 vd.
965
Cic. Phil. II. 33-34; XI. 33; Deiot. IX. 26; XIII. 37; Plut. Luc. XXVIII. 2; App.
Syr. 50; ayrca bk. Memnon 44. Daha detayl bilgi iin bk. Arslan 2000a, 140;
2002b, 45.
Bununla birlikte, u da gz ard edilmemesi gereken bir gerektir ki, baz Galat
efleri her eye ramen Mithradatese ballklarn sonuna kadar srdrmlerdir.
Buna verilecek en gzel rnek, . 73 ylnda Herakleia Pontike kentinin gvenliini
salayan Konnakoriks (Memnon 29-36; 42. 5; 49) ve kraln zel muhafz alayn
oluturan Kelt Komutan Bituitos ve onun emrindeki Galatlardr (Liv. perioch. 102;
App. Mithr. 111). Daha detayl bilgi iin bk. Sullivan 1990, 51 dn. 42.
966
Memnon 33. 1; App. Mithr. 25; 46-47.
967
App. Mithr. 46. Memnona (33. 1-2) gre ise, Khios Adasna gnderilen Zenobios deil, Mithradatesin stkardei Dorylaostu.
220
lerinin ocuklarn rehin alarak Erythraia gndermitir. Birka gn sonra ise, ada halknn btn yaptklarndan Mithradatesin haberdar olduunu syleyerek, Khioslularn btn ihanetlerini teker teker saym,
onlarn aslnda lm hakkettikleri halde kral tarafndan 2.000 talanta
cezaya arptrldklarn bildirmitir. Khios halk tapnak hazinelerinden,
kadnlarn mcevherleri ve altnlarndan istenilen paray toplamlardr.
Fakat, Zenobios tartda hata yaptklarn syleyerek, cezann tam olarak
denmedii gerekesiyle btn ada halkn kleletirmi ve Kolkhise
srmtr. Adaya Pontoslu kolonistler yerletirilmi ve Khioslularn
mlkleri Pontoslular arasnda paylatrlmtr968.
Bu srada Khios rneini haber alm baz Kk Asya kentleri,
kendi balarna geleceklerden korkmulardr. Bu yzden Zenobios ordusuyla Ephesos nlerine geldiinde, halk meclisi temsilcileri insanlar
korkutmamak amacyla ordusunu darda brakarak kente yalnz maiyetindekilerle birlikte girmesini rica ettiler. Bu ricay kabul eden Zenobios,
son zamanlarda Ephesosa askeri vali olarak atanm, Mithradatesin
kaynpederi kraln son ei Monimenin babas Stratonikeial Philopoimenosu ziyaret etmitir. Daha sonra da, maksadn aklamakszn
ertesi gn Ephesoslular tiyatroda toplantya armtr. zellikle nlerindeki Khios rneinden sonra, Zenobiosun bu pheli davetinden korkan kentteki Roma taraftarlar bir araya gelerek ayn gece halk Mithradatese kar ayaklandrmlardr. nce Zenobios ve maiyetini tutuklayarak hapsetmiler; daha sonra da onlar ldrmlerdir. Bylelikle
Kk Asyann en zengin kentlerinden biri olan Ephesos969, Mithradatese kar ak bir ekilde isyan etmi ve dier Hellen kentlerini Pontos
kralna kar birlemeye davet etmitir. Ephesoslular daha sonra kanun
hkmnde bir kararname yaymlamlardr. Sz konusu kararnamede
yle diyorlard970:
968
FGrHist 87 F 38 (= Poseidonios)=Ath. Deip. VI. 266 e-f; App. Mithr. 46-47;

ayrca bk. Memnon 33. 1-2; FGrHist 90 F 95 (= Nikolaos). Daha detayl bilgi iin
bk. Ath. Deip. VI. 265 b-266 f; Marshall 1969, 263 vdd. dn. 28-35; McGing 1986a,
128 vd.; Kidd 1988, 276 vdd.; Edelstein and Kidd 19892, no 51 str. 1-7; Garnsey
1997, 165 vd.; Arslan 2000b, 34 dn. 47.
969
App. Mithr. 48; Oros. hist. VI. 2. 8; SIG3 II 742=I.Ephesos Ia 8; ayrca bk.
Oliver 1939, 468 vdd.; Nicolet 1966a, 670 vd.
970
Kararnamenin tm metni iin bk. SIG3 II 742=I.Ephesos Ia 8; daha detayl bilgi
iin ise, bk.; Sherk 1984, 73 vd. no 61; Sartre 1995, 123 vd.; Saprykin 1996, 204;
Dignas 2002, 191 vdd.
221
I [ | ] [ | ] [ | ]
5 [ | ]
[ |] [ | ],
[
|], | [] 10 . | [] | ,
|, |
, | 15 [] | []

[halkn] ortak kurtarclar olan Romallara kar eski iyi niyetini [koruduklar] ve onlarn tm buyruklarna [zenli bir ekilde uymaya altklar srada] Mithradates, Kappadokiann
[kral], Romallarla yapt anlamalar ihlal ederek, [kuvvetlerini] topladktan sonra hibir ekilde kendisine ait olmayan lkenin efendisi olmak iin [teebbste bulundu], bizlerin nnde
uzanan kentleri ele geirdikten sonra, hileyle, kuvvetlerinin kalabalklyla ve beklenmedik saldrsyla panie uratarak bizim
ehrimizin efendisi oldu. Bizim halkmz balangtan beri Romallara kar iyi niyetinde sadk kald iin, (imdi) ortak menfaatler dorultusunda onlara yardm etmek iin uygun frsat yakalaynca ve ayn dnceyle btn vatandalarn kendilerini bu eyler uruna mcadeleye adamasyla Romallarn egemenlii ve ortak zgrlk adna Mithradatese kar sava amaya karar vermitir:.
Ayrca bu bildirgeyle Ephesoslularn tapnaklar ve kent adna alm
btn davalar dm, hangi sfatla olursa olsun, devlet tarafndan
cezalandrlm btn yurttalar medeni haklarna yeniden sahip olmu,
mahkumiyetleri ve borlar silinmitir. Halkn vergi ya da zel sektrlere olan borlar hafifletilmi veya balanmtr. Eline silah alarak askeri yetkililer nnde Pontos kralna kar savamak zere bavuran,
222
kentlerinde yaayan yabanclar, kleler ve azatllar tm haklara sahip

yurtta olarak ilan edilmi; kamu tutsaklar ise, zgrlklerine kavuturulmutur.
Ephesosu kuzeyde Smyrnaya gneyde Tralleise kadar Metropolis,
Hypaipa, Sardeis, Kolophon ve dier kentler izlemi ve balarndaki tiranlar ve kentlerindeki Pontos garnizonlarn kovarak Mithradatese
kar ayaklanmlardr971. Bunun zerine Mithradates, Pontos hakimiyetine kar isyan eden kentlerin zerine askeri kuvvetlerini gndermi, ele
geirdii kentleri ve insanlar iddetli bir ekilde cezalandrmtr972.
Mithradates daha sonra da, Kk Asyann baz kentlerinde Pontos
hakimiyetine kar balayan isyanlarn nne geebilmek ve dier kentlere yaylmasn nlemek iin genel bir bildiri yaymlamtr. Kk
Asyadaki Hellen kentlerini tekrar kendine balamak iin; imdiye kadar
kendisine bal kalan btn kentleri zgr kldn, daha nceki btn
borlarn sildiini, kentlerde oturan yabanclara (= metoikos [mtoikow])
vatandalk, klelere zgrlk verdiini ilan etmitir. Bylelikle sz
konusu hareket beklenen sonucu vermi ve isyann dier kentlere de
yaylmas engellenmitir. nk borlular, kentlerde yaayan yabanclar, kyller, kleler ve zenginlerin bir ksm tekrar Romallarn ezici
hakimiyetindeki mahkum yaamlarna dnmektense bir sre daha
Mithradatese bal kalmay yelemilerdir973.
Dier yandan Sullann Hellastaki baarlarn yakndan takip eden
ve Romallarn Mithradatesin btn gayretine ramen yava yava
yaklamakta olduunu gren servet sahipleri ya da soyca asil olan kesimler Mithradatesten uzaklamaya baladlar. Hatta ilerinden bazlar
krala suikast hazrlayacak kadar ileri gittiler. Kraln yakn evresinden
Smyrnal Mynnion ve Philotimos ile Lesboslu Kleisthenes ve Asklepiodotos, Mithradatesi ortadan kaldrmak zere bir komplo hazrladlar.
Fakat son anda Asklepiodotos suikast plann Mithradatese bildirerek
ortaklarn ele verdi. Duyduklarna inanamayan ve byle bir eyi yakn
evresindeki dostlarna yaktramayan kral; ancak, bir gece Asklepiodotosun davetiyle bir araya gelen komplocular gizlendii divann altndan
gzleriyle grp kulaklaryla iittikten sonra, sylenenlerin doruluuna
971
App. Mithr. 48; Oros. hist. VI. 2. 8; ayrca bk. zsait 1982, 309; Gnaltay
19872, 388; Hind 1994, 159; Arslan 2000b, 34 dn. 49; 35 dn. 68.
972
App. Mithr. 48; Liv. perioch. 82 dn. 7.
973
App. Mithr. 48; 54; 58; 61-62; Oros. hist. VI. 2. 8; ayrca bk. Gnaltay 19872,
388 vd.
223
inand974. Fakat sz konusu hyanet kralda byk bir paranoyaya yol

at. O andan sonra Mithradates kukucu bir insan haline geldi. Bylece
herkesten phelenmeye balad. Ayrca her phelendiini de merhametsizce ortadan kaldrd. Bu srada birok kii aralarndaki rekabet,
kskanlk ve nefretten dolay hasmna iftira atarak onun katledilmesine
neden oldu. Bu bakmdan yalnzca Pergamonun ileri gelen ailelerinden
seksen kii krala komplo kurduklar gerekesiyle itham edilerek nce
tutuklandlar, sonra da idam edildiler975. Bylelikle birka ay iinde Kk Asya kentlerinde Mithradatese kar suikast dzenlemek, isyana
kalkmak ya da bir ekilde Romallar lehinde davranmakla sulanan
yaklak 1.600 kii yaamn yitirdi. Mallar ak arttrmayla satldktan
sonra, kraliyet hazinesine konuldu976.
Bu arada Romada Marius taraftarlar, Cinnann da yardmyla ynetimi ele geirerek Sullay vatan haini ilan etmi ve arkadalarn ldrmlerdir977. Mariusun zamansz lm zerine ise, onun yerine
Sulla kart demokrat/halk partiden Lucius Valerius Flaccus978 consul
seilerek Mithradatese kar yaplacak olan savan komutasna atanmtr979. Bylelikle Flaccus, . 86 ylnda, yanna iki legio alarak,
szde Mithradatesle arpmak, gerekteyse Sulladan komutanl
alarak onu ortadan kaldrmak zere Adriatik Denizini aarak Hellasa
ayak basmtr. Sulla ise, Khaironeia Muharebesinden sonra, Flaccusun
Roma ordusuyla Hellasa geldiini ve kendisine doru ilerlediini duyunca onu karlamak iin Boiotia zerinden Thessalia yolunu tutmutur980. Bu arada Flaccusun dncesiz davranlar, agzll981 ve
haksz yere askerlerini iddetli ekilde cezalandrmas yznden, ksa
974
App. Mithr. 48.

App. Mithr. 48; IGR IV 292 str. 13-14; ayrca bk. App. Mithr. 54; 58; Jones
1974, 193.
976
App. Mithr. 48; 54; 58; Oros. hist. VI. 2. 8; ayrca kr. Dam. Isid. 403.
977
Plut. Sull. XII. 8; XXII. 1; Sert. V. 4-5; App. civ. I. 70-74; 77; 81; Mithr. 51;
ayrca bk. Bauman 1973, 270 vdd.; 289 vdd.; Katz 1976, 328 vdd.
978
Mariusun, . 18 Ocak 86 ylnda lmesi zerine (Plut. Mar. XLV. 1-7; ayrca
bk. Liv. perioch. 80; Vell. II. 23. 1), Lucius Valerius Flaccus, Lucius Cornelius Cinnayla birlikte, . 86 yl consulleri oldular (Plut. Sull. XX. 1 dn. 4; App. civ. I. 75;
ayrca bk. Plut. Sull. XXII. 1; App. Mithr. 51; Vell. II. 23. 2). L. Valerius Flaccusun
kariyerine ilikin daha detayl bilgi iin bk. Broughton 1952, II 53; Keaveney 1982c,
156; 1984, 131 vdd. dn. 120-149.
979
Memnon 34. 1.
980
Plut. Sull. XX. 1.
981
Liv. perioch. 82; App. Mithr. 51; Cass. Dio XXXI. 104. 1-2.
975
224
sre sonra ordusu kendisinden nefret etmeye balamtr. Hatta ordunun

baz blklerinin Thessaliada Flaccusu terk ederek Sulla tarafna getikleri grlmtr. Bu srada Flaccusun legatusu Flavius Fimbria982
araya girerek askerleri yattrm ve ordunun dalmasn engellemitir.
Bu bakmdan Flaccus, Khaironeiada dmanla arparak onu bozguna
uratm Sullaya saldrmay gze alamam ve kuzeye; Makedoniaya
doru ilerlemeye devam etmitir983.
4.C. Orkhomenos Muharebesi ve Sonular

Tam bu srada Sulla, Mithradatesin stkardei Dorylaos komutasndaki
en az ilki kadar byk bir orduyu984, Hellasa gndermi olduunu haber
ald. Bundan dolay Flaccusun zerine yrmekten vazgeerek, Pontos
ordusunu karlamak zere geri dnd. Dorylaos, . 86 yaznda, iinde
Pontos ordusunun iyi yetitirilmi, tecrbeli askerlerinin de yer ald
yaklak 80.000 kiilik bir orduyu byk bir donanmayla birlikte Euboiada karaya kartarak Khalkise getirmiti. Orada, Arkhelaosun
Khaironeia Muharebesinden arta kalan 10.000 kiilik ordusuyla birleti985. Daha sonra da Dorylaos ve Arkhelaos komutasndaki Pontos
ordusu Boiotiaya doru yelken at. lk nce, zoraki olarak Mithradatesin komutanlaryla ittifak yapmay Roma boyunduruuna tercih etmi
olan Halai, Anthedon ve Larymna gibi baz Boiotia kentleri, limanlarn
982
F. Fimbriann sz konusu sefer srasndaki grevine ilikin olarak ayrca bk.

Weinrib 1968, 43; Lintott 1971a, 696 vdd.; Rawson 1987, 168, dn. 34-36.
983
Plut. Sull. XX. 1; App. Mithr. 51.
984
Pontos ordusunun beklenmedik bir ekilde Khaironeiada yenildii ve Romallar
tarafndan neredeyse yok edildii haberi Kk Asyaya ulanca, Mithradates olduka arm ve doal olarak korkmutur. Yine de bu durum onun yeni bir ordu
toplamasna engel deildi. Bu yzden dikkate deer bir performans sergileyip, kendisine bal btn uluslardan asker yardm alarak ksa zamanda byk bir ordu daha
meydana getirmitir (Plut. Sull. XX. 2; App. Mithr. 46; ayrca kr. Licin. XXXV.
62-63 Criniti; Oros. hist. VI. 2. 6).
Pontos kral Birinci Mithradates-Roma Sava boyunca bir yandan ordusuna yeni askerler kazandrmaya alrken dier yandan da askeri harcamalar karlamak
iin nemli miktarda sikke bastrmaya devam etmitir (Price 1968, 4).
985
Pontos ordusunun mevcudu Plutarkhos (Sull. XX. 1-2) ve Appianosa (Mithr.
49) gre, 80.000; Eutropius (V. 6. 3) ve Orosiusa (hist. VI. 2. 5-6) gre, 70.000;
Licinianusa (XXXV. 63-65 Criniti) gre ise, 60.000 yaya askerden meydana
geliyordu. Ayrca bk. Strab. X. 4. 10 c. 477; OGIS 372.
225
Dorylaos ve Arkhelaosa atlar ve Mithradatesle yapm olduklar eski

ittifak yeniden tandlar986.
Bylelikle Pontos ordusu, Boiotiaya girip ksa zamanda blgeyi ele
geirdi. Bu srada Dorylaos, bir an nce Romallarla arpmaya atlmak
iin sabrszlandndan orduyu derhal dman zerine atmak iin srar
ediyordu. nk, gerek ona gerekse Mithradatese gre, Khaironeia
Muharebesinde aldatlmlard. Sava arazinin darl nedeniyle kaybettiklerine inanyorlard. Zira, aksi taktirde her bakmdan Romallardan
stn olan Pontos ordusunun Sullaya yenilmesine ve bu kadar insan
kaybetmesine olanak yoktu. Buna karlk Arkhelaos, Romallara kar
ok ihtiyatl davranlmasn nerdi. Onun Romallar karsnda edindii
tecrbelere gre, dmann durumunu ve gcn iyice kavradktan ve
ona gre plan hazrladktan sonra, kendileri iin en elverili mevkilerde
harekete geilmesi gerekiyordu. ki ordu nce, Boiotiadaki Kephissos/
Kopas Glnn987 gneyinde, Haliartos kentinin batsnda yer alan
Tilphossion Da yaknlarnda karlat988. Dorylaos, Roma ordusunun
sava dzenini grdkten ve legiolarnn disiplinini ve salamln
ufak bir arpmayla test ettikten sonra, Arkhelaosa inand. Sonra da
Pontos ordugahn Kephissos Glnn batsnda bulunan Orkhomenos
kenti yaknlarndaki ovada kurdu. Dzensiz bir rejime sahip Melas Irmann sulad ve yer yer bataklklarn bulunduu Orkhomenos Ovas, Boiotiadaki ovalarn en geniiydi. Melas Irmann kenarlarndaki
bataklklara kadar aasz ve dmdz bir zemin zerinde uzanan ova, on
binlerce Pontos askerinin, trpanl sava arabalarnn ve svarilerinin
Roma ordusu karsnda istedikleri sava manevralarn yapabilmeleri ve
ortak harekatlarda bulunabilmeleri iin yeter derecede geni, meydanlk
bir alana sahipti989.
Pontos ordusunun birok bakmdan kendi ordusundan stn olmasna ramen, . 86 ylnn yaz aylar sonunda Sulla da Orkhomenos
Ovasna gelerek Dorylaos ve Arkhelaosun karsna kampn kurdu.
Yaknda saldrya gemesi bekleniyordu. Fakat Romallarn umulan
hcumu gereklemedi. Dorylaos ve Arkhelaos dman ktalarnda karklk yaratmak iin trpanl sava arabalarn n saflara yerletirdiler.
986
Plut. Sull. XXVI. 3-4.

Gnmzde Merkezi Hellasn en verimli ovalarndan biri olan ve yaklak
340km2lik bir alan kaplayan Kephissos/Kopas Gl 19. yzyln sonunda ngilterenin Kopas firmas tarafndan kurutulmutur (Fossey 1979, 550).
988
Plut. Sull. XX. 2; App. Mithr. 49.
989
Plut. Sull. XX. 3-4; App. Mithr. 49.
987
226
kinci sra Pontos ve Makedonia phalankslarndan ve ar silahl askerlerden oluuyordu ve onlarn her iki yannda stn saydaki svari
birlikleri konulandrlmt. nc srada Pontos yardmc kuvvetleri
yer almaktayd. Bunlarn arasna Roma tarznda silahlandrlm rejim
dman Italik kleler serpitirilmiti. Pontos ordusunun son sras hafif
silahl askerlerden olumaktayd. Arkhelaosun amac, Orkhomenos
Ovasnda konulanm olan Roma kuvvetlerini kuatarak kltan geirmekti. Fakat bu durumu fark eden Sulla, dzgn ve svariler asndan saldrmaya elverili topraklar kontrol altnda tutmaya gayret ederek
her bir Roma safnn nnde ve ordusunun her iki kanadnda siperler
kazdrmaya balad. Bununla da yetinmeyerek siperlerin arasna kuvvetli
hisarlar ina ettirdi. Bylelikle hafif silahl asker ve svari bakmndan
kendisinden ok stn olan dman tarafndan evrilme tehlikesinden
kurtuldu. Daha sonra sra ar silahl askeri, gerektiinde birbiri ardna dman zerine sevk etmek zere yerletirdi. Hafif silahl birlikleri
ve svarileri ordunun arka saflarnda konulandrd990. Sullann amac,
sert ve atla geilmeye msait topraklarn yolunu dmana kapayarak
Pontos kuvvetlerini bataklk alana sktrmak ve onlarn manevra kabiliyetini ve stn svari birliklerini etkisiz hale getirmekti991.
Fakat Pontos atl birliklerinin ve sava arabalarnn, Sullann siper
kazan adamlarna saldrmasyla balayan sava Romallarn pskrtlmeleri ve kendi kamplarna doru geri ekilmeye balamalaryla devam
etti. Bunun zerine Sulla, ikinci safta yer alan postsignanuslara992 derhal ordunun n saflarna geerek ellerindeki uzun kazklarla sava arabalarn ve svarilerini durdurmalarn emretti. Sava arabalarnn Roma
saflarna yaklat zaman ise, antesignani993 sralarn ellerindeki uzun
kazklarla postsignanuslara yardma gnderdi. Daha sonra hafif silahl
askerlerinin ok, mzrak ve sapan talaryla sava arabalarn Pontos svarilerine kar savamalar iin n saflara yardma yollad. Bu taktik
sayesinde Pontos sava arabalar ve svarilerinin uzun kazklar yznden, daha dman saflarna yaklaamadan hzlar kesildi. Hafif silahl
Roma birlikleri tarafndan da ar kayplara uratldlar994. Ancak Dory990
Frontin. strat. II. 3. 17.

Plut. Sull. XXI. 2; Frontin. strat. II. 3. 17.
992
Roma standartlarn ve sancaklarn arka cepheden gelecek herhangi bir saldr
karsnda korumakla grevli asker ktasna verilen ad.
993
Roma standartlarn ve sancaklarn n cepheden gelecek herhangi bir saldr
karsnda korumakla grevli asker ktasna verilen ad.
994
991
227
laos ve Arkhelaosun grlmemi bir iddetle zerlerine atlmasnn yaratt korku ve dehet, Roma saflarnn dzenini ykt. Romallarn kurtuluu kamakta aramalarna neden oldu. Romallar Pontos svarileri tarafndan amansz bir ekilde takip edilerek ar kayplara uratldlar.
Roma ordusunda zlme ve dalma etkilerinin grlmesi zerine
Sulla atndan inerek eline bir bayrak ald. Tek bana Pontos ordusunun
zerine yrd. Bir yandan da kaan askerlerine yle baryordu995:
, , ,
,
=Ey Romallar, benim
iin burada lmek gzel bir eydir; size imperatorunuzu nerede
dmana terk ettiniz diye soranlara, Orkhomenosta demeyi
unutmayn.
Bu szlerden utanan ve galeyana gelen askerler kamay brakp, geri
dndler ve onu izlediler. Pontos ordusunun iddetli basksna uzun sre
dayandlar. etin geen arpmalar srasnda uzun zaman kimin galip
gelecei belli olmad. Fakat sonunda Romallar, Pontos saldrsn durdurarak onlar ordugahlarna geri ekilmeye zorladlar. Daha sonra siper
kazmaya devam eden Roma ordusuna, Arkhelaos ve Dorylaosun tm
gleriyle saldrmasyla sava tekrar iddetlendi. arpma srasnda
Pontos ordusundaki okular Romallar tarafndan sktrldlar. Geri
ekilecek ve yaylarn gerecek yer bulamadklarndan ellerine birok ok
alp kl niyetine dmana bunlarla vurdular. Sulla ise, legiolarn ve
svarilerin bana geerek Arkhelaosun komutasndaki svarilere saldrd. Arkhelaosun olu Diogenes, stn bir asker olduunu gstererek,
ordunun sa kanadnda savarken herkesin gz nnde ld996. Bu
yzden komutas altndaki svari birlikleri dald ve Roma svarileri
tarafndan ordugahlarna kadar kovalandlar. Sonunda ar kayplara
uratlan Pontoslular ordugahlarn dolduran yarallar ve korku yznden kt bir gece geirdiler997.
Pontos ordugahnn nnde ve ovaya alan sol tarafnda Roma
kamp ve siperleri, arka ve sa kanadnda ise, sazlarla rtl bataklk ve
995
Plut. Sull. XXI. 2; App. Mithr. 49; Frontin. strat. II. 8. 12; Polyain. Strat. VIII.
9. 2; Amm. Marc. XVI 12. 41.
996
Plut. Sull. XXI. 3; App. Mithr. 49; Licin. XXXV. 66 Criniti; Eutr. V. 6. 3;
997
Plut. Sull. XXI. 1-3; App. Mithr. 49; Vell. II. 23. 3; Frontin. strat. II. 3. 17; 8.
12; Polyain. Strat. VIII. 9. 2.
228
Kephissos Gl bulunuyordu998. Bylesine elverisiz bir konuma drlen Pontoslularn sabahn alacakaranlnda balayan Roma hcumlarn krmak iin yaptklar her teebbs baarszlkla sonuland. Pontoslular son gleriyle Romallara saldrdlar. Fakat Romallar tarafndan tekrar geri pskrtlerek ordugahlarna kadar kovalandlar. Ksa bir
kuatmann ardndan, kaplar krarak ordugahtan ieriye giren Romallarla bir sre gs gse arpan Pontoslularn birlikleri dald ve
ordu iinde panik kt. Askerlerin ok az direnmeye yeltendiyse de
ksa zaman iinde ldrldler. Geri kalanlar ise, ordugahlarn kaybetmenin yaratt korku ve dehetle dzensiz bir ekilde btn sratleriyle
kamaya koyuldular. Bundan sonra Pontoslularn bozgunu korkun bir
hal ald. Firar iin kaacak bir yer bulamayan biroklar Kephissos Gl
kylarndaki s sulara girerek yrylerine devam ettiler. Fakat Romallar tarafndan amansz bir ekilde takip edildiklerinden, bataklklarda ve glde okla ldrldler. Bazlar bu kymdan yzerek kamay
bile denedi. Bunlarn bir ksm derin sulara gmlerek bouldu, dier bir
ksm ise, yorgunluktan bitap derek s yerlere dnmek iin abalarken Romallar tarafndan katledildiler. Kephissos Gl ile glle ayn
ismi tayan rmak ve evresindeki bataklklar llerin kanlar ve cesetleriyle doldu999. Bylelikle, Pontos ordusunun yardan fazlas yaklak
50.000 kii1000 iki gn iinde yok edildi. Geri kalanlarn byk bir
blm ise, takriben 25.000 kii1001 Romallar tarafndan esir alnd1002. Arkhelaos ise, gnlerce 3 gn1003 bataklkta gizlendikten sonra,
998
Plut. Sull. XX. 3-5.

Plut. Sull. XXI. 4; App. Mithr. 50; Licin. XXXV. 67-68 Criniti; Eutr. V. 6. 3;
Oros. hist. VI. 2. 6-7; daha detayl bilgi iin bk. Liv. perioch. 82; Frontin. strat. II. 3.
17; Flor. epit. I. 40. 11; Polyain. VIII. 9. 2; Auct. Liber de Vir. ill. 75. 7; 76. 5; ayrca bk. Diod. XXXVIII/XXXIX. 6; Sherwin-White 1984, 140; Keppie 19872, 70 vd.
Plutarkhos (Sull. XXI. 4), sz konusu muharebenin zerinden yaklak iki yzyl
gemesine ramen, savan cereyan ettii bataklk alanlarda ve Kephissos Glnde
halen Mithradatesin ordusundan geriye kalan amura saplanm yaylar, kllar,
miferler, demir zrh paralar ve gslklerin bulunduuna dikkat ekmektedir.
1000
1001
Licin. XXXV. 68 Criniti.
1002
Sullann Khaironeia ve Orkhomenos muharebelerinde kazand bu zaferler
onuruna Atinallar daha sonradan (. ca. 85/84 ylnda) gm ve altn tetradrakhmler basmlardr (Thompson 1961, 425 vdd. no 1341-1345; Crawford 1971, 373
vd. no 359 1/2; Mattingly 1971a, 92). Konuya ilikin daha detayl bilgi ve deiik
grler iin ayrca bk. Keaveney 1982c, 160 dn. 43; Geagan 1992, 31 dn. 11; Camp
1992, 449 vd. dn. 24-27. Ayrca Kephissos Glnn kenarndaki Akraiphia gibi
999
229
bir kayk bularak Euboia Adasndaki Khalkis kentine snmtr. Daha

sonra da Mithradatesin Hellasta bulunan askerlerinden arta kalanlar
bir araya toparlayp hepsini Khalkise getirmitir1004.
Sulla ise, elinde hi gemi bulunmamas yznden Euboia kanaln
geememi ve Orkhomenos Muharebesinden sonra da Arkhelaosu takip etmesine ramen onu yine yakalayamamtr. Ayrca kendisinin donanma kurmakla grevlendirdii legatusu Lucullustan1005 da henz bir
haber alamamtr1006. Bu bakmdan fkesini, Orkhomenos Muharebesinden nce taraf deitiren Boiotia kentlerinden karm ve Anthedon,
Larymna ve Halai gibi kentleri yakp ykmtr. Daha sonra da ordusunun erzak ihtiyacn karlamak ve . 86-85 yl kn geirmek zere
Thessaliaya gitmitir1007.
Bu srada Flaccus az bir kuvvetle, Pontoslular tarafndan savunulan
Makedoniaya girmi ve ksa zamanda blgeyi ele geirmiti. Bylelikle
ksa sre nce Pontoslular tarafndan istila edilen Makedonia, bu sefer
de Flaccusun ordusu tarafndan yamalanmtr. Bununla birlikte zellikle Fimbriann komutas altndaki ktalar tarafndan ele geirilen esirler ve sava ganimetleri, zulm gren halkn Flaccusa ikayeti zerine
consul tarafndan geri verdirilmeye allmtr. Zaten agzl tavrlar
ve askerlerine kar acmasz ve haince davranlar yznden Flaccusa
kar ordusunda byk bir honutsuzluk mevcuttu. Consuln bu hareketi ise, her ne kadar ona Makedoniallarn takdirini kazandrm olsa
da kiisel cesareti, savataki ustalyla sivrilmi, ordusu tarafndan
sevilen ve cesur bir komutan olan legatusu Fimbriayla arasn bozmu
ve askerlerini genel bir isyann eiine getirmitir1008.
Bu arada Flaccus, Sullann Orkhomenosta Pontos ordusunu bir kez
daha bozguna urattktan sonra, Makedonia yolu zerinde; Thessaliada
ordugah kurduunu haber ald. Sullann kendisine biraz daha yaklamas halinde askerlerinin kendisini terk edeceini dnerek Makedo-
kentler tarafndan da =kurtarc ve hayrhah unvanlaryla

onurlandrlmtr (Fossey 1979, 557 dn. 13-14).
1003
Eutr. V. 6. 3; ayrca bk. App. Mithr. 50.
1004
App. Mithr. 50; Licin. XXXV. 69 Criniti.
1005
Plut. Luc. II. 2; App. Mithr. 33.
1006
Bu srada Lucullus, Kyrene ve Msr sahillerinde Romallar adna yeni bir donanma oluturmaya alyordu (Plut. Luc. II. 3-3. 4). Ayrca kr. Ioseph. Ant. Iud.
XIV. 7. 2.
1007
Plut. Sull. XXIII. 1; 26. 4.
1008
Diod. XXXVIII/XXXIX. 8. 1; App. Mithr. 51-52; ayrca bk. Liv. perioch. 82.
230
niada daha fazla durmaya cesaret edemedi. K olmasna karn Thrakia

zerinden Byzantiona doru hareket emri verdi. nk Sulla gibi, onun
da elinde Kk Asyaya gemek iin gemi yoktu. Bu yzden Romaya
sadk kalarak hl Pontoslulara kar direnen Byzantion zerinden Kk Asyaya gemeyi planlyordu.
Flaccus, . 85 ylnn ilk aylarnda Byzantion nlerine geldi. Uzun
sre zor artlar altnda yolculuk yapm askerlerinin kente girdii takdirde yama yapabileceklerini dnerek ordugahn kentin surlar dnda kurdu. Ordusunu Bosporosun kar yakasna geirmek zere gerekli olan vastalar hakknda Byzantionlular ve Khalkedonlularla (Kadky) mzakere etmek iin yola kt. Ordunun komutasn ise, komutanlarndan Quintus Minucius Thermusa brakt. Flaccusun ordugahtan
ayrlmas zerine, legatusu Fimbria askerleri consul aleyhine kkrtarak komutay ele geirdi ve Q. Minucius Thermusu ordugahtan kovdu1009. Daha sonra da karlar ve amurlar iindeki kamplarndan hareket
ederek nce Romallarn mttefiki, zengin ve dost Byzantionun kaplarn krp kente girdiler. Sonra da nlerine geleni kltan geirip, zorla
evlere girerek kente yerletiler. Flaccus Khalkedondayken ordusunda
isyan ktn haber ald ve derhal Byzantiona dnd. Fakat isyanclarn elinden cann zor kurtard. areyi nce kendisini getiren kaykla
Khalkedona daha sonra da Nikomedeiaya (zmit) kamakta arad.
Ancak kendisini takip eden Fimbriann adamlar tarafndan Nikomedeiada gizlendii kuyuda bulundu. Ba kesilerek Propontise (Marmara
Denizi) atld. Cesedi ise, gmlmeyerek vahi hayvanlara yem olmak
zere bir kenara frlatld1010.
Askerlerinin Nikomedeia kentini yamalamasna izin veren Fimbria1011 daha sonra da elindeki glerle Bithyniann byk bir ksmn igal ederek Mysiaya doru ilerlemeye balad. Nikomedeiann bana
gelenlerden1012 korkan Nikaia (znik) Romallara kaplarn at1013.
1009
App. Mithr. 52; Cass. Dio XXXI. 104. 1-6.

Liv. perioch. 82; Strab. XIII. 1. 27 c. 594; App. Mithr. 52; Cass. Dio XXXI.
104. 1-6; Oros. hist. VI. 2. 9; ayrca bk. Diod. XXXVIII/XXXIX. 8. 1 dn. 1; Cic.
Rosc. Amer. 33; Vell. II. 24. 1; Plut. Luc. III. 7; XXXIV. 2; Sull. XXIII. 6; Val. Max.
IX. 11. 2; Auct. Liber de Vir. ill. 70. 1. Memnona (34. 1-2) gre, Flaccus ile Fimbria arasndaki tartma Bosporosu getikten sonra, Nikaiada gereklemiti. Ayrca
Flaccus, kendisine sinirlenen iki askeri tarafndan ldrlmt. O srada Fimbria,
byk bir ihtimalle kamptayd. Daha detayl bilgi iin bk. Lintott 1971a, 699.
1011
Diod. XXXVIII/XXXIX. 8. 3.
1012
Diod. XXXVIII/XXXIX. 8. 2.
1013
Memnon 34. 1.
1010
231
nk Fimbria kendisine kar direnen, yolu zerindeki kentleri ve krsal alanlar acmaszca yamalyordu1014. Bunun zerine Mithradates,
Pontostan ard olu ve veliahd, kendi ismini tayan Mithradatesi, tecrbeli generallerinden Taksiles, Diophantos ve Laodikeial
svari komutan Menandrosla birlikte byk bir ordunun banda Fimbriann ilerleyiini durdurmak zere gnderdi. Pontos ordusu nceleri
Fimbriaya kar baarl saldrlar dzenleyerek onun yry kolunu
yavalattlar ve Romallar geri ekilmeye zorladlar. Bu bakmdan
Fimbria, Lydiann kuzeydou snrndaki kaynaklardan doup Mysiadaki Daskylitis (Manyas) Glne dklen Rhyndakos (Kocaay)
Irma yaknlarnda mstahkem bir mevkide konulanarak kamp kurmak zorunda kald. Daha sonra da ordugahn evresine derin bir hendek
kazdrp, kaln srklardan yaplm bir itle evirerek tahkim ettirdi.
Kanatlara da iki set rdrd. Hazr ktalarn sava dzeninde bekletti.
Ordusunu ise, bu snrlarn arkasnda tuttu. Romallar karsnda kazandklar ufak baarlardan cesaret alan Pontoslular ise, tedbirsizce Fimbriaya saldrdlar. zellikle svarilerin ar kayplar verdii bu arpma
sonucunda Pontos ordusu yaklak 6.000 kii kaybederek nehrin kar
yakasndaki ordugahlarna ekilmek zorunda kald. Bunun zerine Romallar dman uykuya ekilir ekilmez, geceleyin gizlice Rhyndakos
Irman yryerek geilebilecek s bir yerinden aarak Pontos ordugahna baskn dzenlediler. Bu beklenmedik saldrnn Pontos ordugahnda dourduu kargaa ve panii gecenin korkunluu bir kat daha
arttrd. Bylelikle Pontos ordusu, Romallar tarafndan kltan geirildi. Mithradatesin oluyla birlikte baskndan kurtulabilen az sayda asker areyi Pergamona1015 kamakta buldu1016.
yle anlalyor ki; Orkhomenos yenilgisi ve Fimbria karsnda ald malubiyetler, Mithradatesin gerek kendisine gerekse ordusuna
olan gvenini krmt. Bu bakmdan olaylar imdiye kadar olduundan
baka gzle grmeye balad: Sulla ve Fimbria karsnda kaybettii
savalar onun Hellas ve Kk Asyadaki hakimiyetini temelden sarsmt. Bu arada zaten Deotaros ve dier iki Galat tetrarkhesi ksa srede Galatlar bir araya getirerek bir ordu oluturmular ve Eumakhosa
1014
Diod. XXXVIII/XXXIX. 8. 2; ayrca bk. App. Mithr. 52-53.

Orosiusa (hist. VI. 2. 10) gre, Fimbria kraln olunu Kk Asyadan, bir Mysia kenti olan Miletopolise (Melde Bayr) kamaya zorlad.
1016
Memnon 34. 2-3; Liv. perioch. 83; Frontin. strat. III. 17. 5; App. Mithr. 52; ayrca bk. Vell. II. 24. 1; Plut. Sull. XXIII. 6; App. Mithr. 64; Plut. Flam. XXI. 6; IGR
XIV 1297 str. 14-16.
1015
232
kar ayaklandrarak, . ca. 86/85 ylnda, onu Galatia topraklarndan

kovmulard1017. Khaironeia Muharebesinden sonra, Kk Asyada
Pontos hakimiyetine kar bakaldran kentler ise, kraln Orkhomenos
yenilgisi zerine kendilerini daha bir gayretle savunmaya balamlard1018. Ayrca Sullann Kk Asyaya gemesiyle imdiye kadar
baskyla itaat altnda tuttuu kentlerin de kendisine kar ayaklanacaklarna phe yoktu. Hellen kentlerinde doabilecek yeni bakaldrlar bulac bir hastalk gibi imdiye kadar Kk Asyada oluturmaya alt dzeni ykmaya yetebilirdi. nk kentler mevcut duruma gre
davranlarn belirler ve her zaman glden yana olurlard. Kimin
hakl, kimin haksz olduuyla ilgilenmezlerdi. En basit ifadeyle, kazanan her zaman hakl, kaybedense hakszd. Bundan dolay Mithradates
Kk Asyadaki kontrol tamamen kaybetmeden, Sullayla anlamann
yolunu aramaya balad. Komutan Arkhelaosa en ksa zamanda Sullayla makul koullar altnda bir anlamaya varmasn emretti1019.
Sulla da stratejik ve politik sebeplerden dolay bir an nce bar yaplmas taraftaryd. Savaa son verip Romaya geri dnmek istiyordu.
nk o Romay terk ettikten sonra, Marius taraftarlar ynetimi ele
geirmi ve Sullay destekleyenlerin bir ksmn ldrm dier bir
ksmn ise, Romadan srmlerdi1020. Bu nedenle Sulla, hemen Arkhelaosla bulumak istedi. Sulla ile Arkhelaos arasndaki ilk grme Boiotiann kuzey kysnda, Euboia Adasnn karnda yer alan Delion
1017
App. Mithr. 46; 58; konuya ilikin olarak bk. Mommsen 19303, III 289; Welles
1934, 297 no 73/74; Magie 1950, 223 vdd.; 372; Rankin 1987, 202; Mitchell 1993,
31; Arslan 2000a, 139.
1018
Liviusa (perioch. 82) gre, Mithradates bu srada Pontos hakimiyetine kar isyan eden kentlere saldrarak ele geirdiklerini iddetlice cezalandrmaya balamt.
1019
Sulla ve Mithradates arasndaki bar grmelerinin ne zaman balad belli
deildir. Plutarkhos (Sull. XX. 2-5), Appianos (Mithr. 54-58) ve Eutropius (V. 6. 3)
bu olayn Orkhomenos malubiyetinden hemen sonra olduunu naklederken,Orosius
(hist. VI. 2. 9) Orkhomenos yenilgisiyle birlikte Kk Asya ehirlerinin krala isyan
etmesinin ardndan olduunu yazmaktadr.
Dier yandan bu grmeyi nce hangi tarafn istemi olduu da kesin deildir.
Memnon (35. 1)de, Mithradatesle anlamak iin ilk teebbsn Sulladan geldiini
ileri srmektedir. Appianosa (Mithr. 54) gre ise, Mithradates, Arkhelaosa en ksa
zamanda Sullayla en makul koullar altnda bir anlamaya varmasn emretmitir.
Plutarkhosa (Sull. XXII. 2) gre, bar ve anlama talebi Orkhomenos Muharebesinden sonra, direkt olarak Arkhelaostan gelmitir. Liviusa (perioch. 82) gre ise,
Arkhelaos emrindeki Pontos donanmasyla birlikte dorudan doruya Sullaya teslim olmutur. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Magie 1950, 1107 dn. 46.
1020
Plut. Sull. XXII. 2; App. Mithr. 54; ayrca bk. Memnon 35. 1; Finley 1983, 120 vd.
233
kentindeki Apollon Tapnann nlerinde gerekleti1021. Uzun tartmalardan sonra, u maddeler zerinde gr birliine vardlar: Mithradates, Ege Denizindeki btn adalar, Kk Asya, Bithynia ve Paphlagoniadan ekilecek, Bithyniay Nikomedes IV Philopatora, Kappadokiay Ariobarzanes I Philoromaiosa geri verecek, Romallara 2.000 talanta deyecek ve Sullaya donanmasndan tam donanml 70 gemi tesis
edecekti. Her iki taraf da ele geirdikleri sava esirlerini, rehineleri, iltica etmi askerlerini ve firari kleleri iade edecekti. Bunun zerine Sulla,
Mithradatese, . 89 tarihinden evvel Pontos Krallnn hkm altnda bulunan topraklarn kendisinde kalmasn garanti edecek ve onun Romann dostu ve mttefiki olduunu aklayacakt1022.
Sulla ve Arkhelaos arasnda kararlatrlan bu anlamann maddeleri
eliler tarafndan Mithradatese gnderildi. Daha sonra da, . 85 knn sonlarnda, Sulla yanna yeni dostu Arkhelaosu1023 da alarak
Thessaliadan Makedoniaya doru yrye geti1024. Makedonia snrna geldiinde Enetoi, Dardanoi, Sintoi, Skordoskoi, Maidoi ve Thrakia
kabileleri zerine yrd. nk sz konusu kabileler devaml Makedoniaya aknlar dzenleyerek blgeyi yamalyorlard1025. Bylelikle
Sulla, bir yandan Makedonia ve Thrakia civarnda ikamet eden kabile-
1021
Plut. Sull. XXII. 3-4. Arkhelaos ile Sulla arasndaki bar grmeleri Memnona (32. 3) gre, Phokis Blgesinde; Licinianusa (XXXV. 71 Criniti) gre ise,
Aulis kentinde balamtr. Konuya ilikin olarak ayrca bk. App. Mithr. 54-55; Liv.
perioch. 82; Eutr. V. 6. 3; Oros. hist. VI. 2. 9.
1022
Memnon 35. 2-3; Plut. Sull. XXII. 3-5; App. Mithr. 55; Licin. XXXV. 74-78
Criniti; Eutr. V. 6. 3; ayrca bk. Liv. perioch. 82.
1023
Thessaliann Larissa kenti yaknlarnda Arkhelaos tehlikeli bir hastala tutulduunda Sulla, Roma ordusunun ilerlemesini durdurarak onun tedavisi iin elinden
geleni yapt. Sullann Arkhelaosa kendi komutanlarndan ya da yneticilerinden biri gibi iyi bakmas, Khaironeia Muharebesinin Sulla tarafndan drst bir ekilde
kazanlmadna ilikin eitli dedikodulara yol at. Ayrca Sulla, Mithradatesin
tutsak alnan dostlarndan hepsini geri vermesine karn sadece Arkhelaosun dman Aristionu zehirleterek ldrtm; Arkhelaosu Romann dostu ve mttefiki
saym ve geimini salamas iin Euboia Adasndan 10.000 plethronluk 1
=yaklak 30m2 toprak balamtr. Her ne kadar Sulla anlarnda bu
konuda susuz olduunu kantlamaya alsa da (Plut. Sull. XXIII. 1-2), yukarda
sz edilen olaylar bize Sulla ile Arkhelaos arasnda gizli bir anlamann olabileceini dndrmektedir (Sall. Hist. IV. 69. 12; ayrca bk. Plut. Sull. XXII. 3-4; Luc.
VIII. 4; App. Mithr. 55; Licin. XXXV. 66; 74 Criniti).
1024
Plut. Sull. XXIII. 1.
1025
Liv. perioch. 82; App. Mithr. 55.
234
lere boyun edirip onlarn glerini krarken1026 dier yandan da ordusunun sava tecrbesini arttryor ve elde edilen ganimetler sayesinde
askerlerini zenginletiriyordu1027.
Bu srada Mithradatesin elileri Roma kampna gelerek Sullaya
kraln, btn koullar onayladn; fakat yalnzca Paphlagoniann elinden alnmasn ve gemilerin hepsini vermeyi kabul etmediini bildirdiler. Bununla birlikte, belki de kraln Fimbriayla daha elverili artlar
altnda anlaabileceini ima ettiler. Bunun zerine elilere sinirlenen
Sullay Arkhelaos araya girerek yattrd. Kendisinin bizzat Mithradatesle konuacan ve onu ikna edeceini syleyerek kraln yanna gitti.
Sulla ise, bu arada Makedoniann Maidike yresini yamalad. Makedoniada bir sre konakladktan sonra, Hellespontosa doru yola kt.
Philippoi yaknlarna geldiinde kralla grm olan Arkhelaosu kabul etti. Arkhelaos, Sullaya kraln konuulan btn koullar kabul ettiini; ancak ne pahasna olursa olsun kendisiyle grmek istediini bildirdi. Bu istein en nemli nedeni o sralar Bat Anadoluda pek ok
kenti yamalayan ve insanlar acmaszca katleden Fimbriayd1028.
Fimbria, . 85 ylnda Mithradatesin gndermi olduu komutanlar yendikten sonra, Mysia zerine yrmt. Pontos kralnn artk
Romallar karsnda kendilerine yardm edemeyeceini anlayan kentler
birer birer Fimbriaya kaplarn atlar. Fakat bu durum bile onlar
Fimbriann zulmnden ve yamasndan kurtaramad. Kyzikosa (Belks) gelen Fimbria, nce kentin en zenginlerini tutuklatarak krbalatt.
Sonra aralarndan iki tanesini sulu bularak ldrtt ve servetlerine el
koydu. Geri kalanlarn hayatlarn ise; ancak btn servetlerini kendisine
hibe ettirdikten sonra balad1029. Daha sonra da Pergamona doru
yrye geti. Bunun zerine Mithradates Pergamonu terk ederek Pitaneye (andarl) snd. Kaikos Irmann Elaitikos (andarl) Krfezine dkld sahil eridinde yer alan Pitane ayn zamanda Pergamonun liman kenti konumundayd. Bylelikle Mithradates adalara dalm olan donanmasn Elaitikos Krfezinde toplad. Ancak ksa sre
1026
Liv. perioch. 83; Plut. Sull. XXIII. 1; Licin. XXXV. 79-80 Criniti; Eutr. V. 7.
1; Auct. Liber de Vir. ill. 75. 7.
1027
Liv. perioch. 83; App. Mithr. 55; ayrca bk. Vell. II. 23. 3.
1028
Plut. Sull. XXIII. 3-6; Licin. XXXV. 72-73 Criniti; Eutr. V. 7. 1-2; ayrca bk.
Memnon 40. 1-5; Strab. XIII. 1. 27 c. 594; Diod. XXXVIII/XXXIX. 8. 2-4; Liv.
perioch. 83; App. Mithr. 52-53; 56; civ. I. 76; Auct. Liber de Vir. ill. 70. 1-2; Cass.
Dio XXX-XXXV. frg. 104. 3-7.
1029
Diod. XXXVIII/XXXIX. 8. 3; ayrca bk. Magie 1950, 227; Gnaltay 19872, 401.
235
sonra Fimbria tarafndan Pitane kentinde kuatld. iddetli Roma saldrlar karsnda kentte zor anlar yaamaya balad. Bu arada Mithradates, Romallarn ellerinde gemi olmadndan hi olmazsa o an iin,
Fimbriadan korunabileceini umuyor ve bir yandan da Sullayla anlamaya alyordu1030.
Fakat bu srada, Sullann . ca. 87/86 ylnda Atinay kuatrken
Roma mttefiklerinden gemi ve erzak tedarik etmek iin gnderdii
legatusu Lucullus eitli kereler korsanlar tarafndan yakalanma tehlikesi atlatmasna karn sonunda . 85 yl baharnda Ege sahillerine
ulaabildi. Yannda ise, Krete (Girit), Kyrene, Libya, Aigyptos (Msr),
Phoinike (Fenike), Pamphylia ve Lykia sahillerindeki kentler ile Kypros
(Kbrs) Adasndan temin ettii yardmlar sayesinde oluturduu bir
donanma vard. zellikle Mithradatesin Rhodos kuatmas srasnda
ne kan yetenekli amiral Damagoras komutasndaki Rhodos donanmasnn da Lucullusa katlmasyla Romallar Ege Denizindeki Pontos
hakimiyetini tehdit edebilecek hale geldiler. Bylelikle Kk Asyann
gneybat sahillerindeki Karia kentlerinden Knidos (Data) ve Kos
(stanky) Adas halk, kentlerindeki Pontos garnizonlarn kovdular ve
Lucullusa katlarak Samos (Sisam) Adasna saldrdlar. Bunu, Mithradatesin Kolophona (Deirmendere) atad tiran Epigonosun Lucullus
tarafndan yakalanarak hapse atlmas, sonra da Khios (Sakz) Adasnn
igal edilerek Pontoslularn adadan kovulmas izledi1031.
Bu arada Fimbria, bir yandan Pitanenin karadan kuatmasn iddetlendirirken, dier yandan da o sralar Khios Adasnda konulanan
Lucullusa, Pontos kraln denizden abluka altna almasn rica etti. Lucullusa; eer kendisiyle mterek hareket ederse, Mithradatesi Elaitikos Krfezi iinde hem karadan hem de denizden ember iine alacak
ve Romann en byk dman olan bu sava kral1032 ele geireceklerdi. Bylelikle Pontosun bu azimli Kral Mithradates VI Eupator
esir edilecek ve yllardan beri devam eden bu savaa bir son verilecekti.
1030
Liv. perioch. 83; Plut. Luc. III. 4; Sull. XXIII. 6; App. Mithr. 52; Oros. hist. VI.
2. 10; ayrca bk. Vell. II. 23. 6.
1031
Plut. Luc. II. 2-III. 3; App. Mithr. 56. Daha detayl bilgi iin bk. Magie 1950,
226 vd.; Sherwin-White 1978, 139 dn. 301; Gnaltay 19872, 399 vd.
1032
Romann en tehlikeli dmanlarndan biri olan Pontos Kral Mithradates VI Eupatora ilikin dier grler iin ayrca bk. Cic. Mur. XIV. 31-XV. 32; Acad. II. 1.
3. Kraln Romal antik yazarlar tarafndan dahi byk magnus unvanyla anlmasna ilikin olarak ise bk. Suet. Iul. XXXV. 2; Eutr. VI. 22. 3.
11) Sulla, Lucullus ve Fimbriann Gzergahlar
238
Fimbria, Lucullusa bu frsat karmamas iin yalvard1033. Fakat Lucullus, sebebi her ne olursa olsun hasmnn bu teklifini reddetti1034. Daha
sonra da donanmasyla birlikte Hellespontosa doru yelken at1035.
Lucullus komutasndaki Roma ve mttefiklerine ait donanmann
Hellespontosa doru yelken amasnn ardndan, Fimbriann giderek
iddetlenen saldrlar karsnda Mithradates artk bunalmt. Bu bakmdan, Neoptolemos komutasndaki kuvvetli donanmas sayesinde
deniz yoluyla Pitane kentini terk etti. Lesbos Adasnn bakenti Mityleneye doru yelken at. Daha sonra da Neoptolemosu Lucullusun
zerine yollad. Lucullusun Khios Adasndan Hellespontosa doru
yelken aarken takip edecei en kolay rota, Adramytteion (Edremit)
Krfezinin kuzeybat kysnda yer alan Lekton (Bababurun) Burnuyla
Tenedos (Bozcaada) arasndaki Troas sahilleri boyunca uzanyordu. Bu
bakmdan Neoptolemos, Pontos donanmasnn hafif ve hzl gemilerinden oluan bir filoyu Lucullusu Lekton Burnu aklarnda karlamak
zere gnderdi. Neoptolemosun amac Lucullusun ilerleyiini sekteye
uratmak ve dman donanmasnn gc hakknda bir fikir elde etmek
olsa gerekti. Bunun zerine, Lucullusun donanmasyla Pontos filosu ilk
nce Lekton Burnu nlerinde karlatlar. Ksa bir arpmadan sonra,
Pontoslular sava brakarak hzla geri ekildiler. Lucullusun takibi
Pontos gemilerini yakalamaya yetmedi. Bylelikle Neoptolemosun bu
hareketinin stratejik gayesine ulald. Roma ve mttefiklerinden oluan
donanmann gc hakknda fikir sahibi olunmu; az da olsa dman
donanmasna zarar verilmi ve Lucullusun ilerleyii sekteye uratlmt1036.
1033
Plut. Luc. III. 4-6. Orosiusa (hist. VI. 2. 10) gre; eer Lucullus, Mithradatesi
Pitanede denizden de abluka altna alsayd, Fimbria kesinlikle kral ele geirecekti.
1034
Lucullus byk bir ihtimalle, Fimbriann bu teklifini ya Sullaya olan sadakatinden ya da Marius taraftar bir ordu komutannn kral yakalayarak savan ann
elde etmesini istememesinden kabul etmedi. Dier yandan, bu srada Sulla ile
Mithradates arasnda bar grmelerine balanmt. Lucullusun krala kar byle
bir harekata kalkmas Mithradates ile Sullann arasn bozabilirdi. Ayrca Lucullusun bu giriiminin ne sonu douraca da belli deildi. nk Mithradates o
sralar hem tam donanml sava gemileri hem de stn saydaki mrettebat bakmndan halen Akdenizin en kuvvetli donanmasna sahipti. Bu yzden Lucullusun,
kendisinden her bakmdan ok daha stn Neoptolemos komutasndaki Pontos donanmasyla Elaitikos Krfezinin tehlikeli sularnda arpmay gze alamam
olmas da mmkndr (Plut. Luc. III. 5-8). Daha detayl bilgi iin bk. Magie 1950,
228; Badian 1958a, 281; Sherwin-White 1984, 141 vd.; Pastor 1996a, 175 vd.
1035
Plut. Luc. III. 7-10.
1036
Plut. Luc. III. 7-8; App. Mithr. 56.
239
Bununla birlikte Neoptolemos komutasndaki asl Pontos donanmas

Tenedos nlerinde Lucullusu bekliyordu. Lucullus ve Rhodoslu amiral
Damagoras komutalarndaki Roma donanmas Tenedos aklarnda sava dzenine gemi olan ar silahl ve tam donanml Pontos donanmas karsnda yerlerini aldlar. arpma Neoptolemosun, Damagoras
komutasndaki hafif ve hzl teknelerinden oluan Rhodos filosuna cepheden tam sratle mahmuzlama harekat yapmasyla balad. Sayca
stn Pontos donanmasnn kaln bronz zrhl ve ar silahlarla donatlm gemilerinin saldrmasyla, sava tecrbesi ve taktik bilgisi yksek
bir amiral olan Damagoras arpmann gcn hafifletmek iin gemilerine geri ekilme emri verdi. Bylelikle Pontos saldrsnn iddeti byk
lde krld. Bunun zerine Lucullus komutasndaki sava gemileri,
Damagorasn yardmna gelerek Pontos filosuyla kanl bir savaa tututu. Birinci MithradatesRoma Savann son arpmas olan bu deniz
harekat Lucullusun Pontos saflarn bozmas ve Neoptolemosu ak
denize srmesiyle sonuland. Bylelikle Lucullus Romann Akdenizdeki mttefikleri sayesinde oluturduu donanmayla Mithradatesin
denizlerdeki egemenliini de byk lde sarsm oldu1037.
Pitane nnde tasarlad baary elde edemeyip, Romann dman
sava kral yakalama frsatn elinden karan Fimbria ise, bu sefer
de hrsn nce Pitane daha sonra da Kk Asyann dier kentlerinden
kard. Kendisine teslim olan kentlerdeki Mithradates taraftarlarn acmaszca cezalandrd. Kar koyan kentleri ise, merhametsizce tahrip etti
ve krsal alanlarn yamalad1038. Sullann, Thrakia zerinden Kk
Asyaya doru ilerlediini haber aldnda ise, onu karlamak zere
hzla Hellespontosa doru yrye geti. Troas Blgesindeki Iliona
(Hisarlk) geldiinde kente teslim olmalarn ve kaplarn amalarn
emretti. Fakat Ilionlular daha nce, Sullaya eliler gndererek kenti
kendisine teslim edeceklerini bildirmi ve ondan himaye ve yardm istemilerdi. Bu sebeple Ilionlular Fimbriaya kentin zaten Romaya tabi
olduunu ve kaplarn Sullaya aacaklarn bildirmilerdir. Fimbria da
kendisinin de bir Romal olduunu syleyerek kentin kaplarnn ordusuna almasnda srar etti1039. Fakat Ilionlular, daha nce Fimbriaya
1037
Plut. Luc. III. 8-10; App. Mithr. 56; ayrca bk. ve kr. Auct. Liber de Vir. ill. 74.
1-2; daha detayl bilgi iin bk. Kontorini 1993, 95 dn. 63.
1038
Diod. XXXVIII/XXXIX. 8. 4; App. Mithr. 52; ayrca bk. Liv. perioch. 83; Cass.
Dio XXXII. 104. 6; Magie 1950, 228.
1039
Oros. hist. VI. 2. 11. Romallar, Ilionlu Aeneasn kkenlerinin kurucusu olduuna inanrlar; bu sebeple Iliona kar daima ayrcalkl davranrlard (Lucr. I. 1;
240
kaplarn aan Kyzikoslularn balarna neler geldiini bildiklerinden

onun kente girmesine izin vermediler. Bunun zerine Fimbria, Ilionu
kuatarak on birinci gnde1040 kenti ele geirdi. Kadn-erkek, yalgen
ayrm yapmakszn halk kltan geirdi, surlar ykt ve kenti atee
verdi. Hatta Athena Tapnana snan insanlar bile kutsal tapnakla
birlikte yaktrd ve kenti yamalayarak harabeye evirdi1041. Bu arada
Sullann nc ktalar Sestos1042 zerinden Hellespontos (anakkale)
Boazn aarak Anadolu yakasndaki Abydos (Nara) kentine geldiler.
Bunun zerine, nedense kendisine doru yaklamakta olan Sullayla
karlamaktan korkan Fimbria, Hellespontos sahil eridinden uzaklat1043. Bu sefer de Hellespontos Phrygiasn yamalayarak Thyateiraya
(Akhisar) doru ilerlemeye balad1044.
5. Dardanos Antlamas
Sulla, . 85 ylnn baharnda ordusuyla Makedonia zerinden Thrakiaya geldi. O zamana kadar Mithradates yanls bir politika izleyerek
Makedoniaya aknlar yapan Thrakia kabileleri1045 zerine yrd. BirVerg. Aen. I. 1-8 vdd.; Strab. XIII. 1. 27 c. 594-595; App. Mithr. 53). Ayrca zellikle, Romann Iulius ailesinin Aeneasn soyundan geldiine inanlrd. Bu bakmdan, kent halk Caesar, Augustus (I.Ilion 82=IGR IV 200), Augustusun evlatl
Gaius Caesar (I.Ilion 87=IGR IV 205), Marcus Agrippa (I.Ilion 86=IGR IV 204) gibi
Romallar onurlandrdklar yaztlarda onlar =akrabalar olarak grmlerdir. Ayrca bk. Elwyn 1993, 282 vd.; Eilers 2002, 222 vd.
1040
Strabona (XIII. 1. 27 c. 594) gre, btn Hellasn bin gemilik donanmayla
on ylda zorlukla ele geirdii kenti Fimbria on bir gnde zapt edince Ilionlulardan
birisi Evet, kentin ampiyonu Hektor deildi demitir.
1041
Strab. XIII. 1. 27 c. 594; Liv. perioch. 83; App. Mithr. 53; Cass. Dio XXXII.
104. 7; Obseq. Prodig. 56 b; Oros. hist. VI. 2. 11; Auct. Liber de Vir. ill. 70. 3;
August. DC. III. 7 a-d; IGR XIV 1297 str. 16-17.
1042
Kent Gelibolu Yarmadasnda, antikada Sestos (Akba) Burnu olarak adlandrlan yerde, kydan biraz ierideki tahkimli bir tepenin zerinde kurulmutur.
1043
Fimbria, Sullayla karlamak zere Hellespontosa gelmiti. Fakat Sullann
Mithradatesle anlamak zere Hellespontosun Bat Anadolu yakasndaki Abydosa
yetmi stadia uzaklkta yer alan ky kenti Dardanosa (Maltepe) doru ilerlediini
haber ald zaman hem Sulla hem de Mithradatesin ordularnn fazla yaknnda
bulunmak istememi olsa gerektir.
1044
Diod. XXXVIII/XXXIX. 8. 4; ayrca bk. Gnaltay 19872, 403 vd.
1045
App. 13; 15; 41; 57; Cass. Dio XXXI. 101. 2. Daha detayl bilgi iin bk. Liv.
perioch. 70; 74; 76; 81-82; Oros. hist. V. 18. 30; ayrca bk. Cic. Pis. XXXIV. 84;
Verr. II. (3) 93. 217; Auct. Liber de Vir. ill. 75. 7; Licin. XXXV. 79-81 Criniti;
Eutr. V. 7. 1; SIG3 II 732; Sherwin-White 1984, 126.
241
ok kereler onlar ar yenilgilere urattktan sonra1046, Khersonesosa

(Gelibolu Yarmadas) ulat. Orada uzun sre haber alamad legatusu
Lucullusla bulutu1047.
. 85 ylnn yaz aylar sonunda Sulla, Lucullusun gemileriyle
Hellespontosu at. Lesbos Adasnn Mitylene
kentinden hareket eden Mithradates ile Troas
Blgesindeki Dardanos (Maltepe/ntepe) kentinde bir araya geldiler1048. Bu buluma esnasnda Mithradatesin yannda iki yz krekli gemi,
yirmi bin silahl asker, alt bin svari ve ok
sayda trpanl sava arabas vard. Sullann o
anki kuvvetleriyse, drt cohors 2.400 kii ve
iki yz atldan olumaktayd1049. Grme esnasnda Mithradates, savan nedenini bir yandan
ilahi glerin, bir yandan da Romallarn zerine
Sulla
atarak kendini hakl gstermeye almtr1050.
1051
Mithradatesten sonra ,
, =sz alan Sulla, Mithradatesin son derece usta
bir konumac olduunu eskiden beri bakalarndan duyduunu; imdi
ise, buna bizzat kendisinin de ahit olduunu sylemitir.
nk Mithradates, gerekletirdii bu kadar kt ve kanunsuz ileri, stelik 150.000 kadar talikin ldrlmesini hakl gstermek iin
gzel szler sarf etmiti1052. Btn bu konumalardan sonra, her iki taraf
anlamaya vararak1053, Troas Blgesinin sahil eridinde yer alan Dardanos
1046
Liv. perioch. 83.

Plut. Luc. IV. 1.
1048
Memnon 35. 2; Strab. XIII. 1. 28 c. 595; Plut. Luc. IV. 1; Sull. XXIV. 1; App.
Mithr. 56; ayrca bk. Vell. II. 23. 6; Flor. epit. I. 40. 12.
1049
Plut. Sull. XXIV. 1.
1050
Plut. Sull. XXIV. 2; App. Mithr. 56; ayrca bk. Sall. Hist. IV. 69. 10.
1051
Plut. Sull. XXIV. 2.
1052
App. Mithr. 57-58.
1053
Sulla, Mithradatesin Kk Asyada gerek Romallara ve Romann mttefik
krallklarna kar gerekse Kk Asya ve Hellas kentlerinde iledii cinayetleri ve
acmasz davranlarn sayp dktkten sonra, ona Arkhelaosla kararlatrm olduklar artlar kabul edip etmediini sordu. Kraln evet cevab zerine Sulla,
Mithradatesi Roma halknn dostu [amicus populi Romani] olarak selamlad ve sarlp pt (Plut. Sull. XXIV. 3; App. Mithr. 57-58).
1047
12) Dardanos Antlamas
244
kentinde, tarihe Dardanos Antlamas olarak geecek olan szl anlamay aadaki koullar altnda yapmlardr1054.
Bu antlamada alnan kararlar uyarnca:
Mithradates; Sulla tarafndan Bithynia Kral Nikomedes IV
Philopator ve Kappadokia Kral Ariobarzanes I Philoromaiosla
bartrlarak, onlara krallklarn iade edecek; Kk Asya ve
Paphlagonia topraklarndan geri ekilecekti1055.
Sava baladktan sonra, kentlere ve stratejik adan nemli blgelere yerletirmi olduu btn Pontos garnizonlarn kaldracakt1056.
Ayrca, Galatia Blgesini boaltacak ve Pontoslular savatan
nceki snrlarna geri ekileceklerdi1057.
Her iki taraf da ele geirdikleri rehineleri1058, sava esirleri ile iltica etmi askerleri ve firari kleleri geri vereceklerdi1059.
1054
App. Mithr. 64; ayrca bk. Strab. XIII. 1. 28 c. 595; Cic. Mur. XV. 32; Licin.
XXXV. 74-81 Criniti; Auct. Liber de Vir. ill. 76. 5; IGR XIV 1297 str. 19-21.
Daha detayl bilgi iin bk. Katz 1981, 338 vdd.; Broughton 1952, II 58; Greenidge
and Clay 19602, 187 vd.; Sartre 1995, 125 vd.
1055
Memnon 35. 2; Liv. perioch. 83; Plut. Sull. XXII. 5; XXIV. 3; App. Mithr. 55;
58; Flor. epit. I. 40. 12. Daha detayl bilgi iin bk. Vell. II. 23. 6; Licin. XXXV. 7475; 78; 83-84 Criniti; Fest. Brev. XI str. 14-15; IG XIV 1297 20-25=IGR I 175 2025; Magie 1950, 1111 dn. 2; 1234 dn. 37; Eadie 1967, 122 vd.; Sherwin-White
1984, 148.
Mithradates, Paphlagonia Blgesi bata olmak zere Pontos ordusunun Kk
Asyada ele geirdii yerleri koruyabilmek iin bar grmelerinin bandan itibaren ok aba harcad. Fakat Sulla, Mithradatesin, . 89 ylndan itibaren Kk
Asya ve Hellasta igal etmi olduu btn topraklardan ekilmesinde srar etti.
Bylelikle her ey savatan nceki durumuna status quo ante bellum dnd (Plut.
Sull. XXIII. 3; Lys-Sull. V. 2-3; App. Mithr. 54-58; ayrca bk. Strab. XIII. 1. 27 c.
594; App. civ. I. 76).
1056
App. Mithr. 55.
1057
App. civ. I. 76; Mithr. 55; Flor. epit. I. 40. 12; Licin. XXXV. 74-75 Criniti.
Konuya ilikin olarak ayrca bk. Cic. Phil. XI. 37; Deiot. IX. 27; XIII. 37; Vell. II.
23. 6; App. Mithr. 46; 77.
Bylece hem Asia Eyaletiyle Pontos Krall arasnda bir tampon blge oluturmu hem de Pontos Kralln Anadoludan soyutlam ve Mithradatesin sadece
kuzey ynne doru hareket etmesine olanak vermitir. Dier bir deyile Mithradates, kendisine braklan Karadeniz, Kolkhis ve Krmda egemenliini srdrmeye
mecbur edilmiti (App. Mithr. 55; 58; konuya ilikin olarak ayrca bk. Arslan 2000a,
140 vd.; 2000b, 33 vd.).
245
Sulla ise; Romallar adna, sava srasnda Pontos saflarna geen Hellas ve Kk Asya kentleri iin umumi bir af ilan edecekti1060.
Mithradatese kalan yerlerin hakimiyetini onaylayp, onun Romann dostu ve mttefiki olan krallardan biri olduunu aklayacakt1061.
Bunun zerine Mithradates, Sullaya 2.000 talanta sava tazminat deyip1062, tam donanml yetmi sava gemisiyle1063 be yz oku verdikten sonra, . 85 ylnn yaznda Pontosa gitmek zere denize ald1064.
Bylece Birinci MithradatesRoma Sava sona ermi oldu1065.
1058
Bu madde iinde; Mithradates tarafndan Kolkhise ve Erythraia srlen Khioslular (App. Mithr. 46-47; 54) ile Kos Adasnn ele geirilmesinden sonra, Pontosa gnderilen Msr prensi gibi (App. Mithr. 23; 54; 115; 117; civ. I. 102; Ioseph.
Ant. Iud. XIII. 349) btn rehinelerin geri verilmesi ayrca belirtilmitir (App. Mithr.
54; Vell. II. 23. 6). Licinianusa (XXXV. 75 Criniti) gre; ayrca Quintus Oppius
ile (Manius Aquilliusun?) zellikle Romallara geri verilmesi istenmitir.
1059
Memnon 35. 2-3; Vell. II. 23. 6; Licin. XXXV. 75-78 Criniti.
1060
Memnon 35. 2-3. Daha detayl bilgi iin bk. Magie 1950, 229; Sherwin-White
1984, 143 vd. dn. 48; Gnaltay 19872, 397 dn. 214; Kallet-Marx 1995, 262 dn. 6;
Chamoux 2003, 148.
1061
Plut. Sull. XXII. 5; Diod. XXXVIII/XXXIX. 6; ayrca bk. Memnon 35. 2; App.
Mithr. 55; Sherwin-White 1984, 144 dn. 49; 147; Portanova 1988, 116 dn. 175;
Hind 1994, 161; Kallet-Marx 1995, 262 dn. 5.
1062
Plut. Sull. XXII. 5. Memnona (35. 2-3) gre, sz konusu tazminat 3.000 talantayd. Bununla birlikte, kral Romallarn Kk Asyada Pontos tarafn tutmu
olan kentlere kar sadakatsizliklerinden dolay hibir yaptrmda bulunmayacana
ve o kentlere garez olmayacana kar garanti almt. Appianos (Mithr. 55) ve
Velleius Paterculus (II. 23. 6) ise, Mithradatesin, Sullaya sava tazminat deyeceini bildirmekte; fakat bunun miktarndan sz etmemektedirler.
1063
Plut. Sull. XXII. 5; XXIV. 3; Lys-Sull. V. 2; Vell. II. 23. 6; ayrca bk. Diod.
XXXVIII/XXXIX. 6. Auct. (Liber de Vir. ill. 76. 5), Livius (perioch. 82 dn. 5) ve
Licinianusa (XXXV. 74; 77 Criniti) gre ise, Orkhomenos Muharebesinden
sonra, Arkhelaos zaten Sullaya teslim olarak komutas altndaki Pontos donanmasn ona devretmiti (ayrca kr. App. civ. I. 76).
1064
Plut. Sull. XXII. 5, 24. 3; Luc. IV. 1. Ancak, Sulla ile Mithradates arasndaki bu
anlama Roma ordusunda huzursuzlua yol at. Romann en tehlikeli dmanlarndan olan ve sadece bir gnde yaklak 150.000 Romaly ldren Pontos kralnn,
elleri dolu ve zengin olarak lkesine dnmesi Sullann askerlerinin cann skt.
Bunun zerine Sulla, ordusunu toplayp bir konuma yapt. Fimbria ve Mithradates,
glerini kendilerine kar birletirirlerse onlarla baa kamayacan syleyerek
kendini temize karmaya alt (Plut. Sull. XXIV. 4).
Romann vatansever tarihisi Velleius Paterculusa (II. 24. 4) gre, iyi bir vatanda olan Sulla, Romadaki kiisel dmanlaryla karlamadan nce dnyadaki
246
Sulla ise, Mithradatesle anlatktan hemen sonra btn kuvvetleriyle

Fimbriann zerine yrd1066. Onun Thyateira civarnda ordugah kurduunu haber alnca, ona yakn bir yerde kendi kampn kurdu. Fimbria
nceleri, ne teslim olmaya, ne de savamaya yanat. Bunun zerine
Sulla, Fimbriann ordugahnn evresini derin bir hendek ve kazklarla
evirtti. Kendi vatandalarna kar savamak istemeyen Fimbriann
askerleri, birer ikier ordugahlarndan firar ederek, Sullann saflarna
katlmaya baladlar. Fimbriann btn abalar, rica, tehdit, para,
mevki ne askerlerini ne de subaylarn tekrar kendine balamaya yetmedi. Her geen gn ordusundan kaarak Sullaya iltica edenlerin says
artyordu. Sadakatinden emin olduu adamlarn birou, artk Fimbriaya srtlarn evirdiler1067. Bu yzden Fimbria, klelerinden birini
para ve zgrlk vaat ederek Sullay ldrmek zere gizlice Roma
kampna gnderdi. pheli davranlarda bulunan ve korkan kle sonunda kendisini ele verdi ve suunu itiraf etti. Bu durumu renen Sullann
askerleri Fimbriann ordugah yaknlarna gelerek Fimbriaya svp
saydlar1068 ve ona Athenion1069 gibi irkin lakaplar taktlar.
tm Romallarn dman, sava Pontos kraln yenerek Birinci Mithradates-Roma
Savana bir son vermitir. Daha sonra da Romaya dnmtr (ayrca kr. Diod.
XXXVIII/XXXIX. 6). Ancak Florus (epit. I. 40. 11-12), Sullann Birinci Mithradates-Roma Savan Romadaki dmanlarn bertaraf etmek iin yarm braktn
ima etmektedir (ayrca bk. Flor. epit. II. 9. 19; Ampel. XLII. 3). Ona gre Sulla; eer
Mithradatese kar acele bir zaferi deil de zamannda tam bir zaferi dnerek
hareket etmi olsayd, Roma-Mithradates Savalar sona erecekti. Ciceroya (Leg.
Man. III. 8) gre, Roma Cumhuriyeti, Sullay Mithradatesle olan sava daha
sonulanmadan geri ard. Ayn ekilde Appianosa (Mithr. 54) gre, Sulla ordusunu savalarla ypratmadan, bir an nce Romaya dnmek istiyordu. Plutarkhosa
(Sull. XXII. 2-4) gre, Orkhomenos Muharebesinden sonra Sulla, Mithradates
Sava gibi nemli bir ii yarm brakp Romaya dnp dnmemek konusunda
kararszd. Bu bakmdan Arkhelaosun bar teklifi ok houna gitti. Memnona (35.
1) gre ise, Sulla, Romada ynetimi ele geirmi olan Marius taraftarlaryla en ksa
zamanda karlamak iin Arkhelaosla bar grmelerine balad. Daha detayl
bilgi iin bk. Sherwin-White 1984, 145 vd. dn. 59.
1065
App. Mithr. 58.
1066
Plut. Sull. XXV. 1; App. Mithr. 59; Vell. II. 24. 1; Oros. hist. VI. 2. 11; Auct.
Liber de Vir. ill. 70. 4; ayrca bk. Kallet-Marx 1995, 264 dn. 14.
1067
Liv. perioch. 83; Plut. Sull. 25. 1; App. Mithr. 59.
Fimbriann askerlerinin ordugahlarn terk etmelerindeki en nemli etken, Khaironeia ve Orkhomenos muharebelerinin galibi Sullann yaklak 40.000, kendisinin
ise, aa yukar 10.000 kiilik ordu mevcuduna sahip olmasyd. Yani Sullann ordusuyla yaplacak olas bir arpmada Fimbriann hi ans yoktu.
1068
App. Mithr. 59.
247
Bunun zerine Fimbria son are olarak Sullann merhametine snd. Sulla ise, Fimbriayla grmek dahi istemedi. Ama komutanlarndan Rutiliusu ona gnderdi. Rutilius ise, Fimbriaya ak bir ekilde,
derhal Kk Asyadan gemiyle uzaklamas kaydyla hayatnn balanacan bildirdi. Fimbria ise, kendisinin ...biraz daha deiik; ama
daha iyi bir rotas olduunu syleyip, Rutiliusun teklifini kabul etti.
Daha sonra da Pergamona gitti. Asklepios Tapnana girdi ve klcn
kendine saplad. Ancak yaras lmcl deildi. Bunun zerine klesine
kendisini ldrmesini syledi. Sadk kle efendisinin strabn dindirdikten sonra, ayn klla kendini ldrd1070. Bylelikle Fimbriann
komutasndaki ordunun byk bir blmnn komutas Sullann kontrolne geti1071. O zaman Sulla, komutanlarndan Gaius Scribonius Curioyu, IV. Nikomedesi Bithynia; I. Ariobarzanesi ise, Kappadokia tahtna tekrar oturtmakla grevlendirdi. Kendisi ise, . 85 ylnn sonbaharnda Kk Asyada gerekli grd dzenlemeleri yapmak zere
Ephesosa gitti1072.
1069
Siciliada ayaklanan kaak klelerin, . 103 ylnda ksa sre kralln yapmtr (App. Mithr. 59 ayrca bk. Diod. XXXIV. 5. 2; 5-7; 22-23; XXXVI. 4. 1-8. 2;
Flor. epit. II. 7. 9-12).
1070
App. Mithr. 60; konuya ilikin olarak ayrca bk. Diod. XXXVIII/XXXIX. 8. 4
dn. 2; Strab. XIII. 1. 27 c. 594; Liv. perioch. 83; Vell. II. 24. 1; Plut. Sull. XXV. 1;
Oros. hist. VI. 2. 9-11; Auct. Liber de Vir. ill. 70. 4; IGR XIV 1297 str. 17-18.
1071
Bununla birlikte Sallustius (Hist. II. 90) ve Noniusa (215. 33) Fimbriaya sadk
kalan askerlerin ve aralarnda Lucius Magius ile Lucius Fanniusun da bulunduu
subaylarn bir blm zellikle Sullaya olan nefretlerinden dolay Mithradates VI
Eupatorun saflarna katldlar. Bu davranlar nedeniyle Pontos kral tarafndan
saygyla karlandlar ve eitli ekillerde dllendirildiler. Daha detayl bilgi iin
bk. McGushin 1992, 253 vd.
1072
App. Mithr. 60 vdd.; ayrca bk. Memnon 35. 2; Flor. epit. I. 40. 9-12. Bununla
birlikte Licinianusa (XXXV. 83-84 Criniti) gre, G. Scribonius Curio, IV. Nikomedesi Bithynia tahtna oturtmakla kalmam, ona Paphlagonia Blgesini de vermitir. Magie (1950, 1111 dn. 2)de, Licinianusun Paphlagonia demekle blgenin
batsn kastettiini; nk sz konusu blgenin dou ksmlarnn halen Mithradatesin kontrolnde olduunu ifade etmektedir. Bu durum, bir bakma Cicero tarafndan dorulanmaktadr. Zira Cicero (leg. agr. I. 6; II. 51)de, Pompeiusun nc
Mithradates-Roma Sava srasnda ele geirdii yerlerden bahsederken Paphlagonia
Blgesini de saymaktadr. Gene de bu durum, . 73 ylnn baharnda nc
Mithradates-Roma Savann balamasyla, Pontos kralnn Paphlagoniay zapt etmedii anlamna gelmez!
248
6. Sullann Kk Asya Politikas
Sulla uzun sren kargaa ve kaos dneminden sonra, Kk Asyay kendi isteine gre organize etti1073. Mithradatesle
yapt savalar srasnda kendisine ve
Romaya sadk kalarak ballklarn
srdren ve Pontos kralna kar savaan
Magnesia ad Sipylum1074 ve Ilion1075
kentlerini, Khios1076 ve Rhodos1077 adalarn, Karia kentlerinden Stratonikeia1078,
Tabai1079, Apollonia1080, Aphrodosias1081,
Nysay1082 ve Lykia Blgesini1083 RoSulla
mann =dostlar olarak selamlad.
Onlara bamszlklarn bahetti1084. Hatta Lykiallarn, Kibyratisteki
1073
Arslan 2000b, 33 vdd.

Strab. XIII. 3. 5 c. 621; App. Mithr. 61; Paus. I. 20. 5; ayrca bk. Kallet-Marx
1995, 265 dn. 21; 275 dn. 61.
1075
Strab. XIII. 1. 27 c. 594; App. Mithr. 53; 61.
1076
App. Mithr. 61; SIG3 II 785=IGR IV 943; Sherk 1969, 351 vdd. no 70; ayrca bk.
Marshall 1969, 255 vd. dn. 1-4; 275 dn. 9; 260 vd. dn. 15-18.
1077
Cic. Q. fr. I. 1. 33; Brut. XC. 312; Diod. XXXVII. 28; Strab. XIV. 2. 3 c. 651652; App. Mithr. 61; civ. V. 7; ayrca bk. Vell. II. 18. 3.
1078
OGIS 441=Sherk 1969, 105 vdd. no 18; 173 no 30=I.Stratonikeia 505; ayrca bk.
Plin. nat. V. 29. 109.
1079
OGIS 442; Sherk 1965, 295 vdd.; 1969, 100 vdd. no 17; Crawford and Reynolds
1974, 289 vdd.; Mellor 1978, 327 dn. 51; 330 f.
1080
Cic. Flacc. XXIX. 71. Ciceroya (l.c.) gre, Apollonia halk Romaya olan ballklar ve sadakatleri nedeniyle Mithradates tarafndan kt duruma drlmeleri
sebebiyle, daha sonradan zgrlklerine kavumulardr. Cicero, her ne kadar kentin
kim tarafndan ve ne zaman bamszlna kavuturulduundan bahsetmese de;
Apollonia, Mithradatese kar aldklar tavrdan tr dier Karia kentlerini zgr
ilan eden Sulla tarafndan hr braklm olsa gerektir.
1081
Reynolds 1982, 12 vdd. no 2-3.
1082
SIG3 II 741; Sherk 1969, 260 vdd. no 48; Kallet-Marx 1995, 283 vd.; ayrca bk.
Rigsby 1996, 401 vdd.
1083
App. Mithr. 61; ayrca bk. ILLRP 174-175; Sullann dictatorluu zamannda
(. 82-79) Lykiadaki, Korma kentine ilikin Senatus kararnamesi Senatus Consultum de Cormis iin ayrca bk. Sherk 1969, 112 vd. dn. 3 no 19.
1084
App. Mithr. 61; ayrca bk. App. Mithr. 20; 24; 27; SIG3 II 742 str. 1218=I.Ephesos Ia 8; CIL I2 589; TAM II fasc. III. no 899. Daha detayl bilgi iin bk.
Magie 1950, 1385 dn. 42; Akit 1971, 87 vdd.; Lintott 1976, 490 dn. 6-7; zsait
1074
249
Moagetes Tiranlnn ortadan kalkmas zerine1085, bir tetrapolis1086

tekil eden Balboura, Bubon ve Oinoanda kentlerini, . 82 ylnda,
Lykia Birliine dahil etmelerine izin verdi. Lykiallar, Romallara
sadakatlerinin sonucunda zgrlklerini kazanmakla kalmam, ayn
zamanda egemenlikleri altnda bulunan topraklar da kuzey ynnde geniletmilerdir1087. Kibyra ise, provincia Asiaya dahil edildi1088. nk
Lykiallar Pontos Kral Mithradates VI Eupatora kar hem bizzat savamlar hem de amiralleri Kreinolaos komutasnda bir sava filosunu
Pontos kralna kar Rhodos saflarnda arpmas iin gndermilerdi1089. Mithradates btn bunlardan sonra Pataray bizzat kuatm; fakat daha sonra Pelopidas adl komutann Lykiallarla savamas
iin brakarak kendisi Stratonikeiaya ekilmitir1090. Rhodoslular ise,
bir ada cumhuriyeti olarak Romann mttefiki kabul etmi; bamszlnn devam etmesine karar vermi ve topraklarn geniletmitir. Bylelikle Rhodos, Karia Blgesinde nemli miktarda toprak edinmi, civa1982, 309; Scullard 19845, 76 dn. 32; Gruen 1984, 155 dn. 145; Ramage 1991, 108
vd.; Hind 1994, 146 vd.; 162 dn. 98; Kallet-Marx 1995, 268 dn. 32; 270 vd. dn. 41;
275 dn. 61.
1085
Polybios (XXI. 34. 1) ve Livius (XXXVIII. 14. 3), Moagetesin, . 189 ylnda
Kibyratis tiran olduunu bildirmektedirler. . II. yzyln ilk yarsna tarihlenen,
Araksal Orthagoras yaztnda, Orthagorasn Kibyratis tiran Moagetes ve Bubonlulara kar savatndan sz edilmektedir (Larsen 1956, 151 vdd.; Arca 2001,
54 vdd.). . ca. 167 ylnda, Kibyratisliler karmza Rhodoslulara kar Kaunoslular desteklerken kmaktadr (Polyb. XXX. 5. 14; Liv. XLV. 45. 13). . 82
ylnda ise, Strabon (XIII. 4. 17 c. 631) Kibyratisteki tiranln, Moagetesin tiranl zamannda Murena tarafndan ykldn sylemektedir. Ayrca bk. Marshall
1966, 234 vd. dn. 14.
1086
Kibyra, Balboura, Bubon ve Oinoanda kentlerinin oluturduu drt kentten
meydana gelen konfederasyon. Ayrca bk. Strab. XIII. 4. 17 c. 631.
1087
Strab. XIII. 4. 17 c. 631; ayrca bk. Mommsen 19303, III. 295; Akit 1971, 89.
1088
Strab. XIII. 4. 17 c. 631.
1089
App. Mithr. 24. Daha detayl bilgi iin bk. Marek 1995, 9 vd.; 16 vd.; Arslan
2000b, 33; 2001c; 122 vdd.
1090
Lykia Blgesindeki hangi kentlerin Mithradates ve Pontos generalleri tarafndan ele geirildiine dair u an iin yeterli bilgiye sahip deiliz. Appianosun (Mithr.
20-21; 24; 27) konuya ilikin ifadelerinden Pisidia, Lykia ve Pamphyliann Pontos
kralna kar savatklar bilinmekle birlikte sz konusu blgelerden hangi yrelerin
ve kentlerin Pontos ordular tarafndan igal edildii, kraln generallerinin bu blgelerde nerelere kadar ilerlemi olduklar kesin olarak bilinmemektedir. Ancak, Lykiaya gnderilmi olan generallerin blgenin kuzeyindeki dalk blgeleri Pamphylia Ovasn evreleyen dalara kadar ele geirmi olduklar dnlmektedir
(CIL I2 589; ayrca bk. Akit 1971, 88 dn. 249; Arslan 2001c, 127 vd.).
250
rndaki adalardan bir ksmn egemenlii altna alm1091 ve Kariann en

nemli kentlerinden biri olan Kaunosun dahi kontroln elde etmitir1092. Sullann bu organizasyonundan sonra, Cilicia Eyaleti de,
Pamphylia kylarndan itibaren Pisidiay da iine alacak ekilde
Phrygia ve Lykaonia ynnde kuzeye doru geniletilmitir1093.
Benzer biimde, Kyzikos ve Ilion kentleri Sullann rakibi Fimbria
tarafndan acmaszca tahribata uratldklar iin statlerine dokunulmam ve bamszlklarn korumulardr1094. Hatta Sulla, Fimbriann
Ilionda yapt tahribatn onarlmasna ve yaklan Athena Tapnann
tekrar ina edilmesine karar vermitir1095. Bu arada Troas Blgesinde
bulunan ve Mithradates ile Fimbriann etkisinde kalmam olan Lampsakos1096, Abydos, Dardanos, Skepsis, Assos ve Aleksandreia Troas1097
kentlerinin zgrlklerine dokunmamtr1098. Ayn ekilde Khios Adas
1091
Bylece Rhodos Adas, . 168 ylnda, Romann Makedonia Kral II. Perseusa kar sava srasndaki tutumu yznden kaybettii topraklarn bir ksmn
(Polyb. XXX. 5. 12; Liv. XLV. 25. 6) imdi yeniden ele geirmi oluyordu (ayrca
bk. Arslan 2000b, 33 dn. 40).
1092
Bu durum, . 88 ylnda Mithradatesin, Kk Asyadaki btn Romallar
katledii srasnda Kaunoslularn kentlerindeki bu katliama seyirci kalmalarndan
kaynaklanyor olsa gerektir. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Magie 1950, 233 dn. 3;
956 dn. 68; Arslan 2000b, 33 dn. 41; Rhodos Adas topraklarnn Sulla tarafndan
geniletilmesine ilikin olarak bk. Cic. Q. fr. I. 1. 33; Brut. XC. 312; Plut. Cic. IV. 4;
Val. Max. II. 2. 3; IG XII 1. 48=SIG3 II 745; ayrca bk. Cic. Brut. XCI. 316. Kaunoslularn, Rhodoslu vergi toplayclarn Romal publicanuslardan daha zorba olduklarn ileri srerek mahkemeye bavurmalar iin ise, Cic. Fam. XIII. 56. 3; Q. fr.
I. 1. 30; ayrca bk. Strab. XIV. 2. 3 c. 652.
1093
Bununla birlikte, Cilicia Eyaletinin, . I. yzyln ilk eyreindeki kuzey snrn tespit etmek, konuya ilikin yeterli veriye sahip olmadmzdan, u an iin
mmkn deildir. Ayrca bk. zsait 1982; 309; 1985, 74 dn. 347; elgin 1997, 112.
1094
App. Mithr. 53. Birinci Mithradates-Roma Sava esnasnda, . 85 ylnda
Kyzikos kenti kaplarn Fimbriann ordusuna atktan sonra yamalanm ve byk
lde tahrip edilmiti. Ilion ise, kt bir ne sahip gasp Fimbria yerine Sullaya
teslim olmak istediinden, ona kaplarn amam; ancak bu yzden kuatlarak ele
geirilmiti. Pliniusa (nat. V. 33. 124) gre Ilion, S. I yzylda da bamsz bir
kentti ve vergiden muaft.
1095
Strab. XIII. 1. 27 c. 594; App. Mithr. 61; Oros. hist. VI. 2. 11; ayrca bk. Obseq.
Prodig. 56 b; Magie 1950, 234.
1096
Lewis 1991, 128 dn. 6-7.
1097
IGR IV 197=OGIS 444; SEG IV 664; CIG 3601; yukarda adn zikrettiimiz bu
kentler Troas Blgesinde kendi aralarnda bir konfederasyon oluturmulardr. Ayrca bk. Magie 1950, 66 dn. 53.
1098
Cic. Verr. II. (1) 32. 81; ayrca bk. Magie 1950, 234 dn. 5; 1110 vd. dn. 24; Arslan 2000b, 34.
251
da Birinci MithradatesRoma Sava srasnda Rhodoslulara yapt

yardmdan1099 ve Mithradatesin komutan Zenobios tarafndan kt
ekilde cezalandrlmasndan dolay1100, adann tam anlamyla zgrl
Sulla ve Roma Senatusu tarafndan onanmtr1101. Smyrnallar ise,
nceleri Mithradatesin egemenliine boyun emi olmakla birlikte,
kentlerinde ikamet eden Romallar ldrmemiler ve Pontos kralnn
kentlerinde konulandrd garnizonu kovarak onlara kar savamlardr1102. Ayrca Smyrnallar, . 85/84 kn Kk Asyada geiren
Sullann ordusu yiyecek sknts ektiinde onlara yeterli miktarda
erzak yardm yapmlardr1103. Bu nedenle Smyrna, Sulla tarafndan
zgr kent civitas libera ilan edilmi olsa gerektir1104. Sipylos Dann (Manisa Da) aasnda bulunan Magnesia kenti Mithradatesin
generali Arkhelaosun stn glerine kar cesurca direnmi ve kalede1099
Khioslular, Pontos kralnn Rhodos kuatmas srasnda Rhodoslulara kar
pasif bir ekilde savamlar ve arpmalardan birinde Mithradatesin amiral gemisini tuhaf bir ekilde mahmuzlamlard (App. Mithr. 25; 46-47; ayrca bk. Arslan
2001c, 125 dn. 77).
1100
Sulla Khioslular, Dardanos Antlamasnn hkmleri uyarnca, Mithradatesin
komutan Zenobios tarafndan srldkleri Kolkhisten getirterek nce tekrar zgrlklerine daha sonra zerkliklerine kavuturmutur (App. Mithr. 46-48).
Memnona (33. 1-2) gre ise, Khioslular gemilere bindirip, Pontosa srgne gnderildiinde, Herakleia Pontike halk Khioslulara kar dostluk beslediklerinden,
tutsaklar tayan Pontos gemileri kentlerinin sahillerinden geerken gemileriyle onlarn nn kesip hibir direnile karlamadan onlar kentlerine getirmilerdir. Zira
bu gemiler kendilerini savunacak derecede yeterli donanma sahip deildiler. Ayrca
derhal Khioslulara hibir ey esirgemeden, ihtiya duyduklar eyi tedarik ederek,
onlar kendilerine getirmilerdir. Daha sonra onlara grkemli armaanlar sunarak
vatanlarna geri gndermilerdir. Ayrca bk. ve kr. FGrHist II 249; IGR IV 943;
SIG3 II 785. I 13; Mommsen 19303, III 289 vdd.; Magie 1950, 224 dn. 51; Sherk
1969, 351 vdd. no 70 str. 13-15; Arslan 2000b, 34 dn. 47.
1101
App. Mithr. 61; ayrca bk. CIG 2222=IGR IV 943=SIG3 II 765.
1102
App. Mithr. 48; Oros. hist. VI. 2. 8; Aynen Smyrna gibi, Sardeis, Kolophon ve
Tralleis kentleri, . 86 ylndaki Khaironeia Muharebesinden sonra, Pontos kralna
kar kentlerinin kaplarn kapayarak ona kar tavr almlardr. Ayrca bk. Magie
1950, 234 dn. 7; Hind 1994, 159.
1103
Tacitusa (ann. IV. 56. 2) gre, Kk Asyada bulunan Sullann ordusundaki
legionariuslarn sert geen k artlar ve yetersiz derecedeki giysileri yznden
donma tehlikesiyle kar karya kaldklar Smyrna meclisinde ilan edildikten sonra,
toplantda bulunanlarn hepsi zerlerindeki elbiseleri kartarak Roma kampna gndermilerdir. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Ael. Arist. XIX. 11; Sherwin-White
1984, 143 dn. 46; Kallet-Marx 1995, 265 dn. 21.
1104
Magie 1950, 1112 dn. 7; Lintott 1976, 490 dn. 7; Lewis 1991, 127 vdd. Bundan
dolay kent ekonomisi Mithradates yanls kentlere nazaran iyi durumda kalmtr.
252
kiler kentlerini savunmulardr1105. Bu yzden Magnesia her ne kadar

daha nceden zgr bir kent deilse de, Pontos kralna kar takndklar
bu tavr neticesinde bamszl tannan yerleimler arasnda yer almtr1106. Bylelikle Magnesiallar Romaya ballklar karlnda zgr unvanyla dllendirilmitir. Ayrca Roma valisi buray adli merkez ileviyle kullanm ve Magnesia, Asia Eyaletinin nde gelen kentlerinden biri haline gelmitir1107.
Kos Adas, Mithradates tarafndan kuatlmasna1108 ve daha sonra
ele geirilmesine ramen, . 88 ylnda, Mithradatesin Kk Asyadaki btn Romallar ldrmek zere verdii emri yerine getirmeyerek kentlerindeki baz Romallar bu katliamdan esirgemilerdi. Kos
Adasndaki Romallarn byk bir ounluu Asklepios Tapnann
kutsal snma alan (asylon) iine girerek yaamlarn kurtarmlard1109. Ayrca Kos Adas da aynen Rhodos ve Knidos gibi, . 85 ylnda
Sullann komutanlarndan Lucullusun Mithradatese kar dzenledii
deniz seferlerinde ona gemi yardmnda bulunmular ve bizzat Lucullusla birlikte Pontos glerine kar birok kez savamlard1110. Bu
bakmdan Kos, Sulla tarafndan restore edilmi ve adann bamszl
tannm olsa gerektir1111. nk ada Birinci Mithradates-Roma Savandan sonra da gmten yaplma otonom sikkelerini basmaya devam
etmitir1112.
Benzer ekilde Karia Blgesinin i ksmlarnda yer alan Apameia1113, Laodikeia1114, Aphrodisias1115, Apollonia1116, Tabai1117 ve Stra1105
Liv. perioch. 81; App. Mithr. 21; Paus. I. 20. 5.

Strab. XIII. 3. 5 c. 621; App. Mithr. 61.
1107
Tacitusa (ann. III. 62) gre, nce Lucius Scipio daha sonra da Lucius Sullann
yneticiliini izleyen Magnesiallar, Seleukos Kral III. Antiokhos ve Pontos Kral
VI. Mithradatesin igalinden sonra, Artemis Leukophryene Tapnan ina etmeye
baladlar. Ancak bu noktada gzden karlmamas gereken bir gerek ise, Magnesiallarn bir yandan Romallara olan sadakatini ifade ederken, dier yandan da kendi yiitliklerini yceltmi olmalardr. Konuya ilikin olarak bk. Bean 1995, 230 vd.
1108
Plut. Luc. III. 3.
1109
Tac. ann. IV. 14. 3.
1110
Plut. Luc. II. 2-13. 10; App. Mithr. 56.
1111
Magie 1950, 234 dn. 8; Sherwin-White 1978, 139 vd. dn. 301-302. . 84 ylnda bir Kos quadriremesinin (drt sra krekli sava gemisi) Romal Amiral Aulus
Terentius Varro komutasndaki Roma donanmasna yardmda bulunmasna ilikin
olarak ayrca bk. IG XII 8. 260; IGR I 843; Arkenberg 1993a, 322 dn. 43.
1112
Sherwin-White 1978, 140 dn. 305-306.
1113
App. Mithr. 19; ayrca bk. Strab. XII. 8. 18 c. 579.
1114
Strab. XII. 8. 16 c. 578, App. Mithr. 20; ayrca bk. App. civ. I. 55.
1106
253
tonikeia1118 kentleri de Romaya ballklarn srdrmler ve Pontos

kralna kar savamlardr1119. Bu bakmdan, yukarda ad geen kentlerin zgr kabul edilmelerine, zerkliklerinin tannmasna ve Romann
=dostu ve mttefiki olan kentler arasnda yer almalarna karar verilmitir1120. Sullann Romada dictator olduu . 82. 79 yllar arasnda, Pontos Kral Mithradates VI Eupatorla olan
savalar srasnda tahrip gren Stratonikeiann onarlmas kararlatrlmtr. Her eit vergiden muaf tutularak kentin kendi kanunlar ve
geleneklerini srdrmesi uygun bulunmutur. Karia Blgesinde yer
alan Lagina (Turgut) kentindeki Hekate1121 kutsal alan dokunulmaz ilan
1115
Reynolds 1982, 12 vdd. no 2-3; ayrca bk. Sherk 1969, 170 vd. no 29; KalletMarx 1995, 283 vd. dn. 88-92; Arslan 2001c, 119.
1116
Cic. Flacc. XXIX. 71.
1117
OGIS 442; MAMA VI 162; Sherk 1969, 100 vdd. no 17.
1118
App. Mithr. 21; ayrca bk. OGIS 441=Sherk 1969, 105 vdd. no 18=I.Stratonikeia
505.
1119
Bu kentlerin Mithradatese kar savunmalar uzun mrl olmam ve Pontos
kral tarafndan zapt edilmilerdir. Bu bakmdan, krala nemli miktarda sava tazminatyla hara vermek ve kentlerinde bir Pontos garnizonu bulundurmak zorunda
kalmlardr. Ayrca bk. Magie 1950, 215; Hind 1994, 168 vd.
1120
. 81 ylnda zerkliinin Roma Senatusu tarafndan kabul edildiine dair
yaymlanan Senatus Consultum de Tabenise (OGIS 442; MAMA VI 162; Sherk
1965, 297 vdd., 1969, 100 vdd. no 17; M. H. Crawford and J. Reynolds 1974, 292
vd.) gre, Tabain snrlar geniletilmi, kent kendi kanunlar ve gelenekleriyle ynetilmesi konusunda zgr braklm; ayrca Thyessos adl yerleimin surlarn glendirmek konusunda serbest klnmtr. Ayn yln 27 Martnda Romada Stratonikeiaya ilikin zerklik kararnn yaymland Senatus Consultum de Stratonicensibusa ilikin olarak bk. OGIS 441=Sherk 1969, 105 vdd. no 18=I.Stratonikeia
505. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Kallet-Marx 1995, 268-273. Ayn ekilde
Strabona (XII. 8. 16 c. 578) gre, Lykos Irma kenarndaki Laodikeia kenti de
Mithradates VI Eupatorun kuatmasndan zarar grm olmasna ramen, babalar
ve kendi zamannda bym ve gelimitir. Laodikeiann, . I. yzyln ilk yarsnda zgr bir kent olduunu kantlayan epigrafik belge iin ise, bk. ILS I 33.
Plinius (nat. V. 29. 108-109), S. I. yzylda Kariadaki Stratonikeia ve Aphrodisias gibi bamsz kentlerden sz ederken; Alabanda (Araphisar/Doanyurt) ve Mylasann (Milas) ismini sayar. Bu durum bize sz konusu kentlerin de krala kar direnmi olabileceini dndrmektedir (Alabanda iin ayrca bk. Cic. Fam. XIII. 56.
2; Marshall 1969, 266 dn. 39). Daha detayl bilgi ve tartmalar iin ise, Gruen 1984,
733 vdd.; Marek 1988, 294 vdd.; Ma 1999, 268.
1121
Hekate, Olympos tanrlar arasnda kiilii olduka esrarengiz bir tanradr.
Hesiodos (theog. 404-540) onu Titanlar kuandan biri olarak tanmlar. Karanlklar
alemiyle ilikilendirilen, sihre ve bylere hkmeden tanra ayn zamanda gecelerin
254
edilerek1122 Stratonikeiaya balanmtr. Ayrca Pedasos ve Themessos

ile blgenin nemli liman kentlerinden Keramos (Gereme/Germe), kyleri, limanlar ve btn gelirleriyle Stratonikeiaya dahil edilerek kentin
topraklar geniletilmekle kalmam; ayn zamanda kent nemli lde
zenginletirilmitir1123. Stratonikeia vatanda olup da baka yerlerde tutsak ve tutuklu olanlarn kentlerine iade edilmesi konusunda hkm verilmitir. Bununla da yetinilmeyerek Stratonikeial elilerin Romaya
geldiklerinde bekletilmeksizin Senatusta dinlenmesi kararlatrlm ve
onlara Romann Capitolium Tepesinde kurban sunabilme ayrcal tannmtr1124. Bunun zerine Stratonikeiallar bu kararnameyi Senatus
Consultum de Stratonicensibus . 81 ylnda, demelerinden biri
olan Laginadaki kutsal Hekate Tapnann1125 duvarlarna kazmlar,
ve Hekate ile Roma tanralarnn onuruna hitaben Hekatesia-Romaia
adl bir festival dzenlemeye balamlardr1126.
Pisidiann mstahkem kentlerinden Termessos da, Romaya bal
kalarak Pontos kralna kar direnmi gzkmektedir. Mithradates,
Kibyra kentini ele geirdikten sonra, Termessos kontrolndeki Yenice
Boazndan geerek Pamphyliaya girmiti1127. Mithradatesin bu gei
esnasnda, Termessosun egemenlik alann istila ederek nemli miktarda insan esir alm olduu, . 72 ylnn 1 Nisannda Lucius Gellius
Publicola ile Gnaeus Cornelius Lentulus Clodianusun consullkleri
ve llerin efendisidir. zellikle kadnlar arasnda tapnm gren tanra kafal bir
kadn olarak tasvir edilir ve Artemis, Selene ve Persephoneyle e tutulurdu. Pergamon Zeus Suna frizinde bandan tannan Hekatenin; ayrca Roma Capitolium
Mzesinde elinde meale, ip, anak ve ylan tutar vaziyette tasvir edilmi bronzdan
yaplma bir heykeli sergilenmektedir. Daha detayl bilgi iin bk. Cic. de nat. deor.
III. 18. 46; Diod. IV. 45. 2; Verg. Aen. IV. 609; Ovid. Met. VII. 190-296; Apollod.
bibl. I. 2. 4; Apoll. Rhod. argon. III. 200; 242; 462; 467; 861; 1035; VI. 832.
1122
Sherk 1969, 111 (7) no 18; ayrca bk. Laumonier 1958, 351; 354 vdd.
1123
OGIS 441 str. 130-213 dn. 47-48=Sherk 1969, 105 vdd. no 18 str. 53-58; 95-99;
103-113=I.Stratonikeia 505. Stratonikeiann toprak btnlne ve snrlarnn ne
lde geniletildiine ilikin detayl bilgi ve tartmalar iin ayrca bk. Magie 1950,
235 dn. 9; Kallet-Marx 1995, 276 vd. dn. 62; 66; 283 dn. 84; 286; Rigsby 1996, 418
vdd.; Mitchell 1999, 32; Bean 2000, 81; 88.
1124
Sherk 1969, 111 (9-11) no 18.
1125
OGIS 441=Sherk 1969, 105 vdd. no 18=I.Stratonikeia 505; ayrca bk. Rigsby
1996, 419 vdd.; Bean 2000, 87 vd.; 91.
1126
. 81 ylndan itibaren Hekatesia-Romaia festivali Stratonikeiallar tarafndan
her drt ylda bir dzenlenen gsterili bir enlik halini almtr (Bean 2000, 88).
1127
zsait 1985, 73; elgin 1997, 111.
255
srasnda1128 Roma Senatusu tarafndan kartlan lex Antonia de Termessibus1129 adl bir kararnameyle (plebiscitum1130) akla kavumutur. Bu kararname uyarnca Mithradates, Termessoslu tutsaklar serbest
brakmak zorunda kalmtr. Sz konusu kararnameyle kentin tam bamszl kabul edilerek onaylanyor ve Termessos halk Romann
dostu ve mttefiki saylyordu. Ayrca, Mithradates tarafndan kentin
elinden alnan topraklar geri verilerek Romann gvencesi altna alnyordu. Kararnameyle halkn Birinci MithradatesRoma Savandan
nce sahip olduu mal ve mlkn gvencesi salanmakla kalmam, bu
sava yznden madur duruma den zgr vatandalarn ve klelerin
uradklar zararlar telafi etmek amacyla Roma eyalet memurlarnn
koullara uygun kararlar alarak halka yardmc olmalar hkm getirilmitir. Halka arazi mlkiyetinde serbest kullanm ve yararlanma haklar
tannm; kent, Romal vergi mltezimlerinin (publicani) taleplerinden
muaf tutulmutur. Bunlarn yan sra, kente kendi yasalarn yapma ve
uygulama hak ve yetkisi (= autonomia []) tannm; Romal
vergi mltezimleri muaf tutulmak zere, istedii gibi gmrk vergisi
koyma hakk verilmiti1131. Bu kararnamede yer alan dier bir hkme
gre ise, hibir Romal yetkili Termessos kentine ya da Pisidiadaki Termessos topraklar zerinde k geirmek amacyla asker getiremez ya
da burada klamak isteyeni de bu topraklara gnderemezdi. Ancak Roma Senatusu kentin adn anarak bu konuda karar ald zaman askerler
Termessosun k ordugahnda konaklayabilecekti1132.
Dier yandan Mithradatesin Hellas ve Kk Asyadaki Roma ordular karsnda ald yenilgiler zerine karlar; hatta varlklar tehlikeye den baz Hellen ve Anadolu kentleri hemen krala srtlarn evi1128
ILS I 38 col. I str. 3=CIL I2 589; ayrca bk. Sherk 1984, 90 no 72; Sartre 1995,
144 vd.
1129
Heberdey 19602, col. 749 vd.; Aulock 1979, 46; Sherk 1984, 89 vdd. no 72; zsait 1985, 76 vdd.; Bean 1997, 109; elgin 1997, 113 dn. 414; 116 dn. 425; Arslan
2000b, 34 vd.
1130
Romada ele geen bu bronz levha iin bk. ILS I 38=CIL I2 589=TAM III. 1, 4
vd.; ayrca bk. elgin 1997, 113 dn. 412.
1131
ILS I 38 col. I str. 5-col. II str. 37=CIL I2 589. Kararnamede yer alan hkmlerde deniz vergisiyle (portoria marituma) adalardan (insulae) bahsedilmektedir ki,
imdiye kadar kara kenti olarak dnlen Termessos iin bu gr bir hayli ilgintir. Ayrca bk. Sherwin-White 1976, 11 vdd.; zsait 1985, 77; elgin 1997, 114 vd.
1132
ILS I 38 col. II str. 6-13=CIL I2 589; ayrca bk. Heberdey 19602, col. 749 vd.;
Sherk 1984, 90 vd. no 72; zsait 1985, 76 vdd.; Bean 1997, 109; elgin 1997, 113
vd. dn. 415.
256
rerek kendilerini en ksa yoldan kurtarmann arelerini aramaya baladlar. Romallarn Anadoludan kovulmasn ve yaknda zgr olmay
bekleyen birok kent ve toplum yanlm; insan mrnn ayrlmaz bir
paras olan hayal krklna uramlardr. imdi, doal olarak Pontos
kralnn kaybedilmi davas uruna kentlerini ve yaamlarn feda etmektense en ksa yoldan kendilerini kurtarmak istiyorlard. Bu yzden,
. 86 ylnda, Pontos kralna kar birer ikier ayaklandlar. Ephesos1133, Hypaipa, Metropolis, Kolophon, Tralleis, Sardeis kentleri Pontos kralna kar ge kalm bir teebbsle bakaldrdlar. Mithradatesin
kentlerinde konulandrd garnizonlar kovdular1134. Fakat, bir kere
Romallarn ve Sullann gznden dm olduklar iin1135 belirli bir
sre bamszlklarn kaybetmilerdir. Bu kentler iinden zellikle
Ephesos, Kk Asyann her yerinde birok Romalnn katledildii,
tarihe Ephesos Akam olarak geen yerin merkezi ve en ok Romalnn ldrld yer olduu iin Sulla tarafndan balanmamtr1136.
Pergamon kenti ise, Ephesos gibi Romallar ldrmekle kalmam, bir
de Pontos kralna onurlar bahetmiti1137. Ayrca canlarn kurtarmak
iin Adramytteion (Edremit) kentine kaan ve Ege Denizi zerinde Kk Asyay terk etmeye alan Romallar yakalayarak katletmilerdi.
Mithradatesin balarna atad tiranlar tarafndan ynetilen Tralleis1138
1133
SIG3 II 742=I.Ephesos Ia 8; Mommsen 19303, III 288.

App. Mithr. 48; 62; Liv. perioch. 82; Oros. hist. VI. 2. 8; konuya ilikin olarak
ayrca bk. Arslan 2000b, 35.
1135
App. Mithr. 62.
1136
Bu yzden Ephesos kenti, . I. yzyln ortalarna (. 47-46) kadar zgrln yitirmitir. Ayrca bk. App. Mithr. 62; ILS I 34; Magie 1950, 237 dn. 12; 417
dn. 42; Kallet-Marx 1995, 284 vdd.
1137
Ephesos kentiyle ayn cezaya zgrln ve dier btn haklarn kaybeden
arptrlan Pergamon iin bk. Magie 1950, 237 dn. 12; 417 dn. 42; Jones 1974, 203
dn. 130-131.
1138
Kent, . 89-85 yllar arasndaki Birinci Mithradates-Roma Savalar srasnda,
Pontos kralnn zerlerine tiranlar atad, Kratipposun oullar tarafndan ynetilmiti (Strab. XIV. 1. 42 c. 649). Sullann Tralleise ilikin ald karar bilinmemekle birlikte, Ciceronun pro Flacco XXV. 59 adl eserinde, . 62 ylnda Tralleis
kentinin kendi vergisini kendisinin topladndan bahsedilmektedir. Bu da bize, bu
kentin Romaya vergi vermekle ykml olduu ve Sulla tarafndan bamszlna
kavuturulmad grnn doru olabileceini dndrmektedir (Arslan 2000b,
35 dn. 70).
1134
257
ve Kolophon1139 kentleri kraln gc ve otoritesi zayfladktan sonra,

balarndaki tiranlar kovup, garnizonlar kentlerinden uzaklatrmalarna ramen aynen Sardeis1140 gibi Sulla tarafndan balanmam olsa
gerektirler1141. Miletos1142, Klazomenai ve belki Phokaia kenti de Pontos
kralna kentlerinde onurlar balamlar ve bundan dolay zgrlklerini ve zerkliklerini kaybetmilerdir1143.
Bylelikle Kk Asyadaki yerleimlerden kentlerinde ikamet eden
Romallar ldrenler, tapnaklarndaki asylon haklarn ktye kullananlar ve Pontos kraln destekleyenler sz konusu gnahlarnn bedelini
Sulla tarafndan ekonomik adan korkun bir ekilde cezalandrlarak
demilerdir. Bununla birlikte Ciceroya1144 gre, baz kentler sava
srasnda Mithradates yanls politika izlemelerine ramen Sullaya ykl miktarlarda para vererek zgrlklerini satn almlardr.
Kk Asyada hibir kent Sullann kararlarna kar gelemiyordu.
Aksine btn donanmlarna karn Pontos Kral Mithradates VI Eupatoru yenen ve nemli lde askeri gc kontrolnde bulunduran
Sullaya kaplarn ayorlard. Mitylene kenti bu bakmdan bir istisna
tekil etmektedir. nk, . 88 ylnda Roma consul Aquilliusa ihanet ederek onu Mithradatese teslim etmiti1145. Bundan dolay Sulladan
merhamet ve af bekleyemezdi1146. Dier yandan Birinci Mithradates
1139
Mithradatesin Kolophona atad tiran Epigonos, Birinci Mithradates-Roma

Savann son ylnda . 85 Lucullus tarafndan yakalanarak hapse atlm ve
bylelikle kent tekrar zgrlne kavumutur (Plut. Luc. III. 3).
1140
Arslan 2000b, 35 dn. 70.
1141
Magie 1950, 237 dn. 13; Hind 1994, 159; ayrca kr. Rigsby 1996, 434.
1142
Miletosun Mithradatese bahettii onurlar Epnmos Stephanphros iin
bk. McGing 1986a, 119 dn. 149.
Miletosun, . 85 ylndan itibaren otonom sikke darbna son vermesi, kentin
bu srada zgrln kaybetmi olmasyla aklanmaktadr (Kallet-Marx 1995, 277
dn. 68).
1143
Magie 1950, 223 dn. 49; 237 dn. 14; Rigsby 1996, 177.
1144
Cic. Off. III. 87; ayrca bk. App. civ. I. 102.
1145
Diod. XXXVII. 27. 1 dn. 2; Plut. Luc. IV. 2 dn. 1; App. Mithr. 20-21; 112; Val.
Max. IX. 13. 1; ayrca bk. Liv. perioch. 78; Vell. II. 18. 3; Plin. nat. XXXIII. 14. 48;
Kallet-Marx 1995, 155.
1146
Bu yzden Mitylene kenti, . 80 ylnda Asia Valisi Marcus Minucius Thermus
tarafndan ele geirilinceye kadar Romallarla savat (Plut. Luc. IV. 2; Suet. Iul. II;
ayrca bk. Liv. perioch. 89). Daha sonra da Romallar tarafndan yamalanan ve ar
bir ekilde cezalandrlan kent, . 62 ylnda Pompeius tarafndan Mityleneli tarihi dostu Theophanesin erefine zgrlne kavuturuluncaya (Plut. Pomp. XLII.
4) dein agzl publicanuslar tarafndan acmaszca smrld (Sherk 1969, 143
258
Roma Sava srasnda Pontos kraln destekleyen birok Kk Asya

kenti yamalanm, surlar yerle bir edilmi, kent vatandalar ya ldrlm ya da kle olarak satlmt. zellikle Roma adna dikilen heykellerin ve Romallara ait yaplarn tahrip edildii bu kentler Sulla tarafndan acmaszca cezalandrldlar1147. Bu kentler ve bilhassa Kk
Asyada Pontos kraln destekleyenler zerine Sulla, nce yksek bir
sava tazminat talep etmitir. Daha sonra da evlere yerletirdii askerlerin agzll ve mal hrslarna1148 bir de kstahlklar eklenince her
ailenin can yanmtr. Ayrca Sulla, ev sahiplerinin misafir ettikleri her
askere gnde drt tetradrakhmon vermelerini1149 ve hem onlarn hem de
istedikleri kadar arabilecekleri dostlarnn yiyeceklerini temin etmelerini emretmitir. Bununla yetinmeyen Sulla, subaylarnn her birine gnde elli drakhm ve bir evde bir de sokakta giyecei, iki elbise verilmesini istemitir1150. Sullann . 85-84 kn tam donanml ordusu ile
Kk Asyada geirdii dnlnce blge halknn ve kentlerinin ne
derece zor ve skntl gnler geirdii anlalabilir1151.
Bu srada Sulla hem k aylarn geirmek hem de Pontos kraln destekleyen kentleri ve insanlar cezalandrmak iin Ephesosa geldi1152.
nce Romaya kar isyann ele balarn ve destekilerini bulmaya
alt ve bu arada pek ok kiiyi lme mahkum etti1153. Daha sonra
Birinci MithradatesRoma Sava srasnda Pontos kraln destekleyen
kentlerin delegelerinin Ephesosa gelmelerini emretti. Ardndan, Kk
Asyann ileri gelen kentlerinden gnderilen delegelere ve Ephesoslulara hitaben hakaret dolu bir konuma yapt. Be yldr tributum demeyen eyaletten bu verginin sava tazminatyla birlikte denmesini talep
etti. Plutarkhosa1154 gre de, , vdd. no 25; 269 vdd. no 51). Ayrca bk. Vell. II. 18. 3; Gold 1985, 324 dn. 55;
Anastasiadis and Souris 1992, 381 dn. 23.
1147
App. Mithr. 62. Daha detayl bilgi iin bk. Kallet-Marx 1995, 266.
1148
Sall. Catil. XI. 4-7.
1149
Bu cret, aa yukar bir askerin ald gndeliin krk mislidir. Daha detayl
bilgi iin bk. Kallet-Marx 1995, 266 dn. 26.
1150
Plut. Sull. XXV. 2.
1151
Arslan 2000b, 35.
1152
Mommsen 19303, III. 294 vd.
1153
App. Mithr. 61.
1154
Plut. Luc. IV. 1; ayrca bk. Luc. XX. 4; Sull. XXV. 2; App. Mithr. 62. Daha detayl bilgi iin bk. Mommsen 19303, III. 294; Ormerod 1932a, 259; Broughton 1938,
IV 518 dn. 92-95; 562; Magie 1950, 238 dn. 16; Brunt 1956, 17 vd.; Hind 1994, 162.
259
=Sulla Kk Asyay 20.000 talantayla ceza-
landrd, bu paray toplamas ve yeniden basmas iin onu Lucullusu

grevlendirdi. Askerlerinin Kk Asya kentleri tarafndan baklmasn
emretti1155. Sulla, bir yandan blge halknn ve zellikle zenginlerin az
da olsa sempatisini kazanmak, dier yandan da Kk Asyann ekonomisini tekrar canlandrmak amacyla Mithradates tarafndan zgrlne kavuturulan nemli miktardaki klenin1156 sahiplerine geri dnmelerini buyurdu1157. Fakat bu karar karklklara yol am ve hem
tekrar klelik boyunduruu altna girmek istemeyen azatl klelerden
hem de onlar tekrar kle yapmak isteyen vatandalardan pek ounun
lmyle sonulanmtr. Appianos1158, Sullann klelerin tekrar sahiplerine geri dnmelerine ilikin fermannn sonularn u ekilde dile
getirmektedir:
, ,
, ,
=nsanlarn birounun kar gelmesi ve baz kentlerin ayaklanmas sebebiyle, eitli bahanelerle hem zgr insanlara hem de klelere
ynelik birok katliamlar oldu; pek ok kentin surlar yerle bir
edildi; uzun zaman Kk Asya kentleri yamaland ve ele geen
zgr insanlar kle olarak satld.
Halikarnassos gibi Sulla tarafndan yardm ve destek gren kentler1159
ve Delos Adas onu onurlandran heykeller dikmilerdir1160. Sulla, her
1155
Plut. Sull. XXV. 2; Tac. ann. IV. 56. 2. Appianosun (civ. I. 79)da, verdii bilgilerden yola kldnda, o srada Sullann ordusu yaklak 40.000 askerden meydana gelmekteydi. Daha detayl bilgi iin bk. Broughton 1938, IV 517 dn. 91; Kallet
-Marx 1995, 226 dn. 27.
1156
App. Mithr. 48; 62; Ath. Deip. VI. 266 e-f; Oros. hist. VI. 2. 8; SIG3 II 742=I.
Ephesos Ia 8.
1157
App. Mithr. 61. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Mommsen 19303, III. 294; Ormerod 1932a, 259; Hind 1994, 159 vdd.; 163.
1158
App. Mithr. 61. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Magie 1950, 237; SherwinWhite 1984, 146.
1159
ILS II,2 8771; daha detayl bilgi iin bk. Magie 1950, 238; Ramage 1991, 107
dn. 80; Mackay 2000b, 186 vd. Ayrca Sullann onuruna Sardeis (SEG XLI 1027;
1029-1030) ve Saittaida (Sidas Kale) tribuslar olduu bilinmektedir (SEG XLI
1019; ayrca kr. SEG XL 1063 no 24).
260
ne kadar Asia Eyaleti sakinlerinin saygsn kazanm da olsa, kendisine

gsterilen bu hrmet, daha ok ona duyulan korkudan kaynaklanyor
olsa gerekti. Dier yandan Sulla, tarafndan zgrlkleri ve zerklikleri
ellerinden alnan kentlerde, byk lde halkn nefretini ve lanetini
zerine ekmiti. nk, Pers egemenliinden bu yana Kk Asya bu
derece iddetli ve acmasz ekilde yamalanmamt. Sullaya denecek
vergi ve sava tazminat eyalete deil; bizzat kentler zerine yklenmiti. Mithradates, . 88 ylnda publicanuslar kltan geirdii iin
vergilerin toplanmas grevi kentlerdeki yerel cemaatlere verildi. Bu
yzden Cassiodorusa1161 gre, Asiam in XLIV regiones Sulla distribuit=Sulla Kk Asyay krk drt yreye bld. Mali kapsamlar eit her
yre, zerine den bor miktarn kendi territoriumu kapsamndaki
civar kentlerinde, kylerinde ve krsal alanlarnda yaayan halktan toplamakla ykmlyd. Bylelikle Asya Eyaletinden ve nemli kentlerden Sullann istedii bu ar vergi daha kolay toplanabilecekti1162. Dier yandan, kentlerin zerine tayabileceklerinden ok daha ar derecede yklenen vergi, zaten uzun sredir kargaa ve ekimelere sahne
olan Kk Asyann ekonomisini olumsuz ynde etkilemitir1163.
Sulla, Dardanos Antlamasnn hkmleri uyarnca sava esnasnda
Pontos saflarna geen Kk Asya kentleri iin umumi bir af ilan edecei konusunda Mithradatese sz vermi olmasna karn1164 Birinci
1160
ILLRP 349; L. Cornelius L. f. Sulla pro cos=Luciusun olu Proconsul Lucius

Cornelius Sulla. Sz konusu yazt, Sullann at zerinde bir heykelinin kaidesi zerinde bulunmutur ve Sullann, . 84 ylnda Kk Asyadan Pireye geerken
Delosta geirdii gn iinde (Plut. Sull. XXVI. 1), ada halk tarafndan onurlandrlmas kararlatrlmtr. Ayrca bk. Ramage 1991, 107 dn. 68; Mackay 2000b,
181, 184 vd. dn. 71-72.
1161
Cass. Chron. 670. Sz konusu yreler ve baz kent territoriumlar, . 84 ylnda, Sulla tarafndan Kk Asyadaki vergilerin bir an nce toplanmas amacyla
geici bir organizasyon olarak oluturulmu ve Latince regio (blge) terimiyle ifade
edilmitir. Bu eit yrelerin ve kentlerin territoriumlarnn regio olarak adlandrlmasnn rneklerine Roma mparatorluk Dneminde rastlamak mmkndr. Daha detayl bilgi iin bk. IGR III 1502; OGIS 526=IGR IV 1651; Mitchell 1999, 30
dn. 58 vdd.; 32.
1162
Cic. Flacc. XIV. 32; ad Q. fr. I. 33; App. Mithr. 61-63; Licin. XXXVI. 82
Criniti; ayrca bk. Reid 1913, 376 vd.; Mommsen 19303, III. 294 vd.; Magie 1950,
238 dn.17; Keaveney 1982b, 114; Brunt 1956, 19 vdd.; 1988, 160 dn. 51; 1990, 1
vdd.; 481; Kallet-Marx 1995, 266 dn. 26; Mitchell 1999, 29 vd.
1163
App. Mithr. 62-63; ayrca bk. Kallet-Marx 1995, 290 dn. 108; Arslan 2000b, 35.
1164
Memnon 35. 2-3.
261
MithradatesRoma Sava srasnda Pontos kralna yardm ve yataklk

yapan, Roma vatandalarn ldren kentlerin zgrlklerini ellerinden
almtr. Onlar, Romann dostu ve mttefiki statsnden kartm ve
Romal vergi mltezimlerine (publicani) dzenli bir ekilde vergi vermekle ykml klmtr1165. Ayrca, Sulla bu kentlere, nemli miktardaki sava tazminatn derhal kendisine vermelerini emretmitir1166. Zaten Mithradates tarafndan smrlm, Roma ordular tarafndan yamalanm ve Sullann ordusunu btn k boyunca misafir ederek bakmn salam olan bu kentlerden, bir de sava tazminatnn be yllk
vergilerle birlikte hemen verilmesi talep edilince insanlar ne yapacaklarn bilmez duruma gelmilerdir. Bu bakmdan, kentlerin birou; eer
Sulla tarafndan henz yamalanmamsa ya kutsal alanlarndaki ve
tapnaklarndaki tanrlara adanm adaklar eritmi ya da tefecilerden
(negotiator) nemli miktarda bor para almak zorunda kalmlardr1167.
Fakat ksa sre sonra yksek oranda faizle dn aldklar bu parann
faizini dahi deyemeyecek duruma dmlerdir1168. Bu nedenle kentler
tiyatrolarn, gymnasionlarn, sur duvarlarn, halka ait binalarn, caddelerini, limanlarn ve paha biilmez sanat eserlerini rehin vermek zorunda kaldlar. Annebabalar oullarn, kzlarn sattlar ve insanlarn
borlarna karlk kendilerini dahi satmaktan baka areleri kalmad1169.
Zaten birok Kk Asya kenti Birinci Mithradates-Roma Savalar
srasnda . 89-85 yllar arasnda, gerek Roma tarafn tuttuklar1170
gerekse Pontos kralnn kendilerine olan gvenini yitirdii zaman,
Mithradates tarafndan ekonomik, idari ve askeri bakmlardan cezalandrlmtlar1171. Bununla birlikte Kk Asya, Mithradates ile Sulla ara1165
App. Mithr. 62; ayrca bk. Magie 1950, 236 vd.; Swain 1996, 156.
App. Mithr. 62; civ. I. 102.
1167
App. Mithr. 63; ayrca bk. Cic. Leg. Man. VII. 19.
1168
Plutarkhosa (Luc. IV. 1; XX. 1-5) gre, Kk Asya kentlerinin 20.000 talantalk borcu ksa srede 120.000 talantaya ulat.
1169
Plut. Luc. VII. 5-6; XX. 1-3; App. Mithr. 63. Strabona (XIII. 3. 6 c. 622) gre,
Kymeliler Romallardan aldklar borca karlk gvence olarak binalarnn nndeki stoalarn/revaklar rehin koydurmulard. Saptanan gnde paray deyemez
duruma dtklerinde, bunlarn iinden gemeleri yasaklanmt; yamur yad zaman, krediyi verenler insanlk adna, bir tellal aracl ile revaklarn altna snnz arsnda bulunarak, onlara yal havalarda stoalarn altna girebileceklerini
bildirdiler. Fakat, her tarafta sylendiine gre, Kymeliler her yamur yadnda,
tellaln arsn beklemeden revaklara snabileceklerini bir trl anlamamlard.
1170
App. Mithr. 21.
1171
App. Mithr. 23; 62.
1166
262
snda, . 85 ylnda yaplan Dardanos Antlamasyla tekrar Roma hakimiyeti altna girdiinde ise, bu sefer de Sulla tarafndan Pontos tarafn
tuttuklar ve kentlerindeki Romallar katlettikleri iin iktisadi ve askeri
alardan merhametsizce yamalandlar. Bu bakmdan be sene gibi ksa
bir zaman sreci iinde hem Mithradates hem de Sulla tarafndan ifte
cezaya maruz kaldlar1172. Yani, sonu Kk Asya iin tam bir ekonomik k olmutur. Hatta bu yzden Ephesos1173, Tralleis1174, Pergamon1175 hari, Kk Asyadaki hibir kent uzun bir sre gm sikke
bastramamtr1176. Pergamonda her sene Herakles onuruna dzenlenen
festivalin masraflarn stlenecek kimse bulunamamtr1177. Keza, Miletos kontrolndeki Didymann nl Apollon Tapna ve Apollon keha1172
App. Mithr. 23.

Broughton 1938, IV 556.
1174
IGCH 1358.
1175
Kleiner 1978, 77 vdd.; 104 vd. Bununla birlikte, Pergamonun Birinci Mithradates-Roma Savandan sonra, ekonomisinin dzeltilmesinde kentin euergetsi
(hayrhah) Diodoros Pasparosun nemli etkisi vardr (Diodoros Pasparosun yaad dnem daha nceleri L. Robert (19702, 45 vdd.) et al. tarafndan . 120 ylna
tarihlenmekteydi; ancak C. P. Jones (1974, 183 vdd.) konuyu yeni veriler nda
tekrar tartarak Diodorosun Mithradates-Roma Savalar zamanna tarihlenmesi
gerektiini kantlamtr).
Diodoros Pasparos, kiisel giriimleriyle Pergamonun Mithradatesi destekledii iin yitirdii karlarn yeniden kentine kazandrmtr. Ayrca Pergamonun
Romaya olan vergi ve birikmi borlarnn azaltlmasn temin etmekle kalmam;
Romallar tarafndan el koyulan mallarn geri verilmesini ve halka zulmeden Romal
legionariuslarn cezalandrlmasn salamtr. Bu yzden halk tarafndan Pergamon krallaryla zletirilmi, tanrlara e bir saygnlk kazanm ve tanr benzerlerine
verilen sunularla (= isotheois timais [ ]) onurlandrlmtr. yle ki,
heykeli Pergamonun ilk kral Philetairosun heykelinin yanna dikilmi; kentin bir
kabilesine onun ismi verilmi ve adna bir tapnak ina edilmi ve dinsel ilerinin
yrtlmesi iin, bir rahip atanmtr. Dier bir heykeli ise, kentin gymnasionunda
yer alan palaestra tanrlar Herakles ve Hermesin yanna dikilmitir (IGR IV 292293; I.Pergamon 256; SEG XLVIII 1491-1492). Daha detayl bilgi iin bk. Jones
1974, 183 vdd.; 191 vdd.; 2000, 1 vdd.; Sherwin-White 1994, 247 dn. 31; Sartre
1995, 164 dn. 136-142; Radt 2002, 40; 123 vdd.; 246 vdd.; Price 2004, 96; 99 vd.;
242 dn. 29.
1176
Apameia, Smyrna ve Sardeis kentlerinin, bu dnemde gm sikke bastrp bastramadklar henz aklk kazanmamtr. Bununla birlikte Kk Asya kentlerinde
Sulla dnemine ait gm haricindeki sikke darb konusunda ok az alld iin,
u an sz konusu dnemde Anadoludaki hangi kentlerin sikke darbna devam ettii
kesin olarak bilinmemektedir (Kallet-Marx 1995, 277 dn. 68).
1177
IGR IV 300; Magie 1950, 239 dn. 22.
1173
263
net merkezinde Apollon onuruna her yl dzenlenen iki festival de uzun

sre kutlanamamtr1178. Prienede ise, stephanphorosluk resmi grevini stlenecek ve onun masraflarn karlayabilecek bir kii bulunamam olmas bir yana, halk yararna dzenlenen ziyafetlerden de vazgeilmitir1179. Mithradatese boyun emeyen ve Sulla tarafndan sava
tazminatna ve vergiye tabi tutulmayan, Troas Blgesinde bile benzer
biimde bir yoksulluk gze arpmaktayd. Ekonomik kten sz konusu blge de etkilenmi, yedi kentten oluan federasyonlar dahi srekli
olarak dzenledikleri festivalleri yapamaz duruma gelmitir1180.
Sonu olarak, Sulla Kk Asya politikasn esas itibaryla, Birinci
MithradatesRoma Sava srasnda Kk Asya kentlerinin Romaya
ve kendisine kar tutumlarn deerlendirerek oluturmutur1181. Yani
sz konusu sava srasnda kendisine kar tavr alan krallk ya da kentleri sindirmeye ve cezalandrmaya, kendisini destekleyenleri ise, tevik
etmeye ve dllendirmeye yneliktir. Sullann Kk Asya zerinde
yapt dzenlemelerin birou Dardanos Antlamasnn hkmleri
uyarnca ve Senatus consultum kararlaryla onanmtr. Bu bakmdan
herhangi bir Romal generalin blgede yapt dzenlemelerden farkl
olup, Roma Senatusu tarafndan kabul grm ve tannmtr1182. Bylelikle, Sulla ldkten sonra da, onun Anadoluda yapm olduu dzen-
1178
L. Robert (19702, 427 vd.) ve C. P. Jonesa (1974, 200 dn. 103) gre, Tralleis,
Rhodos ve Miletos kentleri dzenledikleri nemli festivalleri, ancak . ca. 60l
yllarda tekrar kutlamaya balayabilmilerdir. Didymada bulunan ve . ca. 64/63
ylna tarihlenen bir yazta (I.Didyma 367) gre, Menodoros ve Basileidesin stephanphorosluu zamannda, kent tanrlara kar olan dindarlklar ve Romallara kar
olan iyi niyetleri nedeniyle bir oyun dzenlemitir (ayrca bk. Magie 1950, 239 dn.
22). Miletosun, . 60l yllarda durumunun dzelmesinde, byk bir ihtimalle
kendilerine patron olarak Pompeiusu semi olmalarnn pay byktr. Ayrca bk.
ILS III,2 9459=Milet I/7 253; Eilers 2002, 29 dn. 37; 236 vd.
1179
I.Priene 113 str. 41-42; 60-61; 114 str. 17-18; 24-25; Kleiner 1972, 17 vdd.; 31
vd.; ayrca bk. Sherwin-White 1984, 249; Kallet-Marx 1995, 276 dn. 65.
1180
Bu nedenle federasyonun ortak kutsal alan ve tapna olan Iliondaki Athena
Tapnana dn para almak iin bavurmulardr (IGR IV 197=OGIS 444; SEG
IV 664; Ayrca bk. Magie 1950, 239 dn.24; Arslan 2000b, 36).
1181
App. Mithr. 61.
1182
Plut. Sull. XXXIII. 1; Cic. Verr. II. (3) 35. 82; leg. agr. III. 4-5; Leg. I. 15. 42
dn. 2; App. civ. I. 97-99. Daha detayl bilgi iin bk. Marshall 1972, 903; Kallet-Marx
1995, 268-273 dn. 33-35. Sulla ile Senatus arasndaki iliki iin ise bk, Develin
1987, 130 vdd.
264
lemeler1183 ve Kk Asya politikasnda izledii strateji byk lde

kabul edilmi1184 ve olduu gibi korunarak devam ettirilmitir1185.
Sulla aka, Pontos kralyla olan sava srasnda Roma tarafn tutan kentleri ve blgeleri cmerte dllendirmitir1186. Yani, bu kentlerin zerklikleri ve zgrlkleri Roma Senatusunun gvencesi altna
alnm ve Romann dostlar ve mttefikleri olarak statlerini korumulardr1187. Baka bir deyile, bu kentlerin Romann dostu ve mttefiki olma ayrcalklar, dier kentlerin ykml tutulduklar birtakm
grevlerden ve publicanuslarn topladklar ar vergilerden muaf tutulmak olmutur. Ayrca, bu kentlere, kendi yasalaryla ynetilmek ve
gelenek greneklerini srdrmek ayrcal da tannmtr1188. Mithradatese yardm ve yataklk yapan; Roma vatandalarn katleden kentlerin
tamamn ise, Romann dostu ve mttefiki statsnden karm; bamszlklarn ellerinden alm; Romal vergi mltezimlerine (publicani) dzenli bir ekilde vergi vermekle ykml tutmu ve onlar grl1183
Sullann Romada yapt uygulamalarn ve anayasal reformlarn byk ounluu, kendisinin . 78 ylnda lmnden sonra, yrrlkten kaldrlmtr. Yresel
ynetim ilgili cemaatlere braklm; vali belirli gnlerde ve yerlerdeki mahkemelere
(conventus iuridicus) bakanlk etmek iin eyaleti gezmi ya da Asia Eyaletinde olduu gibi, bu ii temsilcilerine (legati proconsilis) yaptrmtr. nceleri praetorlar
eyaletlere vali olarak gnderilmi, yanlarna mali ilerle grevli bir quaestor verilmitir. . 81 ylnda Sullann yapt bir yenilikle eyaletlere propraetorlar ve proconsuller gnderilmeye balanmtr. Bu kiiler daha nce praetorluk ya da consullk yapm kiiler arasndan seilmi ve birer yllna eyaletin ynetimini stlenmilerdir. Eyaletlere vali olarak propraetor ya da proconsul gnderilmesi ise, Romadaki dzenlemelere gre belirleniyordu. Sz konusu dzenlemelerden sonra,
esas itibariyle propraetorlar sivil ynetimlerin olduu sorunsuz eyaletlere; proconsuller ise, ciddi askeri sorunlarn olduu eyaletlere gnderilmeye baland (Marshall
1972, 903).
1184
Fakat Sullann lmnden . 78 sonra Senatus, onun Kk Asyann baz
kentlerine balad zgrl geri alm ve vergilerden muaf tutulma kararlarn
iptal etmitir (Cic. Off. III. 87). Daha detayl bilgi iin bk. Kallet-Marx 1995, 272 vd.
dn. 47-50.
1185
Cic. Flacc. XIV. 32; ; ad Q. fr. I. 33; ayrca bk. Brunt 1956, 17 vdd.; 25; Arslan
2000b, 37.
1186
App. Mithr. 61; ayrca bk. Mommsen 19303, III 295.
1187
App. Mithr. 61; konuya ilikin olarak ayrca bk. Magie 1950, 235. Ayrca Kk
Asya kentlerinden bazlar, onun Kk Asyay yeniden dzenledii, . 85-84
yln balang alarak, Sulla aeras ad altnda devir, a anlamna gelir ve nemli
bir olay balang alan bir tarihleme sistemidir kendilerine yeni bir takvim sistemi
oluturmulardr. Daha detayl bilgi iin. bk. Bickerman 19802, 73.
1188
Magie 1950, 236; Kallet-Marx 1995, 283 vd.
265
medik derecede bir acmaszlkla cezalandrarak sefalete itmitir1189.

Ayrca Roma ynetimine kar ayaklanan kentlerden bazlarn yamalam; bazlarnn surlarn yerle bir etmi; bazlarnn halkn kle olarak
satmtr1190.
1189
Plut. Luc. XX. 1-5; App. Mithr. 61; 63; ayrca bk. Magie 1950, 236 vd.; zsait
1982, 309.
1190
App. Mithr. 61; daha detayl bilgi iin bk. zsait 1982, 309; Arslan 2000b, 37;
McGing 2003, 87.
III.
DPLOMAS VE SAVUNMA
A. KNC MITHRADATES ROMA SAVAI

(. 83-. 81)
1. Murenann Pontos Seferleri ve Sonular
Bylelikle Sulla, . 85-84 knda ordusunu Kk Asyada en uygun
koullar altnda dinlendirmi ve askerlerini olabildiince dllendirmitir. . 84 ylnn yaznda, hava deniz yolculuu iin msait olur olmaz,
Kk Asyadan toplad paralarla kasasn doldurmu1191 olarak Ephesostan, nce Hellasa oradan da Romadaki muhaliflerinden intikam
almak zere Italiaya gitmitir1192. Kk Asyann ynetimi iin, yetkili
temsilcisi ve komutan Lucius Lucullusu proquaestor olarak atam1193;
dier bir komutan Lucius Licinius Murenay1194 ise, Fimbriann iki
1191
Sullann Kk Asyadan talep ettii vergiler Lucullus tarafndan toplanm ve
sikkeler darphanelerde eritilerek tekrar baslmtr (Plut. Luc. IV. 1).
1192
Plut. Sull. XXVI-XXVII. 5; Mar. XLV. 1; Liv. perioch. 85; App. Mithr. 63-64;
civ. I. 76-79; ayrca bk. Memnon 35. 3; Cic. Leg. Man. III. 8; Diod. XXXVIII/
XXXIX. 6; Vell. II. 24. 3; Flor. epit. II. 9. 19-20; Eutr. V. 7; Ampel. XLII. 3; Suda
1337 .
1193
Cic. Acad. II. 1. 2; ayrca bk. Cic. Arch. V. 11; Ael. Var. XII. 25; TAM V 2, 918
(Thyateira); SIG3 II 745 (Rhodos); IvDel 1620; SEG XLIV 1227; Thonemann 2004;
80 vdd. dn. 2-7.
Lucullusun, Murenann proquaestorluunu yaparken Ephesos (I.Ephesos VI
2941), Synnada (uhut) (IGR IV 701=MAMA IV 52) ve Aigai (Malay 2005, AST)
kentlerinin patronu ve hayrhah olarak onurlandrlmasna ilikin olarak ise, bk.;
Eilers 2002, 334 no 89; 254 no 134.
1194
L. Licinius Murena, Birinci Mithradates-Roma Sava srasnda zellikle Pire
kuatmas (App. Mithr. 32) ve Khaironeia ile Orkhomenos muharebelerinde gsterdii yararllklardan dolay Sulla tarafndan bu greve atanm olsa gerektir (Plut.
Sull. XVII. 3; 7; XVIII. 2-XIX. 4; App. Mithr. 43; daha detayl bilgi iin bk. Magie
1950, 240; Keaveney 1984, 118 vd. dn. 27-31; McGing 1986a, 132 dn. 4; Arkenberg
1993a, 337 vdd).
268
legiosuyla birlikte provincia Asiann savunulmas ve korunmas iin

brakmtr1195.
Murena, . 84 ylnn yaznda ilk i olarak Kk Asya sahillerini
korsanlarn aknlarndan kurtarmak iin ksa zamanda kk bir filo
meydana getirmitir. nk, Sulla tarafndan Kk Asya ekonomisinin
kntye uratlmas Ege ve Akdeniz sahillerinde faaliyet gsteren
korsanlarn iine yaram; ky kentlerini ve adalar yamalamaya balamlard. Kk Asya, uzun sren arpmalar sonucunda bir hayli
ypranm ve zayf dm olduundan bu dnemde Akdeniz havzasndaki deniz ticareti korsanlar yznden neredeyse imkansz hale gelmiti1196. Bylelikle Lykia ve Kilikia blgelerinin kayalk ksmlarnda
konulanan korsanlar zellikle Dou Akdeniz ticaretini sekteye uratmaktaydlar. Mithradates zellikle, Kk Asyaya uzun sre sahip
olamayacan dnerek btn sahilleri yamalad zaman (. 8684), Kilikia ve Lykia blgelerinde konulanan korsanlarn saylarnda
gze arpan bir art olmutu. Bu bakmdan korsanlar Mithradatesten
de yardm ve destek alarak(?) Kk Asya sahillerine deniz zerinden
aka saldrdlar1197. Sradan korsanlardan daha dzenli sava filolarna
ve donanmalara sahiptiler. Zira onlar, yalnzca gemiyle deniz yolculuu
yapanlar deil; ayn zamanda limanlar, kaleleri, ticaret merkezlerini ve
hatta sahil kentlerini yamalyorlard. Tahkim edilmi kentlere saldryor, baka kentlerin kalelerini byk hasarlara uratyor, duvarlarn
ykyor ya da bilinen her tr klasik kuatma yntemleriyle kentleri abluka altna alarak halk tutsak ediyor ve kentlerini yamalyorlard. Sulla
daha Kk Asyadayken, Iasos ve Klazomenai kentleriyle, Samos1198
ve Samothrake adalarn hcum ederek ele geirmilerdi. Ayrca Samothrake Adasndaki kutsal tapnan 1.000 talanta deerinde olduu
dnlen hazinesine de el koymulard1199.
1195
App. Mithr. 64; Liv. perioch. 86; ayrca bk. Cic. Mur. V. 11-12; VII. 15; Memnon 36. 1.
1196
App. Mithr. 63; ayrca bk. Sall. Hist. II. 44. 11-14.
1197
App. Mithr. 92; 119; Plut. Pomp. XXIV. 1; ayrca bk. McGing 1986, 139 dn. 28;
kr, Olshausen 1989, 68.
1198
Samos halknn Kilikial korsanlara kar verdii savama ilikin olarak bk.
SEG XXXVII 731.
1199
App. Mithr. 63; 92-93; Strab. 2a. 91 frg 7. 50 a. Bu durumda Appianos (Mithr.
63), Sullann korsanlar cezalandrmadan serbest brakmas; ya Birinci MithradatesRoma Sava srasnda Romallara kar gnah ileyen ve Pontos tarafna geen
kentlerin korsanlar tarafndan yamalanarak aalanmas ve hakarete uramas isteine ya da Romadaki ayaklanmay bir an nce bastrmak iin acilen Romaya dn-
kinci MithradatesRoma Sava
269
Bununla da yetinmeyen korsanlar, Knidos ve Kolophon kentiyle

Samos, Notion, Klaros ve Didymadaki tapnaklar da talan ettiler1200.
Bunun zerine Murena, . 84 ylnda, Kk Asyann Miletos1201 gibi
baz ky kentlerine Romaya deyecekleri verginin yerine ex pecunia
vectigali, korsanlara kar kullanlmak zere gemi ina etmelerini emretti. Bylelikle ksa sre iinde oluturduu kk(?) bir donanmayla
Ege Denizindeki (Aigaion Pelagos) korsanlar geici olarak uzaklatrd1202. Bu bakmdan Murena, Kk Asyann baz sahil kentleri ve
Rhodos Adas tarafndan eitli yaztlarla onurlandrlmtr. Bunlardan,
terminus post quemi (en erken tarihi) . 83 yl kabul edilen, Kaunosta ele geen bir yaztta1203 Murena, imparator1204 (= autokratr []); hayrhah (= euergets []) ve kurtarc (= str
1205
[]) unvanlaryla onurlandrlmaktadr . Rhodosta bulunan bir
1206
yaztta ise , Murena ba misafir/dost, koruyucu ve hayrhah (=
mek arzusuna balamaktadr. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Ormerod 1932b, 352;
Arslan 2003b, 203 dn. 30-32.
1200
Cic. Leg. Man. XII. 33; Plut. Pomp. XXIV. 5; App. Mithr. 63; ayrca bk.
Broughton 1938, IV 520 vdd.; Magie 1950, 240; Hind 1994, 163.
1201
Sadece Miletos on sava gemisi vermitir (Cic. Verr. II. (1) 35. 89; ayrca bk.
Magie 1950, 241 dn. 27; McGing 1986a, 134 dn. 10).
1202
App. Mithr. 93; ayrca bk. Cic. Verr. II. (1) 35. 89; Magie 1950, 241 vd. dn. 31.
1203
Bernhardt 1972, 123 vdd.; Souza 1999, 123 dn. 126.
1204
Murenann imperator=general unvanlarna ilikin olarak bk. Cic. Leg. Man. III.
8; Mur. V. 12; XVI. 35. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Magie 1950, 244 dn. 38.
1205
Kaunoslularn, Birinci Mithradates-Roma Sava srasnda Pontos kralnn tarafn tuttuklar ve kentlerindeki Romallar ldrdkleri iin Romallarla aralar ktyd (App. Mithr. 23; Cass. Dio XXXI. 101. 1). Bu bakmdan Romallarla Pontos
kralnn anlamasndan sonra, zgrlkleri Birinci Mithradates-Roma Savanda
Romallara kar tutumlarndan tr Sulla tarafndan ellerinden alnmt. Daha da
kts, nefret ettikleri Rhodoslularn idaresine verilmilerdi (Cic. ad Q. fr. I. 1. 30;
Arslan 2000b, 33 dn. 41). Bu bakmdan, . ca. 83 ylnda, Kaunoslular Murenay
bronzdan yaplma atl bir heykelle ve altn bir elenkle onurlandrmlardr.
Kaunoslular, ayn ekilde Murenann kk olu, Gaius Licinius Murena ve dier
bir Romal komutan Aulus Terentius Varronun ayakta duran bronzdan yaplma
heykellerini kentin agorasna dikerek, her ikisini de kendilerine kar gsterdikleri
iyilikseverlik ve kurtarclk ansna onurlandrmaktan geri kalmamlardr. Sz
konusu durum, onlarn sessiz bir umutla, yeniden eski bamszlklarna kavumak
ve Romallarla tekrar iyi ilikiler kurmak amacyla yapm olduklar bir deneme
olarak yorumlanmaktadr (Bernhardt 1972, 123; 126 vdd.). Daha detayl bilgi iin
bk. Redd 1986, 463; Pohl 1993, 259; Souza 1999, 123; n 2001, 23; 123 vdd.
1206
IG XII 1. 48=ILS II,2 8772=SIG3 II 745=IGR IV 1118. Ayrca bk. Ferrary 1997,
108 vd.; 2000b, 180 vd.
270
1207
proksenos kai euergets [ ]) ile imparator

(=
1208
imperatr []) olarak anlmaktadr . Murenann Dou
Akdenizin belli bal liman kentlerinden biri olan Kaunos ve nemli

ada devletlerinden Rhodos tarafndan, yukarda sz edilen biimlerde
onurlandrlmas, belki de onun korsanlara kar mcadelesinin ksa bir
1207
Yukarda sz edilen yazt gibi, uzun zamandr bilinen ve Murenay imperator
unvanyla onurlandran baka bir epigrafik belge Messenede (IG V 1. 1454) bulunmutur. Ancak, gerek Kaunos gerekse Rhodos ve Messenedeki yaztlarda kullanlan
imperator unvan (SIG3 II 745 str. 7 dn. 4) Hellen ve Roma yaztlarnda allm
bir ekil olan ve Flaminius, Mummius ve Sulla gibi nl komutanlarn, ancak zaman
zaman kullandklar ekilden farkldr. Sz konusu terim Sulla asndan, Birinci
Mithradates-Roma Sava srasnda Hellenler bakmndan kendi kanunsuz durumunu
dzeltmek; Romay ele geirdikten sonra ise, Roma zerindeki snrsz hakimiyetini
vurgulamak iin kullanlmt. Murena ise, . 83-81 yllar arasnda kulland
imperator unvann, Sulla kendisini yasa d ve vatan haini ilan eden demokrat/halk
partideki muhaliflerine kar savamak zere Romaya gittii srada; Kk Asyadaki kendi kanunsuz valiliini merulatrmak iin kullanm olsa gerektir. Bu
bakmdan sz konusu unvann Murena tarafndan, Sullann Italiadaki zaferinden
sonra, onun valilii Senatus tarafndan resmen tannncaya kadar kullanld dnlmektedir (Bernhardt 1972, 125 dn. 6-9). Ayrca bk. Souza 1999, 123 dn. 127;
Mackay 2000b, 187 vdd. dn. 84-89.
Konuya ilikin dier bir gr ise, sz konusu yaztlarda kullanlan =autokrator ve =imperator unvanlarnn general-komutan anlamlarnda kullanlm olmasdr. Diodorosa (XXXVI. 14) gre, Romal askerler komutanlarnn dmanla savaarak kar tarafn 6.000 askerini ldrdnde, onu
selamlar ve imperator yani kral diye bararak ilan ederlerdi. Konuya ilikin genel
bir gr elde etmek iin bk. Memnon 43. 1; Diod. XL. 4. 1; Plut. Luc. XXI. 7;
Pomp. VIII. 1-2; ayrca bk. Plut. Sert. XXI. 1-2; Linderski 1987, 149 vdd.
1208
SIG3 II 745 str. 2. Rhodostaki asil bir kiinin heykel kaidesi zerinde bulunmu
olan bu yaztta, , =Romallarn proconsul mevkine haiz komutan Sullay,yani Sullann . 82 ylnda dictatorluunu ilan etmesinden nce Licinius Murena ve legatusu Aulus Terentius Varro
Rhodoslular tarafndan, = ba misafir/dost, koruyucu ve
hayrhah sfatlaryla onurlandrlmaktadrlar (SIG3 II 745 str. 7; 12=ILS II,2 8772;
ayrca bk. IGR I 843). Sz konusu durum bize, Murena ve legatusu Varronun, .
ca. 84-82 yllar arasnda Dou Akdenizdeki korsanlar zerine sefer yaptklar
srada, Romallarn . II. yzyldan itibaren en nemli mttefiki, Rhodosa uram
ve hatta onlardan yardm alm olabileceklerini dndrmektedir. Konuya ilikin
olarak ayrca bk. Arkenberg 1993a, 332 dn. 41; 1993b, 475; Souza 1999, 122.
271
sre dahi olsa antik ve modern tarihilerin tahminlerinden daha baarl

olduuna iaret etmektedir1209.
Murena daha sonra Phrygiann Karia, Lykia ve Pisidiayla snrnda
yer alan ve Birinci Mithradates-Roma Sava srasnda Pontos kraln
destekleyen(?) Kibyra1210 (Glhisar/Horzum) kenti zerine yrd1211.
Tiranlar Moagetes tarafndan ynetilen kenti ele geirerek tiranl
ykt. Kente bal Balbura, Bubon kentlerini1212 Birinci MithradatesRoma Sava srasnda Romaya olan ballklar ve yardmlarndan tr Lykia topraklarna katt. Kibyray ise, Asia Eyaletine balad1213.
Bu srada, . 85-84 yllar arasnda, Pontos Krallnda paralanma
belirtileri grlmeye balad. Mithradates, Dardanos Antlamasndan
sonra, ordu ve donanmasndan elinde kalan kuvvetlerle eski krallna
dndnde egemenlii altnda bulunan Kolkhis ve Kimmeria Bosporosu blgelerinde yaayan kabilelerin kendisine kar ayaklandn
1209
Bernhardt 1972, 126. Ancak korsanlar gene hibir ey olmam gibi Anadolu
sahillerini yamalamaya devam etmilerdir. yle ki, Romann, . ca. 80/79 yl
Asia Eyaleti Valisi Gaius Claudius Nero (Cic. Verr. II. (1) 19. 50), Mysia Blgesinin en gl garnizonlarndan birinin bulunduu Poimanenondan (Eski Manyas/
Souk Su) yardmc birlikler gnderip, Ilionu korsanlardan kurtard iin kent halk tarafndan onurlandrlmtr (OGIS 443=IGR IV 196; I.Ilion no 73 str. 1-6). Ayrca bk. Broughton 1938, IV 520 vd. dn. 104; Magie 1950, 240 dn. 25; Ormerod
19972, 206 dn. 6; Souza 1999, 123.
1210
Kibyratis evresinde kurulan Balbura, Bubon ve Oinoanda kentiyle birleerek
kendi nderliinde bir tetrapolis (drt kentten oluan konfederasyon) oluturmutu.
zellikle . II. yzyldan itibaren bir dizi tirann ynetimi altnda zenginlemi ve
olas bir sava srasnda 30.000 piyade ve 2.000 svari karabilecek gce ulamt.
Bu yzden Kibyra tetrapolis iindeki dier kentlerin birer oyuna karlk iki oya
sahipti (Strab. XIII. 4. 17 c. 631).
1211
Kibyra kenti Romann Kk Asyadaki en erken mttefiklerinden biriydi. .
ca. 188/186 ylna tarihlenen bir anlamayla olas bir sava halinde her iki kent
birbirine yardm sz veriyor ve Roma, Kibyrann bamszln onaylyordu
(OGIS 762). Ancak Murena ordusuyla Kibyratisin topraklarna girmekle eski anlama hkmlerini bozmu ve zgr kenti Romaya baml bir yerleim haline
getirmitir (Magie 1950, 241 vd.; 285).
1212
Strabon (XIII. 4. 17 c. 631)de, Kibyra kentiyle birleerek tetrapolis oluturan
kentlerden Oinoandann durumuna deinmese de, bu kent de Balbura ve Bubon gibi
Lykiaya balanm olmaldr. nk, Sulla zamannda yaam bir tarihi olan
Aleksandros Polyhistor, Oinoanday bir Lykia kenti olarak adlandrmtr (FGrHist
273 F 52=Steph. Byz. Ethnika =Oinoanda). Ayrca Plinius da (nat. V. 28.
101), sz konusu yerleimi, ayn ekilde Lykia kentleri arasnda saymaktadr. Daha
detayl bilgi iin bk. Bean 19982, 168; Tner 2002, 64 dn. 12.
1213
Strab. XIII. 4. 17 c. 631; daha detayl bilgi iin bk. Magie 1950, 241 vd.
272
rendi1214. Zaten krallnda, yllardr Pontostan uzakta bulunmasndan kaynaklanan bir dzensizlik ve otorite boluu vard. yle ki, .
88 ylnda Kos Adasnda ele geirdii Msr Kral X. Ptolemaios I
Aleksandrosun (. 88-. 81) olu, XI. Ptolemaios II Aleksandros
dahi, . 84 ylnda Pontosta rehin tutulduu yerden kam ve
Sullann yanna snmt1215.
imdi ise, Pontos ordularnn Romallar karsnda yenilerek kltan
geirildii haberleri duyulmu; imparatorluun her yerinde bakaldr ve
ayrlma hareketleri grlmeye balanmt. Bu durumda acma ve balama; zaafn ve gszln itiraf anlamna gelir ve krala hl bal
olan uyruklarnn kendisine olan gvenlerini sarsabilirdi. Bu bakmdan
halkn kraln gcne besledikleri gveni salamak; adalet ilkelerini en
amansz bir biimde uygulamak ve kral hiddetinin korkunluunu her
tarafa yaymak iin en ksa zamanda iddetli nlemlere bavurmak gerekiyordu. nk sz konusu durum, Mithradatesin Pontos Krallnda
imdiye kadar oluturmaya alt btn mevcut dzeni birdenbire
altst edebilecek derecede yaylabilirdi. Yani her ey tehlikedeydi.
Bununla birlikte, kraln Pontosa dnmesiyle birlikte Kolkhis Blgesiyle balayan diplomatik ilikileri olumlu bir sonu vermi ve yre
halk tekrar Mithradatesin hakimiyeti altna girmeyi kabul etmiti. Ancak Kolkhisliler lkelerinde yeniden Pontos egemenliini tanmadan
nce, Mithradatesin kendisiyle ayn ismi tayan olunu blgeye kral
olarak atamasn istiyorlard. Bunun zerine kral olunu Kolkhise gnderdi. Fakat ksa sre sonra halkn bu isteinin, kral olmak tutkusunda
olan olunun teviki sonucu olduundan phelendi. Bu yzden olu
Mithradatesi Pontosa ard. Prens Pontosa gelir gelmez onu tutuklatp nce altn zincirlerle balatt; ksa bir sre sonra da ldrtt. Bylelikle blgeyi yeniden Pontosa bal bir satraplk statsne soktu. Bana
gvenilir bir ynetici satrap atad1216.
1214
App. Mithr. 64; ayrca bk. Strab. XI. 2. 18 c. 499.

App. civ. I. 102. II. Aleksandros, babas X. Ptolemaios I Aleksandrosun . 81
ylnda lmnden sonra, . 80 ylnda Sullann yardmyla Msr Krallnn
bana geirilmitir. Fakat II. Aleksandros, skenderiye halkna kar zalimce hareketlerde bulunduu iin, tahta geisinin daha on dokuzuncu gnnde halk kendisine
kar ayaklanmtr. Saraydan alnan kral gymnasiona gtrlerek orada ldrlmtr (App. ibid.; Euseb. chron. I. 165; ayrca bk. Euseb. ibid. 167; 171; Hieron.
chron. 175.1; Malal. chron. 197).
1216
Bu duruma Kolkhislilerin ne reaksiyon gsterdikleri bilinmemekle birlikte,
Mithradatesin blgeyi tekrar bir satraplk haline getirerek bana yeni bir ynetici
1215
273
Mithradates, . 84 ylnda Kimmeria Bosporosundaki kabileleri

tekrar egemenlii altna almak iin sava hazrlklar yapmaya balad.
Ksa zamanda byk bir donanma ina etti ve kalabalk bir ordu meydana getirdi1217. Kolkhisin ksa srede tekrar Pontos hakimiyeti altna
alnmas ve imparatorluun kuzeyinde yer alan isyankar kabilelere kar
dzenlenmek zere balatlan muazzam sava hazrlklar halkn ve
ordunun krala olan gvenlerini tazeledi. Bununla birlikte bu durum Kk Asyadaki Hellen yerleimlerine ve Romallara, sz konusu seferin
kuzeydeki kabilelere deil de kendi zerlerine olabileceini dndrd1218. nk kral, Dardanos Antlamasnn hkmleri gerei,
Kappadokia tahtna tekrar I. Ariobarzanesin kmasna ses karmamasna karn, terk etmesi gereken Kappadokiann baz ksmlarndan
henz ekilmemiti. Dahas, Arkhelaosun Sullayla Hellasta yapt
grmelerde Romallara gereinden fazla taviz verdiini ve Pontos
menfaatlerini iyi mdafaa edemediini sylyordu1219. Sz konusu durum kraln cann skmaktan baka onu atelendiriyordu. Asya ve Avrupay Pontos hakimiyeti altna almak iin snrsz bir istek duyuyordu.
Bu bakmdan sz konusu blgelerin bakasna ait olmadn; fakat kendisinin buralar iyi koruyamad iin kaybettiini dnyordu1220.
nk postremus servorum=klelerin en aal olan Arkhelaos
korkaklndan ya da kurnazlndan Pontos ordularn sava asndan
uygun olmayan bir yerde tutarak Romallara kar dzgn bir ekilde
savamalarn engellemiti. Arkhelaosun gleri gerek say gerekse
sava tehizat bakmndan stn olmasna karn o, Mithradatese ihanet ederek, kral Hellasta eitli kereler d krklna uratm ve Ponatam olduu dnlmektedir. Daha detayl bilgi iin bk. App. Mithr. 64; Strab.
XI. 2. 18 c. 499; ayrca bk. McGing 1986a, 132 dn. 2-3; Gnaltay 19872, 415.
1217
Strabona (II. 1. 16 c. 73 ve VII. 3. 18 c. 307) gre, Mithradates, Kimmeria
Bosporosundaki Skythia ayaklanmasn bastrmak zere generallerinden Neoptolemosu gndermitir. Neoptolemos, Skythiallara kar biri deniz dieri ise, o sralar
donmu olan Bosporos geidi zerinde svari sava yapm ve her iki arpmay
olaanst bir baaryla sonulandrarak blgedeki isyan bastrmtr sz konusu
arpmalarn tarihi kesin olarak belli deildir. Strabon (VII. 3. 16 c. 306)de, Olbiann batsnda, ismini hemen yannda akmakta olan Tyras Irmandan alan kentte
konulandrlm olan bir kuleye Neoptolemosun adnn verildiinden sz etmektedir. Sz konusu kulenin lokalizayonu M. V. Aghunova (1978, 123) gre, Hermonaks Kynn yaknlarnda bugn Primorskoye olarak adlandrlan yerdedir.
1218
Cic. Leg. Man. IV. 9; App. Mithr. 64.
1219
App. Mithr. 64.
1220
Flor. epit. I. 40. 3; 13-14.
274
tos ordusunun felaketinden kendisine bir pay karmaya almt1221.

Bu yzden Arkhelaostan phelenmeye balad. Bu arada zaten gzden
dm olan Arkhelaos, bir de kraln kendisinden kukulandn renince kars ve ocuklaryla birlikte Sinopeden kaarak Kk Asyadaki Murenann yanna snd. Daha sonra da Murenay Mithradatesin aleyhine kkrtt1222. Byk bir ihtimalle Arkhelaos, Sullann o
sralar Italiada btn iddetiyle devam etmekte olan kanl i savala
megulken, Romadaki terr ortamn frsat bilen Mithradatesin Kk
Asyann ynetimini tekrar Romallardan geri almak iin silahlandn
ileri sryordu. Bu bakmdan Murenay, Pontos kralndan nce davranarak harekete getii takdirde Mithradatese kar zafer kazanacana
inandrd.
Bunun zerine Murena1223, . 83 ylnda, yanndaki iki Roma
legiosu, Galatia Blgesinden toplad askerler ve Galat Tetrarkhesi
Deotarosun da yardmyla1224 aniden Kappadokia zerinden Pontosa
doru yrye geti1225. Mithradatesin ihtimal vermedii bir zamanda
1221
Sall. Hist. IV. 69. 12; ayrca bk. Raditsa 1969, 196 vdd. Zira sz konusu anlamadan sonra Arkhelaos, Sulla tarafndan Romann dostu ve mttefiki ilan edilmi
ve Euboia Adasndan kendisine geni bir mlk balanmt (Plut. Sull. XXIII. 12). Ayrca bk. Magie 1950, 229.
1222
App. Mithr. 64. Orosiusa (hist. VI. 2. 12) gre ise, Arkhelaos . 84 ylnda,
Pontostan katktan sonra, halen Kk Asyada bulunun Sullann yanna snmtr (ayrca bk. Cass. Dio XXXIX. 57. 2). Ancak Orosiusun bu ifadesi aka
hataldr. Daha detayl bilgi iin bk. Magie 1950, 243 dn. 35; Portanova 1988, 117
vd.; Sullivan 1990, 46.
1223
Murena da aynen Manius Aquilliusun Birinci Mithradates-Roma Savana
balamadan nce, yapt gibi Senatus emri ya da comitia centuriata kararn beklemeden (App. Mithr. 17), kendi bana ald bir kararla, Romallar adna Pontos
Kral Mithradates VI Eupatora kar yeni bir savaa balamtr (Liv. perioch. 86;
App. Mithr. 64). Murenann bu hareketinin dier bir nedeni ise, onun Sullann an
ve hretinin glgesinde kalmak istemeyen, hret ve para hrsna balanabilir. Daha
detayl bilgi iin bk. Cuff 1983, 160 dn. 113; Keaveney 1983b, 186; Strobel 1996,
88 dn. 176.
1224
Cic. Phil. II. 33-34; ayrca bk. Deiot. XIII. 37.
1225
Byk bir ihtimalle Kappadokiann bakenti Mazakadan (Kayseri) yola kan
Murenay, I. Ariobarzanes maddi ekilde desteklemesinin yan sra, Roma ordusunun iaesini de salamtr. Murena, Gneydou Pontosu hedef ald ilk seferinde
Iris Irmann sulad verimli bir ova olan Dazimonitis yresi boyunca ilerlemitir
(Strab. XII. 3. 15 c. 547; Glew 2000, 157 vd. dn. 16-17; Callata 1997, 211 vd.;
333).
275
Pontos topraklarna girerek Komana1226 (Gmenek) kentini, onun zengin

tapnan yamalad. Kutsal tapnan muhafzlarndan bazlarn kltan geirdi1227. Mithradates ise, temkinli bir politika izleyerek filozof ve
bilginlerinden oluan elilerini Murenaya gndermi ve bu yaptnn
Dardanos Antlamasna aykr olduunu bildirmitir1228. Bunun zerine
Murena ise, elilere byle bir anlamann var olmadn sylemitir1229.
Dardanos Antlamas gerekten de facto yazl bir anlama deildi.
Hibir belgesi yoktu. Bu yzden Mithradates elilerini bu sefer Sulla ve
Roma Senatusuna sz konusu durumun bildirilmesi iin yollamtr. Bu
1226
Pontos Komanas diye de anlrd. Pontos Kappadokiasndaki Ma Tapnann bulunduu kentti. Kenti ayn Kappadokia Komanasnda (ar) olduu zere
tanrann barahibi ynetirdi.
1227
Cic. Phil. II. 33-34; Deiot. XIII. 37; App. Mithr. 64; ayrca bk. Cic. Acad. II. 1.
2; Geyer 19652, col. 2178; Glew 1981, 112; Keaveney 1983b, 185; Arslan 2000a,
141 vd.
1228
Mithradates, . 83 ylnda Murenann Pontos topraklarn yamalamas karsnda aynen Birinci Mithradates-Roma Savana balamadan nce, Manius Aquilliusun destei ve tevikiyle, . 89 ylnda Bat Pontos ky eridindeki kentleri
talan ettii zaman davrand gibi hareket etmiti (App. Mithr. 11; Cass. Dio XXX.
99. 1). Yani hibir ekilde dman kuvvetlerine karlk vermemiti. Murenaya,
sadece Dardanos Antlamasnn maddeleri uyarnca Romann dostu ve mttefiki
olan bir kralla saldrmasnn doru bir davran olmadn bildirmekle yetinmiti.
Pontos kralnn bu davrannn nedeni ise, byk bir ihtimalle o sralar kendisine
kar ayaklanm olan Kimmeria Bosporosundaki kabileleri henz egemenlii altna
alamam olmas ve Romayla yaplacak yeni bir sava iin gerekli olan nlemleri
henz tamamlayamam olmasyd. Bu sebeple zaman kazanmak iin, bir yandan
elileri vastasyla Murena ve Roma Senatusu karsnda diplomatik yollardan yasal
haklarn savunurken, dier yandan da Romallara kar olas bir sava kinci
Mithradates-Roma Sava dncesiyle ordusundaki eksiklikleri gideriyordu.
Mithradates bu sefer Pontos ordusunun baz blmlerini istedii zaman kolaylkla hzl hareket edebilen manevra kabiliyeti yksek birlikler haline sokmak istiyordu. nk sz konusu birlikler gerektiinde ordunun dier blmlerinden ok
daha abuk hareket edebilir ve krala Romallar karsnda imdiye kadarkinden daha
fazla gerek savunmaya gerekse hcuma ynelik bir taktik uygulama frsat verebilirdi. Ayrca Kk Asya ve Pontostan toplanm olan yeni askerlerin de en ksa
zamanda savata grev alabilecek bir duruma getirilmeleri gerekiyordu. Bu yolla
yeni asker kayna olan ana yurttan toplanan askerlerle yalnz Pontos ordusunun
says oaltlmakla kalmayacak; ayn zamanda Birinci Mithradates-Roma Sava
srasnda verilen byk kayplar sonucunda boalan Pontos saflarn tekrar doldurabilecek; bylelikle tekrar kuvvetli ve hareket kabiliyeti yksek bir Pontos ordusu
oluturabilecekti.
1229
App. Mithr. 64. Romallarn ilerine gelen szl anlamay kabul edip ilerine
gelmeyeni reddetmelerine ilikin olarak ayrca bk. Liv. XXI. 18.
276
arada her iki taraf da Herakleia Pontike (Karadeniz Erelisi) kentinden

yardm talebinde bulunmulardr. Ancak Herakleiallar ihtiyatl davranp kendi kentlerini mdafaa etmek zorunda olduklarn bildirmilerdir.
Bylelikle her iki tarafn ittifak teklifini de geri evirmiler ve bu savata tarafsz kalmay yelemilerdir1230.
Bunun zerine Murena, nne kan hibir tapna ve kutsal alan
esirgemeksizin Pontos topraklarn yamalamaya devam etmi ve sonunda, . 83-82 ylnn kn geirmek zere Kappadokia topraklarna
ekilmitir1231. Mithradates bu saldrlar karsnda skunetini korumu
ve Sulla ve Senatusa gnderdii heyetin getirecei cevab renmeden
Murenaya kar hibir harekette bulunmamtr. Murena ise, Mithradatesin karsna kmamasndan g alarak, . 82 ylnn baharnda kar
ve yamur sularndan dolay kabarm olan Halysn durulmasn beklemeksizin, Pontos kraln gafil avlamak amacyla bir kez daha nehri
aarak Pontos topraklarna girmitir1232. Mithradates, yine dmanca
hibir harekette bulunmam; fakat elilerini tekrar Murenaya gnderip,
bu yaptnn Romann dostu ve mttefiki olan bir kralln toprak btnlne saygszlk olduunu bildirmitir. Bu szlere de aldrmayan
Murena, =Mithradatesin 400 kyn istila etmi1233 ve toplad ganimetlerle Phrygia ve
1230
Memnon 36. 2; App. Mithr. 64.

App. Mithr. 64-65. Memnona (36. 1) gre Murena, Pontos topraklarndan elde
ettii ganimetle birlikte Kappadokiaya geri dnerken Pontos/Kappadokia snrndaki bir kente kendi ismini Ekineia=Licineia vermitir. Ancak sz konusu yerleimin gerek lokalizasyonuna gerekse adna ilikin deiik grler ileri srlmektedir. Daha detayl bilgi iin bk. Magie 1950, 243 dn. 37.
1232
Murenan Pontosa dzenledii ikinci saldr srasnda Mazaka zerinden Galatlarn Tektosages kavminin bakenti Taviuma, oradan da dier bir tapnak merkezi
Zelaya giden ana yolu takip ettii dnlmektedir. Bylelikle bir nceki seferinde
yamalam olduu Gneydou Pontos topraklarndan ziyade, uzun zamandr sava
yz grmemi zengin kylere ve verimli topraklara sahip Gneybat Pontos zerine
yrmtr (Glew 2000, 158 vd. dn. 18-22).
1233
App. Mithr. 65.
Antikada tarihiler askeri bir seferi anlatrken ele geirilen ve istila edilen
blgelerdeki kentlere ve kylere ilikin nicelik bakmndan rakam vermekten ziyade
genellikle formle edilmi st kapal kalplar kullanrlard (Polyb. IV. 1. 5; Cass.
Dio XXXVIII. 31. 2; Ksen. Anab. I. 4. 19; III. 5. 1; 3). Bununla birlikle Appianos
(Samn. IV. 1), Romallarn, . 322 ylnda, Samnit Savalar srasnda dmann 81
kyn zapt ettiklerinden; Cassius Dio (LXIX. 14. 1) ise, Hadrianusun generallerinden Iulius Severusun S. 132 ylnda Iudaiada 985 ky yerle bir ettiinden sz
etmektedir (Glew 2000, 155 dn. 4-5). Appianos (Mithr. 65)de, verdii yamalanan
1231
277
Galatiadaki mstahkem mevkilere ekilmitir. Orada muhtemelen

Apameiada Senatus tarafndan, olay yerinde tetkik etmek zere Kk Asyaya gnderilmi olan Q. Calidius1234 bakanlndaki heyetle
karlamtr. Calidius konuya ilikin bir Senatus emri getirmemi olmakla birlikte, kamu nnde yapt bir konumada Murenaya yaptklarnn doru olmadn ve Senatusun Pontos Krallna bir daha saldrmasn yasakladn haber vermitir1235. Daha sonra Calidius, Murenayla bir sre zel olarak grm ve Romaya geri dnmtr1236.
Bununla birlikte Murena, . 82 ylnn yaznda nc defa Halys
Irman aarak Mithradatesin topraklarna girdi. Amac Pontos Kralln ykmak ve kinci Mithradates-Roma Savan kesin bir zaferle
neticelendirmekti. Bu sebeple kralln bakenti Sinope zerine yrmeye balad1237. Mithradates, nc sefer de Sullayla yapm olduu
bar antlamas yznden diplomatik yollardan Murenay protesto
ettikten sonra, Romallarn kendisiyle aktan aa savatklarn dnd. Bu durumda tek bir endie, tereddt veya zaaf belirtisi Pontos
kylerin saysyla, aslnda Murenann Pontos topraklarna girmekteki amacn vurguluyor olsa gerektir.
Modern tarihilerin byk bir blm her ne kadar Romallarn yamaclk konusunda tecrbeli olduklarn bilmelerine karn; Appianosun verdii 400 kylk
rakam pheyle karlamlardr (Magie 1950, 244; Sherwin-White 1984, 150;
McGing 1986a, 134; 1993, 517; Hind 1995, 136). Fakat D. G. Glewe (2000, 156
vdd) gre, nasl Amaseia evresinde Strabonun (XII. 3. 39 c. 561) ve ge dnem
yazarlarndan Joannes Scylitzes (Synopsis Historiarum; Life of Teophilus 23 str. 90),
Georgus Cedrenus (Compendium historiarum, II. 134 str. 21) ve Iosephus
Genesiusun (Basileiai, III. 14 str. 31) bahsettikleri 1.000 kyn (= Khilokmn
pedion [ ]) bulunduu bir ova varsa; Appianosun szn ettii
400 ky (= Tetrakosiai kmai [ ]) tanmna uygun, youn yerleimli bir ovann varl Kappadokiadan Pontosa giden yol gzergahnda, yani
Zela yaknlarnda olabilecei dnlebilir. Zira son zamanlarda blgede yaplan
yzey aratrmalarndan elde edilen arkeolojik sonular, Pontosun i blgelerinin
Hellenistik Dnemde youn bir ekilde yerleim grdne iaret etmektedir. Daha
detayl bilgi iin bk. Erciyas 2001, 67 vdd.; 152 vdd.
1234
Keaveney 1983b, 185 dn. 4. . 79 yl praetorlarndan Q. Calidiusa ilikin
olarak bk. Cic. pro. Planc. 69; Val. Max. V. 2. 7.
1235
App. Mithr. 65.
1236
Calidiusun sz konusu zel grme srasnda, Murenay Pontos topraklarna
saldrmaktan vazgeireceine onu daha da cesaretlendirdii ve Mithradatese kar
kkrtm olduu dnlmektedir. Daha detayl bilgi iin bk. Sherwin-White 1984,
150 dn. 5; McGing 1986a, 134.
1237
Memnon 36. 3; ayrca bk. Liv. perioch. 86. Daha detayl bilgi iin bk. Glew
1981, 115 vdd.
278
mparatorluunu temelinden ykabilirdi. Ancak iyi dnlerek alnacak kararlar; ciddi bir irade; ani ve iddetli kuvvet kullanm kral ve
kralln kurtarabilirdi. Bylelikle sz yerini savaa brakt.
Bazen yenilgi, zaferden daha deerlidir. nk ordunuzun ya da taktiklerinizin yetersizliini grmenizi salar. Mithradates de Birinci
Mithradates-Roma Sava srasnda Pontos ordularnn aksayan ksmlarn, organizasyon bozukluklarn grm ve gerek kendi gerekse komutanlarnn yapt hatalardan ders alm gibi gzkmektedir. Bylelikle kral savaa balamadan nce, ordusundaki eksiklikleri gidermi ve
Roma ile mttefiklerinden oluan bir orduyla karlaacan gz nnde
tutarak yeni bir Pontos ordusu tekilatlandrm ve birliklerini de ona
gre dzenlemiti1238. Bu bakmdan Mithradates, ilk olarak generallerinden Gordios komutasndaki hafif silahl piyadelerini ve svarilerini Romallara kar misilleme yapmak zere Murenann gerisine gnderdi ve
kylere saldrmasn emretti. Kendisi ise, ar silahl askerleri ve Pontos
ordusunun ana blmyle Murenann zerine yrd. Gordios ksa
zamanda Murenann arkasnda kalan, Phrygiadaki Galat ya da Kappadokia kylerini yamalad1239. Ktle ktlkle karlk verdi. nemli
miktarda sava ganimeti ve esir elde etti. Bu yzden Murenay arkasn
emniyet altna almak iin geri dnmek zorunda brakt. Sonunda Murena
ve Gordiosun kuvvetleri aralarnda bir rmak1240 muhtemelen Halys
olmak zere karlatlar1241.
O srada Murena, Gordios komutasndaki Pontoslularn kendisine
doru ilerleyeceini dnd iin, rman iki ordu arasnda kalabilecei bir ekilde askerlerini dizmiti1242. Ayrca rman derin ve dolam1238
Cic. Mur. XV. 32.

Gordiosun yamalad kylerin hangi kavmin ya da kralln hakimiyetinde
olduu kesin deildir. Her ikisine de ait olabilir.
1240
Konuya ilikin bilgi veren kaynaklarn yeterince ak olmamas yznden sz
konusu rman ad kesin olarak bilinmemektedir. Ancak savatan sonra, Murenann sk ormanlarn bulunduu dalardaki patikalar izleyerek Phrygiaya kamas
(App. Mithr. 65) bize yukarda sz edilen rman Halys; dalarn ise, Paphlagonia
Dalar olduunu dndrmektedir. Daha detayl bilgi iin bk. Reinach 19752, 298
vdd.; Geyer 19652, col. 2170; McGing 1986a, 134; Gnaltay 19872, 417.
1241
App. Mithr. 65.
1242
Ykmla sonulanabilecek bozgundan korkan Murena, saldrya gemekte duraksad. Sadece Gordiosu gzlemekle ve onun Halys amasn engellemekle yetindi.
Savan yorgunluklarndan bitkin dm eski askerlerden ve Roma mttefiklerinden ekiniyor ve dikkatli davranyordu. Doal olarak rastlantya bal olan her trl
giriime souk bakyordu. Dahas kolay kazan ve yama dkn askerlerinin ruh
halini grnce, hibir baar bekleyemeyecei bir eyleme kalkmak istemiyordu.
1239
279
bal yatan gemeye alan ordunun sava dzeninin bozulacan ve

hcum srasnda askerleri savunmasz brakacan biliyordu. Bu nedenle Murena Roma ve mttefiklerinden oluan ordusunu sava dzenine sokarak rman kenarnda bekledi. Mithradates Pontos ordusunun
ana blmleriyle Gordiosun ordugahna gelene kadar Pontoslular rma gemeye cesaret edemediler. Bylece iki ordu da gnlerce nehrin
bir kysndan teki kysna birbirlerini gzetleyip durdu. Hibiri kar
yakadaki dman ordusuna saldrmak iin, rma arkasna alarak suyu
geme nceliini almak istemedi. Gnlerce bekleyi ve duraksamann
ardndan, her iki ordu iin de tedbirli davranma fikri baka her dnceye stn geldi. Fakat Mithradatesin gelmesiyle birlikte rman her
iki yakasnda kanl arpmalar balad. Sonunda Pontoslular rma
amay baardlar. Romallar ve mttefikleri stn Pontos saldrs karsnda fazla direnemeyip nceleri mstahkem tepelere doru ekildiler.
Ancak kraln iddetli ataklar karsnda konulandklar tahkimli tepelerde de tutunamadlar. Ksa sre iinde birlikleri dald ve Pontoslular
tarafndan ar kayplara uratldlar. Ancak, kraln nc birlikleri Romallarn peini brakmadlar ve kaan dman amanszca takip ettiler.
Savan bundan sonraki evreleri, esas itibariyle Pontos svari ve hafif silahl askerlerinden oluan birliklerin, Roma ve mttefiklerinin ordusundan geriye kalan, geliigzel bir araya toplanm, gevek ve noksan tekilatl kuvvetleri karsnda yaptklar arpmalar; bunlar dattklar ve
abucak kovalayarak onlar ar zayiatlara urattklar gerilla savalarndan ibaret oldu. Bu srada kendisine bal az sayda askeriyle da patikalarn kullanarak Phrygiaya doru kamaya alan Murena takip edilerek nemli zayiatlara uratld. Birok Romalnn hayatn kaybettii bu
sava sonunda, Murena cann zor kurtararak Phrygiaya ekilebildi1243.
Mithradatesin bu parlak ve kesin zaferi ksa zamandaAsia Eyaletinin her tarafna yayld. Birok yerde yeniden Pontos yanls bakaldrlar oldu. Romallarn ikinci defa Kk Asyadan atlacana inanan
baz kentler tekrar Pontos tarafna getiler. Mithradates ise, tekrar
Kappadokia topraklarna girerek Murenann konulandrd btn
garnizonlar blgeden; I. Ariobarzanesi ise, drdnc kez krallndan
kovdu. Amaseiada bir zafer alay dzenledikten sonra, lkesinin adeti
1243
App. Mithr. 65; ayrca bk. Cic. Mur. XV. 32. Memnona (36. 3) gre ise, kraln
birlikleri arpmalar balad srada daha stn geldi, ardndan sava hemen hemen
dengelendi ve dmanlarn her ikisi de ekilerek sava hevesleri kreldi. Bu yzden
Mithradates, Phasis ve Kaukasos evresindeki meselelerle ilgilendi, Murena ise,
Asiaya dnd ve her ikisi de kendi ileriyle alakadar oldu.
280
olduu zere Zeus Stratios (Ordularn Tanrs) onuruna yksek bir tepe
zerinde byk bir odun yn ykseltti1244. Kral gelenee gre, nce
kendi yna odun tad. Sonra daha kk bir ynla dierinin etrafn
evirdiler. Askerler ve halk tepeye nemli miktarda odun ydktan
sonra, zerine st, bal, arap, zeytin ya dktler ve her eit tts koydular. Ardndan Mithradates, Pers krallarnn Pasargadaida dzenledikleri kurban trenleri gibi, orada bulunanlara ekmek ve etten oluan bir
ziyafet verdi ve odun kmesini ateledi. ylesine byk bir odun yn
oluturmulard ki; alevler 1.000 stadia (yaklak 176-200km) mesafedeki denizden dahi grlebildi. Ayrca aa kan sdan gnlerce hi
kimse atee yaklaamad1245.
Bu arada, . 84 ylnda Anconadaki bir ayaklanma srasnda Cinna
adamlarndan biri tarafndan ldrlm1246 ve Sulla Italiadaki muhaliflerini ok etin olduu kadar kanl geen ve yz binlerce insann hayatn kaybettii savalar sonunda yenerek Romay ele geirmiti1247. .
81 ylnda ise, kendini snrsz sreyle dictator ilan etmiti1248. . 81
1244
App. Mithr. 66 dn. 1. Zeus Stratiosun klt merkezi Cumont et Cumont 1906
(172 vdd.) ve Anderson (et al. 1910, 140 vdd.) tarafndan Amaseiann yaklak
10km dousuna den ve Yassaln (eski ismi Ebimi) st tarafnda yer alan bir tepe
zerine lokalize edilmitir. Bu gr, 1996 ylnda buray yeniden aratran ve sz
konusu klt merkezine ilikin yeni yaztlar yaymlayan D. H. French (1996b, 75
vdd.) tarafndan dorulanmtr. Aratrmac bu tezini, arkeolojik, epigrafik ve corafi delillerin yan sra, Traianus, Severus Alexander ve Septimius Severus zamanlarnda Amaseiada baslan sikkelerin arka yzlerinde temsil edilen monumental ate
altar resmedilmi olmasyla nmismatik adan da desteklemitir. Daha detayl bilgi
ve bronz sikkelerin listesi iin bk. French 1996b, 82 vdd.
1245
App. Mithr. 66. Appianosun (ibid.) bu ifadesi, her ne kadar baz bilim adamlar
tarafndan kukuyla karlansa da, Yassaldaki Zeus Stratios tepesiyle Samsun sahili arasndaki ku uuu uzaklk 78kmdir. Ak bir havada bu mesafeden alevlerin
ve alevlerden ykselen dumann grlebilmesi imkan dahilindedir.
D. Frenche (1992, 67; 1996a, 87) gre, bu seremoni ya Amaseiada tapnm
gren (Anderson et al. 1910, 138 no 114a) ncl, Hitit
pantheonundan hava tanrs Urhi-Teub adna yaplan bir trenin devam; ya da
Pers kkenli tanr Ahura Mazda ile Zeus mans/manios kltnn bir
uzants olabilir (French 1996a, 87; 92).
1246
Liv. perioch. 83; Vell. II. 24. 5; Plut. Sert.. VI. 1; Pomp. V. 1-3; App. civ. I. 78;
Diod. XLV 47. 2; Auct. Liber de Vir. ill. 69. 4; Exsuper. 29; Oros. hist. V. 19. 24.
1247
Plut. Sull. XXVII. 1-XXXII. 2; Diod. XXXVIII/XXXIX. 6; Liv. perioch. 85-88;
Vell. II. 24. 3-28. 1; Obseq. Prodig. 57; Eutr. V. 7-9; Oros. hist. V. 20. 1-21. 1.
1248
Plut. Sull. XXXIII. 1; Cic. Att. IX. 15. 2; har. resp. XXV. 54; Leg. I. 15. 42; Cic.
Verr. II. (3) 35. 82; leg. agr. III. 5-6; Diod. XXXVIII/XXXIX. 15. 1; frg. 15 dn. 1;
Liv. perioch. 89; App. civ. I. 3; 98-99; Vell. II. 28. 2; Ampel. XVIII. 6; Cass. Dio
281
yl Ocak aynn 27. ve 28. gnlerinde, Birinci Mithradates-Roma Sava

ve Italiaya dndkten sonra, kendi muhaliflerine kar verdii savalarn ansna iki gn boyunca devam eden grkemli bir zafer treni
(triumphus) dzenlemi1249 ve Kk Asyann byk yeni dzenleyicisi
olarak selamlanmt1250. imdi Italia ve Romada imparatorluun i
ilerini bir dzene koymak ve muhaliflerini tamamen ortadan kaldrmak
iin zamana pax Sullana(?) ihtiyac vard1251. Bu yzden Kk Asyada yeni bir sava istemiyordu. Dolaysyla Kk Asyada yapt
organizasyonlar bozacak yeni bir politika uygulamak arzusunda deildi.
Esas itibariyle Sullann hem Dardanos Antlamas hem de Kk Asyada yapt dzenlemeler Romann, blgedeki gler dengesini
status quo kendi lehine evirmekten baka bir ey deildi. Bu bakmdan lex Corneliade provinciis ordinandis ya da lex Cornelia
maiestatis olarak bilinen bir yasa yaymlad. Sz konusu kararname
uyarnca eyaletlerde bulunan generallerin her ne sebeple olursa olsun
Senatus ve halknn izni olmakszn eyalet snrlarn terk etmelerini ve
kendi inisiyatiflerini kullanarak bakalarna sava amalarn yasaklad.
Ayrca Sulla, bu yasaya kar gelen valilerin vatana ihanet suuyla yarglanacaklarn belirtti1252. Zira, Pontos Kral VI. Mithradatesin hain
tabiatn bildiinden onun Romaya kar yeni bir sava aabileceini
dnyordu1253. Bu bakmdan komutanlarndan Aulus Gabiniusu1254
XXXVI. 31. 4; Oros. hist. V. 21. 12. Daha detayl bilgi iin bk. Broughton 1952, II
66 vd.; 74 vd.; Walton 1965, 244 vdd.
1249
Plut. Sull. XXXIV. 1-2; Cic. Leg. Man. III. 8; Val. Max. II. 8. 7; Plin. nat.
XXXIII. 5. 16; App. civ. I. 99; 101; Eutr. V. 9; ayrca bk. FastTr p108; Ferris 2000,
18 dn. 37; Sumi 2002, 416 vdd. dn. 23; 28; 422 vdd.
1250
Magie 1950, 240.
1251
Liv. perioch. 88-89; ayrca bk. Plut. Sull. XXXI-XXXIII; Obseq. Prodig. 57;
Oros. hist. V. 21. 1-14; Sumi 2002, 428 vdd.
1252
Cic. Pis. XXI. 50; ayrca bk. Cic. Fam. I. 9. 25; III. 6. 3; 6; 10. 6; Bauman 1967,
75 dn. 47; Brunt 1971b, 97; Marshall 1972, 902.
Sz konusu yasayla, . 101-99 yllarna ait Delphoi ve Knidosta ele geirilen
lex de Cilicia Macedoniaque provinciis=lex de provinciis praetoris adl kararnameyle de (SEG III 378) valinin Senatus karar olmadan kendi eyaletinin dna
sefer dzenlemesi yasaklanmt. Dahas devlet karlar dnda rei publicae causae eyalet dna kmas dahi men edilmiti (Lintott 1993, 23 vd.).
1253
Sall. Hist. I. 27=Arus. 486. 10; Donat. Phorm. 464; ayrca bk. McGushin 1992,
98 vd.
1254
A. Gabinius aynen Murena gibi, Khaironeia Muharebesi srasnda byk yararllklar gstermi ve muharebenin kazanlmasnda nemli bir rol oynamt (Plut.
282
Kk Asyadaki savaa son vermek, Mithradates ile Kappadokia Kral

I. Ariobarzanesin arasn bulmak zere eli olarak gnderdi. Gabinius,
Kk Asyaya gelmesiyle Murenaya, Mithradatese kar sava kesmesi konusunda sert bir ltimatom verdi1255. Ksa sre sonra Sulla,
Murenann derhal grevini brakp Romaya dnmesini emretti1256.
Onun yerine ise, Kk Asya proconsullne gene Sullann komutanlarndan biri olan Marcus Minucius Thermus atand1257.
Birinci Mithradates-Roma Sava srasnda Pontos kralna olan sadakatleri, Manius Aquilliusu ve dier Romallar zincirleyerek Mithradatese teslim etmeleri nedeniyle Mitylene (Lesbos) halk Romallar nezrinde hainliiyle n kazanmt. Ancak Mithradatesin yenilmesine ramen, yine de Romallara kar baaryla direniyordu1258. Bunun zerine
o sralar halen Kk Asyada bulunan Lucullus, Mitylene zerine yelken at. Teslim olmay reddeden Mitylenelileri kentlerinin nndeki
muharebede yendikten sonra, kenti kuatt. Btn abluka ilemlerini ve
kuatma aletlerini devreye sokmasna ramen kenti dremedi. Bunun
zerine kenti muhasara etmekten vazgemi gibi, ak bir havada ordugahn terk ederek Elaitikos (andarl) Krfezine doru yelken at.
Bylelikle Mitylenelileri kuatmann kaldrldna inandrd. Fakat
geceleyin gizlice adaya gelerek Mitylene yaknlarnda pusuya yatt.
Ertesi gn, Lucullusun gittiini zanneden halk, kentten karak Roma
kampn yamalamaya balad. Bu frsattan yararlanan Lucullus, Mitylenelileri bir ember iine alarak ilerinden direnen 500 kiiyi kltan
geirdi. Dierlerini ise, esir ald. Bunun zerine kent Romallara direnemedi ve dt. Bylelikle Lucullus, Mityleneliler arasndan 6.000den
fazla kiiyi esir alarak muazzam sava ganimeti elde etti1259. Bu srada
Sull. XVI. 8; XVII. 7). Gabiniusun kariyerine ilikin daha detayl bilgi iin bk.
Sanford 1939, 64 vdd.; Badian 1959b, 87 vdd.; Williams 1978, 195 vdd.
1255
App. Mithr. 66.
1256
Cic. Leg. Man. III. 8; ayrca bk. XV. 32. Murena, . 81 ylnda, Romaya dndkten sonra, Sullann izniyle Mithradatese kar kazand zaferlerin ansna grkemli bir triumphus dzenledi (Cic. Mur. V. 11-12; VII. 15; XLI. 88; Leg. Man. III.
8; Licin. XXXVI. 5 Criniti). Ayrca bk. FastTr p108; SIG3 II 745 str. 6 dn. 3;
Magie 1950, 245; Keaveney 1983b, 186; Sherwin-White 1984, 151; 1994, 232;
Rosenstein 1990, 42.
1257
Suet. Iul. II.
1258
Plut. Luc. IV. 1-2; ayrca bk. Vell. II. 18. 3.
1259
Plut. Luc. IV. 2-3; ayrca bk. Liv. perioch. 89; Vell. II. 18. 3; Auct. Liber de Vir.
ill. 78. 1. Modern tarihiler ve gnmz yazarlar arasndaki ortak kan (communis
opinio) Mitylenenin, Asia Valisi Thermus tarafndan ele geirildii ynndedir
283
Mitylenenin saldrarak ele geirilmesindeki yardmlarndan tr daha

ilk seferini yapan Iulius Caesar1260, Asia Valisi M. Minucius Thermus
tarafndan corona civica1261 ile dllendirilmitir1262.
Bu arada A. Gabinius, Mithradates ile grerek hemen kinci
Mithradates-Roma Savana son verdi. Pontos kralyla I. Ariobarzanesi
uzlatrd. Bu grmeler srasnda Mithradates, Pontos ile Kappadokia
krallklar arasndaki bar pekitirmek iin drt yandaki kz Athenas
Philostorgosu, Kappadokia kralnn olu Ariobarzanes II Philopatorla
nianlad1263. Bylelikle Mithradates, kinci Mithradates-Roma Savandan nce Kappadokia ile Pontos snrnda, Halys Irmann her iki
(Gelzer 1926, col. 380; Mnzer 19652, col. 1966). Bununla birlikte, Suetonius (Iul.
II)de Mitylenenin sadece Thermus tarafndan ele geirildiini sylemektedir. Livius (perioch. 89) ise, sadece uzun sredir Romallara kar direnen adann alndn
bildirir. Bununla birlikte, Mitylenenin alnmasna ilikin en detayl bilgi Plutarkhos
(Luc. IV. 1-3)de verilmekte olup, ak bir ekilde adann Lucullus tarafndan nasl
zapt edildii anlatlmaktadr.
Lucullus, . 81 ylndan sonra, bir sre daha . ca. 80/79 Kk Asyada
kalm gibi grnmektedir. nk, . ca. 80/79 ylnda Romada aedilis (Romann
bayndrlk memuru; Romann zahire ilerine bakmak cura annonae; sokak ve
pazar gvenliini salamak cura urbis; ticaret geli-gidiini denetlemek ve kamu
yarna oyunlar tertip etmek cura ludorum gibi grevlerden sorumlu yksek derecedeki devlet memuru) seilmi (Plin. nat. VIII. 7. 19) olmasna ramen o srada kendisi henz Romada deildi (Cic. Acad. II. 1. 1). Konuya ilikin olarak ayrca bk.
Gelzer 1926, col. 380 vdd.; Magie 1950, 245 vd. dn. 41; Broughton 1952, II 81.
1260
Caesar, M. Minucius Thermusun emrindeyken onun tarafndan bir donanma
kurmak amacyla Bithyniaya gnderildi (Plut. Caes. I. 3-4 dn. 1; ayrca kr. Polyain. Strat. VIII. 23. 1). Ancak IV. Nikomedesin mahkemesinde fazla oyalanmas
hakknda birtakm dedikodulara yol at (Suet. Iul. II; XXII. 2; XLIX. 1-4; Ampel.
XXIV. 3; Cass. Dio XLIII. 20. 1. 2; Auct. Liber de Vir. ill. 78. 1).
1261
Mee yapraklarndan yaplan ve savata bir kimsenin yaamn kurtaran kiiye
verilen elenktir.
1262
Suet. Iul. II.
1263
App. Mithr. 66; konuya ilikin olarak ayrca bk. Magie 1950, 245 dn. 40;
Sherwin-White 1984, 1984; McGing 1986a, 135 dn. 13.
Bu nian balangta her ne kadar metazori ve politik bir zellik gsterse de,
daha sonradan Mithradatesin Monimeden olma kz Athenas II Philostorgos ile
Kappadokia Kral Ariobarzanes II Philopator evlenmi ve onlarn oullar Ariobarzanes III Eusebes Philoromaios, . ca. 54 ylnda Kappadokia tahtna kmtr
(Cic. Fam. XV. 4. 6a; IG II 3/1. 3426-3428; ayrca bk. Wilcken 19702, col. 2037).
Belki de bu yzden III. Ariobarzanes tahta knn 9. ve 11. yllarnda Kappadokia
sikkelerinde Pontos simgesi olan hilal ay ve yldz motiflerini iletmitir. Nmismatlar bu durumu III. Ariobarzanesin dedesinin Pontos Kral VI. Mithradates olmasyla
aklamaktadrlar. Daha detayl bilgi iin bk. Simonetta 1961, 19; 1977, 43 vdd.
284
tarafnda yer alan Kappadokiaya ait yreleri elinde tutmakla kalmam

bir de Kappadokiann baz ksmlarnn ynetimini kendine balamtr1264. Ardndan Roma elisi Gabiniusun huzurunda kzyla I. Ariobarzanesin olunun nianlanmas erefine byk bir len dzenlemitir1265. Bylelikle, . 84 ylnda balayan ve . 81 ylna kadar yl
boyunca devam eden kinci Mithradates-Roma Sava sona ermitir1266.
Bunun zerine Mithradates, btn dikkatini Kimmeria Bosporosunda Pontos egemenliine kar ayaklanan kabileleri bastrmaya yneltti.
Bu bakmdan, . 81 ylnda, gl bir donanma ve tam donanml bir
orduyla Khersonesos Taurikada (Krm Yarmadas) yer alan Bosporosa doru yelken at1267. Blgeye intikal ettikten ksa sre sonra kendi
hakimiyetine ba kaldran kabilelere boyun edirdi ve oullarndan
Makharesi, Bosporos kral ilan etti1268. Kimmeria Bosporosu ile Kolkhis blgeleri arasnda ikamet eden kavimleri hakimiyeti altna almak ve
btn Dou Karadeniz sahillerini Pontos Krallna balamak zere
Kolkhise doru ilerlemeye balad. Ancak, gerek mevsimin ilerlemesi1269 gerekse Akhaios1270 kavimleriyle yapt savalar sebebiyle ar
kayplar verdi. Ayrca, ordunun ilerleyecei gzergah zerindeki kylerin boaltlmas Pontoslularn erzak ve levazm edinmelerini engelledi.
Btn bunlara dondurucu k geceleri, kar ve dmann kurduu tuzak1264
App. Mithr. 64; 66.

App. Mithr. 66.
1266
App. Mithr. 66. Ayn yl (. 81) Sulla uzun sren Mithradates Savalar ve
Savalar srasnda ekonomisi zayflayan Romallar adna yeni bir vergi ilan etmitir.
Bylelikle btn mttefik uluslarn ve krallarn ve sadece vergi deyen kentlerin
deil; deimez balarla kendilerini gnll olarak Romaya balayan ve savalarda
kendilerine yardmc olmalarndan ve baz erdemlerinden dolay otonom braklp
vergiden muaf tutulan baz kentlere ve krallara bundan byle vergi ykmll getirildi (App. civ. I. 102). Konuya ilikin olarak ayrca bk. Troxell 1982, 116.
1267
Mithradatesin, Krm Yarmadasnda yer alan sz konusu blgeye nasl gittii
antik kaynaklarda ak bir ekilde belirtilmemitir. Ancak Bosporosun, Pontoslular
tarafndan ele geirilmesinden sonra, kraln ordusuyla Kimmeria Bosporosu ile
Kolkhis arasnda kalan Akhaioi kavimlerinin yaad blgeyi de kendi hakimiyeti
altna almak zere bir kara seferi dzenlemi olmas (App. Mithr. 67), onun Krm
Yarmadasna deniz yoluyla geldiini kantlamaktadr.
1268
App. Mithr. 67. Ayrca bk. Shelov 1978b, 55 vdd.; 72; Saprykin 2003a, 11 vdd.
1269
. 81/80 k (McGing 1984, 136 dn. 17).
1270
Appianos (Mithr. 67; 102) ve Ammianus Marcellinusa (XXII. 8. 25) gre,
Kolkhis Blgesinin kuzeyinde yaayan Akhaioi kavimleri, Troia Savandan sonra,
eve dn yollarn kaybederek buralara yerleen Akhaioslarn (Hellenlerin) soyundan gelmekteydiler.
1265
285
lar eklenince Mithradates ordusunun te ikisini kaybetti1271. Belki de

bu yzden Mithradates, . 80 ylnda1272 Pontosa dner dnmez, elilerini Romaya gnderdi. Kuku ykl Dardanos Antlamas hkmlerinin Sulla ve Senatus tarafndan onaylanmasn ve yazl bir hale getirilmesini istedi. nk Murena gibi, Kk Asyadaki dier Romal generaller tarafndan bir daha rahatsz edilmek istemiyordu1273. Bununla
birlikte Pontos elileri Romaya vardklarnda, orada Kappadokia Kral
I. Ariobarzanesin gndermi olduu eli heyetiyle karlatlar. Kappadokia heyeti, Mithradatesin Dardanos Antlamas hkmleri uyarnca
geri ekilmesi gereken topraklar boaltmad; aksine bar zamannda
Kappadokiann baz ksmlarnn ynetimini dahi kendine balad
ynndeki ikayetlerini Sullaya iletmiti. Bu bakmdan Sulla, Pontos
elilerine sz konusu antlamann gerek kendisi gerekse Roma
Senatusu tarafndan tespit ve tasdik edilebilmesi iin, Mithradatesin
derhal Kappadokia topraklarndan ekilmesini emretti1274.
Sullann istei uyarca Kappadokia topraklarn tahliye eden Mithradates, bir sre sonra elilerini tekrar Romaya yollad1275. Fakat Pontos
1271
App. Mithr. 67.

Th. Reinach (19752, 300), D. Magie (1950, 321) ve birok modern aratrmacya
gre, sz konusu olay, . 79 ylna tarihlenmektedir. Halbuki ak bir ekilde,
Appianosun (Mithr. 67) ifadelerinden de anlalaca zere, o srada Sulla, Roma
ynetiminde halen nemli lde sz sahibidir. Bu antlamann onanmas iin,
Mithradatese kesin ve net olarak Kappadokiay brakmasn emretmitir. Bu balamda, sz konusu olay ya Sullann halen Romada dictator olduu, . 80 ylnn
Temmuz veya Austos aylarna ya da onun dictatorluktan kendi isteiyle ekildii
. 79 ylnda (Plut. Sull. XXXIV. 3; ayrca bk. Suet. Iul. LXXVII. 1; Lucan. Bel.
civ. I. 334-335; Sil. pun. XIII. 858-860; Iuv. Sat. I. 16-17; App. civ. I. 3; 103-105; II.
138; Eutr. VI. 1. 1; Oros. hist. V. 22. 1; Quint. Inst. III. 8. 53; V. 10. 71; Ampel.
XVIII. 16; Auct. Liber de Vir. ill. 75. 12) deil; ancak ve ancak . 80 ylnn geri
kalan aylarnda consul olduu dnemde gereklemi olsa gerektir. Daha detayl
bilgi iin bk. Twyman 1976, 77 vdd.; McGing 1986a, 136 dn. 17.
1273
App. Mithr. 67.
1274
App. Mithr. 67; ayrca bk. McGing 1986a, 136 dn. 17.
1275
Mithradatesi anlama koullar konusunda en ok rahatsz eden ey, Sullann
btn isteklerini yerine getirse bile kendini ve kralln tmyle Romallarn insafna brakacak olmasyd. nk daha nceki tecrbelerinden, Romallarn anlama
koullarna bal kalacann herhangi bir garantisi olmadn biliyordu. Bununla
birlikte Pontos elilerinin, Sullann szlerine ve Senatusun consultumlarna (hkmlerine) bal kalp kalmayacan sorgulamamaya dikkat etmeleri lazmd. Zira
Romallar ereflerine dkn olurlard; en azndan mzakereler srasnda!
Sullann gvenilmez karakterine ve uygulad propagandalara ilikin olarak
ayrca bk. Frier 1971, 585 vdd.; Strisino 2002, 33 vdd.
1272
286
eli heyeti, . 78 ylnn ilkbaharnda Romaya vard zaman Sullann

ksa bir sre nce lm olduunu rendiler1276. Ayrca o srada Romada yeni karklklar ba gstermiti. . 78 yl consullerinden
Marcus Aemilius Lepidus, daha Sullann salnda ona kar halk
kkrtmaya balamt. Sullann lmnden sonra ise1277, halk Sulla
aleyhine ayaklandrarak, onun onuruna resmi cenaze treni yaplmasna
engel olmak istemitir. Ancak sz konusu ekimeler Pompeiusun1278
devreye girmesiyle yatmtr. Pompeius, Romada kargaa karanlarn
kimini gzellikle, kimini ise, korkutarak yola getirmitir. Daha sonra da
Sullann cenazesini gvenli bir ekilde Romaya gndermi ve onun
onuruna grkemli devlet treninin saygyla yaplmasn salamtr1279.
Romada bu olaylar cereyan ederken, Mithradatesin elileri eitli kereler consullerle grme ve Senatusun huzuruna kma giriiminde
bulunmular; ancak her seferinde geri evrilmilerdir. Senatusun Pontos
heyetini kabulnn gereinden fazla uzamas nedeniyle elilerin sabrlar tkenmi ve sonunda hibir grme yapamadan lkelerine geri dnmek zorunda kalmlardr1280. Ancak bu durum, gerek Romallar1281
gerekse Mithradates1282 asndan kar tarafn muhtemel bir sava iin
uygun bir zaman kollad izlenimini uyandrmtr.
1276
App. Mithr. 67; ayrca bk. Plut. Sull. XXXVII. 1-4; Oros. hist. V. 22. 16.
. 138 ylnda doan Sulla, Velleius Paterculusa (II. 17. 2-3) gre, 49; Plutarkhosa (Sull. VI. 10) gre ise, 50 yandayken, . 88 ylnda consul seilmi ve .
78 ylnda 60 yandayken lmtr (App. civ. I. 105; Val. Max. IX. 3. 8). Ayrca k.
Liv. perioch. 90; Paus. I. 20. 7; IX. 33. 6; Dio Cass. LII. 17. 4; Memnon 37. 1;
Hieron. chron. 175.1.
1277
Sulla da, ayn air Alkman ve Pherekydes gibi phthiriasis=pediklos hastalna
yakalanm (Aristot. Hist. an. V. 557a; ayrca bk. Plut. Sull. XXXVI. 3-4) ve vcudu
bitler tarafndan yenilerek lmtr (Plut. Sull. XXXVII. 1-4; Auct. Liber de Vir. ill.
75. 12). Daha detayl bilgi iin bk. Rabinovich 2004, 21 vdd.
1278
Pompeius, . 78 yl consul seimlerinde Sullann dmanlarndan M. Lepidusun consul seilmesinde nemli rol oynamt (Plut. Sull. XXXIV. 4-5; ayrca bk.
Keaveney 1982a, 135). Bu bakmdan Sullayla aras alm ve Sullann vasiyetnamesinde belirtilen dostlar arasnda bir tek kendisine yer ayrlmamt (Plut. Sull.
XXXVIII. 1; Pomp. XV. 3-4).
1279
Plut. Sull. XXXVIII. 1; Pomp. XVI. 1; Liv. perioch. 90; App. civ. I. 105.
1280
App. Mithr. 67.
1281
Sall. Hist. I. 48. 8. Zaten birok Senatus yesi, bu srada zengin Pontos kralyla
savamak iin bahane aryordu (Sherwin-White 1984, 158-160; McGushin 1992,
139). Velleius Paterculusa (ii. 40. 1) gre Mithradates, Mesopotamiadaki Parthlardan baka tek otonom krald.
1282
App. Mithr. 69.
287
Mithradates, Sullann istedii her eyi yerine getirmi, hatta

Kappadokia topraklarndan bile geri ekilmi olmaksna ramen, uzun
sredir onaylanmasn bekledii Dardanos Antlamasnn tespit ve tasdik edilmesini salayamamt. Bu durumda Romallar, gene istedikleri
zaman, daha nce de yaptklar gibi, Kk Asyadaki dier krallklar
Mithradatese kar kkrtabilir ya da bizzat kendileri Pontos zerine
yryebilirlerdi. Bu yzden Mithradates, bir yandan silahlanma giriimine hz verirken, dier yandan da damad Armenia Kral II. Tigranesi1283, kendisini Roma Senatusuna ve Sullaya ikayet eden Kappadokia Kral I. Ariobarzanes zerine sefer dzenlemeye tevik ediyordu1284. Mithradatesin bu faaliyetleri, Romada onun tekrar Anadoluyu
istila etmek zere hazrland yolunda bir kanaat uyandrd. Bu bakmdan Romallar, Kk Asyadaki garnizonlarn glendirdiler ve olas
bir sava iin hazrlanmaya baladlar. Sonunda her iki taraf da dier
tarafn basknna uramaktan korkar oldu. Ancak Sullann lmnden
sonra, . 78 yl consullerinden Marcus Aemilius Lepidus tarafndan
Romada balatlan kargaa yerini yeni bir i savaa brakmt1285. Belki
de bu nedenle nc Mithradates-Roma Savann balamas be yl
gecikti. nk bu srada Roma, bir yandan Italia ve Iberiadaki kendi i
mcadelelerine bir son vermeye alrken, dier yandan da Italia ile
Kk Asya arasndaki deniz yollarnn, zellikle Bat Anadolu ile Dou
Akdeniz sahillerinin gvenliini salamaya aba gsteriyordu1286.
nk bu srada Romann Kk Asya ve Dou Akdenizle olan ticaret ve ulam yollarn kapayan korsanlar Romallara ve Kk Asya
kentlerine nemli lde zarar vermeye balamlard. zellikle Krete
Adas, Lykia, Pamphylia ve Kilikia blgelerinde konulanan korsanlar,
belirli llerde Pontos Kral Mithradates VI Eupatorun yardm ve
1283
Tigranes, Seleukos Krallnn, . ca. 114/113 ylndan . 83 ylna kadar
yaklak 30 yl sren taht kavgalar sonucunda kendini yiyip bitirmesinden yararlanm ve Armenia topraklarn byk lde geniletmiti. zellikle, . 83 ylndan itibaren, Syriadaki Seleukos Krallnn topraklarn, Kilikiann baz ksmlarn ve gerek Syria ve Palestine (Filistin) gerekse Kilikiann komu olduu blgelerin byk bir blmn Armenia kontrol altna almt (Plut. Luc. XIV. 5; XXI.
4-5; Pomp. XXVIII. 4; App. Syr. 48; 69-70; Mithr. 105; Cass. Dio XXXVI. 37. 6;
Pomp. Trog. prolog. 40=Iust. XL. 1. 2-4; 2. 1-2; Iosep. Ant. Iud. XIII. 16. 14; ayrca
bk. Diod. XL. 1 a dn. 4; Strab. XIV. 5. 2 c. 669; Manaseryan 1982, 139 vd.).
1284
App. Mithr. 67.
1285
Liv. perioch. 90; Sall. Hist. I. 48. 5-22; Plut. Pomp. XVI. 1-6; Suet. Iul. III; App.
civ. I. 107.
1286
Sall. Hist. II. 44. 7; IV. 69. 13; ayrca bk. Gnaltay 19872, 419.
288
tevikiyle Dou Akdenizde nemli bir g oluturmulard. Saylar her

geen gn daha da artyordu. Bunun nedeni ise, Romal memurlarn ve
publicanuslarn Kk Asya eyaletleri ve kentleri zerinde uygulad
yama politikasyd. Ayrca, . 85 ylnda, Sullann Kk Asya eyaletlerine ve kentlerine ykledii cezay demek zere Romal tefecilerden yksek oranda birleik faizlerle para almlard. imdi ise, publicanuslara her yl dzenli olarak dedikleri vergiler bir yana, tefecilerden
aldklar parann faizini dahi deyemeyecek durumda olan halkn btn
varlklar ikenceyle ellerinden alnyor ve geri kalan borlar iin ocuklar sata karlyordu. Bor bununla da kapanmaynca kendilerini
satyorlard. Bu yzden zavall insanlarn bir ksm bor kleliine dmekten kayor ya da ekyalarnn ya da korsanlarn yanna snyorlard1287. Bylelikle, Kk Asya kentleri ve halk canlarndan bezmi ve
tekrar Romallarn can dman olmutu. te bu ruh hali iinde birok
kent ve insan ksa sre nce kendisine ihanet ettikleri Mithradatese
gzlerini evirmi ve kurtulu iin ondan yeni bir mucize beklemeye
balamt.
Mithradates ise, Romallarn Kk Asyadaki soygunculuk, yama
siyasetinden ve Romann i ekimelerinden istifade etmeyi ihmal etmiyordu1288. Romadaki siyasal ekimeler nedeniyle vatanlarndan
kovulmu demokrat/halk parti mensuplarn himayesi altna alyor ve
Romay ypratacak her trl giriime destek veriyordu1289. Bir yandan
Kk Asyadaki Roma idaresi altndaki yerlere casuslar, Pontos propagandaclar gndererek Anadoludaki halkn ve kentlerin durumunu
yakndan takip ediyor, dier yandan da el altndan Romallara kar
Dou Akdenizde konulanan korsanlarla ibirlii yapyordu1290.
Bu srada . 78 ylnda, Armenia Kral Tigranes II Megas, byk
bir orduyla Kappadokiay yamalad. Kappadokia Krallnn bakenti
Mazakay (Kayseri) da ele geirerek, I. Ariobarzanesi beinci kez kralln terk etmek zorunda brakt. Yaklak 300.000 kiiyi esir ald. Halk
nceleri Armeniann Tac, daha sonra ise, Tigranokerta (Tigranesin
1287
Plut. Luc. XX. 1-5; App. Mithr. 63; ayrca bk. Plut. Sull. XXV. 2. Baz insanlar
artk korsanl zenginlemenin ve Romallara kar savamann bir yolu olarak
grmeye balamt. Surlar olmayan ada ve ky kentlerine, kasabalara saldryorlard. Halk yamalyor, insanlar karyorlard. Burum yle bir hal almt ki, artk
korsanlktan onursuzluk duymuyorlard; hatta n bile kazanyorlard. Krete adasnda
ya da Kilikia Blgesinde baz insanlar korsanlk yapmaktan onur duyuyorlard.
1288
1289
App. Mithr. 68; ayrca bk. Sall. Hist. I. 48. 8; Gnaltay 19872, 421.
1290
App. Mithr. 63; 92-93.
289
kenti) olarak adlandrlan bakentine g etmeye zorlad. Onlarn yardmyla Tigranokerta kentini byk lde ina etti1291. Kappadokiada
cereyan eden bu olaylar Romada endiesizce takip edildi. Halbuki,
Kk Asyada yeni bir kralln gelimesi ve glenmesi Roma iin
tehlikeli olabilirdi. Ancak bu srada Roma, btn dikkatini spanya ve
ona komu, civar yerleimleri Romallara kar ayaklandran Quintus
Sertoriusa yneltmiti1292. nk, Sertorius ksa zaman iinde ortak
alma arkadalarndan Roma benzeri 300 kiilik Senatus oluturmu1293 ve zerine gnderilen btn kuvvetleri uzun sre bertaraf etmesini bilmiti1294. Hatta Sulla tarafndan Byk (Magnus) lakab (cognomen) verilen Pompeius1295 bile, Sertorius tarafndan eitli kereler
byk yenilgilere uratlm ve bazen ans, bazen de talihinin yardmyla cann zar zor kurtarmt1296.
Bu arada Mithradates, Sulla aleyhtar Fimbriann subaylarndan yanna snan Lucius Magius ve Lucius Fanniusun1297 teklifiyle Roma ve
spanyadaki demokratik hareketi desteklemeye karar verdi. Bu bakmdan, . ca. 75 ylnda elilerini, Magius ve Fanniusla birlikte Sertori1291
Strab. XII. 2. 9 c. 539; App. Mithr. 67; ayrca bk. Quadratus 18. Armenia Kral
Tigranes II Megas bakentini ina etmek iin, byk bir ksm Kilikia Blgesinden
olmak zere on iki Hellen kentini boaltarak Tigranokertaya yerletirmiti (Strab.
XI. 14. 15 c. 532; Plut. Luc. XXVI. 1; XXIX. 2-4; Cass. Dio XXXVI. 2. 3-4).
Kilikiann Soloi yerleimi de, Tigranes tarafndan ele geirildikten sonra, kent halk
snr d edilerek Armeniann yeni kurulmakta olan bakentine Tigranokerta
srlm olsa gerektir (Plut. Pomp. XXVIII. 4; Dio XXXVI. 37. 6).
1292
Plut. Sert. VI. 3-9. 3; ayrca bk. Sall. Hist. I. 48. 8; App. civ. I. 107-108; Flor.
epit. II. 10. 1-6; Eutr. VI. 1 dn. 2; Oros. hist. V. 23. 1-15.
1293
Plut. Sert. XXIII. 4; Sert.-Eum. I. 2; App. Mithr. 68; civ. I. 108; Hisp. I. 101.
1294
Plut. Sert. IX. 2-3; XI. 4-XIII. 6; XVIII. 1-XIX. 6; XXI. 1-XXII. 7; Sall. Hist. II.
82. 1-10; Liv. perioch. 90-93; App. civ. I. 107-113; Flor. epit. II. 10. 2-6; Obseq.
Prodig. 58-60.
1295
Plin. nat. VII. 26. 95-96; Plut. Pomp. XIII. 4-5; XXIII. 1; Sert. XVIII. 2; Crass.
VII. 1; XII. 4; ayrca bk. Diod. XXXVIII/XXXIX. 10. 1; Liv. perioch. 103; Plut.
Pomp. VIII. 1-2; Plut. mor. III. 203 e: Apophtheg. Rom. 5; App. civ. I. 80; Vell. II.
32. 6; Cass. Dio XXXVII. 21. 3.
1296
Liv. perioch. 93; Plut. Sert. XVII. 2-XIX. 6; Pomp. XVIII. 3-XX. 1; App. civ. I.
110-112; Oros. hist. V. 23. 8-11; ayrca bk. Sall. Hist. I. 67. 8; 93-104; II. 75-78; 8082.
1297
Fimbriann subaylar olduu dnlen Lucius Magius ve Lucius Fanniusun
isimleri Orosius (hist. VI. 2. 12) ve Appianos (Mithr. 68)de gemektedir (ayrca bk.
Sall. Hist. II. 90-91; McGing 1986a, 137 dn. 21; McGushin 1992, 253 vdd.). Daha
detayl bilgi iin bk. Fannius: Mnzer 19582, col. 1992 vd.; Magius: Mnzer 19652,
col. 439; Nicolet 1966a, 938 dn. 1-3; Gabba 1976, 113 dn. 317-320.
290
usa gnderdi1298. Pontos eli heyeti Sertoriusu, spanyada oluturmu

olduklar Senatusun nnde verek, Pontos kralnn kendilerini resmen
tandn ve onlarla mttefik olmak istediini bildirdi. Sertoriusu ikinci
bir Hannibala, Mithradatesi ise, ikinci bir Pyrrhosa benzeten eli1299
Romallarn batdan, generallerin en yeteneklisi Sertoriusun; doudan,
Romallara kar savaan krallarn en by Mithradatesin saldrlarna kar koyamayacaklarn dile getirdi. Ayrca Pontos kralnn Sertoriusa Romallara kar savamak zere gemi ve para yardm yapmaya
hazr olduunu bildirdi. Buna mukabil Mithradatesin, kendisinden sadece szl olarak!, Roma adna Anadoluyu Pontos kralna terk etmesini rica ettiini syledi1300. Kraln teklifi Senatus yeleri tarafndan
olumlu karlanrken1301 Sertorius, Romann Anadoludaki Asia Minor
ve Ciliciadaki topraklarn brakamayacan syledi. Sz konusu blgelerin terkine raz olduu takdirde, Romallarn meru hkmeti olduu
yolundaki davasna ihanet etmi olacan ifade etti. nk, Mithradates, Fimbriaya kar yapt savalar ve Sullayla yapt Dardanos
Antlamas uyarnca Kk Asyay terk etmiti. Bu bakmdan eyaletin
tekrar Pontoslulara verilmesi dnlemezdi. Bununla birlikte Bithynia,
Kappadokia, Galatia ve Paphlagonia gibi yresel krallar tarafndan ynetilen blgeler Pontos kralna verilebilirdi1302.
Mithradatesin umduundan ok daha nce; ay gibi ksa sre
iinde Pontosa dnen eliler1303, Sertoriusun bu szlerini Mithradatese
1298
Plut. Sert. XXIII. 1-2; App. Mithr. 68; 112; 119; Oros. hist. VI. 2. 12; ayrca bk.
Cic. Leg. Man. IV. 9-10; XVI. 46; Mur. XV. 32; Sall. Hist. II. 91. Ciceroya (Verr.
II. (1) 34. 87) gre, Romann Cilicia quaestoru Verres, Miletoslularn kendisine
elik etmek zere verdikleri gzel bir gemiyi, o sralar Myndos Adasnda bulunan
ve Roma Senatusu tarafndan dman ilan edilen Lucius Magius ve Lucius Rabiusa (Fannius) satmtr. Magius ve Fannius ise, sz konusu gemiyle Pontosa gitmiler ve Mithradatesin Sertoriusa gndermek zere oluturduu eli heyetini Sinopeden alarak spanyann Dianion kentine gtrmlerdir. Konuya ilikin olarak
ayrca bk. Spann 1987, 100 dn. 45-46; McGushin 1992, 253 vdd.; Souza 1999, 133
dn. 168; 154.
1299
Plut. Sert. XXIII. 2.
1300
Plut. Sert. XXIII. 2-3; App. Mithr. 68; ayrca bk. Cic. Leg. Man. IV. 9-10; Flor.
epit. I. 40. 4-5.
1301
Plut. Sert. XXIII. 4. Appianos (Mithr. 68)de ise, Sertoriusun, Mithradatesin
btn Anadolunun Asia, Bithynia, Paphlagonia, Kappadokia ve Galatiann Pontos hakimiyeti altna verilmesi teklifini kabul ettiini belirtir. Konuya ilikin olarak
ayrca bk. Gelzer 1932, col. 1129 vdd.; col. 1134 vdd.
1302
Plut. Sert. XXIII. 4-5.
1303
Sall. Hist. II. 91=Arus. 463. 6.
291
ilettikleri zaman kraln aknln gizleyemeyerek arkadalarna yle

dedii rivayet edilir1304:
Eer imdi, Sertorius, Atlantik Okyanusu kysna srldkten
sonra, bizlerin krall iin snrlar koyuyorsa ve Asyay ele geirmeye teebbs edenlere kar sava ama tehdidinde bulunuyorsa; Palatinus Tepesinde oturmu olsayd, o zaman ne eit
anlama koullar tayin edecekti?.
Ancak Mithradates, . ca. 75/74 ylnda, Romayla olas bir savann
kanlmaz olduunu grm olsa gerektir ki1305; Sertoriusun antlama
teklifini kabul etti1306. Sertoriusa 3.000 talanta ve 40 gemi gnderdi1307.
Buna karlk Sertorius anlamay onaylamak amacyla en nemli komutanlarndan tek gzl1308 Marcus Mariusu1309 bir grup askerle Romann
Kk Asya proconsul sfatyla Mithradatese yollad1310.
2. Cilicia Eyaletindeki Korsanlk ve Haydutluk Faaliyetleri

(. 80-. 74)
Dardanos Antlamasndan sonra, Sulla, Cilicia Eyaletinin snrlarn
Kilikia Trakheia kylarndan balayarak Pamphylia ile Pisidiay da
iine alacak ekilde Phrygia ve Lykaoniaya doru kuzey ynnde geniletmiti. Bununla birlikte zellikle Birinci ve kinci MithradatesRoma Savalar srasnda (. 89-81) iyice glenen korsanlar ve
1304
Plut. Sert. XXIV. 1.

Sall. Hist. IV. 69. 13; App. Mithr. 69; ayrca bk. Raditsa 1969, 204 vdd.
1306
Cic. Mur. XV. 32; Liv. perioch. 93.
1307
Plut. Sert. XXIV. 2-3. Florus (epit. II. 10. 4)de ise, yanlarak Sertoriusun Pontos halkna ve Mithradatese, Romallara kar savamak zere bir filo gndererek
yardmda bulunduunu iddia etmitir. Mithradates ile Sertoriusun arasndaki yaknlamaya ilikin olarak ayrca bk. Sall. Hist. I. 48. 8; II. 76; Berve 1929, 202 vdd.;
Scardigli 1971, 252 vdd.; McGushin 1992, 240.
1308
Africa 1970, 528 dn. 3. Geri Sertoriusun kendisi de tek gzlyd. . ca.
91/90 ylnda Roma ile mttefikleri arasndaki i savalar srasnda Marsi kabilesine
kar savarken tek gzn kaybetmiti (Plut. Sert. IV. 2).
1309
Plutarkhos (Luc. VIII. 5; XII. 5; Sert. XXIV. 3) ve Orosius (hist. VI. 2. 12)a
gre, Kk Asyaya gnderilen generalin ad Marcus Mariustur. Appianos (Mithr.
68; 70; 76-77)de ise, Mithradatesin yanna yollanm olan generalin ismi Marcus
Varius olarak gemektedir. Ayrca Sertorius, Variusun yanna yardmclar olarak
Lucius Magius ve Lucius Fanniusu atamtr. Bylelikle Mithradates, sz konusu
komutanlarn ve askerlerin desteiyle Kk Asyadaki Romallara kar nc
Mithradates-Roma Savana balamtr (App. Mithr. 68).
1310
Plut. Sert. XXIV. 3-4; App. Mithr. 68; ayrca bk. Liv. perioch. 93; Oros. hist.
VI. 2. 12.
1305
292
Tauroslarn her iki yakasndaki dalk blgelerde yaayan haydutlar,

Dou Akdenizde Romallar asndan srekli bir huzursuzluk kayna
olmulard. Sullann komutanlarnn ve valilerinin btn nlemlerine
karn, daha da glenen korsanlar, Sullann dictatorluu boyunca (.
82-79), gerek Kk Asya sahillerindeki ky kentleri ve adalar gerekse
Romallar asndan sorun yaratmaya devam etmilerdi1311.
Romallar asndan nemli gelir kayna olan ve Kk Asya ticaretinde etkin konuma sahip belli bal limanlar korsanlar tarafndan tehdit
edilmeye ve yamalanmaya balamt. Bu bakmdan Romallar, sz
konusu blgeleri korsan ve haydutlardan temizlemek zere, . 80 ylnda Gnaeus Cornelius Dolabella ve onun legatus pro-quaestoresi
Gaius Verresi grevlendirdiler1312. Bununla birlikte Dolabella1313 ve
zellikle Verres1314, . 80-78 yllar arasnda Kilikia Trakheia, Lykia ve
Pamphylia sahillerinde korsanlar ortaya karmak bahanesiyle birok
kenti ve kutsal tapna soyarak yre halknn Romallardan nefret etmesine neden oldular. Bu bakmdan Kk Asyadaki kanun kaaklar;
sulular ve kentlerindeki siyasal ekimelerin kurban olan kiiler kadar,
blgelerindeki publicanuslarn; Dolabella ve Verres gibi Roma yneticilerinin zulmnden kaan kiiler ya korsanlara snmaya ya da haydut1311
Mommsen 19303, IV 41; zsait 1982, 309. Bu srada korsan saldrlar o boyutlara ulamt ki, . 80-79 ylnda Sullann komutanlarndan Asia proconsul
Gaius Cladius Nero, Mysia kentlerini korsanlara kar savunduu iin yre kentleri
tarafndan onurlandrlmt (IGR IV 196=OGIS 443; IGSK Ilion no 73). Daha detayl bilgi iin bk. Ormerod 1924, 206; Souza 1999, 123 vd.
1312
Cic. Verr. II. (1) 16. 43; daha detayl bilgi iin bk. Broughton 1952, II 81.
Kilikia Blgesinde yaam biimine dnm olan korsanlk (Diog. Laert. IX. 83)
ve ekyalk yznden komu blgelerdeki kentler ve krsal alanlarnda, baskn korkusu hep gndemde kalrd. Bu nedenle . 80 tarihinden itibaren Roma, Cilicia
Eyaletinin banda dzenli olarak bir vali bulundurmaya balamtr. Konuya ilikin
olarak ayrca bk. Gruen 1966b, 395; Sherwin-White 1976; 10 vd.; 1984 152 vdd.;
Arslan 2003a, 100 vd.
1313
Dolabellann Milyas, Lykia, Pamphylia, Pisidia, ve Phrygiada yapt yasa d
iler iin bk. Cic. Verr. II. (1) 38. 95-96; ayrca bk. Iuv. Sat. VIII. 98-108.
1314
Cicero (Verr. II. (1). 20. 53-54)de Verresin, Aspendostan almadk tek bir
gzel heykel brakmadn, Pergedeki Artemis Tapnann ise, btn altnlarn
gasp ettiini dile getirmektedir. Daha detayl bilgi iin bk. Cic. Verr. II. (1) 21. 5657; ayrca bk. Cic. Verr. II. (1) 16. 42-23. 61; 27. 71-30. 77; Iuv. Sat. VIII. 98-108.
zel konutlar, kamuya ait antlar, zenginliklerin ve sanat eserlerinin topland
tapnaklar soyup soana eviren Verres, Ciceronun sylevlerinde alak olduu
kadar zalim, merhametsiz olduu kadar agzl, ehvete dkn olduu kadar korkak, iren olduu kadar aalk olarak betimleniyor ve Romann yz karas yneticilerinden biri olduu ileri srlyordu.
293
lara katlmaya baladlar. Romallarn ktlklerine maruz kalmaktansa,

ktlk etmeyi yelediler ve bunun iin kara yerine denizi setiler. yle
ki, asil ve iyi yetimi insanlar bile korsan oldular. nk korsanlk artk
hibir suretle erefsiz bir meslek ve hrszlk kabul edilmiyor; bilakis
hret, eref ve servet salyordu. Bu bakmdan korsanlar artk hrsz
adn kmsyor ve ele geirdikleri mallara vurgunla elde ettikleri
sava ganimeti adn veriyorlard. Kendi amalarna gre alan zanaatkarlar vard ve onlara srekli olarak kereste, bronz ve demir gibi malzemeler getiriyorlard. Korsanlar yetenekli ustalar tarafndan yaplan
hafif ve bordalar suya yakn tekneleri sayesinde srat ve donanm bakmndan Roma donanma gemilerinden her bakmdan stnd. Korsan
mrettebat, tecrbeli denizciler, iyi krek eken salam tayfalar, yn
bulmakta usta dmencilerden oluuyor; ayrca yetenekli ve cesur kaptanlar tarafndan ynetiliyorlard. Yaptklar vurgunlardan elde ettikleri
kazanlar sayesinde korsanlar kaliteli olduu kadar son derece kymetli
gemi malzemesi kullanyorlard. Yaldzl ve ilemeli kumatan yaplma
ince yelkenleri, mor renkte tenteleri ve hatta bazen gsterite arya
kaarak gm kapl krekleri ve narin eyalarla denmi kamaralaryla denizleri ve liman kentlerini haraca kesiyorlard1315.
Korsanlardan bazlar artk yaam biimlerini deitirmeyi dnyorlard. Kendilerini imdi krallar, derebeyleri ve gl ordular gibi
gryorlar ve eer birleirlerse yenilmez olacaklarna inanyorlard. Her
tr silah yapyorlard ve en nemli snaklar, ortak demir atma ve
kamp kurma yeri olarak setikleri, Kilikiann Dalk diye adlandrlan
(Kilikia Trakheia1316) yresiydi. Blge doal olarak, kara ve deniz bakmndan korsanla ok uygundu. Bu, karada dalarn yksek oluu ve
zerlerinde geni yaylalara ve meralara sahip bamszlklarna dkn
kabilelerin ikamet etmesinden, gemi yapmnda kullanlan kerestenin
varlndan ve ayn zamanda limanlarn, kalelerin ve gizli yerlerin oluundand. Bu toporafyada korsanlar kk kaleler, limanlar, gzlem ve
iaret kuleleri ina etmilerdi. Ayrca ssz adalar ve baka barnaklar
vard. Bu bakmdan zellikle Kilikiann dik yamal, limansz ve yksek dalar arasnda kalan bu ksm korsanlarn bir araya geldikleri en
nemli s halini ald1317.
1315
Plut. Pomp. XXIV. 2-4; App. Mithr. 92.

Strabona (XIV. 5. 1 c. 668) gre, sz konusu yre Trakheiotis olarak da adlandrlr ve orada oturanlara da Trakheiotlar denirdi.
1317
Strab. XIV. 5. 3 c. 669; 6 c. 671; Plut. Pomp. XXIV. 3; App. Mithr. 92.
1316
294
Bylece korsanlar ksa srede Kk Asyann dou sahillerinde politik bir g haline geldiler. Kilikia ve Dou Lykia kylarna konulandrdklar tersanelerde gemi yapmna baladlar ve sahil kentlerini haraca baladlar. Ayrca Hellas, Kk Asya ve Ege Adalarndaki birok
zengin kenti ve tapna soydular. Hatta Dou Lykiada, Zeniketes adl
bir korsan Tauros (Toros) Dalarnn yamalarnda, Olympos kentinde
kendini kral ilan etti1318. Korykos, Phaselis ve Pamphyliann birok
kentini hakimiyeti altna ald1319. Bu bakmdan Senatus, . 79 yl
consullerinden Publius Servilius Vatiay1320 Dou Lykia, Pamphylia,
Pisidia ve Lykaonia blgelerini Roma kontrol altna almak ve her geen gn biraz daha glenen Dou Akdenizdeki korsanlk ve haydutluk
faaliyetlerine bir son vermek amacyla Cilicia1321 proconsullne
atad1322. Bylelikle Servilius, . 78 ylnn baharnda1323 says kesin
1318
Zeniketesin kral unvanna ilikin bir yazt, Epeirosun Dodona kentindeki kehanet merkezine adad bir strigilis (ya temizleyicisi) zerinde bulunmutur. Daha
detayl bilgi ve literatr iin bk. Peek 1978, 247-248.
1319
Strab. XIV. 5. 7 c. 671; ayrca bk. App. Mithr. 92.
1320
Liv. perioch. 90; 93; Frontin. strat. IV. 5. 1; Plut. Pomp. XIV. 5; App. civ. I.
103; Val. Max. VIII. 5. 6; ayrca bk. Badian 1961b, 254; Evans 1983, 524 dn. 44.
1321
Romann Gney Anadolu sahillerinde yer alan bu eyaleti her ne kadar Cilicia
olarak adlandrlsa da, . 78 ylnda Cilicia Blgesinde ya ok snrl ya da
hibir toprak parasna sahip deildi (Magie 1950, 285 dn. 15; Souza 1999, 128).
nk o sralar Kilikia Trakheia (Dalk Kilikia) korsanlarn; Kilikia Pedias (Ovalk
Kilikia) ise, Armenia Kral II. Tigranesin egemenlii altndayd (Sherwin-White
1994, 232). Cilicia proconsullerinin sorumluluk alan, ancak Pamphylia, Milyas ve
belki Pisidiann gney yreleriyle snrlyd. yle ki, Cicero . 80 yl Cilicia
Valisi Dolabella (Verr. II. (1) 16. 43) ve onun legatusu Verresin (Verr. I. (1) 4. 11)
Kk Asyadaki (Verr. I. (1) 1. 2; 4. 11; II. (1) 20. 52; 22. 59-60; 31. 78-35. 90; 37.
93; II (3) 3. 6; II. (5) 49. 127) hrszlklarndan ve soygunlarndan bahsederken
ounlukla Pamphylia (Verr. I. (1) 1. 2; 4. 11; II. (1) 20. 53-54; 22. 60; 37. 93; 38.
95; 59. 154; II. (3) 3. 6; 21. 54; II. (4) 32. 71; II (5) 72. 185), bazen Milyas (Verr. II.
(1) 38. 95-96) ile Pisidia (Verr. II. (1) 38. 95) ve sz konusu yrelere komu blgeleri Lycia, Phrygia, (Verr. II. (1) 38. 95; 59. 154) saymaktadr. Bunlar arasnda
Ciliciann ismi; ancak bir kere (Cic. In. Q. Ceac. 6) gemektedir. Ayrca bk. Fest.
Brev. XI str. 1; XII str. 10-14. Bununla birlikte Kk Asyann gney sahillerinde
yaayan insanlar genellikle Kilikial olarak adlandrlmaktayd (Keyser 1997, 65; 69
vd.). Konuya ilikin olarak ayrca bk. Syme 1939, 299 vdd.
1322
Liv. perioch. 90; 93; Sall. Hist. I. 115; II. 87; Cic. Verr. II. (1) 16. 43; Suet. Iul.
III; Eutr. VI. 3; Fest. Brev. XI str. 1-2; XII str. 10-12; ayrca bk. Cic. leg. agr. I. fr.
3; Oros. hist. V. 23. 1; 21-22; Amm. Marc. XIV. 8. 4; Priscian. Inst. III. 64. 19.
1323
Serviliusun Romay, . 78 ylnda Sulla daha hayattayken terk ettii bilinmektedir. nk Suetoniusun (Iul. III) konuya ilikin ifadelerinde aka belirtildii
zere Serviliusun seferine Sulla rejimine dman olan Caesar da katlmtr. Ancak,
295
olarak bilinmeyen; fakat ar ve iyi silahlandrlm gemilerden oluan

bir donanma1324 ve emrine verilen be legioyla1325 Kilikiaya1326 geldi.
Bu srada baz Pamphylia kentleri korsanlar tarafndan igal edilmemi olmakla birlikte, bazlar onlarla youn bir ibirlii iindeydi.
Pamphyliallar Kilikial korsanlara1327 yardm ve yataklk ediyor ve
onlarn yasad eylemlerine gz yumuyorlard. nk Kilikiallarn
birok zelliklerini paylaan Pamphyliallar; ne korsanlk yapmaktan
ekinirler, ne de kendileri Tauroslarn gney yamalarnda yerlemi
olduklar halde, snrdaki insanlarn bar halinde yaamasna izin verirlerdi1328. Sideliler, belki kendileri de korsanlk yaptklarndan, kentlerinin limanlarnda ve agoralarnda korsanlarn, ganimetlerini pazarlamasna izin veriyorlard. Korsanlarn kardklar ve kle olarak sattklar
insanlarn hr olduunu bile bile onlar ak arttrmayla satyorlard.
Limanlarn korsanlara ayor ve tersanelerinde korsan tekneleri ina
ediyorlard1329. Strabonun Side hakkndaki bu ifadelerine ramen,
Serviliusla birlikte Kilikiadayken Sullann lm haberini alm ve acilen Romaya

dnmtr. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Sall. Hist. I. 115-119; Ormerod 1922,
38 dn. 4; Magie 1950, 287 dn. 17; Ridley 2000, 228 vd.
Caesar haricinde Kilikia Seferine katlan Romal yksek rtbeli subaylarn kimler olduu bilinmemektedir. Sadece Ciceroya (Flacc. II. 5-III. 6; XL. 100) gre, Lucius Valerius Flaccus, Serviliusun korsan seferinde tribunus olarak hizmet etmitir.
1324
Flor. epit. I. 41. 4. Daha detayl bilgi iin bk. Souza 1999, 128 vd.
1325
Brunt 1971a, 452; Sherwin-White 1984, 154; 157 dn. 33; 1994, 232. Servilius,
Romadan gelirken getirdii askerlerle nce Ciliciadaki legiolarla birleti; daha
sonra da belki de Asia Eyaletinden de yardm alarak be legioluk kapsaml bir
ordu meydana getirdi. Serviliusun elindeki legio says iin ayrca bk. Kallet-Marx
1995, 295 vd. dn. 11; Souza 1999, 128.
1326
Serviliusun Kk Asyada karaya kt yer, Kilikia olarak adlandrlmakla
birlikte, gerekte Pamphylia sahili olsa gerektir. nk Kilikia Trakheia Blgesi o
sralar Kilikial korsanlarn ana ssyd ve onlarn hakimiyeti altndayd. Konuya
ilikin olarak ayrca bk. Eutr. VI. 3; Sherwin-White 1994, 232.
1327
Kilikiallar korsanla baylrlard (Diog. Laert. IX. 83).
1328
Strab. XII. 7. 2 c. 570.
1329
Strab. XIV. 3. 2 c. 664. Sidelilerin yaptklar kt iler arasnda bulunan, korsanlarla ticaret yapmalar ve onlara limanlarn amalar, sadece kolay kle elde ettikleri iin deildi; tutsak ihracat onlara mal bakmndan zengin ve geni olan agoralarnda yaptklar ticaretten daha ok kar saladndan, onlara her eyden daha
ekici geliyordu. Zira korsanlarn denizlerden elde ettii ganimetler Side pazarlarnda alc buluyordu. Bylelikle Side ksa zaman iinde Akdenizin en nemli pazar
yerlerinden biri haline geldi ve hem korsanlarn hem de tccarlarn urak yeri oldu.
296
Servilius blgeye intikal ettikten sonra bile, her nedense kent Romallar
tarafndan herhangi bir ekilde cezalandrlmamtr1330.
Servilius, Kk Asyaya geldiinde ie ncelikle Zeniketesin kontrolndeki Attaleia1331 gibi korsanlar destekleyen ve onlarla ibirlii
iinde olan Bat Pamphylia kentlerini acmaszca cezalandrmakla balad1332. Sonra ar ve iyi donanml gemileriyle korsanlarn hafif ve
yakalanmas zor teknelerini ele geirdi. Dou Lykia ve Pamphylia sahillerini korsanlardan arndrd ve onlarn ikamet ettikleri gl kentleri
ykt1333. Dou Lykiann nemli liman kentlerinden Phaselis1334 ve
Korykosu1335 denizden ve karadan muhasara altna alarak zapt etti.
Ardndan Tauros Dalarnn yamalarndaki Olympos Dayla ayn
ad tayan, Lykiadaki korsanlarn kral Zeniketesin mstahkem kentini1336 abluka altna ald1337. Uzun sren bir kuatmadan sonra, kent ve
1330
Sidelilerin Serviliusun seferi srasnda Romallar tarafndan cezalandrlmamas, Pamphyliann en nemli iki liman kentinden biri olan Sidenin, . 85 ylnda
Sullann legatusu Lucullusa, Mithradatese kar savamak zere gemi ve erzak
tedarik etmi olmasyla aklanabilir. Belki de bu yzden, Appianos (Mithr. 56)da,
Pamphyliay Lucullusa yardm eden blgeler arasnda saymaktadr. Side, . 67
ylndaki Pompeiusun korsan seferi srasnda Pompeiusla iyi ilikiler iindedir.
Ayrca Pompeiusu bu seferden sonra, tanrsal onurlarla ereflendirmi ve onu kentin
patronu ve hayrhah ilan etmitir (Bean 1965, 141 no 101, Eilers 2002, 29 dn. 37;
261). yle ki, Sidelilerin otonomilerini koruduklar, . 36 ylna kadar devam eden
bamsz gm sikke darplaryla sabittir (BMC Lycia 146 vdd. no 20- lev. XXVIXXIX; Bosch 1957, 42 vd. dn. 155). Benzer biimde Pamphyliann dier liman
Attaleia ise, gerek Lucullusa yardm etmemesi gerekse korsanlarn kontrol altnda
olmasndan dolay (Strab. XIV. 5. 7 c. 671), Servilius tarafndan ele geirilerek cezalandrlm ve Pompeius zamannda topraklar ager publicus ilan edilerek satlm
olsa gerektir (Cic. leg. agr. I. 5; II. 50). Daha detayl bilgi iin bk. Ormerod 1922, 36.
1331
Cic. leg. agr. I. 5; II. 50.
1332
Strab. XIV. 5. 7 c. 671; ayrca bk. Cic.; Verr. II. (4) 10. 21; leg. agr. I. 5; II.
50; Ormerod 1922, 36.
1333
Liv. perioch. 93; Eutr. VI. 3; Oros. hist. V. 23. 21-22; Flor. epit. I. 41. 5-6;
ayrca bk. Sall. Hist. I. 116=Servius Aen. I. 420; McGushin 1992, 182; Keyser
1997, 74 vd.
1334
Cic. leg. agr. II. 50; Verr. II. (4) 10. 21; Sall. Hist. I. 117=Priscian. Inst. III.
64. 19; Strab. XIV. 5. 7 c. 671; Flor epit. I. 41. 5. Eutr. VI. 3; Oros. hist. V. 23. 22.
1335
Sall. Hist. I. 118-119; Strab. XIV. 5. 7 c. 671; Eutr. VI. 3; Oros. hist. V. 23.
22. Dou Lykiada, Olympos ile Phaselis arasnda yer alan Korykosun lokalizasyonuna ilikin tartmalar ve neriler iin ayrca bk. Keyser 1997, 64 vdd.;
Adak 2004, 27 vdd.
1336
Sall. Hist. I. 117=Priscian. Inst. III. 64. 19. Plutarkhosa (Pomp. XXIV. 5)
gre, korsanlar Olymposta bir araya gelerek gizli, kutsal ayinler yapyor ve festi-
297
kale dt. Fakat Zeniketes, Romallarn eline dmektense kendisini

ailesiyle birlikte atee verdi1338. Her adan gl, zengin ve ok eski bir
kent olan Olymposun dmesiyle1339 Servilius, Dou Lykia ve Bat
Pamphylia blgelerinde Zeniketese ait olan ve onu destekleyen btn
yerleimleri ele geirmi oldu1340.
Bunun zerine Servilius, Kilikial korsanlarla onlarn Tauroslarn
her iki yakasnda kurduklar kaleler ve blgede haydutluk yaparak huzursuzluk kayna olan kavimler zerine yrd1341. Korsanlarla yapt
deniz savalarnda tam donanml ar gemileri vastasyla stn geldi ve
onlar Kilikia sularndan kovdu1342. Romallar sonunda, korsanlarn
karadaki slerini yok etmenin zorunluluunu kavradlar. Bu yzden
Servilius korsanlarn ana ss Kilikia Trakheia sahilleri boyunca korsanlara ait olan kalelerin ounu ykt1343. Daha sonra da blgenin hinterlandndaki kabilelere kar seferler dzenledi. Bununla da yetinmeyen
Servilius, Tauros Dalarnn kuzeyinde Lykaonia Blgesinde yer alan
Isaurike yresine yneldi. nk, sz konusu yrede ayn ismi tayan
ve kendilerine tabi birok kye sahip, birine vetus=eski, dierine ise,
nova=yeni Isaura denen; Isauriallarn iyi tahkim edilmi iki mstahkem yerleimi bulunuyordu. Her iki yerleim de haydut yatayd ve
gerek civar kentler gerekse Romallar iin devaml huzursuzluk kay-
valler dzenliyorlard. Korsanlar tarafndan tapnm gren dinlerden dou orijinli

Mithras klt antika boyunca devam etmitir.
1337
Strabona (XIV. 5. 7 c. 671) gre, korsan kraln tahkimli kalesinin yer ald
Olympos Dandan btn Lykia, Pamphylia, Pisidia ve Milyas grlebilmekteydi.
1338
Strab. XIV. 5. 7 c. 671.
1339
Cic. Verr. II. (2) 21. 56; Sall. Hist. I. 115-119; Strab. XIV. 5. 7 c. 671; Flor.
epit. I. 41. 5; ayrca bk. Strab. XIV. 3. 3 c. 665; Oros. hist. V. 23. 22.
1340
Cic. leg. agr. I. 5; II. 50; Sall. Hist. I. 115-119; Strab. XIV. 5. 7 c. 671; Eutr.
VI. 3; ayrca bk. Oros. hist. V. 23. 21-22.
1341
Gney Anadolu sahillerinden balayarak faaliyette bulunan korsanlar zellikle
Tauros Dalarnn kollarnda istinat noktalarna sahiptiler. Herhangi bir tehlikede
ve kt hava koullarnda buradaki dalara kayor ve snyorlard (Marti 1989,
310). Ayrca bk. Arslan 2003a, 102 vdd.
1342
Liv. perioch. 90; Flor. epit. I. 41. 5-6; Amm. Marc. XIV. 8. 4; ayrca bk. Vell. II.
39. 2.
1343
Strab. XII. 6. 2 c. 569; Flor. epit. I. 41. 5; Konuya ilikin olarak ayrca bk. Liv.
perioch. 90; 93; Vell. II. 39. 2; Eutr. VI. 3; Oros. hist. V. 23. 21; Fest. Brev. XII
str. 11-14; Daha detayl bilgi ve tartmalar iin ise bk. Ormerod 1922, 37;
Magie 1950, 288 vd. dn. 22.
298
naydlar1344. Servilius nce onlar Romallarn hakimiyetini kabul

etmeye zorlad. Isauriallarn direnmesi zerine Tauroslar aarak
Lykaoniaya girdi1345. ok etin geen savalardan sonra, Isauria halkn
yendii ve kentlerini ele geirdii iin, kazand zaferden dolay
Isauricus Isauria fatihi unvann ald1346. Fakat bununla da yetinmeyen
Servilius, dn yolunda ise, Isauriann kuzeybatsnda yer alan Pisidia
Blgesinin1347 bir yresi olan Oroanda ve yerleri henz bilinmeyen
Aperensis ve Gedusanus dolaylarna1348 sefer dzenleyerek oralar da
Roma hakimiyetine katt1349.
st ste kazand deniz ve kara savalarndan sonra, nceleri sadece
Romallarn snrl sayda gemi ve asker bulundurduklar Cilicia Eyaletini, btn Bat Tauroslar Kilikia Trakheia, Pamphylia sahillerini,
Pisidia ve Lykaoniann baz yrelerini iine alacak ekilde geniletti.
Korsanlar bahane ederek Kilikiada bir donanma ss kurdu. Ayrca
Romann bu blgeden Kk Asyann i blgelerine doru yapabilecei bir sefer iin askeri bir yol ve gvenlik a oluturdu. Bylelikle
Romallar iin Kilikia zerinden Lykaoniaya ve Kappadokiann gne-
1344
Strab. XII. 6. 2 c. 569; ayrca bk. Amm. Marc. XIV. 8. 4.

Bylelikle Servilius, Tauroslarn zerine ve arka ksmlarna sefer yapan ilk
Romal general oldu (Eutr. VI. 3; Oros. hist. V. 23. 22). Ayrca bk. Fest. Brev. XII
str. 12-14.
1346
Liv. perioch. 93; Strab. XII. 6. 2 c. 568; XIV. 3. 3 c. 665; Flor. epit. I. 41. 5;
Frontin. strat. III. 7. 1; Eutr. VI. 3; Oros. hist. V. 23. 22; Fest. Brev. XII str. 13-14;
CIL I2 741; ayrca bk. Vell. II. 39. 2; Val. Max. VIII. 5. 6; Ovid. Fast. I. 593; Ampel.
XXIII. 1; Ormerod 1922, 44 vdd.; Hall 1973, 568 vdd.; Keyser 1997, 68 vdd.
1347
Fest. Brev. XI str. 1-2; XII str. 11-14.
1348
Bu yrelerde yaayan insanlarn kimlikleri bilinmemekle birlikte, Karalitis
(Karalis, Beyehir) Glnn dousunda, Mistia (daha ge dnemlerdeki ekli Misthion) ve Pappa (daha sonraki ad Tiberiopolis) isimli kasabalarda ikamet ettikleri
dnlebilir (Ptol. geogr. V. 4. 12). Pappa, bugnk Yunuslar kasabas (IGR III
1468-1469) ve Mistia (veya Misthion) ise, Beyehir Glnn gneydou kesinde,
mstahkem bir kent olarak kabul edilmektedir (muhtemelen bugnk Beyehirin
dousundaki Kale Da). Konuya ilikin olarak bk. Hall 1959, 119-24. Oroandann
yeri ise, tam olarak bilinmemekle birlikte, bugnk Seydiehir dolaylarnda aranmaldr. nk Oroandallar, . 189 ylnda Roma consul Manius Vulsonun Galatlar cezalandrmak zere Pisidia zerinden Galatiaya doru ilerledii srada, ona
200 talanta hara vererek kentlerini kurtarmlard (Liv. XXXVIII. 18. 2; 19. 1;
Polyb. XXI. 42. (46). 2). Konuya ilikin olarak ayrca bk. Plin. nat. V. 23-24. 94; 43.
147; IGR III 309; Ormerod 1922, 47 vd. dn. 3-6; Magie 1950, 290 dn. 25; Keyser
1997, 65 vd.; Arslan 2000a, 100 dn. 389.
1349
Cic. leg. agr. II. 50.
1345
299
yine; oradan da Pontosa kadar giden gvenli bir yol alm oldu1350. Bu
bakmdan Kilikia, Kk Asyadaki Roma hakimiyetinin balca geit
yeri; Kilikia valisi ise, Kappadokiann muhafz1351 ve Romann Armenia ya da Pontosa kar yapaca herhangi bir hareketin komutan haline
geldi1352. Bylelikle Servilius, . 78-74 yllar arasnda be yl iinde
quinquennium1353 blgeyi belirli lde korsanlardan ve haydutlardan
temizleyerek Kilikiay Romann Kk Asyadaki stratejik adan
nemli eyaletlerinden biri haline getirdi1354.
Publius Servilius, . ca. 74 ylnda Romaya dnerek grkemli bir
triumphus dzenledi1355. Ele geirdii kentlerdeki heykelleri ve deerli
eyalar Romadaki zafer geidinde sergiledi1356. O zamana kadar hibir
Romal kumandann yapamadn yaparak tutsak korsanlar zincire
vurarak zafer alaynda tehir etti. Bu bakmdan, o Italiaya ayak bastk1350
Roma mparatorluk Dneminde gelitirilerek kullanlan bu yol itineraries (yry yollar askeri) olarak adlandrlm olup Pamphyliann Side kentinden balayp, Pappa (Yunuslar Kasabas) zerinden Ikoniona (Konya) ulayordu (SherwinWhite 1984, 155 vdd.; 1994, 233 dn. 2). Ayrca bk. Kallet-Marx 1995, 296 dn. 16.
Yukarda sz edilen askeri yola ilikin olarak ayrca bk. Oros. hist. V. 23. 22;
Eutr. VI. 3; Fest. Brev. XI str. 1-XII str. 14; Keyser 1997, 76 dn. 61.
1351
. ca. 95/94 ylnda Sullann Cilicia praetorluu zamannda balayan bu durum (Liv. perioch. 70 dn. 4; Plut. Sull. V. 3; Auct. Liber de Vir. ill. 75. 4), . 51-50
ylnda Ciceronun Cilicia valilii srasnda da devam etmitir (Cic. Att. V. 18; 20;
Fam. II. 17. 7; XV. 2. 1; 4. 4).
1352
Konuya ilikin olarak bk. Sall. Hist. II. 44. 7; Plut. Luc. VI. 1.
1353
Cic. Verr. II. (3) 90. 211. Bununla birlikte ge dnem tarihilerinden Eutropius
(VI. 3) ve Orosiusa (hist. V. 23) gre, Serviliusun seferi, . 78-75 yllar arasnda
gerekleti ve yl triennium srd. Livius (perioch. 90)da, Serviliusun
Kilikiaya gnderilmesini, . ca. 79/78 ylna; (perioch. 93)te ise, Kilikiay ve
Isauriallar Roma boyunduruuna alarak korsanlarn birok kentini ele geirmesini
. ca. 75/74 ylna tarihlemektedir. Bununla birlikte Florus (epit. I. 41 4-5)te,
Serviliusun korsanlarla savarken ar ve tam donanml gemilere sahip olduunu
vurgulamaktadr. Bu bakmdan H. A. Ormeroda (1922, 37 vdd.) gre, Servilius, .
78 yln korsanlara kar yapaca seferin hazrlklarn tamamlamakla ve . 74
yln ise, ele geirdii blgeleri dzenlemekle geirmiti. Bu nedenle ge dnem
yazarlarndan Eutropius (VI. 3) ve Orosius (hist. V. 23), Serviliusun seferini 3 ylla
snrlarken, onun korsanlara ve haydutlara kar savat, . 77-75 yllar arasndaki dnemden bahsediyor olsa gerektirler. Daha detayl bilgi iin bk. Ormerod 1922,
36 vdd.; Magie 1950, 287 dn. 17; Souza 1999, 128 vdd.
1354
Vell. II. 39. 2. Daha detayl bilgi iin bk. Arslan 2003b, 204 vd.
1355
Cic. Pis. XXIV. 58; Verr. II. (1) 21. 57; Oros. hist. V. 23; Fest. Brev. XII str. 1314; Val. Max. VIII. 5. 6; Eutr. VI. 3; 5; Ascon. pro Scaur. XXVIII. 21; ayrca bk.
Broughton 1952, II 105.
1356
Cic. Verr. II. (1) 21. 57; (5) 26. 66; CIL I2 741=ILS I 36.
300
tan sonra, Romaya doru ilerlerken sadece yolu zerindeki kasabalardaki halk deil; btn civar kentlerdeki ahali toplanarak Kilikial
korsanlar grmeye geldi. Romadaki zafer geidi ise, uzun sre konuuldu ve halkn houna gitti. nk Servilius, bir zamanlarn korkulan
Kilikia, Pamphylia, Lykia korsanlar ile Isauria haydutlarn Romada
zincirler iinde, halkn gzleri nnden geirterek infaz etmeye gtrmt1357. Bylece Servilius kendi abasyla birliklerini toplayarak,
bilgelii ve kahramanl sayesinde, provincia Ciliciada yapt saygn
iler dolaysyla Romann onurlu kahramanlar arasnda yerini ald1358.
Serviliusun gerek Kilikia Trakheia, Pamphylia ve Dou Lykiadaki
korsanlar gerekse Tauroslarn eteklerinde yaayan asi kavimler zerine
dzenledii seferler genel olarak baaryla sonulanm olsa da bu mcadele Roma asndan kalc bir baar salamad1359. Servilius her ne
kadar korsanlar Kilikiadan uzaklatrm, konulandklar kalelerden
bazlarn ykm ve hem kara hem de denizde onlara kar baaryla
arpm olsa da, onun blgeden ayrlmasyla birlikte yrede korsan ve
haydutluk faaliyetleri tekrar ba gsterdi. Bu yzden Appianos1360,
Serviliusun Kilikial korsanlara kar yapt seferin, korsanlar zerinde budanm bir aa etkisi yarattn; yani onlarn daha da serpilip
glenmelerine neden olduunu iddia etmektedir. Zira Ciceroya1361
gre, balam olan ve bylesine stnkr bitirilmi iler tamamlanmadan braklrsa, her ne kadar gc o an iin krlm da olsa, gnn birinde bir ekilde tekrar kendini gsterirlerdi. Sonunda deiik bir biimde, gene savaa yol aarlard. Bu bakmdan Serviliusun nnden
kaan korsanlar ve Kilikiadaki haydutlar, daha byk bir cesaretle mcadelelerini srdrdler1362. Bunun zerine, . 75 yl consullerinden
1357
Cic. Verr. II. (5) 26. 66.

Cic. Verr. II. (1) 21. 56; II. (3) 71. 168; 90. 210; II. (4) 38. 82; leg. agr. I. 5; II.
50; ayrca bk. Amm. Marc. XIV. 8. 4. Serviliusun, Cilicia proconsullnden
tr Romada kazand ne ve itibara ilikin olarak ise bk. Cic. Leg. Man. XXII.
68; Vell. II. 39. 2.
1359
App. Mithr. 93.
1360
App. Mithr. 93; konuya ilikin olarak ayrca bk. Flor. epit. I. 41. 4-6.
1361
Cic. de prov. Cons. XIV. 34.
1362
Cassius Dioya (XXXVI. 23. 2-3) gre, Romallar Akdenizdeki korsanlk faaliyetlerini nceleri gerektii kadar nemsemediler. Zaman zaman korsanlar zerine
donanmalar ve generallerini gndererek, ksa vadeli yresel baarlarla yetindiler.
Bylelikle zellikle Dou Akdenizde korsanlk faaliyetleri, . I. yzylda artarak
devam etti. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Flor. epit. I. 41. 6. Souza 1999, 148.
1358
301
Lucius Octavius1363, . ca. 75/74 ylnda Romann Cilicia proconsul

olarak, bir bakma Serviliusun yarm brakt ii tamamlamak zere
blgeye gnderildi1364. Ancak Octavius, Kilikiaya geldikten ksa sre
sonra Tauroslarn gney kylar hinterlandndaki kabilelerle belki
haydutlarla(?) giritii bir arpma srasnda ldrld1365.
Bundan dolay, Kk Asya sahillerindeki korsan saldrlar artarak
devam etti. Bu duruma verilebilecek en gzel rnek, . 74 yl hibernis
iam mensibus=k aylarnda1366 retorik eitimi almak zere Rhodosa
giden gen Iulius Caesarn, tam donanml saysz gemileriyle halen
denizlerin hakimi olan Kilikial1367 korsanlar tarafndan Miletos ile
Halikarnassos arasnda yer alan Pharmakus(s)a Adas aklarnda esir
edilmesidir1368. . ca. 75/74 yl Asia Valisi Marcus Iunius
Iuncusun1369 kendisini kurtarmak zere hibir abada bulunmamas
zerine, Caesar adamlarn Miletosa gndermi ve 50 talanta tutarndaki fidyeyi korsanlara vererek tekrar zgrlne kavumutur. Ardndan, Miletoslularn yardmyla hemen bir filo oluturarak korsanlara
saldrm ve onlar ele geirmitir. Bunun zerine korsanlarn tutsayken (yaklak krk gn korsanlarn tutsa olmutur) onlara her zaman
syledii gibi bu srada korsanlar onun aka yaptn sanarak Caesara
glyorlard hepsini armha gerdirmitir1370.
Ancak bu srada, Romann kendi sahilleri de dahil olmak zere hemen hemen btn dou eyaletleri korsan tehdidi altndayd. Bu nedenle,
1363
Cic. Verr. II (1). 50. 130; (3) 7. 18; Sall. Hist. II. 82. 10; Obseq. Prodig. 60.
Sall. Hist. II. 82. 10.
1365
Plut. Luc. VI. 1; ayrca bk. Malitz 1972, 377 dn. 3-5; Pohl 1993, 270 vdd.
1366
Suet. Iul. IV. 1.
1367
Plutarkhos (Caes. II. 1)de, Kilikial korsanlar en cani ldrc insanlar olarak tanmlamaktadr.
1368
Plut. Caes. I. 4; Crass. VII. 5; Plut. mor. III. 206 a: Apophtheg. Rom. 1; Suet.
Iul. IV. 1; Vell. II. 41. 3; Val. Max. VI. 9. 15; ayrca bk. Polyain. Strat. VIII. 23. 1;
Auct. Liber de Vir. ill. 78. 3; Daha detayl bilgi iin bk. Ward 1977, 26 vdd.; KalletMarx 1995, 300 dn. 34; Souza 1999, 140 vd.; Gabrielsen 2003, 93.
1369
Vell. II. 42. 3; Plut. Caes. II. 3-4.
1370
Plut. Caes. II. 1-4; Suet. Iul. IV. 2; Vell. II. 41. 3-42. 3. Suetoniusa (Iul. LXXIV.
1) gre, Caesar korsanlara onlar armha gereceini syledii iin sznde durmu
ve hepsini Pergamonda ha eklindeki daraacna aktrmtr (ayrca bk. Plut. mor.
III. 206 a: Apophtheg. Rom. 1). Ancak, gene de korsanlara acd ve lmeden nce
fazla eziyet ekmelerini istemedii iin ilkin boazlarn kestirmitir. Konuya ilikin
olarak ayrca bk. Auct. Liber de Vir. ill. 78. 3; Polyain. Strat. VIII. 23. 1; Val. Max.
VI. 9. 15.
1364
302
. 75 yl Roma consullerinden Gaius Aurelius Cotta sylevlerinde1371,

Romann drt bir yandan dmanlar tarafndan sktrldn iddia
ediyor, zellikle Romallarn Akdenizdeki deniz gcnn ne kadar
zayfladn vurguluyordu. Bu durumun nedenini ise, son zamanlarda,
Romallarn Akdenizin gvenliini salamak zere denizlerde tuttuu
donanmann olduka klm olmasna balyordu1372. Bu bakmdan
Akdenizdeki deniz ticareti zayflyor, dahas Romann bile erzak
edinmesi gleiyordu. Dier bir sorun ise, Pontos Kral VI. Mithradatesin gittike glenmesi ve Kk Asyay ikinci kez istila etme hazrl iinde olmasyd. Bu durum Romallarn Kk Asya ve Cilicia
eyaletlerinde byk ordular bulundurmasna neden oluyordu1373. Birinci
Roma-Mithradates Sava srasnda korsanlar Pontos kralna nemli
yardmlarda bulunmulard. Olas bir sava nc Roma-Mithradates
Sava srasnda, korsanlarn yine Pontos kralna hizmet edecekleri
aikard. Belki de bu yzden Romallar, . ca. 74 ylnda praetor
Marcus Antoniusu imperium infinitum=snrsz yetkilerle1374 donatarak
Akdenizdeki korsanlar1375 ve Pontos mttefiklerinden Krete Adas zerine gnderdiler1376. Kreteliler, belki kendileri de korsan olduklar iin
Mithradates-Roma Savalar boyunca Pontos kraln desteklemiler ve
yeri geldiinde ona paral asker salamlard1377. Bylelikle, bir yandan
Dou Akdenizdeki korsan tehdidine son vermeye alrken, dier yandan da sz konusu korsanlarn ve Krete Adasnn olas bir Mithradates-
1371
Sall. Hist. II. 44. 6; ayrca bk. App. civ. I. 111.

1373
Sall. Hist. II. 44. 6-7.
1374
Vell. II. 31. 2-3. Romallar M. Antoniusu byk bir ihtimalle, . 67 ylnda
Pompeiusa verilen imperium gibi (Plut. Pomp. XCIV. 1-2), karada kydan 400
stadialk uzakla kadar tam yetkiyle donanm komutan olarak atadlar (Souza
1999, 142 dn. 190).
1375
M. Antoniusun nce Bat Akdenizdeki Liguria, Iberia ve Sicilia zerindeki
korsanlar zerine sefer dzenledi (Sall. Hist. III. 4-7. 2; Cic. Div. in Caec. 55; Verr.
II. (2) 3. 8; (3) 91. 213; Tac. ann. XII. 62). Ayrca bk. Broughton 1952, II 102; Syme
1964, 190.
1376
Liv. perioch. 97; Cic. Verr. II. (3) 91. 213. Plut. Ant. I. 1; Vell. II. 31. 3-4; Flor.
epit. I. 42. 1-2. Fakat M. Antonius korsanlar karsnda dikkate deer bir baar
salayamad. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Ascon. pro Corn. 57 14-16; Tog.
Cand. 94. 5; Sall. Hist. III. 16; frg. 3. 2M; 6M; Magie 1950, 293 dn. 29-30; Willetts
1965, 157; Marshall 1985, 218; 318; Konrad 1995; 163 vd.; Harrison 1993, 38; 82;
Souza 1999, 141 vdd.
1377
App. Sic. VI. 1; Flor. epit. I. 42. 1.
1372
303
Roma Sava srasnda tekrar Pontos kralyla birlemesini engellemek

istiyorlard1378.
Fakat M. Antonius hem ada aklarnda yapt deniz savalarnda
hem de kara muharebelerinde ve kent kuatmalarnda yeterli baar salayamam ve korsan Lasthenes komutasndaki Kreteliler tarafndan
eitli kereler bozguna uratlmt. Florusa1379 gre, M. Antonius,
Krete Seferine karken kendisine ve ordusuna ok gvendii iin yanna silahtan ok zincir almasnn cezasn, . ca. 72/71 ylnda
Lasthenes komutasndaki Kreteliler tarafndan yenilerek ekmitir.
Bununla birlikte Kretelilerle bir anlama yapm1380 ve Creticus Krete
fatihi unvann almtr1381.
1378
App. Sic. VI. 1.

Flor. epit. I. 42. 2-3. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Diod. XL. 1; Sall. Hist.
frg. 3. 2M; 6M; 8; Hist. III. 4. 1-16; Cic. Leg. Man. XII. 33; App. Sic. VI. 1; civ. I.
111; Tac. ann. XII. 62. Livius (perioch. 97) ise, M. Antoniusun bu savata ldn belirtmektedir ki; bu durum yanltr. Bununla birlikte Antonius, Romaya dnmeden nce hastalanm ve ksa sre sonra da lmtr (Cic. Verr. II. (3) 91. 213;
Plut. Ant. II. 1; Ps.-Ascon. 203; 239). Ayrca bk. Broughton 1952, II 123; McGushin
1994, 125.
1380
Diodorosa (XL. 1. 1-2) gre, sz konusu anlama Romallar tarafndan kabul
grmemitir. Romallarn ne srd yeni anlama koullarn da Kreteliler kabul
etmemilerdir (Diod. XL. 1. 3; App. Sic. VI. 1-2). Daha detayl bilgi iin bk. Diod.
XL. 1. 3; Cass. Dio XXX-XXXV. frg. 111. 1-3; ayrca bk. Souza 1999, 141 vdd.
1381
App. Sic. VI. 1-2; Plut. Ant. I. 1.
1379
IV.
ANADOLUDA ROMALILAR
A. NC MITHRADATES ROMA SAVAI
(. 74-. 63)
1. Bithynia Kral Nikomedes IV Philopatorun Vasiyeti
Bithynia Kral IV. Nikomedes, . ca. 75/74 ylnda ldnde1382, ayn
Pergamon Kral III. Attalos1383 (. 133) ve Kyrene Kral Ptolemaios
Apion (. 96) gibi1384 btn topraklarn, mlklerini ve servetini krallyla birlikte Romaya miras brakt anlalmtr1385. Fakat, bu srada
Nikomedesin ikinci kars Nysadan1386 olma olu olduunu ileri sren
bir kii, patrium regnum=babasnn tahtna sahip olmak iddiasyla ortaya
1382
IV. Nikomedesin ld tarihe ilikin tartmalar iin bk. Perl 1968, 306 vdd.;
Glew 1981, 128 dn. 72; McGing 1995, 283 vdd.
1383
Strab. XIII. 4. 2 c. 624; Liv. perioch. 58-59; Arr. Bithy. frg. I. 4; Vell. II. 4. 1;
Val. Max. V. 2. 3; Plin. nat. XXXIII. 53. 148 b; Plut. Tib. Gracch. XIV.1-2; App.
Mithr. 62; civ. V. 4; Flor. epit. I. 35. 2; Iust. XXXVI. 4. 5; Eutr. IV. 18; Oros. hist.
V. 8. 4). Daha detayl bilgi iin bk. IGR IV 289=OGIS 338=I.Pergamon 249;
Broughton 1938, IV 505 dn. 1-2; Magie 1950, 32 vd. dn. 93 vd.; Stier 1969, 444 dn.
4; Raditsa 1969, 150 vdd.; Braund 1983, 21 dn. 19-20; 1984, 148. OGIS 435; Sherk
1969, 59 vdd. no 11; 63 vdd. no 12).
1384
Liv. perioch. 70 dn. 3; Tac. ann. XIV. 18; App. Mithr. 121; Fest. Brev. XIII str.
8-9; Obseq. Prodig. 49. Fakat Kyrene Blgesinin gerek anlamda Roma eyaleti
stats kazanmas Sallustiusa (Hist. II. frg. 43) gre, . 75; Appianos (civ. I. 111)
gre, . 74; Eutropiusa (VI. 11. 2 dn. 16) gre ise, ancak . 67 ylnda gereklemitir (ayrca bk. ve kr. Iust. XXXIX. 5. 1-2 dn. 9; Amm. Marc. XXII. 16. 24 dn.
4). Daha detayl bilgi iin Perl 1970, 319 vdd.; Harris 1979, 154 dn. 1; Braund 1983,
23 dn. 27-29; Siani-Davies 1997, 307 dn. 3; 310 dn. 13.
1385
Cic. leg. agr. II. 15; 40; 50; Sall. Hist. IV. 69. 9; Liv. perioch. 93; Vell. II. 4. 1;
39. 2; App. Mithr. 7; 71; 121; civ. I. 111; Ampel. XXXIV. 3; Eutr. VI. 6. 1; Fest.
Brev. XI str. 2-3; Malal. chron. 221. Daha detayl bilgi iin bk. Magie 1950, 320 dn.
49; Braund 1983, 29 dn. 52-53; 48; 1984, 151 vdd.; Kallet-Marx 1995, 299.
1386
Mithradatesin kardei Laodikenin Kappadokia Kral Ariarathes VI Epiphanes
Philopatordan olma kzdr. III. Nikomedesten sonra Bithynia tahtna kacak olan
Philopator lakapl IV. Nikomedesle evlenmitir. Daha detayl bilgi iin bk. Simonetta 1961, 16; 1977, 30.
306
kmtr1387. Bununla birlikte Nikomedesin olu, Pergamonlu Aristonikosun tersine kralln sava yoluyla elde etmek iin hibir gayrette
bulunmamtr. Sadece Senatusa bavurmak suretiyle davasnn haklln ispatlamaya almtr. Ancak Bithynial aristokratlarn ve bir ksm vatandan onun yasall aleyhine tanklk etmeleri sonucu, haksz
bulunmu ve istekleri reddedilmitir. Bunun zerine, Nikomedesin olu
babasnn tahtna sahip olabilmek iin days Mithradatesin yanna snarak ondan yardm istemitir1388.
Bu nedenle Senatus, Asia Valisi Marcus Iunius Iuncusa Bithyniay
ilhak ederek, dzenlemesi ve yeni bir eyalet yapmas iin emir vermitir1389. Iuncus, olas bir sava ya da ayaklanma ihtimalini dnerek,
quaestoru1390 Q. Pompeiusu Bithyniaya gndermi ve derhal kraln
hazinesini ve deerli sanat eserlerini Romaya yollatmtr1391. Bylelikle, . 74 ylnda, bir yandan Bithynia eyalet haline getirilirken, dier
yandan Roma eyaletlerinin kanlmaz mdavimleri olan eitli mltezim gruplar ve publicanuslar, ekirge srleri gibi, Bithyniann bayndr kentlerini, zengin limanlarn, verimli tarlalarn ve balk dolu
gllerini istila etmeye balamlardr1392.
1387
Sall. Hist. II. 83; IV. 69. 9; daha detayl bilgi iin bk. Vell. II. 4. 1; Raditsa 1969,
165 vdd.; 168 vd.
1388
Sall. Hist. II. 83=Priscian. Inst. II. 505. 5; konuya ilikin olarak ayrca bk. Magie
1950, 320 dn. 50; McGushin 1992, 60; 250 vd.; Sherwin-White 1994, 234; McGing
1995, 284 dn. 8.
1389
Liv. perioch. 93; Vell. II. 42. 3; Gell. V. 13. 6; ayrca bk. Magie 1950, 320 dn.
51; Broughton 1952, II 98; Harris 1980, 866 dn. 41; McGing 1995, 285.
Pergamonlularn, Asia Eyaleti Valisi Marcus Iunius Iuncusu erdemi; olunu
ise, halka gsterdii iyilik nedeniyle onurlandrmalarna ilikin olarak ayrca bk.
IGR IV 408.
1390
Roma devlet hazinesini ve maliyesini gzetlemekle grevli memur. Eyaletlerde
kamuyla ilgili hesaplar denetler, consullere ve praetorlara yardm ederlerdi. Vergi
toplama, askerlerin cretlerini verme, eyalet hesaplarn denetleme gibi parasal iler
yaparlard.
1391
Kallet-Marx 1995, 300. Daha detayl bilgi iin bk. SEG XXXIX 1180; Heil
1991, 9 vdd. mparatorluun drt bir yannda devam eden savalar ve korsanlarn
Akdenizde yaratt karkla bir de toplanamayan vergiler eklenince Romallar
ciddi maddi skntlar iine dmlerdi. yle ki, . ca. 75/74 ylnda spanyada
Sertoriusa kar savaan Pompeius bile, Romadan acil olarak kendisine para gnderilmesini talep ediyordu. Bu bakmdan Romallar, IV. Nikomedesin vasiyeti zerine, hi duraksamadan Bithyniay ilhak etmiler ve krali hazineleri Romaya tamlardr. Konuya ilikin olarak bk. Kallet-Marx 1995, 301.
1392
Cic. leg. agr. II. 50; Brunt 1956, 22. Bu durum Ephesosta bulunan ve . ca.
75/74 ylna tarihlenen (ayrca bk. Engelmann und Knibbe 1989, 1 vdd.; Merkelbach
nc MithradatesRoma Sava
307
Bithyniann Romallar tarafndan bu ekilde ele geirilmesi, bir

yandan Romann dorudan doruya Pontosa komu olmasn salarken, dier yandan da Pontos Euksenosu Roma donanmasna ayordu.
Bylelikle, Romallar istedikleri zaman Bosporosu kapayarak Pontos
Krallnn ticaretini boabilir ve Mithradatese saldrabilirlerdi. Zaten
Romallar, Pontos kralnn gcnden dolay ondan ekiniyor ve Kk
Asya ile Cilicia eyaletlerinde byk ordular bulunduruyorlard1393. Bu
bakmdan Romallarn Bithyniay eyalet yapma giriimleri Mithradates
iin byk bir darbe oldu. Durumun bilincinde olan Roma, . 74 yl
consullerinden Marcus Aurelius Cottay Bithynia valilii ve donanma
amiralliine tayin etti1394. Cotta ile consull paylaan Sullann nl
komutanlarndan Lucius Licinius Lucullus ise, Asia ve Cilicia eyaletleri
valiliine atand1395. Ayrca daha nce Mithradatese kar savam olan
1990, 97 vdd; Heil. 1991, 9 vdd.) Kk Asyann yeni Gmrk Vergisi Yasasnda
kendini belli etmitir. Sz konusu yasa uyarnca Romallar, Bosporosun Pontos
kna kadar vergi toplayabileceklerdi. Bu durum, o tarihte Anadoludaki Roma
hakimiyet snrnn Pontosa kadar ulatn iaret etmesi bakmndan ilgi ekicidir
(SEG XXXIX 1180 str. 8-20).
Ephesos Gmrk yasasnn Pontosa olan dier etkisi de ekonomiktir. Zira sz
konusu yasann (Engelmann-Knibbenin edisyonuna gre: 6 str. 16-20): Karadan
ve denizden getirilen bir mal iin mltezime ya da temsilcisine giri gmr denmise, ayn mal iin ayn kii, Pontostan gelmemek kaydyla, ayn yl iinde, ayn
mltezime ikinci kez giri gmr demeyecektir. Eer, karadan ve denizden mal
karrsa, k gmrn deyecektir. Bir mal iin mltezime k gmr
denmise, ayn maln ilk sahibi, Pontosa gitmemek kaydyla, ayn yl iinde, ayn
mltezime ikinci kez k gmr demeyecektir. G. D. Merola (1996, 265 dn. 10),
Pontosla yaplan ticaretin, gmrk kaybndan doacak zararn daha da bymemesi
gibi tamamen ekonomik bir nedenle bu dzenlemenin dnda tutulduunu dnmektedir. Bununla birlikte B. Takmere (2006, 164 vdd.) gre, Pontosun, Roma ile
Mithradates arasndaki srtmenin halen devam ettii, . ca. 75 ylna ait bu dzenlemenin dnda tutulmasnn asl nedeni: bu blgeyi ve Pontos Kralln ekonomik
olarak cezalandrmak, dolaysyla sava gcn zayflatmak olsa gerekti.
1393
Zira, Mithradatesin kendileriyle savamak ve Roma mparatorluunu ykmak
iin frsat kolladn zannediyorlard (Sall. Hist. I. 67. 8; II. 44. 8).
1394
Memnon 37. 1; Cic. Mur. XV. 33; Plut. Luc. V. 1; VI. 5; ayrca bk. Eutr. VI. 6.
Cottann emrindeki donanmann says ve ne eit sava gemilerinden olutuu
kesin olarak bilinmemektedir. Ancak, mevcudu 64 gemiden daha fazla olan donanmaya ve iki legiodan fazla askerden oluan kara ordusuna sahip olduu dnlebilir (App. Mithr. 71). Konuya ilikin olarak ayrca bk. Memnon 37. 2; 39. 1-2.
1395
. 74 ylnda Roma Senatusunda yeni bir Mithradates Sava yaplmas stnde tartlrken Lucullusa Alplerin Italia tarafndaki Galliallar (Gallia
Cisalpina) zerine sefer yapmas teklif edildi (Plut. Luc. V. 1). Bu durum Lucullusu
308
Lucullusa, Pontos glerine kar kabilecek olas bir savan kara

komutanl verildi1396. O srada Romann Kk Asyada, Fimbria
zamanndan beri . 86 kalan iki legiosuyla1397 Servilius Vatiann
Cilicia Seferinden sonra, blgede brakt dier iki legiosu bulunmaktayd1398. Lucullus da, Kk Asyaya gelirken yannda bir legio
getirmiti1399. Bylelikle Lucullusun emrinde 30.000 yaya1400 ve yakla-
gcendirdi. nk o, Mithradatese kar savamak ve bylelikle Romada byk

bir ne sahip olmak istiyordu. Ayrca kendisi Galliadayken, Pompeius spanyadaki
Sertoriusun isyann bastrr ya da bir ekilde savaa son verirse, Senatusun hi
tereddt etmeden, onu Mithradatese kar yaplacak olan savan bakomutanlna
atayacan biliyordu (Plut. Luc. V. 1-3) ki zaten, Pompeius da bunu istiyordu
(Plut. Pomp. XX. 1). Bu srada Romaya iki beklenmedik haber geldi. Bunlardan
birincisi; Pompeiusun spanyada Sertoriusa kar zor bir durumda kalmas ve eer
Romadan kendisine derhal asker ile para yardmnda bulunulmazsa, ordusuyla
birlikte Italiaya dneceini bildirmesiydi (Plut. Luc. V. 2; Pomp. XX. 1; Sert. XXI.
5; Sall. Hist. II. 44. 6; II. 82. 1-5; 7-10; ayrca bk. App. civ. I. 111; McGushin 1992,
242 vdd.). kincisi ise, Servilius Vatiadan sonra, Cilicia proconsullne atanan
Octaviusun, Cilicial haydutlara kar savarken ldrlmesiydi (Plut. Luc. VI. 1).
Bu durumu kendi asndan en iyi ekilde deerlendiren Lucullus, bir yandan
Pompeius iin gerekli paray temin edip ona gnderirken, dier yandan da
consullnn yedinci aynda kendisinin Cilicia ve Asia proconsullne atanmasn salayarak (Sall. Hist. II. 82. 10; Plut. Luc. IV. 4; App. Mithr. 72; Vell. II. 33.
1), Romann Anadoludaki kara kuvvetlerinin komutanln elde etmitir (Memnon
37. 1; Cic. Mur. XV. 33; Plut. Luc. V. 2-VII. 1; App. Mithr. 68; 72; Vell. II. 33. 1;
ayrca bk. Sall. Hist. II. 82. 10-83; Cic. Flacc. XXXIV. 85; Acad. II. 1. 1; Cass. Dio
XXXVI. 2. 2). Daha detayl bilgi iin bk. Balsdon 1939, 61 dn. 30; Broughton 1952,
101; 106 vdd.; McGushin 1992, 247 vdd.
1396
Memnon 37. 1; Plut. Luc. V. 1; 6. 1-4; ayrca bk. Cic. Mur. XV. 33; Vell. II. 33. 1.
1397
Lucullus, emrindeki Roma legiosuyla Hellas zerinden ilerleyerek (Plut. Kim. I.
5-III. 2), Ephesosa gelmitir. Orada Fimbria tarafndan 12 sene nce Kk Asyaya getirilmi ve yaklak 6 senedir herhangi bir dmanla arpmaya girmemi,
disiplinsiz; ama iyi savaan iki legioyu komutas altna almtr (Plut. Luc. VII. 1-2;
App. Mithr. 72). Bununla birlikte, sz konusu legiolarn asker says eer zaman
iinde tamamlanmadysa belli deildir. nk, kinci Mithradates-Roma Sava
srasnda, Murena komutas altnda bulunan bu legiolar . 82 ylnda Mithradates
tarafndan ar bir yenilgiye uratlm ve nemli lde kayp vermilerdir. Daha
detayl bilgi iin bk. Smith 1960, 12 vd.
1398
Sall. Hist. II. 44. 7; App. Mithr. 72; ayrca bk. Hor. epist. II. 2 str. 26.
1399
Plut. Luc. VII. 1; App. Mithr. 72.
1400
Plut. Luc. VIII. 5; App. Mithr. 72; Lucullusun emrindeki legiolara ilikin olarak ayrca bk. Sall. Hist. III. 19; 33. 1-2; Cic. Flacc. XXXIV. 85; Hor. epist. II. 2 str.
26; Memnon 40. 1-2; Plut. Luc. VII. 1-3;XXXIV. 2; Cass. Dio XXXVI. 14. 3; 15. 3;
16. 3; 46. 1.
309
k 2.500 svariden1401 oluan bir Roma ordusu bulunmaktayd1402. Bu

suretle Mithradates, bir anda Anadoluda Romallar tarafndan ynden Bithynia, Asia Minor ve Cilicia tehdit edilmeye baland. Sonunda Pontos kral, Romallarn kendisine saldrmak iin frsat kolladn anlad1403.
Bu srada Mithradates, bir yandan Romallar karsnda uzlamsal
olduu kadar dikkatli bir politika izlerken, dier yandan Roma kart
d politikaya arlk veriyordu. Kendi krallnda, kesin ve ak bir ekilde hibir otorite boluuna izin vermiyor ve gerek ordusunda gerekse
donanmasndaki eksiklikleri Romallara kar giriebilecei olas bir
sava iin tamamlyordu. . ca. 75 ylnda spanyada Romallara kar
baaryla direnen Sertoriusla mttefik olmutu1404. Bunun da tesinde,
Nysa adl kzn Msr krallarndan Ptolemaios XII Auletesle; Mithradatis isimli kzn ise, Kypros (Kbrs) kralyla nianlad1405. Kral, bylelikle Romallara kar yapaca muhtemel bir sava srasnda onlardan
yardm alabilecek ya da en azndan sz konusu krallarn kendisine kar
tarafsz kalmalarn salayacakt1406. Byk Armenia Kral Tigranes II
Megas ise, zaten damadyd ve kendisiyle iyi ilikiler iindeydi1407. Birinci Mithradates-Roma Savandan itibaren Dou Akdenizdeki kor1401
Plut. Luc. VIII. 5. Appianosa (Mithr. 72) gre ise, Lucullus 1.600 atl askere sahipti.
1402
Her birinin buyruu altnda eksiksiz birer ordusu bulunan iki consuln Pontos
kralna kar ayn anda gnderilmesi, Romallarn Mithradatesten ne denli korktuklarn gsteren bir durumdur.
1403
App. Mithr. 70; ayrca bk. Sall. Hist. IV. 69. 13; Ahlheid 1988, 88.
1404
Cic. Mur. XV. 32; Sall. Hist. II. 91. 1-2; Liv. perioch. 93. Plut. Sert. XXIII. 1XIV. 3; ayrca bk. Cic. Verr. II (1) 34. 87; Leg. Man. IV. 9; XVI. 46; App. Mithr.
68; 70; 112; Oros. hist. VI. 2. 12.
Mithradates, IV. Nikomedesin giderek bozulan salndan ve Romann yaylmc politikasndan ekinerek, uzun zamandr kendisini kanlmaz olan bir savaa
hazrlyordu. nk, Nikomedesin lmyle Romallarn Bithyniay kontrolleri
altna almaya alabileceklerini dnyordu. Bu yzden bir an nce Sertoriusla
arasndaki grmeleri bir anlamayla ekillendirdi (McGing 1984, 17).
1405
App. Mithr. 111. Mithradatesin nceleri iyi ilikiler iinde olduu Krete ve
Msr krallar bir ekilde Pontos kralna ihanet etmiler ve aralar almtr (Sall.
Hist. IV. 69. 10; 12). Ayrca Pontos kral, kinci Mithradates-Roma Sava sonunda
. 81 ylnda kzlarndan birini, Kappadokia Kral I. Ariobarzanesle ya da onun
oluyla nianlamt (App. Mithr. 66). Ancak daha sonradan, Ariobarzanesin kendisini eitli kereler Romaya ikayet etmesi zerine onunla da aras almtr.
1406
McGing 1986a, 139.
1407
App. Mithr. 15; 67.
310
sanlarla yakn ilikileri vard1408 ve onlarn Akdenizde glenmeleri

iin elinden gelen yardm yapyordu1409. Bu srada Pontos kralyla iyi
ilikiler iinde olan Kreteliler (Girit), belki kendileri de korsan olduklar, belki de Mithradatesi memnun etmek iin Kilikial korsanlar destekliyor1410 ve onlar paral asker olarak kiralyorlard1411.
Mithradates, zellikle . 74 yln askeri adan eksiklerini gidermek ve ordusunu en iyi ekilde eitmek iin harcad. Bu savan daha
nce yapt btn savalardan daha etin geeceini biliyordu1412. Bu
bakmdan savaa balamadan nce, btn hazrlklar yapt. Ordusunun
her eit eksikliklerini tamamlad. nk, her eyini ortaya koymutu.
. 74 ylnn yaz aylarn ve btn kn ormanlardan kereste kestirerek, gemi inasna ve silah yapmna ayrd. Bylelikle, eskisinden daha
byk ve kapsaml 400 trireis ile daha ufak sava gemilerinden ok
sayda pentkontres ve kerkuroiu vard bir donanma oluturdu1413.
Ordusunun her eit giderini karlamak zere nemli lde sikke bastrd1414. Karadeniz sahillerindeki kentlere, ordunun iaesini salamak
amacyla, 2.000.000 medimnoi 1 medimnos=51.84 litredir arlnda
tahl stok etti. Daha nceki mttefikleri haricinde Amazonlarn lkesi
olarak adlandrlan, Thermodon (Terme ay) Irma1415 evresinde
ikamet eden Khalybes, Armenioi, Skythai, Akhaioi, Heniokhoi ve
Leukosyroi adl kavimlerle ittifak kurdu1416. Kk Asyada oluturduu
ordularn dnda; Istros (Tuna) Irma ile Rhodope ve Haimos dalar
arasnda yaayan sava kavimlerden Sarmatia, Basilidai, Iazyges,
Koralloi, Thrakia ve btn uluslarn en cesurlar olarak bilinen
1408
App. Mithr. 63; 92; 119.

Cic. Leg. Man. IX. 31-32; ayrca bk. McGing 1986a, 139 dn. 29-30.
1410
Strab. X. 4. 9 c. 477; Plut. Pomp. XXIX. 1.
1411
App. Sic. VI. 1-2; Diod. XL. 1. 3. Belki de bu yzden, Publius Servilius
Vatiann Dou Akdenizdeki korsanlar zerine dzenledii sefer srasnda, onun
nnden kaan korsanlarn nemli bir blm Krete Adasna snmlard (Ormerod 1922, 37). Ardndan Romallara kar mcadelelerini daha byk bir cesaretle
srdrmeye balamlardr (Flor. epit. I. 41. 6-7).
1412
App. Mithr. 69; ayrca bk. Flor. epit. I. 40. 14. Bu sebepten olsa gerek, ayn Birinci Mithradates-Roma Savandan nce yapt gibi, . 76-74 yllar arasnda byk miktarlarda sikke bastrd (Price 1968, 4 vd.).
1413
Memnon 37. 1; App. Mithr. 119; ayrca bk. Strab. XII. 8. 11 c. 576.
1414
Price 1968, 5; Callata 2000, 357 vdd.
1415
Hdt. IX. 27; App. Mithr. 69; daha detayl bilgi iin bk. Sobol 1999, 32 vdd.
1416
App. Mithr. 69.
1409
311
Bastarnai1417 isimli halklar ordusuna katt1418. Bylelikle 140.000 yaya

16.000 atl askerden oluan bir kara ordusu meydana getirdi1419. Sz
konusu giderleri, kalabalk ordusundaki askerlerinin maalar ve olas
ihtiyalar iin, . 76 ylndan itibaren youn oranda sikke bastryordu1420.
Mithradates, Roma Savalarndan ders ald. Gerek Sertoriusun gnderdii tek gzl M. Marius1421 gerekse kendi yanna snan Romallar
yardmyla kara ordusunu Roma legiolar gibi silahlandrarak, onlar
gibi eitmeye balad1422. Bylelikle Romallar karsnda daha baarl
olacana inanyordu. Daha sonra svarilerin ve atlarn taktklar oryantal ordulara zg, altn ve gm gibi madenler ve deerli talardan
oluan sslerini karttrd. Svarileri ve atlar, ar piyade savalarna
kar daha dayanakl hale getirmek zere, youn ve yorucu bir eitime
tabi tuttu. Pontos sava gemilerinde bulunan sedef kakmal ve ilemeli
divanlar, du kvetleri gibi btn lks eyalar attrd. Sava teknelerinde kaptann, baz soylularn, ve kadnlarn kullanmna ayrlan zel
kamaralar ve banyo odalarn yeniden dizayn ederek, sava mhimmat,
cephane, silah ve erzak depolarna dntrd1423.
1417
Bunlar dal savalard. Dier kavimlere nazaran korku ve dehet verici bir grnme sahiptiler; dahas tanrlara saygszla varacak derecede cesaretliydiler.
1418
App. Mithr. 69; 71; 119. Yukarda sz edilen kavimlerin byk bir blm Birinci Mithradates-Roma Sava srasnda da, Pontos kralnn mttefikleri arasndaydlar. Konuya ilikin olarak bk. App. Mithr. 13; 15; Iust. XXXVIII. 3. 6-7; Cass. Dio
XXXVI. 9. 3.
1419
App. Mithr. 69. Yine Appianosa (Mithr. 69) gre, yukarda sz edilen rakama
Pontos ordusundaki yol yapclar, yk tayclar istihkamclar ve orduyu takip
eden tacirler dahil deildir. Belki de bu yzden Appianos (Mithr. 72) ve Plutarkhos
(Luc. XI. 6), Pontos ordusunun toplam saysn 300.000 kii olarak verirler. Strabon
(XII. 8. 11 c. 575-576) ise, Mithradatesin Kyzikos kuatmas srasnda sadece kendi
ordusunun ki o sralar Kk Asyada Pontos ordusu bulunmaktayd 150.000
yaya, byk miktarda svari ve 400 gemiden teekkl olduunu ifade etmektedir.
Plutarkhosa (Luc. VII. 4) gre, Mithradatesin kara ordusu Roma phalankslar (ar
silahl asker) tarznda eitilmi 120.000 piyade, 16.000 atl ve 100 adet drt atn
ektii trpanl sava arabasndan meydana gelmekteydi. Memnon (37. 2) ise, kraln
atl birliklerinin 12.000 svari ile 120 tane trpanl sava arabasndan olutuunu
sylemektedir.
1420
Callata 1997, 46 vdd.; 52 graf. 2.; 2000, 355 vdd.
1421
Orosiusa (hist. VI. 2. 12) gre Mithradates, Mariusu ksa bir sre yannda
tuttuktan sonra, onu Arkhelaosun yerine ordusuna general olarak atamt.
1422
Plut. Luc. VII. 3-4; ayrca bk. App. Mithr. 69; Parker 1985, 48.
1423
Plut. Luc. VII. 3; App. Mithr. 69.
312
Sinopeden Bithyniaya doru ky boyunca yelken aan Pontos donanmas, Herakleia Pontikeye geldiinde kentin limanna kabul edilmedi. nk Herakleiallar, Romallarla olan mttefiklik anlamasna
sadk kalmak istiyorlard. Bu bakmdan, Pontoslularn sadece alveri
yapabilmeleri iin arya girmelerine izin verdiler. Bylelikle doal
olarak ksa srede insanlar birbirlerine kartlar. Fakat Mithradatesin
donanma komutan Aristonikos1424 bu frsattan yararlanarak, kent zenginleri arasndan gzne arpan Silenos ve Satyros adl iki kiiyi yakalatt. Onlar, nc Mithradates-Roma Savanda Romallara kar
kullanlmak zere be adet trirs ( sra krekli sava gemisi) donatma paras kadar fidyeyi ya da gnll ba kendisine vermeye ikna
edinceye kadar serbest brakmad1425. Ancak Aristonikosun bu kurnazln Romallar ksa zamanda rendiler. Bylece Herakleia Pontike
halk Romallarn dmanln kazand1426.
. 74 ylnda publicanuslar yeni kurulmakta olan Bithynia Eyaletinin kann emmeye balamlard. Herakleia her ne kadar zgr bir
kent olsa da, Aristonikosa kar takndklar bu tavr yznden Romallar tarafndan vergiye tabi tutuldular. Herakleiallar bu duruma ardlar. Kendilerine kar yaplanlarn hakszlk olduunu syleyerek Romallara itiraz ettiler. Ancak bu duruma aldrmayan publicanuslar, zorla
Herakleiallardan vergi toplamaya devam ettiler. Kentlerinin adetlerini
ineyerek, kendilerinden para isteyen vergi mltezimlerini klelie
doru atlm bir adm gibi gren Herakleiallar, sz konusu durumdan
son derece rahatsz oldular. Sonunda, bir yandan ilerinden cesur bir
vatanda vergilerden muaf tutulmak amacyla Roma Senatusuna gnderirken, dier yandan kentlerinde dolaan vergi mltezimlerini ldrldkleri fark edilmeyecek bir ekilde ortadan kaldrttlar1427.
Mithradates, . 73 ylnn baharnda simgesel bir davranla Romaya resmen sava ilan etti. Donanma ss olan Sinopede ordularn
tanrs Zeus Stratiosa kurban kestikten sonra, beyaz atlarn ektii sava
1424
Memnon (38. 1-2)de, Mithradatesin donanma komutann adn Arkhelaos olarak vermektedir. Plutarkhosa (Luc. XI. 5) gre, Pontos amiralinin ismi Aristonikostur. Bu durumda Memnon, sz konusu amirali ya Birinci Mithradates-Roma
Sava srasnda birok Pontos ordusuna kumandanlk eden; fakat kinci Mithradates-Roma Sava balamadan nce, Roma tarafna geen Arkhelaosla kartryor ya
da baka bir Arkhelaostan bahsediyor olsa gerektir. Konuya ilikin olarak ayrca bk.
McGing 1986a, 146.
1425
Memnon 38. 1.
1426
Memnon 38. 2.
1427
Memnon 38. 2-3.
313
arabasn Poseidona adayarak denize att1428. Daha sonra donanmasna

sahil boyunca ilerlemesini emretti. Ordusunu ksma ayrarak;
Mitharosun olu Diophantosu, Romallar tarafndan Kappadokia Blgesinden gelebilecek herhangi bir saldry karlamas iin Kappadokiaya1429 ve Eumakhosu Paphlagonia zerinden Galatiaya1430 gnderdi. Kendisi de, komutanlar Taksiles ve Hermokrates ile birlikte Paphlagonia boyunca Bithyniaya doru yrye geti1431.
Ksa sre iinde, generalleri Taksiles ve Hermokrates emrindeki byk bir orduyla Paphlagoniaya girdi. Mithradates orada ordusuna hitabeden bir konuma yapt: Gururlu bir ekilde atalarndan bahsetti bu
arada hi phesiz, ailesinin Perslere ve Makedoniallara dayanan kklerine deindi. Daha sonra kendisinin, kk bir krallktan nasl Pontos
gibi bir imparatorluu yarattn anlatt. Kendisi banda bulunduu
srece, Pontos ordusunun Romallar karsnda hibir yenilgi almadn
vurgulad. Romallar snrsz agzllkle sulad1432. Onlarn taliklerle yaptklar savalar sonucunda kendi vatandalarn bile kleletirdiini iddia etti. Kendisi btn hkmleri yerine getirdii halde
Romallarn Dardanos Antlamasnn ne kararlarna uyduklarn, ne de
anlamay yazl olarak onayladklarn belirtti. nk amalar daha
nce olduu gibi, kendisine saldrmakt. Bunun iin frsat kolluyorlard1433.
Mithradates, her ne kadar kendini saldrgan olarak gstermese de,
nc Mithradates-Roma Savana baladn inkar etmiyordu1434.
Birinci Mithradates-Roma Savann sorumluluu Romallara aitti ve
bu sava her naslsa halen devam ediyordu. Mithradatesin Paphlagoniaya girerek Bithynia zerine yrmesi ve bir yandan Galatia, dier
yandan Kappadokiaya ordularn gndermesi sadece birinci savan devam
niteliindeydi. Romallarn gz doymaz para hrs ve dneklikleri yznden
1428
App. Mithr. 70; Sid. Carm. XXII. 158 vdd. Daha detayl bilgi iin bk. Magie
1950, 324 dn. 6.
1429
Memnon 37. 1.
1430
App. Mithr. 75. Memnona (37. 2) gre, Galatiaya giden generalin ismi Timonitidostu.
1431
Memnon 37. 1-2; App. Mithr. 70.
1432
App. Mithr. 70. Pontos kral, Birinci Mithradates-Roma Savann en nemli
nedenlerinden biri olarak, Romallarn agzlln ileri srmt (App. Mithr.
54; 56). Daha detayl bilgi iin bk. Sall. Hist. IV. 69. 5; 10.
1433
App. Mithr. 70; ayrca bk. Sall. Hist. IV. 69. 13.
1434
Memnon 37. 2; Liv. perioch. 93; Sall. Hist. IV. 69. 13; App. Mithr. 70-71; Flor.
epit. I. 40. 14.
13) IV. Nikomedesin Vasiyeti ve nc Mithradates-Roma Sava
316
Pontos kral savaa balamt. nk kraln btn abalarna ramen,

Romallar sadece kendi i ekimeleri yznden sava erteliyor ve kendisiyle bar yapmaya yanamyorlard. Bundan dolay Mithradates,
onlara kar savama karar almt1435.
Bu yzden Bithynia zerine doru yrye geti. Dokuzuncu gnde
Bithynia snrna vard1436. Blge ksa sre nce Roma eyaleti haline
getirilmi olmasna ramen halk, vergi toplayclar publicanuslara kar umumi bir nefret ve honutsuzluk duymaya balamt. Bu yzden
Pontos ordusu, Bithyniada halkn sevgi gsterileriyle karland1437. Bu
durumda Marcus Aurelius Cotta, Mithradatesin tam donanml ordusunu karsna almaktansa, elindeki snrl kara kuvvetleri ve donanmasyla
Khalkedonda (Kadky) kalmay tercih etti. Pontos kral hibir direnile
karlamadan, btn Bithyniay tekrar igal etti. Yol boyunca ele geirdii btn Romallar ldrd. Kaabilenler, Khalkedonda konulanan Romallarn yanlarna sndlar. Bylelikle Mithradates Khalkedon
nlerine geldi. Kent, kraln ordusu tarafndan karadan, donanmas tarafndan ise, denizden abluka altna alnd. Pontoslular karsnda, gerek
deniz gerekse karada kar koyabilecek yeterince gce sahip olmayan
Cotta, bir sre surlarn arkasndan kenti savunma yoluna gitti1438.
Bu srada Mithradatesin saldrsn duyan Lucius Lucullus, Marcus
Aurelius Cottaya btn deniz gcyle Khalkedon limann savunmasn
emretti1439. Kendisi de Cottaya yardm etmek zere ordusuyla Ephesostan yrye geti. Ancak iktidarszlna ve sava konusunda tecrbesizliine ramen1440, bu durumu kendisi iin kanlmaz bir frsat
olarak gren Cotta, Pontos kral karnda kazanlacak bir zaferin btn
an ve erefini kendisi almak zere, Lucullus daha Phrygiadayken
Mithradatesle Khalkedon nlerindeki ovada savamay kabul etti1441.
Cotta, dmanla yz yze gelmeyi gze alamadndan, Mithradatesle
savamas iin, amirali Nudusu1442 Khalkedon nlerindeki ovann stra1435
Sall. Hist. IV. 69. 10; 13; ayrca bk. Flor. epit. I. 40. 13-14; McGing 1986a, 143.
Memnon 37. 2.
1437
Plut. Luc. VII. 5-6.
1438
App. Mithr. 71; ayrca bk. Memnon 39. 1.
1439
Memnon 37. 2.
1440
App. Mithr. 71.
1441
Plut. Luc. VIII. 1; App. Mithr. 71.
1442
Appianosun (Mithr. 71) anlatsnda, Cottann amiralinin ad Nutus olarak
gemektedir. Bununla birlikte S. V. yzylda yaam spanyal rahip ve tarihi
Orosiusa (hist. VI. 2. 13) gre ise, Khalkedon nlerinde Mithradatese kar savaan
ve bozguna urayan Romal komutann ad Publius Rutiliustur ve sz konusu sava
1436
317
tejik noktalarnda konulanmak zere grevlendirdi1443. Bununla birlikte

Romallar, Mithradatesin mttefiklerinden Bastarnai kavmi savalar
karsnda konulandklar noktalar terk etmek ve Khalkedona doru
kamak zorunda kaldlar. Bu dzensiz ekili srasnda dalan Roma
ordusunda panik kt. Khalkedon surlarndan Roma ordusunun bozguna
uratlarak, kan ve Pontos kuvvetleri tarafndan kente doru kovalann gren Cotta, adamlarna derhal ehrin kaplarnn kapatlmasn
emretti. Kent kaplarnn aceleyle kapatlm olmas nedeniyle ge kalanlar byk bir dzensizlikle, surlar ve Pontos ordusu arasnda skp
kaldlar. Nudusun komutasndaki birliklerin bir ksm sur nnde sktrlp, dman darbeleri altnda yere serildi. Dier bir ksm da darack
bir alan iinde birbirinin zerine yldklarndan ezilmek ve boulmak
suretiyle ldler. Pontoslular o gn ldrecek adam bulmakta sknt
ekmediler. Aralarnda Lucius Manlius gibi, Roma Senatus yelerinin
de bulunduu yaklak 4.000 Romal, Khalkedon surlarnn nnde
Pontos ordusu tarafndan kltan geirildi1444. Cottann yerine Romallara komuta eden donanma amirali Nudus ve baz yksek rtbeli subaylar ise, canlarn, ancak kendilerini halatla kale duvar zerine ektirmek
suretiyle kurtarabildiler1445.
Mithradates kara zaferinden iyi yararland. Ayn gn1446 donanmasna kente hcum emri verdi. Ar tonajl sava gemilerini yollayarak
kentin limann kapayan zincirleri zorlayarak krdrd. Pontos donanmasna kar yelken aan Roma gemilerinden drdn yakt. Limanda demirlemi olan Roma donanmasna ait 60 gemiyi ise, yedeine alarak
srasnda ldrlmtr. Appianosun (Mithr. 71) versiyonunda ise, Khalkedon surlar nndeyken surlardan sarktlan ipler vastasyla surlara ekilerek kurtarlmtr.
Bu bakmdan, baz modern tarihiler Cottann amiralinin adn Publius Rutilius
Nudus olarak vermektedirler. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Ascon. cont. Pis. 4
str. 21-24; Reinach 19752, 319 dn. 1; Mnzer 19722, col. 1268; Magie 1950, 325 dn.
8; Broughton 1952, II 105; McGing 1986a, 146 dn. 51.
1443
App. Mithr. 71; Oros. hist. VI. 2. 13.
1444
Plutarkhos (Luc. VIII. 1) Romallarn kara sava sonunda toplam kayplarnn
yaklak 4.000 kii olduunu sylemektedir. Bu rakam Appianosa (Mithr. 71) gre,
3.000; Memnona (39. 1-2) gre, 5.300 kiidir. Orosius (hist. VI. 2. 13) ise, Romallarn Khalkedon nlerindeki bu savata ka kii kaybettiklerini bildirmemekle birlikte, Roma ordusunun byk bir ksmnn kltan geirildiini iddia etmektedir.
Khalkedon nlerinde yaplan kara savana ilikin olarak ayrca bk. Sall. Hist. III.
12-13; IV. 69. 13; Cic. Mur. XV. 33; Liv. perioch. 93; Memnon 39. 1; Eutr. VI. 6. 2.
1445
App. Mithr. 71.
1446
Memnon 39. 2; App. Mithr. 71.
318
gtrd1447. Ne Nudus ne de Cotta, Pontos donanmasna kar herhangi

bir giriimde bulunmadlar1448. Kenti evreleyen kuvvetli surlarn ierisinde, Lucullusun kendilerini kurtarmasn beklemeye koyuldular1449.
Mithradates, Khalkedon nlerinde kazand deniz ve kara savandan sonra, kenti ele geirmek iin acele etmedi. Cottay ve dier Romallar Khalkedonda hem karadan hem de denizden abluka altna ald.
Daha sonra, komutanlarndan birine kentin kuatmasn srdrmek iin
yeterince asker brakt1450. Kendisi, ordusunun ana blmyle birlikte
Kyzikos (Erdek) zerine yrmeye balad. Kraln Romallar karsndaki bu parlak baars ksa srede btn Anadoluda duyuldu. Mithradatesin parlak zaferi1451 ve Bithynia halknn Romallara duyduu nefret, kraln ksa sre iinde Bithyniay ele geirmesine yardmc oldu.
Kral eyalet boyunca ilerlerken, Nikomedeia (zmit), Nikaia (znik),
Apameia Myrleia (Mudanya), Prusa (Bursa) ve Prusias ad mare/Kios
(Gemlik) gibi Bithynia kentlerinden bazlar kaplarn Pontos ordusuna
kendiliklerinden aarken bazlar, ancak zorlandktan ve kuatldktan
sonra, ele geirildi1452.
Bu arada Pontos donanmas, Romallarn tek bir gemisinin kalmad
Propontiste dolamaya balamt. Kuvvetli Pontos donanmas nce,
Apameia Myrleia ve Prusias/Kios gibi kentlerin fethedilmesinde yar1447
Sall. Hist. IV. 69. 13. Memnona (39. 2) gre, deniz sava srasnda Pontoslular
8.000 Romaly daha ldrp, 4.500 kiiyi de esir aldlar. Appianosa (Mithr. 71) gre, Pontoslulardan 20 tane Bastarnai savas limann demirlerinin krld srada
dmtr. Memnona (loc. cit.) gre ise, Khalkedon nlerindeki kara ve deniz
savalar srasnda ise, Pontoslular, ilerinden 30 tanesi Bastarnai kavminden gelen
savalardan olmak zere, yaklak 700 kii kaybetmilerdir (Memnon 39. 2). Konuya ilikin olarak ayrca bk. Plut. Luc. VIII. 1.
1448
App. Mithr. 71.
1449
Plut. Luc. VIII. 1. Ayrca bk. Cic. Mur. XV. 33.
1450
Plut. Luc. VIII. 2; App. Mithr. 71.
1451
Cic. Mur. XV. 33; Memnon 39. 3.
1452
App. Mithr. 77; ayrca kr. Oros. hist. VI. 2. 23. Konuya ilikin daha detayl
bilgi ve tartmalar iin bk. Magie 1950, 326 dn. 10.
Bu srada, Sertoriusun Mithradatese Kk Asya valisi sfatyla gnderdii
Marius, Pontos ordusunda grev yapmaktayd. Marius, yukarda szn ettiimiz
kentlerin ele geirilmesinde Mithradatese yardmc olmu, kentlere ilk olarak kendisi girmitir. O zaman Mithradates, onun arkasndan yryerek bir bakma vasal
kral gibi davranmtr. Bylelikle Mithradates, kendisini bir fatih olarak deil, Romadaki demokrat/halk partinin bir mttefiki olarak tantmtr. Marius ise, Sertoriusun proconsul sfatyla fethedilen kentlerden kimini zgr ilan etmi, kimini
ise, vergiden muaf tutmutur (Plut. Sert. XXIV. 3-4).
319
dmc olmu, ardndan Parion (Kemser Kalesi) ve Lampsakos (Lapseki)

gibi, Hellespontos kentlerini ele geirerek Pontos deniz kuvvetlerine
Ege Denizini amtr1453. Bylelikle, . 73 yl yaz sona ermeden
Bithyniann byk bir blm ve Mysiann bir ksm Mithradatesin
eline gemi oldu. te bu srada kral, spanyada Romaya kar savaan
Sertoriusa sz verdii gemileri1454 60 sava gemisi gnderdi1455.
Pontos kralnn Bithyniay istila ederek, Bosporos ile Hellespontos
boazlarn kontrol altna ald haberi Romaya ulanca, Romallar bu
durumdan olduka rahatsz oldular1456. nk Mithradates, artk tekrar
istedii zaman Ege ve Akdenize alabilir ve hem korsanlar hem de
Roma dmanlaryla kendilerine kar birlik oluturabilirdi.
Bu srada Lucullus, be legiodan oluan ordusuyla Kuzey Phrygia
boyunca, Cottaya yardm etmek zere Bithyniaya doru ilerliyordu1457.
Sangarios Irma kenarnda kamp kurduu srada, Cottann Khalkedonda Mithradates tarafndan hem kara hem de deniz savalar sonucunda yenilerek, Pontos ordusu tarafndan kuatld haberini alm1458
ve ordusunu sratle bu kentin zerine doru srmtr. Fakat, Bithyniaya yaplan bu yry hakknda, ordugahta komutanlar arasnda bir
tartma kmtr. Baz Romal komutanlar, Lucullusa, Pontosun savunmasz durumda olduunu ve yry rotasn Pontosa evirirlerse
Mithradatesin zor durumda kalacan ileri srmlerdir1459. Hatta o
srada Roma saflarnda yer alan Mithradatesin eski generallerinden Arkhelaos, Lucullusa; eer Pontos zerine yrrse ksa sre iinde btn
blgenin hakimi olacan sylemitir1460. Ancak Lucullus, byle bir
hareketin Romann Anadoludaki eyaletlerini savunmasz brakacan
ifade etmitir. Ayrca ,
=bir Romaly dmanlarn eline dmekten kurtarabilmeyi, dmanlarn btn servetini ele
1453
App. Mithr. 76.

Plut. Sert. XXIII. 3; ayrca bk. Cic. Leg. Man. XVI. 46; App. Mithr. 68; Souza
1999, 143. Florus (epit. II. 10. 4) ise, byk bir ihtimalle ararak Sertoriusun,
Pontos kralna filo gnderdiini iddia etmektedir.
1455
Magie 1950, 326.
1456
Cic. Leg. Man. VIII. 21; Mur. XV. 33; Plut. Luc. XIII. 4.
1457
Plut. Luc. VIII. 1-2.
1458
Memnon 39. 3.
1459
Plut. Luc. VIII. 3.
1460
Plut. Luc. VIII. 4.
1454
320
geirmeye ye tuttuunu sylemi, ve onlar reddetmitir1461. Daha sonra

da Bithyniadaki Pontos ordusunu karlamak zere ilerlemeye devam
etmitir.
Fakat Lucullus, Mithradatesin ordusuyla karlat zaman, Pontos
ordusunun bykl karsnda ararak duraklad1462. Askerlerinin
srarna ramen Mithradatesle savamaya yanamad1463. Byle bir
orduya kar yapaca meydan muharebesinde ansnn olmadn anlad. Bundan dolay Pontos ordusunu uzaktan izleyerek savatan kand.
Zaman kazanmaya alarak geri ekildi. Bu srada Mithradates, Sertoriusun kendisine gnderdii nl kumandan tek gzl Marius ile
Eumakhos komutasndaki tam tekilatl byk bir Pontos ordusunu zerine gnderdi1464. Marius, Roma legiolar tarznda silahlanm ve eitilmi olan Pontos piyade ve svari birliklerini Bithynia ile Kuzeybat
Phrygiann snrndaki Othryai1465 kenti yaknlarnda sava dzenine
soktu. Lucullusu hem bireysel hem de ordular baznda savaa davet etti.
Ancak sava balamadan nce, hibir esinti olmayan durgun havada ak
ufuktan bir grlt koptu. Toprak renginde erimi gm andran yanan bir cisim meteor kendilerine doru gelerek iki ordu arasna dt.
Bu mucize karsnda aran askerler ayrldlar. O gn sava olmad1466.
Bunun zerine Lucullus, bu kadar byk bir gcn uzun sre bir
arada kalamayacan dnerek, Khalkedonun intikamn almay isteyen askerlerinin srarna ramen, Pontoslularla savamaktan kand.
Adamlarna Pontos askerlerinden bazlarn yakalamalarn ve kendisine
getirmelerini emretti. Ele geirilen askerleri birer birer sorgulayarak
Pontos ordusunun nfusu ve yiyecek stoklar hakknda bilgiler edindi.
1461
Plut. Luc. VIII. 3-4. Lucullus, Mithradatesin Kk Asyaya girmesiyle birlikte,

aynen Birinci Mithradates-Roma Savanda olduu gibi, Romal vergi iltizam irketleri tarafndan imdiye kadar smrlen kentlerin Pontos saflarna geeceini
biliyordu.
Bu bakmdan bir yandan da Kk Asyadaki kentlerin Mithradatesin tarafna
gemelerini nlemek iin bir takm giriimlerde bulunuyordu (Plut. Luc. VII. 5-6;
Sert. 24. 3-4; Flor. epit. I. 40. 13-16; Eutr. VI. 6. 2).
1462
Memnon 40. 1; ayrca bk. App. Mithr. 72.
1463
Liv. perioch. 94.
1464
Plut. Luc. VIII. 5-6; Oros. hist. VI. 2. 13.
1465
Plut. Luc. VIII. 7. Askania (znik) Glnn kuzeyiyle Sangarios Irma arasnda douya doru Bithyniann Kuzeybat Phrygia snrnda Otroia/Atroa (Yeniehir) adl bir kent bulunur. Bu kentin, Troia Savandan bir kuak nce yaam olan
efsanevi Phrygia Kral Otreusa (Hom. Il. III. 184-189) izafeten, bu ismi ald zannedilmektedir (Strab. XII. 4. 7 c. 566).
1466
321
Sonunda Mariusun, ancak ya da drt gnlk erza kaldna kanaat

getirdi. Adamlarna toplayabildikleri kadar yiyecei tahkim edilmi
kamplarnda stok etmelerini buyurdu. Bylelikle, iini zamana brakarak
dmanlarnn yiyecek sknts ekmesini beklemeye balad1467. Mariusun eitli kereler kendisini savaa davet etmesine ramen, onunla
meydan muharebesi yapmaya yanamad. Marius da, ona tahkimli Roma
kampnda saldrmay gze alamad. Sonunda yiyecei tkenen Marius
erzak depolarna yaklamak zere Bithynia sahillerine doru ekildi ve
Mithradatesle birleti.
Sayca kendisinden olduka stn bir orduyla arpmay gze alamayan Lucullus, nc Mithradates-Roma Savann banda dmana kar vur-ka taktii uygulayarak baarl svari savalar yapt1468.
Bylesine byk bir ordunun iae zorluunu dnerek nce Pontoslularn saysn azaltmay dnd. Mithradatesin kalabalk ordusunun bu
koullar altnda erzak ihtiyacn uzun sre gideremeyecei akt1469. Bu
noktadan hareket eden Lucullus, sava stratejisini buna gre ekillendirdi: Mithradatesi uzaktan izledi. Bir yandan Pontos ordusunun karadaki
erzak yollarn keserken, dier yandan da Mithradatesin Kk Asyaya
girmesini engellemeye alt. Bunu yaparken, Pontoslulara kar gerektiinde gece ve gndz basknlar dzenliyor; gerilla taktiiyle arpyordu. Amac Mithradatesi yorarak, sinirlendirmek ve onu hatal hareketlere srklemekti. Bylelikle, . 73 yl sonbaharnda zaten yeterince salanamayan iaenin Pontos ordugahna sevkiyatn byk lde
engelledi. Sonunda Mithradates, ordusu iin gerekli erza temin edebilmek iin Marmara Denizindeki donanmasyla balant kurmak zorunda kald.
2. Mithradatesin Kyzikos Kuatmas

Pontos kral, belki de Sertoriusla yapt anlama hkmlerine uyarak,
Kk Asyaya girmek iin herhangi bir teebbste bulunmad1470. Yerine Propontisin kenarnda, Kapda Yarmadasnn imdiki kstann
kuzey yanndaki dalk bir alan zerine kurulmu, Kk Asyann en
byk ve gzel kentlerinden biri olan Kyzikosu almay dnyor-
1467

Liv. perioch. 94.
1469
Sall. Hist. IV. 69. 14; App. Mithr. 72.
1470
Plut. Sert. XXII. 4-24. 1.
1468
322
du1471. nk Kyzikoslular Romallara sadk kalarak, Mithradatesin

Khalkedon Savalarndan nce, kente nemli lde gemi ve asker
yardmnda bulunmulard. Ancak, bu yzden 3.000 asker ve 10 gemi
kaybetmilerdi1472. Bu bakmdan Mithradates, yamurlu ve karanlk bir
gecede, akam yemeinden sonra, Lucullusa sezdirmeden karargahn
kaldrd. Btn gece yol aldktan sonra, gnn ilk klaryla birlikte
Kyzikos Boaz karsndaki Adrasteia Da yamalarnda konulanarak
kente saldrd. Ancak, Mithradatesin beklenmedik bir zamanda 150.000
kii ve byk bir atl kuvvetiyle kentin karsndaki Adrasteia denilen
da ve dolaylarn ele geirmek suretiyle baskn yapt; sonra ordusunu
kente hakim olan arazinin berzah ksmna geirdii ve onlarla yalnz
karada deil; 400 sava gemisiyle denizde de savat zaman, Kyzikoslular Pontoslularn btn saldrlarna kar koydular1473.
Bu srada Pontos ordugahnn aniden kalktn fark eden Lucullus,
kraln bu hzl yry srasnda doabilecek dzensizlikten ve kargaadan yararlanmak ve Pontos ordusunun art birliklerini yakalamak
umuduyla sratli bir ekilde Mithradatesi izledi. Ancak kraln Kyzikosun gney yamalarndaki Adrasteia Da eteklerinde ordugahn
kurduunu renince, Pontos ordusunun muhtemel iae yollarna hakim
mevkileri kontrol altna ald. Pontos ordusundan yeterince uzakta konulanmaya zen gstermekle birlikte, blgedeki btn yollar denetimi
altnda tutmak amacyla bir Thrakia kasabasnda kamp kurdu. Pontoslularn stn gcne ramen halen onlarla bir an nce savamak isteyen
sabrsz askerlerine ise, yaknda hi kan aktmadan, kl dahi ekmeden
dman ordusunu mahvedeceini sylemeye balad1474. Lucullus, bu
ekilde planlar yaparken Kyzikos kuatmas hali hazrda btn iddetiyle srp gidiyordu.
Mithradates bu sefer, . 73/72 yl knda, Metrophanes ve Fannius
komutasndaki svari birliklerini Romallarn dostu ve mttefiki olan
1471
Strab. XII. 8. 11 c. 575. Ciceroya (Mur. XV. 33) gre ise, Mithradates,
Kyzikosu Kk Asyann kaps varsayyordu. Eer Kyzikosu alrsa, Romann
Asia Eyaletine kolaylkla girebileceini ve Anadolunun kaplarnn bir kez daha
kendine alacan zannediyordu.
1472
Plut. Luc. IX. 1.fla
1473
Strab. XII. 8. 11 c. 575-576; Plut. Luc. IX. 1-2; ayrca bk. Memnon 40. 1; 3-5;
Cic. Arch. IX. 21; Sall. Hist. III. 27-30; App. Mithr. 72-74; Flor. epit. I. 40. 14-15;
Eutr. VI. 6. 3; 9; Thorburn 1997, 57 vdd.
1474
Plut. Luc. IX. 2; XI. 1; Daha detayl bilgi iin bk. Sall. Hist. III. 15-23; Liv.
perioch. 94-95; App. Mithr. 72-77; Flor. epit. I. 40. 16; Frontin. strat. III. 13. 6; IV.
5. 21; Oros. hist. VI. 2. 14-15; 19-20.
323
yreleri ve kentleri yamalamak zere Bat Anadoluya gnderdi. Fakat

sz konusu birlikler daha Kk Asyada fazla ilerleyemeden, Lucullusun Mamercus1475 adl komutan tarafndan yenilgiye uratldlar.
Bunun zerine, Metrophanes ve Fannius ellerinde kalan yaklak 2.000
kiilik atl kuvvetle nce Gney Mysia, daha sonra da Dou Lydia yrelerine ekilmek zorunda kaldlar. Ancak tehlikeli arpmalar ve macera
dolu bir yolculuk sonucunda, kraln Kyzikostaki ana karargahna dnebildiler1476. Bu srada Lucullusun dier komutan Gaius Salluvius Naso
da, Dou Mysia ve Phrygia Epiktetos blgelerini Pontos aknlarna kar
baaryla mdafaa etti1477.
Kyzikos, Propontisten dar bir boazla ayrlan bir ada zerinde olup,
ktaya iki kpryle balyd. Kprlerin yaknnda iki yzden fazla gemiyi alabilecek byklkte barna bulunan ve gerektiinde kapatlabilen Panarmos ve Kitos adlarnda iki liman vard. Kentin bir ksm dzlkte dier ksm ise, Aylarn Da (= Arktn Oros [Arktvn row])
olarak adlandrlan bir dala bu dan arkasnda Dindymos denen baka
bir dan eteklerine kadar uzanyordu1478. Kent kuvvetli ekilde tahkim
edilmiti. Drt taraftan da itinayla ina edilmi yksek surlarla ve yer
yer Prokonnesos (Marmara Adas) mermerinden yaplma grkemli kulelerle destekleniyordu1479. Kyzikos, topraklarnn bykl ve verimliliinin yan sra, hem bar hem de sava zamannda ynetiminin mkemmellii ile Kk Asyann bata gelen kentlerinden biriydi. Kentte
kamuya ait hazine, silah, sava makineleri ve tahl stoklanan yaplarn
ynetimiyle uraan ynetici bulunurdu. Onlar tahla khalkidik1480
topra kartrarak rmesini nlerlerdi. Bu bakmdan nc Mithradates-Roma Sava srasnda, Pontos kral tarafndan gafil avlanmalarna
ve ilk etapta kraln ani bir basknla kentin kprlerini1481 ve banliyleri1475
Oros. hist. VI. 2. 16. F. Gelzere (1926, col. 386) gre, Mamercus byk bir
ihtimalle, . 77 yl consullerinden Aemilius Lepidus Livianusun oluydu. Ayrca
bk. Callata 1997, 349 dn. 70.
1476
Oros. hist. VI. 2. 16-18; ayrca bk. Magie 1950, 327.
1477
Dou Mysia kentlerinden Abbatis kentinde Gaius Salluvius Naso erefine dikilen bir ant zerinde bulunan ve . ca. 73/72 yl kna tarihlenen bir yaztta (CIL I2
2. 743=ILLRP I 372=ILS I 37=IG XIV 1121=IGR I 401=OGIS 445) Salluvius,
nc Mithradates Savanda gsterdii baarlardan dolay onurlandrlmaktadr.
Konuya ilikin olarak ayrca bk. Magie 1950, 327 dn. 15.
1478
Strab. XII. 8. 11 c. 575; App. Mithr. 75.
1479
Strab. XII. 8. 11 c. 575; Flor. epit. I. 40. 15.
1480
inde kire, kalsiyum ve karbonat bulunan toprak.
1481
Frontin. strat. III. 13. 6.
324
ni ele geirmesine ramen, Kyzikoslular nceden yapm olduklar

sava hazrlklar sebebiyle Pontoslular karsnda olduka avantajl bir
durum elde ettiler1482. Lucullusun Roma ordusuyla yaknlarda olduunu
renmeleri Kyzikoslularn cesaretlerini arttrd1483. Bu nedenle Mithradatesin, teslim teklifini reddettiler1484. Bunun zerine kral, kenti karadan on deiik ordugah tarafndan, denizden ise, tam donanml kuvvetli
bir donanmayla abluka altna ald. Ardndan kente her taraftan ayn anda
saldrd1485.
Bu arada Kyzikos ile Bithynia arasndaki yol gzergahnda yer alan
en nemli geitlerden biri halen Mithradatesin kontrol altndayd. Kral
Taksiles ve dier subaylarnn tavsiyelerine uyarak burada gl bir
garnizon konulandrmt. Fakat Lucius Magius, Sertoriusun . 73
ylnda spanyann Osca kentinde kendi adamlarnn ihaneti proditio
sonucu ldrlmesinden sonra1486, Lucullusla gizlice haberlemeye
balad. Bylelikle Mithradatese, Fimbria tarafndan Kk Asyaya
getirilmi olan iki legionun Lucullustan ayrlarak kendi saflarna gemek istediini ve kraln sava daha fazla kan dkmeden kolayca kazanabileceini bildirdi. Mithradates, her naslsa sz konusu durumdan hi
phelenmedi. Fimbria legiolarnn Pontoslular tarafndan tutulan geitlerden rahatsz edilmeden gemelerine ve kendi ordusunun karsn1482
Strab. XII. 8. 11 c. 575-576.

Plut. Luc. IX. 3-6; Oros. hist. VI. 2. 14; Flor. epit. I. 40. 16. Orosius (hist. VI. 2.
14) ve Frontinusa (strat. III. 13. 6) gre, Lucullus, Mithradates tarafndan kuatlmakta olan Kyzikoslulara yaknlarda olduunu ve kente yardma geldiini bildirmek istedi. Bir ada zerine ina edilmi olan kente karadan giri, dar bir kprden
salanmaktayd. Ancak o kpr Pontoslularn kontrol altndayd. Bundan dolay
Lucullus, iirilmi iki deri parasnn iine yazd mektuplar diktirtelerek, yzmede ve gemicilikte usta olan bir askerine buyruklarn kente ulatrmasn emretti. Birbirine alttan iplerle balanan iirilmi deri paralarnn zerine binen asker bazen
derilerin zerinde bazen de derilerin arasnda ve arkasnda yzerek yaklak 10kmlik
mesafe ald. Bacaklarn dmen gibi kullanarak rotasn dorultan askeri uzaktan gren Pontoslular bir eit deniz yarat zannettiklerinden Romal kente ulamay baard. Lucullusun mektuplarn yetkililere teslim etti. Ayrca bk. Sall. Hist. III. 33.
1484
App. Mithr. 73.
1485
Strab. XII. 8. 11 c. 576.
1486
Diod. frg. XXXVII. 22 a; Sall. Hist. III. frg. 83; Strab. III. 4. 10 c. 161; Liv.
perioch. 96; Vell. II. 30. 1; Plut. Pomp. XX. 2; Sert. XXVI. 5; Sert.-Eum. II. 1-2;
Flor. epit. II. 10. 25-27; App. civ. I. 113; Hisp. 101; Eutr. VI. 1. 3; Oros. hist. V. 23.
12-13. Sertoriusun, kendi adamlarndan Perpernann komplosu tarafndan ldrld yla ilikin olarak ayrca bk. Bennett 1961, 460 vdd.; 464 vdd.; Scardigli 1971,
259 dn. 130-131; Konrad 1995, 159 vdd.
1483
325
daki tahkimli tepede konulanmalarna izin verdi. Magiusun kendisine

ihanet ettiini, ancak ksa sre sonra sz konusu legiolar Lucullusla
tekrar birletikten sonra anlad1487. Bu hileyle Lucullus, bir yandan
Mithradatesin ordugahlarnn yer ald Kyzikos nlerindeki ovann
zerindeki tahkimli tepeyi elde ederken, dier yandan da kraln Kk
Asyann i ksmlarndan erzak temin etmesini byk lde engellemi oldu. Dahas kral bylelikle, gneyden Aylarn Dayla (Arktn
Oros) bu dan arkasnda Dindymos denen baka bir da ve Daskylitis
(Manyas) Gl ile, batdan Rhyndakos (Kocaay), doudan ise, Karesos
(Gnen ay?), Granikos (Biga ay) ve Rhesos (Kara Atl ay) gibi
rmaklar arasnda kald. Kral imdiye kadar gl donanmas sayesinde
erzak sknts ekmemiti. Bu arada zaman geiyor ve . 73 yl sonbahar yerini . 73/72 yl kna brakyordu. Kent kraln ve dier generallerin sandndan ok daha dayankl kmt. Mithradates, artk
kalabalk ordusunu beslemekte glk ekmeye balamt1488.
Mithradates, o anki gcyle Lucullusun saflarn kolayca bozabilecek byklkte ordu ve donanma sahip olmasna ramen Romallara
kar yrye gemeyi dnmedi1489. Ordusunun uzun sreli iaesini
salamak iin de herhangi bir giriimde bulunmad. Onun yerine kent
zerindeki ablukay sklatrd. imdiye kadar kente kar hcumdan
ziyade kuatma vard. Fakat bu zaman zarfnda kuatma makinelerinin
ve yeni saldr hareketlerinin hazrlanmasnda bir geveme ve yavalama
olmamt. Kral kentin limanlarn iki deniz duvaryla bloke ettirmiti.
Surlarn eitli yerlerine tneller kazdrm, dier taraflarna ise, toprak
ydrtmt1490. Thessalial Nikonidese ise, kuatma aletleri, mancnklar kuleler, ko balar, sambykler1491 ina ettirmiti1492. Bunlardan
yaklak 45m yksekliindeki bir kuatma kulesi zerinde ayn zamanda
alabilen birok sava makineleri yer almaktayd. Bu sava makineleri
ve mancnklarla kenti ta, ate ve mermi yamuruna tuttu. Daha sonra
iki tane be sra krekli (quinqueremis), ar tonajl sava gemisi zerine
1487
App. Mithr. 72; ayrca bk. Bennett 1961, 459 dn. 2. Bu srada L. Magius ile birlikte arkada L. Fannius Lucullusun tarafna gemi olmaldr. Zira L. Magius gibi,
L. Fannius da daha sonraki kariyerine Lucullusun yannda devam etmitir (Cass.
Dio XXXVI. 8. 2; ayrca bk. Bennett 1961, 463 vd. dn. 43-44).
1488
Strab. XII. 8. 11 c. 575-576; App. Mithr. 72; ayrca bk. Oros. hist. VI. 2. 14.
1489
App. Mithr. 73.
1490
App. Mithr. 73; 75-76; Diod. frg. XXXVII. 22 b; Strab. XII. 8. 11 c. 576.
1491
Bazen sur duvarlarna kmak iin ina edilen kuleye bazen de bir gemiden
dierine gemek iin kullanlan kprye verilen ad.
1492
Plut. Luc. X. 2-3; App. Mithr. 73; ayrca bk. Thorburn 1997, 59 vd.
326
bir sambykyi kentin limannda konulandrd. Btn bu hazrlklardan

sonra, kral kenti teslim olmaya zorlamak iin Kyzikosa yaplan ilk
baskn srasnda esir alnan 3.000 kiiyi bir araya toplayarak onlar kentin duvarlar nlerine gnderdi. Fakat esirlerin yalvarp yakarmalar
kentin kendiliinden teslim olmasna yetmedi1493.
Bu arada Romal general Lucullus ge de olsa, Daskylitis Glnde
ele geirdii byk bir tekneyi arabalaryla denize indirterek ierisine
yerletirdii bir grup Romal askeri geceleyin Kyzikos kentine sokmay
baard. Bu suretle kent halknn ken moralleri yeniden canlanm ve
kendilerine olan gvenleri tazelenmi oldu. Bunun zerine Kyzikoslular
artk kulelerin ve surlarn arkasndan dmana ok ve mzraklarn atmakla kalmadlar; fakat ayn zamanda Romallarn yardmyla dmann
ileri karakol ve siperlerine kar huru hareketleri yapma cesareti gsterdiler. Sert ve karklk iinde geen arpmalarn birinde baz Pontos
sava makinelerini yakmay dahi baardlar1494.
Bunun zerine muharebe eskisinden daha iddetli bir biimde yeniden patlak verdi. Kral nce donanmasyla kente saldrd. Nikonides
tarafndan iki be sra krekli gemi zerine monte edilen sambyk kentin
surlarna yanat. Fakat sambyk duvarn salaml yznden nemli
bir tesir yapamad. zerindeki kprden yalnzca drt asker kent surlarna kabildi. Bununla birlikte Pontoslular Kyzikoslularn ilk aknlndan yararlanamadlar. Dier askerler zamannda surlara atlayarak arkadalarna destek veremediler. Bu bakmdan toparlanan Kyzikoslular
nce surlardaki Pontoslular ldrdler. Daha sonra da duvarlarn zerine konulandrdklar mancnklar araclyla yanan ziftleri Pontos
gemilerine frlatmaya baladlar. yle ki, Pontos donanmas gerilemek
zorunda kald. Ancak Mithradates, ayn gn bu sefer de, btn kuatma
aletleri ve askerleriyle karadan kente saldrd. Sundurmalar ileri itilmeye
baland. Daha nceden dzelttirdii ve eimini ayarlatt yollarda
mancnklarn kentin birok noktasna doru getirip yerletirdi. Ardndan askerlerine genel hcum emri verdi. Kent halk bunun zerine kara
1493
Appianosa (Mithr. 73) gre, Kyzikoslu komutan Peisistratos surlarn zerinden

onlara kaderlerine azametli bir ekilde dayanmalarn syledi. Frontinusa (strat. IV.
5. 21) gre ise, Mithradates Kyzikosu kuatm durumdayken, kenti teslim olmaya
zorlamak iin esirleri bir araya toplayarak, onlar halka teslim etti. Ama kent halk
esirlerin kahramanca lmesinden yanaydlar ve Romallk onurunu korumada inat
ettiler.
1494
Strab. XII. 8. 11 c. 576; Plut. Luc. IX. 6; ayrca bk. Hor. epist. II. 2 str. 26-28.
Daha detayl bilgi iin bk. Keaveney 1992, 80 vd.
327
tarafndaki surlara kotu. Pontoslular sayca ok fazlaydlar. Nbet ve

mdafaa iin, her yere gruplar halinde blnm olan Kyzikoslular
stn dman kuvvetleri karsnda aznlkta kalyorlard. Bylece surlar
mancnklar, ko balar ve ahmerdanlarla dvlmeye baland. Ancak
Kyzikoslular kentlerini mdafaa etmek iin her yolu deniyorlard. Bazen frlattklar ar talarla ko balarn kafalarna zarar veriyor ya da
kaln tomruklar sur duvarlarnn zerine enlemesine diziyor, ko balar
duvarn bir yerine vurmak zereyken tomruklar aa yuvarlyor ve
den tomruklar da ko balarn kryorlard. Bazen de surlardan uzattklar halatlar kement gibi kullanarak, ko balarn ve ahmerdanlarn
kafasndan geiriyor ve onlar yukarya ekmeye alyorlard. Kuatma
kulelerinin saldrlarna azimle kar koyuyor ve duvarlar ykmaya alan makinelerin darbelerini yavalatmak zere surlardan ynle doldurulmu sepetler sarktyorlard. Kenti srekli dven mancnklarn frlattklar ate toplarn sirke ve suyla sndryorlard. Bir ara surlarda ufak
bir gedik aldysa da Pontoslular bu durumdan zamannda yararlanamadlar. Kyzikoslular delii vcutlaryla dmana kar korudular ve
dmann kente girmesi iin hibiri ayan geri ekmedi. Bu noktada
her iki taraf daha iddetli bir biimde arptlar. Bir taraftan mit, dier
taraftan mitsizlik cesareti etkiliyordu. Pontoslular biraz daha gayret
gsterirlerse kenti alacaklarna; Kyzikoslular ise, biraz daha dayanrlarsa dman pskrteceklerine inanyorlard. Sonunda her iki taraftan da
ok kii yaraland. Fakat Pontos askerleri kente girmeyi baaramadlar.
O gn Kyzikoslular tarafndan cesurca savunulan kent, tahkimli surlarnn salaml sayesinde alnamad. Kent halk yaklan kaplarn ve yklan duvarlarn arkasna ise, ayn gece yenisini rdler1495. Kraln gerek
gndz gerekse geceleyin eitli sava teknikleri uygulayarak srdrd kuatmasna dayanmay srdrdler. Pontoslularn btn hcumlar baarszlkla sonuland. Kyzikoslular tarafndan geri pskrtldler. Daha sonraki gnlerde ise, rzgar denizi kabartt. Byk dalgalar
ve frtna kraln hem deniz hem de kara ordusunda bulunan byk kulelerini ykt ve kuatma aletlerine byk lde zarar verdi. Thessalial
Nikonidesin harika kuleleri ve sambykleri gney (lodos) rzgarnn
etkisiyle birbiri ardna devrildi. Bu srada kraln yeni inasn tamamlam olduu 45m yksekliindeki devasa kule de byk bir grltyle
yklarak yerle bir oldu. Paralar drt bir yana dald1496.
1495
App. Mithr. 74.

Plut. Luc. X. 1-3; App. Mithr. 74; Obseq. Prodig. 60 a; Porph. Abst. I. 25. 2232; FGrHist 472 F2.
1496
328
Durum byle olduu halde, kenti muhasaraya tevik eden sebepler

daha ar bast iin Mithradates pes etmiyordu. Komutanlarnn yaklaan k, tkenmek zere olan yiyecek ve erzak skntsn gz nnde
tutarak geri ekilme tekliflerini reddediyordu1497. Kyzikos nlerinde
artk hcumdan ziyade abluka vard. Bu zaman zarfnda muharebe biraz
skunet bulmasna karn, henz yeni hcum stratejilerinin hazrlanmasnda ve sava makinelerinin inasnda bir geveme ve yavalama olmamt. Bu bakmdan kral, kuatmay daha da sklatrd. Bir yandan
Herodotosa (VI. 27) gre, Bir kentin bana byk ykmlar gelmeden nce,
genellikle bunu haber veren eyler olurdu (ayrca bk. Arr. anab. I. 9. 8). Pausaniasa (IX. 6. 6) gre Atina, Sulla tarafndan tahrip edilmeden bir sene nce kente
kl yaarak yaknda byk aclara maruz kalacaklar iaret etmiti. Pliniusa (nat.
XVII. 38. 244) gre, Kyzikosun bana gelecekler de nceden belli olmutu.
Mithradatesin Kyzikos kuatmasndan evvel defne aacnn iinden bir incir aac
bitmiti ki, bu ktye bir iaretti. Ayn ekilde Mithradatesin Kyzikos kuatmas
srasnda kentte dikkate deer nitelikte iaretler ortaya kmt. Bunlardan birincisi;
Kyzikoslularn Persephoneye adadklar festivaller srasnda geleneksel olarak her
yl, tanra onuruna siyah renkte dourmam gen bir inek kurban ederlerdi. Ancak
Pontos kuatmasndan dolay kentte byle bir inek bulunamad. Bununla birlikte o
sralar kentin civarndaki Pontos srlerinden siyah bir inek yzerek kentte kt.
Kyzikoslular da, onu tanrann bir armaan sayarak Persephoneye ait sunakta
kurban ettiler (Plut. Luc. X. 1; App. Mithr. 75; Obseq. Prodig. 60 a). kincisi ise,
Kyzikos kuatmas srasnda Iliondakiler ryalarnda Tanra Athenay terden
srlsklam ve peplosu (elbisesi) yrtlm olarak grdler. Tanra onlara Kyzikos
kuatmasndan geldiini sylyordu (Plut. Luc. X. 3). Kyzikoslular ve Ilionlular bu
kuatma srasnda bu ve buna benzer tanrsal alametler grdklerini ileri srmektedirler (konuya ilikin olarak ayrca bk. Plut. Luc. X. 2).
Yukarda sz edilen alametlerin gereklii tartlr bir eydir. Bununla birlikte
halkn zerinde ve kentin savunulmasnda olduka nemli bir rol oynamtr. yle
ki, Kyzikos kuatmas srasnda, aynen Rhodos ablukasnda olduu gibi (App.
Mithr. 27; Obseq. Prodig. 56 a), Mithradates belki de kenti alabilecei bir srada,
kuatma aletleri ya yapm hatasndan ya da doal afetler yznden, bir ekilde kmtr. Kuatlan marur durumdaki halk, bu durumu tanrsal glere balam ve
olaylar efsaneletirmitir. Bu yzden yukarda szn ettiimiz antik yazarlar bile,
tam donanml Pontos ordular tarafndan uzun sre abluka altnda tutulmasna ramen alnamayan, kentlerdeki tanrsal alametlerden sz etmeden geememilerdir
(Obseq. Prodig. 60 a; Porp. Abst. I. 25. 22-32). Sz konusu hikayeleri kaydeden
tarihilerin olaylara gerekten inanp inanmadn renme imkanmz olmasa da,
bu yklerin toplum iinde kulaktan kulaa yayld ve Romallarn Kyzikosta
kazandklar zaferde ya da Atina, Rhodos kuatmalar gibi belirgin baarlarnda
tanrsal iradenin bir pay olduu fikrini insanlara dayatmay hedefledikleri kesindir.
1497
Plut. Luc. XI. 1; App. Mithr. 75.
329
kentin srtn yaslad Dindymos Da eteklerinden1498 surlar ynnde

yeni bir tmsek oluturuyor, dier yandan da yeni kuatma kuleleri ina
ediyordu. Ayn zamanda kentin eitli yerlerinden tneller atrarak
kente girmeye alyordu1499. Ancak Kyzikoslular, Pontoslularn surlarn altndan kente girmek zere tnel kazdklarn anladklarnda kar
bir tnel kazdlar. Her naslsa dikkatsizce tnele girme cesaretinde bulunan Mithradatesi az kalsn kendi kazd tnelde canl olarak ele geireceklerdi. Fakat kral, son anda ald nlemlerle tnelden geri ekilerek
buna engel oldu1500.
Kuatmann nc ayndan sonra, kn kendini iyice hissettirmesi
deniz yoluyla erzak edinimi de sekteye uratt. Beslenme yetersizliinden ve ar souklardan dolay orduda salgn hastalklar ba gsterdi.
Bu arada baz askerlerin alktan birbirlerini yediklerini; hatta l in1498
Strab. XII. 8. 11 c. 575-576; App. Mithr. 75.

App. Mithr. 75.
1500
Strab. XII. 8. 11 c. 576. Diodorosa (frg. XXXVII 22 b) gre, Mithradatesin az
kalsn Kyzikoslularn eline dmesine neden olacak komplonun mimar Romal bir
centurioydu. Kral kenti saldryla ele geirmeyi baaramaynca surlara doru eitli
yerlerden tneller atrmaya balamt. Bu durumun farkna varan Kyzikoslular da
ayn istikamette kart tneller atlar. Sz konusu tnellerin kazm srasnda her iki
tarafn iileri zaman zaman birbirleriyle tesadfen karlayor ve konuma frsat
buluyorlard. Bu srada Kyzikoslularn tnel kazsna yardmc olan Romal bir
centurio ile kraln ustabalarndan biri ahbap olmulard. Bu nedenle centurionun
Kyzikos tnelini korumakla grevli olduu bir srada ustaba, centurioya yaklaarak, ondan kente ihanet etmesini istedi. Centurionun bu teklifi kabul etmesi zerine,
olay krala anlatld. Kenti bir an nce ele geirmek isteyen kral, Romalya byk
dller vaat ederek konunun detaylarnn konuulmas iin bir grme talebinde
bulundu. Bunun zerine Romal kendisine bir zarar verilmeyeceine ve kararlatrlan miktarn kendisine verileceine dair garanti istedi. Kral adamlarn yollayarak,
ona kendi adna teminat verdi. Ancak centurio srarla, bu yeminin kral tarafndan
bizzat yapldn duymadan anlamaya yanamayacan bildirdi. Tnelde bir buluma teklif etti. Tnele inmenin krali saygnlna glge dreceini dnen kral,
bir an iin karar vermekte tereddt etmesine ramen, kenti almak iin sabrszlandndan centurionun nerisini kabul etti. Fakat kraln arkadalarndan biri Romalnn
bu teklifinden bir komplo olabileceinden phelenerek bir plan kurdu. Tnelde
bulumak zere kararlatrlan yerin hemen sana yeni bir tnel kazdrp, kapsna
da kolaylkla alp kapanabilen bir mekanizma ina ettirdi. Buluma zaman gelip
kral arkadalar ve korumalaryla tnele indiinde centurio, komutas altndaki
adamlarla silahlarn ekip Mithradatesin zerine saldrd. Fakat temkinli kral hemen sa yandaki gizli geidin kapsn ap centurio ile adamlar daha yaklamadan
geidin kapsn kapatmaya muvaffak oldu. Bylelikle suikast giriiminden gvenli
bir ekilde kamay baard.
1499
330
sanlarn cesetlerine saldrdklarn renen Mithradates, bunlar birbirlerini yiyecekler diye rkt1501. Eer kral, durumun nemini kavrayp kuatmay o zaman kaldrsayd ya da dzenli olarak geri ekilseydi, bata
ilemi olduu yanlla ramen gene de akllca hareket etmi olurdu.
Ama o aldrmad1502. Bu arada Lucullus, tahkimli kampndan Pontos
ordusunu izliyor ve Mithradatesin kara tarafndan iae salamasn
engelliyordu. Krala kar hibir harekette bulunmuyor ve zaman zaman
Pontos taraftar civar yerleimleri ve kaleleri kuatyordu. Sonunda
Mithradates, Lucullusun civardaki kk bir kaleyi muhasara altna
almak iin ordusunun byk bir blmyle uzaklat haberini ald
zaman bu frsattan istifade etmek istedi. Kuatma iin gereksiz olan
ordusunun bir ksm arln, yk hayvanlarn ve yaral askerlerini
ordusunun oradaki blmnde bulunan btn svari ktalaryla birlikte
Bithyniaya doru yola kard1503.
Bu durumdan haberdar olan Lucullus, geceyle birlikte acilen kampna dnd. Sabahla birlikte kar frtnas olmasna ramen yanna btn
svari ktalarn ve hafif silahl legionariuslardan 10 cohors 6.000
kii alarak dolu dizgin geri ekilen birlii izlemeye koyuldu. Hafif
silahl yayalar, bacaklarnn kuvveti yettii kadar hzla onun pei sra
geliyorlard. Lucullus bir sre sonra, karlar iinde yaplan bu hzl ve zor
takip srasnda soua dayanamayan askerlerini geride brakt. Bu srada
Pontoslular alk, souk ve yorgunluktan bitkin dm bir halde
Rhyndakos (Kocaay) Irmana ulamaya alyorlard. Irma bir kez
aarlarsa durumlarnn dzeleceini mit ediyorlard. Ama Romallarn
kendilerini takip ettiini rendikleri zaman, korkuya kapldlar ve yry dzenlerini bozdular. Pontos svarilerinden bir grup, btnln
koruyarak ilerlemeye devam ederken, ordunun yarsndan ounu kapsayan ksm saflardan ayrlarak karmakark ilerledi. Irmak kysna
varnca her bir birlik ilk nce gemek isteyerek korkun bir dzensizlik
iinde ileri atldlar. Tam bu kargaa annda, Pontoslularn byk bir
blm daha rma aamadan Romallar tarafndan bastrldlar. Taktikleri uyarnca Pontoslulara her ynden ok ve mzrak yadrmaya baladlar. Pontos birliklerinin bir ksm ilerlerken ve rmak kenarna yak1501
Sall. Hist. III. 26-41. 1; Plut. Luc. XI. 1; App. Mithr. 76; Flor. epit. I. 40. 17;
ayrca bk. Strab. XII. 8. 11 c. 576; Liv. perioch. 95; Memnon 40. 3; Eutr. VI. 6. 3;
1502
Belki de zayf dm, cesareti krlm, moral bakmndan zayf bir orduyla
Romallarn dzenli ve ypranmam hatlarn yaramayacann bilincindeydi.
1503
Plut. Luc. XI. 1-2; App. Mithr. 75-76; Oros. hist. VI. 2. 15.
331
latklarnda sralar sklatrmak zorunda kaldklarndan kolay hedef

oldular. Birbirlerinin zerine dp, ayaklar altnda ezildiler. Ar zrhlarndan dolay rahat hareket edemeyenlerin bir ksm mzraklarla delik
deik edilerek hemen ldrldler. Cann kurtarmak iin rma yzerek gemeye alanlar ise, ya buz gibi suda srklenerek ya da zrhlarnn arlndan rman derin yatanda dibe batarak bouldular. Romallarn bu ani basknna mukavemet dahi gsteremeyen Pontos birlikleri ar bir yenilgiye uradlar. Romallar rma amaya alanlar
yukardan ok ve mzrak yamuruna tuttuktan sonra, rmak yatana inip
nlerine geleni katlettiler. Irmakta ok sayda ceset birikmi, Pontos ordusu neredeyse tamamyla yok edilmiti. Sonuta Romallar, Pontoslularn byk bir ksmn kyda, brlerini ise, kamaya alrken ldrdler1504. Yaklak 15.000 kiiyi esir aldlar1505. 6.000 at ve aralarnda
develerin de bulunduu saysz yk hayvanyla muazzam lde ganimet ele geirdiler1506.
Kyzikosta bu olaylar cereyan ederken Mithradatesin generallerinden sertliiyle n salm olan Galatiann eski valisi Eumakhos, blgeyi
yeniden ele geirerek yakp ykmt. Ani bir basknla nce Phrygia,
daha sonra srasyla Pisidia, Isauria ve Kilikia1507 blgelerini istila edip
1504
Orosiusa (hist. VI. 2. 15) gre, Pontoslular 15.000 kii kaybettiler. Memnona
(40. 1) gre, bu savata saysz (10.000den fazla?) Pontoslu yaamn yitirdi. O
kadar ok kii ldrlmt ki; Plutarkhosa (Luc. XI. 3) gre, savatan sonra,
Apollonia am Rhyndacus (Glyaz) kentinin btn kadnlarn gelerek Pontos ordusunun tadklar ykleri ve lleri soymulard. Konuya ilikin olarak ayrca bk.
Liv. perioch. 94-95; Flor. epit. I. 40. 17.
1505
Plut. Luc. XI. 2-4; App. Mithr. 75. Memnona (40. 1) gre ise, bu rakam 13.000
kiidir.
1506
Plut. Luc. XI. 2-4; App. Mithr. 75. Bu zafer Romallarn ve Kyzikoslularn maneviyatlarnn ykselmesine Pontoslularn ise cesaretlerinin krlmasna neden oldu.
Plutarkhos (Luc. XI. 4) ve Ammianus Marcellinusun (XXIII. 6. 56 dn. 2),
Sallustiustan (Hist. III. 42, Maur.) yaptklar bir alntya gre, Romallar ilk defa
Kyzikos Seferi srasnda deve grmler ve Rhyndakos zaferinden sonra, ele geirdikleri bu hayvann azameti karsnda aknlklarn gizleyememilerdir.
1507
Appianos (Mithr. 75) Eumakhosun, Kilikiay zapt ettiini sylerken, byk bir
ihtimalle Pamphylia Blgesini kastediyor olsa gerektir. nk o sralar Kilikia Pedias damad ve mttefiki Armenia Kral II. Tigranesin, Kilikia Trakheia ise, korsanlar ve Romaya dman yerel yneticilerin kontrol altndayd (Plut. Luc. XIV. 5;
XXI. 4-5; Pomp. XXVIII. 4; App. Syr. 48; 69-70; Mithr. 105; Cass. Dio XXXVI.
37. 6; Iust. XL. 1. 2-4; 2. 3; Iosep. Ant. Iud. XIII. 16. 14; ayrca bk. Diod. XL. 1 a
dn. 4; Strab. XIV. 5. 2 c. 669).
332
eline geirdii btn Romallar ldrmt1508. Hatta Pontos kuvvetleri

imdi, Karia Blgesinde ilerlemeye balamlard. Ancak o sralar gen
Caesar, kendini korsanlarn elinden kurtararak, onlar bertaraf etmi ve
Rhodosta hitabet eitimi almaya devam ediyordu. Baz Pontos birliklerinin Kariada olduunu rendiinde, hemen Kk Asyaya geerek
Romann dostu ve mttefiki olan kentlerden askeri kuvvetler toplad.
Daha sonra da kraln komutanlarna kar ete savalar vererek onlar
Kariadan srd1509. Bu srada, . 73/72 knda, daha Eumakhos Kk Asyann gney blgelerinden Galatiaya geri dnmeden Galat tetrarkhesi Deotaros Galatiay Pontoslulara kar ayaklandrd. Eumakhosun Galatiada konulandrd Pontos garnizonlarn byk lde
tahrip etti. Birok Pontos subay ve askerini ldrd. Eumakhosun
Galatiaya dnmesiyle birlikte, Pontos generaline kar baaryla direndi. Deotarosun saldrlar karsnda ar kayplara urayan Eumakhos,
sonunda Pontos topraklarna geri ekilmek zorunda kald1510.
Kn iyice bastrmas Mithradatesin Kyzikos kuatmasn son derece gletirdi. Kyzikoslular her bakmdan Mithradatesin ordusuna
kyasla yeterli sayda askere ve askeri donanma sahip olmasalar da,
Pontoslulara kar kentlerini hem karadan hem de denizden baaryla
savunuyor ve Pontos ordusunu her geen gn daha da ypratyorlard.
Bunun yan sra, durumun gereine gre, bazen gece bazen de gndz
aniden huru harekat dzenliyor, kraln byk zorluklarla ina ettirdii
ar kuatma kulelerini ve eitli sava aralarn durmadan atee vererek yakyorlard. Sonunda Mithradates, kenti ele geirmenin sand
kadar kolay olmadn anlad. Daha sonra da Kyzikos kuatmasn kaldrmaya karar vererek alktan, souktan, yorgunluktan ve salgn hastalklardan tkenen ordusunu geri ekmek zere harekete geti1511. Bylelikle, bir yandan Romallarn ilgisini baka yne ekerken, dier yandan
gizlice dn hazrlklarna balad. nce amirallerinden Aristonikosa,
Fimbriann legiolarndan baz Roma askerlerini kazanmak iin 10.000
altn sikke vererek Aigaios (Ege) Denizine yollad. Fakat Aristonikos,
Aigaios Denizinde seyrederken Lucullusun askerlerinin kurduklar
1508
Liv. perioch. 94; App. Mithr. 75; ayrca bk. Suet. Iul. VI. 2.
Suet. Iul. IV. 2.
1510
Liv. perioch. 94; App. Mithr. 75; Oros. hist. VI. 2. 18; ayrca bk. Ramsay 1899,
70; Ormerod 1922, 51 dn. 4; Arslan 2000a, 142 vdd.
1511
Sall. Hist. IV. 69. 14; Plut. Luc. XI. 5; App. Mithr. 76; ayrca bk. Liv. perioch.
95; Oros. hist. VI. 2. 19.
1509
333
tuzaa derek yakaland. Beraberinde getirdii paralarla birlikte Lucullusa teslim edildi1512.
Bunun zerine Mithradates, bir gece aniden ordusunun nemli bir
blmyle birlikte gemilere binerek1513, Troas Blgesinin liman kentlerinden Pariona doru yelken at. Says yaklak 30.000e inen piyade
birlikleri de Hermokrates1514 ile Sertorius tarafndan kendisine gnderilen Mariusun kumandas altnda kara yolundan Lampsakosa doru
yrye getiler. Kyzikoslular bu durumu grdkten sonra, Pontoslularn ordugahlarna kar saldrya getiler, yorgunluktan tkenmi vaziyette geride braklm olanlar yok edip; eer kampta geride kalm bir
ey buldularsa, yamaladlar1515. Lucullus ise, Pontos ordusunu takibe
koyuldu. Bu arada kn yaan kar ve yamur nedeniyle Lampsakos
yolu zerindeki Aisepos ve Granikos rmaklar debilerini arttrmlard.
zellikle Aisepos Irma alrken Pontoslular gereinden fazla zaman
kaybettiler. Lucullusun gelmesiyle rmak kenarnda kanl bir bouma
oldu1516. Ar kayplar veren Pontoslular zar zor Lampsakosa snabildiler1517. Fakat Lucullus onlar orada da rahat brakmad ve kenti
kuatt. Bunun zerine Mithradates, Parionda demir atm olan donanmasn Lampsakosa yardma gnderdi. Bylelikle hem Lampsakos
vatandalarnn hem de Pontoslularn bir ksm gven iinde kenti terk
1512
Plut. Luc. XI. 5; Memnon aynen (40. 1-2)de olduu gibi, yukarda sz edilen
olay aktarrken Mithradatesin donanma komutann adn Plutarkhosun (ibid.) tersine, Arkhelaos olarak vermektedir.
1513
Memnona (40. 4) gre, Mithradatesin trireslere binii, ok eitli glklerin
st ste gelmesinden sonra gereklemiti. Zira gemilere binmek iin bekleyenler,
artk oktan dolmu olmalarna karn gene de yolculuk etmek istediklerinden teknelere aslarak tutunmular, ok sayda insan bunu yapt iin gemilerden bazlar
batm; bazlar ise, alabora olmutu.
1514
Memnona (40. 3) gre, kral bu seferde otuz bin kiinin zerindeki piyade birliinin komutas iin Hermaios ve Mariusu atamt.
1515
Memnon 40. 5.
1516
Sz konusu sava, Memnon (40. 5) ve Appianosa (Mithr. 76) gre, Aisepos;
Plutarkhosa (Luc. XI. 6) gre, Granikos Irma yakasnda yapld. Florusa (epit. I.
40. 17) gre, Pontos birlikleri hem Granikos hem de Aisepos kenarlarnda Lucullus
tarafndan ar kayplara uratlmlardr. Bu nedenle her iki rmak gnlerce kan akmtr.
1517
Plutakhosa (Luc. XI. 6) gre, Lucullus yaklak 20.000 Pontos askerini ldrp,
nemli miktarda insan esir ald. Orosiusa (hist. VI. 2. 20) gre, Pontos ordusunun
asker kayb 11.000den fazlayd. Appianos (Mithr. 76) ise, yaklak bir say vermemekte birlikte Pontoslularn Aisepos Irman aarken Lucullusun saldrlar karsnda ar kayplara uradn belirtmektedir.
334
etti1518. Ancak Mithradates, Lampsakosun savunulmas ve denizlerdeki

Pontos hakimiyetin devam iin Marius, Paphlagonial Aleksandros ve
hadm Dionysiosun komutasnda 10.000 kiilik seme askerden oluan
birlik ve 50 gemiden oluan filo brakt. Kendisi ise, ordusundan geri
kalan birliklerle Nikomedeiaya doru yelken at. Lucullusun elinde
Pontos donanmasn engelleyecek gemisi olmad iin Mithradatesin
gitmesine engel olamamtr. Bununla birlikte kral yolda Parion aklarnda gene frtnaya yakalanm; hem kendi donanmas hem de
Lampsakosta brakt filo byk lde zarar grmtr1519.
Mithradates yolda Priapos kentinin nl kehanet merkezi Artemis
Tapnan yamaladktan1520 sonra, Marmara Erelisinin nde gelen
kentlerinden Perinthosu kuatmtr1521. Baarsz birka denemenin
ardndan, Romayla olan ittifakna sadk kalarak Lucullusa yardm eden
Byzantionu tehdit etmi ve kente kar eitli yaptrmlarda bulunmutur1522. Sonunda Nikomedeiaya ekilmi ve orada konulanmtr1523.
Sonu olarak Roma ve mttefiklerinin baarlar ve Kyzikoslularn
kentlerini sonuna kadar kararllkla savunmalar nedeniyle Mithradates,
Kyzikos kuatmasn kaldrmak zorunda kalmtr. Keza, kraln nceden
kestiremedii ve bu yzden aday terk edinceye kadar byk insan kaybna uramasna neden olan, kalabalk ordusu zerine ken alk da
Kyzikoslular iin yardmc olmutur1524. Mithradates tek bir kenti kuatmak iin tam donanml ordusunu ve donanmasn oraya balamasna
ramen kenti bir trl ele geirememi ve kendisinden her bakmdan az
ve zayf olan Lucullusun dahiyane sava stratejisi karsnda yetersiz
kalmtr1525. Ustaca bir kurnazlk ile sabrla ekillenmi ve dmann
1518
App. Mithr. 76.

Sall. Hist. IV. 69. 14; App. Mithr. 76; ayrca kr. Liv. perioch. 95; Oros. hist. VI.
2. 24.
1520
Plut. Luc. XIII. 4.
1521
Memnon 40. 5.
1522
Cicero (de prov. Cons. IV. 6) ve Tacitus (ann. XII. 6), Byzantionu nc
Mithradates-Roma Savandaki Mithradatesin tm saldrlarna ve Kk Asyay
krp geiren Pontos ordularnn kentlerini kuatmasna ramen onlara kar koyduundan dolay vmektedirler. Buna ek olarak Byzantion halkn Mithradatese kar
bileklerinin gcyle sonuna kadar dayanp, kentlerinin yok olup gitmesini nlediklerinden dolay takdir etmilerdir. Ayrca bk. Gyllius Cons. I.
1523
Memnon 40. 5; Liv. perioch. 95; App. Mithr. 76.
1524
Sall. Hist. IV. 69. 14; Liv. perioch. 95; Strab. XII. 8. 11 c. 576; App. Mithr. 7677; Flor. epit. I. 40. 17; Oros. hist. VI. 2. 19; ayrca bk. Memnon 40. 3-4; Cic. Arch.
IX. 21; Sall. Hist. III. 38; Eutr. VI. 6. 8.
1525
Cic. Leg. Man. VIII. 20; Mur. XV. 33; Vell. II. 33. 1; Oros. hist. VI. 2. 20.
1519
335
gszln akllca deerlendirmenin sonucu olan bu zafer, adeta

dmann kendi kendisini yok etmesine neden olmutu. Bylelikle kral,
bir yandan taktiinin kurban olurken, dier taraftan da kt hava koullar ve frtnalar yznden ordusunun ve donanmasnn byk bir
blmn kaybetmitir1526.
Bylelikle Lucullus zafer alayyla birlikte, vatandalarn sevin gsterileri eliinde, muzaffer bir kumandan edasyla Kyzikosa girdi. Romallara olan sadakatleri nedeniyle halk her eit vergiden muaf tuttu,
kenti ise, bamsz ilan etti. Bununla da kalmayarak, kentin territoriumunu byk lde geniletti1527. Strabona1528 gre de, Romallarn
ayrcalk tandklar kent kendi zamanna kadar i bamszln korumutu. Vaktiyle sahip olduklarna ilaveten Romallar tarafndan verilenlerle birlikte olduka geni topraklar olmutu. Bunlar arasnda, bir
ksm Byzantionlularn elinde olan Daskylitis Glnn baz ksmlar
ve Adrasteia Ovas, Troia Blgesinde ise, Aiseposun kar kysnda
bulunan Zeleia dolaylarnn baz ksmlar yer alyordu. Dolionis ve
Mygdonise ilaveten Apolloniatis ve Miletopolis gllerine kadar uzanan
topraklar da onlara aitti. Bu bakmdan Kyzikoslular Lucullusa olan
minnettarlklarn gstermek iin, onun adna Luculleia oyunlar dzenlemilerdir1529.
Mithradatesin baarsz Kyzikos kuatmas sonucunda kara ordusunun ve donanmasnn byk oranda azalmasna ramen halen denizlerdeki tartmasz stnl devam ediyordu. Romallarn Khalkedon
yenilgisi onlarn Akdenizdeki yegane donanmasna mal olmutu. Bunun zerine Lucullus, Hellespontosa ilerledi1530. . 72 ylnn baharnda Kk Asyann sahil kentlerinden ve blgelerinden gemiler top-
1526
1527
Cic. Arch. IX. 21; Liv. perioch. 95; ayrca bk. Broughton 1952, II 101.
Plut. Luc. XII. 1; App. Mithr. 76; ayrca bk. Cic. Leg. Man. VIII. 20; Vell. II. 33.
1-2.
1528
Strab. XII. 8. 11 c. 576. Bununla birlikte, Kyzikosun bu zgrl Tiberiusun

imparatorluu zamanna (S. 14-37) kadar devam etmi gzkmektedir. Fakat kent
halk Roma mparator Klt erevesinde, Augustusa ibadeti kabul etmemekle sulanmtr. Ksa sre sonra, bu iddialara Roma halkna kar yasad ve kt muamelelerde bulunmak eklenmitir. Bylelikle Kyzikoslularn nc Mithradates-Roma
Sava srasnda kazanm olduklar zgrlkleri ceza olarak ellerinden alnmtr
(Tac. ann. IV. 36; Suet. Tib. XXXVII. 3). Ayrca bk. Ik 2001, 170.
1529
App. Mithr. 76.
1530
Plut. Luc. XII. 1; App. Mithr. 77.
336
lamaya balad1531 ve generallerini Pontos kontrol altndaki Bithynia

kentleri zerine gnderdi. nk, Mithradatesin Bithynia kentlerine
yerletirmi olduu garnizonlar halen yerlerinde duruyordu. Bylelikle
Lucullusun komutanlar Bithyniay yeniden Roma hakimiyeti altna
almaya baladlar. Gaius Valerius Triarius, Apameia Myrleia zerine
yelken at. Kraln kente konulandrd garnizon sonuna kadar kenti
savundu. Triarius da gerek kenti ele geirirken gerekse ele geirdikten
sonra, birok vatanda ldrd. Tapnaklara snanlar dahi esirgemedi1532. Barba, Olympos (Uluda) Da eteklerindeki Prusay ksa bir
kuatma ve genel bir hcumdan sonra, zapt etti1533. Romallarn ksa
zamanda Bithyniann nemli kentlerini teker teker ele geirmeye balamalar ve kuatlarak zapt edilen kentlerin balarna gelen felaketlerden
rken dier ehirlerin mukavemet azmi sarsld. Kendilerine olan gvenleri ve Pontos kralna olan ballklar bir anda yok oldu. Bylece ya
eskiden Kios olarak adlandrlan Prusias1534 gibi kentlerindeki Pontos
garnizonlarn kovdular ya da Nikaia rneinde olduu gibi, Pontos
birlikleri kendiliinden kentlerini terk ettikten sonra, kaplarn Romal-
1531
Bu arada Roma Senatusu, Pontos kralnn denizlerdeki stnlne bir son vermek amacyla, Lucullusa bir donanma ina etmesi iin 18.000.000 denarii (3.000
talanta) tutarnda para vermeyi kararlatrd. Fakat Lucullus, Kk Asyadaki dost
ve mttefik sahil kentlerinden ve adalardan yardm alarak bir donanma hazrlayacan bildirmek suretiyle Senatusun yardm talebini geri evirdi (Plut. Luc. XIII. 4).
1532
App. Mithr. 77. Memnona (41. 1) gre, Triarius gerekli hazrlklar yapp Apameiaya ilerleyerek kenti kuatmaya balamtr. Apameiallar Triariusa ellerinden
geldii lde kar koymular; fakat sonunda kaplar aarak Romallar kente kabul etmilerdir. Orosiusa (hist. VI. 2. 23) gre ise, Apameia kentini harap eden
Lucullustur.
1533
Memnon 41. 1-2; App. Mithr. 77. Orosiusa (hist. VI. 2. 23) gre ise, Lucullus
bizzat Olympos eteklerindeki Prusa kentini kuatarak ele geirmi ve tahrip etmitir.
1534
Strabona ( XII. 4. 2 c. 564) gre, Astakenios Krfezine oranla daha gnein
doduu yere doru uzanan dier bir krfeze gelinirdi. Bu krfezde, vaktiyle Kios
denen Prusias bulunurdu. Argo Efsanesine gre, bu kent Heraklesin arkadalardan
biri olan ve onunla birlikte bu sefere katlan Kios tarafndan kurulmutur. Kios,
Kolkhisden dnerken bu krfezde kalm ve burada ismine izafeten adlandrd
Kios kentini kurmutur. Fakat Kios kenti Demetriusun olu ve Perseusun babas
olan V. Philippos tarafndan yerle bir edilmi ve onun tarafndan burann tahribinde
kendisine yardm etmi olan Bithynia Kral Ziaelasnn olu Prusiasa armaan
olarak verilmitir. Prusias da bu kenti restore ederek Kiosa kendi ismine izafeten
Prusias adn vermitir.
337
lara atlar1535. Bithynia kentlerinden ekilen dier Pontos garnizonlar

ise, birer birer Mithradatesin ana karargahnn yer ald Nikomedeiaya giderek, Pontoslularn Kk Asyada kalan son ordusuyla
birletiler1536.
Lucullus, . 72 bahar sonu/yaz banda, Iliondan Aigaios Denizine
ald. Elaitikos Krfezinde yer almasna ramen, Iliona1537 sadece on
iki stadia uzaklkta olan ve Akhaiallarn Liman1538 olarak adlandrlan
donanma merkezinde Mithradatesin demir atm, be sra krekli (=
pentrs []/quinqueremis), on gemiden oluan Pontos filosunu baskn yaparak ele geirdi. Komutanlar Isodorosu ldrd1539.
Pontos donanmasnn geri kalan ksmnn Lemnos (Limni) ile Imbros
(Gkeada) arasndaki Neai Adasnda olduunu rendiinde ise, derhal oraya doru yelken at. Marius, Aleksandros ve Dionysios komutasndaki Pontos donanmasyla Neaida karlat. Ancak yetenekli kumandan Marius ve Pontoslular gemilerinin bir ksmn karaya ekerek,
dier ksmn ise, adann kartma yapmaya elverili kk limannda
sabitleyerek deniz savana yanamadlar. Romallarn kyya yanama
gln kendileri iin bir koz olarak kullandlar. Amalar Romallar
henz gemilerindeyken pskrtmekti. nk Romallar bir kez karaya
ktlar m asker ve donanm bakmndan kendilerinden stn olurlard.
te yandan Romallar gemi ve asker bakmndan ne kadar stn olurlarsa
olsunlar, kartmann gl yznden adann limannda kk topluluklar halinde savamak zorunda kalacaklard. Bylelikle Romallarn
karlaaca glklerin sayca azlklarn telafi edeceine inanyorlard. Bu yzden Pontoslular gemilerinin gvertelerini eski; fakat
etkili bir sava taktii olan ar silahl askerler, okular ve mzraklarla
donattlar1540.
1535
Memnon 41. 2-3; App. Mithr. 77. IGR III 34te Prusadan ele geen bir onur
yazt fragmannda Kral Mithradates ve kentin kuatldna dair bilgiler bulunmaktadr. Yazta ilikin deiik grler iin ayrca bk. Magie 1950, 1188 dn. 18.
1536
Memnon 41. 3; 42. 1.
1537
Burada sz edilen Ilion, Ida Da ynnde, otuz stadia ierde olan Eski Ilion
deil, Akhaiallarn Limanndan on iki stadia uzaklkta Strabonun (XIII. 1. 32 c.
596) imdiki Ilion olarak tanmlad yerdir.
1538
Elaitikos Krfezinde bir liman kenti. Kentin yeri ve konumuna ilikin detayl
bilgi iin bk. Strab. XIII. 1. 32 c. 596; 36 c. 598; 3. 5 c. 622.
1539
1540
14) Mithradatesin Kyzikos Kuatmas
339
Sava Lucullusun Pontoslulara saldrmasyla balad. Romallar ilk

arpmann cokunluu iinde, liman boyunca bir set gibi sralanm
Pontos gemilerini bozguna uratp kendilerine bir gedik amaya altlar. Ama ok gemeden Pontoslular her ynden zerlerine saldrdlar ve
yalnz gemilerin gvertelerinden deil, ayn zamanda liman tarafndan
da zerlerine ok, mzrak ve ta yamaya balad. etin geen arpmalar deniz muharebelerinden ziyade, ustalktan ok bilek gcne dayanan
bir kara savan andryordu. Zira, limanda bu kadar ok geminin manevra yapmasna yetecek yer yoktu. Roma ve mttefik gemileri Marius
ve Pontoslu generallerin komutasndaki gemilerle bir kez borda bordaya geldi mi, gemilerin says ve yan yana ylmas nedeniyle birbirlerinden bir daha ayrlamyorlard. Her iki taraf asndan da ne gerilemek
ne de dman hattn yarmak mmknd. Askerler gs gse arpmaya balayp br gemiyi ele geirmeye alyorlard. Liman aznda
bir set gibi dizilmi Pontos gemisini mahmuzlayan bir Roma sava teknesinin sk sk yer darlndan kendisinin de yara ald iki, hatta daha
fazla geminin birbirine taklarak uzun sre ayrlamadklar grlyordu.
arpma srasnda gemiler hareketsiz kalyor, bilgiden ve taktikten ok
cesaret ve iddetle dvlyordu. Zafer ise, genellikle Pontos gemilerinin gvertelerine yerletirilmi olan kara askerlerinde kalyor, Romallar
pskrtlyordu. Gvertelerden yamur gibi yaan ok ve mzraklar
Romallar nemli kayplara uratyordu. Dahas hafif kayklara binip
gemilerin evresini dolanan ve kreklerin altna szlerek gemilerin
bordasndan tayfalar mzrak yamuruna tutan Pontoslular da Romallar ypratyordu. Romallar byk aba harcyor, ne var ki, yanamann
gl ve Pontoslularn sarslmaz direnci yznden karaya kamyorlard. Bunun zerine Lucullus, taktik deitirdi. Bir yandan Pontoslularla arpmay srdrrken, te yandan da en iyi askerlerinden bir
blmn adann arkasndan gemilerini kyya batankara ettirterek,
karaya karmaya muvaffak oldu. Bylelikle ksa sre sonra, iki ate
arasnda kalan Pontoslular hem gemi hem de asker bakmndan ar
kayplara uramaya baladlar. Bu durum Pontos donanmasndaki gemicilerin, bir ksmnn panie kaplp karayla olan balant halatlarn keserek demir almasna, dier bir ksmnn ise, sratle gemilerini denize
srerek adadan ayrlmaya almasna neden oldu. Denize almaya
abalayan Pontos gemileri kargaa iinde kaarken ya da bir baka yne
ynelmek isterken, rastlantyla karlatklarnda sk sk pruvalarndan
toslayorlard. Birbirine arpp duran gemilerin grlts ortala dehet sayor ve askerlerin komutanlarnn sesini iitmesine engel oluyor-
340
du. arpmann her noktasndaki ar kargaa ve grltyle dehete

kaplan gemicilerin bir de acele etmesi eklenince, bata komutanlar ve
yardmclar olmak zere birok asker gemilere binemedi. Romallarn
ifte saldrs karsnda ikiye ayrlan Mithradatesin askerleri bozguna
uradlar1541. Sonuta bireysel olarak her bir Pontoslu kendi cannn
derdine dt. Bylelikle Lucullus, ksa srede kraliyet donanma gemilerinden otuz iki tanesini batrp-zapt etmesinin yan sra, nemli sayda
yk teknesi ele geirmitir1542. Karadakiler ise, Romallar tarafndan
evrilerek kltan geirildiler. Pontos amiralleri Paphlagonial
Aleksandros, hadm Dionysios ve Marius saklandklar maarada yakalandlar. Fakat Dionysios, Romallara teslim olmaktansa lmeyi tercih
etti ve yannda tad zehri ierek hayatna son verdi. Dier ikisinden
Aleksandros, Lucullusun Romada dzenlemeyi dnd zafer alaynda sergilenmek zere hapsedildi. Eski bir Senatus yesi olan Marius
ise, Romada halka gsterilemeyeceinden Lucullusun emriyle ldrld1543. Bylelikle Mithradatesin Kyzikostan ayrlrken geride brakt donanma tam anlamyla Lucullus tarafndan ortadan kaldrlm ve
bir bakma denizlerdeki Pontos hakimiyeti de son bulmu oldu.
Lucullus, bu zaferini mjdeleyen mektuplar defne dalyla sararak Romaya gnderdi1544. Daha sonra da, . 72 yaznda, Mithradates zerine
yrmek iin Bithyniaya doru yelken at1545.
3. Direnme ve Boyun Ei; Lucullusun Pontos stilas

ve Sonular
. 72 yaznda, Khalkedon zerindeki Pontos kuatmasnn sona ermesiyle Marcus Aurelius Cotta tekrar zgrlne kavumutur1546. Ardndan Lucullusun komutanlarndan Triarius ile glerini birletirmi ve
1541
Plut. Luc. XII. 3-4; App. Mithr. 77.

1543
Plut. Luc. XII. 5; App. Mithr. 77; Eutr. IV. 6. 3; Oros. hist. VI. 2. 21-22; ayrca
kr. Memnon 42. 2; Cic. Arch. IX. 21; Mur. XV. 33; Leg. Man. VIII. 21. Daha detayl bilgi iin bk. Magie 1950, 330-332.
1544
Zafer kazanm bir generalin Senatusa gnderdii zafer haberini defne yaprana sararak yollamas, bir gelenekti (App. Mithr. 77). Pliniusa (nat. XV. 39. 127)
gre de, defne Romallarda yengiyi belirten bir iaret olarak kullanlyordu.
1545
Liv. perioch. 95; Plut. Luc. XIII. 1; App. Mithr. 77.
1546
Lucullus elogiumunda (kitabe/yazt) Cottann kendisi tarafndan zgrlne
kavuturulduunu ifade eder (CIL I2 196 no 21). Ayrca bk. Auct. Liber de Vir. ill.
74. 4.
1542
341
Nikomedeiada konulanm olan Mithradatesin kara yolunu bloke

etmitir1547. Lucullusa ise, Mithradatesi Nikomedeia kentinde hem
karadan hem de denizden abluka altna alma frsat yakaladklarn ve bir
an nce denizden Astakenios (zmit) Krfezini bloke etmesini bildirmitir. Ancak Lucullusun bu ile grevlendirdii Voconius, Samothrake
Adasndaki dinsel trenleri izlerken gereinden fazla zaman kaybettii
belki de bilerek oyaland iin sz konusu plan uygulanamamtr.
nk iyi haber alma ve casusluk tekilatna sahip olan Mithradates,
Ege Denizinde ve Tenedos Adas evresinde Lucullusa kar savaan
Pontoslularn iki deniz savanda da yenilmi olduklarn ve Romallarn kendisini kapana kstrma planlar yaptn renmitir. Romallarn
kendisine kar saldrmak zere hazr bekleyen ordusuna kar koyabilecek gte olmad iin derhal yola kma hazrlklarna girimitir1548.
Bylelikle, Voconius ve Lucullusun Astakenios Krfezine ulamalarndan nce, kral ordusundan geriye kalan askerlerini donanmasndan
arta kalan gemilere1549 bindirerek Nikomedeiadan Pontosa doru yelken amtr1550.
Kral hibir glkle karlamadan Bosporosu da geerek Pontos
Euksenosa almtr. Fakat burada da kt talihi yakasn brakmam
Pontosa doru seyrederken korkun bir frtnaya yakalanmtr. Birka
saat iinde gemilerinin byk bir blm batm1551, bir blm ar
1547
Memnona (42. 1) gre, Cotta nceki baarszlklarn bir ekilde telafi etmek
istedii iin, bozguna uram olduu Khalkedondan Nikomedeiaya doru ilerlemitir. Gene de tedbiri elden brakmam, savaa girmekten saknarak, kentten yz
elli stadia uzaklkta kamp kurmutur. Triarius ise, daha arlmay beklemeden
byk bir hzla Cottaya yetimi ve Mithradatesin kente doru geri ekilmesinin
ardndan, orada onu her taraftan kuatma altna almak zere Roma ordusunu hazrlamaya balamtr.
1548
Memnon 42. 2.
1549
Florusa (epit. I. 40. 18) gre, kraln donanmas o sralar yaklak 100-120 gemiden
oluuyordu. Bu say kraln savaa balad orann drtte biri kadardr.
1550
Liv. perioch. 95; App. Mithr. 78. Plutarkhosa (Luc. XIII. 1-2) gre, Voconius,
Astakenios Krfezine girdii zaman, Mithradates oktan Nikomedeiadan demir alm ve Bithyniaya son defa veda ederek, kendi krallna doru yola km bulunuyordu.
1551
Mithradates bu frtnada Orosiusa (hist. VI. 2. 24) gre, 80 tane mahmuzlu
sava gemisi; Appianosa (Mithr. 78) gre ise, 60 gemi ve 10.000 kii kaybetmitir.
Sallustiusa (Hist. III. 54-56; IV. 69. 14) gre, kral bu frtnada en tecrbeli askerlerini ve donanmasnn en iyi gemilerini yitirmitir. Plutarkhos (Luc. XIII. 2), frtnadan sonra, Pontos sahillerinin paralanan gemi enkazlar ve insan cesetleriyle dolduunu ve gemi paralarnn btn ky eridini kapladn ifade etmektedir. Florusa
342
hasara uram, dier bir blm ise, frtnann etkisiyle aklara srklenmitir. Hatta derin rahleleri olan kendi amiral gemisi1552 bile, su almaya balayarak batma tehlikesi geirmitir. Bunun zerine Mithradates, Pontos donanmasnda Romallara kar savaan korsan Seleukosun
yardm teklifine olumlu yant vermi ve onun myoparosuna1553 korsan
kadrgas gemitir1554. Bylelikle sa salim Hypios Irmana ulamay baararak1555, burada frtnadan kurtulan gemilerini toplamtr.
Orada k boyunca konaklarken, eski dostu olan Lamakhosun Herakleia Pontike kentinin yneticisi olduunu renmitir. Birok vaatte
bulunarak onun ilgisini ekmi ve kendisinin kente kabul edilmesini
salamas iin ona ykl miktarda para gndermitir. Lamakhos da,
onun bu talebini kabul etmitir. Ardndan kentin sur duvarlar dnda
halk iin son derece grkemli bir ziyafet sofras hazrlatm ve insanlarn
araptan sarho olduu gerekesiyle, ziyafet srasnda kent kaplarnn
kapatlmamasn emretmitir. Bylelikle ayn gn ierisinde Mithradatesin Herakleia Pontikeye gizlice yerlemesini salamtr. Bu ekilde,
daha Herakleiallar onun geldiinin dahi farkna varmadan, kent Mithradatesin eline gemitir. Ertesi gn kral halk toplantya davet etmi,
(epit. I. 40. 18-19) gre, rzgarn iddetinden sava malzemesi ve asker ykl
100den fazla gemiden oluan filosu dalm ve gemilerin birou batmtr. Kyzikos kuatmas sonucunda ok ar kayplara urayan kral, bu savata Lucullustan
ziyade doal afetlere ve kt kaderine yenilmitir (ayrca bk. Liv. perioch. 95).
Memnon (42. 2) ise, Pontoslularn lkelerine geri dn yolculuklar srasnda
yakalandklar iddetli k frtnasnda ka gemi kaybettiklerine ilikin bir rakam
vermemekle bildirmemekle birlikte, donanmalarndaki trirslerinden bazlarn
kaybettiklerini ancak gene de kraln gemilerinin byk bir blmyle birlikte
Hypios (Bykmelen ay) Irmana ulatn bildirmitir.
1552
Plutarkhosa (Luc. XIII. 2-3) gre, Mithradates frtna srasnda bir tccarn;
Appianosa (Mithr. 78) gre ise, kendi amiral gemisindeydi.
1553
Bordalar su seviyesine yakn, olaanst hzl ve denize dayankl bir tekne
trdr. Antikada genellikle korsanlar tarafndan kullanlrd. Mkemmele denk
par excellence olarak da adlandrlrd.
1554
Dostlar ve komutanlar korsanlara itimat etmenin tehlikeli olabileceini zira
kendisini fidye almak iin rehin alabileceklerini, daha da kts, iyi bir cret karl Lucullusa teslim edebileceklerini syleyerek, onu kararndan caydrmaya
almalarna ramen Mithradates, Seleukosa gvenerek korsan teknesine binmitir.
Korsanlar kraln kendilerine olan gvenini suiistimal etmemiler ve Mithradatesi
nce Herakleia Pontike daha sonra Sinopeye oradan da Amisosa gtrmlerdir
(Oros. hist. VI. 2. 24; Plut. Luc. XIII. 3; App. Mithr. 78). Daha detayl bilgi iin bk.
Mnzer 19642, col. 1247; McGing 1986a, 139; Souza 1999, 125).
1555
Memnon 42. 2. Hypios Irmana ilikin olarak ayrca bk. Arr. periplus XIII. 2;
Skylaks periplus 91; Apoll. Rhod. argon. II. 795; Arslan 2005, 99.
343
Herakleiallar gnl alc szlerle selamladktan, kendisine kar iyi

niyetlerinin devam etmesini iddetle tavsiye etmitir. Romallarn bu
sebeple kendilerine kar harekete gemeye teebbs etmeleri durumunda, kenti onlarn adna savaarak savunmalar iin, kente Konnakoriksin
komutasnda 4.000 kiiden oluan Galat muhafz birlii konulandrmtr. Ayrca kral, Herakleiada kald ksa sre ierisinde kentin ileri
gelenlerini parayla, gle ve ikna yeteneini kullanarak kendi tarafna
ekmesini bilmitir. Daha sonra da Seleukosun korsan gemisiyle
Sinopeye gitmitir1556. Ancak orada da fazla kalmam, satraplarna ve
Pontos kentlerindeki garnizonlarna kendilerini olas bir Roma saldrsna kar hazrlamalarn bildirmitir. Sonra Amisosa gelmi ve
Pontosun merkezinde yeni bir ordu meydana getirmek iin harekete
gemitir1557.
Artk Lucullusun, Pontos topraklarna saldrmas kanlmazd. imdi donanmas ve ordusu art arda gelen felaketler sonucunda yok olmu
olan Mithradatesin kralln, Romallarn muhtemel istilasna kar savunmas gerekiyordu. Bu bakmdan ciddi felaketlerle ansn neden olduu dier kayplar, kraln akl ve zekasyla bir dereceye kadar iyiye
dntrlmtr. Ardndan kral hi vakit kaybetmeden, hayranla
ayan bir souk kanllk ve enerji rnei gstererek Pontos Krallnn
merkezinde yer alan Kabeirada1558 stratejik adan olduu kadar doal
ve insan kaynaklar bakmndan verimli bir blgede1559 yeni bir ordu
oluturmaya balamtr1560.
Bu arada Lucullus, Mithradates tarafndan boaltlan Nikomedeiaya
geldi. Kaplarn Romallara aan kentte dier Romal komutanlarla bir
1556
Memnon 42. 3-5; Sall. Hist. III. 54-56; IV. 69. 14; Liv. perioch. 95; Plut. Luc.
XIII. 2-3; App. Mithr. 78; Flor. epit. I. 40. 18 vdd.; Oros. hist. VI. 2. 24.
1557
App. Mithr. 78.
1558
Mithradates, Armeniadan akan Lykos ile Amaseia yaknndaki dar geitten
akan Iris Irmann birletii yerdeki Eupatoriann aa yukar iki yz elli stadia
daha gneyinde ca. 45km, Paryadres Dalarnn hemen eteklerindeki Kabeirada
konulanmtr.
Kabeira, sonradan Pompeius tarafndan bir kent haline getirilmi ve Diospolis
olarak adlandrlmtr. Pythodoris (Pythodorosun kz ve Pontos kraliesi) ise,
Pompeiustan sonra buray bayndrlatrarak ismini Sebaste olarak deitirmitir
(ayrca bk. Strab. XII. 3. 29-31 c. 556-557 dn. 1; Memnon 45. 1).
1559
Bunlarn yan sra, kentte kraln saray, su deirmeni, hayvanat baheleri, av sahalar ve madenleri vard (Strab. XII. 3. 30 c. 556).
1560
Sall. Hist. IV. 69. 15; App. Mithr. 78; ayrca bk. Plut. Luc. XIV. 5.
344
toplant yapt1561. Nikomedeiada bir araya gelen generaller, genel olarak, . 73/72 kn Mithradatesin ordusuyla amur ve kar iinde savaarak geirmi olan askerlerin yorgunluunu bahane ederek Pontos Seferinin gelecek baharda yaplmas grnde olduklarn bildirdiler. Fakat
Lucullus, bu teklifi reddetti1562. Aynen Sullann Birinci MithradatesRoma Savandan sonra, yapt gibi kral serbest brakarak, onun bir
daha glenmesini ve Kk Asyay istila etmeye almasn istemiyordu. Ona gre, bu defa sava Pontos topraklarnda cereyan etmeliydi.
Zaten Mithradates-Roma Savalar srasnda Anadolu yeterince yamalanmt. Fakat Pontos topraklar ve lkesi byk lde bu durumdan
etkilenmemiti. Ayrca, gerek Bithynia gerekse dier Kk Asya eyaletleri Roma ordusunu besleyecek durumda deildi. Bu durumda
Lucullusun ve Romallarn nlerinde tek bir seenek kalyordu. O da
Pontos topraklarnda bir an nce askeri harekata balamakt. Bylece,
Nikomedeiada toplanan Romal komutanlar Pontosu istila edip, sava
dmann topranda srdrme karar aldlar. Daha sonra Lucullus, herkese vazifesini bildirdi. Buna gre, kendisi be Roma legiosuyla derhal
Bithynia ve Galatia zerinden Kappadokiaya doru ilerleyerek Pontos
topraklarna girecekti1563. Triarius, Roma donanmasnn amiralliine
atanarak Hellespontos ve Propontis evresinde gemilerini topladktan
sonra, Mithradatesin Sertoriusa gnderdii filonun dnn bekleyecekti1564. Cotta ise, Bithyniadaki Roma hakimiyetini salamlatrdktan
ve halen Romallara kar direnen Pontos yanls kentleri ele geirdikten
sonra, Mithradatese yardm ve yataklk yapan Herakleia Pontike kenti
zerine yryecekti1565.
1561
Memnon 43. 1.
Plut. Luc. XIV. 1.
1563
Plut. Luc. XIV. 1; App. Mithr. 78; ayrca bk. Memnon 43. 1.
1564
Sertorius, kendi adamlarndan Perpernann suikast sonucunda ldrlmt.
Perpernann Pompeius tarafndan bozguna uramasndan sonra ise, spanyadaki
isyan hareketi son bulmutu (Liv. perioch. 96; App. civ. I. 113-115; Plut. Pomp. XX.
2-3; Sert. XXV. 1-XXVII. 1; Flor. epit. II. 10. 9; Eutr. VI. 1; Frontin. strat. II. 5. 12;
Vell. II. 30. 1; Val. Max. VI. 2. 8; Amm. Marc. XXVI. 9. 9; Oros. hist. V. 23. 13).
Bu bakmdan Mithradatesin Sertoriusa yardm iin gnderdii filo yaknda geri
dnecekti. Memnon (43. 1) de, Mithradatesin Krete Adasna da daha nceden bir
filo gndermi olduunu ve bu gemilerin spanyadan dnen gemilerle ayn zamanda Pontosa yelken aacaklarna iaret etmektedir.
1565
Memnon 43. 1; konuya ilikin olarak ayrca bk. Magie 1950, 332-333; Gnaltay
19872, 433.
1562
345
Bylelikle Roma ordusu, . 72 ylndan itibaren, Mithradatese kar aktif duruma geerek, hcum eden taraf olmutur1566. Lucullus, . 72
yaz sona ermeden Bithyniadan Pontos zerine doru ileri hareketine
balad. nne kan kentleri ve yreleri boyunduruu altna alarak Pontos topraklarna doru ilerdi1567. Fakat byk Roma ordusunun Bithynia
ve Galatiay gemesi, olduka zahmetli oldu1568. Sz konusu blgeler
sre gelen savalar yznden harap olmu ve orduyu besleyecek yeterli
erzak bulunamamt. Galat tetrarkheslerinden Deotarosun1569 yardm
tam zamannda yetimeseydi, Roma ordusu ok kt bir duruma debilirdi. Lucullusun, emrindeki be Roma legiosuyla Bithynia ve Paphlagonia/Galatia topraklarndan Pontos Krallnn nde gelen kentlerinden Amisos (Samsun) kentine doru ilerledii srada, Deotarosun vermi olduu 30.000 kiilik Galat ordusunun her bir eri srtnda bir uval
un getirerek Roma ordusuna katlmtr1570. Galat Tetrarkhesi Deotarosun bu desteiyle Lucullusun, Mithradatese kar gc iyice artm
ve Pontostaki konumu salamlamtr.
Bu arada Mithradates, bir yandan Kabeirada yeni bir ordu toplamaya alrken, dier yandan da elilerini Kimmeria Bosporosu kral
ve Pontos Krallnn naibi olan olu Makharese1571, damad Armenia
Kral II. Tigranes, Skythia ve Parthia krallarna yollayarak, bir an nce
kendisine yardma gelmelerini istedi1572. Komutanlarndan Dioklesi ise,
nemli miktarda para ve deerli hediyelerle Skythiadan yardmc gler
toplamak zere gnderdi. Fakat, her yerde ve her zaman olduu gibi,
yenilgi, kraln mttefikleri tarafndan terk edilmesine, en yaknlar tara1566
Memnon 43. 1.
App. Mithr. 78.
1568
Plut. Luc. XIV. 1. Lucullusun Pontosa doru ilerlerken setii yol tartmaldr.
Eutropiusa (VI. 8. 2) gre, Lucullus Bithynia ve Paphlagoniay geerek Bat
Pontos zerinden Mithradates zerine yrmtr. Konuya ilikin olarak ayrca bk.
Magie 1950, 333 dn. 23.
1569
Lucullusun Kk Asyadaki mttefiklerinin en nemlisi Galat Tetrarkhesi
Deotaros olmutur. Galatlar, nc Mithradates-Roma Savalar srasnda kraln
ordularna kar her yerde gerilla sava vererek Pontos ordusunu vur-ka taktiiyle
ypratmaya almlar ve sonunda kraln generali Eumakhosu dahi Galat topraklarndan ekilmek zorunda brakmlard. Daha sonra da, yerli halktan yardm grmeden, ssz topraklarda Pontos birliklerine kar savamaya alan Lucullus komutasndaki Roma ordusuna eitli yardmlarda bulunmulard. Daha detayl bilgi iin
bk. Arslan 2000a, 143-146.
1570
Plut. Luc. XIV. 1.
1571
App. Mithr. 78.
1572
Memnon 43. 2.
1567
346
fndan bile ihanete uramasna ve yalnz kalmasna neden oldu. Makhares, Tigranes ve Parthlar kraln yardmna gelmediler. Makhares babasnn yardm isteine kaytsz kald1573. Tigranes ise, ne olumlu, ne de
olumsuz genel, siyasi bir cevapla eliyi Mithradatese geri yollad1574.
Daha sonra da Syriadaki baz kentlerin ve kalelerin fetihlerini tamamlamak zere harekete geti. Skythiaya yollanan Diokles yanndaki paralar ve hediyelerle Lucullusun yanna snd1575. Fakat kral btn bu
olumsuzluklar ve ihanetler karsnda bile, Kabeirada ksa sre iinde
40.000 piyade ve 4.000 atldan oluan yeni bir Pontos ordusu hazrlamay baarabildi1576.
Mithradates, . 72/71 sonbaharnda, Kabeiradaki karargahndan
Lucullusun hamlelerini izliyor; kendini ve ordusunu Romallarla arpmaya hazrlyordu. Lucullus ise, bu arada, Halys (Kzlrmak) am ve Mithradates-Roma Savalar srasnda hibir ekilde yamalanmam bereketli Pontos yrelerine girmiti. Ardndan Mithradates, nde
gelen komutanlarn Lucullusa kar gnderdi. arpmalara gelince,
byk bir ounluu deiik ekillerde sonuland. Gene de birok karlamada Romallarn gleri galip geldi1577. Bu ekilde Lucullus yolu
zerindeki kentlere ve kalelere boyun edirerek Iris havzasna doru
ilerledi. Bylelikle Romallar her eyin bol olduu yrede erzak ihtiyalarn fazlasyla karlamalarndan baka, nemli lde kle elde ettiler.
Ama ksa zamanda bolluun para etmediini rendiler. yle ki, bir
klenin fiyat drt, bir kz ise, bir drakhmye dt. Koyun, kei,
elbise ve dier eit eyalarn hemen hemen hibir deeri yoktu1578.
1573
Belki daha o zamandan bir ekilde Romallara dost ve mttefik anlamas yapmak iin frsat kolluyordu.
1574
Tigranesin Mithradatese yardma gelmemesinin nedeni ise, Pontos kralnn
kendisine gnderdii Metrophanes adl elinin ona ihanet etmesi, kararsz ve tereddt iindeki Armenia kralnn akln elmesiydi (Strab. XIII. 1. 55 c. 610; Plut. Luc.
XXII. 2-4).
1575
App. Mithr. 78.
1576
Plut. Luc. XV. 1; App. Mithr. 78; ayrca bk. Sall. Hist. IV. 69. 15.
Memnona (43. 3) gre ise, Mithradatesin toplamay baard ordu dier tarihilerin vurguladklarndan daha bykt. Zira Memnona (loc. cit.) kral, 40.000
piyade ve 8.000 svari toplayp Diophantos ve Taksilesi bu orduya generaller olarak atad. Ardndan onlar dier gleriyle bulumak zere gnderdi.
1577
Memnon 43. 2.
1578
Sall. Hist. III. 42; Plut. Luc. XIV. 1; App. Mithr. 78.
Bu srada Lucullusun kardei, . 73 yl consullerinden Marcus Terentius
Varro Lucullus da, . 72 ylnda Makedonia proconsul olarak atanmt. Daha
sonra Thrakiallar zerine sefer dzenledi. Ksa sre iinde bu toporafyada ikamet
347
Lucullus, . 72/71 k banda, ordusu ve zellikle svarisiyle getii yerleri yamalayarak, soyup soana evirdikten sonra, Mithradates
zerine yrmektense, Sinopeyi solunda, Amaseiay sanda brakarak
Iris Deltas boyunca ilerlemeyi srdrd. Daha sonra da ordusunu ikiye
ayrd. Kendisi Pontos mparatorluunun ticari bakenti Amisosu kuatrken, ordusunun dier blm Amisene topraklarndaki Themiskyraya1579 saldrd. Ancak her iki kent de kendilerini Romallarn beklemedikleri lde azimli bir ekilde savundular.
Mithradates ise, Kabeiradaki ordugahnda, bir yandan k gven
iinde geirip, yeni bir Pontos ordusu hazrlarken dier yandan da abluka altndaki Amisosa yiyecek, silah ve asker yardmnda bulunmay
srdrd1580. Pontoslular Amisosu Romallara kar cesurca savunuyor
ve durumun gereine gre, bazen gece bazen de gndz aniden huru
harekat dzenleyerek Romallara zor anlar yaatyordu. Hatta kentin sur
duvarlar nnde Romallar bire bir dve davet ediyorlard1581.
Bu srada, dier Roma birlikleri ise, Thermodon Irma kysnda kurulmu ve adn bir Amazondan alm olan Themiskyray1582 abluka
ediyorlard. Kuatmann ilk evresinde, Romallar kenti ele geirmek iin
srasyla, sur duvarlar nlerinde byk kuleler ina etmiler ve yksek
toprak ynlar oluturmulard. Fakat tahkimli surlara sahip Themiskyeden Thrakia kavimlerine ve Pontos sahillerindeki Apollonia, Kallatis, Parthenopolis, Tomis, Istria, Burzaio, Dionysopolis, Odessos ve Mesembria gibi Hellen kentlerine boyun edirerek Roma hakimiyetini Ister/Istros Irmandan Pontos kylarna
kadar geniletmiti (Cic. Verr. II. (2) 8. 23-24; Liv. perioch. 97; Plut. Caes. IV. 1;
Sall. Hist. IV. 18; Strab. VII. 6. 1 c. 319; Plin. nat. XXXIV. 18. 39; Eutr. VI. 10;
Flor. epit. I. 39. 6; App. Illyr. 30; Oros. hist. VI. 3. 4; Amm. Marc. XXVII. 4. 11 dn.
2-3; Fest. Brev. IX str. 12-13). Daha detayl bilgi iin bk. Eadie 1967, 118 vd.;
Danov 1979a, 115 vd.; Arkenberg 1993a, 333 vd.; Pastor 1996a, 244 vd.
1579
Strab. XII. 3. 9 c. 544.
1580
Plut. Luc. XIV. 2; App. Mithr. 78.
1581
App. Mithr. 78; ayrca bk. Strab. XII. 3. 14 c. 547; Sall. Hist. III. 58; Plut. Luc.
XIV. 2-3.
1582
Strab. XII. 3. 14 c. 547. Gene Strabona (XII. 3. 15 c. 547-548) gre, Amisosun
yaklak 60 stadia dousunda Iris Irma kenarndaki verimli bir ovada kurulmu
olan Themiskyrann bir tarafn deniz yalar, dier taraf ise, gzel ormanlarla ve
kaynaklar dalarn iinde bulunan kk akarsularla beslenen dalk bir araziyle
evriliydi. Ayrca btn bu rmaklarla beslenen Thermodon (Terme ay) Irma
kentin hemen nnden akard. Themiskyra Ovas bu kadar sulanmasndan dolay
burada topraklar daima nemli ve otla kaplyd. Dalarn eteklerindeki blgeler dahi
ormanlk ve kendi kendine yetien meyvelerle dolu olduundan blgede her eit
vahi hayvan bulunurdu.
348
rallarn savunmasn bir trl kramamlar ve dzenli olarak kayplara

uramlard. Sonunda taktik deitirerek kente direkt olarak saldrmaktan vazgetiler ve kentin deiik yerlerinden surlara doru derin tneller
kazmaya baladlar. Bunun zerine, Themiskyrallar da kar tneller
kazdlar. Toprak altnda Romallarn atklar tnellerle kendi tnellerini
birletirdiler. Daha sonra da hibir eyden haberleri olmayan Romal
tnel kazclarn zerine nce, ay ve benzeri vahi hayvanlar ile yaban
arlarn saldlar. Arkasndan da kendileri saldrdlar. Hi beklemedikleri
bir anda yeraltnda yrtc hayvanlarn saldrsna urayan Romallar
panie kapldlar. Savan ikinci evresi geni ve uzun yeralt tnellerinde
cereyan etti1583. . 72/71 k byle geti. Roma ordusu Kyzikostan
sonra, ikinci k Amisos nlerinde, siperlerde geirdi.
Pontosta bu olaylar cereyan ederken, Nikomedeiada alnan kararlar
uyarnca Roma donanmasna kumanda eden G. Valerius Triarius, Tenedos (Bozcaada) nlerinde ve Hellespontos giriinde Mithradatesin, Sertoriusa gnderdii filonun geri dnmesini bekliyordu. . 71 ilkbaharnda, Pontos filosu Tenedos aklarnda grnd1584. Yaklak yetmi sava gemisine sahip olan Triarius hi beklemeden, pupa yelken
aarak saylar seksenden biraz az alan Pontos filosuyla1585 savaa tututu. Sava baladktan sonra, nceleri kraln askerleri kar koydular;
fakat sonradan bu tavrlarndan kesin dn yapnca tam anlamyla bozguna uradlar. Bylelikle Italia ve Bat Akdeniz sahillerine dehet saan filo yok edildi. Btn gemiler ya batrld ya da Romallar tarafndan
ele geirildi1586.
1583
App. Mithr. 78; ayrca bk. Sall. Hist. III. 58; Plut. Luc. XIV. 2.
Memnona (48. 1) gre bu sava, Mithradates Armeniaya katktan sonra gerekleti.
1585
Memnona (48. 1) gre, Mithradatesin daha nceden Krete ve Iberia evresine
gnderilmi olduu gemilerden geriye kalanlarn (zira bunlarn birou frtnada ve
bir ksm da eitli deniz savalarnda batmlard) Pontosa geri dndklerini renince Triarius bunlar anszn bastrarak, Tenedos evresinde deniz savana tutumutur.
1586
Memnon 48. 1-2.
Bununla birlikte Cicero (Leg. Man. VIII. 21 ve Mur. XV. 33)de, Tenedos aklarnda yaplan arpmadan bahsederken, direkt olarak baarnn Lucullusa ait
olduunu sylemese de, onun ilerini anlatrken bu deniz savana deinmektedir.
Fakat (Arch. IX. 21)de, dmann komutanlarnn ldrlp donanmasnn batrld Tenedos yaknlarndaki deniz savann baarsn tamamen L. Lucullusa mal
etmektedir. Sz konusu durum gerek antik tarihiler gerekse modern yazarlar tarafndan ou zaman kartrlmaktadr. Ciceronun (Arch. IX. 21 ve Mur. XV. 33)de
1584
349
Lucullusun kuatarak zapt ettii kentlerde yamaya izin vermemesi

Roma ordusundaki askerler arasnda huzursuzluklara yol amt. Ordu
iindeki baz subaylar ve askerler k boyunca civar kylerin ve nemsiz
kasabalarn ele geirilerek, Amisos ile Themiskyrann alnamamasn
Lucullusun yavalna ve halen Mithradatesin zerine yrnememesini ise, komutanlarnn blgede gereinden fazla oyalanmasna balyorlard. Bu arada Mithradates, gzlerinin nnde, gn getike daha da
gleniyor ve bir Pontos ordusu oluturuyordu. Lucullus ise, askerlerine
ve komutanlarna Mithradatesin kuvvetlenmesine ve yeni bir ordu kurmasna kasten izin verdiini sylyordu. Bylelikle, bu sefer Romallar
krala doru ilerleyince cesaretini toplayarak kamayacak ve kendileriyle
savaacakt. Aksi halde kral sarp dalarn ve dar patikalarn arasndan
kolayca hakimiyeti altndaki Kolkhis Blgesine ekilebilirdi. O zaman
deil yalnz Mithradates ve ordusu, onun gibi bin tane kraln saklanmasna olanak salayabilecek Kaukasos (Kafkas) Dalarnn geit vermez
sarp toporafyasnda onu arayacaklard. Ya da Kabeiradan birka gnlk mesafe uzaklktaki, Armenia Kral II. Tigranesin lkesine snabilirdi. Krallarn Kral Tigranes, Parthlarn Anadolu aknlarn durdurmu, Seleukoslarn kral naiplerini ldrdkten sonra, onlarn elerini,
ocuklarn esir etmiti. Daha sonra da, bir zamanlar Seleukoslarn
kontrolndeki Kilikia, Media, Syria ve Palestine kentlerini teker teker
eline geirmiti. Eer Mithradates, tam olarak hazrlklarn tamamlamadan ona saldrrlarsa, Armeniaya kaabilirdi. Mithradatesin damad
olan Armenia kral da, zaten uzun zamandr Romallarla savamak iin
frsat kolluyordu, hibir ekilde kaynbabasn Romallara teslim etmezdi. O zaman hem Mithradates hem de gcnn doruundaki
Tigranesle savamak zorunda kalrlard. Bu bakmdan Lucullus, krala
yeniden Romallarn karsna kmas iin yeterli zaman tanyordu.
Ayrca Romallar eer gerekirse, Mithradatesten sonra, Media ve
szn ettii Tenedos nlerindeki sava Lucullusun Mithradatesin generallerinden

Paphlagonial Aleksandros, hadm Dionysios ve Sertoriusun Pontos kralna gnderdii tek gzl Marius karsnda kazand Neai Adas nlerinde yaplan denizkara sava olsa gerektir. nk Memnon (42. 2)de, sz konusu savatan bahsederken arpmann Tenedos nlerinde gerekletiini belirtmitir. Daha detayl bilgi
iin bk. Plut. Luc. XII. 2-5; App. Mithr. 77; Sall. Hist. IV. 69. 14; Eutr. IV. 6. 3;
Oros. hist. VI. 2. 21-22. Gene de Ciceronun (Leg. Man. VIII. 21)de anlatt deniz
sava her ne kadar Lucullusun bir baars olarak zikredilse de, bu arpmann
Lucullusa m; yoksa Triariusa m; atfedilecei bizce ak deildir.
350
Armeniallarla savamaktansa, sk sk stn geldikleri Kolkhisliler,

Tibaranoslar ve Kappadokiallarla savaabilirlerdi1587.
. 71 yl k sonlar-bahar banda Lucullus, Amisos kuatmasn
iki Roma legiosuyla birlikte legatusu Lucius Licinius Murenann1588
komutasna brakt. Daha sonra elinde kalan legio ve Galatlarla dalar arasndan Mithradatesin Paryadres Dalarnn hemen eteklerine kurulmu, tahkimli Kabeira kentindeki karargahna doru ilerlemeye balad. Kraln dalar zerine konulandrd ileri karakollar Lucullusun
her hareketini derhal sinyaller araclyla Mithradatese bildirdiler.
Kabeira Ovasna ulam salayan dar geitler Pontos ordusu tarafndan
tutulmutu1589. Fakat, Kabeirann yaklak iki yz elli stadia (ca. 45km)
kuzeyinde, Lykos (Kelkit ay) ve Iris rmaklarnn birletii stratejik
adan nemli bir yerde, Mithradates tarafndan kurulmu, geitlere
hakim Eupatoria1590 kenti, Romallara kaplarn at1591. Arkasndan Iris
geitlerini korumak ve Lucullusun ilerleyiiyle ilgili sinyal vermekle
grevlendirilen, kraln akrabas Phoiniks, Mithradatese atele iaret
verdikten sonra, komutasndaki askerlerle birlikte Lucullusun tarafna
geti1592. Bylelikle Romallar ve mttefikleri Galatlar herhangi bir
1587
Plut. Luc. XIV. 2-6.

Plut. Luc. XV. 1. Sullann komutanlarndan L. Licinius Murenann olu ve G.
Licinius Murenann kardeidir. Daha detayl bilgi iin bk. Cic. Mur. IX. 20; XLI.
89; Plut. Luc. XXV. 6; XXVII. 2; Arkenberg 1993a, 341 vd.
1589
App. Mithr. 79; Phleg. Fr. Hist. 12. 3=FGrHist IIB 1163.
1590
Strab. XII. 3. 30 c. 556 dn.1.
1591
App. Mithr. 115.
1592
App. Mithr. 79.
Bu srada Phoiniks, Lykos ve Iris rmaklarnn birletii yerde kurulan ve daha
sonradan Pompeius tarafndan Magnopolis olarak adlandrlan yerde olmasa gerektir. Zira Pompeius, Strabonun (XII. 3. 30 c. 556) ifadesi uyarnca, buray tamamlanmam bulduundan, kente daha fazla arazi ilave ederek territoriumunu geniletmi, nfusunu oaltm ve .. =bundan
dolay kenti ovann ortasnda kurmutur. Bunun nedeni Romallar kabul eden bu
yerleimin, . 67 ylnda VI. Mithradatesin byk lde =tahrip
etmesiydi (App. Mithr. 115). Ayrca sz konusu hyn rmak tabanndan ykseklii, ca. 25-30m kadardr. Buradan Appianosun (Mithr. 79) bildirdii zere, yaklak 45km mesafedeki Kabeiraya atele iaret verilmesi zordur.
Bu bakmdan Phoiniks bu srada, Magnopolisin ku uuu yaklak 3km kuzeyindeki, bugn Kale Ky olarak adlandrlan yerleimin zerinde konulandrlm
olan Boaz Kesen Kalede olsa gerektir. nk adndan da anlald zere kale
geitlere hakim bir konumdadr. Ayrca Appianosun (ibid.) szn ettii Iris geidini korumak iin mkemmel bir mevkiye sahiptir. Zira Pontosun en verimli ve
1588
351
glkle karlamadan dalar arasndaki vadilerden ve geitlerden rahatlkla ilerleyerek Lykos Irma nlerindeki Phanaroia yresinde konulandlar. Mithradates ise, Romallarn Kabeira nlerine gelerek kendisini kuatmalarn beklemeden ksa srede oluturduu 40.000 kiilik
ordusu ve 4.000 kiilik atl birlikleriyle1593 ilerlemi ve Lykosu amt.
Romallarn karsnda sava dzeni alm ve beklemeksizin dmana
kar harekata girimitir. Pontos ordusu birlikte hareket eden sava
gemileri gibi, dzenli saflar halinde Romallara doru ilerlemeye balamtr. Svarilerin arpmasyla balayan sava, Mithradatesin derin
kollar halinde ilerleyen teki birliklerin bana geerek hzla dmann
kanatlarna saldrmasyla devam etti. zellikle Pontos svari saflar
etten bir lm duvar gibi dalgalar halinde Roma atl birliklerine doru
ilerliyor ve nlerine kan dman bozguna uratyorlard. Hatta Romallarn atl birlikleri komutan praefectus M. Pomponiusu bile ar yaraladktan sonra, esir aldlar1594. Romallar beklemedikleri, bu saldr karsnda hezimete uradlar. Lucullus kurtuluu dalara doru ekilmekte
buldu. Mithradates de kendisini adm adm izleyerek ovann btn kontroln eline geirdi1595.
zengin yresi olan Phanaroiada, Iris ve Lykos rmaklarnn birletii bu nokta; ayn
zamanda yrenin Amisene, Phazimonitis, Themiskyra yreleriyle balantsn salayan ana yolun zerindedir. Zaten Amisostan Kabeira zerine yryen Lucullusun,
bu yolu izlemekten baka seenei yoktu. Bu bakmdan, Appianosun (ibid.) anlatmndaki gibi, Eupatoriadaki birliklerin komutan Phoiniks yaklaan Roma ordusunu
grebilir ve gerek bulunduu mevkiden gerekse Paryadres Dalar zerinden
Kabeirada konulanm olan Mithradatese atele sinyal verebilirdi. Zira buras da
Kabeira gibi, Paryadres Dalarnn hemen eteklerinde kurulmutu. Ayrca Kabeirann
kuzeyinde, tam karsnda yer almaktayd. ki yerleim aras uzaklk Strabonun da
(ibid.) bildirdii zere 45km olup, ak havada rahatlkla atele haberleilebilirdi.
1593
Plut. Luc. XV. 1; App. Mithr. 78-79. Memnona (43. 3) gre, Mithradatesin
8.000 svarisi vard.
1594
Yaral bir halde, Mithradatesin huzuruna getirilen Pomponiusa kral; Eer hayatn balarsa, onun dostu olup olmayacan sordu. Pomponius ise; ancak Romallarla bar yaparsa onun arkada olabileceini, aksi halde kendisinin dman
olarak kalacan syledi. Kraln adamlar Pomponiusun bu cevab zerine, onu
ldrmeye kalktklarnda ise, Mithradates Pomponiusun cesaretini takdir etmi
talihsizlik sonucu dman eline dm cesur bir askere zarar vermeyeceini syleyerek Romal komutann hayatn balamtr (Plut. Luc. XV. 2; App. Mithr. 79).
1595
Plut. Luc. XV. 2; App. Mithr. 79; konuya ilikin olarak ayrca bk. Sall. Hist. IV.
5; 69. 15.
Memnona (43. 3) gre ise, Mithradates Diophantos ve Taksilesi bu orduya
generaller olarak atadktan sonra, dier birliklerle bulumak zere gnderdi. Dierleriyle bu glerin bir araya gelmelerinden sonra, balangta dmanlar hemen hemen
352
Pontoslularn svari bakmndan stnln anlayan Lucullus, artk Mithradatesle ovalarda karlamaktan ekinmitir1596. Zira dman
ordusunun byk bir blmn ve en iyi askerlerini svari birlikleri
oluturmaktayd. Onlara kar giriecei muhtemel bir arpmay kazansa dahi atllardan ok az bir ksmn ldrebilecei; fakat yenilirse
kendisiyle birlikte ordusunun byk bir blmnn kurtulmasnn imkansz olacan dnyordu. Bununla birlikte yava yava Pontoslular
tarafndan embere alnmaya balaynca zor bir durumda kalan Romal
general, askerleri tarafndan bir maarada saklanrken yakalanan Artemidoros adl bir avcnn rehberlii sayesinde, Mithradatesin kapanna
dmekten kurtulmutur. Geceyle birlikte bir grup Romal kampn atelerini krklerken, Lucullus ordusunu patika bir yoldan geirdi. Paryadres Dalar zerinde hem savunma hem de saldr asndan elverili bir
tepede konulandrd. Mithradates ertesi gn Roma ordusunun, Phanaroia (Ta Ova) Ovasna hakim stratejik bir noktada konulanm olduunu grnce ard. Bunun zerine kral Lucullusun karsndaki tepede Pontos ordugahn kurdu. Bylelikle iki ordu meydan muharebesine
elverili olmayan bir toporafyada haftalarca karlkl beklemek zorunda kaldlar. Kk ve nemsiz arpmalarla vakit geirdiler. Gene de
Mithradatesin btn yollara hakim olmas ve stelik Kabeirann etrafnda gda temin edebilecek herhangi bir yer olmamas, Romallarn iini
olduka zorlatrmaktayd. ki taraf da, birbirine genel olarak hcum
etmeyi gze alamad. Bir ara Pontos askerlerinin kovalad bir geyik
yznden Romallarn nc birlikleri arptlar ve Romallar iddetli bir
darbe yiyerek geri ekilmek zorunda kaldlar1597.
Bu arada Pontos ordusunda gc, cesareti ve hareket tarzyla dikkati
eken Skythial sava prens(?) Olthakos1598 Lucullusun hayatna
kastetmeye karar verdi. Mithradatesin de olurunu aldktan sonra, Pontos
ordusundan ve kabilesinden kaarak Roma saflarna snd. Bu firariyi
Lucullus atl blne ald ve gz altnda bulundurdu. nk, bir yandan bu kiiye gvenmenin yanl olduunu dnyor, dier yandan da
her gn yakn arpmalarla birbirlerini denediler. Ardndan iki svari sava yaptlar. Bunlardan ilkini Romallar, ikincisi ise, Pontoslular kazandlar.
1596
Plut. Luc. XV. 3; App. Mithr. 80.
1597
Plut. Luc. XV. 3-7; App. Mithr. 79-80; ayrca bk. Memnon 43. 4; Sall. Hist. IV. 5.
1598
Sz konusu Skythial svari Appianosa (Mithr. 79) gre, Olkaba; Plutarkhosa
(Luc. XVI. 1-6) gre, Maiotis (Azak) Denizi civarlarnda ikamet eden Dardania
kabilesinden Olthakos adl barbar bir prens; Frontinusa (strat. II. 5. 30) gre ise,
Pontos ordusunda anormal glyle dikkati eken Adathas isimli bir savayd.
Konuya ilikin olarak ayrca bk. Heinen 1991, 164 vd.
353
firarilerin kendi kuvvetlerine katlmasn engellemek istemiyordu.

Olthakos birka tatbikatta baarl oldu. Birok askerin hayatn kurtararak sadakatini ispatladktan sonra, Lucullusun gvenini kazand. Sonunda Lucullusun masa arkadalar arasna alnd. Olthakos, bir leden sonra, koruyucularn saysnn azald ve generallerin kaldklar
yerin sessizletii bir an klelerinden birine atn kampn dna getirmesini emrederek, Lucullusun yanna gitti. Ama ans Lucullustan yanayd. Olthakos, Lucullusu uyank bulacan ve kolayca yanna kabul
edileceini umuyordu. Ama Lucullus, yorgun bir ekilde kafasnda planlar olduu halde uyuyordu. Olthakos acil bir haber getirdiini syleyerek Lucullusun huzuruna kabul edilmek iin izin istediinde1599 hi
beklemedii bir davranla karlat. Lucullusun esirleri bile, onu korumaya alyor ve saln nemsiyorlard. eri girmek iin diretince
Lucullusun hizmetine bakan Menedemos sinirlenerek, hibir eyin Lucullusun gvenliinden ve salndan nemli olmadn ifade ederek,
iki eliyle Olthakosu itti. Bunun zerine gcenen ya da korkan Olthakos,
planlad eyi gerekletiremeden, kapda bekleyen atna atlayarak
Mithradatesin yanna geri dnd1600.
Roma ordusunun bulunduu konumun tehlike iinde olmas ve Pontoslularn svari stnlkleri nedeniyle Lucullus bir meydan sava
yapmaya cesaret edemiyordu. Bununla birlikte Romallarn erza tkenmeye balamt. Kabeira evresindeki dalk ve ormanlk blge
tarm asndan msait deildi. Pontosun ovalk ksmlarn ise, Romallar birka ay nce yamalayarak harap etmilerdi. Bu yzden Lucullus,
erzak ihtiyacn Roma mttefiki I. Ariobarzanesin krall Kappadokiadan temin etmeye alt1601. nce Sornatius komutasnda on cohors
6.000 kii Kappadokiadan hububat getirmek zere gnderildi. Fakat
1599
Appianosa (Mithr. 79) gre, Skythial svari bu srada belinde geleneksel ksa
Skythia klcn tayordu.
1600
Plut. Luc. XVI. 1-6; Frontin. strat. II. 5. 30. Appianos (Mithr. 79) ise, Skythial
savann, Lucullusun adamlarnn kendisine byle davrandklar iin atna atlayp
doru Mithradatesin yanna gitmesin iki nedeni olabileceini bildirmektedir. Birincisi gerekten Lucullusu ldrmek iin yanna girmeye almt; fakat ieri girememi ve artk kendisinden phelenileceini dnerek Mithradatesin yanna geri
dnmt. kincisi ise, Lucullusun adamlarnn kendine byle davranmas gururuna
dokunmu ve kzarak tekrar kraln ordusuna katlmt.
1601
Sall. Hist. IV. 69. 15.
354
Mithradatesin svari komutanlarndan Laodikeial Menandros1602, ak

arazide Romallar yakalad. Sornatius komutasndaki Romallar ar
kayplara uradlar. Beraberinde getirdikleri btn yk brakp, tabana
kuvvet kamaya baladlar. Byk bir kym oldu. Sornatiusun birliklerinden pek az kii Lucullusun kampna geri dnebildi1603.
Lucullusun dier bir denemesi Pontoslularn krali kuvvetleri tarafndan yakaland. ki tarafn da ar kayplar verdii arpmada uzun
sre kimin galip gelecei kesin olarak belli olmad. Sonunda Romallar,
Pontoslular kartmay baardlar. Fakat Pontos birliklerinin gerilediini gren Mithradates, hemen karargahndan toplad birliklerle dmann zerine atld. Bir yandan da kaan askerlerini geri dnmeye tevik etti. Bylelikle, galeyana gelen Pontos birlikleri Romallara tekrar
saldrdlar. Bu sefer Roma saflar zld ve dald. Ellerindeki hububat brakarak, kendi canlar derdine dtler. Grdkleri en yakn daa
trmanmaya baladlar. Romallar o derece byk bir panik iindeydiler
ki, uzun sre arkalarna bakmadan, dman tarafndan takip edildiklerini
dnerek bayr yukar kamay srdrdler. yle ki, ksa sre sonra
arkalarndan sadece onlar gibi kaan arkadalar geliyordu. Fakat ndekiler arkadalarn dman zannederek ve dmann nefesini enselerinde
hissederek, bilinsizce kendilerini ayaklarnn gtrd yere kadar
katlar1604. Bunun zerine Mithradates, Romallar karsndaki baarlarn drt bir yana bildirirken, Lucullus, Roma ve mttefik ordusu iin
hayati nem tayan Kappadokia yolunu ak tutmaya, korumaya alyor ve her seferinde muhafz ktasn arttryordu. Mithradates ise,
Lucullusun Kyzikos kuatmas srasnda Pontoslular drd duruma bu defa kendisi Romallar drmek iin elinden gelini yapyordu1605. Her frsatta Romallarn erzak ykl kafilelerine saldryordu. Bu
yzden Mithradates, Lucullusun komutanlarndan Marcus Fabius
Hadrianusun kumandasndaki askerlerle Kappadokiadan byk bir
erzak konvoyuyla yola ktn rendiinde, komutanlarndan Myron
ve Menemakhos komutasnda cesaretini kantlam, tecrbeli svari ve
1602
Appianosa (Mithr. 117) gre Menandros, Roma-Mithradates Savalarndan

sonra, . 61 ylnda, Pompeiusun Romada dzenledii triumphusunda sergiledii
tutsak krallar ve oullar-kzlar ile satraplar ve generaller arasnda yer almtr.
1603
Plut. Luc. XVII. 1; konuya ilikin olarak ayrca bk. Memnon 43. 4.
1604
App. Mithr. 80.
1605
Memnon 43. 3-4; Sall. Hist. IV. 8; 69. 15; App. Mithr. 80. Tralleisli Phlegona
(Fr. Hist. 12. 3=FGrHist IIB 1163) gre, Lucullus Kabeira civarnda k geiriyordu. Kappadokiadan gelen erzaka nemle ihtiya duyduundan Kabeira ile Kappadokia arasndaki yolu elinden geldiince kontrol altnda tutmak istiyordu.
355
hafif silahl askerlerini Romallar karlamak zere yollamt1606. Fakat

Pontoslu kumandanlar, ar silahl yaklak 5.000 Roma askeri tarafndan korunan erzak konvoyuna dar bir geitte hcum etmek hatasnda
bulundular. Bylelikle svariler dar alanda skp kaldlar. Atlarn
kullanamadlar. Bu durumdan yararlanan Romal komutan M. Fabius
Hadrianus, Pontoslular evirerek kltan geirdi. yle ki, Pontos birliklerinden kurtulabilen sadece birka kii, geceleyin facia haberini
kampa ve Mithradatese ulatrabildiler1607.
Haber Pontos ordugahnda ok etkisi yaratt. Bunun zerine Mithradates, felaketin bykln askerlerinden gizlemeye alt. Olay
abartmamalarn, generallerinin acelecilii ve tecrbesizlii yznden
hi ummadklar bir anda nemsiz bir yenilgi aldklarn askerlerine
bildirdi. Fakat Fabius Hadrianusun, Kappadokiadan getirdii erzak
vagonlar ve Pontos svarilerinden ele geirdii sava ganimetleriyle
muzaffer bir komutan edasyla Roma kampna girii, Pontos ordugahnda olumsuz bir atmosfer yaratt1608. Bunun zerine Mithradates,
komutanlaryla gizli bir toplant yapt. Talih gene Roma ordularnn
yzne glm, hi ummadklar bir anda, Pontos generallerinin tecrbesizliinden yararlanarak kraln atl birliklerine byk bir darbe indirmilerdi.
Bylelikle Pontoslularn Romallar karsndaki en byk kozu olan
svari birlikleri byk bir darbe alm ve Mithradatesin Lucullusu
erzaksz brakma plan baarsz olmutu. Yaknda Pontos ordugahnda
da yiyecek sknts ba gsterecekti. imdi Lucullus, Pontos karargah1606
Memnona (43. 4) gre, Mithradatesin generallerinden Taksiles ve Diophantos
bu durumu sorup soruturarak rendikten sonra, 4.000 piyade ve 2.000 svariden
oluan bir gc, Lucullusun birlikleri temin etmi olduklar erzaklaryla Kappadokiadan geri dnerlerken saldrarak yamalasnlar diye arkalarndan yollarlar.
1607
Plut. Luc. XVII. 1-2; App. Mithr. 80-81; Phleg. Fr. Hist. 12. 3=FGrHist IIB
1163; ayrca bk. Liv. perioch. 97; Memnon 43. 5; Sall. Hist. frg. IV. 8; Eutr. VI. 8. 3.
1608
Memnon 43. 4-5; Plut. Luc. XVII. 2; App. Mithr. 81; Phleg. Fr. Hist. 12. 3=
FGrHist IIB 1163.
Eutropiusa (VI. 8. 3) gre, M. Fabius Hadrianusun komutasndaki 5.000 kiilik
Roma birlii, Mithradatesin 30.000 seme askerden oluan ordusunu bozguna
uratmtr. Livius (perioch. 97) ise, Pontos ordusunun toplam kaybnn abartarak
yaklak 60.000 kii olduunu iddia etmektedir. Memnona (43. 4) gre ise, bu
srada Pontos birlikleri 2.000i svari olmak zere 6.000 kiiden olumaktayd ve
arpma balaynca Romallar daha ar basmlardr. Lucullusun bu arpmadan
haberdar olmas ve zaten stn durumda olan birliklerine bir de takviye kuvvetler
gndermesinin ardndan, Pontoslular drt bir yana kamlardr.
356
na saldrabilirdi1609. Pontos askerleri alnan bu yenilginin ardndan, kendilerine olan gvenlerini yitirmiler ve korkmaya balamlard. Bu kt
ruh hali iinde Romallar karsnda fazla dayanamazlard. Bu yzden
geri ekilmeye karar verdiler. Genel hareket ertesi gnd. Dmana
szmamas iin karar askerlere bildirilmedi. Bununla birlikte kraln maiyetindeki hizmetiler deerli eyalar ve hazineyi emniyet altna almak
istemiler; fakat eyalarn toplanmas ve arabalara yklenmesi srasnda
uaklarn kardklar grlt ve patrtya baz askerler uyanmlardr.
Baskna uradklar korkusuyla adrlarndan frlayan askerler, eya
ykl arabalarn konvoy halinde karargahlarndan yola koyulduunu
grmler, komutanlarnn kendilerine ihanet ettiklerini ve onlar brakp
gittiklerini dnmlerdir. Komutanlar askerleri yattrmaya alm;
fakat onlar tartrken, haber btn orduya yaylm ve orduda panik
balamtr1610. Ksa srede askerler ayaklanm ve kimse komutanlar
dinlemez olmutur. Sinirlenen askerlerin bir ksm ordugah terk ederek
dalm; bir ksm birbirine girmi; bir ksm da Mithradatesin uaklarn ve korumalarn ldrerek kraln eyalarn yamalamaya balamlardr. Askerler kendilerini yattrmaya ve isyan bastrmaya alan
Pontos generali ve kraln stkardei Dorylaos ile rahip Hermaiosu ordugahn kapsnda ldrmlerdir1611. Durumdan ge haberdar olan
Mithradates, adrndan frlayarak atna atlam, drt bir tarafa dalan
ve birbirleriyle dven askerleri durdurmaya almtr. Ancak, szn kimseye dinletememitir. Panik iindeki kalabalkla birlikte srklenmeye balam ve atndan derek ezilme tehlikesi geirmitir. Sonunda yaya ve yannda kimse olmadan ordugahndan uzaklamaya al1609
App. Mithr. 81; ayrca bk. Sall. Hist. IV. 69. 15.
Geceleyin Pontos ordusu, byk ordularda belli bir neden olmakszn balayan
paniklerden birine kapld. Dmann olduundan daha kalabalk olduunu sanyor
ve neredeyse saldracan dnyorlard. Bu yzden evlerine dnmek iin ordugah terk etmek istiyorlard: Bu =katalepsis olarak adlandrlrd. Ortada
grnr bir sebep yokken tanrsal bir drtden ileri gelirdi. Korku ve dehet askerlerin zihnini etkisi altna alrd. Sz konusu durum askerlerin ruhsal dengesinin bozulmasna yol aar ve orduda panik balamasna neden olurdu. Antikada bu duruma, ayn zamanda Pan tanrnn sald korku anlamnda panik denirdi.
1611
Plut. Luc. XVII. 3. Strabon (X. 4. 10 c. 477; XII. 3. 33 c. 557)de taktiki
Dorylaos ve (XII. 3. 33 c. 557)de ise, Philetairosun olu olan ikinci bir Dorylaostan sz etmektedir. Philetairosun olu olan bu Dorylaosun, Mithradates VI
Eupatordan birok onur payeleriyle Pontos Komanas (Gmenek/Gmelek) barahipliini aldn; fakat sonradan krall Romallara kar ayaklandrrken yakalandn dile getirmektedir. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Magie 1950, 335 dn. 28.
1610
357
rken kraln atlarndan biriyle kamptan uzaklamaya alan Ptolemaios

adl bir hadmla karlamtr. Ptolemaios hi duraksamadan atn krala
vermitir. Bunun zerine Mithradates, ordusunu kendi kaderine terk
ederek cann kurtarmak iin dalara doru kamaya balamtr1612.
Yolda svari birliinden baz askerlerine rastlam ve eyalar ile hazinesini tamakla ykml konvoydan geriye kalanlara yetierek tapnak
kenti Pontos Komanasna1613 doru ilerlemitir.
Sabahla birlikte Pontos ordusundaki kargaadan haberdar olan
Lucullus, sz konusu durumdan yararlanmak zere legiolaryla Pontos
karargahna saldrd. Roma ve Galat atl birliklerini ise, kral takip etmek
ve yakalamakla grevlendirdi. Romallara kaan dman izleme ve
kltan geirme emri verilmiti. Askerlere, yamaya dmann imhasndan sonra, balamalar emredilmiti. Pontos ordugahna saldran Romallar, halen toparlanmaya alan bir ksm askeri kuatarak yok ettiler1614. Bununla birlikte Pontos karargahndaki kraln altn ve gmten
yaplma vazolarn, deerli kumalarn, paha biilmez mallarn, hazinesinden arta kalan paralar ve kamaya alan askerlerin evreye satklar eyalar gren Romallar, bir anda Lucullusun emrini unuttular1615.
Yamaya daldlar. lerinden ok az kaan dman takip etti. Bylelikle
1612
Memnon 44; Cic. Leg. Man. IX. 22; Sall. Hist. IV. 15; Hist. frg. 3. 33; Plut. Luc.
XVII. 3-4; App. Mithr. 81; Eutr. VI. 8. 3; Auct. Liber de Vir. ill. 76. 6. Memnona
(43. 5) gre ise, Pontos ordusunda panik baladnda Mithradates, Kabeiradaki
sarayndayd. Pontos ordusunun generalleri ve ordunun komutanlar konumundaki
Diophantos ve Taksiles, Mithradatese ordudaki isyan haberini bizzat kendileri getirmilerdir. Bunun zerine Mithradates, Romallarn eline dmemek iin Kabeiray
terk ederek Pontos Komanasna doru yola koyulmutur.
1613
Pontos Komanas (Strab. XII. 3. 32-36 c. 557-559; Ptol. geogr. V. 6. 9; VIII.
17. 36), Tokat linin 9-10km kuzeydousunda Iris Irma kenarndaki Gmenek/
Gmelek Kyne lokalize edilmektedir. Konuya ilikin detayl bilgi, literatr ve
tartmalar iin bk. Magie 1950, 141; 180 vd.; 201; 229; 243; 371; 411; 435; 494;
Umar 19932, 458; apar 1995, 583 vdd.
1614
Memnona (43. 5) gre ise, bu olay Romallarn erzak konvoyuna saldran
Pontos askerlerinin kuatlarak yok edilmesinden hemen sonra gereklemitir.
Pontoslularn kamasyla, onlar takip eden Romallarn kuvvetleri Diophantos ve
Taksilesin ordugahna kadar gelmiler ve onlara kar inat bir sava vermilerdir.
Pontoslular ksa sre dayanmlar; ardndan nce generalleri ordugah terk edip
ricat edince, herkes zlm ve generaller yenilginin haberini bizzat kendileri
vermek iin Mithradatese gitmilerdir. Bu arpmada Pontoslularn iinden ok
byk miktarda asker telef edilmitir.
1615
App. Mithr. 82; ayrca bk. Eutr. VI. 8. 3.
15) Lucullusun Pontos stilas
360
Pontos ordusundaki askerlerin ou drt bir yana dalarak hayatlarn

kurtardlar. Kabeiradan kaan Mithradatesi yakalamakla grevli Roma
ve Galat svarileri ise, uzun bir kovalamacadan sonra, kral yakndan
takibe baladlar. Hatta ona o kadar yakndaydlar ki, Roma ve Galat
nc birlikleri kendisini tam yakalayacakken, Mithradatesin hazinesini
tayan katrlardan biri yere yklm, yerlere salan altn gren agzl
askerler Mithradates yerine altna hcum etmilerdir. yle ki, kral tamamen unutmular ve ganimetin paylam srasnda anlamazla derek nce tartmaya, daha sonra da kllarn ekerek birbirleriyle dvmeye balamlardr. Bu kargaadan yararlanan Mithradates kendisini Roma ve Galat nc birliinin elinden kurtarmtr1616. Bylelikle
tapnak kenti Komanaya giderek, burada dalan ordusundan geriye
kalan svarilerini tekrar bir araya getirmitir1617. Bu srada Romallar
ans eseri kraln zel sekreteri Kallistratosu yakalamlardr. Lucullusun
kesin emrine ramen, askerler sekreterin kemerinde be yz altn sakladn anladklarnda, gzlerini krpmadan onu ldrm ve paray aralarnda paylamlardr1618.
Lucullus, bu arada Pontos karargahnn askerleri tarafndan yamalanmasna izin vermi ve ardndan kral tarafndan terk edilmi olan
Kabeiray ele geirmitir. Kentte krala ait zengin bir hazinenin yan
sra, ounluunu Hellenlerin oluturduu azna kadar dolu bir hapishane bulunmutur. Altnlar ve ganimete el koyulmu, tutsaklar ise, salverilmitir. Bunun zerine Lucullus, Kabeira yolu zerindeki, kaleleri ve
kraln hazinelerini saklad tahkimli yerleri birer birer alarak,
Mithradatesi izlemeye devam etmitir1619. Kral ise, svari birliklerinden
arta kalan askerleriyle Armeniaya doru geri ekilmesini srdrm-
1616
Plutarkhosa (Luc. XVII. 5-6) gre, katr ya ans eseri ya da kasten kral tarafndan kendisini takip etmekle grevli svari birliklerinin yolu zerinde braklmtr.
Appianosa (Mithr. 82) gre ise, kraln hazinesini tayan altn ykl katrlardan biri
ykn arl altnda yere yklnca Mithradates, onu dierlerinden ayran ipi keserek yoluna devam etmitir. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Memnon 44; Cic. Leg.
Man. VIII. 21-IX. 22.
1617
App. Mithr. 82. Ayrca bk. Murno 1901, 58; Magie 1950, 336 dn. 31.
1618
Plut. Luc. XVII. 7.
1619
Sall. Hist. IV. 12; Plut. Luc. XVII. 7; 18. 1; Luc-Kim. III. 1. Memnona (45. 1)
gre ise, Lucullus nce Mithradatese kar komutan Marcus Pompeiusu gndermitir. Kendisi ise, btn gleriyle birlikte Kabeiraya kar yrm ve kenti
abluka altna almtr. Ancak ksa sre sonra, bizzat kendilerini anlama koullaryla
gvence altna alan Pontoslular teslim alm, kentin ve surlarn hakimi olmutur.
361
tr1620. Bu srada, sava balamadan nce, Pharnakeia Kalesine gndermi olduu ailesinin dman eline geeceini dnerek, hadm aalarndan Bakkhidesi eleriyle kz kardelerini ldrmesi iin yollamtr.
Kurbanlara sadece, lmlerden lm beenmesi hakk tannmt1621.
Kraln hayatta kalan kz kardeinden1622, yaklak 40 yalarnda olup
hi evlenmemi olan Roksane ve Stateira; elerinden Khioslu Berenike
ve Stratonikeial Monime1623 ile birok odal burada katledildi1624.
Bununla birlikte Mithradatesin, Pharnakeiay savunmakla grevlendirdii komutanlar, saraydaki bu katliam duyduklar zaman, belki duyduklar zntden, belki de korkudan kenti terk ederek Lucullusun
1620
Plut. Luc. XIX. 1; App. Mithr. 82.

Plut. Luc. XVIII. 4; App. Mithr. 82.
1622
Mithradatesin nc kz kardei Nysa o sralar Lucullus tarafndan Kabeirada
ele geirilmiti (Plut. Luc. XVIII. 2).
1623
Plutarkhos (Luc. XVIII. 2) ve Aelianusa (Fr. 12 str. 2) gre, antikada gzellii dillere destan olan Monime, Miletosluydu. Ancak Appianos (Mithr. 21; 27)de,
onun Stratonikeial Philopoimenosun kz olduunu ifade etmektedir.
1624
Pharnakeiadaki katliamda, kraln eleri, kardeleri ve odalklarndan kimisi
baklanarak, kimisi boaz kesilerek, kimisi aslarak, kimisi de zehir iirilerek ldrldler. Mithradatesin kendilerine gnderdii lm haberini, bazlar kt kaderlerine alayarak, bazs lanetler saarak, bazs teekkrle, bazs ise, skunetle karladlar (App. Mithr. 82).
Zehir ierek lmeyi yeleyen Mithradatesin kardelerinden Roksane, idam haberini kardeine lanetler saarak, Stateira ise, teekkrle karlad. nk Mithradates, kendi hayat tehlike iindeyken bile kardelerini ve elerini unutmam, zgr
bir ekilde, dman tarafndan hibir hakarete maruz kalmadan ve Romallarn o
aalayc zafer trenlerinde halka tehir edilmeden lmelerini salyordu. Elerinden Khioslu Berenike annesiyle zehir kupasn paylaarak lmeyi denedi. htiyar
kadn hemen lmesine ramen, Berenike yeterince zehir iemediinden olacak, can
ekierek kvranmaya devam etti. Sonunda Bakkhides, Berenikenin straplarna
son vermek iin onu bomak zorunda kald. Gzellii ve Mithradatesin kendisine
olan arzusuyla nlenen Pontos Kraliesi Monime ise, lm haberini kurtulu mjdesi gibi karlad. Bylelikle Mithradatesin kendisine hediye ettii nl tacn bandan karttktan sonra, bartsyle balayp boynuna geirdi ve kendisini asmay
denedi. Fakat ta kralienin arln ekemeyerek ikiye ayrld. Bunun zerine,
Lanet sana paavra, benden bu son hizmeti mi esirgiyorsun diyerek, taca tkrd
ve onu frlatt. Daha sonra da, o gzel boynunu Bakkhidese uzatt (Plut. Luc.
XVIII. 2-6; Ael. Fr. 12 str. 13-25). Ayrca bk. Portanova 1988, 351 vd.; 379 vd.;
391 vd.
1621
362
tarafna getiler1625. Ksa sre sonra da, kent Romallar tarafndan ele
geirildi1626.
Daha sonra Lucullus, Mithradatesin peine dt. Bunun zerine
Komanada uzun sre kalamayacan anlayan kral, . 71 yaznda,
yaklak 2.000 atl askeriyle Halys Irman aarak, damad Armenia
Kral II. Tigranesin yanna snd1627. Lucullus ise, Mithradatesi
Talaura/Taularaya1628 kadar takip etti. Fakat kraln drt gn nce,
Armeniaya getiini renince, karsnn kardei Publius Clodius
Pulcheri1629 eli olarak II. Tigranese gnderdi1630. Kendisi de, kralsz
kalan Pontos Kralln tamamen ele geirmek amacyla geri dnd.
Mithradatesin hakimiyetini tanyan Tibaranoi ve Khaldaioi kavimlerine
boyun edirdikten sonra1631, Armenia Minorda konuland. Blgedeki
1625
App. Mithr. 82.

Pharnakeia ve arkasndan komusu Trapezus, Romallara savamadan teslim olmu gibi grnmektedir.
1627
Memnon 44; 46. 1; Cic. Leg. Man. VIII. 21-IX. 23; Sall. Hist. IV. 4-19; 69. 15;
Liv. perioch. 97; Plut. Luc. XIX. 1; App. Mithr. 82; Fest. Brev. XV str. 8-9. Livius
(ibid.) Lucullusun Pontos Seferi srasnda 60.000den fazla dman askeri ldrdnden sz etmekte olup, bu rakam bizce abartdr. Ayrca bk. Plut. Luc. XIV. 1-18.
6; App. Mithr. 79-81; Eutr. VI. 8. 4.
1628
Talaura; daha dorusu Taulara zira sikkeler zerinde bu ekilde yazlyordu
(Waddington et al. 1925, 146 no 1-5; Ireland 2000, 33 no 1396-1398) olarak adlandrlan bu antik yerleimin lokalizasyonu kesin olarak yaplamamaktadr. Baz bilim
adamlar tarafndan Sivas (Sebasteia) yaknlarnda bir yerde olduu iddia edilmektedir (Murno 1901, 58 vd.; ayrca bk. Magie 1950, 336 dn. 31). Bununla birlikte
Taularann, Sivas civarnda olamayacana dair kesin gr ayrlklar vardr. Tokatn gneyinde olabilecei dnlmektedir. Buras ya Geyrasa yaklak 7km
mesafede, iinde sarnc olan ve girii kaya basamaklarndan oluan bir kale kalntsdr ya da bunun gneyinde Bayrampraky yaknlarndaki arkeolojik kalntlarn
bulunduu yere lokalize edilebilir. Zira burada da, iki sarn, iki kaya mezar ve iki
tane de kayaya alm merdiven yer almaktadr. Daha detayl bilgi iin bk. SherwinWhite 1984, 185 dn. 98; Olshausen und Biller 1984, 54 vdd.; 170.
1629
Baz antik yazarlar tarafndan Claudius olarak da adlandrlr (Cass. Dio
XXXVI. 14. 4). Daha detayl bilgi iin bk. Riggsby 2002, 117 vdd.
1630
Memnon 46. 2-3; Plut. Luc. XIX. 1; XXI. 1; Appianosa (Mithr. 83) gre, Lucullus, Clodiusu, Byk Armenia Kral II. Tigranese, . 70 ylnda, Sinopeyi ele
geirdikten sonra yollamtr. Ayrca bk. McGushin 1994, 167.
Mithradatesin kralln terk ediine ve Lucullusun Pontosu ele geiriine
ilikin olarak ise, ayrca bk. Cic. Leg. Man. VIII. 21-IX. 22.
1631
Plut. Luc. XIX. 1. nk Mithradates Khaldaioi ve Tibaranoi kavimlerinin yaad dalk toporafyay beenerek, burada yetmi be kale yaptrm ve hazinesinin
ounu bu kalelere koymutu. Bu kalelerin en nemlileri unlardr: Hydara, Basgoidariza ve Sinoria (Strab. XII. 3. 28 c. 555).
1626
363
baz kale ve kentleri ele geirdi ve komutanlarndan Murenann kuatmasna, . 71 kndan beri direnen Amisosa doru yola kt1632.
Amisosu savunmakla ykml Mithradatesin komutan Kallimakhos, mekanik ve sava stratejisi bilgisiyle kenti uzun sredir Romallara kar baaryla savunuyor ve Murenaya zor anlar yaatyordu. Fakat
Lucullusun Roma ordusuyla Amisos nlerinde belirmesiyle bir anda
savan seyri deiti. Lucullus Amisosa geri dnnce Amisoslular
szleriyle Romallarla birlik olmalar iin tevik etmesine ramen, onlar
kendilerinden tarafa gemeye ikna edemedi. Kallimakhos elindeki kuvvetlerle ve Mithradatesten yardm almakszn tam teekkll Roma
ordusuna kar uzun sre dayanamayacann bilincindeydi. Bununla
birlikte sonuna kadar da kenti savunacakt. Lucullus ise, birka denemeden sonra ve daha nceki deneyimlerinden edindii tecrbelerle kuvvetli
sur duvarlarna sahip, mstahkem kentin hcumla zapt edilemeyeceini
anlad. Bu bakmdan Lucullus, kentin Mithradates tarafndan eklenen bir
banliys olan Eupatoria1633 tarafndan surlarn ksmen daha zayf olduunu grdnde ordusunu, o civarda konulandrd. Birka baarsz
denemenin ardndan, muhasaray gevetirmi gibi yapt. Sonu bekledii
gibi oldu. Kallimakhos bu hileye kanarak alarm durumunu gevetti.
Daha sonra da, her zamanki gibi, le zeri askerlerini surlardan ekerek dinlendirdii bir srada, aniden hcuma geti. Lucullus usta bir manevrayla, umulmadk bir zamanda askerlerine merdivenleri kapp getirmelerini emretti. Surlarn zerindeki nbetiler byle bir saldry hibir
ekilde beklemediklerinden ve ancak bu duruma kmsemeyle baktklarndan, askerlerin merdivenleri araclyla sura trmanmalar kolay
oldu. Bylelikle, Romallar surun ufak bir blmn ele geirmeye
muvaffak oldular. Bunun zerine Kallimakhos, Eupatoria banliysn
terk etti ve Amisosun eski surlar arkasna ekildi. Romallar ise,
Eupatoria banliysn yamalayarak yerle bir ettiler. Ardndan Eupatoriay ele geirmi olmann verdii evkle, Amisosa saldrdlar ve geri
pskrtldler. Fakat Romallar bir akam yat borusu aldktan sonra,
ani bir gece saldrs dzenlediler. Gece gzclerinin ve nbeti garnizon kuvvetlerinin ihtiyatszl yznden Romallar kentin bir blmn
istila ettiler. Kallimakhos, artk her eyin sona erdiini, Romallar karsnda hibir ans kalmadn anlaynca, adamlarn kentin limannda
toplayarak gemilere bindirdi. Bir yandan Romallarn kenti talan ederek
1632
Plut. Luc. XIX. 1-2; Eutr. VI. 8. 3; ayrca bk. Memnon 45. 2; Cic. Leg. Man.
VIII. 21; Arch. IX. 21.
1633
Memnon 45. 2; Plin. nat. VI. 2. 7; Strab. XII. 3. 14 c. 547.
364
daha da zenginlemelerini nlemek ve Amisostan kendi ayrln kolaylatrmak iin kenti atee vererek denize ald1634.
Amisosu igal ederek yamaya dalan Romallar, Lucullusun emirlerine ramen yangn sndrmeye yanamadlar. Romallar ganimet
diye baryor, kalkanlarn ve mzraklarn birbirlerine vurarak grlt
kartyordu. Sonunda aresiz kalan Lucullus, askerlere istedikleri izni
verdi. Bylelikle en azndan askerlerinin talan iini bitirdikten sonra,
kenti alevlerden kurtaracaklarn ve yangnn sndrleceini umuyordu. Ama dndnn tam tersi oldu. Askerler kentin sokaklarna dalarak nne kan ldrp, rzna gemeye ve evleri, dkkanlar, tapnaklar soymaya balamlard. Kimse gemilerle ordusunu gven iinde Amisos limanndan karan Kallimakhosa dikkat dahi etmedi. Gecenin zifiri karanlnda yangndan evvel evlere girerek talan etmek iin
adeta birbirleriyle yaran askerler, yanlarnda tadklar mealeleri
dikkatsizce yerlere attklarndan alevler ksa srede btn ehri sard.
Gzleri dnm Romallarla alevler btn gece boyunca adeta birbirleriyle yartlar. Kimsenin yangna aldrd yoktu, tek dndkleri alevlerden nce deerli eyalara ve ganimetlere ulamakt. Tabi bu arada
nlerine kan ldrmeyi ihmal etmediler. Vahet sabaha kadar srd.
Sokaklar yanm ve kltan geirilmi insan cesetleriyle doldu. Sabaha
kar balayan saanak yamur kentin ancak birka mahallesinin kurtulmasn salad. Bylelikle Pontosun nde gelen yerleimlerinden biri
olan Amisos, bir gecede harabe haline geldi1635. afakla birlikte yamay durdurarak kente giren Lucullus, tank olduu vahet karsnda gz
yalarn tutamad1636.
1634
Plut. Luc. XIX. 2-3; konuya ilikin olarak ayrca bk. Memnon 45. 2-3.
Plut. Luc. XIX. 2-4; Memnon 45. 2-3; Sall. Hist. IV. 13-15; Eutr. VI. 8. 2; ayrca
bk. Cic. Leg. Man. VIII. 21; Strab. XII. 3. 14 c. 547.
1636
Lucullus, . 86 ylnda, Atinay uzun bir kuatmann ardndan ele geiren
Sullay kenti askerlerine talan ettirmeden ve yaktrmadan koruyabildii iin mutlu
sayyordu. Kendisinin ise, aynen ikinci bir Mummius . 146 ylnda, Korinthosu
aldktan sonra, yamalayan ve ykarak harabeye eviren Romal Consul gibi
Amisosu talan etmesiyle anlacan dnerek kendi talihinden yaknd (Plut. Luc.
XIX. 4-5). Geri, u da gz nnde tutulmas gereken bir gerektir ki; Sulla da,
Atinay ele geirdii zaman, kenti yakmasna yakmamtr; ama talan etmitir. yle
ki, baz antika tarihilerine gre, Sulla kenti baladnda, kym ve yamadan
sonra gerekte, ne viran olmu kentin, ne de insanlarn artk balanacak bir hali
kalmt. Detayl bilgi iin bk. Plut. Sull. XIII. 2-3; XIX. 1-2; 4-6; App. Mithr. 38;
ayrca bk. Paus. I. 20. 6-7; IX. 6. 6; 33. 6.
1635
365
Bununla birlikte Lucullus, Amisosun yeniden ina edilmesini emretti. Hayatta kalanlara hrriyetlerini bahetti. Kentten ayrlncaya kadar
yangn ve ordusu tarafndan kente verilen zarar onarmaya gayret etti.
Amisosa yerlemek isteyen Hellen kolonistler iin ayrcalk tand.
Kentin snrlarn yz yirmi stadia daha geniletti1637. Bununla da yetinmeyerek Amisosu zgr ve bamsz ilan etti1638. Hem sava balamadan hem de sava srasnda her ne ekilde olursa olsun ister gemi
ister kara yoluyla kentten kam olan btn vatandalar geri ararak
evlerini iade etti. Kentin baz vatandalarnn Atinallarn mparatorluk
anda . V. yzylda Atinadan gelerek buraya yerletiklerini1639
renince kente olan sempatisi daha da artt. Zaten Atinallarn bir ksm
Birinci Mithradates-Roma Sava srasnda, . ca. 87/86 ylnda, Aristionun Atinada tiranl ele geirerek Mithradatesin tarafnda yer
almasndan sonra, Amisosa gmlerdi. Amisos vatanda olmular;
fakat bylelikle hem Mithradatesin tebaas haline gelmiler hem de
balarna imdiki talihsiz olay gelmiti. Yani kendi vatanlarndaki ktlklerden kaarken, yerletikleri yerde balarna daha kt eyler gelmiti. Bu yzden Lucullus, Amisostaki katliamda sa kalan Atinallardan, tekrar kendi vatanlarna dnmek isteyenleri, yeni giysilerle donatp,
yanlarna adam ba 200 drakhmai vererek, Atinaya yollamtr1640.
Daha sonra da iki senedir yaz-k demeden btn zorluklara gs
gererek Mithradatese kar savaan askerlerini dinlenmeleri ve .
71/70 kn geirmeleri iin Pontosta brakt. Kendisi de valisi olmasna ramen iki senedir gremedii Asia Eyaletine gitti. Burada, Kk
Asya kentleriyle ilgilendi. Sava almalarnn kendisine brakt dinlenme sresini, bu eyaleti, uzun zamandr yoksun kald yasal yardmlardan ve baz haklardan yararlandrmak iin kulland. nk Romallar
sava alannda byk bir gce sahip olmalarna ramen, Kk Asya
gibi uzak bir eyaleti ynetmek iin yeterli donanma henz kavumamlard. Bundan dolay Kk Asya eyaletleri vergi memurlar ve yneticiler (magistratus) tarafndan talan edilircesine smrlyordu. Ro1637
Plut. Luc. XIX. 5.

App. Mithr. 83.
1639
Strabon (XII. 3. 14 c. 547), Theopompostan yapt bir alntda, Amisosun ilk
defa Miletoslular, daha sonra Kappadokial bir lider ve nc defa ise, Athenokles ve Atinallar tarafndan kolonize edilerek, isminin Peiraieus olarak deitirildiini bildirmektedir. Bu bakmdan, kentte yaayanlarn bir ksmnn kkeni Atinadan
gelerek buraya yerleen kolonistlere dayanmaktayd.
1640
Plut. Luc. XIX. 6; App. Mithr. 83; ayrca bk. Memnon 45. 3.
1638
366
ma Senatusu tarafndan her bir eyaletin demesi gereken vergi miktar,

her ne kadar yasayla saptanm olsa da, bu vergilerin toplanma yntemi
zellikle Kk Asyada byk karklklara neden oluyordu1641. Ayrca, publicanuslarn vergi toplamakla ykml olmadklar zgr kentlerin arazilerinden tapnaklara bal kutsal alanlarn gelirlerine kadar nlerine kan her eit topra ya da mlk vergilendirme giriimleri Kk
Asya kentleriyle vergi mltezimleri arasnda eitli anlamazlklara yol
ayordu1642. rnein daha Asia Eyaletinin (provincia Asia) kurulduu
. 129 ylnda, hzlarn alamayan publicanuslar zgr ve zerk Pergamon1643 kentinden de Anadolunun dier kentlerinden aldklar vergiye
benzer bir tributum almaya kalktklarnda aralarndaki ihtilaf ancak
Senatus consultum (Senatus Kararnamesi) ile Pergamon lehine karara
balanabilmiti1644.
1641
Sib. Orac. 3. 350-355; McGing 1986a, 106; Bean 1995, 14.

Publicanuslarn Kk Asya kentlerinde vergilendirmeye altklar sz konusu mlklerden Ephesostaki Artemis Tapnana ait Selunisia Glndeki balk
avlaklar ve dalyanlar iin bk. (Strab. XIV. 1. 26 c. 642), Iliondaki Athena Ilias
Tapnann topraklar iin bk. (OGIS 440; sz konusu tapnaa ilikin olarak ayrca
bk. Strab. XIII. 1. 26 c. 593; IGR IV 197=OGIS 444; SEG IV 664; ILS II,2 8770),
Prienedeki Athena Polias Tapnann topraklarndaki tuzlalar iin bk. (I.Priene
111-112), zgr Lesbos Adasnn topraklar iin ise, bk. (Sherk 1969, 143 vdd. no
25-26). Konuya ilikin olarak ayrca bk. Magie 1950, 166; Sherwin-White 1977a, 70
dn. 57; McGing 1986a, 106 dn. 89; Kallet-Marx 1995, 128 vdd.; 159 vdd.; Sartre
1995, 148 dn. 47-52; Mitchell 1999, 26 dn. 35; Ferrary 2000b, 175 vdd.; Eilers
2002, 142.
1643
Son Pergamon Kral Attalos III Philometorun, . 133 ylnda hastalanarak(?)
ldnde, Attalos Krallnn bakenti Pergamon; lkenin snrlar iinde yer alan
kutsal alanlar; tapnaklar ve zgr Hellen kentleri dnda kalan btn topraklarn,
mlklerini ve servetini krallyla birlikte Romaya miras brakt ortaya kmt
(Strab. XIII. 4. 2 c. 624; Liv. perioch. 58-59; Vell. II. 4. 1; 37. 5; Val. Max. V. 2. 3;
Plin. nat. XXXIII. 53. 148 b; Plut. Tib. Gracch. XIV. 1-2; Flor. epit. I. 35. 2; 47. 3;
7; App. Mithr. 62; civ. V. 4; Iust. XXXVI. 4. 5; Eutr. IV. 18; Oros. hist. V. 8. 4).
Daha detayl bilgi iin bk. IGR IV 289=OGIS 338; SIG3 II 694; Magie 1950, 32 vd.
dn. 93-94; Rigsby 1988, 123 vdd.; ayrca bk. OGIS 435; IGR IV 262; Sherk 1969,
59 vdd. no 11; 63 vdd. no 12).
1644
IGR IV 262; Sherk 1969, 63 vdd. no 12; 1984, 47 vdd. no 45; ayrca bk. Magie
1950, 166 dn. 25; Sanford 1950, 28 vdd.; Badian 19832, 60 dn. 40-42; Gruen 1984,
606 vd.; Kallet-Marx 1995, 141.
Dier yandan Appianosa (civ. V. 4) gre, Marcus Antonius Ephesosta Kk
Asya halkna, bir sylev vermi ve burada Romallarn, III. Attalosun vasiyeti
uyarnca nceleri Hellenleri tm vergilerden muaf tuttuklarn dile getirmiti. Ancak,
sz konusu vergiler sonralar, . 123 ylnda Gaius Gracchus tarafndan nerilen
1642
367
Romann dier eyaletlerinde bizzat vali vergi toplamakla ykmlyd. Anadolu eyaletlerine ait vergileri toplama ii ise, bakent Romada ak arttrma sonucunda en yksek fiyat veren vergi iltizam irketlerine (societates publicanorum) szleme karlnda, be yllna1645 ihale ediliyordu. Vergiler publicanus olarak adlandrlan vergi
mltezimleri tarafndan toplanyordu. Fakat Romallarn vd bu vergi sisteminin1646 ksa sre sonra eyalet halkn smrme arac olduu ortaya kmtr. Zira, vergi iltizam irketleri eyaletlerde daha nce belirlenmi olan % 10 gelir1647, %2.5-% 5 gmrk 1648 ve dier vergileri devlet adna topluyor ve kendilerine kr olarak da nemli oranda pay alyorlard. Her bakmdan ncelikle kendi menfaatlerini dnen iltizam irketleri grevlerini suiistimal ediyor, eyaletleri yamalyorlard. Baskc
publicanuslar kentlerde yaayan vatandalarn mal ve servetlerinin bir
ksmna vergi diye, kylerde-krsal kesimlerde ikamet eden iftilerin
tarlalarndan ve otlaklarndan elde ettikleri yllk mahsuln byk bir
blmne aar diye el koyuyorlard1649. Bu yzden vergi mltezimleri
halk arasnda kadn yzl, yaygn kanatl, sivri peneli bir eit yrtc
mitolojik ku olan Harpyalara (kapp kaanlara) benzetiliyorlard1650.
Bununla birlikte eyaletlerin tek derdi vergiler deildi. Asia Eyaleti
genellikle daha nce Romada consullk yapm, proconsul yetkisine
haiz, bir yllna seilen eyalet valisi ve ona bal daha kk memurlex Sempronia de provinciis adl yeni bir yasayla tekrar yrrle girmitir. Bylelikle Kk Asyann krsal kesimlerinde yer kiralama ve vergi toplama biimleri
saptanmtr. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Burstein 19912, 115 vd. no 91; KalletMarx 1995, 112 dn. 64-67; 116 dn. 84; 119 dn. 91.
1645
Engelmann und Knibbe 1989, 125 vdd. str. 56; 58; 155 vdd.
1646
App. civ. V. 4.
1647
Decumani olarak adlandrlan vergi toplayclar bir eyalette toprak rnlerinden
elde edilen gelirlerin ondabirine kefaleten el koyuyorlard. Bu ekilde masrafl bir
ekilde buday, zeytin, zeytin ya, arap ve hayvanclktan salanan gelirlerin ondabiri Romallar tarafndan gasp edilmekteydi.
1648
Gmrkler purpura suyundan yaplan rnlerden % 5, dier rnlerden ise %
2.5 orannda vergi almaktaydlar. Bununla birlikte, her ne kadar gmrk cretleri
eya deerinin krkta biri gibi, dk bir dzeydeyse de mal bildirimi srasnda ortaya
kan brokratik masraflar byk bir yekn tutmaktayd.
1649
Magie 1950, 164 vdd.; Bean 1995, 14. Publicanuslarn halktan aldklar vergi
eitlerine ve miktarlarna ilikin olarak ayrca bk. Cic. Att. V. 13. 1; 14. 1; 15. 3;
VI. 1. 16; 2. 5; Fam. XIII. 61. 1; Q. fr. I. 35; Leg. Man. VI. 14-VII. 19; Flacc. VIII.
19 dn. 1; Diod. XXXVI. 3. 1=Phot. Bib. 387b 3-1; Iust. XXXVIII. 7. 8.
1650
Plut. Luc. VII. 5-6; ayrca bk. Cic. Q. fr. I. 26; Leg. Man VI. 15-VII. 19; ayrca
bk. Arslan 2000b, 32.
368
lardan oluan bir ekip tarafndan ynetiliyordu. Eyaletin ynetiminde ve

yasalarn uygulanmasnda valinin sz kanundu. Anlald zere valilerin ve onlara bal magistratuslarn pek az drst ve erefli insanlard. Asia Eyaletinde grev yapan memurlarn ounluu bulunduu
eyaleti ncelikle kendisini zenginletirmek amacyla soyup soana eviren agzl kimselerdi1651. Eyaletlerin yeralt ve yerst kaynaklarn
yamalyorlard. Elde edilen cevherleri ve deerli eserleri Italiaya yolluyorlard. Btn bunlara eyalet yneticilerinin, vergi mltezimlerinin
ve Romal i adamlarnn gnlk uygulamalar, valinin kendisi, evresi
ve askerleri iin el koyduklar, vergiler; ayrca sava denei olarak
talep edilen tutarlar eklenince kentler byk miktarlarda paralar demek
zorunda braklyorlard. Bununla birlikte elbette, kentlerin ve eyalet
meclislerinin, vergi mltezimlerini, valileri ya da grevini ktye kullanan devlet memurlarn ve publicanuslar ikayet etme haklar vard.
Fakat onlar Romada yarglayan yarglar (praetor) ise, eyalet mkellefleriyle Romal memurlar arasnda hakemlik yapmakla yetiniyorlard.
Bu durumun davaclara hibir yarar olmuyordu. Yarglar, ya bir gn
ayn duruma debileceklerini ya da ileride bu gibi nemli insanlarn
siyasal desteine gereksinim duyabileceklerini dnerek suluyu/sulular cezalandrmaktan ekiniyorlard1652. Bylelikle magistratuslar b1651
Cic. Leg. Man. XXII. 65. Kk Asyadaki kentler ve halk, . 129 ylndan
itibaren sosyo-politik ve ekonomik adan, bir btn olarak Roma ynetimine bal
ve Senatus tarafndan onanan yasalara boyun edikleri srece i ve d sorunlarnn
daha kolay zmlendiini anlamlard. Bununla birlikte, Romadan gnderilen
baz valilerin ve memurlarn kt ynetimleri sonucu, kentler ksa zaman iinde
zellikle mali adan byk sorunlarla kar karya kaldlar. nk, kentlerde dzeni salayan yasalar ihlal eden yneticiler ya da devlet memurlar kamu hazinelerinden geliigzel harcamalar yapmaya baladlar. Sz konusu durum, Anadoluda
ikamet eden insanlar arasnda Romallara kar genel bir honutsuzluun ortaya
kmasna ve yaylmasna neden oldu.
Yukarda sz edilen konulara ilikin genel bir gr edinebilmek iin bk. Cic.
Leg. Man. XXII. 64-XXIII. 67; Q. fr. I. 20-26; 32-36; Verr. II. (1) 16. 43-38. 98;
App. Mithr. 16; 21; 54; 56; Iust. XXXVIII. 7. 8. Daha detayl bilgi iin bk. Stevenson 19752, 146; Badian 19832, 82-118; Kallet-Marx 1995, 153.
1652
Diodoros (XXXVII. 5. 1), Kk Asyadaki publicanuslardan bahsederken
onlarn Roma mahkemelerindeki yarglar ve savclarla olan dostluklarn dorular
(ayrca bk. Cic. Leg. Man. XIII. 38). Yarglar bu insanlarn karlaryla dolaysz ya
da dolayl bir ekilde bal bulunduklarndan olsa gerek; ancak herkes tarafndan
bilinen ve kar kamuoyu olumu byk skandallara dur diyebiliyorlard. Bununla
birlikte, nadir de olsa, Kk Asyann bu ekilde smrlmesine ve haksz kazan
furyasna kar kan Romallar da vard. . ca. 94/93 yl Kk Asya Valisi
369
tn giderlerini kentlerin kamu hazinesinden karlyor ve Kk Asya

kentlerinin maliyesinin iflasna neden oluyorlard1653. Bu yzden Romann, . 129 ylnda, provincia Asia adl eyaleti kurmasndan sonra,
zellikle Kk Asya eyaletleri zerinde vuku bulan bu haksz kazan
furyas, Anadoluda birtakm ekonomik ve siyasal gerilimlere ve bunun
sonucu olarak da toplumsal bunalmlara yol ayordu1654.
Quintus Mucius Scaevola (Cic. Att. VI. 1. 15; Val. Max. VIII. 15. 6; ayrca bk. Cic.
Att. V. 17. 5; Marshall 1985, 110 vdd.) ve yetkili temsilcisi (legatus) Rutilius Rufus
publicanuslarn Anadoludaki Roma eyaletlerinde yaptklar yamay ve iledikleri
sular cezalandrmlar; bylece ksa bir sreliine de olsa, Kk Asya eyaletlerinde Roma mparatorluuna duyulan yerlemi kkl nefreti bir nebze azaltmlardr (Diod. XXXVII. 5. 1-6; 6. 1; Liv. perioch. 70; Val. Max. VIII. 15. 6). Livius
(perioch. 70), Scaevolann yardmcs ve yetkili temsilcisi Rutilius Rufusun publicanuslarn Kk Asyadaki hakszlklarna kar eyaleti nasl korumaya altn
anlatr. Cicero (Fam. XV. 4)de, kendisinin ve kardeinin (ad Q. fr. 6-14; 20-26; 3236) Kk Asyada ne kadar drst ve onurlu bir ekilde altklarn, yksek faiz
oranlarn % 12yle snrlandrarak halk publicanuslar ve tefecilerin elinden nasl
kurtardklarn vnerek dile getirirdi. Bununla birlikte yakn dost evresindekilerin
kendisine ettikleri ricalar karsnda yz tutmayp hsmlarna, tandklarna ve
koruduu insanlara kent maliyesinin zararna olduunu bile bile yardm edenlerin
banda yine o gelirdi (ayrca bk. Fam. III. 8. 4; VIII. 9. 4; XIII. 55; 61; Sartre 1995,
152 vdd.; 155).
Gene de Scaevola, R. Rufus, Cicero ve kardei(?) gibi en azndan kendi eyaleti
apnda drst alan yneticilerin hibiri Kk Asya halkna ve maliyesine kalc
bir iyilik getirmemitir. nk, yukarda sz edilen yneticilerin Romada siyasal
desteine baml olduklar insanlarn karlarna devaml bir ekilde kar kmamalar sonucunda Kk Asya halkna verdikleri hizmet bir yllk valilikleri sresince geerli kalm ve onlar Romaya dndklerinde her ey tekrar eski halini
almtr. Bunun en nemli nedeni, Roma Cumhuriyet Dneminde eyaletlere atanan
her yeni valinin kendisinden nceki valilerin yaymlam olduu yasalar kendi
insiyatifleri dorultusunda uygulamaya devam etme ya da feshetme haklarnn bulunmasyd (Lintott 1993, 44 vd.; Richardson 2001, 34 vd.). Ayrca bk. Sartre 1995,
149 vdd.
1653
McGing 1986a, 105; Bean 1995, 14; ayrca bk. Sib. Orac. III. 350-355; Cic.
Verr. II. (1) 22. 59; 24. 63-27. 69; 34. 86-87; Q. fr. I. 26.
Kk Asyadaki baz Roma memurlar, hemem hemen snrsz yetkilere sahip
olan eyalet yneticileri ve publicanuslarn ou halk son derece bask altnda
tutmu; bencillikleri ve keyifleri iin her hareketi doru saym; hatta kentlerdeki
tanr tapnaklarn ve heroonlar (kentin kahramanlarna ait antsal mezarlar) dahi
soymulardr.
1654
zellikle . I. yzyl boyunca Anadoludaki Roma ynetimine kar bir dizi
seri isyann ve Mithradates-Roma Savalarnn ana sebeplerinden birini de bu arpk ynetim sistemi tekil etmekteydi (Gruen 1984, 353; Bean 1995, 15; KalletMarx 1995, 125; 153; 160).
370
Ayrca uzun sredir adalet ve yasalarn korumasndan uzak kalan

provincia Asia, inanlmaz ve szle anlatlmaz felaketlere maruz kalmt.
Eyalette bask ve adaletsizlik hkm sryordu. Publicanuslarn basks
sonucunda kentler vergilerini demek iin tefecilerden bor almak zorunda kalyorlard. Ancak gerekli para, vergi toplayclar ve Romadaki
i evrelerinden bakasnda olmad iin kentler borcu gene kendilerini
smrenlerden almak zorunda kalyorlard. Bunu yapabilmek iin zel
ve kamusal mallarn ipotek ediyorlard. Ksa sre sonra, borcun faizini
dahi deyemeyecek duruma dyor ve mlkleri alacakllarn eline
geiyordu. zellikle Birinci Mithradates-Roma Savandan sonra, eyaletler ve kentler yaklp yklm, aileler biricik oullarn, bakire kzlarn satmaya, kentler ise, tapnaklarndaki adak eyalarn, kutsal heykelleri, tapnaklara ve kamu binalarna astklar resimleri ve levhalar ellerinden karmaya zorlanmlard. Halk ise, genel olarak, ne tanrlardan korkan, ne de insanlarn iyi ansna saygs olan publicani ve tefeciler tarafndan klelie indirgenmi ve ok kt muamelelere maruz braklmt. yle ki, vatandalar hapis, ikence, ak havada beklemeler, yazn
kzgn gne altnda, kn amur ya da buz iinde kalmak gibi ok kt
muamelelere katlanm olduklarndan; artk kendilerini satla karmak
istiyorlard. nk esirlik onlara sefaletlerinin hafifletilmesi ve bir kurtulu gibi grnyordu. te Lucullusun kentlerde bulduu ktlkler
byleydi. Bunun zerine o ksa zamanda kentleri ve madur duruma
drlenleri bu eziyetlerden kurtarmak iin harekete geti1655.
Aylk faizin % 1 olarak hesaplanmasn, fazlasnn istenmemesini
emretti. Borlu olunan tutar aan faizleri geersiz kld. Alacaklnn,
borlunun gelirinin ancak drtte birini haczedebilecei koulunu getirdi.
Faizi anaparaya ekleyen kii hem faizden hem de ana paradan yoksun
olacakt. Bylece ksa sre iinde kentlerin kamu maliyesi hareketlendi.
zel bteler ferahlad. Drt seneden az bir sre iinde tm borlar sona
erdi. potekler kaldrld. Mlk sahipleri tm ykmllklerinden kurtuldular. Bu genel borlanma 20.000 talantalk sava vergisinden sa1655
Plut. Luc. XX. 1-3; ayrca bk. App. Mithr. 63. Romal tefecilerden yksek faizle
para alan insanlarn borlarn deyemedikleri taktirde kle durumuna dmelerine
ilikin olarak bk. Jones 1974, 196; Badian 1987, 37 dn. 40.
. I. yzylda Kk Asyadaki bu smr dzenini gerek anlamda dzeltmeye alan tek kii Lucullustur. Romann vergi sisteminin ve faizciliin ne kadar
yozlatn grm ve bunu dzeltmek iin bir eyler yapmtr. yle ki, daha sonradan Kk Asyada ynetim reformu yapmak isteyenler Lucullusun kurduu
kurumlar ve idari yntemleri kendilerine baz alarak onun izinden gitmilerdir (Cic.
Acad. II. 1. 3). Ayrca bk. Swain 1992, 310 vd.
371
lanyordu. Sulla bu vergiyle birlikte hububat, kle ve mal mlk sahiplerinden yllk olarak tahsil edilmesi gereken % 25 orannda gelir vergisini, Birinci Mithradates-Roma Sava srasnda, . 84 ylnda, Pontos
kraln destekleyen kentleri ve eyaleti cezalandrmak iin koymutu1656.
Kentler kendilerine bor para veren tefecilere sadece 20.000 talantalk
sava vergisinin iki katn demilerdi. Fakat tefeciler alacaklar paraya
bunun faizlerini ekleyerek birleik faiz uygulayarak toplam bor tutarn 120.000 talantaya karmlard. Lucullusun bu uygulamalar karsnda zarara uratlan ve eskisi gibi Kk Asyay smremeyen
Romadaki byk para babalar hakszla uratldklar iddialaryla
Lucullusa kar saldrya geerek, Romaya daldlar1657. Halk tarafndan sevilen birok nemli kiiyi, baz tribunuslar; hatta kendilerine
nemli miktarda borlar olan birok politikacy parayla satn alarak
bilindii zere Romada siyaset yapmak pahal bir iti, ona kar kkrttlar. nk bu kiiler ok glydler. Alacaklar nedeniyle birok
siyaset adamn ellerinde tutuyorlard. Lucullusa gelince, o sadece iyi
davrand halklar tarafndan sevilmekle kalmyordu; baka eyaletler de,
onu balarnda grmek istiyor ve byle bir yneticiye sahip olan eyaletlere imreniyorlard1658.
. 70 ylnda, Kk Asyada iyi yasalar ve gerek bar ortam
saladktan sonra, Lucullus zevk ve elenceye ynelmeyi de ihmal etmedi. Ephesosta kald sre iinde, tanrlar onuruna kurban trenleri
sundu. Baarlarn kutlamak iin zafer alaylar ve enlikler dzenledi.
Atletlerin yart oyunlar ve gladyatr gsterileri tertipledi. Bylelikle
kentlerin sevgisini kazand. Zaten daha Kk Asya proquaestoruyken
1656
Plut. Luc. XX. 3-4; App. Mithr. 83.

Lucullusun eyaletlerde % 12 olarak saptad yasal orana tefeciler uymuyor ve
aylk birleik faiz oranyla birlikte ayn miktar % 48lere kadar ykseliyordu. Borcun katlanma hz yle yksekti ki, ksa sre sonra kentler borlu olduklar meblan
sadece faizini dahi deyemez hale geliyorlard (Cic. Att. V. 21. 11; daha detayl bilgi
iin bk. Sartre 1995, 151 vdd.). Lucullus, Kk Asyadaki bu duruma bir son verdii iin eyaletlerde ikamet eden fakir halkn skntlaryla beslenen, bu asalak tefeci
ve mltezim snfnn nefretini kazand. Bu kiiler, bu sebeple, siyasi ve kar birlii
iinde olduklar insanlarn yardmyla Lucullustan almak iin ellerinden geleni
ardlarna koymadlar (Twyman 1972, 864 vd.).
1658
Plut. Luc. XX. 4-5. Lucullusun Kk Asyadaki iyi ynetimi ve uygulamalarna ilikin olarak bk. Cic. Flacc. XXXIV. 85; Acad. II. 1. 3. Ayrca bk. Sayar et
al. 1994, 113 vdd.; Rigsby 1996, 466 vdd.
1657
372
Ephesos kentinin patronu ve hayrhah olarak onurlandrlmt1659. Bu

bakmdan dnnde kentler onun onuruna Luculleia kutlamalar tertiplediler. Bu onurlandrmalardan ok daha ho olan, gerek sevgi gsterilerinde bulundular1660.
Bu srada, Lucullus tarafndan, Armenia Kral II. Tigranese, Mithradatesi istemek zere gnderilmi olan Publius Clodius, Armenia Maiorda kraln klavuzlar tarafndan uzun sre yanl yollara srklendikten sonra, sonunda kraln Phoinike (Fenike) sahillerine kar sefere
km olduunu renmitir1661. Bu sebeple, kraln klavuzlarn terk
etmitir. Syrial bir adam sayesinde birka gn iinde Euphratesi (Frat) aarak, Daphne1662 (Harbiye) zerinden Antiokheiaya gitmi ve
kral orada beklemeye balamtr. Romal eli, uzun sre kald Antiokheiada bo durmam, Armenia Krallnn mali ve askeri durumu
hakknda bilgi edinmi ve Tigranesin balaklar arasna nifak tohumlar ekmitir. yle ki, Tigranese bal vergi veren kk prenslikler ki
Gordyene1663 Kral Zarbienos bunlardan biriydi ve baz Hellen kentleri,
Clodiusa olas bir Roma-Armenia Savanda Lucullustan tarafa geecekleri zerine sz vermilerdir. Clodius da onlara imdilik sessiz kalmalarn ve bir ey belli etmemelerini, Lucullusun onlara yardm edeceini sylemitir1664.
Eski Pers geleneini srdren ve Krallar Kral lakabn tayan
Tigranes, Kafkasya, Asia ve Syriadaki birok krala hkmediyordu.
Yksek dalarla evrili lkesinde marur bir ekilde yaam srdrr ve
kendisine kimsenin zarar veremeyeceini dnrd. Bir insann isteyebilecei her eye sahipti. Btn bu iyi eylerin sadece kendisine hizmet
1659
I.Ephesos VI 2941: [] [] | [ ]
[] | [] [].=[Lucius] Licinius Lucullusu, proquaestor, [patron] ve hayrhah.
1660
Plut. Luc. XXIII. 1; App. Mithr. 83; ayrca bk. Swain 1992, 310 vd.
1661
Plut. Luc. XXI. 2. Tigranesin, Phoinike Seferleri iin ayrca bk. Iosep. Ant. Iud.
XIII. 16. 4; Bell. Iud. I. 5. 3.
1662
Orontes (Asi) Irma zerindeki Antiokheiann (Antakya/Hatay) d mahallesi.
Apollonun kutsal kenti.
1663
Hellence Gordyene ya da Gordyana, Latince yazmnda bazen Gorduana olarak
geen sz konusu dalk blge Armeniada yer almaktadr (ayrca bk. Plut. Luc. 2630). Gordyene Blgesinin lokalizasyonuna ve yreye ilikin olarak ise, bk. Strab.
XVI. 1. 24-25 c. 747.
1664
Plut. Luc. XXI. 1-2. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Rawson 1973, 231 dn. 78.
373
etmesi iin yaratldna inanrd. Bununla birlikte, tahta ktnda1665

Armenia kk ve nemsiz bir krallk; kendisi ise, hayattan fazla beklentileri olmayan sradan bir krald. Ancak, ksa zamanda gl bir ordu
oluturup, birok ulusu egemenlii altna aldktan1666; hatta daha nce
kimsenin yapamadn yapp, Parthlarn bile Asyadaki gcn krdktan1667, Kappadokia ve Kilikiadan insanlar getirterek Mesopotamiaya yerletirdikten sonra1668, kendisine olan gveni artmt. Ardn1665
Tigranes, . 95 ylnda, Armenia kral olduunda yaklak 45 yandayd. Babas I. Artavasdesin lmnden sonra, uzun sredir rehin kald Parthlarn yanndan Armenia tahtnn bana gemesi iin gnderildi (Strab. XI. 14. 15 c. 532; Iust.
XXXVIII. 3. 1).
1666
Tigranesin egemenlii altndaki uluslar ve lkelere ilikin olarak bk: . ca.
95/94 ylnda, Sophene ile Tomisann ele geirilmesi (Strab. XI. 14. 15 c. 532),
Tomisann sonradan satl (Strab. XII. 2. 1 c. 535), . ca. 94 ylnda,
Mithradatesle birlikte Kappadokiann igal edilmesi (Iust. XXXVIII. 3. 2-3; App.
Mithr. 10; 15; Strab. XII. 2. 9 c. 539; Oros. hist. VI. 2. 1), Kappadokiann
Mithradatesin oluna IX. Ariarathes braklmas ve Tigranes tarafndan byk
miktarda Kappadokialnn Armeniaya g etmeye zorlanmas (Strab. XII. 2. 9 c.
539; Iust. XXXVIII. 3. 5), . 83 ylndan itibaren, Syriadaki Seleukos Krallnn
baz kral naiplerinin Tigranes tarafndan ldrlp, elerinin, ocuklarnn tutsak
edilmesi ve Kilikiann baz ksmlarnn (Campestris-Pedias), Syria, Palestine blgelerinin Armenia kontrol altna alnmas (Strab. XI. 14. 15 c. 532; XIV. 5. 2 c.
669; Plut. Luc. XIV. 5; XXI. 4-5; Pomp. XXVIII. 4; App. Syr. 48; 69-70; Mithr.
105; Cass. Dio XXXVI. 37. 6; Pomp. Trog. prolog. 40=Iust. XL. 1. 1-4; 2. 3; Iosep.
Ant. Iud. XIII. 16. 14; Eutr. VI. 14. 2; Malal. chron. 211; ayrca bk. Diod. XL. 1 a
dn. 4; Euseb. chron. I. 261), Gordyene ve Mesopotamiann zapt edilmesi (Strab. XI.
14. 15 c. 532; XVI. 1. 19 c. 745; Plut. Luc. XXI. 2; XXIX. 7; XXX. 1; Pomp. Trog.
prolog. 41; Cass. Dio XXXVII. 5. 3-5), Kaspia/Hyrkania Denizinden, Mare Internuma ve Babylonia Denizine kadar uzanan imparatorluundaki uluslardan Gordyene, Media, Adiabene (Plut. Luc. XXXI. 8; Cass. Dio XXXVI. 14. 2), Arabia, Albania, Iberiallar ile Arakses (Aras) Irmann kenarlarnda yaayan birok kabilelerin Armenia hakimiyetini tanyarak, Tigranesle dost ve mttefik olmas (Plut. Luc.
XXVI. 4; XXXVI. 6).
1667
Plut. Luc. XIV. 5; 21. 4; Strab. XI. 14. 15 c. 532; Eutr. VI. 8. 4.
1668
Iust. XXXVIII. 3. 5. Strabona (XI. 14. 15 c. 532) gre, Tigranes, Kappadokia
ve Kilikia on iki kent halkn g etmeye zorlayarak, Tauros Dalaryla Yukar
Tigris (Dicle) deltas arasnda kendi ismine izafeten Tigranokerta (Sered?) kentini
kurmutur (Strab. XII. 2. 9 c. 539; kentin lokalizasyonuna ilikin olarak ise bk.
Holmes 1917, 120 vdd.; Syme 1983, 61 vdd.). Plutarkhos (Luc. XIV. 5; XXI. 4;
XXVI. 1)de, Tigranokertann kuruluu srasnda, birok Kappadokia ve Kilikia
Blgesindeki Hellen kentlerinin halkn Mesopotamiaya ve Tigranokerta kentine
tandn ifade etmesinin yan sra, (Luc. XXVI. 1; XXIX. 4)de, Tigranesin,
Adiabene, Gordyene ve Assyriallar da memleketlerinden ederek buraya yerletirdiini sylemektedir. Hatta Appianosa (Mithr. 84) gre, Tigranes, kendi lkesinin
374
dan lde yaayan, gebe Araplar yerlerinden ederek, Armeniaya

getirdi. Onlar tccar olarak kendi lkesiyle ticaret yapmaya zorlad1669.
Bylelikle ksa zamanda, birok kral onun hakimiyetinde yaamaya
balad. yle ki, bu krallardan, drt tanesi onun kiisel korumaln
yapmaya balam ve yanndan ayrlmamlardr. Tigranes ata bindiinde, onlar koarak kraln arkasndan gider, kral masaya oturduunda ise,
silahlarn apraz tutarak onun yannda ayakta dururlard1670.
Bununla birlikte Publius Clodius, bu tr davranlar grdnde, ne
korkmu, ne de etkilenmitir. Tigranesin huzuruna kabul edilir edilmez,
gerek Roma ak szllyle patavatszca1671, buraya Lucullusun
Romada dzenleyecei triumphusunda zafer alaynda sergilenmek
zere krallna snan Pontos Kral Mithradates VI Eupatoru teslim
almak iin geldiini sylemi ve Lucullusun mektubunu krala vermiArmenia Maior her bakmdan ileri gelenlerini yeni ina ettii bakentine davet
etmi; bu arya uymayanlarn btn mallarna el koyacan ilan etmitir. Cassius
Dio (XXXVI. 2. 2-3)da, Lucullusun, Tigranokerta yaknlarndaki savata Tigranes
ve mttefiklerinden oluan orduyu hezimete uratp, kenti tekrar kuatt srada
kentteki Kilikiallarn ayaklanarak Romallara kentin ele geirilmesi asndan
nemli yardmlarnda bulunduklarndan sz etmektedir. Plutarkhos (Luc. XIX. 2)
ise, Tigranokertay Lucullusa teslim etmek iin, Armeniallara kar ayaklananlarn Hellenler olduunu ifade etmitir. Strabona (XII. 2. 9 c. 539) gre ise,
Tigranokertann, Lucullus tarafndan zaptndan sonra, Kappadokiallardan ve
dier milletlerden gelebilenler, kendi vatanlarna geri dnmlerdir.
1669
Plut. Luc. XXI. 3-4.
1670
Plutarkhosa (Luc. XXI. 5) gre, bu eit hareket tarzlar, mttefiklikten ok klelie yakan davranlard. Sanki krallar, zgrlklerini Tigranese parayla satarak,
esirlii kabul etmiler ve ona hizmet etmiyor, adeta ac ekiyorlard.
1671
Romallar zellikle, yabanc krallar huzuruna eli olarak ktklarnda ve mzakereler srasnda gururlarna dkn olurlard. Publius Clodiusun, Tigranes karsndaki bu davran baz Roma yanls tarihiler ve biyografyaclar tarafndan Roma ak szll olarak yorumlanmasna ramen, bizce patavatsz ve yersiz bir
tutumdur. Clodiusun karakterine ilikin olarak bk. Plut. Luc. XXXIV. 1-4; Cass.
Dio XXXVI. 14. 4; Vell. II. 45. 1-4; ayrca bk. Konrad 1983, 278 vdd.; Rundell
1979, 301 vdd.; Leach 2001, 335 vdd.
Mithradates-Roma Savalar srasnda tarafszln birok kereler belli etmi bir
krala (Memnon 43. 2; Plut. Luc. XIV. 6; 8; XXIII. 7; App. Mithr. 78), ne Lucullus,
ne de Clodiusun sava ilan etmeye haklar olmad gibi, yetkileri de yoktu (ayrca
bk. Plut. Luc. XXIV. 3). Eli, bu konumay glkle dinleyen Tigranese (Plut.
Luc. XXI. 6) sadece hayr cevabn brakmtr. Ayrca tebaas tarafndan Krallar
Kral olarak adlandrlan Tigranes, ister ima, isterse ak olarak tehdit edilsin, kaynbabasn dman eline teslim edecek kiilie en azndan o sralar sahip bir
insan deildi (Sherwin-White 1984, 174-175; McGing 1986a, 153 dn. 67).
375
tir. Lucullus da mektubunda, Tigranese sadece Kral olarak hitap ederek Krallar Kral deil, ondan aka kaynbabas Mithradatesi kendisine vermesini istemitir. Kraln bu istei reddetmesi zerine, Clodius,
Romann Armeniaya sava aacan bildirmitir. Tigranes ise, gcne
fazla gvendii iin, huzuruna gelen Clodiusun, szlerinden ve Lucullusun mektubundan hi etkilenmemitir. Belki de yann verdii olgunlukla Clodiusun szlerini glmseyerek dinlemi ve Roma elisine
nazik bir ekilde davranmtr. Marur kral yirmi be yllk saltanat
boyunca ilk defa karsna bu kadar ak ve zgrce (kabaca olarak da
yorumlanabilir) konuan bu adama gen Clodiusa; dostu ve mttefiki
olmasnn yan sra, akrabas olup krallna snan bir kral, Romallara
teslim etmenin erefini ihlal edeceini sylemitir. Ayrca eer damat
olarak kaynbabasna ihanet ederse, btn insanlar tarafndan knamaktan korktuunu; birok glklere gs germi olan Mithradatesi yakndan tandn; onun cenazesinde arkasndan sylenecek attan utanacan ifade ederek kral Romallara teslim etmeyi reddetmitir1672. Bu
yzden Romallar kendisine sava aarsa, onun da kendisini savunacan bildirmitir1673.
Daha sonra da, Lucullusa iletilmek zere Romal generalin kendisine yazm olduu mektupta sylemi olduu szlere benzer ierikte bir
mektup gnderir, ki bu mektup onu alan kiiyi (Lucullusu) provoke
etmitir. Bu mektupa Lucullusa autokrator-imperator olarak hitap
ederek balamamaya zellikle zen gstermitir1674. Ardndan Clodiusa
paha biilmez konukluk armaanlar vermitir. Clodius ise, kendisine
sunulan hediyeleri reddetmi; fakat, sonunda kral gcendirmemek ama1672
Memnon 46. 2-3; Plut. Luc. XXI. 6; ayrca bk. App. Mithr. 84.
Roma elisi Clodiusun eli olarak geldii huzurunda patavatszca konumasndan sonra, kendisini Krallar Kral olarak tanmlayan bu kraln nnce iki seenek
kalyordu. Ya Romallarn stnln kabul edip onlarn emirlerine boyun een
krallar gibi, Clodiusun isteini yerine getirecek ve Mithradatesi ona teslim edecekti
ya da reddedip olacaklar bekleyecekti. Armenia kral bu teklifi o zaman aka
reddetmitir. Gene de, byle bir nedenden dolay Romallarn kendisine sava aabileceklerini dnmemi olsa gerekti. nk daha sonra da, grlecei zere, . 69
baharnda, Lucullus Euphratesi, ardndan da, Tigrisi aarak Armenia zerine yrmeye baladnda, Tigranesin daha hibir eyden haberi yoktu. Romallarn
Armenia zerine yryebileceklerine ihtimal vermiyordu. Hatta kral, kendisine
Romallarn Armenia topraklarnda ilerledikleri haberini getiren haberciyi, yalan
sylemekle, lkesindeki dzen ve huzuru bozmaya almakla itham ederek astrmt (Plut. Luc. XXV. 1; App. Mithr. 84).
1674
Memnon 46. 3; Plut. Luc. XXI. 7.
1673
376
cyla, iinden sadece bir kap alarak derhal yola kmtr. O sralar, .
70 ylnn k sonunda/ilkbahar balarnda, Ephesosta bulunan
Lucullusun yanna dnm ve durumu kendisine rapor etmitir1675.
Lucullus tarafndan, . 72 yaz sonunda, Nikomedeiada toplanan
Roma sava meclisinde, nc Mithradates-Roma Sava srasnda
Pontos kraln destekleyen Herakleia Pontikenin ve Bithyniadaki baz
Mithradates yanls kentlerin fethedilmesi grevi Bithynia Valisi Marcus
Aurelius Cottaya dmt. Bu bakmdan Cotta, . 72 yaznda,
Hypios (Melen Su) Irma zerindeki Prusias ad Hypium1676 (skb)
zerine yrm ve kenti ele geirmitir1677. Oradan sonra, derhal
Pontos Euksenos kysna inerek sahil boyunca ilerlemi ve Herakleia
Pontike nlerine geldiinde ordusunu surlarn evresinde konulandrmtr. Fakat Mithradatesin, kentlerine Galat komutan Konnakoriks
kumandasnda 4.000 kiilik bir garnizon1678 brakmasndan cesaret alan
ve Romallarn boyunduruu altna girmek istemeyen Herakleiallar
Cottaya teslim olmay reddetmilerdir. Bunun zerine Cotta, derhal
kenti kuatarak askerlerine hcum emri vermitir. Ama, Romallarn
kuatma aletleri Herakleiann yksek ve tahkimli surlar karsnda bir
ie yaramam ve Konnakoriks tarafndan cesurca korunan kent alnamamtr. Sonu Romallar iin tam bir hsran olmutur. Ar kayplara
urayan Cotta elindeki askerlerle ve donanmla, bu ekilde savunulan
kenti hcum yoluyla almann imkansz olduunu anlamtr. Bu bakmdan Cotta ordusunu sur duvarlar nndeki savatan geri ekmi ve kampn kentten biraz uzaa kurmutur. Daha sonra da btn dikkatini kuatlm olanlarn dardan temin ettikleri gereksinimlerini kesmeye evirmitir. Bu srada Herakleiallar deniz yoluyla erzak teminini Gney
Rusya sahillerindeki kolonilerinden parayla satn alarak salayarak
kuatmaya dayanmay srdrmlerdir. Gelen erzak idareli kullanlyordu. Kanaatkar halk az bir gdaya rza gsterdii halde, zaman zaman
kenti savunan garnizon askerleri kendilerine verilen tayn yetersiz bulu-
1675
Plut. Luc. XXI. 6-7; XXIII. 2; ayrca bk. Sall. Hist. IV. 54-57.
Memnon (27. 1; 47. 1) gre, Prusias eskiden kentin kenarndan akan rmaktan
dolay Kieros olarak adlandrlyordu. Ancak Bithyniann kral Prusias bu kenti
Herakleiallardan aldktan sonra, kendi adna izafeten, yeni bir isimle adlandrmt.
1677
Memnon 47. 1; konuya ilikin olarak ayrca bk. Magie 1950, 340; Gnaltay
19872, 494.
1678
Konnakoriks komutasndaki Pontos garnizonu byk lde Galatlardan oluuyordu.
1676
377
yor ve baz evlere saldrarak ellerindeki yiyecekleri alyorlard1679. Bununla birlikte deniz yolu ak olduundan, erzak ve hububat ihtiyac iyi
kt dardan temin ediliyordu. Bu suretle halkn ve askerlerin mitsizlie dmesi nleniyordu. Bir de srgndeki sava kraln yaknda
dnecei ve kendilerini kurtararak, Romallar Pontostan kovaca
umuduyla direniyorlard. Kral Armeniadayd ve ordusunu hazrlyordu.
Geri dnmek iin uygun zaman kolluyordu. Yaknda gelecekti.
Cotta ise, bu srada Herakleia yaknlarda kampn kurmutu. Belirli
bir sre btn ordusuyla kuatmaya yanamad. Bazlarn Romallarn,
ounluunu ise, Bithyniallarn meydana getirdii mfrezeleri kente
hcum etmekle grevlendirerek ileri srd. Fakat adamlarnn byk bir
blm yaraland ve ldrld. Bunun zerine kuatma aletleri hazrlad. Bu makinelerin iinden kaplumbaa Herakleiallar iin dierlerinden daha korkun grnyordu. Zira Romallar da bu kuatma aletinin
yapmna olduka zaman harcamlard ve umutlarn kaplumbaaya
balamlard. Bu yzden Cotta, sz konusu aletin inas bitince btn
gyle ayn anda Herakleiaya saldrd. Kaplumbaa ise, kentin dmesi ihtimal dahilindeymi gibi grnen bir kuleye kar ileri srld. Bununla birlikte bir iki kere vurutan sonra, kule umulann tersine dayanmakla kalmad; bilakis dier vuruun iddetinden aletin koba krld.
Bu durum Herakleiallara moral, Cottaya ise, strrap verdi. Onun akln allak bullak ederek, sanki kent hibir zaman ele geirilemeyecekmi
gibi endielenmesine neden oldu. Gene de Cotta, ertesi gn yeniden
kaplumbaay sava alanna srerek btn gcyle surlara saldrr. Ama
hibir baar elde edemez. Bunun zerine kuatma aletini yakar ve bu
aleti ina edenlerin balarn kestirir. Herakleiann karadan ablukasna
devam etmesi ve surlar kontrol altnda tutmas iin yeterli sayda askeri
kentin nlerine brakr. Kendisi ise ordunun geri kalan ounluuyla
birlikte, . 72/71 kn geirmek iin Lykaion Ovasna ekilerek ve
blgeyi ve territoriumunu yamalamaya balar. Bu durum Herakleiallara byk zdrap verir. Bu yzden Herakleiallar yeniden Skythiadaki
Khersonesoslulara, Theodosiallara ve Kimmeria Bosporosu evresindeki krallara ittifak olmak zere eli heyeti gnderirler. Ancak eli heyeti uygulanabilir bir ey elde edemeden geri dner ve tekrar kaderleriyle ba baa kalrlar1680.
1679
Memnon 47. 2; 49. 4. konuya ilikin olarak ayrca bk. Magie 1950, 340; Gnaltay 19872, 494-495.
1680
Memnon 49. 1-4.
378
Kuatmann bu eversinde dmanlarn kente yklediklerinden, ok

daha az olmayan straplar Herakleia Pontike halk surlarn iinde ekmeye balamlardr. Zira garnizondakilere ortak kullanm iin herkese
eit olarak datlan taynlar yeterli gelmiyordu. Askerler vatandalarn
payna den taynlar iin onlarn zerlerine yryerek, halkn birbir
zorlukla edindikleri yiyecekleri zorla ellerinden alyorlard. Garnizonun
komutan Konnakoriks ise, vatandalarn youn ikayetlerine karn
askerlerinin bu davrann yasaklamak yerine, onlarn g kullanarak
yiyecek elde etmelerine msama gstermeye devam ediyordu. Bu srada
Herakleia Pontike territoriumunu krp geiren Cotta, yeniden surlara
sardrarak bir daha ansn dener. Ancak kuatma karsnnda umutlarn
kaybetmi askerlerinin halini grnce, ordusunu tekrar surlardan uzaa
sevk eder. Ayrca Triariusun bir an evvel trieresleriyle gelmesini ve
kente denizden ikmal ulamasn engellemesini emreden bir celp gnderir1681.
. 71 yaznda Roma amirallerinden Triariusun Tenedos utkusundan sonra, Pontoslularn denizlerdeki gc sona ermiti. Cottann
yardm talebi zerine imdi Triarius, btn gemilerini toplad.
Rhodoslularn yirmi triereisini de yanna aldktan sonra, toplamda krk
gemiden oluan bir filo meydana getirmeyi baard1682. Pontosa
yelken at. Cottaya Herakleia nlerine varaca tarihi ve zamann
gizlice haberdar etti. Bylelikle ayn gn iinde Cotta ordusunu surlara
sevk ederek hem karadan hem denizden kente salrmay planladlar. Plan
byk lde kusursuz iledi. Triariusun filosu kararlatrlan zamanda
Herakleia nlerine doru yelken at grld. Herakleia Pontike halk
kendilerine doru anszn gemilerin yaklamasndan dehete dtler.
Denize ellerinde kalan mrettebat eksik, donanmdan yoksun ancak
otuz tekne indirmeyi baarabildiler. Geride kalanlar ise, kuamaya kar
kenti savunmaya dndler. Ayn zamanda Cotta da btn gcyle surlara saldrd. Herakleia donanmas dmanlarn kente saldrmak amacyla
pupa yelken gelen gemilerini karlamak iin yelken at. Dierlerinden
hem tecrbe hem de yiitlik bakmndan nde geldikleri iin daha nl
1681
Memnon 49. 4-5.

Memnona (48. 1) gre, Tenedos evresinde Pontos filosuyla arprken
Triariusun komutasnda yetmi gemi bulunmaktayd. Bu durumda Tenedos sava
srasnda birok Roma mttefiki kentin gemileri de Triariusun komutasnda Pontos
donanmasna kar arpm olsa gerektir. Zira, sava Romallar kazanm olmasna
karn Tenedos utkusundan sonra, Triariusun komutasnda sadece yirmi Roma
gemisi kalm gzkmektedir (Memnon 50. 1).
1682
379
olan Rhodoslular Herakleia Pontikeden yelken aan gemileri hzla

mahmuzlayarak savaa baladlar. Bu saldrda Rhodoslularn ,
Herakleiallarn ise, be gemisi batt. Ardndan Romallar deniz savana katlnca arpma kzt, her iki taraf da ok ar kayplara urad.
Gene de Romallar dmanlarna daha ok zarar verdikleri iin,
Herakleiallarn gemileri sonunda ters yz edildi. Herakleiallar kahramanca Romallar karsnda direnmelerine karn, on drt gemi kaybettikten sonra, kente doru kaarak byk limana snmak zorunda
kaldlar1683. O gn Herakleiallar, her zaman olduu gibi, Romallar
karada geri pskrttler; fakat o gn denizde yenildiler.
Bu bakmdan Triarius donanmasyla Herakleia nlerine gelerek kentin liman nlerinde kolayca demir att. Bylelikle Romallar, Herakleiay, denizden de kuatma altna aldlar1684. Bunun zerine Cotta, kara
kuvvetleriyle kuatmay canlandrd. Triariusun limann her bir tarafn
evirmek zere gndermi olduu gemileri, kuatlanlar asndan daha
nceleri balatlm olan erzak transferini engellediler. Bu bakmdan
Herakleiada, . 71/70 k ok zor geti. Kentte ylesine etin bir
ktlk ba gsterdi ki, bir khoiniks=1.8 litre tahl seksen Attika
drakhmaina alc buluyordu. Btn bu talihsizliklerin zerine, vatandalar arasnda salgn hastalklar ve veba ba gsterdi. Ya iklimin deimesinden ya da yetersiz beslenmeden salgn hastalklar kurbanlarn
farkl farkl ekillerdeki zdraplardan yiyip bitirdi. Bunlar arasnda zellikle Lamakhos, dierlerinden daha iddetli ve daha uzun sren bir musibetle yaamdan ayrld. Hastalk garnizon askerlerini de iddetli bir
ekilde yakalad. yle ki, kenti korumakla ykml garnizon askerlerininden te biri bin kiiden bini telef oldu. Herakleiallarn
dtkleri bu zor durum ise, Romallarn dikkatinden kamad1685.
Sonunda, . 70 baharnda, Herakleia kentinden Damopheles ile Galat komutan Konnakoriks Romallara teslim olmaya karar verdiler. Ancak, herkesin nefretini kazanm Cottaya deil de, kendilerine daha
makul grnen Triariusla anlamak zere grmelere baladlar. Ksa
srede, anlamaya varld. Anlama uyarnca, Galat Konnakoriks ve
Herakleial askerler kenti Romallara teslim edeceklerdi. Triarius da,
kentten ayrlmak isteyenlerin gemilerine ykleyebildikleri kadar mallaryla birlikte kentten ayrlmalarna izin verecek, kenti yamalamayacak,
1683
Memnon 50. 1-2.

Memnon 48. 1-2; 49. 5; 50. 1-2.
1685
Memnon 50. 3-4.
1684
380
masum insanlar ldrmeyecek ve halka makul bir biimde davranacakt1686.

Bylelikle, . 70 yl baharnda, Konnakoriks komutas altndaki
Galat garnizonunu alarak Herakleia gemileriyle geceleyin gizlice denize
ald1687. Halen Pontos kralna sadk olan Tieiona1688, oradan Amastrise geti1689. Bu arada Damopheles komutasndaki Herakleiallar
kaplarn Triariusa atlar1690. Fakat Roma askerleri, teslim olan kente
dolunca, bir anda verdikleri szleri unuttular. Sanki kent hcumla alnm gibi, aniden legionariuslar ehri yamalamaya giritiler. htirasn,
masuma tecavzn ve insanlk d her bir kusur ve rezaletin her eit
rneiyle bu zavall ve sefil halk cezalandrdlar. Eskia tarihilerinin
yazmaya deer bulduu hibir zalimlik unutulmad: Romallar nlerine
kan ldrmeye baladlar. Can derdine den halk tapnaklara ve
kutsal alanlara snd. Ama gzleri dnm Romallar, tanrlarn kutsal
alanlarna dahi saldrarak, insanlar mihraplarn ve tanr heykellerinin
nnde bodular. Bu bakmdan Herakleiallardan, ancak az bir ksm
kendilerini surlardan, sarktarak ya da atarak ormanlara kamay baarabildi. Bu srada, kara ordusunun ana blmyle Lykaion Ovasnda
konulanm olan Cotta, kendi yokluunda kentte olup bitenleri renince mthi kzarak, kente doru hareket etti. Cotta talandan payn
alamamann verdii fkeyle, az kalsn Triariusun askerlerine saldra-
1686
Memnona (51. 1-3) gre, Konnakoriks ile Damophelesin Triariusla grmeler yapt halk tarafndan renilmiti. Fakat toplant yerine akn eden halka hitap
eden Konnakoriks bu durumu inkar etti. Bylesine aalayc bir anlama yapmaya
kar ktn beyan etti. Kendini kentin zgrlnn savunucusu ve byk umutlara sahipmi gibi gsterdi. Zira mektuplardan Mithradatesin, damad Tigranes
tarafndan dosthane bir ekilde kabul edilmi olduunu rendiini ve ksa sre
iinde oradan yeterli yardmn ulamasn beklediini syledi. Konnakoriks uydurduu bu bahanelerle halk aldatt zira, insanlar her zaman iddetle arzuladklar
eye inanmay seerler. Konnakoriks Herakleiallarn aldatlm olduklarn anlad.
Gece yars elde etmi olduu ganimetleri triereslere ykledikten ve askerlerini de
bindirdikten sonra Herakleiadan gizlice yelken at. Ardndan kentin kaplarn aan
Damopheles, bazlar kapnn arasndan, bazlar ise, surun zerinden atlayarak kente
doluan Roma ordusunu ve Triariusu ieri kabul etti. Konuya ilikin olarak ayrca
bk. Magie 1950, 340; Gnaltay 19872, 495 vd..
1687
Memnon 51. 3.
1688
Amastris (Amasra) kentini oluturan drt demostan biri.
1689
Memnon 52. 1.
1690
Memnon 51. 3.
381
cakt. arpma, ancak Triariusun o zamana kadar elde ettii ganimeti

Cottayla paylamay kabul ettiinde nlendi1691.
Bu srada Konnakoriksin Tieionu ve Amastrisi ele geirmi olduunu sorup soruturarak rendiler ve Cotta, Triariusu derhal bu kentleri geri almas iin gnderdi. Yamalanm kent Cottaya kald. Bunun
zerine Cottann komutasndaki askerler, iki senedir kuattklar halde
alamadklar Herakleiay talan ve tahrip etmeyi srdrdler. Cotta,
teslim olmu insanlar, sava esirlerini ve geride kalan dierlerini ele
geidikten sonra, onlara byk bir acmaszlkla davrand. Ve kent halkndan geriye kalanlarn hepsini kleletirdi. Tapnaklardaki heykellere
kadar kentte ne varsa gemilere yklediler1692. Sonra da, Herakleia
Pontikeyi drt bir yandan atee vererek yaktlar. Bylelikle kentin byk bir blm yanp kl oldu. Muzaffer komutan Cotta, ancak kentte
tanrlara ve insanlara zg ne varsa yakp yktktan, lme, kana ve
yamaya doyduktan; kenti bir harabe haline getirdikten sonra, ordusuna
Kk Asyadan katlan askerleri evlerine gnderdi. Romallardan oluan svari ve piyade birliklerini ise, o sralar Sinopeyi almaya alan
Lucullusun yanna yollad. Kendisi de, bylelikle baarsz kariyerini,
eine az rastlanr bir ykmla noktalayarak, ele geirdii ganimet ve kle
ykl gemileriyle Romaya doru yelken at. Ancak Herakleia
Pontikenin yama edilmi mallarn tayan gemilerden bazlar ar
decede yklenmi olduklarndan kydan az akta battlar. Bazlar ise,
aparktias kuzey rzgar estii iin kyya srklendiler ve kargolarnn byk bir blmn yitirdiler1693. Romaya vardnda ise, Bithynia
Eyaletinde ve Herakleiadaki olumsuz davranlar yznden halk
tribunusu Gaius Papirius Carbo tarafndan dava edildi. Hkm giydi ve
senatorluk payesi elinden alnd1694. Bithynia Eyaletinin ynetimi de,
Lucullusa verildi.
1691
Memnon 51. 3-5.

Memnona (52. 1-2) gre, Cotta gerekten de kentteki hazineleri ararken tapnaklardaki adaklar dahi esirgemedi. ok sayda ve grkemli tanr heykellerini ve
resimlerini yerlerinden kaldrarak gemilerine ykledi. Ayrca agoradan Herakles
heykeli ile onun ar derecede gzellii ve ykseklii, ayn zamanda orants, zarafeti ve stili bakmndan nl sanat eserlerinden aa kalmayan, pramit eklindeki
elbisesini de ald. Bu heykelin ekile dvlm sopas saf altndan yaplmt;
byk bir arslan postu, gene altndan yaplm oklarla dolu sada ve oku zerinden
sarkyordu. Ayrca bk. Magie 1950, 341; Gnaltay 19872, 496.
1693
Memnon 52. 1-3.
1694
Cass. Dio XXXVI. 40. 3-4; Val. Max. V. 4. 4; ayrca bk. Gruen 1974, 269 dn.
31; Linderski 1987, 154 dn. 21-25. Memnona (59. 1-4) gre, Cotta Romaya vard1692
382
Bu srada Triarius ise, Cotta tarafndan ele geirilmek zere grevlendirildii Tieion ve Amastris sahillerine ulat. Herakleiadaki ihanetinin ve yaptklarnn gerek Konnakoriks gerekse Tieion ve Amastris
halk tarafndan renilmesinden nce bu kentleri almak istiyordu. Bu
bakmdan Konnakoriksin hibir zarara uramakszn kentlerden ekilmesine izin verdikten sonra, nce Teionu daha sonra da Amastrisi
anlamayla ele geirdi1695. Bylelikle Paphlagonia sahilleri, . 70 baharnda, tamamen Roma hakimiyeti altna girmi oldu. Artk Mithradatesin krallnda, Romallara kar, sadece Sinope ve Amaseia kentleri
direnilerini srdryorlard. Geri kalan blgeler ve kentler ya Romallar tarafndan ele geirilmi ya da kendiliklerinden Lucullusa teslim olmulard1696.
nda Herakleiay ele geirmi olduu iin, Senatustan Ponticus imperator sfatyla adlandrlmak onurunu elde etti. Ancak Bithynia Eyaletindeki olumsuz davranlar ve kiisel kazan hrs yznden Herakleia Pontike gibi grkemli bir kenti
yok etmi olduu sulamas Romaya ulanca, halkn nefretini zerine ekti. Bu
yzden zenginliinin neden olduu kskanl nlemek amacyla ele geirdii hazinelerin bir ksmn Roma hazinesine balamas bile halkn fkesini dindirmeye
yetmedi. Ve derhal Herakleial esirlerin serbest braklmas oy kararyla kabul
edildi. Ayrca Herakleial Thrsymedesin Senatusta sulamas ve Cottann kentte
yaptklarn dramatize ederek birer birer sayp dkmesinin ardndan halk tribunusu
Gaius Papirius Carbo ayaa kalkarak Ey Cotta!, biz seni kenti ele geirmen iin
gnderdik; fakat onu harap etmen iin deil dedi. Ardndan onu grevini ktye
kullanmaktan dava etti. Carbonun ardndan bakalar da sz alarak benzer ekilerde
Cottay itham ettiler. Bu bakmdan Cotta biroklar iin srgne gnderilmeye layk
biri gibi grnd. Gene de srgne yollamak yerine, onu daha az bir cezaya arptrp, sadece senatorluk payesi elinden aldlar. Herakleiallara ise, topraklarn,
denizi ve limanlarn geri verdiler ve hibirinin kle yaplmamasn oybirliiyle
kararlatrdlar. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Dueck 2006, 55 vdd.
1695
Memnon 52. 3. Appianosa (Mithr. 82) gre ise, Herakleia Pontike ve Amastris,
Lucullus tarafndan ele geirilmitir.
1696
Lucullus ile Mithradates arasndaki savan ktye gittiini gren kraln baz
yneticileri (Strab. XI. 2. 18 c. 499), kentler (App. Mithr. 82) ve kaleleri korumakla
grevlendirdii (Strab. XII. 3. 33 c. 558) komutanlarnn yan sra, baz akrabalarnn
(App. Mithr. 79); hatta kendi z olu bile (App. Mithr. 83) eitli nedenlerle, krala
ihanet ederek Romallarn tarafna gemilerdir.
Bu srada, Strabonun nemli mevkilere sahip akrabalarndan bir ksm da krala
kar ayaklanma giriiminde bulunmulardr. Bunlardan kimi baarl olmu, kimi
ise, zamannda fark edilerek nlenmitir. Strabonun anne tarafndan akrabalarndan
Lagetas, Mithradatesin kendisine ve ailesine yapt birok iyilie karn, krall
Romallar lehine ayaklandrrken yakalanmtr. Bylelikle kendisi ortadan kaldrlmakla kalmam; ailesinin de itibar sarslmtr (Strab. X. 4. 10 c. 477-478). Daha
sonradan, Lucullus ile arasndaki savan ktye gittiini gren Mithradatesin, ku-
383
Lucullus, . 70 baharnda, Tigranese eli olarak gnderdii

Clodiusun Mithradatesi teslim alamadan geri dnmesi zerine
Armeniaya kar sava amaya karar verdi. Fakat, daha nce Pontosun
ilhakn tamamlamalyd. Bu bakmdan, byk bir ihtimalle deniz yoluyla Ephesostan yola karak halen Romallara kar baaryla direnen
Sinopeye geldi1697.
Sinope, Mithradates VI Eupatorun hem doduu hem de yetitii
kentti. Kral buraya zel bir onur payesi verirdi. En byk sarayn buraya ina etmi ve buray krallnn metropolisi olarak kabul etmiti.
Diodoros1698 ve Strabonun1699 deimiyle dnyann o ksmndaki kentlerin en nemlisiydi. Kent hem doa hem de insanlar tarafndan ok
gzel bir ekilde sslenmiti. Bir yarmadann boynu zerinde kurulmu
olan kent, dar yarmada berzahnn her iki tarafnda da i ve d limanlara ve olaanst verimli balk palamut dalyanlarna1700 sahipti. Yukar
kent ise, hem ba, bahe, bostan hem de tarla olmaya elverili verimli
topraklarla evrilmiti. Btn yarmada, bolca ekilmi, sebze ve meyve
baheleriyle doluydu. Kent ayrca, Pontos krallar ve Mithradates VI
Eupator tarafndan gymnasion, agora ve stunlu caddelerle gsterili bir
ekilde sslenmiti. Kara tarafndan tahkimli yksek surlarla gzel bir
ekilde evriliydi. Yaklak 60 tane kuleyle desteklenen kesme talardan
yaplma savunma duvarlar, yaklak 8m genilie ve 25-30m ykseklizeni Tibios ile Tibiosun olu Theophilosu ldrm olmasna kzan ve hem onlarn
hem de kendi cn almak zere hareket eden Strabonun anne tarafndan byk
babasyla daha bakalar da krala kar gelmilerdir. Sadece Strabonun dedesi,
Lucullusla gizli bir anlama yaparak on be garnizonun krala kar ayaklanmasna
neden olmutur (Strab. XII. 3. 33 c. 558; ayrca bk. Portanova 1988, 402 vd.). Fakat,
Mithradatese ihanet eden vatan hainleri, hyanetlerine karlk kendilerine vaat
edilen mkafatlardan yoksun kalmlardr. Strabon (ibid.)de, bu durumu yle ifade
etmitir: hainlere bu hizmetlerine karlk her ne kadar byk szler verilmise de,
savan ynetimini Pompeius, Lucullustan devir alnca, aralarnda doan dmanlktan dolay, Lucullusa herhangi bir ekilde yardm yapm olanlar da dman
kabul etmitir. ok byk bir zafer kazanm olan Pompeius, sava bitirip vatanna
dnnce, Roma Senatusu, bir kimse sava bylesine baaryla sona erdirmiken,
bunun ganimet ve dl datmnn bakasna braklmasnn doru olamayaca
dncesiyle, Lucullusun baz Pontoslulara vaat ettii onurlar onaylamamtr.
Konuya ilikin olarak ayrca bk. Plut. Luc. XXXVI. 1; 4; Pomp. XXX. 6; XXXI. 1;
5; Clarke 1997, 100; Pothecary 1997, 236 dn. 10.
1697
Plut. Luc. XXIII. 3; App. Mithr. 83.
1698
Diod. XIV. 31. 2-3.
1699
Strab. XII. 3. 11 c. 545.
1700
Strab. VII. 6. 2 c. 319; XII. 3. 11 c. 545; 19 c. 549; ayrca bk. bn Batta Sey. 442.
384
e ulayordu. Deniz tarafndan ise, yarmada boyunca sarp kylar kenti

kuatyor ve bunlar arasnda halkn khoinikidos dedii kaya kovuklar
bulunuyordu. Deniz ykselince bunlar su ile doluyor ve bu yoldan kente
erimek olduka tehlikeli bir hal alyordu. Dahas deniz kys boyunca
girintili kntl, dik kayalarn yzeylerinin diken gibi oluu, bir deniz
ss olarak kurulan kente bu yoldan girmeyi imkansz bir hale getiriyordu1701. Dahas kent, Leonippos1702 ve Hadm Kleokhares komutasndaki
Pontos krali garnizonu ile Korsan Seleukos1703 komutasndaki 10.000
Kilikial paral asker bunlarn byk bir ounlu korsan olsa gerekti
tarafndan korunuyordu. Gl bir deniz filosuna sahipti. Erzak ihtiyacn ise, Mithradatesin olu Kimmeria Bosporos Kral Makharesten
parayla satn alyorlard salyordu.
Lucullusun Sinope nlerine gelmesinden sonra, . 70 yl ilkbahar
ve yaz aylar boyunca, Romallar eitli kereler hem kara hem de denizden, bazen de kara ve denizden ayn anda kente saldrdlar ve her seferinde Sinopeliler tarafndan pskrtlerek geri ekilmek zorunda brakldlar. Lucullus kenti, hcum yoluyla alamayacan anlaynca1704,
Sinopeye devaml olarak akan erzak yardmn kesmeye alt. Bylelikle kalabalk bir nfusa sahip olan kent uzun sre ala dayanamayp
teslim olmak zorunda kalacakt. Donanmasna Kimmeriadan gelen
gemileri durdurma ve Sinopeyi denizden abluka altna alma emri verdi.
Fakat, korsan Seleukosun kumandas altndaki Kilikial korsanlar,
Romallarn bu giriimini sonusuz brakt. Hatta korsanlar bir seferinde,
Romallarn amirali Censorinusu on be tam donanml, ar silahlarla
donatlm gemiler eliinde Bosporostan Romallarn kampna erzak
tahl tarken bastrdlar. Censorinusun gemileri Sinope yaknlarndan
geerken, Sinope trieresleri Roma filosuna kar Seleukosun komutasnda yelken aarak onlar husumete urattlar. Btn Roma gemilerini
batrdlar. Kargo tayan gemilere ise, kendilerinin yarna el koyarak
Sinopeye getirdiler. Bunun zerine Lucullus, hile ve ihanet yoluna gitti.
1701
Strab. XII. 3. 11 c. 545-546.

Yukarda sz edilen komutan Leonippos, byk bir ihtimalle Mithradatesin,
. 88 ylnda Kk Asyay ele geirdii zaman Karia(?) Blgesine atad satrap
olsa gerektir (SIG3 II 741; Welles 1934, 294 vdd. no 73/74).
1703
Memnon 53. 1; Oros. hist. VI. 3. 2. Bu Seleukos, Mithradatesin baarsz Kyzikos kuatmasnn ardndan krallna dnerken Pontos Euksenos giriinde yakaland frtnada kraln bir nevi hayatn kurtararak nce Herakleiaya oradan da Sinopeye getiren korsand (Mnzer 19642, col. 1247; Magie 1950, 341 dn. 40; McGing
1986a, 139).
1704
1702
385
Sinopenin garnizon komutanlarndan Leonipposla gizlice kenti teslim

mzakerelerine giriti. Leonippos uzun sren kuatma karsnda umudunu yitirmi olduu iin Lucullusla anlat. Fakat bu komplo giriimi
Seleukos ve Kleokhares tarafndan ortaya karld. Derhal kent meclisi
toplantya arlp Leonipposun suu yzne vuruldu. Gene de meclisi
ve halk bu sulamaya inandramadlar. zellikle vatandalarn gznde
Leonippos drst bir insanm gibi grnyordu. Bu yzden Kleokhares
ve evresindekiler halkn Leonipposa kar gsterdii iyi niyetten korktuklar iin, geceleyin onu pusuya drerek boazn kesetiler.
Leonipposun bu pheli akbeti halk fkelendirdi. Ancak Kleokhares
ve yandalar ynetimi ele geirerek, kentte tiran gibi hkm srmeye
baladlar. Bylelikle artk kimse yaptklar ve iledikleri herhangi bir
eyin hesabn vermek zorunda kalmadlar ve kenti sert bir rejimle ynettiler1705.
zellikle sz konusu hyanet giriimi hadm Kleokhareste byk bir
paranoyaya yol at. Bylece btn Sinope halkndan phelenmeye
balad. Ayrca her phelendiini de yarglamadan ve geliigzel bir
ekilde merhametsizce ortadan kaldrd. Daima ihanetten kukuland
iin ierdekilere saldrlarda bulunarak ve cinayetler ileyerek halkn
onurlu bir ekilde savunma yapmasn ya da saldrganlarla uzlamasn
engelledi. Kentte adeta bir terr rejimi kurdu. Sinope halk bylelikle
ikinci bir dmana da kent iinde sahip oldu1706. Bu srada Kleokhares
ile Seleukos arasnda anlamazlk ba gsterdi. Zira Kleokhares savaa
devam etmek; Seleukos ise, btn Sinopelileri ldrmek ve kenti Romallara byk bir mkfat karlnda vermek fikrini savunuyordu.
Fakat birinin fikri dierine ar basmad. Ancak kentin var olan servetlerini gizlice kargo gemilerine koyduktan sonra, Mithradatesin olu
Bosporos Kral Makharese gnderme fikrinde anlatlar. O zamalar
Makhares, Kolkhisin evresinde uygun mesafede bulunuyordu. Bylelikle Sinopede bulunan krali hazinelerin bir ksmn gvenli bir ekilde
kentten tamay baardlar1707.
Bu srada, babasnn davasndan midi kesen Makhares, 1.000 altn
para/kle deerinde bir tac Lucullusa gndererek onunla anlamaya
alt. Amac Romann dostu ve mttefiki statsn almak ve babasnn ykmndan kendi kralln kurtarmakt. Lucullusla elileri vastasyla yapt mzakereler sonucunda Makhares, kralln Romann
1705
Memnon 53 1-3.
Strab. XII. 3. 11 c. 546; ayrca bk. Memnon 53. 4.
1707
Memnon 53 5.
1706
386
gvencesi altna ald1708. Daha sonra da, Sinopelilerle yapt hububat

ve erzak ticaretini durdurdu. Kendi z vatandalarna ambargo koydu.
nceleri Sinopelilere para karlnda gnderdii erzak ve hububat,
bu sefer Romallara hem de bedava yollamaya balad1709. Bu yzden
kentte ksa sre sonra ktlk ba gsterdi. Bunun zerine, bu artlar altnda muhasaraya uzun zaman dayanamayacaklarn ve kentin yaknda
deceini anlayan Kleokhares ve Seleukos mitsiz bir mukavemet
gstermekten kandlar. Sinopedeki zenginliin byk bir blmn
gemilere ykleyip askerlerini kenti yamalamak iin gnderdikten sonra
kenti terk etmeye karar verdiler. . 70 yaznda, bir gece, birdenbire, hi
beklenmedik bir zamanda kente saldrdlar. Kenti yamalayp, birok
Sinopeliyi kltan geirdikten sonra, kenti atee verdiler. Romallarn
muhasara aletlerine kar kendilerinin kurmu olduklar aa kuleleri,
silah depolarnn bulunduu ambarlar yaktlar. Kale duvarnn yaknlarndaki evleri ise, kundakladlar. Bylelikle ksa zamanda dier evler de
yanan kule ve evlerden vuran s ve rzgar yznden alev alarak tututu.
Bu srada, kentten ykselen dumanlar gren Lucullus, olup biteni anlad. Gece yars olmasna aldr etmeyip, hi duraksamadan Sinopeye
genel hcum emri verdi. Bylelikle Sinopeliler daha ne olduunu anlayamadan, dardan Lucullus ve ierden Mithradatesin garnizon komutanlar hadm Kleokhares ve korsan Seleukos tarafndan ayn anda ifte
saldrya uradlar1710. Romallar savunmasz kente girerken, Pontos
1708
D. B. Shelova (1978b, 72) gre, Makhares sadece kiisel kar iin bu ekilde
davranmtr. Bu durumun o srada Bosporos halknn Pontos Krallna ald
tavrla hibir ilikisi yoktur. Ayrca Makhares, bu tutumuyla halk iinde nemli bir
prestij kaybna uramtr.
1709
Memnon 54. 1; Liv. perioch. 98. Appianos (Mithr. 83) ve Plutarkhosa (Luc.
XXIV. 1) gre, Makhares sz konusu altn tac Sinope dtkten sonra, Lucullusa
gndermiti. Fakat Memnon (ibid.) ise, Makharesin Sinopeyi ala terk ettikten
hemen sonra, kent dmeden nce, bu olayn gerekletiini belirtmitir. Ayrca bk.
Cass. Dio XXXVI. 50. 2.
1710
Strabona (XII. 3. 11 c. 546) gre bu srada, Sinopelilere saldrarak kenti yakan
Mithradatesin komutan Bakkhidesti bu kii phesiz Pharnakeiada kraln elerini ve odalklarn ldren hadm Bakkhides olsa gerektir (Plut. Luc. XVIII. 2-6;
App. Mithr. 82). Memnona (54. 2) gre, hadm Kleokhares; Orosiusa (hist. VI. 3.
2) gre, korsan Seleukos ile hadm Kleokhares; Plutarkhosa (Luc. XXIII. 2-3) gre,
Mithradatesin kentin savunulmas iin Sinopede konulandrd Kilikiallar;
Appianosa (Mithr. 83) gre ise, Sinopelilerin bizzat kendileri kenti yakarak, gemilerine binmiler ve oradan uzaklamlardr. Daha detayl bilgi iin bk. Wilcken
19702, col. 2788; Mnzer 19642, col. 1247; McGing 1986a, 139.
387
garnizonlar ve Seleukos komutasndaki korsanlar gemilerine binerek

Pontosun i ksmlarnda yer alan Sannoi ve Lazoi kolonilerin topraklarna doru yelken atlar.
Lucullus, bu sefer Amisos ve Herakleia Pontikede yaanan zc
olaylarn tekrarlanmamas iin gerekli nlemleri almtr. Hl kenti
tututurmaya uraanlar ldrtm; fakat evlerinde rastlanacak olan
Sinopelilere dokunulmamasn emretmitir. Bununla birlikte Romallar
kente girdiklerinde azmsanmayacak oranda insan ldrmlerdir1711.
Kentin kontroln ellerine geirdikten sonra da yangnn sndrlmesine yardmc olmulardr1712.
Sinope, zapt edildikten sonra, Lucullus kenti zgr kld1713. Kent
alnd srada gemilere kaan vatandalar geri ararak, aynen Amisosta yapt gibi onlara da evlerini ve mallarn geri verdi1714. Vatandalarn ve kentin ihtiyalaryla ilgilenerek, Sinopenin geri kalan zenginliklerini korudu. Bununla birlikte, Billarosun kresini ve Sthenisin
yapm olduu, kentin kurucusu olarak kabul edilen ve bir tanr gibi
sayg gren, Autolykosun1715 heykelini ald1716.
Cicero (Man. VIII. 21) ve Eutropius (VI. 8. 2) ise, Sinopenin dn hatal

olarak Amisosun zapt edilmesinden ve Mithradatesin lkesini terk etmesinden
nceye tarihlemektedirler (Magie 1950, 141-142 dn. 40).
1711
Memnona (54. 3) gre, Romallar balangta azmsanmayacak oranda vatanda
ldrmlerdir. Fakat Lucullus strap eken halka acd iin, katliam durdurmutur. Plutarkhosa (Luc. XXIII. 3) gre ise, Romallar kente girdiklerinde tekilerle
birlikte kenti terk etmemi olan 8.000 Kilikial paral askeri kltan geirmitir.
Fakat bu insanlarn, ne kadarnn gerekten Kilikial olduklar tartma konusudur.
1712
Orosiusa (hist. VI. 3. 2-3) gre, talihsiz Sinope kenti kendisini savunmas gereken mttefikleri tarafndan harap edilirken, onu ykmaya alan dmanlar tarafndan kurtarlmtr. Ayrca bk. Cic. Leg. Man. VIII. 21.
1713
App. Mithr. 83.
1714
Plut. Luc. XXIII. 3; App. Mithr. 83.
1715
Autolykos, Strabona (XII. 3. 11 c. 546) gre, Iasonla birlikte Kolkhise Altn
Postlu Koun, postunu almak iin giden Argonautlardan olup, dn yolculuunda Sinopeyi alanlardan biridir. Plutarkhos (Luc. XXIII. 4-5) ve Appianosa
(Mithr. 83) gre ise, Heraklesin arkadadr. Onunla birlikte Amazon Seferine katlmtr. Fakat seferden sonra, geri dnmeyip Sinopeyi kurmutur. Strabona (ibid.)
gre, kentte Autolykosun bir orakl vardr. Appianosa (ibid.) gre, Autolykos
kutsal heykeli vastasyla kehanetleri Sinopelilere bildirmektedir (ayrca bk. Plut.
Luc. XXIII. 4).
1716
Strab. XII. 3. 11 c. 546. Kilikiallar (Plut. Luc. XXIII. 3-5) Sinopeliler (App.
Mithr. 83), kenti terk ederken Autolykosun heykelini de beraberlerinde gtrmek
istemi olmalarna ramen onu tayacak zaman bulamamlardr.
388
Sinopenin Lucullus tarafndan zapt edilmesinin ardndan, Pontos

Krallnn eski bakenti Amaseia da ksa bir direniten sonra, . 70
sonbaharnda, Romallara teslim oldu1717. Bylelikle, . 70 yl sona
ermeden Lucullus, Mithradatesin krallnn merkezi Pontosu tamamen ele geirmi bulunuyordu. Bu yzden, Senatusa haber yollayarak,
yeni eyaletin provincia Pontus dzenlenmesi iin yetki ve grevli
komisyon yelerinin gnderilmesini istedi1718.
4. Lucullusun Armenia Seferi

Bylece Lucullus, Romann en byk dman Mithradatesi yenmi
ve kralln ele geirmiti. Bununla birlikte Lucullusun gz nnde
bulundurmas gereken baz nemli faktrler vard. Sulla ve Fimbria da,
Birinci Mithradates-Roma Sava srasnda, . 87-85 Mithradatesin
ordularn ve generallerini ar yenilgilere uratmlard. Ancak Dardanos baryla birlikte Sulla onun kendi krallna ekilmesine izin vermiti. Bylelikle Mithradates, ksa srede kendini toparlayarak hem
krall zerindeki otoritesini salamlatrm hem de en az Birinci
Mithradates-Roma Savanda hazrlad oranda gl bir ordu meydana getirmiti. Daha sonra da, kinci Mithradates-Roma Sava srasnda,
. 81 ylnda, Murenann komutasndaki Roma ordusunu tek bir hamlede perian etmiti. Kraln ikinci Kk Asya istilas, ancak Sullann
araya girmesiyle nlenmiti. Ama Mithradates, kendisini her bakmdan
glendirmeye devam etmiti. . 73 ylnda Romann i ve d dmanlaryla koalisyonlar oluturarak, tekrar Romann Kk Asyadaki
hakimiyetine kar ayaklanmt. Bu sava Lucullusun dahiyane sava
taktiinin ve talihinin yan sra, Mithradatesin yanl bir sava stratejisi
uygulamas sayesinde kazanlmt. Evet, kral yenilmiti; ama sadece
utku yeterli deildi. Mithradatesin en nemli yeteneklerinden biri de
ksa zamanda byk ordular oluturmasyd. Kraln Romallara olan
nefretinin yannda krallndan kaarak Armenia Maiora snm olmas, onu gemite olduundan daha tehlikeli klyordu. Bu bakmdan
kral yaad ve zgr olduu srece sava bitmeyecekti1719. Onun gerek
1717
Memnon 54. 3; ayrca bk. Magie 1950, 342 dn. 43.

Plut. Luc. XXXV. 5; Cass. Dio XXXVI. 43. 2.
1719
Cic. Mur. XV. 32-33; XVI. 34; Plut. Flam. XXI. 6. Ciceroya (Leg. Man. III. 8IV. 9) gre, imdiye kadar Romal komutanlar Mithradatese kar verdikleri mcadeleler sonucunda ondan gerek zaferi deil; ancak zafer kazanmann sslerini
alabilmilerdi. yle ki, Mithradatese kar Romann nl komutanlarndan Sulla ve
Murenann Romada triumphus kutlamalarna ve Lucullus tarafndan yenilerek
1718
389
Pontos gerekse Kk Asya zerinde grnmeden var olan tehdidi her

geen gn artarak devam edecekti.
Armenia Maior Kral II. Tigranes ise, Mithradatesin en nemli mttefiklerinden biri ve akrabas olmasnn yan sra, byk bir imparatorluun kralyd. Kral gemite direkt olarak Romaya kar gelmemi
ise de, eitli kereler Mithradatesin Kappadokiay ele geirmesine
yardm etmiti. nc Mithradates-Roma Sava srasnda imdiye
dek tarafszln korumu1720 ve Mithradatesin hibir yardm teklifine
olumlu bir yant vermemiti. yle ki, kral Armeniaya sndktan sonra,
kendisiyle konumak iin ondan bir randevu talep etmesine ramen,
imdiye kadar, deil onu grmeyi, elileri araclyla bile kendisiyle haberlemesine msaade etmemiti. Gene de Mithradatese snr boyunda
bir garnizon ile dier dostluk gvenceleri vermi ve onun krallnn en
uzak kesinde bir srgn hayat yaamasna gz yummutu1721. Ama
Mithradates ylmam ve her gln stesinden gelerek, kendini ve
adamlarn Romallarla bir sonraki karlama iin hazrlamtr. Srgn
kral, azminden ve kendine olan gveninden bir ey kaybetmemiti. Aradan geen onca zamana ramen, krallna geri dneceine dair umudunu yitirmemiti.
Tigranes ise, Clodiusla konutuktan sonra, tedirgin olmu ve nedense aklna birden uzun sredir unuttuu ya da bir sene sekiz aydr bilerek ihmal ettii Mithradates gelmitir. Bunun zerne, onu onur ve dostluk dolu vglerle sarayna davet etmitir. Ayrca Mithradatesi grkemli bir geit treniyle karlam ve onu krali bir ekilde selamlamtr1722.
krallndan kovulmu olmasna karn o tm zamann eski sava unutmakla deil,
yenisini hazrlamakla geiriyordu ve bir ekilde hkm srmeye devam ediyordu
(ayrca bk. Plut. Flam. XXI. 6). Claudianusun doru bir ekilde ileri belirttii gibi:
victoria nulla est; Quam quae confessos animo quo que subjuga hostes=
yenilen dman yenilgiyi kabul etmedike,zafer, zafer deildir.
1720
Plut. Luc. XIV. 6; 8; XXIII. 7; App. Mithr. 78; ayrca bk. Memnon 43. 2; Sall.
Hist. IV. 69. 13. Daha detayl bilgi iin bk. Sherwin-White 1984, 174 dn. 57.
1721
Memnon 46. 1. Bylelikle bir bakma kral imparatorluunun en uzak, bataklklarla dolu hastalkl blgelerinde tutarak bir eit sulu gibi ac ekmesini izlemiti.
1722
Plutarkhos (Luc. XXII. 1) ve Appianosa (Mithr. 82) gre, Mithradates Armenia
topraklarna sndktan sonra, II. Tigranes onunla grmeyi uzun bir sre reddetmiti. Memnona (55) gre Mithradates, . 71 yaz sonu/sonbaharndan . 69 yl
ilkbaharna kadar yirmi ay boyunca, Tigranes tarafndan Armenia Krallnn hemen hemen en uzak kesinde kendisine tahsis edilen bir atoda uygunsuz koullar
altnda yaamak zorunda kalmtr. Ancak Tigranes, Roma elisi Publius Clodius
Pulchere Mithradatesi teslim etmeyi kabul etmedikten ksa sre sonra, Lucullusun
390
Her iki kral da deiik nedenlerden dolay birbirlerinden pheleniyor

ve birbirlerine gvenmiyorlard. Ancak Tigranes gn boyunca
Mithradatesi grkemli lenlerle dosthane bir ekilde arlarken kral
daha yakndan tanma imkan bulmutur. Bu yzden karlkl konumalarnda kendilerini bu duruma getirenlerin yakn evrelerindeki kiiler
olduklarna karar vermilerdir. Bu durumun doal sonucu olarak kaynpeder ile damadn arasn am olan kiiler, bu barmann ilk kurbanlar olmulardr1723. Bu insanlardan en nemlisi, her ikisinin de bir zamanlar ortak dostu olan Skepsisli (Kurunlutepe) Metrodorostur1724.
Mithradatesin dostu ve arkada olan ve krala olan bu yaknlndan
dolay Mithradatesin babas lakabn alan Metrodoros, Tigranesten yardm istemek iin, eli olarak Armeniaya gnderilmiti. Metrodoros,
kraln yardm isteini Tigranese bildirdiinde; Armenia kral bu durum
karsnda, onun kendisine ne tavsiyede bulunabileceini sormutur;
Metrodoros ise: Bir eli olarak, onun Mithradatese yardm etmesini;
ama bir danman olarak kararn renmek isterse, Mithradatese yardm etmekten kanmasn tavsiye etmitir1725. Tigranes, Metrodorosun
ise Armenia seferinden nce, Pontos kralyla irtibata gemitir ( ayrca bk. Plut. Luc.
XXII. 1). Ayrca Memnona (55) gre, Tigranes ve Mithradates bu bulumay gizli
planlar zerinde konuarak geirmilerdir. Daha sonra da Armenia Kral,
Mithradatese 10.000 svari vererek Pontosa gndermitir. Ancak Memnon (loc.
cit.) burada yanlyor olsa gerektir. Zira Tigranesin Mithradatese svari destei
verip lkesine gndermesi Lucullusun Armenia seferinden sonra gereklemitir.
1723
Plut. Luc. XXII. 1.
1724
Strabona (XIII. 1. 55 c. 609-610) gre, nce filozof ve retorik retmeni olan;
ama sonradan politik hayata atlan Metrodoros, ok yeni bir slup kullanarak pek
ok kiiyi kendisine hayran brakmtr. Fakir bir adam olmasna karn, n, saygnl, engin bilgisi, hafzas ve hitabet yetisi (Quint. Inst. X. 6. 4; XI. 2. 22; 26; Cic.
de Or. II. 360) sayesinde Khalkedonda parlak bir evlilik yapmay baarm, bundan
sonra Khalkedonlu olarak anlmtr. Mithradates Eupatora dalkavukluk ederek
kralla birlikte, karsyla beraber gemiyle Pontosa gitmitir. Orada kral tarafndan
kendisine verilen zel bir hakimlik payesiyle onurlandrlmtr. nceleri Mithradates tarafndan ylesine seviliyor ve gveniliyordu ki; verdii kararlar tartmasz
kabul ediliyordu. Krala dahi gtrlemiyordu. Daha detayl bilgi iin bk. Pdech
1991, 65 vdd.
1725
Plut. Luc. XXII. 3. Plutarkhosa (ibid.) gre, Metrodoros bu cevab ya Tigranesin gzne girmek ya da Mithradatesin kurtarlmasn istemedii iin vermitir.
Strabona (XIII. 1. 55 c. 610) gre ise, Metrodorosun parlak ans ok srmemi ve
kendisinden daha aa olan insanlarn dmanln zerine ekmitir belki de bu
kiiler yznden kralla aras almtr. Daha sonra da Armenia Kral II. Tigranesin
sarayna eli olarak gnderildiinde Mithradatese ihanet etmitir. Ayrca bk. Pdech
1991, 67 vd.
391
dn tutmu; bu nedenle nc Mithradates-Roma Sava srasnda

tarafsz kalmaya gayret etmitir. Tigranes, sz konusu durumu Mithradatese bir rnek olarak verdiinde, onun gemite olan bu davran
yznden Metrodorosu ldreceini dnmemiti. Ama Mithradates,
o sralar zaten Metrodorostan nefret ediyordu1726. Bu durum Mithradates iin barda taran son damla oldu ve adamlarna Metrodorosu
ldrmeleri iin emir verdi1727. Tigranes ise, belki de dnmeden syledii bu eyden duyduu pimanlktan dolay, Metrodorosun kendisine
de ihanet etmi olmasna ramen, onun iin hibir masraftan kamayarak, grkemli bir cenaze treni dzenlemitir1728.
Lucullus ise, . 70/69 kn Pontosta geirmiti. Bu arada ortalkta
Tigranes ile Mithradatesin bir araya gelerek, ayn anda Lykaonia ve
Kilikia zerinden saldrya geecekleri ve Kk Asyay istila edecekleri sylentileri dolayordu. Lucullus bile, bu duruma ard. nk
Armenia kral, Mithradates gcnn doruundayken, ona yardm etmemi1729; imdi Pontos kral her eyini kaybetmiken, onunla birlik olup
Kk Asyay istila etmeye alyordu1730. Sebebi her ne olursa olsun,
Lucullus, . 69 yl baharnda, kendi bana ald bir kararla Armenia
zerine yrmeye karar verdi1731. Legatuslarndan Sornatius ve M.
1726
Plutarkhosa (Luc. XXII. 4) gre, kraln bu olaydan nce gizliden gizliye Metrodorosa dman olduu, onun daha sonradan ele geen kiisel yazmalarndan anlalmtr.
1727
Bu yzden Tigranes, onu kendi istei aksine, o srada krallndan kaarak
Armeniada srgn olan Mithradatese geri gndermitir. Fakat Metrodoros yolda ya
kraln emriyle ldrlm ya da hastalktan lmtr. lm iin her ikisi de sylenmektedir (Strab. XIII. 1. 55 c. 610).
1728
Plut. Luc. XXII. 4.
1729
Plutarkhosa (mor. IV. 324 c-d: De Fort. Rom. 11) gre, nceleri Tigranes,
Mithradatesin parlak baarlarn kskand ve phelendii iin Pontos kralndan
uzak durmu; fakat daha sonra onunla anlaarak mttefik olmutur.
1730
Plut. Luc. XXIII. 7; ayrca bk. Memnon 55.
Aslnda yukarda sz edilen durum sylentiden ibaretti ya da Romallarn,
Armenia zerine yrmek iin uydurduklar bir bahaneydi Bilindii zere Romallar asndan bir krallkla savaa balamak iin bahane bulmak kolayd. Ciddisini
bulduklar zaman ciddi, bulamadklar zaman nemsiz sulamalar ynelterek zengin
krallklarla savayorlard. Lucullusun, Tigranese kar sava amasnn asl nedeni
ise, Armeniaya snm olan Mithradatesin, kendisine verilmemi olmasyd; bu
yzden o bir bakma Pontos kraln izliyordu (Sall. Hist. IV. 69. 15; App. Mithr. 84;
Syr. 49; Iosep. Ant. Iud. XIII. 16. 4; Bell. Iud. I. 5. 3).
1731
Lucullus da aynen, Manius Aquilliusun (App. Mithr. 17) Birinci; Murenann
(App. Mithr. 64) kinci Mithradates-Roma Savana balamadan nce, yaptklar
gibi Senatus emri ya da comitia centuriata kararn beklemeden, nc Mithra-
392
Fabius Hadrianusu 6.000 kiilik bir kuvvetle Pontosu korumak, G.

Valerius Triariusu ise, Roma donanmasyla Kk Asya, Bithynia ve
Pontos sahillerinin gvenliini salamak zere geride brakt1732. Kendisi ise, 12.000 yaya ve yaklak 3.000 atl askerle Armenia Maiora doru
ilerlemeye balad1733. Bu srada Romadaki halk tribunuslar byk
bir ihtimalle, Lucullusun kendine dman ettii vergi mltezimleri ve
bankerlerin etkisiyle Lucullusu kendi komuta sresini uzatmak ve
kendisini daha da zenginletirmek iin pecuniae cupidine, gereksiz
yere bir savatan dierine komakla suladlar1734. Lucullus ise,
Kappadokia zerinden Euphratese doru ilerlemesini srdrd. Yolda
Galat1735 ve Kappadokia1736 birlikleri de Lucullusa katldlar. Melitene
(Malatya) yresine geldiinde Euphrates kysna ulat. Fakat getii
her blgeye hayat veren, geni ve derin akan anaforlu rmak, kn yaan
karlarn erimeye balamas ve yamur sularnn etkisiyle kabarm ve
dates-Roma Savana devam ederken, Romallar adna Armenia Kral Tigranes II

Megasa kar yeni bir savaa balamtr (App. Mithr. 84; Fest. Brev. XV str. 9).
Ciceroya (Leg. Man. IX. 23) gre, o srada Roma halk Tigranesin egemenlii
altnda yaayanlar ne savala incitmeyi ne de rahatsz etmeyi dnyordu.
1732
Plut. Luc. XXIV. 1; XXXV. 1; App. Mithr. 88; Cass. Dio XXXVI. 9. 2; 10. 1.
Daha detayl bilgi iin bk. Magie 1950, 343; Pastor 1996a, 245 vdd.; 1996b, 79 vd.;
1999d, 332 vdd.
1733
Plut. Luc. XXIV. 2; ayrca bk. Cic. Leg. Man. IX. 23. Appianosa (Mithr. 84)
gre, Lucullusun iki legiosu ve sadece 500 svarisi vard. Eutropius (VI. 9. 1) ve
Festusa (Brev. XV str. 11-12) gre, Lucullus, Tigranokerta nlerinde Tigranes II
Megasa kar savarken ordu mevcudu 18.000; Frontinusa (strat. II. 1. 14) gre
ise, 15.000 kiiden daha fazla deildi. Plutarkhos (Luc. XXVII. 2)de, Tigranokerta
nlerindeki sava tasvir ederken, Lucullusun, legatuslarndan Murena komutasnda 6.000 askeri, Armeniann krali bakentini ablukasna devam etmesi iin braktktan sonra, emrindeki yirmi drt cohorsla (yaklak 10.000 ar silahl legionarius ve says 2.000i amayan atl, sapanc ve okularyla birlikte) Tigranes zerine
yrdn kaleme almtr. Bu durum bize Lucullusun, Kappadokia zerinden
Armenia Maiora doru ilerledii srada, Kappadokia Kral I. Ariobarzanes (Strab.
XII. 2. 1 c. 535) ve Galat gleri (Plut. Luc. XXVIII. 2) tarafndan desteklenmi olabileceini dndrmektedir.
1734
Plut. Luc. XXIV. 3; Vell. II. 33 1-2; ayrca bk. Plut. Luc. XXXIII. 4; Cass. Dio
XXXVI. 2. 1-2.
1735
Lucullusun bu seferi srasnda ordusunda yer alan Galat birlikleri iin bk. Plut.
Luc. XXVIII. 2; Arslan 2000a, 145.
1736
Memnon 56. 1; Strab. XII. 2. 1 c. 535.
393
debisini arttrmt1737. Bununla birlikte her nedense, Lucullusun yrede

kald birka gn iinde rmak gzle grlr bir ekilde alalarak, ak
yavalad. Bu arada Romallar, yre sakinlerinden Euphratesin daralarak iinde adack oluturduu bir yeri rendiler. Bylelikle, nehri kolayca aan Romallar1738, Tigranese bal vasal bir krallk olan Sophene
Blgesine girdiler. Burada eskiden Kappadokiallara ait olup, Sophene
krallarna 100 talantaya satlm olan Tomisa Kalesini ele geirdiler1739. Blge iinden Tigranesin yeni bakenti Tigranokertaya doru
hibir mukavemet grmeksizin ilerlediler. Halk ve Tigranese bal
vasal krallar, Romallara gereksinim duyduklar her eyi temin ettiler.
Ama, Lucullus ile Tigranesin aralarndaki problemi kendi bildikleri
ekilde zmeleri iin, geri ekildiler. Lucullus da, Armeniaya doru
ilerlerken halka zarar vermedi. Subaylarnn ve askerlerinin yredeki
Armenia kralna bal iinde hazinelerin bulunduu kaleleri almak istemelerine ramen, Lucullus kk kalelerin muhasarasyla vakit kaybetmek istemedi. Sratle ilerlemeyi srdrd; nk Tigranesi hazrlksz
yakalamay dnyordu. Tigrisi kaynana yakn bir noktadan aarak
Armenia Maiora girdi1740.
Tigranese, Romallarn Euphratesi aarak zerine yrd haberini vermi olan habercinin akbetinden sonra aslmt, uzun sre hi
kimse krala Lucullusun ilerleyiine ilikin bir ey sylemeye cesaret
edememiti1741. Ancak sonunda, Lucullusun Tigrisi at ve hzla
1737
Dou Anadolu dalarndan gelen Euphratesin kn fazla suyu yoktu; fakat bahar gelince ve bilhassa yaz dnmnde dalarndaki karlarn erimesiyle debisini bir
hayli arttrrd (Arr. anab. VII. 21. 2-4).
1738
Plut. Luc. XXIV. 4-5; App. Mithr. 84; ayrca bk. Memnon 56. 1; Oros. hist. VI.
3. 6.
1739
Strabona (XII. 2. 1 c. 535) gre, daha sonradan bu kale Lucullus tarafndan
Mithradatese ve Tigranese kar yaplan savata kendisiyle birlikte sefere katlan
Kappadokia hkmdarna yiitlik armaan olarak sunulmutur. Bu durum zerinde,
ayrca I. Ariobarzanesin skt zamanlarda Lucullusa gnderdii erzak yardmlarnn nemli pay olmutur. Memnon 56. 1; Brennan 1992, 126 dn. 68.
1740
Plut. Luc. XXIV. 6-8; ayrca bk. Tac. ann. XV. 27; Fest. Brev. XIV str. 1-2; XV.
str. 14-15; Oros. hist. VI. 3. 6.
Memnona (56. 1) gre Lucullus, Euphratesi atktan sonra, Tigranesin haremini ve ok sayda son derece kymetli hazinelerini koruduunu renmi olduu
Tigranokerta kentine doru ordusunu sevk etmiti. Lucullus ayrca ordusunun bir
ksmn Tigranokertay kuatmalar ve geri kalann ise, yredeki dier nemli
kk kentikleri ele geirmeleri iin gndermiti.
1741
Plut. Luc. XXV. 1; App. Mithr. 84. Plutarkhosa (Luc. XXV. 1-2) gre, o zamana kadar kral sarayndakilerle, kendisi Kk Asyaya girdiinde Lucullus, kaa-
394
Tigranokertaya doru yrd, kendisine en yakn olan kiiler tarafndan bildirildii zaman Tigranes yatt, o gaflet uykusundan uyanabilmitir. Bunun zerine, generallerinden Mithrobarzanesi yaklak
3.000 svari ve nemli miktarda yaya kuvvetiyle Lucullusu karlamakla grevlendirmitir. Mithrobarzanes, kraldan btn Romallar
ldrme, Lucullusu ise, canl olarak kendisine getirme emriyle yola
kmtr1742. Bu arada, Gordyene Kral Zarbienosun, Clodius araclyla Lucullusla gizli ilikiye geerek1743, Romallarn olas bir Armenia Seferinde onlara katlacan renmitir. Bunun zerine, derhal
adamlarn yollayarak, Romallar Armenia topraklarnda ilerlemeye balamadan nce, kendisine ihanet eden Zarbienosu, kars ve ocuklaryla
birlikte katlettirmitir1744.
Akam zeri, Romallarn kamp kurmaya baladklar bir srada,
gzcler Lucullusa zerlerine doru drt nala gelmekte olan dman
svarilerini haber verdiler. Bunun zerine, Romal general komutanlarndan Sextilius komutasnda 1.600 atl ve bir o kadar da hafif ve ar
silahl askerlerden oluan bir nc kuvveti, Mithrobarzanesi karlamak
zere gnderdi. Sextiliusun grevi dman kuvvetlerinin yolu zerinde
konulanarak, kamp kurmaya alan Romallara zaman kazandrmakt.
Ancak, Mithrobarzanes, Romallar savaa zorlad. Mithrobarzanes Armenia svari birliklerinin banda cesurca Sextiliusun birliklerine saldrd. iddetli bir arpma balad. Fakat savan kritik bir annda
Mithrobarzanesin ldrlmesi zerine, Armenia birlikleri dald. Panik
iinde kamaya alanlarn byk bir blm Romallar tarafndan
kltan geirildi. lerinden pek az Tigranokertaya geri dnerek, bozgun haberini krala bildirebildi1745.
cak m yoksa; onun karsna kma cesaretini gsterebilecek mi diye mnakaa ediyordu. Tigranes byk gc ve saysz askeriyle zerine yrdnde; eer Lucullus, Armenia ordusunun bykl karsnda altna karmadan, Asyay terk etmeyip, Ephesos nlerinde kendisine direnebilirse; ancak o zaman kendisine byk bir
general denebileceini ifade ediyorlard.
Tigranesin Romallar karsnda kendine bu kadar gvenmesinin nedeni; belki
de uzun sredir yapt btn savalarda yenilgi yz grmemi olmasyd (Plut.
Luc-Kim. III. 5-6).
1742
Plut. Luc. XXV. 2. Appianosa (Mithr. 84) gre, Mithrobarzanes, Lucullusun
ilerleyiini durdurmak ya da yavalatmak zere sadece 2.000 svariden oluan atl
birlikle gnderilmitir.
1743
Plut. Luc. XXI. 2.
1744
Plut. Luc. XXIX. 6.
1745
Plut. Luc. XXV. 3-4; App. Mithr. 84.
395
Bunun zerine Tigranes, komutanlarndan Mankaiosu, Tigranokertann savunulmas iin kentte brakarak, kendisi az bir kuvvetle lkesinin ilerine doru ekildi. Kraln yeni kurulmakta olan bakentini terk
edii yle ani oldu ki, krali hazinesini ve haremini gtrmeye bile frsat
bulamad. Daha sonra da byk bir ordu oluturmak iin egemenlii
altndaki btn kavimlere haberciler yollad. Satraplarna ise, emirleri
altndaki btn askerleriyle birlikte en ksa zamanda kendisiyle birlemelerini emretti. Bu srada Lucullusun, Sextilius komutas altndaki
nc birlikleri Tigranokerta nlerine gelerek kente saldrdlar. Fakat
ykseklii on alt metreye yaklaan kent duvarlar karsnda bir ey
yapamadlar. Mankaios emrindeki kuvvetlerle kenti Romallara kar
baaryla savundu ve onlar geri pskrtt. Bunun zerine Romallar
anslarn kentin hemen karsndaki tepeye konulandrlm olan tahkimli kaledeki Armenia krali garnizonu zerinde denediler. Deil kaleyi
almak, duvarlarn yanna dahi yaklaamadlar. Ancak, Sextilius kentin
dna ina edilmi, surlardan yoksun kral sarayn ve evresindeki baheleri yamalad. Kentin ve kalenin etrafna hendekler kazdrarak zerlerine mancnklar ve kuatma aralar konulandrd. Duvarlarn altndan kente doru eitli yerlerden tneller kazdrmaya balad. . 69
yaznda Lucullusun, Tigranokerta nlerine gelmesiyle birlikte kuatmann komutasn ona devretti1746.
Lucullus, Tigranesin kolaylkla ordu toplamasn engellemek iin
elinden geleni yapt. Komutanlarndan Murena ve Sextiliusu, Tigranesi
takip etmek ve onunla birlemeye gelen gleri engellemekle grevlendirdi. Byk bir Arap birliinin krala katlmak zere yaklatn haber
alan Sextilius onlar takibe balad. Araplarn kamp kurduklar bir an
gzleyip, aniden saldrd. Araplar, daha ne olduunu anlayamadan
nemli miktarda adam kaybettiler. Bu arada Murena ise, Tigranesi
yakndan takip ediyordu. Kraln geecei yol zerinde yer alan sarp ve
dik yamalar arasndaki geitte, ona tuzak kurdu. Tigranes keif yapmadan ilerlemesine devam ettiinden, ordusu tek kolon halinde boazdan
geerken pusuya dt. Armenia ordusunun n saflar pusu yerini geer
gemez, Murena btn askeri kuvvetlerinin derhal hcuma gemesi iin
iaret verdi. Her bir Roma legionariusu en yakn noktadan aaya,
Armenial askerlerin zerlerine ok ve karg yadrarak, onlar bir hayli
1746
App. Mithr. 84; ayrca bk. Cass. Dio XXXVI. 1b. 1-2; Memnon 56. 1. Musevi
tarihi Iosephosa (Ant. Iud. XIII. 16. 4; Bell. Iud. I. 5. 3) gre, bu srada Tigranes,
Syria ve Palestine Seferindeydi. Lucullusun Mithradatesi takip ederek Armenia
topraklarna girdiini ve kentleri kuattn rendiinde derhal geri dnd.
16) Lucullusun Armenia Seferi
398
sktrdlar ve yanlarna kadar sokulup ilerinden birounu katlettiler.

Bunlar lnce, geride kalanlarn zlmesi uzun srmedi. nk Armeniallarn bazlar ka yolu ararken, Romallarla arpan arkadalarnn kalabal arasna kartlar ve burada kaldlar. Muharebeye dnmeye alan dierleri ise, kaanlarn oluturduu kalabalkla baka taraflara yneltildiler. Bylelikle Armeniallarn kalar ve dman krmak
iin yaptklar btn teebbsler bizzat kendi kuvvetleri tarafndan engellenmi oldu. Tigranesin; ancak btn yklerini ve eyalarn brakarak kaabildii bu arpma sonucunda, Armenia birliklerinin bir blm Romallar tarafndan kltan geirildi; dierleri ise, esir edildi1747.
Lucullus, . 69 yaznda, emrindeki kuvvetlerle Tigranesin yeni
bakenti Tigranokerta zerindeki ablukay sklatrarak srdryordu.
Kentin vatandalar, kral tarafndan imparatorluun drt bir yanndan
g etmeye zorlanarak buraya yerletirilmiti. Hellenler ve Kilikiallarn yan sra, Adiabeneden Assyriaya, Armeniann eski bakenti Artaksatadan Mesopotamiaya kadar birok yerleim ve kavim bu
kozmopolit kente getirilerek burada ikamet etmeye zorlanmlard. Antika tarihilerinin anlatlarna baklrsa vatandalarn ou hallerinden
memnun deildi ve kendilerini burada tutsak gibi hissediyorlard1748.
zellikle Kilikia ve Kappadokiadan buraya g etmeye zorlanan kentlerin vatandalar Romallarla i birliine girmeye alyorlard. Bu
durum Mankaiosun Tigranokertay savunmasn zorlatryordu. nk kentte zorunlu ikamet eden bu insanlara gvenmiyordu. Bu srada
Lucullus ise, giderek kentte daha iddetli saldryor ve bir an nce buray
ele geirmek istiyordu. Fakat, kentten Roma ordusu zerine srekli yaan ok yamuru ve kuatma aralarn kolayca tututuran zift toplar
Lucullusa zor anlar yaatyordu. yle ki, bu kimyasal madde hibir
svyla snmyor ve neye deerse onu yakyordu1749. Gene de kentin
iindeki zenginlikleri ve yeni kurulan tapnaklara Armenia Krallnn
her yerinden gelen adak sunular ve hazineleri duyan yama sever Romal legionariuslar, kenti zapt etmek iin ellerinden geleni yapyorlard.
Lucullusun amac, Tigranesi sinirlendirerek, kent nlerindeki geni
ovada onunla bir meydan sava yapmakt. nk Romallarn ak
arazideki savalardaki stnlkleri kantlanm bir eydi1750.
1747
Plut. Luc. XXV. 5-6.

Plut. Luc. XXVI. 1; App. Mithr. 84.
1749
Cass. Dio XXXVI. 1b. 1-2.
1750
Plut. Luc. XXVI. 1-2; ayrca bk. Memnon 56 1-3; 57. 1; App. Mithr. 84; Cass.
Dio XXXVI. 1b.
1748
399
Tigranes, . 69 yaz boyunca, imparatorluunun merkezinde byk

bir ordu toplayarak, Tigranokertaya doru yrye gemiti. Armenia
ve Gordyene blgelerinde, kralln zn oluturan birliklerin yan sra,
Tigranesin btn mttefikleri ve vasallar, onun arsna uyarak yardma gelmilerdi. Media ve Adiabene krallar; Araplar, Hazar Denizi1751
kenarlarnda ikamet eden Albania ve Iberiallar; hatta Arakses (Aras)
Irma kenarlarnda yaayp da Armenia kralna bal olmayan sava
kabileler bile ordularyla birlikte eitli hediyeler getirerek Tigranese
katlmlard1752. Bu arada Tigranes, kuatma altndaki kente 6.000 kiilik bir svari birlii gnderdi. Atl hcum ktas geceleyin Romallara
saldrarak kuatma emberini krd. Romallar srekli bir ok ve mzrak
yamuru altnda tutarak ve zayiat verme pahasna kraln hazinelerinin ve
hareminin bulunduu kuleye girdi. Kadnlar ve hazineyi gvenlik altna
alarak, kente tadlar1753. Bu durum Tigranesin ve Tigranokerta halknn cesaretini kamlad. Kendilerine olan gvenlerini tazeledi.
1751
Kaspia (Hazar) Denizi, antik yazarlar tarafndan Koros (Strab. XI. 3. 2 c. 500)
ve Hyrkania (Strab. XI. 1. 5 c. 491 dn. 2) olarak adlandrlmaktadr. Ayrca bk. Arslan 2000c, 30.
1752
Plut. Luc. XXVI. 4; ayrca bk. Cass. Dio XXXVI. 1b. 2. Memnona (56. 2) gre,
Tigranes bu srada Mitradatesi de yanna armt.
Tigranesin ksa srede meydana getirdii bu ordunun says konusunda antik
yazarlar birbirleriyle uyumamaktadr. Ordunun nfusu, Appianosa (Mithr. 85)
gre, 250.000 yaya ve 50.000 svari; Plutakhosa (Luc. XXVI. 5-6) gre, 150.000
ar silahl piyade, 17.000 tanesi zrhl olmak zere 55.000 svari, 20.000 sapanc ve
oku; ayrca toplam saylar 35.000 olan, yol ve kpr yapmclar, nehir ve orman
temizleyicileri ile ordunun her eit iaesini salayan istihkam ilerinden sorumlu
insanlar yer almaktayd. stihkamclar, sava balamadan nce, sava saflarnn
hemen arkasnda durarak, ordunun olduundan daha byk grnmesine sebep
oluyorlard. Tralleisli kronik yazar Phlegona (Fr. Hist. 12. 10) gre, Mithradates
ve Tigranesin toplad birlikler 30.000 atl olmakla birlikte yaklak 70.000
(FGrHist IIB 1164), Memnona (57. 1) gre ise, 80.000 kiiden meydana gelmekteydi. Frontinus (strat. II. 1. 14) ise, Armenia ordusunun ka kiiden olduunu bildirmemekte; fakat saysz derecede askerden meydana geldiini ve bu yzden hantal
olduunu vurgulamaktadr. Livius (perioch. 98)de, say vermemekle birlikte,
Tigranesin ordusu Lucullusun ordusundan en az yirmi kat daha fazla olduunu
iddia etmektedir (ayrca bk. Plut. Luc. XXVIII. 7).
1753
App. Mithr. 85; ayrca bk. Memnona (56. 2-3) gre ise, bu birlikler kente ulamalarnn ardndan oklaryla Romallarn kamplarndan dar kmalarn engelleyerek, geceleyin Tigranesin elerini ve hazinelerin en kymetlilerini kentten
uzaa tamaya muktedir oldular. Ancak gnn ilk klaryla birlikte Romallarn ve
Thrakiallarn birlikte cesurca savamaya balamalaryla, Armeniallarn byk bir
blm kltan geirildi. En az bir o kadar da canl ele geirildikten sonra esir
400
Tigranes, . 69 sonbaharnda ya kskanlndan ya da kazanacana kesin olarak bakt bir utkuyu Mithradatesle paylamak istememesinden, Pontos kralnn ordugaha gelmesini beklemeden harekete
geti1754. Bununla birlikte, Mithradates generallerinden Taksiles komutas altnda Pontos ve Armenia birliklerinden oluan ordusunun nc
birliklerini Armenia kralna gnderdi. Tigranese yollad eliler ve
mektuplar vastasyla kesinlikle Romallarla ak arazide savaa girmemesini, stn svari gcnden yararlanarak Lucullusun erzak edinmesini engellemesini tavsiye etti1755. Bylelikle, bir yandan Lucullusun
etrafn atl birlikleriyle sararak onu ypratrken, dier yandan onun
Kyzikos nlerinde Mithradatesi drd duruma sokacakt. Daha
sonra da alktan ve hastalktan krlan Romallar kolayca yenecekti1756.
Mithradates ve Pontos generali Taksilesin1757 srarla Roma ordusuyla
meydan savandan kanmasn tavsiye etmelerine ramen, Tigranes
gcne fazla gvendiinden bu nasihatlere kulak asmad. Ordusuyla
birlikte dalk kesimden ovaya inerek sava dzeni ald. Yol boyunca
yakn arkadalarna, u anda btn Roma generallerinin burada olmad
iin hayflanp durdu. Bylelikle hepsini bir hamlede yok edecekti.
Ama, imdilik sadece Lucullusla yetinmek zorundayd1758.
Lucullus, bu arada Tigranokerta nlerindeki karargahnda sava konseyini toplad. Subaylarndan bir ksm kuatmay kaldrarak Tigranes
zerine yrnmesi, dier bir ksm ise, arkalarnda bu kadar byk bir
gte dman kuvveti brakmann doru olmayacan savunarak burada
kalp, kentin ablukasna devam etmeyi tavsiye ettiler. Eer dman zerlerine yrrse burada onlara kar koyarlard. Bu iki tavsiyeyi de yeterince iyi bulmayan Lucullus, kuatmaya devam etmesi iin ordusunun
edildi. Gene de Armeniallarn bir blm, Tigranese gndermi olduklar hazineleri ve kraln elerini gvenli bir ekilde yerine ulatrmay baardlar.
1754
Plut. Luc. XXVI. 5. Appianosa (Mithr. 85) gre, Mithradates, Armeniaya
sndktan sonra, ilk defa Tigranes tarafndan huzura kabul edilmi ve Lucullus
karsnda nasl bir sava taktii uygulamalar gerektii zerine tartmlardr. Orosiusa (hist. VI. 3. 6) gre ise, Tigranokerta nlerindeki muharebede Mithradates,
Tigranesle birlikte Lucullusa kar savamtr.
1755
Plut. Luc. XXVI. 3.
1756
App. Mithr. 85.
1757
Kraln sava konseyinde Romallarla derhal meydan muharebesine girmek kararna kar kt ve savatan kanmakta srar ettii iin, Taksiles az kalsn bu direnmesini hayatyla deyecekti (Plut. Luc. XXVI. 4).
1758
Plut. Luc. XXVI. 5; XXVII. 1; 3. Tigranesin dncesiz davranna ilikin
olarak ayrca bk. Sall. Hist. IV. 69. 15.
401
6.000 kiilik bir ksmn Murenann komutas altnda Tigranokerta kentinin nlerinde brakt. Elinde geriye kalan 10.000/11.000 ar silahl
asker, ve yaklak 1.000 kiiden oluan btn atl, oku ve sapanc askerleriyle Armenia kralnn zerine yrd1759. Daha sonra da, Tigris
Irmann bat kenarndaki ovada kamp kurdu.
Tigranes, Tigrisin dou yakasndaki karargahndan Romallarn manevralarn izliyordu. Lucullusun bu kadar kk bir kuvvetle zerine
yryebilmesine hayret etti. Roma ordusunun saysn gren Armenia
ordusundaki krallar ve generaller teker teker Tigranese gelip, sadece
kendilerinin Romallar zerine saldrmak istediklerini sylediler. Tigranese ise, sadece bulunduklar yere tahtn kurup sava seyretmesi ve
Lucullusun nasl bozguna urayp katn grmesi kalacakt. Fakat
Tigranes, Romallar bu halde yakalamken geri planda kalmak istemedi. Roma kampna bakarak yle syledii rivayet edilir:
, , =Eer eliler olarak beyanda bulunmak iin
geliyorlarsa, ok; eer dmanlar olarak savamak iin geliyorlarsa, kesinlikle az geldiler.
Daha sonra Tigranes, Tigrisin dou yakasnda, Lucullusun karsnda
ordusunu sava dzenine soktu. Kendisi Armenia kuvvetleriyle birlikte
merkezde, Adiabene kral sol kanatta, Media kral ise, sa kanatta yer
alyordu1760. Tigris iki orduyu birbirinden ayryordu. Lucullus, ordusunu ustalkla ve zenle sava dzenine sokup skender vari bir cesaret
rnei gstererek, rma kendisi gemeye karar verdi. Tigranes zerine
yrd. Lucullus, . 69 ylnn Ekim aynn 6. gn1761, askerlerini
szleriyle cesaretlendirdikten sonra, rman batya doru bir dirsek
tekil ettii ve karya gemek iin en uygun olduu yerden kolayca
1759
Plut. Luc. XXVII. 2. Savaa balamadan nce, Lucullusun asker says Eutropius (VI. 9. 1) ve Festusa (Brev. XV str. 10-12) gre 18.000; Frontinusa (strat. II. 1.
14) gre ise, yaklak 15.000 kadard. Orosius (hist. VI. 3. 6) ise, Romallara ilikin
bir rakam vermemekle birlikte Lucullusun dmana oranla ok daha az sayda
askere sahip olduunu iaret etmektedir. Daha detayl bilgi iin bk. Eadie 1967, 128.
1760
Plut. Luc. XXVII. 6.
1761
Lucullusun baz subaylar, onu Tigrisi amadan nce, bu gnn Romallar iin
uursuz (dies ater), kara bir gn olduunu syleyerek uyardlar. . 105 ylnn 6
Ekiminde Romal komutan Caepionun ordusu Cimbriler tarafndan Arausio Savanda kltan geirilmiti (Plut. Luc. XXVII. 7; Cam. XIX. 7; ayrca bk. Flor.
epit. I. 38. 3). Bunun zerine Lucullus, onlara (ibid.): kendisinin bu gn Romallar
iin ansl bir gn yapacan syleyerek, rma geti (Plut. Luc. XXVIII. 1).
Konuya ilikin olarak ayrca bk. Badian 19813, 37 vd.
402
Tigrisi at. Tigranes, Romallarn rman kar yakasna geii srasnda onlar rahatsz etmedi. Bylelikle Lucullus, ilerleyerek Armenia ordusu karsnda yerini ald. Galat ve Thrakia svarilerine dmann kanatlarna saldrma emri verdi. Galat ve Thrakia svarileri, Armeniallarn zrhl ve uzun mzrakl atl askerleri karsnda kendilerini ksa
kllaryla korumakta glk ektiler. Hem say hem de donanm bakmndan stn Armenia svarileri karsnda geri ekilmek zorunda kaldlar. Bu srada Lucullus ordusuna, saflarn sklatrarak yaklak drt
stadia uzaklkta bulunan hem savunma hem de hcum asnda elverili
stratejik bir tepeye doru yava yava geri ekilme emri verdi. Romallarn gerilediini gren, Armeniallar dzenli saflarn bozup lklarn ve ataklklarn bsbtn arttrarak Lucullus ve adamlarnn pelerine
dtler. Bu geri ekilme hareketi srasnda embere alnan Romallarn
ve mttefiklerinin bir blm ldrld. Gene de ilerinden ou
Lucullus kuvvetleriyle birlikte tepeyi dolanarak, orada konulanm az
saydaki Armenia birliklerine baskn verdiler. Bir ksmn ldrdler,
brlerini kardlar ve tepeyi ele geirerek bir sre orada mevzilendiler.
Armeniallar ve mttefikleri onlar kovalamalarna ramen arazinin
sarpl yznden Romallar evirip kuatamadlar. Lucullus ise, bir ara
uygun bir frsat yakalayarak askerlerine zafer bizimdir diye bard.
Daha sonra da hzla Armenia ordusunun istihkam ve nakliye ilerinden
sorumlu uaklarnn zerine saldrd. Romallar ksa srede, byk bir
ksm silahsz olan ve Tigranesin byk ordusunu yarp da kendilerine
kadar kimsenin saldrabileceini beklemeyen, ordugah nbetilerinin
olduklar yere vardlar. Bunlardan biroklar ldrld. Geri kalan uaklar, kleler ve kraln istihkam ilerinden sorumlu kiiler, tadklar ykleri brakarak panik iinde, sa kanattaki piyadelere doru kamaya
baladlar. Onlarn katklarn ve Romallarn zerlerine doru geldiini
gren piyadeler aknlk iinde, geri ekilerek svarileri sktrdlar.
Bu srada Thrakia, Galat ve Roma atl birlikleri bararak, Armenia
svarisine kanatlardan saldrdlar. Ksa kllaryla, Armeniallarn tek
ak yerleri olan bacaklarn ve baldrlarn nian aldlar. Roma atllarnn dman akna uratmalaryla Lucullus kolayca, kaan dman
kovalad ve Tigranesin sa kanad zerine yryerek saflarn yarmay
ve onlar karmay baard. Ardndan ordunun ana blm zerine
atld ve birbiri ardna hepsini bozguna uratt. Bunu szle anlatlmaz bir
insan kym izledi. Bylece, Armenia ordusuna korku ve durdurulamayan bir panik yayld. Birok kral ve kavim, daha ne olduunu anlayamadan, eyalarn brakarak kamaya baladlar. Romallar karsnda
403
iyi dzenlenmemi, seme birliklere benzer hibir yan olmayan ve karmakark bir yna benzeyen Armenia ordusu balangta Romallar
kmsemiti. Ama askerlik bilgileri cesaretlerine eit olmad iin
Roma saldrs karsnda direnememi ve bozguna urayarak, bir anda
drt bir yana dalmlardr1762.
Romallar, Lucullusun kesin emirleri uyarnca yamaya dalmayp,
120 stadia boyunca akama kadar dman kovalayarak, yakaladklarn kltan geirdiler1763. Tigranese yardma gelen her bir kavim ve
kral kendi topraklarna doru yola koyuldu. Armenia kral, az saydaki1764 askeriyle kamay baard. Yolda tannmamak iin bandaki
tacn ve krali amblemlerini oluna vererek, onun deiik bir gzergah
izleyerek hayatn kurtarmasn salk vermitir. Bunun zerine
Tigranesin olu, tac gvendii bir klesine vermi; fakat kle, Romallar tarafndan yakalanmtr. Bylelikle ta sonunda, Lucullusun eline
gemitir1765. Tecrbeli Romal generaller bile, Lucullusun bu zaferleri
karsnda onu vmlerdir. Lucullus, dmanlarndan bylesine az
sayda askere ve zayf bir donanma sahipken; nce, gcnn doruun1762
Memnon 57. 2; Plut. Luc. XXVIII. 2-5; Pomp. XXXIII. 2; Cam. XIX. 7; mor.
IV. 324 d: De Fort. Rom. 11; App. Mithr. 85; Cic. Leg. Man. IX. 23; Arch. IX. 21;
Sall. Hist. IV. 59-67; Strab. XI. 14. 15 c. 532; Liv. perioch. 98; Vell. II. 33. 1;
Frontin. strat. II. 1. 14; 2. 4; Cass. Dio XXXVI. 1b. 3; Pomp. Trog. prolog. 40=Iust.
XL. 2. 2; Oros. hist. VI. 3. 6-7; Eutr. VI. 9. 1; Fest. Brev. XV str. 9-12; Phleg. Fr.
Hist. 12. 10=FGrHist IIB 1164; Zos. III. 32.
Sava belirsizliklerle doludur. Tarihte sk sk aznlkta olan birliklerin tetikte
durduklar iin, hasmn kmsediinden tr tedbiri elden brakan kalabalk gleri yendii grlmtr.
1763
Tralleisli Phlegona (Fr. Hist. 12. 10=FGrHist IIB 1164) gre, Romallar 5.000
kiiyi ldrp, 5.000 kiiden fazla esir almlard. Orosiusa (hist. VI. 3. 6) gre,
Armeniallarn kayb 30.000; Plutarkhosa (Luc. XXVIII. 6) gre ise, 100.000den
fazlayd; Romallarn kayb ise, sadece 5 l ve 100 yaraldan ibaretti.
Askalonlu filozof Antiokhos, Tanrlar zerine adl eserinde, gnein altnda
bir daha asla byle bir sava olmadn ifade etmitir. Strabon, Tarihi Yorumlar
adl kitabnda, savatan sonra, Romallarn bile kendi aralarnda akalarken, byle
kleler karsnda silah kullandklar iin birbirlerini aypladklarn sylemektedir
(Plut. Luc. XXVIII. 7=Strab. 2a. 91 frg. 9). Livius ise, Roma Tarihi adl kitabnda,
Romallarn imdiye kadar yaptklar hibir savata, dmandan oran bakmndan bu
kadar az olup da yirmi kat daha az byle bir zafer kazanmadklarn kaleme
almtr (Plut. Luc. XXVIII. 7; ayrca bk. Cic. Arch. IX. 21; Liv. perioch. 98).
1764
Tigranes bu muharebeden; ancak kendisine eskortluk eden 150 svariyle birlikte
kaabildi (Oros. hist. VI. 3. 6).
1765
Plut. Luc. XXVIII. 5-6; Cass. Dio XXXVI. 1b. 3; Frontin. strat. II. 1. 14; ayrca
bk. Memnon 57. 3; Oros. hist. VI. 3. 7; Ritter 1965, 165; 173.
404
daki Mithradatesin btn iae yollarn kapatarak, onun ordusunu yava

yava kertmi ve sonunda onu kamaya zorlamtr. Daha sonra da,
Tigranes karsnda hz, atakl ve cesareti sayesinde Armeniallarn
btn mttefikleriyle birlikte katldklar bir savata onlar hezimete
uratmtr. Her iki savata birbirine tamamen zt, iki sava stratejisi
srat ve yavalk uygulam ve her ikisinde de, takdire ayan derecede
baarl sonular elde etmitir1766.
Belki de Mithradates, Romallarla daha nceden yapt savalardan
edindii tecrbeler sayesinde Tigranesin byle bir sonula karlaabileceini tahmin etmiti. Bu yzden, Armenia ordusuna katlmakta acele
etmemiti. . 69 yl sonbaharnda Tigranesle bulumak zere Tigranokertaya doru ilerlerken yolda rastlad, panik iinde kamaya alan kaak asker srlerinden bozgun ve felaket haberini ald. Daha sonra perian bir halde, yannda kalan bir avu askerle kamaya alan
Tigranesi buldu. O eski marur halinden eser yoktu. Mithradates atndan inerek onu kucaklad. Bir sre iki kral kendi dertlerine yanarak, gzya dktler. Ardndan Mithradates, toparlanarak Tigranese bir kral
elbisesi verdi. Yklm, her eyini kaybetmi, mitsiz bir ruh hali iindeki kral canlandrarak, onu gelecek iin cesaretle doldurdu. Daha her
ey bitmemiti. Kendisi halihazrda nemli miktarda askeri gce sahip
olduundan, tekrar sava yenileyerek, yenilgiyi telafi etmek iin
Tigranese iddetle yeniden birlikte ordu toplamalarn tavsiye etti. Bylelikle, iki yal kral, Romallar karsnda anslarn bir defa daha denemek iin Kuzey Armeniaya ekildiler ve yeni bir ordu toplamaya
baladlar1767.
Bu srada Lucullus muzaffer ordusuyla Tigranokerta nlerine gelerek
kenti kuatmaya devam etmitir. Kraln garnizon komutan Mankaios
ise, kraln yenilgisinden sonra, Hellen ve Kilikial paral askerlerden
phelenerek, bir ksmnn silahlarn ellerinden alm, bir ksmn ise,
hapse atmtr. Bunun zerine Hellenler ve Kilikiallar ayaklanarak,
Mankaiosun askerlerine saldrmlar ve kent surlarnn ve kulelerinin
bir blmnn kontroln ellerine geirerek Romallar durumdan haberdar etmilerdir. Bunun zerine Lucullus, . 69 Ekiminde, kente
genel hcum emri vermi, Kilikial ve Hellenlerin yardmyla
1766
Plut. Luc. XXVIII. 8; ayrca bk. Vell. II. 33. 1; Zos. III. 32. Lucullusun komuta
yeteneine ilikin olarak ise bk. Cic. Acad. II. 1. 3.
1767
Memnon 58. 1; Plut. Luc. XXIX. 1-2; App. Mithr. 87; Cass. Dio XXXVI. 1. 1.
405
Tigranokertay zapt etmeye muvaffak olmutur1768. Krali hazineler

kontrol altna alndktan sonra, Lucullus askerlerine kenti yamalatmtr. 8.000 talanta tutarndaki para, tapnaklarda, kutsal alanlarda ve kentin kamu binalarndaki paha biilmez adak sunular ve deerli eyalar
Romallar tarafndan yama edilmitir. stne stlk Lucullus, her bir
askere 800 drakhmai para datmtr1769. Tigranesin yeni yaptrd
tiyatroda zaferini kutladktan sonra, Lucullus Hellen ve Kilikiallar
olduu kadar kentlerinden zorla buraya g etmek zorunda kalan her
eit kavimden insan memleketlerine geri gndermitir1770.
Romallarn Tigranese kar kazandklar zaferden ve Tigranokertann dmesinden sonra, Armeniann gney eyaletleri ve vasal krallar
taraf deitirdiler. Tigris Irmann ve Tauros Dalarnn gneyinde,
krala balln srdren baz vasallar ise, bulunduklar eyaletleri ve
kentleri1771 terk ederek, Armeniaya geri ekildiler. Kommagene Kral I.
Antiokhos, aralarnda Alkhaudoniosun1772 da bulunduu Arap efleri ile
Sophene ve Gordyene blgeleri, Lucullusa eliler gndererek ya da bizzat kendileri gelerek, Roma hakimiyetini tandlar1773. Tigranesin Syria
ve Kilikia Pediasa atad Magadates ise, on drt yldr1774 hakimiyeti
altnda bulundurduu eyaletleri boaltarak, . 69 ylnn son aylarnda,
elindeki kuvvetlerle Tigranese katld1775. Bunun zerine Antiokhos X.
Eusebes Philopatorun olu Seleukos Prensi Antiokhos XIII Eusebes
Asiatikos bu blgeleri ele geirdi. Gerek halkn gerekse Lucullusun
1768
Memnona (57. 3) gre ise, Lucullus Tigranokertaya dndkten sonra, kenti

daha sk bir ekilde kuatma altna almtr. Kentteki Mithradatesin komutanlar
btn umutlarn yitirmi olduklar ve en azndan kendi kurtulularn salamak iin
kenti Lucullusa teslim etmilerdir.
1769
Plut. Luc. XXIX. 2-3; App. Mithr. 86; Cass. Dio XXXVI. 2. 3-4; ayrca bk.
Memnon 57. 3; Cic. Leg. Man. IX. 23; Fest. Brev. XV str. 12-13.
1770
Plut. Luc. XXIX. 2-4; ayrca bk. Strab. XII. 2. 9 c. 539.
1771
Tigranesin kardei Gouras tarafndan ynetilen ve yre halk tarafndan Nisibis
(Cass. Dio XXXVI. 6. 2), Hellenler tarafndan ise, Mygdoniadaki Antiokheia olarak
adlandrlan kent bir istisna tekil etmektedir (Plut. Luc. XXXII. 3-4).
1772
1773
Plut. Luc. XXIX. 5-6; konuya ilikin olarak ayrca bk. Oros. hist. VI. 3. 7.
1774
Iustinusa (XL. 1. 1-4) gre, Tigranes Syriay ele geirdikten sonra, blge on
sekiz yl boyunca Armeniallar tarafndan bar iinde ynetilmitir.
1775
App. Syr. 48-49; 70.
406
bu durumu uygun grmesi zerine XIII.

Antiokhos atalarndan kendisine miras
kalan topraklarda ksa sreliine de
olsa hkm srmeye balad1776.
Lucullus ise, Tigranokertay bir harabeye evirdikten sonra, . 69/68 kn
geirmek iin Gordyeneye gitti.
Tigranese kar Romallarla birlik olup
entrikalar evirdii iin btn ailesiyle
birlikte ldrlen Gordyene Kral
Antiokhos XIII Eusebes
Zarbienos onuruna grkemli bir cenaze
treni dzenledi ve hibir masraftan
Asiatikos
kanmayarak, onun ansna bir mezar
ant ina ettirdi. Saray hazinesinin zengin ve depolarn hububat dolu
olmas sayesinde Roma ordusu rahat bir k geirdi1777. Ayn k
Mithradates ve Tigranes, Romallarla olan savamlarn srdrmek iin
ordu toplamak, kuvvetlerini yeniden tekilatlandrmak ve silah yapmyla geirdiler. Memnona1778 gre, Mithradatesteki asalete ve zekaya
gvenmesinin yan sra, onun Romallara kar yaplacak bir savata
onlara kar bakalarndan ok daha yetenekli bir ekilde direnebilecek
gce sahip olduunu dnd iin sounda ()
=Tigranes her eyi Mithradatesin ynetimine brakt. Mithradates, neredeyse btn Armenia kasabalarn birer
birer dolaarak, halka silah ve sava aletleri imal ettirdi ve erzak toplad.
Sava tecrbesi olan, cesaretini kantlam askerleri bir araya getirerek,
yarsn svarilerin oluturduu 70.000 kiilik bir ordu meydana getirdi1779. Gerisini terhis etti. nk, imdiye kadar yaad tecrbelerden ve ahit olduu olaylardan say stnl ile gcn, savalarn ka1776
App. Syr. 49; 70; Pomp. Trog. prolog. 40; Iust. XL. 1. 1-4; 2. 2-3; ayrca bk.
Strab. XIV. 5. 2 c. 669. Daha detayl bilgi iin bk. Grainger 1997, 34 vd. Antiokhos
XIII Eusebes Asiatikos.
1777
Plut. Luc. XIX. 6-8. Fakat Plutarkhosa (ibid.) gre, Lucullus, Gordyene Krallnn hazinesinden bir drakhm dahi almakszn, Tigranes ve Mithradates zerine
dzenleyecei yeni seferin masraflarn kendi cebinden karlamtr.
1778
Memnon 58. 1.
1779
App. Mithr. 87. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Memnon 58. 1; Cass. Dio
XXXVI. 1. 1. Tralleisli Phlegona (Fr. Hist. 12. 10) gre ise, iki kraln meydana getirdii ordu 40.000den fazla yaya ve 30.000 atl askerden oluuyordu (FGrHist IIB
1164=III 606). Daha detayl bilgi iin Magie 1950, 344 dn. 48.
407
zanlmasnda pek de ie yaramadn anlamt. Ordu ne kadar byk ve

gl olursa olsun, sava kk birimler tarafndan gerekletiriliyordu.
Hantal, organizasyon eksii olan, sava disiplini ve cesaretten yoksun
insanlarla profesyonel askerlere kar savamak akl kr deildi. Zira
arpmalar srasnda her areye bavurarak canlarn kurtarmak ve
kamak isteyen askerlerle sava kazanmak imkanszd. Ayrca dmanlarnn zerine kararllkla yryen Romallarn meydan muharebelerindeki stnlkleri tartlmazd. Ama svari bakmdan zayftlar. Bu yzden olabildiince svari toplamaya ve onlar tecrbeli Pontoslu subaylarn sk eitimi altnda talim ve terbiye etmeye alt. Yaya askerleri
ise, kendi ilerinde alt snflara ayrp, her birinin bana gvenilir subaylar atad. Bylelikle, . 69/68 knda, yaya ordusu bakmndan iyi
derecede yetitirilmi ve silahlandrlm; disiplinli olduu kadar kendi
aralarnda koordineli birlikler oluturmaya gayret etti1780. Fakat daha
nceki malubiyetlerle mitleri krlm piyade birlikleriyle pek ok
kereler galip gelmi Romallara kar ak bir meydan savana girimekten kand.
Mithradates ile Tigranesin meydana getirdii bu ordunun vurucu
gcn geleneksel Pontos ve Armenia silahlaryla donanm birlikler
oluturuyordu. Mithradates, Lucullusun elinden talihin yardm ve kendi gz pekliiyle kurtulunca Romallarn silahlarn ve sava tekniklerini bir kenara brakarak kendi zne dnmeye karar vermiti. Pontos
geleneksel sava taktiklerini ve silahlarn bir yana brakp dmanlar
olan Romallar taklit ederek onlara kar zafer kazanmaya almak,
artk kral iin sava batan kaybetmek anlamna geliyordu. nk insanlar hemen hemen her zaman rnek aldklarnn, ne btn yaptklarn
aynen uygulayabiliyor, ne de becerisine eriebiliyorlard. Mithradates,
bu durumu ac tecrbeler sonucunda renmiti. Genellikle bakalarnn
silahlar ya stnden dklyor ya ar geliyor ya da askerleri skarak
onlarn rahata savamasna engel oluyordu. Bu bakmdan kral Romallar karsnda geleneksel Pontos ve Armenia silahlaryla donatlm bir
ordu kullanmak gereini kabul etti. Bundan dolay ordudaki oku ve
svari birliklerini genileterek onlarla savamaya balad. nk hibir
devlet kendi znden bir orduya sahip olmazsa gvenlikte saylmazd.
Daha sonra da Pontos ve Armenia krallar, Parthia Kral Arsakesten
yardm istediler ve onu Romallara kar kendi yanlarnda arpmaya
ikna etmeye altlar. Tigranes ve Mithradatesin Parthia kralna bir he1780
App. Mithr. 87.
408
yet gnderdiini renen Lucullus da, kendi elilerini Arsakese yollad.

Dmanlara yardm halinde gzda, Roma tarafn seerse vaatler verdi. Eliler krala ya Romallardan yana olmasn ya da tarafszln korumasn tavsiye ettiler1781. Bunun zerine Arsakes, kendi elilerini
Lucullusa yollayarak, Romallarla dost ve mttefik olmak istedii bildirdi1782. Fakat, Lucullusun Arsakese gnderdii heyet geldiinde,
Sextiliustan1783 Parthia kralnn iki tarafl oynadn, bir yandan da
Tigranes ve Mithradatesle balaklk kurmak iin onlardan Mesopotamiay dl olarak istediini rendi1784. Bunun zerine sinirlenen Lucullus, bir anda Parthlara kar da yrmek dncesine kapld. Dounun byk kralyla ayn anda arpacakt1785.
Baz st dzey komutanlarn, Pontosun korunmas iin Sornatiusun kumandas altnda brakt birlikleri Armeniaya getirmesi iin
yollad. Ancak komutanlar, Pontostaki askerleri, savamaktan bkm,
kontrol altndan km, disiplinsiz ve itaatsiz buldular. Ne zorlama, ne
tehdit, ne de yalvarma askerleri ikna etmeye yetti. Hatta askerler, deil
Lucullusun yanna gitmek, biraz daha zerlerine gelinirse, konulandklar yerleri bile terk edecekleri ve Pontosu savunmasz brakacaklar
zerine yemin ettiler. Lucullusa bu haberlerle birlikte elleri bo dnen
komutanlar; bylelikle kendi ordugahlarndaki askerleri demoralize ettiler. Zaten srekli devam eden savalar sonunda zenginlie ve lks yaama alm Lucullusun komutasndaki birtakm askerler Pontostaki
arkadalarn cesur insanlar olarak tanmlayarak, onlarn izinden gitmeye
karar verdiler1786.
Bunun zerine Lucullus, Parthlara kar sefer amaktan vazgeti.
Her iki tarafla da gizli antlamalar iinde olan Parthia kral, bir sre
1781
Sall. Hist. IV. 58-69; 69. 15-16; 18-23; App. Mithr. 87; Cass. Dio XXXVI. 1. 12; 3. 1; ayrca bk. Memnon 58. 2; Front. A 417; Ahlheid 1988, 68 vdd.; Dobbins
1974, 73.
1782
Plut. Luc. XXX. 1; Cass. Dio XXXVI. 3. 2.
1783
Cassius Dioya (XXXVI. 3. 2-3) gre ise, Lucullusun Parthlara gnderdii
elisinin ad Secilius olup Lucullusun legatusu Sextiliusla ayn kii olduu dnlmektedir.
1784
Plut. Luc. XXX. 1. Memnona (58. 2) gre ise, Tigranes, Arsakesin (Memnonda Parthia kralnn ismi Phraates olarak geiyor) kendileriyle balaklk kurarak Romallara kar savamas durumunda Mesopotamia ile birlikte Adiabene ve
Byk Aulone blgelerini kendisine sunuyordu. Daha detayl bilgi iin bk. Keaveney 1981, 199 vd. dn. 23; Sherwin-White 1984, 181.
1785
Plut. Luc. XXX. 2; Eutr. 6. 9. 1; ayrca bk. Fest. Brev. XV str. 10-12.
1786
Plut. Luc. XXX. 3-4.
409
sonra, kendisi iin en yararl olann tarafsz kalmak olduuna karar verdi1787. Lucullus, . 68 yaznda1788 Gordyeneden, komutas altndaki
yaklak legio ile, Armenia zerine yrd. Tigris platosunu izleyerek, Anti Tauroslar at. Oradan da Kuzey Armenia vadilerine ulat.
Bunun zerine Mithradates ve Tigranesin komutasndaki ordular, Lucullusla aralarndaki mesafeyi koruyarak geri ekildiler. Dmanla aralarnda ne kendilerine yetiebilecek ne de kendilerini geecek kadar
mesafe brakyor, uygun uzaklktaki tepeler boyunca mevzileniyorlard.
O sralar 65 yanda olan Mithradates her yerde Roma ordularnn karsna kt; saldrlar bizzat ynetti. Romallar ve mttefiklerinden oluan
orduyu ustaca manevralarla ypratarak, yiyecek salamalarna dahi olanak vermedi.
Krallar Lucullusun gzleri nnde getikleri yerlerdeki kyleri, tarlalar yakp-ykp yamalayarak ve sk sk ordugahlarnn yerini deitirerek hareket etmeye baladlar. Romallarla ancak svari savalarna
giriiyor ve genel bir muharebeyle her eyi tehlikeye atmay reddediyorlard. Mithradatesin oluturduu oku svari birlikleri, gece ve gndz,
her frsatta Romallarn yiyecek tayclarna ve art birliklerine saldr
dzenliyorlard. Svariler birbiri zerine geirilmi, demirden yaplma
iki ulu ve ounlukla zehirli ok kullanyorlard. Aknlar srasnda birok Romaly ya aniden ldrerek kayor ya da uzaktan attklar oklarla
onlar yaralyorlard. Bu eit yaralar, vcudun neresinde olursa olsun,
tehlikeli ve iyiletirilmesi zordu. nk oklar zehirliydi ve iki uluydu.
Bu bakmdan yaral askerler, her ne kadar oku vcutlarndan karsalar
da, okun ucundaki birinci zehirli ok ikincisinin zerine gevek bir ekilde tutturulmu olduundan yarann iinde kalyordu1789.
Bu srada Lucullus ilerleyebildii lde Armenia platolarnda
Mithradates ve Tigranesin ordusunu takip etmeye alyordu. Ele geirebildii kylerdeki yiyecekleri aldktan sonra, buralar ve krsal alanlar
yamalayp harap ediyor ve krallar savaa davet ediyordu. Fakat iki
1787
Memnon 58. 2; Plut. Luc. XXX. 1; App. Mithr. 87; Cass. Dio XXXVI. 3. 2-3.
Lucullus ya Parthlara kar da sava amaya karar verip, Pontostaki legiolar
ardndan onlarn gelmesini bekleyerek Gordyene Blgesinde gereinden fazla
oyalanm ya da sefere kmadan nce havalarn biraz lmasn beklemi gibi grnmektedir. nk, Romallar Tauroslar getikten hemen sonra, . 68 yaznn
ortalar olmasna ramen Armenia platolarnn halen olgunlamam, koruk zmlerle dolu olduunu grerek armlardr (Plut. Luc. XXXI. 1). Cassius Dio (XXXVI.
4. 2)de, Lucullusun, Mithradates ve Tigranes zerine, havalarn souk olmasndan
dolay, ancak . 68 yaznn ortalarnda yryebildiini dile getirmektedir.
1789
Cass. Dio XXXVI. 4. 2; 5. 1-2.
1788
410
kral da Lucullustan bir ya da iki gn uzaklktaki hendek ve kazklarla

evrilmi tahkimli kamplarndan olaylar seyretmekle yetiniyor; hibir
ekilde Romallarla meydan savana girmiyorlard. Ancak, her frsatta
Romallarn atl birlikleriyle arpyor ve gerilla taktiiyle savayorlard. Svariler Lucullusun geri hatlarna ve art birliklerine saldryor,
yry kolunu korku ve aknla drerek Romallara zayiat verdiriyorlard. Krallar svari ve oku stnlkleri dolaysyla ounlukla
galip, bazen de malup oluyorlard. Ne zaman Lucullus, atl birliklerinin
yardmna legionariuslarn gnderecek olsa, Mithradates ve Tigranesin komutasndaki svariler derhal sava brakp kayorlard1790.
Mithradates ve Tigranes, Lucullus karsnda; ancak hendekle ve kazkla evrilmi kamplarnda sava kabulleniyorlard. Krallar ordugahlarn terk etmeye ykml olduklar odun ve hayvan yemi temini gibi
zorunlu ihtiyalar haricinde askerlerini kamplarnda tutuyorlard. Bu
durum ise, Romallarn iine gelmiyordu. Bir seferinde, . 68 yaz
sonlarna doru, Mithradatesi bir tepe zerindeki karargahnda sktrdn zanneden Lucullus btn kuvvetleriyle onun zerine yrd.
Fakat kral gerek dmann ani bir hcumunu karlamak gerekse her
frsatta dmana saldrmak iin svari mfrezesi ile hafif silahl askerlerden oluan seme birlii nbette bekletiyordu. Bylelikle daima silahl ve hazr ktalar, bir yandan kendi askerlerinin gvenliini salyor
dier taraftan dmann etrafa dalm yamaclarn korkutuyordu.
Kral zellikle ordugahn hareketlerinin daha kolay izlenecei ak alanda deil de, daha gvende olaca tahkimli bir tepe zerinde kurmutu.
Bu surette ak arazide ordugah kurmu olan Romallarn hareketlerini
izlemek, tedbirli olup olmadklarn grmek olanana sahip oldu. Bylelikle Romallar embere alp, yok etmeyi planlad. ki kral ayn anda
saldrarak, Romallar artacak ve evirerek imha edecekti. Ancak
Tigranesin atl birlikleri ovadan Lucullusa doru drt nala ilerledikleri
srada byk bir toz bulutu oluturdular. Bunun zerine Lucullus, durumdan zamannda haberdar olarak Mithradatesin karsna dizmi
olduu atl birliklerini Tigranesin zerine sevk etti. Romallar pek az
sayda olmalarna ramen, ksa sren bir arpmadan sonra, Tigranesi
geri ekilmeye zorladlar. Bunun zerine Mithradates, arazinin kendisi
iin daha elverili olduu halde kendini tutarak Romallarla savamad.
Kral Romallarla ak alanda savamann ne kadar tehlikeli olduunu
biliyor ve tehlike tepesinin stnde aslym gibi, tm gvenlik tedbir1790
Plut. Luc. XXXI. 1-2; Cass. Dio XXXVI. 5. 1.
411
lerini alyordu. Bu srada Romal general, Mithradatesi kuatt ve ordugahnn etrafna derin bir hendek kazdrd. Fakat, ne kral kampndan
darya kartabildi, ne de ele geirebildi1791. Bir yandan Mithradatesi
kuatmaya alrken, dier yandan da devaml olarak Tigranesin atl
birliklerinin saldrsna uruyordu. Romallar tahkim edilen tepeyi eitli
kereler ele geirmeye altlar; ama karlarnda bu dar yere ylm
Pontos piyadelerini buldular ve ok yamuruna tutuldular. Tepenin yamac dik olduundan, Romallar ar silahlaryla tepeye yava yava
ulaabiliyor, bin bir zorlukla mzrak, ok ve sapan atabiliyorlard. Pontoslular ise, tahkimli mevzilerinden Romallarn her ilerleyiinde ve
gerileyiinde onlara kolaylkla saldrabiliyorlard. Bu arada mevsim
ilerliyor, ordusu ypranyor ve erzak elde etmesi gn getike daha da
zorlayordu. Ksa sre sonra da, sonbahar yaklarken, her zaman olduu gibi, gk grltleriyle yamurlar balad. Bu durum Romallarn
umutsuzluunu arttrd. Bu yzden Lucullus, . 68 sonbaharnda artk
souklar iyice kendini hissettirmeye balaynca kampn kaldrarak
Tigranesin Arakses (Aras) Vadisindeki krali bakenti Artaksatay1792
almak zere yrye geti. Zorlu bir yry sonunda Kulp Geidini
aarak Mua ulat. Oradan Arsanias (Murat) Irmana doru ilerledi.
Amac Tigranesi, meydan savana zorlamakt1793. nk, Tigranesin
ei ve ocuklar kentte bulunuyordu. Lucullus, kraln ailesini tehlikeye
atamayacan dnyordu1794.
1791
App. Mithr. 87; ayrca bk. Plut. Luc. XXXI. 2. Mithradates ve Tigranesin,
Lucullusla savatklar yer Mu Ovas olsa gerektir (Magie 1950, 1217 dn. 48).
1792
Plutarkhosa (Luc. XXXI. 3-4) gre, Seleukos Kral III. Antiokhos, . 190
ylnda yaplan Magnesia Muharebesinde Romallara yenilince, Hannibal onu terk
ederek Armenia Kral Artaksasn yanna gitti. Armenia kralna mkemmel fikirler
ve tler verdi. Bunlardan biri de, Artaksasa lkenin doal zenginlikleri ve stratejik konumu asndan mkemmel bir lokalizasyona sahip yerine, bir kent ina ettirmek oldu. Plann bizzat kendisinin izdii bu kenti, kraln ricas zerine onunla
birlikte tamamlad. Kraln ismine izafeten Artaksata olarak adlandrlan bu grkemli ve gzel kent, Armeniann bakenti ilan edildi.
1793
Zira Mithradates, sava kurallarn hi umursamazm gibi davranyordu. ounlukla Romallarn alk olmadklar ve onlar tamamen artan bir taktik gelitirmiti. Romallar, onu ovada ele geirdiklerini zannettiklerinde ellerinden kurtuluyor, izlenmesi olanaksz dalara doru ekiliyordu. Onun uzakta olduunu dndklerinde ise, svarileri ve hafif silahl askerleriyle birdenbire kendilerine saldryor; Romallar tam dvmeye baladklarnda, aniden sava brakarak geldii gibi
bir anda kayboluyordu.
1794
Plut. Luc. XXXI. 1-2; App. Mithr. 87; ayrca bk. Sall. Hist. IV. 74-76; Liv.
perioch. 98. Daha detayl bilgi iin bk. Sherwin-White 1984, 182 dn. 88.
412
Lucullusun, Artaksataya doru ilerleyiinin drdnc gnnde

Tigranes, duygusal davranarak Mithradatesle kararlatrdklar sava
plann bozdu. Tahkim edilmi karargahn terk ederek, Arsanias Irmann kar yakasnda1795 sava dzeni ald. Amac, Lucullusun
rma gemesini engellemek ve kraliyet bakentini korumakt. Lucullus,
Arsanias kylarna geldiinde, nce ky boyunca ilerledi. Ardndan
rman almas kolay bir yerinde kamp kurdu1796. Kehanet iin tanrlar
onuruna kurbanlar sundu. Olumlu iaretler ald. Daha sonra da, ounluunu svarilerin tekil ettii, on iki cohorsluk (7.200 kii) nc birliiyle rman kuzey yakasna geerken ordusunun geri kalann nehrin
kenarlarnda konulandrarak Tigranesin kanatlardan Romallara saldrmasn nledi. Tigranes ise, Romallarn kolayca rma amalarna
izin vermedi. Iberial mzraklar ve Mardial oku svarilerinden
oluan seme birlikler Romallara saldrdlar. Ksa bir arpmadan sonra, Romal atl birlikler yerlerini, legionariuslara braktlar. Bunun zerine, Tigranesin birlikleri geri ekildiler. Roma svarileri de saa, sola
kaan dman askerlerini kovalamaya baladlar. Fakat Lucullus,
Tigranesin atl birliklerinin yerli yerinde durup, saldrmak iin iaret
beklediklerini grnce, dmann svari stnlnden dolay olas bir
tuzaktan korktu. Bu durumun sava hilesi olabileceini dnerek svari
birliklerinin dman takibini durdurdu. Bu srada Tigranes, svarilerinin
banda Romallara saldrd. Lucullus ise, bir yandan Tigranesin saldrsn karlarken, dier yandan da kraln ordusunda byk bir blm
oluturan Atropatenelilerin zerine yrd. Daha onlara yaklamadan,
Atropatene savalar panik iinde kamaya baladlar. Bunun zerine
Armenia birlikleri her bir kanattan birer birer geri ekildiler. Kovalamaca akama kadar srd. Ne var ki, Romallar Armenia birliklerini pek
uzaa kovalayamadlar. Kalabalk ve ok az kayp vermi olan Armenia
svarileri, Roma birliklerinin ana grubundan ayrlp, kaaklarn peine
taklan legionariuslar durduruyor ve pskrtyorlard. nk ar
silahl legionariuslar kaan dman kovalarken olanca hzlaryla kotuklar iin, saflar bozuluyor ve dank bir halde geri ekiliyorlard.
Bunu frsat bilen Armenia svarileri ani bir dnle kimi cepheden, kimi
de dmann ak yann hedef alarak onlar ok ve karg yamuruna
tutuyorlard. Bu taktik sayesinde Armeniallar Romallarn bir ksmn
yere sermeyi baardlar. Bu onlarn daha cretle saldrmalarna neden
1795
Tigranes, Alekirt Ovasnda, Karakilise ya da Karakse denilen yerde konulanmt (Guse 1926, 336; Magie 1950, 1217 dn. 48).
1796
Tutak ilesi yaknlarnda (Magie 1950, 1217 dn. 48).
413
oldu. Askerlerinin urad kayplar gren Lucullus ise, Roma saflarn

sklatrarak dman yle izleme emri verdi. Bylelikle Romallar yakaladklarnn bir ksmn ldrrken, bir ksmn da esir aldlar1797.
Bu zafer Romallara da pahalya mal olmu gibi gzkmektedir.
Uzun sredir srekli Mithradates ve Tigranesin vur-ka taktiiyle
Lucullusa kar savamas Roma ordugahnn yarallarla dolmasna
neden olmutu. Krallar svari stnlkleri sayesinde hem Lucullusun
nnden ilerleyerek onun tahl elde etmesini engelliyor hem de Romallarn erzak, yakacak ve hayvan yemi toplamaya kan birliklerine saldryorlard. Svariler yiyecek bulmalarna engel olduklarndan Romallarn erzaklar tkenmeye balamt. Her odun kesmeye kta araziyi
ellerinde bulunduran svarilerin saldrsna uruyor ve byk ksm
lyordu. Pontoslular bununla da kalmyor Romallara gece-gndz atl
ve zehirli ok kullanan hcum ktalaryla aynen Skythia hayalet svarileri1798 gibi aknlarda bulunuyor onlar ok yamuruna tutuyorlard1799.
Romallarn her ilerleyiinde svarilerin her biri bir yana dalarak,
dman cephesi boyunca at koturuyor ve saldrarak ok ve karglarn
frlatyorlard. Romallar atl birlikleriyle kar saldrya getiklerinde
ise, kolayca geri ekiliyorlard. nk kendi atlar sadece daha evik
deil; fakat ayn zamanda daha din ve kuvvetliydi. Halbuki Roma atlar
gerek uzun yol almadan gerekse yemsizlikten ve yeterli derecede beslenememekten dermansz dmt. Bu bakmdan Pontos svarisi gerilerken bazen birden geri dnp onlara tekrar saldryorlard. Pelerine
dm olan Romallar kendi saflarndan fazla uzaklarlarsa, bunlarn
geri ekilmeye balamasn bekliyor, ardndan tekrar hcum ederek
onlara kayplar verdiriyorlard. Bu suretle Romallar ister ilerlesinler,
1797
Plut. Luc. XXXI. 4-7; ayrca bk. Cic. Leg. Man. IX. 23. Plutarkhosun (Luc.
XXXI. 8) Liviustan yapt bir alntya gre ise, Romallarn arptklar Armenia
ordusu, her ne kadar daha nceki Tigranokerta nlerindeki muharebeden say
bakmndan az da olsa; bu savata Romallar daha ok sayda yksek rtbeli subay
tutsak alm ve bir o kadarn kltan geirmilerdir. Yukarda sz edilen sava
bize nakleden tek antik yazar olan Plutarkhosa (Luc. XXXI. 7) gre, Pontos Kral
Mithradates de bu arpmada yer alm ve kamtr. Livius (perioch. 98)de, Lucullusun Armenia Seferinden sz ederken, onun Mithradates ve Tigranesin stn
saydaki birleik kuvvetlerine kar birok kereler savatn ve krallar bozguna
urattn dile getirmektedir. Gene de Mithradatesin bu sava srasnda Tigranesin
ordusunda bulunup bulunmad kesin olarak belli deildir. Konuya ilikin deiik
grler iin ayrca bk. Magie 1950, 1218 dn. 48.
1798
Hdt. IV. 124.
1799
Cass. Dio XXXVI. 5. 1-2.
414
ister geri ekilsinler, Pontos svarileri tarafndan adam akll hrpalanyorlard. Hareketlerini arlatrmayan silahlarla donatlm; ak arazide
atlaryla kolayca dmandan kaan svariler Romallara saldrmak iin
uygun her noktaya kouyor; artk Roma saflarna korku sayorlard1800.
Bu arada mevsim ilerlemi ve sonbaharla birlikte Dou Anadolunun
dondurucu souklar balamt. Muzaffer Romallar yiyecek ktl,
souklar ve ani dman basknlar altnda gn getike daha da zor ilerlemeye balamlard1801. Ayrca bu seferde daha hibir kent alamamlar; ancak dmann istedii yer, zaman ve koullar altnda onlarla savamlard. Giritikleri bitmek tkenmek bilmeyen ksa metrajl arpmalar kendilerine daha fazla yaral ve lden baka bir ey getirmiyordu. Durmadan kap gizlenen bir hasmn peine derek kendilerini
yormaktan baka bir ey elde edemiyorlard. Dman bir lkenin ilerine kadar bou bouna szlm, birok kayp verdiren bitmez tkenmez
arpmalardan, alk ve susuzluktan; scak ve souktan bitkin dmlerdi. Savamalarnn ard arkas kesilmiyordu. Kazandklar son utkunun ardndan Lucullus, Ar Da silsileleri zerinden Armeniann ilerine doru ilerlemesini srdryordu. Bylelikle sorunlar da durmadan
oalyordu. Artaksataya kadar yol uzun ve etindi1802. Bakent, bataklklarn, kayalklar arasnda uzanan dar vadilerin, engebeli ve dalk
alanlarn, buz tutmu nehirlerin ve ucu buca olmayan yksek platolarn ardndayd. Bu durum askerlerin gzn korkutuyor, Roma ordusunda huzursuzluk yaratyordu. Askerler kar kapl platolar, buz tutmu
vadiler ve amurlu bataklklarda ilerlerken ya srekli slanyor ya da
karla kaplanyorlard. Geceleri ise, souk, rutubetli ve slak yerlerde
1800
Romallar bu eit sava tarzna alkn deillerdi. Zaten hafif silahlarla donatlm, sanki yerden bitip sonra, tekrar yerin dibine giren atl bir orduya kar ar
silahlar tayan Roma legionariuslarnn yapacak pek bir eyleri yoktu. Geri Romallarn da svari birlikleri vard; ama bunlarn byk ounluu genellikle mttefiklerden alnan yardmc atllardan olumutu; ayrca dman svari birliiyle karlaacak kadar yeterli sayda deildiler.
1801
Plut. Luc. XXXII. 1; App. Mithr. 87.
1802
Romallar tm askeri donanmlaryla almas gereken uzun yolu, doa ve
toporafya koullarn gz nnde tuttuklarnda yry dzenini bozmadan ilerlemelerinin ok zor olacann bilincindeydiler. Ar ve dank dzende ilerleyen
kuvvetlerine Pontos ve Armenia svarilerinin kolayca zarar verecei akt. Hzl ve
birbirlerine yakn bir dzende ilerlediklerinde ise, ksa srede bitkin decekler ve
dman saldrdnda kendilerini kolayca savunamayacaklard. Ayrca yanlarnda
yeterince erzak yoktu. Besin bulmakta sknt ekiyorlard. nk dman svarilerinin korkusundan ordugahlarndan fazla uzaklaamyor ve bu yzden az erzakla yetinmek zorunda kalyorlard.
415
geiriyorlard. Souktan atlar su iemiyor ve buz tutmu nehirler zerinden geerken buz krlyor ve hayvanlarn bacak sinirlerini kesiyordu.
Hayvanlar ayrca takatsizlikten ve zayflktan topallamaya balamlard.
Alk ve soukla, pislik ve sefaletle telef olup giden insanlarn glgeleri
haline gelen legionariuslar ise, kayalklar ve sarp yamalar arasnda
berelenmilerdi. Bundan baka tahamml edilmez souklar nedeniyle
askerlerin kol ve bacaklar souktan uyuup adaleleri sertletiinden ve
gerginletiinden mafsallarn glkle hareket ettirmeye balamlard.
Ayrca silahlar donmu ve ilemez hale gelmiti. Bu duruma daha fazla
dayanamayan askerler, balarndaki tribunuslar Lucullusa gndererek
seferden vazgeilmesini istediler. Lucullusun devam karar almas zerine, aynen isyankar bir orduda olduu gibi, geceleri askerlerin adrlarndan feryatlar ykselmeye balad. Lucullusun konumalar askerleri
ikna etmeye yetmedi. Ordusuna Romann en byk dmanlarndan
Hannibal tarafndan yaptrlan, Armeniallarn Kartaca kentini Artaksata ele geirdikten sonra, yamalama ve ykma sz vermesi bile
sonusuz kald. Ordu Armenia topraklarnda bir adm daha ilerlemek
istemiyor, askerler olabildiince abuk geri dnmek iin can atyorlard.
Baka aresi kalmayan ve ordusuna sz geiremeyen Lucullus, sonunda
geri dnmeye karar verdi1803.
Romallar geri dnmeye iten dier bir neden ise, onlar Armenia
topraklarna girdikleri andan itibaren bir an olsun rahat brakmayan
Mithradatesin adamlar tarafndan eitilen ve gerilla taktiiyle savaan
oku svariler olsa gerekti. Sz konusu birlikler Romallar Armenia
snrna kadar takip etmi ve onlara oklaryla uzaktan saldrmaya ve
1803
Plut. Luc. XXXII. 2-3; ayrca bk. XXIV. 2-3. Romallarn sefere son vermelerinin sebebi Appianosa (Mithr. 87) gre, k aylarnn balamas; Cassius Dioya
(XXXVI. 5. 2; 6. 1) gre, Mithradates ve Tigranesin srekli ataklarndan ypranan
Roma ordusunda yaral askerlerin oalmas ve yiyecek ktl; Liviusa (perioch. 98
dn. 4) gre, Fimbria tarafndan Kk Asyaya getirilen Valerii legiosunun grev
sresinin dolmas nedeniyle Lucullusu terk etmeleri; Ciceroya (Leg. Man. IX. 2324) gre ise, askerlerin Romadan ve arkadalarndan bu kadar uzaklarda kalmak
istememeleri ile bir an nce evlerine dnme istekleriydi (imdi askerler kaygyla ne
zaman dinleneceklerini, yaknlarn bir daha ne zaman greceklerini soruyorlard).
Plutarkhosun (Luc. XXXIII. 3-4)de, Sallustiustan yapt bir alntya gre ise, zaten askerler Lucullusa nce Kyzikos, daha sonra da Amisos kuatmas sebebiyle iki
k kamplarnda geirmeye zorlandklar iin kzgndlar. Dier klar ise, ya dmann topraklarnda ya da Romaya bal mttefik krallklarda ak havadaki kamplarnda geirmilerdi. Lucullus askerlerinin hibir kente girmelerine izin vermemiti.
Bu nedenle bir k daha dman topraklarndaki kamplarnda geirmek istemiyorlard. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Liv. perioch. 98; Cass. Dio XXXVI. 16. 1-3.
416
taciz etmeye devam etmi gibi gzkmektedir. Bylelikle Mithradates

ve Tigranesin Romallar karsnda uyguladklar sava stratejisi bir
ekilde ie yaram ve Lucullus bu seferden eli bo geri dnmek zorunda
kalmtr. Bu sava taktiiyle Mithradates, Lucullusu kendi silahyla
vurmu ve bir bakma ondan Kyzikos kuatmasnn intikamn almtr.
Bu durumu kendileri asndan en iyi ekilde deerlendiren Armenia
ve Pontos krallar kaybettikleri topraklar ve blgeleri teker teker ele
geirmeye koyuldular. Tigranes, Lucullusun boaltt topraklarda hakimiyetini salamlatrdktan sonra, tekrar eski kralln ele geirmeye
balad. Bu arada, . 68 sonbahar-. 68/67 knda Mithradates 4.000
kiilik kuvvetine Tigranesin yaklak bir o kadar daha katmasyla kendi
krallna doru yola kt1804.
. 68/67 knda Lucullus, Tigrisin gneyinden ilerleyerek Tauroslar at. Mygdonia lkesine geldi. Tigranesin kardei Gouras ve
Mithradatesin generallerinden Kallimakhos tarafndan korunan, yre
halknn Nisibis (Nizip), Hellenlerin Mygdoniadaki Antiokheia1805
adn verdikleri kenti kuatt. Euphrates ve Tigris rmaklarnn arasnda,
Mesopotamiada bereketli bir ova kenarnda kurulmu olan bu kent,
byk olduu lde youn bir yerleime sahipti. Tigranes Nisibisi
Parthlardan alm ve kentin tahkimli konumu dolaysyla hazinelerinin
ve deerli eyalarnn bir ksmn buraya yerletirmiti. Kente ve blgeye vali olarak da kardeini atamt. Kent kerpiten yaplma ift sra
kaln duvarl i ve d olmak zere iki sur ve d surlarn nnde yer
alan derin bir hendekle korunuyordu. Bu bakmdan Lucullusun btn
abalar karlksz kald. Kentin d sur duvarlarnn nndeki derin
hendek yznden Romallar, ne kuatma aletlerini kente yaklatrabiliyor, ne de duvarlara doru tnel kazabiliyorlard1806. Kent, tecrbeli
olduu kadar mkemmel derecede mekanik bilgisine sahip Pontos gene-
1804
App. Mithr. 88; Cass. Dio XXXVI. 8. 1-2; ayrca bk. Cic. Mur. XV. 33; Leg.
Man. VIII. 21; IX. 23-24.
1805
Strab. XVI. 1. 23 c. 747; Plut. Luc. XXXII. 3; ayrca bk. Oros. hist. VI. 3. 7;
Amm. Marc. XXV. 9. 8 dn. 1.
1806
Plut. Luc. XXXII. 3-4; Cass. Dio XXXVI. 6. 1-3; Eutr. VI. 9. 1; Fest. Brev. XV
str. 15-17. Orosiusa (hist. VI. 3. 7) gre, Lucullus, . 69 ylnda Tigranokerta
nlerindeki zaferinden sonra, . 69-68 knda Armeniadan Mesopotamiaya
doru ilerlemi ve blgenin nl kenti Nisibisi hcum ederek ele geirmi ve yamalamtr. Cassius Dioya (XXXVI. 3) gre ise, Lucullus kenti kuatmaya, . 68
yaznda balam ve abluka, . 68/67 knda kent zapt edilene kadar srmtr.
417
rali Kallimakhos1807 komutas altnda Romallarn her eit saldrsna

kar direniyordu. yle ki, tahkimli kentin Lucullus tarafndan alnamayacan dnen Tigranes, kardeine yardm gndermeye dahi gerek
duymamt1808. Zaten o sralar, Romallarn boalttklar blgeleri tekrar
krallna katmakla meguld.
Nisibisi zapt etmek iin her yolu denemi olan Lucullus, . 68/67
kn iyice bastrmas nedeniyle, kent zerindeki ablukay gevetti.
Gouras ve Kallimakhos gibi herkes, artk Lucullusun kuatmay kaldrarak geri ekilmesini bekliyordu. Kent garnizonlar nbeti saylarn
azaltm ve dikkatsiz davranmaya balamlard. Lucullus ise, aysz bir
akam bekledi. Gecenin ilerleyen saatlerinde iddetli bir frtnann
kopmas da Romallar asndan faydal oldu. Zira silahlarn grltleriyle komutanlarn barmalar gk grlemeleri ve bardaktan boanrcasna yaan saanak yamurun sesi arasnda kayboldu. Buna iddetli bir
rzgar ve karanlk da eklenince nbetiler kente baskn yapan Romallar, ne grebildi, ne de duyabildiler. Bu yzden Romallar nbetilerin
gzne arpmadan kenti evreleyen hendei aarak surlara ulatlar.
Merdivenler vastasyla birok noktadan ayn anda surlara trmanarak
muhafzlar ldrdler. Sonunda kule nbetileri durumu fark edip
alarm verdiinde kenti savunan garnizon askerleri duvarlardaki grev
yerlerine kotular. Ama karanlk ve kt hava yznden hibiri tehlikenin nerede olduunu seemedi. Ayn zamanda Roma ordusunun geri
kalan ksm hendek zerinden kente girii salayan Nisibislilerin yktklar kprlerin zerlerini doldurarak kuatma aletlerini duvarlara yaklatrarak dmann dikkatini dattlar. iddetli yamur ve frtna yznden Armeniallarn, ne oklar, ne de ziftten yaplma ate toplar
Romallar etkiledi. Bylelikle Romallar ksa sre iinde kenti evreleyen d sur duvarlarn ele geirdiler. Kentin i duvarlar ise, d duvarlara nazaran olduka zayft. nk d sur duvarlarnn geilemeyeceine inanyorlard. Bu bakmdan i kentin zapt edilmesi uzun srmedi.
Fakat ilerinde Gouras ve Kallimakhosun da bulunduu bir ksm asker,
bu srada kentin kalesine snabildi. Bununla birlikte, ksa sre sonra
durumlarnn umutsuz olduunu anlayp Lucullusa teslim oldular1809.
1807
Mithradatesin, Amisosu Romallara kar savunmas iin kentte brakt garnizon komutan Kallimakhos, . 72/71 kndan-. 71-70 kna kadar Amisosu
Romallara kar savunmu, Lucullusa zor anlar yaatmt (Plut. Luc. XXXII. 4-5).
1808
Cass. Dio XXXVI. 6. 3; 8. 1; ayrca bk. Plut. Luc. XXXII. 4-5.
1809
Cass. Dio XXXVI. 7. 1-4; 8. 1; Plut. Luc. XXXII. 5; XXXVI. 7; Luc-Kim. III. 1;
ayrca bk. Eutr. VI. 9. 1-2; Fest. Brev. XIV str. 4; XV str. 14-15; Amm. Marc. XXV.
418
Tigranesin hazinelerinin byk bir ksmna burada el koyan Lucullus,

. 68/67 kn Nisibiste geirmeye karar verdi1810.
Tigranes ise, . 68/67 knn ilk aylarnda Armenia zerindeki hakimiyetini salamlatrdktan sonra, byk bir ihtimalle Gordyenenin
savunulmas iin orada braklm olan Lucius Fanniusun zerine yrmtr. Fannius komutasndaki Romallar yenmi ve onlar
Gordyenede kuatmtr. Fakat bu srada Nisibiste bulunan Lucullus
durumdan haberdar olmu ve bir grup askerle Fanniusun yardmna
komutur1811. Bunun zerine Tigranes kuatmay kaldrarak geri ekildi. Bylelikle Fannius kumandas altndaki Romallar Tigranesin
elinden kurtuldular. Lucullus ise, ordusunun bir blmyle, kn geri
kalan ksmn Gordyenede geirdi1812. Ancak Lucullus, . 68 ylnn
son-. 67 ylnn ilk aylarnda Tigranesin gney blgelerini ele geirmesini nlemek zere1813 Gordyenede bulunduu srada Adiabene Blgesine de ufak bir sefer dzenlemi olsa gerektir1814.
5. Kraln Dn
Bu srada Mithradates, ounluu svari birliklerinden oluan 8.000 kiilik ordusuyla Armenia Minoru ve komu yreleri istila etti. Burada
rastlad birok Romaly ldrd. Bunlarla ans eseri lkeden ayrlrken karlamt. Dierlerini ise, savaarak bozguna uratt. Bylelikle
9. 8; Hieron. chron. 176. 4; Oros. hist. VI. 3. 7; Zos. III. 32. Plutarkhosa (Luc.
XXXII. 5) gre, Lucullus, Tigranesin kardei Gourasa kibarca davranmasna ramen gerek Amisos gerekse Nisibis kuatmas srasnda kendisini zor durumlarda
brakan Kallimakhosu zincire vurdurtmutur. Kallimakhosun kendisinin serbest
braklmas halinde, Lucullusa gizli hazine depolarnn yerlerini gstermeyi vaat
etmesi dahi, Romal generali yumuatmaya yetmemitir. Plutarkhosa (ibid.) gre
Kallimakhos, byk bir ihtimalle Amisosu terk ederken kenti atee verdii iin
Lucullus tarafndan cezalandrlmtr.
1810
Cass. Dio XXXVI. 7. 4; 14. 3; 17. 2.
1811
1812
Belki de bu yzden Plutarkhos (Luc. XXXIV. 5)de, Lucullusun, . 68/67
kn Gordyenede geirdiini sylemektedir.
1813
Lucullusun seferinin sebebi, Tigranesi destekleyen bu vasal krall cezalandrmak olabilir.
1814
Eutropius (VI. 9) tarafndan nakledilen bu seferin ne ekilde sonuland belli
deildir. Lucullus, Gordyene zerinden ilerleyerek, Masios Tepelerini amtr. Byk bir blm, Eski Assurun Zagros Dalar ile Tigris Irma arasndaki bereketli
ovalar zerinde yer alan Adiabene zerine yrmtr (ayrca bk. Plut. Luc-Kim. III.
2). Daha detayl bilgi iin bk. Sherwin-White 1984, 182-183.
419
eski krallndaki birok yreyi geri ald. Akrabalar ve halk onun tam
bir hkmdar olduunu biliyor, yabanc olduklar ve yneticileri tarafndan kt davranldklar iin Romallardan nefret ediyorlard. Bu bakmdan kraln dn Pontosta sevinle karland. Mithradatesin daveti zerine onun yannda yer aldlar ve Romallara kar kitle halinde
ayaklandlar. Ellerine geirdikleri btn Romallar kltan geirdiler.
Bylece Pontosta dank halde bulunan Romallarn bir blm, daha
kendilerini toplayamadan imha edildiler1815. Mstahkem kaleler kaplarn srgnden dnen ihtiyar krallarna atlar.
Srgn kral Mithradatesin, kralln terk etmesinden yaklak
sene sonra, . 68/67 knn ilk aylarnda Pontosa girmesi zerine1816,
Marcus Fabius Hadrianus1817 emrindeki birliklerle kral durdurmaya
alt. Ancak, 500 adamn kaybederek kazk ve hendekle evrili tahkimli Roma kampna ekilmek zorunda kald1818. Mithradates ise, Romallarn peini brakmad. Fabiusa saldrd. Buna karn, nceleri
Mithradatesin emrinde paral askerlik yapan, sonradan Fabiusla birlik
olan Thrakiallar ve o anda Roma kampnda bulunan esirler, Romallara
byk yardmlarda bulundular. Mithradates, geri ekilmek zorunda kald. Ancak Fabiusun kraln ordusu hakknda keifte bulunmak zere
gnderdii Thrakiallar, Mithradatesle anlatlar. Bu yzden Roma ordugahna dndklerinde Fabiusa kayda deer rapor getirmediler. Bylelikle Fabius dikkatsiz davrannca Mithradates tarafndan pusuya drld. Thrakiallar taraf deitirerek Romallara hcum ettiler. Ayn anda kraln zgrlk vaat ettii esirler de Fabiusa kar harekete getiler.
1815
Cass. Dio XXXVI. 9. 1-2; Cic. Leg. Man. IX. 24-25.

Plut. Luc. XXXIV. 5; App. Mithr. 88; Cic. Leg. Man. IX. 24-25; Cass. Dio
XXXVI. 8. 2; 9. 1; ayrca bk. Sall. Hist. V. 1. 3; Cic. Mur. XV. 33; Eutr. VI. 9. 2.
1817
Marcus Fabius Hadrianus, Lucullus ile Mithradatesin Kabeira nlerinde yaptklar savata, Kappadokiadan Roma ordusuna erzak tad srada kendisine saldran
Pontos birliklerini hezimete uratan komutand. Bylelikle hem Romallar alktan
kurtarm hem de kraln ordusunda panik kmasna neden olarak, savan kazanlmasnda byk rol oynamt. Bu bakmdan Lucullus, Armenia Seferine kmadan
nce Sornatius ile Hadrianusu Pontosun savunulmas iin geride brakmt (Plut.
Luc. XXIV. 1; XXXV. 1; ayrca bk. App. Mithr. 88; Cass. Dio XXXVI. 9. 2; 10. 1).
Mithradatesin Pontosa geri dnd srada, Roma birliklerinin komutas tamamyla M. Fabius Hadrianusun kumandas altna girmi gibi gzkmektedir. nk
bu tarihten sonra Plut. Luc. XXXV. 1 haricinde, Sornatusun ismi anlmamaktadr.
1818
Cass. Dio XXXVI. 9. 1-3; Appianosa (Mithr. 88) gre, bu arada Mithradates,
Lucullus tarafndan takip ediliyordu. Fakat aslnda Lucullus, o sralar Mesopotamiadayd ve Nisibisi kuatmakla meguld.
1816
420
Romallar tamamen yok edileceklerdi. Ama yaklak 65 yanda1819

olmasna ramen n saflarda savaan ve yiite dven Mithradates bir
tala dizinden vuruldu. Ardndan gznn hemen altna bir ok sapland.
O an kraln leceinden korkan Pontos askerleri, Romallar takip etmekten vazgeerek yal kral kamplarna tadlar. Bozguna urayan ve
ar kayplar veren Romallar, bu frsattan yararlanp, drt bir yana kaarak hayatlarn kurtardlar. Pontoslular tarafndan sratli bir ekilde
takip edilmediklerinden, Fabius komutasndaki Roma birliklerinin dkntleri Kabeira surlarnn arkasna snabildiler1820.
Mithradates, Skythiann Agaroi1821 kabilesinin ylan zehrinden ila
yapan doktorlar tarafndan ksa srede iyiletirildi1822. htiyar kral tekrar
ordusunun bana geti. Hzl bir ilerleyiten sonra, Kabeira nlerine
geldi. Bir zamanlar kendisinin olan kenti kuatt. Bu srada Romallarn
donanma amirali Triarius, Lucullusa gtrmek zere toplad takviye
kuvvetleriyle Pontosta bulunuyordu. Fabiusun bozgun haberini aldnda Pontostaki btn Roma garnizonlarna derhal bulunduklar mevkileri brakarak yannda toplanmalar iin emir verdi. Ksa sre iinde
kuvvetli bir ordu meydana getirerek Fabiusun abluka altnda bulunduu
Kabeiraya doru yrye geti. Triariusun yaklat haberini alan
Mithradates ise, kent zerindeki kuatmay kaldrd. Eski tapnak kenti
Iris Irma kenarndaki Pontos Komanasna kadar geri ekildi1823.
Triarius, Kabeiraya geldiinde M. Fabius Hadrianusu komutanlktan azletti. Btn askerleri kendi komutas altnda bir araya getirdi.
Mithradatesin geri ekilmesinden cesaret alarak, onu Komanaya kadar
takip etti. . 68/67 knda yorgun Romallar, Iris kenarlarna geldiler.
Bunun zerine kral ordusunun ana blmyle rmak zerindeki iki kprnn birinden geti. Onlarn dinlenmelerine frsat vermeden zerlerine
atld. Byle bir saldr beklemeyen Romallar, bir anda neye uradklarn ardlar. Roma saflar yarld. Fakat rzgarn giderek iddetini
arttrmas ve aniden kopan frtna her iki ordunun dzenini bozdu. Bu
1819
Cassius Dio (XXXVI. 9. 5)de, Fabiusla savaan kraln 70 yandan fazla olduunu bildirmesine karn; . ca. 134/133 ylnda doan kral o srada, ancak 65 yalarnda olmalyd.
1820
Cass. Dio XXXVI. 9. 3-5; 10. 1; App. Mithr. 88; 112; ayrca bk. Plut. Luc.
XXXV. 1.
1821
Appianosun (Mithr. 88) tersine, Strabon (XI. 2. 11 c. 495) Agri/Agaroslar
Maiotis kabilelerinden biri olarak sayar.
1822
Appianosa (Mithr. 88) gre, yukarda sz edilen Skythia kabilesini bu yeteneklerinden dolay Mithradates her zaman yannda bulundurmaya zen gstermitir.
1823
421
arada, Iris zerindeki ikinci kprden geip, Romallara sol kanattan

saldrmas planlanan Pontos svari birlikleri rma aarlarken kprnn
onlarn arlna ve frtnann iddetine dayanamayp kmesi yznden krallarnn yardmna gidemediler. Kimin kazanp kimin kaybettii
belli olmayan bu arpma, Mithradatesin Iris arkasna geri ekilmesiyle sonuland. Kn iyice iddetini arttrmas zerine her iki ordu da
kendi mstahkem kalelerinde kladlar1824. Triarius, Iris Irmann kuzeye doru kvrld tahkimli Gaziura (Turhal) Kalesinde1825, Mithradates ise, Komanada (Gmenek), bir yandan k aylarnn gemesini
beklerken dier yandan kendilerini bir sonraki karlamaya hazrladlar.
Kk Asyada bu olaylar cereyan ederken Romada ise, Lucullus
aleyhine kararlar alnmaya balanmt. Lucullus zaten Kk Asyada
yapt reformlardan sonra, Romada birok dman edinmiti. zellikle
bu uygulamalar sonunda zarara urayan bankerler, tefeciler ve vergi
mltezim irketleri kendisine dman kesilmiti. Bu insanlar Romada
birok nemli kiiyi, baz tribunuslar hatta kendilerine nemli miktarda borlar olan birok politikacy parayla satn alarak Lucullusa
kar kkrttlar. imdi Romada Lucullusun kazand zaferleri kk
drmeye ve onu komutanlktan almaya alyorlard. Senatusta ise,
Lucullusun elinde tuttuu gce ve mevkilere sahip olmak isteyen birok ye ve general bulunmaktayd. nk Lucullus uzun sredir Asia,
Cilicia ve Bithynia gibi zengin eyaletlerinin valisiydi. Bu eyaletlerin her
biri phesiz Roma Senatusundaki birok kiinin itahn kabartyordu.
Ayrca yapt seferler sonucu hakimiyet alann zaman zaman Galatia,
Paphlagonia, Pontus, Armenia ve hatta Kolkhisteki Phasis (Rioni) Irmana kadar uzatt oluyordu1826. Bu durum doal olarak Romadaki
zengin ve iktidar peinde koan evrelerin olduu kadar, siyasi dmanlarnn kskanlna neden oluyordu. Bylelikle Romada birok evre
deiik nedenlerden dolay Lucullusa dman kesildi.
Zaten, . 68 yl banda, Lucullusun hakimiyeti altndaki Asia
Eyaleti kendisinden alnarak Senatus tarafndan valilerin ynetimine
devredilmiti1827. Gene ayn yln son aylarnda, Cilicia Eyaleti valiliinden de azledilmi ve eyalet, . 68 yl consullerinden bacana1828
1824
Cass. Dio XXXVI. 10. 3; App. Mithr. 88; ayrca bk. Plut. Luc. XXXV. 1. Daha
detayl bilgi iin bk. Magie 1950, 347; Gnaltay 19872, 507.
1825
1826
Plut. Luc. XXXIV. 4.
1827
1828
Plut. Cic. XXIX. 3-4.
422
Quintus Marcius Rexe verilmiti1829. Bylelikle Lucullusun elinde

sadece Bithynia ve Pontus1830 valilikleri kalmt. Sonunda, . 67 ylnn ilk haftalarnda, Romada sevilen ve sz geen bir tribunus plebis
olan Lucius Quintus Gabinius, Lucullusa kar Senatusa yeni bir ynerge sundu. Gabinius, Lucullusun g ve para tutkusu yznden sava gereinden fazla uzattn iddia ediyordu. Senatusun onu, Kk
Asyaya dzeni salamas ve Romann dmanlar olan krallklara boyun edirmesi iin gnderdiini, onun ise, bu krallklar soyduunu dile
getiriyordu. Hatta Tigranokerta nlerindeki zaferinden sonra bile, Tigranesi izlememi ve onun kamasna izin vermiti. Ardndan kraln saraylarn yamalam ve zenginliine zenginlikler katmt1831. Lucullusun
btn dmanlarn bayram ettiren ve aristokrat generalden intikamlarn
aldklar bu nerge, Senatusta lex Gabinia olarak kabul edildi. Bylelikle Lucullusun uzun sren komutanlna son verilmesi ve Romann
Anadoludaki eyaletlerinin kendisinden alnmas karara baland. Kumandas altndaki birok askerin grev srelerini tamamladklar iin,
malulen emeklilie ayrlmalar oy birliiyle onayland1832. Paral askerlerin ise, bir ksmnn stipendiumlarn (cretlerini) verdikten sonra
1829
Cass. Dio XXXVI. 2. 2-3; XXXVI. 15. 1; ayrca bk. Suet. Iul. VIII. 1. Marcius,
. 67 ylnda havalar denize almaya msait olur olmaz komutas altna verilen
Roma legiosuyla birlikte Kilikiaya doru yelken amtr (Sall. Hist. V. 14).
1830
Pontos Blgesi, her ne kadar Mithradatesin Armeniadaki srgnl sresince,
yaklak olarak yl boyunca Roma hakimiyeti altnda kalm olsa da blge resmi
anlamda bir Roma eyaleti olmamtr. Kral yaad mddete Pontos Blgesi Romann igali altndaki topraklardan baka bir ey deildi. Mithradatesin, . 68/67
knda krallna dnmesiyle birlikte halk Romallara kar ayaklanm ve kral Pontosun byk bir blmn kontrol altna almt. Bu bakmdan, bu srada Lucullusun Pontos valiliinin sadece ad mevcuttur.
1831
Plut. Luc. XXXIII. 4; XXXIV. 3-4; Cass. Dio XXXVI. 2. 1-2; 16. 1. Konuya
ilikin olarak ayrca bk. Plut. Luc. XXIV. 3-4; Cic. Leg. Man. IX. 23; Brut. LXII.
222; Cluent. XLIX. 137; Sall. Hist. IV. 70-71; 73; Vell. II. 33. 1; App. Mithr. 90;
Eutr. VI. 9. 3.
Ciceroya (Sest. XLIII. 93) gre Gabinius, konumas srasnda Lucullusun bu
seferler sonunda ne kadar zengin olduunu gzler nne sermeye ve Senatusta
onun aleyhine genel bir hava yaratmaya almtr. Bu bakmdan, Lucullusun
hibir masraftan kanmadan ina ettirdii grkemli villasnn resmini Senatus yelerine gstermitir (ayrca bk. Magie 1950, 345 dn. 51; 348 dn. 56). Romal generallerin askeri seferler sonucunda kazanlan yama mallar ve hazineler zerindeki
yetkilerine ilikin olarak ise bk. Shatzman 1972, 177 vdd.
1832
Plut. Luc. XXXIII. 5; Cic. Leg. Man. IX. 26. Konuya ilikin olarak ayrca bk.
Plut. Luc. XXXV. 3; App. Mithr. 90; Cass. Dio XXXVI. 14. 3-4; 17. 1.
423
datlmas, bir ksmnn da Manius Acilius Glabrio emrine verilmesi

kararlatrld. Sz konusu yasa uyarnca, Lucullus ayrca elinde kalan
son eyaletler olan Bithynia ile Pontus valilikleri ve Mithradates ile
Tigranese kar yrtt savan kumandanlndan azledildi. Bithynia
ve Pontus eyaletleri ve nc Mithradates-Roma Savann komutas,
Gaius Calpurnius Piso ile . 67 yl consulln paylaan Manius
Acilius Glabrio ynetimine verildi1833.
Bu srada, . 67 ylnn ilk aylarnda, Lucullusun Nisibiste brakt askerler arasnda terhislerini istediklerinden dolay bir karklk
kt. Kargaa ksa sre iinde btn orduya yayld ve genel bir isyana
dnt. Askerleri tahrik edenlerin banda, zaman geldii halde terfi
edemeyen ve hakk olan onurlarn kendisine verilmediini dnen
Lucullusun karsnn kardei Publius Clodius Pulcher1834 vard. Clodius,
Flaccus tarafndan, . 87 ylnda Sulla ve Mithradatese kar Romadan yola karlan; fakat sonradan Fimbriann komutasna geen
legionariuslarla1835 yakn ilikiye geerek onlar Lucullusa kar kkrtt1836. Fakat Lucullusun Nisibiste olanlardan haberdar olmas zeri1833
Plut. Luc. XXXIII. 5; Cic. Leg. Man. IX. 26; Cass. Dio XXXVI. 14. 4; ayrca
bk. Sall. Hist. V. 11; Plut. Pomp. XXX. 1; Williams 1984, 223 vdd.
1834
Plut. Cic. XXIX. 3-4; Luc. XXXVIII. 1; Cass. Dio XXXVI. 14. 4; Cic. har. resp.
XX. 42. Daha detayl bilgi iin bk. Tatum 1991, 570 vdd.
1835
Romallarn Valerii bazen de Fimbrianii olarak adlandrdklar sz konusu
yirminci legio (Cass. Dio XXXVI. 14. 3; ayrca bk. Liv. VI. 9), . 85 ylnda
Fimbriann balatt bir isyan sonucunda komutanlar . 86 yl consullerinden L.
Valerius Flaccusu ldrmlerdi (Plut. Luc. XXXIV. 2). Yukarda sz edilen legio
adndan da anlalaca zere ismini komutanlarndan almtr.
1836
Cic. har. resp. XX. 42; Plut. Luc. XXXIV. 1-6; Cass. Dio. XXXVI. 14. 3-4; 17.
2; XXXVII. 46. 2.
Her eit kavme ve Romann dman olan krallklara kar bin bir zorlukla
saysz savaa girerek onlar yenen askerlerin ellerine hibir ey gememiti. Oysa
Lucullusun altnlarn ve deerli eyalarn tayan katr ve develerden oluan konvoy her geen gn daha da byyordu. Pompeiusun askerleri ise, oktan birer vatanda olmular, eleri ve ocuklaryla birlikte bereketli topraklar ve zengin kentlerde yaamlarn sryorlard. Halbuki Pompeius sadece Sertorius kendi adamlar
tarafndan ldrldkten sonra, spanyadaki bir grup asi ile Romadaki kaak klelerin isyann bastrmt. Kendileri gibi, Mithradates ve Tigranesi Asyann byk
krallarn yenerek, onlarn saraylarn, hazinelerini ve kentlerini yamalamamlard. in garip taraf, bu seferler sonucunda her eyin Lucullusun cebine girmesi
ve kendilerine bir ey kalmamasyd. Ayrca Lucullus komutasndaki askerleri iin
sava bitmiyordu. Clodiusun bu szlerini dinleyen askerler ona asker dostu lakabn takmlard (Plut. Luc. XXXIV. 1-4). Daha detayl bilgi iin bk. Mulroy 1988,
157 vdd.
424
ne Clodius, . 67 baharnda emrindeki Roma legiosuyla Ciliciaya

gelmi olan dier enitesi Quintus Marcius Rexin yanna snd1837.
Fakat ordu Lucullusa kar ayaklanmt. Artk, ne Tigranes, ne de
Mithradatese kar savamak istiyorlar ve kamplarnda Lucullusun
yerine yeni bir komutann atanmasn bekliyorlard1838. Tam bu srada
Triariusun habercileri Roma kampna vardlar. Fabiusun yenilgisini ve
Pontosta olup bitenleri Lucullusa rapor ettiler. Ondan yardm talebinde
bulundular1839. Bunun zerine Lucullus, ordusunu Pontostaki arkadalarn kurtarmaya ikna etti1840. Bylelikle, . 67 baharnda Lucullus Nisibis-Gordyeneden hzla Pontosa doru yrye geti.
Bu srada, Mithradates Pontostaki zgr vatandalar ve kleleri
kendisiyle birlemeye ve kralla birlikte zgrlk savana katlmaya
davet etmiti. Bu arlar yerlerine ulatktan sonra, iftiler ve kyller
tarlalarn, obanlar srlerini, kleler efendilerini terk ederek kitleler
halinde ona katldlar. Ordusu gnden gne byyen Mithradates, krallnn drt bir yanndan kendisine katlan yeni askerleriyle Iris Irman
aarak Triarius komutasndaki Roma kuvvetlerine doru ilerledi. Triarius konuland, etrafnda doal korumalarn olduu Gaziura kentinin
kalesi karsndaki ovada kamp kurdu. evresindeki ykseltilerin arasnda arkasn tepelere yaslam olan tahkimli kent etrafnda vadilere
ayrlm tepecikler yer almaktayd. Kentin kalesi ise, etrafndaki ykseltilerin en stnde ova tabanndan yaklak 180m ykselen bir kaya ktlesi zerine kurulmu ve kuvvetli surlarla tahkim edilmiti. Bu bakmdan Mithradates Romallar, ne kuatma altna ald, ne de direkt
olarak onlara saldrd. Kraln amac Triariusu savaa zorlamakt. almalarn srdrrken de, ordusunu Romallarn grnt alanna girebilecek ekilde ovaya yayd. Lucullus gelmeden Triariusla karlamak,
onu yenmek ve kralln geri kalan ksmn tekrar ele geirmek istiyordu. Ama Triarius hareket etmeyince, kuvvetlerinden bir ksmn
Clodius hi phesiz, komutan Lucullusun arkasndan bu kadar cesur ekilde

konuarak, askerleri ona kar ayaklandrd srada Romadaki son gelimelerden
haberdard. Bu durumda, Lucullus resmi olarak, artk sadece bir Roma vatandayd
(Cass. Dio XXXVI. 14. 4; 15. 1). Ayrca bk. Balsdon 1966, 68; Twyman 1972, 872.
1837
Cass. Dio XXXVI. 17. 2; ayrca bk. Sall. Hist. V. 14; Cic. har. resp. XX. 42.
1838
Plut. Luc. XXXIV. 5.
1839
Plut. Luc. XXXV. 1; ayrca bk. App. Mithr. 88-89.
1840
Plut. Luc. XXXV. 1; App. Mithr. 89.
425
Dadasa1841 Kalesine gnderdi. Burada Romallarn erzaklar vard.

Dmann bunlar korumak iin geleceini ve karklk yaanacan
dnyordu. Kraln kalabalk ordusundan korkan ve Lucullusun kendilerini kurtarmak zere yolda olduunu haber alan Triarius, bir sre
iin sessiz kald. Ancak Dadasann kuatldn ve askerlerinin heyecanlanarak bir lider tarafndan ynetilmedikten sonra, kendi bildiklerini
yapacaklar haberi gelince harekete geti1842. Fakat yolda kraln saldrsna urad. arpma Zelaya (Zile, Tokat) yaklak 5km mesafede yer
alan Skotion Da/Tepesi1843 ve onun nlerindeki ovada gerekleti1844.
ki ordu kalkan kalkana mifer mifere uzun sre arpt. Her iki taraf
da uzun sre, bir kar gerilemeden dayand. Sava hangi tarafn kazanaca belli olmad.
Ama Pontoslular svari bakmndan avantajlydlar. Bunun zerine
Mithradates bizzat derin kollar halinde ilerleyen yedek birliklerin bana
geerek hzla dmann merkezine saldrd1845. Kraln komutasndaki
kuvvetlerin kalkanlaryla bronzdan bir duvar oluturmalar dmek zere olan n cepheyi takviye etti. Krallaryla birlikte arpan askerler
birlikte hareket eden sava gemileri gibi dalgalar halinde ilerlemeye,
silahlarn souk kanllkla ve ldrc bir ustalkla kullanmaya baladlar. Bu srada Pontoslular evleri, tarlalar, tapnaklar, ksacas kendi
lkeleri uruna avatklar iin kahramanca arpyorlard. Pontos
saflar sk dizili bir kol halinde lm duvar gibi ilerleyip nlerine kan
dman ezerek getiler. iddetli arpmalar sonunda Pontos ordusunun
merkezinde yer alan Mithradatesin komutasndaki birlikler Roma saflarn yararak dman bozguna urattlar. Bylelikle bir yandan pelerine
1841
Tokatn 5km gneyinde Maden Kale olarak adlandrlan yer olduu dnlmektedir. Ayrca bk. Cumont et Cumont 1906, 244 vdd.; Magie 1950, 1070 dn. 10;
Olshausen und Biller 1984, 63 vdd.; 122 vd.
1842
Cass. Dio. XXXVI. 12. 1-3. Plutarkhos (Luc. XXXVI. 1) ve Appianosa (Mithr.
89) gre, Lucullusun yaklamakta olduu haberi Triariusa ulanca, zaferi sadece
kendisine mal etmek iin afakla birlikte Pontoslulara saldrd. Ancak Lucullustan
yardm istedikten, konuland tahkimli kalede onun gelmesini uzun sre bekledikten sonra, Lucullusun takviye gleriyle kendisine birka gnlk mesafede olduunu rendii bir srada, Triariusun birdenbire hrsa kaplp Mithradatese saldrmas bizce biraz gariptir. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Magie 1950, 347 dn. 54.
1843
Sz konusu dan lokalizasyonu henz yaplamamtr.
1844
Caes. Bell. Alex. 72; Plin. nat. VI. 3. 10.
1845
Savan balangcnda tecrbeli askerlerden oluan ve kraln bizzat komuta ettii
bu yedek g sava izlemek ve Pontos saflarnn en ok saldrya urayacak noktasna yardma komak zere geride kalmt.
17) Kraln Dn
428
dp saflarn zorlayan Mithradatesin kumandas altndaki birliklerin,

te yandan da Pontos svarileri arasnda kalan Triariusun ordusundan
sa kalanlar drt bir yana daldlar. Roma ordusunun byk bir blm
artk yalnz kendini dnmekte, cann kurtarma aresi aramaktayd.
Her bir Romal panik iinde kurtulacan mit ettii yne doru komaktayd. Bu hzl ka srasnda Romallarn byk blm svariler
tarafndan evrilerek imha edildi. Legionariuslar blgeyi iyi tanmadklar iin yollarn aryor ve nereye kaacaklarn bilemiyorlard. Pusuya drlp ldrlyorlard. lerinden bazlar kamak iin her areye bavururken, ova boyunca pek uzakta olmayan Irise doru ekildiler. Ancak sonunda rmak kenarndaki bir batakla saplandlar. Bu
srada kendilerini amanszca takip eden Pontoslular o denli hasar verdiler ve o kadar korku/telaa neden oldular ki; Romallarn hibirinde ne
muharebeye devam edecek cesaret ne de kamak iin mit braktlar.
Sonunda, sktrldklar bataklk alanda Pontos birlikleri tarafndan her
yandan kuatlarak ok yamuruna tutuldular1846. Pontos svarilerini
atlatanlar ise, deiik bir istikamete katklarndan bu katliamdan kurtuldular. Fakat onlar da Mithradatesin bizzat banda bulunduu Pontos
atl birlikleri tarafndan takip edilmeye balandlar1847. Bu srada Pontos
svarilerinden biri sanlan Romal centurio (yzba) kraln takip birliinde bir sre onun yannda drt nala at srd. Frsat bulunca da klcn
dolu dizgin at sren kraln bacana saplad. Zira kraln vcudunun st
ksmn tamamen zrhla kaplyd. Bundan dolay centurio, onu arkadan
baklayamad. Bunun zerine kraln yannda bulunanlar derhal
centurioyu paralara ayrdlar1848.
Kraln yaras ard. Ar kan kaybndan atnda duramad. Yere derek bayld. Yanndakiler sava kral ordugaha geri tadlar. Komutanlar zaferin Pontoslularda olduunu ilan ederek askerleri geri ardlar. aran askerler takibi brakarak geri dndler. Btn ordu kraln
adrnn etrafnda topland. Kraln ldn zanneden askerler fke
1846
Pontoslular artk kesinleen bir baar karsnda kendilerini kolladlar ve umutsuzlua kaplm insanlara kar kendilerini tehlikeye atmadan, bataklkta sktrlan
Romallarla dzenli savaa girimeyip onlar uzaktan oklamakla yetindiler. Daha
sonra da dzenli olarak ilerleyip geriye kalanlar ve yarallar kltan geirdiler.
1847
App. Mithr. 89; 120; Cass. Dio XXXVI. 12. 1-4; ayrca bk. Plin. nat. VI. 3. 10.
1848
App. Mithr. 89. Cassius Dioya (XXXVI. 13. 1) gre ise, Mithradatesin kuvvetlerinden olan biri daha nce de szn ettiimiz gibi, baz birliklerini Mithradates,
Romallar gibi silahlandrmt (ayrca Mithradatesin saflarnda halen birok rejim
dman Romal yer almaktayd) krala bir ey syleyecek gibi yaklaarak onu
yaralad. Adam hemen yakaland ve ldrld.
429
seline kapldlar. Pontos kampndan yle grltler ykselmeye balad

ki, Triariusun Gaziurada brakt askerler korkudan katlar. Kraln
kanamas baylm olmasnn da etkisiyle, doktorlarndan Timotheos
tarafndan durduruldu. Kral ayn gn ayaa kalkarak aynen Byk
skenderin Mal Kalesini ele geirirken ar yaralanp da lmcl tehlikeyi atlatmas zerine kendisini nce gemiden daha sonra da at zerinde
askerlerine gsterdii gibi1849 askerlerine selam verdi. Askerlerinin bir
ksmn dmann takibi, dier ksmn ise, Gaziura ve Dadasadaki
Roma kamplarnn ele geirilmesiyle grevlendirdi. Pontos svari birlikleri akama kadar dman izleyerek ele geirdiklerini ldrdler.
lerinden pek az esir alnd. Bunlarn da hepsi dierleri gibi, kltan
geirildi. Roma atllarndan kk bir grup Triariusla birlikte Irisi
amay baararak Lucullusun kampna doru yola koyuldular. Gaziura
ve Dadasadaki Roma kamplar ise, daha Pontoslular oraya ulamadan
zaten byk lde boaltlmt. Geride kalanlar askerler temizledi.
Drt bir yana dalarak kendilerini ayaklarnn gtrd yere kadar
arkalarna bakmadan kaan Romallar takip edilerek yok edildiler. lerinden pek az Lucullusun kampna ulaabildi. Sava alanndaki llerin elbiseleri ve silahlar soyulduu zaman Romallarn uradklar yenilginin boyutlar anlald. 7.000 kiiden fazla legionariusun ldrld bu savata Romallar ayrca 24 tribunus ve 150 centurio kaybetmilerdi. Roma ordusu iin bu, ei grlmemi bir felaketti1850.
Triarius, elinde kalan birka svarisiyle Lucullusun kampna ulaarak felaket haberini ona bildirdi. Triariusun kumandas altndaki ordunun dkntleri birer ikier Lucullusun ordugahna sndlar. Lucullus,
kzgn askerlerin arad Triariusu uzun bir mddet kendi korumas
altna alarak saklamak zorunda kald1851. Bu srada Mithradates yaras
iyileirken kampta halen dmanlarn olabileceini dnd. Baka bir
ama iinmi gibi askerlerini kontrol ettirdi. Sonra her adamn kendi
adrna girip dinlenmesini emretti. Bu yolla Romallar ayrt ederek
1849
Arr. anab. VI. 9. 1-13. 3.

App. Mithr. 89; 112; Plut. Luc. XXXV. 1; Pomp. XXXIX. 1; Cass. Dio XXXVI.
13. 1; Cic. Leg. Man. IX. 25; XV. 45; Sall. Hist. V. 3-8; Liv. perioch. 98; Caes. Bell.
Alex. 72; Sen. Contr. VII. 1. 15; Plin. nat. VI. 3. 10.
Romallarn bu savata kaybettikleri subay says iki buuk legioya kumanda
etmeye yetecek kadardr. Appianosa (Mithr. 89) gre, btn Roma tarihi boyunca,
Romallar bir savata bu sayda subay ok ender olarak kaybetmilerdir.
Bylelikle Mithradates, bir bakma Lucullustan Rhyndakos Irma yenilgisinin
cn almtr (Sherwin-White 1984, 184).
1851
Plut. Luc. XXXV. 2.
1850
430
onlar ldrtt1852. Lucullusun ordusuna birka gnlk mesafede olduunu rendiinde ise, kampn kaldrarak Armenia Minora doru harekete geti. Amac byk bir orduyla kendisine doru gelmekte olan
Tigranesle birleerek Lucullusa ve emrindeki Romallara son darbeyi
indirmekti. Bylelikle binlerce Romalnn leleriyle doldurduu sava
alann terk etti. Yolu zerindeki btn yrelerdeki kuyular doldurdu.
emeleri tkad. Tarlalardaki ekinleri ve otlar bitirdi. Kentleri yamalad ve yakarak harabe haline getirdi. Bu suretle Romallarn yryleri
srasnda erzak edinmelerini engelledi. Ardndan hazinelerinin, kymetli
eyalarnn ve erzak depolarnn bulunduu, Halys Irmann kuzeyindeki yksek da silsilesinin zerinde yer alan Taulara Kalesine gitti.
Etrafn tahkim ettirdi. Orada Tigranesi beklemeye balad1853.
Bu arada, uzun sre nce Mithradatesin yanna snm ve kraln
cmert misafirperverliinden yararlanm olan Roma Senatus yelerinden Attidiusun krala suikast giriiminde bulunmak zere olduu anlald. Mithradates onu ve komplo tertipilerini lme mahkum etti1854.
Mithradatesin tarafnda bu olaylar cereyan ederken Lucullus hibir iae
imkan olmayan topraklarda krala doru ilerlemesini srdryordu.
Kendisine ve ordusuna Mithradatesi yenmek zere olduu izlenimini
kabul ettirmi ve askerlerine ileride elinden kaan frsatlar daha iyi deerlendireceini sylemiti. Ama aslnda hibir ey yapmamt. Mithradates ise, Lucullusa kar yrmemi, Taulara yaknlardaki bir tepe
zerine konulandrd karargahnda Tigranesi bekliyordu. Tigranes,
Kappadokiaya doru ilerledii srada, damad Media Kral Mithradates
komutasndaki svari birliklerini Pontos kralna yardma yollad.
Mithradates yolda, Lucullusun dank halde ilerleyen askerlerini grdnde, aniden Romallara kar saldrya geti. Birounu ldrd.
Kalanlar canlarn, ancak panik iinde Lucullusun kampna kaarak
kurtardlar. Beklemedikleri anda yenilgi haberini alan ve Tigranesin byk bir orduyla yaklatn renen Roma ordusunda isyan balad1855.
Ayn zamanda Lucullusun yerine Bithynia valiliine atanan, . 67
yl consullerinden Manius Acilius Glabrio, ayn yln baharnda emrin1852

Plut. Luc. XXXV. 2; App. Mithr. 90; 115; Cass. Dio XXXVI. 14. 2.
1854
Appianosa (Mithr. 90) gre, Attidius bir zamanlar Senatus yesi olduu ve
kraln arkadaln paylatndan ikenceye tabi tutulmad. Fakat tertipiler korkun aclar iinde ldrldler. Attidiusun azatllar ise, efendilerinin emirlerine zorunlu olarak hizmet ettikleri iin, onlara bir ey yaplmad ve serbest brakldlar.
1855
1853
431
deki askerlerle Bithyniaya gelmiti. Habercilerini Lucullusa gndererek, Romada sava gereksiz yere uzatt gerekesiyle sulandn;
Bithynia ve Pontus proconsullnden da azledildiini1856 ve emrindeki Valerii legiosu olarak adlandrlan ve Fimbria komutasnda Kk
Asyaya giren yirminci legio askerlerinin grev srelerinin bittiini kendisine bildirdi. Geri kalan askerlere sava derhal brakmalar emredildi.
Bu emre itaat etmeyenlerin btn mallarna el koyulaca ilan edildi1857.
Bu emirle Lucullus, sradan bir Roma vatanda statsne inmiti.
Gene de askerlerini bir arada tutmay baard. Pontos kraln kendisiyle
savaa zorlayamadndan en azndan onlarn birlemesini nlemek
zere Tigranese kar harekete gemeye karar verdi. Amac Tigranes
zerine yryerek onunla savamakt1858. Bu bakmdan o sralar elindeki
yeni Roma legiosuyla Lykaonia zerinden atand Cilicia Eyaletine doru ilerleyen bacana Quintus Marcius Rexten yardm istedi.
Adamlarn gndererek, ondan emrindeki legiolarla kendisine katlmasn rica etti. Fakat Marcius, bu istei reddetti1859. Bunun zerine Lucullus her naslsa, askerlerini bir ekilde ikna ederek Tigranese kar ilerlemeye balad. Uzun yrylerden bitap dm yorgun Armenia
ordusuna baskn yapmay planlyordu1860. Romallar, Kappadokia snr
yaknlarna geldiklerinde durarak daha ileri gitmek istemediler. Bir zamanlar Fimbria komutas altndaki askerler de yry brakarak geri
1856
Sall. Hist. V. 13 2; Cic. Leg. Man. II. 5. Ciceroya (Fam. III. 6. 3; 6) gre,
Lucullusun ordu zerindeki kumanda yetkisi ve Bithynia valilii, kendi yerine
atanan valinin eyalet topraklarna ayak basmasyla sona eriyordu. Lex Cornelia de
provinciis ordinandis yasas uyarnca grevini imperium yeni valiye devrederek, otuz gn iinde eyaleti terk etmesi gerekiyordu (ayrca bk. Fam. I. 9. 25). Daha
detayl bilgi iin bk. Magie 1950, 348 vd.; Marshall 1972, 902 dn. 60.
1857
App. Mithr. 90; ayrca bk. Sall. Hist. V. 13 1-2; Cic. Leg. Man. IX. 26; Liv.
perioch. 98; Plut. Luc. XXXV. 3; Cass. Dio XXXVI. 14. 4. Appianosa (Mithr. 90)
gre, sz konusu emri getiren haberciler Kk Asya proconsul metinde komutan (= stratgos [])) olarak gemektedir tarafndan yollanmt. Daha
detayl bilgi iin bk. Gelzer 1926, col. 404; Magie 1950, 348 dn. 57; William 1984,
226 dn. 25.
1858
Plut. Luc. XXXV. 2.
1859
Sall. Hist. V. 14-15; Cass. Dio XXXVI. 15. 1; 17. 2; konuya ilikin olarak ayrca
bk. Twyman 1972, 865 dn. 258.
1860
Plut. Luc. XXXV. 2; Cass. Dio XXXVI. 15. 2. Appianosa (Mithr. 90) gre ise,
terhis edildiklerini ve Lucullusun artk komuta yetkisinin kalmadn renen
askerlerin byk bir blm ordugah terk ettiler. Lucullusun yannda sadece az
sayda asker kald. Onlar da fakir olanlard. Zaten hibir varlklar olmad iin,
Senatusun mallarna el koyma cezas onlar asndan bir ey ifade etmiyordu.
432
ekildiler. Lucullusa, Senatus tarafndan verilen bir kararla Senatus

consultum artk askerliklerinin bittiini; Anadoludaki btn Roma
eyaletlerinin ynetimine bakalarnn atandn; bu yzden kendisinin
de komutanlk yapmaya yasal hakk olmadn sylediler1861.
Lucullus, emekli askerleri durdurmak zere her yolu denedi. Ancak,
btn abalar sonusuz kald. Askerlerin adrlarn teker teker dolaarak onlar ikna etmeye alt. Onlar Lucullusun nne bo para keselerini atarak, dmana kar kendisinin yrmesini; nk imdiye kadar
yaplan seferlerde sadece kendisinin zengin olduunu bildirdiler. Sonunda dier askerlerin araya girmesiyle emekli askerler, . 67 yaz boyunca orduyla birlikte kalmaya raz oldular. Fakat, ne bir adm daha ilerlemeye, ne de dmanla arpmaya yanatlar. Olas bir arpma halinde,
orduyu brakp geri ekileceklerdi. aresiz kalan Lucullus, emekli askerlerin her koulunu kabul etti. Yoksa, imdiye kadar ele geirdii topraklarn hepsini kaybedecekti. Bu bakmdan btn yaz boyunca onlar
Kappadokia snr yaknlarndaki karargahnda tutmakla yetindi1862.
Bu durumdan yararlanan Mithradates krallna geri dnd. Kral
hibir yerde direnile karlamad. Blgedeki kalelerin kontroln tekrar ele geirdi. Kentler kaplarn atlar. Herkes kraln geliini sevinle
karlad. Bylece Pontos tamamen Romallardan temizlendi. Daha sonra kral kendisine ihanet eden kentlerden bazlarn ykt1863, bazlarn
cezalandrd; insanlardan ise, eitli ekillerde intikamn ald1864.
Tigranes ise, Lucullusun Nisibise doru geri ekilmeye balamasyla
birlikte krallnn kuzey blgelerindeki hakimiyetini salamlatrmt.
Daha sonra hi beklemeksizin gney blgeleri zerine yrm ve onlarn da kontroln eline geirmiti. . 67 ilkbaharnda Lucullusun
Mithradates zerine yrd srada, Tigranes imparatorluunun gney
eyaletleri boyunca Pontosa doru ilerledi. Lucullusun Kappadokia
snrlarna yakn bir yerde aklp kalmasndan yararlanarak, . 67
1861
Plut. Luc. XXXV. 3; Cass. Dio XXXVI. 15. 3; ayrca bk. Cic. Leg. Man. IX. 26;
Liv. perioch. 98.
1862
Plut. Luc. XXXV. 4-6. Askerlerin Lucullusa kar bu ekilde davranmalarnn
sebepleri iin ise bk. Plut. Luc. XXXIII. 1-4; XXXIV. 3-4; Luc-Kim. II. 3-4; Cass.
Dio XXXVI. 16. 1-3.
1863
Mithradates bir zamanlar kendi ismine izafeten kurduu Eupatoria kentini,
Romallara kar savamakszn kaplarn am olduu iin ceza olarak yktrmtr
(App. Mithr. 115; ayrca bk. Strab. XII. 3. 30 c. 556).
1864
App. Mithr. 91; Cass. Dio XXXVI. 17. 1. Mithradatesin, . 67 Eyll ile .
66 Eyll arasnda Pontosta bastrd sikkeler iin ayrca bk. Magie 1950, 349 dn.
59.
433
yaznda Kappadokiaya girdi. Bu srada Pontostaki hakimiyetini salamlatran Mithradates, Kappadokia zerine yrd. Her iki kral
Lucullusun ve Romallarn gzleri nnde Kappadokiay talan etti.
Socius populi Romani atque amicus=Roma halknn mttefiki ve dostu,
=Romasever lakapl Kappadokiann kara bahtl, kukla
kral I. Ariobarzanes ise, altnc kez krallndan kaarak Romallara
snmak zorunda kald1865.
Kaderin bir cilvesi olarak, . 67 yaznda Lucullusun Pontosu ele
geirmesinden sonra, blgeyi Roma eyaleti olarak dzenlemek zere
Senatustan istedii komisyon yeleri Kappadokia snrndaki Roma
kampna ulatlar. Fakat ortada dzenlenecek eyalet yoktu. Lucullus,
kendi ordusuna dahi kumanda edemiyor, askerleri ve subaylar tarafndan aalanyor ve hakarete uruyordu1866. Yllarca Anadoluyu kana
bulayan Lucullusun o muhteem fetihleri ve zaferleri artk birer hayal
olmutu. Gerek Mithradates gerekse Tigranes kendi krallklarn tekrar
ele geirmiler, stne stlk bir de Kappadokiay yamalamlard.
imdi Kk Asya ve Hellas, Mithradates ile Tigranesin tehdidi altna
girmiti. Roma kartallar geldikleri hzla Tigris ve Euphratesten Halyse
doru geri ekilmilerdi. . 74 ylnn sonlarnda Anadoludan gidip de
. 67 ylnn yaznda dnen bir kimse, bu sre zarfnda Kk Asyada
Kappadokiann Mithradates ve Tigranesin hakimiyetleri altna gemesinden baka hibir siyasi deiiklik olmadn zannedebilirdi. Ancak bu mddet zarfnda, Bithynia, Paphlagonia, Pontos, Kappadokia ve
Armenia blgelerindeki birok kent ve ky yaklp yklm, krsal alanlar tahrip edilmi, saysz insan katledilmi ve Anadolunun byk bir
blm harabeye evrilmiti. Lucullus ise, Bithynia ve Cilicia blgelerindeki proconsullerin pervazszl ve askerlerinin inatl yznden
Kappadokia snrndaki Roma kampnda elleri kollar bal bir halde,
imdiye kadar ele geirdii her eyin birer birer kaybediliini seyretmek
zorunda kalyordu1867.
1865
Plut. Luc. XXXV. 2; 5; App. Mithr. 91; Cass. Dio XXXVI. 15. 3; 17. 1; Cic.
Leg. Man. II. 5; V. 12; VI. 16; IX. 26.
1866
Plut. Luc. XXXV. 5-6; XXXVI. 1; Cass. Dio XXXVI. 43. 2; XLVI. 1; Cic. Att.
XIII. 6 a.
1867
Cic. Leg. Man. II. 4-5; V. 12; VI. 16; IX. 26; XV. 45; konuya ilikin olarak
ayrca bk. Liv. perioch. 98; Plut. Luc. XXXV. 1-6; App. Mithr. 88-90; Cass. Dio
XXXVI. 14-17. 1; Eutr. VI. 9. 3; Gnaltay 19872, 509.
434
Cassius Dioya1868 gre, bu srada Lucullusun yerine Bithynia Eyaleti proconsullne ve Mithradatese kar ynetilecek olan savan
komutasna atanan M. Acilius Glabrio bir ara emrindeki orduyla Kappadokiaya giderek Mithradatesle savamay dnd. Mithradatesi yenerek, Lucullusun zaferlerinin zerine oturmak istedi. Fakat Pontos
kralnn kuvvetli ordusunu ve Lucullusun kampnda cereyan eden olaylar duyunca oraya gitmekten vazgeti. Zira Ciceroya1869 gre Glabrio,
bylesine byk bir sava yrtebilecek ne yeterli donanma ne de
kabiliyete sahipti. Bu bakmdan Bithyniadaki eyaletinde kalarak olaylar uzaktan seyretmeyi yeledi. Lucullusun eski valisi olduu halde hi
grmedii Cilicia proconsullne atanan bacana Q. Marcius Rex
ise, onun yardm arsn reddettikten sonra, emrindeki legioyla,
eyaletine gitti. Orada, Tigranesten kaarak Romallara snan Menemakhos ve Nisibisteki ayaklanmadan sonra, Lucullusun kendisini
cezalandrmasndan korkarak yanna gelen karsnn kardei Clodiusu
korumas altna ald. Daha sonra da Clodiusu donanmasnn bana geirerek, onu Ciliciay korsanlardan temizlemekle grevlendirdi1870.
Lucullus, . 67 sonbaharna kadar Kappadokia snrndaki kampnda kald. Sonbahar banda emekli askerler grev yerlerini braktlar1871. Bunun zerine Lucullus ordusu ve Senatus tarafndan kendisine
gnderilen komisyon yeleriyle Galatiaya ekildi. . 67-66 kn
Romann Kk Asyadaki en nemli mttefikleri olan Galatlarn topraklarnda geirdi. . 66 yl ilkbaharna, Pompeius ile Galatiada buluuncaya dek Roma birliklerini komutas altnda tutmay baard1872.
1868

Cic. Leg. Man. II. 5.
1870
Cass. Dio XXXVI. 15. 1; 17. 1-2; Sall. Hist. V. 13. 1-14. 3.
1871
Fakat resmi olarak grev sreleri biten askerler, bir ekilde Lucullusun kampndan ayrlmam ve . 66 ilkbaharna kadar onun yannda kalm gibi grnmektedirler. Cassius Dioya (XXXVI. 16. 3; XLVI. 1) gre, Pompeius, Valerii olarak
adlandrlan bu legio askerlerini hizmet sreleri bitmi olmasna ramen kendi birlikleri arasna almtr. Bu askerler Pompeiusun uzun seferleri boyunca hibir ekilde, ona kar ayaklanmam ve orduda karklk karmaya yeltenmemilerdir.
1872
Plut. Luc. XXXVI. 1-2; Pomp. XXXI. 1-5; Cass. Dio XXXVI. 46. 1. Ciceroya
(Leg. Man. IX. 26) gre ise, askerlik sresi biten askerler Senatusun kararn duyar
duymaz grev yerlerini brakmlard. Dier birlikler Lucullusu terk ederek Bithynia Valisi M. Acilius Glabrionun yanna gitmilerdir (ayrca bk. App. Mithr. 90).
1869
435
6. Lex Gabinia; Pompeiusun Korsan Seferi

. 67 ylnda Akdenizde korsanlk faaliyetleri son haddine ulamt1873. yle ki, korsanlar neredeyse btn Akdenize hakim olmulard. zellikle Anadoluda ikamet eden insanlardan bazlar Mithradates-Roma Savalar nedeniyle geim kaplarnn kapand ve byk bir
sefalet iine dtkleri iin korsan olmaya karar vermilerdi. nce haydutlar gibi, =hemiolialarla1874 daha sonra da iki ya da sra
krekli gemilerle, ayn organize bir donanmann generallerini andran
korsan efleri ynetiminde, filolar halinde seyrederek, kara yerine denizi
haraca balamlard1875. Bazen kent yurttalar iinden en zenginlerini
karp onlar snaklarna gtryor ve halktan fidye istiyorlard1876.
Bununla birlikte limanlara ve sahil kentlerine akn dzenlemekten de
geri durmuyorlard. iftlik evlerini ve tarlalar yakmakla kalmyor, tahkim edilmi kalelere saldryorlard. Kentleri dahi kuatarak kalelerine
byk zararlar veriyor, duvarlarn ykyorlard. ehirleri yamaladktan
sonra yakyor halk ise, kle olarak Delos ve Rhodos gibi ak pazarlarda satyorlard1877. Knidos, Kolophon, Klazomenai, Iasos gibi birok
kent, Samos, Syros, Theos, Delos ve Samothrake gibi saysz ada ve
Klaros, Didyma, Epidauros gibi onlarca tapnak korsanlar tarafndan
yamalanmt. Ayrca korsanlarn korkusundan birok ada boaltlm
ve sahil kentleri terk edilmiti1878.
1873
App. Mithr. 91; civ. II. 1; Vell. II. 31. 2; Flor. epit. I. 41. 1; Oros. hist. VI. 4. 1.
Appianosa (Mithr. 92) gre, Birinci Mithradates-Roma Savanda Mithradates
Romann Asia Eyaletini ele geirmi; fakat Hellasa gnderdii ordularn art arda
Sulla tarafndan yenilmesi zerine, bu eyaleti uzun zaman elinde tutamayacan
anlamtr. Bu yzden eyaletin bir blmn yamalam ve denize korsanlar yollamtr. Korsanlar ise, balangta halk hrszlar gibi tedirgin ederek birka gemiyle
dolap durmular; daha sonra yaptklar iten byk kazan saladklarn fark
edince, korsanlktan vazgememilerdir. Hatta Pontos kral, Birinci MithradatesRoma Savanda yenilip, Sullayla bar yaparak yurduna dndkten sonra bile,
korsanlar Anadolu sahillerinde korsanlk faaliyetlerine devam etmilerdir. Ayrca
bk. App. Mithr. 63; Plut. Pomp. XXIV. 1; Marti 1962, 125 vdd.; 1970, 481 vdd.
1874
Bir buuk sra krekli gemi.
1875
App. Mithr. 92; Plut. Pomp. XXIV. 1-2; Cass. Dio XXXVI. 20. 1-4; 21. 1-2;
Vell. II. 31. 2; Flor. epit. I. 41. 2-3.
1876
App. Mithr. 92-93; Plut. Pomp. XXIV. 4.
1877
App. Mithr. 92-93; Cass. Dio XXXVI. 21. 2-3; Oros. hist. VI. 4. 1; ayrca bk.
Strab. XIV. 5. 2 c. 668.
1878
Cic. Leg. Man. XI. 31-XII. 35; XVIII. 54-XIX. 57; App. Mithr. 63; 92-93.
Plutarkhos (Pomp. XXIV. 4-5)de, Akdenizdeki korsanlarn 1.000den fazla gemiye
436
Korsanlarn en nemli snaklar, ortak demir atma ve kamp kurma

yeri olarak setikleri, Kilikiann Dalk diye adlandrlan (Kilikia Trakheia) yresiydi. Kilikiann dik yamal, limansz ve yksek dalar
arasnda kalan bu ksmnda bir araya geldikleri kk kaleleri, limanlar,
ssz adalar ve baka barnaklar vard1879.
Hibir denizde gvenlik iinde dolalamyordu. Akdenizin her trl
deniz trafiini tekellerine almlard. Deniz savalarnda Roma consul ve
generallerini dahi yenmilerdi1880. Bunlarn arasnda yendikleri Sicilia
valisi de vard. Kara ise, ticaret ilikileri olmadndan pek elverili deildi. Korsanlarn bu derece glenmesi sonunda Romallarn ticaretlerini olumsuz ynde etkilemeye balad. Artk, Roma kenti de, uyruklar
ve balaklar gibi, bu felaketi tm canllyla hissediyordu. Italia ne
darya mal ihra edebiliyor, ne de eyaletlerden gelen mallar ieri sokabiliyordu. Sicilia, Sardinia, ile Africa kylarndan ve Msrdan dzenli olarak Romaya gnderilen tahl ykl gemiler bile korsanlar tarafndan ele geirilmeye balanmt. Bu durum ksa sre iinde Roma forumlarnda hububat sknts ve yokluu eklinde kendini gsterdi. Roma, nfusunun kalabalk olmas nedeniyle alk ekiyor ve gn getike
ypranyordu1881. Ticaret durmutu1882. Artk Romallar bile korsanlarn
insafna kalmlard. Karaya ve denize dalm, korsanlk yapmalarn
gerektirmeyecek sabit mallar olmayan, nlerinde sadece korsanlk etme
sahip olduklarn, imdiye kadar 400den fazla kenti ele geirerek yamaladklarn
ifade etmektedir. Ayrca Klaros, Didyma ve Samothrakedeki kutsal alanlarn; Hermionedeki Khthonia; Epidaurostaki Asklepios, Isthmos, Tainaron, Kalauriadaki
Poseidon; Aktion ve Leukastaki Apollon ile Samos Adas, Argos ve Lakiniondaki
Hera tapnaklarnn korsanlar tarafndan yamalandn belirtmektedir. Konuya
ilikin olarak ayrca bk. Oros. hist. VI. 4. 1; Marti 1962, 126 dn. 6-12.
1879
Korsanlk felaketi Appianosa (Mithr. 92-93) gre, Mithradates-Roma Savalarnn sertliini ve uzunluunu gz nnde bulunduran Kilikia Trakheiallarda
balamt bu nedenle korsanlara Kilikiallar deniyordu. Daha sonra Syria, Kypros,
Pamphylia ve Pontos halklaryla devam etmi; sonunda tm dou insanlarnn,
ktlklere maruz kalmaktansa ktlk etmeyi yelemeleri ve bunun iin de kara
yerine denizi semeleriyle ortaya kmt. Bylece ksa srede korsanlarn saylar
on binleri bulmu ve korsanlk sadece doudaki sulara deil Herakles Stunlarna
(Cebelitark Boaz) kadar tm Akdenize yaylmt (ayrca bk. App. Mithr. 119).
Konuya ilikin daha detayl bilgi ve tartmalar iin bk. Strasburger 1965, 43 dn. 3438; Avidov 1997, 5 vdd.; Rauh 1998, 263 vdd.; Gabrielsen 2003, 400.
1880
App. Mithr. 93; Cic. Leg. Man. XII. 32-33.
1881
Cic. Leg. Man. XII. 34; XVII. 53; App. Mithr. 91; 93; ayrca bk. Liv. perioch.
99; Cass. Dio XXXVI. 21. 1-2; 22. 1-2; 23. 1-2; Oros. hist. VI. 4. 1.
1882
Plut. Pomp. XXV. 1; ayrca bk. Cic. Leg. Man. XII. 32; XVIII. 54.
437
anslar bulunan bu denli byk bir orduyu ortadan kaldrmak Romallara byk ve zor bir i gibi grnyordu. Ne gzle grlen, ne elle tutulabilen bir yan, ne de yasas olan bu sava imdiye dek hi rastlanmam bu bambaka zellii dolaysyla korku ve aknlk uyandryordu1883. Bylesine kkl, dal budak salm, uzun sredir devam eden ve
tm halklar bask altnda tutan bu savan uzun srecei tahmin ediliyordu1884. nk, Murena onlara saldrmt; ama anlmaya deer hibir
ey baaramamt. Ondan sonra ayn eyi Servilius Isauricus yapmt.
Ancak sz konusu durum korsanlar zerinde budanm bir aa etkisi
gstermi, onlarn daha da serpilip glenmelerine neden olmutu1885.
Artk korsanlar byk bir aldrmazlk ve kmsemeyle Italiann
tm kylarn, Romallarn en nemli limanlarndan Brundisiumu; hatta
Ostiay yamalayabiliyorlard1886. Romallar imdi, ne Ege Denizindeki ticaret nedeniyle sk sk gidilen zengin; fakat yeterince savunmas
olmayan Delos Adasn ne eyaletlerini ne Italiann deniz kylarn ne
limanlarn ne de Appia yolunu denetleyebiliyorlard1887. Korsanlar
Sicilia, Campania1888 ve Etruria civarlarna basknlar dzenliyor, yolcu,
ticaret, yk ve sava gemilerini yakyor, yolculuk etmekte olan soylu
ailelerin kadnlarn tutsak alyorlard. Kardklar kiiler arasnda kendi
bildirgelerini gtrmekte olan iki yarg da vard1889. Durum yle bir hal
almt ki; ya Romallar iin yaamsal nemi olan limanlar ele geiriyor
ya da Kretenin en nl limann gemilerle dolu iken, Roma praetoru
Marcus Antoniusun gzleri nnde yakp ykabiliyorlard1890. Bazen de
sanki kendi vatanlarym gibi Italia sahillerinde karaya karak yerleiyor ve ldrmedikleri insanlar kleleriymi gibi kullanyorlard1891.
1883
App. Mithr. 93; Cass. Dio XXXVI. 3.

Cic. Leg. Man. XI. 31.
1885
App. Mithr. 93-94; ayrca bk. Cic. Phil. XI. 33; Cass. Dio XXXVI. 35. 2-3; Flor.
epit. I. 41. 4-6.
1886
Cic. Leg. Man. XII. 32-33; App. Mithr. 93; Cass. Dio XXXVI. 22. 1-2; ayrca
bk. Vell. II. 31. 2.
1887
Cic. Leg. Man. XVIII. 55. yle ki, Tralleisli Phlegona (Fr. Hist. 12.
13=FGrHist III 606) gre, Athenodoros adl korsan . 69 ylnda Akdenizin en
nemli ticaret limanlarndan biri olmasnn yan sra, Romallarn Ege Denizindeki
ss konumundaki Delos Adasn yamalamtr. Ayrca bk. Arnob. VI. 23. 3-5.
1888
1889
Cic. Leg. Man. XII. 32; Plut. Pomp. XXIV. 4; 6; App. Mithr. 93; Cass. Dio
XXXVI. 22. 1-2. Korsanlarn yakaladklar ya da kardklar Roma vatandalarna
yaptklar komik ve aalayc hareketler iin bk. Plut. Pomp. XXIV. 7-8.
1890
Cic. Leg. Man. XII. 33.
1891
1884
438
Tccarlar; dahas Hellas ve Kk Asyaya gidecek olan ordular dahi

denizi kt havalarda gemeyi yeliyorlard; nk frtnadan ok korsanlardan korkuyorlard1892.
Artk bu utanca ve zarara katlanamayan Romallar, korsanlara kar
harekete gemeye karar verdiler1893. . 67 ylnn Ocak aynda halk
tribunusu (tribunus plebis) Aulus Gabinius Capito, denizleri ve Akdeniz limanlarn korsanlardan temizlemek zere bir yasa hazrlad. Senatrlerin Roma ve mttefiklerinin mahkumiyetlerine duyduklar merhamet, onlara yardm edememenin verdii utan, korsanlara kar duyduklar fke ve devletin gvenlii iin duyduklar korku o denli bykt
ki, lex Gabinia de piratis persequendis yasas olarak adlandrlan bu
kanun Senatus tarafndan onand1894.
Romallar, o gne kadar ok iyi bir n yapm olan Gnaeus Pompeiusu, yllna Herakles Stunlarna (Cebelitark Boaz) kadar btn Akdenizde karada kydan 400 stadialk uzakla kadar snrsz bir
yetkiyle donatarak (imperium infinitum) komutan olarak atadlar1895.
Tm krallara, hkmdarlara, ada devletlerine1896, halklara ve kentlere,
mmkn olan her ekilde Pompeiusa yardm etmeleri iin mektuplar
1892

Liv. perioch. 99; Plut. Pomp. XXV. 1; App. Mithr. 93-94; Cass. Dio XXXVI.
23. 2; Vell. II. 31. 2.
1894
Cic. Leg. Man. XVII. 52; XVIII. 54; XIX. 57-58; Liv. perioch. 99; Vell. II. 31.
2; Val. Max. VIII. 15. 9; Plut. Pomp. XXV. 2; XXVI. 1-4; Flor. epit. I. 41. 7; App.
Mithr. 94; Cass. Dio XXXVI. 23. 3-37. 2; Ascon. pro Corn. 63-65. 5; Eutr. VI. 12.
1. Gabiniusun yasa tasarsna ve Pompeiusun komutan olarak atanmasna ilikin,
Roma Senatusunda yaplan tartmalar ve eitli grler iin bk. Plut. Pomp. XXV.
4-6; Cass. Dio XXXVI. 23. 5-36a; Ascon. pro Corn. 60. 20-21; 63. 20-28; 72. 8-15;
78. 30-79. 1; Vell. II. 31. 4-32. 2. Daha detayl bilgi iin bk. Davison 1930, 224;
Loader 1940, 134 vdd.; Ward 1969, 8 vdd.; Jameson 1970, 539 vdd.; Brunt 1971b,
120 vd.; Loewenstein 1973, 207 vd.; Wirth 1984, 575; Sherwin-White 1984, 187;
Girardet 2001, 154, dn. 2-3; Arslan 2003a, 107 vdd.; 2003b, 206 vd.
1895
Plut. Pomp. XXV. 2; App. Mithr. 94; Cass. Dio XXXVI. 36a-37. 1; Vell. II. 31.
2-3; ayrca bk. Cic. Leg. Man. XXII. 63; XXIII. 67; leg. agr. II. 46; Phil. XI. 18;
Sall. Catil. XXXIX. 1-3; Liv. perioch. 99; Flor. epit. I. 41. 7; Tac. ann. XV. 25; Val.
Max. VIII. 15. 9.
Ciceroya (Leg. Man. XV. 44) gre ise, Pompeiusun korsan savana nder olarak atand gn, insanlarn ona duyduklar gven nedeniyle Romadaki buday
fiyatnda ani d ve hububat bolluu oldu nceden hem hububatta ktlk vard
hem de fiyatlar ok yksekti.
1896
Florusa (epit. I. 41. 8) gre, Pompeiusun bu seferine Rhodoslular nemli lde katkda bulunmulardr.
1893
439
gnderdiler. Pompeiusa askeri birlikleri silah altna alabilme ve eyaletlerden para toplayabilme yetkisi tandlar. Kendi topladklar askerlerden
olumu bir orduyu, ellerindeki tm gemileri ve 6.000 Attika talantas
tutarndaki paray ona verdiler1897 bu onlarn, bylesine byk bir deniz
zerine yaylm, kolayca bin bir keye saklanabilen, abucak geri
ekilip habersizce yeniden ortaya kveren bu denli byk bir gc
yenmenin ok byk ve zor bir i olduunu dndklerini gsteriyordu. Pompeiustan nce, o gne dek hibir Romalya bylesine byk
bir yetki verilmemiti. 120.000 piyadelik kara ordusu, 4.000 atls,
hemiolialar da saylrsa 270 gemisi vard. Senatus yesi olup, komutas
altna legatus/praetor olarak atanan 24 temsilcisi vard1898. Denizleri
bunlar arasnda paylatrd. Her birinin kumandasna yeterli sayda gemi,
svari ve piyade birlikleri tahsis etti. Kendilerine emanet edilen blgelerde tam yetkili olabilmeleri iin ilerinden her birine praetor bildirgeleri verdi. Pompeius ise, krallar kral gibi, onlarn arasnda gidip gelerek,
onlarn kendilerine ayrlan blgelerde kalp kalmadklarn, bir blgede
korsan izlerken, ilerinden birinin grevini tamamlamadan baka bir
eyle ilgilenip ilgilenmediini grebilecekti. Korsanlara kar koyabilmek ve onlarn bir araya gelmelerini engelleyebilmek iin yeterli sayda
kuvvetin her zaman yerinde olmas gerekiyordu1899.
Pompeius Akdenizi 13 blgeye ayrdktan sonra, buralar komutanlar arasnda bltrd. Her eyi aadaki gibi dzenledi: Tiberius
Nero ve L. Manlius Torquatusu spanya ve Herakles Stunlarna kumandan olarak yerletirdi. Gallia ve Liguria yaknlarndaki sular Marcus
Pomponiusa brakt. Libya, Kyrene, Sardinia, Corsica, ve komu adalar
iin Gnaeus Cornelius Lentulus Marcellinus ve Publius Atiliusu grevlendirdi. Italia kylarn, Lucius Gellius ve Gnaeus Lentulusa verdi.
Sicilia ve Adriatik Denizinden Akarnaniaya kadar olan ksmdan
Plotius Varus ile Marcus Terentius Varro sorumluydular. Peloponnesos,
1897
App. Mithr. 94. Cass. Dioya (XXXVI. 1) gre, Senatus Pompeiusa istedii kadar gemi, asker, para ve sava ara gereci alma yetkisi verdi (ayrca bk. Plut. Pomp.
XXV. 3).
1898
App. Mithr. 94. Plutarkhos (Pomp. XXV. 3) ve Cassius Dioya (XXXVI. 37. 1)
gre, legatus (temsilci) says 15 idi. Plutarkhosa (XXVI. 2) gre, 120.000 piyade,
5.000 svari, 500 gemi kendisine tahsis edilmiti. Pompeius, ayrca kendisine komutan olarak Senatus yelerinden praetorluk yapm 24 kii semi ve 2 kiiyi de
ordunun maliye ilerinden sorumlu olmak zere kendisine quaestor atamt. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Vell. II. 32. 4; Gruen 1969, 75 dn. 11; Mitford 1980,
136 vd. dn. 28-29; Pohl 1993, 278 vd.
1899
App. Mithr. 94; ayrca bk. Vell. II. 32. 4.
440
Attika, Euboia, Thessalia, Makedonia ve Boiotiay Lucius Cornelius

Sisennaya1900 brakt. Adalar, Aigaion Pelagos ve Hellespontosun
kontroln Lucius Lolliusa; Bithynia, Thrakia, Propontis ve Bosporosu Marcus Pupius Pisoya; Lykia, Pamphylia, Kypros ve Phoinike
sahillerini Quintus Caecilius Metellus Neposa verdi1901. Praetorlarn
saldrlarda bulunmalar, kendilerine ait blgeleri savunmalar ve ellerinde tutmalar amacyla yaplan komutanlk datmlar bu ekilde yaplmt. Bylelikle korsanlar Akdenizde her ynden kuatarak onlara,
ne kaabilecek, ne de snabilecek bir yer brakmt. Bu ekilde, komutanlarndan her biri dierlerinin nlerinden kaan korsanlar yakalayabilecekti. Ayrca, ne korsanlar kovalarken kendi slerinden uzaa
decek, ne de i bitinceye kadar yartaym gibi, ayn nokta etrafnda
dnp duracaklard1902. Bu plan erevesinde Pompeius, . 67 ilkbaharnda 10 Marttan nce1903 her bir komutann grev yerlerine gnderdi. Ardndan kendi donanmasyla hepsinin evresinde dolamaya
balad. nce bat blgelerini denetledi. Bu grevi krk gnde tamamlad. Bunu yaparken koullarn uygun olmamasna karn ksa srede
Siciliaya ulat. Africa kylarn aratrd. Oradan da donanmasyla
Sardiniaya gitti. Devletin hububat ambarn donanmalar ve gl
garnizonlarla koruma altna ald1904. Dnte Italiaya uradktan sonra,
iki garnizon ve gemilerle Iberiann iki eyaletini ve Gallia Transalpinay
gvenlik altna ald. Bylelikle Roma mparatorluunun bat blgeleri
byk lde korsanlardan temizlendi1905. Oradan Brundisiuma geti1906. Illyricum, Hellas ve Achaia kylarna gemiler gnderdikten sonra,
Italiann iki denizini byk donanmalarla ve ok gl garnizonlarla
donatt. Kendisi de Brundisiumdan balayarak krk gn iinde dou
blgelerini denetledi. Gidi gelilerinin abukluu, hazrlklarnn younluu ve akl almaz n herkesi artt. yle ki, nceleri Pompeiusa
saldrmay ya da en azndan giritii iin hi de kolay olmadn ona
gstermeyi tasarlayan korsanlar ok abuk korkuya kapldlar. Kuattklar
1900
Rawson 1979, 334 dn. 48.

App. Mithr. 94-95; Flor. epit. I. 41. 9-10; ayrca bk. Cic. Leg. Man. XIX. 58;
Vell. II. 32. 4; Broughton 1952, II 148 vd.
1902
Plut. Pomp. XXV. 2; XXVI. 3; App. Mithr. 94-95; ayrca bk. Flor. epit. I. 41. 8; 11.
1903
Wylie 1990, 446 dn. 5.
1904
1905
Cic. Leg. Man. XII. 34-35; Plut. Pomp. XXVI. 4; App. Mithr. 95; ayrca bk. Liv.
perioch. 99; Flor. epit. I. 41. 15.
1906
Plut. Pomp. XXVII. 2; App. Mithr. 95; ayrca bk. Cic. Leg. Man. XII. 35.
1901
18) Pompeiusun Korsan Seferi
442
kentlere kar yaptklar basknlardan vazgetiler ve her zamanki inlerine

ve doruklarna ekildiler. Bylece denizler hemen hemen hi arpma
olmadan temizlendi. Korsanlar eitli blgelerdeki valiler tarafndan her
yerde ele geirildiler1907.
Bunun zerine Pompeius, . 67 yaznda en iyi gemilerden 60 paralk bir donanma ve ok sayda kuatma aletiyle Kilikiaya doru yelken at1908. Pompeius korsanlar karnda her trl arpma olasln
gz nne almt. Zira korsanlarn sarp tepeler zerine konulandrdklar kaleleri kuatmak iin bu aralara gereksinimi olacan sanyordu.
Ama hibir eye gerek kalmad. sminin yaratt korku ve youn hazrlklarnn estirdii terr korsanlar ve ekyalar arasnda byk bir telaa
yol at. Bu bakmdan en azndan ona kar koymazlarsa hogrl ve
mfik davranlarla karlamay mit ettiler1909. nce Lykiadaki Kragos (Akda) ve Antikragos (Boncuk Dalar)1910 gibi en nemli kaleleri
ellerinde tutan korsanlar1911 kendiliklerinden teslim oldular. Onlardan
sonra Kilikia Trakheiada yaayanlarn bir blm, en sonunda birbiri
arkasndan birou teslim oldu1912. Bir grup korsan ise, birleerek
Korakesion (Alanya) aklarnda Pompeiusun donanmasyla arpt.
Fakat yenilerek geri ekilmek zorunda kaldlar. Kaanlarn bir ksm
Korakesionun tahkimli kalesine ve dier ksm ise, kentin nlerindeki
adann kaln ve yksek sur duvarlar arkasna sndlar. Daha sonra da,
Pompeiusa elilerini gndererek teslim olmak istediklerini bildirdiler.
Bylelikle Kilikia sahillerindeki sava ksa srede sonulanm oldu1913.
1907
Cic. Leg. Man. XII. 35; App. Mithr. 95; Cass. Dio XXXVI. 37. 3-4.
Cic. Leg. Man. XII. 35; Liv. perioch. 99; Vell. II. 32. 4; Plut. Pomp. XXXVII. 3;
App. Mithr. 96; Flor. epit. I. 41. 12.
1909
App. Mithr. 96.
1910
Sz konusu dalarn lokalizasyonlarna ilikin grler ve literatr bilgisi iin
ayrca bk. Takmer 2002, 35 dn. 12-13.
1911
Roma-Mithradates Savalar yznden bir sreliine kesintiye uram olsa
dahi, Romann son 25 yldr korsanlara kar giderek artan kararl mcadelesi sonucunda korsanlarn bir ksm Lykia Blgesinde de aynen Kilikiada olduu gibi daha
i kesimlerdeki yksek ve tahkimli mevzilerde konulanm gibi gzkmektedir
(Takmer 2002, 38).
1912
Plut. Pomp. XXVII. 4; App. Mithr. 96; 114; Cass. Dio XXXI. 37. 4-5; Flor. epit.
I. 41. 13; ayrca bk. Cic. Leg. Man. V. 13; XII. 35; Iust. XXXIX. 5. 3; Hist. Aug.
Prob. II. 3.
1913
Flor. epit. I. 41. 13-14.; ayrca bk. Malal. 211; Burada u noktay da belirtmek
yerinde olur ki: Romallarn, . I. yzyln bandan itibaren Kilikia sahillerindeki
korsanlk ve blgenin i ksmlarndaki haydutluk faaliyetlerini bastrmak iin gnderdii komutanlar, ancak belirli lde baar salayabilmilerdir. Blge sakinleri1908
443
Btn Akdeniz ise, ay gibi bir zamanda byk lde korsanlardan

temizlendi1914.
Korsanlar btn gemilerini Pompeiusa verdiler. Teslim olurlarken
bazlar tamamlanm, bazlar hl yapm aamasnda olan btn silahlarn; bazlar denizlerde bulunan bazlar ise, henz atlyelerde ina
halinde olan btn gemilerini teslim ettiler. Ayrca bu gemilerin yapmnda kullanlacak btn demir, bronz klelerini, yelken takmlarn,
halatlar ve kereste, ip, katran gibi her trden malzemeyi de devrettiler.
En sonunda ellerinde tuttuklar altrlmak zere zincire vurulmu ya
da fidye almak iin saklanm ok sayda tutsa getirip Romallara
verdiler1915. Pompeius keresteleri yaktrd, gemileri beraberinde gtrd,
ne kar yaplan her harekat ve seferden ksa sre sonra Kilikia Trakheia,
Homonaides, Oroanda ve Isauriada yeni direni noktalar ortaya kmaya devam
etmitir. yle ki, Cicero (Fam. XV. 4. 8-10) bile, . 51-50 yllar arasnda Cilicia
proconsulyken Tauros Dalarndaki Roma hakimiyetine kar direnen baz surlu
yerleimlere kar bir harekata kmtr. Belki de, kendi yaamnda pek olmayan bir
eyin; askeri baarlarnn zerinde durup, onlar daha da belirginletirmek iin biraz
da abartma eilimine kaplarak, buralara nasl saldrdn detayl bir ekilde kaleme
almtr. zellikle Kilikiallarn ana yerleimlerinden biri olan Pindenissos/Pendenissos kenti, Cicero tarafndan kuatlmasna ramen elli yedi gn dayanmtr.
Romallar kenti; ancak btn abluka ilemlerini ve kuatma aletlerini devreye sokup,
daha iddetlice saldrmalarndan sonra alabilmilerdir (Cic. Att. V. 20; VI. 1; Fam.
XV. 4. 8-10).
Blgedeki direni noktalar sanldndan daha fazla gibi gzkmektedir. Isauria,
Homonaides ve Oroandallarla Kilikia Trakheiadaki Kietai kavmi, . I. yzyln
sonuna; hatta S. I. yzyln ortalarna kadar Romallara kar direnilerini srdrmlerdir (ayrca bk. Strab. XII. 6. 3-5 c. 568-569). Daha detayl bilgi iin bk. Shaw
1990, 221 vdd.
1914
Plut. Pomp. XXVIII. 1; ayrca bk. ve kr. Cic. Leg. Man. XI. 31-XII. 35; Flacc.
XII. 29-XIII. 30; Liv. perioch. 99; Strab. XIV. 5. 2 c. 669; Vell. II. 32. 4; Lucan.
Bel. civ. II. 576-579; VIII. 256-258; Plin. nat. VII. 25. 93; 26. 97; App. Mithr. 114;
civ. II. 1; Flor. epit. I. 41. 12-15; Auct. Liber de Vir. ill. 77. 5; Cass. Dio XXXVI.
37. 3-5; Ampel. XVIII. 19; XLVII. 5-6; Eutr. VI. 12. 1; Oros. hist. VI. 4. 1.
1915
App. Mithr. 96. Cassius Dioya (XXXVI. 17. 3) gre, . 67 yl Cilicia proconsul Marciusun karsnn kardei ve ayn zamanda donanma komutan Publius
Clodius Pulcher, . 67 baharnda blgeyi korsanlardan temizlemek zere harekete
gemi; fakat onlar tarafndan esir alnmtr. Bununla birlikte Pompeiusun blgeye
gelmesiyle ondan korkan korsanlar Clodiusu serbest brakmlardr (ayrca bk. Cic.
har. resp. XX. 42).
Strabona (XIV. 6. 3 c. 684) gre ise, Clodius o sralar glerinin doruunda
olan bir korsan etesinin eline dtnde, Kbrs kralna mesaj gndererek kendisinden kurtarmalk istetti. Bunun zerine kral korsanlara iki talanta (App. civ. II.
23) kurtarmalk gnderdi; fakat bu son derece kk bir meblayd. Bu bakmdan
444
korsanlar tarafndan tutsak edilenleri ve zincire vurulanlar evlerine

gnderdi. Birou evlerine dndklerinde kendi mezarlaryla (= kenotaphia []) karlatlar; nk herkes onlarn lm olduunu
dnyordu. Korsanlar kt olduklarndan deil, Roma-Mithradates
Savalar onlar sefalet iinde brakt iin byle bir yaam sryorlard. Pompeius onlar Soloi/Pompeopolis, Mallos, Adana, Epiphaneiaya
veya iinde oturulmayan baka bo arazi ya da az kalabalk olan Dalk
Kilikia kentlerine yerletirdi. lerinden bazlar Akhaiadaki Dymeye
gittiler1916. Bylece korsanlara kar ok zor olaca tahmin edilen sava
Pompeius sayesinde birka gn iinde sona erdi. 71 gemi zorla ele geirildi. 306 gemi korsanlar tarafndan teslim edildi1917. Yaklak 120 kent,
korsanlar onu almaya tenezzl etmediler; ancak gene de Clodiusu serbest braktlar.
Clodius kurtulduktan sonra, korsanlarn ltfunu ve Kbrs kralnn kendisine kar
olan tutumunu unutmad (Cass. Dio XXXVIII. 30. 5). . 58 ylnda halk tribunusu
seilince o derece kudretlendi ki; Kbrsn Ptolemaiosun elinden alarak Roma eyaleti yaplmas iin bir kanun tasars hazrlad. Senatustaki kart parti taraftarlarndan gelebilecek herhangi bir itiraz nlemek iin de onlarn bakanlar Marcus
Porcius Catonun bu ile grevlendirilmesini teklif etti (Liv. perioch. 104; Cic. Sest.
XXVI. 57; dom. VIII. 20; XX. 52-53; XXV. 65; Plut. Cat. Min. XXXIV. 1-3; ayrca
bk. Cass. Dio XXXVIII. 30. 5; Auct. Liber de Vir. ill. 80. 1-2). Bunun zerine Cato,
Kbrs sahiplerinden almas iin gnderildi. Ksa sre sonra, kral intihar etti ve
Cato Kbrs ele geirerek Roma praetor eyaleti yapt. Daha sonra kraln mal varlna el koyarak . 56 ylnda paray Roma hazinesine tad (ayrca bk. Vell. II. 38.
5-6; 45. 4-5; Plut. Cat. Min. XXXV. 1; XXXVI. 1-3; XXXVIII. 1-XXXIX. 4; App.
civ. II. 23; Fest. Brev. XIII str. 1-1). Daha detayl bilgi iin bk. Oost 1955, 98 vdd.;
Balsdon 1962, 135; Badian 1965, 110 vdd.; Lintott 1967, 157 vdd.; Rawson 1973,
234 vdd.; Eadie 1967, 126; Rundell 1979, 315 vd. dn. 59-67; Siani-Davies 1997,
319 vd. dn. 47-49.
1916
Liv. perioch. 99; Vell. II. 32. 4; Strab. VIII. 7. 5 c. 388; XIV. 3. 3 c. 665; 5. 8 c.
671; Plut. Pomp. XXVIII. 2-4; App. Mithr. 96; Cass. Dio XXXVI. 37. 6; Flor. epit.
I. 41. 14; Servius Georg. IV. 127; ayrca bk. Mela I. 71; Lucan. Bel. civ. I. 346; II.
579; Arat. 2 p.6.
1917
App. Mithr. 96. Plutarkhos (Pomp. XXVIII. 2)de, Pompeiusun birok korsan
gemisi ele geirdiini ve bunlardan 90 tanesinin pruvalarnda tun mahmuz olduunu kaleme almtr. Bununla birlikte Plutarkhosun verdii bu say sadece Kilikia
Trakheiaya ilikin olmaldr. nk Plutarkhos (Pomp. XXIV. 4)de, korsanlarn
gemi saysnn 1.000den fazla olduuna deinmektedir. Strabon (XIV. 3. 3 c.
665)de, Pompeiusun korsan savalar srasnda korsanlarn 1.300den fazla gemisini yaktn kaleme almtr. Pliniusa (nat. VII. 26. 97) gre, Pompeius Akdenizdeki korsanlara kar sava srasnda onlarn 846 gemisinden, bir ksmn batrm, dier bir ksmn ise, ele geirmitir. Appianos (Mithr. 117) ve Plutarkhosa
(Pomp. XLV. 2) gre de, Pompeiusun ele geirdii ve batrd gemi says yaklak
445
kale ve korsanlarn ikamet ettikleri tahkimli yerleimler alnd1918 ve

10.000 korsan arpmalar sonunda ldrld1919.
800 civarndadr. Ayrca Appianos (Mithr. 117), bu gemilerin yaklak 700 tanesinin
hi zarara uramadan Pompeiusun kontrolne getiini iddia etmitir.
Gene Pliniusa (nat. XVI. 3. 7) gre, Marcus Terentius Varro Akdenizdeki korsanlar yendikten sonra, Pompeius tarafndan corona aurea (altn bir ta) ile onurlandrlmtr (ayrca bk. Plin. nat. III. 11. 101; VII. 26. 97; VII. 30. 115; XVI. 3. 7 c;
XVIII. 73. 307; ayrca bk. Flor. epit. I. 41. 9-10). Bu eit bir onurlandrma Roma
tarihinde yalnz, . 67 ylnda Marcus Terentius Varroya ve . 36 ylnda, ayn
zamanda korsanlara kar verilmi olan Sicilia Savalar sonunda Marcus Agrippaya
Augustus tarafndan verilmitir. Sz konusu savalarda ele geirilen korsan gemilerinin pruvalarndaki rostrumlar (tun mahmuzlar) ise, sonradan Roma forumunda sergilenmitir (Plin. nat. XVI. 3. 7-8). Daha detayl bilgi iin bk. Gold
1985, 318 dn 25.
1918
App. Mithr. 96. Ciceroya (Flacc. XII. 29) gre, Pompeius korsanlarn Akdenizdeki filolarn yok etmesinin yan sra, onlarn tahkimli kentlerini, limanlarn ve
sndklar yerleri ykarak kullanlmaz hale getirmitir. Bylelikle bir zamanlar yalnz deniz yolculuu iin deil, kentler ve askeri gzergahlar iin de tehlikeli olan bu
engin denizler imdi byk lde Pompeiusun korsan savalar ve savatan sonra
uygulad strateji sayesinde birok bakmlardan tekrar Romann gzetimi altna
alnm ve her bakmdan kontrol altnda tutulmaya balamtr (Cic. de prov. Cons.
XI. 27; XII. 31). Ayrca bk. Strab. X. 4. 9 c. 477.
1919
App. Mithr. 96. Strabon (XIV. 3. 3 c. 665), Cicero (Leg. Man. XII. 35) ve
Plutarkhos (Pomp. XXXVII. 4), Romallara kar koyan korsanlardan ka kiinin
ldrldne ilikin say vermemektedir. Ancak Pompeiusa kar savaan korsanlarn takip edildikleri, kuatlarak ele geirildikleri ve affedilmez sularndan dolay
cezalandrldklar belirtilmektedir. Bununla birlikte teslim olanlar saylar
20.000den fazlayd Kilikia ve Hellasn tarm yapmak asndan uygun kentlerine
yerletirildiler. Bylelikle Pompeius, korsanlara dzgn bir yaam iin bir frsat
daha vermi oldu. Korsanlar ksa srede temizlemesinin srr da aslnda buydu.
Onlara insanca muamele etmi ve ldrmek yerine gemilerini ellerinden alarak
onlara karlnda toprak ve yerleecek bir yer gstermiti. Bylelikle korsanlarn
ou kendi istekleriyle, ona teslim olarak kanunsuz yaantlarna son vermilerdir
(Flor. epit. I. 41. 14-15; Vell. II. 32. 4-6).
Bunun yannda, u da gz nnde tutulmas gereken bir gerektir ki, korsanlar
zaten yllardr srdrdkleri yasa d ileri ve yamaladklar saysz, ada, kent,
tapnak; ele geirdikleri gemi ve kardklar insanlar sayesinde olduka zengin olmulard. Bu bakmdan, bundan sonraki yaamlarn zengin ve huzurlu bir ekilde
srdrmek istediklerinden, Pompeiusun onlara yapt bu teklifi seve seve kabul
etmi olsa gerektirler.
Pompeiusun yukarda szn ettiimiz bu seferinden sonra da Ege ve Kk
Asyann gney sahillerinde korsanlk, bir ekilde varln srdrd (Cic. Flacc.
XII. 27-XIV. 33; Caes. civ. III. 110; Strab. XII. 1. 4 c. 534-535; XIV. 5. 6 c. 671).
Nikaial (znik) tarihi Cassius Dio (XXXVI. 20. 1)de, bu dngy yle dile
446
7. Lex Manilia; Pompeiusun Mithradates Seferi
ve Sonular
Pompeius daha nce hibir Romal generalin yapamadn yapm ve belki kendisinin bile umduundan kolay bir zafer
kazanarak Akdenizdeki korsan tehlikesini 90 gn1920 gibi ksa bir sre iinde
byk lde bertaraf etmiti. . 67
sonbaharnda bu zaferini Romaya bildirmi, kendisi ise, Ciliciada dzenlemeler yapmaya balamt. Pompeiusun bu
haberi Romada byk bir memnuniyet,
Pompeius Magnus
sevin ve hayretle karlanmtr. Bunun
zerine, . 66 ylnn ilk aylarnda Roma halk tribunusu Gaius
Manilius, Senatusa yeni bir yasa tasars sundu1921.
Bu yasa tasars esas itibariyle, bir yl nceki lex Gabiniann daha
da geniletilmi bir devam niteliindeydi. Buna gre, zaten grev sreleri biten Bithynia proconsul Glabrio ile Cilicia proconsul Marcius
azledilip, Lucullusun halen komutas altnda tuttuu birlikler Pompeiusun komutas altna verilerek, onun Mithradates ve Tigranese kar
yrtlecek olan savan kumandasna getirilmesi teklif ediliyordu1922.
getirmektedir: Ekyann krsal kesimlerde yaayanlara yapma alkanlnda
olduu zorbalklarn aynsn korsanlar da oldum olas denizlerde gemicilere yapmlardr. Bu tr eyler hep olmutur ve insan karakteri ayn kald srece olmaya
devam edecektir.
1920
Ciceroya (Leg. Man. XII. 35) gre, 49; Livius (perioch. 99), Florusa (epit. I.
41. 15) ve Aurelius Victora (Liber de Vir. ill. 77. 5) gre, bu sre 40 gnd. Eutropiusa (VI. 12. 1) gre, bu sre birka ayd; Valerius Paterculus (II. 32. 4) ise, zaman
vermemekle birlikte Pompeiusun denizlerdeki korsan tehdidini ksa srede bertaraf
ettiini dile getirmektedir.
1921
Cic. Leg. Man. XXIV. 69; Liv. perioch. 100; Plut. Pomp. XXX. 1; Cass. Dio
XXXVI. 42. 1-4; ayrca kr. App. Mithr. 97; Ascon. pro Scaur. XXVIII. 21; pro
Corn. 60. 10-14; 72. 8-73. 12.
1922
Zira Ciceroya (Leg. Man. II. 4; 6) gre, Anadolunun iki gl kral,
Mithradates VI Eupator ve Tigranes II Megas, Romallarn en fazla ve en ciddi gelir
getiren kaynaklarn ve Roma mttefiki olan birok devletin ve yurttan mal varln tehlike altna sokmulard. Bu durum Romallarn Kk Asyadan elde ettii
kazanc gzle grlr lde azaltm ve Romallar, gelirleri ve balaklklar
asndan etin ve tehlikelerle dolu bir savan eiine getirmiti (ayrca bk. Leg.
Man. V. 12-VII. 19).
447
Bylelikle Romallarn, Pompeius komutas altnda Mithradates Savalar boyunca zerlerinde oluan ve artk iyice derinleen bu lekeyi silmeleri hedefleniyordu1923. Bu bakmdan Pompeius, Roma halk adna sava
ya da bar karar almak ve ittifak kurmak konusunda snrsz bir yetkiye
sahip olacakt. Dahas lex Gabinia ile elinde bulundurduu gce,
Phrygia, Lykaonia, Galatia, Kappadokia, Kilikia, Kolkhis ve Armenia
da ekleniyordu. Korsanlara kar atad komutanlarna ek olarak sz
konusu yeni sava iin yeni legatuslar atayabilecekti. Bylelikle hemen
hemen Italia haricinde Romann btn eyaletleri ve denizlerdeki donanmas onun hakimiyeti altna girecekti. Bu durum en ak ifadeyle,
Romann btn gcnn tek bir kiinin elinde toplanmas demekti.
Quintus Catulus ve Quintus Hortensius gibi baz Senatus yelerinin
iddetle kar kt bu yasa tasars, Iulius Caesar ve Marcus Cicero
gibi Senatus yelerinin Pompeius yanls yaptklar konumalar sonunda
Roma Senatusunda oy birliiyle lex Manilia olarak kabul edildi1924.
Haber Pompeiusa, . 66 ylnn ilkbaharna doru korsanlar uzun
sren savalar ya da zorunlu gler sonucunda boalm olan Ciliciann
i ksmlarndaki kentlere yerletirmesinden sonra ulat. Bu srada
Pompeius, Krete Adasna gnderdii legatusu L. Octaviusu Roma
birliklerinin nnde azarlayan Quintus Caecilius Metellusa1925 kar
1923
nk Roma halknn adn iyice ezberledii kral, . 88 ylnda Anadoludaki

tm Romallar ayn gnde ldrmesine ramen yirmi yldr, hl Kk Asyada
hkm sryordu. Artk ne kendisine babasndan miras kalan krallna, ne de
Kappadokiaya snmak gereksinimi duyuyordu. imdi Anadolu topraklarnda rahatlkla dolaabiliyor ve blgedeki Roma dostlarnn ve balaklklarnn gvenliini tehdit ediyordu (Cic. Leg. Man. III. 6-7).
1924
Cass. Dio XXXVI. 42. 4-43. 1; 45. 1; Plut. Pomp. XXX. 1-3; 5-6; Luc. XXXV.
7; Cic. Mur. XVI. 34; dom. VIII. 19; Orat. 102; Phil. XI. 18; ad fam. I. 9. 11; Quint.
Inst. II. 4. 40; App. Mithr. 97; civ. I. 80; Liv. perioch. 100; Vell. II. 33. 1-2; Flor.
epit. I. 41. 7; Eutr. VI. 12. 2; Ascon. pro Corn. 58; Eutr. VI. 12. 2.
Hortensius ile Catulusun ban ektii kiilerin Manilia yasas aleyhine konumalar ve tavrlarna ilikin olarak bk. Cic. Leg. Man. XVII. 51-52; XIX. 56; XX.
59-60; XXI-XXII. 63; 66; Plut. Pomp. XXX. 3-5; Cass. Dio XXXVI. 42. 3; Ascon.
pro Corn. 58. 18. Ayrca bk. Hawthorn and MacDonald 1960, 18 vdd.; 148 vdd.;
Gruen 1968b, 161; 1969, 74; 1974, 535 dn. 3; Bringmann 2003, 71.
Caesar ve Cicero gibi lex Maniliay destekleyenlerin kanun lehine konumalarna ve hareketlerine ilikin olarak ise bk. Cic. Leg. Man. X. 27-XXIV. 71; Quint.
Inst. II. 4. 40; Cass. Dio XXXVI. 43. 2-5. 44. 1-2. Ayrca bk. Davison 1930, 224
vd.; Alfonsi 1947, 245 vdd.; Brunt 1988, 472 vd.; Syme 20025, 29.
1925
Sicilia Adasnn Verresten sonraki proconsul olan Q. Caecilius Metellus, .
ca. 69/68 ylnda korsanlar karsnda yapt baarl savalar sayesinde n plana
448
yelken amak zere hazrlanyordu1926. Senatus bildirgesi kendisine

ulatnda sevincinden yerinde duramamasna karn, bu durumdan
yaknr gibi bir hal taknd. Bununla birlikte derhal korsanlarla ilgili
Krete, Kilikia ve dier deniz meselelerini bir kenara brakarak, Mithradates
ile Tigranese kar yrtecei savan hazrlklarna balad1927. Anadolunun drt bir tarafndaki Roma legiolarna ve Romayla balaklk
iinde olan krallara bir an nce kendisiyle bulumalarn emretti. Ayrca
zaman kazanmak ve Pontos kraln yoklamak iin legatuslarndan
Metrophanesi bar elisi olarak Anadolunun boyun emez kral
Mithradatese yollad1928.
Bu srada Mithradates eski krall zerindeki hakimiyetini tamamen
salamlatrmt. imdi her zaman yapt gibi ordusunu bir sonraki
Roma arpmasna hazrlyordu. Bir yandan ordusundaki eksiklikleri
giderirken, dier yandan da Romallara kar mttefik aray iindeydi.
Uzun sren savalar sonunda lkesini bir harabeye evirmi1929 ve ordusunu ypratmt. Ayrca, artk Armenia Kral II. Tigranesle aras bozulmutu. nk Tigranesin, . 67 yazndaki Kappadokia istilas srakmt (Liv. perioch. 98; Oros. hist. VI. 3. 5). Bu bakmdan, . ca. 68/67 ylnda
Krete Adasn korsanlardan temizlemek zere general olarak greve atanmt (Liv.
perioch. 99; App. Sic. IV; VI. 1-2; Vell. II. 34. 1; Cass. Dio XXXVI. 1a; Eutr. VI.
11). Fakat Pompeiusun korsan seferini ksa srede byk bir baaryla sonulandrmas ve kendisine teslim olan korsanlara kar olan lml tutumu nedeniyle Krete
korsanlar da Pompeiusa teslim olmak istediklerini bildirdiler. Bu bakmdan
Pompeius, legatusunu gndererek Metellusa Kreteden ayrlmasn ve sava kendisine devretmesini emretti (App. Sic. VI. 2; ayrca bk. Cic. Leg. Man. XII. 35; XVI.
46. Pompeius ile Metellus arasndaki mektuplamalar ve anlamazlklar iin bk. Liv.
perioch. 99; Val. Max. VII. 6 ext. 1; Flor epit. I. 42. 4-6; Plut. Pomp. XXIX. 1-5;
Cass. Dio XXXVI. 17 a; 18. 1. 1-19. 3; 45. 1). Fakat Metellus, bu emre itaat etmeyerek Krete kentleri zerindeki kuatmay sklatrd. Sonunda adann kontroln
tamamen ele geirdi ve Creticus Krete fatihi unvann ald. Bylelikle Krete Adas,
Roma eyaleti stats kazand (Cic. Flacc. III. 6; XIII. 30; XL. 100; ad Brut. XVI. 2;
Strab. X. 4. 9 c. 477; XVII. 3. 25 c. 840; Liv. perioch. 99-100; Vell. II. 34. 1-2; 38.
6; App. Sic. VI. 2; Cass. Dio XXXVI. 17 a; 18. 1-2; 19. 2-3; Flor. epit. I. 42. 4-6;
Iust. XXXIX. 5. 3; Eutr. VI. 11. 1 dn. 15; Oros. hist. VI. 4. 2; Fest. Brev. VII str. 3-4).
1926
Plut. Pomp. XXIX. 1-5; Cass. Dio XXXVI. 45. 1.
1927
Plut. Pomp. XXX. 5-6; XXXI. 1; App. Sic. VI. 2; Cass. Dio XXXVI. 45. 1-2.
Pompeiusun bu eit hareketlerine ilikin olarak ayrca bk. Cic. Fam. VIII. 1. 3;
1928
Cass. Dio XXXVI. 45. 2-3; ayrca bk. Plut. Luc. XXXV. 7.
1929
Kraln lkesiyle birlikte Anadolunun birok blgesi ve kenti Mithradates-Roma
Savalar srasnda bazen Romal generaller tarafndan bazen de kraln kendisi tarafndan nemli lde tahrip edilmi ve yamalanmt (Oros. hist. VI. 5. 11-12).
449
snda en kk ve son kalan olu Tigranes babasnn yokluunda

Armeniada ona kar ayaklanma balatmt. Bunun zerine Tigranes
Kappadokiadan olu zerine yrm ve onu Armeniada yenmiti.
Ama olu elinde kalan kuvvetlerle kayn babas Parthia kralnn topraklarna snmay baard. imdi Tigranes, bu bakaldrnn sulusu olarak olunun dedesi Pontos Kral Mithradatesi gryordu. Mithradatesin bu isyanda parma olduunu ve torununu kendisine kar kkrttn dnyordu1930. Bu bakmdan Mithradates, ansn Parthlar zerinde denedi. Parthia Kral Arsakes (. ca. 77-. 70) ldnden1931,
yerine geen, tanr (= theos []) lakapl, olu III. Phraatese (. 70. 58) bir eli heyeti yollayarak Romallara kar ittifak yapmaya alt. Fakat bu durumdan haberdar olan Pompeius da elilerini Phraatese
gndererek kendisiyle ittifak yapmasn ve Armeniay istila etmesini
nerdi. Euphrates Romallarla kendisi arasnda snr kabul edilecekti. Bu
srada Parthia saraynda bulunan Tigranesin olu; damad Tigranesin
de etkisiyle Phraates, Pompeiusla anlat. Daha sonra da, . 66 ilkbaharnda gen Tigranesi yanna alarak Armenia topraklarna girdi1932.
Bunun zerine Mithradates, doudaki krallklardan kendisine bir
yardm gelmeyeceini anlad. Bu sefer Romallar denedi. Pompeiusa
bir heyet gndererek, atekes iin ne gibi koullar ileri srdn sordurdu. Pontos kralyla savamay kafasna koymu olan Pompeius ise,
Mithradatesten yanna snm olan Romal rejim dmanlarn kendisine vermesini ve silahlarn brakarak kaytsz artsz teslim olmasn
istedi. Bu srada Pontos kampnda Mithradatesin Pompeiusla bar
grmelerine balad haberi yayld. Haber zerine kendilerinin Pompeiusa verileceini dnen Pontos ordugahndaki mlteci Romallar,
daha sonra da Romallar olmakszn savamak istemeyen Pontos askerleri grlt yapmaya baladlar. Bu yzden Mithradates, askerlerine bir
konuma yapt: Elileri aynen Pompeiusun kendisine gnderdii gibi
anlama yapmaktan ziyade casusluk yapmak ve dmann gc hakknda bir fikir edinmek iin gnderdiini syledi. Romallarla ordusundaki
herkesin yararna olmadktan sonra, anlama yapmayaca zerine yemin etti. Bylelikle herkes yatt ve her ey eski halini ald1933.
1930
Cass. Dio XXXVI. 50. 1-2; 51. 1; ayrca bk. App. Mithr. 104.
Cass. Dio XXXVI. 45. 3. Tralleisli Phlegona (Fr. Hist. 12. 7) gre ise, III.
Phraatesin babasnn ad Sinatrukes idi.
1932
Cass. Dio XXXVI. 45. 3; 51. 1-2; Liv. perioch. 100; konuya ilikin olarak ayrca
kr. Iust. XLII. 4. 6 dn. 9.
1933
App. Mithr. 98; Cass. Dio XXXVI. 45. 4-5
1931
450
. 66 ilkbaharnda Pompeius, Kk Asyadaki Roma askerleri ve

Roma ile balaklk iinde bulunan krallklardan ald yardmlarla
Lucullusun halen elindeki legiolarla bulunduu Galatiaya doru yola
kt. Romann baarl olduu kadar eskiden beri birbirini ekemeyen
bu iki generali subaylarnn vastasyla Galatiada bir araya getirildiler1934. Buluma Trokmoi lkesindeki Posdala Kalesi1935 nnde toplanm olan Roma ve Galat birliklerinin huzurunda gerekleti1936. nce
her iki kumandan dosta selamlaarak, dmanlar karsndaki baarlarndan dolay birbirlerini tebrik ettiler. Fakat grmeler srasnda anlaamadlar ve birbirlerine hakaret edercesine ekitiler. Pompeius, Lucullusu para tutkusu=pecuniae cupidine ve kendilerini kral zanneden kuklalarn glgeleriyle savamakla sulad. Kendisinin ise, daha nceden
yenilmi olmasna ramen bundan dersini alm olan Mithradatesin tam
teekkll ordusu karsnda savaacan ve onu yeneceini ileri srd.
Bunun zerine Lucullus da, Pompeiusun askeri g arzusuyla=
cupiditas imperii alay etti ve bakalarnn zaferlerini almakla sulad.
Pomepiusun Sertorius, Lepidus ve Spartacus isyanlarn bastrdn
sylemesine ramen, Sertoriusun adamlar tarafndan ldrldkten
sonra, ordusunun byk lde Metellus tarafndan ypratldn; Lepidusun, zaten Catulus tarafndan birok kereler yenildiini; Spartacusun
ise, Crassusun ordular tarafndan sonunda bozguna uratldn belirtti. Mithradates ve Tigranesin ise, kendisi tarafndan zaten yenildiini
ifade etti. Onun Metellus, Catulus ve Crassustan ald gibi, imdi de
kendisinin elinden Mithradates ve Tigranese kar zaferlerini almaya
geldiini iddia etti. Pompeiusun byklnn aynen lm ve lmek
zere olan hayvanlarn leleriyle beslenen akbabalar gibi, bakalarnn
ellerinden zaferlerini almak ve zaten yenilmi olan dmana son darbeyi
indirmek olduunu dile getirdi. Romann bu iki byk generali yumruk
yumrua birbirlerine girmek zereyken dostlar tarafndan zorla ayrld1934
Plut. Luc. XXXVI. 1-2; Pomp. XXXI. 2; 5; Cass. Dio XXXVI. 46. 1-2; XXXVII.
49. 4.
1935
Strabona (XII. 5. 2 c. 567) gre ise, Pompeius ile Lucullusun bir araya gelerek
mzakere ettikleri yer, Danalayd.
1936
nk Galatlar Romann Kk Asyadaki en nemli mttefiklerinden biri
olarak o zamana kadar yaplan askeri hareketlerde Sulla ve Lucullus komutas altnda Pontos Kral VI. Mithradates ve Armenia Kral II. Tigranese kar savamlard. imdi Galatlar ve dier mttefikler glerini Pompeius iin birletiriyorlard.
Pompeius ile Galat tetrarkheslerinden Deotarosla ksa srede dost olmu ve Pompeius her zamanki talihiyle Lucullustan esirgenen btn kolaylklar elde ederek,
Roma ordusundaki birlik ve dzeni yeniden salamtr (Arslan 2000a, 146).
451
lar. Daha sonra Pompeius, Lucullusa Romaya dnerek Pontos ve

Armenia krallar karsndaki zaferlerini kutlamas iin 1.600 asker brakt1937 ve Lucullusun emrindeki btn askerleri alarak Mithradatesin
zerine doru yrye geti1938.
1937
Plut. Luc. XXXV. 7; XXXVI. 2-4; Pomp. XXX. 3; XXXI. 2-7 dn. 2; Cass. Dio
XXXVI. 46. 1-2; Vell. II. 33. 2-3; ayrca bk. Cic. Leg. Man. XI. 30; Strab. XII. 5. 2
c. 567. Pompeius (Plut. Luc. XXXVI. 4) kendi iine yaramayan ve Lucullusa dman, isyankar askerleri ona brakmaya zen gstermitir. Ayrca Lucullusun Anadoluda ele geirmi olduu yerlerin organizasyonunda ona yardm etmek zere
Senatus tarafndan grevlendirilmi olan ve aralarnda Lucullusun kardei M.
Terentius Varro Lucullus ile Murenann olu L. Licinius Murenann da bulunduu
10 kiilik heyeti decem legati de Romaya geri gndermitir (Cic. Att. XIII. 6. 4
6a; ayrca bk. Plut. Pomp. XXXVIII. 1; Luc. XXXVI. 6; Cass. Dio XXXVI. 43. 2;
46. 1-2; Arkenberg 1993a, 334 dn. 55; 339 dn. 107). Bununla birlikte Ciceronun
(Mur. XVIII. 37)deki yorumuna gre, Lucullusla birlikte baz birlikler Romaya
gitmilerdir (Smith 1960, 5 dn. 30). Ayrca bk. Epstein 1987, 83 dn. 112-114.
Bunun zerine Lucullus, . 66 ilkbaharnda Romaya dnmtr (Plut. LucKim. II. 3; ayrca bk. Cic. Acad. II. 1. 3). Fakat orada Pompeiusun enitesi Roma
tribunusu Gaius Memmius tarafndan Mithradates-Tigranese kar yrtt savalar gereksiz yere uzatt ve ele geirdii hazineleri kendisine saklad gerekesiyle sulanmtr. Bununla da yetinmeyen Memmius, Senatusu ve halk etkilemeye
alarak, Lucullusun triumphus (zafer treni) dzenlemeye hakk olmadn iddia
etmitir. Bu surette Memmius ve Lucullusun Romadaki dmanlar onun triumphus dzenlemesini yl boyunca ertelemilerdir. Fakat sonunda hem Lucullus
hem de Romada sz geen nemli mevki sahipleri Senatus ve halk ikna etmiler;
bylelikle Lucullusa kar alan davalar dm ve onun triumphus dzenlemesine
izin verilmitir (Cic. Acad. II. 1. 3; Plut. Luc. XXXVII. 1-2). Ayrca bk. Cic. Att. I.
18. 3; Mur. XVIII. 37; XXXIII. 69; Arch. IX. 21; Strab. XII. 5. 2 c. 567; Plin. nat.
XXVIII. 15. 56; Plut. Cat. Min. XXIX. 1-4; Pomp. XXX. 2; App. Mithr. 77; Vell. II.
34. 2; Eutr. VI. 10. 1; Gruen 1971, 57 vd.; Thomas 1977, 172; Epstein 1987, 60 dn.
208-209.
. 63 bahar/yaznda Lucullus, grkemli olduu kadar akllardan uzun sre
silinmeyecek bir zafer alaynn banda muzaffer bir komutan edasyla Romaya
girmitir (Cic. Acad. II. 1. 3). Lucullusun Pontosta ele geirdii krali hazineler,
Armenia kralnn Tigranokerta ve Nisibisteki hazineleri geit treninde sergilenmitir. Flaminius tiyatrosu Pontos ve Armenia silahlar ve sava makineleriyle donatlm ve halka gsterilmitir. Mithradatesi yenmesinin bir nianesi olarak ar
zrh kuanm birka atl, on adet trpanl sava arabas, kraln dostlar, generalleri ve
maiyetinden altm grevli subay ile yz on adet bronz mahmuzlu gemi rostras
halka tehir edilmitir. Deerli talardan yaplma sanat harikas bir kalkan, altndan
ve gmten yaplma paha biilmez birok ev eyas, sekiz katrn tad altn
divanlar, elli alt katrn tad gm kalplar ingot, yz yedi katrn tad
yaklak 2.700.000 para gm para zafer geidinde sergilenmitir. Tigranesin tac
ve zellikle Mithradatesin 1.80m boyundaki altn heykeli ile mkemmel iilie
452
Pompeiusun ordu mevcudu kesin olarak bilinmese de yaklak olarak 50.000 legionarius askeri1939 ile Kk Asyadaki Roma bala
yerel hanedanlar, krallklar1940 ve Galat tetrarkheslerin1941 birliklerinden olumaktayd. Ayrca Roma donanmas Phoinikeden Bosporosa
kadar btn sahillerin kontroln ellerinde bulunduruyordu1942.
Mithradates birlikleri arasndan 30.000 piyade ve 3.000 svari semitir1943. Kral Romallar karsnda say stnlnn ie yaramadn
daha nceki tecrbelerinden biliyordu. Zaten, amac Pompeiusla bir
meydan muharebesi yapmak deildi. nk dmanlarnn meydan
muharebelerindeki stnln biliyordu. Kendi kuvvetlerinin henz
sahip kalkan izleyenlerin gzlerini kamatrmtr. Bunun haricinde Lucullusun,
Pompeiusa korsanlarla sava srasnda verdii paralar; halk hazinesine yapt
balar, her bir askerine datt 950 drakhmain belgeleri halka gsterilmitir.
Zafer treninden sonra, Lucullus btn Roma halkna ve civar kylere zaferleri
erefine bir ziyafet ekmitir (Plut. Luc. XXXVI. 7; XXXVII. 2-4). Ayrca bk. Diod.
IV. 21. 4; Plin. nat. XIV. 17. 96; XXVIII. 15. 56.
Daha sonra da aktif siyasetten ekilerek (Hillman 1993, 211 vdd.) yaamnn
geri kalann felsefeye (Acad. II. 2. 4 vdd.; Jones 1982, 254 vdd.), edebiyata, sanata
ve lksn inceliklerine adamtr (Plut. Luc. XXXVIII. 2-XLIII. 3). Athenaiosun
(Deip. VI. 274; XII. 543), Peripatetik Nikolaostan yapt alntlara gre; modern
zamanlarda yaanabilen, inanlmaz lks ilk elde eden adam, yksek denizlerde
Mithradatesi yenen Lucullustu. Mithradatesi yendikten sonra, Romaya dnnde ki; Armenia Kral Tigranesi de yenmiti, bir zafer kutlad. Savata yaptklarn gzden geirdi. Mithradatese kar yapt savan bir deerlendirmesini
yapt. Eski zamanlardaki arballn kaybederek modern bir hayat yaamaya ve
msriflik yapmaya balad. Romallar arasnda gerek anlamda lks ilk yaayan
kiiydi. Lksn her formu iin Romallara bir rehber oldu; nk Mithradates ve
Tigranesten alnan varlk onun houna gitmiti (ayrca bk. Vell. II. 33. 2-4; Hillman
1993, 218 vdd.; Ik 2001, 180 vd.). Lucullusun karakterine ve lks tutkusuna
ilikin olarak ayrca bk. Swain 1992, 307 vdd.; 314 vdd.
1938
Plut. Pomp. XXXII. 1; App. Mithr. 97; Cass. Dio XXXVI. 46. 2. Bu arada uzun
sre nce Senatus kararyla terhis edilmi olmalarna ramen, halen Lucullusun
ordugahnda bulunan Valerii adl legionun emekli askerleri de, Pompeiusa katlmlardr (Cass. Dio XXXVI. 16. 3; 46. 1).
Pompeius ile Lucullus arasnda uzun sreden beri devam eden ekime ve
/inimicitiae=dmanlk iin ayrca bk. Twyman 1972, 863 vd.; Wet 1981,
126 vd.; Epstein 1987, 36; 77; 83 vd.; Wylie 1990, 447 vd.; Hillman 1991, 315 vdd.
1939
Magie 1950, 353 dn. 5; Sherwin-White 1984, 192 dn. 19.
1940
Plut. Pomp. XXXI. 1.
1941
App. Syr. 50; ayrca bk. Arslan 2000a, 146.
1942
Plut. Pomp. XXXII. 1.
1943
App. Mithr. 97. Plutarkhosa (Pomp. XXXII. 1) gre ise, kraln svari says
2.000 kiiydi.
453
onlarn gcne eit olmadna inanyordu. Elindeki az sayda kuvvetle

Pompeius komutasndaki Roma ve mttefik birliklerinden oluan byk
ordu karsnda ansn denemeyi kesinlikle dnmyordu1944. Amac,
daha nce Lucullus karsnda yapt gibi, dzenli olarak Roma kuvvetleri nnden ekilmekti. Yolu zerindeki btn erzaklara el koyacak
geri kalann yakacakt. Bylelikle, bir yandan Pompeiusun iae edinmesini engelleyecek, dier yandan da gerilla taktiiyle ona kar savaacakt. Bu bakmdan, . 66 baharnda emrindeki orduyla Pompeiusu
karlamak zere Pontosun Galatia snrna giderek tahkimli bir mevkide konuland. Fakat Lucullus tarafndan yamalanm bu blgede,
yeteri kadar erzak bulunmamas ve belki de Romallarn korkusundan
Pontos ordusunda asker kaaklarnn says artt. Bunun zerine Mithradates, yakalatt firarileri ordugahna geri getirerek, dier askerlerin
gzleri nnde armha gerdirmeye ve canl canl yaktrmaya balad.
Bu ve buna benzer cezalar askerler zerinde etkili oldu. Askerler sonunda kraldan dmandan korktuklarndan daha ok korkmaya baladlar. Bylelikle firarilerin says azald ve orduda disiplin saland1945.
Pompeius ordusunun bir blmn Kappadokia ve Kilikiann korunmas iin geride braktktan sonra, Pontos kral zerine yrmeye
balad. Mithradates ise, getii yerleri tamamen yamalayarak yava
yava Pontosun dousundaki dalk blgelere Akilisene/Karenitis
doru ekiliyordu1946. Bir yandan da svarilerini gndererek vur-ka
taktiiyle Pompeiusun ordusunu ypratmaya ve onlarn erzak edinmelerini engellemeye alyordu1947. Pontos ve Roma ordular arasnda bir
seri svari arpmalar gerekleti. Bazen Mithradates, bazen de
Pompeiusun atl birlikleri pusu kurarak ilerlemekte olan ordularn art
birliklerine veya ordugahlarna saldrdlar1948. Mithradates dzenli olarak geri ekilirken stratejik adan hem savunmaya hem de hcuma
elverili Zara yaknlarnda bir tepe zerine konuland. Daha sonra da
tepenin etrafna tahkimat yaptrd. Bunun zerine Pompeius gelerek
tepenin nlerindeki ovada kamp kurdu. Kral yeterli derecede erzaka
1944
Cic. Mur. XVI. 34; Plut. Luc-Kim. III. 3.

App. Mithr. 97.
1946
Strabona (XII. 3. 28 c. 555) gre, Pompeius lkeyi istila ettii zaman, Mithradates Pontos Krallnn en u ksmlarna, Paryadres Da silsilesi arasnda iyi sulanm, ormanlk, birok yerleri derin vadiler ve dik uurumlarla kapl Akilisene
yaknlarna doru ekilmitir.
1947
Cass. Dio XXXVI. 47. 1
1948
Frontin. strat. II. 2. 2; 5. 33.
1945
454
sahipti. Burada bekleyerek Romallarn iae skntsna deceini umuyordu. Pompeius ise, krala tahkimli kampnda saldrmay gze alamyordu1949. Bunun zerine Mithradates svari birliklerini gndererek
ovadaki Romallar zerine aknlar yaptrd.
Pontos oku svarilerinin devaml ataklarndan bunalan ve kayplar
verdii lde, ordusundaki asker kaaklarnn says artan Pompeius,
sonunda kampn yerini deitirdi. Ormanlk arazi iine konuland. Bylelikle Pontos svarisi ve okularnn ataklarndan bir nebze olsun kurtuldu. Pontoslularn svari stnl her bakmdan kendini hissettiriyor
ve Romallar iin byk bir tehlike yaratyordu. Bu bakmdan Pompeius,
kampnn bulunduu ormanlk ve dalk toporafyadan yararlanarak
Pontos aknc birliklerine ellerinden geldii lde ypratmak iin bir
plan yapt. Sz konusu plan gerei Pompeius, bir gece iki ordugah arasndaki ormanlk vadiye 3.000 hafif silahl askeriyle 500 svarisini konulandrd. Ertesi gn svarilerinden bir blmyle seme askerlerden
oluan hcum ktasna Pontos ordugahna saldrp, dman savaa kkrtmalar daha sonra da yava yava geri ekilme emri verdi. Kendilerini takip eden dman, arka cepheden bir gece nce vadide pusu kurmu
olan kuvvetler, n cepheden ise, bizzat kendisi svari birlikleriyle kuatp, ar silahl askerleriyle yok edecekti1950.
afakla birlikte Roma aknclar aniden Pontos kampna saldrdlar.
Pontoslularn dank halde bulunmasndan yararlanarak onlar panie
urattlar ve bir blmn ldrdler. Fakat Pontos svari birliklerinin
zerlerine gelmesiyle birlikte hem planlar gerei hem de zorunluluktan
geri ekildiler. Bu arada bir gece nce vadiye konulandrlm olan Roma kuvvetleri ile Pompeius ayn anda Pontos svarilerine saldrd. arpma iddetlendi. Bu bakmdan bir grup asker Mithradatesi durumdan
haberdar etti. Kral hi duraksamadan ordusunun byk bir blmyle
askerlerinin yardmna kotu. Bozguna urayan ve dalan Roma birlikleri geri ekilmek zorunda kaldlar. Fakat bu arpma srasnda, Mithradates yardma gelene kadar Pontoslular Pompeius tarafndan gerek
svari gerekse piyade bakmndan nemli kayplara uratldlar1951.
1949
Plut. Pomp. XXXII. 2; Cass. Dio XXXVI. 47. 2-3.

Cass. Dio XXXVI. 3; Frontin. strat. II. 5. 33.
1951
App. Mithr. 98; Cass. Dio XXXVI. 4; Liv. perioch. 100. Frontinusa (strat. II. 5.
33) gre, bu arpmada Pontos svarileri ar kayplar verdiler. nk Romallar
dmana saldrdklar kadar Pontos atlarna da saldrm ve zellikle mzraklar ve
oklaryla hayvanlar nian almlardr. Bu yzden, sz konusu arpma, bir bakma
1950
455
Bu arpmadan sonra, Mithradatesin Roma ordusunu a brakma

plan sekteye urad. Pontos ordusunun svari bakmndan kayplar ve
Roma kampnn ormanlk bir araziye tanm olmas Mithradatesin
hcum gcn krd1952. Bu bakmdan Roma kafileleri rahatsz edilmeden Kappadokia ve civar yrelerden kamplarna erzak tayabildiler.
Ayrca Pompeius adamlarndan bir ksmn gndererek Armeniann bir
yresi olan Anatisi zapt ettirdi1953. Bylelikle nemli lde erzak
edindi. Bu srada olas bir Armenia saldrsna kar Kappadokia ve
Kilikiay korumak zere Kilikia ya da Kappadokia snrnda braklm olan legio da gelerek Pompeiusa katld1954. Bunun zerine zaten
su sknts ekmeye balam olan Mithradates tahkimli kampn terk
ederek yukar Lykos (Kelkit) havzasna doru ekildi. Pontos Krallnn bu u ksmlarnda Akilisene yresindeki Dasteira yaknlarnda
sulak bir da ele geirerek orada konuland1955.
Pompeius ise, Mithradatesin su sknts sebebiyle brakt dan
yamalarnda su kaynaklar bulmu ve ayn dada kamp kurmutur.
Daha sonra da Pontos kral karsnda sava stratejisini deitirmitir.
Kraln yaknlarna kadar ilerleyerek onun karsnda kamp kurmamtr.
nk bylelikle devaml zayiat veriyor, ordusunu ypratyor, ayrca
erzak edinmesi zorlayordu. Bu bakmdan kraln konuland tahkimli
mevkinin evresinde, yaklak 150 stadialk aa yukar 30km alann bir ksmn kazdrm, bir ksmna duvar rdrm ve kalan yerleri
ise, Roma kamplar ve garnizonlarla doldurmutur. Romallarn bu almalar srasnda Mithradates, hibir ekilde onlar engelleyici bir harekette bulunmamtr. Fakat ksa zaman iinde Romallar tarafndan
erzak edinmesi engellenmitir. Bunun zerine Mithradates, ordusundaki
atlar haricinde btn yk hayvanlarn keserek dayanmaya almtr.
Pontoslularn svari stnlne bir son vermi ve o andan itibaren kraln atl birliklerine olan inancnn sarslmasna neden olmutur.
1952
1953
Cassius Dioya (XXXVI. 48. 1) gre, Armeniallarn hakimiyetindeki bu yre
ayn isimle anlan bir tanraya adanmt. Akilisenenin komusu olan bu blge
Eriza (Erzurum) civarlarnda olsa gerektir. Daha detayl bilgi iin bk. Strab. XI. 14.
16 c. 532; XII. 3. 37 c. 559; ayrca bk. Plin. nat. V. 20. 83.
1954
1955
Strab. XII. 3. 28 c. 555; Plut. Pomp. XXXII. 2; App. Mithr. 99. Orosiusa (hist.
VI. 4. 3) gre, Mithradates ordusuyla mons Dastracusta (Dastracus Da) ordugah
kurmutur.
18) Pompeiusun Mithradates Seferi
458
Pompeius ise, oluturduu istihkam taburlaryla devaml olarak ordusuna yiyecek salamay srdrmtr. Ordu mevcudiyeti arttktan ve bir
aydan fazla Pontoslular abluka altnda tuttuktan sonra bile krala saldrmamtr. Bylelikle Mithradatesin kamaya teebbs etmesini istiyor ve onu savaa zorluyordu1956.
Mithradates 45-50 gn boyunca tahkimli kampnda dayand. Sonunda, . 66 yaznda, bir akam ordusundaki yarallar ve hastalar
ldrdkten sonra, harekete geti. Ordugahn btn atelerini ve mealelerini yank braktktan sonra, byk bir sessizlik iinde Roma hatlar
ve uykuya dalm Roma kamp arasndan geerek ablukay yard1957.
Sarp ve ormanlk alanlar boyunca Armenia Maiora doru ilerledi1958.
Ertesi gn durumdan haberdar olan Pompeius svari birlikleri ve hafif
silahl askerleriyle sratle kral takibe koyuldu. Amac Euphratesi amadan nce kral yakalamakt. Roma ordusunun geri kalan ksm da
arkadan onlar takip ediyordu. Pompeius, Mithradatesin yorgun askerlerine ayn gnn le zeri yetiti. Pontos ordusunun art birliklerine
saldrd. Ama kral atl birliklerinin banda Romallar zerine saldrp
onlar geri pskrtt. Bu srada kraln generalleri ve yaknlar sava
dzeni alp Romallarla savamak istediler. Savan yorgunluklarndan
bitkin dm sava kraln son derece dikkatli bir yaps vard. Doal
olarak rastlantya bal olan her tr giriime souk bakyordu. nk
sava lgnl, tecrbeli kral ordusunun gcn olduundan daha fazla
gsterecek kadar penesine alamamt. Dahas, askerlerinin byk bir
blmnn ruh halini gz nnde bulundurunca, hibir baar bekleyemeyecei bir eyleme kalkmak istemedi. Generallerinin bu dileini
reddetti. Ormanlk bir alana ekildi. Arkasn kayalk bir srta dayad. Bu
srada Pompeiusun geri kalan askerleri de gelmi ve kraln kan
engellemek zere evresindeki yollar tutmulard1959.
Sabahla birlikte Mithradatesin ordugahnn nlerindeki vadide
Pontos nbetileriyle Pompeiusun gzcleri arpmaya baladlar.
Bunu gren Pontos svarilerinin bir ksm atlarn brakarak krala danmadan vadi boyunca aaya inerek nbetilerin yardmna kotular.
1956
Plut. Pomp. XXXII. 2-3; App. Mithr. 99.

Plut. Pomp. XXXII. 3; App. Mithr. 99; Front. strat. I. 1. 7. Appianosa (Mithr.
117) gre, Mithradatesin bu ka Pompeiusun, . 61 ylnda Romada dzenledii triumphusunda resmedilerek halka gsterilmitir.
1958
1959
App. Mithr. 99. Kraln Pompeiusla savamaktan kanmasna ilikin olarak
ayrca bk. Cic. Mur. XVI. 34.
1957
459
Bunun zerine Pompeius btn svari birliklerini gzclerin yardmna

yollad. Bu durumu gren atsz Pontos svarileri, bir an nce kamplarna
dnp atlarn almak ve Romallarla eit koullarda karlamak zere
kamplarna doru geri trmanmaya baladlar. Bu srada, yukardaki
Pontos kampndakiler kendilerine doru koarak ve bararak gelmekte
olan arkadalarn grdler. Onlarn dman tarafndan bozguna uratldklarn zannederek panie kapldlar. Kelimenin tam anlamyla krletikleri ve Pontoslular takip eden Romallarn derin vadinin yanksyla
iki katna kan, her sesi bastran lklar, onlarn arkadalarnn ne
sylediini iitmelerine engel oldu. Bu sebeple aran ve dehete kaplan askerler silahlarn atarak kamaya baladlar. Bu frsat deerlendiren Pompeius ordusuna genel hcum emri verdi. Dar bir boazda kstrlan Pontoslularn bir ksm ar kayplara uradlar. Gerekten, Pontoslularn ayn anda hem dmana, hem mevkinin yaratt zorluklara
hem de kendileri arasndaki mcadeleye kar ura vermeleri gerekiyordu. Zira her biri ilk nce kendi cann kurtarmaya ve tehlikeden
kamaya alyordu. Her ynden tehlike iindeydiler. Kendilerini baaryla savunma umutlar kalmamt. Firar iin bir yer bulamayan biroklar, gz kararm bir ekilde kamak iin ileri atldklarnda, dik ve
sarp yamalar arasndaki uurumlar ve uzun geitlerde sktlar. Bu
mevkilerde dman saldrs altnda kalan Pontos askerlerinin dier bir
ksm kalabalk ve izdiham yznden uurumdan derek paraland bir
ksm ise, korkun karklk iinde atlar, develer ve arabalar arasnda
kald1960. Romallar, o gn ldrecek adam bulmakta sknt ekmediler.
Korkudan deliye dnen, hibiri dvmeye yanamayan, tersine; sanki
yok edilmek iin elinden geleni yapan bir yn dmandan yere denleri, ayak altnda kalanlar, yarallar ya da dizlerinde derman kalmayp
da kaamayanlar kltan geirdiler1961. Kraln ordugah zapt edildi.
1960
Bu srada yk hayvanlar ve zellikle atlar askerler iin son derece tehlike yaratmlard. Romallarn saldrs srasnda isabet alan hayvanlar yaralandklarnda lgnlam ve sadece boazdaki insanlar deil; fakat ayn zamanda tadklar her
eit yk de tahribata uratmlard.
1961
App. Mithr. 100. Mithradatesin Dasteira yaknlarndaki tahkimli ordugahndan
Armeniaya doru geri ekilii ve yolda Pompeius tarafndan dar bir boazda pusuya
drlerek ordusunun byk bir blmn yaklak te biri kaybetmesine
ilikin olarak ayrca bk. Liv. perioch. 101; Vell. II. 37. 2; Val. Max. I. 8 ext. 13; IV.
6 ext. 2; Cic. Mur. XVI. 34; Auct. Liber de Vir. ill. 76. 7; Frontin. strat. I. 1. 7; II. 1.
12; II. 2. 2; Plin. nat. XXV. 3. 5; Plut. Pomp. XXXII. 3-7; Flor. epit. I. 40. 22-24;
Cass. Dio XXXVI. 48. 3-5; 49. 1-8; Amm. Marc. XVI. 7. 10; Oros. hist. VI. 4. 3-5;
Eutr. VI. 12. 2-4; Fest. Brev. XVI str. 1-5.
460
Yaklak 10.000 Pontos askeri bu katliamda hayatn kaybetti. Kalanlarn byk bir ounluu ise, arkalarna bakmadan kendilerini ayaklarnn gtrd yere kadar kaarak drt bir yana daldlar1962.
Sz konusu dar boazda gerekleen sava birok antik yazara gre geceleyin ve
ani bir baskn olarak yapld. Liviusa (perioch. 101), Orosiusa (hist. VI. 4. 3-9) ve
Festusa (Brev. XVI str. 2-4) gre, Pompeius, Mithradatesi gece savanda yenmi
ve onu Bosporosa kamak zorunda brakmtr. Plutakhosa (Pomp. XXXII. 3-7)
gre, Pompeius gece savana girimek konusunda son ana kadar tereddt etmi;
ancak yal subaylarnn srar zerine bu srpriz hcuma onay vermitir. Bylelikle
Pontos askerlerinin uyuduu, Mithradatesin rya grd bir srada Romallar
saldrmlardr. Bu srada ay da arkalarndan ykselerek onlarn glgelerini uzatarak
dman zerine drmtr. Bu bakmdan Pontos okular mesafe tayinini iyi
yapamamlardr. Fakat Romallar dman ak olarak grdklerinden ve onlar dar
bir boazda tuzaa drdklerinden vadinin iki yakas boyunca konulanarak btn
oklarn ve mzraklarn dman zerine boaltmlar daha sonra da aaya inerek
yakaladklarn kltan geirmilerdir (ayrca bk. Oros. hist. VI. 4. 4-5). Cassius
Dioya (XXXVI. 48. 3-5; 49. 1-8) gre, Pontos ordusunun le aras molas ve
dinlenmesi srasnda Pompeius ordusunu onlara fark ettirmeden yollar zerindeki
dar bir boazda konulandrmtr. Romallarn ataklarndan korunmak ve bir an
nce Euphratesi aarak Armenia topraklarna girmek isteyen Pontos ordusu gece
yry srasnda boaz geerken, hi ummadklar bir srada Romallarn saldrsna uramtr. Gecenin zifiri karanlnda, Romallar muazzam byklkteki kayalar aaya, yry kolundaki askerler zerine yollamlardr. nce tabiat st
varlklarn saldrsna uradklarn, girdikleri boazn eytanlarn tekin olmayan
toplant yeri olduunu zanneden askerler korkmu ve orduda panik balamtr. Daha
sonra onlarn eytan deil de, Romal olduunu anladklarnda panik, dehete dnmtr. Roma hcum borular ve askerlerin barlar altnda ok ve mzrak yamuruna tutulmulardr. Bu srada ay km; fakat bu sefer de Pontos okular Romallarn glgelerine nian almlar, bazen onlar fazla yaknlarnda sandklar iin boa
saldrmlar, bazen de glgeleri fazla yaklatnda beklemedikleri bir anda vurulmulardr. Bu yolla ou ldrlm ve bir o kadar da esir alnmtr. Frontinusa
(strat. II. 1. 12) gre, Pompeius gece yars karlama iin en uygun zaman semi
ve Pontoslularn geri ekilmesini engellemek amacyla harekete gemitir. Btn
hazrlklar yaptktan sonra, ordusuna hcum emri vermitir. Buna ek olarak, ordusunu ileri srerken Pontos askerlerinin gzleri ay ndan kamam ve bu durum
onlarn grmelerini engellemitir. Romallar iin ise, ay dman grmek iin aydnlatc olmutur (ayrca bk. Oros. hist. VI. 4. 4). Florusa (epit. I. 40. 22-24) gre
de, buluma gece olmu ve ay bu bulumada yer almtr. Ay tanras, Pompeiusun
yannda Pontoslulara kar savaa katlmtr. Romallarn nnde dmann arkasna yerlemitir. Pontos halk kendi vcutlarnn uzam glgelerini dmann vcutlar sanmlardr.
1962
Plut. Pomp. XXXII. 7; App. Mithr. 100; ayrca bk. Amm. Marc. XVI. 7. 10.
Livius tradisyonunu izleyen antika tarihilerden Orosius (hist. VI. 4. 5), Eutropius
(VI. 12. 2-4) ve Festusa (Brev. XVI str. 3-4) gre, Pontos kayplar 40.000-42.000
461
Mithradates, bu umumi aknlk ve kargaann iinden korumasnn1963 ve Amazon odal Hypsikrateiann1964 yardmyla kurtulmay
baard1965. Daha sonra da zaman ve mevkinin elverdii oranda, yaklak
800 kiilik atl birliini nizam ve intizama koyabildi. Bu surette Romallarn harp safn bir huru hareketiyle yarmay denedi. Burada cereyan
eden atl sava gecenin en iddetli arpmas oldu. Svariler Mithradates nderliinde atl arpmalarda gelenek olduu zere atlar dndrerek yaylmadan, dorudan Romallara saldrdlar. Artk tek kurtulu
areleri bu olduundan, her biri kendi hayatlarn kurtarmak iin iddetle
dvtler. Sonunda kral ve beraberindekiler Roma saflarnda bir gedik
aarak, bu aklktan Armeniaya doru kalarn srdrdler. Yolda
ilerledike dalan askerler ve organize bir ekilde geri ekilebilen birliklerden bir blm tekrar Mithradatesle birletiler. Ksa zamanda
kraln evresinde yaklak 3.000 piyade ve 1.000 kadar svari topland.
Hzl bir yryle, Armenia Maior ile Pontos snrnda iinde krali
hazinelerin sakl olduu, sarp kayalarn zerine konulandrlm Sinoria
(Bayburt?) Kalesine vardlar1966. Burada Mithradates, kendisini takip
kii kadard. Cassius Dio (XXXVI. 49. 8) ise, say vermemekle birlikte, bu sava
srasnda Pontos askerlerinin birounun Romallar tarafndan ldrlp bir o kadarn da esir alndn belirtmektedir. Bununla birlikte kaanlarn saysnn az olmadn ve aralarnda Mithradatesin de bulunduunu vurgulamaktadr. Daha detayl
bilgi iin bk. Anderson 1922, 100 vd.; Magie 1943-1944, 237 vd.; Eadie 1967, 129.
Pontoslularn bylesine byk bir felakete maruz kalmalarnn nedeni ise,
byk tehlikelerden nce daima duyulan korkunun, yalnz bu sefere mahsus olmayp
kendilerine uzun zamandan beri musallat olmas ve cesaretlerinin krm olmasyd.
1963
App. Mithr. 101.
1964
Kraln odalklarndan Hypsikrateia Pers elbisesi, ksa kesilmi salar ve olaanst cesaretiyle dikkati ekmekteydi. Bu bakmdan kral, ona Hypsikrates diye hitap
ediyordu. Kraln bu ka srasnda da Pers giysisi ve yorulmak bilmez bir Pers
atyla birlikte Mithradatesin yanndan ayrlmamtr. Uzun, yorucu, tehlikeli yolculuklar boyunca Mithradatesle ilgilenmi, atnn yaralarn tedavi etmitir (Plut.
Pomp. XXXII. 8). Ayrca bk. Val. Max. IV. 6 ext. 2; Pastor 1997, 241 vdd.
1965
Orosiusa (hist. VI. 4. 6) gre kral, kendisiyle yolculuk eden btn dostlar
filozoflar, tarihiler, airler ve doktorlar tarafndan terk edildikten sonra, sava
srasndaki kargaadan ve gecenin karanlndan yararlanarak tek bana kamay
baarmt. Festusa (Brev. XVI str. 4-5) gre ise, Mithridates cum uxore et duobus comitibus in Bosphoron fugit=Mithradates kars ve iki arkadayla birlikte
Bosporosa kamt. Kraln kana ilikin daha detayl bilgi iin bk. Broughton
1952, II 155; Eadie 1967, 83.
1966
Plut. Pomp. XXXII. 8; App. Mithr. 101; ayrca bk. Strab. XII. 3. 28 c. 555;
462
eden her bir askerine sadakatlerinden tr dl olarak bir yllk maalar tutarnda para verdi1967. Subaylarn ve generallerini de cmerte dllendirdikten sonra, onlara ayrca lmcl bir zehir iesi takdim etti.
Romallarn eline dmektense, isteyen kendini bununla ldrebilecekti.
Daha sonra da Tigranesi son durumdan haberdar etmek ve snma
talebinde bulunmak zere elilerini Armeniaya yollad. Mstahkem
kalenin ve hazinelerinin muhafazas iin komutanlarndan Menophilosu1968 atadktan ve hastal yznden yannda gtremedii kz
Drypetinay1969 da onun himayesi altna braktktan sonra, Sinoriay
terk etti1970. Yanna yaklak 6.000 talanta alarak ordusundan geri kalan
askerlerle Armenia Maiora doru ilerlemeye balad1971.
Fakat bu srada Parthia Kral III. Phraates, Pompeiusun teviki ve
Tigranesin olu Tigranesin de desteiyle, . 66 ilkbaharnda Armenia
topraklarna girmiti. Yal Tigranesi tahtndan indirip yerine kraln
olu, damadn geirecek, lkesinin snrlarn geniletecek ve bylelikle
Romallarla balak bir krallk haline gelecekti. Parthia ordular gen
Tigranesi destekleyen askerlerle birlikte Mesopotamia ve Gordyeneyi
ele geirdikten sonra, . 66 yaznda Armeniann bakenti Artaksata
nlerine kadar ilerlediler. Bu srada Armenia Kral Tigranes, bakentinin
Sz konusu yerleimin ad Plutarkhosa (ibid.) gre, Sinora; Appianosa (ibid.)
gre, Sinoreks idi. Buras Cassius Dio (XXXVII. 7. 5 dn. 2) tarafndan Symphorion; Ammianus Marcellinus (XVI. 7. 10) tarafndan Sinhorium/Synorium olarak
adlandrlmaktadr. Fakat Strabona (ibid.) gre ise, Mithradatesin hazinelerinin
sakland en nemli kalelerden biri olan Sinoria, Armenia Maior snrnda yer
almaktayd. Bu bakmdan Pompeiusun tarihi arkada Mityleneli Theophanes
kalenin ismini Synoria (snr lkesi) olarak deitirmiti. Daha detayl bilgi iin bk.
Magie 1950, 355 dn. 9.
1967
Bylelikle balangtan cesaretini kantlad kadar, kendini izleyen gruplarn
ynetimi srasnda ve hazinelerini askerlerine paylatrrken kantlad adalet anlayyla tm dikkatleri zerine ekmi ve bakanlk otoritesini glendirmiti.
1968
Mithradatesin hadm aalarndan biri olan Menophilos hakknda Ammianus
Marcellinustan (XVI. 7. 9-10) baka bize bilgi veren antik yazar bulunmamaktadr.
Ammianus Marcellinusa (l.c) gre, savan son derece kritik bir annda krala olan
balln srdren bu hadm, taktire ayan hareketlerde bulunmutur.
1969
Valerius Maximusa (I. 8 ext. 13) gre, Mithradatesin kz kardei kralie Laodikeden kz olan Drypetine=Drypetina aznda ift sra die sahipti. Aznda iki sra
die sahip olan insanlar iin ayrca bk. Aristot. Fr. VIII. 44. 527; Poll. II. 95; Tz.
Hist. III. 964-965.
1970
Amm. Mac. XVI. 7. 10. Cassius Dioya (XXXVII. 7. 5 dn. 2) gre ise, kral bu
srada elerinden Stratonikeyi de Symphorion/Sinoriada brakt.
1971
Plut. Pomp. XXXII. 9; App. Mithr. 101; Oros. hist. VI. 4. 6.
463
savunmasn komutanlarndan birine devrederek kendisi ordusuyla dalara kat. Phraates ve damad gen Tigranes ise, Artaksatay kuattlar.
Kent tahkimli konumu, gl olduu kadar kaln ve yksek sur duvarlar
sayesinde onlara dayand. Tigranes ve kayn babas Phraates, kent garnizonun her eit saldry iddetle mukavemet gstererek pskrtmesi
karsnda aresiz kaldlar. Bir sre sonra kenti almann sandklar kadar
kolay olmadn anladlar. Sonunda srekli kayplara urayan ve gn
getike ordusu ypranan Phraates, yaz sezonunun ilerlemesini de gz
nnde bulundurarak kuatmay damad Tigranese brakt. Kendi lkesine dnd. Bu durumdan cesaret alan Armenia Kral II. Tigranes ordusuyla dalardan inerek Artaksata kenti nlerinde isyankar oluyla savat. Bir kez daha babas tarafndan bozguna uratlan gen Tigranes,
bu sefer dedesi Mithradatesin yanna snmak istedi. Fakat Armeniaya
doru ilerlemekte olan Pontos kralnn da, Pompeius tarafndan yenilmi
olduunu rendi. Dedesinin kendisine yardm etmekten ok, yardma
ihtiyac olduunu anlaynca onun yanna snmaktan vazgeti. Daha
sonra da, Pontos kraln takip eden Romallarn yanna gitti1972.
Tigranes tekrar Artaksataya dnd srada olunun Mithradatesin
yanna snmak zere olduunu rendi. Zaten en batan beri Pontos
kralndan pheleniyordu. Bu haberi alnca oluyla Mithradatesin anlam olduuna bsbtn kanaat getirdi. Bu srada Mithradatesin elilerinin ona son durumu bildirip kendisinden yardm istemek zere sarayna geldiler. Fakat Tigranes; belki bana bunca bela am olan kayn
pederinden artk bkmt. Belki de son bir gayretle kendi kralln bu
felaketten kurtarmak istediinden Mithradatesin elilerini yakalatarak
zincire vurdurdu ve onlar hapse attrd. Ardndan Mithradatesin krallna girmesini yasaklad. Kral l ya da diri olarak kendisine getirene
100 talanta dl vaat etti1973.
Mithradates ise, bu srada drt gn boyunca Euphratese doru ilerledikten sonra, rma kaynaklarna yakn bir yerden Erzurum geidinden at. Burada damad Tigranesin elilerine yaptklarn, Armeniaya
girmesine izin vermediini ve bana dl koyduunu rendi. Bylelikle krala Asia kaps kapanm oldu. Pontosa geri dnemez, Armeniaya snamazd. Gney, dou ve bat yollar kendisine kapanmt.
Ayrca, bir yandan da Pompeiusun adamlar tarafndan takip ediliyordu.
1972
Plut. Pomp. XXXIII. 1; Cass. Dio XXXVI. 51. 1-3; App. Mithr. 104; Vell. II.
37. 3-4; ayrca bk. Liv. perioch. 100; Val. Max. IX. 11 ext. 3.
1973
Plut. Pomp. XXXII. 9; App. Mithr. 101; Cass. Dio XXXVI. 50. 1; 52. 1; konuya
ilikin olarak ayrca bk. Vell. II. 37. 2-3.
464
nndeki tek seenek Kolkhise ve Bosporos Kimmeriasna kadar

krallnn kuzey eyaletlerine kmakt. imdilik, kuzey yolu akt.
Romann eli henz oralara kadar uzamamt. Bu bakmdan Mithradates, gn boyunca askerlerini dinlendirdi. Bu arada ordusunun donanm ve iae eksikliklerini giderdi. Daha sonra da da yollarndan Kolkhise doru yrye geti1974.
Uzun ve zorlu geen bir yolculuktan sonra, Kuzey Armenia da silsilesi boyunca ilerlemeye balad. . 66 sonbaharnda Khotene yresinden Armeniaya girdi1975. Kolkhise varmak iin almas gereken
yksek dalar, sarp ve engebeli uurumlar, ormanlk ve yolsuz da patikalar kaln kar tabakalaryla kapl durumdayd. Sk sk yaan karlar ve
frtnalar ordunun yryn daha da gletiriyordu. Askerler zorunlu
olarak birok yoklua katlanmak zorunda kalyordu. Ancak her eit
yoksunluu ve her zorluu herkesle paylaan kraln verdii rnek sayesinde, birlikler manevi kuvvet ve cesaretlerini kaybetmiyorlard. Kral
ordusuyla Absarros/Apsarros Irma1976 yaknlarna geldiinde rman
br kysnda gemelerine engel olmaya hazr tepeden trnaa silahl
Khotenia ve Iberia svarileri ve onlarn arkasnda Kolkhise girmelerine
engel olmak iin sralanm piyadeleri grd. Bunun zerine kral ordusunu sava dzenine soktu. Bir mddet iki ordu, biraz sonra olacaklardan rkerek nehir kenarnda kmldamadan durdular. Irma amak zere gerekli nlemleri aldktan ve gemelerine engel olmak zere toplanan
insanlarn gerek svari gerekse yaya birlikleri bakmndan kendi birliklerine gre, zayf olduunu anladktan sonra, sava nizamnda nehirden
gemek zere harekete geti. Irman kenarna konulandrd okular
ve sapanclar nce dmana ok ve ta yadrarak svari birliklerinin
br kyya geiini kolaylatrdlar. Ardndan kar yakaya kendileri
geerek bu sefer ar silahl piyadelerin rma gvenlik iinde amasn
saladlar. Bylelikle kral rman dibinin engebeli, kaygan talarla dolu
olmasna ve Khotenia ve Iberiallarn ok, sapan ve mzrak atlarna
1974
Strab. XI. 2. 13 c. 496; XII. 3. 28 c. 555; Liv. perioch. 101; Plut. Pomp. XXXII.
9; Flor. epit. I. 40. 25; App. Mithr. 101; Cass. Dio XXXVI. 50. 2; ayrca bk. Amm.
Marc. XVI. 7. 10.
1975
App. Mithr. 101; ayrca bk. Oros. hist. VI. 4. 6. Khotene yresi, Strabonun (XI.
14. 5 c. 528)de szn ettii Kuzey Armeniann en souk blgesi Khorzene olsa
gerektir.
1976
Grc dilinde Adcharistsqali diye tanmlanan Absarros/Apsarros Irma,
Akampsis (oruh) Irmayla birleerek Grcistandaki Absarros (Gonio) Kalesi
nlerinde Karadenize dklr (Arr. periplus VII. 4-5; FGrHist V 1; App. Mithr.
101; Plin. nat. VI. 4. 12-13).
465
ramen Apsarrosu aarak Kolkhis Blgesine girmi oldu1977. iddetli

geen arpmalardan sonra, kendisine saldranlar datt. Dmanlar
dalara ve ovalara doru kovaladktan sonra, Kolkhisin merkezine
doru ilerledi. Bir zamanlar kendisine ait olan blge halk eski krallarna
dmanlk gstermediler. Kral Phasis Ovasn geerek, kuzeye doru
yrd. Burada, Kafkas Dalarnn bat ucunun denize yaklat yerde,
Pontos Euksenos kysnda eski bir Miletos kolonisi1978 olan
Dioskuriasta1979, . 66/65 kn geirmeye karar verdi1980. Srgn
kraln amac, Kafkaslar geerek, Skythiaya girmek, oradan Maiotis
(Azak) Denizini aarak Kimmeria Bosporosuna gitmekti. Burada isyankar olduu kadar nankr ve hain evlad Makharesin elinden bir
zamanlar kendisine balad krall geri alacakt. Bylelikle Anadolunun boyun emez kral Romallarla olan sonsuz savamn devam
ettirebilecekti. Kral nefes ald srece asla vazgemeyecek ve Romallar karsnda denenebilecek her eyi deneyecekti. imdi o aktif beyninde btn Roma ordular Asiadayken, o Bosporosu amay Thrakia,
Makedonia, Hellas ve Europe (Avrupa) zerinden ani bir saldryla
Italiay istila etmeyi planlyordu1981.
1977
App. Mithr. 101; Flor. epit. I. 40. 25.

Kentin Miletoslular tarafndan kuruluuna ilikin grler ve arkeolojik buluntular iin, bk. Magie 1950, 356 dn. 10; Bouzek 1990, 30; Braund 1994, 77 vdd.; 87
vdd.; 99 vdd.; Koshelenko 1996, 25 vd.; Atasoy 1997, 11.
1979
Pontos Euksenos kenarndaki bu ticaret liman Argonautlarn seferine katlan
Dioskuroslar Dioskuroi, Zeusun delikanllar anlamnda olup, onun Ledayla birlemesinden doan Castor ve Polluks adl ocuklardr (Erhat 19894, 104-105; KP II
92-93) tarafndan kurulduuna ve yrenin otokton halk Heniokhoi kavminin (Sava
Araballar), Dioskuroslarn soyundan geldiine dair yerel bir inan vardr (Strab.
XI. 2. 11 c. 496 dn. 5; App. Mithr. 101; Plin. nat. VI. 5. 16; Sol. Coll. Mem. XV. 17;
Amm. Marc. XXII. 8. 24; Mela I. 111; konuya ilikin olarak ayrca bk. Lucan. Bel.
civ. III. 269-274; Strab. XI. 2. 12 c. 496; Paus. III. 19. 9; 24. 7; Todua 1988, 140 vd.;
Braund 1994, 33 dn. 143; KP II 89-90). Amm. Marc. (XXII. 8. 24 dn. 3)de kentin
Spartal Kerkios ve Amphitos tarafndan kurulduunu iddia etmektedir (ayrca bk.
Paus. III. 19. 7; 24. 7). Hellenler, Dioskuroslara olan sayglar nedeniyle bu kentin
adn olduu gibi muhafaza etmelerine ramen, daha sonradan Romallar sz konusu
kenti Sebastopolis olarak adlandrmlardr (Arr. periplus X. 3-4; XI. 3; 5; XVII. 1;
Jones 19712, 173; Lordkipanidze 1977, 221 vdd.; Braund 1994, 30 dn. 130; 194;
Liddle 2003, 103 vd.). Strabon (XI. 2. 16 c. 498) ve Pliniusa (nat. VI. 5. 15) gre,
70ten fazla kavmin bir araya geldii Dioskuriasta 70-300 dil konuuluyor; bu
bakmdan kentte tccarlara yardmc olmas amacyla 130 tercman istihdam ediliyordu. Daha detayl bilgi ve literatr iin bk. Arslan 2000c, 33; 2005, 80 vdd.
1980
App. Mithr. 101.
1981
App. Mithr. 101-102; Flor. epit. I. 40. 25.
1978
466
Mithradatesin Kolkhise girdii srada Pompeius ordusuyla yukar

Euphartes havzas ile Arakses (Aras) Irma arasndaki Armenia platolarnda ilerliyor ve Pontos kraln takibe devam ediyordu1982. Pompeius,
. 66 sonbaharnda Araksesi atktan sonra, burada Armenia Kral II.
Tigranesin isyankar olu; Mithradatesin torunu Tigranesle karlat.
Tigranes, Pompeiusu Mithradatesi izlemektense babasna kar sefer
dzenlemeye ikna etti. Pompeius nne gelen bu frsat karmad.
Armenia Kral II. Tigranese, nc Mithradates-Roma Sava srasnda yardm ettii ve Romallara kar savat gerekesiyle sava ilan
etti. Bunun zerine Pompeius svari birliklerinin bir ksmn Mithradatesi uzaktan izlemeleri iin grevlendirdikten sonra, kendisi Tigranesin
rehberliinde Armenia Krallnn bakenti Artaksataya doru yrye geti1983. Tigranes Romallarn bylesine byk bir orduyla zerine
geldiini renince panie kapld. nce Romallara kar direnmek
zere ordu toplamaya giriti. Fakat sonunda yapt iin yararszln
kendisi de anlad. Pompeiusun Lucullusa nazaran daha lml bir insan
olduunu rendiinde Romallara teslim olmaya karar verdi.
Mithradatesin kendisine gnderdii elileri zincire vurulmu bir halde
Pompeiusa yollad. Bu srada Pompeius ve Tigranesin olu nlerine
kan her kente boyun edirerek Artaksata nlerine kadar gelmilerdi.
Burada, Armenia Kral II. Tigranes de, bizzat Romallar karlamak
zere kampa geldi. Pompeius, lictorlarndan1984 iki tanesini gndererek,
onu kampn giriinde karlatarak, atndan inmesine yardmc oldurttu.
nk kimse Roma kampna at zerinde giremezdi. Tigranes atndan
indikten sonra, yryerek ilerledi. Klcn zerek lictorlara verdi.
Pompeiusu grnce bandaki krali tiarasn (ta) kartarak onun
ayaklar nne koydu. Yalvararak dizlerine sarlmak ve nnde secde
etmek zereyken (= proskynsis []) Pompeius yerinden
1982

Plut. Pomp. XXXIII. 1; Cass. Dio XXXVI. 51. 3; 52. 1. Appinosa (Mithr. 103104) gre, Pompeius, Mithradatesi Kolkhis snrna kadar izlemi; fakat kral
Pontostan kovduu ve onun hibir ekilde Kimmeria Bosporosa ulaamayacan
dnerek takipten vazgemitir. Fakat meraktan ve gelmiken buralar da Roma
egemenlii altna almak zere Kolkhise girmitir. Appianosa (ibid.) gre, Pompeiusun Armenia Seferi, onun ksa sren Kolkhis macerasndan sonra gereklemitir.
Pompeiusun Armenia Seferine ilikin olarak ayrca bk. Cic. Sest. XXVII. 58;
Liv. perioch. 101; Vell. II. 37. 2-5; Val. Max. V. 1. 9; Flor. epit. I. 40. 27; App. Syr.
49-50; Oros. hist. VI. 4. 6-8; Eutr. VI. 13.
1984
Romada yksek derece memurlara ve consullere refakat eden grevlilere verilen addr. Bunlar sopa demeti iinde ubuklara sarlm baltalar (fasces) tarlard.
1983
467
frlayarak, onu engelledi. Yerden kaldrarak kendi yanna oturttu. Onu

cesaretlendirdi. Kralln kaybetmediini, aksine Romallarn dostluunu kazandn syleyerek, Tigranesi yemee davet etti1985.
Tigranesle, . 66 sonbaharnda yaplan anlama gerei kral, otuz
yl boyunca ele geirdii btn yerlerden geri ekilmeye raz oldu. Zaten Mesopotamia, Adiabene ve Gordyene Parthia Kral III. Phraates
tarafndan elinden alnmt. imdi de, Syria1986, Phoinike, Kilikia,
Kappadokia, Galatia1987, Sophenedeki btn haklarndan vazgeti. Olunun Pompeius tarafndan Sophene1988 kral olarak atanmasn onaylad.
Ayrca Romallara sava tazimat olarak 6.000 talanta vermeyi kabul
etti. Bunun karlnda Romann dostu ve mttefiki olan krallklar
arasna katld ve Romal legionariuslar tarafndan Armenia kral olarak
selamland. Kendisine fena muamele edileceinde, krallnn elinden
alnp, Roma zafer alaynda sergileneceinden korkan Tigranese bu
anlama artlar olduka uygun gelmiti1989. Bu bakmdan memnuniyetini ve minnettarln Roma ordusunun her bir legionariusuna 50;
centurionuna 1.000 ve tribunusuna ise, 10.000 gm drakhmai para
datarak gsterdi1990.
1985
Plut. Pomp. XXXIII. 2-4; Luc-Kim. III. 3-4; App. Mithr. 104; Cass. Dio
XXXVI. 52. 1-4; Vell. II. 37. 4; Flor. epit. I. 40. 27; ayrca bk. Liv. perioch. 101;
Ampel. XVIII. 19; XLVII. 5-6; Auct. de Caes. 42. 22-23; Oros. hist. VI. 4. 8; Zos.
III. 32. Cassius Dioya (XXXVI. 53. 1) gre, bu srada Pompeiusun yannda oturan
Tigranesin olu babas geldiinde, ne ayaa kalkarak onu karlam, ne de onu
selamlamt. Ayrca Pompeius tarafndan davet edilmesine ramen yemee katlmad. Bu nedenle Pompeiusun fkelenmesine neden oldu.
1986
Vell. II. 37. 5. Appianosa (Mithr. 105) gre Tigranes, Syria ile birlikte Kilikiadan; Cassius Dioya (XXXVI. 53. 2) gre, Kappadokia, Syria, Phoinike, Sophene; Liviusa (per. 101) gre, Syria, Phoinike, Kilikia; Eutropiusa (VI. 13) gre,
Syria, Phoinike, Sophanene; Festusa (Brev. XVI str. 10-11) gre ise, Mesopotamia,
Phoinikenin baz yreleri ve Syria blgelerinden ekildi.
1987
Plutarkhos (Pomp. XXXIII. 4)de, Lucullus tarafndan Tigranesin elinden
alnan blgeler saylrken, hibir zaman Armenia kralnn eline gememi olan Galatia da bu yreler arasnda zikredilmektedir.
1988
Appianosa (Mithr. 105) gre, Pompeius, gen Tigranes ile babasn bartrmtr. Ayrca onun Sophene ile Gordyene blgelerinin kral olarak atanmasn ve babasndan sonra Armenia tahtnn ona braklmasn buyurmutur.
1989
Plut. Pomp. XXXIII. 4-5; App. Mithr. 104-105; Cass. Dio XXXVI. 53. 2-3; 6;
konuya ilikin olarak ayrca bk. Strab. XI. 14. 10 c. 530; Liv. perioch. 101; Vell. II.
37. 4-5; App. Syr. 49-50; Mithr. 114; Cic. Sest. XXVII. 58; Flor. epit. I. 40. 27; Eutr.
VI. 13; Val. Max. V. 1. 9-10.
1990
App. Mithr. 104. Plutarkhosa (Pomp. XXXIII. 6) gre, Tigranes her legionariusa yarm mna (30 drakhmai), centurioya on mnai (600 drakhmai) ve tribunusa
468
Bu srada babasnn ta ve tahtna kavumak midiyle bunca zorlua

katlanan gen Tigranes bu durumdan hi memnun olmamt. Sadece
Sophene Blgesine kral olarak atanmt. imdi babas Romallara vaat
ettii ekstra altnlar datmak zere Sophenedeki mstahkem kalelerde
saklad hazineleri almak istiyordu. Fakat gen Tigranes, Armenia
Krallnn hazinelerinin artk Sopheneyle birlikte kendisinin olduunu
iddia ederek babasna paralar vermedi. Bunun zerine Pompeius araya
girerek ondan hazineleri babasna vermesini emretti. Sinirlenen Gen
Tigranes gizlice kayn babas Parthia kralnn yanna kamay planlad
ve Parthia kraln Romallara kar kkrtmay denedi. Pompeius bir
seferinde adamlarn yollayarak dier bir seferinde ise, muhafzlar eliinde Tigranesi gndererek kaledekilerden hazineleri istetti. Her iki
teebbs de baarszlkla sonulannca Pompeius, Tigranesi Sophene
Krallndan azletti ve zincire vurdurdu. Romadaki triumphusunda
sergilenmek zere hapse attrd1991. Sophene Blgesini, Kastabala gibi
baz Kilikia kentleriyle birlikte yedinci kez Kappadokia tahtna oturttuu
I. Ariobarzanesin ynetimine brakt1992.
Bunun zerine Parthia Kral Phraates, Pompeiusa elilerini yollayarak, onun kendisine bu savaa balamadan nce, Romallarn tarafn
tutarsa Euphratesi Roma ile Parthlar arasnda snr yapacan vaat
ettiini hatrlatt. Ayrca ondan damad Tigranesi ve kzn istetti.
Pompeius ise, daha nceden Parthia kral karsnda ne kadar mlayim,
sempatik ve dost canlsysa, imdi Mithradatesi krallndan tekrar
kovup, Tigranesi Romallarn dostu ve mttefiki yaptktan sonra, ona
kar o derece kaytsz ve vurdum duymazca davrand. Phraatese,
Tigranesin kayn pederinden ok babasna ait olduunu ve Armenia
kral olan babasnn bu karara kar kmadn bildirdi. Euphratesin
snr olmas konusuna gelince, gereinin dnlecei ve bu konuda en
uygun olann yaplacan belirtti1993.
bir talanton (6.000 drakhmai) verdi (ayrca bk. Strab. XI. 14. 10 c. 530). Cassius
Dio (XXXVI. 53. 6) ise, Tigranesin ne kadar para verdiini sylememekle birlikte,
onun Pompeiusa kararlatrlan mebladan ok daha fazlasn takdim ettiini bildirmektedir.
1991
Cass. Dio XXXVI. 53. 3-4; 6; ayrca bk. Plut. Pomp. XXXIII. 5; App. Mithr.
105.
1992
Diod. XL. 4 dn. 3; App. Mithr. 105; 114; Oros. hist. VI. 4. 9.
1993
Plut. Pomp. XXXIII. 6. Daha sonra Phraatesin tm protestolarna karn, gen
Tigranes (Cass. Dio XXXVI. 53. 6; XXXVII. 6. 2) kars Zosime (Plut. Pomp.
XLV. 4) ve ocuklaryla birlikte, Pompeiusun zafer geidinde sergilenmek zere
469
Bir bakma Phraatese, artk Tigranesin topraklarn istila etme hevesinden vazgemesini ihtar etmi oldu. Bylelikle gen Parthia kralna
Roma siyaseti hakknda divide et impera=bl ve ynet iyi bir ders
verdi. imdi Phraates, Mithradatesin Romallara kar kendisiyle ittifak
kurmasnn lkesi ve krallnn gelecei asndan daha yararl olduunu syleyerek onu ikna etmeye altnda, onun ne demek istediini1994 daha iyi anlamtr. Ama artk i iten gemiti.
Pompeiusun bu noktada izledii politika ve blgede yapt organizasyon dikkate deerdir1995. Yal Armenia kraln zafer treninde sergilemektense yerinde brakmay uygun buldu. Onun yerine isyankar ve
dnek olunu geirmedi. nk Mithradatesin torunu, Phraatesin damad olan Tigranes, Romann dmanlaryla her an ittifak kurabilirdi.
Zaten babasna eitli kereler ihanet etmi ve hem Parthia hem de
Pontos kralnn yanna snmt. En son olarak ansn kendisiyle denemi ve babasnn krallnn Romallar tarafndan igal edilmesine n
ayak olmutu. Pompeiusa gre, bu ihanetinin karln Sophenenin
kral olarak atanmakla fazlasyla almt. Pompeius, Parthia kralnn dman Tigranesi Armenia tahtnda brakmakla, bu iki krallktan birinin
Romaya gnderildiler. Appianosa (App. Mithr. 105; 117) gre, zafer treninden
sonra, gen Tigranes ldrld.
Bununla birlikte Ciceroya (Att. III. 8. 3; dom. XXV. 66-67) gre, Tigranes
ldrlmedi; fakat Pompeius tarafndan gzetim altna alnd. Hatta onun kimin
nezareti altnda kalaca, . 58 ylnda Pompeius ile Publius Clodius arasnda
tartmaya yol at. Sonunda Pompeius, Clodiusun silahl adamlar tarafndan tehdit
edildi (ayrca bk. dom. XXV. 66; XLII. 110; L. 129; har. resp. XXIII. 49; Red. Sen.
4; pro Mil. 37-38). Plutarkhos (Pomp. XLVIII. 6)de, Pompeiusun tutsa olan
Tigranesin, P. Clodius Pulcher tarafndan onun elinden alnd ve sz konusu
ekimeden Clodiusun galip ktn iaret etmektedir. Cassius Dio (XXXVIII. 30.
1-2) ise, Lucius Flaviusun evinde rehine olarak alkonmu olan Tigranesin, . 58
ylnn Nisan/Mays aynda, Clodiusun halk tribunusluu srasnda, ona rvet vererek
Romadan katn kaleme almtr. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Ascon. pro
Mil. 40. 1-41. 23; 47. 10-25; Lintott 1968, 197 dn. 2; 214; Brunt 1980, 488 dn. 34;
Keaveney 1982d, 415; Marshall 1985, 199.
Pompeius daha sonradan Euphratesin Romallar ile Parthlar arasnda snr olmasn kabul etmi olsa gerektir. nk Orosiosa (VI. 13. 2) gre, . 53 ylnda
Romann Syria proconsull Marcus Licinius Crassus, Euphratesi aarak Parthia
zerine yrd srada Parthia Kral Orodesin elisi Vageses gelerek, onun bu hareketiyle Parthlarla Lucullus ve Pompeius arasnda yaplan anlamalar ihlal ettiini
bildirmitir. Daha detayl bilgi iin bk. Keaveney 1981, 201 vdd.
1994
Sall. Hist. IV. 69. 16-23.
1995
Oros. hist. VI. 4. 7-8.
470
glenerek Romann Kk Asyadaki hakimiyetini sarsmasn engellemi oldu. Zaten Romann dman olan bu iki krall birbirine drmt. Her iki krallk, artk bir daha dost olamayacak derecede birbirinden nefret ediyordu. Ayrca Kappadokia kraln da balad yeni eyalet ve kentlerle glendirmi; hem Parthlara hem de Armeniallara kar bir tampon blge olarak brakmt. Bylelikle Anadoludaki ve Asyadaki status quoyu=gler dengesini bir kez daha Roma lehine evirmi oldu.
Bunun zerine Pompeius, legatuslarndan Lucius Afraniusu1996 bir
garnizonla Armeniada brakt. Kendisi ise, . 66/65 knda Mithradatesi izlemek zere Artaksatadan ayrld. Albaniallarn Iberia ve
Armenia blgeleriyle snrn oluturan Kyros (Kura) Irmana1997 doru ilerledi. Kyrosun bat yakalarndan Hazar Denizine kadar olan topraklarn hakimi olan Albaniallarn1998 kral Oroisese1999 elilerini yollad. Ondan Mithradatese kar srdrd sefer iin Roma ordularnn
1996
Pompeiusun spanyada Sertoriusa (Plut. Sert. XIX. 2-3; Oros. hist. V. 23. 14)
ve Kk Asyada Mithradatese (Plut. Pomp. XXXIV. 1; XXXVI. 2; XXXIX. 2
etc.) kar yapt savalarda kulland komutanlarndan biridir.
1997
Albaniann kuzey ve bat blmlerini yani blgenin Armenia ve Iberiayla olan
snrn esas itibariyle Kyros Irma tekil eder. Strabon (XI. 3. 2 c. 500) ve Pliniusa
(nat. VI. 5. 15) gre, bazen Kafkas Dalarnn arasndaki derin vadilerden ve byk
lde geni ovalardan akan bu rmak Kolkhis Blgesinin gney ve gneydousunda Armenia, dousunda ise, Surami Dayla birlikte Iberiayla olan doal snrn
oluturur. Daha sonra Iberiann yksek platolarndan ve geni ovalarndan akarak
Albania Blgesine oradan da Hazar (Kaspia/Koros/Hyrkania) Denizine dklr
(Strab. XI. 1. 5 c. 491; 3. 2 c. 500; Plin. nat. VI. 5. 15; 10. 26; 11. 29 ve 15. 39).
Kyros Irma bu uzun yolculuu srasnda Kolkhis Blgesindeki Suania Dalarnn
kuzeyinden ve Kazbeyi Dalarnn Kolkhisin en yksek dalarndan biri olan
volkanik Kazbeyi Da 5.040m ykseklikte olup, blgenin dousunda yer almaktadr eteklerinden doan Aragosla (Argavi), gemiyle yolculuk etmeye olanak salayacak kadar geni ve derin olan Alazonios, Sandobanes, Rhoetakes ve Khanes rmaklaryla ve birok dier akarsuyla beslenerek debisini arttrr (Strab. XI. 3. 2 c.
500; 4. 1 c. 501; Plin. nat. VI. 11-12; Ptol. georg. V. 12. 1-3; 13. 1; 13. 3; 13. 9; 15.
13; VI. 2. 1). Daha detayl bilgi iin bk. Arslan 2000c, 30-31.
1998
Plut. Pomp. XXXIV. 1; Plin. nat. VI. 11. 29; 15. 39; Cass. Dio XXXVI. 54. 1,
ayrca bk. Strab. XI. 3. 2 c. 500; 4. 1-2 c. 501; 3-5 c. 502; Fest. Brev. XVI str. 12-13.
1999
Albania kralnn ad Iustinusa (XLII. 3. 4) ve Festusa (Brev. XVI str. 13) gre,
Orhodes; Florus (epit. I. 40. 28), Eutropius (VI. 14. 1) ve Orosiusa (hist. VI. 4. 8)
gre, Orodes; Appianosa (Mithr. 103) gre, =Oroizes; Cassius Dioya
(XXXVII. 54. 4-5) gre ise, =Oroises idi. Daha detayl bilgi iin bk. Eadie
1967, 131; Patterson 2002, 312 vdd.
471
hakimiyeti altndaki blgelerden serbest gei izni istedi. Kral, Pompeiusun ricasna olumlu cevap verdi. Bylelikle Pompeius k iyice bastrmadan nce Kyros kenarlarna ulat. Burada ordusunu e blerek
kamp kurdu. Tigranes Romal generale gerek hububat gerekse para asndan istediinden de fazla yardmc olmutu. Bu bakmdan rman kenarnda, . 66/65 kn geirmeye karar verdiler2000. Bu srada Mithradates, Kolkhis sahillerindeki Dioskurias kentinde klamakta; Roma
amirali Servilius ise, elinden geldii lde Pontos Euksenos sahillerini
kontrol altnda tutmaktayd2001.
Fakat kn ortasnda Albania Kral Oroises, beklenmedik bir ekilde
yaklak 40.000 kiilik bir kuvvetle Kyros Irman kol halinde at.
Saturnalia bayramn kutlamakta olan Romallara saldrd. Oroisesi
byle bir harekete iten neden ya kraln dostu olan gen Tigranesi kurtarmak istemesi ya da Romallarn baharla birlikte Albania topraklarn
istila edeceini dnmesiydi. Bu bakmdan kn ortasnda, hi beklenmedik bir anda Romallara saldrarak onlar bozguna uratmay planlyordu. O sralar Quintus Caecilius Metellus Celerin kampnda bulunan Tigranesin kurtarlmas iin Oroises bizzat emrindeki birliklerle
ona hcum etti. Komutanlar da, ayn zamanda Pompeius ve Lucius
Flaccus kumandasnda bulunan dier iki Roma kampna saldracaklard.
Bylelikle Romallarn birbirlerine yardm etmesi nlenecek ve Roma
askerlerinin ilk aknlndan yararlanarak onlara olabildii lde
zarar verilecekti. Fakat baskn srasnda Albanial askerlerin disiplinsizlii ve donanm eksikliine, Romallarn metaneti ve onlara iddetli
bir ekilde karlk vermeleri eklenince, Oroisesin askerleri her koldan
gerilemek zorunda kaldlar. Geldikleri gibi Kyrosun gerisine ekildiler
ve rmak zerindeki kprleri yaktlar. Bu baarsz giriim zerine, .
65 ilkbaharyla birlikte Romallarn Albania topraklarna intikam almak
2000
Plut. Pomp. XXXIV. 2. Cassius Dio (XXXVI. 53. 5) Romallarn Kyros kenarlarnda kladklar yerlerden sz ederken bir de Anatisi sayar. Fakat sz konusu
blge Armenia Minor yaknlarndaki Akilisene yresi civarlarna lokalize edilmektedir (ayrca bk. Cass. Dio. XXXVII. 7. 5 dn. 1). Burada Cassius Dio, belki de
Strabonun (XI. 4. 7 c. 503)de deindii, Albania topraklarndaki ay tanras Seleneye (Anatis?) ait baka bir blgeden bahsediyor also gerektir. Aksi taktirde, bu
ifadeden Pompeiusun ordusunun bir blmn Pontosa geri gndermi olduu
anlam kar. Fakat Cassius Dio (l.c.), Pompeiusun Kaukasos Seferini anlatrken,
ne daha nce ne de daha sonra herhangi bir Roma birliinin Pontosta bulunduundan sz etmemektedir. Daha detayl bilgi iin bk. Magie 1950, 358 dn. 14; SherwinWhite, 196 dn. 31.
2001
Plut. Pomp. XXXIV. 5.
472
zere saldracaklarn dnen Oroises elilerini deerli hediyelerle

Pompeiusla anlama yapmak zere gnderdi. Pompeius ise, imdilik
bu teklifi memnuniyetle kabul etti. Bylelikle iklimi sert olan bu toporafyada k aylarn rahat geirebilecekti2002.
Bu srada Mithradatesle anlama halinde olan Iberia Kral Artokes
de2003 elilerini Pompeiusa yollayarak onunla anlama yapma giriiminde bulundu. nk, Albaniallarla bar yapan Romallarn, Kyros
Irmann her iki yakasnda yaayan Iberiallar zerine yryebileceinden pheleniyordu. Pompeius ise, imdilik Oroisesle bar yaptndan, rahatlkla Iberiallara saldrabilirdi. Bir zamanlar Mithradatesle
dost olan ve belki de halen onunla olan balakln gizli de olsa devam ettiren bu halk zerine sefer dzenlemeye karar verdi2004. . 65
ilkbaharyla birlikte Kyrosu aarak Iberia topraklarna girdi. Armenia
ile Iberiay birbirine balayan yol zerindeki btn geitleri igal etti.
Artokes ise, nceleri Romallarn ilerleyilerini engellemek iin, yollar
zerindeki btn kprleri ykt. Fakat sonunda Romallar karsna kt
ve yenildi. Romallar tarafndan 9.000 adam katledilerek bir o kadar da
esir alnd2005.
Ordusunun geri kalanyla tekrar Kyros Irma kenarndaki yksek bir
tepede ina ettirmi olduu Akropolis2006 adl tahkimli kalesine ekildi.
Pompeiusun kendisini takip etmesi zerine kaleye gl bir garnizon
konulandrd. Ardndan Kyrosun kar yakasna geerek, rmak ze2002
Plut. Pomp. XXXIV. 2-4; Cass. Dio XXXVI. 54. 1-5. Orosiusa (hist. VI. 4. 8)
gre ise, Pompeius Albaniallarn kral Oroises ve komutanlarn savata defa
bozguna uratt. Daha sonra Oroisesin elileri kendisine bar iin bir mektup ve
deerli armaanlar getirdiklerinde ise, bu durumu memnuniyetle karlad (ayrca
bk. Liv. perioch. 101; Fest. Brev. XVI str. 13-14).
2003
Flor. epit. I. 40. 21; 28.
2004
Plut. Pomp. XXXIV. 4.
Pompeiusun Kaukasos (Kafkas) Dalar boyunca dzenledii seferleri baz
antika tarihileri ve bibliyografyaclar (Liv. perioch. 101; Oros. hist. VI. 4. 7-9;
Plut. Pomp. XXXIV. 1; XXXV. 1), onun Mithradatesi izledii srada gerekletirmi
olduunu ifade etmilerdir. Bununla birlikte Pompeiusun tamamen gereksiz olan bu
seferleri aslnda gce ve ne susamlndan (gloriae avidus) kaynaklanyor olsa
gerektir. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Flor. epit. I. 40. 28; Magie 1950, 359;
Dabrowa 1989, 67; Sherwin-White 1984, 195 dn. 27.
2005
Plut. Pomp. XXXIV. 5; ayrca bk. Liv. perioch. 101; Strab. XI. 1. 6 c. 491; 3. 5
c. 501; Vell. II. 40. 1; Fror. epit. I. 40. 28; App. Mithr. 103; Eutr. VI. 14. 1; Oros.
hist. VI. 4. 8; Fest. Brev. XVI str. 14-15.
2006
Cass. Dio (XXXVII. 1. 4 dn. 1) gre, kalenin ismi Armastika olup, Armaz Kalesi anlamna gelmektedir.
473
rindeki kpry yakt. Bu srada Pompeius kale nlerine gelerek kaleyi

kuatma giriiminde bulundu. Kaledekiler krallarnn kpry yakarak
katktan sonra, kendilerinin Romallar karsnda fazla dayanamayacaklarn dnerek teslim oldular. Bunun zerine Pompeius, . 65
ylnn ortasna kadar Iberia topraklarn yamalamaya devam etti. Sonunda Romallarla bar yapmak iin ocuklarn vermeye raz olan Iberia kralyla anlama yapt2007.
Bu srada Pontos kral, . 65 ilkbaharnda Romallar daha Iberiallarla savamaya balamadan nce, Dioskuriastan Bosporosa doru
yrye gemiti2008. Pontos Euksenosun dou sahilleri boyunca uzanan ky eridinde ve sahilin hemen arkasna uzanan da silsileleri boyunca ikamet eden kavimler, Kafkas Dalarnn en vahi ve sava
insanlar olarak kabul ediliyorlard. Buradan herhangi bir ekilde gemeye alan insanlara saldryor, ele geirdiklerini ya yiyor2009 ya da
tanrlarna kurban olarak sunuyorlard2010. Bu kabileler yabanclar dman sayyor ve her ne ekilde olursa olsun kendi snrlar iine girenlere
saldryorlard. Sahilde yaayanlar avclk ve balklkla geiniyorlard.
Bazen de =kamara2011 adn verdikleri tekneleriyle korsanlk
yapyor, ticaret gemilerini yamalyor ve sahil kentlerine baskn dzenliyorlard. K geldii zaman ise, gemilerini karaya ekerek sk ormanlarn arasna gizliyorlard2012. imdiye kadar buradan hibir ordu gemeye
muvaffak olamamt2013. Mithradates bile, gcnn doruundayken
buradan bir ordu geirmeye alm ve ar kayplara urayarak geri
2007
Cass. Dio XXXVII. 1. 1-2. 7; Flor. epit. I. 40. 28; Oros. hist. VI. 4. 8; ayrca bk.
App. Mithr. 114; 117.
2008
nk deniz yolu Roma donanmas tarafndan tutuluyordu; ayrca elinde hi
gemisi yoktu. Ayrca bk. Niceph. Hist. II. 642 d.
2009
Aristotelese (pol. VIII. 4) gre, Kolkhiste yaayan Akhaioi ve Heniokhoi kabileleri yamyamlk yapyorlard.
2010
Appianosa (Mithr. 102) gre, Akhaioi kabilesi nceleri yakaladklar herkesi,
sonralar aralarndan en yakkllarn, daha sonralar ise, ilerinden kura sonucu
ekilenleri tanrlarna kurban ediyorlard.
2011
Strabona (XI. 2. 11 c. 495) gre, ince, uzun, hafif ve dar bir tekne trdr.
Genellikle yirmi be kii kapasitelidir. Ender olmakla birlikte otuz kiilikleri de
vardr. st kapal tekneler olduklar iin Romallar tarafndan camerae/camarae;
Hellenler tarafndan ise, kamara (kubbeli ya da kemerli bir tavanla rtlm) olarak
adlandrlmtr. Daha detayl bilgi iin bk. Tac. hist. III. 47; Amm. Marc. XXII. 8.
24 dn. 1.
2012
Strab. XI. 2. 11 c. 496; ayrca bk. Arr. periplus XI. 2; Amm. Marc. XXII. 8. 24.
dn. 1; 8. 25.
2013
474
ekilmek zorunda kalmt. Fakat kral imdi daha nce hibir ordunun
gemeyi baaramad bu uzun parkuru tamamlamay kafasna koymutu. Geri baka seenei de yoktu. Bu yolun stnde karlalan
lye smaz glkler, balanm olan seferi ya da yolculuu imkansz klacak gibi grnyordu. Fakat btn bu zorluklar yal kral
yolundan alkoymad. Tersine yalnzca iradesinin gcn, kendine ve
ordusuna olan gvenini arttrmaya yarad2014.
Dioskuriastan sonra, Suenler ve Kerketlerin topraklarndan ilerlerken bazen gzellik ve dostlukla bazen de tehdit ve zorla geti. Heniokhoi Blgesinin halk Pontos kraln iyi karladlar ve ona yardm
ettiler. Fakat bunlardan sonra girdikleri Zygeslerin lkesi toporafik
adan olduka dalk ve kyya paralel uzanan dik dalarla ve balta
girmemi sk ormanlarla kapl olduundan kk teknelerle, ky eridi
takip edilerek almaya alld. Geri bu kararn alnmasnda elverisiz
arazi koullar kadar, kalabalk bir nfusa sahip olan blge halknn da
vahi insanlar olmas etkili olmutu. Bu bakmdan Mithradates, civar
kylerden toplayabildii lde deniz vastas kamara toplad2015.
Roma donanmasnn ve yre halknn dikkatini ekmemek zere geceleyin ve olabildiince ky eridini takip ederek Akhaioi lkesine geldi.
Akhaioi kabilesi kraln topraklarnda rahat bir yry yapmasna izin
vermedi. Mithradatese kar gerilla taktiiyle savatlar. Ancak ounlukla yenilerek geri ekilmek zorunda kaldlar2016. Pontos ordusu Koraks
Irman aarken de baz barbar etecilerle arpmak zorunda kald.
Fakat donanm salam ve yaamlarnn byk bir blmn Romallara
kar savaarak geirmi tecrbeli Pontos askerleri, her eit saldry
kolaylkla pskrterek ilerlemeye devam ettiler. Sonunda, . 65 yaznda Mithradates bin bir glkle yryerek Kimmeria Bosporosu snrlarna ulat. syankar olu Makharese hazrlanma frsat vermeden
2014
O sralar 68 yanda olan kral, yol boyunca inanlmaz bir enerjiyle ylmadan zor
olan yerlerden kimi zaman at srtnda kimi zaman yryerek kimi zamanda gemiyle
geerek ordusunun banda Bosporosa doru ilerlemesine devam etti.
2015
Bu teknelerle ilgili dier bir husus da yk tayabilmeleriydi. Bylelikle kral, bu
teknelerle askerlerini ve kendilerine ait ykleri tayabilmitir. Bu durum bize, kraln
yerli halkn yardmyla, teknelerin bir ksmn orada ina ettirmi olabileceini dndrmektedir. Zira blgede ok miktarda kereste bulunduundan ve i hafif olduundan askerler gemi yapmna bizzat yardm edebilirlerdi.
2016
App. Mithr. 102; Liv. perioch. 101. Strabona (XI. 2. 13 c. 496) gre, Akhaioi
kabilesi kral iyi karlad ve onun lkelerinden gemesine izin verdiler.
475
Maiotis2017 Denizi kylarna yaklat. Yolu zerindeki sava Skythia

prenslerinden bazlarna yaknlk gsterdi. Bazlarn tehdit etti; bazlarna kar da kuvvet uygulad. Bu srada birok Skythia prensi gnll
olarak krala eskortluk etti. nl kral, uzun zamandr buralara gelmemi
olmasna ve srgnlne ramen, Skythia halk arasndaki prestiji
salamd. nsanlar halen etrafnda toplamay baaryordu. Adnn ve
imdiye kadar baard ilerin, imparatorluunun ve o eski gcnn
yaratt etkiyle; aynen yaayan bir efsane gibi Kimmeria Bosporosuna
doru ilerleyiini srdrd. Bir yandan da, Skythia prensleriyle hediye
al veriini srdryor, kimini parayla, kimini, kzlarndan bazlaryla
evlendirme szyle kazanyor; dierlerini ise, korku ya da rvet vererek yattryordu. Hatta onlar yeni ve ok daha byk bir sefer iin
kendi etrafnda toplamay baaryordu2018.
Bir zamanlar eski vasallar olan Maiotis efleriyle balaklk anlamasn tazeledi. Skythia prensleri, drt bir taraftan yn yn insanlar ve kabileler ordusuna katld. Kraln birdenbire bylesine byk bir
g kazanmas, ona kar direnmeyi dnenleri bir anda bu fikirlerinden vazgeirdi. Makhares de, Skythia Geitleri olarak adlandrlan ve
daha nce kimsenin gemeyi baaramad bir yolculuu, bylesine ksa
bir zamanda tamamlayan babas karsna kmaya cesaret edemedi.
Babasna elilerini yollayarak, o zaman durum yle gerektirdii iin,
Romallarn zorlamas ve korkudan onlarla balaklk kurmak zorunda
kaldn syleyerek af ve merhamet diledi. Mithradates ise, elilere ve
yakn evresindekilere Makharesin ban getireni mkafatlandracan
duyurdu. Zaten babasnn sert tabiatn, ona ve kendi z halkna eitli
kereler yapt ihanetlerin byklnn farknda olan Makhares, Bosporos Kimmerias sahillerinde; Maiotisin Krfezinin sa yakasndaki
Phanagoreia kentinden Pontos Khersonesosuna kat. Kaarken de ba2017
Azak Denizi; Roma Dneminde Palus Maeotis olarak adlandrlmtr. Olduka s bir denizdir en derin noktas 15m olup Lykos, Oaros, Tanas ve Syrgis rmaklaryla beslendii iin suyu olduka tatldr. Ayrca bk. Hdt. IV. 123; Diod. I. 55.
4 dn. 2; Arr. periplus XIX. 1; 3.
2018
App. Mithr. 102; Cass. Dio XXXVI. 50. 2; Kraln yolculuuna ilikin olarak
ayrca bk. Niceph. Hist. II. 642 d.
Mithradatesin amac sadece isyankar olunu tahtndan indirip onu cezalandrmak ve hayatnn geri kalan ksmn burada huzur iinde geirmek deildi. imdi
byk tasarlar yapyor, tm gcn yeni bir savan hazrlanmasna harcyordu.
Amac Skythiallarla birlikte, Thrakiadan Makedoniaya oradan Hellas ve Paioniaya yrmek ve Alp Dalarn aarak Italiay istila etmekti (ayrca bk. Flor. epit.
I. 40. 24-25). Bylelikle ktlkleri kaynanda temizleyecekti.
476
basnn adamlar tarafndan izlenmemek ve takibini geciktirmek iin

limandaki donanmasn ve gemileri yaktrd. Fakat kral kente gelir gelmez Pontos Euksenosun dou limanlarndan toplatt gemilerle birlikte
adamlarn olunun peinden yollad. Khersonesos kentinde kstrlan ve
adamlar tarafndan terk edilen Makhares intihar etti2019. Kent kaplarn
yal krala at. Mithradates kente girer girmez olunun btn dostlarn
ve onun yanna atad Pontoslular kltan geirtti. Fakat onlarn oullarna dokunmad2020. Bylelikle kral, . 65 yaznda hemen hemen hi
arpmadan gl olduu kadar zengin ve geni bir kralln kontroln
eline geirmi oldu.
Bu srada, . 65 yaz sonunda Iberia Seferini tamamlayan Pompeius, Phasisin hite uzak olmadn rendi2021. Pontos mparatorluuna
bal kalan son vasallk olan Kolkhisi istila etti2022. Kendisine direnen
Oltakhos adl lideri esir ald. Daha sonra da Kolkhis sahillerinde donanma amirallerinden Serviliusla bulutu. Mithradatesin Bosporos
Kimmeriasn ele geirdiini rendi. Anadolunun boyun emez kralna kar Bosporosa ilerlemeye karar verdi2023. Dnd gibi de
2019
Appianos (Mithr. 102)de, Makharesin nasl ldn bildirmemekle birlikte
intihar ettiini; Cassius Dio (XXXVI. 50. 2) ise Mithradates, para ve dokunmazlk
sz vererek olunun kendi adamlar tarafndan ldrlmesini saladn dile getirmektedir. Orosiusa (hist. VI. 5. 3) gre de, Makhares kraln emriyle ortadan
kaldrlmtr. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Portanova 1988, 128 dn. 212.
2020
App. Mithr. 102. Kraln Kimmeria Bosporosunu ele geirirken ya da geirdikten sonra, Makhares yanls yerleimleri ne ekilde tahrip ettirdiine dair ele geen
arkeolojik verilere ilikin olarak bk. Saprykin and Maslennikov 1995, 267 vd.
2021
Cass. Dio XXXVII. 3. 1; ayrca bk. Vell. II. 40. 1. Burada, Cassius Dio (ibid.)
Phasis ismiyle Rioni Irmandan deil; fakat Kolkhis Blgesinden sz ediyor olsa
gerektir. nk Strabon da (XI. 2. 16 c. 497), Phasis adnn sadece rmak iin kullanlmayp, sz konusu isimle, bazen yrede bulunan ayn ad tayan kent, bazen de
Kolkhis Blgesinin kastedildiini dile getirmektedir. Zira, Ksenophon (anab. V. 6.
36-37; VII. 7-10)da, Kral Aietesin soyundan gelenlerin hkm srd Kolkhis
Blgesinden sz ederken, Hellenlerin Phasise yelken amay ve Phasislilerin
(Kolkhislilerin) lkesini ele geirmeyi dndklerini bildiriyor olsa gerektir. Benzer biimde, Aristoteles (Hist. an. III. 21. 15 522b) ve Hippokrates (Aer. 15) gerek
Kolkhis Blgesindeki iftlik hayvanlarndan gerekse yrenin ynetim organizasyonundan bahsederlerken Phasis ismiyle ne rma, ne de kenti nitelemiler; fakat
genel olarak Kolkhis Blgesini ve bu blgede ikamet eden halk tarif etmilerdir.
Konuya ilikin olarak ayrca bk. Arslan 2000c, 27.
2022
Strab. XI. 1. 6 c. 491; Flor. epit. I. 40. 28; App. Mithr. 103; Cass. Dio XXXVII.
3. 1-3.
2023
Plut. Pomp. XXXIV. 5; Cass. Dio XXXVII. 3. 1; konuya ilikin olarak ayrca
bk. Liv. perioch. 101; App. Mithr. 114; Flor. epit. I. 40. 28; Oros. hist. VI. 4. 7-8;
477
yapt; bazen ikna, bazen de korkutarak Kolkhisliler ve komularn

geti2024. Ama buradan itibaren birok bilinmeyen ve konuksever olmayan kabile olduu, kara yolunun yksek da ve derin vadiler arasndan
getii2025 ve deniz yoluyla seyahat limanlarnn bu lkede az olmas
dolaysyla gz korktu. Ayrca blgenin yerlilerinin tehlikeli tutumlarndan dolay ordusunu tehlikeye atmaktan ekindi. Amirallerinden Serviliusun komuta ettii donanmasna Bosporosu abluka altna almasn
ve Mithradatesin deniz yoluyla kamamas iin bloke etmesini emretti.
Bu srada Albaniallarn ayakland haberini ald. Kendisi ve ordusu
asndan daha kolay olduu ve Romadaki triumphusuna biraz daha
renk kataca iin, Albaniallarn zerine gitti2026. Artk Saturnalia bayEutr. VI. 13-14. Appianosa (Mithr. 103) gre, Pompeius Kolkhise geldiinde
blgeye ilikin bilgi edinmek istemitir. Bu bakmdan Argonautai, Dioskuroi ve
Heraklesin sefer yaptklar ve bulunduklar yerleri grmek istemi ve zellikle
Prometheusun Zeus tarafndan Kafkas Dalarnda zincire vurulduu koni eklinde
doruu olan Strobilos Dan ziyaret etmitir Sz konusu dan ismi, Hellence
dnen (= strobilos []) sfatndan gelmektedir. Prometheusun baland
ve ac ektii yere ilikin deiik yorumlar ve grler iin ayrca bk. Aiskh. Pr.
422; 719; Cic. Tusc. II. 10. 23; Arr. anab. V. 3. 1-4; periplus XI. 5; XIX. 2; Strab.
XI. 5. 5 c. 506; XV. 1. 8 c. 688; Phil. II. 3 c. 45; Prok. Bell. VIII. 6. 15; Bunbury
1959, 512; Braund 1994, 11 vd.; Liddle 2003, 106 vd.
Daha sonra da Kafkas Dalarndan Pontos Euksenosa doru akan rmaklar
zerinde halkn koyun postlaryla nasl altn aradklarna ahit olmutur (App. Mithr.
103). Aynen Sardeisteki Paktolos (Sart ay) Irmanda olduu gibi (Hdt. V. 101;
Strab. XIII. 1. 23 c. 591; 4. 5 c. 625-626), Kolkhisteki Kafkas Dalarndan akan
rmaklarn getirdii altnlar toplamak iin koyun postu kullanlmaktayd. Irman
iine yerletirilen koyun derisi akmakta olan rmakta bulunan kk paralar bnyesinde topluyor ve daha sonra kyya alnan post zerinden, parlayan deerli metal
tanecikleri kolayca ayklanabiliyordu.
2024
Velleius Paterculusa (II. 40. 1) gre Pompeius, Media, Albania ve Iberiay
istila ettikten sonra, Karadenize doru ilerleyerek Kolkhis, Heniokhoi ve Akhaioi
kavimlerinin zerine yrmtr.
2025
Kolkhisin Kafkas Dalarnn kuzeyindeki blgelerle balants ise, blgenin
kuzeydousunda yer alan Elbruz ve Kazbeyi dalar arasnda yer alan ok saydaki
kk ve almas g geitlerden salanmaktayd. Sadece Elbruz ve Kazbeyi dalar arasnda otuz alt tane geit olup, bunlardan yedi tanesini amak kolay sekiz
tanesini amak ise, zordu. Antik kaynaklarda Caspium Kaplar olarak geen sz
konusu geitlerin en nemlisi bugnk Dariel Geidiydi. Konuya ilikin olarak
ayrca bk. Plin. nat. VI. 12. 30; 15. 40; 17. 43 vdd.; Prok. Bell. I. 10. 10-14; Arslan
2000c, 32.
2026
Plut. Pomp. XXXV. 1; Cass. Dio XXXVII. 3. 2-3; ayrca bk. Cic. Mur. XVI. 34;
Flor. epit. I. 40. 28; Oros. hist. VI. 4. 8.
478
ram srasnda kendilerine saldrmalarnn cn alabilirdi. Bu noktada

Pompeius, dar vadilerin, yksek dalarn ve vahi kabilelerin yaad
Phasis Irma2027 boyunca uzanan direkt ve ksa yol yerine2028, daha
uzun ve toporafik adan daha uygun olan Kyros boyunca ilerlemeyi
seti. Bu bakmdan Kolkhis zerinden Armeniaya doru dnd. Bir
sre Iberia topraklar boyunca Kyrosu takip etti. Irmak yatann geilmeye uygun noktalarna Albaniallarn belki Iberiallarla birlikte
kazklar konulandrdklarn grd. Bu bakmdan bunaltc scak havada
rmak boyunca ilerleyerek ksmen uygun bir yerden Kyrosu at2029.
Yaklak 10.000 adet su tulumu doldurarak, susuz ve kurak bir yer
olan Kambysene yresi zerinden Alazonios Irmana doru2030, ounlukla gndzleri glgede dinlenip geceler boyunca ilerleyerek yorucu bir yolculuk yapt. Erzak ihtiyacn yolu zerinde ikamet eden halklardan salad. Abas atktan sonra, Albania Kral Oroisesin 60.000
yaya ve 12.000 svariden oluan byk bir orduyla zerlerine geldiini
2027
Strabon (XI. 3. 4 c. 500)de, yamur sularnn dalardan eitli rmaklar olarak

Kolkhis iinden Karadenize doru aktklarn vurgulamaktadr. lkenin merkezinden geerek Karadenize dklen en nemli rma Phasis gnmzdeki adyla
Rioni Irma, adn Hellencede akan anlamna gelen (= rhen []) ortacndan
alm olsa gerektir olup, Kaukasos (Kafkas) Dalarndan doard (Strab. XI. 3. 4 c.
500; Hdt. IV. 45; Vit. de Arch. VIII. 2. 6). Bu byk rmak dalardan denize doru
yolculuu srasnda birok kk akarsuyla; zellikle Glaukos, Hippos ve Kyaneos
rmaklaryla birleerek debisini arttrrd (Strab. XI. 2. 17 c. 498; 3. 4 c. 500;
Hippokr. Aer. 15; Plin. nat. VI. 4. 13-14). Bununla birlikte her zaman iin temizliini ve berrakln korurdu (Arr. periplus VIII. 1-5). Irmak kenarlarnda kamlarn
bittiinden (Ps.-Plut. De Fluviis V. 2; Hippokr. Aer. 15) ve insan yiyen yaratklarn
timsah varlndan bahsedilmekteydi (Paus. IV. 34. 2; Ps.-Plut. De Fluviis V. 3).
Ayrca antikada nasl Msr, Nilin bir armaan ise (Hdt. II. 5), Kolkhisin de
Phasis Irmann armaan olduu sylenmekteydi (Mnaseas frg. 31=ap. schol. vet.
ad Theocritum XIII. 75; Prok. Bell. VIII. 6. 14). Daha detayl bilgi iin bk. Arslan
2000c, 30.
2028
Sz konusu yol Strabona (XI. 2. 17 c. 498) gre, yksek dalarn ve derin
vadilerin arasndan ve Surami Dandaki geitten gemekte olup, ancak dar patikalardan kzler vastasyla ekilen yk arabalaryla drt gnde alnabiliyordu. Ancak
Kolkhis Blgesinden Iberiaya Surami Dalar zerindeki tek bir noktadan gei
yaplabiliyor ve yol zerindeki geidin ok g artlar altnda kullanlabiliyordu.
yle ki, Prokopiosa (Bell. VIII. 13. 3-6) gre, yol yapmnda usta olan Persler,
Iberia zerinden Kolkhise gitmek iin Surami Dalarn aan ilk dzgn yolu ina
etmek iin olduka para ve zaman harcamlard.
2029
Plut. Pomp. XXXV. 1-2; Cass. Dio XXXVII. 3. 3-4.
2030
Strab. XI. 4. 5 c. 502.
479
rendi2031. Bunun zerine onun Romallarn byk ordusunu grp2032,

gerilememesi iin askerlerinin melerek silahlarn ve kendilerini saklamasn emretti. Kendisi de svari birliklerinin bana geerek
Oroisese doru ilerledi. Kraln svari birlikleri kardei Kosis tarafndan
komuta ediliyordu. Pompeiusun zerlerine geldiini grdnde btn
atl birlikleriyle onun zerine saldrd. Sava donanm ve zrhlardan
yoksun olan Albaniallar ile Romallar arasnda iddetli bir arpma
balad. Bu srada Kosis, bizzat kendisi ve yanndaki bir grup askeriyle
Roma saflarn yararak Pompeiusa kadar ilerlemeyi baard. Btn gcyle mzran onun gsne saplamaya alt. Fakat mzrak
Pompeiusun zrhn delemeyerek krld. Silahsz kalan ve zaten zrhsz
savaan Kosis, Pompeius tarafndan ldrld. Buna ramen Albania
svarisi Romallar kartmaya muvaffak oldu ya da Pompeius taktik
gerei geri ekildi. nk kaan Romallar takip eden svariler ve
Albania ordusu Roma piyadelerine doru srklendi. Bu arada ayaa
kalkarak sava dzeni alan legionariuslar Albaniallara saldrd. Roma
svarileri de geri dnerek kanatlardan Albania ordusunu sktrd. Bunun zerine Oroisesin askerleri yaknlarndaki ormanlk alana ekilmeyi baard ve oradan Romallara kar savamay srdrd. Ormanlk
alanda sava taktiklerini uygulayamayan legionariuslar ve sk aalar
nedeniyle manevra kabiliyetini yitiren atllar Albania okularna kolay
hedef olmaya balad. Okularn bir ksm kaln aa gvdelerini kendilerine siper ederken, dier bir ksm da yksek aalarn zerinden Roma birliklerini ypratyorlard. Bu bakmdan Pompeius aalarn bir ksmn kestirip orman kuatt. Daha sonra da atee verdi. erdekilerin bir
blm kamaya alrken imha edildi, bir blm esir edildi, bir blm de yanarak ya da dumandan zehirlenerek ld2033. Kaabilenler
2031
Plut. Pomp. XXXV. 2-3; Cass. Dio XXXVII. 3. 4-6. Strabon (XI. 4. 5 c. 502)
Oroisesin komutasndaki yaya askerlerin says konusunda Plutarkhos (l.c.) ve
Cassius Dio (l.c.) ile hem fikir olmasna karn ona gre, Albania ordusundaki atl
says 22.000 kiiydi. Appianosa (Mithr. 103) gre, Oroisesin yannda, Iberia Kral
Artokeste yer almaktayd. Ayrca sz konusu krallar 70.000 kiilik bir orduyla,
Kyros Irma kenarlarnda Romallara tuzak kurmulard.
2032
Pompeiusun ordusu o srada yaklak 45.000 legionariustan oluuyordu. Sz
konusu rakam Pomepiusun dou seferi sonunda ordusuna yapt demelerin hesaplanmasyla ortaya kmaktadr (Sherwin-White 1984, 192 dn. 19; Patterson 2002,
323 dn. 53).
2033
Savaa ilikin detayl bilgi iin bk. Plut. Pomp. XXXV. 2-4; App. Mithr. 103;
114; 117; Frontin. strat. II. 3. 14; Cass. Dio. III. 1-4; XXXVII. 3. 4-4. 4. ayrca bk.
Liv. perioch. 101; Strab. XI. 1. 6 c. 491; 5. 1 c. 503; Vell. II. 40. 1; Eutr. VI. 14. 1.
480
Oroisesin yanna sndlar. Bu yenilgiden sonra, Albania kral elilerini rehineler ve deerli hediyelerle birlikte Romallara yollayarak atekes ve anlama yapma dileinde bulundu. Pompeius Albaniallarla
bar yapt. Pontosta balayan dalarn son bulduu civar blgelerden
de baz habercilerin gelmesiyle, Kafkas Dalarndan Hazar Denizine
kadar uzanan dier kabilelerle de bir tr anlama imzalad. Bu srada
Phraates de Romallarla anlamay yenilemek midiyle adam gnderdi.
Pompeius baars ve komutanlarnn Armenia ve Pontos blgelerini
zapt ediyor olmalar Parth kraln endielendiriyordu. Aulus Gabiniusun, Euphratesi aarak Tigrise kadar ilerlemi olmas onu korkutuyor
ve Romallarla anlama yenilenmek konusunda sabrszlanyordu2034.
Muzaffer komutan Pompeius, . 65 sonbaharnda ordusuyla bilinen
dnyann ucuna kadar gitmek istedi. Hazar Denizine doru ilerlemeyi
srdrd. Fakat denize gnlk mesafede, blgenin =birok zehirli srngenle dolu olduunu renince geri dnd.
Armenia platolar boyunca Arakses (Aras) Irman izleyerek Pontosa
vard2035. . 65/64 kn halen Mithradatese bal komutanlarn haki-
2034
Plut. Pomp. XXXVI. 2; mor. IV. 324 a: De Fort. Rom. 11; Plin. nat. VI. 19. 51;
Cass. Dio. XXXVII. 5. 1-5; Flor. epit. I. 40. 28; 46. 4; ayrca bk. Plut. mor. III. 204
a: Apophtheg. Rom. 8; Lucan. Bell. civ. VIII. 218-232; Vell. II. 40. 1; Iust. XLII. 3.
4; Eutr. VI. 14. 1.
Plutarkhosa (XXXVI. 2) gre, Armenia elileri de Elymaia ve Media bar
heyetiyle Pompeiusun Armenia Minora dndnde grmlerdir. Pompeius,
Elymaia ve Media elilerini iyi karlayp onlara krallarna gtrmek zere dosta
yazlm mektuplar verdi. Parthia eli heyetini ise, bir zamanlar Tigranese bal
olan Gordyene yresini yamaladklar iin azarlad. Phraatese gndermek zere
sert bir cevap yazd. Sz konusu mektupta Phraatese Krallar Kral unvanyla
deil sadece kral olarak hitap etti ve onu bir daha Euphratesi amamas iin uyard
(Cass. Dio XXXVII. 6. 1-3; ayrca bk. Griffiths 1953, 145 dn. 5). Daha sonra
Armeniada brakt komutan Afraniusu Parthlar Gordyene topraklarndan kartmakla grevlendirdi. Afranius da Parthlar Gordyene ve Orrhoene blgelerinden
geri ekilmeye zorlayarak, onlar Arbelaya (Erbil) kadar kovalad (Plut. Pomp.
XXXVI. 2; ayrca bk. Oros. hist. VI. 4. 9). Gordyeneyi ise, tekrar Tigranese verdi
(Cass. Dio. XXXVII. 5. 4).
2035
Plut. Pomp. XXXVI. 1-6; konuya ilikin olarak ayrca bk. Strab. XI. 4. 6 c. 503;
Plin. nat. VI. 17. 43. Plutarkhosun (ibid.) Pompeiusun geri dnmesine ilikin
olarak zehirli srngenleri bahane etmesi gariptir. nk Pompeius, Hazar Denizi
yaknlarna geldiinde mevsim sonbaharn son aylar ya da k balangcyd. Bu
mevsimde srngen olmazd. Ayrca kr. Greenhalgh 1980, 129 dn. 2; Patterson
2002, 317 dn. 31.
481
miyeti altndaki Pontos kalelerini ve Pontos Krallnn zenginliklerini

ele geirmekle geirdi2036. Legatuslarndan Manlius Priscusu Pontosun Armenia snrndaki en nemli kalelerinden Sinoriay zapt etmekle grevlendirdi. Blgeye gelen Priscus tahkimli kaleyi kuatt.
Fakat kale, . 66 sonbaharnda Mithradatesin Kolkhise doru ekilirken ar hasta olan kz Drypetinayla birlikte brakt hadm aalarndan Menophilos tarafndan Romallara kar baaryla savunuluyordu.
Bu srada Drypetina, hadm Menophilosun bakm altnda tamamen
iyiletirilmi ve kalenin her bakmdan gvenlii salanmt. Bununla
birlikte kaleyi savunmakla ykml askerlerin byk ounluunun2037
ve o sralar kalede olan Mithradatesin elerinden ya da odalklarndan
biri olan Stratonikenin2038 ihaneti nedeniyle Symphorion/Sinoria Kalesi
Romallar Pontosa dn yolculuklar srasnda Trapezusun dousundaki
Paryadres Dalar zerindeki sarp lkeden geerken baz birlikler vahi Heptakometesler kabilesinin saldrsna uramlardr. Strabona (XII. 3. 18 c. 549) gre,
Pontosun dousunu meydana getiren Paryadres Dalar ile Kolkhis Blgesi arasnda yaayan kabileler tamamyla vahiydi. Fakat ilerinden en tehlikelileri Heptakometesler kabilesiydi. Bunlar, Mossyn ad verilen tahtadan yaplma kulelerde yaarlard; bu bakmdan antikada bu insanlar Mossynoikoi olarak da adlandrlrd.
Yabani hayvan eti ve ceviz yiyerek hayatlarn srdrrler ve kulelerinden atlayarak
yolculara saldrrlard. Pompeiusun ordusu sz konusu dalk lkeden geerken,
Roma cohorsu yaklak 1.800 asker Heptakometesler tarafndan imha edilmitir.
Heptakometes savalar, aa srgnlerinden elde edilen deli bal kaselerle yol
zerine brakmlar ve Romal askerler bunu yiyip de bilinlerini kaybedince, onlara
saldrarak kolayca hepsini saf d etmilerdir.
2036
Cass. Dio XXXVII. 7. 5 dn. 1. Cassius Dioya (ibid.) gre, Pompeius bir zamanlar (. ca. 66?) k geirdii Pontos ile Armenia snrndaki Aspis=Anatis Blgesi
civarnda hl Romallara direnen yreleri zapt etmeye balad.
2037
Amm. Marc. XVI. 7. 10.
2038
Cassius Dioya (XXXVII. 7. 5 dn. 2) gre, Stratonike Symphorion/Sinoria Kalesinde bulunuyordu. Plutarkhos (Pomp. XXXVI. 6) ve Appianos (Mithr. 107) sz
konusu olaydan bahsetmekle birlikte Stratonikenin bulunduu tahkimatn ismini
vermemektedirler.
Stratonike, Cassius Dioya (XXXVII. 7. 5) gre, kraln elerinden; Plutarkhos
(Pomp. XXXVI. 2-3) ve Appianosa (Mithr. 107) gre ise, ,
=Stratonike ise, Mithradatesin elerinden ya da odalklarndan biri olup sz konusu kalenin ynetimden sorumluydu.
Plutarkhosa (Pomp. XXXVI. 3-6) gre, Mithradatesin gznde nemli bir yere
sahip olan Stratonike, aslnda yal, fakir ve sradan bir algcnn (harp) kzyd.
Kraln dzenledii lenlerden birinde algclk yaparken kraln dikkatini ekmi ve
kral onu yatana alarak elerinden ya da odalklarn biri yapmtr. Ertesi gn adamlarn gndererek Stratonikenin babasna zengin armaanlar yollam ve ona son
482
dt. Askerler krallarna ve kendilerine olan gvenlerini yitirdiklerinden en azndan canlarn kurtarmak iin teslim olmay dnyorlard.
Stratonike ise, orada brakld iin Mithradatese kzgnd. Bu yzden
kuatmann hafifledii bir srada Stratonike, Mithradatese bal garnizon askerlerini erzak tedarik etme bahanesiyle dar gnderdikten sonra, kalenin kaplarn atrarak Romallar ieri ald2039. Kalenin hyanet
sonucunda zapt edildiini gren hadm Menophilos ise, prensesin Romallarn eline derek kirletilmesini ve onlar tarafndan aalanmasn
istemediinden nce Drypetinay ldrd; daha sonra da klla intihar
etti2040. Stratonike ise, kendisine ve olu Ksiphilinosa2041 bir ey yaplmayacana dair teminat almas zerine, Pompeiusa Mithradatesin
nemli miktarda para ve paha biilmez hazinelerini saklad yeri gsterdi. Romal general de Stratonikeye olu Ksiphilinosa hibir Romalnn bir ey yapmayacana dair sz vererek, onun hazineden kendine
ait eyleri almasna izin verdi2042. Mithradatesin kymetli hazinelerinin
zamanlarda len varlkl bir adamn btn mlkn balamtr. nce kendisiyle
alay edildiini zanneden ve kraln hizmetilerine ve hadmlarna inanmayan algc,
sonunda kraln adamlar tarafndan zorlukla ikna edilebilmitir. Bunun zerine sevinten adeta lgna dnen yal algc, kraln kendisine gnderdii mor elbiseyi
giyip, soylu bir ata bindikten sonra, elindeki paha biilmez eyalarla,
: .= bunlarn hepsi benim! diye bararak kent sokaklar boyunca dolamtr.
2039
Cass. Dio. XXXVII. 7. 5.
2040
Amm. Marc. XVI. 7. 9-10. Drypetinann, Menophilos tarafndan ldrlmesine
ilikin olarak Ammianus Marcellinustan baka, Valerius Maximus (I. 8 ext. 13)
dahil, hibir yazar tarafndan deinilmemitir.
Plutarkhosa (Pomp. XXXVI. 2) gre ise, ne Mithradatesin haremindeki kadnlar kendisine getirildiinde, ne de kraln generallerin kzlarn ve elerini ele geirdiinde Pompeius tutsaklarn hibirine dokunmam; bilakis onlar ailelerine ve akrabalarna teslim etmitir.
2041
Cass. Dio. XXXVII. 7. 5. Appianosa (Mithr. 107) gre, prensin ismi Ksipharesti. Ksiphilinosun, Orosiusun (hist. VI. 5. 3)de, szn ettii kraln Eksipodras
isimli olu olma olasl mevcuttur.
2042
Plut. Pomp. XXXVI. 2-6; App. Mithr. 107; Cass. Dio. XXXVII. 7. 5.
Plutarkhosa (Pomp. XXXVI. 6-7) gre, bu hazine Pompieusun Romadaki zafer
geidini sslemitir. Muzaffer general, daha sonra bu grkemli sanat eserlerini Romadaki tapnaklara adamtr. Ayrca Albania Kral Oroisesin kendisine hediye
ettii altndan yaplma taht, kanepe ve masasn quaestorlarna vererek, Roma hazinesine balamtr (ayrca bk. Flor. epit. I. 40. 28).
Appianosa (Mithr. 107) gre, Mithradates yeni kraliyet bakenti Pantikapaionda
(Ker/Yeni Kale), elerinden ya da cariyelerinden Stratonikenin kendisine ihanet
ederek kaleyi ve hazinelerini Pompeiusa teslim ettii haberini aldnda anasnn
483
sakl olduu Yeni Yer (= Kainon Khrion [ ]) olarak

adlandrlan kale (Mahalle Kalesi) de Pompeius tarafndan alnd. Surlarn bir blm tahrip edildi ve kalenin iindeki su kuyular dolduruldu2043. Burada Mithradatese ait dokmanlar ele geti. Bunlar arasnda
kraln not defterlerinden biri bulundu. Bunlarn yan sra, kraln oullarndan Ariarathesi ne ekilde zehirledii ve Sardeisli Alkaiosu kendisini at yarnda getikten sonra, nasl ldrdne ilikin belgeler vard.
Ayrca kraln kendisi, dostlar ve elerinin ryalarn yorumlad katlar; kralie Monimeyle yazt ak mektuplar ve baz Romallarla
olan gizli yazmalar ele geti. Kraln karakterine k tutan bu belgeleri
Pompeius byk bir dikkatle okudu2044. Kraln en zengin hazineleri ile
deerli sanat eserlerinin korunduu Taulara Kalesi de Romallar tarafndan zapt edildi. Bu kalede kaplarn, ev eyasnn, deerli talarla ssl,
altn kakmal at koum takmlarnn sakland ylesine byk bir ahap
mobilya deposu bulundu ki; Pompeius bunlar, ancak bir ay iinde
Italiaya gnderebildi2045. Romallar Pontosta bu ve buna benzer birok
tahkimli kale ele geirdiler. Pontos Dalarndaki mstahkem konumlar
yznden zapt edilmeleri zor olan kale ve garnizonlar daha sonradan
haydutluk ve isyan amacyla dalara kanlara yararl olmasn ve Romallara kar kullanlmasn diye Pompeiusun emriyle yaklp ykld.
lerinde barndrdklar sarnlar ise, byk kayalarla dolduruldu2046.
hyanetinin bedelini oluna detmi ve Ksiphilinosu ldrterek cesedini gmdrmeden sarayndan darya frlattrmtr. Bylelikle kendi z olunu ldrmek pahasna Stratonikeden intikamn almtr. Ayrca kr. Oros. hist. VI. 5. 3.
2043
Strabona (XII. 3. 31 c. 556/557) gre, buras doal ekilde sarp ve mahfuz bir
kaya olup, Kabeiradan iki yz stadiadan daha az uzaklktayd. Tepesinde bol su
kan bir kaynak, eteinde de bir nehir ve derin bir yar yer almaktayd. Kalenin ina
edildii kaya o kadar yksekti ki; neredeyse buraya erimek imkanszd. Ayrca
kalenin etraftaki arazi o kadar ormanlk, o kadar dalk ve susuzdu ki, yz yirmi
stadialk bir alan iinde dmann burada kamp kurmasna olanak yoktu. Bu bakmdan Mithradatesin en kymetli hazineleri burada muhafaza ediliyordu.
2044
Plut. Pomp. XXXVII. 1-3. Belki de Pliniusun (nat. XXV. 3. 5-7) szn ettii
Mithradatesin bulular ve Pompeiusun Pontosu ele geirdikten sonra, evirttii
Mithradatesin kitab notlar da burada ele gemiti. Pliniusa (nat. XXIII. 77.
149) gre, Pontosun byk kral Mithradates yenildiinde, Pompeius kraln kendi el
yazsyla yazlm ila reeteleri bulduunu sylerken yine Kainon Khorion Kalesinden bahsediyor olsa gerektir.
2045
App. Mithr. 115.
2046
Strab. XII. 3. 38 c. 561.
484
8. Lex Pompeia; Pompeiusun Kk Asya Politikas
Pompeius, . 64 ilkbaharnda Amisosa gitmitir. Romada Lucullus ve

yandalar tarafndan yaplan tenkitlere ve generallerinin srarlarna
ramen Pantikapaionda byk bir g oluturan Mithradatese kar yeni
bir savaa atlmay gze alamad. nk
Pompeiusa gre, kral dzenli olarak geri
ekilirken onu takip etmek, ona kar savamaktan zordu2047. Bunun yerine kral
donanmasyla denizden Kimmeria Bosporosunda abluka ettirmeye devam etti. Sanki
nc Mithradates-Roma Sava bitmiesine Pontosta kald sre iinde blgeye
ve kentlerine ilikin birtakm yeni dzenlemeler yapmaya balad2048.
Roma Cumhuriyet Dneminde imperium
Pompeius
yetkisiyle donanm komutanlar sava sonucunda ele geirdikleri blgelerin sorumluluunu stlenmi olurlard.
Komutanlar, genel olarak Senatus tarafndan kendilerine gnderilen
decem legati olarak adlandrlan on kiilik heyetle sz konusu dzenlemeleri yaparlar ve yeni eyalet iin temel bir lex=yasa olutururlard.
Aksi halde eyaletler iin yaplan dzenlemeler kalc bir zellik tamazd. Zira yasa Senatus tarafndan da onanmalyd2049. Buna ramen
Pompeius, Senatustan komisyon talebinde bulunmad. Kk Asyadaki gler dengesini Senatusun verdii direktiflerden ok, kendi
zevkine gre oluturdu. nc Mithradates-Roma Sava srasnda
2047
Plut. Pomp. XXXVII. 1; 3; 41. 2.

Pompeius kentlerin i rgtlenmesindeki karklklar gidermek ve eyaletin
ynetimini kolaylatrmak amacyla birtakm yasalar lex Pompeia koydu. S. II.
yzylda Traianusun imparatorluu srasnda (S. 99-117) da uygulanmaya devam
eden sz konusu kanunlar (Plin. epist. X. 79-80; 112-115), Nikaial Tarihi Cassius
Dio zamannda dahi (S. 150-235) yrrlkteydi (Cass. Dio XXXVII. 20. 2-3). C. P.
Jonesa (1978, 2 dn. 10-11) gre ise, nc Mithradates-Roma Savann son
evrelerinde Bithynia et Pontus Eyaleti tesadfen oluturulurken Pompeius tarafndan
ne corafi snrlara ne de blgenin etnik yapsna dikkat edilmitir. Bununla birlikte
bu beceriksiz, kullansz yasalar yn Diocletianusun S. ca. III. yzylda Roma
eyalet yaps ve ynetiminde yapt reformatif deiimlere kadar yrrlkte kalmtr. Daha detayl bilgi iin bk. Cary 1932, 390 vdd.; Marshall 1968, 103 vdd.;
Olshausen 1980, 905 vdd.; Harris 1980, 870; Mitford 1980, 1172.
2049
Oktan 2004, 29.
2048
485
kendisine yardm eden mttefik krallklara, yerel hanedanlara hediyeler,

mkafatlar ve onurlar bahetti. Bylelikle kimilerinin hakimiyetleri
altndaki topraklar geniletti, kimilerini baz blgelere ve kentlere ynetici olarak atad, kimilerine ise, kral unvan verdi2050.
Pompeius, Mithradatese kar kazand zaferine izafeten Dasteira
yaknlarnda Armenia Minorda yaral ve emekli askerlerin yerleebilecei Nikopolis/Zafer kenti (ebinkarahisar-Kelkit arasnda Yeilyayla,
Eskihisar) adnda bir kent kurdu2051. Amisoslularn arazisinden sonra,
2050
Plut. Pomp. XXXVIII. 1-3; Cass. Dio XXXVII. 7a; Fest. Brev. XI str. 23-25;
ayrca bk. Strab. XII. 3. 1 c. 541; Cass. Dio XXXVII. 20. 1-2; 4.
Belki de bu yzden Pompeius, . 62 yl baharnda Romaya dndnde
Kk Asyada ve Pontosta yapt dzenlemeler Senatus tarafndan onanmad.
Romadaki Pompeius kart muhafazakarlar Lucullusun etrafnda toplanarak Pompeiusun dou organizasyonunun Senatusta onaylanmamas iin ellerinden geleni
yaptlar. Lucullus da bu frsat karmayarak, bir bakma Pompeius ve taraftarlarnn
o zamana kadar kendisine yaptklar hakszlklarn cn ald. Senatus, Pompeiusun
btn olarak onaylatmak istedii dzenlemeleri; ancak birer birer inceledikten sonra,
onaylama karar ald. Bu yzden, . 60 ylna kadar Pompeiusun btn abalar
sonusuz kald. Bylelikle bir zamanlarn byk fatihi ele geirdii ve dzenledii
yerleri Senatusa kabul ettirmeyi baaramad. Tam her eyden vazgeecekken batdan yeni bir umut dodu. spanya fatihi Caesar, Romaya dnerek, . 59 ylnda
consul seildi. Senatusun kendisine kar da dmanca tavr takndn grdnden Pompeius ve Crassusla ibirlii yaparak Romadaki ilk triumvirlii adam
egemenlii kurdu. Daha sonra da, . 59 ylnda lex Vatinia yasasyla Pompeiusun dou dzenlemelerini btn olarak Senatustan geirdi (Cass. Dio XXXVII.
49. 2; Lintott 1993, 111 vdd. dn. 3). Daha detayl bilgi iin bk. Magie 1950, 367 vd.;
Kaya 1998, 163 vdd.; Oktan 2004, 14 vd.; 110 vd.
2051
App. Mithr. 105; 115. Pontos ve Armenia Minor blgelerinin kesitii, Euphrates zerinden Kk Asya, Bithynia, Armenia ve Pontosa giden ticaret yollar
zerinde yer alan bu kente, komu blgelerin birok halk yerleti. Bu bakmdan
Nikopolis ksa zamanda olduka kalabalk nfusa sahip oldu ve sonralar Kappadokia Blgesine baland (Strab. XII. 3. 28 c. 555; Cass. Dio XXXVI. 50. 3; ayrca
bk. Plin. nat. VI. 10. 26). Pompeiusun kurduu bu kent Orosius (hist. VI. 4. 7) tarafndan hatal olarak Armenia Maiorda lokalize edilmektedir. Ayrca bk. Sulpit. II. 26.
Plutarkhosa (Pomp. XLV. 2) gre, Pompeius Anadoludan Arabistana kadar
uzanan seferleri srasnda otuz dokuz tane kent kurmutur. Cassius Dio (XXXVII.
20. 2) ise, Pompeiusun sekiz tane kent kolonize ettiini bildirmektedir. Ancak o da,
Plutarkhos (l.c.) gibi, sz konusu yerleimlerin adlar ve konulandrldklar blgelerin isimlerinden bahsetmemektedir. Strabon (XII. 3. 1 c. 541) da ayn ekilde,
Pompeiusun Pontosu Roma eyaleti haline getirirken blgenin topraklarn on bir
ynetim blgesi arasnda paylatrdn bildirmekle birlikte bunlarn nereler olduunu belirtmemitir. Ancak corafyac dier pasajlarnda, Pompeius tarafndan
kurulmu kentlerden bahsederken batdan douya doru Pompeopolis (XII. 3. 40 c.
486
Halys Irmana kadar uzanan Phazemonitis yresindeki Phazemon

kasabasn ise, kent konumuna ykseltti ve buraya Neapolis (Yeni kent)
ismini verdi2052. Paryadres Dalar eteklerinde kurulmu olan Kabeiray
da bir kent haline getirerek ismini Diospolis (Zeus kenti) olarak deitirdi2053. Mithradatesin kendi ismine izafeten kurduu; fakat Lucullusla
yapt sava srasnda Romallara kaplarn at iin yktrd
Eupatoriann topraklarn geniletti. Nfusunu oaltt ve Megalopolis/
Magnopolis (Byk kent) olarak adlandrd2054. Sebasteiann (Sivas)
ise, ismini Megalopolis olarak deitirerek kentin snrlarn Kulupene2055 ve Kamisene2056 yreleriyle birletirdi2057. Ardndan, Mithradatesin Triariusu bozguna uratt Zelitis yresinin snrlarn birok
komu blgeler ilave ederek geniletti ve Megalopolise yapt gibi,
Zelay da kent statsne ykseltti2058. Paphlagonia Blgesinin
Damastris yresinde Birinci Mithradates-Roma Savann banda,
Pontos birliklerinin IV. Nikomedes ynetimindeki Bithynia ordusunu
kuatarak imha ettii ova kenarndaki yerleimin adn ise, Pompeopolise (Pompeius kenti) evirerek buray da kent ilan etti2059.
562), Neapolis (XII. 3. 38 c. 560), Zela (XII. 3. 37 c. 560), Magnopolis (XII. 3. 30 c.
556), Megalopolis (XII. 3. 37 c. 560), Diospolis (XII. 3. 31 c. 556-557) ve Nikopolis
(XII. 3. 28 c. 555) adl yedi kentin adn kaydetmitir.
2052
Strab. XII. 3. 38 c. 560. Bugnk Vezirkpr ilesine ya da yaknlarna lokalize
edilmektedir (ayrca bk. Kaya 1998, 167 dn. 26).
2053
Strab. XII. 3. 30-31 c. 556-557. Gene Strabona (ibid.) gre, Pythodoris (Pythodorosun kz ve Pontos kraliesi) sonradan sz konusu yerleimi bayndrlatrarak
ismini Sebasteye evirmitir. Ayrca bk. Marek 1993, 33 vdd.
2054
Strab. XII. 3. 30 c. 556; 37 c. 560; App. Mithr. 115; ayrca bk. Eilers 2003, 90.
2055
Armenia Minor snrnda yer alan bir Kappadokia yresidir.
2056
Pontos Kappadokias ile Kappadokia Maior arasnda, iinde Halys Irmann
kayna bulunan topraklardr.
2057
Mitchell 1993, 32.
2058
Strab. XI. 8. 4 c. 512; XII. 3. 37 c. 560; ayrca bk. Broughton 1938, IV 532.
2059
Strab. XII. 3. 40-41 c. 561-562; ayrca bk. App. civ. II. 1; Plin. nat. VI. 2. 7.
. ca. 83 ylnda Armenia Kral II. Tigranes tarafndan tahrip edilen Kilikiadaki Soloi kenti de, yeniden ina edildikten sonra, . 65 ylnda Pompeiusun
ismine izafeten Pompeopolis olarak adlandrlmtr (App. Mithr. 115; Cass. Dio
XXXVI. 37. 6; ayrca bk. Plut. Pomp. XXVIII. 4). Pompeius tarafndan bamsz ve
otonom ilan edilen Soloi/Pompeopolis halk kentlerinin kurucusu ve patronu olarak
Pompeiusu kendilerine koruyucu semi ve onu onurlandrmlardr (IGR III 869).
Ayrca bk. Hicks 1890, 243. Pompeius korsan seferi sonunda ayrca Ionia Birlii
(Ferrary 2000a, 341 vdd. no 4), Ilion (SEG XLVI. 1565), Side (Bean 1965, 141 no
101), Miletos (Milet I/7 253) gibi kentlerin de patronu ve hayrhah olarak eitli
yaztlar araclyla onurlandrlmtr (ayrca bk. Eilers 2002, 29 dn. 37; 146 dn. 5).
487
Kentlerin ynetim biimi olarak ise, Romallar tarafndan gvensiz

ve istikrarsz bir rejim kabul edilen demokrasiden2060 ziyade, politik
sreklilii ve merkezi ynetimi salamak amacyla, oligarik ve
timokratik2061 idare eklini benimsedi2062.
Pompeius, . 64 ilkbaharnda Pontos Krallnn bat ksmlarn
2063
=on bir ynetim blgesine ayrd . Bununla birlikte Pompeius, ayrca belki bilerek belki de tesadfen topraklarn genileterek, kent(?) statsne ykselttii bu yerleimlerin
snrlarn birbirlerine komu yapmt. Bylelikle sz konusu yerleimlerin ticari-ekonomik adan birbirleriyle ilikisini arttrm oldu. yle
ki, Bithyniadan balayp Paphlagonia ve Pontos zerinden Armeniaya
uzanan ticaret yolu zerinde, Paphlagoniadan itibaren srasyla
Pompeopolis, Neapolis, Magnopolis, Diospolis ve Nikopolis kentleri yer
2060
Romallarn, Hellen demokrasisi ve anayasal kurumlarna olan itimatszlklarna
ilikin olarak bk. Cic. Flacc. III. 6; VI. 15-VIII. 19; Tusc. I. 1. 2; Liv. XXXVI. 51. 6.
Ayrca bk. Marshall 1968, 105 dn. 17.
2061
Para aristokrasisi, vatandalarn devlet ynetim kurumlarnda sz sahibi olma
haklarnn servetlerinin byklyle doru orantl olmasdr.
2062
Romallarn hakimiyetleri altndaki kentlerde/blgelerde setikleri aristokratik
ynetim biimlerine ilikin olarak bk. Ioseph. Ant. Iud. XIV. 5. 4 (Jarusalem; Aleksandreia); App. Mithr. 39 (Atina); Liv. XLV. 18; 29 (Makedonia; Illyria); SIG3 II
674 str. 63 (Thessalia); 684 (Akhaia).
2063
Strab. XII. 3. 1 c. 541. Bithynia et Pontus Eyaletinin Pontos ksmnda kalan
yrelerini, Pompeius on bir tane ynetim blgesine ayrarak, blgenin esasen kent
meclisleri tarafndan ynetilmesini salam oldu. Bylelikle bir bakma yrenin
gene eskisi gibi, otokton unsurlar iererek idare edilmesine devam edilmi oldu. Bu
on bir ynetim blgesi esas itibariyle Amastris, Magnopolis, Amaseia, Diospolis,
Amisos, Nikopolis, Pompeopolis, Zela, Neapolis, Megalopolis ve Sinope/Abonouteikhos kentlerini ve territoriumlarn kapsyordu. Ancak burada dikkat edilmesi gereken dier bir nokta ise, Strabonun (l.c.) burada kent (= polis []) yerine
ynetim (= politeia []) szcn kullanm olmasdr. Bu bakmdan sz
konusu yrelerdeki ynetimler, klasik anlamdaki kent devletleri deil; fakat kent
stats tayan ya da daha yeni kent nitelikleri tamaya balam yerleimlere bal
merkezlerin evresinde rgtlenmi yerel idari birimler olsa gerektir (ayrca bk.
Marek 1993, 26 vdd.; 31 vdd.; Sartre 1995, 138 dn. 7). Zira, bu suretle Pompeius,
bir yandan blgeyle dier Anadolu kentlerinin ynetim eklini birletirirken dier
yandan da oluturduu politeia olgusuyla daha salam ve dengeli bir rgtlenme
biimi salayarak blgeye Roma idaresini empoze etmi oluyordu. Daha detayl
bilgi iin bk. Niese 1883, 577 vdd.; Fletcher 1939, 17 vdd.; 20 vdd. dn. 12;
Wellesley 1953, 294 dn. 1; 294 vdd. no 73/74; Macro 1980, 665 vd.; Mitchell 1984,
123 dn. 6; Hjte 2006, 15 vdd.
20) Pompeiusun Kk Asya Politikas
490
almaktayd. Ayn durum zaten Pontos Krall zamannda aktif olarak

kullanlan Zela ve Magnopolis zerinden Halys vadisine ve
Kappadokiaya oradan Euphratese uzanan dier ticaret yolu iin de
geerliydi. Bu bakmdan Bithynia et Pontus Eyaletinin Anadolunun i
blgeleriyle dou/bat; kuzey/gney ticareti bu kentler zerinden
gerekletirilmeye baland2064.
Politik idareyi ise, byk lde yerel sivil ynetimlerin eline brakt. Daha sonra da, . 74 ylnda Roma eyaleti yaplm olan Bithynia ile
birletirerek ortak bir eyalet provincia Pontus et Bithynia (Pontus ve
Bithynia Eyaleti) oluturdu2065. Paphlagonia ve Galatia o zamana kadar
eitli yresel yneticiler tarafndan ynetilmiti2066. Paphlagoniadaki,
Pompeopolis (Takpr) ve Neapolis (Vezirkpr/Merzifon) kentlerinin territoriumlar2067, Pontus ve Bithynia Eyaletine balyd. Ad
geen kentler dndaki yreler ve yerleimler, Mithradates Savalar
boyunca Romann mttefiki olan Pylaimenesin soyundan gelen Attalos
adnda yerel bir hanedann hakimiyetine brakld2068. Kolkhis Blgesi
Aristarkhosun ynetimine verildi2069. Mithradatesin eski generallerinden olup, ona ihanet ederek Romallar tarafna geen Arkhelaosun olu
Arkhelaosu Pontostaki Komana tapnana barahip olarak atad. Bu2064
Magie 1950, 370 dn. 25; 33; Baran 2003, 823 dn. 21-22.
Strab. XII. 3. 1 c. 541; 3. 6 c. 543; Liv. perioch. 102; Vell. II. 38. 6; Fest. Brev.
XI str. 21-22; ayrca bk. Cic. de prov. Cons. XII. 31; Diod. XL. 4; App. civ. II. 1;
Sulpit. II. 26.
S. Mitchella (1993, 31 vd.) gre, Pompeiusun Pontosta yapt dzenlemelerin
asl amac Pontos Kralln bir eyalet haline dntrerek Bithynia ile birlemesini
salamakt (ayrca bk. Oktan 2004, 110 dn. 643).
2066
Strab. XII. 3. 41 c. 562.
2067
Bu kentlerin territoriumlar yaklak olarak, Amisoslularn arazisinden sonra,
Halys Irmana kadar uzanan ve Phazemonitis (Phazemon lkesi) olarak adlandrlan blgeyle snrlanmt (Strab. XII. 3. 38 c. 560).
2068
Strab. XII. 3. 1 c. 541; App. Mithr. 114; Fest. Brev. XI str. 23-25. Eutropiusa
(VI. 14) gre ise, Pompeius, Attalos ile Pylaimenesi Paphlagonia Krallnn bana geirdi. Dier bir deile Eutropiusa (ibid.) gre, Pompeius Paphlagonia Blgesinin ynetimini iki ayr hanedan arasnda bltrmtr. Eer gerekten iki
ynetici varsa, bunlarn Paphlagonia kral hanedanyla olan ilikileri ve yrenin yani
ankr, Devrez, Devrek ve Filyos vadilerinin bu iki(?) ynetici arasnda nasl
paylatrld konusunda u an iin elimizde yeterli bilgi bulunmamaktadr. Konuya
ilikin olarak ayrca bk. Eadie 1967, 123 vd.; Kallet-Marx 1995, 326; Potecary 1997,
238 vdd.; Arslan 2000a, 149; Baran 2003, 824 dn. 24.
2069
App. Mithr. 114; Eutr. VI. 14. 1; ayrca bk. Strab. XII. 3. 1 c. 541; ZfN III. 60; V
226-227; Magie 1950, 1238 dn. 42; Head 19773, 496; Syme 1995, 111.
2065
491
nunla da yetinmeyerek tapnan territoriumuna iki skhoinoiluk2070

(yani altm stadia) bir toprak paras daha katt ve burada oturanlarn
Arkhelaosa itaat etmelerini emretti2071. Bu srada Kappadokia snrna
yakn bir yerde kurulmu olan Derbe2072 (Alada) ve Laranda (Karaman) kentine sahip Tiran Antipater Derbetesin hkm srmesine msaade etmi gibi gzkmektedir2073. I. Ariobarzanesi ise, tekrar yedinci
kez Kappadokia tahtna oturtmasnn yan sra, kralln snrlarn
2070
Herodotosa (II. 6) gre, eskiden topra az olan halklar topra kulala ler
bir kula=ca. 1.776m; biraz daha fazla olanlar ise, l olarak stadion=177.6192.28m kullanrlard. Topra ok olanlar =parasangs, daha da ok
olanlar ise, =skhoinos ile lerlerdi. Perslerin l birimi olan parasanges
otuz stadia (Hdt. V. 53; VI. 42; Arr. anab. I. 4. 4; ayrca bk. Strab. XI. 11. 5 c. 518;
Plin. nat. VI. 30. 124), Msrllarn ls olan skhoinos ise, altm stadiaya eitti.
Fakat antikada 1 skhoinosun ls hem antik corafyaclar hem de halk
arasnda 30, 40 ve 60 stadia arasnda deimeye balam ve bu durum baz karklklara neden olmutur. Konuya ilikin olarak bk. Strab. XI. 11. 5 c. 518; XII. 3. 34
c. 558; XVII. 1. 24 c. 803-804; 1. 41 c. 813; Plin. nat. VI. 30. 124; XII. 30. 53.
2071
Strab. XII. 3. 34 c. 558; XVII. 1. 11 c. 796; App. Mithr. 114. Strabona (ibid.)
gre Arkhelaos, bylelikle blgenin hakimi ve kentte yaayan tapnak hizmetkarlarnn efendisi olmutu. Fakat bunlar satmaya hakk yoktu. Pontos Komanasnda
(Gmenek) da aynen Kappadokia Komanasnda (ar) olduu gibi tapnak hizmetkarlarnn says 6.000den aa deildi.
Strabona (XII. 3. 34 c. 558) gre, bu Arkhelaos, Sulla ve Senatus tarafndan
onurlandrlan ve . 58 yl consullerinden Aulus Gabiniusun arkadayd. A.
Gabinius, . 56 ylnda proconsul olarak Syriaya yolland zaman (Cic. dom.
XXIII. 60; XLVII. 124; de prov. Cons IV. 9-V. 12; Pis. XVII. 41; ayrca bk. Gruen
1966c, 127 dn. 37) Parthia savalar iin yapt hazrlklar paylamak midiyle
Arkhelaos da oraya gitti. Fakat Senatus ona izin vermeyince bundan vazgeerek
daha nemli bir mide kapld. nk o sralarda Ptolemaios XII Auletes,
Aleksandreiallar tarafndan srgn edilmi, Kleoptrann by olan kz Msr
Kralln eline geirmiti. Kralie, krali soydan gelen bir koca arandndan,
Arkhelaos kendisini Mithradates VI Eupatorun olu gibi gstererek kralienin
adamlarna neride bulundu ve kabul edildi (ayrca bk. Strab. XVII. 1. 11 c. 796;
Cass. Dio XXXIX. 57. 1-2). Fakat sadece alt ay saltanatta kalabildi. Gabinius, .
55 ylnda Ptolemaiosa kralln geri vermek iin Pelusiumda yapt meydan
savanda Arkhelaosu ldrd (Strab. XII. 3. 34 c. 558; XVII. 1. 11 c. 796; Liv.
perioch. 105; Cass. Dio XXXIX. 58. 1-3; Val. Max. IX. 1 ext. 6; Plut. Ant. III. 2-4;
ayrca bk. Cic. Pis. XXI. 48-50; Rab. Post. VIII. 19-22; Caes. civ. III. 110; Ioseph.
Ant. Iud. XIV. 6. 2; Bell. Iud. I. 8. 7). Gene de durum, Pontos Komanas barahipliine Arkhelaosun olunun gemesine engel olmad (Strab. XII. 3. 35 c. 558).
2072
Lykaonia Blgesinde Tauros Dalarnn kuzeyinde Kappadokiaya en yakn
lkedir (Strab. xii. 6. 3. c. 569).
2073
Cic. Fam. XIII. 73. 2. Daha detayl bilgi iin bk. Mitchell 1993, 32 dn. 64.
492
nemli lde geniletti2074. Sophene Blgesini ve Kastabala gibi baz

Kilikia kentleriyle birlikte I. Ariobarzanesin ynetimine brakt2075.
Buna ramen I. Ariobarzanes, Pompeiusun huzurunda Kappadokia
tahtndan kendi rzasyla ekilerek krall zerindeki btn haklarn
oluna devretti. Romal tarihi Valerius Maximusa2076 gre,
Ariobarzanes I Philoromaios Kappadokia tahtn devrederken sevinli;
yerine tahta geen selefi/olu Ariobarzanes II Philopator ise, dnceliydi.
Galatlar, Roma-Mithradates Savalar sresince Roma ordusuna ve
komutanlarna azmsanmayacak derecede yardmlarda bulunmulard2077. Bundan dolay Pompeius, Galatia Blgesini benzer ekilde,
blgeyi elinde bulunduran Tolistobogioi tetrarkhesi Deotaros2078,
Trokmoi tetrarkhesi Brogitaros ve ismi kesin olarak bilinmeyen Tektosages tetrarkhesi arasnda paylatrd. Bunlardan Deotarosa kral un2074
Diod. XL. 4 dn. 3; App. Mithr. 105; 114; Oros. hist. VI. 4. 9.
Diod. XL. 4 dn. 3; App. Mithr. 105; 114; ayrca bk. Oros. hist. VI. 4. 9;
Mattingly 1979, 166; Brennan 1992, 131 dn. 85. Appianos (Mithr. 105)de ise,
Pompeiusun, Sophenenin yannda Godyene Blgesini de Kappadokia topraklarna
kattn ifade etmektedir. Ancak aada sz edilecei zere, Gordyenenin hakimiyeti zerine Armenia ve Parthia krallar eitli kereler birbirleriyle savamalarna
ve konuyu Pompeuisun huzuruna kadar getirmelerine ramen Kappadokia kralnn
blge zerinde hibir talebi olmamtr.
2076
Val. Max. V. 7 ext. 2. Ayrca bk. Simonetta 1961, 19; 1977, 43; Eilers 2003, 90.
2077
Cic. Phil. XI. 33; Deiot. IX. 26-27; App. Mithr. 41.
2078
Deotaros kiisel balantlar sayesinde Romayla ilikilerini byk lde gelitirmi bir Galat tetrarkhesiydi. zellikle, Kk Asyada grev yapan Roma generallerine verdii destekle Romann Kk Asyadaki en nemli mttefiklerinden
biri olduunu gstermiti. Mithradates VI Eupatorun Kk Asyay egemenlii
altna alacan anlaynca Romallarn tarafna gemi ve . 90 ylnda, Roma
Senatusu tarafndan Kk Asyada grevlendirilen Manius Aquilliusa asker
salamtr. . 88 ylnda Romallar ve Pontos kral arasnda sava knca Galatia
Mithradates tarafndan ele geirilmitir. Fakat Deotaros kar koyarak Mithradatesin komutanlarndan Eumakhosu Galat topraklarndan kovmay baarmtr.
Btn bu olaylar srasnda Deotaros, Roma generallerinden Sullaya ve onun komutanlar Murena ve Lucullusa byk yarar salamt. Romallarn, . ca. 82/81
ylnda Mithradatese ve Serviliusun, . 78-75 yllar arasnda korsanlara kar
at savalarda; ayrca Lucullus ve Pompeius saflarnda, . 74 ylndan . 63
ylna kadar Mithradatese kar arpmtr. Bu savalarn baarl bir ekilde sonulanmasndan sonra, Kk Asyann en gl hkmdar olarak dllendirilmi
ve Caesarn ilk consullnn ardndan, . 59 ylnda, daha da glenerek Roma
mparatorluunun dousunu korumutur. Pontostan Euphrates Irmann batsna
kadarki blgelerde egemenlii onaylanan Deotaros, . 59 ylnda krallk unvann
alm ve bundan byle Romallara daima sadk ve mteekkir kalmtr. Daha detayl bilgi ve literatr iin bk. Arslan 2000a, 152-153; 2004, 114 vdd.; 123 vdd.
2075
493
van verdi2079. Pompeius daha sonra, iinde Trapezus ve Pharnakeiann

bulunduu pek ok nemli limanla birlikte Karadeniz kylarnda yer
alan, Halys Irmann dou yakasndaki bereketli topraklara sahip
Gazelonitis lkesini2080 ve douda Kolkhise, gneyde ise, Armenia
Minora2081 kadar uzanan Pontos topraklarn2082 Deotarosun egemenliine brakmtr2083. Bylelikle Galatia ile Kappadokiay birbirlerine
komu yapmtr2084. Trokmoi tetrarkhesi, Deotarosun damad
Brogitarosa2085 ise, Mithradateion Kalesini veren Pompeius, bylece
onun topraklarn dou ynnde geniletmi2086 ve Deotaros gibi, belki
ona da kral unvan vermitir2087.
2079
Strabon (XII. 3. 12-13 c. 547), Appianos (Mithr. 114) ve Eutropiusa (VI. 14)
gre, Deotarosa krallk ve bu topraklar Pompeius tarafndan; Cicero (har. resp.
XIII. 29; Deiot. III. 10; XII. 34; Phil. II. 94; div. II. 79; Att. V. 17. 3) ve Caesara
(Bell. Alex. 67-68) gre ise, Senatus tarafndan, Caesarn consull srasnda, .
59 ylnda verilmitir. Kralln Senatus tarafndan Deotarosa bahedilmi olmas
akla daha uygun gelmekte olup Roma Senatusu tarafndan verilen krallklara ilikin
olarak ayrca bk. Liv. XXX. 17. 10; XXXI. 2. 14; Iust. XXXVIII. 2. 8; Caes. Gall. I.
43. 4; Cic. Fam. II. 17. 7; Sest. XXVI. 56; Tac. ann. IV. 26. 4.
2080
Strab. XII. 3. 13 c. 547.
2081
Strab. XII. 3. 13 c. 547. Eutropiusa (VI. 14. 1) gre ise, Pompeius, Deotarosa
Armenia Minor Blgesinin topraklarn da vermitir. Eutropiusun szn ettii bu
durum gerek olsa gerektir. Zira Mithradatesin olu Bosporos Kral II. Pharnakes,
. 48 ylnda babasnn kralln ele geirmek zere harekete gemi ve Aristarkhosu Kolkhis (Caes. Bell. Alex. 67; Flor. epit. II. 13. 62; Cass. Dio XLII. 9. 2;
XLX. 2-3), Deotarosu Armenia Minor, Kappadokia Kral III. Ariobarzanesi ise,
Kappadokia Blgesinin bir ksmndan kovmutur (Flor. epit. II. 13. 61-63; App. civ.
II. 87). Ayn ekilde, . 47 ylnn 1 Austosunda Zela yaknlarnda Caesar, II.
Pharnakes karsnda kazand utkudan sonra, daha nceleri Deotarosun hakimiyeti altnda olan Armenia Minor Blgesinin yarsn onun elinden alm ve III.
Ariobarzanesin egemenliine brakmtr (Cic. Phil. II. 94; div. II. 79; Deiot. XIII.
35-36; Cass. Dio XLI. 63. 3; XLII. 48. 3).
2082
Cic. Phil. II. 94; div. II. 79; Caes. Bell. Alex. 67 dn. 1; Strab. XII. 3. 13 c. 547;
App. Mithr. 114.
2083
Niese 1883, 586 vdd.; Adcock 1937, 12 vdd.; Ramsay 1890, 209; Staehelin
19072, 88 dn. 7; Cary 1932, 393 dn. 2; Adlock 1937, 11 vdd.; Hoben 1969, 69 vdd.;
Liebmann 1969, 280-281; Olshausen 1980, 906 vd.; Rankin 1987, 202; Mitchell
1993, 33 dn. 73; Sartre 1995, 132 vd.; konuya ilikin daha detayl aklamalar ve
tartmalar iin ayrca bk. Magie 1950, 1237-1238 dn. 41; Arslan 2000a, 150.
2084
App. Mithr. 114.
2085
Cic. har. resp. XIII. 29; IGR IV 1683.
2086
Strab. XII. 5. 2 c. 567.
2087
Kral unvan iin bk. Cic. har. resp. XIII. 28-29; Sest. XXVI. 56; dom. L. 129.
Zira philoromaios=Romasever lakapl Brogitaros kendi adna kral olarak Tavionda
494
9. Mithradatesin Son Plan ve Pharnakesin haneti
Pompeius bylelikle Anadoluda imdiye kadar ele geirdii yerleri

dzenledi. . 64 yaznda ordusuyla birlikte daha nceden Armenia
Kral II. Tigranese bal olup da Lucullus ve kendisi tarafndan onun
elinden alnan gney eyaletlerine bir dzen vermek zere Syriaya doru
yola kt2088. Donanma amirallerine ise, hibir ticaret gemisinin Pontos
Euksenosun dou sahillerine gemesine izin vermemelerini emretti. Bu
ambargoyu delmeye alanlarn yakalandklar takdirde mallarna el
koyulup kendilerinin ldrleceklerini ilan ettirdi. Bu suretle Mithradates zerine denizden uygulad ablukann daha da sklatrlarak arttrlmasn salad. Mithradatese kar sefer dzenlenmesi taraftar olan
subaylarna ve askerlerine de Srgn krala kendisinden daha yaman
bir dman braktn, onun da alk olduunu syleyerek Tauros
Dalarna doru yrye geti2089. Bununla birlikte Pompeiusun bu
dncesi yanlt. Romal general bu yolla, braksa braksa, ancak Roma hakimiyeti altndaki Hellenleri a brakabilirdi. nk Pontos kralnn egemenlii altnda tuttuu blge, bir tahl ambaryd2090. Hellasn
kulland hububatn byk bir blm buradan sevk ediliyordu. Gene
de Pompeiusun plan Pontos Euksenosun dou sahillerindeki ticareti
durdurmaya yarad. Bylelikle Bosporos kentlerinde ticaretle geinen
tccarlarn ileri aksad. Bu duruma, Mithradatesin koydurduu yksek
gm denarionlar bastrmtr (BMC Galatia XVII). Bu konuya ilikin kart
grler ve deliller iin ise bk. OGIS 349; IGR IV 1328=I.Kyme 15; IGR IV 1683=
I.Didyma 475 str. 36-40; Reinach 1902, 155; Mitchell 1993, 33 dn. 74.
Pompeiusun Kk Asyada yapt bu dzenlemeler ve Galat tetrarkheslerine
verdii krallklar, . ca. 59/58 ylnda Roma Senatusunda yaplan bir oylamayla
kabul edilmitir. Bylece Deotaros ve Brogitarosun krallklar Roma Senatusu tarafndan resmen onaylanmtr. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Cic. har. resp. XIII.
28-29; Sest. XXVI. 56; dom. L. 129; Arslan 2000a, 151; 2002b, 48 dn. 66; 2004, 124.
2088
Plutarkhosa (Pomp. XXXVIII. 2-3) gre, Pompeius kariyerini Roma mparatorluunun snrlarn her yerden dnyay kuatan okyanusa kadar genileterek bitirmek istiyordu. Daha nceki seferlerinde Afrika ve spanyadayken imparatorluun
snrn okyanusa balam, Hazar Denizine ok yaklamken geri dnmt.
imdi ise, Erythre (Kzldeniz) Denizine kadar inerek ele geirdii blgeleri de
Roma egemenliine balamay planlyordu. Bylelikle bir yandan Msr saymazsak Akdenizi bir Roma gl haline getirecek, dier yandan da Romallarn egemenlik alanlarn byk lde okyanuslar belirleyecekti. Konuya ilikin olarak
ayrca bk. Diod. XL. 4; App. Mithr. 121; Flor. epit. I. 40. 29; 31; Lucan. Bell. civ. II.
583-600; Fest. Brev. XVI str. 8-16; Ampel. XVIII. 19; XLVII. 5-6; Sulpit. II. 26.
2089
Plut. Pomp. XXXIX. 1.
2090
Saprykin and Maslennikov 1995, 261 vdd.; Saprykin 2001, 622 vd.
495
vergiler ve birok kentte byk tahribata yol aan deprem de eklenince

ksa sre iinde Bosporos Krallnda Pontos kralna kar kprdanmalar balad2091.
Bu srada Pompeius yolu zerinde yl nce Mithradates tarafndan
katledilen Triariusun komutasndaki askerlerin kemiklerini grkemli bir
trenle gmdrd. Daha sonra da hzl bir yryle ksa zamanda
Kommagene topraklarna girerek krallar I. Antiokhosu yendi2092. Tekrar Tigranes tarafndan ele geirilmesin diye Antiokheia kentine ve halkna zgrlk bahetti2093. Oradan Syriaya girdi. Legatuslarndan Q.
Caecilius Metellus Nepos ve Lucius Lollius tarafndan alnan Damaskosa (am) vardnda2094 btn Syria, Iudaia ve Msrdan gelen elilerle ve kendisine gnderilen zengin hediyelerle karlat2095. Ardndan
Amanos Dalar boyunca ikamet eden Araplara boyun ediren legatusu
Afraniusla bulutu2096. Ardndan, ksa bir sre nce Lucullusun Cilicia
Campestris (Kilikia Pedias), Syria, Phoinike ve Palestine blgelerinde
atalarndan kalma Seleukos Kralln ynetmesine izin verdii Antiokhos XIII Eusebes Asiatikosun elinden topraklarn alarak Romaya
balad. Antiokhos, Romaya kar hibir dmanca hareket sergilememiti. Bizzat gelerek sadece atalarndan kalma kralln banda kalmay
Pompeiustan diledi. Romal general ise, onu zincire vurarak sz konusu
blgeleri kolayca ilhak etti. Bylelikle Hellenistik Dnemin bir krall
daha tarih sahnesinden silinmi ve yerini Romann Syria Eyaletine
brakmtr2097.
2091
App. Mithr. 107; Cass. Dio XXXVII. 11. 4; Oros. hist. VI. 5. 1-2.
App. Mithr. 106; 117. Kommagene kral, . 69 ylnda Lucullusun Tigranesi
yenmesinden sonra, Armenia Krallyla btn ilikisini kesmi ve Romann hakimiyetine boyun emiti (Cass. Dio XXXVI. 2. 5). Pompeius bu seferi srasnda
Lucullus tarafndan Romaya balanm ve onun tarafndan kabul edilmi btn
dzenlemelerin tam tersini yapt.
2093
Strab. XVI. 2. 8 c. 751; Eutr. VI. 14. 2; Euseb. chron. I. 261-262; ayrca bk.
Fest. Brev. XVI. str. 16-18; Hieron. chron. 178. 1; Malal. chron. 211-212.
2094
Iosep. Ant. Iud. XIV. 2. 3; Bell. Iud. I. 6. 2; ayrca bk. Fest. Brev. XIV str. 4-6;
XVI. str. 10-11; Eutr. VI. 14. 1; Oros. hist. VI. 6. 1.
2095
Strab. 2a. 91 frg. 14=Iosep. Ant. Iud. XIV. 2. 3-3. 1; App. Mithr. 114; daha detayl bilgi iin bk. Siani-Davies 1997, 314 vdd. dn. 25.
2096
Plut. Pomp. XXXIX. 2; Cass. Dio XXXVII. 5. 4-5.
2097
App. Mithr. 106; Syr. 48-49; 70; Cass. Dio XXXVII. 7a. 1; Euseb. chron. I. 261263; Hieron. chron. 171. 3-4; Malal. chron. 212-213; konuya ilikin olarak ayrca
bk. Flor. epit. I. 40. 29; Vell. II. 37. 5; 38. 6; Iust. XL. 2. 3-5; Oros. hist. VI. 4. 9; 5.
13; 6. 1; Exc. Barb. 46 B; Chron. Synt. 92 b.
2092
496
Bu srada, . 64 yaznda Mithradates, Pompeiusa elilerini gndererek bar teklifinde bulundu. Romal generale Pontos Krallnn kendisine geri iade edilmesi halinde, Romallara vergi vermeye balayacan bildirdi. Pompeius ise, kraln her trl mzakereden nce aynen
Tigranes gibi kendisinin gelerek kaytsz artsz teslim olmas gerektiini syledi. Ancak ondan sonra gereken dnlecekti. Mithradates,
Tigranesin dt bu aalatc duruma yaad mddete dmeyeceini; fakat kendi yerine oullarndan ve yakn arkadalarndan bazlarn gnderebileceini bildirdi. imdiye kadar bir kral gibi yaam ve
kral gibi lecek olan Mithradates, bir yaam boyu savat dmanlar
karsnda, Armenia Kral Tigranes gibi aalanmay kabul edecek
derecede zayf bir karaktere sahip deildi. Bu bakmdan doal olarak
Pontos kralyla Romal general arasndaki grmeler sona erdi2098.
Bunun zerine, o sralar 68 yanda olan Mithradates, uzun zamandr
dnd plan bir an nce gerekletirmek zere yapt hazrlklara
hz verdi2099. Azatl klelerden esirlere kadar birok kiiyi askere ald.
Her eit silah imal ettirdi ve ormanlardan aalar kestirterek sava
aletleri ina ettirdi. ift ve tarla sren kzleri bile kestirterek sinirlerini
mancnklarda kulland2100. nemli lde sikke bastrd2101. En ufak
2098
App. Mithr. 107.

Kralnn sz konusu planna ilikin modern yazarlar arasnda ana gr vardr. Birinci gre gre, Mithradates, Roma Seferine kmak zere hazrlanm ve
son anda olu ve balaklarnn ihaneti sonucunda plann gerekletiremeden
intihar etmek zorunda kalmtr. kinci gr, Mithradatesin bu seferi gerekte yapmak istemedii; fakat Roma kart politikas ve propagandas uyarnca byle bir
plana ilikin sylentilerin hem kendisi hem de Pompeiusun Romadaki kartlar ile
Pharnakesin uydurduu bir sylentiden ibaretti. nc gr ise, byle bir plann,
ne Mithradates tarafndan yapld, ne de bakalar tarafndan uydurulan bir sylenti
olduuydu. Bunun gerekte antika tarihilerinin ortaya attklar bir kurgudan
ibaret olduudur. Daha detayl bilgi ve literatr iin bk. Sonnabend 1998, 198 vdd.
2100
Mancnn zemberek liflerinin esneklik katsays dk ve liflerin halat biiminde dokunabilmesi gerekirdi. Ayrca her zaman esnekliini koruyabilecek ve normal hava koullarnda zelliini yitirmeyecek bir maddeden yaplmalyd. Bu bakmdan antika boyunca mancnklarda zemberek liflerini germek iin hayvan
sinirleri ve tendonlar (= neuron [neron]) ile insan salar kullanlmtr. Genellikle
domuz dndaki hayvanlarn omuz ya da srtlarndan ve hayvann en ok ileyen
organndan elde edilen bu sinirler iinde en makbul, tarla sren kzlerin boyun
tendonlaryd. nk kzlerin boyundurua koularak eki hayvan olarak kullanlmalar onlarn boyunlarndaki kaslarn glenmesine yol ayordu (Daha detayl
bilgi iin bk. Landels 19963, 115-123). Bu bakmdan Mithradates, mancnklarnda
2099
497
kazan iin bile vergi koydu. Ordusunun ve askerlerinin talim ve eitimine arlk verdi. Bu srada kral, yznde kan bir hastalk yznden
sarayndan kamyor ve kendisinin sadece hadm aas tarafndan
tedavi edilmesine ve grlmesine izin veriyordu2102.
Bu arada Parthia Kral Phraates, Pompeiusun elilerine davranna
ve kendisine yollad cevaba kzm ve Aulus Gabiniusun Mesopotamia zerinden Tigrise kadar ilerlemesini protesto etmitir. Ardndan, . 64 yaznda Mesopotamia zerinden Gordyene zerine yrm
ve orada Tigranesle arpmtr. lk savata yenilmesine ramen daha
sonra galip gelmi ve blge zerinde nemli lde sz sahibi olmutur.
Bu srada Pompeiusun Syriaya geldiini renen her iki kral da birbirlerini Romallara ikayet etmek iin elilerini gnderdiler. Phraates,
Armenia kralnn Pompeiusla yapt son antlama gereince kendi
topraklar haricindeki btn blgelerden ekilmek zorunda olduunu
ileri sryor; ayrca krala kar birtakm yeni sulamalarda bulunuyordu.
Tigranes ise, artk Romann dost ve mttefiki olan bir krallk stats
kazand iin Pompeiusu kendisinin yannda yaylmc Parthlara kar
savamak zere yardma aryordu. Pompeius ise, Romann en byk
dman Mithradatesin, artk bu derece glendiinden dolay, bir de
Parthlar karsna almaktan korktu2103. Her kralla kar ekinmeden
sava aabilen ve istediine istediini verebilen sonsuz yetkiye sahip
Romal general nedense bu sefer Senatusun onayn almadan Parthlara
kar savamak istemedi2104. Bu bakmdan Tigranesin yardm isteini
reddetti. Phraatese kar taknd eski dmanca tavrndan bir anda
syrld. nk kalabalk olduu lde gl Parthia ordusuyla savamay gz yemiyor ve imdiye kadar kazand eyleri riske atmak istemiyordu. Bu bakmdan artlara gre uydurduu politikas ve karakterine uygun hareket etti. ki kral arasnda arabuluculuk yapmak,
Phraatesin uzun sredir Romallarla olan snrn saptamak zere
kiiden oluan bir heyeti anlamazlklar zmek zere onlara gnderdi.
Heyet iki kral arasndaki sorunlar giderdi. Roma ile Parthia snrn
kullanlmak zere zellikle tarla sren kzleri toplatarak kestirtmi ve birinci snf
mancnklar ina ettirmiti.
2101
Price 1968, 10.
2102
App. Mithr. 107.
2103
Cass. Dio XXXVII. 6. 4-XXXVII. 7. 1.
2104
App. Mithr. 106; Cass. Dio XXXVII. 7. 2.
498
belirledi2105. Fakat Armenia kral Romallardan umduu yardm alamadndan dolay kzd. Phraates de Tigranese kar olan tavrn deitirdi. Onun Armenia kral olarak kalmasn istedi. nk kanlmaz ekilde bir gn Romallara kar yapaca savata mttefik olarak ona ihtiyac olabilirdi. Sonunda her iki kral, ge de olsa Roma politikas hakknda
bir fikir edindiler. yice anladlar ki, ilerinden birinin dierini yenmesi
sadece Romallarn iine yarayacakt. Romallar onlarn birbirlerini ypratmasn ve zayflamasn seyredecekti. Daha sonra da yenen zerine
yryecek ve onu kolaylkla kendi hakimiyeti altna alacakt2106.
Pompeius, . 64 sonbaharnda Seleukos Kral XIII. Antiokhosun
hakimiyetindeki Kilikiann baz ksmlarn, Syria, Phoinike, Palestine
ile onlara komu Idumeia ve Itureia blgelerini savamadan ele ge2105
Orosiusa (VI. 13. 2) gre, burada belirlenen snrn Euphrates olma olasl olduka yksektir. Ayrca bk. Plut. mor. III. 204 a: Apophtheg. Rom. 8.
2106
imdiye kadar hibir Roma generali kendilerini atacaklar tehlikeleri gze
aldklarndan olsa gerek Parthlara kar savamay gze alamamt. Diplomasi
arenasnda Parthlara ellerinden geldii lde hakaret etmelerine karn, bu politikalarn zamana ve artlara gre uyarlamlard. yle ki, yaptklar bu provokasyonun hibir ekilde savala sonulanmamasna zen gstermilerdi. Sulla, Parthia
elisiyle Kappadokia kralnn arasna oturmakla Parthlar aalam (Plut. Sull. V.
4-5), Lucullus ise, Parthia Kral Arsakesi Romallarla balak olmas iin tehdit
etmiti (Cass. Dio XXXVI. 1. 2; 3. 1). Hatta Plutarkhosa (Luc. XXX. 2) gre, Lucullus Parthlara saldrmay bile dnmt fakat bu durum bir dnceden ileri
gitmemitir. Pompeius, Parthlarn hakaret kaldrabilir olduunu anladndan olsa
gerek, Parthia elilerini ve kraln eitli kereler aalamtr. Hatta, . 64 ylnda
II. Tigranesin Gordyene zerinde hak iddia eden Parthia Kral Phraatesle savamasn her iki tarafn birbirini yprataca gerekesiyle ses karmadan izlemekle yetinmitir. Zira, uzun zamandr Kk Asyada sren savalar srasnda dier btn
Hellenistik krallklarn yaklp yklmasna karn, Parthlar izledikleri siyaset sayesinde daha da glenmilerdi. Bu yzden Pompeius, bir bakma Gordyene Blgesinin II. Tigranes tarafndan ele geirilerek Romallar ile Parthlar arasndaki snrn
Tigrise ekilmesi karsnda Phraatesin ne yapacan grmek istemitir. Daha
sonra da bu durumu protesto eden Parthia elilerine kaba davranmtr. Ancak bu
duruma sinirlenen Phraatesin, Tigranesi ar bir yenilgiye uratarak Armeniaya
srmesi zerine Pompeius, Parthlar gereinden fazla zorladnn farkna varmtr.
Parthlara kar savamann glklerini ve savan belirsizliklerini dnmtr.
Belki de ikinci bir Lucullus olmak istememitir. Bu yzden imdiye kadar kazand
zaferleri tehlikeye atmay gze alamam ve Parthlara kar uygulad politikay
deitirmitir. Phraatese kar gnl alc bir siyaset izlemeye balamtr. Bu yzden iki kral arasndaki anlamazl arabulucular vastasyla zmeye karar vermitir
(Cass. Dio XXXVII. 7. 1-4; ayrca bk. Plut. Pomp. XXXIX. 3-4; App. Mithr. 106;
Flor. epit. I. 40. 31). Konuya ilikin olarak ayrca bk. Fest. Brev. XVI str. 16; Eadie
1967, 131 vd.; Keaveney 1981, 211 vd.; 1982d, 412.
499
irdi2107. Daha sonra Media Kral Dareios ile ya Kommagene Kral I.

Antiokhosa ya da eskiden Armenia Kral II. Tigranese yardm ettii
gerekesiyle savat. Bozguna urayan Media kral geri ekilmek zorunda kald2108. Bunun zerine Nebateiallara kar yrd. Krallar III.
Aretas yenerek bakentleri Petray ele geirdi2109. Oradan da Iudaiaya
girdi. Orada Msr Kral Ptolemaios XII Auletesten hem maddi hem de
askeri yardm ald2110. Ksa sren bir ablukann ardndan, semavi dinlerin kutsal kenti Kuds/Jarusalemi zapt etti. Askerlerinin bir ksmyla
kentin kutsal tapnana snan Musevilerin kral Aristobulosu ise;
ancak aylk bir kuatmadan sonra, tutsak etmeyi baard2111. Bylelikle, bir yandan Dou Akdeniz sahillerinde ele geirdii blgeler zerinde dzenlemeler yaparken, bir yandan da komu blgelerdeki baz
krallklarla anlamalar yapmaya ve ittifaklar kurmaya devam etti2112.
Byk bir ihtimalle, Kuzeybat Mesopotamiann bir blgesi olan
Orrhoene/Osroene Kral II. Abgaros ve her zaman kuvvetliden yana olan
Arap Prensi Alkhaudonios bu srada Pompeiusla anlaarak krallklarn
ellerinde tutmulardr2113.
2107
App. Mithr. 106; Syr. 49-50; 70; ayrca bk. Oros. hist. VI. 4. 9; 5. 13; 6. 1; konuya ilikin olarak ayrca bk. Grainger 1991, 159 vdd.
2108
App. Mithr. 106; 117; ayrca kr. Oros. hist. VI. 4. 9; 5. 13; 6. 1.
2109
App. Mithr. 106; Cass. Dio XXXVII. 15. 1-2; Oros. hist. VI. 6. 1; Fest. Brev.
XVI str. 15; Auct. Liber de Vir. ill. 77. 6. Cassius Dioya (ibid.) gre, bylelikle
Romaya bal krallarn snrlar Kzldenize kadar ulam oluyordu (ayrca bk.
App. Mithr. 114; Flor. epit. I. 40. 31; Plin. nat. VII. 26. 97). Nabateiallarn kral
Aretas, Pompeiusun triumphusunda yendii Armenia Kral Tigranes, Kommagene
Kral Antiokhos, Media Kral Dareios, Albania Kral Oroises, Iberia Kral Artokesin etc. yirmi iki kral (Oros. hist. VI. 6. 4) arasnda saylmaktadr (Diod. XL. 4;
App. Mithr. 117). Daha detayl bilgi iin bk. Iosep. Ant. Iud. XIV. 5. 1; Eutr. VI. 14.
1; Auct. Liber de Vir. ill. 77. 6; Hist. Aug. Prob. II. 3; Magie 1950, 362 dn. 24;
Broughton 1952, II 181; Eadie 1967, 131; Vogel-Weidemann 1985, 57 vdd.
2110
Pliniusa (nat. XXXIII. 47. 136) gre Varro, Ptolemaios XII Auletesin Pompeiusa 8.000 asker yollam ve Romal generalin erefine cmert bir ziyafet dzenlemitir. Ayrca bk. App. Mithr. 114.
2111
Cic. Flac. XXVIII. 67-69; Diod. XL. 2; Liv. perioch. 102; Strab. XVI. 2. 40 c.
762-763; Plut. Pomp. XXXIX. 2; Tac. hist. V. 9; App. Syr. 50; Mithr. 106; 117;
Cass. Dio XXXVII. 15. 2-16. 4; Iosep. Ant. Iud. XIV. 4. 1-3; Flor. epit. I. 40. 30;
Eutr. VI. 14. 2; Oros. hist. VI. 4. 9; 6. 1-4; Fest. Brev. XVI str. 15-16; Chron Synt.
65 c; 67 c; Chron. Pasc. 453 A-B; ayrca kr. Strab. 2a. 91 frg. 13=Iosep. Ant. Iud.
XIV. 6. 4; Phot. Bib. 52b-53a.
2112
App. Mithr. 114.
2113
Cass. Dio XL. 20. 1; App. civ. II. 1.
500
Bu srada Mithradates Bosporostaki krallnda bo durmam, .

64 yazndan . 64/63 k sonuna kadar yeni bir ordu ve donanma
meydana getirmeye muvaffak olmutur. Amac Roma ordular Syriadayken kendisi Skythia, Paionia ve Alp Dalar zerinden ilerleyerek
dmann ininde bomakt2114. Tam donanml ordu, seme askerlerin
oluturduu 60 cohorsun 36.000 kii yan sra, nemli miktarda hafif
silahl asker, oku ve svari birliklerinden meydana geliyordu. Hastal
srasnda generalleri tarafndan ele geirilen kalelerle topraklarnn snrlarn geniletmi, yeni gemiler ina ettirerek donanmasn glendirmiti. imdi hastal da iyilemi olan kral, Kimmeria Bosporosunun aznda kurulmu nemli bir liman kenti olan Phanagoreiaya (Tozer)
daha kuvvetli bir garnizon yerletirilmesini emretmiti2115. Bu vazifeyle
grevlendirilen kraln hadm aalarndan Tryphon kente gnderildi.
Fakat bir zamanlar Tryphon tarafndan ar hakarete uram olan
Phanagoreial Kastor, kraln yeni garnizon komutan kente girerken ona
suikast dzenlemi ve onu ldrmtr. Akabinde halk Mithradatese
kar ayaklandrmtr. Galeyana gelen halk bamszln korumak zere harekete geerek Mithradatesin kent kalesinde konulandrd garnizona saldrm ve onu her yandan atee vermitir. Kraln oullarndan
Artaphernes, Dareios, Kserkses, Oksathres ile kzlarndan Eupatra yanma tehlikesiyle kar karya kaldklarndan teslim olmular ve zincire
vurularak hapse atlmlardr2116. Fakat kraln kzlarndan Kleopatra2117,
2114
Plut. Pomp. XLI. 2; Cass. Dio. XXXVII. 11. 1; Flor. epit. I. 40. 24-25.
Phanagoreiann stratejik konumundan tr kral her zaman iin kentte garnizon
bulundururdu (. ca. 88/87 ylnda Mithradates VI Eupatorun ordusundaki bir
askere ilikin onur dekreti iin bk. Vinogradov und Wrrle 1992, 169 vdd.; Avram
2002, 70 dn. 9). Kral son zamanlarda kentte hakimiyetine kar eitli giriimlerin
yapldn haber aldndan oraya daha kuvvetli bir garnizon gnderme gereini
duymu olsa gerekti.
2116
Oros. hist. VI. 5. 2. Appianosa (Mithr. 108) gre, Mithradatesin kaledeki evlatlarndan sadece Artaphernes o sralar 40 yandayd (ayrca bk. Cauer 19652, col.
1308). Dierleri ise, daha ocuktular. Cassius Dioya (XXXVII. 11. 4) gre, daha
sonradan Mithradatesin oullar Pompeiusa gnderilmiler (ayrca bk. Oros. hist.
VI. 5. 2), Appianosa (Mithr. 117) gre ise, Mithradatesin yukarda sz edilen
ocuklar ve dierleri Pompeiusun zafer geidinde halka tehir edilmilerdir (ayrca
bk. Liv. perioch. 103; Plut. Pomp. XLV. 4).
2117
Mithradatesin, . 95 ylnda Armenia Kral II. Tigranesle evlendirdii kz
(Iust. XXXVIII. 3. 2; Memnon 43. 2; Plut. Luc. XXII. 1; ayrca bk. App. Mithr. 108)
olsa gerektir. Kraln, . ca. 67/66 ylnda Tigranesle arasnn almasndan sonra,
Kleopatra Armenia sarayn terk ederek babasnn yanna dnm(?) gibi grn2115
501
her eye ramen kalede kalm, garnizon askerleriyle birlikte azimle

kaleyi savunmu, sonunda halk geri pskrtmeyi baarmtr. Phanagoreiadaki ayaklanmadan haberdar olan Mithradates, kznn cesaretini
takdir etmi ve donanmasndan iki sra krekli gemilerini (biremes)
yollayarak Kleopatray ve kalede kalan askerlerini kurtarmtr. Fakat
Mithradatesin kente gnderdii birlikler Kastorun Phanagoreiada
rgtledii ayaklanmay bastramamlar ve Pantikapaiona geri dnmek
zorunda kalmlardr. Bunun zerine Phanagoreiadaki isyan dier kentlere sram ve Bosporos Krallnn sahil kesimindeki Khersonesos,
Theodosia (Feodosiya/Kaffa), Nymphaion (Kalati) kentleri2118 de krala
ait garnizonlar ehirlerinden kovarak Mithradatese kar ayaklanmlardr. Ksa sre iinde Mithradatesin elinde sadece Pantikapaion kentiyle ordusu kalmtr. Bu srada kral ordusundan da kukulanmaya balamtr. nk askerlerin ou zorunlu ykmllklerini yerine getirmek zere lkenin drt bir yanndan toplanmlard. Daha nceki tecrbelerinden de iyi bildii zere askerler talihsiz komutanlarn terk etmeye meyilliydiler2119.
Bu bakmdan kral, . 63 ylnn balarnda Skythia prensleriyle nianlad kzlarn onlarla evlendirmek amacyla hadm aalarnn komektedir. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Sthelin 19662, col. 788; Reinach 19752,
293; 404 dn. 1.
2118
Kral planlad yeni sefer iin hazrlklarn srdrrken bir yandan da halk
kendisinden soutmu olsa gerektir. iftilerin kzlerine ve atlarna el koyulduu
dnlebilir. Ar vergilerin altnda ezilen halk ise, yakaladklar genleri askere
alan avularn, gerekli grlen aa, kereste ve metal ihtiyac iin kentlerin altn
stne getiren mhendislerin yan sra, belki de memurlarn sertlii, hakszl ve
iddetine maruz kalm olabilir. Bu bakmdan Phanagoreiadaki ayaklanma hareketinin ksa srede btn lkeye yaylm olmas ihtimal dahilindedir. Konuya ilikin olarak bk. App. Mithr. 107-108; Flor. epit. 1. 40. 26; Gnaltay 19872, 530.
Ayrca Karadenizin kuzey sahillerindeki dier bir nemli Hellen kenti Olbiann da bu srada ve hatta daha nceleri, . 71/70 ylndan itibaren kraln kontrol altndan ktna dair grler mevcuttur (Shelov 1983, 41; 58; Krapivina 2005,
256 dn. 48-49). Ayrca son zamanlarda Mithradatesin, Bosporos Krall ve Kuzey
Karadenizdeki kentlere kar nceleri dosta ve saygl davranrken sonralar, onlara
kar daha kaba davranmak zorunda kaldna dair senaryolar ileri srlmektedir.
Bununla birlikte, blgeden ele geen nmismatik buluntularn kronolojik olarak
deerlendirmesi, bu d rn tezlere aka ters dmektedir (Callata 2005, 136).
2119
App. Mithr. 108. Orosiusa (hist. VI. 5. 3) gre, Bosporos kentleri Mithradatese
kar ayaklanmaya balaynca kral, fkeyle lke halkna kar birtakm sular ilemi, dostlarndan phelendiklerini ldrtmeye balamtr. Hatta bu arada Eksipodras adl olunu da katlettirmitir.
502
mutasna verdii 500 kiilik muhafz ktas eliinde yollad. Ayn zamanda onlardan bir an evvel kendisine yardm ktalar gndermelerini
isteyecekti. Fakat muhafzlar yolda hadm aalarn ldrdler. Kraln
kzlarn alarak Romallarn tarafna getiler. Bylelikle Mithradatesin
oullar gibi kzlarnn da byk bir ounluu Pompeiusun eline gemi oldu2120.
Ama hibir ey kral tuttuu yoldan dndrmeye yetmiyordu. Talihsizliine, askerlerinin, dostlarnn ve hatta oullarnn bile kendisine ihanet etmesine ramen, bir yolunu buluyor ve Romallarla olan ezeli savamna devam ediyordu. Bu bakmdan kral kt ansna yol vermedi.
steklerini gcnden stte tutmak istedi. Talihsizlie kar dnce ve
eylem gcnn tm imkanlaryla enerjik bir biimde direndi. Skythiallarla mttefiklik kurma kaps kapandktan sonra, bu sefer
Gallia'llara yanat. imdi hrsl ve aktif beyninde Skythia yoluyla
Istrosu (Tuna) ap oradan Kuzey Italiaya geerek Romay igal etmeyi dnyordu2121. Galliallarn yardmyla Italiay istila edecekti.
Aynen ikinci bir Hannibal gibi Roma topraklarna girecekti2122. O zaman
baz talik kavimlerin dahi kendilerine yardm edeceini umuyordu.
Zaten Romallardan nefret eden talikler uzun sre onlara kar savamlard. Spartacus bile bir gladyatrken . 73 ylnda Romallara bakaldrm ve onlara kar iki sene boyunca baaryla arpmt2123.
Kraln bu cesur plan kendisini heyecanlandrrken, ordusundaki askerle2120
App. Mithr. 108. Mithradatesin Skythia krallaryla evlenmek zere gnderdii

kzlar arasnda Orsabaris de yer almaktayd. Zira Pompeiusun . 61 ylnda Romadaki triumphusunda Mithradatesin dier oullarnn ve kzlarnn yannda
Orsabarisin de ad saylmaktadr (App. Mithr. 117). Daha detayl bilgi iin bk.
Schmitt 1962, col. 468-469.
2121
App. Mithr. 119; Cass. Dio. XXXVII. 11. 1-3.
2122
Hayat boyunca byk amalar peinde koan Mithradatesin bu ekilde fikir
yrtm olmasnda aslnda alacak bir ey yoktu. nk, kazanrsa imdiye kadar
Romallarn kendisine ve krallna yapt ktlklerin intikamn alm olacan
hesaplyordu. lecek olursa, Italiay egemenlii altna almaya alrken bulaca
lmn erefli olacan dnyordu.
2123
Thrakial bir gladyatr olan Spartacus, . 73 ylnda Capuadaki gladyatr
yetitiren bir okuldan yetmi drt arkadayla birlikte kap Italiadaki kleleri ayaklandrm ve iki yl boyunca Romallara kar savaarak zerine gnderilen tam
donanml legiolar birbiri ardna bozguna uratmtr. Daha detayl bilgi iin ayrca
bk. Cic. Leg. Man. XI. 30; Att. VI. 2. 8; Sall. Hist. III. 60-61; Liv. perioch. 95-97;
Vell. II. 30. 5-6; Tac. ann. XV. 46; Plut. Crass. VIII. 1-9; 11; Pomp. XXXI 7; Flor.
epit. II. 8. 1-14; App. civ. I. 116-120; Eutr. VI. 7. 2 dn. 11; August. DC. III. 26 b; V.
22 a; Oros. hist. V. 24. 1-8.
503
rini dndryor ve korkudan titretiyordu. Yabanc ve dman topraklara kar uzun srecek bir sefere kmak istemiyorlard2124.
Bu bakmdan balantlar Mithradatese yabanclamaya balad.
Kraln evresindeki herkes yava yava kendisinden uzaklayordu.
Romallarn durumu glenirken Mithradatesin durumu ktye gidiyordu. Artk bakaldr ve isyann sahas tahtn basamaklarna kadar
genilemiti. Bu bakmdan kral phelendii herkesi ortadan kaldrmaya
balad. Hatta sadece kukulandndan dolay elinde kalan ocuklarndan bazlarn bile ldrtmekten ekinmedi2125.
Fakat, . 63 yl baharnda kraln en sevdii olu ve tahtn varisi
Pharnakes2126, babasnn lmn bekleyememi, krala kar isyan etmeyi dnen bir grup askerin bana geerek, suikast giriimine n
ayak olmutur. Bylelikle Romallardan zr dileyip onlarla balak
olmay ve Kimmeria Bosporosunun kral olarak kalmay umuyordu2127.
Ama iler umduu gibi gitmemi ve komplo giriimi her zaman olduu
gibi, daha balamadan kraln kulana gitmitir. Pharnakesin crm
ortaklar ikence altnda konuturulmu ve onun sululuu ak olarak
ortaya karlmtr. Bununla birlikte kraln danmanlarndan
Menophanes, ordu sefere kmak zereyken tahtn varisi Pharnakesin
ldrlmesinin askerler zerinde olumsuz bir etki yaratacan belirtmitir. Hareket emri verildikten sonra, her eyin dzeleceini syleyerek
kral ikna etmi ve onun olunu ldrtmesine engel olmutur. Bylelikle
kral olunu affetmitir. Pharnakes ise, babasnn huyunu bildiinden,
onun eninde sonunda kendisinden intikam alacan dnerek endielenmi ve bu durumdan huzursuz olmutur. Italia Seferinin balamasna
birka gn kala, bir gece Romal mltecilerin kampna gitmitir. Kraln
bu seferi srasnda karlarna kacak tehlikelerin abartl bir tablosunu
izdikten sonra, onlara birok vaatlerde bulunmutur. Bylelikle Romallarn bir zamanlar Coriolanusun2128 dt duruma dmekten kurtu2124
App. Mithr. 109.

Cass. Dio XXXVII. 11. 4; 12. 1. Zaten kral daha nceden kiisel gvenlii iin
ve kendisine ihanet ettikleri gerekesiyle, Ariarathes?, Mithradates, Makhares ve
Ksiphilinosu ldrtmt. Oullarnn bazlar ise, Phanagoreiadaki ayaklanmadan
sonra, karlarak Pompeiusa gtrlmt.
2126
O sralar 35 yandayd (App. Mithr. 120).
2127
Cass. Dio XXXVII. 12. 1; ayrca bk. Vell. II. 40. 1.
2128
Gaius Marcius Coriolanus, . ca. 491/490 ylnda, plebslerden nefret ettii ve
tribunuslarn gcne kar geldii iin srgn edilince, Romallarn dmanlarndan
Volsklarn yanna snm ve onlar Romaya kar sava amaya ikna etmiti.
Daha sonra da Volsk ordularnn banda Romallar yenmi ve Romay kuatmtr.
2125
504
lacaklarn ve kendi vatanlarna kar yrmeyeceklerini bildirerek onlar kendi tarafna ekmeyi baarmtr. Bunun zerine dier kamplara ve
donanma askerlerine eliler gndererek, onlar da ikna etmeye muvaffak
olmutur. Sabahla birlikte Romal mltecilerin bakanl altnda btn
ordu ayaklanm ve yaasn yeni kral Pharnakes diye barmaya balamlardr. Bu srada ne olduundan habersiz askerler, saylarnn azlndan ve eer baranlara kar koyarlarsa ldrleceklerinden korkarak isyana katlmlardr. Grltye kral uyanm ve bartlarn sebebini sormutur. Daha sonra da habercilerini gndererek durum hakknda
bir fikir edinmeye almtr. Fakat buna gerek kalmam kraln sarayna kadar gelen barlardan ordunun kendisine kar isyan ettiini anlamtr. Sarayn nne kadar gelen fkeli askerler2129: Olunun kral
olmasn istiyoruz; hadm aalar tarafndan ynetilen, oullarn, generallerini ve dostlarn ldren yal bir kral yerine gen bir kral istiyoruz diye baryorlard.
Mithradatesin uzun yaam boyunca
bu gibi isyanlarla karlamas ve bunlar
bastrmas ilk defa olmuyordu. Atna atlad ve yanna muhafz birliini alarak isyankar askerlerini hitabetiyle yattrmak
zere sarayndan dar kt. Bu srada
saray muhafzlarndan bir ksmn Pharnakesi tutuklamak zere gnderdi. Fakat
onlar kraln olunu tevkif edeceklerine
Romal mltecilerin kampna giderek
Pharnakes
isyanclara katldlar. Garnizon askerlerinin bir ksm ise, grev yerlerini brakp isyana katlmak zere dierlerinin yanna gittiler. Fakat asi askerler onlar yanlarna kabul etmediler.
Koruma birliiyle yanlarna doru gelmekte olan Mithradatesi iaret
Fakat annesi, kars, ocuklarn da bulunduu bir grup Romal kadn Volsklarn
karargahna gelerek Coriolanusa kendisini ve atalarn besleyen vatann dmanlarla birlik olup yamalatmamaya ve parti kavgas yznden fkelenerek vatandalarn kle durumuna drmemeye ikna etmilerdir. Bu bakmdan Coriolanus, Roma
zerindeki kuatmay kaldrm ve geri dnmtr. Fakat sonradan bu duruma fkelenen Volsklar tarafndan deiik biimlerde tasvir edilen bir ekilde ldrlmtr
(Liv. II. 34-40). Bununla birlikte Liviusun (II. 40) eski bir Roma Tarihi yazar
olan Fabiusun eserinden aldn syledii bir fragmana gre, Coriolanus yallk
yllarna kadar srgnde yaamtr. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Dion. Hal. ant.
VIII. 12; 17-56; Cic. de amic. XI. 36; XII. 42.
2129
App. Mithr. 110; ayrca bk. Liv. perioch. 102; Oros. hist. VI. 5. 4.
505
ederek davalarna olan sadakatlerini ispat etmelerini istediler. Bunun

zerine garnizon askerleri geri dnerek kraln koruma birliine saldrdlar. Fakat Tuna Galliallarndan oluan zel muhafzlar sayesinde kral
sarayna geri karld. Kraln atn yakalayan garnizon askerleri ise,
zavall hayvan paralara ayrdlar. Bir yandan da Pharnakesi yeni krallar olarak selamladlar2130.
Kral Kimmeria Bosporosunun kysnda ykselen bir tepe2131 zerindeki saraynn avlusundan Pantikapaiona doru bakt. syann gelimesini ve kentin ayaklanan ordusu tarafndan ele geiriliini grd.
Olunun askerleri tarafndan tapnaklardan getirtilen papirs yapraklarndan yaplma bir tala kral ilan ediliini seyretti. Kral olarak selamlanan Pharnakesin alklandn duydu. Pharnakes bu kez, yal babasn yalnz ve yardmsz brakmay baarmt. Mithradates oluna haberci zerine haberci gndererek kendisine bal olan insanlarla saraydan kp gitmesine izin vermesini istedi. Ancak yollad habercilerin
hibiri geri gelmedi2132. O zaman her eyin bittiini anlad. Sonunda kral
isyankar olu tarafndan zincire vurulup Romallara teslim edileceini
dnd. evresindeki kiisel muhafzlarna, sadk kalarak son anna
kadar kendisini terk etmeyen dostlarna ve askerlerine minnettarln
dile getirdi. Onlarn kendisi yznden zarar grmemeleri iin yeni krallarna gnderdi. Bununla birlikte sz konusu kiilerin bir ksm asilere
katlmak zere onlara yaklatklarnda onlarn kendilerine saldracan
zanneden askerler tarafndan yanllkla ldrldler2133.
Askerler imdi kaleye doru ilerlemeye balamlard. Yal kral
Romallarn zafer alaynda tehir edilmektense lmeyi tercih etti. Tuna
Galliallarndan kurulu, Bituitos komutasndaki muhafz alayn yanndan uzaklatrd. Karlarn gnderdi. O zamana kadar kendisini hi
yalnz brakmayan iki kzyla ba baa kald. Daima klcnn knnda
tad zehri kartarak hazrlad. ocukluklarndan itibaren birlikte
bym Kbrs ve Msr krallaryla nianl olan Mithradatis ve Nysa
2130
App. Mithr. 111; ayrca bk. Flor. epit. I. 40. 26.

Sz konusu tepe o zamandan beri Mithradates Da olarak adlandrlmaktadr
(Logan 1994, 69 vdd.; Archibald 2004, 5).
2132
App. Mithr. 111; Oros. hist. VI. 5. 5. Cassius Dioya (XXXVII. 12. 3-4) gre,
Pharnakes hem kendisini izleyen hem de babasnn onu yakalamak iin gnderdii
adamlarn hepsini kazanmtr. Daha sonra da onlar babasna kar kullanmtr.
Bunu rendiinde yal kral Pantikapaiondayd. Sonradan kendisinin geleceini
syleyerek oluna kar adamlarn gnderdi. Ama Pharnakes bunlar da kolayca
amalarndan saptrd. nk onlar Mithradatesi sevmiyorlard.
2133
App. Mithr. 111.
2131
506
adl kzlar da onunla birlikte zehir ierek intihar etmek istediler. Kzlar
zehri iince zehir hemen etkisini gstermi ve yldrm arpm gibi
derek lmlerdir. Mithradates ise, ok yksek dozda2134 lmcl
zehir almasna ve zehrin bir an nce kanna karp etkisini gstermesi
iin yrmesine ve hareket etmesine ramen bir trl lememi; can
bedeninden ayrlmak istememitir2135. Kral kendisini ldrmek iin elini
klcna atm; fakat bedeni uyutuu iin kolunu rahat hareket ettirememitir. Bu srada isyanclar neredeyse kral ele geireceklerdi. Dardan gelen sesler gittike yaklayor, grlt artyordu. Bunun zerine
kral kendisini son ana kadar terk etmeyen zel korumas
2136
=Kelt komutan Bituitosu
yanna ard. Dmanlarna kar
onun sa kolundan birok kereler yararlandn syledi. Gallial komutandan, byk bir imparatorluu uzun yllar tek bana ynetmi olan
kendisini ldrp, onun Romadaki zafer treninde sergilenme tehlikesini de ortadan kaldrmasn istedi. Bylelikle kralna kar son ve en
byk iyilii yapm olacan ifade etti. Bituitos kral iyi bir cret karl isyanclara teslim edebilecekken, klcn ekerek bir vuruta kral
ldrmtr. Pharnakes yanllar o srada ieri girmiler, yerde serili
yatan lnn karglar ve baklaryla yzn ve vcudunu delik deik
ederek tannmaz hale getirmilerdir2137.
2134
ki kat daha fazla (Paul. Aeg. V. 28. 2). Ayrca bk. Oros. hist. VI. 5. 6; Niceph.
Hist. II. 642 d-643.
2135
Appianos (Mithr. 111), Cassius Dio (XXXVII. 13. 1-2), Aulus Gellius (XVII.
16. 3-5), Iustinus (XXXVII. 2. 6), Orosius (hist. VI. 5. 6) ve Paulus Aeginetaya (V.
28. 2) gre, kral genliinden beri ihtiyat olsun diye, vcudunu en iddetli zehirlere
altrm olduu iin bir trl lememitir (ayrca bk. Liv. perioch. 102; Flor. epit. I.
40. 25; Dam. Isid. 403; Alex. Trall. Febr. II. 155. 6; At. V. 133. 62; Suda 280
). Aulus Gellius (ibid.), kraln sk sk zehirlere kar olan bakln
gstermek iin ziyafetlerde iddetli ve aniden ldren zehirler itiini ve kendisine
hibir ey olmadn dile getirmektedir (ayrca bk. Dam. Isid. 403; Iust. XXXVII. 2.
6). Bir gn tp terminolojisine girecek olan kendini Mithradatlatrma deyimi
buradan gelir.
2136
App. Mithr. 111. Liviusa (perioch. 102) gre, Galat askerin ad Bitocus; Incerti
Auctora (Liber de Vir. ill. 76. 8) gre, Bithocustu. Orosius (hist. VI. 5. 6) ve Sudaya ( 280 ) gre, kral Gallial bir askerini ararak kendisini ldrmesini istemitir. Pausanias (III. 23. 5) ise, herhangi bir etnik grubun ya da kiinin
ismini vermeden Mithradatesin paral askerlerinden biri tarafndan ldrldn
ifade etmektedir.
2137
Liv. perioch. 102; App. Mithr. 111; Florusa (epit. I. 40. 25-26) gre, mttefiklerinin kendisini terk etmesi ve olu Pharnakesin ihaneti yznden kraln Italiay
507
Pompeius, Mithradatesin intihar haberini Petra2138 yaknlarndaki

kamp evresinde atyla talim yapt srada ald. Mesaj getiren haberciler mzraklarnn ucuna zafer timsali olan defne elenkleri takmlard.
Bunu gren askerler ve Pompeiusun subaylar nemli olduu kadar
sevinli bir haber olduunu anlamlar ve generalin yanna toplanmlardr. Pompeius nce talimi bitirmeyi dnm; fakat sabrsz askerlerin barlar ve srarlarna dayanamayarak atndan inmitir. Orada hitabet iin uygun bir krs yoktu. Askerler duyduklar heyecandan dolay
yksek bir toprak yn oluturmay akl edemediler. Ama yk hayvanlarnn tad erzak uvallarn st ste koyarak ksa zamanda bir ykselti oluturdular. Pompeius krs diye bunlarn zerine karak askerlerine mektuplar yksek sesle okudu. Mithradatesin ldn ve yerine
olu Pharnakesin getiini ilan etti. Onun babasn kendi ve Romallar
adna nasl ldrdn dile getirdi. Yeni Kimmeria Bosporos kralnn
kaytsz artsz Romallara boyun ediini bildirdi2139.
Haber Romallar bir anda sevince bodu. O gn ve ertesi gn boyunca ordu bayram etti. Tanrlara kurbanlar sunuldu ve festivaller dzenlendi. Romallar, sanki Mithradatesin ahsnda on binlerce Roma
dman lmesine sevindiler2140. Pompeius habercilerini Senatusa
istila etme plan baarsz oldu. Zehir alarak hayatna son vermeyi denedi; fakat
lemeyince klla intihar etti kl vastasyla hayatna son verildi (Paul. Aeg. V.
28. 2; ayrca bk. Niceph. Hist. II. 642 d-643; Suda 280 ). Aulus Gelliusa
(XVII. 16. 5) gre de, kral en iddetli ve lmcl zehirleri denedikten sonra, kendi
klcnn zerine atlayarak intihar etti. Cassius Dioya (XXXVII. 13. 3-4) gre ise,
her eit kaderi yaam olan Mithradates hayatnn olaan bir ekilde bitmesini
istemedi. lmek istedi. Hem zehirle hem de klla intihar ediyorken, bir zamanlar
kendisine hizmet eden olunun adamlar da odaya dolutu ve onun lmesini kllar
ve karglaryla daha da abuklatrdlar. Plutarkhosa (Pomp. XLII. 2) gre, kraln
yz ve vcudu ald yaralardan neredeyse tannmayacak haldeydi. Bu yzden
Pompeius kraln bu hale getirilen cesedine bakmaya cesaret edememitir.
Appianosa (Mithr. 117) gre, kralla birlikte kendi istekleri dorultusunda lmeyi
seen kzlarnn ve kraln lm sahnesi dramatize edilerek resmedilmi ve sonradan
Pompeiusun Romadaki zafer alaynda sergilenmitir. Daha detayl bilgi iin bk.
Val. Max. IX. 2 ext. 3; Vell. II. 40. 1; Iust. XXXVII. 1. 7-9; Eutr. VI. 12. 3; Auct.
Liber de Vir. ill. 76. 7-8; Ioseph. Ant. Iud. XIV. 3. 4; Bell. Iud. I. 6. 6; Cass. Dio
XXXVII. 10. 4; Oros. hist. VI. 5. 6-7; Gell. XVII. 16. 5; Niceph. Hist. II. 642 d-643.
Konuya ilikin olarak ayrca bk. Geyer 19652, col. 2198; Magie 1950, 363 dn. 25.
2138
Plut. Pomp. XLI. 3; ayrca bk. Oros. hist. VI. 6. 1. Iosephusa (Ant. Iud. XIV. 3.
4; Bell. Iud. I. 6. 6) gre ise, Pompeius kraln lm haberini Jerikhodayken ald.
2139
Plut. Pomp. XLI. 3-5.
2140
Plut. Pomp. XLII. 1.
508
gnderdi. Roma halkna, Anadolunun boyun emez kralnn lm haberini ve Pontos kralna kar yaplan uzun savalarn nihayet sona erdiini
ilan etti2141. Romaya bu haber ulanca yaklak krk senedir kendileriyle savaan Romallarn gelmi gemi en byk dmanlarndan
Pontos Kral Mithradates VI Eupator Dionysosun lm haberini duyduklarnda nce buna inanmamlar; ama haberin doruluunu teyit
ettikten sonra, sevinlerinden yerlerinde duramamlardr. nk Pyrrhos drt ylda, Hannibal on alt ylda bozguna uratlmt2142. Ancak,
ondan sonra, bu krallarn en by gelmiti.
Mithradates, Romallarn birok eyaletinde
onlara kar krk yldan fazla savam vermiti2143. Romallarn kabusu Hannibaldan sonra,
Italiann ikinci istila giriimi balamak zereyken son buldu. Gz pek olduu kadar eli
kanl olan bu dmann lmyle son endie
de ortadan kalkm bulunuyordu. Bylelikle
Romallar rahat bir nefes aldlar. Roma halk
adn iyice ezberledii2144, en byk dmanlarnn lmn, . 63 yl consul Ciceronun
Cicero
Senatusa sunduu on gn sreyle kran treni
2141
App. Mithr. 114.

Iust. XXXVIII. 4. 6-7; ayrca bk. Pastor 1998b, 82 dn. 27.
2143
App. Mithr. 112; 118; Flor. epit. I. 40. 2; Iust. XXXVII. 1. 7-8; Oros. hist. VI. 1.
28-29. Orosius (hist. VI. 1. 30)da, Romallar ile Mithradates arasndaki savalarn
30 yl ca. 27/28 yl srmesine ramen neden baz antik tarihilerin bu sayy 40 yl
ve fazlasyla ifade ettiklerini aklamann kolay bir i olmadn sylemektedir
(ayrca bk. Oros. hist. V. 19. 2; 24. 17; VI. 5. 11). Iustinus (XXXVIII. 5. 3)de,
Mithradates ile Roma arasndaki savan balangcn kraln Kk Asyay ele
geirdikten sonra, Anadolu halkna verdii sylevde kendi azndan verir: Sz
konusu konumada Romallarn (. 116 ylnda) Mithradatesin yann kklnden ve tecrbesizliinden faydalanarak kendisine babasndan miras kalan Byk
Phrygia topraklarn istila etmeleriyle birlikte kraln Romaya kar savam balamt. Bu bakmdan antik tarihiler Mithradatesin Romaya kar verdii savam
sz konusu ederken onun hkmdarlnn aa yukar krk yl boyunca Romallarn Anadoludaki hakimiyetine son vermek zere yapt planlar ve n hazrlklar
da hesaba katyor olsa gerektirler. Belki de bu yzden St. Augustinus (CD. V.
22)de, Bellum Punicum primum per viginti et tres annos peractum est; bellum Mithridaticum quadraginta=Birinci Kartaca Sava yirmi ylda bitmitir;
Mithridates Savann ise, krk ylda tamamlandn sylemektedir. Daha detayl
bilgi iin bk. Green 1990, 559; Rubinsohn 1993, 6-7 dn. 4-7.
2144
Cic. Leg. Man. III. 7; ayrca bk. Oros. hist. V. 24. 14; 17.
2142
509
ve dua ayiniyle kutlad2145.

Pompeius ise, Mithradatesin lmnden sonra, Dou Akdenizde
fazla kalmad. Blgeye ilikin gerekli dzenlemeleri yaptktan sonra,
yerine legatusu Marcus Aemilius Scaurusu brakt2146 ve Pontosa
dnd. Blge zerindeki son dzenlemeleri yapt. Pontosta halen Roma
hakimiyetine kar direnen son kaleleri de ele geirdi2147. Amisosa2148
geldiinde Pharnakesin kendisine gnderdii hediyeler, bir zamanlar
Romal consul Manius Aquilliusu Mithradatese teslim eden Mitylene
vatandalaryla Hellen ve dier uluslardan birok rehineyle karlat.
Ayrca Pontos hanedanna ait dier maktullerin cesetleriyle
Mithradatesin naa da oradayd. Pharnakes cesedi, ne yaptnn bir
kant olmas iin Pompeiusa gndermiti. Kraln yz ve vcudu ald
kl ve mzrak darbelerinden tannmaz bir hale getirilmiti. Pompeius
kraln yzne bakmaya cesaret edemedi. Pompeius ve Romallar,
Mithradatesin naana saygszlk etmediler. Aksine Mithradatesin
kendi atalarnn mezarlarna gmlmesini emrettiler. nk biliyorlard
2145
Cic. de prov. Cons. XI. 27; App. Mithr. 114. Orosiusa (hist. VI. 1. 29) gre,
Gaius Antonius ve Marcus Tullius Ciceronun consullkleri srasnda . 63
ylnda Mithradatese kar uzun sren savalar kenti tketmiti. yle ki, Lucanus
(Bell. civ. I. 336-337)de, o dnemi kentin Romann barbar zehriyle yok olmak
zere olduu eklindeki dizeleriyle dile getiriyordu (Oros. hist. VI. 1. 29). Ancak
Cassius Dioya (XXXVII. 10. 4) gre ise, Gaius Antonius ile Ciceronun, . 63
ylndaki consullkleri srasnda, Mithradates kendini ldrerek, artk Romallar
iin bir tehdit oluturmaktan kt (Oros. hist. VI. 6. 1). Bu bakmdan Ciceroya
(ibid.) gre ayrca, Pompeiusun denizde ve karada tm savalar bitirdiini haber
veren mektuplar Senatusta okunduktan sonra, senatrler yine ikinci kez on gn
sreyle kran treni dzenleme karar aldlar.
2146
Iosep. Ant. Iud. XIV. 4. 5; Bell. Iud. I. 7. 7; App. Syr. 51; civ. V. 10.
2147
Cass. Dio XXXVII. 20. 1. Fakat gene Cassius Dioya (XXXVII. 14. 3) gre,
Mithradatesin lmnden sonra, birka blgesi dnda tm hkmdarl Romallar
tarafndan zapt edildi. Ancak Bosporos dnda baz kaleleri tutan garnizonlar hemen
teslim olmadlar. Bunun nedeni Pompeiusa kar kma dncesi deil, koruduklar parann alnabileceini ve kendilerinin sulanabileceklerini dnmeleriydi. Bu
nedenle beklediler; nk her eyi Pompeiusun kendisine teslim etmeyi istiyorlard
(ayrca bk. Ik 2001, 178). Bylelikle, . ca. 302 ylnda kurulan Karadeniz Krall sekizinci jenerasyonunda Romallar tarafndan sona erdirilmi oldu (Plut. Dem.
IV. 4). Konuya ilikin olarak ayrca bk. Amm. Marc. XXIX. 5. 33.
2148
Plut. Pomp. XLII. 2. Appianosa (Mithr. 113) gre ise, Pharnakes, babasnn
cesedini btn dier hediyeler ve tutsaklarla birlikte bir trirsle ( sra krekli
sava gemisi) birlikte Sinopeye gndermiti. Cassius Dio (XXXVII. 14. 1; 20. 1)
ise, Pompeiusun Pontosa dndn bildirmekte; fakat Pharnakesin elilerini
hangi kentte karladn belirtmemektedir.
510
ki, hayat dmanlarnn elinden snmt ve cesedine hibir saygszlk

yaplmamalyd2149. Pompeius, kraln cenaze masraflarn kendi cebinden karlad. nk Mithradatesin byk baarlarn takdir ediyor ve
onun, zamannn en byk kral olduunu dnyordu. Bu yzden
adamlarna Mithradates adna cenaze treni hazrlamalarn emretti.
Kraln naan bir trirsle Pontos hanedanlna ait kraliyet
nekropolisinin bulunduu Sinopeye gnderdi2150. O gn Karadeniz,
kraln son kez tad. Kral sade bir trenle atalarnn yatt kraliyet
mezarlna defnedildi.
2149
nsann lm kimseye ktlk etmesi, mevta onun dman dahi olsa hem
insanlar hem de tanr katnda doru bir davran deildi.
2150
Plut. Pomp. XLII. 2-3; App. Mithr. 113; Cass. Dio XXXVII. 14. 1-2. Pompeius
tarafndan, babasn kanl bir ekilde ldrd ve Romallarla anlamak zere
onlarn her eit isteini kaytsz artsz yerine getirdii iin, Pharnakesin Bosporos
Krallnn banda kalmasna ve Romann dost ve mttefikleri arasna katlmasna
izin verildi. Sadece Phanagoreia kenti Mithradates gcnn doruundayken krala
ba kaldrd iin, zgr bir kent ve Phanagoreial Kastor da, bylesine bir ayaklanmaya nc olduu iin Romann dost ve mttefiki olarak kabul edildi (App.
Mithr. 114). Ayrca bk. Sherwin-White 1994, 269.
B. MITHRADATES VI EUPATORUN KL
.Mithradates, Ponticus rex, vir neque silendus neque dicendus sine
cura, bello acerrimus, virtute eximius, aliquando fortuna, semper
animo maximus, consiliis dux, miles manu, odio in Romanos
Hannibal. =.Mithradates, Pontos kral, ne hakknda endie duyulmadan
konuulabilinen ne de sessiz kalnabilinen kii, son derece sava canls, olaanst cesur, bazen talihli; fakat ruh/karakter bakmndan daima son derece
yksek, stratejide general, vcuta asker, Romallar arasnda nefret bakmndan bir Hannibal...
Velleius Paterculus, Historia Romana, II. 18. 1.
Dnya tarihinde ok ender grlen, bylesine gl bir karakter sergileyen Mithradates Eupator, yaklak altm dokuz yl yaam2151; elli yedi
yl hkmranlk srm2152; krk yldan fazla Romayla arpmtr2153.
Dmanlar tarafndan bile zamannn2154; Pontos hanedannn2155 ve
2151
Appianosa (Mithr. 112) gre, kral altm sekiz ya da altm dokuz yanda
lmtr. Bununla birlikte, Eutropius (VI. 12) ve Orosiusa (hist. VI. 5. 7) gre,
Mithradates ldnde yetmi iki yandayd. Sallustiusun fragmanlarndan birine
(Hist. V. 5 Maur.) gre ki, byk bir ihtimalle Mithradatesten sz etmektedir; kral
yetmi yandan fazla yaamtr. Cassius Dioya (XXXVI. 9. 4) gre ise, Mithradates, . 68 ylnda yetmi yann zerindeydi.
Mithradates, . 120 ylnda tahta ktnda, Strabona (X. 4. 10 c. 477) gre,
on bir; Memnona (30. 2) gre, on yandayd (ayrca bk. App. Mithr. 112).
Iustinusa (XXXVII. 2. 1-3) gre ise, kraln doduu (. ca. 134/133) ve tahta
kt yl (. 120) gkyznde bir kuyruklu yldz peyda olmutu. Sz konusu
gkyz olay in kaynaklar tarafndan da dorulanm ve yukarda verilen tarihler
hibir pheye mahal brakmayacak ekilde kesinlemitir (Finegan 1964, 241 vdd.;
Bickerman 19802, 87; McGing 1986a, 43 dn. 1; Ramsay 1999, 198 vdd.). Kraln
lm, Cassius Dio (XXXVII. 10. 4) ve Orosiusa (VI. 6. 1) gre, Ciceronun, .
63 ylndaki consull srasnda olduundan, Mithradates ldnde altm dokuz
yalarnda olsa gerektir.
2152
Kral, yine Appianosa (Mithr. 112) gre, elli yedi; Pliniusa (nat. XXV. 3. 6)
gre, elli alt yl hkmdarlk yapmtr.
2153
App. Mithr. 118; Flor. epit. I. 40. 2; Iust. XXXVII. 1. 7; Oros. hist. VI. 1. 28-30;
5. 11.
2154
Pompeius, Mithradatesi, Pliniusa (nat. XXV. 3. 5) gre, maximus sua aetate
regum=kendi zaman krallarnn en by; Appianosa (Mithr. 113) gre ise,
512
skenderden sonra gelen krallarn en by olarak tanmlanan Mithradates2156, phesiz Romann en tehlikeli ve en amansz dmanlarndan
biri olmutur2157.
nsanda nadir grlen, gl bir vcuda, bellek gcne ve son derece
yksek bir zekaya sahipti2158. Silahlar ve atlar dikkat ekici ve olduka
nemliydi. Kraln Delos, Nemea ve Delphoi tapnaklarna adad zrhlar ziyaretilere onun devasa grnm ve vcudunun kuvveti hakknda
fikir veriyor ve grenleri hayrete dryordu2159. Pompeius bile, Pharnakes tarafndan kendisine kraln naayla birlikte gnderilen, onun
savarken giydii zrhlar, kulland silahlar ve gnlk elbiselerinin
boyutlar ve grkemi karsnda aknln gizleyememiti2160.
Kraln gl bedeni ve yetenei birok alanda olduu gibi binicilikte
ve silah kullanmakta da onu zel klyordu. Genliinde ordusunun
birinci derecede askeri olmutu. Sava almalarna ve silah kullanma
sanatna, renme ve talim yapma bakmndan olduka hevesliydi2161.
At binmekte ve atlar ynetmekte olduka becerikliydi. yle ki, bindii
at eitli mevzilerde deitirerek yoluna devam etmek suretiyle bir
gnde 1.000 stadia (177-192km) yol alabiliyordu. Gerek at srtnda
gerekse ayakta okuyla ve mzrayla uzun mesafelere baarl atlar
gerekletirebiliyordu2162. On alt atn ektii sava arabas kullanyor2163 ve profesyonel araba yarlaryla msabakalar yapyordu2164.
Nadiren hastalanyor, yaraland ya da hastaland zamanlarda
bnyesinin salaml sayesinde ksa zamanda iyileiyordu. Genliinde
=kendi zamanndaki krallarn en iyisi olarak

tanmtr.
2155
Flor. epit. I. 40. 1; Cic. Mur. XV. 32; Suet. Iul. XXXV. 2; Plin. nat. XXV. 3. 5;
Vell. II. 18. 1; konuya ilikin olarak ayrca bk. Cic. de prov. Cons. XI. 27; Iust.
XXXVII. 1. 7-3. 1; XXXVIII. 7. 10.
2156
Cic. Acad. II. 1. 3.
2157
Oros. hist. V. 24. 17; ayrca bk. Iust. XXXVII. 1. 7-8. Romallar arasnda nefret
bakmndan onunla yarabilecek tek kii Hannibaldi (Vell. II. 18. 1). Daha detayl
bilgi iin bk. Strobel 1996, 56 vdd., Sonnabend 1998, 198.
2158
Plin. nat. VII. 24. 88; XXV. 3. 6-7; Vell. II. 18. 1; Gell. XVII. 17. 1-2.
2159
App. Mithr. 112; Sall. Hist. II. 89=Quint. Inst. VIII. 3. 82; ayrca bk. McGushin
1992, 61; 253.
2160
2161
Iust. XXXVII. 2. 4-5; 4. 1.
2162
App. Mithr. 112; Iust. XXXVII. 2. 4.
2163
App. Mithr. 112; Suet. Ner. XXIV. 2; ayrca kr. Iust. XXXVII. 2. 5.
2164
Plut. Pomp. XXXVII. 1; ayrca kr. Iust. XXXVII. 4. 1.
Kraln Kiilii
513
da keilerinin peinden koup onlar yakalayabilecek kadar hzl ve

vahi hayvanlarla silahsz dvebilecek kadar evik, gl ve cesurdu2165. Savan ve her trl iklim koullarnn zorluuna kolaylkla
katlanabiliyordu. Hayatnn byk bir ksmn sava alanlarnda ve ordugahlarda geirmiti. Bu bakmdan uyuma ve uyanma zamanlarn gece
ve gndz olmasyla deil, koullarn gereine gre dzenlerdi. Geceden gndzm gibi yararlanmasn bilir; acelesi olduu zaman kahvaltsn, le yemeini yrrken yerdi. Hibir zahmet ve glk onu bitap
dremez; ancak yaplacak i grldkten ve almasn tamamladktan sonra dinlenmeyi gerekli bulurdu. Scaa ve soua ayn derecede
dayankllk gsterirdi. Bir sefere kmaya karar verdi mi; ne gece, ne
k, ne yolun uzunluu, ne de dalarn sarpl onu yolundan alkoyabilirdi. Kral yetmi yana yaknken bile salam yapsndan dolay ala,
susuzlua, soua, uykusuzlua ve her eit zor artlara ayak uydurabiliyor ve n saflarda dmana kar savaabiliyordu. Savalarda yalnz
kral sfatyla deil, ayn zamanda cesur bir asker olarak byk iler grmt. Stratejide bir general, vcut mcadelesinde tam bir askerdi2166.
Mithradates ok gl bir hafzaya sahipti. Elli yedi yllk hkmdarl sresince kendine bal ok eitli etnik gruplara hitap ederken
tercmana ihtiya duymadan btn dillerde sylev vererek halkn ynetmitir. Yirmi iki/yirmi be deiik ulusa hakim olan imparatorluundaki her dili akc bir ekilde konuabiliyor, her askerine kendi dilinde
hitap edebiliyordu2167. Halka sylev verirken dnceleri ok ynlyd.
Konumas grkemli ve ihtiras doluydu; hatta olaylar abart derecesine
kadar getirirdi. Kelimeler net ve zenle seilmi olup, konumasnda
ikna yetenei ve grkemlilik vard. Sylevlerinde konumasn, asl
konuya getirmede ve kendini her koula uydurmada son derece baarlyd. Konumas akc, hitabet yetenei mkemmeldi. Akllca ve gerek bir tutkuyla ordusuna hitap ederken, iyi ve kt eyleri anlatmak,
olaylar arptmak konusunda esizdi2168. Kii olarak, bizzat kendisi
2165

Vell. II. 18. 1; Iust. XXXVII. 2. 9; 4. 1-2; ayrca bk. App. Mithr. 112.
2167
Plin. nat. VII. 24. 88; XXIV. 3. 7; XXV. 3. 6; Val. Max. VIII. 7 ext. 16; Quint.
Inst. XI. 2. 50; Gell. XVII. 17. 1. Bu yzden Aulus Gelliusun (XVII. 17. 1) aktardna gre, Quintus Ennius onun tane kalbe sahip olduunu ileri sryordu; nk
kral Hellence, Latince ve Oscan dilini konumasn biliyordu.
2168
App. Mithr. 56. Plutarkhosa (Sull. XXIV. 2) gre, Sulla dahi onun Dardanos
anlamasndan nce her iki orduya verdii sylevi dinledikten sonra: Mithradatesin son derece gl bir hatip olduunu eskiden bakalarndan duyduunu, imdi
ise, buna bizzat kendisinin ahit olduunu sylemitir.
2166
514
bal bana bir gt. nsanlar ve kavimleri elde etmesini bilen, kurnaz
bir krald. Herkesi etkileyebiliyor, kendisine kar n yargl olanlar ve
tedbirli davrananlar bile, konumasn sunarken taknd ikna edici
tavryla ve inandrclyla davasna balayabiliyordu. Egemenlik ve
bamszlk duygularn krkleyerek, Hellenlerinn ve Anadolu halklarnn kendi evresinde toplanmasn salyordu2169. ekimeler ve parti
kavgalar iindeki rejim dman Romallarla anlayor, srgnlere kucak ayor ve onlardan kendi amacna ulamak iin yararlanmasn biliyordu2170.
Pontos kral, srekli kendi amalarnda yanl hesaplarla aldanan
Kk Asyadaki Hellen kentlerine kar, durumun gereine gre, bazen
sratle, bazen de yavaa, adm adm ilerleyen bir siyaset gdyordu.
Kral, Mithradates-Roma Savalarnn ilk yllarnda halka yakn, insancl, eli ak, yumuak yrekli; buna karn Romallara kar ba emei
reddeden bir imaj izmekteydi. Sava cesaretini ve strateji zekasn,
byk bir adalet anlayyla, ll tutumuyla ve kuku gtrmez ynetici yeteneiyle birletiriyordu. Cesareti, basireti, cmertlii, mantksal
davranlar, ayrca yce gnlll bakmndan olduu kadar, tehlikeler karsnda soukkanlln korumasyla da dikkat ekiyordu.
Dmanlarna kar cesaret; vatandalarna ve askerlerine kar adalet;
halkn adet ve gelenek-greneklerine hrmet ilkelerini benimsemiti2171.
Fakat kraln hayranlk ve takdir uyandran nitelikleri, onun canavarca
kusurlar ve gaddarlyla edeer nitelikteydi. Hametli grnmne
ayn lde yetenek ve ihtiras katabilen; yeri geldiinde tam anlamyla
vicdansz ve hatta zalim olabilen bir kiilie sahipti2172. nceleri, gerek
halka gerekse kendisine kar savaan insanlara ve bakaldran kentlere
dahi hogrl, anlayl ve lml bir tutum sergilerken2173, sonralar
2169
Zira kral verdii sylevlerde; Kk Asyadaki halklarn ve krallklarn Romallarla yapabilecekleri tek anlamann, onlara tabi olmak ve onlarn emirlerine boyun
emek olduunu vurguluyordu. Bu bakmdan, Anadoluda ikamet eden halklar ve
krallklar ya Romallara boyun eecek ya da bamszlklar uruna savaacaklard
(Raditsa 1969, 53).
2170
App. Mithr. 112; 119. Baarl bir ekilde sonulandrmak istedii her ite,
kendisine yardm edebileceklerine karar verdii zaman insanlarla ve kavimlerle
dostluklarn gelitirmekte, hibir Hellenistik kral onun kadar becerikli olamamtr.
2171
2172
Sall. Hist. II. 86; Memnon 30. 2; App. Mithr. 112; ayrca bk. Arus. 455. 24;
McGushin 1992, 253.
2173
Kral, yenik den dmanlarna kar son derece merhametliydi. Kk Asyadaki kentlerde yalnzca demokrasiyi yeniden canlandrmakla kalmad; be yllk
Kraln Kiilii
515
Romallar karnda Pontos ordular birbiri ardna yenilip, Anadoludaki

Hellen yerleimleri ayaklanmaya balaynca kendisine ihanet eden kentlere ve sulu insanlara kar sert tedbirler almaya balad2174. Zira yorulmaz kalbi, zaman iinde katlamt. Kin ve tutkularn tatmin edecek
hibir cinayetten ekinmedi2175. Bununla birlikte her eyden nce, onun
giritii ilerde kesin bir btnlk, bir sr, bir abukluk ve bir maksat
grlmekteydi. Gerekten, ister evirdii gizli ilerde olsun, isterse abuk davranmay ya da gce bavurmay gerektiren durumlarda olsun,
nadiren baarszla urard. Kraln herhangi bir hareketine hedef olan
bir kimse, kent, kavim ya da toplum hibir zaman kendi bana gelecei
sezemezdi. Ancak kanlmaz veya kar konulmaz bir duruma gelince
bunun farkna varrlard ki; o zaman, artk i iten gemi olurdu.
Byk bir ihtimalle; kraln genliinin zorluklarla gemesi, ocukluundan itibaren hayatn tehdit etmi olan suikastlar, onu evhaml2176,
kindar ve gaddar biri yapmt2177. Zalimlii insanlk dyd. Vicdani
huuya sayg gstermez ve kendisi byle bir vicdani ekingenlie sahip
bulunmazd. yle ki; annesini ve erkek kardeini2178, elerini ve kz karbir sre iin tributum denmesini de erteledi. Savatan sonra, ele geirdii esirleri
serbest brakacak kadar iyi yrekli ve ellerine yolluk azklarn vererek, ailelerine
geri gnderecek kadar hayrseverdi. Bu yzden Hellenler tarafndan insancl (=
philanthrpos []) bir kral olarak tannmt.
2174
Balarna tiran atayarak, baz kentlerde garnizon bulundurmaya ve suikastlar
acmaszca ortadan kaldrmaya balad. Ayrca kr. Dam. Isid. 403.
Plutarkhosa (Sert. X. 4) gre, hak edilmemi baarszlklarn ve felaketlerin
insan zerinde byk bir etki yaratt, gl ilkelerin ve karakterlerin, kar konulmaz kaderleriyle birlikte mizalarn deitirdikleri bir gerekti. Zira koullar deitike insann da deimesi doald. Bu ekilde Mithradates, Romallar karsnda
talihi dndkten sonra ve Kk Asyay gerek elinde tutma gerekse tekrar ele geirme umudu azaldka, kendisine ve halkna ihanet ve hakszlk edenleri acmaszca
cezalandrmaya balad. Bundan dolay baz antik tarihiler ve modern yazarlar,
kraln bana gelen byk felaketler nedeniyle mantn kaybettiini ve ansszlktan dolay hissiz, zalim biri olduunu iddia ederler. Fakat, gerekten insanlarn
kederlerinde bile soylu bir kkenin ve iyi bir eitimin ne kadar yararl olduunu;
kaderin ou kez ktlkler tarafndan kuatlan erdemden stn olduunu; ayrca
felaketlere basiretle katlanlmas iin, gcn erdemden yoksun braklmamas gerektiini anlamadklar iin asl hissiz ve acmasz olan kendileridir.
2175
App. Mithr. 112.
2176
Hellenistik krallklarn saray entrikalar arasnda byyen bir kiinin paranoyak
olmas, hi de alacak bir durum deildir.
2177
Iust. XXXVII. 2. 4-9; 3. 7-8.
2178
Sall. Hist. II. 86-88; Memnon 30. 2; App. Mithr. 112; ayrca bk. Schol. Gronov.
318 (27 St).
Arkathias
Eusebes, Philopator
Pharnakes
Artaphrenes
Makhares Khiphares
Kserkses
Eupatra
Pergamon'lu
Kleopatra
Mithradates
Laodike
Mithradatis
Tigranes I
Megas
Auletes
Ptolemaios XII
Nysa
Ptolemaios,
evlenmi ya da nianlanm
Orsabaris
Kbrs kral
Stateira
Drypetina
Ariobarzanes II
Roksane
Philopator
Nysa
Athenais II
Philostorgos
Nikomedes III Euergetes
Ariarathes VI Epiphanes,
Philopator
21) Mithradates VI Eupatorun Soyaac
Oksathres
Kyros
Mithradates Khrestos
Dareios
Eupator, Dionysos Monime

Berenike
Stratonike
Hypsikrateia
Mithradates VI
[Antiokhos IV Theos,
Laodike
Epiphanes, Nikephoros'un kz]
Ariarathes IX
Mithradates
Laodike
Mithradates V
Euergetes
Kraln Kiilii
517
delerini2179, oullarndan drt, kzlarndan tanesini ldrtmt2180.

Yeeni, Kappadokia Kral VIII. Ariarathesi2181 ve Bithynia tahtna kard Sokratesi2182 kendi elleriyle ldrmt. Verdii gizli bir emirle, tarihe Ephesos Akam olarak geen kanl katliamla, ayn gnde
Kk Asyada ikamet eden 80.000-150.000 Romaly kltan geirtmiti. Kendilerinden phelenmeye balad 60 Galat tetrarkhesini
eleri ve ocuklaryla birlikte lene davet etmi, daha sonra ziyafet
salonuna askerlerini gnderterek onlar katlettirmiti. Ayn anda Galatiada, Mithradatesin emriyle btn Galat soylular ldrlmt. Elerinden birinin kendisine ihanet ederek dmana teslim olmas zerine,
ondan intikamn almak iin, kendi z olu Ksiphilinosu astrmt.
Kendisini araba yarnda geen Sardeisli Alkaiosu zehirletmiti eer
gerekse, kininin adiliini gsterir!2183.
Bununla birlikte kral merhamet gstermesini, hayrsever, minnettar
olmasn ve iyilik borcunu demesini de bilirdi. Kendisine ihanet etmeyen dostlarna ve tebaasna kar adil, drst, eli ak ve son derece gvenilirdi. Smyrnallara, . ca. 94/93 yl Kk Asya proconsul
Quintus Mucius Scaevola onuruna dzenledikleri festivali devam ettirmeleri iin, para yardmnda bulundu2184. Romallarn dman dahi
olsa, drst ve erefli bir insann onuruna adanan kutsal bir festivale
saygszlk etmeyip, onun devam etmesi asndan elinden geleni yapt.
Romal svari komutan Pomponiusu ar yaral olarak esir ettii zaman, ona yardm ve dost elini uzatm; Romalnn bu neriyi geri evirmesine ramen onun gsterdii cesareti takdir ederek hayatn balam ve yaralarnn tedavi edilmesini emretmiti2185. Rhodoslularn, bir
zamanlar kraln hayatn kurtarm olan Leonikosu iade etmelerine
2179
Sall. Hist. II. 88; Plut. Luc. XVIII. 2-6; App. Mithr. 82; 112; Iust. XXXVII. 3. 8;
XXXVIII. 1. 1; Oros. hist. VI. 5. 5; Schol. Gronov. 318 (27 St).
2180
App. Mithr. 112; ayrca bk. Sall. Hist. II. 88 Iust. XXXVIII. 1. 1; Dam. Isid.
403; Oros. hist. VI. 5. 3; 5. Sallustiusa (Hist. II. 88) gre, Mithradates erkek ve kz
kardelerini ldrmt. Bu yzden Scholia Gronovianann (318 27 St) yazarna
gre, yakn akrabalarn ve kardelerini ldren Mithradates, efsane kahraman hemehrisi Medeiaya benzetilmiti.
2181
Memnon 30. 1; Pomp. Trog. prolog. 38=Iust. XXXVIII. 1. 10; 7. 9.
2182
2183
Plut. Pomp. XXXVII. 1; daha detayl bilgi iin bk. Gnaltay 19872, 540;
Portanova 1988, 173 dn. 13-16. Kraln zehirlettii kiilere ilikin olarak ayrca bk.
Dam. Isid. 403; Oros. hist. VI. 5. 5.
2184
Diod. XXXVII. 6. 1 dn. 2; OGIS 437-439; I.Pergamon VIII 2. 268.
2185
App. Mithr. 79.
518
karlk, btn Rhodoslu esirleri serbest brakmt. Kral, Romal mltecilerden Senatus yesi Attidiusun suikast giriimini kefettii zaman
ve olu Makharesin kralln ele geirdikten sonra, yalnz sulular
cezalandrmtr. Ne grevleri gerei Attidiusa hizmet eden klelere
dokunmu, ne de Makharese yardm eden insanlarn ocuklarna ve
ailelerine bir ey yapmtr. Bu bakmdan kraln tutarsz, birbiriyle
uyumsuz ve olaan d karakteri zerine hkm vermek olduka zordur. Zira kraln kiiliinde merhamet ve acmaszlk, dostluk ve dmanlk, sadakat ve ihanet, yce gnlllk ve kskanlk, entelektellik ve
barbarlk, irade gc ve amanszlk birbirinden ayrlmaz bir ekilde
kaynamt. yle ki, antika tarihileri ve biyografyaclarn eserleri
dikkatlice incelendiinde, Mithradatesin kiiliinin stnlklerinin mi;
yoksa kusurlarnn m daha n plana kt hakknda tereddt edilebilir.
Mithradatesin, dmanlarn etkisiz klmak, kendine dostlar ve mttefikler bulmak, gle ya da hileyle yenmek, halkn sevdii ve korktuu
olmak, askerlerince saylmak ve itaat edilmek, ona zarar dokunacak
olanlarn ocaklarn sndrmek katletmek, ordusundaki ve devletindeki eski kurumlar yenilemek, sert ama sevecen, yce gnll ve serbest fikirli olmak, hain insanlar ve mttefiklerini ortadan kaldrmakta
zerine yoktu. Romallara kar ittifaklar kurmakta, blgesel bakaldrlar ve askeri ayaklanmalar bastrmakta, kendisine kar yaplacak
komplo ve suikastlar (ocukluundan itibaren2186) nceden haber almakta ve meydana karmakta kimse onunla boy lemezdi. Yeri
geldiinde bir komployu aa karmak iin yatan altna saklanr2187
ya da bir hainin itiraflarn dinlemek amacyla madene inerdi2188. Yallnda bile, gl haber alma ve casusluk tekilat sayesinde, gerek krallndaki ve Anadoludaki gerekse Romadaki son gelimelerden en ksa
zamanda haberdar olabiliyor ve planlarn ona gre ekillendirebiliyordu. Son kalan olu Pharnakesin bile komplo giriimini zamannda
haber alarak, etkisiz hale getirmiti2189.
2186

App. Mithr. 48.
2188
Diod. frg. XXXVII. 22 b.
2189
Krallk yaam boyunca, iktidarn salamlatrmak zere pheli kimseleri gz
altna almakta ve sulular cezalandrmakta tereddt etmemitir (Dam. Isid. 403).
Ancak, belki yallnn getirdii bir yumuama, belki de danmanlarnn srar
zerine, ilk defa kendisine ihanet eden birini olunu balam ve bu hatas yznden intihar etmek zorunda kalmtr (App. Mithr. 112).
2187
Kraln Kiilii
519
Giritii ilerde ylesine yksek bir akl ve vcut gc gsterirdi ki;

ou zaman dmanlarn bile hayrete drrd2190. Yeri geldiinde
fethetmek istedii topraklarn sosyo-ekonomik ve askeri yaps hakknda
fikir edinmek iin bizzat oraya gider ve tebdili kyafet gezerdi2191. Byk bir komutan, kendi karlarn en iyi ekilde koruyan kurnaz bir
siyaset adam olmasnn yan sra, tasarlad planlar ve iler umduu
gibi gitmedii zaman durmas gereken yeri iyi bilirdi. zm bulmak
konusunda yaratc bir zekas vard. Durum ne denli umutsuz olursa
olsun, her zaman en az kaypla tehlikeleri savuturabiliyordu2192. Gerekten Mithradates, Romann byk generallerinden Sulla, Lucullus ve
dierleri; zellikle Pompeius tarafndan eitli kereler yenilmesine ramen, her seferinde yalnz Romaya kar savamn yenilemek zere
daha gl ve grkemli bir ekilde tekrar ayaa kalkmakla kalmyor;
ayn zamanda daha nce kaybetmi olduu eylerden ok daha fazlasn
geri alyordu2193. ngrs ve kararlarndaki kavray yetisi, enerjisi ve
becerikliliiyle dmanlarna daima bir muamma olmasn, her zaman
hi beklemedikleri bir yerden, taze glerle onlarn karsna kmasn
biliyordu2194. Ordu tekilatlandrmakta, onu silahlandrmakta, askerlerinin cesaretlerini arttrmakta, onlara gven vermekte ve imkansz gibi
grlen durumlarda, adamlarnn korkularn kendi korkusuzluu sayesinde datmakta benzersizdi. Komutanlk yeteneinin yan sra, ordusuna gerekli eyleri bulmak ve yiyecek salamann arelerini herkesten
iyi biliyor; ayrca evresindekilere kendisine itaat etmeleri gerektii inancn yerletiriyordu. Her eyi kendi iradesinin ardndan srkleyebileceine tam gven besliyordu. Karizmatik kiilii sayesinde, evresindekilerin maneviyatn ykseltip, umutlarnn krlmasna engel oluyordu.
Sarslmaz bir inanc ve ypranmaz bir azmi vard. Mttefikleri, generalleri, ordusu, yaknlar, hatta z oullarnn, kendisine ihanet ettikleri ve
korkak davrandklar zamanlarda bile, yetki ve cesaret sahibi olan kral,
tehlike karsnda temkinli ve metin kalmasn biliyordu. Gereken nlemleri zamannda alyor, gz pekliiyle kitleleri harekete geiriyor ve
hi yoktan yeni ordular tekilatlandrabiliyordu. Velleius Paterculusa2195
2190
Vell. II. 18. 1.

2192
Sherwin-White 1977a, 74.
2193
Cic. Mur. XV. 32-XVI. 34; Iust. XXXVII. 1. 8; Plut. Flam. XXI. 6; ayrca bk.
Cic. Leg. Man. III. 8-IV. 9; Ampel. XLVII. 5-6; App. Mithr. 112.
2194
App. Mithr. 118; Iust. XXXVII. 1. 8; ayrca bk. Cic. Mur. XV. 32-XVI. 34.
2195
Vell. II. 18. 1; ayrca bk. Sall. Hist. II. 84.
2191
520
gre, kral yle bir kiilie sahipti ki; vir neque silendus neque dicendus
sine cura=bir kii onun hakknda ne endie duymadan konuabilir ne de
sessiz kalabilirdi2196.
Kraln ocukluunda ald ksa eitim, verimli olmu gibi gzkmektedir. Tahta kt andan itibaren saraynn kaplarn bilginlere
amt. Tarih, felsefe, hitabet, tp, hekimlik, mzik ve gzel sanatlara
olan dknl bilinirdi2197. Kraldan maa alan air, retorik hocas,
tarihi, filozof2198, yazar ve bilginlerden kimileri eserlerini2199, kimileri
ise, bulularn krala atfetmilerdi. Kk kesici lakapl Krateuas,
Mithridation ya da Mithridatia2200 (= kpek dii [Erythronium dens
canis]); Lenaeus ise, ad kraln ellerinde anlamna gelen Scordotis ya da
Scordion2201 (= yer meesi; kurtluca [Teucrium scordium L.]) isimli
Romallardan nefrette adeta ikinci bir Hannibali andran (Vell. II. 18. 1) bu
kraldan, Roma o kadar korkuyor ve ekiniyordu ki, casuslaryla onu Asyann ilerine kadar aratryordu. Anadolunun bu boyun emez kralna kar savamas iin
daha nce hibir kimsenin hakimiyetine verilmemi byklkte bir gc, en yetenekli generalinin emrine verebiliyordu. Kral yaadka kendisini muzaffer saymyor,
emniyet iinde grmyordu. nk, Pontos kralnn hkm srd dnemde Akdeniz ve Karadeniz havzasnda Mithradatesin adn duymam olan bir millet, kent
ve belki de bir insan yoktu. yle ki, Mithradatesi Romada bile herkes tanyor (Cic.
Leg. Man. II. 7) ve o ldnde Senatus tanrlara kurbanlar sunarak on gnlk bir
bayram dzenlenmesini onaylayabiliyordu. Ayrca bk. Oros. hist. V. 24. 17.
2196
Zira Romallar asndan, Qui pote nocere timetur cum etiam non adest=zarar
verebilen birisinden, kendisi orada yokken bile korkulur idi (Publ. Syr. Sent. 604).
2197
App. Mithr. 112; Oros. hist. VI. 5. 7; ayrca bk. Plut. mor. I. 58 a: Quom. adult.
ab amic. int. 14; Plin. nat. XXV. 3. 5-7.
2198
Khalkedonlu filozof ve retorik hocas Metrodoros iin (Strab. XIII. 1. 55 c.
609-610) ve Akademiada filozof, adalet datcs ve retorik hocal yapan Adramytteionlu general Diodorosun Mithradatesle olan ilikileri iin ise: (XIII. 1. 66 c.
614). Ayrca bk. Oros. hist. VI. 4. 6; 5. 7.
2199
2200
Pliniusa (nat. XXV. 26. 62) gre, bitkinin Acanthus gibi iki yapra vardr.
Yapraklar kkten byr. Aralarnda yapraklar birbirine balayan bir kam ve
ortasnda gl pembesi bir iek vardr. Bitkiye ilikin olarak ayrca bk. Dsc. Med.
III. 111. 1-3.
Antikada bitkilerin tanmlar ve iyiletirici zellikleri hakknda detayl bilgiler
veren kk kesici Krateuasa ilikin daha detayl bilgi iin bk. Singer 1927, 5 vdd.;
Portanova 1988, 303 dn. 510-516; Flemming 2003, 458 vdd.
2201
Pliniusa (nat. XXV. 27. 63) gre sz konusu bitki, Yerden yaklak 45cm
kadar byr. Gvdesi dikdrtgen olup ok dall ve ok yaprakldr. Yapraklar ince
tyl/ty gibi yumuak olup mee yaprana benzer. Pontosun verimli ve nemli
ovalarnda bulunur. Ac bir tad vardr. Baka bir eidi, yabani nane gibi byk
Kraln Kiilii
521
bitkileri Mithradatesin ahsna atfettiler. Yine, kraln ismine izafeten

Eupatorium ya da Eupatoria2202 (= stma otu [Eupatorium cannabinum
L. compositae]) olarak adlandrlan bitkinin arap iinde kaynatlan
tohumlar dizanteri hastalnn tedavisinde kullanlyordu2203. Kral zellikle tabiat bilimleriyle ve toksikolojiyle (zehir ve panzehirlerle) ilgileniyordu. Onun, kendisinden ncekilerden2204 ok daha dikkatli hayat
problemleri (biyoloji2205?)-hekimlik2206?) aratrcs olduunu kaytlardan reniyoruz. Yardmsz olarak, zehirler iin panzehirler yapt ve
antidotlarn (panzehir) ilk bulucusu olduu2207 bilinmektedir. Ki, bunlayaprakl olup, her iki bitki de hem kendi balarna hem de dier maddelerle kartrlarak birok alanda kullanlabilen antidot yapmna yararlar. Sz konusu bitkinin bal, arap, retina, tere ve eitli meyvelerle kartrlarak yaplan antidotlarna
ilikin olarak ayrca bk. Dsc. Eup. I. 53. 1. 3; 165. 1. 3; 179. 1. 5; 228. 6. 3; II. 7. 1. 2;
16. 1. 3; 34. 2. 2; 36. 4. 8; 39. 3. 6; 79. 2. 4; 83. 2. 1; 113. 1. 6; 120. 3. 4; 121. 1. 5;
Med. III. 111. 1-3; Med. (rec.) II. 154. 2; III. 111. 1.
2202
Pliniusa (nat. XXV. 29. 65) gre, sz konusu bitki saygnln kral (Mithradates
VI Eupator Dionysos) tarafndan kefedilmi olmasyla kazanmtr. Bitki koyu
renkte, tyl ve odunsu bir gvdeye sahiptir. Yerden ykseklii, 45cm ile 1m arasnda deiir. Yapraklar koyu renkli ve tyl olup, beparmak otu ya da kenevir gibi
aralklarla gvdeye birlemitir. Yapraklar ularna doru be entie sahiptir
iekleri krmz, pembe veya beyaz renklidir. Kk ie yaramaz; fakat tohumu
arap iine katldktan sonra, dizanteri hastalnn tedavisinde ok etkilidir.
2203
Mithradatesin, pharmakoloji konusunda daha ok kendi kendini yetitirmi
otodidakt birisi olmas olasl byktr (ayrca bk. Plin. nat. XXV. 3. 5-7;
Niceph. Hist. II. 642 d). Yine Pliniusun (nat. XXIII. 77. 147-148), Mithradatesin
kaleme ald kitaptan yapt bir tarife gre, ok eski cevizler kangrene, bana ve
rklere faydaldr. Ceviz aacnn kabuu dizanteriyi iyiletirir. Sirkeyle ovulmu
yapraklar ise, kulak arlarn giderirdi.
2204
Pergamon Kral III. Attalos (Iust. XXXVI. 4. 3; ayrca bk. Gal. de Antid. XIV. 2.
4-5; 108. 8), Bithynia Kral Nikomedes ve Seleukos Kral Antiokhos VIII Grypos
tahtta bulunduklar srada zehir tedarik etmek iin laboratuar kurmular ve tabiat
bilimleri zerine almalar yapmlard. Sonralar, Pontos Kral Polemon ve
Pergamon Kral Philetairosun da bitkiler zerine alt bilinmektedir (Plin. nat.
XXV. 28. 64 b-c).
2205
Plin. nat. XXV. 3. 5 a-7; ayrca bk. Flemming 2003, 458.
2206
Plutarkhosa (mor. I. 58 a: Quom. adult. ab amic. int. 14) gre, Mithradateste
amatr hekim tavrlar vard. Birtakm arkadalar krala baz deneylerini kendi zerlerinde yapabileceini nermilerdi. Arkadalarnn Mithradatese kar takndklar
bu davran ekli, kraln bilgisine gvenmekten ok ona kar sadece szle deil;
ayn zamanda hareket yoluyla da dalkavukluk yaptklar anlamna da gelebilirdi.
2207
Gell. XVII. 16. 2; Plin. nat. XXV. 3. 5-6. Pliniusa (ibid.) gre, kral ilk olarak
Pontos rdeklerinin anates Ponticas kann antidotlarla kartrmtr (ayrca bk.
Plin. nat. XXIX. 33. 104). Bunu, nl hekim Astepiadesin yazlarnn yardmyla
522
rn bazlar kendi adyla anlmaktadr2208. Kral, zamann nl tp bilginleriyle zehirler hakknda bilgi edinmek ve fikir teatisinde bulunmak
zere yazmtr. Aleksandreial pharmakolojist Zopyrosla antidotlar
konusunda mektuplat bilinmektedir2209. Babylonial Zakhalias2210 ve
yapmtr. Pliniusa (nat. XXIII. 77. 149) gre, Byk Kral Mithradates yenildiinde, Pompeius kraln kendi el yazsyla yazlm bir ila reetesi bulmutur. Reeteye gre: ki kuru ceviz, iki incir ve yirmi yaprak sedef otu ezilerek kartrlr ve
zerine bir tutam tuz ekilir. Bu karm alan kii o gn iin btn zehirlere kar
korunmu olurdu (kr. Alex. Trall. Febr. II. 155. 6). Bir rivayete gre, kral buna
rdek kan ilave eder ve ihtiyat tedbiri olarak her sabah alrm. Pontos Blgesindeki rdekler birok zehirli otlar yiye yiye zehre baklk kazanmlard. Bu
bakmdan, bu rdeklerin kan kral tarafndan panzehir olarak kullanlyordu (Plin.
nat. XXV. 3. 6; Gell. XVII. 16. 1-3; ayrca kr. Paul. Aeg. V. 28. 2; Alex. Trall.
Febr. II. 155. 6; Orib. Eclog. 135. 1). Daha detayl bilgi iin bk. Plut. Pomp.
XXXVII. 1-3.
Bu durum, bize Plinius (nat. XX. 100. 264)de geen, Seleukos Kral Antiokhos
III Megasn kulland bir antidotu anmsatmaktadr. Antiokhos, sz konusu antidotu aldktan sonra, aps ylan haricinde her eit zehirli yaratn srna ya da sokuuna kar korunmu olurdu. Ancak, Plinius (ibid.) bu antidotun, hangi maddelerden
yapld konusunda bilgi vermemektedir.
2208
Aulus Gellius (XVII. 16. 6), Celsus (Med. V. 23. 3) ve Pliniusa (nat. XXV. 3.
6) gre, kraln zehirlere kar yapt en nemli antidot kendi ismiyle Mithradateios anlmaktayd (ayrca bk. App. Mithr. 111; Gal. de Antid. XIV. 2. 1-3. 18; 108. 9;
Ps.-Dsc. Ther. II. 3. 17; Alex. I. Pr. 51; I. 34. 11; Paul. Aeg. V. 28. 2; VII. 11. 7;
Alex. Trall. Febr. II. 155. 6; At. IV. 30. 57; V. 33. 62; VI. 28. 63; IX. 28. 116; XVI.
46. 7; Orib. Eclog. 63. 1; 135. 1; Syn. IX. 4. 11; Aret. CD. I. 4. 7; 5. 16; II. 2. 4).
Antika doktorlarndan Philumenusa (Ven. IV. 3-4) gre ise, sz konusu panzehir
Mithradateios haricinde Eupatorios olarak da adlandrlmakta olup zehirli hayvan srklarnn (ayrca bk. Alex. Trall. Febr. II. 155. 6; Ps.-Dsc. Ther. II. 3. 17;
Orib. Eclog. 63. 1; 135. 1; Syn. IX. 4. 11; At. IV. 30. 57; V. 33. 62; VIII. 75. 133136; IX. 28. 114-117) ve baz hastlklarn tedavisinde kullanlmaktayd (Philum.
Ven. XXII. 5-6; Paul. Aeg. III. 32. 2; Aret. CD. I. 4. 7; 5. 16; II. 2. 4; At. XI. 13 9596; XVI. 46. 5-10). Plinius (nat. XXIX. 8. 24)de, Mithradatese ait antidotlardan
birinin 54 karmdan meydana geldiini ifade etmektedir. Ayrca kr. Philum. Ven.
IV. 3-5. Sz konusu antidota ilikin olarak ayrca bk. Totelin 2004, 1 vdd.
2209
Gal. de Antid. XIV. 150. 3-17.
2210
Deerli talarn insan kaderi zerindeki etkilerinin tartld Zakhaliasn bu
kitabnda, zellikle hematit tann (kanta) mucizevi zelliklerine dikkat ekilmekteydi. Sz konusu kitaba gre, hematit ta gz ve karacier hastalklarnn tedavisinde tatmin edici sonular vermemesine karn, savalarda silahla alm yaralarn
iyiletirilmesinde nemli rol oynuyordu. Dahas mahkemeye giderken davaclar
zerlerinde bu tatan bir para bulundurduklar takdirde, davalarn kazanyor ve
istedikleri eylere kavuuyorlard (Plin. nat. XXXVII. 60. 169).
Kraln Kiilii
523
Prusal Asklepiades2211 kendisine birer tp kitab gndermilerdir. Ayrca Mithradates, bulular ve almalarn toplad bir kitap belki not
defteri kaleme almtr. Pompeius, Pontos kalelerini ele geirdii srada
kraln arivi, ktphanesinin bir blm, kiisel notlar ve almalarna
ilikin yazlar bulmu ve bunlar azatl klesi Pompeius Lenaeusa Latinceye evirtmitir. Bylelikle, kraln yaam boyu elde ettii veriler
belirli llerde bilim dnyasna aktarlmtr2212.
Yukarda szn ettiimiz btn bu eyleri yapan ve bilimle uraan
kral, ilgisini eken konulardaki eitli kitaplar ktphanesine kazandrm olsa gerektir2213. zellikle ila, zehir ve panzehirlerle uratndan
elinin altnda bir ktphaneye gereksinim duymas kanlmazd.
Mithradatesin ktphanesinin boyutlar konusunda kesin bir bilgimiz
olmamasna karn, kraln tp, zellikle zehirler ve antidot bilimini ieren toksoloji ile hitabet, edebiyat ve tarih etc. konular ieren kapsaml
bir kitapla sahip olduu dnlmektedir. Fakat sz konusu kitapln
bir ksm Pontosun Lucullus tarafndan igal edildii . 71-70 yllar
arasnda2214, dier bir blm de Pompeius tarafndan . 64-63 yllar
arasnda Romaya tanmtr2215.
2211
arapla eitli hastalklarn tedavisine ilikin yeni bir tp sistemi kurmu olan
Prusal doktor Asklepiades kaleme ald kitabnn bir kopyasn (volumina ya da
praecepta) Mithradatese yollamt. Ardndan, kral tarafndan Pontostaki sarayna
davet edilmiti (Plin. nat. XXV. 3. 6). Ayrca bk. Plin. nat. VII. 37. 123; At. VIII.
56. 109-115; Rawson 1982, 359 dn. 7; Polito 1999, 57 dn. 34-36. Asklepiadesin
hastalklarn tedavisi zerine gelitirdii bulular ve teorilerine ilikin olarak bk.
Rawson 1982, 358 vdd.; Solin 1995, 120 vdd.; 124 vd.; Polito 1999, 48 vdd.;
Flemming 2003, 456 vd.
2212
Plin. nat. XXV. 3. 5-7; ayrca bk. Suet. de gramm. 15. Mithradatesin kaleme
ald notlara ilikin bilgi iin bk. Plin. nat. XXXIII. 77. 149; XXXVII. 11. 39.
2213
Hemen hemen btn Hellenistik krallklarda grld zere, Pontosta Hellenistik Dnemin entelektel faaliyetleri her bakmdan gze arptndan, baz bilim
adamlar burada Sinopede(?) bir saray ktphanesinin bulunmas gerektiini vurgulamaktadrlar (Yldz 2003, 149 vd. dn. 545; 314).
2214
Isid. Etym. VI. 5. 1. Isidorusa (ibid.) gre, Romal komutan Lucius Aemilius
Paullusun, . 168 ylnn 22 Haziran gn Pydna Savan kazandktan sonra,
Makedonia kral Perseusun ktphaneleri de Romaya tamas gibi, Lucullus da
kraln kitaplarn sava ganimeti olarak alm ve Pontostan Romaya getirtmitir.
Bylelikle Romada ktphane kurma fikrinin yaylmasnda nc olmutur. yle ki,
Romaya tanan bu kitaplar Lucullusun Tusculumdaki yazlk evine konmu, pek
ok deerli kitabn oluturduu bu ktphane gerek Latin gerekse Hellen bilginlerinin kullanmna almtr. Cicero (de fin. III. 2. 7-3. 1 vdd.) dahi, Tusculumdaki
evinde kalrken kendisine lazm olan kitaplar dn almak ve zellikle Aristote-
524
Mithradates bo zamanlarn bir ksmn yarglk yapmakla, avlanmakla, filozoflar ve bilginlerle tartmakla, mzik dinleyip2216, tiyatro
seyretmekle, ziyafet ve elencelerle geirirdi2217. Fakat babasnn suikasta kurban gittiini aklndan karmaz, ziyafet ve lenlerde ihtiyat
elden brakmazd. Masaya oturmadan, zel olarak hazrlad panzehiri
panacea ier2218, klcn hibir zaman yanndan ayrmazd. Klc,
yay ve ok sepetini her zaman yatann ba ucunda asl tutard. Ayrca
yatak odasnn kapsnda ya da adrnn nnde hafif uykularyla bilinen yksek sesli hayvan; boa, at, geyik bulundurduu rivayet edilirdi. yle ki, uykudayken yanna birisi yaklamaya altnda geyik
ve boa brerek, at ise, kineyerek kral uyandrrd2219.
Kral sanat eserlerine olan dknlyle de tannmaktayd2220. Kymetli ta merakls olduu ve paha biilmez talardan bir koleksiyon
oluturduu bilinmektedir2221. Kraln, Birinci Mithradates-Roma Sava
srasnda Atinal Aristiona verdii yzn ta zerinde minyatr olarak kendi tasvirinin ilenmi olduu zellikle vurgulanmtr2222. Kraln
kalkan ve ok antas da kymetli talarla sslenmiti. Zrhlar ve omuzluklar deerli talarla kaplyd2223. zellikle klcn tad kemeri,
Publius tarafndan alnarak Kappadokia Kral Ariarathese 400 talantaya satlmt. Kraln mkemmel iilie sahip tac ise, onun sonradan
kendine karde edindii Gaius tarafndan Sullann olu Faustusa verilmitir2224. Silahlar, at koumlar, giysileri, ziyafet tabaklar ve mobilyas krallk grkemine uyuyordu. Pompeius sadece Taulara Kalesini ele
geirdiinde, damarl onyks tandan imal edilerek, altn kaplanm
lesin eserlerini grmek zere eitli kereler Lucullusun evine gittiini ve ktphanede Marcus Catoya rastladn dile getirmektedir.
2215
Plin. nat. XXV. 3. 6-7. Bu bakmdan Lucullus ve Pompeius tarafndan Romaya
getirilen Mithradatesin ktphanesi, Roma kltrn etkilemi olmas asndan
ayr bir nem arz etmektedir (Yldz 2003, 150 dn. 546-547; 167 vdd. dn. 616-621).
2216
App. Mithr. 112; Oros. hist. VI. 5. 7; ayrca bk. Oros. hist. VI. 4. 6.
2217
App. Mithr. 66; Oros. hist. VI. 5. 7.
2218
Gell. XVII. 16. 3-4; ayrca bk. Cels. Med. V. 23. 3.
2219
Ael. Anim. VII. 46.
2220
App. Mithr. 115.
2221
Plin. nat. XXXVII. 6. 12-14; ayrca bk. 6. 17. Sz konusu koleksiyon (Plin. nat.
XXXVII. 5. 11) ve kraln Kainon Khoriondaki (Mahalle Kalesi) paha biilmez hazineleri, Pompeius tarafndan Romaya gtrlm ve Capitolium Tepesindeki
Iupiter Tapnana hediye edilmitir (Strab. XII. 3. 31 c. 557).
2222
FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 212 d.
2223
Plut. Luc. XXXVII. 3; App. Mithr. 115.
2224
Kraln Kiilii
525
2.000 kadeh, saysz kupa, arap soutucusu ve vazonun yan sra, sanat
aheseri deerinde dizginler, bacak, gs ve omuz zrhlklar, altn ve
deerli talarla sslenmi eyalarla karlamt2225. Kraln hazineleri
arasnda Pers mparatoru Hystaspes olu I. Dareiosun divan ve ona ait
deerli eyalar2226, Makedonia mparatoru Byk skenderin pelerini2227, Msr kralielerinden III. Kleopatrann bir zamanlar Kos Adasnda saklad Ptolemaioslara ait grkemli hazineyle2228, kraln altndan yaplma yaklak iki metre krk santimetre yksekliindeki heykeli,
taht, asas, ziyafet tabaklar2229 bulunmutu. Mithradatesin mobilya
tutkusu ve ahap iiliine olan merak onun Taulara Kalesinde zel
koleksiyon oluturmasna neden olmutu. Divan, sandalye, yatak, at
koumlar, sava ve yar arabalar, oyun ve yemek masalar ince ilenmi ve oyulmu aalardan yaplm olup, ounlukla deerli talarla
sslenmiti. Kalede yer alan sanat eserleri koleksiyonu ve mobilya deposu o kadar bykt ki; Pompeius buray ele geirdikten sonra, eyalar
Romaya gndermesi yaklak bir ayn almt2230.
Mithradates tanrlara sayg gstermekte ok dikkatli davranrd. nancnn gerek maiyeti bilinmemekle birlikte, Pers2231 ve Hellen2232
tanrlarna tapmakta ve her iki dine ait tanrlara da eitli ekillerde
adaklar adayp, kurbanlar sunmaktayd. Kehanetlere ve ryalara nem
2225
App. Mithr. 115.

App. Mithr. 115-116.
2227
Appianosa (Mithr. 117) gre, Pompeius, nc Mithradates-Roma Savandan sonra dzenledii zafer geidinde, skenderin pelerinini eer gerekten onun
peleriniyse(?) giymitir. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Rawson 1970, 34 dn. 32.
2228
App. Mithr. 115-116.
2229
App. Mithr. 116.
2230
App. Mithr. 115. Pliniusa (nat. XII. 9) gre, Pompeius triumphusu srasnda
kraln deerli eyalar arasnda abanoz aacndan yaplm bir eya sergilenmitir.
Byk bir ihtimalle, bu para Taularadan Romaya tananlar arasnda gitmi olup,
kraln koleksiyonuna Msr Kraliesi III. Kleopatrann Kos Adasndaki hazinesini
ele geirdii srada katlm olsa gerektir.
Appianosa (Mithr. 117) gre, Pompeius Romadaki zafer treninde deerli
talarla sslenmi bir zafer arabas srmtr. Sz konusu durum, bize bu arabann
da, Mithradatesin hazineleri arasnda Romaya giden eyalardan biri olabileceini
dndrmektedir. Zira Plinius (nat. XXXIII. 54. 151), Pompeiusun triumphusunda, Pontos Kral I. Pharnakesin bir gm heykeliyle Mithradatesin heykelinin
yannda altndan ve gmten sava arabalarnn da sergilendiinden sz etmektedir.
2231
App. Mithr. 65. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Portanova 1988, 72 vd.
2232
App. Mithr. 70; 112.
2226
526
verirdi. Kehanetleri, Roma kart politikas asndan kullanyor; ryalar ise, tabir etmeye ve yorumlamaya alyordu2233.
Pontos Kral Mithradates VI Eupator Dionysosun renkli kiiliinde,
yaad dnemin formasyonu mkemmel bir tablo gibi, canl renklerle
bir btn olarak seyredilmektedir. Byk dnceleri kurnaz planlarla
balayabilme ve bunlar gerek hayata geirebilme gibi zellikleriyle
Mithradates, . II. yzyln son eyreinden . 63 ylnda lene kadar,
Anadolu Tarihinin ekillenmesinde nemli bir rol oynamtr. yle ki,
skenderden sonra, Anadolu Tarihinde hibir zaman, tek bir insann
kiisel nfuzu sayesinde, bu kadar ani, bu kadar derin etkiler yapan ve
bu kadar geni alanlar iine alan bir deiim meydana gelmi deildir.
Kral hayat boyunca Romallara kar Anadolunun ve kendi krallnn bamszl iin savat. lm, zalim bir kader ve ihanet sonucunda gerekleti. Sonunda ezeli dman Romallarn basksndan deil; fakat dmanlarn birlikte yendii adamlarnn ve z olunun ihaneti nedeniyle 69 yandayken intihar ederek, onurlu bir ekilde yaamna
son verdi2234. Bu davran biimi, dmanlarnn eline dmektense, bir
defa karar verdii eyi yapmakta insan iradesinin ne kadar kuvvetli ve
yenilmez olduuna kanaat getirmek isteyen insanlar iin, hi de faydasz
bir rnek deildir. nk, geride lmsz bir ad brakr2235.
2233
Plut. Pomp. XXXII. 4; XXXVII. 2; App. Mithr. 27.

Iust. XXXVII. 1. 9; App. Mithr. 112; Cass. Dio. XXXVII. 10. 4. Kral, o sralar
Akdeniz dnyasndaki halklarn byk bir blmnn, efendileri olan Romallardan
honut olduklar ve bamsz olmak iin hibir aba gstermedikleri bir srada hr
ve zgr kalmak iin sonuna kadar arpt (Sall. Hist. IV. 69. 18). Velleius
Paterculusa (II. 40. 1) gre, Mithradatesin lmyle son bamsz Hellenistik kral
da ortadan kalkm oldu. Historia Augustann (Val. I. 5) yazarna gre ise, kraln
ortadan kalmasndan sonra; artk Kk Asya Romallarn olmutur.
2235
Yaamda hibir ey karlksz elde edilmez. Yalnz yorgunluklar ve mcadeleler pahasna erefli iler grlebilir. Bunlarn en deerlisi ise, zgrlktr!
2234
V.
SONSZ
Bir zamanlar Mithradates VI Eupator adnda bir kral vard

Pontos Kral Mithradates V Euergetesin, . 120 ylnda Sinopede
ldrlmesiyle Pontos Krall, kars Laodike, henz kk yata olan
oullar Mithradates VI Eupator ve Mithradates Khrestosa kalmt.
Pontos Krall, Mithradatesin yann kklnden dolay, belirli bir
sre ar derecede iktidar hrsna sahip annesi tarafndan ynetildi. Bu
durumu frsat bilen Romallar Aristonikos Ayaklanmasnn bastrlmasnda kendilerini destekleyen V. Mithradatese, . 129 ylnda baladklar Phrygia Blgesini, . ca. 116 ylnda igal ederek bu topraklar
Asia Eyaletine baladlar.
Mithradates annesinin tuzaklarndan kurtularak, . ca. 120/119 ylnda tahta ktnda Pontos, Anadolunun en kk krallklarndan,
kendisi ise, en gen krallarndan biriydi. Bu srada Romallar kendi i
meseleleriyle partilerin kar kavgasyla, Kk Asyadaki Hellenistik krallklar ise, btn dikkatlerini kendi aralarndaki ekimelerle meguldler. Kral balangtan itibaren, Pontos Kralln glendirmek ve
onun snrlarn geniletmek iin alt. ncelikle ordusu ile donanmasndaki eksiklikleri giderdi. Krallndaki gen nfusu askere alarak
onlar sk bir askeri eitimden geirdi.
Bylelikle krallnn ilk yllarnda balaklk ve istila yoluyla Dou
ve Kuzey Karadeniz havzasndaki birok kavmin kontroln eline geirmeye muvaffak oldu. . ca. 115/114 yllarnda, Kuzey Karadeniz
kylarndaki Hellen kolonilerinden biri olan Krm Yarmadasnn gney ucundaki Khersonesos kenti, giderek artan Skythia basksna kar
Mithradatesten yardm istedi. Bu istei gelecei iin olumlu gren kral,
komutanlarndan Diophantosu Krma gnderdi. ok ksa bir srede
Hellen kentlerini bu basklardan kurtaran Diophantos, Krm ve evresini Pontos Krallna balad. Bu suretle sz konusu blgelerden bol
miktarda tahl ve hara elde etti. te yandan, Mithradatesin, Pontos
Dalarnda bulunan zengin demir ve gm madenlerini aktif olarak
iletmeye balamas, onu ksa zamanda sadece Kk Asyann deil,
dnyann en zengin krallarndan biri yapt.
528
Bunun zerine nce Tibaranoslarn yaad yere ve Armeniaya

kadar, Halys Irmann snrlad lkeye egemen oldu. Daha sonra da,
kereste, balmumu, zift, yelken ve ip yapm iin gerekli, maden bakmndan zengin Kafkas Dalarn egemenlii altna ald. nk, bu
dalar planlad egemenlii salayabilmesi iin ina etmesi gereken
deniz filosuna doal bir kaynak tekil ediyordu. Bylelikle ksa zamanda
doal ve insan kaynaklar bakmndan zengin blgeleri Pontos hakimiyeti altna alm oldu. Sz konusu durum onun Anadoludaki prestijini
arttrd.
Kral, Romann kendisine babasndan kalan Phrygia topraklarnn elinden alm olmasna halen ok ierliyordu. Bu srada Roma, sava alannda byk bir gce sahip olmasna karn, uzak bir eyaleti ynetmek
bakmndan yeterli donanma henz kavumamt. Roma, III. Attalosun vasiyetiyle ele geirdii Pergamon Krall zerinde provincia
Asia adl bir eyalet kurmu; daha sonra da vergi mltezimleri ve
magistratuslar tarafndan halk ve kentleri talan edercesine smrmeye
balamt. Bu durumdan yararlanan kral gen olmasna karn btn
Kk Asyay kendi egemenlii altna almak iin bir plan hazrlad.
Romallarn Africada Iugurtaya kar yaptklar savalar frsat bilerek,
. ca. 109/108 ylnda Bithynia Kral Nikomedes III Euergetesle anlap Paphlagonia Blgesini igal etti. ki kral blgeyi aralarnda paylatlar. Bu blmede arslan payn alan Mithradates bylece, dou ynnde Kolkhis ve Armenia Minor; batda ise, Amastris ve Paphlagoniann
belirli ksmlarna kadar uzanan blgelerin hakimi oldu. Romann, .
108 ylnda Mithradatese gnderdii elilerin, ona hemen Paphlagoniay terk etmesini bildirmelerine ramen, Mithradates Galatiay da
egemenlii altna ald. Bununla da yetinmeyerek, . ca. 100/99 ylnda
Kappadokia Blgesini istila etti, oullarndan birini Kappadokia Krallnn bana Ariarathes IX Eusebes Philopator sfatyla kral ilan etti.
Pontos kral Kk Asyaya ilikin olarak durumun gereine gre
bazen byk bir abukluk, bazen de byk bir yavalkla adm adm
ilerleyen bir siyaset gdyordu. Ksa zamanda lkesinin snrlarn her
ynden geniletmi ve kk kralln bir imparatorluk haline getirmiti. imdi Anadoluda Romallarla komu olmutu. Bu bakmdan kral,
. 99-. 90 yllarn byk lde Romallarla savamak iin ordusunu hazrlamak, ekonomisini glendirmek ve siyasi adan yeni mttefikler kazanmak iin youn bir diplomasiyle geirdi.
Bithynia Kral Nikomedes III Euergetesin, . 94 ylnda lmesi
zerine, Bithynia tahtna geen olu Nikomedes IV Philopatora kar
Sonsz
529
ayaklanan kardei Sokrates, Mithradatese bavurmutu. Mithradates,

Romann Italiadaki balaklaryla iddetli bir savaa tutumu (Bellum Italicum) olmasndan yararlanarak, . 91 ylnda hibir zorlukla
karlamadan IV. Nikomedesi tahtndan kovmu ve Sokratesi Bithynia tahtna geirmiti. Nikomedes de, aynen Kappadokia Kral I. Ariobarzanes gibi, Romaya snm ve onlardan Pontos kralna kar yardm istemiti. Bunun zerine Roma, . 90 ylnda Manius Aquillius
bakanlndaki bir eli heyetini, Bithynia ve Kappadokia krallarn yeniden tahtlarna kartmak zere, Kk Asyaya gnderdi. Mithradates
ise, Romallarla herhangi bir savaa girmeksizin elinde bulundurduu
topraklardan ekildi. Fakat Aquilliusun uzlamaz tavrlar, sava kkrtcl ve agzll yznden sava hazrlklarna balad. Kral,
Seleukos ve Msr krallaryla, Parthlar, Armeniallar, Galatlarla anlat
ve imparatorluunun kuzeyindeki birok sava kavimle balaklk
kurdu. Hatta Romallarn halen sava halinde olduklar talik mttefikleriyle de yakn ilikiler iindeydi. Tam teekkll ordusuyla, . 89 ylnda Nikomedes ve Ariobarzanesi bir kez daha krallklarndan kovarak, Aquilliusun komutasndaki Roma ordusunu bozguna uratt. Aynen ikinci bir skender gibi, Kk Asyann koruyucusu ve kurtarcs
sfatyla ortaya atlarak, ksa srede iinde Anadoluyu Romallardan
temizledi. Birok kent sevin gsterileri iinde kaplarn Pontos kralna
at. Daha sonra kral, Hellenlere tekrar zgrlklerini kazandrmak zere Hellasa bir donanma yollad fakat garip olan nokta, bu kuvvetlerin
yeteri kadar byk olmayan ksmnn Mithradates tarafndan Hellastaki
siyasi ve askeri durumdan tam olarak emin olmadan nce oraya gnderilmi olmasdr.
Bunun zerine Mttefikler Savana son vermi olan Romallar gzlerini atlar. Grne gre, Pontos kral yalnz kendisine saldran
Hellenistik krallar topraklarndan kovmakla ve Roma ordularn tepelemekle kalmamt. Bu yzden Romallar daha nceleri hi kimsenin
aklnn ucundan dahi geirmedii; hatta dnmekten bile korktuu bir
eyi yani; Kk Asya ve Hellas zerinde egemenlik kurma emelini
besleyip, bunu gerekletirmek yolunu tutmu olan Mithradatese kar,
Sullann generalliinde mcadele etmeye baladlar. Pontos ordularnn
Hellasta birbiri ardna Sulla tarafndan yenilmesi, kraln Anadoludaki
prestijini sarst ve Hellen kentleri zerindeki saygnln yok etti. Bylelikle kraln bunca zorlukla Kk Asyada kurduu birlik iindeki
kentler birer ikier, kendisinden daha iyisini bulacaklarn zannederek,
Mithradatesten yz evirdiler ve Roma tarafnda yer aldlar. Bu inan
530
yznden buna ister ylgnlk, ister mit, ister ceza korkusu, ister dllendirilme istei deyin, yaymladklar yasalarla halk Pontos kralna
kar ayaklandrarak silaha sarldlar. Kraln yenilgisinden kar salamak ve gn kurtarmak iin ona ihanet ettiler. Ama aldandlar. Birinci
Mithradates-Roma Savann, . 85 ylndaki Dardanos Antlamasyla sona ermesinden sonra, durumlarnn ok daha ktye gittiini
grdler. Krala kar dzenledikleri entrikalarn ve sadakatsizliklerinin
bedelini uzun sre Romallar tarafndan smrlerek dediler.
. 83-. 81 yllar arasndaki kinci Mithradates-Roma Sava, esas itibariyle Sullann Kk Asya proconsul sfatyla Anadoluda
brakt Murenann, kendi bana ald bir kararla Pontos kralna kar
savamasdr. Romallarn mttefikleriyle beraber, eitli kereler Pontos
topraklarn yamalamalar karsnda Mithradates, Romann bala
olan bir kral olduunu hem Murenaya hem de Roma Senatusuna bildirmitir. Fakat Murena Dardanos diye bir anlama tanmadn bildirerek kralla savamn srdrmtr. Senatus ve Sulla ise, Mithradatesin
btn barl abalarna ramen deiik nedenlerden dolay Dardanos
Antlamasn tasdik etmemilerdir. Bu durum, Pontos-Roma ilikilerinin bir kez daha kopmasna neden olmutur. Sonunda Mithradates, Romallarn kendisiyle aktan aa savatklarna kanaat getirip Murena
komutasndaki Roma ve mttefiklerinden oluan orduyu Halys Irma
kenarlarnda ar bir yenilgiye uratmtr. Bunun zerine Sulla derhal
araya girerek elilerini Kk Asyaya yollam ve savaa bir son verdirterek, Murenay Romaya geri armtr.
Bunun zerine kral, Romayla yazl bir bar yapmak zere giriimlerine devam etmi ve Romallarn ne srd koullarn her birini
yerine getirmesine ramen arzu ettii anlamay bir trl gerekletirememitir. Bu bakmdan kral, Romallarn kendisiyle savamak iin uygun zaman ve frsat beklediklerini anlamtr. Sullann, . 79 ylnda
lmesi zerine Romada yeni bir i sava km ve bu durum nc
Mithradates-Roma Savann balamasn be/alt yl daha geciktirmitir. Bu zaman zarfnda Romallar, Sertoriusun spanyada balatt
ayaklanmay bastrmaya alrken Mithradates de, bir yandan kendisini
ve ordusunu yeni bir savaa hazrlamak, dier yandan da Romallara
kar eski balaklklarn glendirmek ve yeni mttefikler bulmak
zere harekete gemitir. Romann dmanlaryla anlam ve Sertoriusla bile bir anlama imzalamtr. . 74 ylnda, Bithynia Kral IV.
Nikomedesin lm ve kralln Romaya veraset etmesi ya da Romann bu frsat deerlendirip Bithyniay ilhak etmesi zerine Pontos
Sonsz
531
kral, nc Mithradates-Roma Savana balamtr. nce Lucullus,

daha sonra da Pompeiusun komutalarndaki Roma ve Kk Asyadaki
mttefiklerinin ordularna kar savamtr. Romallara kar saysz
arpmaya girmitir. Bazen yenmi, bazen yenilmi; fakat ou zaman
ihanete uramtr. Sonunda kralln terk ederek Kimmeria Bosporosuna ekilmek zorunda kalmtr. Yine pes etmemi, . 63 ylnda
Roma ordular doudayken, byk bir orduyla Balkanlar zerinden Alp
Dalarn aarak, Italiay istila etmeyi planlamtr. Fakat, Romaya
doru yrye geecei srada son kalan olunun ihaneti sonucunda
kendi yaamna son vermek zorunda kalmtr.
Sonu olarak, Byk skenderin lmnden sonra, btn Hellenistik Dnem boyunca Kk Asyadaki krallklarn kendi aralarndaki kyasya rekabet, ilerinden herhangi birinin tekilere egemen olacak denli
sivrilmesine engel olmu ve bu durum Anadolunun siyasal btnlne
kavumasn geciktirmitir. Bu da phesiz Romann iine yaramtr.
Bylelikle Romallar, hibir devletin bymesine ve glenmesine izin
vermeyerek, Hellenistik krallklar arasndaki gler dengesini korumular, ya onlar birbirlerine kar kkrtmlar veya onlarn sregelen savalar sonunda birbirlerini ypratmalarn uzaktan izlemilerdir. Fakat,
Romann en tehlikeli ve gl dmanlarndan biri olan Pontos Kral
Mithradates VI Eupator, . I. yzyln ilk yarsnda Romann Dou
Akdenizdeki egemenliine kar savamtr. zellikle Birinci Mithradates-Roma Sava (. 89-85) srasnda, Anadolu ve Hellasta yaayan
halklarn kurtarc sfatyla aynen ikinci bir skender gibi ortaya atlarak,
Romallar karsnda hi de azmsanmayacak baarlar elde etmi ve ksa
bir sre iin de olsa, Romann Kk Asyadaki hakimiyetine son vermitir. Bununla birlikte Kk Asyadaki Hellenistik krallklar, prenslikler, blgesel birlikler, yerel yneticiler ve bamsz kent devletleri
Pontos kralna kar, Roma saflarnda yer almlar ve Romallarn Anadoludaki hakimiyetlerini salamlatrmasna yardmc olmulardr. Bu
ekilde belki bilerek, belki de bilmeyerek, kendi sonlarn hazrlamlardr. Mithradatesin lmyle, Hellenistik dnyann son byk ve tam
bamsz hkmdar tarih sahnesinden ekilmi, Romallar rahat bir nefes alm ve paralanmak zere olan dou devletlerini bir araya getirip
Romaya kar savamak fikri son bulmutur. Bundan sonra, politik anlamda status quo ve Hellenistik krallklar gibi kavramlar ortadan kalkm ve artk Hellas, Anadolu ve Syriada Roma hakimiyeti balamtr.
APPENDIX 1
A. Mithradates VI Eupator Dionysosa likin Antik Kaynaklarn ve Modern Literatrn Durumu
Mithradates VI Eupator Dionysosun hayatna ve kariyerine ilikin gnmze ulaan antik literatr verileri byk lde Romallar ya da
Roma yanls Hellenler tarafndan kaleme alnmtr2236. Bunlarn bir
ksm kralla ada; fakat geri kalanlarn byk bir blm, ge dnem
kaynaklardr. Yani kraldan yzyl/yzyllarca sonra yaam antika
yazarlarnn eserleridir. Ve Romano-centric2237 (Roma merkezli) bak
asyla kaleme alnmlardr. Bunun en nemli nedenlerinden biri, Eskia Tarihinde, Klasik ve Roma dnemleriyle kyaslannca Hellenistik
Dnemde yaam ve kendi zamann anlatan antika tarihi saysnn
olduka az ve Poseidonios, Strabon ve Sallustius gibi nemli yazarlarn
eserlerinin byk lde kayp olmasdr. Dieri ise, Aisopos2238,
Kyzikoslu Teukros2239, Magnesial Herakleides2240, Skepsisli Metrodoros
etc. gibi pro-Mithradatic (Mithradates yanls) yazarlarn olaylara Pontos
tarafndan bakan eserlerinin gnmze ulaamamasdr. Bu durum Ge
Hellenistik Dnem Tarihi alanlar iin byk bir handikaptr. Bu bakmdan konu VI. Mithradates olunca ister istemez tarihiyi Roma ve ge
dnem yazarlarnn eserlerini kullanmaya itmektedir. Roma ve ge dnem yazarlarnn VI. Mithradatesin yaamna, karakterine ve Romayla
olan savalarna ilikin kaleme aldklar blmler ve anekdotlar aydnla2236
nk, tarih yenenler tarafndan yazlr.

Birok antika tarihisi tarafndan benimsenen yaklamn gnmz tarihilerinin zerinde grnmeden var olan etkisi olduka byktr. Bunun doal sonucu
olarak modern tarihilerin byk blm, zellikle Ge Hellenistik Dnem Anadolu
tarihinin zmlenmesinde bu kategoriden yararlanp, bu yaklam bir lt olarak
sorgulamadan benimsemilerdir. Bu bakmdan sz konusu tarihilerin birou sosyal konumunu paylatklar ya da arzuladklar st snf senatrlerin tavrlaryla
kaleme aldklar eserlerinde Romaya hangi koulda olursa olsun kar duran krallklar, yerel prenslikleri ve halklar bo mcadeleler ve unvanlar iin mcadele eden
dalkavuklar ya da haydutlar olarak grmlerdir (ayrca bk. Price 2004, 56). Bu
bakmdan, geleneksel Romano-centric yaklam, sz konusu bak asna bal
olmann nedenini anlamamz salamad iin bize tatmin edici grnmemektedir.
2238
Suda 333=.
2239
Suda 426=.
2240
Diog. Laert. V. 94.
2237
Appendix 1
533
tc bilgiler iermekle birlikte yetersizdirler. nk antik yazarlar daha

ziyade, eitli konularda yazm olduklar eserlerin baz yerlerinde
Mithradatesle ilgili olarak grdklerini, duyduklarn ya da kendilerinden nceki yazarlardan okuduklarn aktarmlardr. Bu yzden, eserde
konumuzla ilgili bilgi veren Hellen ve Roma yazarlarna ait hemen hemen btn antik kaynaklarn dikkate alnmasnn yan sra, epigrafik belgelerden, nmismatik buluntulardan ve arkeolojik kalntlardan salanan
bilgi ve ipularndan hareketle baz sonulara ulalmaya allmtr.
Bunlardan, Hellenistik Dnemin phesiz en nemli yazar olan
Megalopolisli Polybiosun (. ca. 200-120), kaleme ald tarih eseri
Karadenize ve . ca. 301 ylnda Pontos Krallnn kuruluundan .
II. yzyln ortalarna kadarki dneme ilikin nemli bilgiler vermektedir. Polybiosun . 146 ylna kadar getirdii tarih kitabnn . 80li
yllara kadar devam ettiren Apameial (Syria) Poseidoniosun (. 15075) eseri her ne kadar elimize fragmanlar halinde ulam olsa da zellikle, . I. yzyln ilk eyrei ve Birinci Mithradates-Roma Sava
srasndaki Delos, adalar ve Atinann tutumuna ilikin olaylar bizzat o
ada yaayan biri olarak kaleme almtr2241. Daha sonradan S. II-III.
yzylda Athenaiosun Masaba Sohbetleri olarak derledii kitabnda
sz konusu olaylar Poseidoniosu kullanarak yeniden yorumlamas
bizim Birinci Mithradates-Roma Sava srasndaki Atina ve Delosun
durumunu hakknda daha detayl bilgi sahibi olmamz salamtr. Ulaabildii kaynaklar genellikle nemli bir deiiklie uratmakszn kopyalamak suretiyle bir Dnya Tarihi oluturmu olan, Augustus Dnemi
yazarlarndan Sicilial Diodoros (. ca. 80-20), mitolojik dnemlerden
balatt eserini, . 60 ylna kadar getirmitir. Diodorosun eseri Karadenizin evriminden Pontos Krallnn kuruluuna ve Mithradatesin
Romallara kar giritii savalara kadar her konuda bizi deiik ekillerde bilgilendirmektedir. Gallial Pompeius Trogus (. 30-S. 14),
Philippus Tarihi adl kitabndan gnmze kalan fragmanlar ile S. III.
yzylda Trogusun eserinden zet epitome yapan Iustinusun tarih
kitab Pontos Krallna, krallarna ve zellikle VI. Mithradatesin ocukluuna, krallnn ilk yllarna, Roma kart propagandasna ve bu
politikann Hellenler zerindeki etkisine ilikin baka hibir yerden
renemeyeceimiz ilgin detaylar kaleme almtr. phesiz bunda
Pompeius Trogusun amcasnn Pompeiusun Mithradatese kar yrtt savaa komutan olarak katlm olmasnn pay byktr.
2241
Fakat Poseidoniosun eserinde de, ayn Polybiosta olduu gibi, Roma hayranl aka belli olmaktadr (Forte 1972, 96 vd.).
534
nl hatip Cicero (. 106-43), . I. yzyln ilk yarsnda Roma

Cumhuriyet Devriyle ilgili her alanda olduu gibi, Romann dou
politikas, Hellas ve Kk Asya eyaletlerinin durumu, Akdenizdeki
korsanlar, Ephesos Akam ve Mithradates Savalar konusunda detayl bilgiler vermektedir. Bunlarn yan sra, Romann Mithradates
Savalar srasndaki politik durumu, Hellenistik krallklarla ilikileri ve
Mithradates Savalarna gnderilen komutanlarn ve legatuslarn ileri
ve kariyerleri hakknda grg ahidi ve olaylarn bir paras olarak birinci elden deerli bilgiler vererek dnemin politik atmosferini ve Romann Pontos kralna kar tavrn yanstmaktadr. Bu bakmdan Ciceronun felsefe eserleri, mektuplar ve zellikle In Verem, Pro Murena,
Pro Archaia, Pro Flacco ve Pro Manilia gibi sylevleri . I. yzyln
ilk yars hakknda her konuda olduu gibi, Mithradates asndan da
deerli ve eitli bilgiler veren bir hazinedir. Gene, . I. yzyln
Ciceroyla ada nemli yazarlarndan Sallustiusun kaleme ald
Tarih kitabndan gnmze kalan fragmanlar ve zellikle Pontos kralnn nc Mithradates-Roma Sava srasnda Parthia Kral Arsakese
yazd mektup eer gerekse2242(?), Mithradatese ilikin bilgi elde
edilen en nemli belgelerdendir.
Antikan en nemli corafyaclarndan Amaseial Strabonun (.
64-S. 20) Corafya kitab, Hellenistik Dnemin sonunda bilinen dnyann renkli bir haritasn gzler nne sermektedir. Corafyac, Akdenizde gezdii blgelerin toporafyas ve tarihi corafyas dnda kentlerin kendi zamanndaki ve eski durumlar hakknda ok nemli bilgiler
vermektedir. yle ki, Kilikiadaki Korakesion kentinden bahsederken
korsanla, Pergamonu tantrken Attalos tarihine ya da Galatiadan sz
ederken Galat tarihi ve kltrne ilikin yorumlar yapmaktadr. Kendi
doduu blge olan Pontosun toporafya ve tarihi corafyasyla birlikte
kentlerini detayl bir ekilde anlatrken ise, Pontos Krallnn sosyokltrel yapsna ve ynetim sistemine ilikin aklayc notlar dmektedir. zellikle yazarn akrabalarnn Mithradatesin krall srasnda
nemli grevlerde bulunmasndan dolay Mithradates-Roma Savalarna ilikin baka ekillerde renemeyeceimiz nemli yorumlarda
bulunmaktadr. Corafyacnn Anadoluya dair verdii ksa bilgiler ve
betimlemeleri, yrelerin manzaralarn tarifine kadar son derece paralellik gstermektedir. yle ki, bu yerleri kendi gzleriyle grm ya da
baka bir grenin tariflerini kelimesi kelimesine tekrarlam olmas ge2242
Raditsa 1969, 36 vdd. dn. 56; ayrca bk. Front. A 417.
Appendix 1
535
rekir2243. Pontos Blgesinin tarihi corafyasna ilikin dier bir kaynak

ise, Kappadokia Valisi, zmitli Arrianusun (S. ca. 86- ca. 160) S. 131
ylndaki Pontos gezisi srasnda Roma mparatoru Hadrianus (S. 117138) iin kaleme ald Pontos Seyahatidir. Blgenin toporafyas dnda kentlerin antik ve kendi zamanndaki konumlar ve durumlar
hakknda birinci elden bilgiler sunmaktadr. Yal Pliniusun (S. 23/2479), Doa Tarihi adl eseri ise, Pontos Blgesinin tarihi corafyas,
flora-faunasna ve Mithradatesin kiiliine ilikin pek ok konu hakknda ksa; ama baka kaynaklardan edinemediimiz deerli bilgiler
vermektedir.
Augustus Dnemi yazarlarndan Liviusun (. 59- S. 17), ehrin
Kuruluundan tibaren adl eserinin zet ksmlar her ne kadar . I
yzyln ilk yarsndaki olaylar ana hatlaryla yanstsa da temel tarih
eserlerinden biridir. Livius tradisyonunu takip eden Velleius Paterculus
(Augustus-Tiberius zaman), Valerius Maximus (S. I. yzyl), Florus
(S. I.-II. yzyl), Licinianus (S. II. yzyl) Eutropius (S. IV. yzyl),
Festus (S. IV. yzyl), Iulius Obsequens (S. IV. yzyl), ve Orosius
(S. IV-V. yzyl) gibi antik tarihilerin eserleri Mithradates-Roma Savalarnn ana hatlarnn ortaya karlmasnda ve sz konusu dnemin
Anadolu tarihi asndan daha iyi bir ekilde anlalmasna yardmc
olmaktadr. Buna Frontinus (S. I yzyl) ve Polyainiusun (S. II. yzyl) kaleme aldklar antikan Sava Stratejilerini konu alan kitaplar
eklenince Mithradates-Roma Savalar konusunda nemli bilgiler edinilmektedir. Bununla birlikte Pontosun otokton halkndan Herakleia
Pontikeli Memnonun (S. I. yzyl) . 364 ylndan S. 47 ylna kadarki Herakleia Pontike Tarihi adl kitabndan S. IX. yzyl Konstantinopolis Patriarkhesi Photiosun eserinden gnmze kalan fragmanlar almamz asndan ayr bir nem tamaktadr. Memnonun eseri
her ne kadar Herakleia Pontike merkezli olsa da, yazar Hellenistik Dnem Pontos Tarihi ve Mithradates-Roma Savalarna ilikin zgn ve
deerli bilgiler vermektedir. Ayrca, . 70 ylna kadar bamszln
koruyabilmi kentin gerek Hellenistik krallklar gerekse Romayla olan
ilikilerini ve dnemin politikalarn anlamamza yardmc olmaktadr.
Plutarkhosun (S. ca. 46-120) Ahlak adl popler felsefe eseri ile
Roma ve Hellenlerin nemli kiiliklerini karlatrd Paralel Yaam2243
Strabonun eseri zerine verilen bu bilgiler, bir bakma corafyacy ve kaleme
ald eseri aklamak iindir. Zira Strabonun tarihi corafya eseri zerine yaplan
aratrmalar, yazarn szn ettii blgelere srt tetkik amal seyahatler dzenledii
konusunda hemfikirdirler (Ramsay 1960, 74 vdd.; ayrca bk. Syme 1995, 1 vdd.).
536
lar adl eserinin Tiberius Gracchus, Marius, Sertorius, Sulla, Lucullus

ve Pompeius biyografileri ise, Romann Dou politikas ile
Mithradates-Roma Savalar konusunda derin bir perspektif edinmemizi
salamaktadr. Zira yazar, Sullay anlatrken dictatorun bizzat kendisinin kaleme ald hatralarn kullanm; Lucullusu kaleme alrken ise,
byk lde Sallustiusun bizim elimize fragmanlar halinde geen
Tarih eserinden yararlanmtr. Plutarkhos, ayrca bu almalaryla
Hellenlerin gznden Romallarn nasl grldkleri konusunda bir fikir
edinmemizi salamaktadr2244. Bununla birlikte Mithradatese ilikin en
kapsaml eser phesiz S. II. yzyl yazarlarndan skenderiyeli
Appianosun, Romann bilinen dnyay nasl hakimiyeti altna aldn
corafi ve etnolojik balklar altnda toplad kitaplarla anlatt Roma
Tarihi adl eserinin Mithridatika kitabdr. Appianos da, kendisinden
nce ve sonraki birok Hellen ve Latin yazar gibi Romano-centric
bak ierisinde yazmasna, kronolojik noktalar atlamasna, ikinci snf
bir tarihi olarak olaylar yzeysel anlatmasna karn, yine de Mithradates yaamna ve Roma Savalarna ilikin antikan kaleme alnm tek
nemli ve derli toplu almasn yapmtr. Ayn zamanda Roma senatr olan znikli tarihi Cassius Dionun (S. ca. 150-235), Roma Tarihi
adl yapt, . I yzylda Romann Hellenistik krallklarla ilikilerine
ve Roma-Mithradates Savalarna ilikin deerli bilgiler vermektedir.
Pontos Krallnn yan sra, dier Hellenistik krallklara ait nmismatik veriler . I yzylda Anadolu ekonomisinin ve sosyo-politik
yapsnn nasl ekillendiini anlamamza yardmc olmutur. Bununla
birlikte, zellikle nmismatik tarihinin en hareketli ve en youn sikke
retiminin yapld Mithradates VI Eupatorun dnemi bizim amzdan ayr bir neme sahiptir. Zira, VI. Mithradatesin Romallara kar
giritii sava faaliyetleri srasnda, askerlerine yapaca demeler dolaysyla Pontos, Paphlagonia ve Kimmeria Bosporosunda etc. niter sikke politikas erevesinde bastrd youn oranda sikke darb Pontos
Krallnn egemenlik ve sava faaliyetleriyle doru orantldr. Ayrca
VI. Mithradates dneminde baslan sikkeler, Pontos kralnn gerek Karadeniz havzasnda ve kendi krallnda gerekse Anadoluda uygulad
politikann ikonografik adan ne ekilde yansdn gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. Dier bir nokta ise, sikkeler zerindeki ikonografik ekiller ve yazlar Mithradates VI Eupatorun egemenliinin
hangi blgelere ve kentlere kadar uzandn anlamamz salamtr.
2244
Forte 1972, 97.
Appendix 1
537
Bunun yan sra, sikkelerin zerlerindeki mitolojik figrler ise, Pontosun sosyo-kltrel ve tinsel zelliklerine iaret etmektedir. Bylelikle
sz konusu darplar sayesinde Pontosta tapnm gren eski kltr ve
inanlarn Pontos Krall ve VI. Mithradates zamannda ne ekillerde
uyguland konusunda birinci elden bilgiler elde edilmitir. Bu bakmdan, VI. Mithradates haricinde Hellenistik Dnem Anadolu Krallklar
ve Atinaya ilikin olarak NC, SNG, IGCH, BMC, F. Imhoof-Blumer
(1902, Kleinasiatische Mnzen II), W. H. Waddington et al. (1925,
Recueil gnral des monnaies grecques et romaines de lAsie Mineure),
B. V. Head (19773 Historia Numorum: A Manual of Greek Numismatics), F. de Callata (1997, Lhistoire des guerres mithridatiques vue par
les monnaies) etc. gibi periyodikler, mze kataloglar ve standart bavuru eserlerinin yan sra, O. Mrkholm (1979; 2000), B. Simonetta (1961;
1977), M. Thompson (1961; 1962) ve O. Tekin (1999) etc. gibi eksperlerin yaymladklar kitaplar ve makalelerden yararlanlmtr.
Epigrafik belgeler ise, zellikle Hellenistik Dnem Kk Asya krallklarnn, kentlerin sivil toplum ve krsal yaamyla ynetim birimlerinden sosyal, kltrel, dinsel organizasyonlarna ve politikalarna
kadar her konuda eitli ekillerde bilgi edinmemizi salamaktadrlar.
Ayrca sz konusu belgeler yzey aratrmalar ve kazlarla her geen
gn biraz daha oalmaktadr. Bununla birlikte konu Mithradates olunca
Anadoludan gnmze ulaan snrl saydaki yazt byk lde ya
Nysal Khairemon gibi kiilerin Romallarn erzak ihtiyacn karlamak
zere onlara nasl yardm ettiini ya da Stratonikeia, Aphrodisias,
Korma, Nysa, Tabai, Termessos, Ephesos etc. gibi kentlerin Mithradates-Roma Savalar srasnda nasl ve hangi artlar altnda Pontos kralna
direndiklerini anlatan yaztlarla senatus consultum belgeleridir. Ayrca
Mithradates-Roma Savalar srasnda gerek Mithradatesin komutanlarna gerekse korsanlara kar kentlerini koruduklar iin Romal komutanlar onurlandran yaztlardr. Zira Pontos kraln onurlandran, Rhodos, Delos adalarndaki yap, heykel ve yaztlar gibi Kk Asyann
birok kentlerindeki belgeler Mithradates-Roma Savalar srasnda ve
Romallar Pontosu ele geirdikten sonra, damnatio memoriaea uratlp kastl olarak tahrip edildikleri iin gnmze ulaamamtr. Bununla
birlikte Roma hakimiyetinin tam olarak ulaamad Kuzey Karadenizdeki Apollonia, Odessos, Olbia, Khersonesos ve Pantikapaion etc.
gibi Hellen kolonilerinden I. Pharnakesin Pontos Krall zamanna ve
Mithradates ile Diophantos, Tarsuslu Epitynkhanon etc. gibi Pontos
kralnn komutanlarna ilikin nemli dekretler ve onur yaztlar bulun-
538
maktadr. Bu bakmdan konumuzla ilgili olarak SIG3, OGIS, IGR, SEG,

EA, CIL, IK, ILS, IOSPE, IGB, ZPE ile Welles (1934, Royal
Correspondence in the Hellenistic Period), Sherk (1969, Roman
Documents from the East), (1984, Rome and the Greek East to the
Death of Augustus) etc. gibi epigrafik sreli yaynlar ve el kitaplarndan
yararlanlmtr.
Genel olarak Pontos Tarihi ve Mithradates VI Eupator konusunda
nmismatik, epigrafik belgelere ve byk lde antik edebi kaynaklara
dayanmak suretiyle, ulatklar sonular sistematik bir ekilde ortaya
koyan ilk eserler 1847 ylnda P. S. Frandsen (Mithridates VI Eupator,
Knig von Pontos), 1879 ylnda E. Meyer (Geschichte des Knigreichs
Pontos) ve 1890 ylnda Th. Reinach (Mithridate Eupator, roi du Pont:
1895 ylnda Mithridate Eupator, Knig von Pontos bal altnda Almancaya evrilmitir) tarafndan kaleme alnmtr. F. Geyerin
(Mithradates (12). RE XV/2 (19652) col. 2163-2205) adl makalesi
Mithradatesin kariyerine ve krallna ilikin yeni deliller ortaya koymu ve yeni tartmalara zemin yaratmtr. Ancak 20. yzylnn ilk
yarsnda M. Castagna (1938, Mithridate Eupatore, re del Ponto) ve
Calderini (1949/1950, Mithridate Eupatore, re del Ponto) haricinde
Pontos Krallna ve VI. Mithradatese ilikin kapsaml alma yaplmamtr. Bununla birlikte T. R. S. Broughton (1938, Roman Asia
Minor, an economic survey of ancient Rome), M. I. Rostovtzeff (1941,
Social and Economic History of the Hellenistic World I-III. D. Magie
(1950, Roman Rule in Asia Minor) ve E. Willin (19792-19822, Histoire
politique du monde hellnistique) adl almalar Romallarn Pontos ve
VI. Mithradatesle olan ilikileri asndan nemli bilgiler iermekte
olup halen Hellenistik a Anadolu Tarihi ve Kk Asya Roma eyalet
tarihi alannda yazlm, standart eser olma zelliklerini korumaktadrlar. Bunlarn yannda, esas itibariyle Romann, . II yzyldan itibaren
Akdeniz Dnyasna kar izledii emperyalist ve yaylmc politika ile
Hellenistik krallarla olan ilikilerini konu alan W. Harris (1979, War
and Imperialism in Republican Rome, 327-70 BC.), E. S. Gruen (1984,
The Hellenistic World and the Coming of Rome), A. N. Sherwin-White,
(Roman Foreign Policy in the East, 168 B.C. to A.D.); R. M. KalletMarx (1995, Hegemony to Empire: The Development of the Roman
Imperium in the East from 148 to 62 B.C.) ve G. Shipleyin (2000, The
Greek World After Alexander 323-30 BCE.) adl almalar temel el
kitaplardr.
Appendix 1
539
Hellenistik Dnem Pontos Tarihi ve VI. Mithradatese ilikin en nemli almalar ise, E. Olshausen und J. Biller (1984 Historischgeographische Aspekte der Geschichte des Pontischen und Armenischen
Reiches. Teil 1, Untersuchungen zur historischen Geographie von Pontos unter den Mithradatien), B.C. McGing (1986, The Foreign Policy of
Mithridates VI Eupator King of Pontus), N. Lomouri (1979, History of
the Pontic Kingdom Part I Rusa), E. A. Molev (1976, Mithridates
Eupator: The Creation of the Black Sea State Rusa); 1995, The
Sovereign of Pontos Rusa), S. Ju. Saprykin, (1996, The Pontic Kingdom. A State of the Greeks and Barbarians in the Black Sea Littoral
Rusa), J. J. Portanova (1988, The Associates of Mithridates VI of
Pontus. Columbia University, doktora tezi), L. Ballesteros Pastor
(1996, Mithridates Euptor, rey del Ponto), F. de Callata (1997,
Lhistoire des guerres mithridatiques vue par les monnaies),
Mastrocinque (1999, Studi Sulle Guerre Mithridatiche) ve D. B. A.
Erciyasn (2001, Studies in the Archaeology of Hellenistic Pontus: The
Settlements, Monuments, and Coinage of Mithradates VI and his
Predecessors University of Cincinnati, Doktora tezi, baskda) adl
eserleridir. Sz konusu almalar kaynak bilgisi, temel bilgiler ve o
zamana kadar yaymlanm olan modern literatr nda Pontos Krall ve Mithradates hakknda deerli bilgiler veren nemli eserlerdir.
Bunlarn yannda, E. Olshausen, Mithridates VI und Rom. (ANRW
I 1 1972 806-815), E. Badian, Rome, Athens, and Mithridates. (AJAH
1 1976 105-128), C. Habicht, Zur Geschichte Athens in der Zeit
Mithridates VI. (Chiron 6 1976 127-142), D. G. Glew, Mithridates
Eupator and Rome: A Study of the Background of the First Mithridatic
War. (Athenaeum LV 1977 380-405), Between the Wars: Mithridates
Eupator and Rome, 85-73 B.C. (Chiron 11 1981 109-130), A. N.
Sherwin-White, Roman Involment in Anatolia, 167-88 BC. (JRS LXVII
1977 62-75), Ariobarzanes, Mithridates and Sulla. (CQ XXVII/1 1977
173-183), W. Z. Rubinsohn, Mithradates VI Eupator Dionysos and
Romes Conquest of the Hellenistic East (MHR VIII/1 1993 5-54), J.-L.
Ferrary, Les gouverneurs des provinces romaines dAsie Mineure (Asie et
Cilicie), depuis lorganisation de la province dAsie jusqu la premirre
guerre de Mithridate (126-88 av. J.-C.). (Chiron 30 2000 161-193), B.
C. McGing, Subjection and Resistance: To the Death of Mithradates.
(urada: A Companion to the Hellenistic World. Ed. A. Erskine, Oxford
2003 71-89) etc. gibi eksperlerin kaleme aldklar makaleler Mithradates
-Roma ilikilerine deiik alardan k tutmaktadrlar.
APPENDIX 2
A. HELLENSTK KRAL LSTELER
Byk skender, Halefleri ve Seleukoslar
Krall
III. Aleksandros (Byk skender) . 336-323
. 323-316
Philippos Arrhidaios
IV. Aleksandros
. 316-312
. 311-281
Seleukos I Nikator
Antiokhos I Soter
. 281-261
Antiokhos II Theos
. 261-246
Seleukos II Kallinikos Pogon &
. 246-225
Antiokhos II Hieraks
Seleukos III Keraunos Soter
. 225-223
Antiokhos III Megas
. 223-187
Seleukos IV Philopator
. 187-175
Antiokhos IV Theos Epiphanes
. 175-164
Antiokhos V Eupator
. 163-162
. 162-150
Demetrios I Soter
skender Balas
. 150-145
Demetrios II Nikator
. 145-140
Antiokhos VI Epiphanes Dionysos . 145-142
Kallinikos Sidetes
. 138-129
Demetrios II Nikator
. 129-125
Kleopatra Thea
. 126
Kleopatra Thea & Antiokhos VIII
. 125-121
Grypos
V. Seleukos
. 125Antiokhos
VIII
Epiphanes
. 121-96
Philopator Kallinikos Grypos
Antiokhos IX Eusebes Philopator
. 115-95
Kyzikenos
Seleukos VI Epiphanes Nikanor
. 96-95
Demetrios III Philopator
. 95-88
Antiokhos X Eusebes Philopator
. 95-83
Antiokhos XI Epiphanes
. 94
Philadelphos
Philippos I Philadelphos
. 94-83
Antiokhos XII Dionysos Epiphanes
. 87-84
Philopator Kallinikos
Armenia Kral II. Tigranes
. 83-69
. 69-64
Antiokhos XIII Eusebes Asiatikos
II. Philippos
. 65-64
Ptolemaioslar Krall
Ptolemaios I Soter
Ptolemaios II Philadelphos
Ptolemaios III Euergetes
Ptolemaios IV Philopator
Ptolemaios V Epiphanes
Ptolemaios VI Philometor
Ptolemaios
VII
Neos
Philopator
Ptolemaios VIII Euergetes
Physkon p
IX Soter II Lathyros
III. Kleopatra & X.
X. Ptolemaios I Aleksandros
& Kleopatra Berenike
Ptolemaios XI Soter II
Ptolemaios II Aleksandros
Ptolemaios XII Auletes
IV. Berenike
Ptolemaios XII Auletes
VII. Kleopatra & XIII.
Ptolemaios
VII. Kleopatra & XIV.
Ptolemaios
VII. Kleopatra & XV.
Ptolemaios (Ceasarion)
. 305-282
. 282-246
. 246-222
. 222-205
. 204-180
. 180-145
. 145-144
. 145-116
. 116-107
. 101
. 101-88
. 88-81
. 80
. 80-58
. 58-55
. 55-51
. 51-47
. 47-44
. 44-30
Kommagene Krall
Ptolemaios
.162-ca. 130
Samus II Theosebes Dikaios
. ca. 130-100
Mithradates I Kallinikos
Antiokhos I Theos Dikaios
Philoromaios Philhellen
II. Mithradates
II. Antiokhos (hkm
srmedi)
III. Mithradates
. ca. 100-70
. ca. 70-35
. ca. 31
. 29 ld
S. 17 ld
Appendix 2
Antigonoslar Krall
Antigonos I Monophthalmos
Demetrios I Poliorketes
II. Antigonos Gonatas
II. Demetrios
III. Antigonos Doson
V. Philippos
Perseus
. 306-301
. 306-283
. 283-239
. 239-229
. 229-221
. 221-179
. 179-168
541
Pergamon Krall
Philetairos
I. Eumenes
Attalos I Soter
Eumenes II Soter
II. Attalos
III. Attalos
(III. Eumenes=Aristonikos)
. 283-263
. 263-241
. 241-197
. 197-159
. 159-139
. 139-133
. 133-129
Pontos Krall
. ca. 337/336III. Ariarathes
II. Mithradates (Kios kral)
ca. 302/301
. ca. 302/301Ariarathes IV Eusebes
Mithradates I Ktistes
ca. 266/265
. ca. 266/265. ca. 163Ariarathes V Eusebes Philopator
Ariobarzanes
ca. 250
ca. 130
. ca. 250-ca
. ca. 130Ariarathes VI Epiphanes Philopator
II. Mithradates
220
ca. 116
. ca. 220-ca
. ca. 116Ariarathes VII Philometor
III. Mithradates
198
ca. 101/100
. ca. 197-ca
. ca. 100Ariarathes IX Eusebes Philopator
I. Pharnakes
160/159
ca. 97
. ca. 97- Mithradates IV Philopator . ca. 160/159VIII. Ariarathes
Philadelphos
ca. 150
ca. 96
Mithradates V Euergetes
. ca. 150-120
Hkmdarln sona ermesi; Kappodokiallarn
aristokratik tabakaya mensup Ariobarzanesi kral Mithradates VI Eupator
. 120-63
Dionysos
semeleri
II. Pharnakes (Kimmeria
. ca. 95Ariobarzanes I Philoromaios
. 63-47
Bosporosun Kral)
ca. 90
. 39-37?
. ca. 89- Dareios
Ariarathes IX Eusebes Philopator*
ca. 86
. ca. 85Bithynia Krall
Ariobarzanes I Philoromaios
ca. 63
. 62-ca
. ca. 315-ca.
Ariobarzanes II Philopator
Zipoetes
54
280
III
Eusebes . ca. 54. ca. 280-ca.
Ariobarzanes
I. Nikomedes
Philoromaios
242
42
. ca. 250-ca.
. 42-36
Ziaelas
Ariarathes X Eusebes Philadelphos
227
. 36-S. 17 I. Prusias
. ca. 230-182
Arkhelaos
II. Prusias
. ca. 182-149
not :*Ariarathes IX Eusebes Philopator, Mithradates VI
. 149-ca. 127
Eupatorun oluydu. Bu da bize . ca. 101-ca. 86 Nikomedes II Epiphanes
Kappadokia Krall
. 255/251220
. 220- ca.
162
yllar arasnda Kappadokia Krallnn ynetiminde Nikomedes III Euergetes

dolayl da olsa Mithradates VI Eupatorun sz sahibi
olduunu gstermektedir (Ramsay 1999, 225 dn. 102). Nikomedes IV Philopator
. ca. 127-94
. ca. 94-ca. 74
542
Parth Krall
I. Phraates
I. Mithradates
II. Phraates
I. Artabanos
II. Mithradates
I. Gotarzes
I. Orodes
Arsakes/Sinatrukes
III. Phraates
II. Orodes
III. Mithradates
..........
Armenia Krall
. ca . 176171
. 170-139
. 139-129
. 128-124
. 124-88
.ca .90-80
.ca .80-78
.ca . 77-70
.ca .70-58
.ca .58-38
.ca .57-55
Artaksias Slalesi
Zariadrisin olu Artaksias
I. Tigranes
I. Artavasdes
Tigranes II Megas
II. Artavasdes
Artakses
III. Tigranes
IV. Tigranes
Ariobarzanes
III. Artavasdes
........
. 189-ca . 164
. ?
. ? -ca . 95
. ca . 95-55
. 55-34
. 34-20
. 20-ca . 8
. ca . 8-S. 1
S. 2-4
S. ca . 4-ca . 6
2
not : Hellenistik Kral listelerinin hazrlanmasnda E. J. Bickermann, Chronology of the Ancient World (1980 )
adl monografyasnn 128-135 sayfalar gz nnde bulundurulmutur.
B. ROMA CONSUL LSTES (. 177-. 34)

177
176
175
174
173
172
171
170
169
168
167
166
165
164
163
162
161
160
159
158
157
156
155
154
153
152
151
150
149
148
147
146
145
144
143
142
141
140
139
138
137
Gaius Claudius Pulcher

G. Cornelius Scipio Hispallus
Marcus Aemilius Lepidus II
Spurius Postumius Albinus
Lucius Postumius Albinus
Publius Aelius Ligus
Gaius Cassius Longinus
Aulus Atilius Serranus
Gnaeus Servilius Caepio
Lucius Aemilius Paullus II
Quintus Aelius Paetus
Gaius Sulpicius Galba
Titus Manlius Torquatus
Aulus Manlius Torquatus
T. Sempronius Gracchus II
P. C. Scipio Nasica Corculum I
Marcus Valerius Messalla
Marcus Cornelius Cethegus
Gnaeus Cornelius Dolabella
Marcus Aemilius Lepidus
Sextus Iulius Caesar
L. Cornelius Lentulus Lupus
P. C. Scipio Nasica Corculum II
Lucius Postumius Albinus
Titus Annius Luscus
Lucius Valerius Flaccus
Aulus Postumius Albinus
Titus Quinctius Flaminius
Manius Manilius
S. Postumius Albinus Magnus
P. C. S. Africanus Aemilianus I
Gnaeus Cornelius Lentulus
Q.Fabius Maximus Aemilianus
Servius Sulpicius Galba
Appius Claudius Pulcher
Q. Fabius Maximus Servilianus
Gnaeus Servilius Caepio
Quintus Servilius Caepio
Gnaeus Calpurnius Piso
P. C. Scipio Nasica Serapio
M. Aemilius Lepidus Porcina
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
Tiberius Sempronius Gracchus I

Quintus Petillius Spurinus
Publius Mucius Scaevola
Quintus Mucius Scaevola
Marcus Popillius Laenas
Gaius Popillius Laenas I
Publius Licinius Crassus
Aulus Hostilius Mancinus
Quintus Marcius Philippus II
Gaius Licinius Crassus
Marcus Iunius Pennus
Marcus Claudius Marcellus I
Gnaeus Octavius
Quintus Cassius Longinus
Marcus IuventiusThalna
Gaius Marcius Figulus I
Gaius Fannius Strabo
Lucius Anicius Gallus
Marcus Fulvius Nobilior
Gaius Popillius Laenas II
Lucius Aurelius Orestes
Gaius Marcius Figulus II
Marcus Claudius Marcellus II
Quintus Opimius
Quintus Fulvius Nobilior
Marcus Claudius Marcellus III
Lucius Licinius Lucullus
Manius Acilius Balbus
Lucius Marcius Censorinus
L. Calpurnius Piso Caesoninus
Gaius Livius Drusus
Lucius Mummius Achaicus
Lucius Hostilius Mancinus
Lucius Aurelius Cotta
Q. C. Metellus Macedonicus
L. Caecilius Metellus Calvus
Quintus Pompeius
Gaius Laelius Sapiens
Marcus Popillius Laenas
D. Iunius Brutus Callaicus
Gaius Hostilius Mancinus
544
136
135
134
133
132
131
130
129
128
127
126
125
124
123
122
121
120
119
118
117
116
115
114
113
112
111
110
109
108
107
106
105
104
103
102
101
100
99
98
97
96
95
94
93
Lucius Furius Philus
Quintus Calpurnius Piso
Gaius Fulvius Flaccus
Lucius Calpurnius Piso Frugi
Publius Popillius Laenas
Lucius Cornelius Lentulus
Gaius Sempronius Tuditanus
Titus Annius Rufus
Lucius Cornelius Cinna
Marcus Fulvius Flaccus
Titus Quinctius Flaminius
Gnaeus Domitius Ahenobarbus
Q. F. Maximus Allobrigicus
Gaius Papirius Carbo
Quintus Marcius Rex
L. C. Metellus Diadematus
Q. Fabius Maximus Eburnus
Marcus Aemilius Scaurus
Manius Acilius Balbus
Gnaeus Papirius Carbo
P. C. Scipio Nasica Serapio
Spurius Postumius Albinus
Q. C. Metellus Numidicus
Servius Sulpicius Galba
Lucius Cassius Longinus
Quintus Servilius Caepio
Gnaeus Mallius Maximus
Gaius Flavius Fimbria
Quintus Lutatius Catulus
Manius Aquilius
Aulus Postumius Albinus
Q. Caecilius Metellus Nepos
Gnaeus Cornelius Lentulus
Lucius Licinius Crassus
Gaius Coelius Caldus
Gaius Valerius Flaccus
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
Sextus Atilius Serranus

Servius Fulvius Flaccus
P. C. S. Africanus Aemilianus II
Publius Mucius Scaevola
Publius Rupilius
P. L. Crassus Dives Mucianus
Marcus Perperna
Manius Aquillius
Gnaeus Octavius
L. Cassius Longinus Ravilla
Marcus Plautius Hypsaeus
Gaius Sextius Calvinus
Q. Caecilius Metellus Baliaricus
Gaius Fannius
Lucius Opimius
Publius Manilius
L. C. Metellus Delmaticus
Marcus Porcius Cato
Gaius Licinius Geta
Marcus Caecilius Metellus
Gaius Porcius Cato
G. Caecilius Metellus Caprarius
Marcus Livius Drusus
Lucius Calpurnius Bestia
Marcus Minucius Rufus
Marcus Iunius Silanus
Lucius Hortensius
Gaius Marius I
Gaius Atilius Serranus
Publius Rutilius Rufus
Gaius Marius II
Gaius Marius III
Gaius Marius IIII
Gaius Marius V
Gaius Marius VI
Marcus Antonius
Titus Didius
Publius Licinius Crassus
Gnaeus Domitius Ahenobarbus
Lucius Domitius Ahenobarbus
Marcus Herennius
Appendix 2
92
91
90
89
88
87
86
85
84
83
82
81
80
79
78
77
76
75
74
73
72
71
70
69
68
67
66
65
64
63
62
61
60
59
58
57
56
55
54
53
52
51
50
49
Gaius Claudius Pulcher

Sextus Iulius Caesar
Lucius Iulius Caesar
Gnaeus Pompeius Strabo
Lucius Cornelius Sulla I
Lucius Cornelius Cinna I
Lucius Cornelius Cinna II
Lucius Cornelius Cinna III
Lucius Cornelius Cinna IIII
L. Cornelius Scipio Asiaticus
Gnaeus Papirius Carbo III
Gnaeus Cornelius Dolabella
Lucius Cornelius Sulla II
M. Aemilius Lepidus Livianus
Gnaeus Octavius
Gaius Aurelius Cotta
Marcus Aurelius Cotta
G. C. Lentulus Clodianus
P. Cornelius Lentulus Sura
Marcus Licinius Crassus I
Q. Caecilius Metellus Creticus
Lucius Caecilius Metellus
Manius Acilius Glabrio
Manius Aemilius Lepidus
Lucius Manlius Torquatus
Lucius Iulius Caesar
Gaius Antonius
Decimus Iunius Silanus
M. Valerius Messalla Niger
Lucius Afranius
Gaius Iulius Caesar I
P. Cornelius Lentulus Spinther
G. C. Lentulus Marcellinus
Marcus Licinius Crassus II
M. Valerius Messalla Rufus
Q. C. Metellus Pius Scipio
Marcus Claudius Marcellus
L. Aemilius Lepidus Paullus
L. Cornelius Lentulus Crus
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
ile
545
Marcus Perperna
Lucius Marcius Philippus
Publius Rutilius Lupus
Lucius Porcius Cato
Quintus Pompeius Rufus
Gnaeus Octavius
Gaius Marius VII
Gnaeus Papirius Carbo I
Gnaeus Papirius Carbo II
Gaius Norbanus
Gaius Marius
Marcus Tullius Decula
Quintus Caecilius Metellus Pius
Publius Servilius Vatia
Quintus Lutatius Catulus
Decimus Iunius Brutus
Gaius Scribonius Curio
Lucius Octavius
Lucius Licinius Lucullus
M. Terentius Varro Lucullus
Lucius Gellius Publicola
Gnaeus Aufidius Orestes
Gnaeus Pompeius Magnus I
Quintus Hortensius
Quintus Marcius Rex
Gaius Calpurnius Piso
Lucius Volcacius Tullus
Gaius Marcius Figulus
Marcus Tullius Cicero
Lucius Licinius Murena
M. P. Piso Frugi Calpurnianus
Q. Caecilius Metellus Celer
Marcus Calpurnius Bibulus
Aulus Gabinius
Q. Caecilius Metellus Nepos
Lucius Marcius Philippus
Gnaeus Pompeius Magnus II
Lucius Domitius Ahenobarbus
Gnaeus Domitius Calvinus I
Gnaeus Pompeius Magnus III
Servius Sulpicius Rufus
Gaius Claudius Marcellus
Gaius Claudius Marcellus
546
48
47
46
45
44
43
42
41
40
39
38
37
36
35
34
Gaius Iulius Caesar II
Quintus Fufius Calenus
Gaius Iulius Caesar III
Gaius Iulius Caesar IIII
Gaius Iulius Caesar V
Aulus Hirtius
Marcus Aemilius Lepidus II
Publius Servilius Isauricus II
Gaius Asinius Pollio
Gaius Calvisius Sabinus
Lucius Caninius Gallus
Marcus Cocceius Nerva
Lucius Cornificius
Marcus Antonius II
ile Publius Servilius Isauricus I

ile Publius Vatinius
ile Marcus Aemilius Lepidus I
(tek bana)
ile Marcus Antonius I
ile Gaius Vibius Pansa
ile Lucius Munatius Plancus
ile Lucius Antonius
ile Gnaeus Domitius Calvinus II
ile Lucius Marcius Censorinus
ile Gaius Norbanus Flaccus
ile Marcus Vipsanius Agrippa I
ile Lucius Gellius Publicola
ile Sextus Pompeius
ile Lucius Scribonius Libo
METNDE KULLANILAN ANTK KAYNAKLARA LKN

KISALTMALAR LSTES
Ael. Arist.
(= Aelius Aristides)
Kullanlan Metin ve eviri: P. Aelius Aristides. The Complete
Works. Translated into English by C. A. Behr. Leiden vol. I
1981, II 1986.
Ael. Anim.
(= Aelianus, Peri Zn Idiotros)
Kullanlan Metin ve eviri: On the Characteristics of Animals.
With an English translation by A. F. Scholfield I-III. Cambridge, Mass.-London 1958-1959 (The Loeb Classical Library).
Ael. Var.
(= Aelianus, Varia Historia)
Kullanlan Metin ve eviri: Historical Miscellany. Edited and
Translated by N. G. Wilson. Cambridge, Mass.-London 1997
(The Loeb Classical Library).
Ael. Fr.
(= Aelianus, Fragmenta)
Kullanlan Metin: Fragmenta. Claudii Aeliani de Natura Animalium Libri XVII, Varia Historia, Epistolae et Fragmenta.
Ed. R. Hercher. Vol. II Leipzig: Teubner 1866.
Ael. Her. pros. cath. (= Aelius Herodianus et Pseudo-Herodianus, De Prosodia
Catholica)
Kullanlan Metin: De Prosodia Catholica. Ed. A. Lents. Leipzig: Teubner 1867.
At.
(= Atius)
Kullanlan Metin: Editio Aldina, Venice 1534 (lib. I-VIII); lib.
VII 1-90, Ed. J. Hirschberg, Leipzig 1899; lib. IX, Ed. S. Zervos, Athna XXIII (1911) p. 265; lib. XI, Ed. C. Daremberg &
C. E. Ruelle, Rufus, Paris 1879, p. 85; lib. XII, Ed. G. A. Kostomiris, Paris 1892; lib. XIII (parts), XV, Ed. S. Zervos,
Athna XVIII (1906) p. 241, XXI (1909) p. 3; lib. XVI, Ed. S.
Zervos, Leipzig 1901.
Aiskh.
(= Aiskhylos)
Per.
(= Persai)
Tr.
(= Septem Contra Thebes)
Pr.
(= Prometheus Desmotes)
Kullanlan Metin ve ve eviri: Suppliant Maidens, Persians,
Prometheus, Seven Against Thebes. With an English translation by H. W. Smyth. Cambridge, Mass.-London 1956 (The
Loeb Classical Library).
Alex. Trall. Febr.
(= Alexander Trallianus, de febribus Vermibus/epistula de vermibus )
Kullanlan Metin: Alexander Trallianus, De febribus Vermibus=epistula de vermibus. Ed. T. Puschmann, Vienna 18781879; Nachtrge, Ed. T. Puschmann. Berlin 1886.
Amm. Marc.
(= Ammianus Marcellinus, Rerum Gestarum Libri)
548
Kullanlan Metin ve eviri: Ammianus Marcellinus. With an

English translation by J. C. Rolfe I-III. Cambridge, Mass.London 2000 (The Loeb Classical Library).
Ampel.
(= Lucius Ampelius, Liber Memorialis)
Kullanlan Metin: Lucii Ampelii Liber Memorialis. Ed. E.
Assmann. 1935.
Anonymi (Arriani, ut Fertur) Periplus Pont. Eux.
(= Anonymi [Arriani, ut Fertur]
Periplus Ponti Euxini)
Kullanlan Metin: Anonymi Periplus Ponti Euxini. Ed. C.
Mller. Geography Graeci Minores I. Paris 19902.
App.
(= Appianus, Rhomaika)
civ.
(= Bella civilia)
Num.
(= Nomadike)
Hisp.
(= Hispaniensis)
Samn.
(= Samnitike)
Illyr.
(= Illyrike)
Sic.
(= Sikelike)
Mac.
(= Makedonike)
Syr.
(= Syriake)
Mithr.
(= Mithridateios)
Kullanlan Metin ve eviri: Appians Roman History. With an
English translation by H. White I-IV. Cambridge, Mass.-London 1912-1913 (The Loeb Classical Library).
Apollod. bibl.
(= Apollodoros, Bibliotheke)
Kullanlan Metin ve eviri: The Library. With an English
translation by J. G. Frazer I-II. Cambridge, Mass.-London
1963 (The Loeb Classical Library).
Apoll. Rhod. argon. (= Apollonios Rhodios, Argonautica)
Kullanlan Metin ve eviri: The Argonautica. With an English
translation by R. C. Seaton, Reprint. Cambridge, Mass.-London 1967 (The Loeb Classical Library).
Apollon. frg.
(= Apollonius; Aphrodisiensis, Karika. frg.)
Kullanlan Metin: Fragmenta. Ed. K. Mller, FHG. Paris:
Didot 1841-1870: 310-312. frg. 1-14.
Apul. Mund.
(= Apuleius, De Mundo)
Kullanlan Metin: Apuleius Madaurensis. De Mundo (Apule:
Opuscules Philosophiques (Du Dieu de Socrate, Platon et sa
Doctrine, Du Monde) et Fragments. Ed. J. Beaujeu, 1973).
Arat.
(= Aratus)
Kullanlan Metin ve eviri: Arati Phaenomena. Ed. and
translated by J. Martin. Firenze 1956.
Aret. CD.
(= Aretaeus, Chronin nousn therapeutikon)
Kullanlan Metin: Aretaeus. Ed. K. Hude, CMG ii, Leipzig
1923.
Aristot. Hist. an.
(= Aristoteles, Historia Animalium)
Kullanlan Metin ve eviriler: Historia Animalium. With an
English translation by A. L. Peck I-III. Cambridge, Mass-London 1965 (The Loeb Classical Library).
Antik Kaynaklar Listesi
Aristot. Fr.
Aristot. pol.
Aristot. Oecon.
Aristot. Mir. Ausc.
Arnob.
Arr. anab.
Arr. Bithy. frg.
Arr. periplus
Arus.
549
Aristotle, History of Animals. With an English translation by

D. M. Balme VII-X. Prepared for Publication by A. Gotthelf.
Cambridge, Mass-London 1991 (The Loeb Classical Library).
Aristotele, Histoire des animaux. Ed by P. Louis, Paris Les
Belles Lettres, 1: 1964; 2: 1968; 3: 1969.
(= Aristoteles, Fragmenta)
Kullanlan Metin: Fragmenta. Ed. V. Rose, Leipzig: Teubner
1886.
(= Aristoteles, Politica)
Kullanlan Metin ve eviriler: Politics. With an English translation by H. Rackham. London, New York 1967 (The Loeb
Classical Library).
Aristoteles, Politika. ev.: M. Tuncay. stanbul 19934.
(= Aristoteles, Oeconomica)
Kullanlan Metin: Aristoteles, Oeconomica. Ed. B. A. van
Groningen and A. Wartelle. Aristotle Economique. Paris, Les
Belles Lettres (1968) 1-35. (1343a1-1353b27).
(= Aristoteles, Mirabilium Auscultationes)
Kullanlan Metin: Aristoteles, Mirabilium Auscultationes. Ed.
I. Bekker. Aristotelis Opera, vol. II. Berlin 1831 (reprinted by
De Gruyter, 1960): 830a5-847b10.
(= Arnobius Siccensis)
Kullanlan Metin ve eviri= Arnobius, Adversus Nationes. Ed.
B. Amata. 2000 Rome.
(= Arrianus, Anabasis)
Kullanlan Metin ve eviriler: Arrian. With an English translation by P. A. Brunt I-II. Cambridge, Mass.-London 1976-1983
Arrianus, skenderin Anabasisi. ev.: H. rs. stanbul 1945.
(= Arrianus, Bithynicorum fragmenta)
Kullanlan Metin: Bithynicorum fragmenta. Ed. A. G. Roos
and G. Wirth, Flavii Arriani quae exstant omnia. Leipzig:
Teubner vol. II 1968.
(= Arrianus, Periplus Ponti Euxini)
Kullanlan Metin ve eviriler: Arriani Periplus Ponti Euxini.
Arrianusun Karadeniz Seyahati. ev. ve Yor.: M. Arslan.
2005 stanbul.
Arrian, Periplus Ponti Euxini. Edited with introduction, translation and commentary by A. Liddle. London 2003.
Periplus Ponti Euxini. The Tradition of the Minor Greek
Geographers. Ed. A. Diller. Lancaster-Oxford 1952.
Arriani Indica et Ponti Periplus. Ed. C. Mller. Geography
Graeci Minores I. Paris 19902.
(= Arusianus Messius)
Kullanlan Metin. Arusianus, Exempla Locutionum. Ed by H.
Keil. urada: Grammatici Latini 7 (439-514). Leipzig 1880.
550
Ascon.
(= Q. Asconius Pedianus, Orationum Ciceronis Quinque Enarratio)

cont. Pis.
(= In Senatu Contra L. Pisonem) pro Scaur. (= Pro Scauro)
pro Corn.
(= Pro Cornelio)
pro Mil.
(= Pro Milone)
Tog. Cand.
(= In Toga Candida)
Kullanlan Metin ve eviriler: Q. Asconii Pediani Oratium
Ciceronis Quinque Enarratio. Ed. A. C. Clark. Oxford 19563.
Q. Asconius, A Historical Commentary on Asconius. B. A.
Marshall. Columbia 1985.
Ath. Deip
(= Athenaios, Deipnosophisticarum Epitome)
Kullanlan Metin ve eviriler: The Deipnosophistis. With an
English translation by C. B. Gulick. London-New York 1928.
Athenaei Deipnosophisticarum Epitome. Rec.: S. P. Peppinki
I-II. Leiden 1937-1939.
Aug. CD.
(= Augustinus, De Civitate Dei)
Kullanlan Metin: Sancti Aurelii Augustini De Civitate Dei. Ed.
B. Dumbart I-II. Leipzig 1877.
Aur. Vic. de Ceas. (= Aurelius Victor, De Caesaribus)
Kullanlan Metin ve eviri: Aurelius Victor, De Caesaribus.
Translated with an introduction and commentary by H. W.
Bird. Liverpool 1994.
Auct. Liber de Vir ill. (= Incerti Auctoris Liber, De Viris Illustribus Urbis Romae)
de Caes.
(= De Caesaribus)
Kullanlan Metin: Sextus Aurelius Victor, Incerti Auctoris
Liber. De Viris Illustribus Urbis Romae; Liber de Caesaribus.
Ed. Fr. Pichlmary. Teubner 1970.
Av. Or. Ter.
(= Avienus, Descriptio Orbis Terrae)
Kullanlan Metin: Rufi Festi Avieni, Descriptio Orbis Terrae.
Ed. C. Mller. Geography Graeci Minores II. Paris 19902.
Caes. Gall.
(= Caesar, De bello Gallico)
Kullanlan Metin ve eviriler: The Gallic War. With an English translation by H. J. Edwards. Cambridge, Mass.-London
Caesar, Gallia Sava. ev.: H. Dereli. stanbul 1955.
Caes. Bell. Alex.
(= Caesar, De bello Alexandrino)
Kullanlan Metin ve eviri: Alexandrian, African and Spanish
Wars. With an English translation by A. G. Way. Cambridge,
Mass.-London 1955 (The Loeb Classical Library).
Caes. civ.
(= Caesar, De bello Civili)
Kullanlan Metin ve eviri: The Civil Wars. With an English
translation by A. G. Peskett. Cambridge, Mass.-London 1957
Cass. Chron.
(= Cassiodorus, Chronica)
Kullanlan Metin: Die Chronik des Cassiodorus Senator. Ed.
Th. Mommsen. Leipzig 1861.

Catull.
Cato Agr.
Cels. Med.
Cic. Acad.
Cic. ad Q. fr.
ad Brut.
Cic. ad Herenn.
Cic. Arch.
Cic. Att.
Cic. Balb.
Cic. Brut.
Cic. Cat.
551
(= Catullus)
Kullanlan Metin ve eviri: Catullus. With an English translation by F. W. Cornish. Revised by G. P. Gooldy. Cambridge,
Catullus, Btn iirleri. ev.: . Drken-E. Alova. stanbul
1997.
(= Marcus Porcius Cato, De Agri Cultura)
Kullanlan Metin ve eviri: On Agriculture. With an English
translation by W. D. Hooper. Revised by H. Body. Cambridge,
(= Celsus, De Medicina)
Kullanlan Metin ve eviri: Celsus, De Medicina. With an
English translation by W. G. Spencer I-II. London-Cambridge,
Mass. 1935-1938 (The Loeb Classical Library).
(= Cicero, Academica [= Lucullus])
Kullanlan Metin ve eviri: Academica. With an English translation by H. Rackham. London, New York 1972 (The Loeb
Classical Library).
(= Cicero, Epistulae ad Quintum fratrem)
(= Epistulae ad Brutum)
Kullanlan Metin ve eviri: Briefe an Bruder Quintus, an Brutus, Brieffragmente und die Denkschrift ber die Bewerbung.
Lat. Deutsch Ed. H. Kasten. Mnchen 1976.
(= Cicero, Rhetorica ad Herrenium [sp.])
Kullanlan Metin ve eviri: Rhetorica. Ed. A. S. Wilkins I-II.
London 1902.
(= Cicero, Pro A. Licinio Archia Poeta Oratio)
Kullanlan Metin ve eviriler: Oratio pro Archia Poeta. With
an English translation by N. H. Watts. London, New York 1923
Cicero, air Archias Savunmas. ev.: B. Demiri-. Drken. stanbul 1997.
(= Cicero, Epistulae ad Atticum)
Kullanlan Metin ve eviri: Letters to Atticus. With an English
translation by E. O. Winstedt I-III. London, New York 19601962 (The Loeb Classical Library).
(= Cicero, Oratio pro Balbo)
Kullanlan Metin ve eviri: Oratio pro Balbo. With an English
translation by R. Gardner. London, New York 1958 (The Loeb
Classical Library).
(= Cicero, Brutus)
Kullanlan Metin ve eviri: Brutus. With an English translation by G. L. Hendrickson. London, New York 1971 (The Loeb
Classical Library).
(= Cicero, In Catilinam)
552
Kullanlan Metin ve eviri: The Speech Against Lucius Sergius Catiline. With an English translation by L. E. Lord. Cambridge, Mass.-London 1964 (The Loeb Classical Library).
Cic. Cluent.
(= Cicero, Pro A. Cluentio Habito Oratio ad Iudices)
Kullanlan Metin ve eviri: In the Defence of Aulus Cluentius
Habitius. With an English translation by H. G. Hodge. London,
New York 1927 (The Loeb Classical Library).
Cic. de amic.
(= Cicero, Laelius de Amicitia)
Kullanlan Metin ve eviri: De Amicitia. With an English
translation by W. A. Falconer. London, New York 1964 (The
Cic. de fin.
(= Cicero, De Finibus Bonorum et Malorum)
Kullanlan Metin ve eviri: De Finibus Bonorum et Malorum.
With an English translation by H. Rackham. London, Massachusetts 1967 (The Loeb Classical Library).
Cic. de nat. deor.
(= Cicero, De Natura Deorum)
Kullanlan Metin ve eviri: De Natura Deorum. With an
English translation by H. Rackham. London, New York 1972
Cic. de Or.
(= Cicero, de Oratore)
Kullanlan Metin ve eviri: De Oratore. With an English
translation by H. Rackham. London, New York 1959-1960
Cic. de prov. Cons. (= Cicero, De Provinciis Consularibus)
Kullanlan Metin ve eviriler: De Provinciis Consularibus. With
an English translation by W. Peterson. London, New York 1911
Marcus Tullius Cicero, Konsllk Eyaletleri Hakknda. ev.:
. F. Telatar. stanbul 2004.
Cic. Deiot.
(= Cicero, Oratio pro rege Deiotaro)
Kullanlan Metin ve eviriler: The Speech on Behalf of King
Deiotarus. With an English translation by N. H. Watts. London, New York 1931 (The Loeb Classical Library).
Marcus Tullius Cicero, Deiotarusu Caesara kar Savunma.
ev.: L. zbay. stanbul 1994.
Cic. div.
(= Cicero, De divinatione ad M. Brutum)
Kullanlan Metin ve eviri: De Divinatione ad M. Brutum. With
an English translation by W. A. Falconer. London, New York
Cic. dom.
(= Cicero, Oratio de Domo sua da pontifices)
Kullanlan Metin ve eviri: The Speech Concerning His House
Delivered before the College of Pontiffs. With an English
translation by N. H. Watts. London, New York 1923 (The Loeb
Classical Library).
Cic. Fam.
(= Cicero, Epistulae ad Familiares)
Cic. Flacc.
Cic. Font.
Cic. har. resp.
Cic. Div. in Caec.
Cic. Leg.
Cic. leg. agr.
Cic. Leg. Man.
Cic. Mur.
Cic. Orat.
Cic. Phil.
553
Kullanlan Metin ve eviri: Letters to his Friends. With an

English translation by W. G. Williams. London, New York
(= Cicero, Oratio pro L. Flacco)
Kullanlan Metin ve eviri: The Speech in Defence of Lucius
Flaccus. With an English translation by L. E. Lord. Cambridge,
(= Cicero, Oratio pro M. Fonteio)
Kullanlan Metin ve eviri: The Speeches. With an English
translation by N. H. Watts. London, New York 1931 (The
(= Cicero, Oratio de Haruspicum Responsis)
Kullanlan Metin ve eviri: The Speech Concerning the Response of the Soothsayers. With an English translation by N.
H. Watts. London, New York 1923 (The Loeb Classical Library).
(= Cicero, Divinatio in Q. Caecilium)
Kullanlan Metin ve eviri: Divinatio in Q. Caecilium. With
an English translation by W. Peterson. London, New York
(= Cicero, De Legibus)
Kullanlan Metin ve eviri: Laws. With an English translation
by C. W. Keyes. Cambridge, Mass.-London 1966 (The Loeb
Classical Library).
(= Cicero, De lege agraria)
Kullanlan Metin ve eviri: The Speeches. With an English
translation by J. H. Freese I-III. London, New York 1930 (The
(= Cicero, Pro Manilia or Oratio de Imperio Cn. Pompei)
Kullanlan Metin ve eviriler: The Speech on the Appointment
of Gnaeus Pompeius. With an English translation by H. G.
Hodge. London, New York 1927 (The Loeb Classical Library).
Marcus Tullius Cicero, Pompeiusun Yetisi Hakknda. ev.: .
F. Telatar. stanbul 2002.
(= Cicero, Oratio pro L. Murena)
Kullanlan Metin ve eviri: The Speech in Defence of Lucius
Murena. With an English translation by L. E. Lord. Cambridge,
(= Cicero, Orator)
Kullanlan Metin ve eviri: Cicero, Orator. With an English
translation by H. M. Hubbell. Cambridge, Mass.-London 1971
(= Cicero, Orationes Philippicae in M. Antonium)
Kullanlan Metin ve eviri: The Philippics of Cicero. With an
English translation by W. C. Ker. London, New York 1926
554
Cic. Pis.
Cic. Planc.
Cic. Rab. Post.
Cic. Red. Sen.
Cic. Rep.
Cic. Rosc. Amer.
Cic. Scaur.
Cic. Tusc.
Cic. Sest.
Cic. Vat.
Cic. Verr.
Chron. Synt.
(= Cicero, In L. Calpurnium Pisonem Oratio)
Kullanlan Metin ve eviri: The Speech Against Lucius Calpurnius Piso. With an English translation by N. H. Watts. London, New York 1931 (The Loeb Classical Library).
(= Cicero, Pro Cn. Plancio)
Kullanlan Metin ve eviri: Pro Cn. Plancio. With an English
translation by H. N. Watts. London, New York 1923 (The
(= Cicero, Pro C. Rabirio Postumo Oratio)
Kullanlan Metin ve eviri: The Speech on Behalf of Gaius
Rabirius Postumus. With an English translation by N. H. Watts.
London, New York 1931 (The Loeb Classical Library).
(= Cicero, Post Reditum in Senatu)
Kullanlan Metin ve eviri: Post Reditum in Senatu. With an
English translation by N. H. Watts. London, New York 1923
(= Cicero, De Re Publica)
Kullanlan Metin ve eviri: The Republic. With an English
translation by C. W. Keyes. Cambridge, Mass.-London 1977
(= Cicero, Pro Sexto Roscio Amerino)
Kullanlan Metin ve eviri: In Defence of Sextus Roscius of
Ameria. With an English translation by J. H. Freese. Cambridge,
(= Cicero, Pro M. Aemilio Scauro)
Kullanlan Metin ve eviriler: The Speech on Behalf of Marcus Aemilius Scaurus. With an English translation by N. H.
Watts. London, New York 1931 (The Loeb Classical Library).
(= Cicero, Tusculanarum Disputationum)
Kullanlan Metin ve eviri: Tusculan Disputations. With an
English translation by J. E. King. Cambridge, Mass.-London
(= Cicero, Oratio pro P. Sestio)
Kullanlan Metin ve eviri: The Speeches, pro Sestio and in
Vatinium. With an English translation by R. Gardner. London,
(= Cicero, In Vatinium)
Kullanlan Metin ve eviri: The Speeches, pro Sestio and in
Vatinium. With an English translation by R. Gardner. London,
(= Cicero, In Verrem)
Kullanlan Metin ve eviri: The Verrine Orations. With an
English translation by L. H. G. Greenwood I-II. London, New
York 1959-1960 (The Loeb Classical Library).
(= Eusebios, Chronographeion Syntomon)

Chron. Pasc.
Clem. Alex. prot.
Const. Porph.
de legat.
Corn. Nep. Han.
Curt.
Dam. Isid.
Dem. Lept.
Dio Cass.
Diod.
Diog. Laert.
555
Kullanlan Metin: Eusebi, Chronicorum (Appendix IV). Ed. A.

Schoene. Berlin 1875.
(= Eusebios, Chronicon Pascale)
Kullanlan Metin: Chronicon Pascale. Ed. L. A. Dindorf. Bonn
1831.
(= Clemens Alexandrinus, Protrepticus)
Kullanlan Metin: Clement dAlexandrie, Le protreptique. Ed.
C. Mondesert. Paris 19492.
(= Constantinus VII Porphyrogenitus, Imperator,)
(= De Legationibus)
Kullanlan Metin: De Legationibus. Ed. C. de Boor, Excerpta
historica iussu imp. Constantini Porphyrogeniti confecta, vol.
I: excerpta de legationibus, pts. I-II. Berlin: Weidmann, 1903:
I:1-227; II:229-599.
(= Cornelius Nepos, Hannibal)
Kullanlan Metin ve eviri: On the Great Generals of Foreign
Nations. With an English Translation by J. C. Rolfe. Cambridge,
Mass. 1966 (The Loeb Classical Library).
(= Quintus Curtius Rufus, Historiarum Alexandri Magni Macedonis)
Kullanlan Metin ve eviriler: Quintus Curtius Rufus. With an
English translation by J. C. Rolfe. Cambridge, Mass.-London
Quintus Curtius Rufus, The History of Alexander. Translated
by J. Yardley. With an introduction and notes by W. Heckel.
London, New York 1984.
(= Damascius, Vita Isidori)
Kullanlan metin: Vita Isidori. Ed. Westermann, v. Diogenes
Laertius. Pr.=de Principiis. Ed. C. A. Ruelle, Paris 1889.
(= Demosthenes, Leptines)
Kullanlan Metin ve eviri: Speech Against Leptines. With an
English translation by J. H. Vince. Cambridge, Mass.-London
(= Cassius Dio, Rhomaika)
Kullanlan Metin ve eviri: Roman History. With an English
translation by E. Carry I-IX. London 1914-1927 (The Loeb
Classical Library).
(= Diodorus Siculus, Bibliotheke Historike)
Kullanlan Metin ve eviri: Diodorus of Sicily. With an English translation by R. M. Geer. London, New York 1947 (The
(= Diogenes Laertios)
Kullanlan Metin ve eviriler: Lives of Eminent Philosophers.
With an English translation by R. D. Hicks. I-II. London, New
York 1925 (The Loeb Classical Library).
556
Dion. Chr. Orat.
Dion. Hal. ant.
Dion. Perieges.
Donat.
Dsc. Med.
Dsc. Med. (rec.)
Dsc. Eup.
Evliya elebi Sey.
Eur. Alc.
Eur. Andr.
Diogenes Laertios, nl Filozoflarn Yaamlar ve retileri.
ev.: C. entuna. stanbul 2003.
(= Dionysos Chrysostomos, Orationes)
Kullanlan Metin ve eviriler: Dio Chrysostom. With an English
translation by W. CohoonH. L. Crosby. London, New York
1932-1953 (The Loeb Classical Library).
Fabulae ap. Dionem Chrysostomum. Ed. A. Hausrath and H.
Hunger, Corpus fabularum Aesopicarum, vol. I.2, 2nd edn. Leipzig: Teubner 1959.
(= Dionysios Hallikarnassos, Antiquitates Romanae)
Kullanlan Metin ve eviri: The Roman Antiquities of Dionysius of Hallicarnassus. Ed. and Translated by E. Carry I-VII.
London 1937-1950 (The Loeb Classical Library).
(= Dionysios, Periegesis)
Kullanlan Metin: Dionysii, Orbis Terrarum Descriptio. Ed. F.
C. Matthiae. Francofurti ad Moenum 1817.
(= Donatus Terentius)
Kullanlan Metin: Donatus, Commentum Terenti. Ed. P. Wessner
I-III. Stuttgart 1962-1963.
(= Dioscorides/Dioscurides Pedanius, De Materia Medica)
Kullanlan Metin ve eviri: De Materia Medica. Ed. M. Wellmann I-III, Pedanii Dioscuridis Anazarbei de materia medica
libri quinque. Berlin: Weidmann, 1:1907; 2:1906; 3:1914.
Pedianus Dioscurides aus Anazarba. Aus dem Griechischen
bersetzts von Max Aufmesser. Hildesheim-Zrich-New York
2002.
(= Dioscorides/Dioscurides Pedanius, De Materia Medica
recensiones e codd. Vindob. med. gr. 1 supplementum)
Kullanlan Metin: De Materia Medica (rec.). Ed. M. Wellmann I-II, Pedanii Dioscuridis Anazarbei de materia medica
libri quinque. Berlin: Weidmann, I:1907; II:1906.
(= Dioscorides/Dioscurides Pedanius, Euporista vel de simplicibus medicinis)
Kullanlan Metin: Euporista vel De simplicibus medicinis. Ed.
M. Wellmann, Pedanii Dioscuridis Anazarbei de materia medica libri quinque. I-III vol. Berlin: Weidmann, 3:1914.
(= Evliya elebi, Evliya elebi Seyahatnamesi)
Kullanlan Metin ve eviri: Evliya elebi Seyahatnamesi.
Haz.: Z. Kurun, S. A. Kahraman, Y. Dal (II. cilt). stanbul
1992.
(= Euripides, Alcestis)
Kullanlan Metin ve eviri: Alcestis. Ed. and Translated by D.
Kovacs. Cambridge, Mass.-London 1994 (The Loeb Classical
Library).
(= Euripides, Andromache)
Eur. Bakkh.
Eur. IT.
Eur. Rhes.
Euseb. chron.
Eutr.
Exc. Barb.
Exsuper.
Fest. Brev.
FGrHist
557
Kullanlan Metin ve eviri: Andromache. Ed. and Translated

by D. Kovacs. Cambridge, Mass.-London 1995 (The Loeb
Classical Library).
(= Euripides, Bakkhai)
Kullanlan Metin ve eviriler: Bacchae. Ed. J. Diggle. Euripidis Fabulae, vol. III. Oxford. 1994.
Euripides, Bakkhalar. ev.: S. Eypolu. Ankara 1944.
(= Euripides, Iphigenia in Taurica)
Kullanlan Metin ve eviri: Iphigenia in Taurica. With an
English translation by A. S. Way. Cambridge, Mass.-London
(= Euripides, Rhesos)
Kullanlan Metin ve eviri: Rhesus. With an English translation
by A. S. Way. Cambridge, Mass.-London 1966 (The Loeb
Classical Library).
(= Eusebios, Chronicorum)
Kullanlan Metin: Eusebi, Chronicorum (Liber Prior). Ed. A.
(= Eutropius, Brevarium ab urbe condita)
Kullanlan Metin ve eviri: The Breviarum ab Urbe Condita
of Eutropius. Translated with an introducion and commentary
by H. W. Bird. Liverpool 1993.
(= Eusebios, Excerpta Latina Barbari)
Kullanlan Metin: Eusebi, Chronicorum (Appendix VI). Ed. A.
(= Iulius Exsuperantius)
Kullanlan Metin: Caii Crispi Sallustii Qvae Extant Item Epistolae De Revblica Ordinanda. Declamatio In Ciceronem Et
Psevdo-Ciceronis In Sallvstivm. Ivl. Exsvperantivs De Bellis
Civilibvs Ac Porcivs Latro In Catilinam. Ex Recensione Et
Cvm Integris Adnotationibvs Theophili Cortii ... Accvrate
Edidit Vitam Sallvstii Et Notitiam Literariam Praemissit
Diversatem Lect. Haverc. In Fragm. Etiam Gerlach. Svosqve
Commentarios Atqve Indices Adiecit Carolvs Henricvs
Frotscher, Philos. Dr. ... Accedit Constantivs Felicivs Durantivs De Conivratione Catilinae Itemqve Vetervm Historicorvm
Fragmenta Plenivs et Emendativs Edita. Sallustius, Caius
Crispus. Lipsiae. Khn, 1825.
(= Rufius Festus. The Breviarium of Festus)
Kullanlan Metin ve eviri: The Breviarium of Festus. A Critical Edition with Historical Commentary by Cf. J. W. Eadie.
London 1967.
(= Die fragmente der griechischen Historiker)
Kullanlan Metin: Die fragmente der griechischen Historiker.
Ed. F. Jacoby I-XV. Berlin-Leiden 1923-1958.
558
Flor. epit.
(= Annius Florus, L. Annaei Flori Epitoma De Tito Livio

Bellorum Omnium Annorum DCC Libri II)
Kullanlan Metin ve eviri: Lucius Annaeus Florus The Two
Books of the Epitome, Extracted from Titus Livius, of All the
Wars of Seven Hundred Years. With an English translation by
E. S. Foster. London, New York 1929 (The Loeb Classical
Library).
Frontin. strat.
(= Sextus Iulius Frontinus, Strategematon)
Kullanlan Metin ve eviri: The Strategems and the Aqueducts
of Rome. With an English translation by C. E. Ennett. London,
Front.
(= Fronto)
Kullanlan Metin: M. Cornelii Frontonis Epistulae. Ed. M. J.
P. van den Hout. Leiden 1954.
Gal. de Antid.
(= Galenus, De Antidotis Libri II)
Kullanlan Metin: De Antidotis Libri II. Ed. C. G. Kuhn. Claudii Galeni Opera Omnia, vol. XIV. Leipzig: Knobloch 1927,
repr. Hildesheim: Olms 1965. 362-1058.
Gal. de san. Tuend. (= Galenus, De Sanitate Tuenda Libri VI)
Kullanlan Metin: De Sanitate Tuenda Libri VI. Ed. K. Koch.
[Corpus Medicorum Grecorum, vol. V. 4. 2. Leipzig: Teubner
1923] 3-198.
Gell.
(= Aulus Gellius, Noctae Atticae)
Kullanlan Metin ve eviri: The Attic Nights of Aulus Gellius.
With an English translation by J. C. Rolfe I-III. London, New
Geoponica
(= Geoponica)
Kullanlan Metin: Geoponica. Ed. H. Beckh. Leipzig: Teubner
1895.
Geor. Cedr. C. hist. (= Georgus Cedrenus, Compendium Historiarum)
Kullanlan Metin: Georgus Cedrenus, Compendium Historiarum. Ed. I. Bekker. I-II vol. Corpus Scriptorum historiae Byzantinae [14]. Bonn: 1838-1839.
Gyllius Cons.
(= Petrus Gyllius, De Topographia Constantinopoleos et de
Illius Antiquitatibus Libri Quatuor)
Kullanlan Metin ve eviri: Petrus Gyllius, stanbulun Tarihi
Eserleri. ev.: E. zbayolu. stanbul 1997.
Hes. theog.
(= Hesiodos, Theogonia)
Kullanlan Metin ve eviriler: Theogony. With an English
translation by M. L. West. Oxford 1966.
Hesiodos, Theogonia, Eseri ve Kaynaklar. ev.: S. EyuboluA. Erhat. Ankara 19912.
Hdt.
(= Herodotos, Historiae)
Kullanlan Metin ve eviriler: Herodotus. With an English
translation by A. D. Godley I-IV. London, New York 1975

Hieron. chron.
Hippokr. Aer.
Hist. Aug.
Val.
Hom. Il.
Hom. Od.
Hor.
Epist.
Hor. Odes
Isok. Trap.
Ioseph. Ant. Iud.
Ioseph. Bell. Iud.
Ioseph. Cont. Ap.
Isid. Etym.
559
Herodotos, Herodot Tarihi. ev.: M. kmen-A. Erhat. stanbul 19912.

(= Eusebius-Hieronymus, Chronicon)
Kullanlan Metin: Eusebius-Hieronymus, Chronicon Ed. R.
Helm. Berlin 1926.
(= Hippokrates, Peri Aeron)
Kullanlan Metin ve eviri: Airs, Waters, Places. With an
English translation by W. H. Jones I-IV. London, New York
(= Scriptores Historiae Augustae)
(= Valeriani Duo)
Prob.
(= Probus)
Kullanlan Metin ve eviri: The Scriptores Historiae Augustae.
With an English translation by D. Magie. Cambridge, Mass.London 1968 (The Loeb Classical Library)
(= Homeros, lyada)
Kullanlan Metin ve eviri: lyada. ev. A. Erhat-A. Kadir.
stanbul 19937.
(= Homeros, Odysseia)
Kullanlan Metin ve eviri: Odysseia. ev. A. Erhat-A. Kadir.
stanbul 19886.
(= Quintus Horatius Flaccus)
(= Epistulae)
Carm.
(= Carmina)
Kullanlan Metinler: Horatius, smtliche Werke. Ed. H. Frber-W. Schne I-II. Mnchen, Zrich 1985.
Q. Horatius Flaccus. Epistulae, Carmina (Q. Horati Flacci
Opera, Ed. F. Klingner, 1959).
(= Quintus Horatius Flaccus, Odes)
Kullanlan Metin ve eviri: Horace Odes. With an English
translation by D. West I-III. Oxford 1995-2002.
(= Isokrates, Trapeziticus)
Kullanlan Metin ve eviri: Isocrates. With an English translation by L. V. Hook IV-IX. London, New York 1968 (The Loeb
Classical Library).
(= Flavius Iosephus Historicus, Antiquitates Iudaicae)
Kullanlan Metin ve eviri: The Jewish Antiquities. With an
English translation by H. St. J. Thackeray IV-IX. London, New
(= Flavius Iosephus Historicus, Bellum Iudaium)
Kullanlan Metin ve eviri: The Jewish War. With an English
translation by H. St. J. Thackeray II-III. London, New York
(= Iosephus, Contra Apionem)
Kullanlan Metin ve eviri: Against Apion. With an English
translation by H. St. J. Thackeray. Cambridge, Mass.-London
(= Isidorus Hispalensis, Etymologiae)
560
Kullanlan Metin: Isidorus, Etymologiae. Ed. W. M. Lindsay,

Oxford (OCT).
Iust.
(= Marcus Iulianus Iustinus, M. Iuliani Iustini Epitoma Historiarum Philippicarum Pompei Trogi)
Kullanlan Metin ve eviriler: Epitome of the Philippic History of Pompeius Trogus. With an English translation by J. C.
Yardley. With introduction and explanatory notes by R. Develin. Atlanta, GA 1994.
M. Ivniani Ivstini. Epitoma Historiarvm Philippicarvm Pompei
Trogi. Accedvnt Prolongi in Pompeivm Trogvm. Ed. O. Seel.
Stutgard 1972.
Iuv. Sat.
(= Iunius D. Iuvenalis, Saturae)
Kullanlan Metin ve evirler: Yergiler-Saturae. ev.: . Drken-E. Alova. stanbul 2003.
Iuvenalis Decimus Iulius, Iuvenal and Perseus. With an English
translation by S. M. Braund. Cambridge, Mass.-London 2004
bn Batta Sey.
(= E. A. M. bn Batuta Tanci, bn Batuta Seyahatnamesi)
Kullanlan Metin ve eviri: bn Batuta Seyahatnamesi. ev.:
A. S. Aykut I-II. stanbul 20042.
Joan. Scyl. Syn. Hist. (= Joannes Scylitzes, Synopsis Historiarum)
Kullanlan Metin: Synopsis Historiarum. Ed. J. Thurn. Ioannis
Scylitzae synopsis historiarum [Corpus fontium historiae Byzantinae 5. Series Berolinensis. Berlin: De Gruyter 1973]: 3500.
Jos. Gen. Basil.
(= Josephus Genesius, Basileiai)
Kulanlan Metin: Iosephi Genesii regum libri quattuor/recensuerunt A. Lesmueller-Werner et I. Thurn. Berolini: de Gruyter,
1978- XXIX, 142 (Corpus fontium historiae Byzantinae 14).
Ksen. Anab.
(= Ksenophon, Anabasis)
Kullanlan Metin ve eviriler: Anabasis. With an English translation by C. L. Brownson I-VII. Cambridge, Mass.-London
Ksenophon, Anabasis (Onbinlerin Dn). ev.: T. Gkl.
stanbul 19982.
Xenophon, The Persian Expedition. Translated by R. Warner.
Harmondsworth 1952.
Ksen. Hell.
(= Ksenophon, Hellenika)
Kullanlan Metin ve eviriler: Hellenica. With an English
translation by C. L. Brownson and O. J. Todd I-III. London,
Xenophon, A History of My Times. With an English translation
by R. Warner. Oxford 1966.
Ksen. Cyr.
(= Ksenophon, Cyropaedia)
Kullanlan Metin ve eviri: Cyropaedia. Ed. E. C. Marchant,
Xenophontis opera omnia, vol. IV. Oxford 1970.

Lact. Inst. Div.
Licin.
Liv.
perioch.
Lucan. Bell. civ.

Lucian.
dial. deor.
Marc.
Lucr.
Macr. Sat.
Malal. chron.
Mart. epigr.
Mela
561
(= L. Caelius Lactantius Firmianius, Divinarum Institutionum)

Kullanlan Metin ve eviri: Lactantius, Divine Institutes.
Translated with an introduction and notes by A. Bowen and P.
Garnsey. Liverpool 2003.
(= Granius Licinianus, Grani Liciniani Reliquiae)
Kullanlan Metin: Grani Liciniani Reliquiae. Ed. N. Crinity.
Leipzig 1981.
(= Livius, Ab Urbe Condita)
(= Ab urbe condita librorum periochae)
Kullanlan Metin ve eviriler: Livy, From the founding of the
city. With an English translation by A. C. Schlesinger. I-XIV.
London, New York 1967 (The Loeb Classical Library).
Titus Livius, Roma Tarihi: ehrin Kuruluundan tibaren.
ev.: S. enbark. stanbul 1992 vdd.
(= M. Annaeus Lucanus, Bellum Civile)
Kullanlan Metin: M. Annaei Lucani Belli Civilis Libri Decem.
Ed. A. E. Housman. 1927.
(= Lucianus)
(= Diologi Deorum)
(= Macrobii)
Kullanlan Metin ve eviriler: Lucianus. Ed. C. Jacobitz, I-III
vol., Leipzig: Teubner 1896-7; Ed. J. Sommer-Brodt, I-III vol.,
Berlin 1886-99; Ed. N. Niln, Leipzig: Teubner 1906-. Scholia
in Lucianum. Ed. H. Rabe, Leipzig: Teubner 1906.
Samsatl Lukianos, Seme Yazlar. ev.: N. Ata. stanbul 19922.
(= T. Lucretius, De Rerum Natura)
Kullanlan Metin ve eviriler: De Rerum Natura Libri Sex. Ed.
J. Martin. 1969.
Lucretius, Evrenin Yaps. ev.: T. Uyar-T. Uyar. stanbul 1974.
(= Macrobius, Saturnalia)
Kullanlan Metin: Ambrosii Theodosii Macrobii, Saturnalia.
Ed. J. Willis I-II. Stutgard-Lipsae 1994.
(= Malalas, Chronographia)
Kullanlan Metin ve eviriler: I. Malalas, Chronographia. Ed.
L. Dindorf. Corpus Scriptorum Byzantinae Historiae. Bonn
1831.
I. Malalas, The Chronicle of John Malalas: A Translation. With
an English translation by Elizabeth Jeffreys, Michael Jeffreys,
Roger Scott et al. Byzantina Australiensia 4 (Melbourne:
Australian Association for Byzantine Studies) 1986.
(= Martialis, Epigrammata)
Kullanlan Metin ve eviriler: Epigrams. With an English
translation by C. A. Walter-M. A. Ker I-II. London, New York
Martialis, Seme iirler. ev.: T. Uzel-Tunca. stanbul 1975.
(= Pomponius Mela, De Chorographia)
562
Kullanlan Metin ve eviri: Pomponius Melas Description of

the World. With an English translation by F. E. Romer. Ann
Arbor 1998.
Memnon.
(= Memnon)
Kullanlan Metin ve eviri: Memnon. With an English translation by C. Mller. FGrHist. III 536, Parisiis 1853.
Mnaseas frg.
(= Mneaseas, fragmenta)
Kullanlan Metin: Mneaseas, Fragmenta. Ed. K. Mller. Paris
1841-1870.
Niceph. Hist.
(= Nicephorus Gregoras, Historia Romana)
Kullanlan Metin: Historia Romana, Nicephori Gregorae
historiae Byzantinae. Ed. L. Schopen and I. Bekker, [Corpus
scriptorum historiae Byzantinae. Bonn: Weber, vol. 1:1829; 2:
1830; 3:1855]: I: 3-568; II: 571-1146; III: 3-567.
Nikolaos fr.
(= Nikolaos, Fragmenta)
Kullanlan Metin: Nicolaus Historicus, Fragmenta. Ed. K.
Mller. Paris: Didot, 1841-1870.
Nonius
(= Nonius)
Kullanlan Metin: De Compendiosa Doctrina Libri. Ed. J. H.
Onions and W. M. Lindsay. Leipzig 1903.
Obseq. Prodig.
(= Iulii Obsequentis, Ab Anno Urbis Conditae DV Prodigiorum Liber)
Kullanlan Metin ve eviri: Julius Obsequens, A Book of
Prodigies After the 505 TH Year Rome. With an English translation by A. C. Schlesinger. London, New York 1967 (The
Orib.
(= Oribasius)
Eclog.
(= Eclogae Medicamentorum)
Syn.
(= Synopsis ad Eustathium Filium)
Kullanlan Metin: Oribasius. Ed. U. C. Bussemaker & C. Daremberg, I-VI vol. Paris 1851-1876.
Coll. Med. Reliq. (= Oribasii Collectionum Medicarum Reliquae)
Kullanlan Metin: Oribasii Collectionum Medicarum Reliquae,
vol. I-IV. Ed. J. Reader. Leipzig: Teubner1928-1933.
Origen. Cont. Cel. (= Origenes Adamantius, Contra Celsum)
Kullanlan Metin: Origene, Contre Celse. Ed. M. Borret I-IV.
Paris 1967-1968.
Oros. hist.
(= Orosius, Historiarum adversus paganos libri VII)
Kullanlan Metin ve eviri: Seven Books of History Against
the Pagans. Translated with introduction and notes by I. W.
Raymond. New York 1936.
Ovid. Fast.
(= Ovidius, Fasti)
Kullanlan Metin ve eviri: Ovids Fasti. With an English
translation by J. G. Frazer. London, New Yok 1931 (The Loeb
Classical Library).
Ovid. Met.
(= Ovidius, Metamorphoses)
Ovid. Pont.
Ovid. Tri.
Paul. Aeg.
Paus.
Phaed. Fab.
Phil.
Phil. Imag.
Philum. Ven.
Phleg. Fr. Hist.
Phot. Bib.
Pind. Nem.
563
Kullanlan Metin ve eviriler: Metamorphoses. With an English translation by F. J. Miller. London, New York 1960 (The
Ovidius, Dnmler. ev.: . Z. Eyubolu. Ankara 1994.
(= Ovidius, Epistulae ex Ponto)
Kullanlan Metin ve eviri: Epistulae ex Ponto. With an English translation by A. L. Wheeler. Revised by G. P. Goold.
Cambridge, Mass.-London 1988 (The Loeb Classical Library).
Ovidius, Karadenizden Mektuplar. ev. . Drken. stanbul 1999.
(= Ovidius, Tristia)
Kullanlan Metin: Tristia (P. Ovidius Naso: Tristia. Vol.1, Ed.
G. Luck, 1967).
(= Paulus Aegineta)
Kullanlan Metin: Paulus Aegineta. Ed. J. L. Heiberg, CMG
IX, Leipzig 1921-1924; Bk. VI Ed. R. Briau. Paris 1855.
(= Pausanias, Periegesis tes Hellados)
Kullanlan Metin ve eviri: Pausanian Description of Greece.
With an English translation by W. H. Jones I-V. London, New
(= Phaedrus, Fabularum Aesopiarum)
Kullanlan Metin ve eviri: The Aesopic Fables of Phaedrus
The Freedmen of Augustus. With an English translation by B.
E. Perry I-V. Cambridge Mass.-London 1965 (The Loeb Classical Library).
(= Philostratus)
Kullanlan Metin ve eviri: Philostratus, In Honour of Apollonius of Tyana. With an English translation by J. S. Phillimore
I-II. Oxford 1912.
(= Philostratus Yal, Imagines)
Kullanlan Metin ve eviri: Philostratus, Imagines. With an
English translation by A. Fairbanks. Ed. T. E. Page, E. Capps
and W. H. D. Rose. London, New York 1931 (The Loeb Classical Library).
(= Philumenus, de Venenatis Animalibus)
Kullanlan Metin: Philumenus, De Venenatis Animalibus. Ed.
M. Wellmann, Berlin 1908; etiam apud Oribasium et Atium.
(= Phlegon Trallianus, Fragmenta Historica)
Kullanlan Metin: Fragmenta Historica. Ed. C. Mller, FHG
iii p. 602.
(= Photios, Bibliotheka)
Kullanlan Metin ve eviriler: Photios, Bibliotheka. Ed. R.
Henry, Paris 1971.
Photius, The Bibliotheca. A sellection translated with notes by
N. G. Wilson. London 20022.
(= Pindaros, Nemeian)
564
Pind. Pyth.
Plat. Alk.
Plat. Phaed.
Plin. nat.
Plin. epist.
Plut.
Alex.
Ant.
Caes.
Cam.
Cat. Min.
Cic.
Crass.
Dem.
Galb.
Flam.
Kim.
Luc.
Plut. mor.
Poll.
Kullanlan Metin ve eviri: Nemeian Odes. With an English
translation by W. H. Race. Cambridge, Mass.-London 1997
(= Pindaros, Pythian)
Kullanlan Metin ve eviri: Pythian Odes. With an English
translation by W. H. Race. Cambridge, Mass.-London 1997
(= Platon, Alkibiades)
Kullanlan Metin ve eviri: Alkibiades I. ev. . ahinba. Ankara 19632.
(= Platon, Phaidon)
Kullanlan Metin ve eviri: Phaedo. With an English translation by H. N. Fower. Cambridge, Mass.-London 1966 (The
(= G. Plinius Secundus Yal, Naturalis Historia)
Kullanlan Metin ve eviri: Pliny Natural History. With an
English translation by H. R. Rackham, W. H. S. Jones, D. E.
Eichholz I-X. Cambridge, Mass.-London 1938-1971 (The
(= G. Plinius Caecilius Secundus Gen, Epistulae)
Kullanlan Metin ve eviriler: Pliny, Letters. With an English
translation by W. Melmoth, rev. W. H. L. Hutchinson. London
Plinius, Gen Pliniusun Anadolu Mektuplar. ev.: . Drken E. zbayolu. stanbul 2001.
(= Plutarkhos, Bioi Paralleloi)
(= Aleksandros)
Mar.
(= Gaius Marius)
(= Antonius)
Marc.
(= Marcellus)
(= Caesar)
Num.
(= Numa)
(= Camillus)
Perik.
(= Perikles)
(= Cato Minor)
Pomp.
(= Pompeius)
(= Cicero)
Pyrrh.
(= Pyhrros)
(= Crassus)
Sert.
(= Sertorius)
(= Demetrios)
Sert.-Eum. (=Sertorius-Eumeses Comp.)
(= Galba)
Sull.
(= Sulla)
(= Flaminius)
Lys-Sull.
(= Lysandros-Sulla Comp.)
(= Kimon)
Tib. Gracch. (= Tiberius Gracchus)
(= Lucullus)
Luc-Kim.
(= Lucullus-Kimon Comp.)
Kullanlan Metin ve eviri: Plutarchs Lives. With an English
translation by B. Perrin I-XI. London, New York 1959 (The
(= Plutarkhos, Moralia)
Kullanlan Metin ve eviri: Plutarchs Moralia. With an English translation by F. C. Babbitt-W. C. Helmbold I-XIV. London, New York 1928-1967 (The Loeb Classical Library).
(= Pollux)
565
Kullanlan Metin: Bks. I-V. Ed. Bethe, Leipzig 1900: complete

in W. Dindorf, Leipzig 1824.
Polyain. Strat.
(= Polyainos, Strategemata)
Kullanlan Metin ve eviri: Stratagems of War. With an English translation by R. Shepherd. Chicago 1974.
Polyb.
(= Polybios, Historiai)
Kullanlan Metin ve eviri: The Histories. With an English
translation by W. R. Paton I-VI. Cambridge, Mass.-London
1922 vd. (The Loeb Classical Library).
Pomp. Trog. prolog. (= Pompeius Trogus, Prologues)
Kullanlan Metin ve eviri: Prologues to the Philippic History
of Trogus. With an English translation by J. C. Yardley. With
introduction and explanatory notes by R. Develin. Atlanta, GA
1994.
Porph. Abst.
(= Porphyrius, De Abstinentia)
Kullanlan Metin: De abstinentia. Ed., A. Nauck, Porphyrii
philosophi Platonici opuscula selecta, 2nd edn. Leipzig: Teubner, 1886 (repr. Hildesheim: Olms, 1963): 85-269.
Priscian. Inst.
(= Priscianus, Institutionum Grammaticarum Libri)
Kullanlan Metin: Institutionum Grammaticarum Libri. Ed. M.
Hertz. urada: Grammatici Latini 2-3. Leipzig 1855-1859.
Prok.
(= Prokopios) Bell. (= de Bellis)
Aed.
(= de Aedificiis)
Kullanlan Metin ve eviriler: History of the Wars. With an
English translation by H. B. Dewing. London-New York 1928
Procopius Caesariensis, De Aedificiis. Ed. J. Haury. Leipzig,
Teubner. 1905-1913.
Ps.-Dsc. Alex.
(= Dioscorides/Dioscurides Pedanius, De venenis eorumque
praecautione et medicatione Alexipharmaca)
Kullanlan Metin: Alexipharmaca. Pedanii Dioscoridis Anazarbei, vol. II. Medicorum Graecorum opera quae exstant (Ed.
C. G. Khn), Ed. K. Sprengel, Knobloch. Leipzig 1830 p. 1-41.
Ps.-Dsc. Ther.
(= Pseudo-Dioscorides/Dioscurides, De iis, quae virus ejaculantur, animalibus libellus, in quo et de rabioso cane Theriaca)
Kullanlan Metin: Theriaca. Pedanii Dioscoridis Anazarbei,
vol. II. Medicorum Graecorum opera quae exstant (Ed. C. G.
Khn), Ed. K. Sprengel, Knobloch, Leipzig 1830 pag 42-91.
Ps.-Kallist.
(= Pseudo Kallisthenes)
Kullanlan Metin: Historia Alexandri Magni. Ed. W. Kroll,
Berlin: Weidmann 1926: 1-146.
Ps.-Scymnus
(= Pseudo Scymnus, Ad Nicomedem Regem)
Kullanlan Metinler: Sub Titulo Orbis Descriptio. Ed. C. Mller.
Geography Graeci Minores I. Paris 19902.
566
Ptol. geogr.
Publ. Syr. Sent.

Quadratus
Quint. Inst.
Sall. Catil.
Sall. Hist.
Sall. Iug.
Sen. Contr.
Sen. Ep.
Fragmenta Periegeseos Ad Nicomedem Regem (Pseudo-Scymni).
The Tradition of the Minor Greek Geographers. Ed. A. Diller.
Lancaster-Oxford 1952.
(= Claudios Ptolemaios, Geographika Hyphegegis)
Kullanlan Metin: Claudii Ptolemaei Geographia (lib. 1-3). Ed.
K. Mller. Paris 1883. Claudii Ptolemaei Geographia (lib. 48). Ed. C. F. A. Nobbe I-II. Leipzig 1845. Reprinted in Hildesheim 1966.
(= Publilius Syrius, Sententiae)
Kullanlan Metin ve eviri: Sententiae/Dnceler. ev.: B.
Demiri. stanbul 1997.
(= Quadratus)
Kullanlan Metin ve eviri: The Apostolic Fathers II. Epistle
of Barnabas. Papias and Quadratus. Epistle of Diognetus. The
Shepherd of Hermas. Edited and translated B. D. Ehrman.
London-New York 2003 (The Loeb Classical Library).
(= Marcus Fabius Quintilianus, Institutio Oratoria)
Kullanlan Metinler: M. Fabii Quintiliani Institutionis Oratoriae Libri Duodecim. Ed. M. Winterbottom I-II. 1970.
M. Fabii Quintiliani Institutionis Oratoriae Libri Duodecim.
Ed. E. Bonnell I-II. Leipzig 1874.
Quintilianus, Institutionis Oratoriae Libri. Ed. L. Radermacher.
Leipzig 1907-1935.
(= Sallustius, Bellum Catilinae)
Kullanlan Metin ve eviriler: Sallust. With an English translation by J. C. Rolfe. London, New York 1955 (The Loeb
Classical Library).
C. Sallustius Crispus, Catilina Tertibi. ev.: G. . Varnlolu.
stanbul 1973.
(= Sallustius, Historiae)
Kullanlan Metin ve eviriler: Sallust, The Histories. Translated with introduction and commentary by P. McGushin vol. I
(1992), vol. II (1994). Oxford.
Sallust. With an English translation by J. C. Rolfe. London,
C. Sallustius Crispus, Historiae (C. Sallustius Crispi Historiarum Reliquiae. Vol 2, Ed. B. Maurenbrecher, 1893).
(= Sallustius, Bellum Iugurtinum)
Kullanlan Metin ve eviri: Sallust. With an English translation by J. C. Rolfe. London, New York 1965 (The Loeb Classical Library).
(= Seneca, Controversiae)
Kullanlan Metin ve eviri: Declamations. With an English
translation by M. Winterbottom. Vol. II. Cambridge, Mass.London 1974. (The Loeb Classical Library).
(= Seneca, Epistles)
567
Kullanlan Metin ve eviri: Moral Epistles. With an English

translation by R. M. Gummere. Vol. I-III. Cambridge, Mass.London 1917-1925. (The Loeb Classical Library).
Sen. Dial.
(= Seneca, Dialogi)
Kullanlan Metin: Dialogi (L. Annaei Senecae Dialogorum
Libri Duodecim). Ed. L. D. Reynolds. Oxford 1977.
Sen. Med.
(= Seneca, Medea)
Kullanlan Metin ve eviri: Medea. With an English translation by F. C. Miller. Cambridge, Mass.-London 1968 (The Loeb Classical Library).
Sen. QNat.
(= Seneca, Naturales Quaestiones)
Kullanlan Metin: Naturales Quaestiones (Sneque, Questions
Naturelles vol. I-II.) Ed. P. Oltramare. Paris 1929.
Seneca, Ahlaki Mektuplar. ev.: T. Uzel. Ankara 1992.
Servius Aen.
(= Maurus Servius Honoratus, In Vergilii Aeneidos Libros)
Kullanlan Metin: Servii Grammatici in Vergilii Carmina
Commentarii (et scholia quibus commentarius auctus est). Ed.
G. Thilo. Leipzig 1884-1887; Hildesheim 19612.
Servius Georg.
(= Maurus Servius Honoratus, In Vergilii Georgicon Libros)
Kullanlan Metin: Servii Grammatici Qui Feruntur in Vergilii
Bucolica et Georgica Commentarii. Vol. III.1, Ed. G. Thilo.
Leipzig 1887.
Sid. Carm.
(Apollinaris Sidonius, Carmina)
Kullanlan Metin ve eviri: Sidonius, Poems and Letters. Ed.
W. B. Anderson I-II. Cambridge Mass. 1936.
Sisenna hist.
(= L. Cornelius Sisenna, Historiae)
Kullanlan Metin: De L. Cornelii Sisennae Historiarum Reliquiis. Ed. A. Schneider. Jenae 1882.
Schol. Gronov.
(= Scholia Gronoviana)
Kullanlan Metin: Scholia Gronoviana. Ed. T. Stangl. urada:
Ciceronis Oratinum Scholiastae (73-197). Vienna 1912.
Sil. pun.
(= Silius Italicus, Punica)
Kullanlan Metin ve eviri: Silius Italicus, Punica. With an
English translation by J. D. Duff. London, New York 1934
Skylaks periplus
(= Skylaks, Periplus Scylacis)
Kullanlan Metin: Periplus Scylacis. Ed. C. Mller. Geography
Graeci Minores I. Paris 19902.
Sol. Coll. Mem.
(= Gaius Iulius Solinus, Collectanea Rerum Memorabilium)
Kullanlan Metin: C. Iulii Solini Collectanea Rerum Memorabilium. Ed by Th. Mommsen. Berlin 1958.
Steph. Byz. Ethnika (= Stephanos Byzantios, Ethnika)
Kullanlan Metin: Stephani Byzantii, Ethnikon. Ed. A. Westermann. Libsae 1839.
Strab.
(= Strabon, Geographika)
568
Kullanlan Metin ve eviriler: The Geography of Strabo. With

an English translation by H. L. Jones I-VIII. London, New York
Strabon, Corafya. ev.: A. Pekman. stanbul 2000.
Suda
(= Suda-Suidas, Suidae Lexicon)
Kullanlan Metin: Suidae Lexicon. Ed. A. Adler I-IV. LeipzigTeubner 1928-1971.
Suet.
(= Suetonius, De Vitae Caesarum)
Iul.
(= Divius Iulius)
Tib. (= Tiberius)
Ner.
(= Nero)
de gramm. (= De Grammaticis et Rhetoribus)
Kullanlan Metin ve eviri: The Lives of the Caesars. Ed. and
Translated by J. C. Rolfe I-II. Cambridge, Mass.-London 1951
Sulpit.
(= Sulpitius Severus)
Kullanlan Metin ve eviri: A Select Library of Nicene and
Post-Nicene Fathers of the Christian Church (Second Series).
Ed. and Translated by S. Philip and W. Henry. Michigan, 1982.
Tac. ann.
(= Tacitus, Annales)
Kullanlan Metin ve eviri: The Annals. With an English translation by J. Jackson. Cambridge, Mass.-London 1969 (The Loeb
Classical Library).
Tac. germ.
(= Tacitus, Germania)
Kullanlan Metin ve eviriler: The Annals. With an English
translation by W. Peterson. London, New York 1925 (The Loeb
Classical Library).
Tacitus, Germania. ev.: H. Dereli. Ankara 1944.
Tac. hist.
(= Tacitus, Historia)
Kullanlan Metin ve eviriler: The Histories. With an English
translation by C. H. Moore I-II. Cambridge, Mass.-London
Tacitus, The Histories. With an English translation by K.
Wellesley. London 1989.
Tert. Apol.
(= Tertullian, Apologeticus)
Kullanlan Metin ve eviri: Tertullian, Apology. With an
English translation by T. R. Glover. London, New York 1931
Theoc. Idyl.
(= Theocritus, Idyllia)
Kullanlan Metin: Theocritus, Idyllia. Ed. A. S. F. Gow. Cambridge 1952 (reprinted 1965): 4-236.
Theophr. hist. plant. (= Theophrastos, Historia Plantarum)
Kullanlan Metin: Theophrastus, Enquiry into Plants. Ed. A.
Hort I-II. Cambridge, Mass. 1968.
Theophr. de lapid. (= Theophrastos, De Lapidibus)
Kullanlan Metin: Theophrastus, De Lapidibus. Ed. D. E. Eichholz. Oxford 1965.
Thuk.
(= Thukydides)

Tz. Hist.
Val. Flac.
Val. Max.
Var. R.
Veg. mil.
Vell.
Verg.
Aen.
Georg.
Vitr. de Arch.
569
Kullanlan Metin ve eviri: Peloponnes Sava. ev.: T. Gkl. stanbul 1976.

(= Tzetzes, Historiarum variarum chiliades)
Kullanlan Metin: Historiarum variarum chiliades. Ed. T.
Kiessling, Leipzig 1826.
(= C. Valerius Flaccus, Argonauticon)
Kullanlan Metin ve eviri: Argonautica. With an English translation by W. J. H. Mozley. Cambridge, Mass.-London 1939 (The
(= Valerius Maximus, Facta et dicta memorabilia absoluti,
ambusiti, damnati, externi)
Kullanlan Metin ve eviriler: Factorum et dictorum memorobilium libri novem. Iulii paridis et Ianuari nepotiani epit. adiectatis. Rec.: C. Halm. Teubner 1865.
Valerius Maximus, Memorable Deeds and Sayings. Book I.
Translated with introduction and commentary by D. Wardle.
Oxford-New York 1998.
Valerius Maximus and the rhetoric of the new nobility. With
an English translation by W. M. Bloomer. London 1992.
(= Marcus Terentius Varro, De Re Rustica)
Kullanlan Metin ve eviri: On Agriculture. With an English
translation by W. D. Hooper. Revised by H. Body. Cambridge,
(= Vegetius Renatus, Epitoma rei militaris)
Kullanlan Metin ve eviri: Vegetius: Epitome of Military Science. Translated with notes and introduction by N. P. Milner.
Liverpool 19962.
(= Velleius Paterculus, Historia Romana)
Kullanlan Metin ve eviriler: Roman History. With an English translation by F. Shipley. London 1924 (The Loeb Classical Library).
Velleius Paterculus, Historia Romana (Velleius Paterculus:
Histoire Romaine. Ed. J. Hellegouarch [sic] I-II, 1982).
(= Vergilius)
(= Aeneis)
Ecl.
(= Eclogue)
(= Georgica)
Buc.
(= Bucolica)
Kullanlan Metin ve eviriler: Virgil, Eclogues, Georgics, Aenid,
the Minor Poems. With an English translation by H. Fairclough
I-II. Cambridge, Mass.-London 1966-1967 (The Loeb Classical
Library).
Vergilius, Aeneas. ev.: . Z. Eyubolu. Ankara 1995.
Vergilius, Bucolicalar, Georgicalar. ev.: T. Uzel. Ankara
1998.
Vergils, Bukolika und Georgika. Ed. P. Deuticke. Berlin 1907.
(= Vitruvius, De Architectura)
570
Zos.
Kullanlan Metin ve eviriler: On Architecture. With an English translation by F. Granger I-II. London-New York 19311934 (The Loeb Classical Library).
Vitruvius, Mimarlk zerine On Kitap. ev.: S. Gven. stanbul
19983.
(= Zosimos, Historia Nova)
Kullanlan Metin ve eviriler: Zosime, Histoire nouvelle. Ed.
F. Paschoud. Paris 1971-1989.
Zosimus, The Decline of Rome. With an English translation by
J. J. Buchanan and H. T. Davis. San Antonio, Texas 1967.
BBLYOGRAFYA
Adak 2002
Adak 2004
Adcock 1937
Adcock 1940
Africa 1970
Aghunov 1978
Aaoullar 1994
Ahlheid 1988
Akit 1971
Alexander 1981
Alfonsi 1947
Alfldi 1930
Alfldi 1976
Alfldy 1979
Allen 1947
Allen 1948
Amandry et al. 1991
Amandry et
Remy 1998
Anastadiasis and
Souris 1992
M. Adak, Lykia ve Roma. urada: Lykia ncelemeleri 1.

Ed. S. ahin-M. Adak, stanbul (2002) 129-136.
M. Adak, Lokalisierung von Olympos und Korykos in
Ostlykien. urada: Gephyra 1. Ed. J. Noll-S. ahin, stanbul (2004) 27-51.
F. E. Adcock, Lesser Armenia and Galatia After Pompeys
Settlement of the East. JRS XXVII (1937) 12-17.
F. E. Adcock, The Roman Art of War Under the Republic.
Cambridge-Mass. 1940.
T. W. Africa, The One-Eyed Man Against Rome: An Exercise in Euhemerism. Historia XIX/5 (1970) 528-538.
M. V. Aghunov, (Rusa) The Geographical Location of the
Neoptolemus Tower and the Village of Hermonax. VDI 143
(1978) 112-123 (ngilizce zet).
M. A. Aaoullar, Kent Devletinden mparatorlua. Ankara
1994.
F. Ahlheid, Oratorical Strategy in Sallusts Letter of Mithridates Reconsidered. Mnemosyne XLI/1-2 (1988) 67-92.
O. Akit, Hellenistik ve Roma Devrinde Likya. stanbul 1971.
M. C. Alexander, The Legatio Asiatica of Scaurus: Did it
Take Place?. TAPhA 111 (1981) 1-9.
L. Alfonsi, Pompeo in Manilio. Latomus VI (1947) 345-351.
A. Alfldi, Der neue Weltherrscher der vierten Ekologe
Vergils. Hermes 65 (1930) 367-385.
A. Alfldi, Redeunt Saturnalia regna; Zum Gttesgnadentum
des Sulla. Chiron 6 (1976) 143-158.
G. Alfldy, Rmische Sozialgeschicte. Wiesbaden 1979.
W. S. Allen, The Name of the Black Sea in Greek. CQ XLI
(1947) 86-88.
W. S. Allen, Supplementary Note on the Name of the Black
Sea. CQ XLII (1948) 60.
M. Amandry, B. Le Guen-Pollet B., B. zcan et B. Remy
1991. Le trsor de Binbasoglu (Tokat, Turquie) - Monnaies
de bronze des villes du Pont frappes sous Mithridate VI Eupator. urada: Varia Anatolica V: Pontica I; Recherches
sur lhistoire de Pont dans lantiquite. Ed. B. Remy, stanbul
(1991) 61-76.
M. Amandry et B. Remy, Pontica II; Les Monnais de
latelier de Sebastopolis du Pont. Varia Anatolica X. stanbul 1998.
V. I. Anastasiadis and G. A. Souris, Theophanes of Mytilene:
A New Inscription Relating to his Early Career. Chiron 22
(1992) 377-383.
572
Anderson 1900
Anderson 1903
Anderson et al. 1910
Anderson 1922
Anokhin 1980
Arca 2001
Archibald 2004
Arkenberg 1993a
Arkenberg 1993b
Arnaud 1991
Arnaud 1992
Arslan 2000a
Arslan 2000b
Arslan 2000c
Arslan 2001a
Arslan 2001b
Arslan 2002a
Arslan 2002b
J. G. C. Anderson, Pontica. JHS XX (1900) 151-158.

J. G. C. Anderson, Studia Pontica I: A Journey of Exploration in
Pontus. Bruxelles 1903.
J. G. C. Anderson, F. Cumont and H. Gregory, Studia Pontica
III: Recueil des inscriptions grecques et latines du Pont et de
lArmnie. Bruxelles 1910.
J. G. C. Anderson, Pompeys Campaign Against Mithridates.
JRS XII (1922) 99-105.
V. A. Anokhin, The Coinage of Chersonesus: IV Century B.C.
-XII Century A.D. Translated from the Russian by H. B.
Wells. BAR 69 (1980) Oxford.
E. N. A. Arca, Antik a Lykia ve Pamphylia Kentlerinde
Euergesia. Yksek Lisans Tezi, Antalya 2001.
Z. H. Archibald, In-groups and Out-groups in the Pontic
Cities of the Hellenistic Age. urada: Pontus and Outside
World. Studies in Black Sea History, Historiography and Archaeology. Ed. C. J. Tuplin. Leiden-Boston (2004) 1-15.
J. S. Arkenberg, Licinii Murenae, Terentii Varrones, and
Varrones MurenaeI. A Prosopographic Study of the Roman
Families. Historia XLII/3 (1993) 326-351.
J. S. Arkenberg, Licinii Murenae, Terentii Varrones, and
Varrones MurenaeII. The Enigma of Varro Murena. Historia XLII/4 (1993) 471-491.
P. Arnaud, Sylla, Tigrane et les Parthes. Un nouveau document pour la datation de la proprture de Sylla: Sidoine
Apollinaire, Paneg. Aviti, 79-82. REA XCIII nos 1-2 (1991)
55-64.
P. Arnaud, Les relations maritimes dans le Pont-Euxin
daprs les donnes numriques des gographes anciens.
REA XCIV nos 1-2 (1992) 57-77.
M. Arslan, Antika Anadolusunun Sava Kavmi: Galatlar. stanbul 2000.
M. Arslan, Sullann Kkasya Politikas. Ark.San. 94
(2000) 32-42.
M. Arslan, Kolkhis Blgesinin Tarihi Corafyasna likin
Baz Notlar. Ark.San. 97 (2000) 26-40.
M. Arslan, Hellenistik Dneme Damgasn Vuran Felsefe
Sistemleri; Epikurosuluk ve Stoaclk I. Ark.San. 100
(2001) 19-28.
M. Arslan, Hellenistik Dneme Damgasn Vuran Felsefe
Sistemleri; Epikurosuluk ve Stoaclk II. Ark.San. 101102 (2001) 37-40.
M. Arslan, I. MithridatesRoma Sava: Rhodos ve
Lykiann Durumuna Genel Bak. urada: Lykia ncelemeleri 1. Ed. S. ahin-M. Adak, stanbul (2002) 115-128.
M. Arslan, The Impact of Galatians in Asia Minor. Olba
VI (2002) 41-57.
Bibliyografya
Arslan 2003a
Arslan 2003b
Arslan 2004
Arslan 2005
Ascherson 20022
Atasoy 1997
Atlan 1970
Aulock 1979
Austin 1981
Austin 1986
Avidov 1997
Avram-Bounegru
Avram 2002
Badian 1954
Badian 1956
Badian 1958a
Badian 1958b
Badian 1959a
Badian 1959b
Badian 1961a
Badian 1961b
Badian 1964
Badian 1965
573
M. Arslan, . 188 Ylndan . 67 ylna Kadar Lykia,

Pamphylia ve Kilikia Trakheia Sahillerindeki Korsanlk Faaliyetleri: Nedenleri ve Sonular . Adalya VI (2003) 91118.
M. Arslan, Piracy on the Southern Coast of Asia Minor and
Mithridates Eupator. Olba VIII (2003) 195-211.
M. Arslan, Galater: Die vergessenen Kelten. Wien 2004.
M. Arslan. Arriani Periplus Ponti Euxini=Arrianusun Karadeniz Seyahati. ev. ve Yor.: M. Arslan. 2005 stanbul.
N. Ascherson, Karadeniz. ev. K. Emirolu. stanbul 20022.
S. Atasoy, Amisos; Karadeniz Kysnda Antik bir Kent.
Samsun 1997.
S. Atlan, Roma Tarihinin Ana Hatlar. stanbul 1970.
H. von Aulock, Mnzen und Stdte Pisidiens II. Tbingen
1979.
M. M. Austin, The Hellenistic World from Alexander to the
Roman Conquest: A Selection of Ancient Sources in Translation. Cambridge 1981.
M. M. Austin, Hellenistic Kings, War, and the Economy.
CQ XXXVI/2 (1986) 450-466.
A. Avidov, Were the Cilicians a Nation of Pirates?. MHR
X (1997) 5-55.
A. Avram et O. Bounegru, Mithridates al VI-Lea Eupator i
Coasta de Vest A Pontului Euxin. n Jurul Unui Decret Inedit de la Histria. Pontica XXX (1997) 155-164.
A. Avram, Ein Neuer Stratege des Knigs Mithradates VI
Eupator im Taurischen Chersonesos. Bulletin du Musee
National de Bourgas, vol. IV (2002) 69-73.
E. Badian, Lex Servilia. CR IV/2 (1954) 101-102.
E. Badian, Q. Mucius Scaevola and the Province of Asia.
Athenaeum XXXIV (1956) 104-123.
E. Badian, Foreign Clientelae (264-70 B.C.). Oxford 1958.
E. Badian, Alexander the Great and the Unity of Mankind.
Historia VII/4 (1958) 425-444.
E. Badian, Sullas Cilician Command. Athenaeum XXXVII
(1959) 279-303; [tekrar basld] urada: Studies in Greek and
Roman History (1964) 157-178.
E. Badian, The Early Career of A. Gabinius (Cos. 58 B.C.).
Philologus 103 (1959) 87-99.
E. Badian, Supplement to The Magistrates of the Roman
republic (New York 1960). Resention of Broughton T. R.
S., Gnomon 33 (1961) 492-498.
E. Badian, Servilius and Pompeys First Triumph. Hermes
89 (1961) 254-256.
E. Badian, Studies in Greek and Roman History. Oxford
1964.
E. Badian, M. Porcius Cato and the Annexation and Early
Administration of Cyprus. JRS LV (1965) 110-121.
574
Badian 1969
Badian 1976
Badian 1979
Badian 19813
Badian 19832
Bagnall-Derow 1981
Baker 20012
Baker 2003
Ballard et al. 2000
Balsdon 1937
Balsdon 1939
Balsdon 1951
Balsdon 1962
Balsdon 1966
Banari 2003
Baran 2003
Barlow 1980
Bauman 1967
Bauman 1973
Bean 1953
Bean 1965
Bean 1995
E. Badian, Quaestiones Variae. Historia XVIII/4 (1969)

447-491.
E. Badian, Rome, Athens, and Mithridates. AJAH 1 (1976)
105-128=Assimilation et rsistance la culture greco-romaine dans le monde ancien: Travaux du VI Congrs internationale dtudes classiques. Madrid (1974) 501-521. Paris
1976.
E. Badian, Two Notes on the Roman Law from Cnidos. ZPE
35 (1979) 153-167.
E. Badian, Roman Imperialism in the Late Republic. Ithaca,
New York 19813.
E. Badian, Publicans and Sinners: Private Enterprise in the
Service of the Roman Republic. Ithaca, New York 19832.
R. S. Bagnall-P. Derow, Greek Historical Documents: The
Hellenistic Period. Toronto, USA 1981.
G. P. Baker, Sulla The Fortunate: Roman General and Dictator. Oxford 20012.
P. Baker, Warfare. urada: A Companion to the Hellenistic
World. Ed. A. Erskine, Oxford (2003) 373-388.
R. D. Ballard, D. F. Coleman and G. D. Rosenberg, Further
Evidence of Abrupt Holocene Drowning of the Black Sea.
Marine Geology 170 3-4 (2000) 253-261.
J. P. V. D. Balsdon, Q. Mucius Scaevola the Pontifex and
Ornatio Provinciae. CR LI (1937) 8-10.
J. P. V. D. Balsdon, Consular Provinces under the Late Republic. JRS XXIX (1939) 57-73.
J. P. V. D. Balsdon, Sulla Felix. JRS XLI (1951) 1-10.
J. P. V. D. Balsdon, Roman History, 65-50 B.C.: Five Problems. JRS LII (1962) 134-141.
J. P. V. D. Balsdon, Fabula Clodiana. Historia XV/1 (1966)
65-73.
V. Banari, Die Beziehungen von Griechen und Barbaren im
nordwestlichen Pontos-Gebeit. (Doktora tezi) Universitt
Mannheim 2003.
A. K. Baran, Paphlagoniadaki Pompeiopolis Antik Kenti.
Belleten LXVI/sa. 247 (2002) 819-844.
C. T. Barlow, The Roman Government and the Roman Economy, 9280 B.C.. AJPh 101/2 (1980) 202-219.
R. A. Bauman, The Crimen Maiestatis in the Roman Republic and Augustan Principate. Johannesburg 1967.
R. A. Bauman, The Hostis Declarations of 88 and 87 B.C..
Athenaeum LI (1973) 270-293.
E. G. Bean, Pontus Yaztlar/Inscriptions from Pontus.
Belleten XVII/sa. 66 (1953) 151-165/167-178.
E. G. Bean, The Inscriptions of Side [Side Kitabeleri]. Ankara
1965.
E. G. Bean, Eski ada Ege Blgesi. ev.: . Delemen.
stanbul 1995.
Bibliyografya
Bean 1997
Bean 19982
Bean 2000
Bengtson 1950
Bengtson 1975
Bennett 1961
Bernhardt 1972
Bernhardt 1985
Bernhardy 1974
Berthold 1984
Berve 1929
Bickerman 1946
Bickerman 19802
Billows 1990
Bieber 1964
Bohm 1989
Bosch 1957
Bosworth and
Wheatley 1998
Bouzek 1990
Boyce and
Grenet 1991
Bowersock 1965
Brandis 19712
575
E. G. Bean, Eski ada Gney Kylar. ev.: . Delemen-S.

okay. stanbul 1997.
E. G. Bean, Eskada Lykia Blgesi. ev.: H. Kkten. stanbul 19982.
E. G. Bean, Eski ada Menderesin tesi. ev.: P. Kurtolu.
stanbul 2000.
H. Bengtson, Griechische Geschichte. Mnchen 1950.
H. Bengtson, Herrschergestalten des Hellenismus. Mnchen
1975.
W. H. Bennett, The Death of Sertorius and the Coin. Historia X/4 (1961) 459-472.
R. Bernhardt, Zwei Ehrenstatuen in Kaunos fr L. Licinius
Murena und seinen Sohn Gaius. ev.: B. n. Kaunosta
L. Licinius Murena ve Olu Gaius erefine Dikilmi iki
Heykel. AAra 17 (1972) 123-129.
R. Bernhardt, Polis und rmische Herrschaft in der spten
Republik (149-31 v. Chr.). Untersuch. Ant. Lit. Gesch. 21.
Berlin 1985.
G. Bernhardy, Dionysius Periegetes I-II, cum vetustis commentariis et interpretationibus ex recensione et cum annotatione. Hildesheim-New York 1974.
R. M. Berthold, Rhodos in the Hellenistic Age. Ithaka and
London 1984.
H. Berve, Sertorius. Hermes 64 (1929) 199-227.
E. J. Bickerman, La lettre de Mithridate dans les Histoires
de Salluste. REL XXIV (1946) 131-151.
E. J. Bickerman, Chronology of the Ancient World. London
19802.
R. A. Billows, Antigonus the One-Eyed and the Creation of
the Hellenistic State. Berkley 1990.
M. Bieber, Alexander the Great in the Greek and Roman Art.
Chicago 1964.
Cl. Bohm, Imitatio Alexandri im Hellenismus. Untersuchungen zum
politischen Nachwirken Alexanders des Grossen in hoch- und
spthellenistischen Monarchien. Mnchen 1989.
E. Bosch, Pamphylia Tarihine Dair Tetkikler. ev.: S. Atlan.
Ankara 1957.
A. B. Bosworth and P. V. Wheatley, The Origins of the
Pontic House. JHS CXVIII (1998) 155-164.
J. Bouzek, Studies of the Greek Pottery in the Black Sea
Area. Praque 1990.
M. Boyce and F. Grenet, A History of Zoroastrianism III.
Leiden 1991.
G. W. Bowersock, Augustus and the Greek World. Oxford
1965.
G. Brandis, Galatia (2). RE VII/1 (19712) col. 534-559.
576
Braund 1983
Braund 1984
Braund 1994
Braund 1997
Brennan 1992
Bresson 1999
Briant 1975
Bringmann 1997
Bringmann 1997
Broughton 1938
Broughton 1946
Broughton 1951
Broughton 1987
Bruneau 1968
Brunt 1956
Brunt 1961
Brunt 1971a
Brunt 1971b
Brunt 1980
D. Braund, Royal Wills and Rome. PBSR LI (1983) 16-57.
D. Braund, Rome and the Friendly King: the Character of
Client Kingship. London 1984.
D. Braund, Georgia in Antiquity: A History of Colchis and
Transcaucasian Iberia 550 BC-AD 562. Oxford 1994.
D. C. Braund, Greeks and Barbarians: The Black Sea Region and Hellenism Under the Early Empire. urada: The
Early Roman Empire in the East. Ed. S. E. Adcock, Oxford
(1997) 121-136.
T. C. Brennan, Sullas Career in the Nineties: Some
Reconsiderations. Chiron 22 (1992) 102-158.
A. Bresson, Rhodes and Lycia in Hellenistic Times. urada: Hellenistic Rhodos: Politics, Culture and Society. Ed.
V. Gabrielsen, et al., Aarhus (1999) 98-131.
P. Briant, Villages et communauts villageoises dAsie
Achmnide et Hellnistique. JESHO 18 (1975) 165-188.
K. Bringmann, Poseidonius and Athenaion: A Study in
Hellenistic Historiography. urada: Hellenistic Constructs:
Essays in Culture, History and Historiography. Ed. P.
Cartledge, P. Garnsey and E. Gruen, Berkeley-Los AngelesLondon (1997) 145-158.
K. Bringmann, Krise und Ende der rmischen Republik
(133-42 v. Chr.). Berlin 2003.
T. R. S. Broughton, Roman Asia Minor, An Economic Survey
of Ancient Rome I-IV. Ed. T. Frank. Baltimore 1938.
T. R. S. Broughton, Notes on Roman Magistrates. I. The
Command of M. Antonius in Cilicia. II. Lucullus Commision and Pompeys Acta. TAPhA 77 (1946) 35-43.
T. R. S. Broughton, The Magistrates of the Roman Republic.
Volume I 509 B.C.-100 B.C. New York 1951; Volume II 99
B.C-31 B.C. New York 1952; Volume III Supplement Atlanta 1986.
T. R. S. Broughton, Mistreatment of Foreign Legates and
the Fetial Priests: Three Roman Cases. Phoenix 41/1 (1987)
50-62.
P. Bruneau, Contribution lhistoire urbaine de Dlos
lpoque hellnistique et lpoque impriale. BCH 92
(1968) 633-709.
P. A. Brunt, Sulla and the Asian Publicans. Latomus XV
(1956) 17-25.
P. A. Brunt, Charges of Provincial Maladministration under
the Early Principate. Historia X/2 (1961) 189-227.
P. A. Brunt, Italian Man Power 225 B.C.-14 A.D. Oxford
1971.
P. A. Brunt, Social Conflicts in the Roman Republic. Oxford
1971.
P. A. Brunt, On Historical Fragments and Epitomes. CQ
XXX/2 (1980) 477-494.
Bibliyografya
Brunt 1988
Brunt 1990
Bryer and
Winfield 1985
Bugh 1992
Buitenwerf 2003
Bunbury 1959
Burstein 1976
Burstein 1980
Burstein 19912
Busolt 19762
Cagniart 1986
Cagniart 1991
Caldrini 1949/1950
Callata 1988
Callata 1997
Callata 2000
Callata 2005
577
P. A. Brunt, The Fall of the Roman Republic, and Related

Essays. Oxford 1988.
P. A. Brunt, Roman Imperial Themes. Chap. 1: Sulla and
the Asian Publicans. Oxford 1990.
A. Bryer and D. Winfield, The Byzantine Monuments and
Topography of the Pontos I-II. Washington, D. C. 1985.
G. R. Bugh, Athenaion and Aristion of Athens. Phoenix
46/2 (1992) 108-123.
R. Buitenwerf, Book III of the Sibylline Oracles and its
Social Setting. With an introduction, translation and commentary by R. Buitenwerf. Leiden-Boston 2003.
E. H. Bunbury, A History of Ancient Geography I-II. New
York 1959.
S. M. Burstein, Outpost of Hellenism: The Emergence of
Heracleia on the Black Sea. Berkley 1976.
S. M. Burstein, The Aftermath of the Peace of Apameia.
Rome and the Pontic War. AJAH 5 (1980) 1-12.
S. M. Burstein, The Hellenistic Age from the Battle of Ipsos
to the Death of Kleopatra VII. Cambridge 19912.
G. Busolt, Griechische Staatskunde. Mnchen 19762.
P. F. Cagniart, The Life and Career of Lucius Cornelius
Sulla Through his Consulship in 88 B.C. A Study in Character
and Politics. (Doktora tezi) The University of Texas at Austin
1986.
P. F. Cagniart, L. Cornelius Sulla in the Nineties: a
Reassessment. Latomus L (1991) 285-303.
A. Calderini, Mithridate IV Eupatore, re del Ponto. Univ.
Catt. De S. Cuore 1949/1950.
F. de Callata, Certains bronzes du roi Pylmne de Paphlagonie probablement contremarqus par Mithridate Eupator. Schweizer Mnzbltter (= GNS), 38/150 (1988) 3437.
F. de Callata, Lhistoire des guerres mithridatiques vue par
les monnaies. Numismatica Lovaniensia 18. Louvain-laNeuve 1997.
F. de Callata, Guerre et monnayage l'poque hellnistique. Essai de mise en perspective suivi d'une annexe sur le
monnayage de Mithridate VI Eupator . conomie antique.
La guerre dans les conomies antiques, Entretiens d'Archologie et d'Histoire, 5, Saint-Bertrand-de-Comminges, (2000)
337-364.
F. de Callata, Coins and Archaeology: the (Mis)use of
Mithridatic Coins for Chronological Purposes in the Bosporan Area. urada: Chronologies of the Black Sea Area in
the Period c. 400-100 BC. Ed. V. Stolba and L. Hannestad.
Aarhus (2005) 119-136.
578
Camp 1992
Carney 1961
Carpenter 1948
Cary 1932
Casson 2002
Castagna 1938
Cauer 19652
Cavanagh 2000
Chamoux 2003
Chaniotis 2003
Clarke 1997
Collins 1974
Conley 1981
Cramer 19712
Crawford 1971
Crawford 1977
Crawford 1996
Crawford and
Reynolds 1974
Cuff 1983
Cumont 1901
Cumont et
Cumont 1906
apar 1979
apar 1995
J. Camp et al. A Trophy from the Battle of Chaironeia of 86
B.C.. AJA 96/3 (1992) 443-455.
T. F. Carney, The Flight and Exile of Marius. G&R VIII/2
(1961) 98-121.
R. Carpenter, The Greek Penetration of the Black Sea. AJA
52/1 (1948) 1-10.
M. Cary, Pompeys Settlement of the East. CAH IX (1932)
390-396.
L. Casson, Antik ada Denizcilik ve Gemiler. ev.: G.
Ergin. stanbul 2002.
M. Castagna, Mithridate Eupatore, re del Ponto. Portici 1938.
F. Cauer, Artaphernes (6). RE II/1 (19652) col. 1308.
W. G. Cavanagh, Yzey Aratrmalar, Kentler ve Synoikismos. Antik Dnyada Krsal ve Kent. Ed. J. Rich, A.
Wallace-Hadrill. ev.: L. zgenel stanbul (2000) 97-118.
F. Chamoux, Hellenistic Civilization. Translated by M.
Roussel (in cooperation with M. Roussel). Oxford 2003.
A. Chaniotis, The Divinity of Hellenistic Rulers. urada: A
Companion to the Hellenistic World. Ed. A. Erskine, Oxford
(2003) 413-445.
K. Clarke, In Search of Author of Strabos Geography.
JRS LXXVIII (1997) 92-110.
J. Collins, The Sibylline Oracles of Egyptian Judaism. 1974.
D. F. Conley, The Stages of Romes Decline in Sallusts
Historical Theory. Hermes 109 (1981) 379-382.
J. A. Cramer, A Geographical and Historical Description of
Asia Minor I-II. Amsterdam 19712.
M. H. Crawford, Roman Republican Coinage I-II. Cambridge
1971.
M. H. Crawford, Republican Denarii in Romania: The
Suppression of Piracy and the Slave Trade. JRS LXVII
(1977) 117-124.
M. H. Crawford, Roman Statutes I-II. London 1996.
M. H. Crawford and J. Reynolds, Rome and Tabae. GRBS
15 (1974) 289-293.
P. J. Cuff, Appians Romaica: A Note. Athenaeum LXI
(1983) 148-164.
F. Cumont, Le Zeus Stratios de Mithridate. RHR 43 (1901)
47-57.
F. Cumont et E. Cumont, Studia Pontica II: Voyage
dexploration archologique dans le Pont et la Petite Armnie. Bruxelles 1906.
. apar, Roma Tarihinde Magna Mater (Kybele) Tapnm. DTCFD XXIX 1-4 (1995) 167-190.
. apar, Yerli bir Anadolu Tanras: Ma. DTCFD
XXXVII 1-2 (1995) 583-599.
Bibliyografya
elgin 1997
Dabrowa 1989
Danov 1937
Danov 1960
Danov 1979a
Danov 1979b
Davis and Kraay
Davison 1930
Daux 1933
Demirciolu 19933
Derow 1972
Derow 2003
Desideri 1973
Develin 1987
Deutsch 1924
Dignas 2002
Diller 1952
Dobbins 1974
Dow 1934
Dow 1942
Dowling 2000
Drrie 1973
579
A. V. elgin, Termessos Tarihi. stanbul (baskya hazrlanyor).

E. K. Dabrowa, Roman Policy in Transcaucasia from
Pompey to Domitian. BAR 553 (i) (1989) 67-76.
C. M. Danov, Eine neue Inschrift aus Apollonia Pontica.
JOAI XXX (1937) 87-94.
C. M. Danov, Thracian penetration into the Greek Cities of
the West coast of the Black Sea. Klio 38 (1960) 75-80.
C. M. Danov, Die Thraker auf dem Ostbalkan von der
hellenistischen Zeit bis zur Grndung Konstantinopels.
ANRW II 7.1 (1979) 21-185.
C. M. Danov, Philippopolis, Serdica, Odessos. Zur Geschichte
und Kultur der bedeutendsten Stdte Thrakiens von Alexander d. Gr. bis Justinian. ANRW II 7.1 (1979) 241-300.
N. Davis and C. M. Kraay, The Hellenistic Kingdoms. Portrait Coins and History. London 19802.
A. J. Davison, Cicero and the Lex Gabinia. CR XLIV/6
(1930) 224-225.
G. Daux, Notes de chronologie delphique. BCH 57 (1933)
68-97.
H. Demirciolu, Roma Tarihi. I. 1: Cumhuriyet. Ankara 19933.
P. Derow, Review of J. Deininger, Der Politische Widerstand gegen Rom in Griechenland 217-86 v. Chr. Berlin and
New York. Phoenix 26/3 (1972) 303-311.
P. Derow, The Arrival of Rome: from Illyrian Wars to the
Fall of Macedon. urada: A Companion to the Hellenistic
P. Desideri, Posidonio e la guerra Mithridatica. Athenaeum
LI (1973) 1-29; 237-269.
R. Develin, Sulla and the Senate. AHB I/2 (1987)130-133
M. E. Deutsch, Pompeys Three Triumphs. CPh 19/3 (1924)
277-279.
B. Dignas, Economy of the Sacred in Hellenistic and Roman
Asia Minor. Oxford 2002.
A. Diller, The Tradition of the Minor Greek Geographers.
New York 1952.
K. W. Dobbins, Mithridates II and his Successors: A Study
of the Parthian Crisis 90-70 B.C.. Antichthon 8 (1974) 63-79.
S. Dow, The Lists of Athenian Archontes. Hesperia III/2
(1934) 140-190.
S. Dow, A Leader of the Anti-Roman Party in Athens in 88
B.C.. CPh 37/3 (1942) 311-314.
M. B. Dowling, The Clemency of Sulla. Historia XLIX/3
(2000) 303-340.
H. Drrie, Der hinkende Dichter und die hinkende Muse.
Ein literarischer Scherz am Hofe des Knigs Mithradates VI
Eupator. urada: Festgabe fr Otto Hiltbrunner. Ed. by H.
T. Johann; M. Lausberg., Mnster (1973) 69-76.
580
Drew-Bear 1972a
Drew-Bear 1972b
Drews 1976
Dueck 2006
Dundua and
Lordkipanidze 1979
Dundua and
Lordkipanidze 1985
Durrbach 19762
Dyukov and
Smekalova 2000
Eadie 1967
Edelstein and
Kidd 19892
Eilers 2002
Eilers 2003
Elwyn 1993
Empereur 1981
Engelmann und
Knibbe 1989
Epstein 1987
Erciyas 2001
T. Drew-Bear, Three Senatus Consulta Concerning the Province of Asia. Historia XXI/1 (1972) 75-87.
T. Drew-Bear, Deux dcrets hellnistiques dAsie Mineure.
BCH 96 (1972) 435-471.
R. Drews, The Earliest Greek Settlements on the Black
Sea. JHS XCVI (1976) 18-31.
D. Dueck, Memnon of Herakleia on Rome and the Romans. urada: Rome and the Black Sea Region. Ed. T.
Bekker-Nielsen. Aarhus (2006) 43-61.
G. F. Dundua and G. A. Lordkipanidze, Hellenistic Coins
from the Site of Vani, in Colchis (Western Georgia). NC
7/19 (1979) 1-5.
G. F. Dundua and O. Lordkipanidze, (Rusa) Georgia and
Mithridates VI (According to Numismatic Data). urada:
The Black Sea Littoral in Hellenistic Times. Materials of the
3rd. All-Union Symposium on the Ancient History of the
Black Sea Littoral. Tsgaltubo 1982 (Tbilisi 1985) 723 (ngilizce zet).
F. Durrbach, Choix dInscriptions de Dlos. Hrsg. von H.
Engelmann und R. Merkelbach. Hildesheim, New York 19762.
Ju. L. Dyukov and T. N. Smekalova, (Rusa) On the Earliest Use of Brass and Pure Copper in the Hellenistic Coinage of the States of the Black Sea Coast and Asia Minor.
VDI 230 (2000) 71-88 (ngilizce zet).
J. W. Eadie, The Breviarium of Festus. A Critical Edition
with Historical Commentary by Cf. J. W. Eadie. London 1967.
L. Edelstein and I. G. Kidd, Posidonius: I. The Fragments.
Cambridge 19892.
C. Eilers, Roman Patrons of Greek Cities. Oxford 2002.
C. Eilers, A Roman East: Pompeys Settlement to the Death
of Augustus. urada: A Companion to the Hellenistic
S. Elwyn, Interstate Kinship and Roman Foreign Policy.
TAPhA 123 (1993) 261-286.
J-Y. Empereur, Collection Paul Canellopoulos (XVII):
Petits Objets Inscrits. BCH 105 (1981) 499-568.
H. Engelmann und D. Knibbe, Das Zollgesetz Der Provinz
Asia: Eine neue Inschrift aus Ephesos. EA 14 (1989) 1-222.
D. F. Epstein, Personal Enmity in Roman Politics 218-43
BC. London, New York, Sidney 1987.
D. B. A. Erciyas, Studies in the Archaeology of Hellenistic
Pontus: The Settlements, Monuments, and Coinage of
Bibliyografya
Erhat 19894
Erten 1999
Evans 1983
Evans 1991
Farber 1979
Fears 1975
Ferguson 1904
Ferguson 1907
Fernoux 1999
Ferrary 1988
Ferrary 1997
Ferrary 2000a
Ferrary 2000b
Ferrary 2001
Ferris 2000
Finley 1983
Finegan 1964
Flach 1970
581
Mithradates VI and his Predecessors. (Doktora tezi, baskda)

University of Cincinnati 2001.
A. Erhat, Mitoloji Szl. stanbul 19894.
E. Erten, Pausanias, Eseri ve Tarihilii. Yksek Lisans Tezi,
stanbul 1999.
R. J. Evans, The Consulares and Praetorii in the Roman
Senate at the Beginning of Sullas Dictatorship. Athenaeum
LXI (1983) 521-528.
R. J. Evans, Candidates and Competition in Consular Elections at Rome Between 218 and 48 B.C. AClass XXXIV
(1991) 111-136.
J. J. Farber, The Cyropaedia and Hellenistic Kingship.
AJPh 100/4 (1979) 497-514.
J. R. Fears, Sulla or Endymion: A Reconsideration of a
Denarius of L. Aemilius Buca. ANSMN 20 (1975) 29-37.
W. S. Ferguson, The oligarchic revolution at Athens of the
year 103/102 B.C.. Klio 4 (1904) 1-12.
W. S. Ferguson, Notes on Greek Inscription. CPh 2/4 (1907)
401-407.
H-L. Fernoux, Guerres, cits et mondes indignes du PontEuxin et de la Propontide aux Ve et IVe sicles av. J.-C..
Pallas 51 (1999) 173-204.
J-L. Ferrary, Philhellnisme et imprialisme. Aspects
idologiques de la conqute romaine du monde hellnistique,
de la seconde guerre de Macdonie la guerre contre Mithridate. Bibliothque de coles franaises dAthnes et de
Rome, 271. Roma 1988.
J-L. Ferrary, The Hellenistic World and Roman Political
Patronage. urada: Hellenistic Constructs: Essays in Culture, History and Historiography. Ed. P. Cartledge, P. Garnsey and E. Gruen, Berkeley-Los Angeles-London (1997)
105-119.
J-L. Ferrary, Les inscriptions du sanctuaire de Claros en
lhonneur de Romains. BCH 124 (2000) 331-376.
J-L. Ferrary, Les gouverneurs des provinces romaines dAsie
Mineure (Asie et Cilicie), depuis lorganisation de la province
dAsie jusqu la premire guerre de Mithridate (126-88 av.
J.-C.). Chiron 30 (2000) 161-193.
J-L. Ferrary, Rome et les cits grecques dAsie Mineure au
IIe sicle. urada: Les cit dAsie Mineure occidentale au
IIe sicle a.C. Ed. A. Bresson et R. Descat, Bordeux (2001)
93-106.
I. M. Ferris, Enemies of Rome: Barbarians Through Roman
Eyes. Gloucestershire 2000.
M. I. Finley, Politics in the Ancient World. Cambridge 1983.
J. Finegan, Handbook of Biblical Chronology. Princeton 1964.
D. Flach, Die Vorrede zu Sallusts Historien in neuer
Rekonstruktion. Philologus 117 (1970) 76-86.
582
Fleischer 1996
Flemming 2003
Fletcher 1939
Forte 1972
Fossey 1979
Fotheringham 1919
Foucart 1881
Fox 1973
Frandsen 1847
Freely 20043
French 1992
French 1996a
French 1996b
Frier 1971
Gabba 1976
Gabrielsen 2003
Gabrielsen 2005
Gaggero 1977
R. Fleischer, Hellenistic Iconography on Coins. urada:
Aspects of Hellenistic Kingship. Ed. P. Bilde et al., Aarhus
(1996) 29-40.
R. Flemming, Empires of Knowledge: Medicine and Health
in the Hellenistic World. urada: A Companion to the Hellenistic World. Ed. A. Erskine, Oxford (2003) 449-463.
W. Fletcher, The Pontic Cities of Pompey the Great. TAPhA
70 (1939) 17-29.
B. Forte, Rome and the Romans as the Greeks Saw them.
Papers and Monographs of the American Academy in Rome,
vol. XXIV. Rome 1972.
J. M. Fossey, The Cities of the Kopas in the Roman Period. ANRW II 7.1 (1979) 549-591.
J. K. Fotheringham, The New Star of Hipparchus and the
Dates of Birth and Accession of Mithridates. Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 79/3 (1919) 162-167.
P. Foucart, Dcret de la ville de Chersonsos en lhonneur
de Diophantos, gnral de Mithridate. BCH 5 (1881) 70-87.
R. L. Fox, Alexander the Great. New York 1973.
P. S. Frandsen, Mithridates VI Eupator, Knig von Pontos.
Altona 1847.
J. Freely, Trkiye Uygarlklar Rehberi 2: Marmara Etrafnda, Karadeniz Kys. ev.: T. Birkan, G. Koca, A. Bien.
stanbul 20043
D. H. French, Amasian Notes 2. EA 20 (1992) 63-68.
D. H. French, Amasian Notes 4. Cults and Divinities: The
Epigraphic Evidence. EA 26 (1996a) 87-98.
D. H. French, Amasian Notes 5. The Temenos of Zeus Stratios
at Yassal. EA 27 (1996b) 75-91.
B. W. Frier, Sullas Propaganda: The Collapse of the Cinnan Republic. AJPh 92/4 (1971) 585-604.
E. Gabba, Le origini della Guerra Sociale e la vita politica
romana dopo l89 a.C.. Athenaeum XXXII (1954) 41-114;
293-345=Esercito e societa nella tarda republica romana
(Florence 1973) 193-345=The Origins of Social War and
Roman Politics after 89 BC. urada: Republican Rome, the
Army and the Allies. Translated by P. J. Cuff, Oxford (1976)
70-130.
V. Gabrielsen, Piracy and the Slave Trade. urada: A
Companion to the Hellenistic World. Ed. A. Erskine, Oxford
(2003) 389-404.
V. Gabrielsen, Mithradates VI og de grske byer. urada:
Mithradates VI af Pontos. Roms perfekte fjende. Ed. J. M.
Hjte. Aarhus (2005) 25-42.
E. S. Gaggero, La propaganda antiromana di Mitridate VI
Eupatore in Asia Minore e in Grecia. urada: Contributi di
storia antica in onore di Albino Garzetti. Genova (1977) 89123
Bibliyografya
Garnsey 1966
Garnsey 1968
Garnsey 1997
Gauger 1980
Gauger 1998
Geagan 1992
Gelzer 1926
Gelzer 1932
Geyer 19652
Geyer 19712
Gilevich 1985
Girardet 2001
Glew 1971
Glew 1977a
Glew 1977b
Glew 1981
Glew 1987
Glew 2000
Gnoli 2000
583
P. Garnsey, The Lex Iulia and Appeal under the Empire.

JRS LVI (1966) 167-189.
P. Garnsey, The Criminal Jurisdiction of Governors. JRS
LVIII (1968) 51-59.
P. Garnsey, The Middle Stoics and Slavery. urada: Hellenistic Constructs: Essays in Culture, History and Historiography. Ed. P. Cartledge, P. Garnsey and E. Gruen, Berkeley-Los Angeles-London (1997) 159-174.
J. D. Gauger, Phlegon von Tralleis, mirab. III. Zu einem
Dokument geistigen Widerstandes gegen Rom. Chiron 10
(1980) 225-261.
J. D. Gauger, Sibyllinische Weissagungen. Duesseldorf, Zrich
1998.
D. J. Geagan, A Family of Marathon and Social Mobility in
Athens of the First Century B.C.. Phoenix 46/2 (1992) 2944.
M. Gelzer, Licinius Lucullus (104). RE XIII/1 (1926) col.
376-414.
M. Gelzer, Hat Sertorius in seinem Vertrag mit Mithradates
die Provinz Asia abgetreten?. PhW 52 (1932) 1129-1136=
Kleine Schriften t. II (Wiesbaden 1963) 139-145.
F. Geyer, Mithradates (12). RE XV/2 (19652) col. 2163-2205.
F. Geyer, Nikomedes (3). RE XVII/1 (19712) col. 493-494.
A. M. Gilevich, Chersonese and the Pontic Kingdom of
Mithradates VI According to Numismatic Data. urada:
The Black Sea Littoral in Hellenistic Times. Materials of the
3rd. All-Union Symposium on the Ancient History of the
Black Sea Littoral. Tsgaltubo 1982 (Tbilisi 1985) 601-608
and 728-729 (ngilizce zet).
K. M. Girardet, Imperia und provincia des Pompeius 82 bis
48 v. Chr.. Chiron 31 (2001) 153-209.
D. G. Glew, The Outbreak of the First Mithridatic War.
Princeton 1971.
D. G. Glew, The Selling of the King: a Note on Mithridates
Eupators Propaganda in 88 B.C.. Hermes 105 (1977) 253256.
D. G. Glew, Mithridates Eupator and Rome: A Study of the
Background of the First Mithridatic War. Athenaeum LV
(1977) 380-405.
D. G. Glew, Between the Wars: Mithridates Eupator and
Rome, 85-73 B.C.. Chiron 11 (1981) 109-130.
D. G. Glew, The Cappadocian Expedition of Nicomedes III
Euergetes, King of Bithynia. ANSMN 23 (1987) 23-55.
D. G. Glew, 400 villages? A Note on Appian, Mith. 65,
271. EA 32 (2000) 155-162.
T. Gnoli, Il Ponto e la Bitinia (Strabone XII 3). urada:
Strabone e LAsia Minore. Ed. A. M. Biraschi e G. Salmeri.
Napoli (2000) 543-564.
584
Gold 1985
Golenko 1965
Golenko 1973
Gkalp 2002
Grr et al. 2001
Grainger 1990
Grainger 1991
Grainger 1997
Gray 1973
Greaves 2002
Green 1990
Greenhalgh 1980
Greenidge and
Clay 19602
Grgoire 1909
Griffiths 1953
Gross 1954
Gruen 1965
Gruen 1966a
Gruen 1966b
Gruen 1966c
Gruen 1968a
Gruen 1968b
B. K. Gold, Pompey and Theophanes of Mytilene. AJPh
106/3 (1985) 312-327.
K. V. Golenko, (Rusa) Coins of the Pontic and Paphlagonian Cities in Bosporus under Mithradates VI. Klio 46
(1965) 307-322.
K. Golenko, Pontus und Paphlagonien (Verffentlichungen
in Russland und der Sowjetunion). Chiron 3 (1973) 467-499.
N. Gkalp, Oinoandadan bir Soy: Licinnii. urada: Lykia
ncelemeleri 1. Ed. S. ahin-M. Adak, stanbul (2002) 91102.
N. Grr et al., Is the Abrupt Drowning of the Black Sea
Shelf at 7150 yr BP a Myth?. Marine Geology 176 1-4 (2001)
65-73.
J. D. Grainger, Seleukos Nikator; Constructing a Hellenistic
Kingdom. London, New York 1990.
J. D. Grainger, Hellenistic Phoenicia. London, New York 1991.
J. D. Grainger, A Seleucid Prosopography and Gazetteer.
Leiden, New York, Kln 1997.
E. W. Gray, M. Aquillius and the Organisation of the Roman Province of Asia. urada: The Proceedings of the Xth
International Congress of Classical Archaeology vol. II.
Ankara-zmir (1973) 965-977.
A. M. Greaves, Miletos: A History. London-New York 2002.
P. Green, Alexander to Actium: The Historical Evolution of
the Hellenistic Age. Los Angeles 1990.
P. Greenhalgh, Pompey: The Roman Alexander. Columbia
1980.
A. J. H. Greenidge and A. M. Clay, Sources for Roman
History 133-70 B.C. Oxford 19602.
H. Grgoire, Rapport sur un voyage dexploration dans le
Pont et en Cappadoke (pl. I-III). BCH 33 (1909) 1-169.
J. G. Griffiths, : Remarks on the History
of a Title. CPh 48/3 (1953) 145-154.
W. H. Gross, Die Mithradates-Kapelle auf Delos. A&A 4
(1954) 105-117.
E. S. Gruen, The Exile of Metellus Numidicus. Latomus XXIV
(1965) 576-580.
E. S. Gruen, Political Prosecutions in the 90s BC. Historia
XV/1 (1966) 32-64.
E. S. Gruen, The Dolabellae and Sulla. AJPh 87/4 (1966)
385-399.
E. S. Gruen, P. Clodius: Instrument or Independent Agent?.
Phoenix 20/2 (1966) 120-130.
E. S. Gruen, Roman Politics and the Criminal Courts, 149-78
B.C. Cambridge, Massachusetts 1968.
E. S. Gruen, Pompey and the Pisones. CSCA I. (1968)
155-170.
Bibliyografya
Gruen 1969
Gruen 1971
Gruen 1974
Gruen 1984
Guse 1926
Gnaltay 19872
Habicht 1976
Habicht 1997
Hall 1959
Hall 1973
Hamilton 19842
Hammond 1938
Hannestad 1996
Hansen 19712
Hardie 1912
Hardy 1912
Harper 1968
Harris 1980
Harris 1979
Harris 1984
Harrisson 1993
Hassall 1974
Hawthorn and
585
E. S. Gruen, Pompey, the Roman Aristocracy, and the

Conference of Luca. Historia XVIII/1 (1969) 71-108.
E. S. Gruen, Some Criminal Trials of the Late Republic:
Political and Prosopographical Problems. Athenaeum XLIX
(1971) 54-69.
E. S. Gruen, The Last Generation of the Roman Republic.
Berkeley, Los Angeles, London 1974.
E. S. Gruen, The Hellenistic World and the Coming of Rome
I-II. Berkeley, Los Angeles, London 1984.
F. Guse, Die Feldzge des dritten Mithradatischen Krieges
in Pontos und Armenien. Klio 20 (1926) 90-110.
. Gnaltay, Yakn ark IV/2: Romallar Zamannda Kapadokya, Pont ve Artaksiad Krallklar. Ankara 19872.
C. Habicht, Zur Geschichte Athens in der Zeit Mithridates
VI. Chiron 6 (1976) 127-142.
C. Habicht, Athens from Alexander to Antony. Translated by
D. L. Schneider. Cambridge, Mass. 1997.
A. Hall, The Site of Misthia. AS IX (1959) 119-124.
A. Hall, New Light on the Capture of Isaura Vetus by P.
Servilius Vatia. SEG XVII (1973) 568-571.
W. J. Hamilton, Researches in Asia Minor, Pontus and Armenia.
With some Account of their Antiquities and Geology. Two
Volumes in one Volume. Hildesheim, Zrich and New York
19842.
N. G. L. Hammond, The Two Battles of Chaeronea (338
B.C. and 86 B.C.). Klio 22 (1938) 186-218.
L. Hannestad, The Bithynian Kings and Greek Culture. urada:
Aspects of Hellenistic Kingship. Ed by P. Bilde et al., Aarhus
(1996) 67-98.
E. V. Hansen, The Attalids of Pergamon. Ithaca-London 19712.
M. M. Hardie, The Shrine of Men Askaenos at Pisidian
Antioch. JHS XXXII (1912) 111-150.
E. G. Hardy, Roman Laws and Charters. Oxford 1912.
R. P. Harper, Tituli Comanorum Cappadociae. AS XVIII (1968)
93-147.
B. F. Harris, Bithynia. ANRW II 7.2 (1980) 857-901.
W. V. Harris, War and Imperialism in Republican Rome,
327-70 BC. Oxford 1979.
W. V. Harris, The Italians and the Empire. urada: Papers
and Monographs of the American Academy in Rome, vol.
XXIX. The Imperialism of Mid-Republican Rome. Ed. W.
V. Haris, Rome (1984) 89-113.
G. W. M. Harrison, The Romans and Crete. Amsterdam 1993.
M. Hassall, M. Crawford and J. Reynolds, Rome and the
Eastern Provinces at the End of the Second Century B.C.:
The so-called Piracy Law and a new inscription from Cnidos. JRS LXIV (1974) 195-220.
586
MacDonald 1960
Head 1932
Head 19773
Heberdey 19602
Heil 1991
Heinen 1991
Hendrickson 1933
Hicks 1890
Hill 1948
Hillman 1991
Hillman 1993
Hind 1980
Hind 1983/84
Hind 1992/93
Hind 1994
Hinge 2005
Hoddinott1981
Holleaux 1919
Holmes 1917
Homolle 1884
Hjte 2005a
Hjte 2005b
J. R. Hawthorn and C. MacDonald, Roman Politics 80-44
B.C. London 1960.
B. V. Head, A Guide to the Principal Coins of the Greeks.
British Museum Department of Coins and Medals. London 1932.
B. V. Head, Historia Numorum: A Manual of Greek Numismatics. London 19773.
R. Heberdey, Termessos (1-3). RE V/A1. (19602) col. 732778.
M. Heil, Einige Bemerkungen zum Zollgesetz aus Ephesos.
EA 17 (1991) 9-18.
H. Heinen, Mithradates VI Eupator und die Vlker des
nrdlichen Schwarzmeerraums. Hamburger Beitrge zur
Archeologie 18 (1991) 151-165.
G. L. Hendrichson, The Memoirs of Rutilius Rufus. CPh 28/3
(1933) 153-175.
E. L. Hicks, Inscriptions from Eastern Cilicia. JHS XI (1890)
236-254.
H. Hill, The so-called Lex Aufeia (Gellius XI. 10). CR
LXII/3-4 (1948) 112-113.
T. P. Hillman, The Alleged Inimicitiae of Pompeius and
Lucullus, 78-74 B.C.. CPh 86/4 (1991) 315-318.
T. P. Hillman, When Did Lucullus Retire?. Historia
XLII/2 (1993) 211-228.
J. G. F. Hind, The Bosporan Kingdom. CAH VI/2 (1980)
476-511.
J. G. F. Hind, Greek and Barbarian Peoples on the Shores of
the Black Sea. Archaeological Reports 30 (1993-84) 72-97.
J. G. F. Hind, Archaeology of the Greeks and Barbarian
Peoples Around the Black Sea 1982-92. Journal of Hellenic
Studies Archaeological Reports (1992-93) 82-112.
J. G. F. Hind, Mithridates. CAH IX (1994) 129-161.
G. Hinge, Mithradates brev: romkritik eller terroristisk
retorik. urada: Mithradates VI af Pontos. Roms perfekte
fjende. Ed. J. M. Hjte. Aarhus (2005) 57-75.
R. F. Hoddinott, The Thracians. New York 1981.
M. Holleaux, Dcret de Chrone, relatif la premire
guerre de Mithradates. REG XXXII (1919) 320-337=tudes
dpigraphie et dhistoire grecques. Vol. I (1938; 19682)
143-159.
T. R. Holmes, Tigranocerta. JRS VII (1917) 120-138.
T. Homolle, Les Romains a Dlos. BCH 7 (1884) 75-116.
J. M. Hjte, The Date of the Alliance between Chersonesos
and Pharnakes (IOSPE I2, 402) and its Implications. urada:
Chronologies of the Black Sea Area in the Period c. 400-100
BC. Ed. V. Stolba and L. Hannestad. Aarhus (2005) 137-152.
J. M. Hjte, Mithradates, Pompejus og Alexander den Store.
urada: Mithradates VI af Pontos. Roms perfekte fjende. Ed.
J. M. Hjte. Aarhus (2005) 43-56.
Bibliyografya
Hjte 2006
587
J. M. Hjte, From Kingdom to Province: Reshaping Pontos

after the Fall of Mithridates VI. urada: Rome and the Black
Sea Region. Ed. T. Bekker-Nielsen. Aarhus (2006) 15-30.
Imhoof-Blumer 1902 F. Imhoof-Blumer, Kleinasiatische Mnzen II. Wien 1902.
Ireland 2000
S. Ireland, Greek, Roman and Byzantine Coins in the Museum at Amasya (Ancient Amaseia) in Turkey. London 2000.
Ik 2001
A. Ik, Antik Kaynaklarda Karadeniz Blgesi. Ankara 2001.
Jameson 1970
S. Jameson, Pompeys Imperium in 67: Some Constitutional Fictions. Historia XIX/5 (1970) 539-560.
de Jesus 1978
P. S. de Jesus, Metal Resources in Ancient Anatolia. AS
XXVIII (1978) 97-102.
Johnson 2002
C. G. Johnson, OGIS 98 and the Divinization of the Ptolemies. Historia LI/1 (2002) 112-116.
Jones 19712
A. H. M. Jones, The Cities of the Eastern Roman Provinces.
Oxford 19712.
Jones 1972
A. H. M. Jones, The Criminal Courts of the Roman Republic
and Principate. Oxford 1972.
Jones 1974
C. P. Jones, Diodoros Pasparos and the Nikephoria of
Pergamon. Chiron 4 (1974) 183-204.
Jones 1978
C. P. Jones, The Roman World of Dio Chrysostom. London
1978.
Jones 1982
C. P. Jones, Plutarch, Lucullus 42, 3-4. Hermes 109 (1982)
254-256.
Jones 2000
C. P. Jones, Diodoros Pasparos Revisited. Chiron 30 (2000)
1-14.
Jones 1926
H. S. Jones, A Roman Law Concerning Piracy. JRS XVI
(1926) 155-173.
Jonkers 1959
E. J. Jonkers, Social and Economic Commentary on Ciceros
De Imperior Cn. Pompei. Leiden 1959.
Karhstedt 1948
U. Karhstedt, Geschichte des griechisch-rmischen Altertums.
Munich 1948.
Kallet-Marx 1989
R. M. Kallet-Marx, Asconius 14-15 Clark and the Date of
Q. Mucius Scaevolas Command in Asia. CPh 84/4 (1989)
305-312.
Kallet-Marx 1990
R. M. Kallet-Marx, The Trial of Rutilius Rufus. Phoenix
44/2 (1990) 122-139.
Kallet-Marx 1995
R. M. Kallet-Marx, Hegemony to Empire: The Development
of the Roman Imperium in the East from 148 to 62 B.C.
Berkeley 1995.
Karyshkovski 1985
P. O. Karyshkovski, Concerning the Title of Mithradates VI
Eupator (Towards the Iranian and Hellenic Traditions in the
Kingdom of Pontus). urada: The Black Sea Littoral in Hellenistic Times. Materials of the 3rd. All-Union Symposium
on the Ancient History of the Black Sea Littoral. Tsgaltubo
1982 (Tbilisi 1985) 724-725 (ngilizce zet).
Katz 1976
B. R. Katz, The Siege of Rome in 87 B.C.. CPh 71/4 (1976)
328-336.
588
Katz 1977
Katz 1981
Katz 1983
Kaya 1998
Kaygusuz 1983
Kaygusuz 1984
Keaveney 1981
Keaveney 1982a
Keaveney 1982b
Keaveney 1982c
Keaveney 1982d
Keaveney 1983a
Keaveney 1983b
Keaveney 1984
Keaveney 1987
Keaveney 1992
Keppie 19872
Keyser 1997
Kidd 1988
King 2004
Klebs 19652
Kleiner 1972
Kleiner 1974
Kleiner 1978
Kleiner 1953
Kleiner 1955
Konrad 1983
B. R. Katz, Caesar Strabos Struggle for the Consulship - and
More. RhM 120 (1977) 45-63.
B. R. Katz, Two Fragments of Sallust. RhM 124 (1981)
332-340.
B. R. Katz, Notes on Sertorius. RhM 126 (1983) 44-68.
M. A. Kaya, Anadoluda Roma Egemenlii ve Pompeiusun
Siyasal Dzenlemeleri. TD XIII (1998) 163-173.
I. Kaygusuz, Kimisteneden Yaztlar. Trk Arkeoloji Dergisi XXVI-2 (1983) 111-146.
I. Kaygusuz, Inscriptions from Kimistene. EA 4 (1984) 69-72.
A. Keaveney, Roman Treaties with Parthia circa 95circa
64 B.C. . AJPh 102/2 (1981) 195-212.
A. Keaveney, Young Pompey: 106-79 B.C.. AntCl 51 (1982)
111-139.
A. Keaveney, Sulla, The Last Republican. London & Canberra
1982.
A. Keaveney, Sulla Augur. AJAH 7 (1982) 150-161.
A. Keaveney, The King and the War-Lords: Romano-Parthian Relations circa 64-53 B.C.. AJPh 103/4 (1982) 412428.
A. Keaveney, What Happened in 88?. Eirene XX (1983)
53-86.
A. Keaveney, Studies in the Dominatio Sullae. Klio 65 (1983)
185-208.
A. Keaveney, Who were the Sullani?. Klio 66 (1984) 114150.
A. Keaveney, Rome and the Unification of Italy. LondonSidney 1987.
A. Keaveney, Lucullus. A Life. London-New York 1992.
L. Keppie, The Making of the Roman Army; From Republic
to Empire. London 1987.
P. T. Keyser, Sallusts Historiae, Dioskorides and the Sites
of the Korykos Captured by P. Servilius Vatia. Historia
XLVI/1 (1997) 64-79.
I. G. Kidd, Posidonius I-II, The Commentary. Cambridge 1988.
C. King, The Black Sea: A History. Oxford 2004.
E. Klebs, Aquilius (11). RE II/1 (19652) col. 324-326.
F. S. Kleiner, The Dated Cistophori of Ephesus. ANSMN
18 (1972) 17-31.
F. S. Kleiner, The Giresun Hoard. ANSMN 19 (1974) 3-25.
F. S. Kleiner, Hoard Evidence and the Late Cistophori of
Pergamum. ANSMN 23 (1978) 77-105.
G. Kleiner, Bildnis und Gestalt des Mithridates. JDAI 68
(1953) 73-95.
G. Kleiner, Pontische Reichsmnzen. IM 6 (1955) 1-21.
C. F. Konrad, Reges Armenii Patricios Resalutare Non
Solent. AJPh 104/3 (1983) 278-281.
Bibliyografya
Konrad 1995
Kontorini 1993
Koromila 1991
Koshelenko 1996
Kraay 1976
Krahmer 1925
Krapivina 2005
Kreissig 1975
Krug 1969
Kurfess 1951
Kutaisov 1990
Laidlaw 1933
Landels 1966
Landels 19963
Lane 1990
Larsen 1956
Laumonier 1958
Lawall 2005
Leach 2001
Leaf 1916
Levick 1982a
Levick 1982b
Lewis 1962
589
C. F. Konrad, A New Chronology of the Sertorian War.

Athenaeum LXXXIII (1995) 157-187.
V. Kontorini, La famille de ladmiral Damagoras de Rhodes. Contribution la prosopographie et lhistoire rhodiennes au Ier s. av.J.C. Chiron 23 (1993) 83-99.
M. Koromila, The Greeks in the Black Sea from the Bronze
Age to the Early Twentieth Century. Athens 1991.
G. A. Koshelenko and V. D. Kuznetsov Colchis and
Bosporus: Two Models of Colonisation. urada: Colloquia
Pontica 1: New Studies on the Black Sea Littoral. Ed. G. R.
Tsetskhladze. Oxford (1996) 17-30.
C. M. Kraay, Archaic and Classical Greek Coins. London
1976.
G. Krahmer, Eine Ehrung fr Mithridates VI. Eupator in
Pergamon. JDAI 40 (1925) 183-205.
V. V. Krapivina, Problems of the Chronology of Late
Hellenistic Strata of Olbia. urada: Chronologies of the
Black Sea Area in the Period c. 400-100 BC. Ed. V. Stolba
and L. Hannestad. Aarhus (2005) 249-257.
H. Kreissig, Landed Property in the Hellenistic Orient.
Eirene XV (1975) 5-26.
A. Krug, Ein Bildnis Mithridates VI von Pontos. AA 84 (1969)
189-195.
A Kurfess, Sibyllinische Weissagungen. Berlin 1951.
V. A. Kutaisov, The Ancient City of Cercinitis. Kiev 1990.
W. A. Laidlaw, A History of Delos. Oxford 1933.
J. G. Landels, Ship-Shape and Sambuca-Fashion. JHS
LXXXVI (1966) 69-77.
J. G. Landels, Eski Yunan ve Romada Mhendislik. ev. B.
Bak. Ankara 19963.
E. N. Lane, Men: A Neglected Cult of Roman Asia Minor.
ANRW II 18.3 (1990) 2161-2174.
J. A. O. Larsen, The Araxa Inscription and the Lycian
Confederacy. CPh 51/3 (1956) 151-171.
A. Laumonier, Les cultes indignes en Carie. Paris 1958.
M. Lawall, Negotiating Chronologies: Aegean Amphora
Research, Thasian Chronology, and Phyz III1. urada:
Chronologies of the Black Sea Area in the Period c. 400-100
BC. Ed. V. Stolba and L. Hannestad. Aarhus (2005) 31-67.
E. W. Leach, Gendering Clodius. CW 94/4 (2001) 335-359.
W. Leaf, The Commerce of Sinope. JHS XXXVI (1916)
1-15.
B. Levick, Morals, Politics, and the Fall of the Roman
Republic. G&R XXIX/1 (1982) 53-62.
B. Levick, Sullas March on Rome in 88 B.C.. Historia
XXXI/4 (1982) 503-508.
D. M. Lewis, Chronology of the Athenian New Style Coinage. NC 7/2 (1962) 275-300.
590
Lewis 1991
Liddle 2003
Linderski 1987
Lindgren 1993
Lintott 1967
Lintott 1968
Lintott 1971a
Lintott 1971b
Lintott 1972
Lintott 1976
Lintott 1993
Loader 1940
Loewenstein 1973
Logan 1994
Lomouri 1979
Lordkipanidze 1977
Luce 1968
Luce 1970
Ma 20022
Mackay 2000a
Mackay 2000b
Macro 1980
Macurdy 1932
R. G. Lewis, Sulla and Smyrna. CQ XLI/1 (1991) 126-129.
A. Liddle, Arrian: Periplus Ponti Euxini. Edited with
introduction, translation and commentary by A. Liddle. London 2003.
J. Linderski, A Missing Ponticus. AJAH 12 (1987), [1995]
148-166.
H. Lindgren, Ancient Greek Bronze Coins from the Lindgren
Collection 3. San Mateo, CA 1993.
A. W. Lintott, P. Clodius Pulcher-Felix Catilina?. G&R
XIV/2 (1967) 157-169.
A. W. Lintott, Violence in Republican Rome. Oxford 1968.
A. W. Lintott, The Offices of C. Flavius Fimbria in 86-85
BC. Historia XX/5-6 (1976) 696-701.
A. W. Lintott, The Tribunate of P. Sulbicus Rufus. CQ
XXI/2 (1971) 442-453.
A. W. Lintott, Imperial Expansion and Moral Decline in the
Roman Republic. Historia XXI/4 (1972) 626-638.
A. W. Lintott, Mithridatica. Historia XXV/4 (1976) 489491.
A. W. Lintott, Imperium Romanum: Politics and Administration. London-New York 1993.
W. R. Loader, Pompeys Command under the Lex Gabinia.
CR LIV/3 (1940) 134-136.
K. Loewenstein, The Governance of Rome. The Hague 1973.
N. P. Logan, The View from Mount Mithridates. Archaeology 47/6 (1994) 69-73.
N. Lomouri, History of the Pontic Kingdom Part I (Rusa).
Tbilisi 1979.
O. D. Lordkipanidze, K probleme grecheskoy kolonizatsii
severnovo nomorya (Kolkhidy), in Problemy grecheskoy
kolonizatsii severnovo i vastochnovo prichernomorya.
Meterialy I simpoziuma, Tsgaltubo (Thilisi), 187-255.
T. J. Luce, Political Propaganda on Roman Republican
Coins: circa 92-82 B.C.. AJA 72/1 (1968) 26-39.
T. J. Luce, Marius and the Mithridatic Command. Historia
XIX/2 (1970) 161-194.
J. Ma, Antiochos III and the Cities of Western Asia Minor.
Oxford 20022.
C. S. Mackay, Damon of Chaeronea: The Loyalties of a
Boeotian Town during the First Mithridatic War. Klio 82/1
(2000) 91-106.
C. S. Mackay, Sulla and the Monuments: Studies in his
Public Persona. Historia XLIX/2 (2000) 161-210.
A. D. Macro, The Cities of Asia Minor under the Roman
Imperium. ANRW II 7.2 (1980) 659-698.
G. H. Macurdy, Hellenistic Queens. A Study of WomanPower in Macedonia, Seleucid Syria, and Ptolemaic Egypt.
London 1932.
Bibliyografya
Madden and
Keaveney 1993
Madsen 2005
Magie 1943-1944
Magie 1950
Malitz 1972
Manaseryan 1982
Manaseryan 1985
Marek 1988
Marek 1993
Marek 1995
Marti 1962
Marti 1970
Marti 1989
Marshall 1966
Marshall 1967
Marshall 1968
Marshall 1969
Marshall 1972
591
J. A. Madden and A. Keaveney, Sulla Pre and Mithridates. CPh 88/2 (1993) 138-141.
J. M. Madsen, Mithradates VI og truslen fra Rom. urada:
Mithradates VI af Pontos. Roms perfekte fjende. Ed. J. M.
Hjte. Aarhus (2005) 11-24.
D. Magie, The Final Defeat of Mithridates by Pompey.
Classical Weekly 37 (1943-1944) 237-238.
D. Magie, Roman Rule in Asia Minor to the End of the Third
Century after Christ I-II. Princeton 1950.
J. Malitz, C. Aurelius Cotta cos. 75 und seine Rede in Sallusts Historien. Hermes 100 (1972) 359-386.
R. L. Manaseryan, (Rusa) The Formation of the Empire of
Tigranes II. VDI 160 (1982) 122-140 (ngilizce zet).
R. L. Manaseryan, (Rusa) The Struggle of Tigranes II
Against Roman Expansion in Cappadocia. VDI 174 (1985)
109-118 (ngilizce zet).
C. Marek, Karien im ersten Mithridatischen Krieg. urada:
Alte Geschichte und Wissenschaftsgeschichte. Festschrift fr
Karl Christ zum 65. Geburtstag. Ed. P. Kneissl, V.
Losemann, Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft.
(1988) 285-308.
C. Marek, Stadt, ra und Territorium in Pontus-Bithynia
und Nord-Galatia. Tbingen 1993.
C. Marek, Der Lykische Bund, Rhodos, Kos und Mithridates: Basis mit Ehreninschrift fr Krinolaos, Sohn des Artapates, von Patara. Lykia II (1995) 9-19.
E. Marti, . Klio 40 (1962) 124127.
E. Marti, Die Rolle der Seeruber in der Zeit der Mithradatischen Kriege. Ricerche storiche et economiche in Memoria di Corrado Barbagalla. A cura di Luigi de Rosa.
Npoles (1970) 481-493.
E. Marti, Der Feldzug des P. Servilius Vatia gegen die
Seeruber Sdanatoliens. urada: AArchHung 32 (1989)
309-316.
A. J. Marshall, Governors on the Move. Phoenix 20/3
(1966) 231-246.
A. J. Marshall, Verres and Judicial Corruption. CQ XVII/2
(1967) 408-413.
A. J. Marshall, Pompeys Organization of Bithynia-Pontus:
Two Neglected Texts. JRS LVIII (1968) 103-109.
A. J. Marshall, Romans under Chian Law. GRBS 10 (1969)
255-271.
A. J. Marshall, Lex Pompeia de Provinciis (52 B.C.) and
Ciceros Imperium in 51-50 B.C.: Constitutional Aspects.
ANRW I 1 (1972) 887-921.
592
Marshall 1974
Marshall 1975
Marshall 1985
Maslakov 1984
Mastrocinque 1999
Matthaei 1907
Matthews 1998
Mattingly 1971a
Mattingly 1971b
Mattingly 1979
Mattingly 1990
Mattingly 1997
Maximova 1956
McDowall 1904
McGing 1980
McGing 1984
McGing 1986a
McGing 1986b
McGing 1993
McGing 1995
McGing 2003
A. J. Marshall, The Date of Q. Mucius Scaevolas
Governorship of Asia. Athenaeum LIV (1976) 117-130.
A. J. Marshall, Flaccus and the Jews of Asia (Cicero Pro
Flacco 28. 67-69). Phoenix 29/2 (1975) 139-154.
B. A. Marshall, A Historical Commentary on Asconius.
Columbia 1985.
G. Maslakov, Valerius Maximus and Roman Historiography. A Study of the exempla Tradition. ANRW II 32.1 (1984)
437-496.
A. Mastrocinque, Studi Sulle Guerre Mithridatiche. Historia
124. Stuttgart 1999.
L. E. Matthaei, On the Classification of Roman Allies. CQ
I/2-3 (1907) 182-204.
R. Matthews, Project Paphlagonia: Regional Survey in
Northern Anatolia. urada: Ancient Anatolia. Ed. R. Matthews, Ankara (1998) 195-206.
H. B. Mattingly, Some Third Magistrates in the Athenian
New Style Silver Coinage. JHS XCI (1971) 85-93.
H. B. Mattingly, Some Problems in Second Century Attic
Prosopography. Historia XX/1 (1971) 26-46.
H. B. Mattingly, L. Julius Caesar, Governor of Macedonia.
Chiron 9 (1979) 147-167.
H. B. Mattingly, The Beginning of Athenian New Style
Silver Coinage. NC 150 (1990) 67-78.
H. B. Mattingly, Athens between Rome and the Kings:
229/8 to 129 B.C.. urada: Hellenistic Constructs: Essays
in Culture, History and Historiography. Ed. P. Cartledge, P.
Garnsey and E. Gruen, Berkeley-Los Angeles-London (1997)
120-144.
M. I. Maximova, (Rusa) Ancient States of the South-Western Black Sea Littoral. Moscow-Leningrad 1956.
K. A. McDowall, The Date of Seilanion. CR XVIII/4 (1904)
229-231.
B. C. McGing, Appian, Manius Aquillius, and Phrygia.
GRBS 21/1 (1980) 35-42.
B. C. McGing, The Date of the Outbreak of the Third
Mithridatic War. Phoenix 38/1 (1984) 12-18.
B. C. McGing, The Foreign Policy of Mithridates VI Eupator King of Pontus. Leiden 1986.
B. C. McGing, The Kings of Pontus: Some Problems on
Identity and Date. RhM 129 (1986) 248-259.
B. C. McGing, Appians Mithridateios. ANRW II 34.1
(1993) 496-522.
B. C. McGing, The Ephesian Customs Law and The Third
Mithradatic War. ZPE 109 (1995) 283-288.
B. C. McGing, Subjection and Resistance: To the Death of
Mithradates. urada: A Companion to the Hellenistic World.
Ed. A. Erskine, Oxford (2003) 71-89.
Bibliyografya
McGushin 1992
McNicoll 1973a
McNicoll 1973b
Meier 1962
Mellor 1978
Merkelbach 1990
Merola 1996
Meyer 19682
Meyer 1925
Milne 1927
Mitchell 1984
Mitchell 1993
Mitchell 1994
Mitchell 1999
Mitchell 2002
Mitchell 2003
593
Sallust. The Histories. Translated with introduction and

commentary by P. McGushin. vol. I (1992), vol. II (1994).
Oxford.
A. McNicoll, The Avan Hoard: Coins of Two Cappadocian Monarchs. AS XXIII (1973) 181-186.
A. McNicoll, Coins of the Avan Project. AS XXIII (1973)
187-190.
C. Meier, Pompeius Rckkehr aus dem Mithridatischen
Kriege und die Catilinarische Verschwrung Athenaeum XL
(1962) 103-125.
R. Mellor, The Dedications on the Capitoline Hill. Chiron
8 (1978) 319-330.
R. Merkelbach, Hat der Bithynische Erbfolgekrieg im Jahr
74 oder 73 begonnen?. ZPE 81 (1990) 97-100.
G. D. Merola, Il Monumentum Ephesenum e lorganizzazione territoriale delle regioni asiane. MEFRA 108.1 (1996)
263-297.
Eduard Meyer, Geschichte des Knigreichs Pontos. Chicago
19682.
Ernst Meyer, Die Grenzen der hellenistischen Staaten in
Kleinasien. Zrich, Leipzig 1925.
J. Milne, The Autonomous Coinage from Smyrna. NC 5/7
(1927) 100-131.
S. Mitchell, The Greek City in the Roman World The
Case of Pontus and Bithynia. urada: Proceedings of the
VIIIth International Congress of Greek and Latin Epigraphy,
Athens 1982. Athens (1984) 120-133.
S. Mitchell, Anatolia. Land, Men and Gods in Asia Minor III: The Celts and the Impact of Roman Rule. Oxford-New
York 1993.
S. Mitchell, Termessos, King of Amyntas, and the War with
the Sandaliotai. A new inscription from Pisidia. urada:
Studies in the History and the Topography of Lycia and Pisidia in Memoriam A. S. Hall. D. French et al., British Institute of Archaeology at Ankara Monograph XIX, Ankara
(1994) 95-105.
S. Mitchell, The Administration of Roman Asia from 133
BC to AD 250. urada: Lokale Autonomie und rmische
Ordnungsmacht in den kaiserzeitlichen Provinzen vom 1. bis
3. Jahrundrert. Ed. W. Eck et al., Mnchen (1999) 17-46.
S. Mitchell, In Search of the Pontic Community in Antiquity. urada: Proceedings of the British Academy 114.
Representation of Empire, Rome and the Mediterranean
World. (2002) 35-64.
S. Mitchell, The Galatians: Representation and Reality.
urada: A Companion to the Hellenistic World. Ed. A. Erskine, Oxford (2003) 280-293.
594
Mitford 1980
Mitford 1980
Molev 1976
Molev 1985
Molev 1995
Molnar 1997
Mommsen 19303
Moorhouse 1940
Moorhouse 1948
Mordvintseva 2005
Moritz 1958
Mrkholm 1962
Mrkholm 1964
Mrkholm 1968
Mrkholm 1969
Mrkholm 1979
Mrkholm 2000
Mosley 1973
Muccioli 1996
Timothy B. Mitford, Cappadocia and Armenia Minor:
Historical Setting of the Limes. ANRW II 7.2 (1980) 11691228.
Terence B. Mitford, Roman Rough Cilicia. ANRW II 7.2
(1980) 1230-1261.
E. A. Molev, Mithridates Eupator: The Creation of the Black
Sea State (Rusa). Saratov 1976.
E. A. Molev, (Rusa) Mithridates Ctistes - Ruler of Pontus.
urada: The Black Sea Littoral in Hellenistic Times. Materials of the 3rd All-Union Symposium on the Ancient History
of the Black Sea Littoral. Tsgaltubo 1982 (Tbilisi 1985) 724
(ngilizce zet).
E. A. Molev, The Sovereign of Pontos (Rusa). Nizhny Novgorod 1995.
M. Molnar, Mithridates Used Comets on Coins as a Propaganda Device. urada: The Celator 11 (Lancaster 1997) 6-8.
Th. Mommsen, The History of Rome I-IV. Introduction by E.
A. Freeman. Translated by W. P. Dickson I-IV. London-New
York 19303.
A. C. Moorhouse, The Name of the Euxine Pontus. CQ
XXXIV (1940) 123-128.
A. C. Moorhouse, The Name of the Euxine Pontus Again.
CQ XLII (1948) 59-60.
V. I. Mordvintseva, The Royal Grave from the Time of
Mithridates Eupator in the Crimea. urada: Chronologies of
the Black Sea Area in the Period c. 400-100 BC. Ed. V.
Stolba and L. Hannestad. Aarhus (2005) 275-285.
L. A. Moritz, Grain-Mills and Flour in Classical Antiquity.
Oxford 1958.
O. Mrkholm, Some Cappadocian Problems. NC 7/2 (1962)
407-411.
O. Mrkholm, Some Cappadocian Die-Links. NC 7/4 (1964)
21-25.
O. Mrkholm, The Coins of Ariarathes VIII and Ariarathes
XI of Cappadocia. urada: Essays in Greek Coinage Presented to Stanley Robinson. Ed. by C. M. Kraay and G. K.
Jenkins. Oxford (1968) 241-258.
O. Mrkholm, The Classification of Cappadocian Coins. NC
7/9 (1969) 21-31.
O. Mrkholm, The Cappadocians Again. NC 7/19 (1979)
242-246.
O. Mrkholm, Erken Hellenistik a Sikkeleri: Byk skenderin Tahta kndan Apameia Barna Kadar (.. 336188). ev.: O. Tekin. stanbul 2000.
D. J. Mosley, Envoys and Diplomacy in Ancient Greece.
Historia-Einzelschriften. Heft 22. Wiesbaden 1973.
F. Muccioli, nella titolatura ellenistica. Historia
XLV/1 (1996) 21-35.
Bibliyografya
Mulroy 1988
Murno 1901
Mnzer 19582
Mnzer 19722
Mnzer 19642
Mnzer 19652
Mnzer 19652
Mnzer 1939
Nalivkina 1963
Nawotka 1997
Nemirovskij 1978
Neverov 1976
Newell 1937
Nicolet 1966a
Nicolet 1966b
Nicolet 1980
Niese 1883
Niese 19652
Nock 1928
Nock 1972
Oikonomides 1958
Oikonomides 1962
Oktan 2004
Oliver 1939
595
D. Mulroy, The Early Career of P. Clodius Pulcher: A Reexamination of the Charges of Mutiny and Sacrilege. TAPhA
118 (1988) 155-178.
J. A. Murno, Roads in Pontus, Royal and Roman. JHS XXI
(1901) 52-66.
F. Mnzer, L. Fannius (12). RE VI/2 (19582) col. 1992-1993.
F. Mnzer, P. Rutilius Nudus (30). RE I/A1 (19722) col.
1268.
F. Mnzer, Seleukos (16). RE II/A1 (19642) col. 1247.
F. Mnzer, L. Magius (6). RE XIV/1 (19652) col. 439.
F. Mnzer, M. Thermus Minucius (64). RE XV/2 (19652)
col. 1966-1967.
F. Mnzer, Q. Oppius (20). RE XVIII/1 (1939) col. 740741.
M. A. Nalivkina, Cerkinitis and Calos Limen. Moscow, Leningrad 1963.
K. Nawotka, The Western Pontic Cities; History and Political Organization. Amsterdam 1997.
A. I. Nemirovskij, Mithridat Eupator, Bospor i vosstanie
Skifov. (Mithridates Eupator, The Bosporos and Scythian
insurrection). urada: Etudes Byzantinol. Ed. T. M. Gamkrelidze (1978) 63-70.
O. J. Neverov, (Rusa) Portrait Gems and Finger Rings
from the North Black Sea Coast TE 17 (1976) 166-182.
E. T. Newell, Royal Greek Portrait Coins. New York 1937.
C. Nicolet, Lordre questre lpoque rpublicaine (31243 av. J.-C.) I-II. Paris 1966.
C. Nicolet, Mithridate et les embassadeurs de Carthage.
urada: Mlanges dArchologie et dHistoire offerts Andr Piganiol. Ed. by R. Chevallier. Paris (1966) vol. II. 807814.
C. Nicolet, The World of the Citizen in Republican Rome.
Translated by P. S. Falla. Berkeley and Los Angeles 1980.
B. Niese, Straboniana. RhM 38 (1883) 567-602.
B. Niese, Ariarathes IX. (9). RE II/1 (19652) col. 820.
A. D. Nock, Notes on Ruler Cult I-IV. JHS XLVIII (1928)
21-43.
A. D. Nock, Essays on Ruler Cult I. Alexander and Dionysos. Essays on Religion and the Ancient World I. (Oxford
1972) 134-152.
A. N. Oikonomides, Mithridates VI.. Archeion Pontou XXII
(1958) 219-243.
A. N. Oikonomides, A Statue of Mithridates the Great.
Archaeology 15. 1 (1962) 13-15.
M. Oktan, Lex Pompeia ve Bithynia-Pontus Eyaletinin Ynetimi. (Doktora tezi) Antalya 2004.
J. H. Oliver, On the Ephesian Deptor Law of 85 B.C..
AJPh 60/4 (1939) 468-470.
596
Olshausen 1972
Olshausen 1974
Olshausen 1978
Olshausen 1980
Olshausen 1989
Olshausen 1990
Olshausen 1991
Olshausen und
Biller 1984
E. Olshausen, Mithridates VI und Rom. ANRW I 1 (1972)
806-815.
E. Olshausen, Zum Hellenisierungsprozess am pontischen
Knigshof. AncSoc 5 (1974) 153-170.
E. Olshausen, Pontos (2). RE Supplementum XV (1978) col.
396-442.
E. Olshausen, Pontos und Rom (63 v. Chr.-64 n. Chr..
ANRW II 7.2 (1980) 903-912.
E. Olshausen, The Foreign Policy of Mithridates VI Eupator King of Pontus (Leiden 1986). Resention of McGing B.
C. Gnomon 61 (1989) 67-69.
E. Olshausen, Gtter, Heroen und ihre Kulte in Pontos ein
erster Bericht ANRW II 18.3 (1990) 1865-1906.
E. Olshausen, Feste Grenzen und wandernde Vlker: Trapezus und die Boraner. Ein Beitrage zur Migrations und zur
Grenzenraumproblematik urada: Varia Anatolica V: Pontica I; Recherches sur lhistoire de Pont dans lantiquite. Ed.
B. Remy, stanbul (1991) 25-37.
E. Olshausen und J. Biller, Historisch-geographische Aspekte der Geschichte des Pontischen und Armenischen Reiches.
Teil 1, Untersuchungen zur historischen Geographie von
Pontos unter den Mithradatien. Beihefte zum Tbinger Atlas
des Vorderen Orients 29/1, Rehie B (Geisteswissenschaften)
Wiesbaden 1984.
Oost 1955
S. I. Oost, Cato Uticensis and the Annexation of Cyprus.
CPh 50/2 (1955) 98-112.
Ormerod 1922
H. A. Ormerod, The Campaigns of Servilius Isauricus
Against the Pirates. JRS XII (1922) 35-56.
Ormerod 1932a
H. A. Ormerod, The Settlement in Asia Minor. CAH IX
(1932) 259-260.
Ormerod 1932b
H. A. Ormerod, The Pirates of Cilicia. CAH IX (1932)
350-353.
Ormerod 19972
H. A. Ormerod, Piracy in the Ancient World. London 19972.
W. Otto, Hermogenes (6). RE VIII/1 (19662) col. 862-863.
Otto 19662
n 2001
B. n-C. Ik, et al., Kaunos. Antalya 2001.
zsait 1982
M. zsait, Anadoluda Hellenistik Dnem. AU II (1982)
279-324.
zsait 1985
M. zsait, Hellenistik ve Roma Devrinde Pisidia Tarihi.
stanbul 1985.
Panitschek 1987/1988 P. Panitschek, Zu den genealogischen Konstruktionen der
Dynastien von Pontos und Kappadokien. RSA XVII-XVIII
(1987-1988) 73-95.
Parker 1985
H. M. D. Parker, The Roman Legions. Chicago 1985.
Pastor 1995a
L. Ballesteros Pastor, Notas Sobre una Inscripcin de Ninfeo en Honor de Mithrdates Euptor, Rey del Ponto. DHA
21/1 (1995) 111-117.
Bibliyografya
Pastor 1995b
Pastor 1996a
Pastor 1996b
Pastor 1997
Pastor 1998a
Pastor 1998b
Pastor 1999a
Pastor 1999b
Pastor 1999c
Pastor 1999d
Pastor 2000
Pastor 2000-2001
Pastor and
Ossorio 2003
Patterson 2002
Paton and
Hicks 19902
Pdech 1991
Peek 1978
Penella 1980
Perl 1968
597
L. Ballesteros Pastor, Heracles y Dioniso, Dos Medelos en

la Propadanda de Mithrdates Euptor. Kolaios 4 (1995)
127-133.
L. Ballesteros Pastor, Mithridates Euptor, rey del Ponto.
Granada 1996.
L. Ballesteros Pastor, Observaciones sombre la biografa de
Mithridates Euptor en el Eptome de Justino (37. 1. 6-38. 8.
1). Habis 27 (1996) 73-82.
L. Ballesteros Pastor, La Leyenda de las Amazones en la
Historia de Mithrdates Euptor. II Reunin de Historiadores
del Mundo Griego Antiguo, Sevilla 1995. (1997) 241-247.
L. Ballesteros Pastor, El Ponto visto por Estrabn. Orbis
Terrarum 4 (1998) 55-61.
L. Ballesteros Pastor, El Ponto visto por Estrabn. Habis
29 (1998) 77-85.
L. Ballesteros Pastor, Marius Words to Mithridates Eupator (Plut. Mar. 31. 3). Historia XLVIII/4 (1999) 506-508.
L. Ballesteros Pastor, Lan 88 av.J.C.: prsages apocalyptiques et propagande idologique. DHA 25/2 (1999) 83-90.
L. Ballesteros Pastor, Dos Apuntes sombre Manio Aquilio
(Cos. 101 A.C.). Habis 30 (1999) 135-141.
L. Ballesteros Pastor, Aspectos contrastantes en la tradicin
sombre L. Licinio Lcullo. Gerin 17 (1999) 331-342.
L. Ballesteros Pastor, El Santuario de Comana Pntica
(Apuntes para su Historia). ARYS 3 (2000) 143-150.
L. Ballesteros Pastor, Pharnakes I of Pontus and the Kingdom of Pergamum. Talanta XXXII-XXXIII (2000-2001)
61-66.
L. Ballesteros Pastor, A. lvares-Ossorio, Las Fronteras de
la Clquide: Espacio mtico y realidad geogrfica en el sur
del Ponto Euxino. Orbis Terrarum 7 (2003) 3-11.
L. Paterson, Pompeys Albanian Connection at Justin XLII,
3, 4. Latomus LXI (2002) 312-325.
W. R. Paton and E. L. Hicks, The Inscriptions of Cos.
Hildesheim, Zrich, New York 19902.
P. Pdech, Deux Grecs face Rome au Ier sicle av. J.-C.:
Mtrodore de Scepsis et Thophane de Mitylne. REA
XCIII nos 1-2 (1991) 65-78.
W. Peek, Orakel aus Dodona fr den Piratenknig Zeniketes. ZPE 30 (1978) 247-248.
R. J. Penella, Eutropius V. 6. 1: Athenae, Civitas Achaiae.
AJPh 101/4 (1980) 447-448.
G. Perl, Zur Chronologie der Knigereiche Bithynia, Pontos
und Bosporos. urada: Studien zur Geschichte und Philosophie des Altertums. Ed. by J. Harmatta. Amsterdam (1968)
299-330.
598
Perl 1970
Pfeiler 1968
Pick 1898
Pippidi et
Popescu 1959
Pohl 1993
Polito 1999
Pollak 1970
Portanova 1988
Pothecary 1997
Potter 2003
Poulsen 1991
Powell 1990
Price 1964
Price 1968
Price 2004
Pritchett 1962
Rabinovich 2004
Raditsa 1969
Radt 2002
Ramage 1991
Ramsay 1890
G. Perl, Die rmischen Provinzbeamten in Cyrene und
Creta zur Zeit der Republik. Klio 52 (1970) 319-354.
H. Pfeiler, Die frhesten Portrts des Mithradates Eupator
und die Bronzeprgung seiner Vorgnger. SchwMBl 18
(1968) 75-80.
B. Pick and K. Regling, Die antiken Mnzen NordGriechenlands. Dacien und Moesien. Vol. I part 1 Berlin
1898; Vol. I part 2 B. Pick and K. Regling. Berlin 1910.
D. M. Pippidi et E. M. Popescu, Les relations dIstros et
dApollonie du Pont lpoque Hellnistique. Dacia III
(1959) 235-258.
H. Pohl, Die rmische Politik und die Piraterie im stlichen
Mittelmeer vom 3. bis zum 1. Jh. v. Chr. Berlin, New York
1993.
R. Polito, On the Life of Asclepiades of Bithynia. JHS
CXIX (1999) 48-65.
P. Pollak, A Bithynian Hoard of the First Century B.C..
ANSMN 16 (1970) 45-56.
J. J. Portanova, The Associates of Mithridates VI of Pontus.
(Doktora tezi) Columbia University 1988.
S. Pothecary, The Expression our times in Strabos Geography. CPh 92/3 (1997) 235-246.
D. Potter, Hellenistic Religion. urada: A Companion to
the Hellenistic World. Ed. A. Erskine, Oxford (2003) 407430.
B. Poulsen, The Dioscuri and Ruler Ideology. Osloenses
LXVI (1991) 119-146.
J. G. F. Powell, The Tribune Sulpicius. Historia XXXIX/4
(1990) 446-460.
M. J. Price, The New-Style Coinage of Athens. NC 7/4
(1964) 27-36.
M. J. Price, Mithradates VI Eupator Dionysus and the Coinages of the Black Sea. NC 7/8 (1968) 1-12.
S. R. F. Price, Rituel ve ktidar; Kk Asyada mparatorluk Klt. ev.: T. Esin. Ankara 2004.
W. K. Pritchett, Observations on Chaironeia. AJA 62/3 (1962)
307-311.
Ye. G. Rabinovich, (Rusa) The Lousy Disease (Sullas Death
in the Biographical Tradition). VDI 251 (2004) 21-39 (ngilizce zet).
L. Raditsa, A Historical Commentary to Sallusts Letter of
Mithridates. (Doktora tezi) Columbia 1969.
W. Radt, Pergamon; Antik Bir Kentin Tarihi ve Yaplar. ev.:
S. Tammer. stanbul 2002.
E. S. Ramage, Sullas Propaganda. Klio 73/1 (1991) 93-121.
W. M. Ramsay, The Historical Geography of Asia Minor.
London 1890=Anadolunun Tarihi Corafyas. ev. M. Bekta
Bibliyografya
Ramsay 1941
Ramsay 1999
Rawson 1970
Rawson 1973
Rawson 1975
Rawson 1979
Rawson 1982
Rawson 1987
Rauh 1986
Rauh 1998
Reams 1993
Redd 1986
Reid 1913
Reinach 1888
Reinach 1906
Reinach 1910
Reinach 19752
Reinach 1902
Reynolds 1982
Rhodes 1997
Richards 1941
Richardson 2001
Ridley 2000
Rigsby 1988
599
stanbul 1960.
W. M. Ramsay, The Social Basis of Roman Power in Asia
Minor. London 1941.
J. T. Ramsay, Mithridates, the Banner of Chih-Yu, and the
Comet Coin. HSPh 99 (1999) 197-253.
B. Rawson, Pompey and Hercules. Antichthon 4 (1970) 30-37.
C. F. Rawson, The Eastern Clientelae of Clodius and Claudii.
Historia XXII/2 (1973) 219-239.
E. Rawson, Caesars Heritage: Hellenistic Kings and their
Roman Equals. JRS LXV (1975) 148-159.
E. Rawson, L. Cornelius Sisenna and the Early First Century B.C.. CQ XXIX/2 (1979) 327-346.
E. Rawson, The Life and Death of Asklepiades of Bithynia.
CQ XXXII/2 (1982) 358-370.
E. Rawson, Sallust on the Eighties. CQ XXXVII/1 (1987)
163-180.
N. K. Rauh, Senators and Business in the Roman Republic,
264-44 BC. North Carolina 1986.
N. K. Rauh, Who were the Cilician Pirates?. urada: Res
Maritimae: Cyprus and the Eastern Mediterranean from
Prehistory to Late Antiquity. Proceedings of the Second International Symposium Cities on the Sea, Nicosia, October
18-22, 1994. Ed. S. Swiny et al., Atlanta (1998) 263-283.
L. E. Reams, Censorinus, Sulla, and Marius. RhM 136 (1993)
281-288.
M. Redd, Mare Nostrum. Rome 1986.
J. S. Reid, The Municipalities of the Roman Empire. Cambridge
1913.
T. Reinach, Trois royaumes de lAsie Mineure: Cappadoce,
Bithynie, Pontis. Paris 1888.
Th. Reinach, Remarques sur le dcret dAthnes en lhonneur
de Pharnace Ier. BCH 30 (1906) 46-51.
Th. Reinach, Notes sur une inscription de Dlos en lhonneur
de Laodice (Philadelphe) princesse de Pont. BCH 34 (1910)
429-432.
T. Reinach, Mithridate Eupator, Knig von Pontos. Hildesheim, New York 19752.
T. Reinach, LHistoire Par Les Monnais. Paris 1902.
J. M. Reynolds, Aphrodisias and Rome. London 1962.
P. J. Rhodes D. M. Lewis, The Decrees of the Greek States.
Oxford 1997.
Strabo; The Anatolian who Failed of Roman Recognition.
G&R X/2 (1940) 79-90.
J. Richardson, Roman Provincial Administration 227 BC to
AD 117. London 2001.
R. T. Ridley, The Dictators Mistake: Caesars Escape from
Sulla. Historia XLIX/2 (2000) 211-229.
K. J. Rigsby, Provincia Asia. TAPhA 118 (1988) 123-153.
600
Rigsby 1996
K. J. Rigsby, Asylia: Territorial Inviolability in the Hellenistic

World. California-Los Angeles-London 1996.
Riggsby 2002
A. M. Riggsby, Clodius/Claudius. Historia LI/1 (2002) 117-123.
Risom 1948
S. Risom, Le monument de Mithridate Dlos. AArch
XIX (1948) 204-209.
Ritter 1965
H.-W. Ritter, Diadem und Knigsherrschaft. Berlin 1965.
Robert 1934
L. Robert, Dcret de Tralles. RPh XL (1934) 279-291.
Robert 19702
L. Robert, tudes anatoliennes. Recherches sur les inscriptions grecques de lAsie Mineure. Paris 19702.
Robert 1949
L. Robert, Hellenica VII: Recueil dpigraphie de numismatique et dantiquits grecques. Paris 1949.
Robert 1978
L. Robert, Monnais et textes grecques. II. Deux ttradrachmes de Mithridate V uergte, roi du Pont. JS (Jul/Sept 1978)
151-163=Opera Minora Selecta. pigraphie et Antiquits
Grecques. Tome VII (1990) 151-163.
Robinsohn 1906
D. M. Robinsohn, Ancient Sinope (Second Part). AJPh 27/3
(1906) 245-279.
Rosenstein 1990
N. S. Rosenstein, Imperatores Victi. Berkley 1990.
Rostovtzeff 1916-1917 M. I. Rostovtzeff, Pontus, Bithynia and the Bosporus. ABSA
XXII (1916-1917; 1917-1918) 1-22.
Rostovtzeff 1922
M. I. Rostovtzeff, Iranians and Greeks in Southern Russia.
Oxford 1922.
Rostovtzeff 1932
M. I. Rostovtzeff, Pontus and Its Neighbours: The First
Mithridatic War. CAH IX (1932) 211-236.
Rostovtzeff 1941
M. I. Rostovtzeff, Social and Economic History of the Hellenistic World I-III. Oxford 1941.
Rubinsohn 1980
W. Z. Rubinsohn, Saumakos: Ancient History, Modern Politics. Historia XXIX/1 (1980) 50-70.
Rubinsohn 1993
W. Z. Rubinsohn, Mithradates VI Eupator Dionysos and Romes
Conquest of the Hellenistic East. MHR VIII/1 (1993) 5-54.
Ruge-Bittel 19652
W. Ruge-K. Bittel, Paphlagonia. RE XVIII/4 (19652) 24862550.
Rundell 1979
W. M. F. Rundell, Cicero and Clodius: The Question of
Credibility. Historia XXVIII/3 (1979) 301-328.
Ryan et al. 1997
W. B. F. Ryan, An Abrupt Drowning of the Black Sea Shelf.
Marine Geology 138 1-2 (1997) 119-126.
Sachs and
Hermann 1996
A. Sachs and H. Hermann, Astronomical Diaries and Related Texts from Babylonia 3. Vienna 1996.
Salmeri 2000
G. Salmeri, Dio, Rome, and the Civic Life of Asia Minor.
urada: Dio Chrysostom. Ed. S. Swain, Oxford (2000) 53-92.
Salmon 1967
E. T. Salmon, Samnium and the Samnites. Cambridge 1967.
Saprykin and
Maslennikov 1995
S. Ju. Saprykin and A. A. Maslennikov, Bosporan Chora in
the Reign of Mithridates VI Eupator and his Immidiate Successors. urada: Ancient Civilizations from Scythia to Siberia 2/3, Leiden (1995) 261-282.
Bibliyografya
Saprykin 1979,
Saprykin 1994
Saprykin 1996
Saprykin 1997
Saprykin 2001
Saprykin 2003a
Saprykin 2003b
Saprykin 2004
Sanford 1939
Sanford 1950
Sartre 1995
Sayar et al. 1994
Scardigli 1971
Schmitt 1962
Scullard 19845
Seager 1994
Sear 1979
Segre 1932
601
S. Ju. Saprykin, (Rusa) Heracleia, Chersonesus and Pharnaces I of Pontus. VDI 149 (1979) 43-59 (ngilizce zet).
S. Ju. Saprykin, Die Propaganda von Mithridates Eupator
und die Grenzfrage im Pontischen Reich. urada: Stuttgarter Kolloquium zur Historischen Geographie des Altertums
4, 1990. Ed. E. Olshausen und H. Sonnobend. Amsterdam
(1994) 83-94.
S. Ju. Saprykin, The Pontic Kingdom. A State of the Greeks
and Barbarians in the Black Sea Littoral (Rusa). Moscow
1996.
S. Ju. Saprykin, Heracleia Pontica and Tauric Chersonesus
before Roman Domination /VI I Centuries B.C./. Amsterdam
1997.
S. Ju. Saprykin, Polis Chora in the Kingdom of Bosporus //
Problemi della chora colonial. urada: Dall Occidente al
Mar Nero. Taranto (2001) 658-vdd=Paper delivered at the
University of Aarhus May (2003) 1-5.
S. Ju. Saprykin, (Rusa) The Kingdom of Bosporus: From
Tyranny to Hellenistic Monarchy. VDI 244 (2003) 11-35
(ngilizce zet).
S. Ju. Saprykin, The Policy of Mithradates Eupator and the
North Coast of the Black Sea. Paper delivered at the University of Aarhus, (May 2003) 1-4.
S. Ju. Saprykin, Unification of Pontus: Bronze Coins of
Mithridates Eupator as Evidence on Commercial Relations in
the Euxin. Paper delivered at the international conference:
The Black Sea in Antiquity: Regional and Interregional Economic Exchanges. Sandbjerg, Denmark, (May 2004). 1-16.
E. M. Sanford, The Career of Aulus Gabinius. TAPhA 70
(1939) 64-92.
E. M. Sanford, Roman Avarice in Asia. JNES IX/1 (1950)
28-36.
M. Sartre, LAsia Mineure et lAnatolie; d Alexandre Diocltien (IVe s. av. J.-C./IIIe s. ap. J.-C.). Paris 1995.
M. H. Sayar, P. Siewert and H. Taeubner, Asylie-Erklrungen des Sulla und des Lucullus fr das Isis- und Serapisheiligtum von Morpsuhestia (Ostkilikien) Tyche 9 (1994) 113130.
B. Scardigli, Sertorio: problemi cronologici. Athenaeum
XLIX (1971) 229-270.
H. H. Schmitt, Orsabaris. RE Supplementum IX. (1962)
col. 468-469.
H. H. Scullard, From the Gracchi to Nero: A history of Rome
from 133 B.C. to A.D. 68. London and New York 1984.
R. Seager, Sulla. CAH IX2 (1994) 165-207.
D. R. Sear, Greek Coins and their Values. London vol. II 1979.
M. Segre, Mithridate e Chio. Il Mondo Classico II (1932)
129-132.
602
Seletsky 1982
B. P. Seletsky, (Rusa) Sullas Financial Resources at the

Time of the War with Mithridates. VDI 160 (1982) 63-75
(ngilizce zet).
Sevin 2001
V. Sevin, Anadolunun Tarihi Corafyas I. Ankara 2001.
Shatzman 1972
I. Shatzman, The Roman Generals Authority over Booty.
Historia XXI/2 (1972) 177-205.
Shaw 1990
B. D. Shaw, Bandit Highlands and Lowland Peace: The
Mountains of Isauria-Cilicia. JESHO 33 (1990) 199-233;
237-270.
Shelov 1978a
D. B. Shelov, Coinage of the Bosporus VI-II Centuries B.C.
Translated from the Russian by H. B. Wells. BAR (Supplementary) 46 (1978) Oxford.
Shelov 1978b
D. B. Shelov, (Rusa) Machares, Ruler of Bosporus. VDI
143 (1978) 55-72 (ngilizce zet).
Shelov 1980
D. B. Shelov, (Rusa) Colchis in the Pontic Empire of
Mithridates VI. VDI 153 (1980) 28-43 (ngilizce zet).
Shelov 1983
D. B. Shelov, (Rusa) The North Black Sea Cities and
Mithridates Eupator. VDI 164 (1983) 40-58 (ngilizce zet).
Shelov 1985
D. B. Shelov, (Rusa) The Pontic Kingdom of Mithridates
Eupator. urada: The Black Sea Littoral in Hellenistic
Times. Materials of the 3rd All-Union Symposium on the Ancient History of the Black Sea Littoral. Tsgaltubo 1982
(Tbilisi 1985) 551-572 and 721-723 (ngilizce zet).
Shelov 1986
D. B. Shelov, (Rusa) The Ancient Idea of a Unified Pontic
State. VDI 176 (1986) 36-42 (ngilizce zet).
Shepherd 1993
R. Shepherd, Ancient Mining. London-New York 1993.
Sherk 1965
R. K. Sherk, Senatus Consultum de Tabenis. GRBS 6 (1965)
295-300.
Sherk 1969
R. K. Sherk, Roman Documents from the East. Baltimore 1969.
Sherk 1984
R. K. Sherk, Rome and the Greek East to the Death of Augustus. Cambridge 1984.
Sherwin-White 1966 A. N. Sherwin-White, The Letters of Pliny: A Social and
Historical Commentary. Oxford 1966.
Sherwin-White 19732 A. N. Sherwin-White, The Roman Citizenship. Oxford 1973.
Sherwin-White 1976 A. N. Sherwin-White, Rome, Pamphylia and Cilicia. JRS
LXVI (1976) 1-14.
Sherwin-White 1977a A. N. Sherwin-White, Roman Involment in Anatolia, 167-88
BC.. JRS LXVII (1977) 62-75.
Sherwin-White 1977b A. N. Sherwin-White, Ariobarzanes, Mithridates and Sulla.
CQ XXVII/1 (1977) 173-183.
Sherwin-White 1980 A. N. Sherwin-White, The Opening of the Mithridatic War.
In : Miscellanea di studi classici in onore di
Eugenio Manni IV: (1980) 1979-1995.
Sherwin-White 1984 A. N. Sherwin-White, Roman Foreign Policy in the East, 168
B.C. to A.D. 1. London 1984.
Sherwin-White 1994 A. N. Sherwin-White, Lucullus, Pompey and the East. CAH
IX (1994) 229-265.
Bibliyografya
Sherwin-White 1976
Sherwin-White 1978
Sherwin-White 1987
Shipley 2000
Showerman 1969
Siani-Davies 1997
Simonetta 1961
Simonetta 1964
Simonetta 1977
Singer 1927
Smith 1960
Sobol 1999
Solin 1995
Solomonik 1977
Solovyov 1999
Sonnabend 1998
Souza 1997
Souza 1999
Spann 1987
Sthelin 19662
Sthelin 19722
603
S. M. Sherwin-White, A Note on Three Coan Inscriptions.

ZPE 21 (1976) 183-188.
S. M. Sherwin-White, Ancient Cos: An historical study from
the Dorian settlement to the Imperial period. Vandenhoeck
and Gttingen 1978.
S. M. Sherwin-White, Seleucid Babylonia: A Case-Study
for the Installation and Development of Greek Rule. urada: Hellenism in the East. Ed. A. Kuhrt and S. M. SherwinWhite, London (1987) 1-31.
G. Shipley, The Greek World After Alexander 323-30 BCE.
London 2000.
G. Showerman, The Great Mother of the Gods. Chicago 1969.
M. Siani-Davies, Ptolemy XII Auletes and the Romans.
Historia XLVI/3 (1997) 306-340.
B. Simonetta, Notes on the Coinage of the Cappadocian
Kings. NC 7/1 (1961) 9-50.
B. Simonetta, Remarks on Some Cappadocian Problems.
NC 7/4 (1964) 83-92.
B. Simonetta, The Coins of the Cappadocian Kings. Fribourg
1977.
C. Singer, The Herbal in Antiquity and its Transmission to
Later Ages. JHS XLVII (1927) 1-52.
R. E. Smith, Pompeys Conduct in 80 and 77 B.C.. Phoenix 14/1 (1960) 1-13.
D. J. Sobol, Yunan Mitolojisinde Amazonlar. ev.: B. Yumuralar. Ankara 1999.
H. Solin, Die sogenannten Berufsnamen antiker rtze.
urada: Ancient Medicine in its Socio-Cultural Context vol.
I. Ed. V. D. Eijk et al., Amsterdam-Atlanta (1995) 119-142.
E. I. Solomonik, (Rusa) The Evidence of Strabo and of the
Decree Honouring Diophantos on the Reign of two Scythian
Kings. VDI 141 (1977) 53-63 (ngilizce zet).
S. L. Solovyov, Ancient Berezan: The Architecture, History
and Culture of the First Greek Colony in the Northern Black
Sea. Leiden, Boston, Kln 1999.
H. Sonnabend, Ein Hannibal aus dem Osten? Die letzten
Plne des Mithradates VI. von Pontos. urada: Alte
Geschichte: Wege Einsichten Horizonte. Festschrift fr
Eckart Olshausen zum 60. Geburtstag. Ed. U. FellmethH.
Sonnabend, Zrich-New York (1998) 191-206.
P. de Souza, Romans and Pirates in a Late Hellenistic Oracle from Pamphylia. CQ XLVII/2 (1997) 477-481.
P. de Souza, Piracy in the Graeco-Roman World. Cambridge
1999.
P. O. Spann, Quintus Sertorius and the Legacy of Sulla.
Arkansas 1987.
F. Sthelin, Kleopatra (27). RE XI/1 (19662) col. 788.
F. Sthelin, Laodike (22). RE XII/1 (19722) col. 708.
604
Sthelin 19722
Sthelin 19722
Stevenson 19752
Stier 1969
Stolba 2005
Strasburger 1965
Strisino 2002
Strobel 1996
Sullivan 1980
Sullivan 1990
Sumi 2002
Summerer 1995
Sumner 1978a
Sumner 1978b
Sumner 1978c
Swaddling 2000
Swain 1992
Swain 1996
Syme 1939
Syme 1964
Syme 1983
F. Sthelin, Laodike (23). RE XII/1 (19722) col. 709-710.
F. Sthelin, Laodike (28). RE XII/1 (19722) col. 710-711.
G. H. Stevenson, Roman Provincial Administration, Till the
Age of the Antonines. Connecticut 1975.
H. E. Stier, Der Mithridatesbrief aus Sallusts Historien als
Geschichstquelle. urada: Beitrge zur Allen Geschichte
und deren Nachleben. Festschrift fr Franz Altheim zum
6.10.1968. Ed. R. Stiehl und H. E. Stier. Berlin (1969) 441451.
V. F. Stolba, Hellenistic Chersonesos: Towards Establishing a Local Chronology. urada: Chronologies of the Black
Sea Area in the Period c. 400-100 BC. Ed. V. Stolba and L.
Hannestad. Aarhus (2005) 153-177.
H. Strasburger, Poseidonios on Problems of the Roman
Empire. JRS LV (1965) 40-53.
J. Strisino, Sulla and Scipio not to be trusted? The Reasons why Sertorius captured Suessa Aurunca. Latomus LXI
(2002) 33-45.
K. Strobel, Mithridates VI. Eupator von Pontos; Der letzte
groe Monarch der hellenistischen Welt und sein Scheiteren
an der rmischen Macht (1). Ktma 21 (1996) 55-94.
R. D. Sullivan, The Dynasty of Cappadocia. ANRW II 7.2
(1980) 1125-1168.
R. D. Sullivan, Near Eastern Royalty and Rome, 100-30 BC.
Toronto, London 1990.
G. S. Sumi, Specticals and Sullas Public Image. Historia
LI/4 (2002) 414-432.
L. Summerer, Das pontische Wappen. Zur Astralsymbolik
auf den pontischen Mnzen. Chiron 25 (1995) 304-314.
G. V. Sumner, Sullas Career in the Nineties. Athenaeum
LVI (1978) 395-396.
G. V. Sumner, Governors of Asia in the Nineties B.C..
GRBS 19 (1978) 147-153.
G. V. Sumner, The Piracy Law from Delphi and the Law of
the Cnidos Inscription. GRBS 19 (1978) 211-225.
J. Swaddling, Antik Olimpiyat Oyunlar. ev.: B. Grn.
stanbul 2000.
S. Swain, Plutarchs Characterization of Lucullus. RhM 135
(1992) 307-316.
S. Swain, Hellenism and Empire. Oxford 1996.
R. Syme, Observations on the Province Cilicia. urada:
Anatolian Studies Presented to William Hepburn Buckler.
Ed. W. M. Calder Josef Keil, Manchester (1939) 299-332.
R. Syme, Sallust. Los Angeles 1964.
R. Syme, Tigranocerta, A Problem Misconceived. urada:
Proceedings of a colloquium held at University College,
Swansea, in April 1981. Ed. S. Mitchell, BAR 156, Oxford
(1983) 61-70.
Bibliyografya
Syme 1995
Syme 20025
Takmer 2002
Takmer 2006
Tamura 1988
Tarn 19363
Tatum 1991
Tekin 1999
Texier 2002
Thomas 1977
Thompson 1937
Thompson 1934
Thompson 1949
Thompson 1961
Thompson 1962
Thonemann 2004
Thorburn 1997
Tiryaki 2002
Todua 1988
Totelin 2004
Touloumakos 1966
Tracy 1992
Trebilco 19993
605
R. Syme, Anatolica: Studies in Strabo. Ed. A. Birley. Oxford

1995.
R. Syme, The Roman Revolution. Oxford 20025.
B. Takmer, Lykia Orografyas. urada: Lykia ncelemeleri
1. Ed. S. ahin-M. Adak, stanbul (2002) 33-51.
B. Takmer, Lex portorii provinciae Lyciae: Lykia Eyaleti
Gmrk Yasas. (Doktora tezi) Akdeniz niversitesi, Antalya
2006.
T. Tamura, Les artistes dionysiaques et la premire guerre
de Mithridate. urada: Forms of Control and Subordination
in Antiquity. Ed. by T. Yuge and M. Doi. Leiden, New York,
Kbenhavn, Kln (1988) 169-176.
W. W. Tarn, Hellenistic Civilization. London 19363.
W. J. Tatum, Lucullus and Clodius at Nisibis (Plutarch,
Lucullus 33-34). Athenaeum LXIX/2 (1991) 569-579.
O. Tekin, Sivas Definesi: VI. Mithradates Dnemi Pontos ve
Paphlagonia Kentlerinin Bronz Sikkeleri. stanbul 1999.
C. Texier, Kk Asya Corafyas, Tarihi ve Arkeolojisi IIII. ev. A. Suat. Ankara 2002.
R. F. Thomas, L. Lucullus Triumphal Agnomen. AJAH 2
(1977) 172.
D. B. Thompson, The Garden of Hephaistos. Hesperia VI/3
(1937) 396-425.
H. A. Thompson, Two Centuries of Hellenistic Pottery.
Hesperia III/4 (1934) 311-476.
H. A. Thompson, The Pedimental Sculpture of the Hephaisteion. Hesperia XVIII/3 (1949) 230-268.
M. Thompson, The New Style Silver Coinage of Athens. New
York 1961.
M. Thompson, Athens Again. NC 7/2 (1962) 301-333.
P. J. Thonemann, The Date of Lucullus Quaestorship. ZPE
149 (2004) 80-82.
J. E. Thorburn, Sallust and the Grappling Irons at Cyzicus.
AHB 11/2&3 (1997) 57-60.
S. G. Tiryaki, vriz Kabartmas Inda Anadoluda arapTanr Anlay ve Bu Anlayn Geliimi zerine. Adalya V
(2002) 59-73.
T. T. Todua, (Rusa) Les forteresses de Mithridate Eupator
en Colchide. VDI 184 (1988) 139-146 (Franszca zet).
L. M. V. Totelin, Mithradates Antidote: A Pharmacological
Ghost. urada: Early Science and Medicine 9/1. Amsterdam
(2004) 1-19.
J. Touloumakos, Zu Poseidonios fr. 36 (Ath. 5, 214 a-b).
Philologus 110 (1966) 138-142.
S. V. Tracy, The Date of IG XI 1056 and Pharnakes I of
Pontos. AM 107 (1992) 307-313.
P. R. Trebilco, Jewish Communities in Asia Minor. Cambridge
1999.
606
Troxell 1982
H. A. Troxell, The Coinage of the Lycian League. (Numismatic Notes and Monographs 162) New York 1982.
Tsetskhladze 1994
G. R. Tsetskhladze, Colchians, Greeks and Achaemenids in
the 7th-5th Centuries BC: A Critical Look. Klio 1994 76
(1994) 78-102.
Tsetskhladze 2004
G. R. Tsetskhladze, On the Earliest Greek Colonial Architecture in the Pontus. urada: Pontus and Outside World.
Studies in Black Sea History, Historiography and Archaeology. Ed. C. J. Tuplin. Leiden-Boston (2004) 225-278.
Tner 2002
N. Tner, Lykiann Yerleim Corafyasnda Yeni Lokalizasyonlar. urada: Lykia ncelemeleri 1. Ed. S. ahin-M.
Adak, stanbul (2002) 63-78.
Twyman 1972
B. L. Twyman, The Metelli, Pompeius and Prosopography.
ANRW I 1 (1972) 816-874.
Twyman 1976
B. L. Twyman, The Date of Sullas Abdication and the
Chronology of the First book of Appians Civil Wars. Athenaeum LIV (1976) 77-97; 271-295.
Umar 19932
B. Umar, Trkiyedeki Tarihsel Adlar. stanbul 1993.
Umar 2000
B. Umar, Karadeniz Kappadokias. stanbul 2000.
Vinogradov et al. 1985 Ju. G. Vinogradov, E. A. Molev, V. P. Tolstikov, (Rusa)
New Epigraphic Sources on the History of the Period of
Mithradates. urada: The Black Sea Littoral in Hellenistic
Times. Materials of the 3rd All-Union Symposium on the Ancient History of the Black Sea Littoral. Tsgaltubo 1982
(Tbilisi 1985) 725-727 (ngilizce zet).
Vinogradov und
Wrrle 1992
Ju. G. Vinogradov und M. Wrrle, Die Sldner von Phanagoreia. Chiron 22 (1992) 159-170.
Vinogradov 1997a
Ju. G. Vinogradov, Der Pontos Eukseinos als politische,
konomische und kulturelle Einheit. urada: Pontische
Studien, Kleine Schriften zur Geschichte und Epigraphie des
Schwarzmeerraumes. Mainz (1997) 1-73.
Vinogradov 1997b
Ju. G. Vinogradov, Eine bisher Episode aus dem Krieg
Mithradates VI. Eupators gegen die Krimskythen. urada:
Pontische Studien, Kleine Schriften zur Geschichte und Epigraphie des Schwarzmeerraumes. Mainz (1997) 493-500.
Vogel-Weidemann 1985 U. Vogel-Weidemann, The Dedicatory Inscription of Pompeius Magnus in Diodorus 40. 4; Some Remarks on an Unpublished Manuscript by Hans Schaeffer. AClass XXVIII
(1985) 57-75.
Waddington et al. 1925 W. H. Waddington, E. Babelon et Th. Reinach. Recueil gnral des monnaies grecques et romaines de lAsie Mineure.
Paris 1925.
Walbank 1967
F. W. Walbank, A Historical Commentary on Polybius. Oxford
vol. I 1957; vol. II 1967; vol. III 1979.
Walton 1965
F. R. Walton, A Neglected Historical Text. Historia XIV/2
(1965) 236-251.
Bibliyografya
Ward 1969
Ward 1977
Wasowicz 1990
Webb 1996,
Weil 1881
Weinrib 1968
Welles 1934
Wellesley 1953
West 1917
West 2003
Wet 1981
Widengren 1959
Widengren 1960
Wilcken 19652
Wilcken 19702
Wilcken 19702
Wilhelm 1936
Will 19792-19822
Willetts 1965
Williams 1978
Williams 1984
Wilson 1966
Wilson 1960
607
A. M. Ward, Ciceros Support of the Lex Gabinia. ClassW

63/1 (1969) 8-10.
A. M. Ward, Caesar and the Pirates II: The Elusive M. Iunius
Iuncus and the Year 75/4. AJAH 2 (1977) 26-36.
A. Wasowicz, Les costumes funraires du Bosphore
lpoque de Mithridate VI Eupator et de ses succeseurs. RA
(1990/1) 61-84.
P. A. Webb, Hellenistic Architectural Sculpture; Figural
Motifs in Western Anatolia and the Aegean Islands. Wisconsin 1996.
R. Weil, Das Bndniss Athener mit Mithradates . AM 6
(1881) 315-332.
E. J. Weinrib, The Prosecution of Roman Magistrates.
Phoenix 22/1 (1968) 32-56.
C. B. Welles, Royal Correspondence in the Hellenistic Period. London 1934.
K. Wellesley, The Extent of the Territory added to Bithynia
by Pompey. RhM 96 (1953) 293-318.
L. C. West, Phase of Commercial Life in Roman Egypt.
JRS VII (1917) 45-58.
S. West, The Most Marvellous of All Seas; The Greek Encounter with the Euxine. G&R L/2 (2003) 151-167.
B. X. de Wet, Aspects of Plutarchs Portrayal of Pompey.
AClass XXIV (1981) 119-132.
G. Widengren, The Sacred Kingship of Iran. urada: Sacred Kingship. Numen. Supp. 4 (1959) 242-257.
G. Widengren, La lgende royale de lIran antique. urada: en Hommages Georges Dumzil. Collection Latomus
XLV (1960) 225-237.
U. Wilcken, Arkathias. RE II/1 (19652) col. 1161.
U. Wilcken, Athenais Philostorgos II. (6). RE II/2 (19702)
col. 2037.
U. Wilcken, Bakchides (2). RE II/2 (19702) col. 2788.
A. Wilhelm, Knig Mithradates Eupator und Olbia. Klio
29 (1936) 50-59.
E. Will, Histoire politique du monde hellnistique (323-30
av. J.-C.). Nancy vol. I. 1979- vol. II. 1982.
R. F. Willetts, Ancient Crete: A Social History, From Early
Times Until the Roman Occupation. London, Toronto 1965.
R. S. Williams, The Role of Amicitia in the Career of A.
Gabinius (Cos. 58). Phoenix 32/3 (1978) 195-210.
R. S. Williams, The Appointment of Glabrio (Cos. 67) to
the Eastern Command. Phoenix 38/3 (1984) 221-234.
A. J. Wilson, Emigration from Italy in the Republican Age of
Rome. Manchester, New York 1966.
D. R. Wilson, The Historical Geography of Bithynia, Paphlagonia and Pontos in the Greek and Roman Periods. (Doktora tezi) Oxford University 1960.
608
Winter 1894
Wirth 1984
Weiskopf 1982
Wylie 1990
Yailenko 1985
Young 1951
Zajcev 2005
Zahle 1982
Zatsev 2001
Zblev 1936
Zograph 1977
Zuchold 1979
F. Winter, Mithridates VI Eupator. JDAI 9 (1894) 245-248.
G. Wirth, Pompeius im Osten. Klio 66 (1984) 574-580.
M. N. Weiskopf, Achaemenid Systems of Governing in Anatolia. (Doktora tezi) Columbia 1982.
G. J. Wylie, Pompey megalopsychos. Klio 72/2 (1990)
445-456.
V. P. Yailenko, (Rusa) New Epigraphic Evidence on
Mithradates Eupator and Pharnaces. urada: The Black Sea
Littoral in Hellenistic Times. Materials of the 3rd All-Union
Symposium on the Ancient History of the Black Sea Littoral.
Tsgaltubo 1982 (Tbilisi 1985) 727-728 (ngilizce zet).
R. S. Young, An Industrial District of Ancient Athens.
Hesperia XX (1951) 135-288.
J. P. Zajcev, Absolute and Relative Chronology of Scythian
Neapolis in the 2nd century BC. urada: Chronologies of
the Black Sea Area in the Period c. 400-100 BC. Ed. V.
Stolba and L. Hannestad. Aarhus (2005) 259-273.
J. Zahle, Persian Satraps and Lycian Dynasts. The Evidence
of the Diadems. urada: Proceedings of the 9th International Congress of Numismatics. Ed. T. Hackens and R.
Weiller, Louvain-la-Neuve (1982) 101-112.
Yu. P. Zatsev, Skilur and his Kingdom (New Discoveries
and New Questions). Ancient Civilization VII. 3-4 (2001)
239-271.
S. Zblev, Labdication de Pairisads et la rvolution scythe dans le royaume du Bosphore. REG XLIX (1936) 17-37.
A. N. Zograph, Ancient Coinage v. II. The Ancient Coins of
the Northern Black Sea Littoral. Oxford 1977.
B. Zuchold, Zur Resonanz der Mithridatischen Kriege in
Rom anhand der rmischen Quellen. AClass XV (1979) 1721.
HARTALARIN VE RESMLERN LSTES

1) Karadenizdeki Kolonizasyon Hareketi [Erciyas 2001, 273 Fig. 16]
2) Pontos Blgesinin Tarihi Corafyas [Liddle 2003, map I-II]
3) Karadenizdeki Ethnik Gruplar [Liddle 2003, map I-II]
4) Pontos Krallnn Hanedanlk izelgesi [Portanova 1988, 695; Bosworth
and Wheatley 1998, 160]
5) . ca. 134 Yl Eyll Ay, Saat 19.37. 42 1' Kuzey Enleminden Sinoptan
Douya Bak [Ramsay 1999, 250 Fig. 6]
6) Delos Antnn Rekonstrksionu [Risom 1948, 110 lev. 1]
7) Birinci Mithradates-Roma Sava [TAVO B V 6]
8) Mithradatesin Rhodos ve Lykia Seferi
9) Hellas Savalar [TAVO B V 6]
10) Kephissos Ovas ve Toporafyasnn Plan [Camp 1992, 444 Fig. 1]
11) Sulla, Lucullus ve Fimbriann Gzergahlar [TAVO B V 6]
12) Dardanos Antlamas [TAVO B V 6]
13) IV. Nikomedesin Vasiyeti ve nc Mithradates-Roma Sava [TAVO B
V 6]
14) Mithradatesin Kyzikos Kuatmas [TAVO B V 6]
15) Lucullusun Pontos stilas [TAVO B V 6]
16) Lucullusun Armenia Seferi [TAVO B V 6]
17) Kraln Dn [TAVO B V 6]
18) Pompeiusun Korsan Sefer [TAVO B V 6]
19) Pompeiusun Mithradates Seferi [TAVO B V 6]
20) Pompeiusun Kk Asya Politikas [TAVO B V 7]
21) Mithradates VI Eupatorun Soyaac [Portanova 1988, 696; Olshausen
1978, 399-400]
*Not: almamzda kullanlan haritalar ve izelgeler yukarda sz edilen
yazarlarn kitaplarndaki harita ve izelgelerin baz alnmasyla tarafmzdan
oluturulmutur.
INDEX
A
Abas Irma 478
Abbatis 323
Abdera 204
Abgaros 499
Abonouteikhos 487
Absarros/Apsarros Irma 16-17, 38, 46,
464-465
absinthium 47
Abydos 240, 250
acacia 47
Adana 444
Adiabene 373, 398-399, 401, 408, 418,
467
Adiatoriks 26
Adramytteion (Edremit) 148, 157, 163,
238, 256, 520
Adrasteia Da 322
Aemilius, Lucius Paulus 104
Aemilius, Marcus Scaurus 102, 509
Aeneas 239
Afranius, Lucius 470, 480, 495
Africa 93-94, 100, 112, 117-118, 145,
174, 291, 436, 440, 528
Agathippos 121
Agis 88
Agrippa, Marcus 240, 445
Aigai 267
Aisepos (Gnen ay) 333, 335
Aithiopia 36, 124
Aizanoi (avdarhisar) 26
Akademeia 169, 197
Akampsis (oruh) Irma, 16, 464
Akarnania 439
Akhaia 194, 203, 337, 444, 487
Akhaimenidai 124, 154, 156
Akhaioi 284, 310, 473-474, 477
Akhaios 60-61, 284
Akhilleus 4-5
Akilisene 37, 453, 455, 471
Akontion Da 207, 210, 214
Akraiphia 228
Akrisios 124
Aktion/Actium Sava 26, 39, 436

Alabanda 253
Alazonios Irma 478
Albania 30, 111, 373, 399, 470-472, 477479, 482, 499
Albinus, Aulus Postumius 93, 172
Aleksandreia (skenderiye) 41, 57, 115,
250, 487, 491, 522
Aleksandros (kiralk katil) 107,
Aleksandros (Paphlagonia'l) 334, 337,
340, 349,
Aleksandros III. (Byk skender) 39,
49, 52-54, 62, 75-77, 79, 82, 90, 100,
114, 121-124, 137, 140-141, 150, 401,
429, 512, 525-526, 529, 531
Alkaios 483, 517
Alkhaudonios 405, 499
Alkman 286
Amanos Dalar 495
Amaseia 18-24, 27-28, 30, 40, 52, 56,
58, 64, 112, 122, 125, 130, 135, 150,
154, 157, 277, 279, 280, 343, 347, 382,
388, 487
Amastris (Herakleia Pontike kraliesi)
52
Amastris 11, 52, 55-56, 64, 109, 111,
380-382, 487, 528
Amatokos 195
Amazonius Da 29
Amazonlar 5
Ambrones 94
Ameria 29
Amisene 35, 39, 41, 347, 351
Amisos 7, 18-19, 38-39, 58, 72, 87, 120,
122, 125, 150, 191, 342-343, 345, 347351, 363-365, 387, 415, 417-418, 484485, 487, 490, 509
Amnias Irma 130-131
amomum 46
Amphiaraos 197
Amphipolis 204
Anatis 22-23, 154, 455, 471, 481
Anaksidamos 209, 215
Index
Ancona 280
Andriake 183
Andromeda 124-125
Ankyra 57-58, 60
Anthedon 224, 229
Antigonos I Monophthalmos 49-51, 53
Antikragos Da 442
Antiokheia (Kilikia'daki=Antakya) 30,
372, 495
Antiokheia (Mygdonia'daki=Nizip) 416
Antiokheia (Pisidia'daki=Yalva) 30
Antiokhos (Askalon'lu filozof) 403
Antiokhos I. (Kommagene Kral) 405,
495, 499
Antiokhos I Soter 55-56, 58, 166
Antiokhos II Hieraks 59-60
Antiokhos II Theos 59, 61
Antiokhos III Megas 60, 66, 114, 116,
147, 158, 252, 411, 522
Antiokhos IV Epiphanes 66, 68, 115-116
Antiokhos VIII Grypos 120, 521
Antiokhos X Eusebes Philopator 405
Antiokhos XIII Eusebes 'Asiatikos' 405406, 495, 498
Antipater Derbetes, 491
Antipatros (Makedonia hkmdar) 55
Antipatros 120
Antonius, Gaius 509
Antonius, Marcus (. 74 yl praetor'u)
302-303, 437
Antonius, Marcus (orator) 94-95, 129
Antonius, Marcus 26, 31, 39, 366
Apameia Antlamas 63, 116, 157
Apameia Kybotos (Dinar) 138-141, 151,
192, 252, 262, 277
Apameia Myrleia (Mudanya) 318, 336
aparktias 381
Apellikon (Teos'lu) 188
Aphrodisias 57, 142-143, 151, 185, 252,
253
Aphrodisios 53-54
Aphrodite 25, 215
Apicius 152
Apollodoros (fiziki) 47
Apollon Pythios 209
611
Apollon 5, 57-58, 183, 191, 197, 209, 233,
262, 372, 436
Apollonia (Medet Ky) 151, 248, 252
Apollonia (Sozopol) 4, 9, 91, 347, 537
Apollonia am Rhyndacus (Glyaz) 331
Apollonios (Msrl rahip) 57
Apollonios (Syria'l) 195
Appatesler 32, 36
Appuleius, Lucius Saturninus 96
Apulianes 170
Aquillius, Manius (Asia valisi) 69-70, 95,
108
Aquillius, Manius (M. Aquillius'un olu)
108-111, 117, 128-130, 134-141; 143,
146, 149, 152-154, 158, 245, 257, 274275, 282, 391, 492, 509, 529
Arabia 373
Arakses (Aras) Irma 373, 399, 411, 466,
480
Arbinas 77
Ares 215
Ares/Khalkeritis Adas 5
Argos 124, 436
Argyria (Halkavala) 44
Ariarathes III. 52
Ariarathes IV Eusebes 64
Ariarathes IX Eusebes Philopator (VI.
Mithradates'in olu) 99, 101-102, 104,
107, 127, 130, 143, 156, 190, 373, 483,
503, 528
Ariarathes V Eusebes Philopator 70, 78,
95, 97, 106, 116, 305
Ariarathes VII Philometor 95, 97-99, 101,
120
Ariarathes VIII. 101, 517
Ariarathes X Eusebes Philadelphos 524
Ariobarzanes (Mysia hakimi) 49
Ariobarzanes (Pontos kral) 39, 56, 58, 71
Ariobarzanes I Philoromaios 103, 105,
107-109, 127, 130, 140, 143-144, 147,
173, 179, 182-185, 187-188, 274, 309,
353, 392-393, 433, 468, 491-492, 529
Ariobarzanes II Philopator 283, 492
Ariobarzanes III Eusebes Philoromaios
283, 493
Aristarkhos 490, 493
612
Aristion 121, 167, 168, 169, 188, 191,

193-195, 200-202, 233, 365, 524
Aristippos (Kyreneli) 167
aristolochia 47
Aristonikos (III. Eumemes) 69, 70, 7879, 93, 95, 101, 110, 116, 147, 306, 527
Aristonikos (Pontos amirali) 312, 332
Aristonikos (Pontos komutan) 84
Arkathias 129-131, 134, 190-191, 194,
203, 204
Arkhelaos (Arkhelaos'un olu) 26, 490491
Arkhelaos (Pontos komutan) 29, 105,
129, 130-131, 134, 156, 188, 191-196,
198-200, 202, 204-207, 209-210, 212213, 215-216, 224-225, 227-229, 232234, 241, 245-246, 251, 273-274, 311312, 319, 333
Armenia Krall 103, 372, 466, 468, 495
Armenia Maior 372, 374, 388-389, 392393, 458, 461-462, 485
Armenia Minor 16, 31, 35-37, 45, 90,
111, 129, 190, 362, 418, 430, 471, 480,
485-486, 493, 528
Armonios Da 40
armoracia 47
Arrine 49, 65
Arsakes (VI. Mithradates'in torunu) 19-20
Arsakes/Sinatrukes 68, 112, 118, 146, 407,
408, 449, 498
Arsanias (Murat) Irma, 411-412
Artaksata 398, 411-412, 414-415, 462-463,
466, 470
Artaphernes 500
Artavasdes 373
Artemis 24, 85, 141, 142, 150-151, 163,
183, 252, 254, 292, 334, 366
Artokes 472, 479, 499
asarum 46
Asklepiades (Prusa'l) 523
Asklepiodoros 81, 88, 120
Asklepiodotos 222
Asklepion 175
Aspendos 55, 292
Aspis 481
Assia Ovas 207, 210, 215
Assos 207, 250

Assyria 373, 398
Astakenios (zmit) Krfezi 336, 341
Astepiades 521
Ateporiks 31
Athena 54, 62, 85, 202, 240, 250, 263,
328, 366
Athena Polias 366
Athenaios 88
Athenaios/Athenaion 169
Athenas Philostorgos 283
Athenodoros 437
Athenokles 39, 365
Atilius, Publius 439
Atina 12, 53, 66, 119-121, 125, 157, 167168, 188, 191-192, 195-198, 200-204, 214,
235, 328, 364-365, 487, 533, 537
Atropatene 412
Attaleia 296
Attalos (Paphlagonia kral) 490
Attalos I Soter 60
Attalos II Philadelphos 67
Attalos III Philometor 68-69, 73, 84, 147,
305, 366, 521, 528
Attidius 430, 518
Attika 195, 197, 203, 205, 379, 439, 440
Augustus/Octavianus 12, 240, 335, 445
Aulis 233
Aulone 408
Autolykos 387
Avestan 6
azalea pontica 45
B
Babanomon 22
Babylonia 166, 373, 522
Bagoas 107
Bakkhides 361, 386
Balbura 271
Barba 336
Basgoidariza 37, 362
Basileides 263
Basilidai 310
Bastarnai 106, 112, 153, 311, 317, 318
Bellona 24
Bepolitanos 217
Berenike 55, 361
Index
Beris 40
Beyaz Syriallar 36
Billaios (Filyos) Irma 130
Billaros 387
Bithynia 11-12, 26, 34, 52, 54-56, 6364, 66-67, 69-71, 88-89, 92-93, 96-97,
99, 101, 106, 108-111, 114, 116-117,
127-131, 134-135, 137, 139-140, 143,
146-149, 156, 158, 187, 205, 230, 233,
244, 247, 283, 290, 305-307, 309, 312313, 316, 318-321, 324, 330, 336, 340341, 344-345, 376-377, 381-382, 392,
421-422, 430-431, 433-434, 440, 446,
484-487, 490, 517, 521, 528-530
Bituitos 219, 505
Blaene 130
Boiotia 192-195, 197, 203-205, 207, 214,
223-225, 229, 232, 440
Boryza 31
Bosporos Krall 66, 80, 82, 84, 86-87,
90, 111, 156, 495, 501, 510
Braettius, Quintus Sura 193-194, 204
Brogitaros 13, 492-494
Brundisium 437, 440
Bubon 249, 271
Burzaio 347
Byzantion 54, 56-57, 90, 106, 129, 137,
230, 334-335
C
Caepio 401
Caepius, Quintus Servilius 102
Caesar, Gaius Iulius 11, 26, 39, 240, 283,
294-295, 301, 332, 447, 485, 492, 493
Caesar, Gaius Iulius Strabo 172
Calgalus 118
Calidius, Quintus 277
Calvinus, Domitius 11
camerae 473
Campania 437
Capitolium 5, 67, 254, 524
Caracalla 22
Carbo, Gaius Papirius 381-382
Cassius, Gaius 108, 128-130, 138-141, 143,
158, 175
Cato, Macus Porcius 444, 524
Catulus, Quintus Lutatius 447, 450
613
Censorinus, Gaius Marcius 199
Cimbri, 93-94, 112, 146, 401
Cinna, Lucius Cornelius 187, 196, 199,
223, 280
Claudius, Gaius Nero 271, 292
Claudius, Quintus Quadrigarius, 198
Clodius, Publius Pulcher 362, 372, 374375, 383, 389, 394, 423-424, 434, 443,
469
Concordia 163
Coriolanus, Gaius Marcius 503
Corsica 34, 439
Cotta, Gaius Aurelius 302
Cotta, Marcus Aurelius 307, 316, 318319, 340-341, 344, 376-382
Crassus, Marcus Licinius 450, 469, 485
Curio, Gaius Scribonius 202, 247
D
Dadasa 425, 429
Damagoras 176, 178, 235, 239
Damaskiles 88
Damaskos (am) 495
Damon Peripoltas 193-194
Damopheles 379, 380
Danae 124
Daphne 372
Dardanos (Maltepe/ntepe) 241
Dardanos Antlamas 157, 240-247, 251,
260, 262, 263, 271, 273, 275, 281, 285,
287, 290-291, 313, 388, 513, 530
Dareios (Medeia kral) 499
Dareios (VI. Mithradates'in olu) 500, 516
Dareios I (Pers imparatoru) 32, 49, 52,
82, 123, 525
Daskylitis (Manyas) Gl 231, 325-326,
335
Dasmenda 16
Dasteira 37, 455, 459, 485
Dastracus 455
Datames 39, 53
Dazimonitis 24-25, 28, 38, 40, 274
Deotaros 11, 218, 231, 274, 332, 345,
450, 492-494
Delos 62, 66, 68, 71, 78, 98, 120-121, 157158, 169, 187-188, 191, 259-260, 435,
437, 512
614
Delphoi 104, 195, 197, 281, 512

Demetrias 192
Demetrios 49, 50, 67, 114, 121
Demokritos 167
Derbe (Alada) 491
Dia 125, 150
Diakopene 21, 36
Didyma 262-263, 269, 435-436, 494
Dindymos 323, 325, 329
Diodoros Pasparos 262
Diodoros (I. Seleukos'un komutan) 54
Diodoros (Sikyonlu) 203
Diodoros Zonas 148
Diogenes 88, 227
Diokles 345
Dionnos 61
Dionysios (gymnasiarkhos) 78
Dionysios (Herakleia Pontike tiran) 52
Dionysios (VI. Mithradates'in hadm aas)
334, 337, 340, 349
Dionysopolis 347
Dionysos (VI. Mithradates'in epitheton'u)
76-77, 145, 150
Dionysos 67, 76, 122, 125-126, 145, 150,
194
Diophantos (Asklepiodoros olu) 88
Diophantos (Mithares olu) 120, 313
Diophantos 80- 82, 84-87, 231, 346, 351,
355, 357, 527
Dioskurias (Sukhumi) 9, 91, 122, 465, 471,
473-474
Dioskuroi 122, 465, 477
Dodona 190, 294
Dolabella, Gnaeus Cornelius 193, 292, 294
Domanitis 130-131
Dorylaios (taktiki) 120, 356
Dorylaios (VI. Mithradates'in stkardei) 120, 129, 219, 224-225, 227, 356
Dorylaos (Philetaios'un olu) 26, 356
Dromikhaites 198, 203
Drypetina 462, 481, 482
Dyme 444
Dyteutos 26
E
Eksipodras 482, 501
Elaitikos (andarl) Krfezi 234-235,

238, 282, 337
Elateia 204-205
Eleusis 197, 199
Enetoi 233
Epeiros 146, 190, 194, 294
Ephesos 12, 65, 102, 141-142, 144, 149150, 154-155, 159, 161, 163-164, 166,
168, 170, 219-222, 247-248, 256, 258259, 262, 267, 306-308, 316, 366, 371372, 376, 383, 394, 517
Epidauros 197, 435-436
Epigonos 235, 257
Epikuros 167
Epiphaneia 444
Epitynkhanon 91
Ericius 210-211
Eriza 455
Erythrai (Ildr) 123, 166, 168, 220, 245
Erythre (Kzldeniz) 494
Etruria 437
Euboia (Eriboz) 108, 192-194, 214, 224,
229, 232-233, 274, 440
Eumakhos 218, 231, 313, 320, 331-332,
345, 492
Eumenes (Amastris'in yneticisi) 52, 56
Eumenes (Byk skender'in sekreteri)
49
Eumenes II Soter 63-64, 69, 116, 147
Eupatoria (Amisos'un banliys) 363
eupatoria/eupatorium 47, 521
Eupatoria/Megalopolis/Magnopolis (Ta
Ova) 28, 343, 350-351, 432, 486
Eupatra 500
Euphranor 176
Euphrates (Frat) 52, 60, 105, 372, 375,
392-393, 416, 433, 449, 458, 460, 463,
468-469, 480, 485, 490, 492, 498
Eurydike 55
F
Fabius, Marcus Hadrianus 354-355, 392,
419-420, 424
Fannius, Lucius 247, 289-291, 322-323,
325, 418
Index
Fimbria, Flavius 12, 224, 229-231, 234236, 238-240, 245-247, 250, 267, 289,
308, 324, 332, 388, 415, 423, 431
Flaccus, Lucius 471
Flaccus, Lucius Valerius 42, 144, 223224, 229-230, 295, 423, 471
Flamininus, Titus Quinctius 63
Flaminius 270, 451
Frentani 170
Fufius, Lucius 154
G
Gabiene 49
Gabinius, Aulus Capito 26, 209, 281284, 438, 480, 491, 497
Gabinius, Lucius Quintus 422
Galatia 22, 24, 64, 69, 92-95, 99, 106,
108, 128, 138, 210, 218, 232, 244, 274,
277, 290, 298, 313, 331, 344-345, 421,
434, 447, 450, 453, 467, 490, 492, 494,
517, 528
Galatlar 57-59, 63, 216, 218-219, 345,
350, 450, 492
Galba 211, 213
Gallia 34, 43, 146, 171, 307, 439, 502,
505-506
Gallia Cisalpina 171, 307
Gallia Transalpina 440
Gazakene 21, 38, 154
Gazelonitis 18, 29, 38, 46, 493
Gaziura (Turhal) 24, 40, 421, 424, 429
Gergis 123
Glabrio, Manius Acilius 423, 430, 434, 446
Glaukos 478
Gordion 26
Gordios 95, 97, 99, 101, 103-105, 108,
146, 278
Gordyene 372-373, 394, 399, 405-406,
409, 418, 424, 462, 467, 480, 492, 497-498
Gorgippia (Anapa) 87, 90, 122
Gorgoneion 122
Gouras 405, 416-418
Gracchus, Gaius 366
Granikos (Biga ay) 325, 333
Gyges (Marmara) Gl 163
H
Hades 4
615
Hadrianus (Roma imparatoru) 29, 276
Hadrianus, Marcus Fabius 354-355, 392,
419-420
Haimos Dalar 310
Halai 224, 229
Haliartos 188, 225
Halikarnassos 10, 176, 259, 301
Halys (Kzlrmak) 16-18, 21-22, 30-31,
34, 38, 46, 51, 58, 90, 276-278, 283, 346,
362, 430, 433, 486, 490, 493, 528, 530
Hannibal 117, 146, 290, 411, 415, 502,
508, 511-512, 520
Hedylion Dalar 207, 210, 214
Hekate 253
Hekatesia-Romaia 254
Hektor 240
Helianaks 120
Hellespontos 1-3, 6-7, 56, 234, 238-241,
319, 335, 344, 348, 440
Heniokhoi 310, 465, 473-474, 477
Heptakhalkon 201
Heptakometes 32, 37, 46, 481
Herakleia Pontike, 7, 11, 52, 54-58, 90,
170, 219, 251, 276, 312, 342, 344, 376,
378, 381-382, 387, 535
Herakleides (Herakleia Pontike'li), 90
Herakleides (Magnesia'l) 532
Herakleios 88
Herakles 4, 7, 21, 57, 76, 262, 336, 381,
387, 436, 438, 477
Hermogenes 55
Hermokrates 313, 333
Hermonassa (Akaabat) 9, 44
Hestia 163
Hippos Irma 478
Hirpini 170
Hitit 280
Homolokhos 209, 215
Homonaides 443
Hortensius, Lucius 203-205, 211, 213
Hortensius, Quintus 447
Hydara Kalesi 37, 362
Hypaipa 222, 256
Hypios (Melen Su) 342, 376
Hypsikrateia 461
Hyrkania 373, 399, 470
616
I
Iason 387
Iasonion (Yasun Burnu) 42
Iasos 268, 435
Iazyges 310
Iberia 30, 65, 92, 106, 111, 287, 302,
348, 373, 399, 412, 440, 464, 470, 472473, 476-479, 499
Ida (Kaz) Da 123, 337
Ikizari Kalesi 19-20
Ikonion (Konya) 299
Ilion/Troia 239-240, 248, 250, 263, 271,
292, 328, 337, 366, 486
Illyria 79, 114, 487
Imbros (Gkeada) 337
Iphigenia 24, 85
Ipsos Ovas 50, 53
Iris (Yeilrmak) 11, 16-18, 20, 22, 24,
27, 31, 38, 40, 46, 52, 58, 274, 343, 346347, 350, 357, 420, 424, 428-429
Isauria, 297, 299-300, 331, 443
Isis 57, 182
Isodoros 337
Isthmos 436
Istria (Istere), 9, 90, 347
Istros/Danube (Tuna) Irma, 91, 112,
310, 347, 502
Italia 40, 42, 65, 112, 119, 145-146, 169171, 187-188, 192, 200, 205, 267, 270,
274, 280, 287, 299, 307, 348, 368, 436437, 439-440, 447, 465, 483, 502-503,
506, 508, 529
Iudaia 276, 495, 499
Iugurta (Numidia kral) 93-94, 147, 528
Iuncus, Marcus Iunius 301, 306
Iuppiter 216
K
Kabeira/Diospolis/Sebaste/Hadriane
(Niksar) 19, 27-29, 34, 37, 112, 125, 150,
154, 343, 345-354, 357, 360-361, 419420, 483, 486-487
Kadmos 209
Kainon Khorion (Mahalle Kalesi) 483,
524
Kalamodros 77
Kalauria 436
Kallatis (Mangalia) 9, 90, 347

Kallimakhos 363-364, 416-418
Kallipon 201
Kalos Limen (Chernomorskoye), 84-85
Kambysene 478
Kambyses 123
Kamisene 22, 30, 486
Kappadokia 12, 16, 21-22, 24-26, 29-31,
36, 38-39, 51-52, 54, 64-65, 67, 69-71,
78, 89, 95-111, 116, 120, 127-128, 130,
134, 140, 143, 146, 148, 154, 156, 158,
187, 190, 221, 233, 244, 247, 273-279,
282-283, 285, 287-288, 290, 298, 305,
309, 313, 350, 353-355, 365, 373-374,
389, 392-393, 398, 419, 430-434, 447448, 453, 455, 467-468, 470, 485-486,
490-493, 498, 517, 524, 528-529
Kappadoks (Delice ay) 16
Karalitis (Beyehir) Gl 298
Karana/Sebastopolis (Sulusaray) 31
Karenitis 31, 35, 453
Karesos (Gnen ay?) 325
Karia 57, 138, 141, 157, 176, 183-185,
235, 248, 252-253, 271, 332, 384
Karkinites (Karkinitskiy) Krfezi 5
Kartaca 68, 158, 170, 187, 203, 415, 508
Kaspia/Koros/Hyrkania (Hazar) Denizi
373, 399, 470
Kassandros 49, 51
Kastabala 468, 492
Kastor (Phanagoreia'l) 500-501, 510
Kaukasos (Kafkas) Dalar 112, 279, 349,
471-472, 478
Kaunos 157, 163, 181, 184, 249-250, 269,
270
Kephalonnesos Adas 5
Kephissos Irma 207-209
Kephissos/Kopas Gl 225, 228
Keramos 254
Kerasos/Pharnakeia (Giresun) 5, 7, 33-35,
41-44, 53, 64-65, 90, 112, 122, 125, 361362, 386, 493
Kerkinitis (Karkinitskiy/Kalancak) 84-85
Kerkitesler 32, 36
Khabaion (Kemren/Kry-Bulganak) 82-83,
86
Index
Khabaka 41
Khabakta 125, 150
Khairemon (Nysa'l), 138-139, 141-142,
175
Khaironeia 193-195, 203, 205, 207, 209,
211, 214-216, 223-225, 228, 232-233,
246, 251, 267, 281
Khaironeia Muharebesi 203-214
Khaldaioi 32, 36-37, 90, 362
Khalkedon 54, 57, 90, 109, 230, 316320, 322, 335, 340-341, 390, 520
Khalybes 32, 35, 36, 310
Khammanene 16
Khersonesos (Gelibolu Yarmadas) 241
Khersonesos (Sivastopol) 9, 65, 80-88,
90, 377, 475-476, 501, 527, 537
Khersonesos Taurika (Krm Yarmadas) 284
Khiliokmn 21
Khios 47, 120, 175, 181, 219-220, 235,
238, 245, 248, 250-251, 361
Khorzene 464
Khotene 464
Khotenia 464
Kibyra 184, 249, 254, 271
Kibyratis 248-249, 271
Kieiros (Konuralp) 54, 56
Kilikia Pedias/Cilicia Campestris 94,
294, 331, 373, 405, 495
Kilikia Trakheia 94, 291-295, 297-298,
331, 436, 442-445,
Kilikia/Cilicia 30, 65, 69, 94-95, 104105, 128-129, 250, 268, 281, 287-289,
290-295, 297-302, 307-310, 321, 349,
373-374, 384, 386-387, 391, 404, 422,
424, 431, 433-434, 436, 442-448, 453,
455, 467-468, 486, 492, 495, 498, 534
Kimiata (Dereismail Ky) 51
Kimiatene 51
Kimmeria Bosporos 9, 29, 87, 154-155,
271, 273, 275, 284, 345, 377, 384, 465466, 474, 476, 484, 500, 503, 505, 507,
531
Kios/Prusias ad mare Gemlik) 49, 65,
318, 336
Kitos Liman 323
617
Klaros 269, 435-436
Klazomenai 170, 257, 268, 435
Klazomenail Asklepiades 170
Klearkhos 52
Kleisthenes 222
Kleokhares 384-386
Kleon 26
Kleopatra (VI. Mithradates'in kz) 103,
112, 500-501
Kleopatra III (Msr Kraliesi) 174, 525
Knidos (Data) 104, 176, 184, 235, 252,
269, 281, 435
Kolkhis 7, 9, 16-17, 33, 36-38, 43, 4546, 80, 89-90, 111-113, 154-155, 220,
244-245, 251, 271-273, 284, 336, 349350, 385, 387, 421, 447, 464-466, 470471, 473, 476-478, 481, 490, 493, 528
Kolkhoi 32, 36, 44
Kolophon (Deirmendere) 155, 222,
235, 251, 256-257, 269, 435
Komana (Gmenek) 24-29, 31, 38, 40,
125, 141, 150, 275, 356-357, 360, 362,
391, 420-421, 491
Komana (ar) 24-26, 491
Kommagene 405, 495, 499
Konnakoriks 219, 343, 376, 378-382
Konon 196
Kopas Gl 225
Korakesion (Alanya) 442
Koraks Irma 474
Koralloi 310
Kordyle (Akakale) 44
Korinthos 25, 94, 119, 187, 203, 364
Korykos 294, 296
Kos 61, 174-176, 184, 235, 245, 252, 272,
525
Kosis 479
Kotyora (Ordu) 7, 33, 41, 42, 44, 53, 64-65
Kotys 29
Kragos 442
Krateros 129
Krateuas 520
Kratippos 256
Kreinolaos 175-176, 249
Krete 235, 287-288, 302-303, 309-310,
344, 348, 437, 447-448
618
Krimeia (Krm) 80, 83-84, 87

Kromna (Teken) 52
Ksenokles 148
Kserkses 32, 500
Ksimene 22
Ksiphilinos 482-483, 503, 517
Kulupene 22, 30, 486
Kurupedion 53-54
Kuzey ttifak 54, 57
Kyaneos Irma 478
Kyklades Adalar 192
Kymai 123
Kyme 261, 494
Kypros (Kbrs) 104, 235, 309, 436, 440,
443, 505
Kyrene 104, 167, 229, 235, 305, 439
Kyros (Kura) Irma 470-472, 478-480
Kyros (Pers imparatoru) 49, 82, 123
Kytoros (Stlce liman) 52
Kyzikos 77, 234, 240, 250, 311, 318,
321-324, 326-329, 331-335, 338, 340,
342, 348, 354, 384, 400, 415-416
L
Laelius 144
Laenas, Gaius Popillius 115
Lagetas 382
Lagina (Turgut) 253-254
Lagorinos 88
Lakinion 436
Lamakhos (Herakleia Pontikeli) 53, 342,
379
Lampsakos (Lapseki) 250, 319, 333-334
Laodike (Antiokhos II Theos'un kz; II.
Mithradates'in kars) 59
Laodike (Antiokhos IV Epiphanes'in kz;
Mithradates V Euergetes'in kars) 19,
63, 73, 77-79
Laodike (I. Demetrios'un kzkardei;
Perseus'un dul ei) 67
Laodike (I. Pharnakes'in kzkardei;
Mithradates VI Philopator'un kars) 19,
66, 68
Laodike (II. Mithradates'in dier kz;
Antiokhos III Megas'n kars) 60, 66
Laodike (II. Mithradates'in kz; Antiokhos
II Hieraks'n kars) 59, 61
Laodike (Mithradates V Euergetes'in

kz; Mithradates VI Eupator'un kars)
19, 66, 89, 99, 462, 527
Laodike (V. Mithradates'in kz; VI.
Ariarathes'in kars) 70, 78, 96-97, 101, 305
Laodikeia (Goncal) 30, 60, 140, 143,
151, 185, 252-253
Laodikeia (Ladik) 19, 150
Laranda (Karaman) 491
Larymna 224, 229
Lasthenes 303
Laviansene 16, 22, 31
Lazoi 387
Lebadeia 207, 209, 215
Lekton (Bababurun) 238
Lemnos 188, 337
Lenaeus 520
Lentulus, Gnaeus 439
Lentulus, Gnaeus Cornelius Clodianus
254
Lentulus, Gnaeus Cornelius Marcellinus
439
Leonikos 517
Leonippos 141-142, 384-385
Leonnorios 56
Leontn Kephal (Arslanlarn Ba)
Kalesi 138
Lepidus, Aemilius Livianus 286-287, 323
Lepidus, Marcus 286, 450
Lesbos 152, 222, 238, 241, 282, 366
Leto 183
Letoon (Kumluova) 183
Leukas 436
Leukippos 167
Leukophryene 252
Leukosyroi 310
lex Antonia de Termessibus 184, 255
lex Calpurnia de civitate 171
lex Cornelia de provinciis ordinandis 431
lex Cornelia maiestatis 281
lex Gabinia de piratis persequendis 422,
438, 446
lex Iulia 171
lex Iulia de civitate 171
lex Manilia 447
lex Plautia Papiria 171
Index
lex Pompeia 171, 484
lex Sempronia de provinciis 367
Libya 235, 439
Liguria 302, 439
liquorice 47
Lithros (Barakl) Da 27
Logbasis (Selge'li) 59
Lollius, Lucius 440, 495
Longinus, Gaius Cassius 128
Loryma 178
Luciani 170
Luculleia 335, 372
Lucullus, Lucius Licinius 5, 11-12, 39,
42, 91, 99, 194, 197, 199, 202, 229, 235236, 238-239, 241, 252, 257, 259, 267,
282-283, 296, 307-309, 316, 318-326,
330-337, 339-358, 360-365, 370-376,
381-434, 446, 450-453, 466-467, 469,
484-486, 492, 494-495, 498, 519, 523524, 531
Lucullus, Marcus Terentius Varro 5, 91,
346, 451
Lydia 62, 125, 163, 231, 323
Lykaion Ovas 377, 380
Lykaonia 52, 69, 116, 128, 135, 140, 250,
291, 294, 297-298, 391, 431, 447, 491
Lykeion 197
Lykia 77, 94, 140, 144, 151, 156-158,
175-176, 183-184, 235, 248-249, 268, 271,
287, 292, 294, 296-297, 300, 440, 442
Lykomedes 20, 26, 31
Lykos (rk Su) 140
Lykos (Kelkit) Irma, 11, 16, 27, 40, 253,
343, 350-351, 455
Lykos (Kelkit) Vadisi 17, 29, 58
Lysandros 196
Lysimakheia 55
Lysimakhos 49-56
M
Magadates 405
Magius, Lucius 247, 289-291, 324-325
Magna Graecia 123
Magnesia (Thessalia kenti) 411
Magnesia ad Meandrum (Germencik) 144
Magnesia ad Sipylum (Manisa) 151, 156,
248, 251-252
619
Magnesia Muharebesi 141
Magnopolis/Megalopolis bk. Eupatoria
Maiandros (Menderes) Irma 140, 144
Maidoi 233
Maiotis, Paulus (Azak Denizi) 42, 87,
112, 352, 420, 465, 475
Makedonia 34, 49, 52-53, 55, 63, 77, 82,
91, 114-116, 124, 147, 157-158, 170,
188, 190-191, 193-196, 203-205, 214,
224, 226, 229-230, 233-234, 240, 250,
313, 346, 440, 465, 475, 487, 523, 525
Makhares 156, 284, 345, 346, 384-386,
465, 474-476, 503, 518
Makra 5
Makronlar 32, 36
Mallos 444
Malthinus, Mallius 140-141, 146, 158
Mamercus 323
Manilius, Gaius 446
Mankaios 395, 398, 404
Manlius, Lucius 317
Mardia 412
Mariandynia 49
Marius, Gaius 93-94, 96, 98-100, 102,
107, 110, 169, 171-174, 186, 196, 199200, 223, 232, 238, 246,
Marius, Marcus 291, 311, 318, 320-321,
333-334, 337, 339-340, 349
Marrucini 170
Marsi 170, 291
Mason/Amazonios Da 40
Massinissa 117
mastix 47
Mazaka (Kayseri) 274, 276, 288
Medeia (Aietes'in kz) 46, 517
Medeias 201
Media 106, 206, 210, 349, 373, 399, 401,
430, 477, 480, 499
Medusa 124
Megara 197
Melampodion 47
Melas Irma 225
Melitene (Malatya) 392
Memmius, Gaius 451
Mn 29-30, 67, 154
Menandros 231, 354
620
Menedemos 353
Menekrates 91
Menemakhos 354, 434
Meniskos (Miletoslu) 170
Menodoros 263
Menophanes 136, 191, 503
Menophilos 120, 462, 481, 482
Meris 88
Mesembria (Nesebur) 9, 90, 347
Mesogis (Cevizli) Dalar 138
Mesopotamia 286, 373, 398, 408, 416,
419, 462, 467, 497, 499
Messene 270
Metellus 448, 450
Metellus, Quintus Caecilius 447-448, 471
Metellus, Quintus Caecilius Nepos, 440,
447, 495
Metellus, Quintus Numidicus 100
Metrodoros (Skepsis'li) 390-391, 520, 532
Metrophanes 191-193, 322, 346, 448
Metropolis 222, 256
Miletopolis 231, 335
Miletos (Balat) 39, 53, 64, 166, 168, 170,
257, 262-263, 269, 290, 301, 361, 465, 486
Milyas 292, 294, 297
Minucius, Marcus Thermus 257, 282-283
Minucius, Quintus Thermus 230, 283
Msr 36, 40-41, 47, 55, 57, 59, 104, 112,
115, 136, 174, 229, 235, 245, 272, 309,
436, 478, 491, 494-495, 499, 505, 525, 529
Mistia 298
Mitharos 313
Mithra 67, 123
Mithraas 107
Mithradateion 12, 94, 493
Mithradates (Armenia kral) 63
Mithradates I Ktistes, 11-12, 50-52, 54-57,
71
Mithradates II. (Parthia kral) 103, 120
Mithradates II. 49, 55, 58-62, 71-72
Mithradates III. 49, 62, 67, 72
Mithradates IV Philopator Philadelphos
67-68, 72
Mithradates V Euergetes 68-73
Mithradates, Khrestos 77-79, 515, 527
Mithras 297
Mithridation/Mithridatia 520
Mithrobarzanes 394
Mitylene 152-153, 161, 238, 241, 257, 282,
462, 509
Moagetes 249, 271
Molos 215
Monime 185, 220, 283, 361, 483
Morion Irma 209
Moskhika (Kakar) Dalar 33-34, 37
Mossynoikoi 32-33, 35, 44, 47, 481
Mukieia 149
Mumius 203
Mummius 270, 364
Munykhia 203
Murena, Gaius Licinius 269, 350, 392
Murena, Lucius Licinius (Murena'nn kk
olu) 350, 363, 395, 401, 451
Murena, Lucius Licinius 30, 209, 211-213,
249, 267-271, 274-279, 281-282, 285, 308,
350, 363, 388, 391-392, 395, 401, 437,
451, 492, 530
Museion 209, 211
Mygdonia 405, 416
Mylasa (Milas) 253
Myndos (Gmlk) 176, 290
Mynnion 222
Myron 354
Mysia 49, 140, 143, 230, 231, 234, 271,
292, 319, 323
N
Naimanes 95
Naso, Gaius Salluvius 323
Naspercene 28, 47
Neai Adas 337, 349
Neapolis (Simferopol/Kermencik) 80, 8283, 86
Neapolis bk. Phazemon
Nemanes 95, 136, 138
Nemea 512
Neoptolemos 85, 87, 95, 129-131, 134,
136, 138, 200, 238-239, 273
Nero, Tiberius 439
Nikaia (znik) 230, 318, 336, 445, 484
Nike 55, 62, 187, 215
Nikolaos (Peripatetik) 12, 76, 452
Index
Nikomedeia (zmit) 230, 318, 334, 337,
341, 343, 348, 376
Nikomedes I. 55-58
Nikomedes II Epiphanes 69
Nikomedes III Euergetes 71, 89, 92-94,
96-97, 101-102, 106, 305
Nikomedes IV Philopator 106-117, 127,
129-131, 134-135, 137-139, 143, 146-147,
149, 156, 233, 244, 247, 283, 305-306,
309, 314, 486, 521, 528, 530
Nikonides (Thessalia'l) 325-326
Nikopolis (ebinkarahisar) 37, 485-487
Nisibis/Mygdoniadaki Antiokheia (Nizip)
405, 416-419, 423-424, 432, 434, 451
Nisyros 176
Nola 173
Notion 269
Numidia 93, 117, 147, 158, 186
Nymphaion (Kalati) 9, 156, 501
Nysa (Dionysos'un doum yeri) 145
Nysa (I. Pharnakes'in kz; Ariarathes V
Eusebes Philopator'un kars) 67, 70, 78
Nysa (III. Antiokhos'un kz; I. Pharnakes'in ei) 66
Nysa (III. Nikomedes'in kars) 97, 305
Nysa (IV. Nikomedes'in kars) 70, 106?
Nysa (Sultanhisar) 128, 138-139, 248, 537
Nysa (VI. Ariarathes'in kz) 106
Nysa (VI. Mithradates'in kz; Ptolemaios
III Auletes'in nianls) 303, 505
Nysa (VI. Mithradates'in kzkardei) 361
O
Oaros Irma 475
Octavianus/Augustus 26, 39, 240, 335, 445
Octavius, Gnaeus 187, 199
Octavius, Lucius 301, 308, 447
Odessos (Varna) 9, 65, 90, 347
Odrysai 29, 195
Oinoanda (ncealiler) 149, 249, 271
Oksathres (Amastris'in olu) 52
Oksathres (VI. Mithradates'in olu) 500
Oksyathres (Dareios'un erkek kardei) 52
Olba (Uzuncabur) 26
Olbia (Parutino) 9, 87, 90, 122, 273, 501
Olgassys (Ilgaz) Dalar 51, 130
Olthakos 352
621
Olympia 125, 197
Olympos (Tahtal) Da 296
Olympos (Uluda) 336
Olympos 294-296-297
mans/manios 23, 254, 280
Ophlimos (Bel/Buyhale) Da 27
Oppius, Quintus 128-130, 140, 142-143,
153, 185, 245
Orbius 188
Orestes 24, 27
Orkhomenos Muharebesi 194, 224-229,
231-232, 245-246, 267
Oroanda 298, 443
Orodes 469-470
Oropos 197
Orrhoene 480, 499
Orsabaris 502
Orthagoras (Araksa'l) 249
Orthopagon 209
Ortiagon 63
Osca 324
Osroene 499
Ostia 437
Othryai/Otroia/Atroa (Yeniehir) 320
P
Paeligni 170
Pakhion 136, 152
Paktolos (Sart ay) 477
Palakhos 80-85
Palakion (Balaklava/Ust-Alma) 82
Palatinus Tepesi 291
Palestine (Filistin) 287, 349, 373, 395, 495,
498
Pamphylia 30, 94-95, 129, 140, 144, 151,
184, 235, 249-250, 254, 287, 291-300,
331, 436, 440
Panarmos Liman 323
Panopeos 207, 209
Pantikapaion (Ker) 9, 86-87, 90, 122, 482,
484, 501, 505
Paphlagonia 4, 16, 21-22, 50-53, 56-58,
63-65, 69-70, 89-90, 92-93, 95-96, 99,
101-102, 106, 111, 128, 130, 135, 137,
146, 154, 156-157, 163, 233-234, 244,
247, 278, 290, 313, 334, 340, 345, 349,
382, 421, 433, 486-487, 490, 528
622
Papias 120
Pappa/Tiberiopolis (Yunuslar) 298-299
Parapotamos 207
Parion (Kemser Kalesi) 319, 333
Parisades 83, 86
Parthlar 92, 346, 449, 468-469, 498, 529
Parthenos 84-85, 88
Parthia 105-106, 112, 118, 120, 146, 345,
407, 408, 449, 462, 467-469, 480, 491492, 497-498
Paryadres (Parkhal/Parkhar) Dalar 16,
21, 27-29, 31, 33-37, 45-47, 112, 343, 350352, 453, 481, 486
Pasargadai 280
Patara 175-176, 183, 185, 249
Pedasos 254
Pegasos 122, 124-125, 204
Peiraieus (Pire), 39, 195-204, 260, 267, 365
Peisistratos 326
Pelopidas 110, 118, 127, 183, 249
Peloponnesos 192, 196-197, 439
Peparethios 193
Pergamon 12, 56, 60, 63-64, 67-69, 116,
136, 139, 147, 149, 152, 156, 158, 161,
163, 166, 168, 183, 185-187, 216-217,
223, 231, 234, 247, 254, 256, 262, 301,
305-306, 366, 517, 521, 528
Pergamon Krall 12, 116, 147, 528
Perge 292
Perikles 53, 196
Perinthos (Marmara Erelisi) 334
Perperna 69, 324, 344
Pers 6, 10-11, 22-24, 27, 30, 32, 39, 49, 5253, 77, 79, 82, 123, 125-126, 140, 154,
260, 280, 372, 461, 525
Persephone 57, 254, 328
Perses 125
Perseus 124-125
Perseus II. (Makedonia kral) 67, 115-116,
147, 157, 250, 336, 523
Petrakhos Da 209, 211
Phabda/ Phadisane (Fatsa) 41
Phanagoreia (Tozer) 9, 87, 475, 500-501,
503, 510
Phanarogia 156
Phanaroia 18, 27-28, 38, 40, 112, 351-352
Pharmakus(s)a 301
Pharnakeia/Kerasos (Giresun) 5, 7, 33-35,
41-44, 53, 64-65, 90, 112, 122, 125, 361362, 386, 493
Pharnakes I. 20, 30, 41, 62-67, 70, 72, 81,
147, 154, 496, 525
Pharnakes II. 11, 19, 39, 90, 493-494, 503510, 512, 518
Phaselis 183, 294, 296
Phasis (Poti) 9
Phasis (Rioni) Irma 7, 421, 476, 478
Phasis Blgesi, 9, 61, 91, 279, 465, 476
Phazemon/Neapolis/Neoclaudiopolis/And
rapa (Vezirkpr) 18, 486-487, 490
Phazemonitis 18, 20-21, 154, 486, 490
Pherekydes 286
Philetairos 56, 120, 262, 356, 521
Philippos II. 82
Philippos V. 63, 114, 336
Philokaleia (Grele) 33, 44
Philon 121, 169
Philopoimenos 185, 220, 361
Philotimos 222
Phoinike (Fenike) 36, 209, 235, 372, 440,
452, 467, 495, 498
Phoiniks 350
Phokaia (Foa) 257
Phokis 203, 204, 205, 207, 233
Phraates 408, 449, 462, 467-469, 480, 497498
Phrygia 30, 53, 58-60, 62, 69-70, 79, 95,
106, 108, 110, 116-117, 129, 135, 138,
140, 143, 146, 185, 205, 240, 250, 271,
276, 278-279, 291-292, 294, 316, 319-320,
323, 331, 447, 508, 527-528
Phrygia Epiktetos 138
Physkos (Marmaris) 185
Picentines 170
Pimolisa (Osmanck) 21-22
Pimolisene 21, 22, 154
Pindenissos/Pendenissos 443
Pisidia, 30, 144, 151, 184, 249-250, 254,
271, 291-292, 294, 297-298, 331
Piso, Gaius Calpurnius 423
Piso, Marcus Pupius 440
Pitane (andarl), 234-235, 238-239
Index
Pityos 113
Polemon 521
Polemon I. 20, 29
Polemon I. 29
Polemonion (Bolaman) 41
Polution (Kos'lu) 61
Pompeiiani 170
Pompeius, Gnaeus (Magnus) 11, 16, 18, 20,
23, 26, 28-29, 31, 33, 37, 154, 161, 171173, 204, 218, 247, 257, 263, 286, 289,
296, 302, 306, 308, 343-344, 350, 354,
383, 423, 434-435, 438-472, 476-488, 490,
492-503, 507, 509-512, 519, 522-525, 531
Pompeius, Gnaeus Strabo 171
Pompeius, Marcus 360
Pompeius, Quintus Rufus 172-173, 306
Pompeopolis (Takpr) 131, 487, 499
Pomponius, Marcus (Lucullus'un svari
komutan) 351, 517
Pomponius, Marcus (Pompeius'un komutan) 349
Pontus Galatius 11
Pontus Mediterraneus 11
Pontus Polemoniacus 11
Popilius, Gaius 129, 137
Poredoriks 217
Posdala 450
Poseidon 313, 436
Poseidonios (Rhodoslu) 12
Priapos 334
Priene (Gllbahe) 263, 366
Priscus, Manlius 481
Prometheus 4, 477
Propontis (Marmara) 2-3, 7, 9, 43, 106,
137, 183, 230, 318, 321, 323, 344, 440
provincia Asia 12, 69, 108, 145, 147, 159,
186, 249, 268, 366, 369-370, 528
Prusa (Bursa) 318, 336-337
Prusias ad Hypium (skb) 376
Prusias ad mare/Kios (Gemlik) 65, 318,
336, 376
Prusias I. 63, 114, 116, 336
Prusias II. 64, 67
Ptolemaios (Kypros/Kbrs kral) 444
Ptolemaios (VI. Mithradates'in hadm aas)
357
623
Ptolemaios Apion (Kyrene kral) 305
Ptolemaios I. Soter 47, 59, 51, 55, 57
Ptolemaios II Philadelphos 55, 57
Ptolemaios III Euergetes 59
Ptolemaios IV Philometor 115
X. Ptolemaios I Aleksandros 174, 272
XI. Ptolemaios II Aleksandros, 174, 272,
320
Ptolemaios Keraunos 55
Ptolemaios XII Auletes 309, 491, 499
Publicola, Lucius Gellius 254, 439
Pydna 188, 523
Pylaimenes 93-94, 99, 102, 135, 137, 490
Pythodoris 23, 28-29, 31, 343, 486
Pythodoros 29, 139, 142, 343, 486
R
Rex, Quintus Marcius 422, 424, 431, 434,
443, 446
Rhesos (Kara Atl ay) 325
Rhizaion (Rize) 45-46
rhododendron ponticum 45
Rhodope 310
Rhodos 5, 12, 60-61, 64, 94, 104, 120,
141-143, 151, 157-158, 169, 174-176,
178-185, 188, 199, 219, 235, 239, 248252, 263, 267, 269-270, 301, 328, 332,
378, 435, 438, 517
Rhyndakos (Kocaay) 231, 325, 330-331,
429
Roksane 361
Roksolani 85-86
Rufus, Minucius 129, 137
Rutilius, Publius Nudus 316-318
Rutilius, Publius Rufus 152, 161, 369
S
Sadalas 195
Sagylion Kalesi 19-20
Saittai (Sidas Kale) 259
Salluvi 170
Salluvius, Gaius Naso 323
Samnites 170
Samos 235, 268, 269, 435-436
Samothrake (Semadirek) 1, 268, 341, 435436
Sangarios (Sakarya) Irma 44, 58, 136,
138, 319-320
624
Sannoi 32, 36, 387

Saramene 18, 38
Saravene 16
Sardeis 148-149, 222, 251, 256, 259, 262,
477, 483, 517
Sardinia 436, 440
Sarmatia 6, 9, 85-86, 106, 112, 135, 310
Saumakhos 86
Scaevola, Quintus Mucius 149, 152, 161,
369, 517
Scipio, Lucius 252
scordion/scordion 47, 520
Sebasteia (Sivas) 31, 362, 486
Sebastopolis/Karana (Sulusaray) 31, 465
Secilius 408
Selene 30, 254, 471
Seleukos (Korsan) 342-343, 384-387
Seleukos (Marathon'lu) 71
Seleukos I Nikator 49-51, 53-55, 66, 123,
166
Seleukos II. Kallinikos 59, 61
Selge 59
Semiramis 22
Sentius, Gaius Saturninus 190, 204
Septimius Severus 24, 280
Serapeion 57
Serapis 57
Sertorius, Quintus 289-291, 306, 308-309,
311, 318-321, 324, 333-344, 348-349, 423,
450, 470, 530
Servilius, Publius Vatia 102, 294-300, 308,
310, 437, 471, 476, 492
Sesamos (Amasrann eski ismi) 52
Sestos (Akba) 240
Severus Alexander 280
Sextilius 394-395, 408
Siara/Phiara (Yeni Han/Yldzeli) 31
Sibylla 123
Sicilia 1, 99, 123, 153-154, 247, 302, 436437, 439-440, 445, 447
Side 30, 295-296, 299, 486
Side/Polemonion 41
Sidenos (Bolaman ay), 41
Silanus, Marcus Iunius 93
Sinatrukes 449
Sinope 7, 20, 24, 33, 38-41, 44, 53, 57, 61,

63-65, 73, 75, 81, 88, 122, 125, 150, 156,
274, 277, 290, 312, 342-343, 347, 362,
381-388, 487, 509-510, 523, 527
Sinopis 63-64
Sinoria (Bayburt?) 37, 362, 461-462, 481
Sintoi 233
Sipylos (Manisa Da) 251
Sisenna, Lucius Cornelius 440
Skepsis (Kuruntepe) 250
Skiathios 193
Skilyros 80, 82-83
Skordoskoi 233
Skorobas Da 135
Skotion Da, 425
Skydiss Da 34
Skylaks (ekerek) Irma 16, 22, 31, 40
Skythia 5-6, 9-10, 24, 27, 65, 80-87, 92,
106, 111-112, 130, 147, 205-206, 210, 273,
345, 352-353, 377, 413, 420, 465, 475,
500-502, 527
Smerdis 123
Smyrna (zmir) 69, 149, 152-153, 161,
166, 168, 222, 251, 262, 517
Sokrates 167
Sokrates, Khrestos 106-108, 111, 146, 517,
529
Soloi/Pompeopolis 289, 444, 486
Sophene 373, 393, 405, 467-469, 492
Sornatius 353-354, 391, 408, 419
Sothinos 190
Sparta 196, 465
Spartacus 450, 502
spikenard 47
Spodusa 5
Stateira 361
Sthenis 130
Stiphan limn 18
Stratonike 248, 462, 481, 482
Stratonikeia (Eskihisar) 69, 151, 152, 155,
157, 185, 220, 248, 253-254, 361
Sulla, Cornelius 12, 94-95, 104-105, 108,
119, 153, 156, 161, 166, 169, 171-173,
186-187, 193-219, 222-241, 244-264, 267277, 280, 282, 284-289, 291-292, 294,
296, 299, 307, 328, 344, 350, 364, 371,
Index
388, 423, 435, 450, 491-492, 498, 513,
519, 524, 529-530
Sulpicius, Publius Rufus 173-174
Surami Dalar 470, 478
Susurmena (Srmene) 44
Synnada (uhut) 267
synoikismos 82-83
Syrgis 475
Syria (Suriye) 26, 36, 50, 55, 59-60, 70,
120, 192, 195, 199, 287, 346, 349, 372373, 395, 405, 436, 467, 469, 491, 494495, 497-498, 500, 531
T
Tabai (Kale/Tavas Kalesi) 151, 185, 248,
252-253
Tainaron 436
Taksiles 190, 204, 213, 231, 313, 324, 346,
351, 355, 357, 400
Tanas (Don) 9, 112, 475
Tasios 85
Taulara 125, 362, 430, 483, 524-525
Tavion/Tavium, 276, 493
Tektosages 276, 492
Telmessos (Fethiye) 175, 185
Telos 176
Temesileos 53
Tenedos 238-239, 341, 348, 378
Teos 188
Termessos (Gllk) 184, 254-255
Teutoni 94
Thasos (Taz) 193
Thebai 125, 195, 197, 215
Themessos 254
Themiskyra (Terme) 4, 28-29, 31, 34-35,
39-41, 46, 112, 347-349, 351
Themistokles 196
Theodosia (Feodosiya/Kaffa) 9, 87, 377, 501
Theophanes (Mitylene'li) 161, 257, 462
Theophilos 163, 383
Thermodon (Terme ay) 35-36, 39-40,
310, 347
Thermopylai 203
Thespiai 192, 194
Thessalia 192, 194-195, 203-205, 223, 229,
233, 325, 327, 440, 487
Thoures 209
625
Thourion 209, 211-212, 215
Thrakia 3, 50,-52, 55, 112, 125, 170, 188,
190-191, 194-196, 203, 210, 230, 233,
239-240, 310, 322, 346, 399, 402, 419,
440, 465, 475, 502
Thyaios 88
Thyateira (Akhisar) 240, 246, 267
Thyessos 253
Tibaranoi 32, 33, 90, 350, 362
Tiberius 335
Tibios 383
Tieion (Filyos/ Hisarn) 11, 52, 54, 56,
380-382
Tigranes (Tigranes II Megas'n olu) 403,
449, 462, 466-469
Tigranes II Megas 92, 103, 105, 112, 146,
287-289, 294, 309, 331, 345-346, 349,
362, 372-375, 380, 383, 389-395, 398-418,
422-424, 430-434, 446, 448, 450-452,
462-463, 466-469, 471, 480, 486, 494-500
Tigranokerta (Sered?) 288-289, 373, 392395, 398-400, 404-406, 413, 416, 422, 451
Tigris (Dicle) 373, 375, 393, 401, 405, 409,
416, 418, 433, 480, 497-498
Tilphossion Da 225
Timagenes 161
Tiryns 124
Tisaion 204
Titius, Lucius 216
Titius, Quintus 215
Tolistobogioi 217, 492
Tomis (Kstence) 9, 90, 347
Tomisa 373, 393
Torquatus, Lucius Manlius 439
Traianus 22-23, 280, 484
Trakheiotis 293
Tralleis (Aydn) 29, 144, 155, 163, 166, 168,
222, 251, 256, 262-263, 354, 399, 403,
406, 437, 449
Trapezus 7, 9, 16-17, 28, 37-38, 44, 46, 53,
64, 72, 90, 362, 481, 493
Trapezusia 33-35, 44-45, 112
Triarius, Gaius Valerius 336, 340-341, 344,
348-349, 378-382, 392, 420, 424-425, 428429, 486, 495
trirs 179, 180-181, 312, 342, 509-510
626
Tripolis (Tirebolu) 33, 44

triticum 47
Troas 238-239, 241, 250, 263, 333
Troia/Ilion 4, 197, 239-240, 248, 250, 263,
284, 320, 323, 335-337
Trokmoi 13, 16, 22, 31, 450, 492
Tryphon 500
Tusculum 523
Tyras (Tira/Tiras) 9, 90, 273
U
Umbri 170
Urhi-Teub 280
V
Vageses 469
Varius, Marcus 291
Varius, Quintus102
Varro, Aulus Terentius 252, 269-270
Varro, Marcus Terentius 439, 445
Varus, Plotius 439
venena 47
Venusini 170
Verginius 196
Verisa 31
Verres, Gaius 290, 292, 294, 447
Vestini 170
Voconius 341
Volsk 503
Vosges Dalar 34
Z
Zagora (Aksu Deresi) 42
Zakhalias 522
Zarbienos 372, 394, 406
Zela (Zile) 22-23, 26-27, 29, 31, 154, 276277, 425, 486-487, 490, 493
Zelitis 22-24, 30, 486
Zeniketes 294, 296
Zenobios 219-220, 251
Zenon 29
Zeugma 60
Zeus Stratios 27, 123, 154, 280, 312
Zeus Trophonios 207
Ziaelas 336
Zipoites 52, 54-56
Zopyrion 82
Zopyros 522

Mithradates VI Eupator: Roma'nın Büyük Düşmanı

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mithradates VI Eupator: Roma'nın Büyük Düşmanı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MITHRADATES VI EUPATOR

Romann Byk Dman

Bu kitap, DUMANKAYA HOLDNGin

Ege Basm, Matbaa ve Reklam Sanatlar Ltd. ti.

Direnme ve Boyun Ei; Lucullusun Pontos stilas

sitelerinde alma olanam olmutur. Bu sre zarfnda; Sevilla, Paris

ve TarihCorafya Fakltesini kurdurmutur. lgili kurumlarn bilim

rum olarak anlalmamaldr. Tm Douya verilen gzda niteliinde

Metinde Kullanlan Terimlere likin Ksaltmalar Listesi

Metinde Kullanlan Hellence Harflere likin

Metinde Kullanlan Standart ve Sreli Yaynlara likin

Archologischer Anzeiger. Berlin.

British Archaeological Reports. Oxford.

Inscriptiones Graecae ad res Romanas Pertinentes. Ed. R.

Prof. Dr. Sencer ahine,

Diod. V. 47. 4-5; ayrca bk. Strab. I. 3. 6 c. 52.

Karadenizin gnmzdeki yzlm yaklak 423.000km2dir. En geni yeri

ounlukla telef olduklar kesindir18. Zira Hellenler tarafndan barbar

Misafir Sevmez Deniz (= Aksenos Pontos [ ]) ortaya

tonun25 deyimiyle, Hellenler ksa sre iinde

1) Karadenizdeki Kolonizasyon Hareketi

lerdir27. Dahas, Europe ile Asia arasnda, elips eklindeki kylarnn

Balangta pontos [] kelimesi Hellenler tarafndan kendisine

kysnda kurulmu olan Herakleia Pontike37 (Pontos Herakleias) kenti

Asiann snrlar iin bk. Strab. XII. 1. 3 c. 534.

Roma tarihileri48 tarafndan pekitirilen =Pontos

King 2004, x; 82.

B. Pontos Blgesinin Tarihsel Corafyasna Genel Bak

Strab. XII. 1. 1 c. 533.

2) Karadeniz Blgesinin Tarihi Corafyas

zamanda endstriyel ve ticari bakmdan gelimesine n ayak oldu. Bu

Strab. XII. 3. 38 c. 560.

yetitirmeye elverili otlaklarla kaplyd65. Buralarda eek, katr66, kei,

Strab. XII. 3. 38 c. 560; ayrca bk. Magie 1950, 178 dn. 6.

grkemli birer kule halinde ykselmektedirler. Bu alan iinde

Irmana doru uzanrlard81. Ardndan Amaseia territoriumunun bat

Strab. XII. 3. 15 c. 547.

Strab. XII. 3. 32 c. 557/557; 3. 36 c. 559; ayrca kr. Strab. XII. 2. 3 c. 535.

kendi ismine izafeten Eupatoria (Taova) adnda bir kent kurmutu106.

Buras, Albaniann Iberia snr yaknlarndaki (Strab. XI. 4. 7 c. 503) Mn;

3) Karadenizdeki Ethnik Gruplar

ettii Paryadreslerin douda Kolkhise doru devam saylan dalara

yaklak yedi katl aa kulelerde otururdu. Bunlar adetleri olduu

gibi deerli ta ile demir142, bakr143, alminyum144, kalay ve gm145

Khalybes denen Khaldaioi149 kaviminin yan sra, arlkl olarak eski

m yataklarna sahipti. yle ki, Diakopenedeki Gm Hac Kyde (Anderson

Amisene [] yresi adn Amisos159 kentinin territoriumundan

kaynaklar dan iinde bulunan kk akarsularla kapl sarp bir araziyle

Pharnakeia [] kenti176 ve etrafndaki yreye gelinirdi. Buras

Strab. 3. 17 c. 548; Arr. periplus XVI. 4.

de Karadenize girerdi. Orkinoslar Karadenize ktktan sonra, sa

stnde yer alrd. Eskiden blgede gm madenleri188 olduu halde;

mene); douda Rhizaiona (Rize) kadar uzanrd194. Yrenin dousunda

Ksen. Anab. IV. 8. 17-22; Strab. XII. 3. 18 c. 549.

mideyi glendiren peli otu210, deliliin iyiletirilmesinde ve insanlarn

Sonu olarak sarp dalar ve bereketli rmak vadilerinden oluan

4) Pontos Krallnn Hanedanlk izelgesi

yenilip ldrlmesinden225 sonra, Mithradatesin Paphlagoniadaki konumu daha da salamlamtr226.

Muhtemelen Sinope235 buna dahil deildir. Bu srada Paphlagoniann i

. VII. yzylda Miletoslular tarafndan kurulan Sinope (Ksen. Anab. VI. 1.

lamadan Seleukos hakimiyeti altna almtr. Fakat, Karadenizin gney

Herakleiallar, Lysimakhosun Amastrise ynetici olarak atad

Pergamon Valisi Philetairosun kardei (IG XI 4, 1107; Hansen 19712, 16 vd.).