Basil Davidson

afrikada
mill kurtulu
vej
sosyalizm hareketleri)

SOSYAL YAYINLR

TAN GAZETES VE MATBAASI

S T A N B U L
1965

SOSYAL

YAYINLAR:

11

BASL DAVDSON

A F R K A DA
MLL KURTULU
VE
SOSYALZM
HAREKETLER
eviren
Attil Tokatl

SOSYAL
YAYINLAR
C a a l o l u , Servili Mescit Sokak
Kurt han, No: 107 s t a n b u l

alkanmalar a
insanln tarihinde yle dnm noktalan vardr ki,
birka yl, hatt hazan birka hafta, saysz halklarn ka
derini, batar ve karyla belirleyip kesinletirmee ye
ter. An ve gizemli bir kuvvetin itkisiyle eski, yerini yeni
ye brakr.
Sonradan tarihiler, sz konusu dnenim oluumunu
incelemee giritiklerinde, bu an ve gizemli sanlan kuv
vetin, aslnda, toplumsal evrimin derin akmlaryla mey
dana gelmi basit bir dalgalanmadan baka bir ey ol
madn ortaya koyacaklardr. Ama bu, olaylar ister se
yirci, ister oyuncu olarak yaam kimselerin o anki se
vin ve kayglarn gerek bir mucizenin yaratt heye
canlarm gibi titreyerek anmalarna engel olmaz, ite
milyonlarca Afrikalnn u son yllar boyunca duyduu he
yecan buna benziyor.
Bundan on yl nce, 1963 yalnda ikisi hari hepsi de
eskiden smrge olan otuz iki bamsz Afrika devletinin
meydana kacan dnmek iin gerekten arif olmak

gerekirdi. Kurtuluun bu denli bir hzla gerekleeceini

aklmzdan geiremezdik. Ama ite durum budur.
Bamszlk, an ve gizemli bir eylemin rn deil
de, derinlemesine ve yava bir evrimin sonucu olsa bile,
deiikliin kendisi ve bu deiikliin gerektirdii se
me, bugnn zm bekleyen en nde olaylardr. Birok
alanlarda Afrika, bundan on yl nce olduu gibi kalm
olabilir. Teknik altyapsnn yetersizlii gz nne alnr
sa, baka trls zaten beklenemezdi. Ama gerek dev
rim, Afrikada bugn hereyin mmkn le gelmi olma
sdr: Henz deimemi olan, hibir vakit deimeyece
i sanlan eyler be artk deiebilirlik kazanmtr. Ve
ktann bir ucundan teki ucuna, Kuzeyde savan perian
ettii Cezayir kyllerinden en Gneyde ezen topluluk
lara kadar herkes bugn, deiiklik ve bu deiikliin
gerektirdii seme ve kararlar zerinde durmadan tart
arak byk soruyu cevaplandrmaa uramaktadr:
Olup bitenin asl nedir? Nereye gidiyoruz? Hangi ara
larla ?
Bu sorulan, ve bu sorulara verilen eitli cevaplan
anlayabmek iin, u 1960 yllarnda Afrikann olduka
trajik bir hava iinde alkandm gzden uzak tutmamak
gerekiyor. u satrlar yazdm srada, Afrika iki smr
ge savana sahne olmaktadr. Gney Afrikada iddetli
bir rk atmasnn ilk gsterileri balam bulunmakta
dr. nlenmesi belki de mmkn bir baka rk atmas
da Gney Rodezyay tehdit ediyor. Beyaz insan stnl
ne inancn saltanat srd en Gneyde, bir siyas de
iiklik ihtiyac er geen gn kendini biraz daha duyur
maktadr.
Baka lkelerde hava, phesiz bu derece gergin ve
iddetli deildir. Ama bugn Afrikann her noktasnda,

en grltsz patrdsz devletlerde bile ve sadece, poli

tika adamlaryla aydnlarn yaad bakentlerde de,
Afrikallarn byk ounluunun yaad kk ehir
lerde ve tozlu cra kylerde ekimeler alm yrm
bulunmaktadr. yle bir dolam Afrikay, gznze k
arpan bu durum olacaktr.
1962 Kasmnda bir gn, Tanganyikann gneyinde
ki Ngorongoro srtlarnda bulunan kel bir kye ura
mak zere yolumdan saptm. Masai kabilesinin eskileri,
atalarnn dipsiz zamanlardan beri yaptklar gibi, byk
bir aacn glgesinde adalet datyorlard. Hemen biraz
ilerde de, samanl topraktan bir kulbenin zerinde T. A.
N. U. (Tanganyika Ulusal Afrika Birliinin amblemi, sim
gesi) nun bayra dalgalanmaktayd. Basit bir ss deildi
bu, gerekten bir T. A. N. U. brosuydu. Personelinin
cokun bir enerjiyle alt sylenemezdi ama, bro ora
dayd ite.
Birka gn sonra Mbuluya geldiimde, o yrenin so
rumlu yneticisi olan bay amamay yerli T. A. N. U.
delegeleriyle toplant hlinde buldum. Ve toplant gece
ge vakte kadar uzad. Ertesi sabah kendisinin bana sy
lediine gre, kyller, yetersiz bulduklar bir adamn ta
yinine itiraz ediyorlard. Hkrrietin temsilcisi sfatyla
Bay amama, resm aday gereince savunmu ama ol
mamt. En sonunda da yle bir uyumaya varlmt:
Hkmet, durumu kurtarmak iin, kendi adayn sz ko
nusu komisyonun bakanlna tayin edecek ama ky de
legeleri de adama hemen iten el ektireceklerdi.
Kararlarna uymak zorunluunuz var m? diye
sorduumda, Bay amama dnceli dnceli ban
sallayarak:
Var, dedi, geri aldranlayz.
Bu durum sadece Tanganyika kylleri iin sz konu

su deildir. Hl ve gelecek tartmasna batanbaa btn

kta katlmaktadr.
Bu nokta zerinde srarla durmamn sebebi, niyetle
rimin yanl anlalmasn nlemektir. Elinizdeki kitap,
Afrikann siyas ve ktisad geliimi hakkndaki bir takm
ana fikirleri aklamak ve tartmak abasndadr. Bu
yolda, tannm kierin, siyaset adamlarnn, yazarlarn
ve baka hretlerin dncelerini ve kararlarn hi p
hesiz dikkatle inceleyeceiz. Ama Afrikadaki politika
hayatn, eitli liderlerin, hamur gibi yorulabilir bir
kitlenin tepkisiz baklar nnde birbirleriyle konuup
tartmasndan ibaret sanmak, ok cidd bir hatadr. Bu
gnk Afrikal liderler, tpk teki lkelerdeki liderlerin
durumundadr: Geri herbirinin eylem ve kararlan yerli
zel meseleleri yanstr ama btn bunlarn ortak payda
s, her yerde olduu gibi Afrikada da, kamuoyudur.
Afrikada kamuoyu bulunmad iddias, bize smr
ge andan miras kalm temelsiz bir inantr. Gemite
var olsun olmasn, bugn li kimse Afrika kamuoyunun
bir gerek olduunu inkr edemez. Bu durum, toprakla
rndaki her milliyeti davran kk darda komnist
kkrtclar m ii olarak gren Portekiz gibi baz smr
geci devletlerin houna gitmeyebilir ama meselenin bu
trden kaamaklarla zlmeyecei de aktr. Her iki
Rodezyada ve Niyasalandda daha bundan on-on iki yl
nce, ngilizlerin Orta Afrika Federasyonu tasarsna kar
beliren Afrikal muhalefetin aslnda birka ykc ele
mann kkrtmas olduunu iddia eden ve Afrikallarn
% 90 inin bu konuya kar tamamyla ilgisiz kaldn
ileri sren AvrupalIlar, ne byk bir yanla dtklerini
bugn anlam olsalar gerektir.
Bu kitap boyunca bir takm sloganlar, tartmalar,

kararlar ve politik davranlar inceleyeceiz. Ama btn

bunlar bize, gerideki grnmeyen byk kamuyu, her ka
rarn iyice llp biilerek verildii, zaman zaman us
taca taktik manevralara, ya da gzel, parlak szlere kanlsa bile halk iin iyi ve kt olan konusunda hibir za
man hata edilmedii ky kurullarnn varln unutturmamaldr. Bilinmelidir ki, insanlarn yeni hkmetleri ta
rafndan aka aldatld lkelerde bile, gelecek hakkndaki son karar verecek olan halktr. Hatt, efleri ve
temsilcileriyle ok sk balar kurup bu balan gevetme
den srdrmeyi becermi olan Afrika halknn, tarihte
teki halklardan daha da belirleyici bir rol oynayacan
dnmek bile mmkndr.
te kitabmzn gerek kahraman, ktann bir ucun
dan br ucuna binlerce mitinge katlan, son derece eit
li elemanlardan meydana gelmi bu byk kamudur. Tar
tma alan hayat gibi genitir bu kamunun. Tartmalar
bazan Kamerunlu Topluluklar Birlii gibi 3.000 ky komi
tesi bulunan byk dernekler tarafndan, bazan Otonom
Kazamans Hareketi, ya da Frafra Genleri Birliinin es
kileri gibi grupuklar tarafndan, bazan da-rnein
Kenyada ve Kuzey Rodezyada olduu gibi -etkili bir poli
tik bask rol oynayabilen sendikalar tarafndan dzenlen
mektedir.
Birok Afrikal henz bu tartmaya katlmyor ama
tartmann dnda kalanlar da gnden gne seyrekle
mekte. Gerek u: Afrikal kendi gelecei hakknda ken
disi karar vermek istiyor, bunu yapabileceini biliyor ve
gene biliyor ki, grevi bunu yapmaktr.
Bu ruh hlini aklamak kolaydr. On yl gibi ksa bir
zamanda, Afrikamn te ikisi, yabanc kuvvetlerin yeri
ne gre az, ya da tam Belikalarm kesin, Ingiliz ve
Franszlann daha yumuak egemenliinden kurtulmu
ve yeniden hrriyete kavumutur.

Tarihsel bir perspektif iinde gz nne alnrsa, s

mrge a olduka ksa bir dnem olarak kalr. Ama by
le bir perspektif iin vakit henz pek erkendir, ve yaban
c egemenlii altnda geen bu elli, ya da altm yl Afrikahlar zerinde son derece ypratc ve sakatlayc bir ok
brakmtr, ilerde de greceimiz gibi, smrgeciliin
btn kta zerinde alabildiine derin, ve ou zaman da
olumsuz etkileri olmutur. ekip giderken ardnda, hereyi yaplmay, ya da yeniden yapmay bekleyen bir A f
rika brakt smrgecilik. Geri smrgecilik ncesi toplumundan saysz paralar kalmt ama, bunlan toplayp
birletirmek artk mmkn deildi. Kald ki, byle bir
zlemi tayanlarn says da pek azd. ounluun iste
i, yeni bir toplum, modern dnyaya e bir modern Afri
ka kurmakt.
Baz smrgeci devletler, zellikle Byk Britanya ve
Fransa, politik balarm koparmadan nce, bu yeni Afri
kann kuruluunda kenderince bir rol oynama dene
diler. Eski smrgelerinin politik ve ekonomik yaplarn
Fransz, ya da Ingiliz modellerine gre kuracaklar umu
duyla bu umudu da gizlemiyorlard sekin evre
ler i, ya da orta snflar harekete geirmee altlar.
Bu teebbslerin sonucunu ilerde inceleyeceiz. imdiden
iaret edelim ki bu smrgeler, bamsz hle gelir gel
mez, smrgelik sonrasna zg son derece g reorganizasyon (yeni batan rgtlenme) problemleriyle karla
tlar ve her vakit de bu problemlerin yeterince bilincine
varamadlar.
Btn seme problemi ite bu noktada belirmektedir.
Boyunduruktan kurtulmu halklar, eski efenderi artk
ekip gitmi olduundan, eski hayat tarzlarn srdre
mezler. Yeni yollarn, ya eski efendilerini taklit ederek,
ya da bilinmedik bir zm ekli arayp yaratarak bula

bilirler. ada Afrika bize, btn ara zm ekillerin

den geerek en tutucusundan en arsna kadar, bu alan
da akla gelen btn politika rneklerini vermektedir.
Bu bekletilmez reorganizasyon ihtiyac karsnda
Afrikal politika adamlar her eyden nce halklarnn ne
istediini ve bu istekleri nas karlayabileceklerini ara
trmaa koyuldular. Bylece de, baka 'halklarn kendile
rinden nce bulmu olduklar zm yollarn incelemee
srklender. Kapitalist lkelerin serbest teebbsten,
komnistlerin sosyalizmden, bakalarnn da kendi yedek
sistemlerinden ne anladklarn elden geldiince doru bir
biimde bilmeleri gerekiyordu (ve bu da sanld kadar
kolay bir i dedi). Ayrca, ve yeni Afrikann belli
bal zelliklerinden biri de budur smrgelik ncesi
yaplar yeniden gzden geirmeyi, eski ideolojik gelenek
leri iinde alp yrtmee deen yanlar arayp bulmay,
bylelikle de Afrika dncesiyle ithal mal fikirler ara
snda bir uzlama yaratmay denediler.
Bu kitap erevesinde, baz kesin deneyleri rnek di
ye alp byk siyas akmlar ortaya koymaktan baka bir
ey yapmak iddiasnda deilim. Ama, meselenin bugnk
durumunda, byle hzl bir gzden geirme, ilerde kesin
kararlar dourabilecek verimli tartmalarn almasn
salad takdirde, belki de ok geni ve derinlemesine bir
aratrmadan daha yararl olacaktr. Baz ilgi ekici de
taylar pek tabiidir ki bir yana brakm olacam, ve
bundan tr imdiden zr dilerim okurdan ama bana
yle geliyor ki, gemite Afrika problemlerini incelemi
olanlar, alttaki temel fikirlerin gn na kmasn en
gelleyen detayl ve derinlemesine aratrmalardan, fayda
dan ok zarar grmlerdir.
Eski fikirlerle yeni fikirlerin bir araya getirilip kar

latrlmas, bir eit kimyasal tepki sreci dourur. Bu

belki bulank ama zorunlu sre de, sonunda, orijinal bir
hayat tarznn domasna yol aar.
yleyse eski fikirleri ksaca gzden geirmekle ie
koyulalm.

Afrikann Gemii
1447 ylnda bir talyan gezmeni Tuat vahasnda un
lar yazyordu: Byk Sahrann tesinde yaayan halk
lar ok ve abuk rerler, nk bir tek kadn bir keresin
de be ocuk dourur . O gnden bugne Afrikallar hak
knda buna benzer saysz samalk yazlagelmi ve kamu
oyu da bunlar ciddiye alp inanmtr. Baka trls
zaten beklenemezdi. Avrupal denizci ve tacirlere, kara
ve denizden gelen kiflere Afrikalar, bu tabiatn o
cuklar , phesiz garip ve inanmaz grnm olacak
lardr. Ve gene hi phesiz, AvrupalIlar da karlatkla
r halklar zerinde ayn duygulan uyandmyorlard. Bu
rada insan asl artan nokta, baz akla yakn eylerin
hereye ramen yazlp baslabilmi olmasdr. Gerekten
de, Avrupal ve Amerikal okurlarn yzyllar boyunca
yuttuklan balangta kr inanlara dayanan, sonralar
szm ona bilimsel bir karaktere brnen palavralar y
n arasnda tek tk yazlar rnek bir nesnellik, objektif
olma kaygs tamaktadr.

Kle ticaretinin en yksek izgisine ulat sralar

da bile bu kaygya rastlanmaktadr. Oysa bu dnemde
Afrikallar ylesine bile isteye, ylesine sistemli ekilde
insan-alt bir duruma indirilmilerdir ki, tarih (bugnk
Gney Afrika yneticileri iktidara gelinceye kadar) bu
nun bir rneini daha vermekten yoksundur. Siyahlar av
lamak iin kullandklar metotlar 'hakl kartmak ama
cyla Liverpool tacirleri 1792 ylnda unlar yazyorlard:
Afrikallar btn insanlar arasnda en tenbelleri olduk
larna gre, onlar karlarndan ayrdmz zaman attk
lar lklarn, gtrldkleri lkelerde eski bo ve uyu
uk hayatlarna devam edememek korkusundan ileri gel
diini dnemez miyiz?
Byle bir tavr, kurbanlara ve kurbanlarn iinden
geldii halklara kar hibir sayg duymamay getirir.
Kle ticaretini lnetleyenlere kar o an ngiliz hk
metleri, bu ticaretin, ortadan kaldrlmas memleket ikti
sadn sarsacak kadar verimdi olduu cevabn veriyorlar
d. Smrgeler Bakan Lord Dartmouth 1775 te yle di
yordu: Millet iin bu derece krl bir ticaretin smrge
lerimizde kstlanmasna, ya da kesintiye uratlmasna
hibir ekilde msaade edemeyiz . O gn son derece ge
erli olan bu delil bugn de gcnden hibir ey kaybet
memitir. 1963 ylnda, Lord Dartmouth kle ticareti yo
luyla elde eden byk gelirin vazgemezlii hakkndaki grn akladktan aa yukar iki yz yl sonra,
bir baka ngiliz hkmeti, Gney Afrika Cumhuriyetine
silh satn lnetleyenlere kelimesi kelimesine ayn ceva
b veriyordu: Bu satn belki birtakm zc yanlan ola
bilirdi, ama salad kazan bakmndan son bulmasn
dnmek imknszd.
Bununla birlikte, kle ticaretinin en karanlk yllannda bile, baz Afrikal AvrupalIlar (ngilizler, ya da te

kiler) yerlilere kar tavr deitirmee balayacaklardr..

rnein, on sekizinci yzyl sonlarnda Sierra - Leone
smrgesinde doktorluk yapan Thomas Winterbottomun
yazlar yeni bir biim alyor, kesin ve handiyse bimsel bir anket karakterine brnyordu. Afrikay anlamak
iin rpman bu tek tk nclerin arkas kesilmemitir.
Afrikallar hakknda gnmzde de saysz sama ve ya
lan uydurulup yazlmaktadr ama en gln mitler artk
ortadan kalkma yolunda. Son aratrmalar meydana
karmtr ki Afrikann uzun bir gemii vardr, srekli
bir geliim abasyla doludur bu gemi ve sonular da
hi kmsenmeyecek derecede verimli olmutur. Bu ge
mi, Afrikallarn iddia edildii gibi aa insanlar olduu
na ve gerekletirdikleri ilerin yetersizliine inanmay
kesinlikle yasaklayan bir gemitir.
Demir ann Afrikada balay bundan aa yu
kar 2.000 y nceye rastlatlmaktadr. Hatr saylr iler
lemelerle dolu olan bu dnemin gerekleebilmesi iin, iki
Ingiliz tarihisinin deyiiyle, geride nemli bir siyas fi
kirler ortak hzinesinin var olmas gerekir. Nelerdi bu
fikirler?

Afrikadaki smrgelik ncesi uygarlklarn geliimi

ni derinlemesine incelemek burada sz konusu olamaz. Ama u noktaya nemle iaret etmek gerekir ki, Afrika
nn siyas ve sosyal tarihi ne yeni, ne de basit deildir. Bir
ok ana ideolojik elemann kayna uzak gemite bulun
maktadr. Afrikann tam bir tarihinin yazlaca gn ki
bunun iin vakit henz pek erkendir, bu tarihi eski M
sra dayandrmak gerekecektir. u iki sebepten tr:
nce, Asyadan gelen fikirleri Msr alm ve yaymtr.
Sonra da, Afrikaya zg ekonomik ve sosyal eilimleri

ilk olarak gelitirip iler hle getirebilen memleket gene

Msr olmutur. Ayrca, pek deerli bir Fransz ejiptolog
(eski Msrla uraan bilgin) unun son zamanlarda be
lirttii gibi ejiptoloji (eski Msr bilimi)nin bizlere yap
t en byk hizmet, Afrikann eski tarihi hakknda, hi
bir teki bilim daimin yapamayaca kadar kesinlikle,
kronolojik bilgiler ve l noktalar vermesidir . Demek
ki Afrikann siyas geliiminin kayna eski Msrdr.
Eski Msrn ve baz belirli i ve d basklarn etkisi al
tnda Afrika saysz siyas ve sosyal, ve hatt ekonomik,
dinsel ve artistik yaplar kurup yaratmtr. Pek tabii ola
rak btn bu yaplar da, bu derece geni bir ktadaki ha
yat artlarnn eitlilii lsnde zengin ve deiik ol
mulardr.
Antropologlar (insan bilimiyle uraanlar) ve tarih
iler bu yaplar, pratik sebeplerden tr, birka temel
kategoride snflandrmaa ynelmilerdir. Amja bu bil
ginlerin, kelimelerin anlamlar zerinde her zaman birle
tiklerini sylemek mmkn dedir. rnein, bir kabile
tam tamna ne demektir? Benim Pocket Oxford Dictionarym kabileyi ilkel, ya da barbar aamada, bir efin
otoritesi altnda yaayan ve bir tek ayn atadan geldiine
inanan bir insan topluluu olarak tanmlar. Bu tanmsa
iin btnn kapsamaktan uzaktr. Bat Nijeryadaki
Yorubalara kabile adn sksk yaktrrlar. Gerekte de
Yorubalar, eflerinin otoritesi altnda yaamakta ve ay
n atalardan indiklerine inanmaktadrlar. Ama buradan
davranarak onlarn ilkel ve barbar olduklar sonucuna
varmak, onlar tanmamaktr.
p'hesiz, kabile kelimesi ou zaman bir eit k
fr diye kabul edilegelmitir ama bugn durum deimi
tir. Dr. Lucy Mair diyor ki: Bu kelimeyi bir kfr ola
rak deil de teknik bir anlamda kullanmak istiyorsak,

ortak kltr sahibi bir insan topluluunun otonom siya

s bir blm anlamna geldiini belirtmeliyiz . Bu ta
nmsa, Aa Topraklardaki skoyallar iin de geerlidir. Dr. Mair bu tanm verirken zellikle Dou Afrikay
gz nnde tutuyordu. Huntingford, ayn blge konusun
da, daha da ileri gitmektedir. Ona gre bir Dou Afrika
kabilesi btn yelerinin gurur duyduu bir ortak soy
adyla, bir ortak dille, bir ortak araziyle, ve kendi adn
tamayan herkesin yabanc, yani dman olduu duygu
suyla birbirine bal bir grup tur. Bu tanm, doruya
benzemektedir. Ama byleyse, bir kabile bir millet
ten nasl ayrlr? Yabanc dmanl ve ovinizmiyle be
liren bir Avrupal halk bir millet diye sunup Yorubalar
gibi bir halka (ilkel ve barbar imli) kabile adn yak
trmak kaba bir yutturmacadan baka bir ey deildir.
Bu iren yalandan byk apta, antropologlarn sorum
lu olduunu hatrlamadan edemiyoruz. Gerekten de an
tropologlar, Afrikann siyas gereklerini drbnn ter
sinden grmek eiliminden bir trl kurtulamamlardr.
Sz tanmlarnn byk nemi vardr, nk kelime
lerin altnda ou zaman bir takm n yarglar, iin ger
eini bilmeden edinilmi n fikirler gizlenmektedir. u
son yllara gelinceye kadar klsik kitaplar bize smrge
lik ncesi Afrikay genellikle fanatik korsan yuvala
r olarak sunulan Kuzeydeki mslman devletler bir ya
na bir durgunluk, ya da bir kaos (evrenin insan var ol
madan nce iinde yzd kargaa) diyr olarak tan
trlard. Bu kitaplarn yazarlarnn dncesine gre, bu
derece ilkel insan topluluklarnn ilgilenmee deer bir siyas tarihi olabileceini akl almazd.
Bugn hibir cidd tarihi byle dnmemektedir.
Son yirmi yl iinde Afrika toplumlu hakkndaki klsik fi
kirler batanbaa altst olmu ve yeni bir terminoloji (bir
F. 2

17

bilim, ya da sanat dalna zg terimlerin btn, terim

dzeni) ihtiyac duyulmaa balanmtr, itiraf etmek
gerekir ki bugne kadar, Afrikaya zg yaplar tanm
layacak yeni terimler bulabilmi deiliz, bunun iin de
Avrupal sz hzinemizle yetinmek durumundayz. Terim
lerimizin bazlar konumuza tpatp uygun dmektedir.
Artk biliyoruz ki, gerekten ilkel yaplardan yola kan
birok Afrikal halk zamanla, Devlet, ya da imparatorluk
adn hak eden organizasyonlara ulamtr. Bunlar ara
snda bazlar basit temel aamalarda kalm, bazan ise
kark bir brokrasiye dayanan bir merkez iktidar rg
t kurmutur. Birounun hkmeti ve devlet 'hzinesi,
feodaliteyi pek andran bir sisteme, uyruklarn drstl
ne ve bir verginin denmesine dayanyordu. Baz Ingiliz
aratrclar bu feodalite terimini, hi de geerli olmayan
sebeplerden tr kabul etmemektedirler, ama daha uy
gun bir terim; bulamadklar iin de bir takm dolaylama
ve geveleme yollarna sapmaktadrlar.
Feodalite sznn kullanm tartmal olsa bile,
uzmanlar, birok Afrikal halkn devletler hlinde rgt
lendiini ve bu devletlerden bazlarnn, iktidar problemi
ni zebmek iin, imparatorluk kavramna pek yaklaan
biimler bulduklarn oybirliiyle kabul etmektedirler. Bu
devletlerin oluum sreci ok zaman nce, yaya, ya da at
l ulatrma kolaylklarnn merkez bir iktidarn ve bir
ordunun kurulmasna msaade ettii blgelerde, yani n
ce Kuzey Afrikada ve geni Sudan ayrlarnda, sonra
Gine ormanlarnda, en son olarak da orta ve gneyin ova
ve ormanlarnda balamtr.
Bugn elimizde, Afrikann bu siyas geliimi hakkn
da Orta Oadaki yabancarn ne dndn gsteren
iki belge var. Bundan bin yl nce, Hicazl bir Arap, El
Mesud, Dou Afrika kysn batan baa dolaarak de

nizcileri ve tacirleri sorguya ektikten sonra Altn Otlak

lar ve Deerli Ta Madenleri adl nl kitabn yazd. Bu
kitaptan, Zambezi rmann az dolaylarnda byk bir
Afrikal devletin varln reniyoruz. Bu devletin ba
nda, blgenin birok kralck larna hkmeden, mem
leketi hakkaniyetle ynetmek iin seilmi bir kral bulu
nuyordu. El Mesudye gre, bu krallar kral, becerik
sizce hkmet ettii, ya da iktidarn ktye kulland
takdirde tahtndan indirilebilirdi. Bu monari tipine bir
ok Afrikal halklarda rastlamaktayz. Burada sz konu
su olan kral hi phesiz ki, Rattrayin yazlarna gre,
1929 yllarnda Ashanti eflerinin uymak zorunda tutul
duu prensiplere gre davranmakla ykmlyd. Ashan
ti efleri, taht demek olan taburelerine ktklarnda, 'halk
lar onlara u ihtarda bulunuyor:
Ona deyin ki
A gzllk etmesini istemiyoruz
Bizi hor grmesini istemiyoruz
Sesimize kulak tkamasn istemiyoruz
Bizi aptal yerine koymasn istemiyoruz
Aklna estii gibi davranmasn istemiyoruz
lerin Kumasidekine dnmesini istemiyoruz
Bize Vaktim yok, vaktim yok denip durmasn
istemiyoruz
Kfr ve hakaret istemiyoruz
Zorbalk ve iddet istemiyoruz.
Bat Afrikada, zellikle Sudanda, Akdenizdeki mslman devletler ok daha uzakta kalan Dou Afrikadan
daha iyi tannyordu. Hastings savandan bir yl sonra,
1067de, El Bekr adndaki Endlsl bir Arap, Bat Su
dan'n siyas organizasyonu hakknda bir rapor yayml-

yordu. Gezmenlerin ve askerlerin o srada Fas, Bat Su

dan zaptetmiti anlattklarna dayanan Eli Bekri, Bat
Afrika ovalarnn byk bir blmnn uzun zamandan
beri, hi de kmsenmemesi gereken bir dman, ya da
bir dost olabilecek bir tek byk devletin ynetiminde ol
duunu belirtmekteydi.
Bu halkn krallarnn san sfat Gana, memleketle
rinin ad da Aukardr. Bugnk krallarnn ad Tankamenendir. Kral (1028) ylnda tahta kmtr. mpara
torluu geni, iktidar sonsuzdur... Tankamenenin sara
yn ve gzdelerini uzun uzun anlattktan sonra, El Bekr,
memleketin siyas organizasyonunu incelemee giriiyor.
Onun anlattklarn baka kaynaklardan gelen bilgilerle
tamamlaynca gryoruz ki, Ganann kudreti bir yandan
feodal sisteme benzer biimde vergi alan giicl bir mer
kez iktidara, bir yandan da altn ve tuz ticaretinin zeki
ce yrtlmesine dayanyordu.
Bu scak lkelerde yaayanlar iin tuz, teden beri
hayat bir rndr. Eski alarda en zengin tuz yataklar
Kuzeyde, Byk Sahrann bitiiindeydi. Bat Sudan, in
ko ihtiyacn da gene o yreden karlamaktayd. Altnsa
Gneyden, ormann kysndan, ya da iinden geliyordu.
Gana aalarnn byk kuvvetini douran ki bakalar
da bu konuda onlar rnek almakta devam edegsim,iler
dir Kuzeye gnderilen altn ve Gneye yollanan tuz
kervanlar zerinde kesin siyas kontrol kurmu olmala
ryd. Gelirlerini, Kuzey Afrikadan gelen tuz, inko ve
rnlerin ithaltyla, altn ve fildii ihracatndan sala
maktaydlar. El Bekr, kitabnn en nemli yerinde yle
diyor: Kral, lkeye giren her eek yk tuz bana bir
altn dinar, lkeden kan her yk bana da iki altn di
nar vergi kaldrr. Her inko yk iin be, teki ykler
iin de on mitkal (mitkalin arl lkesine gre dei-

mekie birlikte aa yukar 17 gram altndr) demek ge

rekir.
Dahas var. Kralm altn zerindeki tekeli, altnn re
tilmesinden balyor. mparatorluk madenlerinde reti
len her altm klesi burada zellikle sz konusu olan
alvyon depolardr krala aittir. Hemen her yerde rast
lanan altm tozunu ise, kral halka brakr. Bu kstlama
olmasayd, altn ylesine bollard ki deeri kalmazd .
Gana krallarnn iyi i adam olduklar anlalyor. Bat
Afrika altn bu krallarn haleflerinin gelirlerinin de ana
kayna olmakta devam etmitir. El Bekrden yz yl
sonra bir ngiliz kral, yeni bastraca para iin Bat A f
rikadan altn ithal etmee karar vermiti, ve biz bugn
be altm kleleri iin gine szn kullanyoruz.
Gana yneticilerinin imparatorluklarn finanse et
mek iin kullandklar tu vergi sistemi, onlarn belirli bir
organizasyon ve salamlk derecesine ulatklarn gste
rir. Kelimenin modern anlamnda birer diktatr deildi
bunlar. Yneticilere, eflere, partizan milislerine ve vassal (derebeyine baml) halklara dayanan ve az ok
tutarl bir sosyal yap iinde btn bu elemanlarn yer bul
duu bir eit feodal iktidara sahiptiler. Bu sistem1
, ve
sonradan gelen devletler, ya da imparatorluklar, Bat A f
rikann tarihinde, ve hatt Afrikann bugnk altyap
snda nemli bir yer kaplar.
Siyas tarih birok ekilde tanmlanabilir. Bazlar,
ve bu arada benim iin siyas tarihin rol, belirli bir yer
ve zamanda iktidarn nasl rgtlenip ilediini gsterme
e, yani iktidar problemine u, ya da bu halk tarafndan
bulunan zm yolunu incelemee dayanr.
Konumuz buysa, sadece monari aamasna ulam
toplumlar incelemekle yetinemiyeceimiz aktr. Saysz
halklar mahall problemlerini belki ilkel ama gene de yz

yllar boyunca srecek kadar salam hkmet biimleri

yaratarak zmlerdir. ktidarn en basit biimde rgt
lenip iledii lde ilkel olan bu sistemler de tarihin ma
ldr. Onlar gzden uzak tutmak, Afrikay eksik kavra
mak olacaktr.
zet olarak, Afrika siyas tarihinin kaynan insan
larn ou zaman dmanca bir tabiat ortamna kar m
cadeleye baladklar Demir anm balangcna daya
tabiliriz. Mzrak, karg ve belki de tarla apalar yapmn
da demirin kullanlmasyla doan yeni yeni tarm; ve g
teknikleri yeni sosyal organizasyon metotlaryla elele ve
rerek, artlarn hazr olduu yerlerde, Ganannki gibi ge
ni siyas sistemlerin douuna yol amlardr. Ama bazan da, halklar bir kraln otoritesi altnda toplayan bir
leme sreci, elverisiz artlar tarafndan frenlenmi, hat
t kimi vakit balamak frsatn bile bulamamtr.
Bu son duruma en ilgi ekici ve en iyi rnek, Nuer ve
Dinka halklarnn yaad, Ugandann kuzey snr do
laylarna den Yukar Nilin bataklk blgeleridir. Dou
ve Bat Afrikann baz kesimlerinde, ve Orta ve Gney
Afrikann Buman ve Pigmeler gibi az gelimi toplu
luklarn yaad blgelerinde bu durumun baka rnekle
rine rastlamak da mmkndr.
Bu halklarn siyas sistemleri birbirinden geri ok
farkldr ama hepsinde bir ortak izgi gze arpar: Her
trl devlet ve merkez iktidar yokluu. Hatt ou za
man bu halklarda kamu dzeni, sava, ya da ticaret alan
larnda hibir organizasyon biimi grlmez. Bununla bir
likte gene bu halklar, kanunlar yapacak ve bu kanunlar
uygulayacak gte hibir siyas organizmaya sahip olma
dklar hlde, gerek kollektif, gerekse bireysel gvenlii
salayabilecek kadar etki ve salam bir sistem kurma

y baarmlardr. Mairee gre, Nuerlerde hi kimse,

savaa balamay, ya da sava kesmeyi emretmek ikti
darnda deildir. Ama bu, Nuerlerin vahi bir anari
ile yetindikleri anlamna gelmez. Tam tersine bu halk, sa
ysz pratik sosyal kurallar bulmu ve bunlar, herhangi
bir otorite araclna hemen de hi ba vurmadan uygu
lamtr.
Bu grnrdeki basit kabile hayat na aldanan bir
ok gzlemci, Nuerlerin hibir kurala uymadan yaa
dklar sonucuna varmtr. imdi imdi gryoruz ki,
Nuerler son derece karakteristik bir hkmet sistemine
sahiptirler (tabii, bu denli snrl ve belirsiz bir otorite
hakknda hkmet terimi kullanlabilirse) ve bu sistem
ok zel bir tabiat ortamna uzun srede adaptasyon (ken
dini uydurma, alklk kazanma) un rndr. Teknolo
jik adan baklrsa, Nuerler henz ilkel bir aamada sa
ylabilir ama sosyal rgtlerinin ilkellikle yakndan uzak
tan ilgisi yoktur.
Gerekten de, yln alt ay sular altnda kalan bir l
kede hayat nasl srdrlr? Kolayca ulalabilir cinsin
den ne ta, ne de maden bulunmayan bir blgede ne yapla
bilir? Komularnz da sizin durumunuzdaysalar, ya da
size el uzatamayacak kadar uzaktaysalar, kimden yardm
istenir? Sonsuz bataklklar ve slak yaylalar ortasndaki
derme atma evlerinin iinde yitip gitmi olan Nuerler
ve komular gene de ylmamlar ve bir yandan azgn su
larla kzgn gne arasnda, te yandan da hayvancln
gerekleriyle tarmn isterleri arasnda bir denge kurmay
baarabmilerdir. Nuerleri ille de knamak gerekirse,
her trl ilerleme imknn ortadan kaldran bir istikrar
derecesine ulam olduklar belirtilebir, o kadar.
Bu srekli adaptasyon ve denge kurma abalarn in
celedike, ad ilkele karlm saysz kabilenin nasl olup

da bunca zaman kendi z kltrleriyle yetindiklerini daha

iyi anlyoruz. Bu insanlarn yaayp yaamamalar, uzun
denemeler ve hatalardan sonra varlp bulunmu bir ge
leneksel davranlar btnne harfi 'harfine uymalarna
balyd. Yzyllk abalarn izdii yoldan en kk bir
sapma, felket getirebilirdi onlara ancak. Ve yaadklar
ortamn af etmeyen etkisi bu insanlarn kafalarnda yle
sine derinden aklyd ki, en basit bir deiiklik bile onla
ra tehlikeli ve aptalca geliyordu. te tu nokta, kabile
hayat nn bireylerden btn alanlarda, son derece kesin
ahlk kurallarna niin harfi harfine uymalarn istedii
ni aklyor. Nuerlerin az gelimilii bir tek eyi isbat
eder: Siyas sistemlerinin salamlm.
Kabile Afrikas nn bu durgunluuna gereinden
fazla nem yklemekten saknmaldr. Bu toplumlann
herbiri g artlara alp uymak iin harcanan orijinal
abalardan domutur. Zaman boyunca kudretleri ve et
kililikleri deiiklie uramtr. Onlar da yeni problem
lerle karlap zdke baz alkanlklarn brakm ve
yeni yaplar kurmulardr. lerinde bunu baarp hayat
larm srdrebilenler, adaptasyon gc yeterli olanlar ol
mutur. Afrikann Demir anm tarihi, insan topluluk
larnn srekli hareket hlinde oluunun tarihidir. Bu top
luluklar geni i alanlarda bir blgeden bir blgeye dur
makszn tanrken her seferinde iklim, toprak, bitki r
ts, yani yaama aralarn da deitiriyorlard. stikrar
ve ilerlemie namelerinin son derece zengin bir eitlilik
iinde birbirine kart bir trkdr Afrika.
Ktalarnn nfusu arttka Afrikallar da tahl yeti
tirmeye balyor, hayvancl reniyor, madenden si
lhlar ve aletleri kendi zel kullanmlarna uygun hle
getiriyor, kta apnda maden ocaklar ve dkmevleri ku

ruyor, baka lkelerden gelme yeni ekimleri deniyor, nadaslama ve teraslamay bulup alyor, ve kendi z dnya
ve insan grlerini yaratyorlard. Btn bunlar da,
AvrupalIlar ilk kesif seferlerine balamadan ok, ama ok
nceleri oluyordu.
Afrika toplumu, ar ve g evrimine AvrupalIlarn
geliinden sonra da devam etti. Fitilli tfein kullanm
gibi yeni durumlar karsnda, eski minimum ynetim
sistemleri artk yetersiz kalyordu. Bu sistemler deie
rek, bizim devlet, ya da imparatorluk dediimiz ekle
yaklatlar. Bu deime olay, geleneksel siyas organizas
yonu ne olmu olursa olsun, her yerde ba gsterdi. Yu
karda, Bat Sudanda ve bugnk Rodezyay meydana
getiren yaylalarda imparatorluk yaplar deiiklie u
rad. teki uta, minimum ynetim blgelerindeyse, ye
ni artlar kk ky eflerini, iktidarlarm geniletmek ve
zellikle de halklarn daha iyi savunabilmek zere kral
ve aa olmaa itti.
Btn blgelerde ve btn halklarda, bu politik altst
oluun saysz rneklerini buluruz. rnein, Habeistann
batsndaki kk Anuak klanlarnda, birka fitilli tfek
eline geiren kimseler bir aristokrasi yaratmtr. O g
ne kadar efsiz yaayan Tanganyika ovalarnn halklar,
iin ciddiliini farkeder etmez kendilerine birer ef bulup
semilerdir. Saysz klanlara blnm yaadklar iin
komularnn zulmnden kurtulamayan Ashantiler bir
araya toplanm ve birlemeleri nl altn tabure evresin
de dzenlenen bir yinle sembollenmitir. Nijer rmann
deltasnda dank yaayan kk topluluklar, kle tica
retinin tehdidini duyar duymaz ehirler kurmu ve ken
dileri de kle ticaretine balamlardr. Zuiularn canla
rndan bezdirdii Drakensberg tepeciklerinde yaayan
klanlar birleip Basuto ulusunu meydana getirmilerdir.

Ama bu, ban zamannda da byle olmutur: Yeni teknik

ler halktan halka aktarlp alanm ve olaylarn basks
altnda sosyal kurallar ya gevemi, ya da bsbtn ka
tlap daralmtr.
Btn bunlar, Afrikann tabiat ortamnn zengin e
itliliinin, gnlk hayatn ekonomik ve siyas yapsnda
nasl yansdn gsteriyor. Bu geni ktada btn sosyal
organizasyon aamalar yanyana ve bar iinde srebilir
ler, topluluun davran kanunlarna aykr hareketler de
son derece hogryle karlanr. Henz Ta an ya
ayan kk insan topluluklarnn yanbainda Demir ana onbe-yirmi yzyl nce girmi kabileler vardr. efsiz yaayan halklarn, yambamda da, bir kral, ya da kral
lar kral tarafndan ynetilen Devletler. ou yerde mi
nimum ynetim le maksimum ynetim yanyana bu
lunmaktadr.
Btn bu rnekler, baz halklarn kendilerinden daha
ileri ve gelimi komularna gre kt zeklarndan t
r ilkel ynetim biimleriyle yetinmi olduklarn dn
memizi yasaklamaktadr. Bu noktann zerinde srarla du
ruyorum, nk ou zaman sanlmaktadr ki karmak
siyas sistemlere sa'hip halklar, eflere ve polislere hibir
vakit ihtiya duymam halklardan stn dr. Bugn
artk alm olan bu gr, Anenenin deyiiyle uygar
lklarn ahlk deerinin siyas organizasyon ve blmelenme derecelerine gre llmesi gerektii varsaymndan
domutur.
ada tarihilerin Afrikal devlet ve imparatorluk
larn zerinde bunca nemle durmalarnda, bu ocuka
varsayma kar duyulan tepkinin rol byktr. Eskiden
AvrupalIlar yle dnyordu: Afrikada hibir zaman
ne devlet, ne de imparatorluk olmamtr, yleyse Afrika
llarn ne (kelimenin ann hak eden) bir tarihleri, ne de

26

tarihsel kiilikleri yoktur. Bunun sonucu olarak da Afri

kallar gerekten AvrupalIlarla eit olduklarn iddia ede
mezler (azlarnda gizli bakla da asl buydu zaten). By
le dnmek, tarihin, bir halk, iinde olutuu hayat
artlarna gre yarglayp deerlendirdiini unutmaktr.
Dnyann btn halklar ayn problemlerle yzyze kal
m olsalard, hi phesiz ayn ekde geliirlerdi. Ama
gerek bambakadr: Her ayr tabiat art, ayr bir sosyal
organizasyon dourur. Tarihin asl konusu da, bu ayrm
lar belirlemektir.

Ama Afrika siyas tarihinin bu eitlilii bize madal

yonun ancak bir yzn gstermektedir, iin birincisin
den 'hi de daha az nemli olmayan bir ikinci yz de, de
rin bir birlik akmnn varldr. Sahranm gneyinde ya
ayan halklarn byk ounluu (ve bir ihtimal seki
zinci yzyl Arap istillarndan nceki Kuzey Afrika
haklar da) kltrlerini ve yaama tarzlarn ortak bir
hzineden ekip almlardr, ite bunun iindir ki blge
sel bir inceleme bize hibir vakit Afrikann gemiinin
anahtarlarn veremez, btn ktay kaplayan bir fikir ha
reketinin zenginliklerini aklayamaz.
Dil problemini rnek olarak alrsak Fortunea g
re Afrika dillerinin says 800 akndr bu eitliliin
temelinde bir birlik elemann, byk dil grubunun var
ln buluruz. Bu gruplarn en nemlisine Bat, Orta, Do
u ve Gney Afrikann hemen btn dlerinde rastla
maktayz. Bundan, Kuzeyin, ortak kltr hzinesinin d
nda kald sonucu karlabilir. Ama unutulmamaldr
ki, Orta ve Gney Afrikadaki dinsel ve siyas yaplarn
birounu u kuzeyde, ister Nil vadisinde, ister Sahra
nm bitimindeki verimli blgelerde bulmaktayz. Sahra-

mn kuzey ve gneyinde yer alan lkeler eklindeki klsik

snflandrmaya pek uzun boylu gvenmemek gerekir .
Byk Sahra hi phesiz almas g bir engeldi, ama
hibir vakit kesin bir snr deildi.
Ktadaki halklarn ounluunun bir takm; ortak et
kenler tarafndan derinlemesine etkilendii aktr. Bu
halklarn dil ve kavim birlii, ktisad, siyas ve ideolojik
alanlarda ortak bir kltrle pekitirilmitir. Bu ortak te
meli btn detaylaryla incelemek iddiasnda deim, sa
dece ana izgileri gstermek istiyorum.
Asl mesele, grm olduumuz gibi, hayat srdr
mek ve mmknse, ou zaman elverisiz artlara ra
men refaha ermekti. Balangta saylar pek snrl olan
toprak rnlerine bundan iki bin yl nce, muhtemelen
Gney-Dou Asyadan gelen Japon patatesiyle muz, ok
Eonralarj da, Portekizlilerin getirdii bir takm Gney
Amerika bitkileri eklendi. Nil vadisiyle birka baka im
tiyazl blge bir yana braklacak olursa, intansif tarm
mmkn deildi. Ama bu, ekonominin belirli bir istikrara
kavumasn nlemedi. Orta-Kuzeydeki, nfuslar artan
halk topluluklar, yle anlalyor ki, dzgn aralk
larla ortaya ve gneye doru g ettiler. Aileler,
klanlar, hatt 1dan topluluklar el dememi toprak
lar arayp bulmaa yneldiler. Bylelikle ktann btn
orta ve gney kesimi, ormanlar, bataklklar ve otlaklarla
dolu olan bu geni blge yava yava, ayn kavim ve dil
den insanlarla nfuslamri olacakt. Bu topluluklar ayr
ayr halklar hlinde gelimi ve bylece de bantu dilinden,
yzyllarn ak iinde, yzlerce lehe domutur.
ok basit bir ekilde zetlediim bu evrim ayn za
manda, doktor Audrey Richardsin siyas bantu rgt
nn ortak karakterleri dedii eyin meydana gelmesine

yol amtr. Sadece bantu dil grubuyla snrlanmayan bu

karakterler yle zetlenebilir: Evlilik ve nesebin yan ra daha birok akrabalk dereceleri ieren geni bir ai
le grubunda zrriyete verilen byk nem; hemen her
yerde rastlanan, siyas otoriteyi aileye ve soya bal klma
eilimi; en son olarak da, cisman olduu kadar ruhan ik
tidara sahip eflere kar drstlk ve sayg.
Bu nokta, baka bir takm ortak izgileri anlamam
za da yardm ediyor. zellikle sosyal davranlar ve din
inanlarla ilgili izgileri. Afrika tresinde bunun birok
rneklerine rastlamaktayz. 1912 ylnda Bat Tarm Komisyonuna katlan bir NijeryalI ef, yle diyordu: Be
nim iin toprak, saysz llerden, birka yaayan insan
dan ve henz domam sonsuz varlklardan kurulu ge
ni bir ailenin maldr. Afrikann birok blgelerinde
ayn dnceyle karlamaktayz. Btn Sudanl ve Ban
tu Afrikasnda, diye yazyor Elias, her yerli toplumu ya
kndan incelendike bu kavramn evrensellii meydana
kar . Daha bir yl nce Londrada, bir Ugandal renci
grubu llere, yaayanlara ve gelecektekilere ithaf edil
mi bir dergi yaynlyordu.

Artk biliyoruz ki Afrikallar, hani o eskiden dendii

gibi tatan, ya da odundan ilhlarn nnde yzst ka
paklanan deil, son derece dikkate deer ve ou zaman
az, ya da ok ak biimde birbirine bal metafizik ve
dinsel sistemlere teden beri sahip insanlardr. Afrikalla
rn gznde insan ve dnya, bir st Tanrnn buyruuna
uyan alt Tanrlar tarafndan yaratlmtr ve btn bu
manev kuvvetler, adaklarla ve dualarla ekillenen bir ta
pm konusudur. Tanrlarn altnda ounlukla kt, bazan iyiliksever alt gler bulunur ki bunlara, tpk bir va

kitler Avrupada yapld gibi ve tpk bilim a nce

sindeki btn toplumlann da hi phesiz yapmi olduu
gibi, byclk yoluyla hkmedilebilir. Dini, hayatn ve
lmn idealiste bir aklamas olarak tanmlyorsak,
AvrupalIlar tarafndan uzun zaman iren ve ahlk d
kabul edilegelmi olan Afrika dinleri de dnyann btn
teki blgelerinde rastlanan dinler kadar geerli ve say
g deer saylmaldr. Bugn de AvrupalIlar dehete d
ren p korkun byc bile, gerekte, bizim mahalle doktorlanmznkine pek benzeyen bir rol oynamaktadr.
te btn bu temeldeki birlik faktrleri ada A f
rikann siyas geliimini byk apta etkilemektedir. Bu
faktrler en az ayrc etkenler kadar, ya da imdi incele
mee girieceimiz yabancnn getirdii kadar nemli
dir.

Yabancnn Getirdii
1415 ylnda in sarayna, Dou Afrikadaki Ma-Lin
kentinin elileriyle birlikte bir zrafa geldi. Hayvancaz
ylesine gi uyandrd ki, byk bir trenle imparatorun
huzuruna kabul edildi. Bir gksel at (ihtimal bir zebra)
ile bir gksel geyik (belki de bir oriks) in elik ettii
usuz bucaksz denizleri ap da gelmi bu garip hayvan
btn dnyamn Gksel mparatorluka besledii sayg
nn bir tan olarak karland. te yandan, hayvann
sadece sa salim getirilebilmi olmas be, insann eya
ya kar bir zaferiydi. Gerekten de, Hint Okyanusunu
atktan sonra Seylanda, ya da Hindistann gneyinde,
ine gtrlmek zere bir baka vapura aktarma edil
miti.
Bu zrafa tarihteki yerini hak eder, nk in sara
ynn o zamanki terifat kurallar, uzak lkelerden gel
mi elilerin yurtlarna kadar inliler tarafndan gtrl
mesini neriyordu. te biraz da bunun iindir ki, nl Amiral eng-lo 1417 ylnda denize ald ve Afrikaya ayak

basan ilk (ya da 'hi deilse, gezisi yazl belgelerle doru

lanm ilk) inli oldu. O gne kadar inle Afrika arasn
daki ticaret saysz araclarn elinden gemekteydi. Bu
geziden sonra, ve bir sre, iki memleket olduka ender
ama dolaysz, dorudan doruya temaslarda bulundular.
Bu olay AvrupalIlarn geliinden nce kta Afrikasnm
dnyann geri kalan paralaryla hibir iliki kuramad
tezini rtmektedir. Gerekten de, zellikle orta ve g
ney Afrikay ilgendiren bu yalnzlk hibir vakit tam bir
yalnzlk olmamtr.
Dou Afrika ve Dou, uzun zaman, verimli ticar al
verilerle balydlar. Fastan Msra kadar Kuzeydeki
Mslman lkeleriyle Bat Afrika iin de durum aynyd.
Bu iie gemiliin btn nemini, Afrikann gemiini
yakndan tandmz u sra daha iyi kavryoruz. Btn
d etkiler arasnda, Islmlnki zel bir yer alr. OrtaNijer blgesinde Gao yaknlarnda bulunan ve Arapa
Mslman yaztlar tayan spanyol merallerinden mezar
larn da gsterdii gibi, slmlk daha on birinci yzyl
dan balayarak saysz Bat Afrikal efi ve bunlarn
halklarnn bir ksmn kazanmtr. Muhammetin baka
rencileri de Dou Afrika kylarndaki kk ehirler
le limanlar slmlatrm ve bu blgelerin halklar ya
va yava orijinal bir Mslman uygarl kurmulardr.
slmln zellikle siyas plndaki etkisi telli bir lde
devrimci olmutur. Kabile engellerinin yklarak yeni Dev
letlerin kuruluu bu sayede gerekleebilmiti.

Afrikaya Doudan ve Kuzeyden ar ar giren d

tan gelme fikir ve teknikler geleneksel toplum tarafndan
olduka kolaylkla benirrfcenip zmlenmitir. Bunlar te
meldeki rgy daha karmak ve daha zengin karak

deitirmiler, ama bir yandan da rgnn pekiip sa

lamlamasna ve kendi kendini yenilemesine yol am
lardr. Szn ksas, etkilerinin hibir ykc sonucu yok
tur.
Etkileri ok daha baka karakter ve iddette olan
Avrupa smrgecilii iin ayn eyi sylemek mmkn
deildir. Tarihi boyunca buna benzer, ya da buna yakla
an bir eyle karlamamtr Afrika. Smrgecilik, ba
tan ayaa bir altst olu hlinde gereklemitir. Bu du
rum, AvrupalIlarn kullandklar metotlarn vahetiyle bir
dereceye kadar aklanabilir. Ama asl, fetih olaynn ken
disinde, ne zor altnda almann, ne ateli silhlar kul
lanmnn ve ne de teki iddet gsterilerinin hibir za
man olamad kadar ykc bir ey gizliydi ki buna ben,
Avrupa uygarlnn istils diyorum.
Orta ada belli bal Afrika devletlerinin kltr
seviyesinin Avrupann byk lkelerininkine pek yakn
olduunu,gstermek hi de zor deildir.
lk Mali imparatorlarnn ynetimindeki Bat Sudan
da kanuna ve kamu gvenliine kar duyulan ballk ve
beslenen sayg, o an Fransa ve ngilteresindekinden
herhalde katkat fazla ve derindi. Tombuktu ve Cennedeki retimin kalite ve seviyesi de Oxford ve Paris niversitelerininkinden herhalde ok daha yksekti. Ama
gelin ki yz yl kadar nce, smrgelik dneminin hemen
balangcnda, Afrika ile Avrupa arasndaki kltr uu
rumu ylesine byk hle gelmitir ki, birok Avrupal
samim olarak, Afrikallarn tam insan olmadklarna
inanmtr. Hi phesiz, 1860 yllarnda bu uurum, o
u kltrsz kimseler olan Avrupal gezmenlerin sand
kadar derin deildi. Ama gene de iki uygarlk arasn
da kr inanc bimden, zanaatl sanayiden, feodalizmi

modern politikadan ve ilkel ticareti kapitalist sistemin

karmak yapsndan ayran uzaklk vard.
Afrikay istil eden Avrupa, Orta am Avrupas
deildi. Buna karlk Afrika, gerekletirdii ilerleme
lere ramen, henz bilim ve sanayi ncesi bir aamada
bulunuyordu. Avrupann bu byk ilerleyiinin sebeple
rini burada incelemee kalkmak bizi ok uzaklara gt
rr. unu not etmekle yetinelim: Teknik plnda uzun za
man dnyann birincisi olan in uygarlnn on beinci
yzylda niin ilerleyemez hle geldiini bilginler hl
tartmaktadr.
Burada aslolan, istilclarn Avrupasyla istil edilen
Afrika arasndaki byk farkn, geleneklerin yklna
yol atdr.
Yabancnn getirdii ey, ilk olarak, kesin bir etki
yapmtr. Ama bu devrim garip sonular verecektir. S
mrgecilik, Afrikann ihtiyac olan yeni toplumu kurmak
yle dursun, bu toplumun temellerini bile atmad. Gele
nekleri ortadan kaldrp ortal her trl yenilie ak,
hle getirdi. Emperyalizm peygamberlerinin iddialarnn
tersine, smrge ynetimi Afrikay ne uygarlatrma
yi becerebilmi, ne de elle tutulur biimde modernletir
mitir. Afrikallara miras diye brakmaa deecek yeni
sosyal yaplar kurmaktan ise, hepten ciz kalmtr. Afri
kallarn kaderini dzeltip iyetirmee savaan insansever kurum ve bireyler kmtr phesiz, ama bu gibile
rin cmert abalan da birer palyatif olmaktan teye ge
ememitir. Smjrge ynetimi (tm de kendi karna
olmak zere) yollar ve demiryollar yapm, maden ocak
lar am ve byk tarm iletmeleri kurmutur. Bunu
yaparken de uraya buraya sosyal ilerleme ve bilgi krn
tlar serpmi olabilir, ama btn iinde gz nne al
nrsa ykc olmutur. Fethedilen lkelerde smrge y

netimi, bin yllk gelenekleri, yerlerine baka hibir ey

koymay dnmeksizin ykmtr.
Bu olumsuz etkinin ne kadar kesin bir rol oynadn
imdi gryoruz. Bamsz Afrika bugn hl smrge
ynetiminin dmen suyundadr: Smrgelik ncesi yap
lara geri dnememektedir. Modern dnyayla gecikmesini
kapatmazsa yeni bir klelie decek, hzla yeni bir top
lum kurmazsa kaosa ve ykntya saplanacaktr.
Afrika Ue Avrupa arasndaki iliker 5 devreye ay
rlabilir. nce Afrikann kefiyle balayalm. Bu iin n
cln yapan 15 inci yzyl Portekizlileri (ki ok geme
den teki denizci devletler tarafndan izleneceklerdir)
uzun Bat kysn boydan boya tarayarak mit Burnu
nu atlar, ilk temiaslar seyrek ve ok araljkh oldu ve Av
rupalIlarn birka korsanlk destan daha yaratmasn
salad. Ama hava dzelip yumuamakta gecikmeyecek
ve sonunda da genellikle barl ticaret ikileri kurula
caktr.
Bu ilikiler drt yzyl boyunca iyi kt devam etmi
tir. Balangta Afrika altm, fdii ve kara biber vermi
ve Avrupadan pamuklu ile hrdavat almtr. Ama ok
gemeden, Afrikal klelerin yn yn alnp Brezilya
daki, Antillerdeki, Orta ve Kuzey Amerikadaki yeni ta
rm iletmelerine ve maden ocaklarna tanmas bu ticar
ilikilerin ana unsuru hline gelriitir.
Afrika'nn felket ann alan bu insan ticareti, Av
rupa iin byk bir zenginlik kayna olmutur. Bu ikinci
devrede ve biraz da bu syede, Ingiltere ve Fransa sanayi
devrimlerine balayacaklardr. AvrupalIlar Afrikann i
blgelerini taramakta da gecikmemilerdir. Bat Sudan
gezen Parkla Habeistanda ve Yukar Nil blgesinde do
laan Bruce bir yana braklrsa, kifler 1820-1860 ara-

sda sadece Bat ve Gneyle, daha sonralar da orta ve

dou blgeleriyle ilgilenmilerdir. Portekizlilerin Angola,
Mozambik ve Orta Zambeziye inileri, Boerlerin gittike
ilerleyen yayl ye, daha sonralar, Ingilizlerin mit Burnundan ieri szlarna ramen, burada sz konusu olan
henz bir istil dedir.
nc devrede Avrupa, eitli sebeplerden tr A f
rika ile daha yakndan ilgilenmitir. Bu sebeplerden belli
ballar, kleliin kaldrlmas, AvrupalI emperyalist Dev
letler arasndaki rekabet, kininin bulunmas ve fethi koaylatran siyas, ekonomik, asker faktrlerin belirmesi
dir. Btn bu artlar on dokuzuncu yzyln yarsndan he
men sonra toplu haldeydiler ve bundan aa yukar yetmi-seksen yl nce Afrikann istilsn ve smrgelere
blnmesini saladlar. Bu, drdnc dnem oldu. Bugn
de, karakterini bamszlktan ve eski smrgeci kuvvet
lerle Afrikal devletler arasmda karlkl saygdan (ii
olmamasndansa ge olmas iyidir) alan yeni bir dnem
balamaktadr. Ama imdilik bizi ilgilendiren devre (baz
ky kesimlerinde smrgeletirme daha erken balam
olmakla birlikte) 1880den otonomi taleplerinin zafere eri
tii 1960 ylna kadar uzanan dnemdir.
Btn bu devreler boyunca yabancnn getirdikleri,
eitli tepkiler dourmutur. Ama bu getiriler kesin rolle
rini ancak fetih, balanma ve blnme dnemi olan dr
dnc devreden itibaren oynamaa balamlardr.
Geleneklerin paralan asker, siyas, sosyal ve eko
nomik olmak zere deiik grnmlere brnecektir. Fi
zik kayplar, ilere tarihsel adan bakldnda, phesiz
daha az nemlidirler ama bu, onlarn vahetini azaltmaz.
Elimizde istatistikler bulunmadndan ve resm raporlar
da ortadan yok edilmi olduundan, ka Afrikalnn kurban

gittiini tara tamna bilmek imknszdr. 1908 ylnda Bel

ika parlamentosu Hr Kongo Devletinin kaderine el koy
duunda kral Leopold: Kongomu elimden alabilirler ama
orada neler yaptm hibir zaman renemeyeceklerdir.
diyerek btn dokmanlarn yakmtr. Baz raporlar hereye ramen bize kadar ulaabildi. 1919 ylnda, resm bir
Belikal kurum, Yerlileri Koruma Komisyonu, AvrupalI
larn igalinden beri, yani krk ylda Kongonun nfusu
nun belki de yar yarya azaldn ileri sryordu.
Hi phesiz ki smrgecilerin fethi her zaman ve her
yerde bu apta tahriplere yol amamtr. Hatt eskiden
yakp yklan baz blgelere bu fethin bar getirdii bile
olmutur. AvrupalIlar iin bu barl ynn byltmee
alrken Afrikallar tersine kk gsterme eiliminde
dirler. Genellikle, zora bavurmalar AvrupalIlarn itiraf
larn fazlasiyle aar. Btn smrgeciler, Almanya im
paratorluunun Dou Afrika temsilcisi Cari Peters kadar
zorba deildiler phesiz. Gogolann efinin bar istekleri
ne Peters (hatralarnda kendi azyla anlattna gre)
yle cevap vermiti: Sultan istedii bara yaknda ka
vuacak... Ky yama edin, evleri kundaklayn, yangn
dan kurtulan eyleri de krp geirin.. Bu sahneler her ky
de tekrarland. Gogolar karken bizimkiler evlere tutu
turulmu yal bezler atyor ve yanmayan eyleri de bal
talarla paralyorlard. Tabii bu, son derece u bir du
rumdur ama bir istisna deildir. Franszlar ve ngilizler
iin mesele daha karmaktr. Balangta onlar da hemen
Almanlar kadar zorbalk yapmlardr. On dokuzuncu yz
yln byk bir blm boyunca gney Afrikal bantu halk
larnn ngilizlerden neler ektiini hibir zaman renemiyeceiz ama Senegaldeki Fransz askerlerinin sava
kanunlanna sayg olmadklarm iyi biyoruz. Franszlar,
Ekvatordaki smrgelerini iletmek zere, Kongoyu pe

rian etmi olan imtiyazl irketler sistemini kullandlar.

Brazza, Fransaya brakm olduu smrgelere 1905te
geri dndnde yle yakmyordu: Felket ve terr eleJe verip bu bahtsz smrgenin zerine yklenmi .
Ama sosyal yaplarn yava yava soysuzlamasnn
as sebebi, bu fizik tahripler deildir. Smrgecilikten n
ce de zenci esir satclar milyonlarca Afrikalnn kanma
girmi ama buna ramen geleneksel ynetim biimleri,
genellikle, btn bu insan i'hracat devresinde ya hi
sarslmadan dayanm, ya da deitiremedii artlara uy
mutur. Afrikann geleneksel yaplan fetih katliamlar
na ve hatt smrgeci devletlerin siyas etkisine (smr
geci yneticiler, hepsi deilse de ilerinde en ak grl
olanlar, kabile efleriyle uyumaa ou zaman hazrd
lar nk) de dayanabilirdi. Gerekte, henz canl olduk
lar yerlerde bile gelenekleri silip spren, istilclarn eko
nomik mdahalesi olm'utur.
Avrupallann etkisi, bu alanda da lkelere gre dei
ecektir. Beyaz kolonlar (smrge iftileri) m yerle
mesine elveren topraklarda geni araziler itlerle kuatl
m ve Afrikalar buralara ancak tarm iileri olarak gi
rebilmilerdir. Gney Afrika ve Rodezya ile Kenya ve Ce
zayir bunun en karakteristik rnekleridir. 1951 de Gney
Afrikada Afrikallara ayrlm topraklann oran %
9,6 y amyordu. Bugn, kylk blgelerin nfus youn
luundan tr bu oran arttrmsa da gene de c/o 12 yi
gememektedir, geri kalan btn topraklar AvrupalIlara
ayrlmtr. Milyonlarca kyl byle bir araya ylnca,
bunun gerek onlar, gerekse topraklar iin douraca
sonular ancak felket tayc olabirdi. 1936 ylnda ya
ymlanm bir Beyaz Kitap, Gney Afrikadaki yerli ye
dekleri , genellikle ar nfuslu, plak, sr younluu
ok yksek, topraklan verimsiz ve kt durumda olarak

anlatmaktadr. Hkmetin gznde, Afrikal kylnn

hayatn srdrebme artlan ite bunlar.
Ktann teki ucunda Cezayir, byk arazerin fel
ketli sonular hakknda bize baka bir rnek sunmakta
dr. Burada da, sorumlu tutulmas gereken, bireylerin a
gzll deil, kullanlan metotlardr. Franszlar tara
fndan intansif eklinde iletilmeden nce, verimli ky
ovalar Cezayire bol tarm rnleri (zellikle tahl) ve
koyun eti salamaktayd. Ama Fransz kolonlar yerli t
ketim iin tarmda kazan grmediklerinden, gelir gelmez,
ihra etmek zere arap retimine giritiler. 1830 ylnda
sadece 1.600 hektar kaplayan balarn yzlm 1953
ylnda 300.000 hektara ykselmi bulunuyordu.
Cezayirler, alk tehlikesiyle kar karyaydlar.
Gerekten de, 1880 den beri tahl retimi aa yukar ay
n kald 'hlde, modem tp sayesinde nfus, ayn sre
iinde aa yukar misli artmt. Orta hili Cezayirli
bana 1871 de be, 1900 de drt, 1940 taysa sadece iki
buuk kental dt hesaplanmtr. 1954 ylndaki b
yk ayaklanma arifesinde, gneydeki l blgeleri sayl
mazsa, ekebir topraklarn yedide biri saylar bini bul
mayan AvrupalI mal sahibinin elindeyken yarm milyon
dan fazla kyl ailesinin bir kar topra bile yoktu.
Toprak iletmelerinin ve maden imtiyazlarnn el eme
ine ihtiyac vard, ite bunun iindir ki Afrikal kyller
evlerini terkedip Avrupal patronlar hesabna almaa
zorlanmtr. Tabii, hi de Avrupal olmayan bir gndelik
cret karlnda. stilclarn getirip yerletirdii ekono
mik sistemin en kt etkileri bu alanda ortaya kmtr.
Btn smrgelerde az ok, zorla insan altrma
metoduna direkt olarak bavurulmutur. Ama bu meto
dun yaygn ve srekli biimde kullanld yerler Hr Kon
go Devleti (daha sonra da, ilk yllarnda Belika Kongo-

su), Ekvatordaki Fransz smrgeleriyle Portekiz smr

geleri olmutur. Gneyli Boer iftileri Afrikalan te
den beri birer doutan kle olarak grmlerdir. Bura
da bir noktay belirtelim: Hangi ulustan olursa olsun s
mrge yneticilerinin Afrikallardan zor yoluyla sad
emek miktar her trl tahminin stndedir. Ama ngiliz
lerle Franszlar, ok gemeden, dolayh bir zorla insan a
ltrma biimine yneleceklerdir. Metotlar basittir: Pa
ras olmayan kyllerden ayn vergi istenecektir. Bu e
kilde Afrikallar ya vergiyi demek iin para kazanacak
lar (ki bunu da ancak AvrupalIlar hesabna alarak ka
zanabilirlerdi) , ya da vergerini deyemiyecekler, o vakit
de AvrupalIlar hesabna zorla almaa mahkm edile
ceklerdir. Ali Hoca m, Hoca Ali mi meselesi yani. Bu sis
teme kar Afrikallardan gelen direnme, AvrupalIlarn
onlar yumuak, tenbel ve inisyatif kabiliyetinden yoksun
grmelerine yol amtr.
Bu zorunlu almann milyonlarca kk ifti ve ai
leleri iin dourduu sonular zerinde ne kadar durulsa
azdr. Ama AvrupalIlarn bu durumu umursadklar yok
tu tabu. Bylelikle, geni blgeler uzun zaman iin yeti
kin ve shhatli insanlarndan yoksun braklmtr. So
nunda halk topluluklar, insanlarn her yl beyazlarn e
hirlerine, maden ocaklarma ve tarm iletmelerine g
etmelerine artk almlardr/ Ky hayat bu yzden kor
kun bir yoksullamaya uramtr. Bu temel noktaya
yeniden dneceiz. Bu konuda elimizin altnda ciltler dol
duracak kadar bol belge bulunmaktadr ama biz iki rnek
vermekle yetineceiz. Bu elemekisi glerinin o vakte ka
dar istikrarl bir toplum zerindeki etkisi, bu sistemin
uzun zamandan beri yrtlmekte olduu Niyasaland
hakknda 1935 te yaymlanan resm bir raporda aka
grlmektedir. Olduka ihtiyatl bir dille yazlm olan bu

rapor, bir takm rknt verici olaylar meydana kar

yor: Eli aya tutan insanlarn ,% 30 il % 60 mm bir
anda yerlerini te-ketmesi sonucu (ki Niyasalandda du
rum buydu) toplumun btn eski yaplar kknden sar
slmtr ve g, ykt eski dzene karglk hibir ey
verememekte, bylelikle aile kurumu tam bir rye
doru srklenmektedir .
stelik, sanayide almaa gidenler, toplum hayat
larndaki bu atlay dnleyecek (telfi edecek) teknik,
ya da hi olmazsa genel bgileri edinme imknn da bula
myorlard bu alma srasnda. Gerekten de bunlar
Rand maden ocaklarnda, ya da Rodezyann bakrl bl
gelerinde elemekisi olarak kullanlmaktaydlar ve rk
ayrm bu insanlarn yeni sanayi toplumuna aktif ekilde
katlmalarm engelliyordu.
Zor yoluyla g ettirme sisteminin olduka yumuak
biimde uyguland Niyasaland, ulardan biridir. teki
utaysa, Portekiz smrgelerini buluyoruz. Bir Portekiz
Smrgeleri Genel Mfettiinin 1947 tarihli raporuna g
re Angoladaki durum belli bir anlamda klelikten de be
terdir. Klelik sisteminde, bir yerli tpk bir hayvan sa
tn alnr gibi alnr ve efendisi de, tpk at ve kz iin
yapt gibi, onun salm korumay kendi kar bak
mndan yklenir. Ama burada yerliler, hr insan sfatla
rna ramen, devlet tarafndan kiralanmaktadr. Ve kira
ladklar yerlilerin hastal, ya da i banda lm, dev
letten daima yeni kiralk ii istemfk durumunda olan
patronlarn umurunda bile deildir tabii.

Smrgelik dnemi bir takm aamalara ayrlr. Bun

larn ilki, fetih ve istil aamasdr. kincisi de, sonradan,
asayii salama dnemi diye adlandran aamadr ki

ok uzun zaman srmtr: Belika Kongosunun ariv

lerinden rendiimize gre, sadece 1915 ylnda Afrikal
lara kar otuz asker harekt olmutur. 1920 ye doru
asayi salannca, smrgek dneminin temel aama
s olan durgunluk balamtr. Bu durgunluk, (oyun d
braklm olan Almanya hari) btn smrgeci devlet
leri, yani Fransay, ngiltereyi, Belikay, Portekizi.
talya'y ve spanyay etkileyecektir. 1919 dan 1939 a
kadar, iki-sava-aras (madenler alannda grlen ilerle
yi bir yana konursa) tamamyla bir hareketsizlik dne
mi hlinde gemitir. Smrgelerdeki hkmetlerin ver
gi gelirinden gayr geim kaynaklar yoktu ve kasala
rna o kadar az para giriyordu ki, ynetici kadrolar minimuma indirilmiti. Kuramlarn paralanm>as devam et
mekteydi.
ikinci dnya sava hatr saylr deiiklikler getir
di. Sava srasnda, smrgeciliin ilk zamanlarm and
ran amansz bir iletme ekline geri dnld. Hi de ihti
llci olmayan bir rahibin, peder^ Van Mingin 1945 te Bel
ika Kongosu hakknda yazdklar birok baka smrge
iin de geerlidir:

Be yl boyunca halklarmz son derece

youn ve eitli bir sava abas gstermek zo
runda brakldlar. Btn zenci nfus mmkn
olduu kadar ok ve abuk retmek, mttefik
lerin istedii eyleri ihra ve kesilen ithalt
maddelerini imal etmek zere harekete geiril
miti hangi metotlarla harekete geirildi
i ni aklamaktan dikkatle saknyor aziz pe
der. Ana olay ite budur... Bir yanda en di
namik unsurlarndan boalm kyler, te yan

da da gen bekrlarn derme atma sitelerde

yls...
Savatan sonra, kapitalist dnya bir i okluu (a
r istihdam)) dnemi yaarken, bu harekete geirme
nisbeten az zorbalkla yrtld ama smrm devam et
ti. Ham maddelerin fiyat ykselivermiti. Yabanc kapi
talistler, Afrikal elemekilerinin zararna byk kazan
lar saladlar. Bu dnem belli bir lde, ktisad gelime
nin balad dnem olmutur ama bu gelime tabii tek
ynl bir gelimedir. Gene bu dnemde, urada burada
milliyetiliin uyan karsnda, bastrma tedbirleri bel
li bir lde hafiflemitir. Kta kmldamaa balamt
artk. Langston Hughesin sevgi deyimiyle, uyuyan dev
sonunda gzlerini ayordu.
1945 yllarnda balayan bu bamszlk mcadelesi
dneminde paralanmann son bulup yeniden kurma s
recinin balad sanlabilir. Ama bu konuda pek de iyim
ser olmamaldr. lerde de greceimiz gibi, kurtulan halk
lar, smrgeci devletlerin 1945 ten sonraki politikalarnn
dourduu, dourmadysa bile iddetlendirdii ar bir
sosyal krizin tehdidiyle karlamlardr.
AvrupalIlarn lehine belirtmek gereken bir nokta var
sa o da, yksek renime ulaabilen Afrikallarn saysn
daki hzl arttr. 1945 ten sonra en ilgi ekici olay (Af
rikadan Bat Avrupaya gelen) renci saysndaki mt
hi ykselitir... Bunlar 1939 da 500-600 kadarken (sade
ce ngiliz smrgeleri) 1945 te iki misline, 1946 da da
drt misline kmtr. Devam eden art sonunda, 1 Ocak
1955 te Byk Britanyada, 3.500 1954 te gelmi 10.000
smrgeli yksek renim rencisi olduu anlalm
tr . Buna e bir ilerleme Fransz smrgelerinde de g
rlmektedir.

Portekiz ve Ispanyol smrgeleri bu alanda da teki

ucu temsil etmektedirler. u son yzyl sresince, Afrikadaki Portekiz smrgelerinden sadece birka yz zenci
renci yksek renime ulaabilmitir ve bugn de du
rum elli yl ncekinden daha iyi deildir. (Hatt baz ba
kmlardan daha da beterdir. teki renim aamalarnda
ki durum da iyimser olmaa elvermemektedir. Angola ve
Mozambikteki Afrikallarn okuma oran ilk retim se
viyesinde c/o 1, orta retim seviyesinde ise sfra yakn
olarak deerlendirilmektedir.
Zengin ve sanayide gelimi bir memleket olan Beli
kadan bu konuda daha deiik bir politika beklenirdi. Oy
sa, orta ve yksek retim seviyesinde, Belikallar Por
tekizlilerden daha fazlasn yapm deildirler. Tamamy
la din karakterdeki ilk retimse, Belika Kongosunda
olduka yksek bir seviyeye ulamt. Afrikal iiler
yar-uzmanlk, hatt bazan tam uzmanlk elde edebiyorlard. Ama, eski fikirlerine daima sadk kalan Belikal
lar, hkimiyetlerinin son yllarnda bile, Afrikallara snr
l da olsa bir dnya gr vermenin tehlikesine inan
makta devam etmilerdir. Belikallarn gidii srasnda,
Kongodaki Afrikal niversite mezunlarnn says, yirmi
nin altndayd ve kyllerin byk ounluu meydana
getirdii bu lkede, tarm diplomas olan bir tek Kongolu
bulunuyordu.
Afrikallar Avrupada yksek renim grebilselerdi
mesele bu derece cidd olmazd. Ama Belikallar bunu en
gellemek iin ellerinden geleni ardlarma koymamlardr.
Belikal Smrgeler Bakan 1954 ylnda Avrupaya ge
lip ileri renim gren yerlilerin memleketlerine, uygar
lk ve zellikle Ana Yurt hakknda gzel dncelerle dn
mediklerini biliyoruz diyordu. Diyebiliriz ki, 1945 i izle
yen refah dneminde bile Belikallarn smrgelerindeki

abalarnda yapc bir yan bulmak olduka gtr. Bu

tek tk yanlardan biri, Belikallarn avililerle Araplar
arasndaki kle ticaretine ve bundan doan hunharca sa
vamalara son vermi olmalardr. Yalnz ne yazk ki, bu
yararl i, sz konusu halklarn byk apta zararna ola
rak gereklemitir. Gene Belikallar otomobil, demir ve
su yollar amlar, maden ocaklar, byk tarm iletme
leri ve hatta daha sonralar kk bir imalt sanayn bile
kurmulardr. Milyonlarca Afrikalnn modern iletmeci
liin eitli ynleriyle temasa girmesi onlar sayesinde ol
mutur. Ama ne yazk ki ayn Afrikallar, iletmelerin or
ganizmasna her trl gerek katltan ou zaman alkonmulardr. Belikal smrge ynetiminin anahtar
paternalizm (pederhilik, ataerkillik) dir, ama yle bir
patemalizm ki baba nn oraklar nn yetiip by
mesine katiyen tahamml yoktur. Btn bunlardan, Bel
ikann Kongoda, sorumluluklarn bilen deerli idare
adamlar olmad sonucuna varmak yanl olur. Ama
Kongolulara her trl sosyal, siyas ve emonomik ilerleyi
i yasaklad lde yaayabilen bir sistemin kskalar
arasnda kalm olan bu tek tk kiiler hemen de hibir
olumlu i yapamaz duruma dmlerdir.

Gene btn bunlardan, Belikallarn, Afrikal insan

potansiyelini sap savurmakta Ingiliz ve Fransz komu
larndan daha cmert davrandklar sonucunu karmak da
hatal olur. Baz ngilizler, yurtdalarnn Afrikada yeni
bir toplumun temellerini bile isteye attklarn dnyor
larsa, dnyann her kesi iin sosyal erleyiin en
sadk aynas olan ilk ve orta retim istatistiklerine bir gz
atsnlar. Tanganyika, Ingiliz mandasna 1919 da geti.
Krk yl sonra, 1959 da, nfusu on milyona ulaan bu lke

de orta retime kaytl ocuklarn says 318 di, orta

retim sertifikas almlarn toplam da 245. Kenyada du
rum biraz daha iyiydi. Yaklak olarak sekiz milyon n
fustan kzl erkekli 799 Afrikal orta retim iin bavur
mu ve bunlardan 654 okula alnmt. Alt milyon nfus
lu Ugandada 1960 ylnda, ayn sertifikay alm 860 A f
rikal renci bulunuyordu. Bu rakamlar toplayacak olur
sak, 24 milyon nfuslu Dou Ingiliz Afrikasnda, uzun
smrge ynetimi yllarndan sonra, orta renime kabul
edilen rencilerin yllk saysnn 2.000 den az olduunu
grrz. 12.000 kiiye 1 renci bile dmez. Bunlara bir
de Makareredeki niversiteler Kolejde 1959 ylnda 878,
Nairobideki Royal Collegede de 290 renci bulunduunu,
baka lkelerden gelme rencilerin saysn bu rakam
lardan karmakszm, ekleyelim.
Bu smrgelerin paras olmad ileri srlmtr.
Buna uygun bir gelime sz konusu olsayd, bakr maden
lerinden her yl ba dndrc kazanlar salayan Kuzey
Rodezyann bugn saysz orta retim kuramlarna ve
hatt bir de niversiteye sahip olmas gerekirdi. Oysa iki
milyondan fazla Afrikalnn yaad bu memlekette 1958
ylnda, rencerini niversiteye hazrlamaa yeterli bir
tek orta retim kurumu vard sadece. Mal kaynaklan
'hi de kt olmayan Gney Rodezyada ise, 1958 ylnn
rakamlar gsteriyor ki, ilkokula giren kzl erkekli 12.148
Afrikalya karlk lise son snfa geen Afrikallarn sar
ys sadece 13 tr.
Demek ki, 1945 ten sonra geleneklerin zlp para
lanmas srecinin az ok yavalad kabul edse bile (ki
bu, btn alanlar iin doru olmaktan uzaktr), buna kar
lk, yeniden kurma abalarnn en ileri smrgelerde
henz balad, tekilerdeyse sz konusu dahi edilmedii
gereini de grmek gerekir.

Fikir tartma ve kavgalarnn henz durulmad u

gnde, smrgelik ann sonular hakknda kesin ve
hzl bir yargya varmak hemen hemen imknsz gibidir.
Bu an, Afrika hayatnda derin bir alkanma ve altst
oluu temsil ettii muhakkaktr. Bu alkanmay, on seki
zinci yzyl sonuyla on dokuzuncu yzyl banda Byk
Britanyay dntrm olan endstri devrimiyle kar
latracak olursak, Afrika hayatndaki bu altst oluun
eitli ve ou zaman elikin cephelerini daha iyi kavra
yabiliriz. ngilterede de, bir hayat tarzndan bir bakas
na gei, sorumluluk duygusunun ve yurtdalk ruhunun
yava yava uyand daha insanca bir uygarln douu
na yol amadan nce, geleneksel yaplarn ou zaman
krce ykmna yol am ve toplumda uzun sre yoksul
luk, hastalk ve lmn saltanat srmesi sonucunu dour
mutur.
Smrgecilik kasrgas da bu endstri devrimine yaklatrlabilir. Her iki kta da eski gelenekler yeniliin bas
ksna direnememilerdir. Her iki kta da insanlar, snr
sz bir iktidar ve kazan hrsmdan baka ideal tanmam
lardr. Her iki kta da saysz insanlarn hayat ve mutlu
luu salp savrulmutur. Bugn hayal etmemiz pek g
olan bir rya ve kbuslar alayannn etkisiyle srkle
nip gitmitir insanlar. Ahlk asndan konumuyorum.
Endstri devriminin (ocuklarn bile ie srlmesi, alk,
vs. gibi) ac sonularn nasl kabul ediyorsak, smrgeci
liin de ayn cinsten sular fazlasyla ilemi olduunu ka
bul etmek gerekir, diyorum sadece.
Olaylarn nasl gelitiini gz nne alacak olursak,
yaptmz karlatrmann geerli olduunu grrz.
Tpk Ingilterede ve teki endstri lkelerinde olduu gibi
Afrikada da kurbanlar, durumlarnn bilincine ermekte
gecikmemi ve o gne kadar kk bir aznla ayrlm

avantajlardan onlar da faydalanmak zere bir araya gelip

birlemilerdir. Byk Britanyann son yz yllk sosyal
tarihinin ana unsurunu meydana getiren bu ezilmilerin
mcadelesi, ikinci Dnya Sava biter bitmez Afrikada da
balamtr.
Afrikann kurtulu hareketi de, tpk Byk Britanyamnki gibi, birdenbire ortaya kmamtr. Uzun bir si
yas ve ideolojik hazrln rndr bu hareket. Afrika
milliyetilii fikri nce, smrgecilik durumunun ve so
nularnn -bazan bu durum iki sava aras durgunluk
yllarnn ak iinde kesin eklini be almadan- bilincine
ermi olan belirli kiilerde uyanmtr.
Afrika milliyetiliinin hangi lde smrgelik nce
sindeki bamszln anarndan esinlendiini, ve hangi
lde dardan gelmi devrimci ya da liberal fikirlerden
etkilendiini bu kitabn erevesi iinde tam tamna belir
lemek imknszdr. Fransz ihtilli fikirleri baz ky blge
lerinde, sanldndan ok daha fazla yank uyandrma
benzer. William Wilberforce 1801de, snrl otonomi iste
yen Sierra-Leone kolonlar hakknda yle yazyordu:
Kraln bunlardan daha kt tebas olabileceini dne
miyorum, ylesine devrimci kesildiler ki Pariste yetiti
rilmi olduklarn sanrsnz . Ama yitirilmi bamszln
ans, daha srekli ve etkili bir rol oynamtr. Horton,
Blyden ve Hayford gibi ilk milliyeti dnrlerin hepsin
de bu fikre raslamaktayz. Bundan trdr ki, Afrika
milliyetiliinin itici fikirlerinin incelenmesine bu d
nrlerden balayacaz.

itici Fikirler
Afrika milliyetilii -yerli gelenekler ya da yabanc
etkisi, soylu idealler ya da frsatlk, bar ya da sava,
umut ya da umutsuzluk gibi- ok eitli eilimlerden mey
dana gelmitir. Bunlarn bir ksmna iaret etmitik. Ta
mamlamak iin, yabanc adlarla dolu uzun bir liste yapmak
gerekir: Hristiyan ehitleri, Rousseau ve Jakobenler, Tom
Paine, Marx, Mazzini, ve daha az tannm saysz insan.
Kurtulu fikirleri en dolaysz, ve bazan da en bilinme
yen yollardan yayld. Bu arada, iki dnya savanda bu
lunmu olan Afrikal askerler memleketlerine eitlik iste
iyle dndler ki bunun etkisi kesin ve dayanlmaz gte
olmutur. rnein 1914-1918 arasmda Altn Kys Alayndan 3.000i akn asker Avrupada savat. Gold Coast In
dependent gazetesi Savatan sonra: imparatorluk uru
na savamaa ve lmee lyk idiyseler, memleketlerinin
ynetimine katlmaa da lyktlar demektir diye yaz
yordu.
Ama milliyeti hareket, kendine zg karakterini Af-

rikadan almtr. Hatt bu konuda, Avrupa uygarlnn

baz temalarnn Afrikallatrlm olduunu gryo
ruz.
Afrika bir vakitler bilimin ve edebiyatn
beiiydi. Eski Yunana ve Roma'ya bunlar
reten Afrika olmutur, ve denir ki eski Yunan
llar, Bilgelik tanralar Minervay bir Afrika
l prenses eklinde resmederlerdi... Saysz nl
yazar ve tarihi, bu eski Habelerin Zenci oldu
unda fikir birliine varmtr... Eski Msr
ynetmi ve tapmaklar, niversiteler kurup kl
trler yaratm olan bu rk, uygar dnyadaki
yerini niin yeniden almasn?
Sierra-Leoneli bir doktor olan J. Africanus Horton
tarafndan bundan aa yukar yz yl nce yazlm bir
Afrika rknn Savunmasnda yer alan bu metin, tarih
gereine kesinlikle uygun olmayabilir ama Afrikallarn
milliyeti fikirlerini nerelere kadar dayandrdklarn bizlere gstermesi bakmndan gene de aktel ve ilgi ekicidir.
Kald ki, Isadan nce beinci yzylda Herodot, eski M
srllarn siyah derili ve kvrck sal olduklarn yazyor
du. Ve kald ki Klerin (Hortonun szn ettii eski
Habeler) Isadan nce ikinci yzylda kendi alfabeleri var
d ve baka Afrikal halklar da, slmlkla birlikte, son de
rece parlak uygarlklar kurmulard. Afrika dinlerinin, b
tn teki inanlar kadar sayg deer olduunu da unutma
yalm. Grlyor ki, Hortonda, ilk a ve ada dnya,
Afrika milliyetiliini meydana getirmek zere elele ver
mi durumdadr.
Afrikallarn bamszlk mcadelelerinde faydalan
dklar sloganlar ve siyas programlar kavramak iin, mil
liyetilik duygusunun bu karmak kaynan gzden uzak

tutmamak gerekir. Afrika milliyetilii, Gney Afrika ngiz Kumpanyasmn eski bakanlarndan birinin deyimiy
le kendilerinden gayr hi kimseyi temsil etmeyen bir avu ynetici ve kkrtcnm itkisiyle bir anda domu de
ildir. Byle bir gr benimsemek, drst olunmadn
ya da siyas aksiyondan hi bir ey anlanmadn isbat
eder. Kkrtclar , fikirlerine uygun bir alan yoksa i
gremezler. Bunu anlamak iin Londrann bir burjuva ma
hallesinde i Partisi adna propaganda yapmay deneyi
niz, yeter.
Bu konuda srar etmemin sebebi, bugn bile saysz
insann-Afrika milliyetiliinin kk bir aznln eseri ol
duuna inanmasdr. Bunlarn kimisi iyi niyetlidir, ve A f
rikal liderlerin sz ve eylemlerinin ihtirasa, geersiz n
fikirlere ya da basit kaprislere dayandn samimiyetle
dnmektedirler. Btn bu bireysel faktrlerin varl
hi phesiz ki dorudur ama bunlar, kamuoyunun belir
leyici arl karsnda pek nemsiz kalrlar. Afrika siya
s hayatnn bu trden psikolojik yorumlar, meseleyi
bsbtn anlalmaz hle getirmekten baka bir ie yara
maz.
Baz kimseler de, tersine, iin gereini bildikleri hl
de, Afrika milliyetiliinin bir avu kkrtcnn eseri oldu
una inanm gzkmektedirler. Bylesi, ilerine uygun
geldiinden tabii. Gney Afrikann bugnk yneticileri,
milliyetiliin bir komnist komplosu olduuna kargala
r bile inandramazken Afrikada yaayan ve Afrikal say
lan saysz AvrupalI daha hl bu yalana umut balam
durumdadr. Memleketindeki beyaz uygarl kurtarmayollar arayan bir Gney Rodezyal yazar, daha geenler
de yle diyordu: Baz radyo istasyonlarndan, zellikle
Kahireden yaplan kt propagndayla mcadele etmek iin
hemen tedbirler almalyz. Bu propagandalar zehirlyor bizi

ve mcadele etmezsek felketli sonularla karlaacaz .

Yazar, mcadele etmek dedii vakit yanl anlalmasn:
Mcadeleden murad, memnuniyetsizlii ortadan kaldra
cak sosyal reformlar yapmak deil, sz konusu radyo ya
ynlarn kartrp bozmaktr.
Bu prensip (prensip szn hak ediyorsa tabii), Sa
lazar rejiminin Portekize uygulad prensiptir. Daha ge
enlerde Dileri Bakan, Portekiz smrgelerinin bu
memlekete bugne dek yaplm en byk suikastla kar
karya olduunu bildiriyordu. Portekiz yneticilerinin
krk yda, suikast ve fesat iler konusunda uzmanlk ka
zandklarn gz nne alarak, hadi diyelim ki bu bakan
sylediklerine kendisi de inanm olsun ama bakalarn
nasl inandracak?
Gerekte, Afrika milliyetiliinin itici fikirleri, bazan
siyas bazan dinsel karakterde uzun bir soya sahiptir. u
son yllarn politik mcadelelerini incelerken, bu gemii
gzden uzak tutmamak gerekir. Sr Roy Welensky ile
Partizanlarnn milliyetilii bir komnist hareketi olarak
gstermek iin rpnlarndan yarm yzyl nce, Niyasalandl bir Afrikal kei yle yazyordu: Zavall Afrika
l, ruhunun selmetinden ok derisinin rengini dnyor.
Bir siyahla bir beyaz arasnda ne fark vardr? Hepimiz
ayn kandan gelmedik mi, Ademin torunlar deil miyiz
hepimiz? ok ayorum: Avrupa hl hristiyan m, yok
sa dinsiz mi oldu?... Avrupada sesimizi iittirmek imkn
olsayd, onlara Hristiyanlk adn brakp Avrupanlk adn
almalarm tlerdik, Her organizmada (Dinsel Ku
rumlar, Hkmet ve Kumpanyalar) sahtekrlk, hrszlk
ve namussuzluk ylesine alp yrm durumda ki, ahlk
kurallarnn ver olmaktan kp al olduunu sanrs
nz.
Baka bir adamdan da sz etmek istiyorum. NijeryalI

tarihi Aderibigbe daha geenlerde, Afrikallarn smrge

ynetimine kar direnmelerini kmseyen baz AvrupalI
yazarlara atarken bu direnmenin son derece nemli bir
psikolojik rol oynadn belirtiyordu. Gerekten de baz
tarihileri okurken smrgeciliin bir ylda, ya da on yl
da, bir takm mahall karklklardan gayr bir engelle
karlamakszm ve herkesin gnl rahatlyla karad bir ekilde gelip yerletiini sanrsnz. Ama Afrikallar
asl olup bitenleri hibir zaman unutmamlardr. Tarihsel
olaylar ou zaman yaamam olsalar da, direncin dour
duu efsaneleri iitmilerdir. Ve bu efsaneler, gzel tatl
szlerden kfr ve hakarete atlayan istilaclar karsnda
ok uzun ve eitsiz bir mcadeleyi hikye etmektedir. Bu
direncin ans, Afrikal milliyetilere zel bir g alamak
tadr. Zaman zaman hafif bir acla brnse bile, Afrika
milliyetilii hi bir vakit intikamc deildir. Onu bu de
rece balayc ve yalan klan da bu zelliidir zaten.
Afrikallarn bu uzun mcadele hakkmdaki gr a
sn bize gsteren ok az belge var elimizde. Ama elimizde
bulunan dokmanlarn hepsinde de, bugnk Afrikallarda
rasladmz smrgecilie direnten duyulan kkl ve b
yk gururu buluyoruz. Bir Dou Afrikal ef, Alman isti
lacs von Wissmanna avili dilinde yazd (ans eseri
olarak saklanm) mektubunda yle diyor: Syledikleri
nizi dinledim, ama size niin itaat etmem gerektiini anla
yamadm.. istediiniz ey dostluksa, size dostluk sunmaa
hazrm. Bugn de, yarn da hazrm. Ama tebanz olmak
elimden gelmez...
Bunlar yazan ef, aslnda, kendisi de esir tccardr.
Ve bundan tr de rejimi yok olmaa mahkmdu. Ve y
kld da. Ama Almanlara kar korkun savalarla ykld.
Ama smrgeciliin yer yer daha adaletli bir iktidar geti
rip kurmu olmas, Afrikal milliyetilerin gznde inan-

darc bir delil olmaktan uzaktr. Yabanc istilsnn hibir

olumlu etkisi olmad iddias AvrupalIlar artmamal
dr. Uzun direnlerini hatrlayan Afrikallarn gznde yukardaki delil bsbtn geersiz kalmaktadr. Eitsiz bir
savata, atalarnn klleri ve tanrlarnn tapmaklar uru
na lm, Ingiliz rencilerinin hayran olduu yiit Horatius Cocles gibi nice kahramanlarnn ansm durmadan
tazelemektedir Afrikallar. Ve smrgecilerin istils ge
mie doru uzaklatka direnme efsaneleri bir kat daha
alevlenecektir. Bu alanda Afrikallar da btn teki halk
larn kendilerinden nce davrand gibi davranacaklardr.

Meselenin genel manzarasn bylece izdikten sonra

artk Afrika milliyetiliinin zlem ve niyetlerini, sonra
da realizasvon hamlelerini incelemee giriebiliriz. O za
man da, baz ihtiyatl n grler ileri srmek mmkn
olacaktr. u ana kadar meseleye dolayl yoldan yanam
bulunmamz, yle sanyorum ki, sonraki blmlerin akl
a kavumasna yarayacaktr.
ilkin, her blgeyi ayr ayr alp incelemek dncesindeydim. nk Afrika milliyetiliinin itici fikirlerinin ma
hall plnda son derece nemli bir tarihsel etkisi olmutur.
Ingiliz Bat Afrikasnda olup bitenle Dou Afrikada olup
biten eyler ayn deildir. Fransz egemenlii altnda bulu
nan blgelerdeki direnle Kongonun kurtulu sreci ara
snda da byk fark vardr. Ispanyol ve Portekiz smr
geleri ise, bugn bile apayr bir zel durum meydana getir
mektedirler... Ama bu ilk tasarm beni sonradan doyurmamaa balad. Grdm ki Afrika milliyetilii, deiik bi
imler iinde de olsa, ktasal bir karakter kazanmtr.
te yandan da, hem mahall bir incelemenin tatsz tekrar
lara yol aacan, hem de baz blgelerin baka blgelere

olan etkisinin ada tarihin ana unsurlarndan biri ol

duunu dndm.
ileri basitletirmek tehlikesini gze alaraktan siyas
olaylar, bugn rol oynayan btn ana fikirlerin iinde yer
bulabecei birka basit alt-blmde snflandracam.
Hereyden nce, siyas ve kltrel kategoriye girebile
cek bir fikirler grubu vardr: Milliyetiliin kendisi, pan-afrikanizm, ve dnya politikasnn zellikle Afrikal bir yo
rumuna bal olarak ntralizm (tarafszlk). Sonra da,
ekonomik meseleler ve gelime problemleri diye adlandrabileceimiz bir fikirler btn gelmektedir: Yeni-smrgecilik ve Afrika sosyalizmi bunlarn en karakteristik
olanlardr. Bu fikirlerin bazlar, oluum ve etki bakmla
rndan birbirlerine iie baldr. Bundan tr dmek
kanlmaz olan tekrarlar, elimden geldiince azaltmaa
abalayacam.

Politik Temalar
Avrupada milliyetilik kelimesi bir zamandan beri
biraz da hakl olarak kt bir anlam kazanmtr. Mliyetilik demek, dar, insan dman, kendi imtiyazlar konu
sunda son derece kskan, ve gerici bir ovenizm demektir.
Oysa, bir yzy nce Avrupal ezilen halklarn temscilerinin gznde milliyetik bambaka bir eydi. Bakala
rn ezme hakk adna deil, hrriyet hakk adna sava
yordu bu halklar. 1818 Macar ihtillinin byk airi Ptfi: Bundan byle kle olmayacamza and iiyoruz!
diye haykryordu.

Belki gnn birinde Afrika milliyetii de, bayan

Hannah Arendtin parlak deyimiyle, son a Avrupasnn
tatsz kabile milliyetilii yoluna sapacaktr. Ama bu
gnk durumda Afrika milliyetilii, on dokuzuncu yz
ylda Avrupadaki anti-emperyalist hareketleri andrmak
tadr.

Afrika milliyetilii
Afrikadaki eitlik ihtiyac bir zamanlar Avrupada
olduu kadar gl bir faktrdr. Hatt belki de, burada
ki eitsizlik ok daha byk olduundan, Avrupadakinden
daha da gl. nk 1848 de Macarlarn -Afrikallarn
yakn zamanlara kadar, hatt baz blgelerde bugn bile,
emperyalistlerin klesi olduu anlamda- Avusturya mpa
ratorunun kle si olduklarn iddia etmek mmkn deil
dir. Afrika milliyetiliinin temel fikri, bireysel kurtulu
isteidir.
Gney RodezyalI yazar Ndabaningi Sithole bize bu
ruh hlinin yeni bir rneini vermektedir.
Hayale kaplmayalm. Siyahlar, beyazlardan nefret
ediyor. Onlarn beyaz derili olmalarm af edemiyorlar bir
trl, nk beyaz olmak ellerinde deil. demi olan G
ney Afrikal beyaz yazar Stuart Cloetee yazd cevapta,
bunun gerekle hibir ilgisi olmadn belirtiyordu Sitho
le.
nsan plnda, Afrikallar beyazlar kabul
etmektedir. ou zaman beyazlar Afrikallar
iter. Beyazlarn bize tam bamszlmz ver
mekten korkmalarmn sebebi, bize kar kullan
dklar iren usulleri bizim de kenderine kar
kullanmak istiyeceimiz inancdr.
Afrikallarn beyazlarda nefret ettikleri
ey, iktisat, politika ve retim alanlarnda bizi
kendi anayurdumuzda ikinci ya da nc snf
insan srasna dren ayrt etmecilikleri ve
adaletsizlikleridir. Afrikallarn beyazlarda nef
ret ettikleri ey, kstahlklar ve bizi kendi ana
yurdumuzda aalamak iin manyaka abala

ylardr... Politik planda, Beyazlar bize h

kimdirler. Ekonomik planda, smrmektedirler
bizi. Sosyal planda da, insanlk sfatmz inkr
ediyorlar... Biz Afrikalarn nefret ettiimiz
ey, Beyazlarn ite bu yanlardr. Kendileri de
il.
Bu bildirinin, Gney Rodezyal bir Afrikaldan gelmi
-olmas artc deildir. Gerekten de bu lkede Beyazlar
-ister maskelenmi bir paternalizm eklinde, ister ba dn
drc aznlk avantajlarn korumann tek yolunun bu
yol olduunu aka ve namusluca itraf ederek- Siyahlarn
bir eit aa insan olduklarn ve hibir vakit Beyazlara
eit saylamayacaklarn isbat etmek iin urap dur
mulardr. Ve tabii her trl ayrmn gnlk hayatn b
tn alanlarnda elle tutulur ekilde ortaya kt bu beyaz
kolonlarla dolu lkelerdeki Afrikallarn eitlik talepleri
de bir o kadar kesin ve srarl olacaktr. Bu eitlik talebi
ne, daha rtl bir ekde, teki lkelerde de raslyoruz.
nk btn smrge Afrikas, batdan douya, kuzeyden
gneye kadar, yukarda szn ettiimiz ayrmlarla kar
lam, ve Beyazlar her yerde doal stnlklerini iddia
edegelmilerdir.
Bu konuda da, problemin unutulmaa zenilen bir y
nyle karlayoruz. yle ki: Beyazlarn stnl dog
mas ve stnlk hakk sadece, rk kin ve nefretin geer
aka olduu, Rodezyann beyazlara ayrlm bar ve gece
klplerinde sz konusu olmakla kalmaz, en sayg deer
otoriterler bile bu dogmann szcs kesilmilerdir. Bun
dan yetmi yl kadar nce, nl bir ngiliz antropologu, bu
akmn ncln yapyordu:
ocukluk anda Afrikallar, AvrupalI
bir ocukla karlatrlrsa daha byk bir ze

k gsterirler. Fizik gelimelerinin entellektel

geliimlerini ncelemee, ve ou zaman da n
lemee balad ergenlik ana kadar her e
yi kolayca renirler. Aa diye adlandrlan
baka rklara mensup insanlarda da raslanan
bu zellik ( toplumun alt snflarnda da rasla
nan bu zellik diye ekleyebilirdi stad), baz
fizyolojistler tarafndan bunlarn kafatas ke
miklerinin vaktinden nce kaynamlna yk
lenmektedir... Afrikallarn taklit kaabiliyeti
vardr ama icat, ve hatt pratik uygulama yete
nekleri yoktur. Soyutlama ve genelleme gc
ise onlara hepten yabancdr.
Viktorya ann nl gezmenlerinden Sir Richard
Burton, ayn dnceyi daha kaba bir biimde dile getir
miti. Afrikal ergin hle geldii vakit, diye yazyordu,
entellektel (zihn) gelimesi birden durur, ve ilerleyecek
yerde gerilemee balar . Bu teorilerin mit karakterini isbat etmee bile demez. Yalnz u noktay belirtelim ki,
bunlar bugn de kendilerine inanacak kafalar bulmakta
drlar..
Bu trden delilleri cevaplandrmak zere Sithole,
1959 da yaymlad bir kitabnda, somut, elle tutulur r
neklere bavurmaktadr. Yerlilerin mersi karlnda
kelimeleri yoktur, nk teekkr kavramn bilmezler.
diye yazm olan Cloetee, Ndebele, ona, Luganda, Hausa, Tsvana ve Soto dillerindeki teekkr terimlerinin bir
listesiyle cevap vermektedir.
Afrikaly istediini elde etmek iin her trl araca
bavurmakla gemi vahi mcadele yzyllar tarafn
dan artlanm olarak tantyordu Cloete. Bunun Afri
kallara -zg bir davran olduu iddias karsnda, Av

rupanm -brakn bir yana uzak gemii- u son yzyllk

tarihini az buuk benler bile kahkahayla gler. Tabii
Sithole de.
Biz bu olay inkr etmiyoruz ki... Bizi bu
rada ilgilendiren ey, Cloetein bu iddiasnn
hangi btn iinde yer alddr. Sadece Afrika
lnn bu ekilde artlanm olduu gibi geree
aykr bir duygu uyandrmaa almaktadr
yazar. Oysa biz de onun bu yargsn alp btn
dnyaya uygulayarak, rnein AvrupalInn, is
tediini elde etmek uruna her trl araca ba
vurmakla gemi vahi mcadele yzyllar ta
rafndan artlanm olduunu syleyebiriz.
Asyann, Afrikann, her iki Amerikann ve
Avustralyann AvrupalIlar tarafndan igali de
bu iddiamzn rtlmez bir delilidir...
Devam etmekte fayda yok. Mesele akland: Bugn
Afrikada milliyetilik, bir eitlik, zsaygs ihtiyacn ve
manev olduu kadar madd nimetlerden de pay almak
arzusunu dile getirmektedir. zellikle de, Afrikallar yl
lardan beri itildikleri bu aalk artndan ekip kar
maktr burada sz konusu olan. Ktann btn lkelerin
de durum ayndr, u farkla ki kurtulu talepleri net e
kilde ilk olarak Bat Afrikada ortaya atlmtr. Altn
Kys (bugnk Gana) yazarlarndan Mensah Sarbah,
bundan altm yl kadar nce, o memleketine zg mizah
tonuyla, AvrupalI bir maden mfettiine kar bir dvay
nasl savunduunu yle anlatyordu:
Yerli yollardan, yerli bitkilerden, yerli r
maklardan, yerli madenlerden ve yerli altndan

sz ettiini grnce, dnyann her hangi bir ye

rinde raslanan altn, rmak, vb. nn yerli vesaireden nasl ayrldn yarg katnda aklama
sn istedim kendisinden. Aklayamad tabii,
nk AvrupalI olmayan her eye yerli sfa
tn yaktrdn birdenbire farketmiti.
Yerli (doumlu) sz ngiliz Afrikasmda uzun za
mandan beri ylesine bir tiksinti konusu olmutur ki bu
gn bir eit aalklk, handiyse bir namus karas an
lamna kullanlmaktadr. Bundan on iki yl nce, Gney
Afrikal ve olduka liberal dnceli bir beyaz hanmla
yaptm konumay hatrlyoru'm. Sovyetler Birlii dahil
btn Avrupay dolamm genliinde. O srada bile,
diye itiraf ediyordu, yerlileri aa-insanlar olarak gr
yordum. Rusyada bana Gney Afrika doumlu olup ol
madm sorduklarnda fkeyle: Ne mnasebet, demi
tim, beyaz derili olduumu grmyor musunuz! Afrika
milliyetiliinin doumlu kelimesini niin yrrlkten
kaldrd anlalyor bylece.
Bu eitlik talepleri politik bir ekle brnmekte ge
cikmeyecekti. ( . . . ) Ama kelimenin tam anlamnda bir
milliyetilik, Birinci Dnya Savandan sonra meydana
kmtr. ngiz Bat Afrikas Mill Kongresi ve ayn ni
yetlerle
hareket eden teki rgtler o sralarda
kurulmutur. Sonradan n salacak olan baz Afrikal
isimlerden o sralarda sz edilmee balanmtr. Bunlar
dan biri, 1920 ylnda Freetownda verdii bir nutukta n
giliz Bat Afrikas iin bir politik aksiyon program ne
ren Altn Kyl gazeteci Joseph Ephram Caseley Hayforddur. Bu programn nemi bugn anlalmaktadr:
Artk ocukluk an geride brakm bu
lunuyoruz. Vasilerimize bize yaptklar yardm

lardan tr teekkr etmekle birlikte, yle d

nyoruz ki memleketimizin kaderinde bizim
de olumlu ve etkili bir rol almamz vakti gelmi
tir. ngiliz Bat Afrikas Ml Kongresinin do
uuna yol aan ana olay ite budur.
Hayfordun beyazlara kar sayg dolu havas bugn
geri almtr ama o gn saysz kimse bu tonu ykc ve
bozguncu bulmaktayd. Olduka bulank ve belirsiz bir
mahall ereve iinde de olsa ulus fikri, aka meydana
kyordu ve Afrikallar bu milliyetilii bir zorunluk h
linde duymaktaydlar. ok daha ak grl baz kimse
ler bu zorunluu daha nceleri de dile getirmilerdir.
1852 de, Amerikal bir zenci lider olan Martin Delany:
Bu talepler bir ulus adna eri srlmedike hibir ulus,
bir halkn taleplerine sayg gstermez. diyordu.
Bu inan, Avrupann Afrika politikasna getirip kat
t ana unsur olmutur. Bununla birlikte dar, tekelci ve
kskan bir milliyetilik Afrikann durumuna zellikle
uygun dmyordu.
Ulus olunuz, baka trl hr olamazsmz. Avru
pann uzun zaman boyunca Afrikallara aktard mesaj
budur: Milliyetilikten yoksun bir halk tarihsiz ve kim
liksiz bir halktr. Bunun iin de o halk, Avrupa Devletle
rinin en yoksullarnn bile tatt eitlik ve zsaygsna
hak kazandn ileri sremez. Afrikallar bu mesajdan
gerekli dersi almlardr. ( . . . )
Taleplerini snrl bir ulus erevesi -ki bu ulus bazan
Nijerya gibi bir byk-ulus (yani birok uluslarn iinde
eridii bir ulus) olabilir- iinde dile getiren Afrikal lider
lerin basks gn getike artacaktr. Durgunluk dnemi
diye adlandrdm 1925-1940 arasnda bu liderlere bask
ve iddet yoluyla cevap verildiinden kazanlar pek nem

li olmayacak, ama amacnn nazi ve faistlerin temsil et

tii rkl ortadan kaldrmak olduu iddia edilen kin
ci Dnya Sava, Afrikann kurtuluunda ok byk bir
rol oynamakta gecikmeyecektir. Sithole bu konuda bize
u ilgi ekici olay aktaryor:

>

Afrikallar Hitlere kar savamaa kkrtan

ngiliz subay:
Kahrolsun Hitler! diye haykrnca bir Afri
kal sordu:
Hitler ne ktlk yapt ki ?
Btn dnyay zaptetmek istiyor! dedi su
bay.
Kt bir ey mi bu?
Afrikalnn kabile bilincine seslenmek amacy
la ngiliz subay atld:
Ama Hitler bir Almandr, anlamyor musu
nuz?.
Alman olmak kt bir ey deil ki!
Afrikallarn anlayabilecei cinsten bir aklama
bulmak iin rpman subay:
Bakn, dedi, Almanlar tpk sizde olduu gi
bi bir kabiledir ve bir kabilenin teki kabileleri
ynetmesi doru olmaz. Her kabile kendi kendi
sini ynetmeli. Adalet bunu emreder. Bir Al
man sadece Almanlar, talyan talyanlar,
Fransz da Franszlar ynetmelidir.

Bir Afrikalnn bunu ne kadar iyi anladn syle

mee lzum yok. Afrika milliyetii sava srasnda iyi
ce olgunlam ve AvrupalIlara duyulan sayg ortadan
kalkmt. Vasilere, yardmlarndan tr teekkr et
mek sz konusu deildi artk; Afrikallar, vasilerinin hi

bir zaman olumlu bir rol oynamam olduu kansmdaydlar.

Bat Afrikada milliyetiliin nclerinden biri olan
Nnamdi Azikive, memleketi bamszlna kavumazdan
on alt yl nce unlar yazyor:
Bu canm Nijerya lkesinde yaayan bizler artk iyice biliyoruz ki, iktidar elimize geir
medike, kendi refahlarndan ve sosyal prestij
lerinden baka bir ey dnmeyen emperyalist
uluslar tarafndan ayaklar altnda srndrlmee devam edeceiz... Otonomi istediimizi sa
nanlar, bu dncelerinden artk vaz gemeli
dir. Durum BYLE DELKEN, Ingiliz Tacmn bir smrgesi gibi ynetilmekten bktk ar
tk. Kanunlarmz bize sormadan yapan, uygu
layan ve yorumlayan bu brokrasiden usandk.
Maalar bizler tarafndan denen yneticilerin
bizim efendilerimizmi gibi davranmalar, ulu
sumuza ve rkmza en byk hakarettir.
Bu canm Nijerya lkesinde, kelimeyi dar anlamn
da alacak olursak, ulus adna lyk saysz halklar yaa
maktayd. Ama hi bir vakit bir ulus meydana getirme
mi lkelerde bile, birlemenin zor unluu duyulmaktayd.
1956 ylnda Kongoda yaymlanan bir bildiride u szler
yer almaktayd:
Ulusal birlik arttr, nk bugn btn
nfusumuzun ulusal bir karakter kazanmas ge
rekiyor... Katoliklerin, Protestanlarn, Saltistlerin ve Mslmanlarn, insan adna lyk her
kesin iinde yer etmi byk ahlk prensiplerine

sayg gsteren bir ortak program zerinde an

lamalarnn mmkn olduuna yrekten inan
maktayz...

Bu delillerin yanks ok byk olmutur. 1959-1960ta

Franszlar, Bat ve Ekvator Afrikasndaki topraklarndan
ekildikleri vakit, smrgelikten kalma eski dar nitele
rin birer Devlet hline gelmesi normal saylmtr. Bu par
alanmada, o gne dek seslerini iittirememi olan halkla
rn kendi benlikerini btn dnyaya kabul ettirme zlemi,
hatr saylr bir rol oynayacaktr. Bununla birlikte, yeni
bamsz Devletleri, smrgelik dneminin sekiz lke kap
layan Fransz Bat Afrikas (A. O. F.) ve drt lkeyi ie
ren Fransz Ekvator Afrikas (A. E. F.) topraklarnda ku
rulacak iki federasyon hline getirme teebbsleri de ol
mam deildir. Teebbslerin baarszlnda Paris hk
metinin pasif ve olumsuz tutumu herhalde bir rol oynam
olsa gerektir .
Gerekten de, milliyetilik dalgasnn en iddetli oldu
u 1950 yllarnda bile baz kimseler, eski smrgelerin bir
kk Devletler yn hlinde dank kalmasndansa ba
msz federasyonlar eklinde toplanmalarmn daha yerin
de olacan anlatmaa almlardr. Nijerya bu bakm
dan ansl kmtr. A. O. F. snn sekiz lkesi de pekl
onun yolunu seebilirdi. Nitekim, Dou Afrikada ve Orta
-Gneyde de baz kimseler, balkanizasyon un (balkanlatrma, paralama) memleketlerini felkete srkleye
ceini ileri srmekteydiler.
Bu dnceler, Afrika milliyetiliinin bir baka ana
temasndan kaynaklanmaktadr.

Pan-afrikanizm
Afrikaya bamszln gelmesiyle, Pan-afrikanizmin
ortadan silinecei sanlabilirdi. Gerekten bu fikir ilknce,
Atlantik tesi zencileri arasnda domutur. Beyaz Ameri
kan uygarl iinde kaybolmu ve bu uygarlk tarafndan
itilince birleme umutlarn Afrikaya balam zencilerin
bir ryasyd bu. Martinikli air Aim Csairein nl sz
leriyle, Siyah Afrika, bizim Antil uygarlmzn anasdr,,
ve bize enerjimizi ve umudumuzu verecek olan odur...
Bir baka air, Slaude Mc Kay de yle diyor:
Vcudun damndan uzanr dncem
Babalarmn geldii uzak lkeye.
Hi duyulmadk szler uyanr dudaklarmda,
Unutulmu orman arklarn sylemek ister ruhum.
Geceye ve bara dnmek isterim.
Ama dev gibi Bat bir eya yapm benden,
Bilirim hrriyet yasaktr bana
Yaban tanrlarna yakardka ben...
Bazlar bu konuda daha da eri gidiyordu. (...) Bir
Amerikal zenci 1923te New York Ageste unlar yazyor
du: Bir gn gelecek, Afrikal zencer Amerikal kan kar
deleri iin adalet ve eitlii salayacaklardr. (...) 1900
ylnda, yani smrge fetihiliinin en azgn alarnda,
toplanan Birinci Pan-afrikan Kongresinde Du Bois, u
peygamberce szleri sylyordu: Yirminci yzyln mese
lesi bir renk meselesidir; Asya, Afrika, Amerika ve Adalarda yaayan kara derili insanlarla beyaz derili insanlar
arasndaki ilikilerden doan meseledir.
Sayl snrl olan, etkileri de sfr gzken bu Pa-af-

rikanistlerin szlerine emperyalist dnya kulak asmyordu

tabii. (...)
Milliyetilik henz hazrlk aamasnda bulunuyordu.
Afrikallarn kp da aktan aa bir otonomi ve bam
szlk istemeleri sz konusu olamazd. O sralarda asyii yeni yeni salamakta olan smrgeci Devletler, Afri
kadan ekip gitmek fikrine olsa olsa kahkahayla glerler
di. (...)
Pan-afrikac hareket, bamszln kazanlmasyla
son bulmad. Tersine, bu fikrin, on alt eski smrgenin ba
mszlklarna kavutuu byk kurtulu yl saylan
1960ta iyiden iyiye etkili olduunu syleyebiliriz.
Bamsz Devletler hline gelen btn bu eski smr
gelerin anayasalarnda yer alan birlik lehindeki bildiriler
aktif ve yapc bir yn tamyorsa da (...) btn bu olu
um dnemi boyunca, ilerleme ve gelimenin ana garantisi
eklinde bellenen Afrika Birlii fikri dindarca beslenip sr
drlmtr. Btn eitli kltrlerin ynelmesi gereken
ve Afrikallara yeryznde ktalarnn apna deer bir
mevki kazandrmaa yeterli bir Afrika uygarlnn varl
birden anlalmtr. (...)
... 1963 Maysnda Addis-Ababada toplanan Afrika
Birlii Konferans, Fas ve Togo hari, otuz iki bamsz l
kenin Devlet bakanlarm bir araya getiriyordu. Burada
kabul edilen Afrika Birlii artna uygun olarak, bir A f
rika Birlii Organizasyonu kuruluyordu. Buna gre, Devlet
ya da hkmet bakanlar ylda bir, bakanlar ylda iki
kere toplanacak, Addis-Ababada bir sekreterlik kurulacak
ve bir de arabuluculuk, uyumazlklar zme ve hakemlik
komisyonu meydana getirilecekti. (...)
Btn bu tedbir, fikirleri, Konferanstan nce bir takm
Afrika Devletlerinde memnuniyetsizlik ve muhalefete de
yol amt. rnein Nijerya, ilk olarak Liberya baken

tinde topland iin Monravya Bloku adn alan bir gru

bun bana gemi, balarnda Fildii Kys Cumhurbaka
n Houphouet-Boignynin bulunduu birok eski Fransz
smrgesi de Brazzaville Blokunu meydana getirmiti.
Buna ramen, btn bu son derece eitli ve ou za
man da kart dnceli gruplar Addis-Ababa Konferan
snda toplanmakla, birleme yolunda byk bir adm at
m oldular. Bu konuda en byk abay gsteren, Gana
olmutur. (...)
Bir ortak dmann, -Dr Verwoerdn Gney-Afrika
Mill Partisinin, Salazarn ajanlarnn ya da Gney Rodez
ya Beyazlarnn hl srdrmekte olduklar- smrgecili
in varl, Konferansn iini tabii ok kolaylatrm
tr. (...)
Gana Cumhurbakan Nkrumah, Addis-Ababada:
Afrika, birlemek veya lmek durumundadr. diyerek
ortak fonksiyonel organlar kurulmasn isterken phe
yok ki, Fransa'ya ve Ortak Pazara yakndan bal olan
Brazzaville Blokunu nianlyordu. Bakan, yle devam
etmiti: Bir anayasa yaps bulmalyz ki, birliin iinde
ki lkelerin egemenli^ haklarna dokunmadan bizi bu ama
ca ulatrsn. Ona gre, her eyden nce smrgeci kuv
vetlerin boyunduruundan kurtulmu hr bir Afrika kendi
zenginliklerini ileyebilir, ve ye Devletlerin ilerleyip geli
mesi imkn da ancak bylelikle salanabilirdi. Smrgeci
liin boyunduruundan henz kurtulamam olan Afrika
llara da muhta olduklar madd ve moral destei, ancak
merkez bir iktidarla ynetilen bir Afrika verebilirdi.

'

Birlememiz, bize saysz nimetler sala

yacak, ayr kalmamz ise bizi daimp, saysz fe
lketle yz yze brakacaktr...
Yeterince sermaye, teknik eleman, ulam

yol ve arac, ve i pazardan yoksun olduumuzu,

hatt kendi kaynaklarmzn en iyi kullanm
konusunda bile fikir birliine varamadmz
syleyenler bulunduunu biliyorum. Ama gene
biliyorum ki, dnyann btn borsalar Afrika'
nn altnna, elmasna, uranyumuna, platinine,
bakrna ve demir madenlerine dnktr. Btn
Bat ekonomisini sulayp canlandran sermaye
dalgalar bizim memleketimizden doup gidiyor.
yle ki bugn, Birleik-Devletlerin maden ye
deklerini sakladklar Fort Knoxda bulunan al
tnn yzde elli ikisi Afrika aslldr...
Ayn deliller, bir Afrika Ortak Pazarnm kurulmas
amacyla da kullanlmtr. Addis-Ababa Konferansndj
hemen sonra, nileverin kollarndan United Africa Compagny ylda 24.000 ton sabun, di macunu, vb. retecek
olan bir fabrika kuruyordu Ganada, ve bakan Nkrumah,
fabrikann al treninde fabrikann daha byk olmay
nn sermaye eksikliinden deil, yeterince geni pazar
yokluundan ileri geldiini belirtiyordu. (...) Bu durum
dan yabanc kapitalistler de ikyetidir, nk Afrika
nn birlemesinden Afrikallar kadar onlar da kazanl
kacaklardr .
Afrikal lkelerin dar bir milliyetilik anlayna ar
tk yz evirdikleri, ve Ortak Pazarla yaplan tek tek an
lamalara ramen, kta apnda bir birlemeye her geen
gn biraz daha yneldikleri meydandadr. Bugnk art
lar gz nne alnrsa, bu birlemenin, belki de bazlar
almaz olarak belirecek saysz engelle karlaaca mu
hakkaktr. Ama iin olumlu yan, byk sayda Afrikal
halkn, en enerjik ve en az yoksul lkelerin nclnde,
birlik meselesiyle ilgilenip uramalardr. Enternasyonal

politikann pek bilinmeyen en ilgi ekici cephelerinden biri

de budur.
Bu gelimenin nedenleri, olduka karmaktr. Panafrikanist propaganda, yeerecei bir alan bulmasayd, separatist ( ayrlmac) akmlan yenip bastramazd. Bu el
verili alan hazrlayan unsurlardan biri, ou Afrikal y
neticilerin ortak bir renimden gemi olmalardr (nite
kim, A. O. F. in birok yetkilisi Dakardaki William Ponty
lisesinde okuduklanndan, grlerini rahata tartarak
bir tek ideale varmlardr.) te yandan, ou Afrika
Devletlerinin dnyann geri kalan taraflanna nibebtle ay
n politik ve ekonomik durumda bulunduu ve ana mesele
lerinin ayn olduu da aktr. Sonra da, ve zellikle, bir
btn meydana getirdikleri, ayn deerleri ve ayn temel
inanlan paylatk'lan, ksacas, bir kimlie, bir Afrikal
kiilik e sahip olduklar ve bu kiiliin, smrge boyundu
ruundan artk kurtulmu bulunduklar u gn, olanca g
cyle dile gelmesi gerektii bilinci btn Afrikallarda her
geen gn biraz daha kklemektedir.
Afrikal kiilik
Gkyzne gideydim ve Aggrey, diyeydi
bana Tanr, geri yollayacam seni yeryzne.
Bir beyaz olarak dnmek istemez misin? Der
dim ki: Beyazlk yerinde dursun! Ne olur, kap
kara gnder beni yeryzne. Ve sor ayd Tan
r bu iin nedenini, ben de derdim ki: nk
benim yapacam ii hi bir beyaz yapamaz..
Kapkara yolla beni, ne olur, tepeden trnaa ka
ra... Gurur duyuyorum rengimden, ve renginden
gurur duymayan yaama hak etmez.
Altm Kys aydnlarndan Aggrey, bu satrlar bun

dan krk yl nce yazyordu, ve kara rka duyulan bu g

ven, Bat Afrikadaki milliyeti hareketin belli bal temel
lerinden biridir. Ama zencik zerine asl nemli metinler,
antilli airler ve Franszca konuan Afrikal dostlar tara
fndan 1940 ile 1960 arasnda yazlmtr. Hareket, 1939
ylnda Cesairein yaymlad Slaya dnyle balam
tr. Tpk Pan-afrikanizm gibi zencik de bu airlerin g
znde bir protesto arac, eitlik uruna verilen mcadele
de bir silh, madd baardan gayr hibir eye artk say
g gstermeyen dnyaya kar bir meydan okuyutu. Poli
tik muhteva gizlemekle birlikte, iirsel ve giderekten meta
fizik bir fikir olan zencilik, her eyden nce, yoksul ve ezil
mi halklarm kendilerine zsayglarn yeniden bulup edin
melerine yarayacak olan bir kltrdr. Cesairee gre,
Antillere yeniden canlk ve kiilik kazandrabecek tek
ey, Afrikadr . Ama bunun iin, nce Afrikann Avrupann glgesinden kurtulup kendi kendini canlandrmas
ve kendi deerlerinin bilincine ererek,- insanlk tarihinin
kopmaz bir paras olduunu btn dnyaya gstermesi
gerekiyordu.
Yalandr nk insann bitip tkendii
Yapacak bir eyimiz kalmad dnyada
Asalak geindiimiz yalandr
Ve yalandr dnyaya uymamz gerektii
imdi balamakta insann ii asl imdi...
Ve gzellik ve zek ve kuvvet hibir rkn tekelinde
deildir ki
Fetih bulumasnda nceden ayrld hepimizin yeri...
Bu fikir, Avrupallann kltr yoluyla kendine benzet
me politikalarnn tehdidi altndaki Afrikal aydnlar bir
anda bylemitir. Aralarndan birou, Cesairein ar-

sna hemen katld. Bunlar iinde en parlak genlerden bir

de, bugn Senegal cumhurbakan olan Leopold Sengh or
idi. Senghorun iiri, Fransz olmak ya da Afrikal kal
mak ikilemini aka ortaya koymas ve Afrikal kalmak
eklinde cevaplandrmas bakmndan ayrca ilgi ekicidir.
Senghor, dnyay dolap beyaz ehirlerin sefil ve ka
hrl sokaklarm anlatrken ana yurdundaki sevin ve
toplum ruhunun zlemini duyacaktr. Beyaz Manhattan
ile siyah Harlemi karlatrd New York adl uzun i
iri, bunun en iyi rneklerinden biridir:
Grmedim bir ana bar, naylon bacaklar grdm.
Tersiz ve kokusuz bacaklarla ggsler.
itmedim tatl bir sz, dudaklar m yok nedir, paha
lya satlm yapma yrekler grdm.
Bilgelii reten tek kitap bile yoktu. Ve ressamn
fras iekler karyordu mercan billrlarndan.
Uyunmayan geceler oy Manhattan geceleri! ylesine
delik deik, lgn prltarla; ve bo saatlarn ge
tiini uluyordu klaksonlar
Ve tayor da tayordu karanlk sular sala uygun
aklarn artn, ocuk lelerini tar gibi kabaran
rmaklar....
Harlem! seni grdm Harlem! Dansedenlerin plak
ayaklaryla srlen bir tarla gibiydin...
Ve o bask evlerden dklen akn yemilerini gr
dm atl polislerin ayaklar altnda...
Afrika iin yepyeni bir sesti bu. Senghor gibi duyan
baka yazarlar da eksik dedi. Gln duyuyorum ken
dimi diyordu Leon Damas,
ayakkablar iinde
smokinleri iinde

kolal gmlekleri iinde

takma ayaklar iinde
tek gzlkleri iinde
melonlar iinde
Gln duyuyorum kendimi
sabahtan akama terlemez
benim ayaklarm ve elbiseleri
bir kundak gibi skar beni
yok eder vcudumun ak gzelliini.
Bu fikir, Franszcay kullanan airlerden ngilizce
yazan Afrikallara geti. Sierra Leoneli Abioseh Nicol
yle diyor:
te o va^rit geldim
Gine Kysm izliyerek.
ieri yollan, dedi bana,
Grmek istiyorsun Afrikay.
Hangi lkeden olursan ol,
Ana yurdun ierde, dedi.
Ormanda dola ve bulacaksn
Ormanda gizlenen yreini,
Atalarnn dilsiz ruhu orda bekliyor seni.
Sevinle daldm ieriye,
Hi gidilmez m i!
Bu ton, zamanla aktan aa siyas bir havaya b
rnd ve Ganal Dey-Anangn u msralarnda olduu gi
bi, iki kltr ve iki hayat tarz arasndaki atmay olan
ca kesinliiyle dile getirmee yneldi:
Aslp kalmz ite
Orta yerinde iki uygarln.

Gemie baksan, tamtam an bulursun

Ve bayram danslarn
Gnein okad palmiyelerin glgesinde.
Gelecek de var..
Gelecek mi!
Gelecek, yani yoksul konutlar, kpek yuvalar yani
inde insanlarn resiz debelendii!..
Btn ktay dolaan bu fikir, en uzak lkelerde bile
yanksn bulacakt. te Angolal air Agostinho Netonun meydan okuyuu:
Anacm, ocuklarnn birer birer gittiini gren
siyah kadn,
retmitin ya bana da mutsuzluun sana btn
rettiini,
Yani umudu ve bekleyii retmitin ya
Bak ne yapt hayat
Nasl ldrd gizemli umudu sofuca bekleyii
Bekleyen deilim artk
Beklenen oldum imdi
ocuklarna bak
ocuklarn artk Umutun kendisi...
Aradklar da hayat.
Zamanla rk muhtevasnn byk ksmn yitiren
zencilik fikri, lmanlat ve Afrikal insann bir eit dile
gelii, anlatl hline girdi. Herkesin kendi gereini bul
maa ve kendi kendisini gerekletirmee yneldii bir
ada saylar gittike artan Afrika rnesansmn sanat
larnn tm de, bu kltr ikilemiyle belirlenirler. Mil
liyeti hareketlere katlmadan edemeyen bu sanatlar,
atalarn smrgeciliin boyunduruuna terketmi olan

geleneksel gemii reddettikleri gibi, kendilerini Avrupa

lI dnce ve biimlerin taklidine, yani bir sanat kma
zna srklediini sandklar gelecei de kabul edememek
tedirler. (...)
Sanatlarn iinde bulunduu bu ikilem, kolay z
lecee benzememektedir. Zaten durum, her lkede ayr bir
ekde meydana kmaktadr. rnein Gney Afrikada
mesele bambakadr. Gerekten de, zencilik temasnn te
mel deeri, AvrupalIlar tarafndan zmlenii, onlara
benzeyii kesinlikle red hlinde beliriyordu. nk Afri
kallar, veya Antilliler, beyazlara yaklatklar ve bir e
it fahr beyaz olduklar lde beyazlar tarafndan ka
bul ediyorken, Gney Afrikada ancak beyaz uygarln
dnda kalmak artiyle kabul' edilmektedirler ki bu,
onlarn modern dnyaya girmelerini imknszlatrmaktan baka bir ey deildir. Apar tay d (Gney Afrika rk
larnn beyazlarla siyahlarn ayr ayr, birbirlerine kar
madan geliip ilerlemesi siyasetine verdikleri isim .N.)
siyahlara, srekli bir ezilme, bir aa-insanlk hli vdediyordu, o kadar.
Gney Afrikal siyah yazarlarn, kltrn blnmez
karakteri diye adlandrabileceimiz noktay savunmu ol
malar bundandr. Onlarn gznde zencilik temas ve bu
temann zellikle iledii Afrikallk hli beyazlarn ek
meine ya srmektedir; apartayd, tam tamna bu anla
yn tersinden alnm eklidir nk. Zencilik temasn
bir eit rklk olmakla sulayan Gney Afrikal yazar
larn bu tavr, son zamanlarda Amerika Birleik Devletle
rinde ortaya kan, Marcus Graveyin o eski Afrikaya
Dn tezini gerek bir rklk fanatizmi hline getir
mi Mslman Zenciler gibi baz ar hareketlerle do
rulanm bulunmaktadr. Gney Afrikal Ezechiel Mphahle, bu konuya yle dokunuyor: ok-rkl topluluklarda

yaayan bizler iin, zencilik bir aydn gevezeliinden, bir

eit dinden baka bir ey deildir.
Mphahle, yeni Afrika sanatnn, rksal zelliklere
balantan deil, hayatn kendisinden doacana inan
maktadr. Nitekim, beyaz kltrn sadece yzeysel (sat
h) ve hastalkl pis yann tanyan kendi memleketinden
Afrikallar mzik, resim, ya da edebiyat alanlarnda deer
li eserler yaratma ou zaman baarmlardr. Ve Paris,
ya da Londrada kendilerini kabul ettirmek iin rpnan
zavalllarn onun gznde deeri yoktur. (...)
Afrikann kltr birlii tezi, belirli bir lde, A f
rikann tarihi boyunca sadece smrge ynetimi tarafn
dan birletirildiini iddia
eden
AvrupalIlara
bir
cevaptr. AvrupalIlarn tavrn gsteren yeni bir metne
gre, Afrikadaki ayr cinsten kabilelere ortak tek fak
tr, insanlarn eklidir. Bu tavr, Afrikal entelektelle
ri, aa vurduu tiksintiden tr olduu kadar, birlik
hareketinin ortak kklerini inkr ettii iin de sinirlen
dirmektedir. Gerekten de Afrika halklar bir dank,
hatt kart gruplar ynndan baka bir ey deilse, bu,
onlarn daha uzun zaman yabanc vasiliinden veya A v
rupann da bir vakitler geirmi olduu i fetih savala
rndan kurtulamayacak kadar zayf, kk Devletler kur
maa mahkm olduklarn gsterir. Afrikann kazanmak
la vnd bamszln, bu derece felketli bir evri
min balangcndan baka bir ey olmad varsaym kar
snda Afrikal dnrler isyan etmektedir. Tam ter
sine, biz gelecei, halklarmzn byk ounluunun ger
ekten katlp pay ald ortak kltr hzinemiz zerine
kuracaz.
Bu ortak kltr hzinesi , aslnda nedir? Bu hzi
nenin ntralizm (tarafszlk siyaseti), Afrika sosyalizmi,

v.b. gibi politik cephelerini ilerde inceleyeceiz. imdi bu

hzinenin, bugn sanldndan ok da'ha byk bir rol oy
namaa aday olan felsef cephesini gzden geirelim. Bir
ok dnr, Afrikann birliini pekitirebilmek iin A f
rikadaki toplumsal dncenin z unsuru olmakta de
vam eden ahlk ve dinsel geleneklerden esinlenmek ge
rekir inancndalar. ( . . . . )
. . . Son aratrmalar meydana karmtr ki, yara
tl ve hayat gibi temel meselelere Afrikallar tarafndan
verilen cevaplar, dinsel, ya da metafizik btn teki ak
lamalar kadar zengin ve geerlidir. Bat Afrika dini r
nein, uzun sre, feti diye adlandrlan ve nceden kes
tirilemeyen davranlar gnlk hayatn dourduu g
vensizlik ve kaos duygusunu ispatlayan bir takm imaj
lardan krce ve akl d bir ekilde korkma olarak tanm
lanmtr. Bat Afrikay dnyann geri kalan ksmndan
niin ve ne hakla ayryoruz? diyor Parrinder. Feti
izm tezinin en zararl etkilerinden biri de, bu ayrma ol
mutur. Bat Afrikada, benzerini veya edeerini baka
bir ktada bulamayacamz hibir dinsel veya bysel
(majik) grenek veya klg (pratik) yoktur. By nesne
lerine Asya ve Avrupada da hemen her yerde rastlanmaktadr ve Parrinderin bilimsellikle yrtt bir kar
latrmal dinler incelemesi, fetiizm teriminin yok ye
re kullanldn ortaya koymutur.
Afrikal felsefe sistemlerini inceleyen modern analiz
lerde de ayn tavrla karlamaktayz. Rattray, Griaule,
Tempels, Evans-Pritchard ve Fortes gibi ncler bu sis
temlerin geliigzel yorumlara ihtiya brakmayacak e
kilde var olduunu gsterdikleri gibi, birbirlerinden ok
uzakta ve sosyal bakmdan ok farkl memleketlerdeki
felsefe sistemleri arasndaki sk akrabal da meydana
karmlardr. Tempels, Bantu felsefesi isimli nl kita-

bmda yle diyor bu sistemler hakknda: Ergin yaa gel

mi ocuk eittiimizi sanyorduk ve kolay grnyordu
bize. Birdenbire anladk ki karmzda ocuk deil, yeti
kin, bilgeliinin bilincine ermi, niversalist (evrenci) fel
sefesiyle ekillenmi koca bir insanlk var.
Bu felsefeyi burada gereince incelemek mmkn de
il. Bat Sudan Dogonlarnm bilgesi Ogotommeli, Marcel
Griaulee Evren hakkndaki grn aklayabilmek iin
bir ay vermitir. Ve Dogon felsefesi de, ana temalar di
namizm, hayat gc ve lleri, yaamakta olanlar ve
ilerde doup yaayacaklar iine alan insanlk anlamna
muntu olan felsefelerden bir tanesidir, o kadar. Bu ana
temalar zetlemek iin bile sayfalar gerekirdi, biz burada
rnek olarak bir nr vermekle yetiniyoruz:
ller topran altnda deil:
Snp giden atete ller,
Ve alayan otlarda,
ller inleyen kayalarda,
Ormanda aata, evde duvarda,
ller lmedi ller...
Bu fikirlerin bugn Afrikallarn hi olmazsa ara
larndan bir aznln edinebdikleri bilimsel formas
yona dayanp dayanamayacaklarm bilmiyoruz. Belki de
yeni bir hmanizma biiminde gene ortaya kacaklardr.
Burada nemli olan, Afrika felsefesi (ki bir vakitler feti
izm veya animizm , canhck denilen kurulularn me
tafizik temelidir) ndeki niversalist, evrenci grlerin
ada yorumudur. Oysa bugn, ortak bir Afrika klt
rnn varln isbat etmek yolunda bu fikirlere biraz da
ha sk bavurulmaa balanmtr. Bu ortak kltr, da
nk ve ayr 'halklar birletirmek bakmndan Hrstiya-

lk, slmlk ve Budizm gibi teki byk din sistemleri ka

dar nemlidir. Afrika birliinin felsef yorumuna imdi
vereceimiz rnek, Ugandal bir entellekteller grubu ta
rafndan hazrlanmtr. Bu aydnlar, Afrika dncesi
nin bu temel fikirlerini Bantu dindeki, insan ya da
insanlk anlamna gelen Ntudan trettikleri Ntu-izm
szcyle karlyorlar.

Bizce nemli olan, emperyalistlerin em

poze etmee alt snflama dedir. Hayat,
kltr, gelenekler karsnda ortak tutumu
muzdur. Ntu szcn semekle, btn Afri
kada rastlanan bir felsefeyi sembol almak is
tedik. Afrika halklarm Zenciler, Bantular, amler, Nilotlar, v.b. diye snflayan Avrupal
metottan kesinlikle ayryoruz... Afrika felse
fesinin derinlemesine bir analizine dayanma
yan bu gibi ayrmalarn bizce hibir anlam
yoktur... Gemiin btn cephelerini yeniden
canlandrmak niyetinde deiz... Gemiin sa
dece geerli unsurlarn modem hayata ekle
yip katmak istiyoruz. Amacmz ne geleneksel
Afrikaldr, ne siyah Avrupal, amacmz mo
dern Afrikaldr ...

Bu Ugandalarm, geleneksel fikirleri rkk ve obskrantizm (halk ynlarn bgisiz brakmak siyaseti)i
deil, birlik ve hmanizmay aamak yolunda kullandk
larn yeniden belirtmek gerekiyor.
zet olarak syleyebiliriz ki, Afrikal kiilik slo
gan ift muhteva tamaktadr. Bu kavram, bir yandan

Afrikallarn baka insanlara nisbetle orijinallik ve zelli

ini belirterek onlar teki byk insan gruplaryla eit
durumda tanmlarken, bir yandan da Afrika hayatnn
saysz deiik biimler altndaki temel birliini dile ge
tirmektedir. Bu derece geni ve arpc bir slogann, be
yaz rkm tepkisi olan siyah rklktan (Amerikada
ki Zenci Mslmanlar n durumu budur) birok kimse
lerce Afrikann geliiminin temel art saylan enternas
yonalizme kadar saysz ekilde yorumlanmas pek tabii
dir. stelik bu slogan, derin anlamndan habersiz bir ta
km kimselere de bayrak olmaktadr. Ama Afrikal ki
ilik iin yaplan propagandann, durumlar ne olursa ol
sun btn Afrika halklarnn insan ln dile getirmek
bakmndan geerli bir ara olduu da dorudur. Bu ki
iliin gelecek zerinde hi phesiz ok byk etkisi ola
caktr.

Gerek Smrge Krizi

Afrikallar kurtulu yoluna girdikleri srada lkim
olan genel fikirlerin en nemlilerini bylece gzden geir
mi bulunuyoruz. Ama madd plndaki durum ne lem
deydi? Yabanc hkimiyetinin tek sonucu, geleneklerin
paralanp k olmamtr. Avrupa, birok smrgeye
manev, ya da pratik alanda saysz yeni unsurlar getir
mitir. Ne tuhaftr ki, bu yeniliklerin bazlar birbirlerini
ortadan kaldracaklardr: Modern tp syesinde hasta
larn says azalrken, retimdeki art nfus artyla atba gitmediinden, eksik-beslenenlerin says ykselmi
tir... Genel olarak, sanayi, ticaret ve ideoloji alanlarnda
ki deiikliklik ve dnmler (bunun listesi uzun ve ilgi
ekicidir), tarihte bir ei daha grlmemi bir atlayp d
klme sresine yol amtr. (...)
Bu derece geni ve elimelerle dolu bir konuda ge
nellemeler yapmak geri daima tehlikelidir ama, kurtulu
.arifesinde, dolaysyla da kurtuluu izleyen ilk yllarda,

ou smrgelerdeki durum birka kelimeyle zetlenebi

lir: Gn getike arlaan keskin bir yoksulluk.
unu belirtmek gerekir ki, smrgeci Devletler bu
yoksullamay istemi deillerdir. Geleneksel ekonomiyi
yeni temeller zerinde yeniden organize etmeyi baara
mamlardr. u baarszlk, kanlmazd. Dnyann bi
rinci kakao reticisi olan Altn Kys gibi nisbeten zengin
smrgelerde be baz blgeler yoksullamaktayd. ( . . . )
Bu yoksullama, lkelere gre deimitir. Maksi
mum noktasna, youn nfus smrgelerinde, minimuma
da nisbeten iyi durumda bulunan Bat Afrika lkelerinde
ulam gzkmektedir. Ama geim ekonomisi (zat eko
nomi, pazar iin deil de kendi hayatn srdrmek iin
retim sistemi) nin srd Nijeryada be ki orada
geim ekonomisi, pazarlk tarma iyi kt kombine biim
de srmtr bazan , 1951 ylnda yaymlanan resm
bir rapora gre, kuzey blgelerde doan ocuklarn %
51 inin alt yandan nce ld, douda ise hastaneye
yatrlan ocuklarn % 70 inin eksik-beslenmeden hasta
land bildirilmektedir. Son derece kt artlar altnda,
alk ve hastalk tehdidinde yaayan NijeryalIlarn says
20 milyon olarak (nfusun hemen de yars) deerlendi
riliyordu. Ama bu, Gney Afrikadaki ou ky topluluk
larnn feci durumu yannda, bir hitir. ( . . . )
. . . Krallk Komisyonu 1955 ylnda Dou Afrika
hakknda unlar bdiriyordu:
Btn anketimiz boyunca, her yerde apa
k bir durumla karlatk: Baz blgelerde n
fus ylesine fazlayd ki, tarm retimi bundan
tr yavalam, doal kaynaklar hemen ta
mamyla tkenmi, aileler yeni toprak elde ede-

miyecek duruma dm, nadaslk topraklar

durmadan srlmee balanmt... Bu durum
gsteriyor ki, ya tarm metotlarm deitir-,
mek, ya da topran doyurmak zorunda olduu
insan saysn azaltmak zorundayz.

teki faktrler arasnda, Avrupalarm, ma'hall t

ketim rnleri zararna ihra maddeleri retimini gelitir
me eilimi de vardr. Bu politikann Cezayirdeki sonu
larn grdk (Msrn yar-smrgelik dneminde de,
besin retiminden pamuk tarmna gei, ky halk iin
daha da byk bir felket olmutu). Altn Kysnda ka
kao ihracat ok para getiriyordu ama, teki tarm sek
trlerinde verim durmadan azalyordu. yle ki, 1961 y
lnda Gana, sadece besin maddeleri ithalt iin, (ou ka
kao ihracatndan kazanlm) 26 milyon ngiliz liras ayr
mak zorundayd. ( . . . )
Afrika kylkleri lmekteydi. Ama bu k, teeb
bs ruhunun getirecei ekonomik dnmlerle ve sana
yi alannda bir gelimeyle dnlenebirdi. Gerekte de b
tn bu erlemeler, Afrikal iilere dayanmaktayd. Ya
ni ou zaman, elemekisi glerine. Pan-Afrikanizm le
hine en geerli delillerden biri de budur zaten. Her yl,
btn kta boyunca, binlerce insan yayan olarak arazi ve
lke deitirmekteydi (bazan iyi rgtlenmi i sahiple
ri bunlarn altna kamyon, tren, ve hatt Gney Afrika al
tn madenlerinde olduu gibi uak da veriyorlard). (...)
Her yl tekrarlanan bu ok ynl hareketin, sosyal
plnda, son derece ar ve cidd sonular olmutur. Bir
kere, nfus fazlasna ramen yoksullamam olan kr ke
simlerinin kn hzlandrmtr bu hareket. Gelenek
sel metotlar, bunlar en iyi ve verimli ekilde kullanabile

cek olanlarn gidiiyle unutulmu ve ortadan kalkmtr.

( . . . ) Smrgeciiin ekonomik tercih leri, bu krizi z
mek bir yana, daha da arlatrmtr.
Afrikallarn yeni ehirlere gerek bu krizden kur
tulmalar mmkn myd? Yaamaa yetecek kadar bir
gndelikle srekli bir i sahibi olmak p'hesiz ki onlar
iin en iyi zm ekliydi, ama ehirlerdeki ilerin ou
srekli ve yeter cretli olmaktan uzakt. ( . . . )
Gerekte, bunlarn byk blm kontratla tutulmu
mevsimlik iilerdi. Madenlerde veya byk tarm ilet
melerinde almaa gelen bu iiler, yatp kalkp beslen
dikten sonra ellerine geen kk gndeliin bir ksmn
(ou zamjan ok kk bir ksmn) ailelerine veriyorlar
d. En iyi kta bu iiler, yoksul ky blgelerinin geimi
ne yardmc oluyor, en kt kta da kendi geimlerini ucu
ucuna salyorlard. htiyalarm ve yeteneklerini hesa
ba katan yeni bir sanayi sistemine katlmak frsatn pek
ender olarak bulmaktaydlar. almalar genellikle, s
mrge ekonomisinin toptan iflsn engellemee yaryor
du. ( . . . ) Bu derece ilkel bir ekonomik sistem, hibir al
ma ve gelime imkn tayamazd tabii. Bir takm insan
larn bir ktlk yln atlatp bir baka ktlk ylma lmeden
ulamalarn salyordu, o kadar.

teki sonular da bunlar kadar felketli olmutur.

Arivler, ky hayatndaki istikrarszlktan kaan in
sanlarn ehir hayatna tam katlmaktan da yoksun kal
d bu elemekisi glerine kar yazlm protestolarla
doludur. Bu konuda da Gney Afrikay rnek vereceiz.
( . . . ) Doktor Gale (bundan 15 yl nce) Gney Afrika ma
denlerine ahnan 300.000 kadar iinin salk durumunun
Johannesburga gelilerinde iyi olduunu belirtiyor. yi,

nk madenler, ancak shhatli kimseleri altrr. Ma

denlerdeki salk servisleri, tberklozun tehisinde ger
ekten dikkatli davranmaktadrlar. Hastalk balang
dnemindeyse bakm grmekte, ama ilerlemi hastalar
geri gnderilmektedir. Doktor Galee gre, sondajlar
gsteriyor ki, madenleri terkeden hastalarn aa yuka
r % 75 i iki yl iinde lmektedir . Tabii bu arada, has
tal kylerine de bulatrp yayarak. Madenlerdeki bara
kalarda zorla bekr hayat yaayan iilerin fhielerden
ister istemez kapt tenasl 'hastalklar da ayr bir teh
likeydi. ( . . . )
Bundan baka, endstrinin ky krizinden kurtulma
resi olabilmesi iin, insanlarn aileleriyle birlikte yaa
yabilecekleri, hayat seviyelerini ykseltebilecekleri, ve
modern dnyaya yava yava adapte olabilecekleri bir
ehir toplumunun kuruluuna yetecek kadar yksek c
ret almalar gerekirdi. Oysa elemekisi gleri sistemi, in
sanlarn ailelerini birlikte getirmelerine engel olarak, by
le bir toplumun yaratln yasaklyordu. Baz iiler eh
re aileleriyle geldikleri vakit bile, ellerine geen para, bir
bekra yetecek miktarda omutur.
Afrikallarn yoksullamasnn sebeplerinden biri budur. Bir bakas da, cretlerin seviyesidir. Daha geenler
de baz lkelerde, ve zellikle Gney Afrikada, ikinci
sektr cretleri hatr saylr lde ykselmitir ama bu,
cretlerin hayat pahallndaki ykseli orannda artt
n gstermez. Kald ki, madenlerde veya iftliklerde al
anlarn byk ounluunun cretleri pek dk bir se
viyede kalmtr. ( . . . )
Durumun btn smrgelerde aa yukar ayn ol
duunu meydana karmak g deildir. Belika Kongosunun ikinci savatan sonra hatr saylr bir refaha ka
vutuu kans genellikle yaygndr. Maden ve baka rn

ihracatnn tutar temel alnp konuulduu vakit phe

siz dorudur bu. Am!a 1956 ylnda NESKOnun yaym
lad bir rapor, Kongonun en byk ehri Leopoldvle
ocuklarnn iler acs bir durumda bulunduunu bildiri
yordu. ocuklarn yars eksik-beslenmektedir. ( . . . )
cretlerin dkl bu durumdan byk lde so
rumludur. ( . . . )
cretler niye bu derece dktr? Krallk Komisyo
nu, bunu da aklyor. cretlerin miktar, ehre ailesiz ge
len mevsimciler iin tesbit edilmekteydi. cretler, bir
bekrn ihtiyalar gznne alnarak hesaplanr. ve bu,
imdi birok kimsenin ailesiyle birlikte yaamasna ra
men bugnk cretlerin temeli olmakta devam etmi
tir. Oysa bu cretler, iilerin sadece ailelerini beslemek,
oturtmak ve giydirmelerine deil, kendi z ihtiyalarn
karayabilmeleri iin de yetersiz kalmaktadr. Ve Kral
lk Komisyonu bu konuda, Kenyadaki Afrikal cretleri
Komisyonunun 1954 ylnda yaymlad bir rapordan y
le sz etmektedir:
zel sanayide alan ehirli iilerin aa
yukar yars, kamu hizmetlerinde alanla
rn da hemen drtte biri, salk ve giyim ala
nndaki ana ihtiyalarn karlamaa ve i g
lerini srdrmee yetmeyen cretler almakta
dr.
Btn smrgelerde rasladmz bu trl deliller
karsnda bir sonu, kendini empoze etmektedir. Smr
gecilik sistemi srm olsayd, ekonomik ve sosyal kriz
hi phe yok ki, iktidarn ak biimde iflsna yol aa
cakt.

Gerekte, bu ifls gzlerden byk lde uzak tutul

du. Smrge ynetimi, grnrde sadece politik bir bask
altnda Afrikadan ekilmi olduu iin dnya, Afrika
kurtulu hareketinin yalnz siyas cephesini farkedebilmitir. Tpk bir buzdann yedide birini grdmz gibi..
Ekonomik ve sosyal kriz, byk bir batk ktle hlinde,
dipte kalmtr. Smrgeciliin Afrikaya miras brakt
en ar yk olan smrge krizi ite budur.

Temeldeki Mesele

1952
Ekim ay balarnda, sorumluluk duygusu ta
yan Belikal bir misyoner, Aa Kongonun allk ve
nemli blgelerinde, ocuklarn blgesel okullara kaydn
yapmak zere her vakitki turnelerinden birine kmt.
Aa yukar 25 kyn ocuklarn toplayan bir okulun
bulunduu Makakula Tsekeye geldi. Burada, ebeveynleri
ne nceden haber salm olduu, ilkokul ana erimi 147
erkek ocuk bulacan umuyordu. Bu 147 ocuktan 34
tanesinin, yani yaklak olarak drtte birinin Leopoldvillee gittiini rendiim vakit arp kaldm. Ve bu o
cuklarn hibiri vergi deme yanda deildi henz , yani
vergilerini demee yetecek paray kazanmak iin aile
ocaklarn terketmee zorlanmamlard.
Geri misyonerin hikyesinde bu krpe ocuklarn '
sonradan ne olduu anlatlmyor ama NESKOnun yl
sonra Leopoldvillede yapt bir anket, ehirdeki ocuk
larn iki- yana kadar iyi beslendiklerini, ama sonradan
saysz ocuun ok erken yata alkla yz yze kald-

n ortaya karmtr. Raporda ala alma diye

adlandrlan bu durum, yoksul ailelerin byk ounlu
unda alt yanda balamaktadr.
Makakulu Tsekeyi terkeden 34 ocuktan her halde
pek az gittikleri ehirde okuma imkn bulabilmi, oun
luu ise amca veya daylarnn yannda gelii gzel bir ie
koulmu olsalar gerektir. Ala alma dan gememi
olsalar bile, iki yakalarn bir araya getirmeleri de her hal
de pek kolay olmamtr. ehirlerde saltanat sren sosyal
kaosun sonucu olarak, geinebilmek zere her areye ba
vurmulardr.
Bu kaosun cephelerinden biri de, ocuk sululuudur.
Btn sosyolojik anketler, byk ehirlerdeki toplum ha
yatnn her gn bir para daha ryp kokutuu nok
tasnda birlemektedir. Bu yozlama ve rme, genle
rin eitimi konusunda btn aileye den sorumluluk un, ehir ortamnda, hemen de toptan ortadan kalk
masnn sonucudur. 1948 de, Altn Kysnn belli bal li
man olan Sekondideki durumu inceleyen Busia, mahke
melere den dvalardan ounun sulu ocuklarla ilgili
olduunu belirtiyordu. Ve mahkemeye den her geu
suluya karlk, geride yakalanamayan belki de drt su
lu vard.
Sz konusu olaylardan ou, kk hrszlk dvala
rdr ama fuhu olaylar da etkisini duyurmaktadr. Nite
kim Busia, 150 pilotla karlamt: imdilik turistle
re klavuzluk yaparak veya fahielere AvrupalI gemici ve
asker bularak, zaman zaman da kumar ve hrszlk yoluy
la ilerini yrten bu sululuk adaylar ndan ounun belli
bir 'meskeni olmadndan pazarlardaki sergi yerlerinde,
kamyonlarda veya verandalarn altnda yatp kalkmak
tadrlar. En tuttuklar barn ad Ak Kantini ydi. Ciddi
bir mesele hline gelen fuhu konusunda da, Busiaya g

re sorumluluk, geleneksel toplum dzeninin rmesine

ve zellikle -Afrikal aileyi belirleyen- sorumluluk sistemi
nin bozulmasna dmektedir. Eski ve yeni deerler ara
sndaki sistemin bozulmasna dmektedir. Eski ve ye
ni deerler arasndaki atk btn seviyelerde kendini
duyurmaktadr ama bunun en ak sonular yeni toplum
hayatna adapte olamay gsterileri olarak niteleyebile
ceimiz, snrsz bir agzllk ve ahlk bozukluu, ocuk
sululuu, fuhu ve cinayet orannn art dr.
Kurtuluu nceleyen ylarda Afrikadaki ehir haya
t zerine yaplan btn ciddi aratrmalar, bu adapte ola
maya iaret eder. Geleneksel dzenle yeni bir toplumun
balang kaosu arasndaki snr izgisi olanca aklyla
meydandadr. Bu aratrmalar incelerken, sanayi devriminin ilk dneminde Avrupa kentlerinin yoksulluu hakkndaki raporlardan birini okuyormu gibi olursunuz ou
zaman. Bu incelemeler daha bilimsel bir biimde Engelsin
1844 te ngiliz ii snf zerine yazd nl raporunda
(sonradan da Boothun Londrann yoksul snflar iin
yazd raporda) getirdiini Afrika iin getirmektedir. Ge
nellikle, durumlar birbirinin benzeridir. Her iki kta da
sz konusu olan, yeni problemlerin basks altnda gelenek
sel ahlk deerlerinin zorla ve hzla ortadan kalkmasdr.
Brazzavillein Afrikal mahallelerinde, kadn says
nn erkek saysndan net ekilde dk olduunu sylyor
Balandier. Bunun sonucu olarak da, kadnlar arasnda
byk bir rekabet balamaktadr. Ve mahkemeye den
dvalarn aa yukar % 60 zina, ocuk bakm, boan
ma, cinsel sapklklar ve hatt yakn akrabalar arasndaki
zina ile ilgilidir. Grevisse, Elisabethvilede buna ok ya
kn bir durumla karlamtr. Gney Afrika ve her iki
Rodezya hakkmdaki aratrmalarsa gene bu cinsten so
nulara gelip dayanmaktadr. Krallk Komisyonunun Do

u Afrikadaki mesken artlar hakknda ne dnd

n daha nce de belirtmitik: rnein Darsse'lmda,7
metreye 5 metre bir odada yaayan insan saysnn orta
lama 5 kii olduu, bazan da 12 kiiye ulat hesaplan
mtr. Bu durumun kanlmaz sonular olacaktr tabii:

Afrikal nfusun yksek olduu ehirler

de, aile hayatnn yokluundan doan -ayyalk,
fuhu ve tenasl hastalklar gibi- felketler h
km srmektedir. Geleneksel evlilikten kurtul
mak iin ehre gelen kadnlarn byk bir ks
m fuhu yapmakta veya nikhsz yaamakta
dr... Aile hayatnn yokluu, ehirlerdeki o
cuklarn ounluunun ebeveyn otoritesinden
yoksun bulunduunu gsterir.

Ama smrgelik an sadece bir bozulup rme d

nemi olarak belirlemek, ok daha karmak olan geree
uygun dmeyecektir. ou yneticiler, yoksullukla m
cadele etmee uramlardr. Baz tek tk ehirlerde, en
ortada olan darlklar giderilmi, mesken yapmna balan
m, kokullara daha yksek sayda ocuk* alnm ve on
ilkel ihtiyalarn karlanmasna allmtr. Ama btn
bunlar, kyda abalar olarak kalmaa mahkm olmutur.
nk ana mesele, yani yeni bir toplum dzertinin kurul
mas meselesi, sistemin imknlar dnda kalmaktadr.
Dou Afrika Krallk Komisyonu, ak ekilde dile getir
mekten saknsa bile, bunun farkna varmtr. Raporda,
geleneklerin k ve modern bir hayat perspektifi ara
snda altst olan kabile niteleri nin, yelerine hibir
madd ilerleme imkn tanmayan bir gemie dnemedik-

leri gibi geleneklerini, kanunlarn ve ekonomik rgtleri

ni deitirmedike, ilerlemek bir yana, olduklar yerde bile
duramayacaklar belirtiliyordu. Bir vakitlerin geim
ekonomisine dnmek, ya da bugnk gibi, yani lmekte
olan eski ekillerle domakta olan yeni kurumlar arasnda
skp kalmak, ekonomik bir felketin kucana diitemel
olacakt.
lerlemenin yolu neydi peki? Bir hkmet kurmak.
Ama ancak bir toplumun yeleri hkmet kurabilir. Bu
nun iin de insanlarn, her trl kabile ve rk ayrlndan
bamsz olarak, eitim ve zenginlik seviyesinde birlemi
sosyal gruplar meydana getirecek ekilde toplanmalar ge
rekir... Afrikallar, hukuk asndan eit yurttalar du
rumuna girmedike geerli hibir i yapamayacaklardr.
Ama hukuka eitlik demek, oy kullanma hakknda eitlik
demektir, bu da smrge rejiminin sonu anlamna gelir.
Apak meydandadr ki bir topluluk dzeni yaratabil
mek iin, bamszln gelmesini beklemekten baka yol
yoktur.
Sosyal ve ekonomik kriz, ite bu noktada, siyas bir
kriz eklinde ortaya kmaktadr. En ileri grl mliyeti efler, bamszlktan sonra bir toplum dzeni kurabil
mek iin ehir dzenini yeniden kurmak, kyleri canlandr
mak, ekonomiyi gelitirmek gibi tedbirlerin yetmeyecei
ni, bunun iin hereyden nce ve zellikle, salam bir ikti
dar kurmak gerektiini anlamlard. Ve bu son grev, en
nemlisiydi.* nk btn teki hedeflere ulaabilmek iin
yeni bir siyas sistem artt. Nkrumahn nl slogannn
anlam budur: nce siyas krall arayn, onu bulduu
nuzda btn gerisini de bulmu olacaksnz. teki lider
lerin hepsi bu gr paylamlardr.
Eski siyas sistemlerin paralan,

Afrikann baz

blgelerinde, gerekten ok ciddi bir hl almt. Daha

1946da zeki bir gzlemci, Belika Kongosu hakkmda un
lar yazyordu: Bugn hibir yerde, bir efin kabilesini
gerekten ynettii ileri srlemez. Eskiden bir kabilenin
yelerini kendi aralarnda ve ortak eflerine balayan ba
lar, bugn hemen her yerde gevemi, ou yerde de ta
mamyla kopmu bulunmaktadr. Bu belki de gereinden
fazla kat bir yargyd. nk 1946 ylnda Belikallarn
Kongodan gidiini izliyen kaos bize gsterdi ki, Afrikal
larda kabileye ballk bugn bile belirleyici nemde bir
faktrdr. Ve Kongoda 1960-1961 ylarnda rasladmz
hunhar kabile savalar bile, kamu gvenliinin tama
myla ortadan kalkt bir lkede bir balant unsurunun
umutsuzca aran olarak nitelenebilir. Batanbaa kabileciliin hkm altnda gibi gzken Kenyada da durumun
bundan farksz olduu ileri srlebilir.
1962 sonlarnda bir Dou Afrikal lider, Kenyadaki
bu kabilecilik hikyelerinin etkisinde kalmayn, diyordu
bana. Bunun, bir istikrar, hatt bir ilerleme unsuru ta
yan eski kabilecilikle yakndan uzaktan bir ilgisi yoktur.
Bu yeni kabilecilik byk apta, Kenyaya empoze etmi
olduunuz parlemanter sistemin sonucudur. Ne getirmi
tir bu sistem? Bir takm kurnazlarn kapt baz iler
getirmitir. Kimdir peki bu kurnaz kiiler? ounlukla
frsatlardr. Bunlar Nairobide istediklerini elde edeme
dikleri vakit memleketlerine dner, taraftar toplayp bir
ete kurar -Afrika krlarnda en kolay ilerden biri de budur, biliyorsunuz- ve grlt etmee balarlar, siz de buna
kabilecik dersiniz. Sanr msnz ki eski efler bu trl
fantazilere gz yumabilirdi?
Baz Afrikallar, Kenyadaki bu kabilecik te, Afrika
llar blerek karlarn daha iyi korumaa ve srdrme
e uraan AvrupalIlarn parman grmlerdir. 1962de

memleketi kck Devletlere paralayarak balkanlatrmak teklif eden anayasa tasarsnn Kenyada yaa
yan AvrupalIlar tarafndan hazrlattrld aka bilinmektediK. Kongoda da buna benzer bir olay gemitir.
Katangada ombe tarafndan kurulan koalisyon Partisi
nin ad Konakatt. Kim getirdi bu birlii, kim yaratt?
Hi ekinmeden syleyelim ki, biz AvrupalIlar yarattk.
te ombeye ve onun temsil ettii eye kar hibir d
manlk beslemeyen bir Belikalnn bu konudaki fikri.
Baka bir gzlemci de: Kasaydaki Lulua ve Balubalarm
durumunu alm, diyordu. Kasaydaki elmas madenlerini i
leten Belikal kumpanyann iine geldike bu iki kabile
arasndaki atk birden parlyor ve allmadk bir rek
lm konusu oluyordu. Ama Forminierein karlar sz ko
nusu olmaktan uzaklatka, bu iki kabile arasnda yava
yava bir barklk kuruldu.
Kongo ve Kenyadaki durumu, kabeciliin Afrikal
lar zerinde srp gelen etkisinin bir ispat olarak grmek
yanltr. Bu etki daha byk apta kendini duyursa bile,
geleneksel siyas sistem geerli bir ynetim temeli olarak
alnamazd. (...)

Ayn gelimeye teki lkelerde de raslyoruz. efler

sistemi, ortadan kalkmaa mahkmdu. Ayrca, Afrikallar
modern topluma girmek istiyorlard ve onlarn gznde
efler, kap kurtulmak istedikleri bu cehalet ve boyun e
me dnyasnn temsilcileriydiler. stelik, eflerin ou s
mrge ynetiminin adamlar hline girmi, dolaysyla
da, yeni bir toplum yaratmak istiyen herkesin dman ol
mulard. Ya da. smrgeci Devletlerin gizliden desteiyle
otoritelerini, iktidar geleneksel kurallar ok aan birer
kk diktatr olacak kadar arttrmlard. Szn ksas*

efler, birka istisna bir yana braklrsa, her trl siyas

deiiklie gem olma durumundaydlar.
Ve iin nemlisi de, Afrikallarn ou bu kandayd.
eflerin teden beri halkla smrge ynetimi arasmda bir
eit tampon grevi yklendii dolayl hkimiyet blge
lerinde bile. Dou Afrikada kk bir lke olan Ruanda
rnei, bu bakmdan ilgi ekicidir. 1959 sonunda, halkn
ounluunu meydana getiren Hutular, smrge yneti
minin gevekliinden yararlanarak, teden beri efendileri
olan Tutsilere ba kaldrdlar. Nfusun 4 /5 i kendilerinden
olduu iin, Tutsilerin hkimiyetini gemi alara zg
bir boyunduruk olarak gryor ve kurtulmak istiyorlard.
Ruanday nce mandas, sonra da vasilii altnda tutan
Belikallarn, 40 yldan beri srekli olarak, soysuz saydk
lar Hutulara kar asil Tutsileri kayrdklarna inan
mlard.
Tabii Tutsiler istilaclarla mttefik olduklarn yalan
lamlardr ama bu meselede Hutularm byk apta hakl
olduu anlalmaktadr. Grevinden tr hkmet ze
rinde sonsuz etkisi olan, Belikann Ruandadaki bapapa
z Mgr Classe, daha 1930da yle diyordu: Hkmetin
kendi kendine ve memlekete yapabilecei en byk kt
lk, Tutsilerin kastn ortadan kaldrmak olur. Bu trden
bir devrim, btn memleketi anariye ve anti-avrupal bir
komnizme srkleyecektir... 1955ten sonra Belikallar
fikir deitirir gibi olmutur. Ama bu, geleneksel iktidar
temsil eden Tutsilerin, Hutularca, smrge rejiminin kop
maz bir paras olarak grlmesini engellememitir. Tut
silerin de smrgecilikle birlikte ve en erkeninden orta
dan kalkmas gerektii inanc srp gidecektir.
Buna benzer olaylara, eflerin bir ksm otoriteleri
ni koruyabildii baka blgelerde de rastlanmtr. Tabii

bu durumun istisnalar da vardr. rnein Yorubalandda birok efler, bamszlk kampanyasnda aktif bir rol
oynayacaklardr. yle ki bugn bat Nijeryann dvala
rndan biri de, eski ile yeniyi evlendirmek ve eflere,
yeni dzende yerleri bulunduunu anlatmaktr. Bir ef
ler Meclisinin kuruluu, ounlukla son derece kabiyetli kimseler olan bu insanlara kendi grlerini aklamak
imknn vermitir, ilerleme yolunda birer engel meyda
na getirmemelerine de dikkat edilmitir tabii. Mahall
plnda, toprak verme yetkisi eflerden alnarak demokra
tik konseylere geirilmitir...
Baz efler de politik aksiyonun (siyas eylemin) bay
ra hline geleceklerdir. Bunlarn iinde hi phesiz en
nls, Gney Afrika Mill Afrika Kongresinden, apartayda kar pasif direnme kampanyasn yrttkten
sonra 1962 yl Nobel Bar dln alan Luthulidir. G
ney Afrikal zencilerin Luthuli hakknda ne dndkleri
ni, Afrika Mill Kongresi ve Natal Yerli Kongresinin bl
teni olan Flashta 1952 de yaynlanan u satrlardan an
lyoruz: efimizi srgne gnderebilirler. Dnyann te
ki ucuna bile srebilirler onu. Ama onun ideallerinin ve
stn eylemlerinin bekisi ve mirass olan halknn y
reinde yer etmiliini skp atamazlar. Bu ateli sz
ler, durum gz nne alnrsa, mbalal deildir. Gele
neksel dzenin bir rn olan Lut'hulinin deeri, yeni d
zenin yolunu sezip halkna gsterebilmi omasdr. Buna
karlk, baz baka efler her iki tarafa da oynama de
neyeceklerdir. Bunlar, smrge ynetimiyle anlamlar
ama bu anlamann hibir ie yaramamas iin de ellerin
den geleni yapmlardr. Okuma yazma bilmeyen bir kim
se olan Moshilerin Balum Nabas 1945 te Franszlar ve
teki efler tarafndan oyuna getirilerek milliyetilerin
mealesi Flix Houphout - Boignyye kar seimlerde

adayln koydu. Kazanamadn rendii vakit de se

vincine pyan yoktu.. Gerekten de, resm kimselerin gz
hapsinden kurtulur kurtulmaz evresindeki adamlarna:
Dostum Houphouetye oy verin, diye fsldyordu. Bu
yata, 44 karmla Pariste ne yaparm ben? Tek kelime
franszca da bilmem stelik. Doruydu dedii. Gidip de
ne yapacakt aslnda?
Bamszla gtrecek kesin siyas programlar ya
pabilmek iin Afrikallar btn bu ekonomik, sosyal ve
politik faktrleri hesaba katmlardr. Geleneksel dze
nin dalmas, ilerde szn edeceimiz bir takm yeni
mitlerin ve doktrinlerin douuna yol amtr. Ama bu
dal, meselenin unsurlarndan biridir sadece. Gerek
te en temel sorular unlard: Halk ne istiyor? Halk ne is
tediini kesin olarak biliyor mu?
Bamszlk mcadelesinde nemli roller oynayan
Afrikallarn hepsi bu meselelerle kar karya gelmiler
dir. Ve bunlara doru cevaplar vermek kolay olmad
iin de, liderler ou zaman parlak konumalara ve de
magojiye sapmlardr. Buna ramen meseleleri yok et
mek mmkn olmamtr. Yabanc gzlemcer Afrikada
ki siyas hareketleri bazan, basit kyller den meydana
gelmi byk kitleler karsnda umursuz, ve becerikli
bir avu lider arasnda oynanan bir piyes gibi tasvir et
milerdir. Oysa olaylar pek az yerde ve pek ender olarak
byle gemitir. Btn siyaset adamlar, ilerinde en d
zenci ve kamu yararm en dnmeyenleri bile, taraftar
larnn fikrine son derece dikkat etmek zorundaydlar.
Bu ilk balang yllarnda programlar son derece
belirsiz ve bulankt. Afrikal milliyetiliin ana unsuru,
eitlii ve zsaygsn talep etmee dayand iin, prog
ramlar bu gibi isteklerle doluydu. Kuzey Rodezyadaki
Bamsz Mill Birlik Partisinin 1962 Ekiminde bastrd

 karakteristik bir afite yle denmekteydi: Federas

yona son vermek iin U.N.I.P.e oy verin. Herkes iin is
tikrar ve refah. Yeni okullar, iyi eitim. Mesken ve has
taneler. Bamszlk.
Birok ngiliz ve Fransz smrgesinin bamszlk
kampanyasna aktif olarak katlm sendikalara gelince,
Gney Rodezyadaki Zimbabwe Labour News 1961 Ey
llnde mill , yani rk ayrmna dayanmadan biecek
bir cret istiyor ve unlar yazyordu: Yeni bir Zim
babwede yayoruz. Artk emekiler, basit cret artla
ryla veya daha iyi i artlarnn kabulyle yetinemezler.
Ekonomik tedbirlerin kararlatrlmasnda sz sahibi ol
malar gereklidir. Sonradan btn Gney Afrikay kap
layan P.A.F.M.E.C.A. (Dou ve Orta Afrika iin hr PanAfrikan Hareketi) nin Hrriyet artmda da u szler yer
alyordu: Hrriyet bizim tabii hakkmzdr, otonomi ise
ana baba mirasmz. nk bizler, Afrikallarn Afrika
sn miras olarak yklenmi 'hr kadnlarn ve hr erkek
lerin ocuklaryz... Nkrumah gibi keskin bir politik bi
lince sahip bir lider bile, 1947 de, Afrika smrgelerinin
mill kurtulu hareketi nin hedeflerini, kurtuluu ve ba
mszl elde etmek szleriyle zetlemiti. Bu dnemin
btn bildiri ve demeleri hep ayn kesinlik ve basitlik
iinde hazrlanmtr.
Ama bunlarda ou zaman daha karmak fikirlerin
gizli olduu da unutulmamaldr. Baz liderlerin milliyet
ilie gelilerinde, rk ayrmndan kii olarak ac ekmiliklerinin pay vardr. Derin istekleri, Fransa, ngiltere,
ya da Birleik Amerikada tanm olduklar modem
toplumlar rnek alan ve kendilerinin de baa geecei bir
Devlet kurmakt. Bazlar da milliyetilie, marksizmden
gelmiti. Btn bunlara, her sylenene inanmaya hazr

frsat takmn da ekleyin. Ama halk kitlelerinin genel

likle istedii bir tek ey vard: Daha iyi bir hayat.
lerlemeyi en madd biimi iinde istemekteydi halk.
Onun gznde nemli olan, mal sahibi olmakt. Tabii en
nce de en gz alc nesnelere sahip olmak. Bununla bir
likte bir tehlike l da ykselmekte gecikmeyecekti.
(Hi deilse) Afrikada hi kimsenin okumad yazar ve
airlerden geliyordu bu lk. Afrika ehirlerinde hayat,
gn getike daha iren bir grne brnmekteydi.
Ama bu sefer sz konusu olan, sadece yoksulluk deildi.
Toplum, paradan gayr bir deer tammamaa balamt.
On yl nce Kongolu bir yazar, her ey parann hkm
altnda diye yakmyordu. (Evlenilen kzn ana, babasna
hediye almak greneinden tr) evlenmek o kadar pa
halya patlamaa balamt ki, baz gen kzlan istemek
bir mihracenin kzn istemekten farkszd. Yalnz bu
deildi ikyet konusu olan.
Fuhu ve ayyalk her yerde alp yrmt. Gele
neksel dzen, ehirlerde kelimenin tam anlamyla, ifls
etmi durumdayd. 1951 ylnda Bat Fransz Afrikas,
1938 dekinden on be misli fazla alkol ithal ediyordu. Ve
1953 ylnda Fildii Kys ithaltnn % 8i, Dahomeyinkinin de % 9,6s alkole aynlmt. Bunlar, birer istisna
deildiler.
Saylar snrl baz Afrikallar politik bamszln,
baka bir ey getirmedii takdirde, bir aldan olaca
duygusuna kapldlar. Halkn ahlk alan, yitirilmi
inanlarn artklaryla dolu bir ldr bugn. eref veya
drstlk gibi kavramlar bile geride kalmtr, ve bunla
rn yerine konacak hibir ey de bulunamamtr. 1962
ngilteresi iin yazlan bu metin, Afrikaya daha uygun
dmektedir. Bamszln sadece bir oy hakkyla bir par

lmento deil, ayn zamanda bu sosyal kaostan bir kurtul

ma yolu da getirmesi gerekiyordu.
te yandan bazlar, Afrikadaki bu Avrupal uygar
lk karsnda duyduklar tepkiyle, Afrikann kendi k
yolunu gene kendi z gemiinde aramas gerektiini ileri
srdler. Bu duygu, rnein, Senghorun Manhattanla
Harlemi karlatrd iirde aka belirmektedir. in
bu noktasnda, Afrikal kiilik temasn buluyoruz. Eski
Afrika, parann getirdii bu lgnlktan habersizdi. Niin
yeni Afrika btn dnyaya bir saduyu rnei vermesin ?
Genel bir akgzllk atmosferi iinde bu fikirlerin
pek uzun boylu etki gstermediini belirtmek gerekir. Za
ten ylesine palavra ve budalalklarla elenerek ileri sr
lyorlard ki, bu fikirlerin pratik nemi de kalmyordu. Afrika deerleri hakknda saysz konferans verdikten
sonra adm banda afrikal lf iitmekten bkp usan
dn ve genel kltr konusunda tartmak istediini
syleyen Afrikal yazara sempati duymamak elde deildir.
Gana Konvansiyonu Halk Partisinin merkez binasnda,
modern bilimlerin bir ounu Afrikallarn nasl icad etmi
olduklarn gsteren tablolar asldr. Geen gn elimi
ulaan bir tarih brornde de, tarihin btn byk
adamlarnn, ister Afrikada ister baka yerde yaam
bulunsunlar, hemen hepsinin zenci olduu aklanmak
ta yd.
Bu patolojik durumlar bize, Avrupal deerlerin son
derece ciddi bir yeniden deerlendirme abasna konu ol
duunu unutturmamaldr. Nitekim 1961 sularnda, siyas
plnda, bir Afrika sosyalizmi nden sz edilmee balan
mtr. zel teebbsn Avrupa ve Amerika iin olduu
kadar Afrika iin de geerli olduunu ileri sren Batllara kar ynelmektedir bu sosyalizm. nl bir Afrikal li
der, daha geenlerde yle yazyordu bana:

 Yoksulluu ortadan kaldrmak istemekle',

sonsuz zenginliklerin elde edilmesini bir toplu
ma ama olarak teklif etmek arasnda fark var
dr. Bu kincisini hedef kabul ettiimiz takdirde,
nsan deerleri deforme etmek durumuna d
eriz. Gerekten de, bu zenginlik dini deil mi
dir ki, deerleri bozup ykmas sonucunda, baz
toplumlarn zengin strip-tizci kz veya gen
rock arkcsn bir ressam veya bir mzey
yenden daha stn tutmalarna yol aan? B
tn bir toplum, zengin lmay bir prestij mese
lesi sayarsa, tek tek bireylerin de yle dnp
ona gre davranmasn nlemek zordur.

1959a doru, akl banda kimselerin byk oun

luu, o sralarda Afrika ehirlerinde ok hzl ilerlemeler
kaydeden zel teebbs olaylar n eletirmee balam
lard. (....)
Afrikallarn Avrupadan uzaklamalar iin bir ba
ka sebep daha vard. Milliyetilerin ilk ideali bamsz
uluslar ailesine girmek ti. Oysa bu ailenin derinlemesine
blnm olduu da apak ortadayd. Vasilik ann
sona ermesinden nce bile Afrikallar, Douya kar Batllarm kampnda kesinlikle yer almalar iin, eski efendi
lerinden gelen ar basklarla karlatlar. Gerekte, sa
ysz lider ve hareket, her iki termini de kabl etmek iste
medikleri bir seim karsnda brakld. Taptaze bam
szlklarn, byk devletlere balanarak glgelendirmek
istemiyorlard. Bunun iin de, Hindistann izinde ntralizmde karar kldlar.
Bu tavr, nce Bat tarafndan bir maskeli komnist
tutumu olarak, sonra da Dou Bloku tarafndan eski s

mrgeci Devletlerin oyununa gelme olarak iln edildi. Her

iki davran da, kendi kanatlaryla umak isteyen bam
szlk hareketlerinin enerjisini ve kararlln iyi deerlendirememekti. Sonu olarak yneticiler, bu gei dnemin
de karlatklar ciddi meseleleri zebilmek iin kesin bir
seim yapmak zorunda kaldlar. Kurtulutan nce, vasi
Devletin btn przlerini nceden yok etmi olaca g
zel hrriyet yoluna girmekten baka yapacak hibir ey
leri bulunmad vaad edilmiti kendilerine. Gerekteyse,
ncekinden de beter bir kaosla karlayorlard. Bundan
kurtulabilmek iin, hzla bir hareket izgisi belirlemeleri
gerekti. Oysa yneticilerin bir ou, bu trl bir sorumlu
luu yklenmee hazr deildi, ilerinden sadece birka,
-smrge sisteminden alnma verilerden, kiisel ihtirastan
ve gemiin kalntlarndan meydana gelmi bir orbadan
farkl- gerek bir siyas doktrine sahipti.
te yandan da halk kitlelerinin, bamszlkla gelece
i sylenen daha iyi bir hayat istei, basksn gn getike
arttryordu, ite bu bask altnda, bir takm yepyeni
zm yollarnn sanldndan da erken ortaya dkld
grld. Afrikann bulank zlemleri yaya yava biim
leniyordu.

Yeni bir topluma doru

Grld gibi milliyetilik, smrge ynetimi kar
snda bir tepki dedi sadece, ayn zamanda bir toplumsal
yenilenme, bir yeniden dou hareketiydi.
Bu adan milliyetilik, btn halk hareketlerine ben
zer. Balangta politikayla pek az iliglenen halk kitleleri,
birdenbire kendi glerinin bilincine varmlardr. Ama po
litikay genellikle polis ve kkrtc unsurlar arasnda
bir eit saklamba oyunu eklinde grp bilen smrge
yneticilerinin bu yeni olay anlayp deerlendirmeleri
mmkn dedi. Nitekim gremediler ve byk bir gnl
rahatlyla, btn taleplerin sorumsuz elemanlarn eseri
olduu sonucuna vardar. Bu tavr da, en azndan, birta
km yanllk ve tersliklere yol at.
1952 balangcnda, o vakitler Fransz Bat Afrikas de
nilen araziyi dolayordum. Eski Fransz mparatorluunun liberal torunu Union Franaise (Fransz Birlii, Fran
sa Cumhuriyet olduktan sonra ana yurt, smrge ve man
dalarna verilen toplu isim) balangtaki cesaret verici,

yumuak tavrm terketmi ve yneticiler eski otoriter an

lay yeniden benimsemilerdi. Yzlerce kkrtc unsur
hapisteydi. Fildii Kysnda bir yl nce olagelen iddetli
atmalarda, resm rakamlara gre 53 Afrikal lmt.
Hava gergin, hatt dmancayd. Bir yabancnn Afrikal
liderlerle karlap konumas son derece glemiti. Dekardan, o zamanlar Sudann, imdi de Mali Cumhuriyetinin bakenti olan, Orta Nijer blgesinin eski ehri Ba
makoya geldim, iki milliyeti liderle, Abdullay Diyalu ve
rahmetli Mamadu Konate ile tanmak istiyordum. Geri
yanma bir tavsiye mektubu almak tedbirliliinde bulun
mutum ama bu mektubu kime vereceimi bilmiyordum.
Bamako telefon rehberinde Afrikahlarn oturduu mahal
leler hakknda en kk bir iaret bulmak imknszd. Ki
me akl danabilirim? diye dnerek kk bir bara gir
dim. ierisi boucu scakt. Sonunda dayanamayp Afrika
l Barmana yanatm ve:
Abdullay Diyaluyu mutlaka grmeliyim, dedim.
Tepkisinden sz konusu kimseyi tand anlalyor
du. nce merakla gzlerini am, sonra da susup skn
tyla nne nne bakmt. Dmesi evrilmi bir lm
ba gibi birdenbire snmt sanki. Avrupada Alman i
gali srasnda onun bu durumuna sk sk dtm ha
trlayarak hemen tavsiye mektubumu kardm. Somur
tarak ald mektubu, dikkatle okudu. Aptalca davrand
m kaygsna kapldm birdenbire, ou barmenlerin ele
verici (polise adam gsteren, endikatr) olduunu unut
mutum. Elinde mektubumla sokaa kt, nereye gitti
ini sorduumda hibir yere gitmediini, sadece bir bi
sikletli gemesini beklediini syledi. ok gemeden de
eski bir bisiklete binmi yamalar iinde bir erkek ocuu
grnd. Barmen, ocuu ylardan beri tanyormuasna bir gvenle durdurup mektubumu verdi, kesin olduu

nu sezdiim birtakm tariflerden sonra bara girerek bek

lememi iaret etti.
Bir yarm saat, sonra bir yarm saat daha bekledim.
Barmen hi oral deildi ama ben sabrszlanmaa bala
mtm. Derken ocuk, bu sefer yayan ve bisikletini iterek
geldi. Yannda iki yurtta vard. Bunlardan biri bana yak
lat ve:
Yrmek zorunuza gelmezse sizi Diyalunun ya
nma gtrebiliriz, dedi.
Bisikletli ocuu tanmyordu barmen ama bir bisik
letlinin bir mesaj yerine abucak ulatracan biliyordu.
Bu Bamako molas, ilk olarak, sekin bir zmre tara
fndan balatlan siyasi aksiyonun nasl btn bir halkn
mal olduunu gsterdi bana. Daha baka eyler de
rendim. Iki- gn sonra, yerli mahallesindeki byk ker
pi evinde Mamadu Konate ile konuuyordum. Mcadele
arkadalar ve dostlaryla doluydu evin iin, ama Konate
hi de bir deme vermee gnll grnmedi. Dorusu an
layamamtm bu tavr. Otelime dndmde, resepsiyonist bana bir kt uzatt.
Yanlmyorsam polisten.
Polistendi evet, Emniyet Mdrn grmee arl
yordum. Resepsiyoncu, elinden geldiince tabii konuma
a abalayarak:
Pasaportunuz iin olacak, diye mrldand.
Emniyet Mdr, terbiyenin canlanm hliydi, iri
yar bir adamd ve hemen parlayverecek duygusunu
uyandryordu, ilkin, Mamadu Konate ile grtmden
haberli olduunu syledi. Sonra da, Konate gibi insanlarn
ya nemsemee demeyen basit unsurlar, ya da tamamiyle bizim gibi dnen kimseler olduunu, kendi iyili
im ve herkesin iyilii iin bilmemi istediini.
Mamadu Konate, Mali Cumhuriyetinin kurucularn

dan biridir ve bugn Bamakonun en gzel caddelerinden

biri de onun adn tamaktadr. Emniyet Mdr, burnu
nun dibinde duran politik gerekleri bile grp deerlen
dirmekten uzakt demek ki. Yalnz o mu? Btn Afrika
da Emniyet Mdrleri hep ayn hatay ilemilerdir.
Daha da reneceim eyler varm. Ertesi gn iki-
dostum uak alanna beni uurlamaa geldiler. Onlar ha
berli klmak amacyla:
Konate ile konutuumuz gn espiyonlar da var
m, dedim. Dikkatli olun.
Kahkahay bastlar.
Pis bir durum tabii. Ama biliyorduk. Byk pen
cerenin nnde duran iki adam vard.
Niye bana haber vermediniz?
Konateye haber verdik ya. Size de sylemi ol
sak, hafiyeler kendilerini tandmz anlayacaklard. Ta
bii polis de. Ve espiyonlarn deitirecekti. te bu ok k
t olurdu, nk espiyonlarn kim olduunu anlamak ko
lay deil, vakit istiyor.
Szn ksas, 1950 sularnda, politika bir aznln ii
olmaktan km ve etki alan eskiye gre son derece daha
geni, evkli bir halk hareketi hline girmiti.
Smrgelerdeki zlmenin tek olumlu yan ite bu
olmutur.
Ve tekrar edelim ki, halkn bu basks, liderlerin bir
bekleyi politikasyla yetinip halkn srtndan imanla
malarna engel olmutur. Tabii tek tk istisna unutulma
mak artiyle.
Nice nl kiinin, u son ylarda btn vaktini, mem
leketi iin almaa deil, kamu gelirlerini kendi yarar
na kullanma yollar bulmaa ayrd da, ne yazk ki do
rudur.
Henz kabark sayda olmakla birlikte bu kt kulla-

mm olaylar genel kural meydana getirmemektedir. Hi

olmazsa en nemli ve en dinamik lkelerde durum byle
deildir. phesiz urada burada birtakm skandallar pat
lak vermektedir daha, ama bir yandan kamu oyunun bas
ks, bir yandan da bugnk sistemin su gibi ortada olan
yetersizlii, yneticileri lkelerinin siyas yaplarn derin
lemesine gzden geirip deitirmee zorlamaktadr. Bu
dnmlerin en nemlisi de, phe yok ki, ounlukla
sosyalist eilimli bir tek-parti sisteminin kuruluudur.

Tek parti sistemi

Btn tek partilerin sosyalizan (sosyalizme yakn)
olmad muhakkaktr. Liberyay kk aralklar bir ya
na, aa yukar yz yldan beri yneten Gerek Vig Partisinin, sosyalizanlkla yakndan uzaktan gisi yoktur.
Tpk bunun gibi bir baka devletin de, tek partinin teo
rik olarak deilse bile pratik olarak saltanat srd Fil
dii Kysnm siyas yaps, fikirleri sosyalizmden alabil
diine uzak olan Afrikal plantokrasi (toprak zenginleri
ynetimi) nin karlarn yanstr. Bir Fransz gzlemci
unlar yazyor: evresindeki zenciler tarafndan oldu
u kadar yazarlar tarafndan da, yaayan bir Budaym
gibi kutlulanan ve korunan, halk tarafndan olduu kadar
resm kiikler tarafndan da hibir vakit arayp istemedii
bir tapnmayla karlanan Bakan Houphouet-Boigny, ne
bir diktatr ne de bir kral gibi davranmamtr. Bu belki
de dorudur ama Fildii Kysnda hibir nemli kararn
Bakanm teebbs veya onay olmadan alnamad da
dorudur, ve H.B. , 1946 da Fransz solcularyla birle
mi olmasna ramen, sosyalist (hem de hi) deildir.
Bunun baka rnekleri de var: 1963 Austosunda Kongo-

Brazzaville Bakam Yulu, tek parti sistemini getirmek is

tedii vakit karklklar kmt. Bu kararn sosyalizmle
hibir ilgisi yoktu, Yulu kendi kiisel itkidarm salam
latrmak istiyordu o kadar.
Ama Afrikada tek parti sistemini savunanlar, eiti
bir toplum yaratma yolunun bu sistemden getiini d
nenlerdir. Bu kimselerin gerek dnceleri deilse bile
hareket noktalar bayan Margery Perham tarafndan z
lce aklanmtr. Afrikallar iin k zorunluk, bir d
otorite tarafndan empoze edildii iin birden bire ortadan
yok olan dzen ve birlii memleketlerinde yeniden kur
makt. ngiliz, ve belli bir lde Fransz topraklarnda
smrge iktidar, arkasnda Avrupa modeline uygun ola
rak kurulmu ve az ok gelimi bir parlemanter sistem
brakmt. ou yerde bir hkmet partisi, bir de muha
lefet vard. Ya da Fransz nisb temsil usulne uygun
olarak, bir koalisyon hkmetiyle onun karsnda kk
partilerden meydana gelen bir muhalefet bulunuyordu.
Bu sistem, Afrika lkelerinde bir araya getirilmesi
imknsz belirli birtakm artlarn varlna dayanmaktay
d. Her eyden nce, toplumun baz kesin snflara bln
m olmas gerekiyordu ki bu, Msr hari, Afrikann hi
bir yerinde yoktu. Kyl, ii ve burjuva snflar fiil olmyan bir varla sahiptiler. Snf ayrmnn Gney Afrika gi
bi ok net grnd memleketlerde de,, gerekte sz ko
nusu olan snf deil rk ayrmyd. Gney Afrikal beyaz
maden iisi, tpk madenin beyaz sahibi gibi, hkim snf
tadr. Hi olmazsa bu snfn bir paras olduu duygusunu
tar. 1913 ylnda Rand blgesinde kan karklklar s
rasnda ortaya atlm olan u acayip slogan, bu bakmdan
pek ilgi ekicidir: Btn dnya proleterleri, Beyaz bir
Gney Afrika iin birleiniz!

Baz gzlemciler, ve yazarlar Afrika lkelerinde,

ve zellikle
Bat Kysndaki lkelerde bir mill
burjuvazi nin varln isbat etmek iin epeyce terdktler. rnein Fildii Kysnda bir yerli plantokrasi nin ve Nijerya ile Ganada son derece dinamik tccar
larn, hatt birka bankerin de bulunduu yalan deildir
ama bu adamlar, bir hkim snfn yeleri gibi davranma
makta ve kendilerini yle saymamaktadrlar. Snf fikri
nin bizde uyandrd o dayanma ve btnlk yoktur
bunlar arasnda. Bunlar sadece, sosyal durumlar bakmn
dan burjuvaziye ynelmi kimselerdir.
Demek ki, ngiliz tipi bir parlemanter demokrasi kur
mak iin gereken temeller burada yoktur, nk bu sis
tem teden beri, kesinlikle belirlenmi snf karlar
arasndaki atmalara dayanmaktadr, byk bir ihtimal
le bundan byle de ona dayanacaktr. Julius Nyerere, bize
bir Afrikalnn bu problem hakkndaki grn vermek
tedir:
Avrupa ve Amerikada partiler, varlkla
r su gtrmez ekonomik ve sosyal blmler
den domutur. kinci parti, bir aristokrat ve
ya kapitalist grupun elindeki siyas iktidar te
keline saldrmak iin kurulur. Bizdeki partile
rin douu ise, tamamiyle baka sebeplere da
yanmaktadr.
Bizdeki partiler, gene bizim halkmzdan
olan kimselerin meydana getirdii bir hkim
snfa deil, bizi ezen yabanclara saldrmak
iin kuruldu. Demek ki bunlar, komita anlamn
da birer siyas parti deil, mliyeti hareket
leridir. Ve daha ilk gnden beri, tm ulusun z
lem ve karlarn temsil etmilerdir.

rnein biz Tanganyikada T.A.N.U.yu, n

giliz Muhafazakr Partisine muhalefet etmek
veya i Partisini desteklemek zere kurma
dk- ngilteredeki siyas blnmelerin hibir an
lam yoktu bizim iin. Bizim amzdan, bunlarn
topu da smrgeciydi ve biz T.A.N.U.yu bir
milliyeti hareket olarak, smrgecilikten ya
kamz kurtarmak iin kurduk.
Smrgecilerin gittii ve memleketin ezen
ler ve ezenler hlinde ikiye blnmekten kur
tulduu u gn, iktidar kk bir grupun teke
linde bulunmadna gre, parterin var olu
sebebi de ortadan kalkmtr.

Ama o zaman, mliyeti hareketten ayrlm olan par

tiler ne ie yaryor? Nyererenin bu konudaki cevab son
derece karakteristik:
Muhalefetin pek az baz yeleri, demokra
sinin salad -basn 'hrriyeti, toplanma hrri
yeti, eletiri hrriyeti gibi- haklar, karklk
lar karmak yoluyla hkmeti halka kar
olan grevlerini yapmaktan alkoymak iin s
mren kimselerdir!

Bizimki gibi bir memlekette bu trl par

tilerin bir tek kurulu sebebi vardr: Bizimkin
den batanbaa farkl bir toplumun siyas ya
psn taklit etme hevesi. Ama, artlar bizim
kinden ayr bir lkeyi bu taklit hevesi bizi bir
takm skntlarla kar karya getirebilir. Bir

parlemanter muhalefet fikrini Afrikaya ithal,

etmee kalkmak demek, baz iddet gsterile
rini gze almak demektir, nk muhalifler hal
kn byk ounluu tarafndan birer hain
olarak grlecektir. En iyi kta, muhalefet
gruplar demokrasiyi yaatmak iin, kk
fikir ayrlklarn sun ekilde iirmek yoluna
sapacaklardr ki, bizim bu entellektel oyuna
girmemiz sz konusu olamaz: Yapacak ok i
var, oysa zaman snrl.

Avrupal ve Amerikallarn, muhalefet yokluunun,

byle bir durumun (tabii Avrupa ve Amerikada) tad
btn arlklarla birlikte, bir tek kiinin veya bir kk
grupun diktatoryasyla sonulanaca eklindeki eletiri
leri, Afrikal tek parti taraftarlarn etkilememektedir.
imdiye kadar Afrikadaki durum da bu eletirileri hakl
karm saylmaz. rnein Gney Afrika, uzun zamandan
beri ok partili sistemle ilemektedir. Gney Rodezya iin
de durum ayndr. Ama bu lkelerdeki halklarn ezici o
unluu demokrasi nin kokusunu bile duyamamlardr
henz ve bu memleketlerdeki durum, Angola veya Mozam
bikte olduu gibi ak bir diktatrlk rejiminden pek az
farkldr. Entansif biimde zorla altrma sitsemi bugn
Angolada kald hlde Rodezyadan kalktysa bu, ngilizlerin, Portekizlilerin tersine, bir sanayi kurma zorunluunu kabul etmelerinden ileri gelmitir o kadar. Yoksa
Parlemanter sitsemin zorunluunu duymalarndan deil.
Kald ki, bugn ktay byk apta etkileyen eski si
yas gelenekler, Avrupal parlemanter rejimlerin bir tak
lidine pek izin verir grnmemektedir. Unutmayalm ki,
kabe sistemi gerekten demokratik bir sistemdi. Clutton-

Brockun tanmna gre: Eskiler, bir aacn altna otu

rur ve fikir birliine varncaya kadar tartrlard. iin
sonunda anlaamayanlar veya bir grupun hkimiyetine
katlanamayanlar, ya seilmi efi tahtndan indirmee
alr, ya da mzraklarn srtlarna vurup yeni toprakla
ra gerdi.
Bu smrgelik ncesi demokrasisi zerinde duranlar,
sadece Afrikallar deildir. 1951 de Hailey unlar syl
yor: Ingiliz Afrikasnda, yerli hkmet sisteminin otokratik (mutlakyet eklinde) saylabilecei blgeler pek
azdr, sistemin gerekten otoriter olduu bir blgeyse
-klasik bir istisna meydana getiren Zulular hari- hemen
yok gibidir. 1837 de Angola Ovimbundularnda (Bailundular) ayn eye raslayan bir Portekizli gezmen olay ba
ka bir biimde anlatyor: Bailundularn demokratik bir
hkmeti var. Bu payen (hristiyan asndan kfir)lerde, Doululara zg o iren aalama eilimiyle Ingilte
redeki seimlerde raslanan l tanmaz kabalk biribirine karm. Krallar danmanlarna boyun eiyor, hatt
onlara dalkavukluk bile ediyorlar. nk tahta klar
olduu gibi tahttan inileri de danmanlara bal.
Rattray, Ashantilerin anayasasnn, iyi uyguland
takdirde net ekilde demokratik olduunu ileri sryordu.
Dr. Margaret Fielde gre de, Bat Afrikaya demokrasiyi
Ingilizlerin getirdii fikrine kanmamak gerekir. Tam ter
sine, Ingiltere yerli demokrasisini ortadan kaldrmtr.
Muhalefet fikri de Afrika iin yeni bir ey deildir. Her e
fin yannda bir mankrado bulunuyordu ki, bunun gre
vi efe muhalefet etmekti. Burada sz konusu olan mu
halefet, geleneksel kuramlarn ngrd bir muhalefet
tir. Bunun dnda bir muhalefetse Afrikallar tarafndan
bir ak ihanet saylma benzemektedir.
Afrikal siyaset adamlar, memleketlerinin gemiin

de ada AvrupalI sistemler kadar geerli demokratik

gelenekler bulmulardr. Hi phesiz istisnalar olmutur,
ama istisnalar Avrupada da olmutur. Bizim ktamz o
kadar diktatr tanm ve tanmaktadr ki, AvrupalIlarn
bu konuda dnyaya ders vermee kalkmalar biraz tuhaf
olur. Bunun farknda olan Afrikal liderler, geleneksel de
mokrasiyle tek adam hkimiyetinin kombine olarak yr
tld gemilerinde, modem demokrasi ile tek parti sis
temini bir arada gtrme rnei bulduklarna inanmakta
drlar. Yeni bir toplumun yaratlmas iin gerekli btn
enerjileri toplayrp seferber edebilecek bir demokratik tek
partinin kuruluuyla iktidar meselesi zldkten sonra
da, geriye yaratlmak istenen yeni toplum iin bir modelin
seimi kalmaktadr.

Bir Afrika sosyalizmi var mdr?

Geenlerde, bir Amerikan senatr Fildii Kys Mali
ye Bakannn byk bir serbest teebbs taraftar oldu
unu bildiriyordu. Bu bakan, bir nezaket cmlesi dnda
szler ettiyse, phesiz bir istisnadr. Afrikal liderlerin
bugn toptan sosyalist olduklar sylenebilir. Ama bunla
rn birbirinden ne kadar farkl olduunu ilerde greceiz.
imdi bu liderlerin tavr almalarna yol aan sebepleri ince
lemek istiyorum, iki ana fikirden esinlenmitir bu liderler.
Birinci fikir, halk kitlelerinin daha iyi bir hayat iin yapt
bir bask gz nne alndkta, benim gerek smrge krizi
diye adlandrdm meseleyi zmee elverili bir ekonomik
ve sosyal yeniden kurulu hamlesiyle beslenmedii takdir
de siyas bamszln hibir gerek istikrar getirmeyece
i fikriydi. Sonra da, bu yeniden kurulu hamlesinin hangi
biimde gerekletirileceine karar klmak geliyordu.

Kapitalizm veya sosyalizm alternatifi karsmda kaln

ca, meseleye cepheden bakmak cesaretini gsteren btn
politika adamlar, hi duraksamadan sosyalizmi semiler
dir. Bu seimlerini de bir takm sebeplerle aklayp hakl
gstereceklerdir. Hereyden nce bu siyasler, Latin Ame
rika rneine dayanmaktadrlar. Nitekim, Gney Ameri
kadaki Ispanyol ve Portekiz smrgelerinin ana yurda kar
ayaklanmalarnn stnden neredeyse bir yzyl getii
hlde bu eski smrgelerin hemen hepsi, senatr Ellenderin
serbest teebbs sistemi diye adlandrd sisteme bal
kaldklarndan bugn yoksul, kaotik ve bozulup ryerek
bir diktatrn eline dmee mahkm durumdadrlar.
Bunlarn hibiri, smrge kleliinden gerekten yakasn
syrabilmi deildir. Bu rnei gz nne alnca, kendileri
ne eski efendilerinden miras kalan ekonomik sistemi yeni
batan organize etmekle ie balamadklar takdirde, yeni
Afrika Devletlerinin de Gney Amerikallarn akbetine
uramaktan kurtulamayaca sonucuna varmak g olma
sa gerektir.
Tanganyika yasama konseyi yesi bir Avrupal,
1060da, bu fikri ok gzel de getiriyordu: Tanganyika,
hayat seviyesi son derece alak elemekilerinin gcne da
yanan bir tarm iletmesi ekonomisine mahkmdur ve bir
yoksullamadan baka birey getirmeyecek olan bu siste
mi deitirmek gerekir. Bat Afrikada, Liberyann verdi
i durgunluk rneinden yararlanan yneticiler, daha a
buk karar vermilerdir. Doktrini, 1959 ylnda, k belirle
yen Kvame Nkrumah olmutur: Siyas iktidarm halkn
eline gemi bulunduu u anda, memleketimize yz yldan
beri dal budak salm olan ekonomik emperyalizmin kalntanna kar toptan hcuma gemek imknlarna sahi
biz. Ganann ikinci gelime plnn da yle tanmlyor
du Nkrumah: Halkn, ekonomik az-gelime duvarn

mmkn olduu kadar geni bir cephede ama ve ulusal

reticilii (mill prodktivite) elden geldiince ok arttr
ma iradesinin dile gelii. yl sonra da bu fikirler, ger
ekten sosyalist bir program hlinde kristalleiyordu.
Gerekten de, zel iletmelerin mill ekonomiyi ilerle
tip gelitirmekten ciz olduu meydana kmt. Bat A f
rikallar kapitalizmle muhakkak ki uzun zamandan beri
ilgilenmekteydiler. Daha 1880de Africanus Horton ve Al
tn Kyl baka kimseler, altn karmak iin bir irket
kurmay denemi ama baaramamlard.
Kolayca tahmin edilebecei gibi, Afrikallar serma
ye bulmakta glk ektiler. Birka zengin tccar ve avu
kat bir yana braklrsa, sermaye birikimi henz balyor
du ve birikmi paray i alanna yatrmak da yepyeni bir
fikirdi. Bir yl nce Bat Afrika Demiryolu, Tramvay ve
Kanal Kumpanyas kurulmu ama irkete para yatracak
kimse bulunamamt .
1951-1961 aras, Ganadaki zel teebbs iin son de
rece verimli bir dnem oldu, saysz insan servet yapt.
Ama bunlar paralarn, kapitalizmi gelitirecek yatrmla
ra balamaya hazr deildiler. Oysa kapitalist yetimeden
kapitalizm olamaz.. Ganal bir lider, Koyo Botsioda bana
yle diyordu: Tccarlarmz ve i adamlarmzdan ser
maye bulmann imkn yok, yatrm yapmak istemiyorlar.
in aslnda biz, u son yllarda, iletmelerini gelitirmele
ri iin i adamlarmza byk apta bor vererek yardm
ettik ama btn bu parann hemen hepsi heb oldu. ok
nemli bir nutkunda Nkrumah da ayn sonuca varyordu:
Gana gelimek istiyorsa, bu ancak kooperatifler veya e
organizmalar yoluyla mmkndr. nk gemiteki de
nemeler ortaya koymutur ki, ganal i adamlar yabanc
firmalarn seviyesine ykselememekte, ya da bunu iste
memektedirler.

Oysa Gana, Afrika Devletlerinin en zenginlerinden bi

ridir. Bamszln elde ettii srada bu lkenin elinde
200 milyon ngiliz liralk yedek aka bulunuyordu. Tan
ganyika gibi gerekten yoksul memleketlerin durumuysa
berbatt. Tanganyika 1961 ylnda bamszln kazand
vakit, memlekette bir tek Afrikal kapitalist bile yok
tu. Yabanc aksiyonerlerin kontrolnde olan bir avu Av
rupalI irket, ve kk bir Afrikal tacirler topluluu var
d ortada. Birincilerin memleketle olan balar sfrd,
ikincerse kapitalizmi ancak en ilkel ekliyle tanyp uy
gulamaktaydlar.
Demek ki, kapitalist yol seilmi olsayd, ya bir takm
insanlarn sonradan memleket onlarn zenginliinden fay
dalansn diye servet sahibi olmalarn uzun zaman bekle
mek ya da, gene uzun zaman, Afrikann iine yuvarland
kaostan sorumlu olan batl Devletlerin vasilii altnda
kalmak gerekecekti. Her iki kta da, ne ekonomik geli
meyi, ne de yeni bir sosyal rgt istenen hzla gerekle
tirmenin imkn yoktu. yleyse otoriter, muhalefeti sus
turup memnuniyetsizlii bastracak, yani emniyet supap
larn tkayabilecek kadar gl bir hkmete ihtiya var
d. Szn ksas, demokratik kapitalizm Afrikada mm
kn deildi. Nasl ki bundan yz yl nce Avrupada da
mmkn deil idiyse. Ve Afrikada, Batllarn telleyip pul
layarak sunduu serbest teebbs sistemine sadk kalmak,
gerek demokrasi iin byk bir tehlike olarak beliriyor
du.
1981 ylnda, kk aznlklara deil de byk kitle
hareketlerine dayanan btn hkmetler -bu arada zel
likle Bat Afrikadan Gana, Gine, Mali; Dou Afrikadan
Tanganyika; Kuzey Afrikadan da, deiik ekillerde baz
lkeler olmak zere sosyalizmi semi durumdaydlar.

Bu liderlerin inanlarn anlamak iin bir para geriye

dnmek gerekir. Aralarndan birou 1955ten nce Av
rupada bulunmu ve sosyalist fikirlerin etkisi altnda kal
mtr. rnein 1945 ylnda yaynlanan pan-afrikanist bil
diride kapitalist tekeli ve bir avu insann kar iin zel
servetler prensibi mahkm edilmekteydi. 1949da Nkrumah tarafndan bamszlk iin mcadele etmek zere ku
rulan Konvansiyon Halk Partisi (C. P. P.) nin alt nokta
da toplanan programnda sosyalizmden sz edilmiyordu
ama partinin statleri, kuruluunu yneten fikirler hak
knda ak bilgi vermekteydi. C. P. P. emperyalizmi, s
mrgecilii, rkl, kabilecilii ve her trl bask ve eko
nomik eitsizlik biimlerini ykmak zere btn milliyeti,
demokratik ve sosyalist hareketlerle ibirlii yapmaa
hazrd.
Bir takm baka lkelerde bu eilim daha da net g
zkyordu. 1943te Bat Fransz Afrikasnda Dakar, Konakri, Abican, Bamako ve Bobo-Diyulasso ehirlerinde k
k markist inceleme topluluklar kurulmutu. Fransz ya
da Afrikal sosyalistlerin yetitirip ynettii bu topluluk
lar blgenin siyas hayatna devrimci bir unsur eklemek
teydiler. 1945ten ve Afrikal milletvekillerinin Fransz
Mill Meclisine girilerinden sonra bunlarn birou, zel
likle Demokratik Afrikal Toplanma kanadndan olanlar
(ki bu kanat, smrgelerin ounu iermekteydi) o srada
hkmet koalisyonunda bulunan Fransz Komnist' Partisi
ile sk ibirlii hlinde altlar. Sonradan parlamentoda
ki komnist gruba katlan bu kanat mletvekillerine gre
(ben o sralarda Timesin Paris muhabiriydim) baka hi
bir parti kendilerini kabul etmek istemedii iin komnist
lerle birlemilerdi. Ama muhakkak olan nokta, o gnden
bu yana anti-komnist kesen Houphouet-Boigny dahil,
bu kanattaki liderlerin ou marksist tezlerin son derece
etkisi altndaydlar.

Ama smrgecilik ann ve smrgelik sonras dnemi

nin artlar elverili bir durum yaratmam olsayd, marksizm Afrikada yaayamazd. Pratikte, Afrikadaki sosya
lizm bilidirileri, Avrupal marksistlere pek de ortodoks
(doru yolcu, kurallara tpatp uygun) grnmemektedir.
Smrgelik ann sonlarnda ehirleri bir hastalk gibi
sarmaa balayan parann korkun kudretine kar bir tik
sinmeyle doludur bu sosyalizm.
phe yok ki bir takm yneticiler iin sosyalizm
bir oyalamadan, Afrika sosyalizmi diye vaftiz edilmi
bir kt taklitten baka bir ey deildi. Ama baz memle
ketlerde Afrika sosyalizmi demagojik bir aldatmacadan
baka bir ey olmutur. Bu lkelerde sosyalizm, sosyalist
olmayan kimseler tarafndan kapitalist olmayan bir sistem
bulmak iin gsterilen, belki bulank ama samimi abay
dile getirir .
Afrika sosyalizminin en iyi teorisyeni, hi phesiz
Julis Nyereredir. Geleneksel toplumda, diyor bize Nyerere:

Herkes almaktayd. Topluluu yaat

mak iin baka yol yoktu. Grnte hibir ey
yapmayan, ve btn tekilerin kendisi iin a
lt Eski bile, genlii boyunca durmadan ve
ok sk alm olurdu. Grnrde sahibi bu
lunduu servet ona kii olarak deil, kendisini
yetitirmi olan grubun Eskisi olduu lde
aitti. Yani O, kendisinin gibi grnen servetin,
aslnda bir eit mutemedi, bekisiydi...
Toplumumuzun en byk deerlerinden
biri de, yelerine verdii gvenlik duygusu, ve
bu yeleri her yerde kucaklayan ktasal konuk

severliktir. Ama bugn kolayca unutulmakta

dr ki bu gvenlik duygusunun altnda, ocuk
lar ve sakatlar hari topluluun tm yelerinin,
servetlerin retimi iin payna den emei ver
mesi prensibi vard... Kapitalist smrm im
knszd bu toplumda, tenbellikse utan verici
bir sapklk.

Ve Nyerere, bir avili ataszn zikrediyor: Konu

u iki gn arla, nc gn eline bir apa tututur.
phe yok ki btn bunlar, gerek bir sosyalizm ol
maktan uzaktr. Ama burada, apolitik (siyaset d) bir
idealizmden sonra gelen geici bir aamay, Afrika gele
neklerinde derinlemesine kk salm bir fikri yaatan bir
aamay buluyoruz. ou Afrika lkelerinde raslanan bu
fikirle ilgilenmee deer, nk gelecekte phesiz byk
etkisi grlecektir bu fikrin. Afrikal geleneklerin sosya
lizmin bir temel unsurunu, yani kooperatif sistemini ta
d aktr. Smrge ynetimi altnda bile, snrl sat
kooperatiflerinin, zellikle Tanganyikada byk baar
kazanmas, sosyologlarn hakl olarak bu alan, geleneksel
davrantan modern ekonomik hayata mantk gei ek
linde grmelerine yol amtr. sraildeki realizasyonlarn
baz Afrikal Devletlerin saygsn kazanmas, kooperatif
sisteminden trdr. (sraillilerin Afrikada yatrm
iin kulland usta metodlann da bu saygda b
yk rol vardr.)
Nyererde ve teki teorisyenlerde, ibirlii (giderek
ten de kooperatifilik) fikri, aile grubu fikrine balanmak
tadr. Nyerere unlar yazyor:

Afrika sosyalizminin temeli ve alan, ekstansif (geni, yaygn) ailedir. Gerek Afrika
sosyalizminin gznde insan toplpuluklar karde
ve doal dman diye ayrlmaz. Btn insanlar
kardelerimizdir, gittike byyen ailemizin
yeleridir, ite bunun iindir ki T.A.N.U. nun
ilk inan maddesi Binadamu vote nin dugu zangu, na Afrika nimoja der. Yani: nsanlar ara
snda kardelie ve Afrikann birliine inan
yorum.
Ujamaa kelimesi, yani aile ruhu, bizim
sosyalizmimizi dile getirmektedir. Bu sosyalizm,
insann insan tarafndan smrlmesi temeli zerine mutlu bir toplum kuracan sanan kapi
talizme kar olduu kadar mutlu toplumu, in
sanlar arasnda bir mcadele felsefesinin teme
li zerine kuracan syleyen doktriner sosya
lizme de kardr...

Kondoadan bir memurla Uganda ilerinde arabayla

dolayordum. Bu Afrika sosyalizminin, bu Ujamaann
tam tamna ne demek olduunu sordum kendisine. Araba
y yavaa durdurarak: Karya bakn, dedi. Ujamaa i
te budur. Kerpi ve sacdan bir ev kurmakta olan bir ta
km insanlar gsteriyordu. Aralarndan birisi yanmza ge
lerek aklad: Ev u adamndr, biz komularyz. Gs
terdii kimse, iki koltuk deneinin zerinde srklenen
bir sakatt. Yanmdaki memur, biraz da gururla, ekledi:
Afrikada hibir ey yoksa iyi komuluk vardr. Ujamaa
da ite bundan baka bir ey deildir.
Bu insansever ve idealist sosyalizmi brakp Gana ve
Mali gibi, ekonomilerini dntrmee abalayan lkelere

geelim. Bunlarn sistemi, ekonomik hrriyet olmadan po

litik bamszln kurulamayaca prensibinden hareket
etmekte ve plnlamaya dayanmaktadr.
Demek ki, ekonomik ve sosyal alanlarda yeni bir r
gt kurulmad, yani toplum yeni batan yaplp dzen
lenmedii takdirde politik bamszlk bo bir kavram ola
rak kalacana gre, eski smrgeci kuvvetlerle olan ili
kilerin de deiiklie ve dnme uramas gerekir. Mamadu Dia gibi son derece muhafazakr bir sosyalist bi
le (ki eski Senegal babakanyd) 1960da yle diyordu:
Politik kurtuluun ekonomik bamszlk getirmedii ve
Bat yardmlarnn, karlkl geliim prensibine uygun e
kilde gerek bir ekonomik ve teknik destek olacak yerde
ou zaman ticar kayglarn stratejik ve hatt politik he
saplarla beslendii bir pazarln sonucu olduu bilindii
vakit, bir bilanodan nasl sz edilebilir?
Bu trden saysz aklama bulabiliriz. Bu aklama
lar, her Afrika Devletinin tam bir ktisad hrriyet kaza
np kendi yayla kavrulmas anlamna gelmez, minimum
zorunlu hrriyet kavramnn eitli sistemler arasnda bir
seme yapma hrriyetini de ierdii anlamna gelir.
Bu problem ancak planlama yoluyla zlebilirdi. Y
neticilerin gznde planlama, milliyeti hareketin politik
alandan ekonomik alana gemesine yarayacakt. Bu syede hkmet, bu halk hareketine de dayanarak, daha geni
bir iktidar salayabilirdi. Ekonominin dank paralarn
bir araya toplayp tutarl bir btn meydana getirebilirdi.
Ve bylece hedefler tesbit edilir, gerekli kaynaklar bulu
nur, halkn bekledii btn reformlar da yava yava
gerekletirilirdi.
Planlama, bir eit her derde dev hline gelmekte ge
cikmedi. Ama planlama hakkna sahip olabilmek iin se
me hakkna sahip olmak gerekiyordu.

Bamsz Afrika Devletlerinin byk ounluu ntralizmi semitir. Bu seme, pratikte, NATO semboll ba
tl savunma sistemine olduu kadar komnist blokla da
benzer herhangi bir engajmana girmemek anlamna gelir.
Dayanaklar udur: evremize bakalm nce, ve herke
sin ne yaptn grelim. Ancak bunu grp anladktan
sonra, houmuza giden forml -hangi memleketten gelir
se gelsin- alp kendi meselelerimize uygulayabiliriz. Nijer
ya federal bakan Sir Abubakar Tafava Baleva, ntralizm
(tarafszlk siyaseti, tarafszclk) in le de tarafszlk an
lamna gelmeyip yalnz, seme hrriyeti demek olduunu
belirtenlerin bamda gelmektedir.
Bylesi de normaldir zaten. Siyasi bamszlk, iin
banda, ancak bir ntralizm erevesi iinde mmkn ola
bilirdi. Bir baka NijeryalI, Sir Ahmedu Bello, bunu yle
aklyor:
Pan-afrikan planda durum ne olursa ol
sun, bizim iin en akllca tavrn tarafszlk ol
duuna derin inancm var. Commonwealth (n
giliz Milletler Topluluu) nun aktif yeleri ka
larak nasl tarafsz olabileceimiz sorulacaktr.
Hindistan her ikisini nasl badatrdysa biz
de badatrabiriz, diye cevap vereceim. Ba
tan sona kadar btn noktalarda anlamad
mz bir politikay uluslararas planda destekle
mek zorunda kalmamalyz.

Tarafszlk demek, pasifizm (her trl savatan, art

lar ne olursa olsun kanma siyaseti) demek deildir. Bi

zim anladmz anlamda tarafszlk n, sadece angajman

(anlamalarla ve sonuna kadar balanma)dan kanma
olduunu belirtmek gerekir. Bu da, herhangi bir savaa
katlmay kesinlikle red anlamna hibir zaman gelmez...
Bar zamannda tarafsz olduk diye sava zamannda da
tarafsz kalacamz sanmak yanltr. Ama bir savata
kr krne ve otomatikman Commonwealthi izleyecei
mizi sanmak da bir o kadar yanltr.
Gerekte de, birok Afrikalnn gznde Commonwe
alth, uluslararas politika hayatna girmelerine yetecek
kadar geni bir ereveden baka bir ey deildir. Ne ya
zk ki ou Ingilizler bu iyi niyetin farkna varamamtr.
Hi kimse Bakan Nkrumah kadar, ngiliz basn tarafn
dan iddetle eletirilmemitir. Oysa Commonwealthi Uni
on Franaisele karlatran Nkrumah 1960ta yle di
yordu: Bizim iin Commonwealth, egemen, hr ve tama
myla bamsz uluslardan meydana gelmi esnek, bklgen ve modern bir kurumdur. Ama Britanyal eletirmen
lerin Gana'ya bir trl balayamadklar ey, belki de bu
lkenin bamszldr. Hakl ya da haksz, bugn birok
Afrikal byle dnmektedir.
iin ucunda bu ntralizm, vakit kazanmaa yarayan
bir diplomatik kurnazlktan ibarettir. Ve bugne kadar da,
souk savan etkilerini azaltma bakmndan pratik ve
nemli bir rol oynamtr. 1960ta, sekiz yllk bir ayrlk
tan sonra Bamakoya dndm vakit, birok eyin dei
mi olduunu grdm. Geen zaman iinde, bu i Fransz
smrgesi Mali Cumhuriyeti olmutu. Coraf durumu he
saba katlrsa, Malinin ntralist bir tutumu benimseyecek
kadar bamsz kalamayaca sanlabilirdi. Ama hayr.
Kaldm otel, Birleik-Devletlerden, S. S. C. B. nden,
ekoslovakyadan, Yugoslavyadan, Ganadan ve Fransadan gelmi ktisad yardm heyetleriyle dolup tayordu.

Dou ile Bat, oturma salonunda kucak kucaa deildi ger

i ama ayn dam altnda uyuyordu. Ve Malili bakanlar,
Amerikallardan, Ru iardan, Franszlardan ne koparabi
liriz? konusunda tatl tartmalara dalyorlard. Bu
ntralizm, tam bir baaryd yani.
zet olarak, ntralizm, nemi yere ve zamana gre
deiebilen esnek bir sistemdir. Tpk Afrika sosyalizmi
gibi o da, her zaman samimi deildir. Byk Sahradaki
Fransz atom denemeleri nemli Bat Afrika Devletleri ta
rafndan (Addis Ababa Konferansnda da hemen btn
Afrikal lkeler tarafndan) iddetle mahkm edilmitir.
Hatt bu yzden Nijerya, Fransa ile diplomatik balarn
koparmaa kadar gitmitir. Oysa Nijeryada ntralizm
teden beri, kapitalist sisteme tam ball gizleyen bir
propaganda arac olagelmitir.
Baz hkmetler ntralizmi, hem Dou hem de Batdan para koparmak iin bir yol eklinde grmler; bir ta
km baka hkmetler de ntralizmde yeni bir tehlikeye
kar, yeni-smrgecilie kar bir kalkan bulmulardr.

Yeni-smrgecilik
Saysz tanmlar iinde en ak seiini yapan Nkrumaha gre yeni-smrgecilik, Afrikaya bir elle bam
szln verip teki elle geri alma metodudur . Gene
Nkrumaha gre yeni-smrgecilik, yeni-smrgeci dev
letin eski smrgesine, onu bir mteri-devlet hline geti
rip politika d yollarla kontrol altna alabilmek iin bir
eit egemenlik tand yalanc bir bamszlktr .
Dr Nkrumah bu tanmlar yaparken ihtimal ki, aksi
yon hrriyetleri bugn bile son derece snrl olan Nijer
ve Ekvator lkeleri gibi bir takm eski Fransz smrgele

rini dnyordu. Ama bu kavram, birok bata lke iin

de geerlidir.

Bugn Afrikay tehdit eden en byk

tehlike, yeni-smrgecilik ve onun favori silh
olan balkanlatrmadr. Eski Osmanl mparatorluunun Balkanlardaki topraklarn ok sa
yda kk, gsz ve rakip Devlete blerek en
kk bir kvlcmn ateleyebilecei bir barut
fs yaratan batl byk Devletlerin politika
sn dile getiren bu son terim, Afrikann kk
ve zayf Devletlere blnne de zellikle uy
gun dmektedir.

Nkrumah, ayn zamanda, Akra Mill Meclisinde: Her

trl blgesel gruplamalar, Afrikann birlii iin cidd
birer tehlikedir. diyordu. Ona gre bu gruplamalar, k
tay, eski smrgeci kuvvetler yararna blmekten baka
bir ey deildi.
Yeni-smrgecilik tehlikesi Afrikallarn, kapitalist
lkeler rneini izlemek ten kanmalar iin yeni bir de
lil kayna olmutur. Devrimci dncelere sahip olduu
ada Seku Ture unlar sylyordu:

Bir hkim ve sahip snfn yokluu gz

nne alnr ve yabanc irketlerin Afrikada
kendi lkelerinde elde ettikleri kazantan daha
byk bir kazan aradklar hesaba katlrsa,
bamsz Afrikann, ekonomik gelimesinin
kaderini zengin partnerinin ellerine teslim et

mek artyla kapitalist sistem iinde kalabilece

i kolayca anlalr.
Serbest teebbs taraftar bir ngiliz yazar, geenler
de ayn dnceyi gelitiriyordu. Ona gre, az gelimi bir
lke yabanc zel yatrmlar avantajl artlarla tevike
devam ederse, on-on iki yl iinde memleket sanayiinin
byk ksm yabanc firmalarn kontroluna , yani bir yar
-smrgecilik hkimiyetine girmi olacaktr. Demek ki es
ki ekonomiyi, gerek bir yaylma ve gelime yaratmaa
elveren yeni bir sistemle mutlaka deitirmek gerekir.
Ama byle bir istek, -her ne kadar memleketin geliimi
iin almakla grevli saylsalar da- yabanc firmalarn
karlaryla atmaktadr.
Buradaki ana mesele, yatrmlarn verimliliidir. Ken
disine srekli ve yksek bir verim garanti edilmeyen hi
bir yabanc i adam, Afrikaya yatrm yapmay ciddi ola
rak dnemez. Ama hibir cidd Afrika hkmeti de ona,
bu yksek verimin lkesinin karlaryla hibir vakit a
tmayacan garanti edemez.
Afrikallar iin bu, biimsel bir delil olmaktan km
tr. nk milliyetiler, her yl Afrika dna aktarlan
krlarn toplamn artk hesaplayabilmektedirler. Hatt
denilebilir ki, milliyetilerin smrgecilie fkesi bugn
artk, smrge ynetiminin, Hunterin deyimiyle Afrika
daki topraklarn gelitirmemi olmasndan deil, bu top
raklar Afrikallar yerine Avrupal ya da Amerikallarn
yararna gelitirmi olmasndan ileri gelmektedir. Afrikadaki baz irketlerin ba dndrc kazanlar kamuoyu
na aklanmad iin, yabanclar bu fkeyi gerektii gibi
deerlendirememektedir. rnein, Afrikaya yatrlm n
giliz sermayelerinin tutar 1,5 milyar ngiliz liras
olarak tahmin edilmektedir, ve bu sermayeler her

yl milyonlarca liralk kazan saladna gre balan

gtaki yatrmlarn oktan amorti edildiini sylemek ha
tal olmaz. Son bir deerlendirmeye gre, ngilizler tara
fndan Gney Afrikaya yatrlm olan 860 myon ngiliz
liras ylda ortalama % 15, yani yaklak olarak 130 mil
yon ngiliz liras kr getirmektedir.
Bu mesele zerinde biraz daha durmaa deer, n
k Afrikal yneticilerin yeni-smrgecilik dendii za
man ne anladklarm ancak byle anlayabiliriz. Kuzey Ro
dezyada, sosyal hizmetler ve eitim alanndaki eksiklik
ler kendilerini Afrikallara zalimce duyurmaktadr; bu da,
idare adamlarnn srarla belirttiine gre, para yokluun
dan ileri gelmektedir. Oysa, en az yirmi yldan beri, ma
den irketlerinin ettii krn byk bir ksm darya ta
nmaktadr: retim bakmndan normal saylan 1956 y
lnda, 60 milyona yakn ngiliz liras, yabanc aksiyonerlerin krna olarak Kuzey Rodezyadan kmtr. Geliim
den sz edilebilir evet, ama pek zel bir anlamda sz edi
lebilir.
Ayn olay, maden bakmndan zengin Afrika lkele
rinin ounda tekrarlanmaktadr. Altn Kys hakkmdaki, kamu oyuna aklanmayan resm bir rapor, 1949 daki
durumu yle tasvir etmektedir:
Altn ihracatndan kazanlan 6 milyon 400
bin ngiliz lirasndan 3 milyonunun memleket
ten kt tahmin edilebilir. Manganez alannda
darya transfer edilen fonlarda da (4 milyon
luk ihracat tutarnn yars olan) 2 milyon n
giliz lirasdr. Boksit konusunda elimizde kesin
rakam yok ama bu alanda yaplan her tah
min de, genel ihracat tutarnn yars civarn
dadr...

Genel olarak bu tahmin btn kta iin geerli gzk

mektedir.
Bu apta bir sermaye kanamas artk kabul edilmez
hle gelmi ve bunu azaltmak iin areler aranmtr. Yeni-smrgeciliin hasmlar, her ne olursa olsun bundan
byle sermaye ihracatn arttrmak sz konusu olamaz,
demektedirler. Bunu kltmek gerekir ,ama bunun iin
de ekonomik plnda belli bir hrriyet salanm olmaldr.
Ayrca, ilerde, ekonomi devletletirilmek istense, kar
larn savunmaa kararl olan yabanc aksiyonerlerle a
tmak kanlmaz hle gelecektir.
Afrikallar, serbest teebbs e dokunduklar tak
dirde gda maddelerini kesmekle aka tehdit eden ya
banc kapitalistlerin tavr, btn bu korkular dorula
mtr. Orta Afrika Federasyonu hkmeti hesabna bir
ngiliz kamu ilikileri (relations publiques, ticarette: iki
biribirini tanmayan kii ya da kurum arasnda balant
kurma ii) firmas tarafndan 1962 de yaymlanan yar
.resm bir brorde unlar okunmaktadr:

Federasyondan her hangi bir kopma, tah

min edilmesi pek kolay ekonomik sonular do
uracaktr. Federasyona yatrlm sermaye
nin % 50 sinden ou yabanc aksiyonerlere
aittir. Kontrol sklatrsak be, bu yatrm
larn ok byk bir ksm kendi memleketine
geri dnecek ve bu yzden de yeniden-yatrm
(rinvestissement) hacminde hatr saylr bir
d ba gsterecektir... Bu durumda, Mer
kez Bankasm ve teki i bankalarn iine alan
koca bir ekonomik sistem, btn faaliyetlerine
yeni bir yn vermek zorunda kalacaktr...

Bu trden ihtarlar biribirini kovalamaktadr. Afrika

llarn gznde bu, yeni-smrgeciliin bir hayal deil,
tam tersine, eski smrgelerin ekonomik hrriyeti iin
gerek bir tehdit olduunun isbatdr. rnein, Orta A f
rika Federasyonu lkeleri ktisad geliimlerini sermaye
nin % 50 sinden fazlasn ellerinde tutan yabanc aksiyonerlerin kararlarna braksalard, bamszlk, kaba bir
gz boyamadan baka bir ey olmazd. Szn ksas, ya
aksiyonerler krlarnda bir azalmay kabul edecekler, ya
Orta Afrika gln derecede az okula, hastaneye, mahall
endstriye sahip olmakta devam edecektir.
Kald ki, Afrika hkmetlerinin ilerin yabanc aksi
yonerler tarafndan kontroln kabul ettiklerini farzetsek bile, bunun Afrikallara byk bir kazan salamaya
ca meydandadr. Gerekten de, srekli olarak beyazlar
la nfuslarmdrlan topraklar bir yana yatrm paynn
son derece kk olduu grlr. 1960 ta Amerikallar ta
rafndan yaplm gvenilir bir aratrmaya gre, (Gney
Afrika hari) Afrikadaki zel Amerikan yatrmlarnn
te ikisi madenlere giderken, imalt endstrisine ayrlan
pay, sadece ellide bir oranndayd. Kamu hizmetlerinin pa
y ise, hemen hemen sfr. Bu durum artmalidr bizi, kr
salamann yolu okul yapmak deildir.
Bylece, her gn biraz daha net ekilde anlald ki,
Afrikada serbest teebbsn geliimi demek, dolayl bir
smrgecilik demekti. Bu genel duygu, yabanclarn ver
dii deme ve bildirilerle de durmadan desteklenecekti.
Nitekim, eski Fransz smrgelerinin birou Ortak Pa
zara girdii vakit, Bat Almanya yetkilileri, Afrikann
baka uluslara da kaplarn amas ndan duyduklar se
vinci belirtmilerdir. Geri bu anlamaya gre, Afrikal
lkeler de Avrupada yatrm yapma imknna kavuuyor

lard ama, hangi tarafn bu konuda daha baskn kaca

nceden belliydi.
Zaten zel Alman yatrmlar bu anlamay beklemi
deillerdi. Daha 1958 sonunda Deutsche Bankn 100 den
fazla Dou, Orta ve Gney Afrika irketinde hisse senet
leri bulunmaktayd. Ayn zamanda Almanya, Afrikann
geliimine hi de uygun olmayan rejimleri desteklemekte
saknca grmyordu. 1959 da bir yandan, ayakta kalabil
mek iin umutsuzca rpnan Belika Kongosu hkmeti
ne byk bir kredi aarken te yandan Portekizlilere An
golada kullanlmak zere silh satyordu. 1963 Ekiminde
Angola ve Ginedeki gerilla savalar srasnda yaralanan
Portekizli askerler Bat Almanya hastanelerinde bakm
grmekteydi. Salazar hkmeti de bylelikle, sava ka
yplarnn bir. ksmn Portekiz kamuoyundan gizlemek
frsatn bulduu iin pek memnundu tab.
Afrikallar iin sonu meydandayd: Yabanc aksiyonerler, bir smrge veya yan-smrge rejimine dayandk
lar takdirde yatrm yapacaklardr. Aksi takdirde, eko
nomik yaylma zararlarna olacandan, memleketin geli
imini frenlemee alacaklardr. Politika plnmda bu
tavr, Afrikal hkmetlerin tedbirsiz denetlemeleri in
riskine girmeden statkoya bal kalmalar iin yaplacak
basklar eklinde kendini gsterecekti.
Sonu olarak Afrikallar, yabanc hkmetlerden ge
len yatrm ve kredere tercih hakk tanmlardr. Gn
getike de bir devlet kapitalizmine doru ynelmektedir
ler. Balangta % 6 ya da 5 faizden aa bor vermeyi
reddeden batl hkmetler, Sovyetler Birliini % 2,5 fa
izle kredi amas zerine, faiz hadlerini indirmilerdir. A f
rikal hkmetler, serbest teebbs kstlayc tedbirler
aldklar takdirde, sermayesiz kalmaktan artk korkma
maktadrlar. Ntralizm, bu alanda da iyi etkisini gster--

initir. 1962 ylnda Gana, endstri geliimine yatrmak

zere Birleik Devletlerden hem de Sovyet'ler Birliinden
inanlmaz miktarda byk krediler almay baarmtr.
Bamszl su gtrr hlde olan Nijer (Nijerya deil)
bile, Moskova ile bir kltr anlamas imzalamaktan ekin
meyecektir. Cret sahiplerinin verdii rnek, her zaman
ve her yerde olduu gibi, rkeklerin de en sonunda gz
n amtr.

ideal Devlet
ki- ydan beri, ideal Afrika devletinin imaj yava
yava beliriyor. Burada sz konusu olan, blge ve kabile
erevesini aan bir siyas birlie sahip halk topluluklar
nn btnn temsil eden tek bir partinin ynettii devlet
tir. Bu devletin grevi, sosyal hizmetleri hzla gelitirmek
ve smrge ekonomisinden, kooperatiflere ve kamu yat
rmlarna dayanan ulusal bir ekonomiye gemektir.
D politika plnnda bu ideal devlet, komularyla iyi
ve anlay iinde geinecek, yabanc lkelerle hibir an
lama yapmayacak ve kendi z kiiliini byk bir Afri
kal Kiilik iinde eritmeyi kabul ederek Afrikanm birli
i iin alacaktr. Bu devlet ayrca, geleneksel blnme
lerini unutmak ve dnyann arta kalan ksmna da almak
grevindedir.
Bamszlk arefesinde Bat Fransz Afrikas Byk
Konseyi bakan olan Gabriel dArboussier, 1958 de Ks
kan ve cimri milliyetiliin vakti geti artk diyordu.

Afrikann tarihi ou zaman, byk ni

telerin tarihi olmutur. Gemite sz geen b

tn Afrika Devletleri byk, hatt ok byk

tler ve saysz halklar barndryorlard. Bu,
Mali iin olduu gibi Songhay iin, ve ktann
baka blgelerindeki teki devletler iin de geerliydi. te biz, bu ortaa devlet kurucular
nn fetih yoluyla yaptn, federalizm yoluyla
ve kendi rzamzla gerekletireceiz.

Yeni Afrika devletleri bu hedefe ulam olmaktan he

nz uzaktr. Ama iki- yllk bir zaman sresinde, bu
amaca doru hatr saylr admlar attklar da bir gerek
tir. Separatizm (ayrlmaclk) ve ovinizm gene yaygn
haldedir ama ikinci plna dmtr artk. Bildiriler, de
meler ve siyas slogonlar, gerici bir milliyetiliin etkisiy
le deil, hmanist bir ruhla hazrlanmaktadr. ada Afrikanm deerliliini ortaya koyan bir nokta da budur. Dolu
geen iki- yl sonunda birliin gene bir umut aamasn
da kalm oluu, bu umudu ve bu umudun uyandrd co
kunluu kmsemeyi gerektirmez.
Saysz ilerleme iareti gryoruz. Nitekim birok
gzlemci, kabile atmalan nn kurban olan Ugandann
bamszln elde eder etmez zleceini ileri srd
hlde, separatist akmlarla ustaca mcadele eden baba
kan Milton Obote, 1963 ortasnda kesin baary kazanm
olmakla vnebilmitir. Obotenin ynetimindeki Uganda
Halk Kongresi, memleketin birlie kavuturulmasnda b
yk rol oynam ve Baanda separatizmini etkisiz klma
y becermitir. Babakan Obotenin, ekonomik ve sosyal
reformlar yoluna girip girmeyeceini zaman gsterecektir.
imdilik meydanda olan Ugandann yklmayp ayakta ka
labildiidir.
Afrika birliinin kurulmas, belki de septiklerin sand

 kadar uzak deildir. Hatt belki, siyasi gereklerin bi

lincine ermi Afrikallarn ounluu, daha imdiden ve
bugnk yneticilerin fikirlerine aykr olarak, sadece A f
rika birliinin kendilerini ilerleteceine inanmaktadrlar.
Bu, benim kiisel duygumdur geri ama bugne kadar ba
na bunun tersini gsteren hibir eyle karlamadm.

Engeller
Ama Afrikallar da btn teki insanlar gibi daima
akllaryla davranmazlar, u son yllarn basn haberlerine
stn kr bir gz atmak bunu kavramaa yeter.
Kadnlar ve ocuklar dahil 29 Avrupal, memleketi
mize resm bir ziyaret yapmakta olan Gine Cumhurbaka
nna kar terbiyesizlik ettikleri iin, otellerini bir saat
iinde terke dvet edilmilerdir . Bu AvrupalIlar, Bakan
Seku Ture Tanganyikada kald otelin holnden geer
ken ayaa kalkmamlard, herhalde Bakan tanyama
dklar iin.
Bakan Turenin Maliye bakan, Konakride son g
rmemizden nce beni tam bir buuk saat bekletti, sonra
da zr dilemee bile lzum grmeksizin ve adet istemeye
istemeye on dakikasn verdi. Afrikay dolaanlar kendi
yaantlariyle bilirler ki, btn teki milliyetiler gibi Afri
ka milliyetii de, ou zaman hastalkl bir alnganlk
eklinde meydana kmaktadr. Yllarca srm bir ezilme

ve horlanmann sonucu olan bu tavr anlamak kolaydr

ama doru bulmak kolay deildir.
z saygsnn dourduu bu eitten tepkiler, aslnda
daha derindeki bir hastaln gsterileri olmasyd bu ka
dar cidd saylmayabilirdi. Gerekten de, smrgeci kvet
ler Afrika'y terketmeden nce, Franszlarn muteber
muhataplar dedii (tek bana bu deyim be meseleyi aklamaa yeterli ya) bir sekinler zmresi yaratmaa gi
ritiler. Amalar, iktidarlarnn devamn salamaya ya
rayacak mutedil Afrikallar ke balarna yerletirmek
ti. Hastaln asl sebebi ite budur. nk bu sekinler
zmresi genel olarak, bamszlktan bu yana tamamyla
yklmtr. Bunlardan bazlar ahlka bozulurken bazlar
grevlerini yurttalarna zulmetme yolunda kullanm, bir
ksm da AvrupalIlarda rneini grm olduklar brok
ratik rutine kendilerini kaptrmtr. Son bir paras da,
kiisel tutkularn doyurabilmek iin kabe separatizmine
bavurmutur. Ve bu sekinler zmresinin halkn gznde
byk bir prestiji olduundan saysz Afrikal bunlar tak
lide balamtr. Bunun, bazan garip sonular olmutur.
Afrikallar tutan bir Fransz ekonomisti, Ren Dumont, geenlerde unlar yazyordu :

Afrikal sekin zmrelerin byk oun

luu iin bamszlk demek, Beyazlardan boa
lan yeri alp o gne dek smrgecilere ayrlm
gz kamatrc avantajlardan yararlanmak de
mek olmutur. Yksek aylk ve denekler, iyi
denmi gzel villalar, yneticiler iin saray
lar, saysz bir uak ve hizmeti takm... Btn
bunlar hep Devlet btesinden denmektedir.

403leri bamszlktan sonra, Abicanda Chev

rolet1er, Yaundede Mersedesler kovalamtr.
Ayrca bu arabalar, yoksul kiilerin dilerini g
crdatmalarn hakl kartacak ekilde, her 6
ayda bir yemlenmektedir...

Bunun benzerlerine ngiliz Afrikasnda da bol bol

raslamak mmkndr.
1961 Maysnda, Kamerunlu bir kyl R. Dumonta
Bamszlk bize deil ehirlilere yarad diyordu.
Afrikallatrma da, ou zaman, yetkili yabancla
rn yerine frsat Afrikallar koymak eklinde gerekle
mitir. Bu olay zellikle eski Belika Kongosunda maksi
mum noktasna ulam bulunuyordu. 1963te Kongoda
saysz Afrikal iin, grevlerini yapmaktan tamamyla
ciz olduklarndan, bir mevkie deil de bir ayla yksel
dikleri syleniyordu.
alacak bir ey yok. Ayn durumda Avrupada da
sk sk raslanmtr. Elinin altnda btn memlekette topu
topu 17 niversite diplomal yerli bulunan Kongo hkme
ti iki ktan birini semek zorundayd: Ya Belikallar al
koyacak, ya da onlarn yerine kalifiye olmayan Afrikahlar
getirecekti. Ayrca, 1960 sonlarna doru Belikallar ve
mttefikleri ngilizlerle Amerikallarn etkisiyle, Kongoda
rgtlenmi tek milliyeti hareketin yklmas da, yurt sev
gisinin ortadan kalkmasna yol at. Kongolular Gemi
sini kurtaran kaptan diye dnmee baladlar. Bun
dan tr onlar knamak zordur.
Yar-Smrgeci bir vasiin srd baka devlet
lerde de ayn sonular meydana gelmitir. Ren Dumont,
eski Fransz smrgelerinin bazlar hakknda unlar ya

zyor: Bu lkeler, bizim zararmza yaadklarndan, he

nz yoksul olduklarnn bilincine varamamlardr. Bunla
rn yatrmlarnn ezici ounluunu (Yukar Voltada
c/c 86sn rnein) biz saladmz gibi btelerini denk
letiren de biziz...
Nitekim, Gabon gibi yarm milyondan az nfuslu k
k bir lkede, parlamentonun 65 milletvekili vardr. Yani
her Gabon milletvekili 6.000 semeni temsil etmektedir.
Oysa ngiliz Parlamentosunun her yesi ortalama 56.000
semeni, her Fransz milletvekili de aa yukar iki misli
ni temsil eder. stelik, bir Gabon milletvekilinin ayl bir
ngiliz milletvekilininkinden te bir nisbetinde fazladr.
Cumhurbakanlnn, parlamentonun ve ou faydasz
gezileriyle gabonlu bakanlarn, memleketin mill gelirine
nisbetle maliyetine gelince, 1788de 16. nc Louis saray
nn o zamanki Fransz mill gelirine nisbetle giderlerinden
daha fazladr.
Siyas sistemleri Avrupal rnekler zerine kurulu l
kelerde, hkmet, yeleri biribirlerine bazan kabile bala
ryla, ou zaman da bir karlkl yardm ve zel karlar
ayla bal bir oligari (zenginler ve sekinler takm y
netimi) nin ellerindedir. Nitekim Ganada da, ilk bamsz
lk yllar baz kimselere hayatlar boyunca hayal bile ede
meyecekleri bir lks getirmitir. Daha nce hibir servet
sahibi olmayan bir milliyeti lider, beni bir gn evine ye
mee gtrdnde; akl almaz bir sefahatla karlatm
Ne mutlu ki, o gnden bu yana, Ganada iler tamamyla
deimi durumdadr.
1963 balarnda, Cezayir dergisi Rvolution Africainein bir rportajcs, Grard Chaliand, Bakan ile yedii bir
le yemeini yle anlatyor:

 Masada be ya da alt kiiydik: Merkez

komitesinden bir ye, baz Gineli bykeliler,
Dileri Bakan... Dvetliler kalkmaa hazrla
nrken Seku Ture, Merkez Komitesi arkada
na:
Arabanz yannzda m? diye sordu.
Hayr, Bakanm.
yle ya, unuttum: Arabanz satm,
parasn da bankaya yatrmtnz.
Sizden bir ey saklamann imkn yok,
Bakanm.
Bakan, bu ksa konumay yle yorumluyor:
dare sistemindeki bu trl sakatlklarn
ok eitli sebepleri var. Hereyden nce de eko
nomik glklerimizi sylemek gerekiyor. y
le kimseler var ki, durumu bir trl kavrayp
ona gre davranamyorlar. Bunlarn gznde,
bamszlk bir aama olmaktan km, ulal
m bir ama, yani yolun sonu hline gelmitir.
Siyas bamszlk yetmez, ktisad bamszl
mz da kazanmamz gerekiyor. Baz parti ye
lerimiz iin bamszlk, eski smrgeciden bo
alan yeri alma frsat saylmtr.

Ama, gene Bkan Tureye gre, partinin altnc kon-

Siyas eitimi salamlatrarak, pratik

kollektif grevleri btn seviyelerde belirleye
rek, kritik ve otokritiki yerletirip yaya-

rak, ve zellikle
de, aa
kademenin
iktidar adamlar zerindeki kontroln sklatrarak, devrimci dnemin kaplarn aacaktr.

Bundan bir sre nce, radyoda yapt nl bir ko

numada Bakan Nkrumah, lkse dknl mahkm
etmi, ulusal servetlerin ktye kullanlmasna kar ate
pskrm ve kamu ahlknda bir temel reform gereini
savunmutu.
Ama btn bunlar sabahtan akama baarlacak iler
deildir. Bununla birlikte baz istisnalar da vardr. Tan
ganyika hkmetinin ald ilk tedbirlerden biri, bakanla
rn ylln 3.100 ngiliz lirasndan 1.800e drmek ol
mutur. Babakan Nyererenin en nemli kararlarndan
biri de (Nyerere bugn Bakandr), imtiyazl hle gelme
yi uman kadrolar a rnek olmak zere mevkiinden vaz
geip milliyeti hareketin temeldeki rgtyle kendisinin
uramasdr.
Bir baka engel de, kabilecilik tir. 1963 Maysnda
Kenyada, ilk demokratik seimler yapld. Ekonomik dur
gunluk iinde yzen, zengin maden kaynaklarndan yok
sun, stelik de isizlik ve gizli isizlik altnda ezilen bu 8
myon nfuslu kk lke, iki merkez kamarasnn 151
sandalyesi iin 715 adayn ve 7 blge parlamentosu iin de
185 yenin masraflarn karlama yk altnda brakld.
Bu demektir ki Kenya sadece 8 parlamento ve hk
metin masraflarn deil, ayn zamanda sekizer polis, snr
bekisi, adalet mekanizmas, vb. tekiltnn giderlerini de
karamak durumundadr. Bu sistem iinde sekizle arp
lacak olan hsm-akraba kayrclndan hi sz etmeye
lim. Dumont, bugn idareciliin baz eski fransz smr

gelerinde belli bir gelir kayna, hatt bir endstri hline

geldiini yazd vakit Dahomeyin bte giderlerinin
% 60m memur aylklar tekil ediyordu. Bu durum Kenya
iin fazlasyla geerlidir. Anlalmaktadr ki Kenya, ulusal
gelirinin byk bir ksmn idare mekanizmas ve parla
mentolardaki mevkileri oaltmakta kullanlacaktr.
Kenyann, yeni bakanlarn etkisiyle hafifleyen bu
balkanlama s ksmen, ama sadece ksmen, AvrupalIlar
tarafndan kkrtlmtr. Bunun belli bal sorumlusu, kabilecilikle birlikte bir siyas parti, Demokratik Afrika Birliidir. Bir ngiliz gzlemcinin pek doru olarak belirttii
gibi:

Burada da, btn tarihi douran bir te

mel beer atma iinde iki ana prensip kar
karya gelmitir; Bir yanda ilerleme, risk, bi
reysellik ve mcadele prensibi; te yanda ise ge
rileme, muhafazaclk, camiaclk (kollektivite)
ve kkleme. Bilin bilinsizliin, erkek kadnn,,
mzrak yrein karsnda mcadele etmekte
dir burada. Seim diliyle konuacak olursak,
merkez Devlet fikrine kar kan, kabiledir, et
nik ailedir. Btn Afrika bununla parampara
dr ite.

Demek ki, Avrupallar hkmetmek iin blmek ge

rekir formllerini uygulamaktan vaz geip kkrtmam
olsalard bile, gene de kabileciliin nemli bir rol olacak
t. Bamszl ou zaman bir geveklik, geleneklere s
narak yeni gvenlik arama egimi izlemitir.
Bu tavr eitli alardan aklayabiliriz. lk olarak,.

smrgelik ann uzun kiiliksizliinin tepkisi olan bir

etnik kimlik zlemi. Sonra, akrabalk balarnn ve ma
hall geleneklerin gc. En sonra da, eflerin teden beri
dine dayanan otoritesinin srp gelmi oluu. nsanlar krallarma Tanrnn bu yeryzndeki temsilcisi gzyle ba
kyorlarsa, ona kar kmalar iki kere gleir. Oysa, tan
rsal krallk fikri, baz blgelerin gnlk hayatndaki yeri
ni bugn de korumaktadr. Bugandalarm Kabakas
tpk Kralie Elisabeth gibi, Kilisenin de efidir. Ama bu
dinsel fonksiyon, ou Ingilizlerin gznde artk pek bir
ey ifade etmedii hlde, Afrikal Kraln kullar iin her
gn elle dokunulur etkiler eklinde meydana kar. Gerek
te mesele, daha da karmaktr. Bana yle geliyor ki Av
rupalIlar, Afrikalnn geleneksel hiyerariler karsnda
duyduu saygya gereinden fazla nem veriyorlar. De
mek istiyorum ki, Afrikal halklarn ounluu, fikirleri
sorulmu olsayd rejimlerinin deimesinden yana kar
lard. u son yllarda hemen btn lkelerde kabilecilik,
gelimesini byk lde, smrgelikten kurtulu artla
rna borlu olmutur.
Gerekte, milliyeti entellektellerin de kabl ettikle
ri gibi, iktidarn bu balkanlamas, merkezci olmaktan
kmas, bazan kanlmaz bir zorunluk olmutur. Smr
geci kuvvetlerin vasiliinden sonra da devam eden eski
devletlerde kraln etkisi, hal oktur. Ugandada ve Nijer
yada bunun rneklerini grmtk. Ama bu durum, on
dokuzuncu yzyl boyunca savam olan byk halklarn
yaad btn lkeler iin dorudur. rnein Kenyann
baz blgeleri iin. Btn bu memleketlerde kabilecilik,
kolay kolay zlecee benzemeyen ciddi bir problem h
linde bugn de ortadadr.
Ama ok eski rekabetlerin kalnts olan bu atma
lar, smrgeci kuvvetler tarafndan alevlendirilmitir.

Bundan trdr ki, bugn bu atmalarn siyas etkisini

deerlendirmek gtr. Belikallarla mttefikleri Kon
goda kuvvetli bir merkezci hkmet fikrini btn gcy
le desteklemi olsalard, 1960-1962 arasndaki kabile sa
valar ya hi patlak vermez, ya da phesiz bu kadar
hunharca gemezdi. Uzun sreden beri memleketin politi
kasna hkim olan Kenyadaki AvrupalIlar, Nairobide
kuvvetli bir hkmetin yerlemesini gerekten istemi ol
salard, 1962de, yani bamszlktan nce hazrlanm olan
anayasa, memleketi herhalde balkanlatrmayaeakt.
Kenya, birok halk barndrmaktadr. Tanganyika,
daha da ok. Ama Tanganyika, bu kabilecilikten habersiz
dir. Memleketin kuzeyinden gelmi memurlarn gneyi, g
neyinden gelenlerin de kuzeyi idare ettiine sk sk raslam r.

Evet ama, sisin birlemi bir mill hareket yarat

ma ansnz olmutur.
Doru ama eksik. 'Bizim asl ansmz, memleketi
mizin can evinde, teden beri byk iktidara sahip nemli
bir Avrupal aznln bulunmamas olmutur. Kenyann
durumu budur nk. Ve ilere biraz yakmdan bakacak olursanz, Kenyal AvrupalIlarn olanca gleriyle kabilecilii destekleyip kkrttklarn farkedersiniz. Niin mi? Se
bebi belli.
ktidarlarn ve imtiyazlarn yitirmek tehlikesiyle
karlaan AvrupalIlarn byle bir tepki gstermesi nor
maldir. Bugn bu tepkinin bir baka rneini de Gney
Afrikada grmekteyiz. Afrikaner Mill Partisi, orada da,
Bantustan adn verdii ve bir takm blge veya kabile ay
rlklar zerine kurulu kk Devletler yaratarak zaman
kazanmakta ve milliyeti kuvvetleri blmeyi tasarlamak
tadr.
Fransz Afrikas da ayn durumu yaamtr. efe ve

ya kabileye karg drstlk prensibi, Franszlar smrge

lerini ngilizlerden daha direkt biimde idare ettiklerinden*
sarslm ve ayakta kalmakta baya zorluk ekmitir.
Yani smrgeciler, geleneksel hiyerarileri paralamak,
hatt yok etmekten ekinmemilerdir. Turenin ynettii
Gine milliyeti hareketinin Futa-Calondaki Fransz dostu
eflerden yakasn kolayca syrabilmesinin sebebi budur.
Gerekten de, eflerinin Franszlar tuttuunu bilen bu
blge ahalisi, milliyeti hareketin demokratik ekilde se
ilen ky komitelerinin ardndan gitti. Gene bu sebepten
trdr ki bir sre Sudanda (bugnk Mali) Sudan Bir
lii ayn sonucu elde etti. Franszlar, efleri otoritelerinin
temel direkleri olarak kullanmaktaydlar, ama bu direkler
ibirliini divikleri tarafndan kemirilmekte gecikme
di!
istisnalar bile bu kural dorulamaktadr. Cibo Bakarinin Savaba ( (Hrriyet) Partisi, Nijer blgesi parlamen
tosunda ounlua sahip olduu hlde, Bakan de Gaulle
tarafmdan 1958de dzenlenen referandumda bamszlk
iin altndan devrildi, nk eflerin Nijerde hal b
yk siyas etkisi vard. Ama bu siyas kuvvet onlara Fran
szlarla anlam olmalarndan geliyordu ve bu efler de,
tpk teki lkelerde olduu gibi, imtiyazlarn koruyabil
mek iin yabanclara dayandklarndan, politik bamszl
a kar idiler. Fransa, bu memleketi efler syesinde elin
de tutabi'lmitir. Nijer bugn bamszln kazanm du
rumdadr ama kendi kaderine komusu Nijerya gibi hkim
olduu sylenemez.
Senegalin durumu daha karmaktr. Fransaya uzun
zamandan beri, balanm olan bu memleketin Fransz Afrikasnda ayr bir yeri vardr. Daha 1914 ylnda Fransz
Parlamentosunda Senegalin bir milletvekili bulunuyordu
ve ehirli Senegallilerin ou da iki yl sonra Fransz yurt-

dalm elde ettiler. Bununla birlikte Senegal, daha hafif

bir ekilde de olsa, modern milliyetilikle geni mslman.
derneklerinin mahall efleri olan byk marabutlarn
temsil ettii geleneksel eflik dzeni arasndaki mcadele
ye yabanc kalamamtr.
Bu enerjik adamlar, bugn de, statkonun korunmas
yolunda belirleyici bir rol oynamakta ve tabii Franszlar
tarafndan da desteklenmektedirler. Senegal hkmetinin
Afrika sosyalizminin deerlerini vd 1961 yllarnda bi
le, Mrid Derneinin efi ky okul ve dispanserlerinin ya
plmasna kar kyordu ve bir Fransz yazar, Mrid
eflerinin topraklar zerinde bir yar klelik dzeninin
srmekte olduunu sylerken mbalaa etmi saylmazd.
Senegal ile Sudan, Mali Federasyonu olarak birletik
ten sonra, yneticileri arasnda ba gsteren fikir ayrlk
lar yznden ayrmakta gecikmediler. Malide eflerin
saltanat yklmt, ve memleketi yneten kitle partisi
sosyalist bir program uygulamak kararndayd. Senegal
ise, Parlemanterlerinin iri demelerine ramen henz, gele
nekleri savunan eflerin ve mezheplerin egemenlii altn
dayd.
Bize bunun baka bir rneini de Fasn yakn tarihi
sunmaktadr. Franszlar, Sultan Muhammed Bin Yusufu
bamszlk partisi stiklli inkr etmee zorlayamamlardr. Memleketinin uzun zaman egemen bir devlet oldu
unu unutmamtr Sultan. Ve stikll Franszlar tarafn
dan kapatldnda, hi deilse sembolik bir ekilde, par
tinin yerini Sultan alm ve bunun iin de nce Korsikaya,
sonra da Madagaskara srlmtr. Bu, Sultanm yerine
Ben Arafa adl bir kuklay getiren Franszlar iin sonun
balangc olacaktr. Sultanlarna geleneksel balarla ba
l olan Fasllar, kuvvete boyun emeyerek milliyeterle

birleecek ve 1953 yl sona ermeden silhl direnmeyi ba

latacaklardr.
Franszlar bunun zerine alk olduumuz metodlarna bavurarak iktidarlarn kabilecilie dayandrmay de
nemiler ve Atlas dalarndaki berber efleriyle anlama
yoluna gitmilerdir. Bu eflerin en nemlisi, Marake Pa
as denilen El Glavuy idi. El Glavuy ve taraftarlar Franszlar tarafndan, berber geleneklerine bal ve Arapla
rn boyunduruundan kurtulmaa azimli kimseler olarak
tantlmtr. Ama olaylar onlar yalanc kartacaktr. Ra
battaki sarayndan 18 aydr dar kmaa bile cesaret
edememi olan kukla Ben Arafa, 1955 sonunda Tuncaya
kam ve ayaklanma tehdidi karsnda dayatamayan
Franszlar, Sultan Muhammedi geri getirmek zorunda
kalmlardr. Ya
El Glavuy?
Profesr Massignonun bir gn bana dedii gibi, bu kerhane aas , Sul
t a c a ve Istiklle kar kmay gze alamayacak ve, zaten
hibir zaman bir evk gsterememi olan berber kabilecilii de onunla birlikte yitip gidecektir.
Smrge ynetimi Fasta, kendi tarihine sadk kalma
sn bilen bir geleneksel krallk tarafndan yenilmitir.
Ama ite bu geleneksel iktidarn byk gcnden tr de,
milliyeti hareket bamszlktan sonra birliini koruya
mayacaktr. 1959 balangcnda, hareketin El Mehdi ben
Barka tarafndan ynetilen sol kanad, gericilikle sulad
istikll hkmetinden ekilecek ve Hal Kuvvetleri Mill
Birliini kuracaktr. O gnden bu yana memleketin i po
litikas, U. N. F. P. nin sol kanad ve mttefikleriyle Muhammed bin Yusufun olu Kral II. Haan arasndaki a
tmann sahnesi olmutur. Sonunda da, 1963 Temmuzun
da, kraliyet polisi, muhalifleri tevkif etmee balayacak ve
ayn yl iinde Fas, bir mutlakiyet rejimi hlini alacaktr.
Cezayirde ise, geleneksel efler smrge igli srasm-

da eriyip gitmilerdi. Franszlar bir yerli burjuvazinin ye

timesini nlemi, olduundan, ortada birka muhafaza
kr mslman ulusuyla bir avu zengin toprak aas var
d. Bu kategorilerin ikisi de, birer siyas kuvvet olmaktan
uzaktlar. Franszlarn Cezayir'i Fransann ayrlmaz, kop
maz bir paras diye grmek inad karsnda, milliyetilik
iin tek kar yol ayaklanma idi. 1954 ylnda nce giriilen
saysz ayaklanma teebbsleri felketle sonuland ama
o yl balyan byk mcadele, yedi ylk bir direnmeden
sonra, en korkun iddet ve bastrma tedbirlerine ramen
baarya ulaacaktr. Cezayir 1962de, Mill Kurtulu
Cephesi (F. L. N. ) nin ynettii bamsz bir cumhuriyet
olmutur.
Btn bu verdiimiz rnekler gstermektedir ki kabilecik eitli ekillerde meydana kmakta ve oynad si
yas rol de, her zaman deilse bile ou zaman, smrgeci
kuvvetlerin bamszlktan nceki tavrna bal olmakta
dr. Ama kabeciliin gene de belirli bir nem tad sy
lenebilir, nk bugn karmzda bir yalanc kabilecilik
vardr, bir de gerek kabilecilik. Ve bu sonuncusunun gele
cek yllardaki etkisi, bir yeni toplumun kurulmasnda at
lacak ileri admlara iyiden iyiye baldr.
Seilecek yol
Uzun sreli tahminlerde bulunmak bounadr. nk
Afrikann gelecei, imdiden belirlenmesi g bir takm
basklara baldr. Ama bugnden kesinlemi bir nokta
varsa o da, asl basknn, ilerin imdiki durumuyla her ge
en gn biraz daha yetinemez hlde olan kamuoyundan ge
lecektir. Halkm bu basksnn gittike bydn u sz
ler meydana karmaktadr: Yneticilerimiz anlasnlar

ki, biz onfar bugnk yerlerine, kendi kiisel tutkularn

doyursunlar ve kocaman Kadillak arabalarda kibarlar gibi
giyinip dolasnlar diye koymadk... Frsatlar ve bencil
ler ortadan ekileceklerdir. Ayn protestoya, daha dolayl
biimler altnda btn ktada Talanmaktadr. Bu konuda
benim yapabileceim en faydal i, Afrika kamuoyunun
yneldii belli bal eimleri aklamak olacaktr. Bu ei
limler drt tanedir.
lk eilim, iktidar meselesini, politik aksiyonu bir tek
organizasyonun, bir yeni batan kurma hareketi hline
gelen bir kurtulu hareketinin ellerinde toplayan bir tek
parti yoluyla zme eilimidir. Yneticiler, bu eimin g
cn gn getike biraz daha kavramaktadrlar. Sardauna Sokoto, 1862 sonlarnda Nijerya hakknda unlar sy
lyordu: Bugnk duruma bakarak, bir ortak hkmet
kurulmasna kar blgesel muhalefetin gittike zayfla
dn syleyenler aldanm saylmaz....
kinci eilim, sosyal ve ekonomik geliim meselesini,
angaje lkelerde sosyalizme alan bir Devlet kapitalizmi
sistemiyle zmee ynelmektedir. nc olarak, souk
sava karsnda Afrika, az ok kesin bir ntralizme kay
mtr. Son olarak da, Afrikal devletler arasndaki ilikerin zm konusunda bugnk eim, kurumlarm ve po
litikalarn birletirilmesi ynndedir.
Bamsz Afrika uygarlnn ne olacam kestirmek
iin vakit henz pek erkendir. Ama bugnden belli olan,
yarnki iklimin ovinizme, hogrszle ve savala
genellikle yer vermeyeceidir. Bu noktada, baz rneklerin
u iddiamzn tersini isbat eder nitelikte olduunu belirt
meliyiz. Beyaz rklk, Gney Afrikada grld gibi,
bazan bir siyah rkln douuna yol amtr. Ama bu
Afrikal rklk duygusu, AvrupalIlarn bizleri inandr
mak istedikleri kadar yaygn deildir. Nitekim, Niyasa-

landda Malavi Kongresi Partisi bir Avrupal katlim ha

zrlamakla sulanm, ama Ingiliz yarg organlarnun ara
trmas sonunda bu iddiann temelsiz olduu ortaya k
mtr.
Bir Ingiliz gazetesinden aktardmz u pasaj, byle
ovinizm ve iddet sulamalar karsnda aldana kapl
maktan saknmamz gerektiini gstermektedir:

Niyasalanddaki son seim kampanyas

srasnda Ingiliz basnnn bir ksmyla Parla
mentodaki muhafazakrlardan bir grup, Dr.
Bandann Malevi Partisine kar, bu partinin
rakiplerinin evlerini atee vererek terr yarat
t iddiasyla, iddetli bir kampanya amlar
dr. Bu kampanya ksa zamanda o kadar alev
lenmitir ki (o srada Orta Afrika Federal ba
bakan olan) Sir Roy Welensky bu yzden se
imleri ertelemekten bile sz edebilmitir.
Sylendiine gre en ciddi olay, Sir Roy
Welenskynin Federal Birlemi Partisinin ma
hall seksiyon bakan olan bay ijalonun eviy
le birlikte iki evin daha atee verildii Mboboda
gemitir. O zaman Dr. Bandann taraftar bi
linen iki kii bu yangnlardan sorumlu tutula
rak yakalanm ve ilerinden gen olan da on
iki deneklik bir falaka cezasna arptrlmt.
Sylendiine gre en ciddi olay, Sir Roy
adalete yalan sylemekten yakalanm ve 18
ay hapse mahkm edilmitir. ijao ayrca, Fe
deral Birlemi Partinin iki baka yesiyle bir
likte kendi evini kendi atee vermekten de su
lanmaktadr. Malavi Partisine kar sulamala

ra byk yer veren gazetelerin, bu gereklere

ayn nemi vermekten kanmalar son derece
zcdr. Haksz yere dayak yiyen delikanl,
on ngiliz liras tazminat alacaktr.

AvrupalIlarn bamsz Afrika lkelerinde, krc ve

fkelendirici davranlarla karlatklar phe gtrmez.
Ama ne olursa olsun, Guardian gibi arbal bir gazetenin
Afrika henz ktay bir bir rk savamalar meydanndan
daha baka trl gz nnde tutan yeni bir yneticiler ku
an yetitirecek kadar vakit bulamamtr. diye yaz
masn anlamak gtr. Olaylar bu iddiay rtmektedir:
Cezayirliler zaferi kazandktan.sonra Franszlar kltan
geirmi deillerdir, bamszlklarn elde eden Bat Afri
kallar saysz beyazla ibirlii yapmakta devam etmiler
dir, kurtulutan sonra Dou Afrikallar AvrupalIlarn
dostluuna yz evirmemilerdir. Kenyadaki Mau Mau
isyan srasnda tam on drt toplama kampnda yedi yl
geiren ve her trl ikence ve hakarete urayan Kariuki,
Yarnn yeni Kenyas bir intikam ruhuyla lekelenmeyecektir. diye yazmaktan ekinmemektedir. Ve Kariukinin
kitabna yazd nszde Dr. Margery Perham, siyah lide
rin kendisine ikence eden Afrikal ve AvrupalIlara kar
art dncesiz bir bar isteiyle hareket ettiini be
lirtmektedir. Bugn Afrikaya salkl ve umut verici bir
hogr iklimi hkimdir.
Ama gelecekte birtakm tehlikelerin gizli olduu da
unutulmamaldr. Tek parti sistemi, izlenecek politikann
iyi olmasn garantilemez. Bu sistem, bugn baz lkeler
de olduu gibi, geni ve demokratik bir temele dayanrsa
-halkn desteini salam olan hkmet, cretli ve tutar

l tedbirler almaa ynelebilecei iin- sosyal ve ekonomik

dnm kolaylatracaktr. Ama bu sistem, grevine
ihanet eder veya kendisine yapc bir ideoloji bulmazsa, fi
kir ve kar atmalar ba gstermekte gecikmeyecektir.
Hkmet bu atmalar hzla zmedii takdirde, hareket
kaabiliyeti felce urayacak ve bundan doacak durgun
luk, memnuniyetsizlii daha da arttracaktr. Ya da ikti
dardakiler kendilerini savunmak iin tedbirler almaa ko
yulacaktr ki, bu tedbirlerin genellikle demokrasinin sonu
demek olduunu artk biyoruz. Yani Afrikaya diktatoryay getirecek olan, tek parti sisteminin kendisi deil bu
sistemi toplumu deitirmek iin kullanmada gsterilecek
kaabiliyetsiz'lik olabilir. Bonapartizm (Napolyon Bonapartm diktatrlk sistemi) tehlikesini yaratan, ilerleme
deil hareketsizliktir. Bunu anlamak iin bugn ok par
tili sistemlerin yrrlkte olduu memleketleri incelemek
yeter. Yeniden sylemek gerekiyor: Gerek demokrasi an
cak, rejimin yeni bir toplum kurma yolunda gerek adm
lar att yerde vardr. Bugn hemen btn Afrikay
canlandran daha iyi bir hayat istei gz nne alnrsa,
memleketi yeni batan kurmakta gszlk gsteren bir
rejimi hibir ey (ne partilerin says, ne de parlemanter
kurallarn karmakarkh) devrilmekten kurtaramaz.
Asl tehlike, Latin Amerikada olduu gibi, bir grupun ik
tidar kampanyas ve bir ikinci grup kendisini oradan
itip defedinceye kadar da iktidarda reklenmesidir. Ve
bir de bu grup, Liberyadaki True Whig Partynin gemi
te yapt gibi, statkoculua saplanrsa, o zaman mem
leket durgunlukta da kalamyacak ve gn getike arla
an bir yoksulluk emberinin iine yuvarlanacaktr.
Dahas var. Devlet kapitalizmi de ekonomik geliimi
garantilemee yetmez. Unutmamaldr ki bu kapitalizm
bazan bir aznln karlar yolunda iletilmitir. Nitekim,

Mussolini talyasnda baz temel endstrilerin millileti

rilmesi, zel sektr yatrmlarnn verimini arttrmaa ya
ramtr. Bugn de, rejim demokratikletirilmedike, M
sr'n bu trden bir diktatorya hline gelmesi mmkndr.
Devlet kapitalizmi, Afrika iin kanlmaz bir yoldur. Ama
bu sistem, bir kk aznln de de btn ulusun kar
larna hizmet ettii takdirde baar salayacaktr. Sonu
olarak, rejimin dirilik kazanabilmesi iin, zel sektrn,
yani bugnk durumda yabanc zel yatrmlara ortak k
k yerli kapitalizmin, hkmet kontrol altndaki kamu
sektrnn hkimiyeti altmda bulunmas arttr.
Bize gelecek hakknda haber verecek iaretleri bu
yanda aramak gerekir. nemli olan, iktidarn nasl kullanacadr. Demokrasi oyunu, ok partili bir parlemanter
sistem tarafndan kolaylatrlamayaca gibi kiilerin
putlatrlmas teebbsleriyle de gletirilemez. rne
in Ganada baz kendini bilmezlerin kk ocuklara
Nkrumah hi lmez, Nkrumah hi aldanmaz trnden
sloganlar retmelerinin nemi yoktur (zaten ocuklarn
byle safsatalara inanmadklarn da biliyoruz). nemli
olan, Bakan Nkrumahla hkmetinin, smrge krizini
zmek iin neler yaptklardr. Tpk bunun gibi, Nijer
yada gelecek hakknda kesinlie gtrecek olan, Coker
Komisyonunun aa kard rvet ve ihtils skandallan deil, yneticilerin memleketi yeni batan kurmak iin
bir birlik hareketi yaratma kaabiliyetidir. zetlemek gere
kirse, gerek mesele milliyeti hareketlerin sosyalist bir
ideale dnk kitle partileri hlinde srp srmeyecekleri
ni bilmektidr.
Kiilerin putlatrlmasnm gerekten tehlike oldu
u memleketler iinse, durum ciddidir. nk putlatrma
diktatr yaratmaz, diktatr putlatrmay yaratp geti
rir. Afrikal bamsz bir lkede bir diktatr iktidar ele

geirmi olayd, hi phesiz, dnyann her hangi bir ba

ka lkesinde olduu kadar zararl bir kiiliini puptlatrma dzeni kurard. Bu konuda bizde kayg uyandran
lkeler de, ekonomik ve sosyal durgunluun hkm sr
d lkelerdir.
ilerici Devletlerde baz insanlara kar byk sayg ve
ballk gsterilerinde bulunulmas, smrgelik gemii
nin baz kalntlarn unutma arac olarak anlalmaldr.
Nitekim daha geenlerde Darsselm Belediye meclisi 85
sokan adn deitirme karar almtr: Queens Close,
Queensv Drive, Royal Close... yerine bundan byle Kenyatta Drive, Kimathi Road, Kaunda Drive, Banda Close,
Toure Drive, Ghana Avenue... denilecektir. Ama bundan
tr, kendini bilen hi kimse Tanganyikada bir kiilik
putlatrmas baladm dnemez.
Demek oluyor ki ana mesele, sosyo-ekonomik krizin
ve smrgelikten kurtuluun ortaya kard iktidar
probleminin -bir parlemanter demokrasi veya tek parti
brokrasisi yoluyla deil de de halk ve demokratik bir
sistemle hangi llerde zlebilecei meselesidir.
Bugnk btn problemlerin merkezinde bu fikir bu
lunmaktadr. rnein, kyllerin gnll olarak bu ie
katlmas salanmadka, her trl ilerlemenin hareket
noktas olan tarm gelitirmek iin dnyann parasm
harcamak bounadr. Traktrlere, eitmenlere, kimyev
gbreye verilen parann savurganlk olmamas btn bun
larn geleneksel metotlar deitirebilmesine baldr.
Ama bu da hereyden nce, kendi grenekleri iinde hl
hapis duran kyller tarafndan btn bunlarn kabul edil
mesine bal kalmaktadr, insanlarn bir deiiklik zorunluunu duymas iin, bamszlk davasyla sosyal-ekonomik kalknma fikrinin kafalarnda iliik olmas gerekir.

Bu iliki, okullarla niversitelerin geliimi ve endstrinin

kurulmas konularnda da geerlidir. Btn bunlar, ancak
geliip yaylmaya dayanan bir siyas iklim, yani Afrika
da, bir sosyal yenilenme havas iinde verimli olabilir
nk. Byle bir atmosferi yaratmak iin de, demokrasi
nin hzla ilemesi arttr. Parlemanter kombinezonlar
veya parti rekabetlerine burada yer yoktur.
Rusya tarihi bize bu konuda iyi bir rnek vermekte
dir. Serflik sisteminin kaldrlmas nasl Ruslarn oun
luunu yoksulluktan kurtarmaa yetmediyse, siyas ba
mszlk da Afrikallarn ounluunu kurtarmaa yetmiyecektir. ( . . . ) Afrikann ihtiya duyduu yeni sosyal
ve ekonomik yaplarn nasl gerekleeceini henz bilmi
yoruz. imdilik bildiimiz, siyah kta yoksulluktan kur
tulmak istiyorsa, byle bir yenilenmenin art olduudur.
Yeni-smrgecilik kavram ite burada iin iine gir
mektedir. Gerekten de, Bat dnyasnn dmanl nasl
Rusya ve indeki devrimci hareketlerin salamln garantilediyse, ayn Bat dnyasnn dostluu ve baz art
larla Afrikaya yardm siyah ktadaki yenilenme hareket
lerini yavalatabilir, hatt nleyebilir.
Oysa Afrika iki ktan birini semek zorundadr: Ya
az ok maskelenmi bir statko, ya da kkl bir dn
m. Ve bu dnm de gerekten kkl olmak zorunda
dr, nk bamsz lkeler serbest teebbs sistemini
yakn bir gelecekte gemeyi tasarlayacak kadar iktisaden kuvvetli olmaktan henz pek uzaktr. Afrikallarn,
bir vakitler smrge olan ve kapitalist aamay yaama
dan atladklarn ileri sren lkelere bu derece ilgi duy
malarnn sebebi budur. Birlemi Milletler Teknik Yardm
Konseyi bakan David Owenin geenlerde Moolistan
Halk Cumhuriyetinin kapitalist aamay atlayarak feo
dalizmden sosyalizme getiini iln edii Afrikallarn

gznde alabildiine nemli olmutur. Bu, Afrikann ay

n metodlar kullanmak istedii anlamna gelmez, bir s
mrge toplumunun yeni batan kuruluu konusunda esinlenebecei pratik bir rnee byk ilgi duyduu anlam
na gelir. Afrikallarn zellikle ini ve Sovyetler Birliinde eski Orta Asya smrgelerini dolap incelemek is
teyilerinin sebebi budur. Bu lkelerin gemilerindeki k
lelikten kurtulup kurtulmadklarn, kurtuldularsa bu ii
nasl baardklarn gzleriyle grmek istemektedir Afri
kallar. Ve Afrikal ntralizm taraftarlarnn (ki nemli
ve etkili olanlar da sadece bunlardr) seme hrriyeti nden anladklar ite budur. Her trl komnist fikirler
den bamsz olarak (zaten komnizm onlarn bugnk
meselelerinden ok uzaktr), statkonun devamn sala
yan her trl Bat yardmna kar Afrikallar gn ge
tike biraz daha kesinlik ve kararllkla cephe almaktadr
lar. Buna karlk, kar gzetmeyen bir yardmn, gei
dnemini amada onlara byk apta yardmc olacan
bilmekte ve bu trden yardmlar salayabilmek iin de
durmadan aba gstermektedirler.
Demek ki, Afrikada gerek bir demokrasinin yerle
mesi temel yaplarda meydana gelecek bir devrime bal
dr, ve bu devrim geciktike Afrika lkeleri otoriter h
kmetler aramaa balayacaklardr. Ama bu meselenin
asl zm bir baka byk problemin zmyle yakn
dan ilgilidir, insanlarn ortalama hayat seviyesinin (bel
ki Gana hari) Portekiz gibi yoksul bir Avrupa lkesin
den daha aa olduu bir yn kk Devlete blnm
bir Afrikada, kelimenin tam anlamyla bir sosyal yenilen
me mmkn mdr?
Bu ana soruya henz hi kimse evet cevabn verebil
mi deildir. Buna karlk baz memleketler kesinlikle
hayr cevabn vermitirler. Addis Ababa Konferansnda

Nkrumah, bu tezi ok can alc bir ekilde savunmutur.

Yitirecek vaktimiz yok, demitir, nk ya birleeceiz,
ya da lp gideceiz . Yukarda belirttiimiz anlam
daki yeni-smrgeciliin zerinde srarla durmutur:
Bugn hibir Afrika Devleti, nsan ve tabii kaynaklar
nn emperyalistler tarafndan insafszca smrlmesine
ve modern dnyamn gn getike giriftleen meselelerine
tek bana gs gerecek kadar byk ve gl deildir.
Gana Cumhurbakam ayn zamanda, bamsz Afrika
Devletlerinin banda Demoklesin klc gibi asl duran...
snr atmalarn, ekonomik glkleri, siyas anla
mazlklar.. da belirtmitir. Bugn Afrikada grd
mz btn gerginlikler, Bakan dorulamaktadr
Bu ideali bakalar da savunmutur. Bunlar arasnda
zellikle, memleketleri bamszla kavutuktan sonra
federasyonlar kurmak isteyen Dou ve Orta Afrika yneticelerini sayabiliriz. Bu blgedeki glkler daha b
yk olduu halde, baz Kuzey Afrikal liderler de ayn di
li konumaktadr. Denebir ki, Afrikada istikrarl Dev
letler en ok deiiklie urayan Devletlerdir.
Birka ender istisna bir yana braklacak olursa, b
tn ada Afrika geicik iinde yzmektedir. zm
yollan ya henz bulunmay beklemektedir, ya da, bulun
mu olsalar bile, denenmiliin kprsnden henz ge
memi haldedirler. Bu arada, btn ktay yakndan ilgi
lendiren yeni bir topluma doru yry (1983 te KongoBrazzavillede, 1964 te Tanganyika-Zengibarda olduu
gibi) rejimleri ve hkmetleri daha bir sre altst edece
e benzemektedir.
Tarihsel bir adan bakacak olursak, btn bu olay
lar, smrgelik durumunun geici birer onarmmdan ba
ka bir ey deildirler. Asl bundan sonrasn bekleyip yaz
mak gerekir.

Bununla birlikte, gelecein belli bal izgileri de im

diden belirmee balamtr. 1964 Temmuzunda Kahirede toplanan ikinci Devlet Bakanlar Konferans, ou
Afrika lkesinin bir drt yol azna gelip dayandn gs
termitir. Afrika gemiin yolunda yrmei seerse, ac
la ve baarszla urayacaktr. Ama siyah kta baka
bir yne, insanlarn abalarn birletirerek memleketleri
nin kara bahtn yenebilecei bir yeni topluma doru da
yol alabilir. Bugne kadar bu ikinci yolu seen Afrikal y
neticilerin says pek kabark deildir. Biroklar olayla
rn akna kendini brakmakla yetinmitir.
Gemiin yolu, yani bamszla getirmi olan yol,
bugn niin aclk ve baarszlk getirsin? Bilimsel bir
analize ihtiya duymakszn, sadece sezgerimizle verebi
liriz bunun cevabn. Smrgelik anda ortaya kp ba
msz lkelere miras kalan ve sekin zmrelerle halk ara
snda bile isteye yaratlm eitsizlikler,
agzllk ve
bencillik, dk cretler, makina, fabrika, okul, hastane,
kitap, tiyatro, ve bunlara benzer daha bir sr eksiklikle
dolu olan eski toplum, insanlar kurtarmak iin yeterli de
ildir.
teki yol geri uzun ve gtr ama eninde sonunda
girilmesi gereken yoldur. Btn ktann insan kaynakla
rn harekete getirerek domakta olan burjuvazinin utan
verici imtiyazlarn ortadan kaldracak, madd ve manev
rmeyi engelleyecek, rgtlenmi hle gelen bencillii
yok edecek ve gittike genileyen bir birlik ruhuyla Afri
kann saysz yeteneklerini deerlendirip kullanmasna
yol aacak olan baka bir toplumu gnn birinde mutlaka
kurmak art olacaktr.
Ama bunun iin de, halk kitlelerinin sosyalizmin ku
ruluuna katlmalar gerekmektedir. Bir nc yol yok
tur.

ileri srncemede brakmaa abalayan yeni-smrgecilik karsnda yeni bir toplum kurma mcadelesi b
tn lkelerde imdiden balam durumdadr. Yabanc gz
lemciler bazan bunun farkna varamamaktadrlar, brok
rasinin imtiyazlar ve baz yneticilerin hafiflii siyas
gerekleri gzden saklayabilmektedir nk. Zaman za
man, 1964 Hazirannda Nijeryada patlak veren grevlerde
olduu gibi, grnrde istikrarl ve skin bir lke bir an
da karvermektedir. Afrikay tanyan ve evresine bak
masn bilenler, bu gibi kck olaylardan kavramakta
drlar ki, bugn Afrika hayatnn zn meydana getiren
bu mcadeledir. Gelecee gvenmek gerektiine ite bu
nun iin inanyorum.
insanln ekonomik ve politik deneyler hzinesine
Afrikann da kendi payn erge getirip ekleyecei mu
hakkaktr. Ama Afrika bununla yetinmeyecek, daha faz
lasn da yapacaktr. Eitlemeci gelenekleriyle modern
eitlik kavramn birletirmeyi baaracana yrekten ina
nyorum, ve sanld kadar da uzun zamanda deil, ite o
vakit, ozanlarndan birinin deyiiyle, gk kuana yeni
bir renk ekleyecek olan bu yeni uygarlk ortaya kmaa
balam saylabilir.
1950 - 1960 arasnda Afrika, siyas bamszlk iin
mcadele etmitir. Bugn giritii mcadele ise, siyas ba
mszln meyvelerini toplamak, ilerlemeyi ve birlii
gerekletirmek mcadelesidir. Ve Afrikal halklar, bu
birlik ve ilerleme gereklemeden ne bara, ne de refaha
kavuamayacaklarn sezmi durumdadrlar.

afrikada mill kurtulu ve

sosyalizm hareketleri
Afrika, sadece az gelimi lkeler ktas deil, ayn zamanda
bir smrgeler ktasdr, ikinci Byk Savatan sonra balayan
kurtulu hareketi bugn hemen btn ktada baarya ulam ve
siyas bamszlklarn elde eden Afrikal lkeler bu sefer asl kur
tulularn gerekletirmek, yani ktisad bamszlklarn kazan
mak iin eitli denemelere girimilerdir.
Basil Davidson, A frik a da yllarca sren bir aratrmadan ve
en yetkili devlet adamlar, en basit kyller ve kabile eflerine
kadar eitli kimselerle temaslardan sonra hazrlad bu kitabnda,
siyah ktann emperyalizmle mcadelesini objektif bir gr ve
akc bir dille gzlerimizin nne sermektedir. Basil Davidson, bu
nunla da yetinmeyip meselenin zne inerek, Batllarn smrge
ciliklerini hakl karmak iin ne srdkleri "A frikal barbar ve
gelimemi zekl bir insandr efsanesini, ktamn tarih boyunca
yaratt ahlk, sanat ve kltr deerleriyle siyas kurumlan bir
bir anlatarak ykmaktadr.
Trkiyenin de ekonomik bamllk ve kltr emparyalizmiyle
kar karya bulunduunu hatrlayacak olursak, Afrika'nn uyan
nn ve kendi kltr ve uygarlk deerlerine sahip knn bizim
bugnk ana meselelerimizin zmne de yer yer k tutabile
ceini kolaylkla kavrarz.
Ayrca, yeni-smrgecilie kar mcadelede eitli zel art
lara uygun sosyalist yollarn denendii bir laboratuar saylan A fr i
kann baar ve baarszlklarnn sebep ve sonularyla bilinme
sinin kendi ekonomik bamszlk mcadelemizin kaderi bakmn
dan son derece yararl olduuna inanyoruz.

SOSYAL Y A Y IN L A R Caalolu, Servili Mescit Sokak, Kurt

han No. 107 - stanbul P. K. 716 stanbul Tel. : 27 10 75 - 107

BOZAK Matbaas stanbul 22 57 26