DRUTVO ZA PROUAVANJE SREDNJOVJEKOVNE BOSANSKE HISTORIJE

---------------------------------------------------------------ELEKTRONSKA IZDANJA

SERIJA: PRIKAZI I OSVRTI

SVEZAK 5

----------------------------------------------------------------

Midhat Dizdarevi

JASMINKA POKLEKI STOI (ur.), Steci katalog

izlobe, Galerija Klovievi dvori, Zagreb 2008, 293 str.

SARAJEVO

2014

SOCIETY FOR THE STUDY OF MEDIEVAL BOSNIAN HISTORY

---------------------------------------------------------------ELECTRONIC EDITIONS

SERIES: BOOK REVIEWS AND RECENSIONS

ISSUE 4
Midhat Dizdarevi
JASMINKA P OKLEKI STOI, Steci exhibition catalog, Galery Klovicevi dvorovi, Zagreb 2008,
293 pp.

----------------------------------------------------------------

Urednik:
Denan Dautovi
UREDNIKO VIJEE
Esad Kurtovi, Emir O. Filipovi, Enes Dedi

Izdava:
Drutvo za prouavanje srednjovjekovne bosanske historije
Devdeta Numia 28, 71 000 Sarajevo
www.stanak.org

MIDHAT DIZDAREVI, Prikaz knjige: JASMINKA POKLEKI STOI (ur.), Steci, katalog izlobe
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Midhat Dizdarevi

JASMINKA POKLEKI STOI (ur.)

Steci katalog izlobe
Galerija Klovievi dvori, Zagreb 2008, 293 str.

Izloba Steci postavljena u Galeriji Klovievi dvori u periodu od 4. septembra do 2.

novembra 2008. godine rezultirala je radovima autora iz Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Srbije i
Crne Gore tiskanim u istoimenom katalogu radova. Urednica kataloga, Jasminka Pokleki Stoi,
predstavila nam se radom Steci kameni svijet koji nestaje (1029). Referirajui se na drutvene i
kulturalne procese u zapadnoj Evropi pred kraj XII. i poetkom XIII. stoljea, kao to su porast
stanovnitva, razvoj gradova, graditeljstva i pismenosti, te pojava romanike i gotike u arhitekturi i
umjetnosti, autorica povlai jasne paralele i sfere uticaja u razvoju izmeu zapadne Evrope i
jadranskog zalea. Srednjovjekovnu civilizaciju zapadne Evope u razvijenom srednjem vijeku
obiljeilo je vrijeme katedrala. Na prostoru jadranskog zalea jedna od manifestacija
srednjovjekovnih tekovina je pojava nadgrobnih spomenika, koji po svojim oblicima i motivima
spadaju u red zapadnoevropske umjetnosti. Autorica se u radu osvre na nazive koji su se koristili
za nadgrobne spomenike, vjerovanja i obiaje koji su se vezivali za njih, kao i istraivae koji su se
bavili prouavanjem steaka, ikonografije i natpisa.
U radu pod nazivom Povijesni okvir (3043) Neven Budak razmatra politike dogaaje i
linosti XII. i XIII. stoljea koje su kreirale taj okvir u ovom dijelu Evrope. Nestabilna vremena i
odnosi izmeu Anuvinaca i Arpadovia prelamali su se i na ovim prostorima. Kljuan momenat
1

MIDHAT DIZDAREVI, Prikaz knjige: JASMINKA POKLEKI STOI (ur.), Steci, katalog izlobe
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

u vjerskom ivotu i duhovni lom desio se preseljenjem bosanskog biskupa u akovo polovinom
XIII. stoljea. Autor nam kroz retrospektivu povijesnih dogaaja i linosti pokuava predstaviti i
oslikati hrvatske plemie i knezove, bosanske banove i kraljeve te srpske velikae i careve u
procijepu izmeu ugarskih kraljeva i vlastitih politikih ambicija sve do pada pod osmansku vlast.
U tekstu se prezentira nekolicina karata na kojima je mogue vidjeti zone uticaja Ugarske i
Mletake Republike, a poslije i Osmanskog Carstva na politike i teritorijalne subjekte Hrvatske,
Slavonije, Dalmacije, Bosne i Srbije.
Prilogom Steci u kontekstu europskog i naeg srednjovjekovlja (4458) Ivan Alduk iznosi
mogue pretpostavke o vanosti putnih komunikacija za ivot u srednjem vijeku naglaavajui
uestalu pojavu steaka pored putnih komunikacija ali i grobalja iz ranijih perioda. Vanost
komunikacija reflektuje se u koliini soli, metala, tkanina, stakla i drugih roba koje preplavljuju
trgove i gradove srednjovjekovne Bosne. Autor razmatra mjesta na kojima su steci postavljeni,
natpise, ikonografiju, motive, klesarske radionice i majstore te putne komunikacije koje vode iz
Dalmacije u Bosnu. Na tragu ovih saznanja pretpostavlja da bi budua istraivanja mogla izdvojiti
steke sa prostora Gorske upe (prostor Zabiokovlja, izmeu Zagvozda i Vrgorca) u jednu
zasebnu grupu u kojoj bi se ve sada mogli izdvojiti kovai koji djeluju na irokom prostoru
Gorske upe ali i Makarskog primorja. Pretpostavlja da su migracije stanovnitva vidljive i na
upotrebi steaka i oblika pred kraj srednjeg vijeka poentirajui na pravilo da meu tisuama
sauvanih steaka ne postoje dva potpuno identina. Na kraju rada priloena je i karta rasprostiranja
steaka u Hrvatskoj sa ucrtanim lokalitetima. Na temelju dostupne arheoloke literature i
pregleda terena Marinko Tomasovi, Domagoj Perki i Ivan Alduk u radu Topografija steaka u
Hrvatskoj (58120) prezentiraju lokalitete sa stecima u Hrvatskoj. Obuhvaeno je oko 480
lokaliteta i svi tipovi steaka, nadgrobnih ploa, kriina te tzv. nadgrobnih uelaka. Termin uelak
autori koriste za vrstu nadgrobnog spomenika u obliku manje ploe ili priklesanog kamena
usaenog u zemlju sa ili bez ukrasa kojim se oznaava vrh groba. Svi lokaliteti sadre kratke
osnovne informacije o nazivu lokaliteta, broju i tipu steaka, te literaturu na koju se autori
referiraju. Rad je zbog praktinijeg pregleda podijeljen na geografske i administrativne oblasti sa
pregledom lokaliteta.

MIDHAT DIZDAREVI, Prikaz knjige: JASMINKA POKLEKI STOI (ur.), Steci, katalog izlobe
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

U radu Srednjovjekovni nadgrobni spomenici makarsko neretvanskog podruja (120129)

Marinko Tomasovi donosi pregled literature, autore koji su se bavili ovom temom i stanje
istraenosti Makarsko neretvanskog podruja. U Makarskom primorju evidentirano je neto
vie od dvije stotine kamenih srednjovjekovnih spomenika. Autor jasno istie subjektivnost
istraivaa u pogledu svrstavanja dalmatinskih grobalja sa ploama u kulturu steaka jer se radi o
tipinom oznaavanju grobova na istonom Jadranu. Nadgrobne ploe zasigurno ostaju u
podruju

problema

sahranjivanja

srednjem

vijeku

razvoju

oblika

nadgrobnog

spomenika.Najbrojniji oblici steaka u Makarskom primorju su sanduci, potom slijedi repertoar

inaica viih i niih oblika sanduka, sljemenaka i pojava tzv. zaglavnih ploica s krievima. Na 69
srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika u Makarskom primorju evidentirani su ukrasi. Najvei
broj nalazi se na nadgrobnim ploama, sanducima, sljemenacima i preostalim primjercima
nadgrobnih spomenika koji su ukraeni ploe, zaglavnice i stub. Najei simboli, ukrasi i
motivi su: kri, polumjesec, rozete, zvijezde, ptice, svastika, bordura, tordirani vijenac, ples, scene
lova, te najzastupljeniji prikaz ma sa titom (34), maevi sa S nakrsnicama (23 primjerka). titovi
se javljaju u srcolikom (20) i pravokutnom obliku (14) u kombinaciji sa motivima krilate zmije,
rozete, i kria.Na kraju, autor kroz prostorni razmjetaj spomenika definira dva podruja i pitanja
etnike pripadnosti grobalja. Tamo gdje se nailazi na steke izostaju ploe, i obrnuto. Uz ovakav
pristup i koncept razmjetaja nadgrobnih spomenika, autor, uz steke vezuje vlaku populaciju
dok grobove pod velikim ploama pripisuje domorodakom, hrvatskom, etnikumu.
Kreimir Kui u radu Kamik i zvijezde (130137) na primjeru upotrebe astralnih simbola
prikazuje paralelnost dvaju svjetova u srednjem vijeku religijskog i magijskog. Iako je kranstvo
konstanta srednjega vijeka itekako su vidljivi ostaci starijih paganskih vjerovanja. Referirajui se
na informaciju splitskog hroniara, Tome Arhiakona, o tome kako Hrvati vjeruju da lupajui po
metalnim predmetima za vrijeme pomrine Mjeseca tjeraju zle duhove koji ga prodiru, autor
ukazuje na jedan od primjera paganskih vjerovanja. Nekoliko pojava autor vezuje uz astralni kult.
Prije svega tu su polaganje tijela tako da glava gleda prema istoku, tj. prema taki iz koje je na dan
smrti pokojnika izalo Sunce, potom uestalost polaganja nakita prvenstveno naunica i
prstenja, te pribora sa raznolikim motivima polumjeseca i zvijezda. Za nadgrobnike upotrebljava
termin kamik ukazujui na injenicu da je puk bez obzira na dozu magijskog u sahranjivanju
pokojnika bio svjestan da mora potvrditi pripadnost slubenoj crkvi a dokaz za to upravo su
3

MIDHAT DIZDAREVI, Prikaz knjige: JASMINKA POKLEKI STOI (ur.), Steci, katalog izlobe
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

spomenici na kojima su uklesani zajedno astralni motivi i kri. Porodini senzibilitet i empatije
vidljive su u odnosu porodice prema umiruem lanu. Smatra da je poloaj Sunca, Mjeseca,
zvijezda i drugih nebeskih pojava bio vaan i zanimljiv lanovima porodice ili onome koji je sve
podatke zapisivao a poslije predoavao klesaru nadgrobnog spomenika. S tim u vezi smatra i da se
pojava nebeskih tijela na nadgrobnim spomenicima moe povezati sa odreenim konstelacijama
na nebeskom svodu, dok su poloaj Mjeseca, Sunca, pojava zvijezda repatica, konjukcije i
pomrine samo neke od informacija o vremenu smrti pokojnika. Reljefi na nadgrobnim
spomenicima daju priblinu sliku poloaja nebeskih tijela a imaju i dvostruku namjenu kada je u
pitanju magijski karakter i informacije o smrti. Na kraju, autor na primjeru jedne pomrine
analizira nadgrobni spomenik kamik iz Brtanova (kod Splita) i pokazuje da se pomrina
dogodila 21. lipnja 1433. godine.
Topografija steaka u BiH, Groblja steaka gradovi mrtvih (140195) autora Dubravka
Lovrenovia donosi pregled porodinih nekropola u srednjovjekovnoj Bosni i Humu. Autor
prezentira historijske podatke o Sankoviima, njihovoj porodinoj nekropoli i arheolokim
nalazima pronaenim u grobovima ove velikake porodice iz Biskupa kod Konjica. Od ostalih
velikakih porodica autor, kao i u prethodnom sluaju sa Sankoviima, donosi podatke o
porodinom groblju Miloradovia Hrabrenih iz Radimlje, potom o groblju iz Donje Zgoe
kod Kaknja, te podatke o Pavloviima i groblju na Pavlovcu kod Sarajeva. Takoer, autor kroz
pregled zona rasprostiranja steaka u srednjovjekovnoj Bosni i Humu nudi zanimljiv osvrt na
klesarske centre uzimajui u obzir specifinost politikih, ekonomskih i kulturnih prilika u
pojedinim regijama. Izdvajaju se klesarske kole u Hercegovini sa sreditima u okolini Stoca, na
podruju Trebinja i Bilee, zatim Gacka i Nevesinja. etvrta radionica djelovala je na irem
prostoru Konjica a peta u okolini Litice. Klesarsko sredite u zapadnoj Bosni nalazilo se izmeu
Kupresa i Duvna, dok centar za klesarsku kolu u centralnoj Bosni treba traiti u Travniku i
njegovoj blioj okolini. Radionice u istonoj Bosni, izmeu Kladnja, Olova i Ilijaa, oko
Zvornika, Ludmera i Rogatice govore u prilog regionalnoj izdiferenciranosti radionica u pogledu
odabira oblika steaka, natpisa i motiva. U radu autor navodi lokalitete sa stecima u istonoj i
zapadnoj Hercegovini, zapadnoj i jugozapadnoj Bosni, istonoj i sredinjoj Bosni vizualizirajui
njihove osobenosti u pogledu klesanja i ukraavanja kroz ivopisne ilustracije dananjeg stanja
nadgrobnih spomenika.
4

MIDHAT DIZDAREVI, Prikaz knjige: JASMINKA POKLEKI STOI (ur.), Steci, katalog izlobe
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Arheologinja Lidija Fekea Martinovi u radu Groblja sa stecima na planinskim

vijencima koji dijele Hercegovinu od Bosne (196203) obrauje jednu prelaznu zonu tzv. planinski
vijenac koji dijeli Hercegovinu od Bosne a na koji su hercegovaki stoari u srednjem vijeku
dovodili stoku na ljetnu ispau. Razmatrajui geografske odlike terena koji zatvara prostor izmeu
Zelengore, Treskavice, Visoice i Bjelanice sa jedne i Prenja, vrsnice i Vran planine sa druge
strane, autorica iznosi pretpostavke o odreenim katunskim naseljima vezujui ih za groblja sa
stecima. Rad je zanimljiv utoliko to nam predoava geomorfoloke odlike planinskih predjela,
kao i zastupljenost flore koja je bila vana za vlaku populaciju i jedno od njihovih zanimanja,
stoarstvo. Karakteristika steaka u ovim planinskim predjelima je vrlo mali broj natpisa u odnosu
na ukrase. Najljepi i najbogatije ukraeni steci nalaze se na rubovima prostiranja groblja, vrlo
rijetko u centru, dok se za ukrase mogu pretpostaviti uticaji koji dolaze iz kraja naruioca.
U radu Epitafi knjige ivota (204217) Dubravko Lovrenovi prezentira saznanja o
upotrebi natpisa na nadgrobnim spomenicima i pojavu natpisa na stecima. Donosi klasifikaciju
natpisa na stecima razvrstavajui ih prema sadraju i intonaciji na: a) natpise koji sadre vjerske
formule, b) natpise koji ilustriraju motiv junake smrti, c) natpise koji daju informacije o
pokojniku, rodbini, okolnostima smrti, d) natpise koji sadre pokojnikovo ime i ime kovaa
dijaka, e) natpise sa moralnom poukom. Autor analizira epitafe prema njihovom sadraju te ih
smjeta u kontekst vremena i prostora u kojem su nastajali. Posebnu panju posveuje natpisima
dvojice velikodostojnika Crkve bosanske, gostima Milutinu Crnianu i Miljenu. Upravo na
primjeru ovih velikodostojnika autor kroz analogije sa poimanjem smrti kroz biblijski i
ovozemaljski diskurs otvara pitanje ukopa crkvenih lica u crkvene objekte. Za svaku navedenu
klasifikaciju epitafa autor donosi i adekvatan primjer sa steaka ukazujui na neiscrpnost i vanost
podataka sa steaka za razumijevanje ivota ovjeka srednjeg vijeka.
Topografija steaka u Srbiji (220233) autorice Emine Zeevi predstavlja prikaz ove vrste
nadgrobnih spomenika koji svojim oblikom i ukrasom imaju slinosti sa stecima u Bosni i
Hercegovini. Na poetku rada priloena je karta rasprostiranja srednjovjekovnih nadgrobnih
spomenika u Srbiji sa ucrtanim lokalitetima. U prikazu steaka XIV. i XV. stoljea na tlu Srbije
nalaze se samo reprezentativni primjerci sljemenaka jer sloenost problematike prouavanja
steaka i njihove kategorizacije sve vie postaje revizionistiko pitanje. Groblja sa stecima
5

MIDHAT DIZDAREVI, Prikaz knjige: JASMINKA POKLEKI STOI (ur.), Steci, katalog izlobe
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

sljemenacima evidentirana su na sljedeim lokalitetima: Mramornjaa u Donjoj Borini (Loznica),

Mramorje u selu Lipenovi i Buria hrast (Krupanj), Manastirine u selu Dii (Ljig), Markovo
polje u Mokroj Gori (Uice), Gornjoj Crvici (Bajina Bata), Mramorje u Perucu (Bajina Bata),
Crkvite u Buju (Prijepolje), Grko groblje u selu Hrte (Prijepolje), te sljemenak iz Stepanje
(Lajkovac). U irokom repertoaru ukrasnih motiva i prikaza najzastupljeniji su: dvojna spirala sa
grozdom, prikaz maa i rukavice, tita i maa, prikazi oruja specifinog za srednji vijek, razni
tipovi krieva, rozeta, jabuka, polumjesec, prikaz ruke, poprsja, psa razlistanog repa, zmije, scene
naoruanih ratnika i vegetabilnih motiva, koncentrini krugovi.
Rad eljka Kalezia Topografija steaka u Crnoj Gori (236243) predstavlja osvjeenje u
pristupu prouavanja i razumijevanja steaka. Sublimirajui povijesna i civilizacijska iskustva kroz
koja je prola Crna Gora autor pojavu steaka smjeta u kontekst kojem pripadaju i u kojem su
nastajali. U radu se osvre na prve podatke i spomen steaka, na istraivae i lokalitete u Crnoj
Gori. Broj od 2803 nadgrobna spomenika steka na prostoru Crne Gore sasvim je dovoljan da
bi se ovi spomenici adekvatno istraili i sauvali od dalje devastacije na koju i autor upozorava u
radu. Prema vaeim podacima u Nikiu i njegovoj okolini evidentirano je 949 steaka,
Pljevljima 729, Pluinama 611, abljaku 354, Bijelom Polju 102, avniku i lokalitetu Poenje
56, Cetinju 2. Na nekropolama steaka u Crnoj Gori zastupljeni su svi oblici, od ploe, sanduka,
sljemenaka, krstae i amorfnih oblika. Od ukrasa na stecima mogue je uoiti motiv povijene
lozice, ukrasne trake sa geometrijskim linijama i borduru, kao i rozete u krunim vijencima.
Polumjesec, sunce, zvijezda, kri, ma sa titom i krug su najzastupljeniji simboli na stecima, dok
od figuralnih predstava preovladavaju ljudske predstave i predstave ivotinja, preteno jelena i
konja.
Na samom kraju kataloga u radu Nalazi u grobovima ispod steaka (246263) arheologinja
Maja Petrinec skree panju na vrlo vaan segment u prouavanju kulture steaka. Taj segment su
nalazi u grobovima ispod steaka koji su, u odnosu na historiografiju i ikonografiju o stecima,
zapostavljeni pri istraivanju ove teme. Autorica konstatira da predmeti iz grobova ispod steaka
nisu specifini samo za takve grobove te da ih je mogue pronai u sklopu svih
kasnosrednjovjekovnih grobalja na tlu Hrvatske i Bosne a da su luksuzni primjerci dio ope mode
anuvinskog doba. U radu nije obuhvaen cijeli nalazni repertoar grobalja pod stecima XIV. i
6

MIDHAT DIZDAREVI, Prikaz knjige: JASMINKA POKLEKI STOI (ur.), Steci, katalog izlobe
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

XV. stoljea ve samo najznaajniji i najraskoniji predmeti. U radu su obraeni luksuzni

primjerci nakita (naunice i prstenje), metalni dijelovi odjee (dijademe i ukrasne aplike, puceta,
pojas, pojasne kope), tekstilni ostaci, oruje i konjanika oprema (maevi, koplje, buzdovan ili
topuz, ostruge) i posue (staklene ae, keramike posude). U Katalogu grobnih nalaza (264
271) Maja Petrinec donosi taksativni pregled grobnih nalaza, mjesto nalaza, mjesto i instituciju u
kojoj je nalaz danas pohranjen, inventarni broj nalaza, kratke karakteristike nalaza i literaturu,
odnosno autore, koji su istraili, obradili i dali nauni osvrt za pojedine nalaze. Na kraju kataloga
nalazi se Saetak/Summary (272 283) o ovoj velikoj i neiscrpnoj temi srednjega vijeka. Popis
literature koji su autori kataloga koristili za nastanak svoji radova nalazi se na posljednjim
stranicama Kataloga (284 293).
Katalog Steci predstavlja veliki doprinos prouavanju i razumijevanju srednjovjekovnih
nadgrobnih spomenika steaka na prostorima Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Srbije i Crne
Gore. Iako su stavovi pojedinih autora u prikazanim radovima rezultat dugogodinjih istraivanja
neka pitanja i dalje ostaju otvorena i usko su vezana uz karakter Crkve bosanske, vitekih ideala
srednjeg vijeka, svakodnevnog ivota i starijih tradicija. Bez obzira na sve izneseno steci su
produkt srednjeg vijeka, naroito bosanskog srednjovjekovlja te im to pravo ne treba oduzimati
niti ga dovoditi u vezu sa dananjim dnevno politikim pogledima. Tehnika opremljenost
Kataloga Steci na zavidnom je nivou, naroito kada se u obzir uzmu reprodukcije lokaliteta
steaka, karata rasprostiranja sa ucrtanim lokalitetima i grobnih nalaza ispod steaka.

Drutvo za prouavanje srednjovjekovne bosanske historije

www.stanak.org