AINMAYA DAYANIKLI YKSEK KROMLU

BEYAZ DKME DEMRLER

Yazanlar:W.Fairhurst ve K.Rhrig

eviren:Taner Mersin

(W.Fairhurst Climax Molybdenum Co.Ltd Londra,Dr.Rhrig Climax Molybdan Gesellschaft,Zrich) 1974

Madencilik,mineral ileme ve i makinalar sanayilerinde giderek daha fazla mekanizasyon ve daha byk gl nitelerin
kullanlmasna eilim vardr.Bu ise para arzas nedeniyle durular hem insan gc hem de retim kayb yznden ok pahalya
malolduundan anan paralarn hem anma dayanmlarnn hem de gvenilirliinin arttrlmasn zorunlu klmaktadr.Yksek kromlu
beyaz dkme demirler modern makinalarn ihtiyalarn tam olarak karlayabilmek iin gelitirilmitir.Bu yazda bu gruptaki
malzemelerin standartlar ve paralarn retimi ile ilgili metalurjik prensipler sanayi uygulamalarndan alnan tipik rneklerle
gsterilmitir.
Yksek kromlu beyaz dkme demirler ; yeterli tokluk,ilemeyi kolaylatracak tavlanma zellikleri ile birlikte mkemmel bir anma
dayanm kombinasyonuna sahiptir.Bu yzden,birok uygulama alanlarnda giderek daha ok kullanlmaktadr.ngilterede BS 4844 Part3
Yksek Kromlu Trler standard mikroyaplar; bir stenit veya stenitten dntrlm doku iinde kromca zengin karbrlerle birlikte
srekli olmayan tektik demir-krom karbr leri (Cr,Fe) 7C3 nden oluan bir beyaz dkme demirler ailesini iermektedir. ekil :1 a ve 1
b .Isl ilemle doku stenit,martenzit,beynit veya perlit eklinde elde edilebilir.En iyi anma dayanm ve anma dayanm ile mekanik
dayanm ve tokluk birleimi (tamamen martenzitik bir doku salayan ) sl ilemle elde edilir.
Mikroyapnn Rol
Bu dkme demirlerin stn anma dayanmlar mikroyaplarnn bir sonucudur.Mikroskop leinde bakldnda ou anma olaylar
bir makinada andrcnn metal yzeyine batarak deformasyon,izilme ve yzeyden paracklar koparma sna benzer ekilde bir kesme
ve ovalama ilemi olarak kabul edilebilir.Bu tr bir mekanizmann olabilmesi iin andrc tanenin metalden daha sert olmas gerektii
aktr.Taneler daha yumuak olduu takdirde, olay bir korozyon veya oksitlenmeye daha ok benzer ve anma ok az olur.Tablo:1 de
baz mineraller ,karbrler ve demir alamlarna ait eitli doku elemanlar iin ortalama sertlik deerleri verilmitir.Bu karlatrmadan
da grlecei gibi ou andrc mineral lerde bulunan balca eleman olan kuvarsn ,demir alam iinde olabilecek muhtemel btn
doku yaplarndan daha sert olduunu , bu yzden bunlar kolayl la andrabileceini gstermektedir.Dk alaml kokil (chill) dkme
demirde hakim olan demir karbr (sementit) de kuvarstan yumuaktr. Ancak, yksek Cr/Mo dkme demirlerde bulunan krom karbr
kuvarstan daha serttir,buyzden anmaya dayanabilir. Krom karbrden ok daha sert olan baka birok karbr vardr, fakat maalesef
bunlar krom karbrden ok pahaldr.Beyaz bir dkme demirde karbrler toplam hacmn % 40-50 sinden daha azn oluturur,kalan doku
(matriks)dur.Bu doku kuvarstan daha yumuak olduundan anmas ile karbrler aa kar ve bunlarn mmkn olan anma
dayanmnn ancak bir ksmndan yararlanlabilir.
Tablo:1. Mineraller,faz ve karbrlerin sertlikleri (1,2,3)
Mineral
Sertlik
Malzeme veya faz
Sertlik
.
Knoop
HV
Knoop
HV
.
Talk
20
Ferrit
235
70 den 200 e
Karbon
35
Perlit,alamsz
250 den 320
Al
40
36
Perlit,alaml
300 den 460
Kalsit
130
140
stenit,% 12 Mn
305
170 den 230
Flupat(florit)
175
190
stenit, dk alaml
250
350
Apatit
335
540
stenit,yksek kromlu d.d.
300
600
Cam
455
500
Martenzit
500 -800
500
1010
Feldspat
550
600- 750
Sementit
1025
840
1100
Manyetit
575
Kromkarbr (Fe,Cr)7C3
1735
1200 1600
Ortoklaz
620
Molibden karbr Mo2C
1800
1500
akmakta
820
950
Tungsten karbr WC
1800
2400
Kuvars
840
900-1280
Vanadyum Karbr VC
2660
2800
Topaz
1330
1430
Titan karbr TiC
2470
3200
Garnet
1360
Borkarbr B4C
2800
3700
Zmpara
1400
Korund
2020
1800
Silisyum karbr
2585
2600
Elmas
7575
10.000
.1.
Dokunun Seimi
Bir doku iin en iyi seim,muhtemelen sekonder karbrlerle yaygn sertletirilmi,sert, yksek karbonlu martenzittir. kinci seim alma
ile sertleebilen kararsz stenit olabilir.Dayanm ve tokluun iyi bir birleimi mikroyap ile aklanabilir.Yksek kromlu beyaz dkme
demirlerdeki karbrler doku iinde dalm tr.Bu,ledebritik dk alaml beyaz dkme demirlerde tamamen tersidir,bunlarda yap
sementitten oluan bir doku veya snger eklinde aklana bilir,boluklarda stenit dnm rnleri bulunur,dolaysyla dayanm ve
tokluk krlgan karbr faz tarafndan belirlenir.

Karbon yzdesinin arttrlmas yapdaki karbr miktarn arttrr.Bu karbrler yksek bir sertlie sahip olduundan karbon yzdesi
artnn anma dayanmn da arttrmas doaldr.Ancak tektik karbon yzdesine ulalmad takdir de,ok kaba -iri taneli- primer
karbrler oluur.Bunlar gevrektir, andrc taneciklerin arpmas ile krlr,anma ile arlk kayb fazla olur.Bunun ardndan tokluk ve
dier mekanik zellikler de der.Sonu olarak, tektik karbon yzdesi ou uygulamalar iin izin verilebilen en yksek karbon
yzdesidir.Sadece anmann ok az darbe ve mekanik gerilim lerle ve hem mikroskobik hem de makroskobik lekte olduu yerlerde
hipertektik (tektikst) karbon yzdesi faydal olabilir.tektik karbon yzdeleri ;
- % 15 Cr iin yaklak % 3.6,
- % 20 Cr iin yaklak % 3.2,
- % 25 Cr iin yaklak % 3.0 dir.Baka elementler bu deerleri deitirebilir,zellikle silisyum bu deerleri drr.

ekil :1 .% 20 Cr, %2 Mo,% 1 Ni ve %2.7 C ieren kaln kesitli bir dkmn mikroyaps.
Solda 100 bytmede tektik karbr dalm .Sada sl ilemle elde edilmi sekonder karbrler.
(500 bytme) (HCl ve Picral ile dalanm)
Dokunun nemi ekil:2 den de anlalmaktadr.Doku yumuadka anma dayanm azalr,karbrlerin anma eilimi artar.Yumuak
dokunun istenmeyen bir etkisi de akma dayanmnn dmesidir.Yumuak doku bileenleri karbrlerin mikroskop leinde mekanik
gerilimlere dayanabilmesini salayacak destei veremez.Bu yzden anma ile birlikte gelen kesme gerilimleri nedeniyle karbrler
dalr.Perlit bu adan zellikle nemlidir % 10 ve daha az oranlarda bile anma dayanm zerinde olumsuz etkisi olur.
Bircok asinma olayinda yuksek kromlu dokme demir icindeki ostenit %12 Mn li Hadfield celigine benzer sekilde calisma ile
sertlesir.Ancak bu calisarak sertlesen doku martenzitik dokuda oldugu kadar asinma dayanimi gosteremez.Bu ozellik Tablo:2 de de
gorulmektedir.Bu tablodaki malzeme siralamasi pratikteki kirma ve ogutme islemleri ile de dogrulanmistir.Ostenitik veya kismen
ostenitik yapinin dezavantaji mehanik gerilim veya sicaklik artisi ile martenzite donusebilen ostenitin kararsiz olusudur.Bu donusum
sirasinda meydana gelen hacimsal degisme gerilimlere bu da muhtemelen dokumun kirilmasi veya yuzeyden kopmasina neden olur.
..2.

Martenzitin asinma direnci artan karbon yuzdesi ile artar, buna karsillik menevis asinma direncini azaltir. Isil islem sonucu olusan ve
martenzitik dokuya iyice dagilmis olan ikincil karbrler dalma sertlestirmesi etkisi nedeniyle asinma dayanmn arttrabilir.
Yuksek Cr/Mo Dokme Demirlerin Bilesim ve Isil Islemi
Martenzitik halde en iyi asinma dayanimina sahip olan alasimlar % 12 ile % 22 Cr araligi icinde kalir.% 12 den dusuk Cr yuzdeleri ve
otektik ya da biraz otektikalti karbon yuzdelerinde, otektik karburunun bir kismi krom karburden cok sementit seklinde bulunur,sonuc
olarak asinma dayanimi ve tokluk buyuk olcude duser.% 20-22 den fazla Cr ve otektik bilesimi ile sinirli karbon yuzdelerinde karbonun
onemli bir kismi krom karburler icinde sabitlenmistir,geride asinma dayanimi nisbeten dusuk ve dusuk karbonlu martenzitik bir doku
kalir.Bu durum Tablo:3 de % 15 Cr ve % 26 Cr lu demirlerin karsilastirmasi seklinde verilmistir.
TABLO:3. %15 ve %26 Cr lu martenzitik yksek kromlu dkme demirlerin anma dayanm karlatrmas
Anmann Tr
Uygulama Alan
Nisbi anma faktr
Referans
15 Cr/3Mo 26Cr
.
Gevmeli Anma
Oluk astar, Mo cevheri
22
30
6
Yksek Gerilim
125 mm apl deirmen bilyas,Mo cevheri
85-90
96-100
7
Dk Gerilim
Snflandrc pabular,kum
28
48
6
Yksek Gerilim
Kumlama makinas fan, elik bilya
4.9
15.6
8
Gevmeli ve Yk.Gerilim Darbeli krc ekileri,sert kaya
100
115-130
Dk ve yksek gerilim Lab.deneyi, kum
24
60
9
Dk Gerilim
Andrc amur,kum
13.2
16.2
10
Dk Gerilim
Andrc amur,kum
13.4
26.3
11
Gevmeli anma
Lab.eneli Krcs,akl
7-9
14-15
12
.
* Deiik uygulama alanlarna ait anma faktrleri karlatrlamaz, daha byk faktr daha fazla anmay gsterir.
Sekonder karburler iceren martenzitik bir doku genellikle hedef alinir ve normal olarak bu isil islemle elde edilir..Yagda suverme buyuk
bir catlama riski tasidigi ve cok nadiren uygulandigi icin suverme islemi havada yapilmalidir.
.3. Dolaysyla yuksek kromlu
dokme demirin bilesimi kesit kalinligina gore havada sertlesmeye imkan verecek ,sozkonusu parcanin mumkun ve izin verilen suverme
hizlari na uygun olarak secilmelidir.
Kararli
Karbur

Yuksek Cr yuzdesi karburu tamamen kararli hale getirir,alasimsiz veya dusuk alasimli beyaz dokme demir lerden farkli olarak
grafitlesme mumkun degildir.Yuksek alasim yuzdesi nedeniyle yuksek kromlu demirlerin donusum davranislari ,dusuk alasim celigi veya
dokme demirden ziyade yuksek hiz takim celiklerine ben zer.Katilasma sirasinda veya cok yuksek sicakliklarda tesekkul eden ostenit
kaarbon,krom ve diger alasim elementlerine doymustur ve cok kararldr. Sicakligin azalmasiyla krom ve karbon sekonder karburler
seklinde cokelerek ostenitteki alasim miktarini ve ostenitin kararliligini azaltirlar.Kararsiz hale gelen ostenit,soguma hizina bagli olarak
perlit,beynit veya martenzite donusur.Ancak karbur cokelmesi o kadar yavastir ki,oldukca hizli sogumada bile fazla miktarda asiri
doymus ostenit oda sicakliginda kalabilir.Bu yuzden dokum halin deki yapi cogunlukla bir perlit,martenzit ve kalici ostenit
karisimidir.Ince kesitler agir likli olarak ostenitik,kalin kesitler ise perlitiktir.Dokum halinde perlitsiz tamamen martenzitik bir yapinin
elde edilmesi tamamen imkansizdir.Tamamen ostenitik bir yapi bilesimin kesit kalinligi ve soguma hizina uygun olarak ayarlanmasi ile
mumkun olur.Bu da yuksek krom yuzdesi ile molibden,nikel veya bakir ilavesini gerektirir.Martenzitik yapi ancak isil islemle elde
edilebilir.
I s t m a (Ostenitleme) l e m i
Kalici ostenit olmaksizin tamamen martenzitik bir yapi elde edebilmek icin yapiyi,dokumu 920-1000 oC arasinda bir sicaklikta isitmak
suretiyle destabilize etmek (ayristirmak) sarttir.
Bu islem sekonder karbur cokelmesi nedeniyle dokudaki hem krom hem de karbon yuzdelerini azaltir.Destabilizasyon ve suvermek
amaciyla isitma genellikle ayni sicaklikta ve bir tek islemde birlestirilir.Daha sonraki sogumada ,soguma hizi sayet perlitin onceden
donusmesine engel olabilecek kadar hizli ise ostenitin martenzite donusmesi mumkun olur.
Alasimin destabilize edilmesinden sonra sertlesebilirligi krom ve karbon yuzdeleri ile tayin edilir.C ve Cr otektik veya sekonder
karburler olusturmak uzere birlesirler.Toplam krom yuzdesinin sadece bir kismi doku icinde kalir ve burada sertlesebilirligi
arttirabilir.Dolayisiyla,sabit C yuzdelerinde Cr yuzdesi arttirilabilirse sertlik artar,sabit krom yuzdesinde de C yuzdesi arttirilirsa sertlik
duser.
Cr ve C arasindaki etkilesim en iyi sekilde krom/karbon orani ile ifade edilir.Sekil: 3de perlit olusumunu engelleyen maksimum yarisoguma suresi uzerinde bu oranin etkisini gostermektedir.Yari-soguma suresi suverme sicakligi ile ortam arasindaki sicaklik farkinin
yarisina kadar sogumasi icin gerekli suredir.Ornek olarak 1000 oC lik bir suverme sicakligi icin bu 490 oC a ulasmak icin gerekli sure
olacaktir.Otektikustu alasimlarin yari soguma sureleri bu diyagramda gosterilenden daha azdir.Cogu yuksek Cr dokme demirler % 13-20
nCr ve % 2.5-.3.3 C araliginda olup; Cr/C oranlari 4 ile 8 arasindadir.
Dk Sertlik
Yuksek kromlu dokme demirlerin sertlesebilirligi uzerinde nikel ve bakirin olumlu etkisi ,molibdenden farkli olarak, guclu bir ostenit
kararliligi etkisi de getirir.Nikel veya bakirli dokme demirler cogunlukla isil islemden sonra da kalan onemli miktarda kalici ostenit
icerirler ve bu da daha dusuk sertlige neden olur.Cogu calisma sartlarinda kalici ostenit calisarak veya martenzite donuserek sertlesebilme
ozelligine sahip oldugundan,asinma dayanimindaki kayip,perlit olusmasi yuzunden meydana gelebilecek ayni sertlik kaybindan daha
onemsizdir.Kalici ostenit miktari ayristirma isil islemi degistirilerek azaltilabilir.Nikel ve bakir ostenit icinde tamamen cozundugunden
isil islemle solusyonda kalan miktarlari azaltilamaz.Dolayisiyla ostenit kararlln azaltmanin tek yolu,bu faz icindeki C ve Cr miktarini
mumkun oldugu kadar azaltmak yani dengeye yaklasmaktir.Bu da ayristirma sicakliginda bekleme suresini uzatarak mumkun olur.Nikel
veya bakir icermeyen yuksek Cr/Mo li dokme demirlerde gerekli ayristirma genellikle sicakta 1 saatten az sure beklenerek
saglanabilir.Molibdenin kalici ostenitin kararliligi uzerinde cok az etkisi vardir.Ancak alasimda %0.5-1.0 arasinda Ni veya Cu
bulunmasi durumunda yeterli ayrisma icin sicakta 6 saat veya daha uzun sure bekletilmesi gerekir.Sonucta dusuk karbonlu ostenit ,nikel
ve bakirsiz alasimlardan elde edilen yuksek karbonlu martenzite kiyasla sertlik ve asinma dayanimi daha dusuk olan,dusuk karbonlu bir
martenzite donusur.Bu prensibe gore,belirli bir karbon yuzdesi icin, adi martenzitik (Cu ve Ni siz) yuksek Cr/Mo alasimlari en yuksek
asinma dayanimina sahiptir.Eger bu alasimlarin sertlesme ozelligi yeterli degilse,bakir ve nikel ilavesine dikkatle yaklasilmalidir.Cogi
hallerde, % 0.5 lik bir Ni veya Cu ilavesi sertlesebilirlikte belirgin bir artis elde edebilmek icin yeterlidir ve normal olarak % 1.0-1,2
orani gecilmemelidir.
Ostenitin Kalmas
Manganin Ni ve Cu a benzer bir etkisi vardir.Ancak perlitin onlenmesinde cok daha az etkilidir ve ostenitin kalici hale gelmesini tesvik
edici ozelligi daha fazladir.Bu nedenle Mn yuzdesi % 0.8-1.0 altinda tutulur.Sertlesebilirligi daha ucuz bir sekilde arttirabilmek icin
icinde daha fazla Mn bulunan alasimlar genellikle asiri miktarda ostenit icerirler, ve kalici ostenit miktarinin,manganin etkisi
ergitme,dokum isil islemdeki ikincil degiskenlere bagli olarak degistiginden, onceden bilinmesi

.4.
cok zordur.Ayrica mangan Ms sicakligini bastirdigindan bu dokumun catlama riskini de arttirir.
Silisyum miktari genellikle % 0.3 ile 0.8 arasinda tutulur.Oksijen giderme icin bir miktar gerekli olmakla beraber,daha yuksek oran bir
avantaj saglamadigi gibi sertligi de bir miktar dusurur.

.5.

Suverme Scakl
Suverme scakl stenit iinde solsyonda kalan C ve Cr miktar zerindeki etkisi nedeniyle nihai sertlie ve dnm
zelliklerine etki eder.stenit iindeki C cznrl scakln ykselmesi ile artar.Balangta, yksek C yzdesi daha yksek
sertleebilirlik ve suvermeden sonra daha yksek martenzit sertlii verir.Bu eilim bir orana kadar devam eder,bu noktada fazla C kalc
stenit oluturmaya balar,bu yzden C daha da ykselince sertlik de dmeye balar.Giderek artan scaklklardan suvermeden sonraki
sertlik en yksek bir deere ular.Cr ferritten stenite dnm scakln yksellttii iin,en yksek sertliin elde edildii scaklk Cr
yzdesi ile artar.rnek olarak % 15 Cr lu bir alam iin en yksek sertliin alnabilecei scaklk 940-970 oC arasndayken, % 20 Cr
alamnda bu scaklk 960-1010 oC arasndadr.Kalc stenit kararl olmadndan, en azndan ksmen martenzite dnr.Bu alamn
tekrar 400-600 oC a stlmasyla kalc stenitin bir ksm ayrr,oda scaklna souma srasnda bu stenit dnr.ekil:5 de farkl
scaklk
lardan suverilmek suretiyle elde edilen farkl kalc stenit miktarlarna gre alam iin menevi scaklna bal olarak tipik sertlik
erilerini gstermektedir.Kalc steniti hi olmayan,ya da ok az olan bir alamda scaklk arttka sertlikte dme olur.500 oC
zerinde ise sertlik ani olarak der.En byk ayrmann olduu scaklkta kalc stenitin dnmesi sertlik azalmasn karlayacak
dzeydedir.Ancak,ok az da olsa kalc stenit kalrsa elde edilecek sertlik suverme sertliinden daha dk kalr.Kalc stenit miktar
fazla olunca da, ikincil sertleme suverme sertliinden daha byk sertlikler verir.Ancak bu ekilde elde edilen en yksek sertlik, iinde
cok az kalc stenit bulunan numunede suvermeden sonra elde edilenden daha yksek deildir.kincil sertlemenin en yksek olmas iin
gereken menevi scakl,kalc stenitin kararllna,yani bileim ve suverme scaklna baldr.Balangta dokuda bulunan
martenzit yumuatlm olduundan,ikincil sertlemeden sonra elde edilecek anma dayanm suverilmi haldekinden genellikle daha
dktr.
Ticari Bilesimler ve Isil Islem
Daha once aciklanan prensiplere uygun olarak ticarette uretilen dokme demirler 5 ana grupta toplanmistir.Bunlarin bilesim ve ozellikleri
Tablo:4 de ,normal isil islem araliklari Tablo:5 de verilmistir.Surekli soguma donusum diyagramlari ise ekil 6 a,b ve c 'de verilmistir.
.6.

Tablo:4.Ticari Yksek Cr/Mo li Dkme Demirlerin Bileimleri

____________15-3______________
___HC_______MC________LC____
__15-2-1_____20-2-1___
Karbon, %
3.20-3.60
2.80-3.20 2.40-2.80
2.80-3.50
2.60-2.90
Mangan %
0.70-1.00
0.60-0.90 0.50-0.80
0.60-0.90
0.60-0.90
Silisyum %
0.30-0.80
0.30-0.80 0.30-0.80
0.40-0.80
0.40-0.90
Krom,%
14.00-16.00 14.00-16.00 14.00-16.00
14.00-16.00 18.00-21.00
Molibden %
2.50-3.00
2.50-3.00 2.40-2.80
1.90-2.20
1.40-2.00
Bakir,%
0.50-1.20 0.50-1.20
Kukurt,%
0.05 maks 0.05 maks 0.05maks
0.05 maks 0.05 maks
Fosfor,%
0.10 maks 0.10maks 0.10maks
0.06maks
0.06maks
_________________________________________________________________________________
Havada soguma ile perlitsiz
uretilebilecek maks.kesit
kalinligi, mm
70
90
120
200* #
> 200
_________________________________________________________________________________
Sertlik,HRC Dokulmus halde 51-56
50-54
44-48
50-55
50-54
Sertlestirilmis
62-67
60-65
58-63
60-67
60-67
Yumusak Tavli
40-44
37-42
35-40
40-44
38-43
_________________________________________________________________________________
* C yuzdesine bagli olarak
# Daha kalin kesitlerde beynit olusur
Tablo:5. Yksek Cr/Mo li Dkme Demirlerin Isl lemi
.
________________S e r t l e s t i r m e _____________
CINSI
S i c a k l i k Bekleme Suresi* Suverme Ortami
Menevis,oC
15 - 3
920 - 960
1/2 - 1 saat
hava
15 - 2 - 1
920 - 960
en az 4 saat
hava
200 - 260
20 - 2 - 1
950 - 1000
en az 6 saat
hava
.
* Ayrica her 25 mm kesit kalinligi icin 1 saat ilave
Bu dokme demirler,yag,su veya tuzlu su gibi sivi ortamlar cok fazla catlama riski tasidigindan,normal olarak hava ile sogutularak
sertlestirilir.Hava ile sogutma fan,cebri hava ve hatta puskurtme teknikleri ile bile yapilabilir.Ancak hizlandirilmis hava
sogutmasinda,asiri gerilim yigilmalarini onlemek icin dokumun butun bolumlerinde homojen bir soguma saglayacak onlemler
alinmalidir.
Pompa parcalari gibi karmasik sekilli parcalarda fan ile sogutma bile cok siddetli gelebilir.
Bu gibi hallerde 500 oC a sogumasi 4 saate kadar uzayabilen bir soguma hizina imkan veren 20-2-1 cinsi malzemenin secilmesi
avantajli olur.Beynite izin veriliyorsa daha dusuk soguma hizlari bile uygulanabilir.Bu durumda dokumler sakin havada,hatta firin
icinde veya araba uzerinde sogutularak dokum parca icindeki sicaklik farkliliklari ve kalici gerilimler enaza indirilir .Cogunlukla
dokumleri,sicaklik esitlenmesi icin 400 veya 500 oC sicakliktaki firina yukleyecek kadar zaman bulunur.
Suvermeden sonra,dokumler genellikle 200-260 oC da menevislenir,ancak cogu hallerde menevis gereksiz bulunmaktadir.200 oC
uzerindeki sicakliklarda yapilan menevisin bile asinma dayanimi ve toklugu dusurdugunu gosteren belirtiler vardir.
Catlamalarin onlenmesi icin parcalarin suverme sicakligina cok yavas isitilmasi veya hic olmazsa 800 oC a kadar yavas isitilmasi
gerekir.Isitma sirasindaki isi farkliliklari nedeniyle dokumlerde ic gerilimlerin yigilabilecegi gozonunde bulundurulmalidir.
Anti-manyetiklik Ozelligi
15-2-1 ve 20-2-1 cinsi alasimlardan yapilan dokumler genellikle kalipta soguduktan sonra tamamen ostenitiktir ve dolayisiyla antimanyetiktir.Soguma sirasinda perlit veya martenzit donusumunden kaynaklanacak gerilim birikmeleri onleneceginden,bu tamamen
ostenitik yapi karmasik sekilli parcalarda avantajli olabilir.Bu durumda parcalar ya daha once aciklandigi gibi isil islem yapilarak ya da
dokulmus halde kullanilabilir.Ostenitin calisarak sertlesme potansiyeli iyi bir asinma dayanimi saglar ve bazi asinma olaylarinda bundan
etkin sekilde faydalanilir;ancak bu yapi tamamen
.7.
isil islemli durumdaki kadar iyi bir malzeme degildir.Ancak isil islem sirasinda catlama tehlikesi olan parcalar veya isil islem donanimi
yeterli olmayan yerler icin cazip bir alternatif olabilir.
lenebilirlik
Yksek sertlikleri ve karbr oranlar nedeniyle beyaz dkme demirlerin ilenmesi genellikle ok zordur.Ancak yksek Cr/Mo li dkme
demirler ilenebilmesi iin tavlanabilir.Bu yumuatma veya tavlamann amac martenzit veya stenit iermeyen perlitik bir doku elde
etmektir.

inde hi Ni veya Cu bulunmayan (ya da ok az bulunan) yksek Cr/Mo li dkme demirler iin nisbeten ksa sreli u sl ilemin
uygulanmas mmkndr:
- stenitlemeyi takiben 820 oC a frnda soutma,
- 600 oC altna kadar 50 oC/H den dk bir hzda kontroll soutma,
- Ortam scaklna yava soutma
700-750 oC arasnda uzun sre tutma da belirgin bir yumuama salar,ancak elde edilen perlit ok ince taneli olduundan sertlik ileme
iin istenenden daha yksek kabilir.
Sertleebilirlii yksek olan dkme demirler iin ise daha uzun sreli bir sl ilem gerekir.Tipik bir sl ilem sras;
- 930-980 oC da stenitleme, en az bekletme sresi 1 saat,
- en ok 60 oC/h hzla frnda 820 oC a soutma,
- 700-720 oC a 10-150C/h hzla kontroll soutma,
- 700-720 oC da 4-20 saat aras bekletme
- Son olarak frnda veya sakin havada ortam scaklna soutma.
Nihai Sertlik
Yumuak tavlama sonras nihai sertlik 350-450 HB arasnda olur.Bu sertlik,di ama dahil ou ilemlerin yaplabilmesine imkan
salar.Tavlama ileminden tektik krom karbrler etkilenmediinden,ilenebilirlie etki eden en nemli faktr C yzdesidir.Dolaysyla
en kolay ilenen cins 15-3LC dk C lu cinstir.C yzdesi % 3 n zerine ktka ileme giderek zorlar.lemeden sonra paralar daha
nceden akland zere yeniden sertletirilebilir.Sertletirmede eilme cok azdr ve dkmler sl ilemden sonra ok az talama veya
temizleme yaplacak ekilde son toleranslara ilenebilir.
Yuksek Cr/Mo Dokme Demirlerin Ergitilmesi ve Dokumu
Yuksek Cr/Mo dokme demirler havali ocaklar da dahil,her tur elektrik ocaginda ergitilebilir.Astar bazik,notr veya asidik olabilir.Asidik
astarda sivi icindeki krom ile astarin silikasi arasinda reaksiyon olmasi ihtimali vardir.Ancak cok miktarda yuksek kromlu demirin halen
asit astarli induksiyon ocaklarinda ergitildigi dusunulurse,bu pratik acidan herhangi bir problem yaratmamaktadir.Otektikustu bilesimlere
yolacan yuksek karbon kazanimi ile birlikte cok gegisken ve yuksek krom kaybi nedeniyle kupolde ergitilmesi uygun degildir.Normal sarj
malzemeleri ;alasim
siz veya alasimli celik hurdasi,dokumhanede meydana gelen donduler veya benzeri asinmaya dayanikli dokumler ve yuksek karbonlu
ferrokromdur.
Molibden Ilavesi
Molibden genellikle ferroalasim seklinde ilave edilir,ancak ozellikle ark ocaklarinda molibden oksit
seklinde de katilmasi mumkundur.Karbon verme normal malzemelerde oldugu gibi yapilir.Pik demir kullanilabilir ancak bunun dusuk
silisli olmasi garakir.Asiri oksitlenme kaybini onlemek icin,ferro
krom ilavesi ergitme sonunda yapilir.Krom kaybi genellikle % 5-15 arasindadir,Mo,Cu ve Ni kaybi ihmal edilebilir.
Sekil:7 de goruldugu gibi Cr orani % 12-16 arasinda degisen yuksek Cr/Mo alasimlarin likidus sicakligi karbon yuzdesine baglidir.20-21 alasimi hemen hemen otektik bilesimindedir ve
farkli bir iliski vardir.
Solidus sicakligi prensip olarak Cr yuzdesine baglidir ve alasim cinsine gore asagidaki degerlerdedir:
% 12 Cr icin 1170-1180 oC
% 15 Cr icin 1200-1220 oC
% 20 Cr icin 1240-1260 oC
Ergimis metal,yuksek Cr yuzdesi nedeniyle,soguk ve koyu gorunse bile,yuksek bir akiskanliga sahiptir.Ince dokulu bir yapi elde
edebilmek icin dokum sicakligi mumkun oldugunca dusuk
tutulmalidir.Alasimlar yas veya kuru kum,yagli kum veya celik kumuna dokulebilir.Kokil dokum mumkundur,ancak kokil kaliba
dokulen dusuk alasimli dokme demirlerdeki metalurjik avantajlari saglamaz.Bimetal,savurma ve savurma bimetal dokum
tekniklerinin uygulanmasi da mumkundur.
Yuksek Cr/Mo dokme demirlerinin cekmesi celik dokumle aynidir,dolayisiyla benzer besleme ve yolluklandirma teknikleri
uygulanmalidir.Katilasma sonrasi cekme % 2 civarindadir.Catlaklarin dokume yayilmasini onlemek icin besleyici .8.

ve yolluklarin kesimi dikkatle yapilmalidir.Koparma besleyiciler genellikle avantajlidir.Besleyici altlari kuru taslama ile taslanacaksa
isinma ve taslama yuzeyinin mavilesmesini onleyecek sekilde dikkatle yapilmalidir.Mavilesme olursa genellikle kucuk isil catlaklar
olusur.Sulu taslama tavsiye edilir.Cogu hallerde tokluk dokulmus halde en dusuk duzeydedir ve isil islemden sonra artar.Bu yuzden
alasim daha sert olsa bile,besleyici ve yolluklarin isil islemden sonra taslanmasi avantajlidir.
Yuksek Cr/Mo Dokme Demirlerin Mekanik ve Fiziksel Ozellikleri
Butun dokum malzemelerde oldugu gibi,mekanik ozellikler kesit kalinligina da baglidir.Dokum ve sertlestirilmis haldeki tipik degerler
Tablo:6 da verilmistir.Mikroyapi ve bilesimdeki farkliliklardan cok,isleme veya isil islem sonrasi meydana gelen kilcal catlaklar
nedeniyle veriler cok genis bir dagilim gostermektedir.Ancak verilen araliklar genellikle yayinlanmis veriler ve ticari uygulamalarda elde
edilenlerle uyum icindedir.

TABLO:6. 25-32 mm arasndaki kesitler iin Yksek Cr/Mo dkme demirlerin zellikleri
.
Durumu
S e r t l i i Kopma zellikleri Basma zellikleri Isl Genleme
(Dokusu) Cinsi
%C HB DPH HRC Kopma Modl Muk. %.2 akma
katsays
Suverilmi 15-3DC 2.51 716
ve menevilenmi 15-3YC 3.68 712
(M ,(A))

782

61.7

813

62.8

N/mm2 N/mm2 N/mm2 N/mm2

100*
25.9
305
183
48.5

23.2

317

122

20-90oC- 20-425oC
12.7
14.9
-

15-2-1
3.32 760
64.6
62.3
23.7
310
226
11.5
20-2-1
2.89 757 824 63.8
68.5
22.6
286
187
11.1
(A)
15-3DC 2.51 426 497 47.1
61.5
22.0
203
75
14.4
%66(M+A),% 34P
15-3YC 3.60 50.8
23.4
164
68.9
%71(M+A),%29P
15-3YC 3.60 564 681 56.4
58
23.0
232
131
10.5
%96A,%4P 15-2-1 3.32 444 508 46.3
45.6
22.5
183
70
13.4
(A+M)
20-2-1
2.89 451
530
54.5
23.8
197
83.4
Frnda soutulmu
(P)
15-3YC 3.60 411 455 41.8
69
24.3
158
48.2
11.1
A :Ostenit , M:Martenzit, P: Perlit
* Kopma zellikleri eme deneyi sonularndan hesaplanmtr.Sertlik deerleri dorudan llmtr.
+ Genleme Katsays oC bana mm 10-6

14.3
13.6
17.9
13.6
17.6
13.6

.9.

Beyaz dkme demirlerin tokluu ya da krlmaya direnci ,zellikle krma ve tme makinalarnda ,almada kullanm snrlayan
ani krlma olasl nedeniyle,ok nemlidir.Burada tokluk veya sneklilikten kastedilen krlmaya kar azami dayanmdr.Doal olarak
tc bilya veya bir deirmenin astar arasnda geen tekrarlanan darbelerle,ekili deirmenlerle darbeli krclarn ekilerine
yklenen yksek hzl darbe ,darbeli krcya ar iri malzeme veya metal kamas halinde meydana gelen ar darbe,konik veya eneli
krclarn paralarna yklenen dk hzl darbe ile ok yakn ya da ok geni toleransl birletirilmi paralar zerine gelen tamamen
statik bkme gerilimleri arasnda farklar vardr.
Klasik darbe deneyleri entikli ve entiksiz rnekler zerinde ok farkl sonular verir.Bu deneylerden karlabilecek tek sonu
yksek Cr lu dkme demirlerin dk alaml beyaz dkme demirlerden daha tok olduundan baka pek bir ey gstermez. rnek olarak
30 mm apl entiksiz Izod deney ubuklarnda dk alaml martenzitik beyaz dkme demirlerin 22-58 ft-lb enerji gstermesine
karn,sertletirilmi yksek Cr/Mo li dkme demirde bu deer 52-87 ft-lb arasndadr.Statik yklemelerde sl ilemli yksek Cr/Mo li
dkme demirler ayn C yzdelerindeki beyaz dkme demirler arasnda en yksek deerleri verir.(Dinamik yklerdeki zellikleri bu
yllarda henz belirlenmemitir.)

Yksek Cr/Mo li Dkme Demirlerin Anma Dayanm ve Kullanm Yerleri

Yksek Cr/Mo dkme demirlerin Pazar payndaki art bunlarn krlmaya makul dayanm ve bazan da tavlanm halde ilenebilmesi
zellii ile beraber stn anma dayanmndan kaynaklanmaktadr.
eitli malzemelerin tokluk ve tmeli ve gevmeli anma artlarndaki zelliklerinin karlatrmas Tablo:7 de verilmitir.Bu
uygulamalarda malzeme seiminde en nemli kriter tokluk veya krlmaya dayanm olduundan malzemeler bu zelliklerine gre
sralanmlardr.
ekil:8 de malzemeler C yzdesi ve mikroyapya gre gruplandrlmtr.ok deiik malzemeler iin anma dayanmn belirleyen
esas faktr sertlikten ziyade C yzdesi ve mikroyapdr.Sertlik sadece belirli tipteki bir malzemede
Mikroyapnn bir gstergesi olarak nem tamaktadr.
ekil:8 deki sralama endstriyel uygulamalarla da dorulanmtr.Yksek Cr/Mo li dkme demirlerde bulunan yksek anma
dayanm ve krlma tokluu birleimi baz uygulamalarda bu malzemenin stenitik mangan eliinin yerini almasn salamtr.Bu ya
dorudan malzeme deiiklii,ya da parann daha iyi desteklenecek ekilde yeniden tasarm ile salanmtr.En baarl uygulamalardan
biri de Cr/Mo li bu dkme demirlerin darbeli (impact) krclardaki paletlerde kullanm olmutur.Bu krclarda serbest den giri
malzemesi 36-51 m/sn hzla dnen paletlere arptrlr,krlan paralar tekrar paletler tarafndan ufaltlr.Yksek kromlu dkme demirler
bu artlara ancak giren malzeme fazla iri olmad ve
arada metal paralar kamad srece dayanabilir.Genel olarak 15-3 MC tr dkme demirin bu uygulamalar iin en iyi malzeme
olduu sylenebilir.Bu artlarda mr mangan eliinin 5 katna kabilir.
Tablo:7. Anmaya Dayankl eitli Dkme Demir ve eliklerin Tokluk ve Anma Dayanmlarna Gre

Sralamas

.
Tokluk
Nisbi an ma kayb
.
Malzeme cinsi
Sras
Gevmeli Anma
Yksek Gerilmeli(tmeli) Anma
stenitik mangan elii, % 12 Mn
1
0.34 0.19
138 142
.
Martenzitik dk alaml elik ,% 0.3-0.6C
2
0.28 0.15
126 114
.
stenitik mangan elii, 6Mn-1 Mo
3
0.25 0.17
114 120
.
Suverilip menevilenmi Cr/Mo elii, 0.8-1.2C
4
126 130
.
Martenzitik 6Cr/1 Mo elii, 0.8-1.2 C
5
0.1
102 - 97
.
Martenzitik yksek Cr/Mo dkme demir, 14-20Cr 6
0.08 0.035
85 90
Martenzitik 26 Cr lu dkme demir
7
0.17 0.09
96 100
.
Martenzitik dk alaml Cr/Ni dkme demir
8
105 116
.
Perlitik il dkme demir (kum dkm)
9
yaklak 0.4
185 200
.
* Gevmeli anmada anma kayb eneli krc deneylerine dayanmaktadr.tmeli anmadaki anma kayb
kuvarsl demir cevheri tlen 125 mm apl bilyalarla denenmitir.

.11.