ASTRONOM

ATLASI
Gne Sisteminden
Gkadalara

Serdar EVREN

Serdar Evrenden Popler Astronomi

facebook sayfasn takip eden arkadalarma
acil durumlarda bavurabilecekleri kaynak kitapk

Serdar Evren, Prof. Dr.

Ege niversitesi, Fen Fakltesi, Astronomi ve Uzay Bilimleri Blm,
35100, Bornova, zmir
Arka Kapak: Atba Bulutsusu
Aralk 2014

ASTRONOM
ATLASI
Gne Sisteminden Gkadalara

Serdar EVREN

NSZ
Kuramsal ve gzlemsel sonularn birletirilmesi sonucunda evrenin
yaklak 13 milyar yl, gne sisteminin ise 4.5 milyar yl yanda olduunu
biliyoruz. nsan mryle karlatrlamayacak kadar byk olan bu zaman dilimi
iinde bugne kadar bulunabilen en eski astronomi dkmanlar gnmzden
ancak 30000 yl ncesine kadar uzanyor. Binlerce yldr insanlar gkyzn ve
gkcisimlerini merak etmiler, onlar anlamaya almlar, zaman zaman
korkmular ve tapmlardr. Son 2500 yldr plak gzle yaplan gzlemler
sayesinde bir takm sonulara ulalsa da 1609 ylnda Galileo Galileinin teleskobu
astronomik amal kullanmaya balamasyla bilmece zld. Kopernik tarafndan
orataya konan Gne merkezli model, Keplerin yasalaryla glendi ve
Galileonun gzlemleriyle onay ald. Bu yzden 2009 yl Dnya Astronomi Yl
olarak ilan edildi.
Teleskobun gkyzne evriliinin zerinden 400 yl geti. Bu sre iinde
deiik amalar iin farkl tasarmlarda teleskoplar ve klerler gelitirilerek,
binlerce yeni gkcismi bulundu. Yer atmosferinin snkletirici etkisinden
kurtulmak iin atmosfer dna uydu teleskoplar yerletirildi. Dolaysyla daha
snk cisimler gzlenir oldu. Uzay aralaryla gne sistemi iindeki cisimlerin
yaknna kadar gidildi ve bazlarnn zerine inilerek yzey rnekleri yerinde analiz
edildi. On be yl ncesine kadar yalnz gneimizin etrafnda gezegenlerin
varln bilinirken imdi yaklak 500 gne benzeri yldzn Jpiter benzeri
gezegenlere sahip olduunu biliyoruz.
Elinizdeki atlasn iinde yer alan gkcisimlerinin bir ounun gizemi tam
olarak zlemese de genel yaplar ortaya kartld. Uzayn derinliklerinde
bulunan gkcisimlerini aratrmaya ve anlamaya devam ederken, gne sisteminin
iinde bile artc sonularla karlatmz oluyor. Evren iinde yapacamz bu
kozmik yolculukta kefedilmeyi bekleyen her bir gkcismi, bizim uzak
limanlarmz saylr.
Bulutsuz ve karanlk gkyz dileklerimle.
Serdar EVREN, Aralk 2014

NDEKLER
plak Gzle Astronomi
Takmyldzlar
Gnlk ve Yllk Hareket
Gne Tutulmas
Ay Tutulmas
Gezegenlerin Hareketi
Galileinin Gzlemleri
Teleskoplar
Teleskoplarn Kullanm
Uzay Aralar
Gne Sisteminin Oluumu
Merkr
Vens
Yer
Uydumuz Ay
Mars
Jpiter
Galileo Uydular
Satrn
Satrnn Halkalar
Satrnn Uydusu Titan
Urans
Neptn
Cce Gezegenler
Asteroid Kua
Kuiper Kua
Kuyrukluyldzlar
Gktalar

02
04
06
08
10
12
14
16
18
20
22
24
26
28
30
32
34
36
38
40
42
44
46
48
50
52
54
56

Gne: Yaps ve Evrimi

Gne: Atmosferi
Yldzlarn Oluumu
lkel Gezegenimsi Sistemler
Cce Yldzlar
Devler ve Sperdevler
Gezegenimsi Bulutsular
Beyaz Cceler
Novalar
Spernovalar
Ntron Yldzlar
Kara Delikler
ift Yldzlar
Ak Yldz Kmeleri
Kresel Kmeler
Yldzlararas Ortam
Gaz Bulutsular
Gkadamz Samanyolu
Evren
indekiler
Resimler in Kaynaklar

58
60
62
64
66
68
70
72
74
76
78
80
82
84
86
88
90
92
94
96
97

olutuunu; Dnya, Ay ve Gnein

nereden geldiini; gezegenlerin ve
yldzlarn yap tann ne olduunu;
baka bir dnyann olup olmadn
dnmemek olanakszdr.
Astronomi, zengin bir kltrel
mirasa ve mitolojik yklere sahip
ender bilim dallarndan biridir. Binlerce
yl ncesinden itibaren insanlar
gkyzndeki cisimleri merak etmiler;
onlarn artc hareketlerini ve gk
olaylarn anlamaya almlardr.
Aklanamayan
olaylar
karsnda
aresiz kalan topluluklar birok
gkcismini
tanrlatrarak
onlara
tapmaya balamlardr.

IPLAK GZLE ASTRONOM

ehir klarndan uzakta aysz,
karanlk, bulutsuz bir gecede gkyzne
baktnzda grebileceiniz yldzlarn
hepsi Samanyolu olarak adlandrdmz
gkadamz iinde yeralr. Farkl
parlaklkta binlerce yldz gkyzne
salm gibi durur.
Eer, yerlerini biliyorsanz aslnda
Vens, Mars, Jpiter veya Satrn gibi
gezegenlerden bir veya bir kan da
plak gzle grme ansnz vardr.
Gezegenlerin yansra gkadamz iinde
yeralan bulutsular ve yldz kmeleri de
k prltlar iinde bulunur. Evrende
bizim gkadamz gibi milyarlarca
olduu tahmin edilen gkadalardan en
parlak olanlarn da bu parlayan
yldzlar
arasnda
seebilirsiniz.
Bunlarn yerlerini belirleyebilmek iin
elinizde basit bir gk atlasnn olmas
yeterlidir.
Bizim kendi gkadamz iinde
yaklak 200 milyar yldz olduunu
dnrseniz tm gkadalardaki yldz
saysn tahmin etmek iin basit arpma
ilemleri sonucunda kamza kan
saylar
sylemekte
zorlanrz.
Gkyzne bakarak evrenin nasl

Stonehenge-ngiltere

Samanyolu

Binlerce yl ncesinden itibaren her

uygarlkta gkyznde Gnein ve
Ayn hareketlerine baklarak takvim ve
zaman kavram gelitirilmitir.

Gnmzde
birok
lkenin
topraklar iinde Stonehenge gibi
mutlaka arkeoastronomik bir kalntya
ulamak olasdr.

yarmkre
gkyznde
grnr.
Byk Ay takmyldz blgesi en
byk alana sahip takmyldzlardan
biridir. Popler gk atlaslarnda bulunan
parlak yldzlarn bir ounun Arapa
ismi vardr. rnein, koltukalt
anlamna gelen Betelgeuse isimli
yldz, Orion (Avc) takmyldznn en
parlak yldz olup Yunan alfabesinin ilk
harfi olan alpha ile beraber Orionis
olarak da adlandrlr.

TAKIMYILDIZLAR
Eski insanlar yldzlarn yerlerini
kolayca aklda tutabilmek iin yaklak
6000 yldzn oluturduu yldz
gruplarn hayvan, cisim ve mitolojik
karakterlere benzetmilerdir. Farkl
kltrlerden gelen insanlar genellikle
kendi yerel mitolojik kahramanlarna
gre farkl desenler oluturmulardr.
Bildiimiz mehur takmyldzlarn
ou M 420 yllarndaki tarihi
kaytlardan karlmtr.
Aslnda bu ekilleri oluturan
yldzlarn uzayn derinlii iinde
birbirleriyle hibir ilgisi yoktur.
Gkyz dzlemi bir izdm dzlemi
olduu iin farkl uzaklklarda bulunan
yldzlarn parlaklklarna bakarak hangi
yldzn ne kadar uzakta olduu
hakknda bir fikir sahibi olamayz.
Gkyznde yanyana duran iki yldz
birbirlerinden ok farkl uzaklklarda
bulunabilir. Latincede yldz grubu
olarak
bilinen
bir
szckle
takmyldz olarak adlandrlan bu
gruplarn isimleri gnmze kadar
tanmtr.
Modern yldz haritalarnda tm
gkyz 88 takmyldz blgesine
ayrlmtr. Bunlardan 44 tanesi kuzey

Orion takmyldznn mitolojik

grnts.

Orion takmyldznn Uluslararas Astronomi Birlii tarafndan

belirlenmi yldz haritas.

GNLK ve YILLIK HAREKET

Gkyznn gnlk hareketine ek
olarak, gece gkyznde grlen
takmyldzlarn bir yl iinde yavaa
deitii grlr. Bunun nedeni Yerin,
Gne
etrafndaki
bir
yrnge
dolanmasdr. Yer, tutulum olarak
adlandrlan bu yrnge zerinde yllk
dolanm hareketini yaparken, Yerin
gece tarafnda kalan ksm derece
derece uzayn farkl bir blgesine den
gkyz ile karlar.

Verilen bir an iin Yerin Gnee

dnk yarkresi gndz olurken dier
yarkre gecedir. Yer, kendi ekseni
etrafnda bir tam dnn 24 saatte
tamamlar. Gkyznde takmyldzlar
rahata grebildiimiz bir yerden
yldzlar
birka
saat
sreyle
izlediimizde, onlarn gkyznde
hareket ettiini grrz.
Aslnda dnyann kendi ekseni
etrafnda batdan douya doru
dnmesinden dolay gkyzndeki tm
cisimler doudan batya doru hareket
ediyormu gibi grnr. Bu yzden
ilerleyen
saatlerde
batdan
baz
takmyldzlar
batarken
doudan
yenileri doar. Bu hareket yldzlarn
gnlk hareketidir ve grnrdeki
harekettir.
Dnyann dnme ekseni kuzey
yarmkre gkyznde Kutup Yldzn
gsterir. Dnya dndke tm yldzlar
kutup yldznn etrafnda daireler
izerek hareket ederler. Bir fotoraf
makinesiyle kutup yldz etrafndaki
yldzlarn fotoraf yaklak 1 saatlik
poz sresiyle ekilirse, yldzlar yaylar
izerek kutup noktas etrafnda hareket
ettii grlebilir.

Yldzlarn gney kutup noktas

etrafndaki gnlk hareketi. Gney
Gemini Gzlemevi (ili).

Yerin tutulum zerindeki yllk hareketi sonucunda farkl takmyldzlar grrz

K aylarnda grdmz gkyz
ile yaz aylarnda grdmz gkyz
birbirinden tamamen farkldr.

Gnein grnrdeki hareketini

izdii tutulum zerine denk gelen
takmyldzlar bur olarak adlandrlr.

eklinde grr (Ayn evresinde

Gnein kenar).
Gne ve Ay tutulmalarnda, Yerin
ve Ayn glgeleri tam olarak
belirlenemez.
Gne,
Yerden
bakldnda nokta kaynak yerine 0.5
derecelik asal boyutlu bir kaynak
olarak grldnden, gne bir
miktar yaylr ve nlar bir miktar farkl
dorultulardan gelir. Glgelerin i
alan tam glgeli, d alan yar glgeli
olur. Tam glgede bulunan bir
gzlemci Gnei tamamen karanlk
olarak grrken; yar glgeli alanda
bulunan bir gzlemci Gnein bir
ksmn karanlk olarak grr.
Tam ve yar glgenin greli
boyutlar, glgeyi oluturan cisim ile
glgenin dt yzey arasndaki
uzakla baldr.

GNE TUTULMASI
Tutulmalar hakknda iki nemli eyi
hep aklda tutmalyz: (1) Tutulmalar,
bir gkcisminin glgesi dierinin
zerine dt zaman olur ve (2)
Tutulmalar grebilmeniz iin glgeye
gre konumunuz uygun olmaldr.
Yerden bakan gzlemciler iki
tutulma tr grrler: Ay ve Gne
Tutulmalar. Gne tutulmalarnn
olabilmesi iin Ayn Yer ile Gne
arasndan gemesi gerekir. Ay, Yer
etrafndaki dolanmn 29.5 gnde
tamamlar. Gne, Ay tarafndan
tamamen rtlyorsa, Tam Gne
Tutulmas; eer Ay, Gnei tam
merkezden deil de, bir ksmn
rtyorsa Paral Gne Tutulmas
olur.
Bir raslant sonucu Ay ve Gnein
asal boyutlar (yaklak 0.5 derece)
ayndr. Bundan dolay, Ay genelde bir
Gne tutulmas boyunca Gnei tam
olarak rter. Fakat Ay bazen yrngesi
zerinde en uzak konumda bulunur ve
normal asal boyutlarndan daha kk
grnr. Bu durumda Ay, Gnei tam
olarak rtemez. Bu tr tutulmalara
Halkal Gne Tutulmas denir ve
gzlemciler tutulmay bir k halkas

Halkal Gne Tutulmas

Tam Gne Tutulmas-1999.

Bu dnemli olaya Saros evrimi

denir. Sresi 18 yl 11 gndr. Eski
astronomlarn bulduuna gre belli bir
ylda herhangi bir tutulma oluyorsa,
benzer tutulma bir evrim sonra
grlebilecektir.
Ayn Yer zerindeki tam glgesi
ok kk olduundan, sabit bir
gzlemci
herhangi
bir
gne
tutulmasn ans eseri grebilir. Fakat,
Yerin tam glgesi byktr ve Ay,
Yerin gece yarm kresinin her
yerinden grlebilir. Yerin yars her
Ay tutulmasn hava bulutlu olmad
srece grebilir. Tam Ay Tutulmas
bundan dolay her gzlemci iin ortak
bir konudur ve eski astronomlar
tarafndan gne tutulmalarndan daha
kolay olarak tahmin edilebilmitir.
Gnmz astronomlar bilgisayarlar ve
yrnge kuramlar yardmyla tm
tutulmalar doru olarak nceden
hesaplayabilirler.
Belli bir yerden, ortalama olarak
hemen hemen her yl bir Ay Tutulmas
ve hemen hemen her iki ylda bir ise
Paral Gne Tutulmas grlebilir.
Fakat, ayn zelliklere sahip Tam
Gne Tutulmas drt yz ylda bir
grlebilir.

AY TUTULMASI
Ay Tutulmalarnn olabilmesi iin,
Ayn Gnee gre Yerin dier
tarafnda belli bir noktada olmas
gerekir. Bu nokta Yer tarafndan
oluturulan glge konisi iinde kalr.
Ay, bu glge iinde birka saat kalr ve
Aya ulaan gne nn Yer
atmosferinden geerken krlmasndan
dolay krmzms bir renk alr.
Bir Ay Tutulmas srasnda, Yerin
Ay zerindeki glgesi Ayn apnn bir
ka kat byklne sahip olduundan
Tam Ay Tutulmas birka saat srebilir
Dier bir ekilde, Ayn Yer
zerindeki tam glgesinin ap 267 km
den daha byk deildir. Bu glgenin
Yer stndeki hareketinden dolay,
Tam Gne Tutulmalar 7.5 dakikadan
daha fazla sremez. Halkal Tutulmada
Ay, bir tam glge oluturabilmesi iin
ok uzakta kalr ve gerek bir Tam
Tutulma oluamaz.
Birok uygarlk tarafndan tutulan
tutulma kaytlarna gre tutulmalar
dzenli zaman aralklarnda tekrarlanr.
Binlerce yl nce ortaya karlan bu
dnemli olay, gizemli gk olaylarndaki
srr aa karmadaki en byk
gelimelerden biridir.

10

Tam Ay Tutulmas
11

Yaamnn
sonunda,
btn
almalarn De Revolutionibus (On
Revolutions, 1543) adl kitapta toplad.

GEZEGENLERN HAREKET
Gezegenler 1500 ylna kadar
yldzlar arasnda hareket eden cisimler
olarak bilinir ve gkyzndeki artc
hareketleri ortaya konan kuramlarla bir
trl aklanamazd. nk, her
kuramn merkezinde Yer bulunur,
Gne dahil, Ay ve gezegenlerin Yer
etrafnda dnd varsaylrd.
Yer-merkezli eski kuramlar ykan
Kopernik Devrimi 1540-1690 yllar
arasnda yaklak 150 yllk bir sre
iinde gelitirilmitir. Bu dnem iinde
ok mehur be bilimci yetimitir:
Kopernik, Tycho, Kepler, Galileo ve
Newton. Bu deiimin sonucunda,
gne sisteminin yeni ekli kavrand:
Merkezde Gne ve etrafnda dolanan
gezegenler.
Kopernik, ok ender rastlanan bir
gk olay olan gezegenlerin bir hizaya
gelmesi olayn 31 yanda gzlemitir.
Ptolemynin sistemine benzer klasik
alternatiflerle,
merkeze
Gnei
koymak, Yer ve gezegenleri onun
etrafnda
dolandrmakla
gne
sisteminin daha basitletirileceini ve
gezegen konumlarnn daha kolay
bulunabileceini
gsterdi
(1512).

Kopernikin gne merkezli modeli

12

Ptolemyden
beri
gkbilimcilerin ba
belasyd ve artc
baz sonular buldu:
Yzyllar boyunca
tartlan dairesel
yrngelerden
sonra,
Marsn
hareketlerine
en
uygun
yrnge
biimi elips olarak
kyordu. Kepler,
Marsn yrngesini
elips biimli olarak
buldu. Aslnda bu
bulu her gezegen
iin
geerliydi.
Kepler daha sonra
konuyla ilgili iki prensip daha buldu ve
gezegen hareketinin yasas olarak iki
kitapta yaynlad. Kepler Yasalar
gezegenlerin nasl hareket ettiini (bu
hareketi
etkileyen
genel
fizik
yasalarndan bamsz olarak) tanmlar,
Gnein merkezi cisim olduunu
gsterir ve gezegenlerin konumlarn
doru belirlemede yardmc olur.

Yer merkezli Ptolemik Model

Artk kargaayla dolu bir dnem
balamt. Kiliseler ve birok dnr,
o yllarda Yer merkezli modeli
benimsiyordu. Tycho Brahe, plak
gzle yapt gzlemlerle yldz ve
gezegen konumlarn veren kataloglar
hazrlad. Yldzlar ve gezegenlerin
Aydan ok uzakta olduunu gsterdi.
Bu bulular Kopernik ncesi kuramlar
altst etmitir.
Kepler, Tychonun verileriyle nce
Marsn yrngesi zerinde almaya
balad.
Marsn
hareketleri

13

ynetimiyle iliki kurdu. 1616 ylnda

bir kardinal, Galileiyi Kopernik
modelini
savunmamasn
syledi.
1632de Galileonun byk kitab
basld. Bu kitapta Kopernik ve
Ptolemik dnce arasndaki tartma
bir roman eklinde anlatlmtr.

GALILEINN GZLEMLER
Galileo Galilei 1609 ylnda
teleskobu ilk defa astronomik amal
kullanmasayd
Kopernikin
gne
merkezli
modelinin
ve
Kepler
Yasalarnn
o
kadar
nemi
olmayacakt. Galilei, 1610 ylnda en
nemli gzlem sonularn elde etti.
Jpiterin 4 uydusunu bularak ilk defa
Yer
etrafnda
dolanmayan
gk
cisimlerinin varln ispat etmi oldu.
Bu uydular Ganymeda, Callisto, Europa
ve Iodur ve Galileo Uydular olarak
bilinir.
Bundan baka, Galileinin teleskobu
Vens gezegeninin hilal evresinden
balayan ve Dolun Vense yakn bir
evreye kadar deiik evreler gsteren
gkolaylarna tank oldu. Ayrca,
Galilei, Ay zerindeki dalar grd ve
Aynda Yer benzeri jeolojik zellikleri
olan bir dnya olduunu srarla
vurgulad. Bu bulular Avrupal
dnrleri heyecanlandrd.
Galilei, Latinceden ok talyancay
kulland iin n niversite dna da
tat. Akademisyenler ve kilise yeleri
onda bir tehdit sezdiler ve Galileiyi
ksa zamanda dladlar. 1613den
1633e kadar Galilei sk sk kilise

Jpiter uydularnn Galilei tarafndan

izimi

14

Uluslararas
Astronomi
Birlii 2009 yln, Galileo
Galileinin
1609
ylnda
teleskopla ilk astronomik
gzlemleri yapnn 400nc
yl olmas nedeniyle Evren
Sizi Bekliyor temas altnda
Dnya
Astronomi
Yl
olarak ilan etti. Uluslararas
Astronomi Birliinin ok
anlaml
bu
arsna
UNESCOnun
destek
vermesiyle Birlemi Milletler
2009 yln Dnya Astronomi
Yl olarak kabul etti.

Galileo Galilei (1564-1642)

15

keskin lmler yapabilecek alclar

konulmutur. Bu yzden modern
astronomlar byk teleskoplarla gzlem
yaparlar.
Teleskoplar iin iki temel dizayn
kullanlr. Mercekli teleskoplarda bir
mercek kullanlr ve krlan k bir
odaa ular. Galilei 1609 ylnda bu tr
bir teleskop kullanmtr. kinci tr
teleskop aynal teleskoptur ve
odaa yanstan, erilmi yzl aynalar
kullanr. lk aynal teleskobu 1668
ylnda Newton yapmtr. Bugne
kadar birok aynal teleskop dizayn
yaplmtr. Bunlardan en basiti
Newtonian tr teleskop olarak
adlandrlan Newtonun teleskobudur.
Son yllarda mercek ve aynalar
beraber kullanan teleskoplar da
yaplmtr. Bu teleskoplar ok derli
toplu ve kolay tanabilir teleskoplardr.
Bir teleskobun ana mercei ve aynas
objektif olarak adlandrlr. Objektiften
grntnn olutuu (odakland) yere
kadar olan uzaklk, objektifin odak
uzakldr. Objektifin ap ise aklk
olarak tanmlanr.

TELESKOPLAR
Teleskop fonksiyonlu bir alettir.
Birincisi ve en nemlisi, cisimleri
grntsn bizim plak gzle
alglayabildiimizden daha byk
asal boyuta kadar bytr. Bytme
terimi grsel gzlemler iin dizayn
edilmi bir teleskop iin kullanlr;
bytme, plak gzle grlen asal
boyuta
gre,
gz
merceinden
bakldnda
uzak
bir
cismin
grnrdeki asal boyutudur. Eer, bir
teleskop 10 kat daha byk gsteriyorsa
onun bytmesi iin 10X terimini
kullanrz. kinci fonksiyon ayrma
gcdr, yani ince ayrntlar grebilme
yetenei. nsan gz yalnz birka yay
dakikas
apndaki
cisimleri
ayrtedebilse de bir teleskop birka yay
saniyesi
asal
boyuta
inebilir.
Teleskobun nc fonksiyonu k
toplama gcdr, yani k toplama
yetenei
ve
plak
gzn
grebildiinden daha snk cisimlere
inebilme zellii.
lk
teleskoplar
tamamen
gzlemcilerin bakmas iin dizayn
edilmiti.
Modern
profesyonel
teleskoplarda, insan gz yerine daha

16

Keck I, Keck II ve Subaru (sol) Gzlemevleri, Hawaii. Keck teleskoplar 10 metre

apa sahip dnyann en byk ikiz teleskoplardr. Subaru teleskobunun ap ise 8.2
metredir. Bu gzlemevleri 4145 metre yksekliindeki Mauna Kea dann tepesinde
kurulmutur.

17

Pratikte, 400X den daha byk

bytme gc pek kullanlmaz. nk,
atmosferin etkisi grnty bozar. Bu
hava kalitesine atmosferik gr denir
ve geceden geceye deiir.
kinci foksiyon, ayrma gc
tamamyla
teleskobun
aklna
baldr. Daha byk aklk, daha
ayrnt
grmemize
neden
olur.
Astronomlar,
atmosferin
bozucu
etkisinden kurtulmak iin Hubble Uzay
Teleskobu gibi teleskoplar uzaya
yerletirirler.
Teleskobun nc fonksiyonu,
akla dorudan bal olan k
toplama gcdr. Daha byk aklk
daha byk grnt demektir. Grsel
gzlemlerin ekicilii daha byk
aklkl teleskoplarn kullanlmasyla
daha da artar. Herhangi bir grsel
teleskopla
gkyz
gzlemleri
yaplabilir.
Ay
ve
gezegen
gzlemlerinde bytme ok nemli bir
fonksiyondur. nk, ayrntl grmek
iin daha byk grnt gerekir.
Gzlemciler,
Ay
zerindeki
kraterleri,
Vensn
evrelerini,
Jpiterin
uydularn,
Satrnn
uydularn ve halkalarn, Jpiter
zerindeki bulut kuaklarn, Satrnn

TELESKOPLARIN KULLANIMI
Optik teleskoplar, cisimleri grerek
gzlem yapmakta kullanlr. Bu yzden
grsel teleskop olarak adlandrlrlar.
Teleskoplara bir gzmercei eklenerek
basit bir grsel teleskop oluturulabilir.
Gzmercei basit bir mercek veya
mercek sistemidir. Grevi grnty
bytmektir.
En ok sorulan sorulardan biri Bir
teleskopla
ne
kadar
uza
grebilirsiniz? dir. Bu soru ok yanl
sorulmaktadr. nk, hibir teleskop
uzaklk ile snrl deildir. Her optik
sistem ok uzaktaki bir cismi bile daha
byk veya daha parlak olarak
grebilir. Hem plak gz hem de 5
metrelik Palomar Teleskobu da,
Andromeda Gkadasn ayn uzaklkta
grr. Ancak, teleskop, gkcisminin
daha snk blgelerini daha ayrntl
olarak gsterir.
Bir teleskop kullanrken teleskobun
fonksiyonunu da dikkate almamz
gerekir.
Bytme
gc
seilen
gzmercei tarafndan kontrol edilir.
rnein, bytme gc 100X ise
Jpiterin asal boyutu (gkyznde 1
yay dakikas) gzmerceinden 100 yay
dakikas (yaklak 2) olarak grlr.

18

Optik teleskop kullanm, Ege niversitesi Gzlemevi

BR TELESKOPLA GNEE ASLA
BAKILMAMALIDIR. Gzmz hemen

halkalarndaki blmleri, Marsn ulak

blgelerindeki
buzul
balklarn
grebilirler. 5 cm aklkl bir teleskop
ile ilk be madde grlebilirken 25 cm
lik bir teleskop listedeki her maddeyi
grebilir.

kr olabilir. nk, objektif dev bir

mercek vazifesi grerek gne n
toplar ve gzmerceine tek bir noktada
ulatrr. Gne gzlemleri iin zel
teleskoplar tasarlanmtr.

19

eden bu uulara birok Avrupa

lkesinden de aratrmac astronot
katlmaktadr.
1988de
Sovyetler
baarl bir ekilde kendi uzay
mekiklerini frlattlar ve byk uzay
istasyonu olan Mir ile kenetlendirdiler.
Gnmzde
ise
gne
sistemimiz iinde yeralan her bir
gkcismi iin zel amal uydular
frlatlr. Genel astronominin ok
nemli konularn aratran Hubble
Uzay Teleskobu 1991de frlatld.
Gnderdii veri ve grntlerden
birok yeni bulular yapld ve hala

UZAY ARALARI
Yzyllar iinde uzaya alma fikri
bilimadamlarn etkilemi ve dsel
olarak
eitli
projeler
bile
gelitirilmitir. Roketlerle balayan ilk
denemelerin kaytlar 1200 yllarnda
yaayan inliler ve Avrupallar
tarafndan tutulmutur.
4 Ekim 1957de Sovyetler
Birlii 83 kg arlnda kresel ekilli
bir yapma uyduyu frlatarak herkesi
artt. Bu uyduya Sputnik I ad verildi.
Kasm aynda da biyolojik testlerde
kullanlmak zere iinde bir kpek
bulunan Sputnik II frlatld.
Ayn dier yznn ilk fotoraflar,
1959 ylnda ekildi. 12 Nisan 1961de
27 yandaki Rus, Yuri Gagarin, Yer
yrngesinde 108 dk dolanan ilk insan
oldu.
lk Amerikan insanl roket
uular birka ay iinde balad. 1957
ile 1961 yllar arasnda Aya
yolculuun
planlarn
ve
uu
izelgelerini hazrlayan Amerikallar,
Apollo
programn
uygulamaya
baladlar. Daha sonra ise drt uzay
mekii ieren bir program dzenleyerek
yrngeye farkl amal uydu tamay
gerekletirdiler. Bugn bile devam

Hubble Uzay Teleskobu

20

Columbia Uzay Mekii

yaplmaktadr.
Magellan
uydusu
Vensn atmosferini alt ve
atmosfer
altn
grntleyerek
Vensn yzey haritas kard.
Galileo uzay arac Jpiter ve uydular
hakknda ok nemli bilgiler gnderdi.
Sonunda Jpiterin atmosferine girdi,
atmosfer bileimi almas yaparak
yokoldu. Mars Observer, Spirit,

Opportinity, Mars Express uzay aralar

ise Mars hedef ald. Messenger,
Merkre gitti.
Bu arada Cassini uzay arac,
Satrnn uydusu Titan aratrmak
zere gnderildi. En son alnan bululara
gre Titan yzeyinde metan denizleri
bulunmaktadr.

21

yzden btn yerbenzeri gezegenler bu

materyallerden olutu. Geriye kalan gaz
ve ok kk toz paralar yeni oluan
Gne'in masndan dolay dar
doru frlatld.
Dev gezegenler de yerbenzeri
gezegenler gibi toplanan madde
tarafndan ayn yolla olutu. Dev
gezegen blgesinde daha fazla materyal
vard. Ancak, buzlar souk blgede
younlat ve gezegenimsi yaplarn
ktlelerini arttrd. Bu yzden Jpiter,
Satrn, Urans ve Neptnn ilkel
gezegenleri olutu.
Zamanla Yer boyutlarndan daha
byk boyutlara kadar bydler.
Byk
ekim
kuvvetine
sahip
olmalarndan
dolay,
gne
bulutsusundan gaz ekmeye baladlar.
Bu yzden gezegenimsi yaplarn
oluturduu kat/sv gezegen yapdan
baka, bulutsudan alnan gazla hemen
hemen ayn yapda olan bir atmosfere
sahip oldular.
Yerbenzeri gezegenler hidrojence
zengin bulutsu gazn ieren bu dev
atmosferlere asla sahip olmad. nk
onlar bulutsu gazn ekebilecek yeterli
ktleye sahip deillerdi.

GNE SSTEMNN OLUUMU

Gne varolmadan nce, gne
maddesi yldzlararas uzayda bugn
grdmz yldzlararas bulut benzeri
byk bir buluta dalm olmaldr.
Sistem 4.6 milyar yldan biraz daha
uzun zaman nce bu buluttan olumaya
balad. Bu anda ie doru olan ekim
kuvvetleri da doru olan basn
kuvvetlerinden daha fazladr. Basn
kuvvetlerini douran ey bulut iindeki
gaz
atomlar
ve
molekllerinin
hareketleridir. Bu yzden bulut
bzlmeye balad. Bulutun ktlesi
merkeze doru toplandka bulut daha
hzl dnmeye balar ve basklar. Bu
arada materyal daha hzl younlaarak
merkezde Gnei d ksmlarda ise
gezegenleri oluturur.
Uzayda bulunan bir gaz ve toz
buluta, bulutsu (nebula) ad verilir.
Bzlmekte olan Gne'i evreleyen
disk ekilli bulutsu ise gne
bulutsusudur.
Gne sisteminin i ksmnda,
gezegenimsi
yaplar
arasndaki
arpmalar yerbenzeri gezegenler
oluuncaya kadar devam etmitir. Bu
blgedeki gezegenimsi yaplarn ou
silikatl kaya materyal ieriyordu. Bu

22

Gne sisteminin oluumu

Bu senaryoyu desteklemek iin,
yerbenzeri
gezegenlerle
dev
gezegenlerin ve gne bulutsusunun
kimyasal yapsn karlatrabiliriz. u
anda bulutsuya ait rnekler bulamasak
bile, Gnein u andaki kimyasal
yapsn saptayabiliriz. Bu yapnn
gnei oluturan bulutsu yapyla ayn
olduuna inanlmaktadr.
Gne bulutsusu gaz, drt dev
gezegenin herbiri tarafndan ekildike
herbir gezegen etrafnda Minyatr

Gne Bulutsular olutu. Disk ekilli

bu gaz ve toz bulut iinde tekrar
toplanma ilemleri yinelendi. Herbir
gezegen gne sistemine benzer yapya
brnd. Gezegenler gibi, herbir
gezegenin uydular olutu. Bu minyatr
gezegen sistemleri iinde, en bol
bulunan madde, buz ve koyu karbonlu
maddelerdi. Bu yzden gezegenlerin
uydular kirli-buzlu yzeylere sahiptir.

23

Gzlemciler de her yzyl iin 43

saniyelik bir kayma bulmulardr. Bu
kayma yrnge zerine alan
kuramclar olduka artmtr.
1915 ylnda Albert Einstein,
Gnein byk ktlesinin Newton
yasalarndan karlamayacak oranda
yaknndaki gezegenlerin yrngelerini
bozabileceini gstermitir. Bu yzden
Einsteinn
Merkrn
presesyon
bilmecesini zmeye katks onun
relativite kuramnn kabul edilmesinde
byk rol oynamtr.
Merkr, Gnee ok yakn
olduundan gndzleri, yzeyi Yerden
ok daha scaktr. Yzey, Ayn przl
yapsna benzer. Kraterlerin okluu ve
boyutlar Aydakilere ok benzer.
Merkr zerinde grlen arpma
kraterleri ve lav akntlar, Ayda
olduu gibi 3.5-4.5 milyar yl nce
olumutur. Bu bulutan yola karak
ou aratrmac btn gezegenlerin
oluum zamanlarnda youn bir ekilde
gezegenleraras
cisimlerin
bombardmanna uradn syler.

MERKR
Merkr, gne sistemi iindeki
ikinci en kk gezegendir. Yer apnn
yalnz %40 kadar bir apa sahiptir.
1974 ve 1975de Amerikan uzay arac
Mariner 10, Merkrn yaknndan
geerek bize bilgi gnderdi. Yzeyde
kraterler, lav akntlar, dev havzalar
olduu bulundu. Grnte atmosfer
yoktu.
Merkrn kendi ekseni etrafndaki
dn ve Gne etrafndaki dolanmas
arasnda garip bir iliki vardr.
Karmak yrnge ve ekimsel
etkilerden dolay dnme dnemi 59
gnlk bir dneme kilitlenmitir. Bu
deer onun 88 gnlk yrnge dolanm
dneminin te ikisine eittir. Bu iki
hzn birleiminden dolay, Merkr
gkyznde Gne, ok yava hareket
eder (yaklak 176 gn, iki Merkr
yl).
Merkrn yrnge hareketleri
Kepler ve Newtonun yasalarna
uymamaktadr: Enberi noktas (Gnee
en yakn olan nokta) yldan yla Gne
etrafnda yavaa hareket etmektedir.
Bu hareket yrnge presesyonu olarak
adlandrlr. Bu presesyon Newtonun
yasalarndan
tahmin
edilmitir.

24

Merkr gezegenin Messenger uzay aracndan 14 Ocak 2008de alnan grnts.

25

aratrmaclarn merakn uyandrmtr.

1932de Mt. Wilson astronomlar
Vensn tayfn aldlar ve olaand
miktarda karbondioksit (%96) buldular.
Neden
Vens
ok
scaktr?
Gezegenler gne n sourur ve
kzlte kta salarlar. Gezegenin yzey
scakl sourduu gne miktar
ile sald kzlte k arasndaki denge
yardmyla saptanr. Eer her saniye
sourulan gne enerjisi, her saniye
salnan kzlte enerjisinden daha
bykse gezegen snr. Eer giren
miktar kan miktardan daha az ise
gezegen sour.
Aslnda, CO2 ve H2O gazlar da kaan
kzlte nmn bir miktarn sourur,
bu yzden atmosfere enerji eklenir ve
biraz daha snr. Isnma atmosferin
stnden kaan kzlte enerji ieri
giren gne enerjisine eit oluncaya
kadar devam eder. Bu snma sera etkisi
olarak adlandrlr.
Amerikallarn Vense 1978 ylnda
gnderdii Pioneer uydusu Vens
zerinden radar tekniiyle yzeyin
haritasn kard. 1990 ylnda ise
Magellan Vense ulatrdlar ve tm
gezegenin ayrntl haritasn kardlar.

VENS
Vens gezegeni boyut olarak Yere
benzediinden Yerin kzkardei olarak
adlandrlr. Yere dier gezegenlerden
daha yakn olduundan en iyi
gzlenebilen gkcisimlerinden biri
olarak dnlebilir. Uzay aralar
Vense gnderilinceye kadar onun
yzeyi btn gizemini korumutur.
Ancak, Vens tamamen bulutlarla
kapldr. Gerekten, parlak sarmsbeyaz
renkli,
bulutlu
Vens,
amatrlerin
ilgisini
eken
ilk
gkcismidir.
Yerden Vense gnderilen radar
sinyalleri Vensn Merkr, Yer ve
Marsn dnne benzemeyen bir
dne
sahip
olduunu
ortaya
koymutur. Bu gezegenlerin hepsi ileri
doru
(batdan
douya
doru)
dnmektedirler. Vensn dn ok
yavatr. Ekseni etrafnda bir tam
dnn 243 gnde tamamlar. Bu
zellikler 1962de bulunmutur. Ters
dnn nedeni olarak gne sisteminin
oluumu zamannda, Vensn Aydan
daha byk bir cisimle arpmas
gsterilir.
Vensn atmosferi, bulunuundan
sonra
iki
yzyl
boyunca

26

Vens gezegeninin Magellan uzay aracndan radar ile alnan yzey grnts.

27

olumutur.
Okyanuslar
altnda
yaklak 5 km, ktalar altnda 30 km
kalnla ular.
Yerin orjinal atmosferi belki de
hidrojen bileikleriyle doluydu (metan,
amonyak ve su gibi). nk, gne
sisteminin ilk yllarnda hidrojen daha
baskn bir gazd. Bu ilkel atmosfer
gnmz atmosferinden daha az
oksijene sahipti. Tortular bunun
kantdr. 2.5 milyar yl nceki tortular
gnmz tortularndan daha az
oksitlenmitir. Bu da havada oksijenin
daha az olduunu gsterir.
Aslnda Yerin u andaki havasnn
ou, orjinal karmdan uzak ikinci
atmosfer olarak gemektedir. Gnmz
atmosferine Yerin iinden gelen gazlar
eklenmitir. Bu gibi volkanik gazlar su
buhar, karbon dioksit ve azot ile
zengindir.
Bugnk
atmosfer
bileiminde %76 azot ve %23 oksijen
vardr.
Aratrmaclara gre okyanuslar ve
atmosfer volkanik gazlardan dolay bir
geliim iindedir. rnein, daha nceki
volkanik hareketlerden salnan su
buhar sv su olarak younlam ve
okyanuslar oluturmutur. Yer, geni
su kaynaklarna sahip tek gezegendir.

YER
Elde edilen delillere gre Yerin,
yeni oluan Gne etrafnda dolanan
paracklardan 4.6 milyar yl nce
olutuu bilinir. Bilinen en eski Yer
kayas 3.9 milyar yl nce olumu ve
Greenlandda bulunmutur. Kayalar
uzun sre yaayabilirler. Bu yzden
Yer 3.9 milyar yldan daha yaldr.
Depremler Yer iinde dalgalar retir
ve bu dalgalar yalnz deprem hakknda
deil Yerin iindeki materyal hakknda
da bilgi ulatrr. Yer iinden geip
gelen dalgalara sismik dalgalar denir.
Bazlar yzey boyunca yaylrken
bazlar Yerin iinden dikine olarak
yaylr. Dalgalarn hz ve karakteristii
kayalarn veya erimi materyalinin
trne baldr.
Sismik ve dier veriler, Yerin
nikel-demirden olumu bir ekirdee
sahip olduunu gsterir. ekirdein
yarap yaklak 3500 km dir. Yerin
yarapnn yarsna kadar olan
blmn kaplar. ekirdek youn bir
kaya olan manto ile sarlmtr, yzeye
kadar devam eder. Yzeye yakn yerde,
kayalarn younluu der. Kabuk
olarak adlandrlan bu blge olduka
ince, dk younluklu kayalardan

28

Apollo 17den alnan Yer grnts.

29

yzeyinin ok yal olduunu ortaya

karmtr. Kayalardan elde edilen
kimyasal deliller Ayn 4.5 milyar yl
nce Yer ile ayn tarihlerde olutuunu
gsterir.
Ayn kkeni kuramclar uzun sre
uratrmtr. Apollo uularndan
nce, astronomlar eitli kuramlar
zerine tartmalar yapmlar, fakat
hibiri gzlemleri aklayamamtr.
Apollo almalar yeni bilgiler
salamtr. zellikle, Ayn iindeki
materyalin genelde Yerin mantosuyla
ayn olmasnn bulunmas nemlidir.
1984 ylnda, uluslararas bir
toplantda arpma-patlama varsaym
isimli yeni bir kuram ortaya atlmtr.
Bu kurama gre Yerin oluumu
srasnda, Yere ok byk bir
gezegenleraras
cisim
(Mars
byklnde) arpmtr. arpma
srasnda Yer ve arpan cisimin st
mantosundan
scak
bir
para
kopmutur. Bu kalnt para, demirce
zayftr ve arpma srasnda kan
sdan
dolay
uucu
maddeler
azalmtr. Bu kuram, Ayn manto
benzeri yapsn, kk demir miktarn,
daha az uucu maddeyi ve yer benzeri
oksijen izotop oranlarn aklar.

UYDUMUZ AY
Ay, Yerin tek doal uydusudur.
ap 3476 km olup Yerin apnn
yaklak drtte birine eittir. Gemite
stne arpm gkta patlamalarndan
oluan kraterleri ve lav akntlar
tayan koyu gri renkli kaya yapl bir
gkcismidir.
Astronotlarn
deneylerinden orada hava, bulut ve
yaam olmadn biliyoruz. Ayn
hareketinin kendine has zelliinden
dolay Yer etrafnda dolanrken Yere
hep ayn yzn gsterir. Bu ekildeki
bir cismin dnmesine e dnme denir
ve uydunun dolanma dnemine eittir.
Popler
inanlarn
bazlarnda
byk hatalar yaplr. rnein, bize
grnmeyen yz hep karanlktr demek
hataldr. Uzak taraf, yakn taraf gibi
aydnlk ve karanlk olabilir.
Galileonun yzeyde grd koyu
gri alanlar herne kadar onun tarafndan
denizler olarak adlandrldysa da,
bugn onlarn lavlarla dolu geni
dzlkler olduunu biliyoruz.
1969 ylndan itibaren yaplan
insanl Aya iniler, astronotlarn birok
kaya-ta rnekleri toplamasna ve
deiik lmler yapmasna neden
olmutur. Toplanan kaya rnekleri Ay

30

Uydumuz Ay.

31

koyu gri, yer benzeri lavlar gibi

grlmektedir. Kayalarn ve topran
st pas gibi krmzms demir oksit
mineralleriyle rtldr. Vens gibi
Mars da ounlukla CO2'den olumu
bir atmosfere sahiptir. Bu gaz belki de
gezegenin
volkanik
aktiviteleri
sonucunda aa kmtr. Yer ve
Vens tartmalarnda olduu gibi
volkanik gazlar ierideki CO2 ce zengin
kayalarn
erimesi
sonucunda
retilmektedir. Vens' e kart olarak,
Mars ince bir atmosfere sahiptir. Yzey
zellikleri arasnda zellikle byk
Mars volkanlar ok ilgi ekicidir. En
yksei Olympus Da'dr. Etrafndaki lden 24 km yksee kadar
kmaktadr. Taban ok geni olup 500
km apndadr.

MARS

Mars, Yer'e en ok benzeyen bir

gezegen olarak ve zerindeki yaam
olanaklaryla tarih boyunca srekli
gndemde kalan en heyecan verici bir
gezegendir. En yakn konumunda Yer'e
56 milyon km kadar yaklaan Mars,
Vens' ten sonra Yer'e en yakn olan
gezegendir.
En yakn olduu zaman, kk bir
teleskopla bile krmzms yzey
zellikleri, ulaklardaki buzul alanlar
ve bulutlar grlebilir. Mars, Yer'deki
gibi mevsimlere sahip olmasna ramen
herbir mevsim iki kat daha uzun srer.
nk, bir Mars yl bizimkinin hemen
hemen iki katdr. 1700 ve 1800' l
yllarda yaplan teleskopik gzlemlerle
Mars'n
mevsimsel
deiiklikler
gsterdii
bulunmutur. Mars'n
bir
yarkresinde
grlen
yaz
mevsiminde, gezegen
daha parlak, beyaz
ulak balklar daha
klm ve bazen
gr
alanndan
kaybolmu
olarak
Yer benzeri gezegenler: Merkr, Vens, Yer ve Mars
grnr. Baz kayalar

32

Mars gezegeninin Hubble Uzay Teleskobu ile alnan grnts.

33

kahverengi, beyazms veya sarms

grlrler. Alacal renkler kk
lekli bulutlarn yapsn ortaya koyar.
Jpiterde ise gaz, daha ziyade hidrojen
ve helyum ile amonyak, su buhar ve
dier kk bileiklerden olumu
youn bulutlarla kapldr. Jpiter
atmosferinin
kimyasal
yaps
incelendiinde ktlenin bete drdnn
hidrojenden,
bete
birinin
ise
helyumdan olutuu grlr. Bu
karm, bizim azot/oksijen dolu
atmosferimizden ok farkldr.
Jpiter atmosferinde varolan byk
frtnalar sonucunda, gney tropikal
blge iinde ok byk oval biimli
krmzms bir leke yap ortaya kar.
Bu lekenin varl 1887 ylnda
kesinlemi ve Byk Krmz Leke ad
verilmitir
Krmz Lekenin boyutlar 40000
km'ye ular. Bu ve benzer lekelerin
hepsi atmosferde varolan frtna
sistemleridir. Krmz Leke'ye yaklaan
kk bulutlar bir girdaba yakalanp
saatin dnme ynnn ters ynnde
dnerler. Gezegenin kendi ekseni
etrafndaki dnme dnemi yaklak 10
saattir.

JPTER
D gne sisteminde drt dev
gezegen (Jpiter, Satrn, Urans ve
Neptn) bulunur. En byk gezegen
olan Jpiter, gezegenlerin toplam
ktlesinin %71ini iinde bulundurur.
Jpiterin ap, Yer apnn 10 katndan
biraz byktr.
Bir haftalk gzlemler boyunca bir
amatr teleskopla bile Jpiterin bulut
desenlerinin deiimi farkedilebilir. En
belirgin desenler, Jpiterin ekvatoruna
paralel karanlk ve aydnlk bulut
bantlarnn oluturduudur. Bu kuaklar
iinde ok zayf lekeler ve yollar
oluur, geliir ve yok olur. Bu yaplar
kk gibi grnse de, bunlardan
bazlar Yerden bile byktr! Daha
kk olanlar gn mertebesinde
gelimelerine ramen daha byk
olanlar birka ay veya
ylda
kaybolurlar. Karanlk bulutlar gelierek
birka ay veya yl iinde tm parlak
blgeleri karartrlar.
Bulutlarn amonyak, amonyum
hidroslfid buz kristalleri ve donmu
buz yaplardan olutuu bilinir.
Kuaklar
genelde
kahverengi,
krmzms veya hatta yeilimsi
grlrlerken, baz blgeler ak

34

Jpiterin Cassini uzay aracndan alnan grnts.

35

Callisto'nun buz-kaya yapsna benzer

bir yap sergiler. Donmu su buzundan
olumu ince bir kutup bal vardr.
Bu balk, ieriden salnan su buharnn
ani
soumasndan
olumutur.
Ganymede, Callisto'dan daha byk bir
jeolojik evrim geirmitir.

GALILEO UYDULARI
simleri Ganymede, Callisto, Europa
ve Io olan drt byk uydu 1610
ylnda Galileo ve Alman astronom
Marius tarafndan birbirini izleyen iki
gece iinde yeni bulunan teleskopla
birbirlerinden
bamsz
olarak
bulunmutur. Daha sonra bu gk
cisimlerine Galileo uydular ad
verilmitir.
Astronomi
tarihini
anmsayacak
olursak
bu
bulu,
Ptolemik gr reddetmekte, Kopernik
kuramn desteklemekteydi. nk
Galileo'ya gre bu uydular Jpiter'in
etrafnda
dolanmaktayd.
Btn
cisimlerin Yer etrafnda dolandn
(Ptolemik Model) desteklemiyordu. u
andaki bilgilerimize gre bu uydular
tarihsel olduu kadar jeolojik olarak da
ilgintirler. Jpiter ile ayn anda
olumulardr.
Jpitere en uzakta Callisto vardr.
Jpiter'in ikinci byk uydusudur.
Callisto, i yapya ilikin jeolojik
aktivite iaretleri gsteren ilkel bir
gkcismidir.
Gkta
arpma
kraterlerinin oluturduu desenler ana
yzey yapsn oluturur.
Ganymede hem Jpiter' in hem de
gne sisteminin en byk uydusudur.

Galileo udular ve Jpiterin krmz

lekesi

36

Galileo uydularnn yzey zellikleri

Europa, daha kk ve daha farkl
olan, i uydulardan biridir. Yaklak
bizim uydumuz Ay ile ayn boyuttadr.
Yzeye daha fazla su fkrtlm ve
yzeyde donmutur. Yal, karanlk ve
kraterli yzeylere sahip Ganymede ve
Callisto'dan farkl olarak ince bir buz
katmanla kapldr.
En ieride yeralan Io da byk
snma etkileri grnr. Bu zelliinden
dolay Io, gne sistemindeki en garip

uydudur. Sar, turuncu ve beyaz

slfrl bir yzeye sahiptir. Voyager
uzay arac, tm yzeyde aktif volkanlar
bulmutur. Bunlarn pskrtleri 100
km' ye kadar ykseliyordu. Io stndeki
snma etkileri grne gre ok
kuvvetlidir. Balangta bulunan suyu
tamamen eritmi ve buharlatrarak
uydudan uzaklatrmtr.

37

Ekvatora
yakn yerlerdeki dnme
dnemi yaklak 10 saattir. In baz
dalgaboylarn
souran
yksek
katmanlardaki metan sisi, Satrn'n
bulut ekilleri arasndaki kontrastln
kmasna neden olur. Atmosferde
douya doru giden jet akntlarna
rastlanmtr. Bu jet akntlar elek
boyunca 450 km/se varan hzlarla
hareket ediyordu. Yalnz daha byk
yaplar Yer'den grlebilmekte ve
haftalarca izlenebilmektedir. Satrn' n
merkezinde kaya bileiklere sahip bir
ekirdek bulunur. Bunlar yerbenzeri bir
gezegenin bileikleri gibidir. Fakat
Yer'in ktlesinden 15 kat daha
byktr.

SATRN

Halkalaryla mehur olan Satrn,

halkalar Yer-konulu teleskoplarla
kolayca grlebilen tek gezegendir.
Satrn'n ortalama younluu btn
gezegenlerinkinden ve hatta suyun
younluundan bile daha azdr.
Satrnn sabilecei banyo kveti
bulabilsek, yzer.
Satrn, kaya materyalli, kk bir
ekirdee sahiptir. Atmosfer renkleri
sarms
ve
ak
kahverengidir.
Renklerin ayrm Jpiter'deki kadar iyi
yaplamaz. nk, Satrn Jpiter'e gre
Gne'ten iki kat daha uzaktadr ve
daha souktur. Bu fark renklerin daha
donuk grlmesini aklar. nk,
bulutlarn stndeki scaklk 100 K
civarndadr. Bu scaklkta
renkli organik bileiklerin
oluumu
daha
azdr.
Karm renklere ramen,
Satrn'n atmosfer yaps
Jpiter'inkine
benzer.
Genelde hidrojen, helyum,
az miktarda metan ve dier
gazlar bulunur.
Jpiter'in stnde olduu
Satrn gezegeninin Cassini uzay aracndan
gibi, atmosferik sirklasyon
alnan grnts.
enleme bal olarak deiir.

38

Satrn gezegeninin Yer ile boyutlarnn karlatrmas

39

Satrn etrafnda belli yrngelerde

farkl hzlarda hareket ettiini tayfsal
olarak onaylad. Halkalara ait modern
bir delil de uzay aralarnn ektii
fotoraflardan alnd. Halkalarn bir
ksm kat deildi. 1970 ylnda
Amerikal
astronomlar
halka
paracklarnn donmu su bileikleri
olduunu tayfsal olarak belirlediler.
Yer'den ve Voyager'dan yaplan
deiik
lmler
halkalardaki
paracklarn tenis topundan ev
boyutlarna kadar deitiini gsterdi.
Daha byk ve daha kk boyutlu
paracklar da vardr. Halkalar arasnda
baz boluklar bulunmaktadr. En
by, 1675 ylnda Cassini tarafndan
bulunduktan sonra Cassini boluu
olarak
adlandrlmtr.
Cassini
boluunun d tarafndaki koyu
karanlk halka blgesi A halkas, i
tarafndaki daha parlak blge B halkas
olarak adlandrlr. Dier halkalar ve
daha
ince
boluklar
teleskopik
gzlemlerle haritalanmtr.
Gezegenin halka yaps iinde birka
byk boluun dnda binlerce ince
yapl boluk ve halka grnmektedir.
Bu gibi bir ince yapy oluturan ey
neydi? Bir kurama gre grnmeyen

SATRNN HALKALARI
Galileo, 1610 ylnda Satrn'e ilk
baktnda ilgin bir grnt ile
karlamt: bulank bir cismin her iki
tarafnda bulank bir disk yap. Galileo
bu cismi l bir cisim olarak izdi.
1655 ylnda Huygens gezegeni
evreleyen bir halka sistemi buldu.
Kk modern bir teleskopla gne
sisteminin bu en byk halka sistemi
kolayca grlebilir.
Halkalarn boyutlar artcdr.
Utan uca 274 000 km gelir. Kalnl
ise 100 m den daha azdr! Halkalarn
kalnl ok az olduundan her 15
ylda bir, bir sre Yer'den bakan
gzlemciler halkalar gremez. Bu olay
halka dzleminin bak dorultumuzla
akmasndan kaynaklanr.
Satrn'n halkalar milyarlarca
kk paracklarn birleiminden
olumutur. 1895 ylnda sko fiziki
Maxwell halkalarn kat bir disk
olamayacan gsterdi. Bu halka
Satrn'e
Roche
limiti
olarak
isimlendirilen belli bir uzaklktan daha
yaknd. Bu snrl uzaklk iinde, bir
disk kk paracklara ayrlmaldr.
1895 ylnda Amerikan astronom James
Kepler halkalarn farkl ksmlarnn

40

Satrnn halkalar.
uyducuklar halka paracklar arasndan
geerek bu paracklar kenarlara
savurmutur. Bu kuram destekleyen
ynde uzay aralar iki tane 200 km
apnda uyducuk bulmutur. Bu
uydulara "klavuz uydu" denilir.

Hereye
ramen
halkalarn,
bilinmeyen
uydularn
ve
hala
grlemeyen
uyducuklarn
neden
olduu ekim etkilerinden kaynaklanan
toplanmalardan olutuuna inanlr.

41

stnde bulunan suyun gaz, sv ve buz

haline benzer yaplar gsteriyor.
Meteorologlara gre atmosferde metana
ek olarak etan da bulunuyor. Bu yzden
Titan'n yzeyi, kalnl 1 km olduu
tahmin edilen souk sv metan ve etan
denizleri ile kapldr. Birok karmak
yaplar yannda asetilen ve etilen
yamur bulutlar iinde bulunur.

Satrnn Uydusu TITAN

Satrn'n en byk uydusu olan

Titan, 5150 km lik apyla gne
sisteminin ikinci byk ve kaln
atmosfere sahip tek uydusudur. Titan'n
atmosferinin varl 1944 ylnda
tayfnda metan gaznn grlmesiyle
bulunmutur. 1973 ylnda yaplan
gzlemlerde atmosfer ak olarak belli
deildi fakat krmzms bir sis grnt
hakimdi. Bu sis gne
yla metan ve dier
bileiklerin
reaksiyonlar
sonucunda
retilen
bir
fotokimyasal sisdi.
Yer'deki
hava
daha
ziyade
azot
olmasna
ramen, Titan'n atmosferi
Yer'in ilkel atmosferine
benziyordu. Temel fark
Titan'n
ok
souk
olmasdr.
Titan'n
yzeyindeki scaklk ve
basn lmleri temel
alndnda dramatik hava
koullaryla karlalyor.
Metan yalnz gaz olarak
deil, yamur bulutlar ve
kar veya buz olarak da
Titann yzeyi
bulunuyor.
Yani,
Yer

42

Titann kuzey kutup blgesinde bulunan sv etan ve metan denizleri.

2004 ylnn sonlarna doru
Satrn'e varan Cassini uzay arac
Titan'n gizemini zmeye alyor.
Cassiniden kan paratl Huygens
alclar Titan'n kaln atmosferine girdi
ve bize veriler gnderdi.

Aratrmaclara gre bu organik

molekller
arasnda
biokimyasal
reaksiyonlar olabilir ve Titan'n souk
atmosferinde ilkel biokimyasal bir
yaam balayabilir Gerekten Titan,
Yer stndeki ilkel biokimyasal
evrimin aratrlmasna uygun bir doal
laboratuar olabilir!

43

yarmkre 21 yl boyunca yaz

mevsimini srdrr.
Urans atmosferi derin bir bulut
tabakasnn stne binmi hemen
hemen zelliksiz bir puslu gaz
tabakasndan olumutur. Atmosferin
kimyasal
yaps
Jpiter
ve
Satrnnkine benzer. Puslu tabaka ok
souktur. Bununla beraber bulutlarn
iine girildike scaklk ykselir.
Youn sis iindeki metan krmz
sourur, mavi saarak mavi renkli
bir gkyznn olumasna neden olur.
Urans ok ince, belirgin bir halka
sistemine sahiptir. Halkalar 1977
ylnda bulunmutur.

URANS
1781 ylnda W. Herscell tarafndan
bulunmutur. Basit bir teleskopla
grlemeyecek kadar Yer den ok
uzaktadr. Voyager 2, 1986 ylnda
Urans yaknndan geerken onun
mavimsi sisli grntlerini yollam,
karanlk halkalarn ve umulmayacak
kadar deiik uydularn bulmutur.
Yrnge
eiklii
98
derece
olduundan
yrngesi
zerinde
dolanrken dier gezegenlerden farkl
olarak yuvarlanma hareketi yapar.
Gezegenin bulutlar altndaki dnme
dnemi 17.2 saattir.
Yrngesindeki
yuvarlanma
hareketinden dolay Urans tek bir
mevsime sahiptir. Kuzey kutup noktas
Gnee doru olduu zaman gney
yarmkre uzun sren karanlk bir k
geirir ve gezegenin 84 yllk
dolanmnn yaklak drtte biri
boyunca srer. 21 yl sonra gney kutup
k, kuzey kutup yaz olur ve Gne
ekvator blgeleri zerinde parlar. Artk
gezegen stndeki her nokta 17 saatlik
bir dn iinde bir gndz bir gecede
kalr. Bir 21 yl daha sonra gney kutup
noktas Gnee doru ynelir ve gney

Uransn uydusu Miranda.

44

Urans gezegeni.
karmak oluklar, sarp uurumlar ve
oyuklar bulunur. Yzeyde grlen bir
sarp kayalk 5 km yksekliindedir ve
dimdik ykselir.

Miranda, tm uydular iinde en

krlm yzey yapsna sahip uydudur.
Yzeyde renksiz yama gibi paralar,

45

gsterdi. Bu halkalar yay benzeri youn

paralar halinde grlyordu.
Neptn garip bir uydu sistemine
sahiptir: En byk uydu dairesel ancak
olduka eik bir yrngede geriye
doru hareket eder. Oysa ki dier
gezegenlerin byk uydular dk
eim al yrngelerde ileri doru
hareket ederler. Triton isimli bu
uydunun ap yaklak 2760 km dir ve
gne sisteminin en byk yedinci
uydusudur, atmosferinde metan gaz
vardr. Triton, benzeri olmayan bir
yzeye sahiptir. Herhangi bir arpma
krateri grmek olduka zordur.

NEPTN
Uransn bulunuu Neptnn
bulunuuna nderlik yapt. Baz doru
nerilere gre Urans, daha uzaktaki bir
gezegenin ekiminden etkileniyordu.
Kuramsal hesaplar sonucunda 12 Eyll
1846da yeni gezegenin yeri bulundu.
Neptnn atmosferi genel olarak
Uransn kimyasal yapsna benzese
de Neptn daha belirgin bulut
zelliklerine sahiptir. Bu bulutlar
Jpiterin Byk Krmz Lekesine
benzer oval, frtna benzeri kara
lekelere sahiptir. Bir gnlk dnem
iinde bile yap deitirirler. Bu
aktivite, Neptnn Uransden daha
byk olan i ssyla ilikili olabilir.
Fakat
bu
i
snn
nedeni
bilinmemektedir.
Yerden yaplan gzlemlere gre
bulutlarn bir tur dn 18 saat
almaktadr. Manyetik alan lmlerine
gre bulutlarn altndaki dnme dnemi
16 saattir.
Dier dev gezegen gibi, Neptn
de bir halka sistemine sahiptir. 1980 li
yllarda Yerden yaplan gzlemler
Neptn
etrafnda
eit
olmayan
younluklarda
halkalar
olduunu

Neptnn uydusu Triton

46

Neptn gezegeni

47

u an iin bu koullara uygun be

cce gezegen vardr. Bunlar Ceres,
Pluto, Haumea, Makemake ve Eristir.
Ceres ve Pluto dierlerine gre daha
ayrntl allm cisimlerdir. Eris,
Plutodan daha byk ktleli olduu
iin cce gezegen olarak kabul
edilmitir.
Aslnda gne sistemi iinde, Mars
ile
Jpiter
arasndaki
asteroid
kuanda, Neptn ile Pluto arasnda
Kuiper kuanda ve Plutonun tesinde
cce gezegen diyebileceimiz onlarca
gkcismi daha vardr. Ama bunlar hala
cce gezegen adaylar olarak bilinirler.

CCE GEZEGENLER
Son yllarda uydu ve teleskop
teknolojisindeki gelimelerden dolay
gne sistemimiz iinde Pluto gezegeni
boyutlarnda
bulunan
gkcismi
saysnda byk art oldu. Dolaysyla
Plutonun gezegen snflamasndan
kartlmas ve yeni bir snflamann
yaplmas
gerei
astronomi
toplantlarnda tartlr oldu. Sonunda
Uluslararas
Astronomi
Birlii
tarafndan 2006 ylnda yaplan
toplantda Cce Gezegenler ad
altnda yeni bir snf oluturuldu ve
Pluto, artk bir cce gezegen oldu.
Bylece gezegen saymz dokuzdan
sekize dt.
Alnan kararlar dorultusunda yeni
snflamaya dahil olabilecek cisimler
iin aranacak koullar belirlendi. Buna
gre bir gkcisminin cce gezegen
olabilmesi iin; Gne etrafnda
dolanmal, kendi ekim kuvveti altnda
kresel yapya sahip olabilecek yeterli
ktleye
sahip
olmal,
yakn
komuluundaki blge iinde hala
kk
gezegenimsi
kalnt
gkcisimleri bulunmal, baka bir
gezegenin uydusu olmamal gibi
koullar getirildi.

Cce gezegen adaylar

48

Ceres

Haumea

Pluto

Makemake

Eris

Gne sisteminin yeni snf cce gezegenlerin be yesi.

49

Gzlemcilere gre gzlenebilir yaklak

700 Trojan asteroidi vardr. En byk
Trojan asteroidi Hektordur.
Asteroidler belki de bir gezegen
stne birikmemi ilkel gezegenimsi
yaplardr. Jpiter yaknndan geerken
dalm
olabilirler
ve
bazlar
gezegenle birlemek iin hzla gezegene
arparlar. Bu arpmalar srasnda
binlerce paraya ayrlrlar. Ana
kuaktaki birok kk asteroid bu gibi
paralardr.
Baz asteroidler faydal minerallere
ve metallere sahip olduklarndan ve
yere ok yakn getiklerinden birgn
ekonomik adan deerlendirilebilirler.

ASTEROD KUAI
Asteroidler
gezegenleraras
cisimlerin en bykleridir. Tayfsal
almalar az metal ierikli kaya
yaplara sahip olduklarn gstermitir.
Gne sisteminin deiik ksmlarnda
grlmelerine ramen en ok Mars ile
Jpiter arasndaki asteroid kuanda
bulunurlar.plak gzle grlemeyecek
kadar kk olan asteroidler 1800den
nce bilinmiyordu.
Asteroidlerin baz ilgin altgruplar
ana
asteroid
kua
dndaki
yrngelerde dolanr. rnein, Apollo
asteroidleri i gne sistemine girerler
ve
Yer
yrngesiyle
kesiirler.
Apollo'dan sonra isimlendirilmilerdir
ve bulunan ilk gruptur. 800 km kadar
kk
boyutlarda
onlarcas
bilinmektedir. ou dzensiz ekillidir
ve Yere olduka yaklarlar. Aslnda
Yere arpan gktalarnn Apollo
cisimlerinin en kkleri olduu
dnlebilir!
Trojan
asteroidleri
Jpiter'in
yrngesi stnde ondan 60 geride
olmak
zere
iki
blgede
toplanmlardr. Bu iki blgedeki
asteroidler, Jpiter ve Gne'in ekim
kuvvetlerinin
etkisi
altndadrlar.

Asteroid Gaspra

50

Asteroid Kua

51

Eris gibi gne sisteminin salm

disk cisimleri, Gneten 100AB uzakta
yer alrkenken, Centaurslar gaz dev
gezegenlerin arasnda olumutur.
Neptnn
uydusu
Tritonun
yakalanm bir Kuiper kua cismi
olabilecei sanlr. Cce gezegen Pluto,
bu kuan en byk cismidir.
Kuiper kua bin kat daha uzaktaki
Oort Bulutuyla kartrlmamaldr.
1951 ylnda Gerard Kuiper tarafndan
gne sisteminin oluumundan geriye
kalan cisimlerin olmas gerektii
sylense de 40 yl bu cisimlerin
varlndan bahsedilmemi ve 1992de
kuan ilk cismi bulunmutur.

KUIPER KUAI

Kuiper kua gne sisteminin d

kenarnda Neptnden uzaklara doru
yaylan blge iinde yeralr. Neptnn
Gnee olan uzakl Yer-Gne
uzaklnn (1 astronomik birim, AB)
30 kat kadardr. Kuan 50-70 AB
uzaklara kadar ilerledii sanlr.
Asteroid kuana benzese de ondan
20 kat daha geni ve 20-200 kat daha
byk ktlelidir. Kuak iindeki
cisimler asteroid kua cisimleri gibi
gne sisteminin oluumundan geri
kalan kk yaplardr. Ancak,
asteroidlerin kaya ve metal yapl
olduklar bilinirken, bu cisimlerin
yapsnda ounlukla metan, amonyak
ve su gibi uucu maddelerin donmu
halleri vardr.
Kuiper kua cisimleri 1992
ylnda bulunduklarndan beri saylar
hzla artt. u anda binden fazla cisim
bulunmaktadr. 100 km apl 70 000
cisim olduu tahmin ediliyor. 1990
lardan itibaren bu kuan kalc bir
kuak olduu bulundu. 4.5 milyar yl
nce
Neptnn
da
doru
hareketinden dolay aktif dinamik bir
Quaoar. Yeni bulunan gezegenimsi yaplar.
blge olarak kald.

52

Kuiper kua iindeki cisimler yeil,

salm cisimler turuncu renklidir. Drt
d gezegen mavi renkle iaretlenmitir.
Jpiterin Truva asteroidleri pembedir.
Ortadaki krmz iaret Gnetir.

Gne ile Kuiper kua arasndaki

salm cisimlerin ad Centaurstur.
Eksenlerin birimi Astronomik Birim
(AB)dir. 1AB = 149 600 000 km olan
ortalama Yer-Gne uzakldr.

53

eriyerek sv hale gemeden dorudan

gaza dnr. Bu gaz ekirdekten kan
mikroskopik toz paracklar ile
birlikte, Gneten gelen nm
basncnn yardmyla ters yne doru
yaylr. Hareket eden bu gaza gne
rzgar denir.

KUYRUKLUYILDIZLAR
Gne sistemindeki kk cisimler
arasnda en iyi tannanlar kuyrukluyldzlardr. Yer yaknndan geerlerken
gece gkyznde yldzlar arasnda
srkleniyormu gibi yer deitirirler.
Kuyrukluyldzlar birka ksmdan
olumulardr.
En
parlak ksm
kuyrukluyldzn badr. Kuyruk ksm
ise daha snk ma yapar ve Gnein
aksi tarafna doru ba blgesinden
kan uzant yapdr. Tipik bir
kuyrukluyldzn kuyruu plak gzle
ancak 1-2 derecelik bir alana yaylm
grnse de, drbn kullanldnda
veya uzun poz sreli fotoraflar
alndnda kuyruun 10 derecelik bir
alan kaplad farkedilir. Bir teleskopla
bakldnda yldz benzeri parlak bir
k younlamas grlr. Bu parlak
younlamann merkezine kuyruklu
yldzn ekirdei denir. Buras,
kuyrukluyldzn kat blgesidir. Yer
stndeki teleskoplarla zmlemek
iin olduka kk kalr.
Kuyrukluyldzn ba ve kuyruunu
oluturan gaz ve toz yap ekirdekten
salnan materyaldir. ekirdek i gne
sistemine doru hareket ettike, gne
nlar onu str. Buz, uzay boluunda

West kuyrukluyldz

54

Hyakutake kuyrukluyldz
Oort bulutunun i kenarnda bir
gezegen
oluturamayan
materyal
olabilir. Bu yzden, kuyrukluyldzlar
gezegenlerin yap talar olarak
grlrler.

Kuyrukluyldzlarn kkeni iin

gne sisteminin ilkel bulutsusu olarak
kabul edilen Oort Bulutu gsterilir.
Materyal olarak Plutonun tesinde

55

iinden geerken grlen gkta says

artmtr. O halde Perseidler kuyruklu
yldzn yrngesi iinde bulunuyor
olmaldr. Bundan dolay, birok
gkta kuyrukluyldzlardan salan
kalntlarn kk paralar olmaldr.
1960l yllardan beri yksek
atmosferde aratrma yapan roketler ve
balonlar,
kuyrukluyldzlar
ve
asteroidlerden geldiine inanlan birok
mikroskobik para toplamtr. Bu
paracklar Halley kuyruklu yldznda
ve yere arpan gktalarnda bulunan
birok materyale benzer karbonlu
bileikler ierir.

GKTALARI
Gktalar,
kuyrukluyldzlarla
ilikisi olmayan gkyznde ani olarak
grlen
k
parlamalaryla
balantldr. Yln baz gnlerinde bir
saat iinde 60dan fazla gkta
saylabilir ve bunlarn hepsi de
gkyznn
ayn
noktasndan
salyorlar gibi grnrler. Bu tr
olaylara gkta yamurlar ad verilir.
En iyi bilinen rnek Perseid
yamurudur. Her yl 12 Austos
civarnda
Perseus
takmyldz
dorultusundan birka dakikada parlak
gktalar atmosfere girer. (Gkta
yamuru gkyznde salma noktasnn bulunduu alandaki takmyldzn
ismiyle
adlandrlr.)
Gkta
yamurlar ok seyrek olarak saanak
halinde yaarlar.
Baz
gktalar
75-100
km
yksekliklerde yanarak yere kadar
ularlar. Bunlarn en byklerine ate
topu denir ve ok parlak olurlar.
Genelde yere arpmadan havada
patlarlar.
Gkta yamurlaryla kuyruklu
yldzlar arasnda olas bir ilikinin
varl 1862 ylnda bulunmutur.
Yerin bir kuyrukluyldz kalnts

Dnya zerinde bulunan en byk

gkta, yaklak arl 53 tondur.
Grootfontein- Kuzey Namibya.

56

Dnya zerindeki en byk arpma krateri. Barringer Krateri, Arizona.

1980li yllarda Kzlte Astronomi
Uydusu tm gkcisimlerinden gelen
kzlte nlar kullanarak gkyznn
bir
kzlte
haritasn
kard.
Aratrmaclar, asteroidler, bulutsular
ve dier kaynaklar arasnda aktif
kuyruklu yldzlarn yrngelerine
toplanm tozlarn izlerine rastladlar.

Gne sistemi aktif kuyruklu

yldzlarn yzeylerinden frlatlan
mikroskobik
paracklarn
toz
ynlaryla evrelenmiti. Grlebilen
gktalar bu ynlardaki byk
paralard. Bu toz halka dier
yldzlarn etrafnda bulunan toz
halkalarla ilikili olabilir.

57

Gnein yldzlararas ortamda

bulunan gaz ve toz bulutundan
olutuuna inanlr. Bulut belli koullar
altnda kerek ilkel yldz oluturur.
Zamanla gaz snr ve yaklak 100
milyon yl sonra merkezinde hidrojeni
yakmaya balar. Bu evre Gnete
yaklak 4.5 milyar yl nce balam ve
yaklak 5 milyar yl sonra bitecektir.
Gnein
hidrojen
kayna
tkendiinde, ekirdek yalnz helyum
ierecek ve ekirdek bzldke d
katmanlar genileyecek ve rengi
krmzlaarak, yarapn arttracak ve
dev yldz olacaktr. Krmz dev
evresine girdiinde, yarap Marsn
yrngesine kadar artacak ve ktlesinin
bir miktarn kaybedecektir. zellikle
bu evreden sonra Gnein yaam daha
kararsz bir yapda olacaktr. Son evrede
ise d katmanlarn uzaya frlatarak
gezegenimsi bulutsu olacaktr.
Yldzn geri kalan ekirdeini
oluturan madde beyaz cce oluncaya
kadar yavaa sour. Gnein u
andaki ktlesinin yarsna sahip olan bir
beyaz cce olaca tahmin edilir. Daha
sonra beyaz cce parlamay durduracak
ve bir kara cce olacaktr.

GNE: Yaps ve Evrimi

Gne, gkadamz iindeki yz
milyarlarca
yldzdan
biridir.
Merkezindeki scaklk ve younluk
nkleer reaksiyonlar balatmaya yeterli
olan yaklak 700 000 km yarapl
scak bir gaz kredir.
Gne in enerji kayna hidrojendir.
Fzyon ilemleriyle hidrojen ekirdei
helyum ekirdeine dnr. Bundan
dolay, hidrojen ekirdeklerinin says
merkezine
doru
azalr.
Gne
yarapnn drtte birinden sonra
hidrojen, helyum ve daha ar
elementlerin
karm
deerlerinde
dzgn bir dalm vardr.
Gne bir gaz yap olduundan
keskin snrlar yoktur. Hatta Gnein
merkezinde younluk bir metalin
younluundan 10 kat daha byk ve
scaklk 15 milyon derece olsa bile
madde hala gaz halindedir. Pratikte
gne nn hepsi fotosfer olarak
adlandrlan ince bir katmandan salnr.
Fotosferin hemen zerinde 2000 km
kalnlnda kromosfer bulunur. En d
katman ise koronadr. Fotosfer,
kromosfer ve korona katmanlarnn
hepsine Gne in atmosferi denir.

58

Gnein yaps. 1) ekirdek, 2) Inm blgesi, 3) Konvektif blge, 4) Fotosfer,

5) Kromosfer, 6) Korona, 7) Gne lekesi, 8) Bulgurlanma, 9) Dev alev

59

Korona, tam gne tutulmas annda

Gnein etrafnda grlen beyaz k
halosudur. korona, diskin kenarndan
iki gne yarapna kadar uzanr ve
ok uzaklara kadar genilemi olan d
koronadan
ayrtedilebilir.
Disk
kenarndan 100 000 km uzaklara varan
ipliksi sistemlerle dzgn olmayan bir
yap sergiler. Srekli korona gzlemleri
koronann aydan aya deil saatten saate
bile deiim gsterdiini ortaya koyar.
Dev alevler ise birka on saat kadar
srer. Genelde gnein aktivitesiyle
ilikili olan bu yaplar evrimlerini
manyetik alanlara gre ayarlar.

GNE: Atmosferi
Gne beyaz-kta alnan fotorafta,
merkezden kenara doru parlakl
azalan keskin snrl dairesel bir disk
eklinde grlr. Merkez blgelerde
nkleer reaksiyonlarla retilen enerji
da doru zellikle nm yoluyla
olmak zere deiik yollarla tanr.
Inmn grld son katmana
fotosfer ad verilir. nk, fotosfer
parlak ve dairesel olarak grnr.
Gnein yzeyinde grlen bulgurlar
1000-2000km boyutlarna sahiptir.
Yaam sreleri ise 10 dakikadr.
Yaklak 11 yllk bir evrimle saylar
artp azalan gne lekeleri de burada
bulunur. Genelde 1 hafta iinde yok
olup, ayn yerde tekrar oluurlar.
Ayn kenar, parlak fotosferi tam
olarak rttnde, Ay renkli bir k
halkas ile evrelenmi gibi grnr.
Aslnda, bu katman Gnein renk
kresi olarak bilinen kromosferdir.
Manyetik alan kromosferdeki yaplarn
saptanmasnda nemli rol oynar. Disk
kenarnda zel filtrelerde grlen dev
alevler manyetik yaplardr. Scaklk
fotosferde
5800
derece
iken
kromosferde 10 000 dereceye ular.

Gne yzeyinde lekeler.

60

Gne zerinde bir patlama.

61

ok souk dev molekler yaplar

yldz oluum yerleridir. Ktleleri
milyon gne ktlesine varacak kadar
ok byktr ve dzgn olmayan
yapya sahiptirler.
Yeni oluan veya ok gen
yldzlarn gzlemi yldz oluum
kuramlarna byk katk salar.
Yldzlarn oluumu molekler bulutun
evrimiyle dorudan ilikilidir. Yldz
oluumlar hakknda bilgi edinmenin
bir yolu da yakn gkadalardaki bu tr
yaplar aratrmaktr.

YILDIZLARIN OLUUMU
Gkadamzdaki yldzlar geni bir
ya aralna sahiptirler. En yal
yldzlar kresel kmeler iinde bulunur
ve yaklak 12 milyar yl yandadrlar.
yonlam hidrojen bulutsular (H II
blgeleri) iindeki yldzlar ise yaklak
10-20 milyon yl yandadr. Bunlar en
gen yldzlardr.
Gkadamzdaki
yldzlararas
ortamn ortalama younluu santimetre
kpte (cm3) yaklak 1 atomdur. Bir
yldzn oluabilmesi iin yerel
olmas
younluun
1024atom/cm3
gerekir. Yalnz, ekim kuvveti byk
bir toplayc faktr olabilir. ekim
kuvveti byk uzaklklarda bile etkindir
ve bu ortamda nemli rol oynar. te
yandan molekllerin ssal hareketi ve
yldzlararas
gazn
alkantl
hareketleri ekim kuvvetine kar bir
basn retir.
ekim kuvvetinin bykl
karsnda bu denge bozulduu anda bir
yldz veya bir yldz grubu oluabilir.
ok genel anlamda sylenecek olursa,
yldzlararas gaz bulutunun ktlesi
belli bir kritik ktleyi aarsa yldz
oluumu grlr.

Cepheus takmyldznda
oluum blgesi.

62

yldz

Yldz oluum blgesi, Triangulum Bulutsusu.

63

yldzlar etrafnda younlaan bir

yldzlararas ortamdan oluur. Eer bu
kuram doruysa, gezegen sistemleri
birok yldzn etrafnda olmaldr.
Kabul edilen en iyi senaryo: gezegen
sistemi yldzla ayn zamanda, bir
yldzlararas buluttan oluur. Birok
aratrma son bzlme evresini
gzlemeyi amalar. Bu evrede byk
bir gaz ve toz disk retilir.

LKEL GEZEGENMS SSTEMLER

Astrofizik gezegenli yldzlarn

aratrlmasnda
byk
ilerleme
kaydetmitir.
Kozmogoni
olarak
adlandrlan
bu
alan
gezegen
sistemlerinin
oluumunu
aratrr.
Yllarca bu alanda grlen durgunluk
gezegenli
sistemlerinin
kolay
gzlenememesinden kaynaklanr.
Eer gne sisteminin 4.5 milyar yl
nce nasl olutuunu anlamak
istiyorsak ya bu sistemin tm
elemanlarnn yapsna ilikin ipularn
bulmalyz ya da evrimlerinin farkl
evrelerindeki dier gezegen sistemlerini
gzlemeliyiz. Bu yolla bir gezegen
sisteminin oluum tarihini yeniden
oluturmay deneyebiliriz.
rnein, bu almalar yldzlar iin
yaplr. Bir yldz evrimi boyunca
milyonlarca yl gzlemektense, farkl
evrim basamaklarnda olan milyonlarca
yldz ayn anda gzlemek daha
faydaldr.
Gzlemlerle
kuramlar
karlatrdmzda bir yldzn yaam
ortaya konur. Bundan baka, bir
gezegen sistemi oluumunun olasl
bilinmelidir. Genelde kabul edilen
yldz oluum kuramlar, gezegenler
iin de nerilir. Gezegenler, gen

Yldz oluum blgelerinden

(Kartal) Bulutsusu.

64

Eagle

Yldz oluum blgelerinden Orion (Avc) Bulutsusu.

65

balar. Yldzn enerjisinin tm nkleer

reaksiyonlardan saland anda yldz
cce yldz demektir. Bir yldz cce
ise, ekirdeindeki tm hidrojeni
tketinceye
kadar
cce
olarak
adlandrlr. Yldzn cce olarak yaam
sresi balang parametreleri olan
ktle ve kimyasal yapya baldr.
Kimyasal yap ok deimediinden
nemli bir rol oynamaz. Ancak, bu
durum ktle iin geerli deildir.

CCE YILDIZLAR
Yldz, yaam boyunca, ekim ve
basn kuvvetlerini dengelemeye alr.
Yldz ortamnn donukluu nm
enerjisinin aktarlmnda temel bir rol
oynar. Eer, ortam geirgense, enerji
hzla kaar; donuksa, enerjinin kamas
byk
zaman
alr.
Dolaysyla,
donukluk ortamn enerji akn ve bu
yzden nm gcn kontrol eder.
Varsayalm ki, nkleer reaksiyonlar
yldzn darya yayd nmdan daha
fazlasn retsin. O zaman ekim ve
basn arasndaki denge bozulacak ve
yldz genileyecektir. Bu durumda
yldzn d katmanlarnn donukluu
decek ve fotonlar kolayca yldz terk
edeceklerdir. Bu genileme merkez
blgelerini de etkiler. Burada scaklk
der, nkleer reaksiyonlarn hz azalr
ve sistem kararl bir duruma geer.
te yandan varsayalm ki, nkleer
reaksiyonlar ok kk enerji retsin: o
zaman yldz bzlmeye balayacaktr.
Gazn
scakl
ykselecek,
termonkleer reaksiyonlardan kan
enerji ak hzlanacak ve denge
yeniden kurulacaktr.
Nkleer
reaksiyonlar
bzlme
evresinin sonuna hidrojen yakarak

Gneten 2.5 kat daha ktleli bir cce

yldz olan Vegann etrafndaki olas
kalnt disk yapnn kzlte grnts.

66

Bir krmz cce yldz. Krmz cce yldzlarn yzey scaklklar Gneten
daha souk olup, yaklak 4500 ile 3000 derece arasnda deiir. Bu yldzlar
Gnee gre ayn zamanda daha kk yarapl ve daha kk ktleli de
olurlar. Yzeylerinde genelde Gne fotosferinde grlen souk yldz lekelerine
rastlanr ve zaman zaman ani parlamalar gsterirler. Bu tr yldzlar Flare
yldzlar olarak adlandrlr. Merkezlerindeki nkleer tepkimeleri ok yava
srdrdklerinden evrimleri Gnee gre uzun zaman alr. Gnee en yakn
yldz olan Proxima Centauri, bir krmz cce yldzdr.

67

yldzlarn hepsi nkleer yaktlarn ok

abuk tketirler. Birka milyon yl
iinde tm evrelerden geebilirler.
Byk ktleli bir yldzn nm gc
onun evrim yolu iinde ok az deiir.
te yandan, yarap gnein 1000 kat
fazlasna kadar ular ve bu yldzlar
sperdev blgesinde bulunur.
Bu
yldzlarda
hidrojen
ve
helyumdan sonra karbon yanmaya
balar. Daha sonra ise oksijen, silikon
ve magnezyum gibi ar elementler
oluur. Eer, yldzn ktlesi yeterince
bykse; reaksiyonlar demire kadar
devam eder. Bu evre, nkleer
reaksiyonlarn son rndr. En d
katmanlarda hidrojen bulunurken, ieri
doru ayr ayr katmanlarda helyum,
karbon, oksijen, silikon yanar.

DEVLER ve SPERDEVLER
Bir yldz ekirdeinde hidrojeni
tkettii anda cce yldz tanm kalkar.
ekimsel bzlme dnemi balar ve
hidrojen, ekirdei saran katmanda
yanmaya devam eder. Bzlme, yldza
ekstra bir enerji kayna kazandrr ve
onun nm gcn arttrr. Inm
basnc artar ve zarf dar doru iter.
Yldzn yarap balang deerinin 50
kat kadar artabilir. Bu yzden, yldzn
yzey alan artar. Inm gc artmasna
ramen, birim yzeyden kan enerji
azalacandan scakl der. Salnan
k cce yldzdan kandan daha
krmz olacandan yldz artk bir
krmz dev olmutur.
Yldz krmz dev evresindeyken,
ktle kayplar artar. Yldzlararas
ortama atlan bu frlatmann nedeni
henz tam olarak anlalamamtr.
Genel dnce, nm basncnn d
katmanlardaki ekim kuvvetinden daha
fazla olmasdr. Dier bir varsayma
gre, frlatmann nedeni alkantl
hareketlerdir.
Gneten yaklak 8 kat ve zeri
daha byk ktleye sahip olan cce
yldzlarn hepsi evrimleri sonuna doru
sperdev yldz olur. En byk ktleli

Yer-Gne uzaklndan bakldnda

mavi sperdev yldz Rigel.

68

Orion takmyldzn en parlak yldz olan krmz sperdev yldz Betelgeuse.

69

ramen, salt boyutlarn belirleyebilmek

iin nce uzaklklarn bilinmesi
gereklidir.
Merkezdeki yldz aslnda garip bir
zellie
sahiptir.
Gezegenimsi
bulutsunun uzakl; ancak, o bir yldz
kmenin yesi ise elde edilebilir. Baz
durumlar iin yaraplarnn 0.5 ile 1
kyl arasnda deitii bulunmutur.
Gezegenimsi bulutsunun gaz srekli
olarak yldz tarafndan desteklenmediinden, genileme yldzlararas ortama
yaylarak 100000 ylda tamamlanr.
Hemen hemen bin tane gezegenimsi
bulutsu bilinmektedir.

GEZEGENMS BULUTSULAR
Gezegenimsi
bulutsular
scak
yldzlar evreleyen daha ok dairesel
ekilli gaz yaplardr. Gezegen benzeri
disk yapl grntlerinden dolay 18.
yyda W. Herschel tarafndan bu isim
verilmitir. Merkezdeki yldzdan kan
nm etraftaki gaz zarf uyartr ve
parlak bir bulutsu olarak grnmesini
salar. Zarfn atomlar yldzdan gelen
morte nmn sourur ve grnr,
kzlte ve radyo k olarak yeniden
salar.
Merkezdeki yldzn etkin scakl
mortesi aksndan dolay ok scaktr.
Genelde 30 000 derecedir ve bazen
100 000 dereceye ular. te yandan, bu
yldzlarn nm gc yksek deildir
(Gne ten biraz daha fazla nm
salarlar). Bu durum, onlarn ok kk
yaraplara sahip olduunu aklar.
Byk ounluu beyaz cce olarak
grnr.
Bulutsularn ktlesi gne ktlesinin
0.1 ile 0.2 kat arasnda deiir. Gazn
younluu ok dktr. Yaplar iinde
toz da grlr. Zarf, saniyede birka on
km. hzla geniler. Bulutsunun gerek
boyutunu belirlemek ok zordur. Asal
boyutlar nispeten kolay llmesine

Gezegenimsi Bulutsu, Eskimo Bulutsusu.

70

Gezegenimsi Bulutsu, Helix Bulutsusu

71

hzla onayland ve 1917de yeni bir

rnek bulundu: Sirius B. Bilinen beyaz
ccelerin listesi her gn kabarmaktadr.
Bugn, birka yz tanesinin kimlikleri
saptanmtr.
Daha binlerce yldz
adaydr. Gkadamzdaki yldzlarn
%10unun beyaz cce olduu tahmin
edilmektedir.
Bir beyaz ccenin merkez scakl
1milyon dereceden az olsa da, atmosferi
normal bir yldznkinden daha scaktr.
Bu yldzlarn bnyesel nm gleri
ok dk olduundan yalnz gne
sistemine
ok
yakn
olanlar
gzlenebilir.

BEYAZ CCELER
Fizikiler gne sisteminde gzlenen
younluklardan daha youn bir
maddenin
fiziksel
oluumunun
olasln yirminci yzyln balarna
kadar dnemediler. 1920li yllarda
kuantum mekanii maddenin daha iyi
anlalmasn salad.
Byk ktleli bir gkcisminin ekim
kuvveti, kendi maddesini elektronlar
younlam bir duruma sktrabilir.
Bu durum beyaz cce olarak
adlandrlan yldzlarda grlr. Bir
beyaz ccenin ii souktur (scaklk
aslnda bir milyon dereceye ulasa
bile).
Beyaz cceler iin bir kuram
gelitiren Chandrasekhar, ktlelerin 1.4
gne
ktlesinden
daha
byk
olamayacan nermitir. Bu deerin
stnde, elektronlar k hzna yakn
hzlara sahip olurlar ve ekim kuvvetini
dengeleyecek yeterince yksek basnca
sahip olamazlard.
Beyaz
cceler
1910
ylnda
gzlenmi olmalarna ramen, onlarn
kkeni anlalamamtr. Renkleri (veya
yzey
scaklklar)
ile
grnr
parlaklklar
arasnda
bir
iliki
kurulabilir. Bu tr cisimlerin varl

Merkezinde beyaz cce bulunan

gezegenimsi bulutsu, Ring Bulutsusu.

72

Bir beyaz cce, Sirius B (gkyzndeki en parlak yldz Sirius Ann

bileeni).

73

nova patlamasndan bir milyon kat daha

fazla enerji retir.
Bir nova patlamas srasnda yldzn
yalnz d katmanlarnn etkilendii
grlmtr. Novalar aslnda tamamen
farkl cisimler iermelerine ramen
hepsinin tek bir ortak zellii, yakn ift
yldz sistemlerinin yeleri olmalardr.
Bu durum patlama mekanizmasn
aklayan nedenlerden biri olarak kabul
edilir.
Bir ift sistem evrim basama
iinde bileenlerinden biri beyaz cce
ve bir souk yldz olan bir nova sistemi
ierebilir. Souk yldzn d katmanlar
belli bir yarap getii zaman beyaz
cceye doru ekilir. Bu olay beyaz
cce etrafnda bir toplanma diski
oluturur.
Bu disk, yksek scaklndan dolay
tayfn morte ve X-n blgelerinde
gzlenir. Bir yldzdan dierine madde
aktarm olaan bir ekilde srmez.
Aktarlan madde ok yksek hzlara
ulatndan scakl ok yksektir.
Patlama mekanizmas en genel olarak
aadaki
biimde
tanmlanabilir:
ounluu hidrojenden ve helyumdan
oluan souk yldzdan gelen madde
beyaz ccenin d katmanlar stne

NOVALAR
Novalar, parlaklnda ani byk
art gsteren yldzlardr. Nova ismi,
Latincede yeni yldz nova stella
anlamna gelir. Parlaklk daha sonra
yavaa azalr. Spernova durumunda
olduu
gibi
novalar
patlamal
yldzlardr. Ancak, novalar spernovalardan kolayca ayrt edilebilirler,
saldklar enerji miktar ok daha azdr.
Cce novalar bir ka ayda bir
tekrarlayan patlama gsterirler. Ancak,
bu patlamalar spernovalarda olduu
gibi yldzn hayatn etkileyecek
cinsten deildir. Nova Cygni benzeri
novalar bilinen gemileri iinde yalnz
bir kere patlama gstermilerdir. Ancak,
her on bin yl ya da yz bin ylda bir
patlayacaklar sanlr.
Tekrarl novalar daha az enerjik
patlamalarn her on ile yz yl arasnda
gsteren novalardr. Bir gkada da her
yl bir ka dzine kadar nova
gzlenirken bir spernova olayna 3050 ylda bir rastlanr.
Novalar spernovalardan daha fazla
sayda olsalar bile, novalardan salnan
toplam enerji miktar daha azdr. Bir
spernova patlamas ortalama olarak bir

74

Bir ift yldz sisteminde yeralan toplanma diski.

der. Yzey stnde yeterli madde
toplandnda, katmann taban skr
ve snr. Bu durum, beyaz ccenin d
katmanlar ve den madde arasnda
karbon-azot-oksijen evrimi reaksiyonlarn balatr. bu evrimin balayabilmesi iin scakln 100 milyon

dereceye ulamas gerekir. Bu gibi

yksek scaklklarda hidrojen, helyum,
karbon, azot ve oksijen ieren patlamal
nkleer reaksiyonlar atelenir; bir
saatlik ksa zaman iinde d katmanlar
patlatacak yeterli enerji retilir.

75

kalmyor. Ancak, biliyoruz ki 1968

ylnda pulsarlar (hzl dnen ntron
yldzlar)
bulunduundan
beri,
patlamadan sonra geriye ok youn bir
cisim
kalmaktadr.
Bir
yldzn
ekirdei olan bu cisim, birbirine deen
ntronlardan olumutur.
Spernova
patlamalarna
nerilen mekanizma bugn hala
tartlmaktadr. ou kuramlarda enerji
nkleer kkenlidir. Kuramlar youn bir
ekirdein (pulsar) nasl olutuunu ve
nkleer
enerjinin
yldzn
d
katmanlarn uzaya frlatacak kinetik
enerjiye
nasl
dntn
aklayabilmelidir.

SPERNOVALAR
Spernova, bir yldzda bulunan tm
maddenin uzaya yayld patlama
olaydr. Baz yldzlarn evriminin son
basaman iaret eder. Byle bir olay
bizim gkadamzda otuz ylda bir olur.
Gkadamzdaki
ou
spernova
patlamalar yldzlararas toz yznden
saptanamaz.
Bir yldzn evrimi onun ktlesine ve
kimyasal yapsna baldr. ki tr
spernova vardr; Tr I spernovalar,
nispeten kk ktleli yal yldzlarn;
Tr II spernovalar ise byk ktleli
gen
yldzlarn
patlamasndan
kaynaklanr. Tr I spernovalar
maksimum kta Tr II spernovalardan yaklak kat daha fazla
nm gcne sahiptirler. Inm gc,
maksimuma ulatktan sonra ilk bir ka
ay iinde azalr.
Patlamann ilk an iinde serbest
kalan enerji, inanlmaz bir enerji olup
Gnein 9 milyar yl (Gne yaklak
4.5 milyar yl yanda) iinde yayd
toplam nma karlk gelir. Tre bal
olarak 1-10 gne ktlesinde gaz aa
karrlar. Bu ktle, spernova ncesi
toplam ktleye karlk gelir. Yani,
patlamadan sonra geriye hi bir ey

76

Tycho spernova kalnts

Crab (Yenge) Bulutsusu, spernova kalnts.

77

Bu ok youn yldzlarn iki nemli

zellii, onlarn hzl dnmesi ve
kuvvetli manyetik alanlardr. Biliyoruz
ki, yldzlarn byk ounluu yava
olmak zere, hepsi dner. Yldz
ktke dnme hz artar. Bu yzden
bir ntron yldz saniyede bir ok kez
dnebilir. Buna benzer olarak Yerde de
olduu gibi tm yldzlarn zayf bir
manyetik alan vardr. Yldz ktke,
alan iddeti artar, nk manyetik alan
daha kk yzey zerinde younlar.
Bu iki zellik ntron yldzlarnn bir
pulsar olarak saptanmasn salar.

NTRON YILDIZLARI
Byk
ktleli
bir
yldz
termonkleer yaktn tkettii zaman,
kendi ekim kuvveti altnda kerek bir
spernova patlamas yapar. Eer,
bzlen madde 1.4 gne ktlesinden
daha kkse, kme yozlam
elektron basnc yardmyla durur ve
son evrede beyaz cce kalr. Ancak,
daha byk ktleli bir yldzn ekimsel
bzlmesi sonucunda ne olur?
ekim
ok
kuvvetli
olursa,
elektronlar atomik ekirdeklerin iine
doru itilir, protonlar ntrona dnr.
Ntronlar tamamen yozlatnda, i
basn kmeyi durdurur.
Ntron yldz bir beyaz ccenin u
rneidir. Yaklak ayn ktleli bir
ntron yldz daha kk bir yarapa
sahiptir (15km). Dolaysyla younluk
daha fazladr. Bir ntron yldznn
scakl yaklak 10 milyon derecedir.
Fakat, ok kk boyutu yznden,
byle bir cismi optik olarak kaydetmek
olanakszdr. Bir ntron yldznn
ktlesi 3 gne ktlesini aamaz. Bu
deerin stnde, ekim yozlam
ntron basncna kar gelir ve sonuta
yalnz kara delik olur.

Bir pulsarn (atarcann) ematik gsterimi.

Ortadaki kre, ntron yldzn temsil
ederken,
etraftaki
erisel
izgiler,
manyetik alan izgileridir.

78

Crab (Yenge) Pulsar, en hzl dnen pulsarlardan biri olarak bilinir.

Saniyede 33 kere dner. Bir pulsarn dnme hz zamanla azalr. Bundan
dolay, gen pulsarlar yallardan daha hzl dnerler.

79

gzlenebilir evren iinde gzlenemez

duruma gelir. Maddenin bu kadar
youn
hali
henz
dorudan
gzlenememi olsa bile kara deliklerin
varlna dair kuvvetli deliller vardr.
Kara delikler ngiliz John Mitchell
ve Laplace tarafndan 18. yyn
sonunda dnlmtr. Astronomlar
bu kavramla ancak, 1960l yllarda ok
enerjik
olaylarn
gzlenmeye
balanmasyla ilgilenir oldular. Bu ok
enerjik olaylar, yldzlar baznda
incelenirse X-n iftleri, gkada d
kaynaklar baznda aratrlrsa aktif
gkada ekirdekleri ve kuazarlar
olmaldr. X-n iftleri, bir bileeni
ok skk ve optik olarak grlmeyen,
X-n salmalar yapan bir ift
sistemdir.
Daha
byk
lekli
incelemelerde, Seyfert, kuazar ve BL
Lac gibi speraktif gkadalar gzlenir.
Bunlar normal gkadalardan ok daha
byk enerjiyi tm dalgaboylarda
salarlar. nemli nokta; bu dehetli
olaylarn hepsi ok skk cisimlerin
varl ile ilikilidir: rnein, aktif
gkada ekirdeklerindeki ok byk
ktleli yldzlar veya dev kara delikler,
X-n iftlerinde ntron yldzlar veya
kara delikler.

KARA DELKLER
Hidrojen
ve
helyum
gibi
termonkleer yaktn tamam yldzn
ekirdeinde
tketildii
zaman,
ekirdek ekimsel bzlmeye urar ve
yldzn evrimi ok youn skk bir
cismin oluumuyla son bulur. Beyaz
cceler ve ntron yldzlar bu tr
cisimlere rnektir. Fakat, beyaz
ccelerin ktleleri 1.44 gne ktlesini,
ntron yldzlarn ktleleri ise 3 gne
ktlesini aamaz. Daha byk ktleler
iin, ekimsel bzlme elektronlarn
veya yozlam ntronlarn itme
kuvvetlerinden dolay daha uzun sre
skmaya devam edemez. Fakat,
madde kendi stndeki ezilmeyi
srdrerek kara delii oluturur.
1915de Einstein tarafndan genel
relativite kuram yaynlandndan beri,
ekimin uzay bozduu bilinir. Bu
bozulma, ekimsel kuyu olarak
grselletirilir. Ortamda bulunan daha
byk ktleli ve daha youn cismin
ekimsel kuyusu daha derin olur.
ekimsel kmenin final evresi
olan kara delik, iinden hi bir eyin
(ne parack ne k) kaamad derin
bir kuyu ile karakterize edilir. Kara
deliin kuyusu iine den tm madde

80

M87 gkadasnn merkezinde bulunduu tahmin edilen sper byk ktleli

bir kara delikten kan jet aknt.

81

dierine gre greli yrngesi ve

yrnge
dnemi,
iki
bileenin
ktlelerinin toplamn hesaplamak iin
kullanlabilir. Eer, bu bileenlerin
herbirinin hareketi, sistemin ekim
merkezine gre saptanabiliyorsa, herbir
bileenin ktlesini saptayabiliriz.
Tayfsal
ift
yldzlar
byk
teleskoplarla bile tek bir yldz olarak
grnr. Fakat, tayf izgilerinin
konumunda
dnemli
kaymalara
rastlanr. Bu da iki yldzn varolduunu
kantlar.
Bir ift yldzn yrngesine tam
kenardan veya ok byk bir ayla
bakld zaman yldzlardan biri
dnemli olarak gzlemcinin bak
dorultusuyla dier yldzn arasna
girer. Byle bir durumda tutulmalar
veya rtlmeler grlr. rtlmeler
yldzlarn greli aplar ve yrnge
dzleminin bak dorultusuna olan
eikliine gre paral veya tam
tutulma olabilir. Bu ift yldzlar
sistemin
grnr
parlaklndaki
dnemli deiimlerden saptanabilir. Bu
tr yldzlar rten ift yldzlar olarak
adlandrlr.

FT YILDIZLAR
ki yldz gkyznde birbirlerine
ok yakn grnyorlarsa ya bunlar
ayn dorultuya denk gelen aslnda
birbirlerinden ok uzak iki yldz
olabilir ya da gerekten uzayda ayn
yerde bulunan iki yldzdr. lk tr
yldzlara optik iftler denir. Saylar
ok deildir.
ift grlen ou yldzn gerekten
fiziksel bamllklar vardr, bunlar
gerek ift yldzlardr. Herbir yldz
dierinin etrafnda elips yrngede
dolanr. Optik ifti oluturan yldzlarn
hareketleri ilikisizdir. Birbirlerine
yakn iki yldz gzlediimizde, onlarn
hareketlerinin zellikleri bu yldzlarn
optik ift mi yoksa gerek ift yldz m
olduklarna karar vermemizi salar.
Ayrca, en az yldzl oklu
sistemler de vardr. Karlkl ekim
kuvvetleri dier ekim kuvvetlerine
baskn kar. ift yldzlar deiik
gzlemler yoluyla saptanabilir. Bundan
dolay snflama saptama tekniklerine
gre yaplr. Bu yzden ift yldzlar
snfta toplayabiliriz: grsel iftler,
astrometrik iftler, tayfsal iftler.
Eer, bir grsel ift yldzn
uzakl biliniyorsa, yldzlardan birinin

82

Alcor ve Mizar (grntde daha parlak olan yldz), Byk Ay

takmyldznda plak gzle de grlebilen bir optik ift yldzdr.
Mizarn kendisi ise ancak teleskopla grlebilen bir grsel ift yldzdr.

83

birka ak kme bulunmutur. Bu

zellik
gkada
dzlemimizin
konumunu belirlememizde kullanlr.
Gkadamz iinde ortak uzay
hareketlerine sahip dier yldz gruplar
da bulunmaktadr. O veya B yldzlar
ieren bu gruplara OB oymaklar denir.
Bunlar hemen hemen yldzlararas gaz
ve toz yaplarn yaknlarnda bulunurlar.
Kmeler ve oymaklar, ayn yaa ve
ayn kkene sahip yldzlarnn
gzlemini saladklarndan astronomide
byk neme sahiptirler.

AIK YILDIZ KMELER

Gkadamzdaki yldzlarn ou
uzayda
geliigzel
dalmlardr.
Ancak, baz yldz gruplarnn kkeni
ortaktr. rnein, bunlardan en iyi
bilineni lker (Pleiades)dir. Bu
kmeler ayrt edilebilir bir ka yz gen
yldz ierir. Bu nedenle, gen yldz
kmelerine, ak yldz kmeleri denir.
Ak kme yldzlarnn z hareket
almalar, kme yldzlarnn hepsinin
beraber hareket ettiini gsterir. Bu da
bize bu yldzlarn bir fiziksel grup
oluturduklarn anlatr. Perspektiflik
yznden, z hareketlerinin dorultusu
gk kresinde belli bir noktaya
dorudur.
Ak
kmeler,
yldzlararas
maddenin ve gen yldzlarnn
bulunduu
gkada
diskinde
younlamlardr. Bu nedenle ak
kmeler bazen galaktik (gkadaya ait)
kmeler olarak adlandrlrlar. Gne
ten 3 kpc (kiloparsek) uzaklk iinde
binden fazla ak kme olduu bilinir.
Daha byk uzaklklardaki kmeleri,
artan gkada younluuna karn ayrt
etmek zordur. Ak kmelerin en
yaknlarndan
biri
Ursa
Major Tarantula Bulutsusunda birka milyon
Kmesidir. Gkada dzleminden uzakta yl yanda ak yldz kmesi (sa altta).

84

En mehur ak yldz kmelerinden biri olan lker (Pleiades, Yedi Kz Karde)

Ak Yldz Kmesi. K aylarnda plak gzle bile grlebilir.
Bunlarn, ayn kimyasal yapya
sahip, homojen bir gaz buluttan
olutuklarna
inanlr.
Bylece,
yldzlarn evrim basaman belirleyen
bamsz parametreden (ya, orjinal
kimyasal yap ve ktle) ikisi

sabitletirilmi olur. Dolaysyla ayn

kimyasal yapya ve ayn yaa sahip
yldzlarn evrimine fakl ktlelerin
nasl etki yapt gzlenmi olur.

85

yalar 10-15 milyar yl arasndadr.

Kresel kmelerin hepsi ayn ar
element bolluuna sahip deildir.
Ancak, hepsi en yal ak kmelerden
ar elemente daha fakirdir. nk,
kresel kmeler gkadamzda ilk
oluan yaplar olduklarndan spernova
patlamalar ve nkleosentez ilemleri
sonucunda
retilen
yldzlararas
maddeyi iermezler veya ok az
ierirler. Kresel kmelerin yaklak
te ikisi, Gneten yz kat daha az
ar elemente sahiptir.
Bizim
gkadamzdaki
kresel
kmelerin nasl olutuuna ait genel
gr,
ilkel
gkada
bulutunun
paralanmas biimindedir.

KRESEL KMELER

Kresel kmeler isimlerini kresel

yapl grntlerinden alrlar. M13
Herkl takmyldznda plak gzle
grlebilen bir kresel kmedir, ancak
tek tek yldzlarn grebilmek iin
byk bir teleskoba gereksinim vardr.
Tipik bir kresel kme yzbin ile bir
milyon arasnda yldz ierir. Yldzlar
karlkl ekim kuvvetlerinden dolay
uzayda
topluca
dururlar.
Birim
hacimdeki yldz says kmenin d
blgelerinden merkeze doru artar.
Bizim gkadamzla ilikili kmeler
merkez etrafnda kresel olarak
dalmlardr. u anda yaklak 200
kresel kmenin olduu bilinir. Herbir
kme 200 milyon yllk bir dnemle
merkez etrafnda bask bir yrngede
dolanr.
Gkadamzn kresel kmeleri ok
yaldr. Bunlarn ya kuramsal yldz
evrim modelleri temel alnarak
hesaplatlan
diagramlarla
karlatrarak saptanmtr. Kme
yldzlar olup ayn kimyasal yapl
farkl ktleli yldzlarn kuramsal
evrimleri, kmelerin renk-parlaklk
diagramlaryla eletirilerek yaplr. 47 Tucane kresel kmesi
Kararszlklarn tmne yant veren

86

Byk Herkl Kresel Kmesi

87

YAO zerine en iyi bilgi edinmenin

bir yolu da gaz tarafndan salnan radyo
dalgalarnn gzlemidir. Hidrojen,
dk scaklk ve younluklarda nm
salar. Uzayda her yz atomdan doksan
hidrojen atomudur. Hidrojenin sald
nmn
gzlemleri
gkadamzn
hidrojence
zengin
blgelerinin
haritasn karmamza olanak tanr. Bu
gzlemler
sonucunda
hidrojenin,
gkadann diski yerine merkez blgede
ve drt sarmal kolda younlat
grlmtr.

YILDIZLARARASI ORTAM
Gkadamzda yldzlar arasnda
ortalama 2-3 parsek uzaklk vardr.
Yldzlar arasndaki uzay, yaylm
madde ile doludur. Bu maddenin ktlesi
kendi gkadamz iin, yldzlarn
toplam ktlesinin onda biri kadardr.
Yldzlararas ortam (YAO) ve yldzlar
birbirinden ok ayr iki blge gibi
dnlemez. nk, yldzlar bu
ortam iinde doar ve evrimleir.
YAO bir yerden bir yere deiir ve
bir ok biimde gzlenir. Gzle
grlmeyen karanlk bulutlar parlak
Samanyolu arasnda ancak belli olur.
Gkyznn bu blgelerinde youn
yldz bulutlarn grmemizi engelleyen
byk gaz ve toz ktleleri bulunur.
Uzun bir sredir bilinen gaz
bulutsular yldzlararas gazn dier bir
grndr. Burada genelde scak
yldzlar bulunur. Bu yldzlardan kan
nm, gaz iyonlatrr veya ortamdaki
tozun parlamasna yol aar (Yansma
Bulutsusu). Gzlemler, yldzlararas
gazn ou yerde yldzlararas bulut
formunda younlatn ve alkantl
hareketler
gsterdiini
ortaya
koymutur.

Rosetta Bulutsusu

88

Orion (Avc) takmyldz iinde Atba Bulutsusu.

89

 yayarlar. Mavimsi renkleriyle

karekterize olurlar. Mikrometrenin onda
biri boyutlarna sahip toz paracklar
mavi krmz ktan daha ok
yanstarak, daha kolay grnmelerine
neden olurlar.
Gezegenimsi bulutsularn ad onlarn
teleskoptaki disk-benzeri grntlerinden dolay verilmitir. Aslnda, HII
blgeleri gibi merkezlerindeki ok
scak yldz tarafndan iyonlatrlan gaz
bulutlardr. Parlak gaz merkezdeki
yldzn iyonlam yzey katmanlarnn
frlatlmas sonucunda olumutur.
Gezegenimsi bulutsular HII blgelerine
kart olarak sarmal kollarda bulunurlar.
Orta ktleli dev yldzlarn evrimlerinin
son basamaklardr.

GAZ BULUTSULAR
Bulutsular, yldzlararas uzaydaki
maddenin varln gsteren en ak
iaretlerdir. Gkadamzda yzlercesi
saylmtr.
Gkada
diskimizin
yaknlarna dalmlardr.Yldzlararas
maddenin ou burada toplanmtr.
Birbirlerinden ayrlan drt tr bulutsu
vardr: HII blgeleri olarak adlandrlan
iyonlam hidrojen blgeleri, yansma
bulutsular, gezegenimsi bulutsular ve
spernova kalntlar.
HII blgeleri, ok byk ktleli, ok
scak ve ok yein morte nm salan
O tr yldzlar tarafndan retilir.
Yein morte ak gaz baloncuklarnn
scakln 10000 dereceye kadar
ykselterek str ve iyonlatrr.
Bulutun kalbinde bulunan bu skk
HII blgeleri balangta kendini
gstermez. Genellikle scak tozdan
salnan kzlte ve radyo dalgalaryla
saptanabilir. Daha sonra baloncuklarn
basnc YAOn basncndan daha
yksek olur ve iyonlamaya balayarak
optik olarak grnr.
Yansma bulutsular tamamen farkl
bir kkene sahiptir. Bu blgeler
yldzlararas tozca zengindir ve
yaknlardaki parlak yldzlardan gelen

Lagoon Bulutsusu

90

Kuzey Amerika Bulutsusu. Kuu (Cygnus) takmyldznda bir salma bulutsusu.

byk ktleli gaz ierir ve yeni
yldzlarn oluumuna yarar salar.
Patlama sonucu serbest kalan byk
enerji miktar byk hzlarla ilerleyen
bir ok dalgas retir.

Spernova kalnts bir yldzn

lmcl byk patlamasnn bir
sonucudur. Kalnt terimini kullanmak
aslnda hataldr. nk, k salan bu
blge bir yldzn ktlesinden daha

91

ierir.
tr yldz bei bilinir. Birincisi,
kresel kmeler olarak bilinen yldz
kmelerindeki halo yldzlardr. Halo
yldzlar ok yaldr. Gkada dzlemi
dnda ok byk hzlara sahiptirler. 15
milyar yl nce olutuklar tahmin
edilmektedir. kinci olarak bilinenler,
disk yldzlardr. Gkada diskinde
bulunurlar. Nispeten dk hzlara
sahiptirler. Bunlar, oymaklar ve ak
yldz kmelerini olutururlar. En gen
disk yldzlar 4.5 milyar yl yandadr.
Son grup, dk ktleli iim
yldzlardr.
Yalar
halodakilerle
karlatrlabilir
dzeydedir.
Bu
yldzlar iimin turuncu-sar renge
brnmesine neden olur. Yldzlararas
ortam temelde hidrojen ierir.

GKADAMIZ SAMANYOLU
Samanyolunun ak ve Aysz bir
gecede gkyznde grlen ok sayda
yldzdan olumu bir bant yap olduu
Gkadamz iinde ounluu gne
tr olan yaklak 200 milyar yldz
bulunur. Gkadamz sarmal bir
gkadadr. Yandan bakldnda i ie
kapatlm iki ukur tabak grnts
verir. Bu yzden grnts, merkez
blgesi iimli bir disk yap eklindedir.
Merkezdeki iimin evresinde, kresel
hacimli bir yldz topluluu bulunur ki
adna halo denir.
Gkadamzn bileeni: disk, iim
ve halodur. Bunlarn herbiri farkl
younluklu yldzlararas ortama ve
farkl trden yldzlara sahiptir. iim,
diske gre daha fazla sayda yldz

Samanyolunun Spitzer Uzay Teleskobu ile alnan kzlte grnts.

92

Samanyolu ekirdek blgesinin kzlte grnts.

Ayn zamanda iinde birok molekl
bulundurur. Bunlar ok kk kat
paracklardr ve yldzlararas toz
olarak bilinir. Disk iinde yldzlarn
youn olarak bulunduu sarmal kollar
ve yldzlararas gaz vardr. Bu kollar
iyonlam
hidrojenin
varlyla
karakterize olur. Gkadamz sarmal

kollar ile birlikte gkada merkezi

etrafnda dner, fakat bu dn kat bir
cisim dn deildir. Gne gkada
merkezi etrafndaki dolanmn 200
milyon ylda tamamlar. Gkadamzn
kimyasal
yaps
da
dzgn
dalmamtr.

93

dolduran bir ate topunun snk

masdr. Evrenin bundan sonra
genileyecek mi veya kendi zerine
tekrar kecek mi sorusuna yant
bulabilmemiz iin nce uzak gemite
olanlar anlamamz gerekir. Eer, evren
geniliyorsa ve btn uzak gkadalar
bizden uzaklayorsa, o zaman biz
evrenin merkezinde ok zel bir yerde
olmalyz.
Kozmoloji (Evren Bilim) tm
evrenin yaps ve evrimiyle ilikili bilim
daldr.

EVREN
Fiziksel kavramlarla aklanabilen
tm gkcisimlerinin iinde yerald
hereydir. Astronomik gzlemlerden
kan sonulara gre evrenin ya
yaklak 13.7 milyardr. u anda Byk
Patlama olarak bilinen bilimsel evren
modeline gre, evren tek bir noktadan
genilemi olarak kabul edilir.
Byk patlamann dorudan delili
olarak uzaydan alnan mikrodalga
nm gsterilir. Bu nm, evrenin
balangcndan hemen sonra tm uzay

Kozmik Mikrodalga Artalan Inm

94

Fornax takmyldznn kk bir blgesinin derin uzay alanndaki

gkadalar. (Hubble Uzay Teleskobu)
95

RESMLER N KAYNAKLAR
sayfa 2- Stonehenge
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/6b/Stonehenge_Total.jpg
sayfa 3- Samanyolu
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/65/Perseid_Meteor.jpg
sayfa 4- Orion takmyldz mitolojik
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/en/4/49/Uranometria_orion.jpg
sayfa 5- Orion takmyldz blgesi yldz haritas
http://www.iau.org/static/themes/constellations/pdf/ORI.pdf
sayfa 6- Gnlk hareket
http://www.astronet.ru/db/xware/msg/1215984/gemstartrails_schulz_f.jpg.html
sayfa 7- Yllk hareket
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/de/Ecliptic_path.jpg
sayfa 8- Halkal Gne Tutulmas
http://en.wikipedia.org/wiki/File:RingfoermigeSonnenfinsternis.jpg
sayfa 9- Tam Gne Tutulmas
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4d/Solar_eclips_1999_4.jpg
sayfa 11- Tam Ay Tutulmas
http://en.wikipedia.org/wiki/File:February_2008_total_lunar_eclipse_John_Buono
mo.jpg
sayfa 12- Kopernikin gne sistemi modeli
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/ac/Copernican_heliocentrism.jpg

sayfa 13- Ptolemik model (yer merkezli model)

http://en.wikipedia.org/wiki/File:Bartolomeu_Velho_1568.jpg
sayfa14- Jpiter uydularnn Galileo tarafndan izimi
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/87/Galileo.script.arp.600pix.jpg
.jpg

97

sayfa 15- Galileo Galilei

http://www.wwu.edu/depts/skywise/history/galileo.jpg
sayfa 15- DAY2009
sayfa 17- Keck I, II ve Subaru Gzlemevleri
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/08/Subaru_and_Keck_telescope
s_at_sunset.jpg
sayfa 19- Optik teleskop kullanm
Fotoraf: Serdar Evren
sayfa 20-Hubble uzay teleskobu
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/fe/STS-103_Hubble_EVA.jpg
sayfa 21- Columbia Uzay Mekii
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/21/STS-73_landing.jpg
sayfa 23- Gne sisteminin oluumu
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/71/Protoplanetary-disk.jpg
sayfa 25- Merkr
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/30/Mercury_in_color__Prockter07_centered.jpg
sayfa 27-Vens
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Venus2_mag_big.png
sayfa 29- Yer
http://en.wikipedia.org/wiki/File:The_Earth_seen_from_Apollo_17.jpg
sayfa 31- Ay
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Full_Moon_Luc_Viatour.jpg
sayfa 32- Yerbenzeri gezegenler
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b9/Terrestrial_planet_size_com
parisons.jpg
sayfa 33- Mars
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Mars_Hubble.jpg
sayfa 35- Jpiter
http://www.solarviews.com/raw/pia/PIA04866.jpg

98

sayfa 36- Galileo uydular

http://en.wikipedia.org/wiki/File:Jupitermoon.jpg
sayfa 37- Galileo uydular yzey zellikleri
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Jupiter.moons1.jpg
sayfa 38- Satrn
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Saturn_from_Cassini_Orbiter_(2004-10-06).jpg
sayfa 39- Saturn Yer karlatrmas
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Saturn,_Earth_size_comparison.jpg
sayfa 41- Satrnn halkalar
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Saturn_from_Cassini_Orbiter_(2007-01-19).jpg
sayfa 42- Titann yzeyi
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Titan_multi_spectral_overlay.jpg
sayfa 43- Titann glleri
http://en.wikipedia.org/wiki/File:PIA10008_Seas_and_Lakes_on_Titan.jpg
sayfa 44- Miranda
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Miranda.jpg
sayfa 45- Urans
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Uranus2.jpg
sayfa 46- Triton
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Triton_moon_mosaic_Voyager_2_(large).jpg
sayfa 47- Neptun
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Neptune.jpg
sayfa 48- Cce gezegen adaylar
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/72/Iau_dozen.jpg
sayfa 49a- Ceres
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Ceres_optimized.jpg
sayfa 49b- Pluto
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Pluto.jpg
sayfa 49c- Haumea
http://en.wikipedia.org/wiki/File:2003EL61art.jpg

99

sayfa 49d- Makemake

http://en.wikipedia.org/wiki/File:2005FY9art.jpg
sayfa 49e- Eris
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Eris_and_dysnomia2.jpg
sayfa 50- Gaspra
http://en.wikipedia.org/wiki/File:951_Gaspra.jpg
sayfa 51- Asteroid kua
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:InnerSolarSystem-tr.png
sayfa 52- Quaoar
http://solarsystem.nasa.gov/multimedia/gallery/quaoar.jpg
sayfa 53- Kuiper kua
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Outersolarsystem_objectpositions_labels_comp.p
ng
sayfa 54- West kuyrukluyldz
http://en.wikipedia.org/wiki/File:W-preview.jpg
sayfa 55- Hyakutake kuyrukluyldz
http://en.wikipedia.org/wiki/File:060227comet.jpg
sayfa 56- En byk gkta
http://www.omniplan.hu/2004-SA/Day11-Tsumeb-Hoba-Okavango/P1060308HobaMeteorite.JPG
sayfa 57- Arizona krateri
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Barringer_Meteorite_Crater.jpg
sayfa 58-Gnes yzeyinde lekeler
http://sohowww.nascom.nasa.gov/gallery/images/mdi20031028.html
sayfa 59-Gnein kesiti
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Sun_diagram.svg
sayfa 60-Gne yzeyinde lekeler
http://sohowww.nascom.nasa.gov/gallery/images/mdi20031028.html

100

sayfa 61- Gne zerinde patlama

http://sohowww.nascom.nasa.gov/gallery/images/large/superprom.jpg
sayfa 62- Yldz oluum blgesi
http://ipac.jpl.nasa.gov/media_images/sig06-021a.jpg
sayfa 63- Yldz oluum blgesi-Triangulum Bulutsusu
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Triangulum.nebula.full.jpg
sayfa 64- Eagle yldz oluum blgesi
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Eagle_nebula_pillars.jpg
sayfa 65- Orion yldz oluum blgesi
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Orion_Nebula__Hubble_2006_mosaic_18000.jpg
sayfa 66- Vega
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Vega_Spitzer.jpg
sayfa 67- Krmz cce yldz
http://en.wikipedia.org/wiki/File:RedDwarfNASA.jpg
sayfa 68- Rigel
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Rigel_blue_supergiant.jpg
sayfa 69- Betelgeuse
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Betelgeuse_star_(Hubble).jpg
sayfa 70- Eskimo Bulutsusu
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Ngc2392.jpg
sayfa 71- Helix Bulutsusu
http://en.wikipedia.org/wiki/File:NGC7293_(2004).jpg
sayfa 72- Ring bulutsusu
http://en.wikipedia.org/wiki/File:M57_The_Ring_Nebula.JPG
sayfa 73- Beyaz cce-Sirius
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Sirius_A_and_B_Hubble_photo.jpg
sayfa 75- Toplanma diski
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Accretion_disk.jpg

101

sayfa 76- Tycho spernova kalnts

http://en.wikipedia.org/wiki/File:Main_tycho_remnant_full.jpg
sayfa 77- Crab spernova kalnts
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Crab_Nebula.jpg
sayfa 78- Pulsarn ematik gsterimi
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Pulsar_schematic.svg
sayfa 79- Crab pulsar
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Chandra-crab.jpg
sayfa 81- Kara delik M87
http://en.wikipedia.org/wiki/File:M87_jet.jpg
sayfa 83- Mizar ve Alcor
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Mizar_and_Alcor.jpg
sayfa 84- Tarantula bulutsusunda Ak yldz kmesi
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Tarantula_nebula_detail.jpg
sayfa 85- lker kmesi
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Pleiades_large.jpg
sayfa 86- 47 Tucane kresel kmesi
http://www.news.wisc.edu/newsphotos/salt.html
sayfa 87- Byk Herkl kresel kmesi
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Messier_13_Hubble_WikiSky.jpg
sayfa 88- Rosetta bulutsusu
http://www.celestialimage.com/page14.html
sayfa 89- Atba bulutsusu
http://en.wikipedia.org/wiki/File:The_Horshead_Nebula.jpg
sayfa 90- Lagoon Bulutsusu
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Lagoon_Nebula.jpg
sayfa 91- Kuzey Amerika Bulutsusu
http://en.wikipedia.org/wiki/File:NGC7000.jpg
sayfa 92- Samanyolu
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Andromeda_galaxy_Ssc2005-20a1.jpg

102

sayfa 93- Samanyolunun kzlte grnts

http://en.wikipedia.org/wiki/File:Milky_Way_IR_Spitzer.jpg
sayfa 94- Kozmik mikrodalga artalan
http://en.wikipedia.org/wiki/File:WMAP_2008.png
sayfa 95- Hubble derin uzay alan
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Hubble_ultra_deep_field_high_rez_edit1.jpg

103

104

105