A. .

Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi [TAED] 48, ERZURUM

2012, 117-132

IK TARZI R GELENENDE KALENDER TR

The Kalenderi Genre in the Turkish Minstral Tradition
Dr. Adem BALKAYA*
Z

ABSTRACT

Halk iirinde ekil ve tr tasnifine ynelik

ulalabilen ilk eser Ahmet Talat Onayn
Trk Halk iirlerinin ekil ve Nevi adl
eseridir. Bu almay Hikmet laydnn Trk
Edebiyatnda
Nazm
ve
Hikmet
Dizdarolunun Halk iirinde Trler adl
almas takip etmitir. Son yllara doru bu
almalar artarak devam etmitir. Her
alma, trlerin daha iyi anlalabilmesi iin
monografik olarak ele alnmas gerekliliini
ortaya koymutur.
Elinizdeki almann
hareket noktas ite bu gerekliliktir.

Form and Genre of Turkish Folk Poem

by Ahmet Talat Onay is regarded as the first
work in terms of form and genre at folk
poem. This work is followed by Poem at
Turkish Literature of Hikmet laydn and
Genres at Folk Poem of Hikmet Dizdarolu.
These studies have recently continued to
increase. Hence every study makes
monographic study necessary in order to
understand genres better. This necessity is the
starting point of the study in question.

almann giri blmnde kalenderlerin

birer ekil ad m yoksa tr ad m olduklarn
anlamaya ynelik z olarak halk iirinde ekil
ve tr konusuna deinilmitir. alma daha
sonra iki blm halinde tasarlanm, ilk
blmde kalender ve kalender kelimelerinin
ne anlam ihtiva ettii zerinde durulmutur.
Kalenderi szc, szck anlam dnda hem
bir tarikatn hem de mzikal bir formun ad
durumundadr. Bu ksmda bu anlamlar
ayrntl olarak tartlmtr. almann ikinci
blmnde bir k iiri tr olarak
kalenderiler zerinde durulmutur. nce iir
tasnifleri arasnda nerede ve nasl gsterildii
verilip bu iirlerin neden kalenderi ad ile
anld aratrlmtr. Daha sonra kalenderi
denen iirlerin ekil zellikleri zerinde
durulmutur.

In the introductory part of the study, the

subjects of kinds and forms were briefly
mentioned as regard to understanding
whether Kalenders are kinds or forms. Later
on, it was emphasized what the Kalender and
words related to it mean. It was also
expressed at which fields and in what respects
Kalenders, which are names for both sect and
a musical form are used. At this part, these
meanings were discussed in detail. As for
speaking about the second part of the study,
Kalenders were emphasized as genre of Ak
poem. Moreover Kalenders were discussed in
terms of where and how they are used and
then the fact that why they have been called
as Kalenders was researched. Finally, poems
called Kalenders were studied for their form
characteristics.
Key Words: Kalenderi, Form and Genre.

Anahtar Szckler: Kalenderi, ekil ve Tr.

Kafkas niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm retim yesi
(Adembalkaya81@hotmail.com)

118* TAED 48

Adem BALKAYA

Giri
k tarz iir geleneinde ekil ve tr meselesi son yllarda ilgi gren bir
konu olmasna ramen hl tartmaldr. zellikle ou tasnifte Aruzlu bal
ile verilen iirlerin birer tr ad m yoksa birer nazm ekli mi olduklar hala
netlik kazanm deildir. En doru bilgilerin verilebilmesi iin her tr/ekil ayr
ayr allmaldr. ncelikle nazm ekli ve nazm tr kavramlarndan nelerin
anlalmas gerektii belirlenmeli ve bu zellikler dikkate alnarak tasnifler
yaplmaldr.
Nazm trn tanmlarken belirli nazm ekilleri ile yazlan, belirli bir
hacmi ve ezgisi olan, kendisine has balamda icra edilen, konu bakmndan kesin
bir ayrm yaplamasa da belirli konular etrafnda oluturulan iirler diye
tanmlayabiliriz.
Nazm eklini ise trden tre deimeyen, nazm birimi, l ve kafiye
emas gibi iiri oluturan d zellikleri kesin kurallara balanm olan iirler
eklinde tanmlayabiliriz.
zellikle divan iirinde bu ayrm ok rahat yaplabilmektedir. Sz gelimi
kaside bir nazm eklidir. Kafiye emas, nazm birimi gibi zellikleri asla
deimez. Nat, tevhid vb. ise iir trdr. Nat tr kaside nazm ekli ile yazlr.
Halk iirinde hangi iirin ekil hangi iirin tr olduu konusu tartmaldr.
k iirinde ekil ve tr konusunda iki farkl dnce olduunu
syleyebiliriz. Bunlardan ilki k iirinde nazm eklinin olmaddr. Bu fikri
savunan aratrmaclara gre k iirinde ekil ve tr hemen hemen ayn
anlamlara gelen kavramlardr ve hepsi iin tr ifadesi kullanlr. Dier bir
dnce ise koma ve mni olmak zere iki nazm eklinin olduu ve
dierlerinin de bu iki ana ekilden trediidir. zellikle mni ve koma artk
neredeyse her aratrmac tarafndan kabul edilen k iiri nazm ekilleri
olmutur. Bunun yannda hala, nazm eklinin olmadn savunan aratrmaclar
da vardr. Konu ile ilgili gr bildiren ou aratrmacnn kabul ettii tek ortak
nokta ise ekil ve tr ayrm yaplacaksa ezginin de dikkate alnmasdr.
Ancak u husus gzden karlmamaldr. Eer btn bir k iiri
geleneine baklacak olursa divan iiri ierisinde grdmz birok nazm
eklinin klar tarafndan da sklkla kullanld grlecektir. Gazel, murabba,
muhammes, mstezat vb. birok ekil klar tarafndan olduka fazla rabet
grm ve kullanlmtr. Bu nedenle k iiri iin yaplacak tasniflerde bu
ekiller de gz nnde bulundurulmaldr. Hatta kimi ekillerin k iirine kimi
ekillerinse divan iirine aitmi gibi gsterilmesi de tartlmaldr. yle ki divan

k Tarz iir Geleneinde Kalender Tr

TAED

48*119

iiri nazm ekli olarak grlen kimi ekillerin k iirinden etkilenme ile
olutuu veya tam tersi bir durum olarak k iirine aitmi gibi bilinen kimi
ekillerin divan iirinden etkilenme ile olutuu sylenmektedir. rnein
murabba ile koma nazm ekillerinin birbiri ile benzerlii bu tartmalardan
biridir (Kurnaz ve eltik 2010: 176).
Bu ksa bilgiler nda kalender ad verilen iirleri birer nazm ekli deil
de nazm tr olarak kabul etmek gerekir. Zira kalenderlerin kendilerine
mahsus icra yerleri, icra ekilleri, ezgileri vardr. Bu iirler farkl nazm ekilleri
ile oluturulurlar.
I. Terimin Kullanm Alan
a. Kalender
Kalender kelimesinin menei zerinde kesin bir sonuca ulalmam olsa
da hemen btn kaynaklarda Farsa olduu belirtilir. Ancak, Ahmet Yaar Ocak,
Arapa, Farsa ve Trke kaynaklarda bazen Karender ama daha ok Kalender
biiminde kullanlan bu kelimenin, zaman zaman Farsa Kalntar (iri, kaba
kimse, Trkede kalantor) yahut Greke Kaletoz (aa yukar ayn anlamda)dan
geldiini ileri srldn bunun yannda byk bir ihtimalle Sanskrite
Kalandara (kanun, nizam d, dzeni bozan) kelimesinden gelmi olabileceinin
daha doru olduunu vurgular (Ocak 1992: 6-7). Kelimenin kayna ile ilgili
baka bir gr de Nihat Azamata aittir. slam Ansiklopedisinde Farsa kalan
szc ile ender ekinin bir araya geldiini ve ar yk tayan, ar yk altna
girmi bulunan manasnda kullanldn ayrca Arapa ekall kelimesiyle Farsa
ender ekinden oluarak az, nemsiz anlamna geldiini bildirir. Azamat
yazsnda, Farsa tarihi metinlerde genellikle rind, ayyr, dervi manasnda
kullanldn ama kkeninin tam olarak ne olduu konusunda gr birlii
olmadn; te yandan kalenderin Sanskrite treyi bozan anlamndaki
klndradan Farsaya getii ve kabilesinin dnda bir kzla evlenen eski Hint
Yogilerine kalender denildiini, zamanla bu kelimenin Hintli ve ranl derviler
arasnda nefsi terbiye etme balamnda zel bir anlam kazandn vurgular
(Azamat 1982: 223-224).
Trk Dil Kurumunun szlnde; Gsterisiz, sade yaamaktan yana
olan, alak gnll kimse, ehli dil, rint; zensiz giyinmi, klksz kimse; yalnz
birisi hareketli st ste konulmu belirli sayda silindirden meydana gelen ve
dzgn yzeyli kt retmek iin kullanlan bir makine; zensiz, klksz bir
biimde (http://tdkterim.gov.tr/bts/) eklinde tanmlanr. Bunlardan baka Ferit
Develliolu szlnde, Dnyadan elini ekip babo dolaan dervi; dnyadan
elini eteini ekip her eyi ho gren kimse (Develliolu 2006: 484); Kms-

120* TAED 48

Adem BALKAYA

Trkde dnyadan el ekip, serseriyane gezen derbeder ve laubali dervi, alik-i

dnyevden mberra ve layilere aldanmaz merd-i hakikatbn, feylesof (Sami:
1989: 1080) ; Farsa szlkte iliiksiz, dnyadan alkay kesmi hak ile megul
olup halka ve detlere ehemmiyet vermeyen kimse diye tanmlanr (kun 1196:
1467).
Kelimenin gnmzdeki anlamna bakldnda iyi niyetli, szne
gvenilir, z sz bir, ufak tefek eylere ehemmiyet vermeyen gibi anlamlar
ihtiva ettii grlr. yi insan tarif etmek iin kullandmz bu szcn bir
zamanlar sefl, berd, dzensiz bir hayat yaayan, elenceyi seven kimseler
iin kullanld da bir gerektir. Bu tr kt tanmlamalar ihtimal ki kalender
tarikatnn zamanla yozlaarak, dzensiz hayat tercih edenlerin kendilerini bu
isim altnda tantmalarndan domu olmaldr. Zira dnyaya ehemmiyet
vermeme ilkesi kimi kalender tarikat mensuplarnca ok ileri bir seviyeye
tanarak dilencilie dntrlmtr. Zaten toplum dzenine aykr yaamay
semi, her trl nizama kar gelen bir dnya grne mensup bu kiiler,
toplum tarafndan ho karlanmam ve zamanla yok olmulardr.
Bununla beraber aada da grlecei zere ilk ortaya k itibariyle
olduka geni bir corafyaya ve byk bir kitleye yaylma ans bulan bu dnya
gr, beenilen ve zenilen bir tarikat halini almtr. Bugn dahi kelimeye
yklediimiz iyi vasflar ifade vizyonu bu durumdan kalmtr. zetle dnyaya
ehemmiyet vermeyen, rahat bir yaam srmeyi ilke edinen kimseler iin
Kalender, bu ilkeler etrafnda oluturulmu olan tarikata Kalender Tarikat, bu
tarikata mensup kimselere de Kalender denmitir.
b. Kalenderlik
Ahmet Yaar Ocak (Ocak 1992: 5-6) kalenderlii kabaca, yaad
toplumun her trl dzenine kar karak dnyay kaale almaya deer
grmeyen ve bu dnce tarzn gnlk hayat ve davranlaryla da aa vuran
tasavvuf akm olarak tanmlar. Kalenderliin mistik temellerinin Hint ve ran
ama zellikle Hint mistisizmine dayandn vurgular.
X. asrdan itibaren Orta Asya ve randa yaygnlaan bu tasavvuf
cereyannn Maniheizm, Budizm ve Hinduizm gibi eski dinlerin etkisinde kald
da sylenir (Kara 1982: 123). Birok kaynakta Kalenderi tarikatnn kurucusu
olarak Cemldn-i Sv gsterilir. Ancak Ocak, ilk kalenderlerin IX. asrda
yaylan Melmet felsefesi iinde yetien mritlerin bazlar olduklarn savunur
ve kalenderlii Cemldn-i Sv ncesi ve Cemldn-i Sv sonras diye ikiye
ayrr. Ocaka gre Melmetlik felsefesi iinde yetien kimi sfler daha sonra
farkl bir takm hususiyetleri nedeniyle kalender diye anlmaya balanm ve XII.

k Tarz iir Geleneinde Kalender Tr

TAED

48*121

asrn sonu ile XIII. asrn ilk yarsnda sflii tarikat haline getiren Cemldn-i
Sv sayesinde olgunlamtr (Ocak 1992: 16-17).
Kalenderi tarikatnn zgn zellikleri arasnda olduka arya giden bir
ehl-i beyt sevgisi tamalar, def, kudm ve alemleriyle gruplar halinde eitli
yerleri gezerek tasavvuf anlaylarn yaymaya almalar, sa, sakal, byk ve
kalarn kestirerek dilencilik etmeleri, kalbe namaz vb. ibadetlerden daha fazla
nem vermeleri gibi unsurlar saylabilir (Cebeciolu 1997: 425-426).
Abdulbaki Glpnarl (Glpnarl 1974: 159) en nemli zellikleri olan ardarbn, ar-tekbire yani ehl-i snnette cenaze namazndaki drt tekbire, bu
yolla da lme baka bir deyi olarak da Allahtan baka her eyden vazgemeye
balanabileceini ancak bu durumun rf ve adetlere hatta snnete isyan
manasna geldiini, bu tr davranlarn olsa olsa eski in ve Hint dinlerinden
kalma adetler olabileceini vurgular.
Kalenderlik ilk ortaya k itibariyle alak gnll olma, byklk
taslama, gurur ve kibirden kanma nefsin isteklerini reddetme gibi davranlarla
takdir toplam ve beenilmitir. Ancak sonradan dnyay bo vermeyi abartma,
almadan geim temin etme, toplum dzenine aykr davranma, din deerleri
yava yava terk etme gibi hususiyetleri benimseyen mritler veya baka bir
dikkatle yukarda saylan kimi kt zellikleri olan kiilerin hayat grlerine
kalenderlik maskesini giydirmeleri neticesinde sevilmeyen bir gr haline
gelmesini ve bu dnce sistemini benimseyenlerin de toplumdan reddedilmesini
dourmutur. ou aratrmacya gre Anadoludaki Alev-Bekta geleneinin
oluum srecinde kalenderlik nemli bir yere sahiptir. Anadolunun kltr ve
inan yapsnn sentezlenmi bir oul yapya sahip olmasnda sanatn kitleleri
ynlendirmedeki etkisinden faydalanlm ve bir fonksiyonel balam olarak
kalender tr kullanlmtr.
c. Mzikal Terim Olarak Kalender
Kalenderleri dier k iirlerinden asl ayran zellikler konudan ok ezgi
ve syleni tarzlardr. Ancak klardan alnacak hava klar daha ok makam
kavramn kullanr ancak hava kavram kullanlmaldr- isimleri birbiri ile
eliebileceinden bu konunun mzik eitimi alm aratrmaclar tarafndan
incelenmesi daha doru olacaktr (Bkz. zarslan 2001).
Mehmet zbek, Kars, Erzurum, Artvin ve Ar illeri evresinde yaygn
olan, zel ezgisiyle yank bir biimle seslendirilen bir k makam diye niteledii
kalenderleri, saba makamnn daha ok klar tarafndan kullanlan bir dal.

122* TAED 48

Adem BALKAYA

Kalender, uzun hava biiminde okunur; bata ve drtlkler arasnda alnan bir
aya vardr(zbek 1998: 103) eklinde tanmlar.
Atn Emnalar ise sab makamnn bu tr belirleyen makamsal e
olduunu syler (Emnalar 1998: 402).
M. Zeki Kurnu da Manzum eserlerin saz airi tarafndan bestelenmi bir
musiki ezgisi olmakla beraber genellikle Dou Anadoluda icra edilen bir halk
iiri ve musikisidir. Ezgisi bakmndan Dz kalenderi, Acem kalendersi, Emrah
kalendersi gibi eitleri vardr.(Kurnu 2005: 2) bilgilerini verir.
Azerbaycan sahas k edebiyatnda Mrsel Hekimov tarafndan saz
havalarna ilikin hazrlanan cetvelde 58. numarada kalender saz havasndan
bahsedilir. Bu havann baka bir isminin de dervii olduu, ah perdeden
alnd gibi zellikleri ile tantlr (Hekimov 1987: 64). Bunun yannda yine
Hekimov tarafndan hazrlanan baka bir eserde k Ekber Ceferov, k
Necef, k Talb, k Hseyin Saral, k Qedir Veliyev, k Emrah,
k Celal Mehemmedolu Qehremanov, k Hseyin Cavan, k Edhem,
k Aslan, k Hseyin Xalolu ve daha birok ktan derleyerek hazrlad
cetvellerde kalenderiye rastlanmaz (Hekimov 2004).
Trn imdilik icrasna denk gelinmediinden mzikal anlamda bir
deerlendirme yapmak olduka gtr. Ancak aratrmalardan anlald
kadaryla en azndan ayr kalender havasndan bahsedilmektedir. Bunlar Dz,
Acem ve Emrah Kalenderleridir. Ayrca k iirinden klasik mzie geen baka
mzik formlar da dnldnde eldeki kalenderlerin mzikleri zerine daha
detayl bir alma yaplmas gerekmektedir.
II. Kalender Tr
a. Kalendernin Tasniflerdeki Yeri
Kalenderiler, hemen her ekil ve tr tasnifinde Aruzlu nazm ekilleri/
Aruzlu Trkler/Aruzlu Biimler vb. bal altnda bir nazm ekli olarak tasnif
edilirler. Kimi aratrmalarda kalenderlerin divan edebiyatna mahsus iirler
olduu dahi sylenir (Tanrkulu 2000: 46). Hecenin 14l kalbna denk gelen
meful / mefl / mefl / feln aruz kalb ile oluturulurlar. Tre dair ilk
rnein kim tarafndan verildii ve hangi balamda ortaya kt henz
bilinmemektedir. Baz aratrmalarda k iirinde IX. yzyldan itibaren
grlmeye baland belirtilir (Kaya 2007; Ertem 1982) Ancak tarikatn oluum,
yaylma ve etkileme sreci dnldnde bu tarih daha gerilere
gtrlmelidir. Kald ki elimizde XVII. yzyl airlerinden birok kalender rnei
mevcuttur. XX. Yzyla gelindiinde tr neredeyse bitme aamasna gelmitir. En

k Tarz iir Geleneinde Kalender Tr

TAED

48*123

son stanbul ve Kastamonu k fasllarnda ad geer. Douda k Smmani ve

k enlik gibi ustalarn iirleri arasnda kalenderlere rastlanmaz. Son
dnemlerde Dou Anadoluda yaplan k fasllarnda da ad gemez.
Dou Anadolu ile neredeyse ayn tr, ekil ve fasllar grdmz
Azerbaycan sahasnda da ok eskilere ait bir saz havas olarak ad geer ancak
rneklerine rastlanmaz. Son dnem Azerbaycan klarnda, Dou Anadolu
klarnda da olduu gibi tr kaybolmutur.
Vahit Ltfi Salc, kalenderinin kesinlikle halk iirine mahsus bir iir tr
olduu kansndadr. Salcya gre kimi aratrmaclarn trn aruz vezninden
alndn savunmalarna ramen kalenderi denen iirlerin heceli olduklar
muhakkaktr. Sivas ili Divriki ilesi Tugut Ky Danabaolu ailesinden k Veli
ile yapt grmeyi nakleden Salc, n verdii bilgilerden hareketle kimi
kalenderlerin ald deiik adlara da (Dz Kalenderi, Acem Kalendersi, Emrah
Kalendersi) atfen bu savnnn doru olduunu savunur (Salc 1940: 233-239).
Ancak dikkat edilirse saylan bu isimler hava isimleridir. Yani herhangi bir
kalender rnei bu saylan havalarn herhangi birisiyle okunabilir. Bu durum saz
havas ile ilgili bir aidiyet yaratabilir; ancak iir ile ilgili bir aidiyetten bahsetmek
gtr. Buna rnek olarak Azerbaycan sahasnda kimi divan airlerinin 15li
kalba denk gelen gazellerini divan havalarnda okumalar gsterilebilir yahut
muhammes havalar iinde Fzlinin Beni candan usandrd cefadan yr
usanmaz m gazeli sklkla okunmaktadr ki ne halk iirine mahsus bir iir ve ne
de muhammestir.
Kalenderlerin heceli birer k iiri olduunu savunan baka bir
aratrmac da Ahmet Talat Onaydr. Onaya gre kalenderi denen iirlerin
yazlna efil ve tefil deil iirlerin okunduu makam rehber olmutur.
Bununla beraber bu vezin aslen 7+7 heceden ibarettir, Arapa ve Farsa
kelimelerin ok kullanlmas arzu veznin tesiri altnda kalndn gsterir. Bir
halk veya saz airine eserinin aruzun filn bahrine uyduunu sylemek ve
zerinde aruzu uygulamak hayrete drecektir (Onay 1996: 48). Yine
Osman Cemal Kaygl ise kalenderlerin hem heceli hem de aruzlu olduklarn
belirtir (Kaygl 1937: 19).
Kalender tarz iirlerin klar arasnda snrl bir alanda varlk
gstermesi, rneklerine az rastlanmas ve kendisine yaama frsat bulamam
olmas gibi zellikleri dnldnde bu trn aruzlu olma ihtimali daha ar
basmaktadr. Elimizde imdilik heceli olarak bir tek kalender rnei
bulunmaktadr. Ancak bu iirin zelliklerini barndran baka bir iirin elde
olmay veya baka bir deyile bu iirin bir kalender olup olmad konusunda
doyurucu bir bilgiye sahip olunmadndan bu rnek hakknda da bir hkm

124* TAED 48

Adem BALKAYA

verilememektedir. Tr u anda yaamadndan gerek konu gerek mzik ve

gerekse balam asndan bir iirin kalender olup olmad konusunda pein
hkm vermek olduka gtr. imdilik daha nce yaplm almalarda
kalender bal altnda verilen iirlerin kalender olduklar varsaylarak bir
deerlendirme yaplmaktadr. Trn rneklerini veren klara dikkat edilirse,
neredeyse tamamnn eitimli klar olduu grlecektir. Bu durum da trn
aruzlu olduu ihtimalini kuvvetlendirmektedir.
Kalenderler zerine gr bildiren aratrmaclar, tr iin her ne kadar
douyu iaret etseler de dou fasllarnda kalenderlerin ad neredeyse hi
gemez. Bununla beraber kalendernin k fasllarndaki yerlerine birka rnek
olarak u fasllar gsterilebilir: Kastamonudaki k fasllarnda 12 burca karlk
saylan 12 tr/ekil unlardr (enel 2007: 24; Ozanolu 1940: 24):
1. Taksim
2. Perev
3. Divan
4. Sem (Aruz)
5. Kalenderi
6. Mstezd
7. Medhiye
8. Satran
9. Koma
10. Sem (Hece)
11. Mni
12. Destan
stanbul k fasllarnda ise yine u ekildedir (Gnay 1993: 37-38):
I. Blm
1. Taksim
2. Divan (Meclisteki tm klar ortaklaa)
3. Divan (Her k ayr ayr)
4. Koma
5. Muamma
6. Milli Trkler
II. Blm
1. Gazel
2. Kalenderi
3. Semai
4. Destan
5. Koma, Mstazad, Acem Az, Dbeyt, Destan vs.
III. Blm
1. Koma

k Tarz iir Geleneinde Kalender Tr

TAED

48*125

2. Divan
3. Kerbela Destan
4. Methiye
5. Muamma zm
b. Tre Kalender Adnn Verilmesi
Vahit Ltfi Salc (Salc 1940: 235), bu iirlere kalenderi denilmesini halk
airlerini dikkate alarak Kalender Abdal veya sadece Kalender diye bilinen bir
Bektai airinin eserlerini bu tarzda tanzim ettiini ve dier airlerin de iirlerini
olutururken bu airin iir tarzna yaklatrmalarndan tr iirlerine bu ad
verdiini savunur. Sylediklerini ispata ynelik de kimi cnklerde iirin bana
Gevher veya Katib yazdn ancak mahlasndan bu iirin bakasna ait
olduunun anlaldn, iire bu baln seilmesinin de ad geen airin iirine
yknldnden kaynaklandn syler.
Onay, isimlendirilmeyi okunmalarndaki hususiyete ve kalender tarikat
ayinlerinde okunan nefes ve ilahilere benzemesine balar (Onay 1996: 195).
Rekin Ertem (Ertem 1982: 122-123) de XIX. asrn sonlarna doru k
edebiyatnda grlmeye balayan bir nazm ekli olan kalenderlerin,
kalenderlere mahsus ayinlerde topluca bir makamla sylenen nefes, nutuk gibi
ekillerden km olabileceini veya Kalender adl bir Bektai airinin iirine
benzetilerek yazlan paralara isim olduunu ama bunun zayf bir ihtimal
olduunu vurgular. Hem hece hem de aruz ls ile yazlm kalenderlerin
olmas kalenderlerin kayna ile ilgili tereddtleri dourmutur. Ya klarn on
drt heceyle syledii kalenderiler divan airleri tarafndan ho karlanarak bu
lye uyan aruz kalb ile sylenmi ya da divan airlerinin etkisinde kalan kimi
klarca divan iirinden k iirine tanmtr. Semai kahvelerinde birka kiiyle
birlikte sylenmesi kalenderlerin tekkelerde topluca sylenmesi geleneinden
kalmtr ki bu da bu iirlerin kalenderlikle alakal olduklarn gsterir.
Maskaralk, istihza, alay, tariz, telmih, nkte gibi konular ileyen ilk kalenderlere
sonralar ak, hasret gibi konular girmitir (Ertem 1982: 122-123).
Kalender rneklerindeki konulara ve konular ileyie baklrsa aslnda bu
iirlerin bir tarz olduu grlecektir. Sradan bir gazel, bir murabba veya bir
divandan daha hafif, uh ve en iirlerdir. rnein kalender rneklerinin
neredeyse tamam seklerdir. Kalender yaam tarznn iire yansmasdr ama bu
yansmada toplumsal bir pratie denk gelinmez. Hibir eyi dert etmeme, rahat
bir yaam tercihi, dnyay umursamama gibi grlerin iirdeki karldr. ddia
edildii gibi birinin iirine benzeme veya birinin adyla yaama gibi bir gayeleri
yoktur. Aksi halde btn kalenderler bir kalemden km gibi olmalyd. Fakat

126* TAED 48

Adem BALKAYA

kalender bir tarzn varl dnlrse bu hayat grnn iirde kendini

bulmasndan hareketle bu ismin verilme ihtimali daha ar basmaktadr. zetle
bu iirlere kalender denmesi kalender tarikatnn veya mritlerinin dnya
grnn iirlerde bulduu karlk olarak grlmektedir. Ancak bu dnya
grnden kast bir tarikatn dini ileyii deil tarikat mensuplarnn sekler
hayat tarzlardr. Hele hele de kalenderlerin icra balamlar dnlrse
fasllarda topluca okunurlar, bu durumun tarikat ayinlerinden kalma bir adet
olduu neredeyse kesin gibi gzkmektedir- bir tarzn ad olduklar ihtimali daha
da kuvvetlenir. Ayrca Azerbaycan sahasnda kalender saz havasnn dier ad da
derviidir.
c. Kalenderlerin ekil zellikleri
Kalenderler nazm ekli deil nazm trdrler. Bu tr de deiik nazm
ekilleri ile icra edilir. Kalender tarz iirlerin icrasnda kullanlan ekiller daha
ok divan iirinde kullanlan nazm ekilleridir. Aratrmalarda kalenderlerin,
gazel, murabba, muhammes, mseddes yahut mstezat biiminde olduklar
(Kaya 2007: 399-400; Dizdarolu 1969: 137; Aa vd. 2009: 542, Dilin 2009:
359) sylense de muhammes ve mseddes eklinde kalender rnei elimizde
mevcut deildir. En ok gazel, murabba ve mstezat ekli kullanlmtr.
1) Gazel eklinde;
Gster gzelim hsnne hayran olaym ben
Firkatte iken diline dan olaym ben
Ayr ile sohbetler idp bde iersn
Lyk m grp hk ile yeksan olaym ben
Drme siyah zlfn gerdna dklsn
Zlfn teline ey per kurban olaym ben
Ey nzennim ltfun ile iznin olursa
Bir gice girip koynuna uryan olaym ben
Bu Gevher kulunu derde drdn
Bir bse virp derdine derman olaym ben (Elin 1998: 624)
Baka bir rnek;
Kul bana lemde gelen hkm-i kaderdir
Ol hkm-i kader bizlere mrs- pederdir

k Tarz iir Geleneinde Kalender Tr

Ben hrsz hrsz beni grmek ne mmkin

Grmez gze duymaz kulaa sor ne haberdir
Ben kapm [kitler] yatarm el neme lazm
ok il ugl zevkime gayet leke vardr
L havle vel kuvvete ill hve billh
Aliyyiil-azm mmine her yerde siperdir
Mevtimde mneccim diye mensbum olur
Talar cavhir[dir] ann topra zerdir
Yoldan geen ervhma bir Ftiha versin
Kim grse diye tek u mezar Dertli mezardr (Dzgn 2011: 198)
2) Murabba eklinde;
Sevdim yine bir gamzesi kattal kckten
Gafil iken etti bana bir al kckten
Ol hl-i siyeh ryi ele al kckten
Sarm bana krmz bir al kckten
Dvnesi olduumuz y nice duydu
Yohsa bu dahi dma dp dneye uydu
ok zhidi bir cbbe v destr ile koydu
Kld nice sergeteyi abdal kckten
Kyin dolaur bendesi ok mest hem gu
Kimisi nazar kerdesidir kimi ferm
zrda dil klm iken gna meng
Aklm diler pyine halhal kckten
Reftre gel ey serv-i seh gel greyim gel
Gller gibi gl pyine yzler sreyim gel
Dedim kck bsene cnm vereyim gel
Gld dedi cnn var ise al kckten
Ol nevhevesin eyle fed yoluna ser sev
Cevr sitem kahrn ek tutma siper sev
Bir dilber-i nevresteyi sev k mer sev
Bildiin unutmaz o meh her hal kckten (Ergun 1936: 265)

TAED

48*127

128* TAED 48

Adem BALKAYA

3) Mstezat eklinde;
Bu nazm ekli ile yazlan kalenderlerin Mefl Mefl Mefl Feln
kalb ile oluturulan uzun msralara meful feln kalpl ksa msralar eklenir ki
bu ksa msralara ziyade, ayak veya yedek denir. Bu halde oluturulan
kalenderler de Ayakl Kalender veya Yedekli Kalender adn alr.
Dilber sana ben gzleri mestan dimedim mi
Fettan dimedim mi
Efgan ederek bende bu giryan demedim mi
Nln demedim mi
Meftun olal sen mehitbna gnlden
Ah ne gelir elden
Kaddimi hilal eyledi devran demedim mi
Hicran demedim mi
Sevmez beni yr niceye dek h- levendim
Sen kendi efendim
Gel sevdiceim eyleme bhtan demedim mi
Her an demedim mi
Ermen ne aceb kadr-i vislinle murada
Bu devr-i fenda
Eyym- erf Gevher kurban demedim mi
Ferman demedim mi (Elin 1998: 625-626)
Yukarya alnan rnekler aruzun belirli bir kalb ile oluturulan
kalenderleri gstermektedir. Ancak tartmalardan biri kalenderlerin aslnda
hece ls ile oluturulduudur. imdilik hece ile oluturulan kalenderlere
denk gelinmemektedir. Bununla beraber hece ile oluturulmu kalender rnei
olarak Osman Cemal Kaygl (Kaygl 1937: 19-20) tarafndan aadaki iir rnei
verilmitir:
Derd gam ak u sevda
Eyledi beni eyda
O gzelin yoluna
Eyledim canm feda
O gzelin yoluna
Sam bam yoluna
Taram kklleri

k Tarz iir Geleneinde Kalender Tr

TAED

48*129

Atm sa u soluna
Taram kklleri
Gerdanda flflleri
Sanrsn yananda
Am cennet glleri
Sanrsn yananda
Kpeler kulanda
Ayda ay yl, ay yldz
Mah cemalin mahitap
iir 7 heceli drder msradan ve zincirleme bir zellikle sralanmtr.
Bugn hlihazrda rnei verilmeyen ve daha nceki yllarda oluturulmu ve
kalender bal ile gnmze aktarlan iirlerden hareketle bir iirin kalender
olup olmad konusunda kesin hkm verilememektedir. Kaygl iiri verirken
kalenderlerin ekil zellikleri ile de ilgili bir aklama yapma gerei duyar ve bu
iirlerin, muhakkak her drtln n msrann kendinden sonraki drtln
ilk msra olmas gerektiini belirtir. Bu durum kafiye rgsnn de aaba bbcb
ccdc dded.. olmas anlamna gelir. Kaygl ayrca bu durumun iirde mana ve
kafiyeyi bozduundan da yaknr (Kaygl 1937: 19).
Sonu
Kalender szcnn kkeninin kesin olmamakla beraber Farsa veya
Sanskrite olduu kabul edilir. Dnyaya ehemmiyet vermeme, her trl nizama
kar gelme, hibir eyi dert etmeme gibi anlamlar karlar. zellikle XII. ve XIII.
yzyllarda geni kitlelere yaylma ans bulan bir tarikatn da addr. Bu tarikatn
beslenme kaynaklar olarak Maniheizm, Budizm ve Hinduizm zellikle de Hint
mistisizmi gsterilir. Ayn zamanda bu dnya gr Anadoluda gelien AleviBektai geleneinin de hazrlaycs durumundadr.
k tarz bir iir tr olarak kalenderler, ite bu tarikat ayinleri ile
balayan bir gelenein ve bu tarikatn dnya grnn, hayata baknn biraz
deitirilerek iire yansm halidir. Sekler konulara arlk vermesi, dier
trlere nazaran daha en daha uh konularn ilenmesi ve trn bu ekilde
isimlendirilmesinde en etkili faktr olarak bu durum gsterilebilir.
Kalender rneklerine artk neredeyse hi rastlanmamaktadr. Bu bir
olgunun toplumda kendine yaama frsat bulmas ile ilikilendirilebilir. Toplum
zellikle znden uzaklam tarzda bir hayat grn benimsemez ve hzla

130* TAED 48

Adem BALKAYA

dlar. Bu durumdan sanat ve kavramlar da nasibini alr. Ayrca varln

srdrememesi iir zellikleri ile de ilgilidir.
Eldeki rnekler nda kalender tarz iirlerin l olarak aruzlu
olduklarn sylemek mmkndr. Bu duruma itiraz eden klarn kant olarak
syledikleri kalender trleri aslnda birer hava isimleridir. Bu isimlendirmeler
genelde bir n bir havay ilk kimden/ nerede duyduysa onun/o yerin adyla
isimlendirmesiyle olumaktadrlar. Ayrca kalenderlerin icra ortamlar da trn
ls ve ortaya k ile ilgili bilgi vermektedir. Genellikle fasllarda ki bu
fasllar stanbul ve Kastamonu gibi snrl yerlerdeki fasllardr- topluca
okunurlar. Bu tarikat ayinlerin kalma bir gelenek ile izah edilebilir. Bunun
dnda trn btn klar tarafndan deil de eitimli klar tarafndan rabet
grmesi de bu durumu destekler. Elimizde imdilik bir tane hecenin yedili
ls ve drtlkler halinde kalender mevcuttur. l olarak aruz tercihi
beraberinde aruzun kullanld nazm ekillerini de getirir. Bu nedenle en ok
gazel, murabba ve mstezat eklinde kalenderlere denk gelinir.

KAYNAKA
AA, Mehmet, Halk Gkalp, sa Kocakaplan. Balangcndan Gnmze Trk Edebiyatnda Tr
ve ekil Bilgisi. stanbul: Kriter Yaynlar, 2009
AZAMAT, Nihat. Kalenderiyye. Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi. stanbul, 2001, Cilt:
XXIV.
CEBECOLU, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl. Ankara: Rehber Yaynclk, 1997.
OBANOLU, zkul. k Tarz iir Gelenei ve Destan Tr. Ankara: Aka Yaynlar, 2000.
DEVELLOLU, Ferit. Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat. Ankara: Aydn Kitabevi Yaynlar,
2006.
DLN, Cem. rneklerle Trk iir Bilgisi. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, 2009.
DZDAROLU, Hikmet. Halk iirinde Trler. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, 1969.
DZGN, Dilaver. Dertli Divan Karlatrmal Metin. Erzurum: Fenomen Yaynlar, 2011.
ELN, kr. Gevher Divn. Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, 1998.
EMNALAR, Atn. Tm Ynleri le Trk Halk Mzii ve Nazariyat. zmir: Ege niversitesi
Basmevi, 1998.
ERGUN, Sadettin Nzhet. k mer Hayat ve iirleri. stanbul: Semih Ltfi Matbaa ve Kitabevi,
1936.
ERTEM, Rekin. Kalender. TDEA Devirler simler Eserler Terimler. stanbul: Dergah Yaynlar,
1982, Cilt: V.
GLPINARLI, Abdlbaki. Kalenderiye. Trk Ansiklopedisi. stanbul: MEB Yaynlar, 1974, Cilt:
XXI.
GNAY, Umay. Trkiyede k Tarz iir Gelenei ve Rya Motifi. Ankara: Aka Yaynlar,
1993.
HEKMOV, Mrsel. Aq Senetinin Poetikas, Bak, 2004.
HEKMOV, Mrsel. Ak erinin Nvleri, Bak, 1987.
laydn, Hikmet. Trk Edebiyatnda Nazm. stanbul: nklp Kitabevi, 1961.

k Tarz iir Geleneinde Kalender Tr

TAED

48*131

http://tdkterim.gov.tr/bts/ (25.11.2011)
KARA, smail. Kalenderiye. TDEA Devirler simler Eserler Terimler. stanbul: Dergh Yaynlar,
1982, Cilt: V.
KAYA, Doan. Ansiklopedik Trk Halk Edebiyat Terimleri Szl. Ankara: Aka Yaynlar,
2007.
KAYGILI, Osman Cemal. stanbulda Sema Kahveleri ve Meydan airleri. stanbul: Brhaneddin
Basmevi, 1937.
KURNAZ, Cemal ve Halil eltik. Divan iiri ekil Bilgisi. Ankara: H Yaynlar, 2010
KURNU, M. Zeki. Erzurum ve Trk Musikisi. Erzurum: Gne Vakf Yaynlar, 2005.
OCAK, Ahmet Yaar. Osmanl mparatorluunda Marjinal Sflik: Kalenderler (XIV-XVII.
Yzyllar). Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1992.
OUZ, cal. Halk iirinde Tr, ekil ve Makam. Ankara: Aka Yaynlar, 2001.
ONAY, Ahmet Talat. Trk iirlerinin Vezni. (Haz. Cemal Kurnaz). Ankara: Aka Yaynlar, 1996.
_________, Trk Halk iirlerinin ekil ve Nevi. (Haz. Cemal Kurnaz). Ankara: Aka Yaynlar,
1996.
OZANOLU, hsan. Ak Edebiyat. Kastamonu: enkral Matbaas 1940.
ZARSLAN, Metin. klk Gelenei inde k Mzii ve Kimi Problemler. Erdem Trk Halk
Kltr zel Says-II. Mays 2001, 13 (38): 399-409
ZBEK, Mehmet. Trk Halk Mzii El Kitab I Terimler Szl. Ankara: Atatrk Kltr
Merkezi Bakanl Yaynlar, 1998.
SALCI, Vahit Ltfi. Kzlba airleri V. Halk Bilgisi Haberleri. Austos 1940, 9 (106): 233-239.
Smi, emseddin. Kms- Trk. stanbul: Enderun Kitabevi, 1989.
ENEL, Sleyman. Kastamonuda k Fasllar Trler/eitler/eitlemeler. stanbul: Kastamonu
l zel daresi Yaynlar, 2007.
KN, Ziya. Farsa-Trke Lgat. stanbul: Milli Eitim Bakanl Yaynlar, 1996.
TANRIKULU, Nazm rfan. klar Divan. stanbul: 2000.