ODSJEK ZA HISTORIJU

Drutvo za prouavanje srednjovjekovne

bosanske historije
Okrugli stol

ene
u srednjovjekovnoj Bosni
Knjiga saetaka

Filozofski fakultet u Sarajevu

Novembar 2012. godine

society for the study of medieval bosnian history

--------------------------------------------------------------------------

Round table

Women In medieval bosnia

ORGANIZATION COMMITTEE
Dubravko Lovrenovi, Esad Kurtovi, Pejo okovi,
Emir O. Filipovi, Denan Dautovi

Publisher:
Society for the Study of Medieval Bosnian History
Faculty of Philosophy in Sarajevo
Franje Rakog 1, 71 000 Sarajevo
www.stanak.org

drutvo za prouavanje srednjovjekovne bosanske historije

--------------------------------------------------------------------------

Okrugli stol

ene
u srednjovjekovnoj Bosni

ORGANIZACIONI ODBOR
Dubravko Lovrenovi, Esad Kurtovi, Pejo okovi,
Emir O. Filipovi, Denan Dautovi

Izdava:
Drutvo za prouavanje srednjovjekovne bosanske historije
Filozofski fakultet u Sarajevu
Franje Rakog 1, 71 000 Sarajevo
www.stanak.org

OKRUGLI STOL

ene u srednjovjekovnoj Bosni

PROGRAM
10.00
Emir O. Filipovi
Otvaranje Okruglog stola i uvodno izlaganje
10.15 11.30
Elmedina Duranovi
ene iz Bosne na tritu roblja koncem 13. stoljea
Nedim Rabi
Maria von Bosnien: bosanska princeza njemaka grofica
Denan Dautovi
Ugarska kraljica Elizabeta i Bosna
Amer Dardagan
O bugarskim princezama na bosanskom dvoru sa posebnim osvrtom
na kraljicu Doroteju
Emir O. Filipovi
Kcerka i unuk bosanskog vladara? Prilog prosopografiji i heraldici
Kotromanica
11.30 12.00
Diskusija Pauza
12.00 13.15
Marjan Drma
Kraljevske svadbene sveanosti u srednjovjekovnoj Bosni

Husein Sejko Mekanovi

Portret i nadgrobna ploa bosanske kraljice Katarine Kotromani
(1425-1478) u Rimu
Senja Mahini
ivotni put posljednje bosanske kraljice Mare, nakon propasti
bosanskog kraljevstva
Semir Hambo
Samostalnost u poslovnoj inicijativi dvije bosanske vojvotkinje: Jelena
Hrani i Jelena Nelipi
Esad Kurtovi
Najmljeno dojenje i odgoj naputene djece u dubrovakom zaleu
13.15 13.45
Diskusija Pauza
13.45 15.00
Devad Drino Benjamina Londrc
Posebnost pravnog poloaja ene u bosanskom srednjovjekovlju
Enes Dedi
Uestalost enskih imena u srednjovjekovnoj Bosni
Narcisa Semi
Predstava ena na stecima u srednjovjekovnoj Bosni
Slaven Tadi
Nakit i nonja ena u srednjovjekovnoj Bosni
Irfan Teskeredi
Dvorske dame u srednjovjekovnoj Bosni
15.00
Diskusija Zavrna rije

OKRUGLI STOL

ene u srednjovjekovnoj Bosni

SAECI

okrugli stol

________________________________________________________________________________

Elmedina Duranovi
ene iz Bosne na tritu roblja koncem 13. stoljea

Kao relikt iz antikog perioda, sa odreenim modifikacijama
u pogledu naina koritenja radne snage robova, institucija ropstva
bila je prisutna gotovo kroz cijeli srednji vijek. Robovi u srednjem
vijeku nisu predstavljali osnovnu radnu snagu, ve pomonu.
Uglavnom su koriteni za obavljanje kunih poslova, rjee za
poslove u baama ili na laama. S obzirom na to ne iznenauje
injenica da je u trgovakom prometu bilo puno vie ena nego
mukaraca. Trgovina robljem, uope ustanova ropstva, je fenomen
koji se moe posmatrati sa vie aspekata: ekonomskog, drutvenog
ili socijalnog, kulturnog, pa i vjerskog. Na osnovu postojeih
postavki u dosadanjoj historiografiji, slijedei raspoloivu izvornu
grau pokuat emo dati prilog prouavanju ustanove ropstva u
kontekstu ekonomske i drutvene historije srednjovjekovne Bosne
s posebnim akcentom na poloaj i ulogu ena u srednjovjekovnom
drutvu. Vjerski aspekt, koji se najee vee za ovu vrstu trgovine,
izostavit emo jer bi to otvorilo niz drugih pitanja koja izlaze iz
okvira postavljene teme. Smatrali smo da je to opravdano na osnovu
injenice da se rijei patereni ili bogumili uz imena bosanskog
roblja u izvorima pojavljuje tek u drugoj polovini 14. stoljea.

ene u srednjovjekovnoj bosni

________________________________________________________________________________

Nedim Rabi
Maria von Bosnien: bosanska princeza njemaka grofica

Rad istrauje porijeklo i ivot jedne bosanske princeze koja
se sredinom 14. stoljea udala za grofa Ulricha X od Helfensteina.
U radu se analiziraju domai, ugarski i njemaki izvorni podaci
kao i informacije koje pruaju hroniari 15. i 16. stoljea. Posebna
panja se poklanja literarnoj grai veim dijelom nepoznatoj
domaoj akademskoj javnosti. Kako je geneaoloki problem jos
daleko od rjeenja pokuat emo dati vlastito rjeenje o porijeklu
Marije, iz brojnih njemakih izvora poznate, kao Maria von
Bosnien.

okrugli stol

________________________________________________________________________________

Denan Dautovi
Ugarska kraljica Elizabeta i Bosna

U radu e se analizirati utjecaj kraljice Elizabete/Jelisavete na
bosansko-ugarske odnose od njene udaje za ugarskog kralja Lajoa
I 1353. godine do smrti 1387. godine. Najznaajniji dogaaji na
kojima bi se posmatrao problem bi bili: predaja Huma Ugarskoj
kao Elizabetinog miraza i borbe oko ugarskog prijestolja koje su
nastupile nakon smrti Lajoa I. Osnovno pitanje na koje bi trebalo
dati odgovor: na primjeru kraljice Elizabete utvrditi kakav je odnos
srednjovjekovne kraljice prema domovini i dinastiji iz koje potie
nakon udaje u susjednu i konkurentnu dinastiju.

ene u srednjovjekovnoj bosni

________________________________________________________________________________

Amer Dardagan
O bugarskim princezama na bosanskom dvoru
sa posebnim osvrtom na kraljicu Doroteju

Teme koje tretiraju odnose Bosne i Bugarske u prolosti
nisu bile predmet istraivanja kako domaih, tako ni bugarskih
historiara. Interesovanje za ovu temu svodilo se uglavnom na
parcijalne i usputne opaske istraivaa o poznatim historijskim
injenicama i fragmentima odnosa koji nasluuju dublje politike,
ekonomske, vjerske i kulturne veze. Najbolji pokazatelj odnosa koji
su zabiljeeni u izvornoj grai zasigurno su brane veze najmonijih
bosanskih vladara Stjepana II i Tvrtka I sa bugarskim nevjestama.
U radu e se pokuati dati informacije o nevjesti bana Stjepana II
nepoznatog imena, te usljed kojih politikih okolnosti je uopte
dolo da sklapanja ovog braka, da li je on proizveo potomstvo, te
kada je ovaj brak okonan i koliko je trajao. O prvoj bosanskoj
kraljici Doroteji, kerci bugarskog vidinskog cara Sracimira,
osim biografskih podataka i okolnosti koje su je dovele u Bosnu,
nastojat e se utvditi i u kojoj je mjeri ova znaajna ena bosanskog
srednjovjekovlja uspjela prenijeti bugarsku dvorsku kulturu, carski
ceremonijal i tradiciju u Bosnu druge polovine 14. stoljea.

okrugli stol

________________________________________________________________________________

Emir O. Filipovi
Kcerka i unuk bosanskog vladara?
Prilog prosopografiji i heraldici Kotromanica

U ekoj historiografiji se ve odavno barata podatkom,
koji je inae nepoznat domaim historiarima, da se u testamentu
vojvode Pemeka Opavskog (1366-1433) spominje njegova
trea supruga Jelena (Helena), batinica bosanske krune. Tako
formuliran naslov ove ene naveo je jednog ekog heraldiara na
pomisao da se tu zapravo radi o kerki jednog od bosanskih kraljeva.
Prema tome bi i sin kojeg je ona imala sa ekim plemiem bio
unuk bosanskog kralja koji je imao pravo na prijestolje Bosanskog
kraljevstva. U radu se na osnovu rezultata eke historiografije
predstavljaju pojedinosti o ovoj prii, te se detaljnije propituje
osnovanost nekih pretpostavki iznesenih o potomcima jednog od
bosanskih vladara u ekoj.

ene u srednjovjekovnoj bosni

________________________________________________________________________________

Marjan Drma
Kraljevske svadbene sveanosti u srednjovjekovnoj Bosni

U okviru ove teme se, na primjeru nekoliko kraljevskih
svadbi, u fokus postavljaju zbivanja vezana za kraljicu tokom
svadbene ceremonije. Pod cjelokupnom svadbenom ceremonijom
podrazumijevala bi se pronja, dozvola od pape za vjenanje,
pratnja mladenke od zaviajnog mjesta prema contrata del
re, kieno plemstvo koje je prati, muziari i lakrdijai, doek
kienog plemstva, centralna svadbena sveanost i ono ta ona
podrazumijeva, razilaenje gostiju kuama i postsvadbena zbivanja
na dvoru kralja. Dakle, ovo je proces koji traje nekoliko mjeseci i
u njemu e se pokuati staviti naglasak na kraljicu.

okrugli stol

________________________________________________________________________________

Husein Sejko Mekanovi

Portret i nadgrobna ploa bosanske kraljice
Katarine Kotromani (1425-1478) u Rimu

O bosanskoj kraljici Katarini Kotromani postoji vrlo
opsena bibliografija. Istraivai su raspravljali i o kraljiinom
portretu, koji je spomenuo dubrovaki kroniar Giacomo di Pietro
Luccari (1550-1615). Moje predavanje u sarajevskom Bosanskom
kulturnom centru 21. maja 2012. godine dosta jasno je pokazalo
da je spomenuti dubrovaki kroniar bio u pravu kad je tvrdio da
se u vatikanskoj Konstantinovoj dvorani (Sala dei Constantini)
nalazi kraljiin portret. Rasprava o tom portretu (djelu znamenitog
slikara Raffaella Sanzia?) jo nije zakljuena. Isto vai i za raspravu
o prvobitnom epitafu na kraljiinoj nadgrobnoj ploi, koja se
nalazi u rimskoj bazilici Santa Maria in Aracoeli. I o tome sam
prilino opirno govorio u sarajevskom Bosanskom kulturnom
centru. Rezultati mojih istraivanja u velikoj mjeri umanjili su
znaaj rasprave, koju je 1977. godine objavio njemaki slavist
Michael Arndt. Kakav je bio prvobitni epitaf na kraljiinom grobu?
Kakvim slovima je bio napisan? Da li je bila na prvobitnom epitafu
kraljica predstavljena kao lanica kue cara Stipana ili kao lanica
kue cara Konstantina? Kad je nastao epitaf napisan irilicom i
na slavenskom jeziku, koji je u etrdesetim godinama 16. stoljea
rimski kaligraf Giovambattista Palatino prepisao slovima latinice
i preveo na latinski jezik? Zato je bila na epitafu na kraljiinoj
nadgrobnoj ploi kraljica predstavljena kao sestra bosanskog
velikog vojvode Stipana Vukia Kosae (1435-1466)?

10

ene u srednjovjekovnoj bosni

________________________________________________________________________________

Senja Mahini
ivotni put posljednje bosanske kraljice Mare, nakon propasti
bosanskog kraljevstva

Rastua osmanska sila se polovinom 15. stoljea nala u
poziciji da ugrozi samostalnost Bosanske srednjovjekovne drave.
Nedugo zatim, 1463. godine, Bosna je nestala sa politike karte
evropskih zemalja. U zbrci i haosu koji je snaao Bosnu, bosansko
plemstvo kao i lanovi bosanske vladarske dinastije Kotromania,
traili su mogunost spasa irom okolnih kranskih drava.
Poslijednja bosanska kraljica Mara nala je utoite u Dubrovniku
oktobra 1463. godine, da bi nedugo zatim prela u mletaki Split.
Tri godine kasnije Mara je dobila zatitu sultana Mehmeda II,
preselivi se u Jeevo kod Sereza u Osmanskom carstvu. Namjera
nam je da u ovom radu prikaemo vijesti koje su do nas dole,
a tiu se ivota kraljice Mare u izbjeglitvu, njenog odnosa sa
Dubrovanima i ophoenja prema lanovima svoje porodice,
odnosno intriga koje su je pratile sve do njene smrti.

11

okrugli stol

________________________________________________________________________________

Semir Hambo
Samostalnost u poslovnoj inicijativi dvije bosanske vojvotkinje:
Jelena Hrani i Jelena Nelipi

Nerijetko se kroz izvorni materijal susreemo s vijestima
koje potvruju poslovnu aktivnost ena u srednjovjekovnoj Bosni.
Znaajan dio angamana bosanskih ena u poslovnom svijetu usko
je vezan s pozicijom koju su one obnaale kao banice, kraljice,
supruge ili sestre, vladara ili velikaa. Zadatak ovog rada je da
fokusira samostalnu djelatnost dvije, moda i najreprezentativnije
ene srednjovjekove Bosne kada je poslovna inicijativa u pitanju.
Na osnovu raspoloive izvorne grae i literaturne podloge pratit
emo poslovno ponaanje Jelene Hrani nakon smrti njezinog
supruga Sandalja Hrania. Od 1435. godine pa do Jelenine smrti
uoljiva je apsolutna samostalnost ove bosanske vojvotkinje u
sklapanju poslovnih veza, naroito s Kotorom. S druge strane,
paralela u poslovnoj samostalnosti primjetna je i u liku Jelene
Nelipi, supruge vojvode Hrvoja Vukia Hrvatinia, a potom
i bosanskog kralja Ostoje. Za svog ivota Jelena Nelipi je na
osnovu svog porijekla, drutvenog poloaja i poslovnog umijea
stekla znatna novana sredstva koja je aktivno umnoavala
posuivanjem uz kamatu. Zapaena je njezina autoritativnost,
nezavisnost i sposobnost u procesu poslovnih inicijativa, to je uz
Jelenu Hrani ini jednom od najprepoznatljivijih ena bosanskog
srednjeg vijeka, naroito u segmentu poslovne djelatnosti.

12

ene u srednjovjekovnoj bosni

________________________________________________________________________________

Esad Kurtovi
Najmljeno dojenje i odgoj naputene djece u dubrovakom zaleu

Kroz nekoliko pronaenih ugovora i tubi prilog razmatra
pitanje najmljenog dojenja i odgoja naputene ili ostavljene djece
u dubrovakom zaleu u razvijenom srednjem vijeku. Ugovori o
najmljenom dojenju, ishrani i odgoju naputene ili ostavljene djece
u neposrednom zaleu Dubrovnika pokazuju raznovrsnost ivotne
svakodnevnice u razvijenom srednjem vijeku. Davanje djece na
dojenje proizilazi zbog nedostatka mlijeka, ali to je i obiaj koji
su prakticirali bogatiji drutveni slojevi. Ugovori o najmljenom
dojenju i odgoj naputene ili ostavljene djece sami po sebi esto su
suhoparan odraz poslovnosti i ukazuju na uhodanost i uestalost
ovih aktivnosti na koje se, iz razliitih pobuda opredjeljuju
ugovorene strane. Ipak oni ukazuju na raznolike ivotne prie
kojima se, po dimenziji proivljenog, srenog i bolnog konteksta,
srednji vijek ne razlikuje bitnije od savremenog doba.

13

okrugli stol

________________________________________________________________________________

Devad Drino Benjamina Londrc

Posebnost pravnog poloaja ene u bosanskom srednjovjekovlju

U svjetlu pravnih normi evropskog srednjovjekovlja ena
je nesumnjivo graanin drugog reda, to predstavlja odsjaj
obiaja i propisa antike, mada je u Rimu poloaj ena bio jo i
bolji u odnosu, na primjer, Grku. ena nema politika prava niti
aktivno i pasivno pravo glasa, nije mogla biti sveenik, poslovna
sposobnost je dugo ograniena, dobiva imovinska prava jedino
onda ako je ispunila ulogu supruge i majke. Iz pravnih vrela
bosanskog srednjovjekovlja pomaljaju se neke naznake drugaijeg
odnosa ene u bosanskom srednjovjekovlju, drugaijeg u odnosu i
na poloaj ene u susjednim feudalnim dravama, ali i na evropsko
srednjovjekovlje u cjelini. Ove posebnosti se javljaju prvenstveno
u oblasti branih i nasljednih odnosa, ali i irih imovinskih prava i
ukazuju na drugaiju utemeljenost cjelokupnih drutvenih odnosa
(marksisti bi dodali i proizvodnih odnosa, prije svega!). Evo i
izvora: u testamentu potenog viteza Pribisava Vukotia nalazimo
odrednice: sinu Rafaelu iz prvog braka, kua od 500 dukata i 350
dukata u novcu, crkvi u Padovi 100 zlatnih dukata, drugoj eni
Doroteji maslinjak vrijedan 1.000 dukata, te opremu, sinovima iz
drugog braka Petru i oru po 500, kerkama Katarini, Barbari
i Ani po 600, a neroenom djetetu 500 ako bude ker 600
dukata. Ovakve odredbe o enskim nasljednim pravima uzalud
emo traiti u pravima bilo hrvatske bilo srpske feudalne drave,
a upravo u ovom testamentu imamo imenovanje nasljednikom
neroenog djeteta (ako je ker 600 dukata), poznata fikcija
rimskog prava infans conceptus pro iam nato habetur quotiens
de commodis eius agitur to je jo jedan dokaz ostataka rimskog
prava u pravu srednjovjekovne bosanske drave.
14

ene u srednjovjekovnoj bosni

________________________________________________________________________________

Enes Dedi
Uestalost enskih imena u srednjovjekovnoj Bosni

Na osnovu dostupne izvorne grae i literature autor u radu
razmatra pitanje uestalosti enskih imena u srednjovjekovnoj
Bosni. Daljnjom analizom autor donosi odgovor na pitanje koliki
je uticaj imao drutveni rang osobe na dodjelu imena, te pravi
komparaciju uestalosti enskih imena u razliitim geografskim
regijama srednjovjekovne Bosne. U radu se rekonstruira i pitanje
dodjeljivanja imena enskim osobama kod razliitih religijskih
skupina.

15

okrugli stol

________________________________________________________________________________

Narcisa Semi
Predstava ena na stecima u srednjovjekovnoj Bosni

U radu e biti izloena problematika predstave ena na
stecima kao samostalnih figura i kao dijela figuralnih kompozicija
(kolo, turnir i slino). Bit e navedena osnovna tumaenja ovih
predstava, tanije koji autori smatraju ove predstave simbolinim
ili predstavama iz realnog ivota. Posebna panja bit e posveena
razmatranju argumenata koje su odreeni autori koristili pri
dokazivanju svojih pretpostavki. Osnovni pravci tumaenja ovih
predstava bit e predmet posebne analize.

16

ene u srednjovjekovnoj bosni

________________________________________________________________________________

Slaven Tadi
Nakit i nonja ena u srednjovjekovnoj Bosni

U radu emo na osnovu rezultata arheolokih iskapanja
nastojati dati sliku nakita kao i nonje kojom su se sluile ene
u srednjovjekovnoj Bosni. Osim toga cilj rada je i praenje
razvoja kulture odjevanja i uloge nakita kao obiljeja pripadnosti
odreenom drutvenom sloju kojem ena pripada. Osim rezultata
arheologije, koristit emo se i narativnim ali i slikovnim prikazima
koji nam mogu pomoi u rekonstrukciji kulture odijevanja ena u
Bosni srednjeg vijeka. Pokuat emo na jednom mjestu dati osvrt
na ulogu odijevanja i nakita kao sastavnog dijela enske nonje
srednjeg vijeka. U radu emo se takoer osvrnuti i na utjecaj ene
u srednovjekovnoj Bosni kroz prizmu naina odjevanja.

17

okrugli stol

________________________________________________________________________________

Irfan Teskeredi
Dvorske dame u srednjovjekovnoj Bosni

Autor razmatra ulogu i utjecaj dvorskih dama na podruje
srednjovjekovne Bosne. Pokuat e se dati imena pojedinih dvorskih
dam. Njihov drutveni poloaj e se usporediti sa onim koji su
dame uivale na ostalim dvorovima nekih evropskih drava, kao i
to kakav su ivot vodile u okruenju vlastele.

18