1

MATRICAT

1.1 Regulli i mbledhjes se Ajnshtajnit.

Edhe pse nuk do te studiojme vektoret para kapitullit 2 do tju tregojme disa vektore te thjeshte keshtu do te
kuptojme rregullin e mbledhjes Ajnshtajn. Jemi mesuar ti shkruajme vektoret si shume vektoresh baze:
A = Ax i + Ay j + Az k (1.1)
Por do te jene me te besueshem nese i shkruajme
A = A1 e1 + A2 e2 + A3 e3
(1.2)

ku perberesit (Ax , Ay , Az ) jane rishkruar si ( A1 , A2 , A3 ) dhe vektoret baze i , j ,k behen e1 ,e2 ,e3 . Kjo eshte
e natyrshme kur marrim parasysh dimensionet e reja. P.sh ne dy dimensione mund te shkruajme
A = A1 e1 + A2 e2 dhe ne 5 dimensione mund te shkruajme A = A1 e1 + A2 e2 + A3 e3 + A4 e4 + A5 e5 .
Per
10
dimensione do te na duhet te shkruajme 10 terma . Eshte me e lehte te shkruajme.
N

Ai ei (1.3)

A=
i =1

ku N eshte numeri i dimensioneve. Vini re qe indeksi i shfaqet 2 here ne shprehjen Ai ei Ajshtajni vuri re
N

kete dhe sa here qe indeksi perseritej 2 here ai nuk shqetesohej te shkruante

pasi e dinte qe ajo perdorej

i =1

Ai ei do te shkruante A = Ai ei duke

per perseritjen e indeksit, keshtu qe ne vend qe te shkruante A =

i =1

qe ishte nje

ne formule. Keshtu mbedhja Ajnshtajn percaktohet si me poshte.

N

X iYi =

(1.4)

xi y i
i

Le te shohim disa ushtrime

Ushtrimi 1.1.1 Kush eshte Ai Bi ne dy dimensione?
Zgjidhje AB

Ai Bi = A1 B1 + A2 B2
i =1

Ushtrim 1.1.2 Kush eshte Aij B jk ne tre dimensione

Zgjidhje Kemi tre tregues ketu (i , j ,k ) por vetem j perseritet 2 here dhe keshtu
3

Aij B jk =

Aij B jk = Ai 1 B1k + Ai 2 B2 k + Ai 3 B3 k .

(1.12)

j =1

1.2 Sistemi I ekuacioneve dhe matricat

Merrni ne shqyrtim 2 ekuacionet e njepasnjeshme.
x+ y =2

x y =0
te cilat kane zgjidhje x = 1 dhe y = 1 . Nje menyre e te shkruarit te ketyre ekuacioneve quhet matrice.
1 1 x
x+ y 2
=
1 1 y
x y 0
Shihni si dy matrica ne te majte shumezohen bashke
Rregulli i shumezimit eshte me i qarte nese quajme:
a b x
ax bx

(1.13)
c d y
cx dy

ditur

Keshtu per shembull, C11 = A11 B11 + A12 B22 dhe C 21 = A21 B11 + A22 B21 i cili mund te shkruhet ne menyre
te shkurtuar
Cij = Aik Bkj (1.14)
e cila eshte formula e shumezimit te matrices per matricat katrore. Kjo eshte shume e lehte per tu kuptuar
ajo eshte pikerisht nje pergjithesim i (1.12) me indekst te vecante j. (Zgjidh problemat 1.2 dhe 1.3)
Shembull 1.2.1 Paraqit ekuacionin (1.14) ne formen e duhur per C 21 .
Zgjidhje Cij = Aik Bkj .Keshtu C 21 = A2 k Bk 1 = A21 B11 + A22 B21
Shembulli 1.2.2
Jepet Cij = Aik B jk , a eshte gabim formula per shumezimin e matrices?
Zgjidhje Le te punojme me C 21 : C 21 = A2 k B1k = A21 B11 + A22 B12 .
Krahaojme shprehjet lart ne mund te shikojme se termi i dyte eshte gabim atje.
1.3 Percaktoret dhe i anasjellti
Ne tani e ndjejme te nevojshme te diskutojme per percaktorin e matrices dhe matricen e anasjellte.
Percaktori per matricen 2x2 eshte
A11 A12
A11 A22 A21 A12 (1.15)
A21 A22
dhe per matricen 3x3 eshte
A11 A12 A13
A21 A22 A23 = A11 A22 A33 + A12 A23 A31 + A13 A21 A32 A31 A22 A13 A21 A12 A33 A11 A32 A23 (1.16)
A31 A32 A33
1 0 0
1 0
Matrica njesi e [I] eshte
per matricen 2x2 ose 0 1 0 per matricen 3x3 etj. I eshte percaktuar
0 1
0 0 1

keshtu per te patur te vertete vetine e identitetit domethene IB BI B ku B eshte nje matrice
Ushtrim: Kontrollo nese eshte e vertete shumezimi i nje matrice 2x2 me I. I anasjellti i matrices A eshte
1
A dhe e percaktuar ne menyre te tille
AA 1 = A1 A = I
(1.18).
E anasjellta eshte ne
A11
Marrim matricen A = A21
A31

te vertete i llogaritur duke perdorur si objekt ate qe quhet cofaktor (minor) [3].
A12 A13
A22 A23 . Minori i matrices elementare A pershembull eshte percaktuar si
A32 A33

min( A21 ) ( )2+1

A12
A32

A13
= ( A12 A33 A32 A13 )
A33

(1.19)

Menyra per te patur elementet e matrices ne dukje ne kete percaktor eshte duke fshire rreshtin 2 dhe
shtyllen 1 t A21 nga matrica A
Shembulli 1.3.1 Sa eshte minori i A22 ?
Zgjidhje min( A22 ) ( )2+ 2

A121
A31

A13
= A11 A33 A31 A13
A33

Perfundimisht ne mund te marrim matricen e anasjellte. Elementet e matrices se anasjellte jane dhene nga [3]

(A )
1

ij

1A min (A ji )

(1.20)

Vini re qe elementi ij i matrices inverse jepet nga minori ji .

1 1
dh verifikoni pergjigjen
1 1

Shembull 1.3.2 Gjeni inversen e

1+1

Zgjdhje: min( A11 ) = ( )

A22 = A22 = 1

Vini re qe percaktuesi ne minor eshte thjesht nje numer i vetem per matricat 2x2. minoret e tjere jane .
1+ 2
min( A12 ) = ( ) A21 = A21 = 1
2 +1

A12 = A12 = 1

2+ 2

A11 = A11 = 1

min( A21 ) = ( )

min( A22 ) = ( )

Percaktimi i A eshte A = A11 A22 A21 A12 = 1 1 = 2

Keshtu nga (1.20)

( A 1 )11

1
2

min( A11 ) =

1
2

( A 1 )12

1
2

min( A21 ) =

1
2

( A 1 )21

1
2

min( A12 ) =

1
2

( A 1 )22
Keshtu A 1 =

1
2

1
2

min( A22 ) = 12

1 1
1 1

Mund ta kontrollojme pergjigjen duke bere te qarte si me poshte se AA 1 = I dhe ne vazhdim,

1 1 1 1 1
1 1 1 1
2 0
1 0
= 12
AA 1 =
= 12
=
2
1 1
1 1
1 1 1 1
0 2
0 1
Keshtu qe tani jemi te sigurt qe llogaritja e A 1 eshte korekte.
Gjithashtu pasi kemi verifikuar se kjo na jep ne justifikim per te besuar ne te gjitha formulat per minoret
dhe inverset te dhena me lart.
1.4. Zgjidhja e sistemit te ekuacioneve.
Deri tani ne jemi ambjentuar disi me matricat por cili eshte qellimi i gjithe kesaj? Kjo na lejon ne te
zgjidhim sisteme ekuacionesh (sic eshte 1.5) me metoda matricore. Duke shkruar (1.6) si:
x
2
1 1
AX = Y
ku:
, X=
, Y=
A=
y
0
1 1
ne shohim qe zgjidhja qe ne duam eshte vlera per x dhe y. Me fjale te tjera ne duam te gjejme matricen kalon
X.
Kemi:
AX = Y
1.21
1
1
Keshtu
A AX = A Y 1.22
Prandaj
X = A1Y
1.23
Kemi perdorur (1.18)
Shembulli 1.4.1 Zgjidhni sistemin e ekuacioneve (1.5) me metodat e matricave
Zgjidhje ekuacioni (1.5) eshte rishkruar ne (1.6) si AX = Y
1 1
x
2
me A =
, X=
, Y=
.
1 1
y
0
Ne kerkojme X = A1Y
1 1
x
A1 = 12
dhe
=
1 1
y

1
2

1 1 2
=
1 1 0

1
2

2
1
=
dmth. x=1 dhe y=1
2
1

1.5 Permbledhje
Kjo permledh diskuimin tone mbi matricat. Thjesht per te perseritur pak se pari, eshte mese e arsyeshme,
thjesht te mendosh per matricat si menyre tjeter per te shkrajtur dhe zgjidhur sistemet e ekuacioneve, se dyti
zbulimi yne se si te shumezojme matricatne (1-2) u shpik vetem ne kete menyre qe ai te jepte zgjidhn e
ekuacionin (1.5). Per shumezimin e dy matricave katrore ekuacioni (1.14) eshte i vertete nga (1.12). Se dyti
madje mund te themi se ne nuk mund te bejme proven matematike e te anasjelltit e cila eshte dhene nga (1.20),
natyrisht ne do te besojme ne formulen sepse ne ndonjehere e gjejme te perdorur si AA 1 = I
Nuk ka rendesi se si e marrim A1 , per sa kohe qe AA 1 = I ju e dini se keni krijuar pergjigjen e drejte.
Vertetimi i (1.20) do te behet ne lenden e matematekes
1.6 Problema
1.1 Trego se Bi = Aik x k jepet sipas (1.11)
1.2 Trego se Cij = Aik Bkj jepet sipas (1.13)
1.3 Trego se shumezimi i matricave nuk gezon vetine nderuese, AB BA
1 1
1.4 Gjej te anasjelltin e
dhe kontrollo pergjigjen
0 1

1 1 1
1.5Gjej te anasjelltin e 1 1 1 dhe kontrollo pergjigjen
2 0 1
1.6 Zgjidh sistemin e ekuacioneve me metoden e matrices
x+ y+z=4
x- y+z =2
2x + z = 4
1.7 Pergjigjet
1.4

1 1
0 1
12

1.5

1
2

1.4

12

1
2

x = 1, y = 1, z = 2

1.8 Zgjidhjet
1.1 Bi = Aik x k . Ne thjesht vleresojme do term.
Keshtu B2 = A1k x k = A11 x1 + A12 x 2 ,
B2 = A2 k x k = A21 x1 + A22 x 2
1.2 Cij = Aik Bkj Perseri vleresojme sakte cdo term.
Keshtu C11 = A1k Bk 1 = A11 B11 + A12 B21
C12 = A1k Bk 2 = A11 B12 + A12 B22
C 21 = A2 k Bk 1 = A21 B11 + A22 B21

C 22 = A2 k Bk 2 = A21 B12 + A22 B22

1.3 Kjo mund te shikohet sapo shumezojme cdo dy matrica, themi
1 2 5 6
19 22
=
3 4 7 8
33 50
5 6 1 2
23 34
Kurse
=
shikohet se shumezimi i matricave nuk eshte nderues.
7 8 3 4
31 46

1.4 Le te shkruajme A =

A11

A12

A21

A22

1 1

0 1

. Atehere min ( A11 ) ( )1+1 A22 = A22 = 1 . Shikojme se

percaktori i minorit eshte nje numer tek (i vetem) per matricen 2x2. Minoret e tjere jane:
min ( A12 ) ( )1+ 2 A21 = A21 = 0
min ( A21 ) ( ) 2+1 A12 = A12 = 1
min ( A22 ) ( ) 2+ 2 A11 = A11 = 1
Percaktori i A eshte A = A11 A22 A21 A12 = 1 . Keshtu nga (1.20)

(A
(A
(A
(A

1
1

1
1

)
)
)
)

11

11 min ( A11 ) = 1 ,

12

11 min ( A21 ) = 1 ,

21

11 min( A12 ) = 0 ,

22

11 min( A22 ) = 1

Keshtu A 1 =

1 1
0 1

Ne mund te kontrollojme pergjigjen e nxjerre me siguri nse AA 1 = I

1 1 1 1
1 0
AA1 =
=
=I,
0 1 0 1
0 1
Keshtu ne jemi tani te sigurt se pergjigjia eshte e sakte.
A11

A12

A13

1.5 Shkruajme A = A21

A31

A22

A23 = 1 1 1

A32

A33

1
0

1
1

Minoret jane

A22
A32

A23
= + ( A22 A33 A32 A23 ) = 1 0 = 1
A33

A21

A23

A31

A33

min ( A13 ) = ( )1+3

A21
A31

A22
= + ( A21 A32 A31 A22 ) = 0 + 2 = 2
A32

min ( A21 ) = ( )2+1

A12
A32

A13
= ( A12 A33 A32 A13 ) = 1 + 0 = 1
A33

min ( A22 ) = ( ) 2+ 2

A11
A31

A13
= + ( A11 A33 A31 A13 ) = 1 2 = 1
A33

min ( A23 ) = ( )2+3

A11
A31

A12
= ( A11 A32 A31 A12 ) = 1 + 1 = 2
A32

min ( A31 ) = ( )3+1

A12
A22

A13
= + ( A12 A23 A22 A13 ) = 1 + 1 = 2
A23

min ( A32 ) = ( )3+ 2

A11
A21

A13
= ( A11 A23 A21 A13 ) = 1 1 = 0
A23

min ( A33 ) = ( )3+3

A11
A21

A12
= + ( A11 A22 A21 A12 ) = 1 1 = 2
A22

min ( A11 ) = ( )1+1

min ( A12 ) = ( )1+ 2

= ( A21 A33 A31 A23 ) = 1 + 2 = 1

Percaktori i A eshte (shiko ekuacionin1.16) A = 2 . Keshtu nga (1.20)

(A
(A
(A
(A
(A
(A
(A
(A
(A

1
1
1
1
1

1
1
1

)
)
)
)
)
)
)
)
)

11

12 min( A11 ) = 12 ,

12

12 min( A21 ) = 12 ,

13

12 min( A31 ) = 1 ,

21

12 min( A12 ) = 12 ,

22

12 min ( A22 ) = 12 ,

23

12 min ( A32 ) = 0 ,

31

12 min( A13 ) = 1 ,

32

12 min( A23 ) = 1 ,

33

12 min( A33 ) = 1 ,
12
1

atehetre A =

1
2

12
1
2

1
0
1

Ne mund te kontrollojme pergjigjen e nxjerre me siguri nse AA 1 = I

1 1 1 12 12 1
1 0 0
1
1
1
AA = 1 1 1 2 2 0 = 0 1 0 = I
2 0 1 1
1 1
0 0 1
Keshtu ne jemi tani te sigurt se pergjigjia eshte e sakte.
1.6 AX = Y e shkruajm si
1 1 1 x
4
1 1 1 y = 2
2 0 1 z
4
keshtu qe X
x
12
y = 12
z
1

= A1Y dhe A1 e gjejme nga problemi 1.5

12 1 4
1
1
2 0 2 = 1
1 1 4
2

keshtuqe zgjidhiet e sistemit jane x=1, y=1, z=2.