lk ABD Bykelisinin Trkiye Hatralar

ATATRK VE NN

JOHN GREW

eviren: Muzaffer Akn

Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A..
Bask: ada Matbaaclk ve Yaynclk Ltd. ti.
ubat 2000

NSZ
Trkiye ile ilgili izlenimlerini yazan Joseph H. Grew, mrnn 1904-1945 arasndaki
yllarn ok nemli politik grevlerde geirmi olan bir ABD'li diplomattr. 1904
ylnda, Franklin Roosevelt'in amcas olan Theodor Roosevelt'in cumhurbakanl
srasnda Amerikan Dileri'ne girmi ve sras ile Kahire Konsolosluu, Meksika
Sefaret Ktiplii, Petersburg, Berlin Birinci Sefaret Ktiplii grevlerinde
bulunmu, Balkan ve Birinci Dnya savalarnda hep Berlin'de kalarak savalarn
oluunu izlemitir. Savan bitiinden bir yl nce Amerika'ya dnerek Dileri
Bakanl Bat Avrupa Dairesi'nde alm 1918'de mtareke hazrlk grmelerine
Amerikan delegasyonunun bir yesi olarak katlm, daha sonra Paris Konferans'nda
Fevklade Bykeli sfatyla kurulun sekreterliini yapm, Paris ve Kopenhag
bykeliliklerinden sonra svire Eliliine atanm, bu grevde iken Lozan
Konferans'na gnderilen Amerikan Mahit Kurulunun yeliine seilmitir. Lozan
Konferansnn gerek resmi oturumlarn ve gerekse kulis almalarn izleyen Mr.
Grew, grlerini gn gnne canl tablolar olarak not etmitir. zellikle
konferanstaki Trk delegasyonunun durumunu ve almalarn tarafsz bir gzlemci
gz ile yanstan bu izlenimleri Trk devrim tarihini inceleyenler iin bir belge
deerini tamaktadr.
Lozan Konferans'ndan sonra Mr. Grew Amerikan Dileri Bakanl'nda greve
arlm, 1927 ylnda da tekrar bykelilik sfatyla Trkiye'ye gnderilmitir.
Kendisi Cumhuriyet Hkmeti nezdine gnderilen ilk ABD elisidir ve be yl bu
grevde bulunmutur.
Kendisinin Trkiye'de bulunduu yllar, Cumhuriyetin kurulu devresine
raslamaktadr. Bu nedenle Grew, kurulu devrimizin eitli ynlerini, bunalmlarn
zaferlerini, kusur ve baarlarn yakndan grmek olanan bulmutur. Kendisi
daha Lozan Konferans'nda Trklere kar ilgi ve yaknlk duymu bir insandr.
zlenimlerinin her blmnde olduu gibi, Trkiye'ye ilikin olanlarnda da
sbjektiflikten hemen her zaman uzak kalm ve yarglarnda kesin tarafszl
korumutur.
Mr. Grew'un gerek Lozan Konferansna, gerek 1927-1932 yllar arasndaki Trkiye'ye
ilikin notlarnda, zaman zaman ac eletirilere rastlanacaktr. Fakat bunlar,
tarafsz bir gzlemcinin fikirleri olmak bakmndan, hem ok ilgin, hem de yakn

tarihimiz zerinde dnen ve yazanlar iin aydnlatc bir nitelikte ve deerde

bulunmaktadr.
Truman'n bakanl srasnda yann ok ilerlemi olmasndan tr ve kendi
istei ile emekliye ayrlan Mr. Grew, btn politik hayatn 1952 ylnda
''Turbulent Era: alkantl Devir'' adyla iki ciltlik bir kitap olarak
yaynlamtr. Biz bu eserden, yalnzca ''Lozan Konferans'' ve ''Trkiye'deki
Misyonum'' balkl blmleri alyoruz.

GR
1914'ten nceki devre iinde byk devletler arasndaki rekabetin bir sonucu olarak
varln srdren Osmanl mparatorluu artk tarihinin son devrini yaamaktayd.
Birinci Dnya Sava'ndaki yenilgi, son darbeyi oluturmutu.
Trkiye'ye bir igal kuvveti gnderen Mttefikler, 10 Austos 1920'de Sevr
Antlamas'n imzalayarak Osmanl mparatorluu'na sadece Anadolu'daki kk bir
toprak parasn braktlar. Birtakm ak ve gizli anlamalarla Osmanl
imparatorluundan yalnz geni toprak paralar alnmyor, ayn zamanda kendisine
braklan topraklar zerinde ulusal egemenliine de son veriliyordu. Bir tarihiye
gre Sevr Antlamas ''modern tarihte en ar cezalandrc bar antlamalarndan
birini ve sava yamalarnn en insafsz ve en hesapl ekilde bllmesini
oluturmakta idi.''
Bu antlamaya gre, Trakya ve Bat Anadolu Yunanistan'a, Dou Anadolu Ermenistan'a
ve Krdistan'a verilecek, stanbul uluslararas ehir durumuna getirilecek, Adana
Fransz, Antalya talyan smrgesi olacakt; orduya, donanmaya sahip
bulunmayacaktk; maliyemiz, adliyemiz, kara ve deniz snrlarmz, Boazlarmz ve
teki btn kurumlarmz yabanc kontrol altna verilecekti, aznlklar lkenin
gerek sahiplerinden daha ok hak ve ayrcalklara sahip olacaklard.
Fakat Trkleri bu antlamay imzalamaya zorlayan Mttefikler, Trk
millyetiliinin kuvvetini ok yanl hesaplamlard. 1919'da stelik Yunanllar
da izmir'e asker karmaya tevik etmeleri, Yunanllarn zulm ve apulculuklar,
Trk millyetiliini bsbtn kztrd ve tekiltlandrd. Bu tekilatlanma ve

ahlanmann sonucu, Mttefiklerin Anadolu'da tam bir yenilgiye uratlmasdr.

Fakat sava alannda kazanlan zaferin, diplomasi salonunda da onaylanmas ve mill
bamszlmzn btn dnyaya onaylatlmas gerekiyordu. Lozan Konferansnn
amac buydu. Bu konferansta ''yzyllk hesaplar'' grlecek,tasfiye edilmi
Osmanl mparatorluu'na Trk milleti olarak yaama hakk verilecekti.
Bu konferansta, bir taraf ngiltere, Fransa, talya, Japonya, Yunanistan, Romanya,
Srp-Hrvat devletleri; br taraf da Trkiye oluturmaktayd.
Bu milletlerin balca delegeleri unlard:
Trkiye: smet Paa (Dileri Bakan), Hasan (Saka) ve Rza Nur; ngiltere: Lurd
Curzon (Dileri Bakan), Rumbold; Fransa: Poincar (Babakan), Barrare; talya:
Mussolini (Babakan), Garroni; Yunanistan: Venizelos; Japonya: Hayachi, Otchial;
Yugoslavya; Spalaikovitch ve Rakitch.
Ayrca konferansa gzlemci olarak gelen baz delegasyonlar arasnda; Amerikan
kurulundan Child, Amiral Bristol (stanbul'daki Amerika Yksek Komiseri) ve bu
izlenimlerin yazar Mr. Grew; Bulgaristan kurulundan Babakan Stambolisky ve
Matmazel Stancioff bulunmaktayd. Lozan Konferans macerasnn balca
kahramanlarn ite bu kiiler oluturuyordu.
Konferansta zlecek balca sorunlar ise unlard: Trkiye'nin snrlar,
Ermenistan zerklii, Osmanl borlar, adli, mali, ekonomik, kltrel
kapitlasyonlar, aznlklar ve Boazlar, Yunan sava tazminat.
KONFERANS BALIYOR:
13 KASIM 1922
Konferansn 20 Kasmda balayaca bildirildi. Ayn 17'sinde karm Alice ile
birlikte Lozan'a hareket ediyoruz; orada ne kadar kalacamz Allah bilir.
Konferansn, zevkli olmakla birlikte g ve etin geeceini sanyorum. Trkler,
Sevr Andlamasnn imzaland sradaki durumlarnda deiller. Bu kere apkalarn
ellerinde tayarak deil, fakat arkalarnda muzaffer bir ordu brakarak
geliyorlar. Bu da ileri bir hayli bakalatryor...
LOZAN, 19 KASIM 1922
Akam saat 6'da Poincar ile birlikte zel bir trenle Paris'ten gelmekte olan Lord
Curzon'u karlamaya, oradan da doruca Mussolini ile bir gece grmesi yapmak
zere Territet'e gittim. Btn diplomatlar, bu gece Lozan'a gelmi olacaklar.
Mussolini'nin doruca Lozan'a gelmeyip teki diplomatlarla Territet'de grmek

iin srar etmesinin nedenlerinden biri olarak, kendisinin genliinde serserilik

suu ile Lozan'da tutuklanp ehirden karlmasn ve o kzgnlnn hl
srmekte olmasn gsteriyorlar. Fakat bu sylentilere pek gvenmemek gerek. nk
kendisi hereye ramen buraya gelecek(1)...
20 KASIM, AILI OTURUMU
Salon eitli uluslarn delegeleri, svireli memurlar, Bern'deki kordiplomatik ve
250 gazeteci ile dolu. Konferans Bakan Habb(1), Franszca olarak verdii gzel
bir sylevle toplanty at, delegelere ''svire'ye ho geldiniz" dedi; Lord
Curzon kendisine cevap verdi. Baka sylev verilmeyecekti. Fakat, Curzon'dan sonra
smet Paa ayaa kalkt, tehdit ve atma havas tayan bir konuma yapt. lk
oturum tamamen bir tren olduu iin, bu ekilde konumann ne yeri, ne de
srasyd; eer mutlaka konuacaksa, Bakann ho geldin deyiine ve svire'nin
konukseverliine teekkr etmekle yetinmeliydi. Konumas kt etki yapt.
Mussolini'nin yznde son derece vahi bir ifade belirmiti; smet'in boazna
atlmak ister gibi bakyordu. Bakan oturumu tatil etti. (2).
21 KASIM, LK OTURUM
Trenden sonraki ilk oturum, bugn Duchy'de ato Otelinde ald. Lord Curzon
bakanlk ediyor ve tatl bir dille konuuyordu. Byk devletler tarafndan
hazrlanm olan ve kadife kelimeler, fakat ezici yntemler ieren konferans i
tzne ilikin maddeler zerine smet Paa'nn yapt itirazlar reddediyordu.
Yaplan konumalar, smet Paa sekreterinin fsldamalar ile izlemekteydi. Her
maddenin okunuundan sonra kesin ekilde karar vermi bir insan havas ile ne
doru kmldyor ve cevap vermek istediini bildiriyordu; sonra yava ve kesin bir
dille sekreterine Trke olarak yazdryordu. Yazdn bitirince Franszca olarak
konferans kuruluna okuyordu. Paa'nn durumuna kar gerekten yaknlk ve sempati
duyuyordum. Kendisi muzaffer bir devleti temsil ediyor, fakat yenilmi bir dman
gzyle baklyor, delegasyonunun ise, konferanstaki varlnn farkna bile
varlmak istenmiyor. Fakat en kk eylere bile itiraz etmekle hata ediyor; yalnz
nemli noktalar ele alsa ve onlar zerinde srarla dursa daha iyi edecek. Ksa bir
sre iinde baltalayc bir taktik kulland etkisini brakt. Konferansa dorudan
davet edilmi olanlardan baka hibir milletin alnmamasn istedi, reddedildi.
nemli komitelerden birinin bakanln istedi, reddedildi. Konferansta grlecek
ilerin incelenmesiyle grevli komisyondan birinin bakanlna bir Trk'n
getirilmesini istedi, reddedildi. Baka btn itirazlar redde urad. Yalnz

Boazlar sorunu grlecei zaman Grcistan ve Ukrayna delegelerinin de dinlenmesi

konusundaki istei kabul edildi. Her itirazdan sonra Lord Curzon aldr etmeksizin
teki maddeye geiyordu.
22 KASIM, ARAMBA
Amerikan kurulundan Child, dn Trk delegasyonundan Celalettin Arif Bey'le bir
konuma yaparak, kendilerinin konferansta savunacaklar baz ilgin noktalar
renmiti. Trkler:
1. Manda ve nfuz blgelerinden kurtulmak istiyorlar.
2. Ne Millet Meclisinin hissiyat, ne kamuoyu, Ermenilere ve teki aznlklara
toprak verilmesini asla kabul edemez.
3. Ankara hkmeti Musul petrol yataklarnda Amerikan hissesinin teki herhangi bir
milletinkine eit ya da daha ok olmasn arzular.
4. Trkiye'deki Amerikan kurulularn korumay samimi olarak ister.
Trk delegasyonu burada gerekten g durumda; bir yandan Ankara Millet Meclisi
diplomatik zaferler kazanlmasn ve mill gururun tatmin edilmesini ihtirasla
istiyor; fakat beri yandan buradaki muhasm taraflar onlar mahvedici usullerle
ezmeye alyorlar. Kendilerinin bar konferanslar iin gzle grlr bir
deneyimleri yok; fakat ahsen onlara kar bir sempati beslemekteyim. Dost ve
gzlemci olarak kendilerine, makul olmayan istekler ileri srerek, konferans
kmaza sokmalarn nlemek konusunda yardm edebiliriz. smet Paa'nn ac ve
zehir dolu baklarn grdke, bunlarn sinirlilik, endie ve huzursuzluktan
baka birey ifade etmediklerini anlyorum.
22 KASIM CUMA
General Weygand'n bakanlndaki alt komisyonda hazrlanan rapor, Toprak ve
Asker Sorunlar Komisyonu'na verildi. Bu raporda:
1) Bulgaristan ile Dou Trakya arasndaki snr izgisinin iki yanyla, Bar
Konferansnca Dou ve Bat Trakya arasnda izilecek snrn her iki yannda otuzar
kilometre geniliinde bir alann asker olmayan bir blge durumuna getirilecei.
2) Neuilly Antlamasna katlan devletler tarafndan Bulgaristan'a verilmi olan
bir sz yerine getirmek zere, Dedeaa'ta bir serbest liman kurulaca, hem bu
liman, hem de demiryolunun Byk Britanya, Fransa, talya, Yunanistan, Romanya,
Yugoslavya, Bulgaristan ve Trkiye temsilcilerinden kurulu uluslararas bir
komisyonca ynetilecei,
3) Bu uluslararas komisyonun, yine ayn lkelerin uzmanlarndan olumu bir alt

komisyonun da asker olmayan blgeyi denetleyecei bildirilmekteydi.

leden sonraki oturum ok tartmal oldu ve bir sr gzel nkteye, hazr
cevaplk rneklerine yol at. ri yapl, kabark sal ve haydut klkl bir adam
olan Bulgar Babakan Stamboliski, kendi kurulunun yeleri ile birlikte ieri girdi
ve Bakan Curzon'un tam karsndaki yerine oturdu. Kendisinin hemen arkasnda,
Bulgaristan'n Londra Elisinin kz olan Matmazel Stancioff oturuyor ve yaplan
konumalar Bulgarcadan baka dil bilmeyen Babakann kulana fsldayarak
eviriyordu. Babakann cevaplarn da Lord Curzon'a ilettii zaman ok iyi bir
ngilizce ile, konferansn genel kuruluna seslendii zaman da ok gzel Franszca
ile tercme ediyordu. Fakat bu cevaplar gerekte Babakann deil, kendisinindi.
nk Bulgar Babakan birka cmle sylyor, Matmazel bunlar uzun sylev ekline
getiriyordu. Zeksnn incelii ve nkteleriyle kahkahalara yol at.
smet Paa asker olmayan blgeler kurulmasn kabul, fakat anlamay imzalayan
devletlerce bu blgenin tecavze uramayacana ilikin uluslararas bir gvence
verilmesinde srar etti; kontrol komisyonu plann ise kabul etmedi. Lord Curzon ve
Venizelos byle bir kontrol komisyonunun ok gerekli olduu, asker olmayan
blgenin tarafszlatrlmasnn ise daha sonra ele alnmas gerektii fikrini
savundular. smet Paa, Bulgaristan'dan Dedeaa'a uzanan demiryolunun uluslararas
bir komisyona havale edilmesine de itiraz etti. O zaman Bulgarlar kendi grlerini
aklayarak Dedeaa'n Bulgar egemenlii altnda kalmas ya da burada Danzig'te
olduu gibi bamsz bir devlet meydana getirilmesini istediler. Bu istek
Venizelos'un ateli bir konuma yapmasna ve konuma gcnn parlakln ortaya
koymasna yol at. Odadaki btn delegeler can kula ile kendisini dinliyorlard.
Bu konumadaki balca iddia, Trkiye ile Yunanistan arasndaki savaa katlmam
olan bir lkeye daha ok ayrcalklar tannamayaca idi. Matmazel Stancioff,
Yunanistan bir sr limana sahip olduu halde, zavall Bulgaristan'n yalnzca
Karadeniz'de kk liman olduunu syledi, Venizelos hemen buna cevap vererek;
''Allah, Yunanistan' tam deniz ortasna koymu, bu benim suum mu?'' deyince,
Bulgarlar dahil katlarak herkes gld. Buna benzer bir iki nkte daha oldu ve
sonunda Lord Curzon ''Bu kardee kucaklamalardan sonra oturumu kapayabiliriz''
dedi, bir kere daha kahkahalar ykseldi. Gerekten ok neeli bir toplant.
smet Paa, Barrer ve daha baz delegeler bir eit fsldar gibi ok yava sesle
konuuyorlar. Fakat btn konumalar tercme edildii iin sylenenleri anlamak
mmkn. Franszca olarak bir konuma yapldnda Lord Curzon tercmana iaret

ediyor, o da konuma biter bitmez tereddtsz, ok iyi bir ekilde ngilizceye

tercme ediyor. ngilizce konuan tek delege, Lord Curzon, smet Paa'nn kulaklar
iitmiyor, bunun iin de yannda oturan sekreteri konumalar yaplrken not alyor.
Paa da yazlrken bunlar okuyor. Cevap vermek istediinde ounlukla dnd ya
da not ettirdii iin biraz gecikme oluyor.
22 KASIM, PAZARTES
Bugn smet Paa ile grtm. Kendisi diplomattan ok askerce konuan ve yine yle
dnen bir adam. Trkiye'nin i ilerine mdahale ettirmemek ve bamszlna toz
kondurmamak konusunda mmkn olduu kadar azimkr davranmas ve sonuna kadar
dayanmas iin Ankara'dan talimat aldn kesinlikle, srarla belirtti. Bu nedenle
kapitlasyonlar konusunun byk glkler douracan mit ettiini syleyerek,
vatanndaki ok kuvvetli mill duygulara bal olan Trk kurulunun anlayla
karlanmasn rica etti. ''Trkiye, kanunlar ve hukuk sisteminde yabanclarn
haklarn tehlikeye drecek hibir ey yapmayacaktr'' dedi, fakat biz de
kendisine uygulama ve ynetimin, kanun kadar nemli bir unsur olduunu hatrlattk.
Bu konumamzn bir sonucu olarak smet Paa, yle mit ediyoruz ki, Trkiye'deki
dini ve kltrel kurumlarmzn korunacana ilikin gvence verecek.
2 ARALIK, 1922
Kapitlasyonlar sorununu grecek olan komisyonun ilk toplants bugn talyan
delegesi Garroni'nin bakanlnda yapld. Garroni konumasn talyanca olarak
yapt, bu tercme edildikten sonra Franszca olarak konutu. Kendisi yal ve kibar
bir adam, yle sanyorum ki Lord Curzon'un ezici yntemlerini onun kadar baar ile
yrtemeyecek...
smet Paa kapitlasyonlar sorununda Trk grn uzun uzun anlatt:
Kapitlasyonlar kalkmaldr, fakat Trkiye Millet Meclisi Hkmeti onlarn yerine
uluslararas hukuk prensiplerine gre ve karlkl olmak koulu ile gereken
gvenceleri verecektir. Curzon, Barer, Hayashi ve Child birer konuma ile
grlerini bildirdiler.
Child bu soruna elverili bir zm yolu bulunmasnn her iki tarafa da yarar
salayacan ve bu ortak kar ne kadar abuk elde edilirse o kadar hayrl
olacan syledi. Toplantdan sonra Curzon, Child'in konumasn iki yan keskin
klca benzetti ve gltk.
Delegemiz Child'in yetenek ve zeksna hayranlk duyuyorum. ok dnp az
konuuyor, syledikleri hep dikkatli bir dncenin rn oluyor. Kendisi pek hakl

olarak bu konferans bir poker oyununa benzetmekte; d grn ne olursa olsun,

konferansn btn oturumlarnda sylenen szlerin, gerek dnceleri maskelemek
grevini grdn sylyor ve bir poker oyununda yapld gibi, delegelerin
gerek dncelerini anlamak iin yzlerindeki ifadeleri inceliyor. Pek ok kere de
o kadar doru sonuca varyor ki, amamak elde deil. Eski dnyann diplomasisi
hibir ekilde gemite kalmam. Her gn onunla kar karya geliyoruz.
4 ARALIK PAZARTES
Lord Curzon bakanlndaki askerlik ve toprak sorunlar komisyonunun Boazlar
konusu zerindeki grmelere ilikin ilk toplants ok dramatik bir hava iinde
geti. Balarnda ierin'in bulunduu Rus delegasyonu ve bu arada Grcistan,
Ukrayna ve Bulgar delegeleri toplantda hazr bulunuyorlard. smet Paa her eit
ayrntdan kanarak politikasnn ok genel bir aklamasn yapt:
1) Boazlar, Trkiye iin hayati bir nem tar,
2) Misak Mill hkmlerine uygun olarak stanbul ve Marmara Denizi iin
Trkiye'nin gvenliine hi dokunmayacak bir dzen meydana getirilmelidir.
3) Byk Millet Meclisi Hkmeti Boazlar dnya ticaret ulamna amak ister.
Curzon, smet Paa'dan daha kk ayrntya ilikin grlerini de geni olarak
aklamasn istedi, fakat o henz bu ayrntya girmeye hazr olmadn bildirdi.
Bundan sonra ierin Rusya, Grcistan ve Ukrayna'nn grn bildirdi:
1) Kaytsz ve artsz olarak Boazlar sava ve bar zamanlarnda btn ticaret
gemilerine ak olmaldr.
2) Boazlar, Trkiye'den baka btn milletlerin sava gemilerine, uaklarna
srekli ak bulunmaldr.
3) Trkiye Boazlar istedii ekilde tahkim etmek, bu sular korumak iin istedii
ekilde donanma, uak servisleri kurmak ve silhlandrmak konusunda serbest
braklmaldr. Rumen ve Bulgar delegeleri de ayn fikri savundular.
O zaman Curzon, Rus blokunun sylediklerini ok zekice ve alayl bir ekilde
zetledi. Ruslarn, Boazlarn aznda Mttefiklerin olmayan bir silhl kuvvet
bulundurduunu ileri srerek, bu kuvvetin derhal oradan ekilmesini istediklerine
iaret etti. Curzon bu kuvvetin oradan kaldrlmas isteine kendisinin de
katldn syledi ve bir taraftan parma ile ierin'i gsterip, bir yandan da
kelimelerinin zerine basarak, ''Bu kuvvet ite uradadr ve durumun gereini
dnrken bunu hi unutmamaldr'' dedi. Sonra Rus, Bulgar ve Romen nerilerinin
gerekte birbirlerine zt olduklarn aklayarak Trklerden bu neriden

hangisine katldklarn bildirmeye ve bir neri ileri srmeye hazr olup

olmadklarn sordu. smet Paa, Rus grnn Trk grne dierlerinden daha
uygun olduunu, fakat kendi nerisini ileri srmeden nce teki devletlerin de
grlerini renmek istediini bildirdi. O zaman Curzon'un yznde alayc bir
ifade belirerek olduka incitici deyimlerle: ''Demek Trkiye kendisini en ok
ilgilendiren bir konuda kiisel grn aklamyor, buna karlk Ruslar
kendilerini Trklerin yerine koyuyor ve onlar adna kendi grlerini
aklyorlar'' diyerek durumun hayret verici olduuna iaret etti ve ''eer
gzlerimi kapam olsa idim, ierin'in bir fes giyip kendisini smet Paa olarak
takdim ettiine inanacaktm'' dedi. Kendi grlerini aklamak konusundaki
ricasna Trk delegasyonunun verdii cevabn konferansn onur ve arballna
uygun dmediini Trk kurulunun konferansla oynadn kk grdn, bunun
btn dnya efkrnda ok olumsuz bir izlenim yaratacan ekledi. ierin mdahale
ederek ngiltere, Fransa ve talya'dan Boazlar sorununun zm hakkndaki fikrini
bildirmelerini istedi. Curzon cevap vererek, komisyon bakan olarak hazr bulunan
btn delegasyonlardan, bu arada zellikle Boazlar blgesine komu olan lkeler ve
Trkiye'den bu konudaki fikirlerini bildirmelerini istemi olduunu, yarm saatten
beri de Trk delegasyonundan bir cevap almak iin uratn, fakat baaramadn
syledi. u ana kadar ileri srlen nerileri incelemek ve grlerini konferansa
bildirmek zere konferans erteledi (1).
ierin almsz ve elimsiz bir adam. nce bir sesle burnundan konuuyor, yrtc
bir ku gibi bakyor. Hain gzleri ve gaga burnu ile gerekten Bolevik bir yrtc
ku. Child kendisini tyleri dklm bir horoza benzetiyor. Ceketinin yakasnda
iri bir bayrak rozeti var. teki Ruslar kt grnl kiiler deiller. Grc
olduunu sandm birisi, yukar kvrlm uzun bykl, yerli giysisiyle
geziniyor.
6 ARALIK, ARAMBA
Boazlar rejimi komisyonunun yine ok ilgin toplants. Bakan Curzon oturum
alr almaz, Mttefiklerin plnn bildirdi:
Boazlar, ngiltere, Fransa, Japonya, talya, Rusya, Amerika, Bulgaristan ve
Trkiye hkmetlerinin birer temsilcilerinden kurulu uluslararas bir komisyonun
kontrol altnda asker olmayan bir blge durumuna getirilecek, Trkiye bu
komisyonun bakan olacak, Boazlar savata ve barta btn ticaret ve sava
gemilerine ak bulundurulacaktr. ekli sonradan belirlenmek zere stanbul'un

korunmas iin gvence verilecektir.

Bundan sonra Child sz ald ve Amerikan grn aklayarak dedi ki:
''Karadeniz'deki gelecein ticaretini yalnz deniz kysndaki lkelere inhisar
ettiren bir durumu kabul edemeyiz. Karadeniz'e bal ticaret ileri yeryzndeki
btn lkelerin karlaryla ilgilidir. Corafi durumuna dayanarak hibir milletin
teki btn lkeleri bu haklardan yoksun etmek gcne sahip klnmas asla kabul
edilemez. Bu yalnz bizim mill politikamza deil, Karadeniz evresindeki her
lkenin karlaryla, Karadeniz zgrlnn tarih gelimesine kart bir durum
olur. Boazlarn ve Karadeniz'in yalnz bu ya da u milletce snrsz bir ekilde
kontrol dnya politikasna karttr. Karadeniz zgrlnn bu temel kurallarn
inkr edecek bir lke bulunmasn aklm almyor. Trkiye'nin de bunlar inkr
edeceini aklm almyor. Bu kurallar bu konferansa gvence altna alnmaldr.
Baka hibir zm eklini hkmetim kabul edemez.''
smet Paa ve Curzon'la grmeler unu ortaya kard ki, Trklerin Boazlar
btn sava gemilerine kapamak, tahkim etmek konusundaki Rus nerisinde srar
etmeleri tehlikesi vardr. Bu, phesiz serbest ticarete ilikin btn gvenceleri
ortadan kaldrmasna ve Ruslarn er ge Boazlarn kontroln Trklerin elinden
almalarna frsat verecektir. Child, smet Paa'ya yle dedi: ''anakkale'de bir
kale kuruyorsunuz, bunu elinizde tutabildiiniz srece sylenecek hibir sz yok,
ama baka birisi bunu elinizden alrsa banza neler gelecek? Burada hi kaleye
sahip olmasanz da, onun yerine uluslararas bir anlamay kabul etseniz daha
hayrl olmaz m?''
Trklerin bu konuda kesin bir karar vermeden ve hem bizim, hem de mttefiklerin
isteklerini kr krne reddetmeden nce samimi kanlarmz renmeleri iyi oldu.
yle sanyoruz ki Trk delegasyonu, Ruslarla ibirlii yapmakta ok ileri
gittiklerini anlam ve bir Rus tehdidi olaslndan daha ok korkmaya
balamlardr.
smet Paa, Mttefiklerin plnlar iyice inceleninceye kadar bu konuda kesin bir
karar vermekten vazgeti. ierin, ngiltere aleyhine uzun uzun konutu. Curzon'un
Boazlardaki Trk egemenliinden tr Rusya'nn gemite birok skntda
kalmasna iaret ederek, Trklerin bu ekilde hareket etmekle pek iyi ettiini,
fakat 1919'dan beri ngiltere'nin stanbul'a sokulmasndan Rusya'nn daha ok
skldn syledi. Bata Curzon olmak zere herkes glt. ierin, Sovyet Rusya
ile ar Rusyasnn politikalarnn farkl olduunu syleyerek, Mttefiklerle

silhszlanma konusunda her eit grmeye hazr olduklarn bildirdi.

Curzon oturumu kaparken, Ruslarn ''masumane niyetlerini'' renmi olmaktan pek
memnun olduunu ve eer bu niyetlerinde samimi iseler Boazlar konusundaki eski
nerilerini brakacaklarn mit ettiini syledi.
7 ARALIK, PEREMBE
Curzon, Barrer ve smet Paa Boazlar sorunu hakkndaki Amerikan grnn
dayand prensibi bildirmemizden tr ayr ayr teekkr ettiler. u anda yle
grnyor ki Boazlar ve Karadeniz'in btn sava gemilerine kapal tutulmasn
isteyen Ruslar, uzlatrc bir zm yolu bulmaya ynelmi olan Trkler zerindeki
etkilerini yitirmilerdir. Trk uzmanlar genel kurallar inceleyecekler. imdiki
genel eilim, Boazlar ve Marmara evresindeki btn adalarda, Karadeniz ve btn
geitlerde her trl tahkimat ve silhlanmann en yksek derecede snrlanmas
merkezindedir. Bunun salanmas, Yakn Dou'da istikrarl bir barn kurulmas
iin byk bir kazan olacak.
leden sonra yaptmz bir grmede Danimarka delegesi Udenburg bana btn
tarafsz lkelerin bu sabah alt komisyonda kapitlasyonlar konusundaki grlerini
bildirdiklerini, spanya dnda hepsinin az ok uygun fikirler ileri srdklerini
bildirdi. Yalnz spanya delegesi, Majeste Kraln herhangi ekilde olursa olsun
kapitlasyonlarn kalktn duymak istemediini sylemi. Fakat tekiler
spanya'nn bu konuda anlaysz olduunu, bu ekilde davrannn Trkleri
kzdrmak ve bsbtn uzlamaz duruma getirmekten baka bir ie yaramayaca
fikrindedirler. Herkes kapitlasyonlarn kalkmas gerektiini biliyor. Onlar
kalkmal, yalnz yerine inandrc gvenceler elde etmeye allmal. Ana fikir
bu...
8 ARALIK, CUMA
Boazlar sorunu hakkndaki bir tartmadan sonra Curzon, Trkiye'deki Mttefik
mezarlklarnn sahipliinin Mttefiklere verilmesini, bunun kuvvetli bir mill
duygu meselesi olduunu belirterek istekte bulundu.
smet Paa, bir milletin kendi snrlar iindeki bir toprak parasn bu ekilde
bakalarna verdiine dair tarihte bir rnek olup olmadn sordu. Curzon derhal
cevap vererek Napolyon'un St. Helena Adas'nda yaad ev ve gmld yerin
ngiltere tarafndan Fransa'ya verilmi bulunduunu ve orada srekli Fransz
bayrann dalgalandn syledi. Curzon konferans masasnda hi armyor ve sz
altnda kalmyor. Yanmda oturan Venizelos'un da Yunan mezarlklarndan sz etmek

iin yerinde kprdadn grdm; ama galiba azn hi amamasnn daha hayrl
olduunu dnerek bundan vazgeti. Fakat ierin Romanya'nn dikkatli olmasn ve
Yunanllarn durumuna dmekten ekinmelerini salk verince, bir olay karmaktan
da kendini alamad. Derhal karlk veren Venizelos, uluslararas konferanslarda bu
ekildeki yakksz imalarn yersizliine iaret ederek ierin'den szlerini
dzeltmesini istedi. ierin ktlarn kartrd, danmanlarna dant, bir
hayli bocalayarak yalnz genel ifadelerle enternasyonal bir duruma deindii
cevabn verdi. Venizelos omuzlarn silkerek konferans igal etmemek iin bu konu
zerindeki szn bitirdiini ve zerinde durmayacan syledi. Kendisine ister
sempati duyalm, ister duymayalm, Venizelos konutuunda hepimiz dinliyoruz.
zerine srekli dikkati eken bir adam; Barrer, Hayashi ve smet Paa'nn tutuk ve
renksiz konumalarndan sonra onun serbest, kendinden emin ve aydnlk konumasn
dinlemek zevkli oluyor. Venizelos daima aydnlk ve ok etkili; Curzon da ayn
derecede ok ak, dncelerini en uygun kelimelerle ve en iyi ekilde ifade
etmekte hi glk ekmiyor. Kesin ak ve mkemmel cmlelerle konuuyor. Barrere
fsldyor, talyan Garroni dinlenmeye deer hibir ey konumuyor, hep
bakalarnn dmen suyundan yryor. Paa kt bir Franszca ile duraklaya
duraklaya konuuyor, sk sk durarak, syleyecei kelimeleri aryor veya notlarna
bakyor. Japon delegesi Hayashi ise kt bir ngilizce ile konuuyor, her keresinde
drt kelime sylyor, sonra teki kelimeleri buluncaya kadar dncelerini
elleriyle anlatmaya alyor, kendisini bir hayli zora sokuyor. ierin cam
zerine bir ivi srld zaman kan sesle konuuyor.
10-21 ARALIK 1922
Bar konferanslarnn her gn kaydettii ilerlemeleri adm adm izlemek kolay
deil. Lozan'daki komisyonlar ve alt komisyonlar nlerindeki eitli sorunlar
tartmaya devam ediyorlar, her oturum sonunda da zlecek bir sr sorun
kalyor...
Kesin olarak ortaya kan bir ey varsa o da u ki, imdiden sonra konferansn en
nemli almas konferans masasnda deil, fakat eitli uluslarn delegelerinin
kendi zel odalarnda cereyan edecek. Noel tatili yaplmayacak, oysa ne Trkler ne
de Mttefikler almalarn kesintiye uramasn istemiyorlar! det yerini bulsun
diye konferans salonundaki oturumlar devam edecek, ama pazarlk ve alveriler iki
otelin odalarnda yaplacak. Konferans oturumlarndaki grmeleri bu hatra
defterine artk geirmeyeceim, nk bu birtakm neri ve kar nerileri

sralamaktan baka bir ie yaramayacak. Asl ilgin olan notlar, eitli

delegelerle yaptmz zel grmelerden karmak mmkn.
Boazlar sorununda bir anlamaya varmak iin 19 Aralk toplantsnda Mttefikler,
Trkler ve Ruslarca ileri srlen neriler ve kar nerilerden sonra Curzon
emredici bir davranla, ltimatom deyimini kullanmad, ama gerekte bir ltimatom
verdi. Mttefiklerin son sz sylemi, Trklere son tavizi vermi olduklarn,
bundan daha ileri gidemeyeceklerini, fakat eer arzu ederlerse Trklere ertesi gn
bir daha cevap verme ans brakacaklarn syledi. Daha sonra Curzon bize byk
bir ans oyunu oynadklarn bildirdi ve objektif bir gzle kendi kendisinin
elenceli bir tasvirini yapt: Trklere kar, sanki onlar bar artlarn
dinlemek iin galiplerin huzuruna srklenmi malup dmanlar gibi alayc bir
tonla konutuunu syledi. Curzon'un dedii gibi smet cretli ve sert bir cevap
verebilir ve Mttefikleri bir delik iine sokabilir. O gn leden sonra ve ertesi
gn otel koridorlar vzldad durdu. Romen delegesi ''kyamet bugn kopacak, ama
sonucu iyi mi, kt m olur bilmiyorum'' dedi. Kimse neler olup biteceini
kestiremiyordu.
Nihayet 20 Aralk saat 11.06'da Lord Curzon'un ''sz Trk delegasyonunundur'' sz
ile bu nazik toplant ald. smet Paa kalkarak Curzon'un bir gn nceki
szlerini cevaplad. Birok nemli noktalar zerinde hl srar etmekle beraber,
lml ve uzlatrc bir tonla konuuyordu. Curzon, smet'e cevap vererek
meselenin konferans odas dnda her iki tarafn yararna daha uygun bir ekilde
zmleneceine inandn syledi. Ruslarn hi ses karmamas hayret uyandrd.
ierin'in yznde alayl bir tebessm belirdi. Trklerin mttefikliini kaybetmi
ve Lozan'daki almalarnn tam bir baarszla uradn anlamtlar
herhalde.
Japonya delegesi Hayashi grlmemi derecede patavatsz bir konuma yaparak,
''dnk ltimatomu duyunca grmelerin akamete urayacan sanm ve korkmutum,
fakat bunun nne geilmi olduunu grmekten memnun oldum'' dedi.
Akam bizimle birlikte yemek yiyen ngiliz delegesi Sir William Tyrel bana,
Hayashi'nin herkesin azna almaktan korktuu ltimatom deyimini kullandn
duyunca bandan aa buz gibi bir suyun dkldn hissetmi olduunu syledi.
Bu dramatik toplantnn bir annda smet'in yerinde olmay ok isterdim, nk o
zaman mkemmel bir say kaydedecekti. stanbul'daki yabanc gemilerden sz
ediliyor, smet bu gemilerin kaldrlmasn istiyordu (1). Curzon bu gemilerin

tpk taksi ve arabalar gibi bir yerden baka bir yere rahata gitmeye olanak veren
aralar olduunu stanbul'un da Paris ve Berlin'den farkl olarak bir liman
olmasndan tr bu gemileri korumann gerekli ve doal olduunu syledi. te bu
anda Paa ayaa kalkp ''u halde ekselansnzn da bir liman olan Londra'da bir
Trk gemisi bulundurmalarna hibir itiraz olmayacan mit ederim'' deseydi
Curzon'a dehetli bir yumruk olurdu. Ama kendisinin kulaklar iitmiyor, onun iin
de sylenenleri sekreterinin notlarndan izlemek zorunda kalarak hazr cevaplk
yapmaya olanak bulamyor. Oysa Curzon bunun ustas...
Biz konferans odas dndaki almalarmzla daha yararl olabiliriz, bunu da her
gn yapyoruz. Ama Trklerin bize kar gsterdikleri iyi niyeti de yitirmemeliyiz.
nk biz de onlarla ayr bir anlama yapacaz. Konferansn baaryla bitmesini
abuklatrmay ne kadar istersek isteyelim, Trklerle aramz bozmamaya ok dikkat
etmeliyiz. Amacmz Trkiye'ye her sorunda yumuaklk ve uzlamay salk vermek,
fakat ayn zamanda onlara kendi karlaryla Mttefiklerin karlarnn ayn
olduunu anlatmaktr...
smet Paa'nn son nerisi udur: Boazlar iin uluslararas bir komisyon kurulsun,
fakat bu komisyon yalnz Boazlardan geecek sava gemisinin saysn kontrol etmek
yetkisinde olsun. Bu nerinin pek muhtemel olarak kabul edileceini umuyorum. ler
ilerledike bu davaya bizim de karmamzdan tr zntl deilim...
Eer gazeteciler konferansn baz oturumlarnda bulunsalar, bir sr heyecan verici
haberler toplayabilecekler. 21 Aralkta aznlklar sorununu inceleyen alt
komisyonun toplantsnda Venizelos sakin bir havayla konumasna balayp, sonra
anszn frtnal bir ekilde Trklere hcuma geti. nceden Trklerin yzbinlerce
Yunanly yurtdna attklar halde, imdi kendi istekleriyle Yunanistan'a dnmek
isteyen birka Yunanly salvermediklerinden ikyet etti. O kadar iddetli ve
tecavzkr konuuyordu ki, Bakan Montagna kendisini sknete davet etti. Gittike
daha ok kzan Venizelos kollarn bann stnde saa sola sallayarak:
''Sakinim, sakinim'' diye bard. Ben tam onun yan banda oturduum iin, kol
hareketleri bir hayli rahatm karyordu.
Bunun zerine Trk delegesi Rza Nur Bey sze kart ve masann zerinde
Venizelos'a doru barmaya balad. Solo bir det haline gelmiti. Montagna
skneti salamak iin iki elinin parmaklaryla masaya vuruyordu. Fakat
konumaclar yattrmann olanaksz olduunu anlaynca oturumu erteledi. Fakat bu
adeta lgna dnm olan Venizelos zerinde bir etki yapmad. Venizelos alt komite

toplantlarnda ounlukla zaptedilmez duruma geliyor ve iki taraf iin de uygun

ekilde zlm, geilmi olan baz maddeleri ve gereksiz sorunlar tekrar
tartma konusu yaparak konu dna kyor. Montagna ok iyi bir bakan, her
davay iki taraf iin de son derece uygun ekilde ustalkla ortaya koyuyor, bir
sorunda orta yolu tutarak ounlukla iki taraf birletiriyor. Fransz delegesi
Laroche da iyi, fakat ngiliz delegeleri Rumbold ve Ryan ok zayf ve gsz.
21 ARALIK, PEREMBE
talyan delegasyonunun bu akam verdii ziyafette ikinci Trk delegesi Rza Nur
Bey'le tatl bir grme yaptk. Bu grme, Musul'da verilecek imtiyazlara
Amerika'nn katlmasn tercih ettiklerini, fakat ok ge kalacamzdan
korktuklar konusundaki inancmz glendirdi. Rza Bey bizimle bir an nce
anlama yapmann, hatta Mttefikleriyle yapacaklar anlamadan daha nce bunu
sonulandrmann Amerika ynnden daha hayrl olacan ifade etti. Kendisine
imdiki halde niyetimizin bu olmadn syleyince, o da ''niyetiniz ne olursa
olsun ieri girmek istediiniz her anda ak kap bulacaksnz, fakat unutmayn ki
ak kap politikas demek, ilk giren arslan payn alr demektir'' cevabn verdi.
Hem o, hem de smet Paa bize, Musul petrollerinin Amerikallar tarafndan
iletilmesini tercih edeceklerini, nk bizim evrilecek hibir politik dolabmz
olmadn bildiklerini sylediler.
Fakat iyi bir akam yemei srasnda Trklerin syledikleri hibir sze fazla nem
vermemek gerek. Nitekim baka bir yerden duyduuma gre smet, yine iyi bir
ampanyann keyiflendirici etkisi altnda Curzon'a ngilizlerin Musul'u elde
tutmalarnda hibir saknca grmediklerini kere sylemi. Konferansta atasz
haline gelen bir kan da u ki, Trkler bu gibi ziyafetlerin ertesinde eskisinden
daha inat oluyor ve her eye dpedz hayr diyorlar.
HAVA BULUTLANIYOR
22 Aralk Cuma gn birok delege Noel tatilini baka yerde geirmek zere
Lozan'dan ayrldlar.
Birka gnlk ksa tatil devresi srasnda konferansn havas iyiden iyiye
deimi. Biz braktmzda genel bir iyimserlik havas vard. 26 Aralkta
dndmz zaman bulutlar toplanmt ve herkes kapitlasyonlar sorununda bir
kmaza girilmek zere bulunduundan sz ediyordu. Curzon, Child'e yalnz bu
kadarn sylemiti.

27 Aralkta konferans toplayan lkelerin delegeleri Curzon'un odasnda bir

toplant yaptlar. Child'i de armlar ve bu toplantda, ertesi gn yaplacak
kapitlasyonlar komisyonunun oturumunda Trklere kar bileik bir cephe
kurulmasna karar verilmi. Aka anlyorduk ki, Curzon, Musul konusunda Trklerin
ok inat olduklarn grmekte ve konferansn yalnz ngiltere'yi ilgilendiren bu
sorundan tr deil de, hem kendisinin, hem de btn dnyann ilgili bulunduu
kapitlasyonlar sorunundan tr kmaza girmesini tercih etmekteydi.
28 Aralk toplants Sir Horace Rumbold'un bakanl altnda bulunan ve tam bir
kmaza girmi olan adli kapitlasyonlar sorununun komisyon raporunu dinlemek
amacyla yaplmaktayd. Curzon grmelere balayabilmek iin Garroni'nin a
konumasn yapmasn nerdi. Fakat Child kar koyarak bu toplantya zellikle
Rumbold komitesinin raporunu dinlemek amacyla arlm bulunduumuzu, her eyden
nce Rumbold'un raporunu okumasnn daha uygun olacan syledi. Bunun zerine
Montagna Child'e neden byle bir neri yaptn sordu. Child u cevab verdi:
''Eer bir kmaza girilirse bu toplantya Garroni'nin mi, yoksa Rumbold'un mu
damgasn vurulmasn isterdiniz?" Montagna Child'in elini tutarak ''Hay Allah
iyiliini versin'' dedi.
Toplantda smet nceden de sanld gibi uzlamaya hi yanamayan bir tutum
taknd. Curzon, Barre, Garroni, Hayashi ve Bombard kapitlasyonlarn kaldrlmas
yolunda imdiye dek Mttefiklerce verilen dnlere kar Paa'nn byle bir tavr
taknmasn iddetli deyimlerle protesto ettiler. Curzon'un konumas allm
tonunu korumakla birlikte ok zayft. Trklerin mahkemelerine yabanc yarglar
kabul ederlerse mill egemenliklerinin baltalanm olaca yolundaki ikyetlere
kar Curzon, ''mill egemenlik'' deyiminin Trklerin kafasnda deimez fikir
durumuna gelmi olduunu, ne zaman bir imtiyaz sz konusu olsa hemen mill
egemenliklerinin tehlikeye dt sansna kapldklarn, fakat bu garip fikrin
hi kimsenin zihninde var olmadn syledi. Curzon alay etmek istiyordu, ama bu
kere pek beceremiyordu.
Toplant salonunda Trkler ileri srlm olan fikirleri gzden geirmek ve gerekli
cevab hazrlamak iin sre verilmesini istediler.
CURZON'UN BIKKINLII
28 ARALIK, PEREMBE

Bugn kapitlasyonlar sorunundaki o gergin toplantdan sonra akam yemeini

Curzon'un odasnda yedik. Son gnlerin ezici etkilerini zerinden att belliydi,
neesi yerinde ve son derece konuksever. Fakat konferansn sonu hakknda ktmser
olduunu saklamyor. smet Paa ile yapt grmeleri anlatt. Belli ki ona toy
bir okul ocuu gibi muamele etmekten holanyor. Bir keresinde ona yle demi:
''smet, sen bana tpk laternay hatrlatyorsun. Bizi bktrp usandrana kadar
hep ayn havay alyorsun: Mill egemenlik, mill egemenlik, mill egemenlik. Bu
sz duymaktan hepimize gna geldi.''
Curzon'un zek derecesinden phe etmeye baladm. Benim inancma gre gerekten
zeki bir adam konferansn bandan beri onun yapt gibi hep yldrma taktii
kullanmazd. Trklerin tabiatn bilmiyorum, ama yle sanyorum ki gerekten zeki
ve durumun gereklerine uygun olmasn bilen bir adam daha az krc, daha ok
saygl yntemler kullanarak anlama areleri arard. Belki de yanlyorum.
Curzon'un Trkleri benden daha iyi anlam olmas da mmkndr. Ama ne olursa
olsun, hangi yntemleri kullanrsa kullansn, Curzon'un pek az bir ey baard
gerek gibi... Galiba Trklere bir anlama tasla verecekler ve bunu ya kabul, ya
da reddetmelerini isteyecekler.
Curzon bbrlenmekten holanan bir adam. Fakat belki de ya ilerlemi
olduundandr. Btn hayat boyunca duyduu ''dnyann en nemli adam'' sz artk
ona pek uymuyor.
Curzon bize Musul sorunu hakknda smet'le yapt yazmay gsterdi: iki taraf da
birbirlerine pek ok notalar gndermi, fakat hibiri bir adm ileri gidememi.
Konferansn sonu hakknda Curzon ktmser, Montagna ise aka iyimser. Belki bu da
bir politikadr, kimbilir? Ben ahsen artk iki tarafn da sava srdrmek
istemedii prensibi zerinde bir anlamaya varabileceine inanyorum, arzunun
elinden ise hibir ey kurtulmaz...
KONFERANS IKMAZA GRYOR
OCAK-UBAT 1923
Ylba tatili bittikten sonra 3 Ocakta konferans tekrar almaya balad. Ortalk
sylentilerle dolu... Bu sylentilerden biri: Yunanllar, eer konferans bir
kmaza girip de dalrsa, Trklerin askerlerini gneye ekmek zorunda
kalacaklarna, bylece Trakya boalm olduu iin Yunanllarn da bu blgeye
rahata girebilmek olanana sahip olacana inanyorlar, bu nedenle de konferans

baarszla uratmak ve bir kmaza srklemek iin ellerinden geleni yapyorlar.

kinci bir sylenti Trkler teki btn lkelerin delegelerine sunmak iin ayr
ayr anlama projeleri hazrlyorlar ve bylece Mttefikleri birbirlerinden
ayrarak her biriyle ayr ayr anlama imzalamaya alyorlar. Fakat koridorlar
dolduran bu sylentilere insan pek az inanyor. Paris'ten yeni dnm bulunan ve
ok bitkin grnen Curzon, akam yemeini bizim odamzda ben ve karmla yedi.
Paris'te pek kt gnler geirdiini Fransz devlet adamlarndan birini brakp
br ile grmeler yaptn, son iki gnn de trende geirdiini syledi.
Gezerken hi uyumazm. Kendisinin bu kadar siniri bozuk ve bitkin olduunu hi
grmemitim. Fakat iyi bir akam yemeinden sonra neesi yerine geldi, ona biraz
piyano aldm ve gece ge vakte kadar tatl tatl sohbet ettik. 11 Ocakta ya gn
imi; bu yldnmn, Trklere bir anlama projesi vererek kutlayacakm. 20 Ocaa
kadar hepimizin Lozan'dan ayrlabileceimizi syledi. Bu elbette bir iyimserlik
belirtisi...
Bununla birlikte biz de gazetelerin yayd ve zellikle ngiliz, Trk ve Yunan
delegasyonlarndan szd anlalan ktmser tahminlere katlyoruz. imdi
konferansn propaganda blmndeyiz, mrltlara kulak asmamak gerek. Belki
Yunanllar dnda, herkes bir an nce bara kavumak istiyor. Grne gre bunun
balca engeli kapitlasyonlar, mali sorunlar ve Musul olacak. Sonuncu sorun da,
Trkler Musulu almak istiyor, fakat ngilizler oradan toprak vermeyi kesinlikle
reddediyorlar. Bu reddedie sebep olarak, oradaki manda ynetimine ve Araplara
kar ngilizlerin eref szne dayanan sorumluluklarla bal bulunmalarn ileri
sryorlar. Kald ki nedenlerden biri, ngilizlerin petrol yataklarna, sahip
olmalar daha nemlisi ise Musul'un ran, slam Birlii ve Dou lkeleri arasnda
asker bakmdan kilit noktas olmasdr. Curzon'un Musul sorununda dnler vererek
mi, btn dnleri reddederek mi, sorunun zmn sonraya brakarak m, bir
anlamaya varmak istediini henz kestiremiyoruz. Ancak phe etmiyoruz ki
konferansn kesintiye uramasndan ve bunun sonucu Trklerin gneyde asker
hazrlklara balayarak Yunanllara Trakya'y ele geirme frsat vermesinden
Venizelos hi znt duymuyor. ki haftadan beri Yunanllar pek can sktlar;
Barrer Yunanllara pekl etki edebilecek olan ngilizlerin hi ses
karmamalarnn Franszlar sinirlendirmekte olduunu syledi. Kendi dediine gre
Barrer bir Fransz temsilcisi olarak kaldka Mttefikleri en geni lde
destekleyecekmi; Trklere eer Trkiye Mttefiklere kar satama davranlarna

girecek olursa Fransa'nn savaa girmekten kanacan sanmakta iseler

yanldklarn sylemi. Fakat kendi hkmetinden Mttefikleri desteklemek
konusunda ne dereceye kadar yetki ald pheli. Ankara'dan pek rktc raporlar
geliyor, fakat biz buradaki Trk delegelerinden pek dengeli olmayanlarnn
heyecanl atp tutmalar gibi, onlarn da aslnda birer gsteri ve oyun olduu
kansndayz. ngilizlerin ve Trklerin birbirlerine pek kt ltimatomlar
gndermekte yara girmekle pek tehlikeli oyun oynadklarna, fakat talihin yardm
ile bu patrtl numaralarn sonuca etkisi olmayacana inanmaktayz.
Aznlklar komitesinin 6 Ocak oturumunda bir skandal oldu. talyan delegesi
Montagna ve ngiliz delegesi Rumbold ulusal bir Ermenistan devleti kurulmas
lehinde konutular, Fransz delegesi Victor Lacroix'ya sz verildii srada Rza
Nur sze kart ve srarla sz istedi. Mttefiklerin bu aznlklar Trkler
aleyhine boyuna kkrtm olduklar iin de burada byle konumak zorunda
kaldklarn, bu insanlarn imdiki durumundan tamamen Mttefiklerin sorumlu
olduunu ve Trk delegasyonunun bu durumda ok sz dinlemek istemediini ve
toplanty terkedeceklerini syledi. Montagna, Rza Nur salonda kalmaya ikna
edebilmek iin elinden gelen btn abay harcad, bu davrannn parlamenter
usullere ok aykr deceini, eer kararnda direnirse konferanstan ihra
edileceini syledi. Fakat bunlar Nur'a hi etki etmedi ve orada bulunanlarn
salondan k usullerine kar dakikalarca resmi protestolar ileri srld. Bundan
sonra Lacroix, orada hazr bulunmayan Trklere Ermeni sorununda uzlatrc
olmalarn rica ederek konumasn okudu. Resmi bir protesto ve aklama ricas
smet Paa'ya da yneltilerek, kendisinden Rza Nur'un davrann destekleyip
desteklemedii soruldu. O buna kaamakl bir cevap verdi ve mesele kapatld, fakat
pek kt bir izlenim meydana geldi.
Btn Trk delegasyonu u kanda ki, Trkiye'deki Ermenilerin bulunduklar yerlerde
kalmalar daha yararldr ve yabanc entrikalarna let olmazlarsa gvenlik ve
huzur iinde yaarlar. teki yerlerdeki Ermenileri Anadolu'ya dnmeye kkrtacak
her pln, hibir toprak kayb ve ulusal egemenliin sarslmas sz konusu olmasa
bile, derhal reddedeceklerine eminiz. Trkler en srarl inatl bu sorunda
gsteriyor.
9 OCAK, SALI
Dn gece Nicholson, Rza Nur'a gitmi ve aznlklar sorunu zerinde uzun boylu
konumutur. Sylediine gre Nur'u tamamen kazanm ve fikirlerini benimsetmi. Bu

sabah toplantdan yarm saat nce smet Paa Curzon'la grmeye geldi. Yuvarlak
bir masa evresinde konutular, smet bir santim bile ileri gitmeyi reddetti, hele
Rum Patrikliinin hangi artlar altnda olursa olsun alkonulmasnn sznn bile
edilmemesini istedi. Yarm saatin sonunda Curzon daha ok vakit kaybetmenin
gereksiz olduunu bir kmaza saplanp kaldklarn, hibir sonuca
varamayacaklarn syledi. Toplantya smet'le birlikte ve baka eyler konuarak
gittiler. Tam kapya geldiklerinde smet tamamen tepeden inme bir ekilde;
''Pekl, isteklerinizi kabul edeceim'' dedi. Bence bu ok anlaml bir olay.
Anlalyor ki, Trkler ne elde edebilirsek o krdr diyerek en son dakikaya kadar
her sorunda blf yapacaklar. Bu da onlarn anlamay imzalamadan Lozan'dan
ayrlmayacaklarna inanmamza hak veriyor. Balangta da iaret ettiim gibi, bu
konferans bir poker oyunu gibi geecek. Gerekten de yle oluyor.
14 OCAK, PAZAR
smet Paa'dan randevu alarak saat 22'de kendisini ziyarete gittim, yarm saat
yannda kaldm. Konumamz derhal gsterdi ki, kendisi imdiye dek grdmden ok
inat ve uzlac olmaktan pek uzak ruh hali iersindedir. En nemli sorunlar
teker teker nme serdi: Boazlar - bir iki nokta dnda, zld; kapitlasyonlar
- zmlenmedi; aznlklar - zmlendi; mali sorunlar, Musul - zmlenmedi; ve
aka anlatt ki Trklerin grleri kabul edilmedike bu sorunlarda anlamak
olanakszdr.
Konumamzn az sonraki blmnde sanki tesadfen yeri gelmi gibi yaparak
kendisine: ''Siz delegemiz Child'e, Rza Nur da bana, Trkiye'nin Amerika ile bir
dostluk ve ticaret antlamas yapmak istediinden sz etmitiniz'' dedim. Paa, bu
isteinin deimemi olduunu syledi. Bu sorunu ne zaman grebileceimizi
sordum. Hemen ''yarn!'' cevabn verdi. Ben de Trklerle Mttefikler arasnda bir
antlama imzalanaca aka belli olmadan bu konuda grmelere balamamz doru
bulmadmz iaret ettim. Normal diplomatik ilikilere yeniden ve bir an nce
balamann, btn ilgili lkelerin yararna olduunu syledi.
Genel nitelikteki konumamz unlar ortaya kard ve aka gsterdi ki:
(1) Paa bizimle grmelere balamaya isteklidir.
(2) Mttefiklere dn vermek konusunda bir adm bile ileri gitmeyecektir - hi
deilse son ana kadar. Son anda ve kartlarn atklar zaman imdiki
davranlarnn ne dereceye kadar blf olduunu renebileceiz. Bu gece smet'i
ok ciddi ve eskisine oranla daha katlam grdm; yznde samimi tebessmlerden

eser bile yoktu. Btn dnce ve kararlarn ok kesin ve souk bir ekilde
kestirip atyordu. Belli ki bugn terslii stnde, bu belki dn geceyi neeli
geirmi olmasndan. Belki de Hasan Beyin Ankara'dan getirmi olduu talimatn
kendisini kuvvetle destekleyici nitelikte olmasndan ileri geliyordu.
15 OCAK, PAZARTES
Konferansn grn herkesin cann skyor, btn delegelerde bir ktmserlik,
ruh perianl var. Barrer bile btn areleri tketmi grnyor ve hi deilse
konferansn bir baka sreye ertelenmesini savunuyor. imdiye kadar herkesten daha
iyimser olan, srekli sabr tavsiye eden ve sonunda her eyin yoluna gireceini
syleyen Montagna otelin nnde Child'la karlam. Child kendisine: ''Montagna,
eer iler hep yle gider ve konferans bir sonuca ulamazsa Mussolini sana pek
fkelenmeyecek mi? Bu senin mesleki durumunu sarsmayacak m?'' diye sormu.
Montagna'nn gzleri falta gibi alm ve bir anda doruca Curzon'un odasna
dalm. Daha sonra Curzon, Child'i grd ve ''Bu Montagna'ya da ne olmu
Allahakna? imdike dek iimizde en sakin ve iyimser olan oydu; bu sabah btn
tyleri kirpi gibi dikilmi bir durumda odama hcum etti ve ''u ileri derhal
bitir, gereksiz tartmalar brak ve Trklerin kafasna bir antlama projesi
frlatver'' diye bard. ''Kendisine ne oldu, anlamyorum'' diye sordu.
Curzon, Child'i ararak demi ki: ''Siz bir sre nce bize, eer bir kmaza
saplanp kalrsak yardm edeceinizi sylediniz. imdi yardmnz istiyorum.
talyanlarda yrek yok. Franszlar hibir ey yapmyor. Siz ne salk verirsiniz?"
Child, smet Paa'dan aa inmesini rica edeceini ve nn birlikte konumasn
teklif etmi. Curzon, ikinci ngiliz delegesi olan Rumbold'un da bulunmasn
istemi. Child, Rumbold'dan sz edilmesini bile istemediini sylemi. Curzon
kendisine byle emir verilmesine ierlemi; o isteklerinin tartlmasna almam
bir adam. Fakat Child bu toplantnn ya kendi nerdii ekilde yaplmasn ya da
hi yaplmamasn sylemi, bunun zerine Curzon yzn kt ekilde buruturarak
raz olmu. stanbul'da Trk aleyhtarl ile iyiden iyiye n yapm olan
Rumbold'un byle bir toplantda ii olmamas gerekir elbette...
Child leden sonra smet'e giderek, zellikle kapitlasyonlar sorununda bir
anlamaya varmann mmkn olup olmadn anlamak zere akam kendi odasnda
Curzon'la bir grme yapmaya gelmesini teklif etmi. smet ''beni Mttefiklerin
yine eski mttefikleriyle mi karlatracaksnz?'' diye sormu.
Child, kendisine hibir neriyi desteklemeyeceini, yalnz smet Paa'ya bir neri

ileri srmesi iin frsat hazrlam olduu cevabn vermi.

smet raz olarak geldi. Child, smet ve Curzon btn gece konutular ve hibir
sonuca varamadlar. Child, smet'in de, Curzon'un da ayn derecede hem aslan
terbiyecisi, hem hanmeli yetitiricisinin zelliklerine sahip olduklarn
sylyor. Curzon adl kapitlasyonlar zerinde durdu; mahkemeler, cezaevleri ve
kanunlar ayn ekilde kaldka, hibir yabancnn Trkiye'de i yapamayacan
syledi. Delil olarak pek ok rnekler verdi; rnein bir Trk polisi bir ngiliz
subaynn karsnn yzne bir anahtar destesi ile dehetli bir darbe vurmu.
Kocas bunu protesto ettii an, karsn da kocasn da cezaevine atmlar; subay
saldrmak ve adam dvmek, karsn da fahielikle sulamlar. Bu szler ve
rneklere kar smet skunetle ''bu gibi eylerin yoluna konabilmesi iin vakit
gerektir'' diyerek cevaplad. O anda Curzon kollarn sallayp duvar yumruklayarak
bard: ''te benim de boyuna syleyip durduum ey bu ya.''
17 OCAK, ARAMBA
Amiral Bristol bugn smet ile uzun bir grme yapt. Bristol grme konusunu
kapitlasyonlar zerinde toplayarak, eer bunlar kalkacak olursa yerlerine baka
bir rejim konulmas zorunluluu zerinde srarla durdu.
Bugnk Trk adl rejiminin balca kusur ve eksiklikleri olarak unlara iaret
etti:
(1) - Seili yollar ve ok dk cretlerinden tr yarglara gvenilmemesi,
(2) - Meden, ticar ve ceza kanunlarnn yeniden dzenlenmesi, bu kanunlardan
eriat hukukuna ilikin izlerin atlmas gerei,
(3) Durumalarn uygun ekilde ynetimi, tank arlmas ve kant toplanmas
hakkndaki usul kanunlarnn bulunmay,
(4) kametgha saldry nleyici kanunlarn yaplmas gerei,
(5) Yeni ceza evlerine ve ynetmeliklerine olan gereksinme.
Amiral, Trkiye'de yabanclarn gvenlik iinde yaayabilmeleri ve ticaret
yapabilmelerine olanak verecek bir hukuk rejimi kurulabilmesi iin zamana
gereksinme duyulacan da zellikle belirtti. smet Paa ileri srlen bu
delilleri reddetmemekle birlikte, ne Trkiye'nin, ne de Trkiye'de ticaret yapmak
isteyen yabanclarn yararlar bakmndan imdiki adl rejimde bu reformlar
yapmann zorunlu olduu fikrine katlmad. Yabanc i adamlarnn iddialarnn
abartmal olduunu, Trkiye'de hemen i yapmak istemeseler bile ok ksa bir srede
korkularnn yersiz olduunu anlayacaklarn ileri srd. Trkiye'nin yarar

bakmndan ise, kapitlasyonlar kaldrarak kesin bamszla kavumann ve ne

reform yapmak iin herhangi bir gei rejimine, ne de kapitlasyonlarn yerine
geecek yeni bir rejime, hi ba vurmamann Trkiye iin teki btn grlerden
daha yararl olaca kansnda bulunduunu syledi. Trkiye'nin iilerine
yabanclar tarafndan hibir ekilde mdahaleye olanak vermeyen mutlak bamszlk
sorununun imdi ve ebediyen zlmesi, Trk halknn kesin isteidir. smet Paa,
her eyi gze alarak ve doacak btn sonular kabullenerek bu konudaki tavrn ve
grn asla deitirmeyeceini mmkn olduu kadar ak ekilde belirtti. Paa
ile grmelerimizde hibir sonuca varamadk.
18 OCAK, 1923
Bu akam Trkler ilk olarak Saray'da byk bir akam ziyafeti verdiler. Child ve
ben ziyafetin sonuna kadar kaldk. Sonra gitmek istediimizde smet ikimizin de
ellerinden tutarak engel oldu ve bizi bitiikteki odaya ekti. ki getirtti. Pei
peine o kadar hzla ve dzenle erefimize kadeh kaldryordu ki, kendisine ayak
uydurmaya olanak bulamyordum. Her kadehten sonra elini dizine koyup arkaya doru
yaslanyor ve incir ekirdeini doldurmayacak eylere bile kahkaha ile glyordu.
Bir aralk ellerimizi tuttu ve yaamann ok gzel bir ey olduunu syledi. O
kadar neeliydi ki, o anda elinizde herhangi bir belge olsa derhal imzalayacak
gibiydi...
22 OCAK, PAZARTES
Bu sabah saat 11.30'da Child ile Curzon'u ziyarete gittik, konferansn durumu
hakknda ne dndn sorduk. Verdii cevapta samimiyetsizlikten eser yoktu.
Franszlarn kendisini hayal krklna urattklarn, her sorunda ve zellikle
kapitlasyonlar zerinde boyuna zaafa dtklerini, btn konferans plnlarn
Trklere aklam olduklarn syledi.
ngiliz-Fransz ilikilerindeki bu n deiiklik galiba Paris'te Poincare ile
grm olan Bompard'n imdi buraya dnmesiyle ilgili. Curzon, Fransz
badelegesi Barre ile grmeye gitmi. Szde Barre doktorlarnn gsterdii
lzum zerine Paris'e dnecek. Fakat gerekte hkmeti kendisini geri ard.
imdiye dek o ngilizleri desteklemi, fakat belli ki Babakan Poincare artk buna
izin vermeyecek. Uzun bir meslek hayatnn hazin bitii. Barrere 25 yl kadar
Fransa'nn talya eliliini yapmt. Sylendiine gre genliinde bir sosyalist
imi ve talyan kralna itimatnamesini verdiinde kral kendisine, nasl olup da
siyasi ideallerinde byle bir deime olduunu sormu. O da u cevab vermi:

''Ekselans, genliinde radikal olmayan bir insann yrei yoktur, fakat

yallnda muhafazakar olmayann kafas yoktur.''
Curzon, bize gelecek hafta Trklere bir antlama projesi vermek konusundaki
dncesini aklad. Trkler imza etseler de, etmeseler de, antlama projesini
kendilerine verdikten iki gn sonra Lozan'dan ayrlmay dndn syledi.
imdiye dek Franszlar, Trklere kar Curzon'un yapt gibi etkin ve kesip atc
ekilde deil, daha yava ve sabrl davranlmasn istemekteydiler, fakat imdi,
konferans hemen sonulandrmay, eer Trkler bir antlamay kabullenmezlerse,
dnceleri daha uygun bir duruma gelinceye dek grmeleri ertelemeyi istiyorlar.
imdiye dek iyimserliini korumu olan Montagna, Mttefiklerin bu zayf durumunda
ve mmkn olan btn dnleri verdikten sonra grmelerin tatmin edici ekilde
devamnn mmkn olmadna inanyor. zellikle, Montagna ile Curzon'un sinsi sinsi
ortaya yaydklar habere gre Franszlar Trklerle ayr bir antlama yapmak
istiyorlar, bunun iin de grmeleri kesintiye uratmaya alyorlarm.
Gerekten, Bombard'n Paris'ten dn birbirlerine gvenemeyen Mttefiklerin
gevek ve sarsak durumlarn tamamen ortaya karmakla kalmad, fakat Franszlarn
btn frsatlardan egoiste yararlanmaya hazr olduklarn da gsterdi.
Curzon, Lozan' terk edecekleri an konferans da datacan, nk kendisinin
yokluunda geri kalan Mttefiklerin ''antlamay berbat etmeleri''ne frsat vermek
istemediini syledi. Kendisi ayrldnda imzalamak yetkisine sahip hi kimsenin
burada kalmamasn salamaya dikkat edecekmi.
Durum ok karanlk grnyor, fakat ben iki tarafn da bar istediine ve bunun
bir yolunun bulunabileceine inanyorum.
28 OCAK, PAZAR
Child, Trkler ve Mttefiklerle srekli konuarak arabuluculuk yapmak iin elinden
geldiince aba gsteriyor. Fakat Trkler inatlk gstermekte direniyorlar. Fakat
ben yine konferansn bir anlamaya varlmadan datlacana inanmyorum.
Trklere resmi bir akam yemei verdik. Ruen Eref Beyin hanm samda, Mustafa
erif Bey de solumda oturuyorlard. Paa hatrm sordu: ''yiyim teekkr ederim''
dedim. ''Ben de iyiyim, son derece memnunum'' diye karlkta bulundu ve rahata
gld. Fakat btn yemek boyunca i sknts iinde olduu grlyordu. Benim tam
karmda oturduu iin yz hatlarn inceliyordum. Hepimiz ayn eyi dnyorduk.
Bayan Ruen Eref cumartesi gn Trkiye'ye dnmek iin nasl hazrlandklarn,
nasl gideceklerini uzun uzun anlatt. Fakat daha sonra bizimle pazar gn Bern'de

bir le yemei davetine bo bulunup ''peki'' dedikleri anda falso verdiler.

Saatler ilerledike Paa'nn ruh durumu dzeliyordu. Bir sre dans seyretti, sonra
bfeye giderek yeil ''chartreuse'' likr iti, talyan delegeleriyle bilardo
oynad.
31 OCAK, ARAMBA
Bugnk genel toplantda Curzon antlama projesini Trklere resmen verdi.
Sonra komisyonlar toplanarak o zamana kadar verilmi olan kararlar zetledi; her
komisyon bakan, konferans sresince Trklere verilmi olan dnleri teker teker
belirttiler. Sonra tekrar genel bir oturum yapld. Bu oturumda delegemiz Child,
Japon, Romen ve Srp delegeleri konutular.
smet Paa ksa bir cevap vererek, kendilerine sunulan antlama projesinde yalnz
zerinde anlamaya varlm maddelerin deil, hatta hi ne srlp tartlmam
olan yeni maddelerin de bulunduunu bildirdi. Bu nedenle Mttefiklerle grp
bar artlar zerinde anlamaya almak iin kendilerine sekiz gnlk sre
verilmesini istedi. Curzon, cevap olarak Paa'nn tam yetkiye sahip bulunmas ve
Ankara'ya dnmek ihtiyacnda olmamasndan tr memnuniyetini belirtti.
Mttefik delegelerin Paa'ya verilecek sreyi belirlemeleri iin oturuma ara
verildi. Curzon bu arann on dakikalk olduunu bildirmiti, fakat bir saat srd.
lk oturumda olaanst baz davranlar olmutu. ngiliz delegasyonunun yardmc
sekreteri Bentinck durmadan odaya girip kyor, elinde ktlarla dnerek bunlar
ngiliz delegelerine veriyordu. Onlar da pr tela okuyorlard. Sonradan rendim
ki bunlar, Fransz Babakannn ngiliz Bykelisine gnderdii telgrafn para
para deifre edilmi metinleriydi. Bu telgrafta Poincare eer Mttefikler
Trklerle toplu bir anlama imzalamay baaramazlarsa Fransa'nn Trkiye ile ayrca
grmelere balayp bir antlama imzalamak hakkn korumakta olduunu
bildirmekteydi.
Dorudan doruya kendisini hedef tutan bu nota, Curzon'un ok cann skt. Bombard
ve Garroni ile birlikte dar ktklarnda, Curzon, Bombard'n zerine yryerek
kendisini Trkler antlamay imzalasa da, imzalamasa da cuma gn Lozan'dan
ayrlmaya karar vermi olmakla sulad. Bombard byle bir antlama yapm olduunu
inkr etti. Curzon tank olarak Rumbold ve Crowe'i artt, bunun zerine Bombard
ve Garroni odadan kmak zere derhal ayaa kalktlar ve ancak Curzon szlerini
geri alnca kaldlar ve Trklerle grmeleri srdrmeyi kararlatrdlar.
Oturum aldnda Curzon, Paa'nn tamamen hakl ve makul olduunu bildirmekle

beraber, kiisel nedenlerden tr kendisinin birka gn iinde Londra'ya dnmek

zorunda olduunu bildirdi. te yandan imdiye dek ngiliz delegasyonu adna
konferans grmelerini kendisinin ynetmi olduunu, grmelerin bu son blmnde
bu grevi bakasna brakmaya hkmetinin izin vermediini ekledi. Bununla birlikte
hareketini pazar gnne kadar erteleyebileceini syleyerek, Paa'dan bu sre
iinde gerekli danmalar yapmasnn mmkn olup olmadn sordu. Paa, Curzon'un
ricasn yerine getirmek iin elinden geldiince aba gstereceini belirtti;
Curzon, toplu bir zafer elde etmenin onuruna pazar gn Paa'nn elini skacan
umduunu syleyerek oturumu kapad.
2 UBAT CUMA
Bugn de ok ilgin geti. Mttefik lke delegesi ve hukuk danmanlar leye
kadar odalarna kapanarak pek ciddi bir ekilde Trklerin kar nerilerini iine
alan antlama projesini biime sokmaya, gerekli grdkleri dzeltmeleri yapmaya
altlar. Baz dnler verdikleri kesin, ama bunlarn neler olduunu bilmiyoruz.
le zeri Fransz delegasyonunun davrannda anszn bir deime oldu. Belki de
Paris'le Londra arasndaki diplomatik ilikiler sonucunda Fransz delegesi Bombard,
yarn sabah Trklere bir ltimatom verilmesi konusunda Curzon'u destekleyecekmi.
Trklere yeniden gzden geirilmi antlama metni verilecek ve pazar gn ato
Otelinde 16.30'da tm Mttefik delegasyonlarnn hazr bulunacaklar ve eer smet
Paa isterse gelip imzalamas iin kendisini orada bekleyecekleri sylenecek, aksi
durumda hemen o gece Mttefiklerin Lozan' terk edecekleri sylenecekmi. Paa'nn
bunu imzalayp imzalamayaca belli deil, fakat Curzon, resm olmayan grmeleri
srdrmenin Trkleri oyalayc taktiklerini uzatmaya yneltmekten baka bir ie
yaramayaca kansnda... te yandan tamamen gizli olarak reniyoruz ki Mussolini
buradaki talyan delegasyonuna her ne pahasna olursa olsun antlamay imzalamalar
konusunda talimat gndermi. Garroni bunu Curzon'a sylemedi. Curzon'u grmeye
giderek, ''bu senin konferansndr, yrtp gtrmek de sana der'' eklinde bir
eyler sylemi. Fakat Curzon bu szn anlamn anlamazlktan geliyor. kinci
talyan delegesi Montagna durumdan honut deil. ''Ah Curzon'la ben konumu olsa
idim!...'' diyor.
Her ne hal ise bu gece durum pek kark. Eski dnya politika ve diplomasisinin i
yzn gryor ve Amerika'nn bu dolaplar dnda kalmasndan memnunluk duyuyoruz.
Bir zm yoluna gidilmesini salamak iin Child btn gn eitli delegelerle
durmadan grt. Gece Nicholson ile yapt memnuniyet verici bir konumann tam

ortasnda ngiliz delegelerinden Sir Eyre Crowe geldi, pek kzgn bir ekilde,
artk daha ok konumann yararsz olduunu, Mttefiklerin son fedakrl yapm
bulunduklarn, grmelerin srdrlmesi konusundaki her neriyi reddedeceklerini
syledi. Bunun zerine Child, ''Eer dnceniz bu ise, ben de bundan sonra bir an
bile aranza girmeyeceim; iyi geceler'' dedi ve hemen kalkarak yukar kt.
3 UBAT, PAZARTES
Yine ilgin bir gn, herkes birbirine barometrenin durumunu soruyor; verilen
cevaplar, her kiinin iyimser ya da ktmser yaradlta oluuna gre birbirinden
hayret verecek kadar ayr oluyor. Biri, hi umut kalmadn, Mttefiklerin (ya da
Trklerin) artk son fedakrl da yapm olduklarn, daha ileriye
gidemeyeceklerini, Curzon'un yarn akam 21'de Lozan'dan ayrlacan sylerken,
bir bakas da ne Trklerin, ne de Mttefiklerin antlamay imzalamadan Lozan'dan
ayrlmayacaklarn, yalnz son dakikaya kadar birbirlerinin gzn korkutmay
snayacaklarn ileri sryor. Ben de sonuncu kandaym. te yandan iki tarafn
uzmanlar da maddeler zerindeki almalar srdryorlar. Curzon bugn smet'e,
yarn leden sonra antlama metninin masaya konulacan, eer isterse gelip
imzalamasn, bunun kendisine verilmi son ans olduunu sylemi. Curzon, Bombard
ve Garroni ile birlikte yaptklar toplantda Mttefiklerin son fedakrlklarn da
iine alan kesin antlama hkmleri smet Paa'ya verildi.
yle grnyor ki Curzon kendisini iddet politikasnda desteklemeleri iin Fransz
ve talyanlar kendi yanna ekmeyi baarm. Oysa Montagna, eer uygun grrse
Trklere de gstermelerini rica ederek Child'e bir mektup gnderdi. Bu mektupta
talyan delegasyonunun da ngilizlerle birlikte Lozan'dan ayrlacan, Trklerle
ayr bir antlama ve grme yapmaya hi niyetleri olmadn sylyor. Ayrca
Trkiye'deki yabanclarn adli durumlar konusunda Mttefiklerin yapt son
fedakrl iine alan yeni projeyi gnderiyor.
4 UBAT, PAZAR
Korkun bir gn. Hibirimiz neler olup biteceini bilemiyoruz. Bildiimiz yalnz u
idi ki, Mttefikler antlama projesini bugn saat 16'da ''ister imzalayn, ister
imzalamayn'' diyerek Trklerin nne uzatacaklar; Curzon da sonu ne olursa olsun,
saat 21'de Lozan'dan ayrlmaya and imitir.
Saat 15.30'da hepimiz le yemeinde iken ilk nemli gelime grld. talyan
delegasyonundan Arlotta'nn telala yemek salonuna girip Garroni'ye bir kt
uzattn grdk. Garroni hemen frlad ve salondan kt. Bu Trklerin

hazrlad ve Mttefiklerin projesine cevap olarak verdikleri yeni bir antlama

projesidir. Trklerin projesinde yalnz imdiye dek komisyonlarda her iki tarafn
birlikte anlap kabul ettikleri maddeler bulunmakta, teki maddelerin tm darda
braklmaktadr. Bu projeye ekledii notada smet Paa imdiye dek taraflardan her
ikisinin de kabullendikleri bu maddelerin bir bar antlamas iin yeterli bir
temel olduunu, zerinde birlikte anlamaya varlmam olan teki maddelerin
sonradan zlebileceini bildirmektedir. ok zekice bir manevra...
Mttefik lkeler temsilcileri derhal Curzon'un odasnda bir grme yapmaya
gittiler. Saat 17.30'da kalabalk bir danma grubu ile birlikte aa inmi olan
smet Paa'y davet ettiler. Saat 19'da Bentinck bana telefon etti. Pek muhtemel
olarak birka dakika iinde Trklerin antlamay imzalayacaklar haberini vererek
trende bulunmak iin bizim delegelerin Curzon'un odasnda hazr durumda
beklememizi salk verdi. Child ve Bristol'u bularak otelin holnde Curzon'un
odasna kan holn merdiven ucunda beklemeye baladk.
Otelin hol son dmn zlmesini bekleyen btn delegasyonlarn yeleri ve
gazetecilerle dolu. Hava iyice elektriklenmi. Kimse azn ap konuamyor;
yalnz dinliyor ve bekliyoruz. Merdivenin yukar ksmndaki salonda ngiliz
delegasyonunun anta ve bavullar hazrlanm, duruyor. Dn Paa Curzon'la
grmeye giderken ngilizler teye beriye kouup yarn gitmeye kesin olarak karar
vermi olduklar iin hazrlklarn onun nnde tamamlamaya alyorlar ve
smet'in burnu dibinde eyalarn topluyorlard.
Bylece, bekledik ve her an antlamann imza trenini grmek iin davet edilmeyi
umduk. Anszn saat tam 20'de yukarda bir kapnn ald duyuldu. Herkes kalkt
ve merdivene doru ilerledi. Bir an iinde Paa grnd, arkasnda delege
arkadalar olduu halde merdivenden inmeye balad.
Son basamaklara gelince melon apkasn kard, neeli bir insan tavr ile glerek
ve ban saa sola evirerek, nezaketle salondaki kalabal selamlad ve otelden
kp gitti. Bu sahneyi mrm olduka unutmayacam. Konferans bitmiti. Hibir
imzalama olmayacakt. Bir saat nce Bentinck'in telefonla verdii haber zerine
byle bir sonula karlaacamz hatra bile getirmiyorduk. Child ve Bristol ile
birlikte hemen Curzon'un odasna gittik. Herkes dar kmt. Bir anda Curzon
grnd, kzgn bir boa gibi odaya hcum etti, bizlere bakt, parman havada
dalgalandrarak aa yukar yrmeye balad. Durmadan ter dkyor ve
ierdekilerin yzlerine bakyordu. Birden bard: ''Drt korkun saatten beri

burada oturduk ve smet her szmze u bayat ve adi kelimelerle cevap verdi:
'Bamsz ve ulusal egemenlik.' Biz elimizden geleni yaptk. Hatta Bombard bile
masay yumruklad ve smet'i sava kundakl ile sulad. imdiye dek
kendisinden duyduum en kuvvetli konumay yapt.''
Curzon'dan Paa'nn hangi sorunda anlamazlk kardn sordum, adli sorunda
cevabn verdi (fakat bu yar yarya doruydu, nk sonradan smet'in ekonomik
maddeleri de benimsemediini rendik). Yine Curzon'un anlattna gre smet son
dakikada danmanlaryla yan odaya gemi, Mttefikler de kendisinin geri
dneceini ve antlamay imzalayacan ummular. Fakat o dnm, imzalamay
reddetmi, selam vererek odadan km.
Her ey bitmiti. Curzon zdrap ve korku iinde idi. smet Paa ile grmemizin
yararl olup olmayacan sorduk. Montagna ve Bombard'n kendisiyle grmeye
gitmi olduklarn, fakat hibir ey elde edemediklerini syledi. Yeniden harekete
gemek istediimizi syledik ve ana krdmn adli maddelerde mi olduunu sorduk;
evet cevabn verdi.
Hemen aa kotuk ve Palas Oteline gittik. Bombard ve Montagna orada smet'le
birlikteydiler; fakat bizi baka bir odaya aldlar. Kapc, Lord Curzon'un treninin
bir saat geciktiini ve kendisinin ancak saat 10'da hareket edebileceini syledi.
Fakat bunun doru olmad anlald. Aslnda Curzon, Bombardn smet'le yapmakta
olduu grmenin sonucunu beklemek iin treni kendi emriyle geciktirmiti. Fakat
Bombard'n sonu alamadn renir renmez tren yoluna devam ettirildi ve
9.25'te Curzon Lozan'dan hareket etti.
Biz otele gelip oturduktan sonra smet, Bombard ve Montagna'nn gitmesi zerine
bizim odamza geldi. Bir saat kadar konutuk. Adli sorunlar zerinde smet Paa'y
bir hayli ikna ettik, fakat o ekonomik maddelerin adli maddelerden daha az nemli
bir engel olmadn, antlama projesindeki ekonomik maddelerin Trkiye'yi ''mal
ve sna tutsakla'' srkleyeceini syledi. Kendisine ''Eer biz ekonomik
maddelerde Mttefiklerin fedakrlk yapmasn salarsak, siz de adli maddelerde
fedakrlk yapar msnz'' diye sorduk. ''neriniz nedir'' diye sordu. Biz de cevap
olarak, ''yalnz stanbul ve zmir'de deil, Samsun ve Adana'da da mahkemelere
yabanc danman kabul edilmesini'' istedik. Tartmamz yarm saat srd, sonra
smet Trke bir sz syleyerek ayaa kalkt (sonradan aramzda bulunan ve Trke
bilen Gillespie'den rendiimize gre ''kalbim tkanyor'' demi); ieri gidip
dakika sonra geri geldi. Belli ki danmanlar ile grmt, fakat sanki onlar

hi grmemi gibi yaparak ve tartmay devam ettirerek, ''Pekl, kabul ediyorum''

dedi. ''Samsun ve Adana'y m'' diye sorduk, ''Hayr, yalnz Samsun'u'' dedi.
''Fakat bu Curzon'u Lozan'da kalmaya ikna etmemize yetmez'' dedik. Yirmi dakika
daha tarttk. Kendisini adamakll sktryorduk. Yine kalkt, bitiik odaya
gitti, dnd ve oturdu. Korkun derecede yorgun grnyordu. Ksa bir durutan
sonra, yine hi danmanlar ile grmemi gibi yaparak, ''Peki Adana'y kabul
ediyorum, fakat siz de Mttefiklerin bizim istediimiz konularda fedakrlk
yapmalarn salamadan bizim bu fedakrlklarmz onlara sylemeyeceinize eref
sz vermelisiniz'' dedi. Kabul ettik, kalktk, el sktk ve bunun grmelere
yeniden balamak iin hakl bir neden olacana inandmz belirterek otomobile
bindik ve hzla istasyona kotuk. Trklerden kopardmz fedakrlklarn ok
nemli olduunu bilmenin memnuniyeti iindeydik. nk smet Paa Mttefiklere
kar bu konularda inatla direnmiti. O anda Curzon'un Lozan'da kalacana emindik.
stasyonda Bombard'n otomobile bindiini grdm ve Curzon daha gitmedii halde
onun ne diye harekete hazrlandna hayret ettim. Daha bakalar da otomobillerine
biniyorlard. Bizim otomobilin az ilerisinde duran Mc Clure'e yaklaarak Curzon'un
treninin ne zaman kalkacan sordum. O, ''Curzon gitti bile; tren az nce kalkt''
cevabn verdi. Btn ngiliz delegasyonu gitmi. te bu kadar.
Acaba istasyona be dakika nce yetiebilse idik, Lozan Konferansn kurtarabilecek
miydik? imdi bunu dnmenin hi anlam yok. Curzon'da hi bulunmayan, fakat
mutlaka bulunmas gereken zellik; sabr, bu olmadan Trklerle baa kmaya
almak yararsz.
te yandan Curzon Trklerin ihtiras durumuna gelmi olan ulusal istekleri ve
zleyilerini hi anlamaz grnd. Konferans masasnda, sanki kendisinin
Hindistan'daki uyruklarndan biri imi gibi, smet'e daima yukardan bakmakla
Mttefiklerin davasna hi hayr dokunmad. Benim kanmca, konferansn
baarszla uramasnn en nemli nedenlerinden birisi de, Franszlarn
mzkldr. Onlar Mttefiklerin smsk cephesinde delik atlar. Trklere yeni
bir cesaret ve g verdiler ve baarl bir sonuca ulama anslarn yktlar.
Bunun sorumluluu onlara aittir; Bombard'n en sonda yapt gl konumalar ok
ge kalmtr. Daha nce Poincare Paris'ten zaten yapaca zarar yapm
bulunuyordu...
6 UBAT, SALI
Birok Trk ve talyan delege henz Lozan'da. Bugn Garroni ve Montagna Roma'ya

hareket ettiler. smet Paa da kendilerini uurlamak iin istasyona gelmiti.

Onlarn hareketinden az sonra kendilerine Roma'dan bir telgraf geldi. Telgrafta
Lozan'da kalmalar ve antlamay imzalamalar emrediliyor, fakat ok ge. Fransz
delegesi Massigli de burada.
Paris'ten ald direktife uyarak smet Paa'y ziyarete gitti. Ona kapitlasyonlar
sorunundaki son fedakrlklarnn ne olabileceini yazl olarak bildirirse,
Mttefiklerin Antlamay imzalamaya hazrlanacaklarn bildirdi. Trk delegasyonu
kendi aralarnda yaptklar bir saatlik grmeden sonra Massigli'ye u cevab
verdi: ''Biz cevabmz Mttefiklere pazar gn bildirdik. imdi nerilerini yazl
olarak bildirmek Mttefiklere der.''
Herkes Lozan'dan ayrlm olduu iin onlar da Ankara'ya dneceklerini ve millete
danacaklarn bildirdiler. smet Paa konferansn bsbtn dalmayp yalnz bir
baka tarihe braklm olmasndan memnunluk duyduunu syledi ve Ankara'ya
gittikten sonra eer isterlerse Mttefiklerin kendisini tekrar grmeye
arabileceklerini syledi.
Lozan Konferansnn birinci blm bylece sona erdi.

KONFERANSIN SON PERDES

Lozan Konferansnn ilk blm, Mr. Grew'un anlatt gibi 4 ubat 1923 Pazar
akam sona ermi ve Trk kurulu ''Biz son szmz syledik, eer isterseniz bizi
tekrar arrsnz'' diyerek ve Mttefiklerin smet Paa'dan Lozan'da kalmas ve
beklemesi konusundaki son ricalarn da reddederek 7 ubat sabah Ankara'ya hareket
etmiti. Mttefikler konferans tamamen dalm deil, fakat bir baka tarihe
braklm olarak kabullenmekteydiler. Aradaki devre iinde iki tarafn delegeleri
de dnecekler, hkmetlerine, meclislerine, milletlerine danacaklar, karlkl
olarak birbirlerinin fikirlerini yoklamaya devam edecek ve sonunda tekrar
toplanarak bar antlamasn imzalayacaklard. ki buuk ay sre ile Trkiye
Millet Meclisi hkmeti ile Mttefik devletler hkmetleri arasnda karlkl
olarak diplomatik yazmalar yapld, notalar alnp verildi, kabul ya da redde
urayan neri ve kar neriler ileri srld ve en sonunda bar konferansnn son
blm iin yeter ortam hazrland grlerek 23 Nisanda tekrar grmelere

balanmas iin iki taraf da anlat. Trk kurulu eski kadrosundan bir ksmn
koruyarak 18 Nisan aramba gn Dou Ekspresi ile stanbul'dan Lozan'a hareket
etti.
23 Nisan Pazartesi gn yaplan al oturumunda Mttefik delegasyonlarnda baz
nemli deiiklikler yaplm olduu derhal gze arpt. ngiliz kurulunun banda,
geen toplantnn baarszla uramasnn balca etkenlerinden biri olan Lord
Curzon'un yerini, ngiltere'nin stanbul'daki Yksek Komiseri Sir Horace Rumbold
almt. Fransz delegasyonunda da Barrer ve Bombard'n yerini Fransa'nn stanbul
Yksek Komiseri General Pelle, talya delegasyonunda ise Garroni'nin yerini
Montagna alm bulunuyorlard.
Trk kurulu yine smet Paa, Rza Nur ve Hasan beylerden kurulu idi. Yunanllarn
banda yine Venizelos vard. Btn delegasyonlarn fikri u idi: Dnyada hibir
ulus sava istemiyor; bu kere bar her ne pahasna olursa olsun imzalanmaldr.
Fakat bu madem ki bar konferansnn son blmdr, birbirimize kar sonuna dek
dayatalm ve ne kadar mmknse o kadar ok ey koparalm.
Bu nedenledir ki konferansn bu ikinci blm birincisine oranla daha etin, ok
daha tartmal ve delegeler iin ok daha yorucu ve bitirici bir ekilde
gemitir.
Anlarn aktardmz Mr. Grew, konferansn bu ikinci blmnde gn gnne notlar
tutmay baaramamtr. Fakat konferansn bitiminden bir ay sonra svire'deki
nterlaken'de toplanan Amerikan Konsolosluk memurlarna resmi olmayan bilgi
vererek, bu ikinci blmn balca olaylarn anlatmtr. Kendisinin bu
konumasndan baz blmler aktaryoruz.
Basn haberlerinden hepiniz renmi bulunuyorsunuz ki smet Paa Lozan'da byk
bir diplomatik zafer kazanmtr. Btn Mttefik diplomatlarnn srtn yere
getirmitir. Bu olay inkr etmenin yarar yoktur. Bu tamamen dorudur ve
kolaylkla aklanmas mmkndr. Belki bu, tarihte kazanlm en byk diplomatik
zaferdir ve daha balangta smet Paa'nn btn kozlar elinde bulundurmasyla
salanmtr. Daha ie balarken elinde drt as vard ve bunlar anlamay salayan
yararl temeller oldu. Birincisi, arkasndan zaferden yeni km bir ordu
bulunuyordu ve bu, Sevr anlamas srasndaki Trk ordusundan ok bakayd.
kincisi ordu ok iyi denebilecek bir durumda ve her an savaa girmeye istekli bir
halde idi. ncs, byk lkelerden hibirisi sava istemiyor, smet Paa da bunu
biliyordu. Drdncs, Mttefikler diplomatik grmelerde bile sk ve birleik

bir cephe kuramyorlard. Daha ok karlar elde etmeye alacak yerde, her devlet
her eyden nce kendi yanndakinden kukulanyordu, hibiri genel ve ortak bir plan
hazrlayp bunu her gle gs gererek gerekletirmeye yanamyordu.
Lozan Konferansnn 23 Nisanda balayp 24 Temmuzda sonulanan ikinci blm birok
bakmdan birinci blme oranla daha ilgintir, fakat ben bu devredeki grmelerin
uzun boylu aklamasn yaparak sizleri yormak istemiyorum, bu nedenle en nemli
izgilerden yalnz iki n anlatmakla yetineceim. Amerikan delegasyonunun
karlat ilk g sorun, ngiliz dostlarmzla iten ilikiler kurmakta kendini
gsterdi. Konferansn ilk blmnde Lord Curzon bizim delegasyonun iyiden iyiye
Trk taraftar olduu ve yaptklar makyavelik manevralarla Trk delegasyonuna
yardm ettii, cesaret verdii izlenimini almt. Oysa kurulumuz yelerinden uzun
sre stanbul'da kalm bir ya da ikisinin Trk taraftarl yaptklar ve Trk
delegeleri ile sk sk birlikte bulunduklar dorudur. Fakat btn delegasyonumuzun
Trk taraftarl yapt ya da Batl lkelerin yararlar aleyhine herhangi bir
davranta bulunduu veya sz syledii sulamasnn hibir esas yoktur. Btn
konferans boyunca biz: Amerikan yararlarn korumak ve uygun grdmz her yola
bavurarak bar salamak olan resmi grevimizin gereklerini yerine getirmekten
baka hibir ey dnmedik ve yapmadk.
eitli kaynaklardan, ngiliz hkmetinin konferansn bu ikinci blmnde bizim
bulunmamz istediini rendik. Fakat Fransz ve talyan hkmetleri ayn fikirde
deildirler, bu nedenle genel sekreterlik bize de davatiye gnderdi ve Amerika'y
yalnz bana benim temsil etmem kararlat.
lk gnden balayarak Mttefik arkadalarm teker teker grerek kendilerine
durumumuzu, konferansta ne yapmak istediimizi ve kendilerine haber vermeden bir
adm bile atmayacam syledim. Ondan sonra ne zaman smet Paa ile grsem (ki
hemen haber alnyordu) arkasndan derhal Mttefik arkadalarma giderek neler
konutuumu bildiriyordum.
Lozan Konferansnn bu ikinci blmnde en ciddi gelime kukusuz Trk - Yunan
sava tazminat oldu. yle bir an geldi ki konferansn tekrar kesilmesine ve
Avrupa'da sava patlamasna kl kadar mesafe kald. nk Yunan ordusu dou
Trakya'y istila etseydi (ki buna niyetleniyordu) hi kukusuz Balkanlarda genel
bir tutuma olacakt ve bu atein nerelere dek gideceini kimse kestiremezdi.
Tehlike 19 Mays'ta kendini aa vurdu. O gn Yunan hkmetinin Trkiye'ye bir
ltimatom vermek zere olduunu rendim. Bu ltimatomun dayand noktalar

unlardr:
1) Yunan tutuklularna kt muamele yaplmas,
2) stanbul'da Yunan bankalarnda bulunan kasalarn almas,
3) Yunanllarn Anadolu'dan srlmesi.
Fakat Venizelos bu noktalar zayf bulmu ve hkmetine eer Trklere bir ltimatom
verilecekse bunun, Trklerin Yunanllardan istedikleri sava tazminat konusuna
dayandrlmasn salk vermi. Biraz sonra da smet Paa'ya giderek kendisiyle
tehditkr ve kavgac bir ekilde konumu. smet Paa: ''Ne demek istiyorsunuz?
Amacnz beni savala m tehdit etmektir?'' diye sorunca Venizelos biraz yumuam
ve sava zararlarn deme prensibinde anlamalarn, ancak Yunanllardan bu
demenin para eklinde yaplmasn istememesini, Yunanistan'n buna gc olmadn
ileri srm. smet Paa da bir hakem kuruluna bavurmasn, ya da Yunanllarn
toptan bir para vermelerini teklif etmi, fakat Venizelos bu teklifleri kabul
etmemi. in bu blmnde Paa ok sinirli idi ve sava tehditlerinin nne gemek
iin Dou Trakya'ya Trk kuvvetleri gndermek zere Mttefiklerin iznini istedi. Bu
istek kukusuz reddedildi.
Bu srada Lozan'a Yunan Dileri Bakan Apostol Aleksandridis geldi ve
Venizelos'tan daha kavgac bir tutum taknd. Yunanllarn tazminat demektense
savamaya kesin ekilde karar vermi olduklarn syledi ve Montagna'ya ''Bundan
nce Mttefikler Yunan saldrsn desteklemilerdi deyince, Montagna'dan ''Zafer
kimi zaman yenilgiden daha pahalya mal olur ve Mttefiklerin hepsi deil, bazlar
sizi destekledi'' cevabn ald.
Aleksandridis, Yunan ordusunun konferansta Mttefiklerin durumunu kuvvetlendiren
bir dayanak olduunu belirtti, bu ordunun imdi en gl devresinde bulunduunu,
fakat vakit geer de bir yere hcum etmek frsatn bulamazsa, bu gcn
kaybedeceini syledi. Montagna tersleyici ve kmseyici bir tutumla
Aleksandridis'e bakarak Yunan ordusunun Mttefiklerin durumunu glendirmekle
hibir ilgisi olmadn syledi. O zaman Aleksandridis daha da ileri giderek,
Yunan ordusunun zafer zevkinden yoksun kaldn ve subaylarn bu zevke kavumak
iin Dou Trakya'y istila etmek istediini syledi.
Bunlarn nedeni Yunanistan'n i politikasyd. Bir yandan asker parti hn ve
intikam hisleri iindeydi, beri yanda da Venizelos'un partisi iktidar elinde
tutabilmek iin die dokunur bir i yapmak gereini duyuyordu; bylece iki taraf da
kendisini ak bir ekilde savaa doru itmekteydi.

Bu gnler srasnda, ne yapmak gerektiini kararlatrmak iin Mttefikler srekli

toplantlar yaptlar ve ne gariptir ki bu toplantlarda ngiliz delegesi hep sustu.
En sonunda Atina'da resmi bir diplomatik giriim yaplmasna karar verilince,
Atina'daki ngiliz temsilcisi, teki Mttefik temsilcilerinden ayr davrand.
Montagna sonradan bunu ylece aklad:
''Rumbold ok g durumda. nceleri Trklere bask yapmak iin Yunanllar
destekleyici bir tavr taknd. imdi ise bu davran deitirmek zorunda kald.
Fakat daha nce baka trl davranmalar, imdi Mttefiklerle birlikte hareket
etmelerine engel oluyor, onun iin yalnz balarna hareket ediyorlar''. Bu srada
Fransz delegesi Pelle, smet Paa'ya Yunanllarn sava tazminat yerine Trklere
Karaaa' vermelerini kabul etmesi nerisinde bulundu. smet Paa derhal bu toprak
parasnn biraz daha geni olmasn ve Dimetoka demiryolunu da iine almasn
istedi. Fakat kendisine bunun bir ie yaramayaca, nk Yunanllarn silah
kullanarak bu demiryolunu alamaz duruma getirecekleri sylenince, bu isteinden
cayd.
Montagna Venizelos'a giderek, eer sava karrlarsa Trklerin stanbul ve
Anadolu'daki 400 bin Yunanly ldrmelerinin muhtemel olduunu hatrlatt.
Venizelos derhal cevap vererek ''eer onlar bunu yaparlarsa biz de derhal
Yunanistan'daki Mslmanlar ldrrz'' dedi. Bunun zerine Montagna ''Yalnz
Yunanistan'daki iktidar partisini glendirmek iin bu kadar korkun kasapl gze
alyor musunuz?'' diye sordu. Venizelos mesele kendisine bu cepheden gsterilince
sylediklerinden utanm grnd.
25 Mays'ta Mttefik delegeleri herbiriyle ayr ayr grp, tm tarafsz bir lke
olarak Amerika'nn kar koymas olmazsa, savan nne geilemeyecei kansnda
olduumu ve isterlerse bu konuda kendilerine yardm edeceimi bildirdim. Bu nerimi
hepsi de iyi karladlar. zellikle Yugoslav delegesinin szleri zerimde derin
bir etki brakmt. Yugoslayva'nn hibir taraf tutmayacan, eer
tarafszln bildirirse Trklere cesaret vermi olacan, Yunanllar tutarsa
aradaki gergin havay bsbtn kztracan syledi. Bu konumadan edindiim
izlenim uydu ki eer bir sava patlayacak olursa Yugoslavya savaa girecektir.
Srbistan Karaaa nerisinin aleyhinde idi, nk Trkiye'nin Meri rmann bu
yakasna gemesini istemiyordu. Yugoslav delegesi Yuvanovi, Bulgarlarn da bu
neriye itiraz edeceklerini bildirdi. nk bu neriye gre Bulgaristan'n denizle
ilikisi kesilecekti. Kendisine, Mttefiklerin nerdikleri bu yeni Trk snrnn

stratejik olmaktan ok, Dou Trakya'daki bir propaganda sorunu olduunu syledi.
Bulgar delegesi Teodoroff da smet'e Bulgaristan'n bu sorunda bir destekleyici
davran taknmasn sylemi.
Venizelos ve Aleksandridis'in son bir toplant yaplmas konusundaki direnilerine,
istekleri derhal yerine getirilmezse Dou Trakya'y istila edecekleri ve Lozan'
terkedecekleri konusundaki tehditlerine ramen, bu toplantnn smet Paa
Ankara'dan cevap alncaya dek ertelenmesi iin her trl aba gsterildi. 25
Mays'ta toplantnn artk daha fazla geriye braklmayaca belli olmutu. Gece
bar bir zm yolu bulmak iin uzun uzadya dndkten sonra nce Venizelos'a
gittim.
Karaaa nerisini kabul ettiini syledi. Arkasndan smet Paa'y ziyaret ettim.
Paa'ya Yunan tazminat sorununa ilikin basnda kan dedikodulardan huzursuzluk
duyduumu anlattm. Paa, bu sorunun nazik bir durum yarattna inanmyormu ve bu
konudaki szlere hayret ediyormu gibi davrand. Kendisine, az nce Venizelos'a
sylemi olduklarm aa yukar aynen tekrarladm ve durumu hem Trklerin, hem de
Yunanllarn gzyle, yani iki adan da incelediimi syledim. Trk hkmetinin
ekonomik durumunu glendirmek konusundaki isteine tamamen hak verdiimi ancak
bunun tazminat almakla zmlenemeyeceini, nk onlarn bu paray pek muhtemel
olarak demeyeceklerini, aradaki gergin durumu rndan karmann ise tazminat
almaktan daha pahalya malolacan syledim. Paa olduka uzun bir konuma yaparak
Yunanllarn Anadolu'da Trk halknn gzleri nnde yktklar evlerden sz etti
ve Mttefiklerin Yunanllara Karaaa' Trkiye'ye vermeleri konusunda yaptklar
neriyi Ankara'ya bildirmi olduunu syledi. Kendisine ''gelecek cevabn olumlu
mu, olumsuz mu olduunu tahmin ediyorsunuz?'' diye sordum, cevap vermedi. Bunun
zerine Venizelos'un Karaaa' Trklere vermeyi kabul ettiini ve pazartesiye dek
Lozan'da kalacan syledim. Paa da o gne kadar Ankara'dan cevap alacan
umduunu belirtti. Kendisine arabuluculuk konusundaki abalarm ve bunu yapmaktaki
amacm akladm, teekkr etti. Fakat bu konumalardan onun Yunanllarla
anlamaya yanap yanamayacan anlamak kesin olarak mmkn deildi... Btn
szleri ve fikirleri hep genel nitelikte kalyordu. Kafasndan geenleri okumak
olanakszd!
Sonunda oturum her lkeden bir delegenin katlmasyla saat 17'de yapld. ato
Otelinin kk bir odasnda yaplan oturum ok dramatik oldu. kk bir masann
evresinde yanyana oturduk. Bakanlk yerinde bulunan General Pelle ile paa tam

kar karya oturmulard. Kzdklar zaman birbirlerini ayrabilmek amac ile

Diamandy, Venizelos ile smet'in arasna oturmutu. Son derece ciddi bir hava
iinde grmelere baland. Her delege srayla durumun nezaketini belirten bir
konuma yapt ve iki tarafa da uzlama ve skunet salk verildi. Rumbold souk
mantn kulland, Montagna hararetli bir sylev verdi, Pelle de ok iyi bir
konuma ile durumu ksaca aklad. Onun arkasndan Japon, Srp, Romen delegeleri
ve ben konutuk.
Arkadan Paa konumaya balad ve daha ilk anda ak bir ekilde belirdi ki kendisi
o doulu usul ile sorunu baka ynlere srklemeye almaktadr. Diamandy masann
zerinden bir kt kaydrarak paadan konuya gelmesini istedi. O srada Pelle
smet Paa'ya, Karaaa nerisini Ankara'ya telle bildirmi olup olmadn sordu.
smet ''evet'' cevabn verdi. Pelle: ''Bu neriyi kabul ediyor musunuz?'' diye
sorunca smet yine kaamak yapmaya alt, fakat Pelle diretti ve en sonunda smet
binbir dereden su getirip sz uzattktan sonra btn gc tkenmi bir insan tavr
ile ''evet, kabul ediyoruz'' cevabn verdi.
Btn bunlar iki saat srd ve bu sre iinde sinirlerimiz ne kadar olabilirse o
kadar gerilmi bir durumda idi. Sonunda bir zm yolu umudu ortaya knca insan
psikolojisi doal seyrine girerek havadaki arlk hemen dald ve herkeste
snrsz bir nee uyand. O ana kadar smetle Venizelos'un arasnda oturan Diamandy
ayaa kalkarak Venizelos'a smet'in yanna oturmasn rica etti. Bundan sonra
anlamann ayrntlar en dostane ekilde tartld. Venizelos ve smet
birbirlerine'' mon cher ami'' diye hitap ediyorlard, kollarn birbirinin
omuzlarna atmlar, okul ocuklar gibi glerek konuuyorlard ve nerede ise
kucaklaacaklard. Rumbold'un yznde beliren krklklar vahi bir cokunluun
belirtisiydi. Japon delegesi ise ok iyi bir ziyafet sofrasndan yeni kalkm gibi
memnun ve keyifle evresine bakyordu. Toplant biteceine yakn Venizelos, Paa ve
kendi adna, bu mutlu sonuca eriilmesinde emei gemi olanlara teekkr etti,
hepimiz ayaa kalktk ve el sktk...
Konferansn ikinci blm aldnda btn koridorlarda Chester ayrcalnn
vzlts dolayordu (1). Herkes Amerikan delegasyonunun Lozan Konferansnda bu
ayrcal korumay kendine balca grevlerden biri olarak kabullendiine
inanmaktayd. Oysa, gerekte Chester ayrcal konferansta resmi bir ekilde
belirtilmedi. Bizim mcadelemiz ak kap ilkesinde toplanmt ve bu davay
kazandk.

Ayrcalklar sorununun eitli blmlerini uzun boylu incelemeksizin bir gn

anszn karlatmz bir noktaya deinmekle yetineceim. ngiliz ve
Franszlarn, imzalanacak antlamaya veya antlama protokollarndan birine,
savatan nce Osmanl hkmetiyle yaplm, uygulanmasna balanm olan tm
ayrcalk szlemelerinin hatta resmi formaliteleri tamamlanmam bile olsa,
imdiki Trk hkmetince de geerli saylmas gerektiine ilikin bir madde koymaya
hazrlandklarn anszn haber aldk. Bu sralarda ben karanlkta alyor
gibiydim.
nk tm bu plnlar Mttefiklerce zel oturumlarda kararlatrlmt; ben bu
oturumlara alnmyordum, onlarn amalar konusunda tam bir bilgiye sahip olmadm
iin de karmz koruyacak davranlara girimem olanaksz oluyordu. ok kr ki
Paa'dan mttefiklerin planlarn ve dncelerini adm adm renmek imkann
bulabildim.
5 Haziranda yaptmz bir grmede Paa savatan nce yaplm ayrcalk
szlemelerini geerli saymak iin mttefiklerin kendisini adamakll
sktrdklarn bildirdi ve bu konuda ne dndm sordu. Kendisine, bu kadar
nemli bir prensip sorununda Trk hkmetinin boyun bkmeyeceine Amerika'nn tam
gveni olduunu bildirdim. Paa ok g durumda bulunduunu, Mttefiklerin tamamen
hukuki bir sorunu politik duruma getirdikleri, bu yzden barn tehlikeye girmek
zere olduunu, ok skrsa Mttefiklerin direnmesine ''peki'' demeyi dndn
syledi. Kendine byle bir durumun Amerikan-Trk ilikilerini ciddi ekilde
sarsntya uratacan anlattm. Bu fikrimde direnerek bir saat konutuk ve Paa
ayrld.
Mttefiklerin ileri srd neri bir Fransz ile iki ngiliz irketinin yani Reji
General Kampanyasnn karlarn korumak ve savunmak amacn gdyordu.
Birinci irketle ilgili grlere kiisel olarak ilgi duyuyorum. 1914'te Trk
hkmeti Samsun-Sivas demiryolu ve Samsun Liman yapmn bu irkete vermi ve
anlama zerine Fransz irketi ie balamt. Fransa, Trk hkmetine milyonlarca
frank bor vermeyi kabullenmi, bunun da nemli blmn savatan nce Trklere
demiti (1). Her ey yoluna girmi, fakat Osmanl Parlamentosu, borlanma
anlamasn kabul ettii halde ayrcalk anlamasn reddetmiti. Bu nedenle
Franszlar ayrcalk sorununda adalet prensipleri ve ahlaki bakmdan hakl olmakla
birlikte, hukuki bakmdan iddialar tam ve itiraz edilmez bir temele dayanmyordu.
Bu yln banda yeni Trk hkmeti vaktiyle Fransz irketine verilmi olan bir

ayrcal Amerikan Chester irketine devretti ve nceden Fransa ile yaplm olan
szlemeyi imdi Amerika'nn kabul etmesini art kotu. Bunu konferansta bizi
Franszlara koz olarak kullanmak amacyla m, yoksa Trkiye'nin imarnn byk
blmn tarafsz bir devlete havale etmek iin mi yapm olduunu henz
anlayabilmi deiliz.
Her ne olursa olsun, ak kap prensibine aykr olarak Mttefiklerin eksik veya
hkmsz szlemeleri hukuki bakmdan geerli duruma getirmek iin bir bar
antlamasn ara olarak kullanmalarna izin veremezdik. Trk Petrol irketinin
Musul yataklar zerinde ayrcal ise eski Trk Sadrazam Sait Halim Paa'nn
1914 ylnda ngiltere'nin stanbul Sefirine verdii bir mektuba dayanmaktayd, bu
nedenle de ne hukuken geerli, ne de adilne idi. Geen yl iinde hkmetimiz
bu konuda ngiliz hkmeti ile srekli ekilde grm ve bir hakem kuruluna
gidilmesini srarla nermitir. Fakat ngiltere hkmeti durumunun zayf olduunu
bildii iin bu neriyi hep geri evirmiti.
Eski ayrcalklarn yeniden tannmas konusunda antlamaya sokulmak istenen maddeyi
tm Mttefik delegelerle ayr ayr grp protesto ettim. Fransz delegesi Pelle
lkesinin meru haklar iin mcadele edeceini, beni desteklemeyeceini syledi.
ngiliz delegesi Rumbold bu maddenin Fransz irketini korumak amacn gttn
syledi ve: ''Eer siz bir ayrcala milyonlarca dolar yatrsaydnz, sonra da bu
imtiyaz sizin elinizden alnsayd ne yapardnz?'' dedi. Cevap olarak Franszlarn
bu ekilde davranlarna hak vermilerse, zarar gren tarafa elbette bunu
giderecek bir tazminat demeleri gerektiini, fakat bu eit anlamalarn bar
antlamalar ile deil, hakem kurullarna bavurarak zlmesi gerektiini
syledim.
Antlamaya konulmak istenen madde konusunda onbe noktalk bir itirazname
hazrladm ve Mttefik delegelere, eer ad geen maddeyi antlamaya sokmak
isterlerse bu itiraznameyi konferans masasna getireceimi ve ayrca basna
vereceimi, buna mecbur kalmaktan znt duyduumu syledim. Birok gn sonra
maddenin antlamaya sokulmasndan cayldn rendim. Fakat bu zafer zerine tam
birbirimizi kutlamaya balamtk ki, baka bir haber geldi. Gizli olarak verilen
bu habere gre Mttefikler o maddeyi karmakla birlikte, yerine ad geen
irketin haklarn koruyacak baka madde koymulard. Benden gizli tutulan bu
maddenin metinlerini ele geirdim.
Bir hafta mcadele ettim, herkesin kuyruuna yaparak, tavuk kmesine dadanan

tilki gibi kendimi herkese tanttm. Son toplantdan nceki iki gn ve gece
srasnda smet Paa'y yedi kere ziyaret ettim ve kendisine tekrar tekrar
''Amerika Birleik Devletleri her Trkten grevini yapmasn beklediini,
Mttefiklerin kendisini hrpalayacaklarn, ar muamele yapacaklarn, emredici
olarak davranacaklarn, btn gleri ile zerine ykleneceklerini, fakat eer
sk durur ve zaaf gstermezse davay kazanacan syledim. Benim ieri
alnmadm son toplant akam saat 17'de balayp ertesi sabah saat 02'ye dek
srd. Arada yalnz bir yemek aras verilmiti. Zaman zaman bltenler alyordum.
smet Paa'ya ecel terleri dktryorlard. Gzlerinin altnda derin halkalar
belirmi, salar dimdik olmu, tm gc tkenmiti, fakat btn saldrlara ramen
ayakta durma ve kar koymaya devam ediyordu. Sonu sabaha kar saat 3'te geldi.
Anlald ki Mttefikler son bir saldrdan sonra silhlarn brakmlar ve
antlamada Trk Petrol kumpanyasndan hi sz etmemeyi kabullenmilerdi.
Ertesi sabah Paa'y grdm, on yl yalanm grnyordu, fakat mcadelemizde
zaferi kazanmtk... teki komisyonlar da ayn etin mcadeleden getikten sonra
24 Temmuz'da Lozan Bar Antlamas imzaland.
Lozan'da bir yandan Mttefiklerle bar grmeleri yaplrken, bir yandan da Trk
kurulu ile Amerikan kurulu arasnda ayrca bir dostluk ve ticaret antlamas yapmak
konusunda grmeler cereyan etmekteydi. Mr. Grew'un liderlii altnda bulunan
Amerikan delegasyonu ile smet Paa ve teki Trk delegeleri bu grmelere 1923
Hazirannda balamlar ve 6 Austosta bir antlama imzalamlard. Fakat bu
antlama Amerikan Senatosu'nun ounluunca 6 oy farkla reddedilmiti. Bu ekilde
askda kalan Amerikan-Trk ilikilerini en uygun ekilde yeniden dzenlemek iin,
Amerikan Bakannn istei zerine ve Senato'nun onaylamasyla Mr. Grew, 19 Mays
1927'de, Trkiye'ye eli olarak atanmt.

TRKYE ELL
Olduka grltl bir hava iinde, Leviathan gemisiyle 1 Austos Pazar gn New
York'tan ayrldm. Baz ince ruhlu Ermeniler yeni yaptklar bir mitingte
Trkiye'nin Amerika'daki elisini, yahut beni veya her ikimizi birden vurma fikrini
ileri srmlerdi. Bu davranlaryla Ermeni rknn straplarna kar btn

dnyann merhametini ve ilgisini ekmek istiyorlard. Bu kark hava yznden,

gemiye gvenlik memurlarnn korumas altnda gtrldm; gemi kalkncaya dek
kabinimin kapsnda bir polis nbet tuttu. Fakat can skacak hibir olay kmad.
Gemimiz fevkaldeydi. Gezimiz ok rahat geti. Yalnz bir aralk kzm Elsie ok
heyecan geirdi, nk masamzn yannda duran birini Ermeni'ye benzetmiti. Fakat
kamarot her zaman sakin durdu.
9-18 EYLL, 1927
Austos sabah Cleopatra gemisiyle Venedik'ten ayrldm. Kaptana kendimi tanttm,
derhal geminin puruva direine Amerikan bayra ektirdi. Gemide bir Msr Prensi,
stanbul'daki talyan Ticaret Odas Bakan, Almanlar, Yunanllar, talyanlar,
Franszlar, Avusturyallar ve Trklerden oluan bir yolcu kalabal vard.
17 Austosta Pire'yi grdkten sonra, ertesi sabah anakkale Boaz'na girdik.
Boazdan gei benim iin ilgin oldu, nk Gelibolu savalarn en ince noktasna
dek hatrladm. Kaptan bizi, kaptan kkne ard ve evreyi buradan seyrettik.
lk gzmze arpan iaret, Fransz sava gemisi Bouvet'in batt yer oldu. Onun
batyla ilgili haberleri o kadar iyi hatrlyorum ki... Sonra Avustralya ve
Fransz mezarlklaryla, Avustralya Sava lleri Ant, o korkun ve semeresiz
savan sonsuz anlar olarak anakkale Boaz'ndan geen herkesin gzne
arpmaktadr. Daha sonra boazlar ve kaleleri ile anakkale... Sava gemilerinin
buradan geememi olmasna amamal. Her yerde kaleler ve istihkamlar. Fakat Lozan
Antlamas hkmlerine gre silhtan arndrlm. imdi uluslararas bir komisyon
boazlar denetliyor. Lozan Antlamasnda imzas olmayan bizler, btn
avantajlardan yararlanyor, fakat hibir sorumluluk yklenmiyoruz. Ne kadar
istenirdi ki hkmetlerin lleriyle centilmenlerin lleri ayn olsun...
Karanlkta stanbul'un klar grnmeye balad. ehrin grkemli grntsn
gurup zaman geebileceimizi umduum iin bu durum canm skt. Gemimiz Galata'da
demirledi ve az sonra tm Amerikan elilik grevlileri bir sandalla gemiye
yanatlar; fakat Trk karantina memurlar rahat rahat akam yemeklerini yiyip de
ilk nce gemiye kncaya dek bizim yanmza gelemediler. Yarm saat bekledikten ve
pasaport formalitelerini bitirdikten sonra dar ktk, otomobilimizle dik bir
yoku trmanarak Pera'ya ''Beyolu'' ktk.
21 EYLL, STANBUL
Zaman uar gibi geti ve ite u anda Ankara'ya gitmek zere Anadolu
Ekspresindeyim. Yeni bir hkmetle ilikiler kurmaktan ok, manzara seyretmek

amacyla bir gezi yaptm duygusu iersindeyim. Yarn Dileri Bakanna yapacam
ziyaret tamamen zel nitelikte. Kendimi Trkiye'nin bakentinde bulunca, elbette
ona bir urayp grmem gerek.
Galata'dan Haydarpaa'ya gelirken kk bir vapurun gvertesinden seyrettiim gurup
tasvir edilmez derecede gzeldi. Bu gurubun renklerini ancak bir ressam bir bir
sayabilirdi, fakat ben, alevler iindeki gkyzne kar glge gibi ykselen
camileri, minareleriyle mor pembe bir k denizinde ykanan stanbul'un bu akam
grntsn -ki ayn grnty ok kereler grdk- hi unutamayacam. Solda Pera
ve Boazii, sada stanbul ve Marmara, karda skdar ve Haydarpaa. Denizin
rengi neredeyse lacivert! Dalgalarn tepesi ise kzla yaklayordu. Bu mthi
gzellik karsnda soluum kesildi...
22 EYLL, ANKARA
Dileri Bakan Tevfik Rt Bey kendisini ziyaretim iin saat 17.30'da randevu
vermiti. Bakanlk neredeyse yklacak derecede harap, karanlk ve kirli bir yapda
bulunuyordu, fakat yaknda yeni bir yapya tanacakm. Kapal, darack bir yere
girdik -yle ki buraya oda bile denilemezdi- ve daha ilk anda bakann kiilii beni
artt; Amiral Bristol ve teki elilik memurlarmzdan o kadar szn duyduum
Tevfik Rt Bey'in bu insan olduuna deta inanamyordum.
Bakan beni iten selamlad ve Birleik Amerika temsilcisi olarak beni kabul
etmekten, zellikle Lozan Antlamasna imza koymu bir insan oluumdan tr
memnunluk duyduunu belirtti ve smet Paa'nn benden her zaman vg dolu szlerle
bahsettiini ve Lozan Konferansnda derin bir anlay gsterdiime sk sk iaret
etmi olduunu syledi.
Ben de konferans srasnda Trkiye'yi az ok tandm, konferansta byk bir
ustalk ve anlay gstermi olan smet Paa'nn kiiliine kar derin bir sempati
ve hayranlk duymakta olduumu Trkiye'nin birka yl iindeki gelimelerini yakn
bir ilgi ile izlediimi, cumhurbakanmzn beni bu greve atam olmasndan tr
zel bir mutluluk duyduumu syleyerek cevap verdim. Daha sonra ''Amiral
Bristol'dan sizi o kadar dinledim ki, daha nceden de zaten sizi iyice tanm
bulunuyordum'' dedim.
Bu szmden Tevfik Bey pek holanm grnd ve Amiral Bristol'n Trkiye'nin
sorunlarn ok iyi anlam olduunu, onun bu kavray ve anlayndan trdr ki
iki lke arasndaki ilikilerin bugnk durumda devam ettiini syledi.
Bundan sonra kendisine cumhurbakanna gven mektubunu ne zaman takdim

edebileceimin bildirilmesini rica eden bir yaz ile gven mektubunun ve

cumhurbakanna hitaben syleyeceim sylevin bir kopyesini verdim.
Bakan, 15 Ekimde toplanacak olan Halk Partisi Kongresinden nce kabul edilmem iin
aba gstereceini ve kabul tarihini bana ok daha nceden haber vereceini
syledi.
Amerika'ya Trk elisi olarak gnderilecek Muhtar Bey'in Ankara'da olup olmadn
sordum. Bakan, Muhtar Bey'in bir an nce Amerika'ya gnderilmesi iin elinden
geldiince altn, bu ayn sonundan nce hareket edebileceini umduunu
syledi.
Bu grmeden sonra sefarethaneye dndm, elbise deitirdim ve akam 19.30'da
Anadolu Ekspresi ile stanbul'a hareket ettim.
Trkiye'nin Atina Bykelisi Cevat Bey de bu sabah ziyaretime geldi. nceden
ikimiz St. Petersburg'da elilik ktibi, daha sonra Bern'de eli olarak bulunmu ve
dost olmutuk. Bugnk uzun grmemiz eski dostluumuzu tazeledi.
Cevat, Amerika'ya Trk elisi olarak gnderilmesi kararlatrlan Muhtar Bey'in ok
iyi bir temsilci olacan syledi. Ben de cevaben bundan emin olduumu, fakat
kendisinin ngilizce bilmeyiinin almalar srasnda kendisini glklerle
karlatracan, nk Amerika'daki iadamlar ve teki kiilerle ilikiler
kurmasnn ok nemli olduunu, oysa bu kiilerden pek aznn Franszca bildiini
syledim. Halkmzn Trkiye'yi pek tanmadn, Ermeniler sorunu ve Abdlhamit
rejiminin brakm olduu eski izlenimleri silmek iin Trkiye'nin henz ok ey
yapmam olduunu ekledim. Trkiye'nin yeni gelimelerini, baarlarn, gelecee
ynelik programlarn Amerikan halkna mmkn olduu kadar ak bir ekilde
anlatmann nemi zerinde durdum.
stanbul, Ankara ve teki ziyaretlerimden sz ettikten sonra Cevat Bey, Gazi ile
yeni grm olduunu ve kendisinin eski dostluumuza dayanarak benimle zel ve
iten bir konuma yapmak istediini, gerek hkmetin, gerek halkn benim elilie
atanmam pek memnunlukla karlam olduunu, Birleik Amerika ile yeniden
ilikiler kurulmas ve ilikilerin gelitirilmesi iin ilk Amerikan elisi olarak
benim gnderilmi olmam sevinle karladklarn sylemek ltfunda bulundu.
26 EYLL, STANBUL
Bugnlerin nl sorunu var:
1) Biz buraya gelmeden birka gn nce komnistlerden bir grup, Beyolu
Caddesindeki Tokatlyan Otelinin tam bitiiinde bir oda tutarak iersinde bomba ve

daha pek ok silh depo etmiler, amalar ok ak olarak otele yapt

ziyaretlerden birinde Gazi'yi ldrmekmi. Polisler bunu renip oday basmaya
giriince yaylm ateine tutulmular ve lm. Komnist etesinin ldrlmemi
olan mensuplar tutuklanm ve tekilerinin bulunmas iin sk aramaya giriilmi.
Bunlarn Ermeni olduklar anlald ve ele geirilen brorlerden nc
Enternasyonal ile ilgili bulunduklar ve Rusya'dan para aldklar ortaya karld.
Bunlarn New York'taki Ermeni cemiyetleriyle de balantl olup olmadklarn
dndm. Kendilerine Altunyan etesi ad verilmektedir. Gazeteler bunlarn
abalarnn gerek nedenini gizlerdi ve amalarnn, iersinde byk bir servet
bulunan Yldz Kk gazinosunu soymak olduunu ileri srdler.
2) Yldz Kk Gazinosu'nda yaz boyunca eitli kumar masalar dolup dolup
boalm, baz yksek Trk memurlar, diplomatlar ve daha baka kiiler buraya sk
sk gelmilerdi. Biz gelmeden az nce buras baslm, ynetici Serra tutuklanm
ve orada bulunanlarn hepsi mahkemeye gnderilmilerdi.
Bunlarn iinde ran Sefareti Mstear ile talyan Sefaretinin bir yksek memuru
da bulunmakta idi. Baskn iin ileri srlen neden, gazinonun ieriye Trk memuru
almamay taahht ettii, fakat bu sznde durmad idi. Trk memurlar buraya
srekli gelip kumar oynamlard ve yle sanrm ki Gazi bu durumu kendi reform
programna aykr bulmutu. ok akllca bir davran.
3) nl bir Trk ailesinin olu bir Yahudi kzna k olmu ve kz istemedii
halde aylarca onun peinden komu, baka bir adamla evlendiini duymu; bizim
sefarethanenin az aasnda kzla karlam ve baklayarak ldrm. Bunun
zerine hemen harekete geilerek delikanly cezadan kurtarmak amacyla kendisinin
deli olduu bildirilmi ve bir hastaneye gnderilmi. Kzn cenaze treninde
Yahudiler adalet adamlar aleyhine gsteri yaptklarndan tutuklanmlar. Yine nl
bir Yahudi olan Pardo, smet Paa'ya bir mektup yazarak adalet istemi ve katilin
cezalandrlmasn talep etmi. Ksa bir sre sonra da tutuklanm. Biz
geldiimizde gazeteler bu haberlerle doluydu. Fakat imdi Paa, adalet makamlarna
gnderdii bir mektubu yaymlad. Bu mektupta, Pardo'nun kendisine yollad
mektubun asln grmediini, bakanlndaki ilgili memurlarn bu mektubu
inceleyerek doruca Adalet Bakanl'na gndermi olduklarn, fakat kendisinin
ahsen Pardo'yu tandn, bu kiinin yllarca nce asker okulda Franszca
retmenlii yaptn, drst karakterli bir insan olduunu ve yanl bir i
yapabileceine ihtimal vermediini bildiriyordu. Bu mektubun bir sonucu olarak

Pardo ve teki Yahudiler mahkemede beraat ettiler. Paa'nn hakseverlii her

tarafta hararetle vlyor. Balangta adalet makamlarnn iddetli bir Yahudi
aleyhtarl eklinde grlen davranlar, hkmetin muhteem alicenapl
hakkndaki sevin lklar ile sona erdi. Fakat katili mahkemeye sevketmeye hi
niyet yok.
Bir sz daha. Bu anlarda kukusuz Trk hkmetini sk sk yereceim, nasl ki
lkemde kendi hkmetimi yerdiim gibi.
Her hkmet yanllar yapar ya da adil kararlar verir. Trk hkmeti gibi bir sr
sorunlarla kar karya kalan, yeni yaplarn temellerini atan baka milletlerde
ancak birka neslin baarabildii temel deiiklik ve gelimeleri ok ksa bir
sreye sdrmakla kendini grevlendiren bir hkmetin ise ok daha fazla hatalar
yapmas ok normaldir. Bunun iin eletirilerimi yaparken bu noktay her zaman gz
nnde tutacam. Trk hkmetinin imdiye kadar baarm olduu ilere, altndan
kalklamaz gibi grnen bir ii gerekletirmek yoluna girmesine ve birok
tahminlerin aksine olarak btn bu sorunlar zmek yeteneine, gcne sahip
olduunu gsterebilmi olmasna derin bir hayranlk duymaktaym. Bundan sonraki
gelimelerinde ald nlemler ve kararlar zaman zaman sabrm tketse, hatta beni
gazaba getirse bile, yine de Trkiye'nin daha byk hedeflere ynelen almalarna
tm kalbimle sempati duyacam. Gl bir millyetilik, onun baarlarnn
anasdr, oysa ierdeki tm gler istedii ynde gelimek iin serbest
braklrsa, bugn Trkiye'nin durumunda bulunan herhangi bir ulusun varln
srdrebilecei umut edilmez. Bu nedenle onun ovenist ruh yapsna tahamml etmeli
ve Trkiye Cumhuriyeti'nin daha byk hedeflerini itenlikle gz nne getirerek
eletirilerimizde ll olmalyz.
1 EKM 1927
Bugn Polonya Elisi Novarski ile grtm. Kendisi smet Paa'ya kar byk bir
sempati duyduunu, onu ok zarif bir insan ve gl bir ynetici olarak grdn
syledi. Tevfik Rt Bey'in tamamen baka tipte bir insan ve fazla bir Sovyet
taraftar olduunu ekledi. Bununla birlikte Cumhurbakanna ok bal bir memur
olduunu, Cumhurbakannn Sovyet taraftarlnn ise duygulardan pek uzak
bulunduunu anlatt. Yunan sava srasnda Sovyet Rusya'dan yardm grd iin
Gazi bu lkeye kar bir dereceye dek minnettarlk duyuyor ve dostluk ilikileri
iinde yaamay ok istiyormu, fakat Trkiye'de her ne ekilde olursa olsun,
Sovyet propagandalarnn ilk belirtisi acmasz ekilde bastrlm, buna

girienler aslm. Elinin kansna gre bu ekil abalara bundan byle de hi gz

yumulmayacakm.
Mr. Kovalski, Mustafa Kemal Paa'nn iyi duygulara sahip, dndklerini olduu
gibi ve aka sylemeye alm, zeks ok aydnlk ekilde alan, gerekten
byk bir adam olduunu syledi.
Pek doal olarak Cumhurbakan bir diktatr olmak zorunda kalm, nk Trkiye,
svire ve teki Avrupa lkeleri ile karlatrlamaz. Trkler daha kendi
kendilerini ynetecek duruma gelmemiler; bir diktatrlk olmazsa lke
paralanabilir.
12 EKM, 1927
Protokol Genel Mdr Saffet Ziya Bey saat 2.45'te elilie gelerek beni ve elilik
erknn ald, gven mektubumu sunmak zere otomobillerle ankaya'ya gittik. Kke
girmeden nce bir tren ktasnca selamlandk, Kkn kapsnda Tevfik Rt ve
teki grevliler bizi karlad.
Hemen cumhurbakannn odasna girdim. Kendisi masasnn nnde duruyordu, sanda
Tevfik Rt Bey, solunda da Saffet Ziya Bey yer ald. Ben de masann tam
karsndaki halnn ortasnda durdum ve ngilizce olarak sylevimi okudum. Tevfik
Rt Bey Trkeye evirdi. Bundan sonra da Cumhurbakan, apak bir ekilde
belirlenen iddetli bir soukalgnlndan. rahatsz olduu iin ok yava bir
sesle kendi cevabn okudu. Tevfik Rt Bey de bunu Franszcaya evirdi.
Gven mektubumu verip el sktktan sonra zel ekilde konumaya baladk. Bana,
Trkiye'ye daha nce hi gelip gelmemi olduumu sordu. Ankara'y da nasl
bulduumu sorduktan sonra elilik erkann kendisine tantmam syledi.
Bu grmeden sonra Tevfik Rt Bey'i ziyaret ettim. Bana Gazi zerinde ok iyi
bir izlenim brakm olduumu, kendisini imdiye dek hi bu derece memnun
grmediini, Gazi'yi memnun etmenin ise kolay bir ey olmadn syledi. Ben de
kendisine Cumhurbakannn zerimde fevkalade bir etki brakm olduunu, zellikle
ehresindeki kudret ve irade ifadesini hi unutamayacam syledim. Gerekten de
Gazi'de amacna erimek iin her gl yenebilecek bir insan ehresi vard.
Kkten ayrldktan sonra, Babakanlktaki odasnda smet Paa'y ziyaret ettim.
Beni byk bir scaklkla selmlad, kar karya oturduk ve tercmansz olarak
Franszca konutuk. Beni eskisinden daha gen grdn syledi, ben de zerinde
tad ar sorumluluklara ramen kendisinin hi yalanmam olduuna iaret
ettim. Onu daha ihtiyarlamam grdm iin gerekten ardm. Yalnz salar

daha aklam ve az imanlamt. Fakat Lozan Konferansndan bu yana pek

deimemiti, yznde ayn tebessm ve gzlerinin evresinde ayn krklklar
vard.
Genel konular zerinde konutuk. Paa, Trkiye'nin abalarndan sz etti ve lkenin
ykk bir yapya benzediini, mali kaynaklarn pek dar oluundan, bu yapnn pek
yava onarlacan, bununla birlikte inaatn hzla srdn syledi. Ben de
kendisine zel olarak ilgilendiini bildidiim demiryolu yapmndan sz ettim.
Konumamz gerekten samimi geti. Sanyorum ki smet Paa'nn kulaklar daha ok
arlam. Kelimelerin ne kadarn iitip ne kadarn iitmedii belli olmuyor.
15 EKM, CUMARTES, 1927
Halk Partisinin Kurultay toplants sabah 10'da Byk Millet Meclisi'nde yapld.
Mecliste tek parti var. Bir muhalefet partisi kurulmasna izin vermeyi denemiler,
fakat bu partinin taktikleri suikastler ve isyanlar eklini alnca, pek doal
olarak daha ok gz yumamamlar. Muhalefet liderleri zmir'de aslm ve bylece
yalnz hkmet partisi kalm. Milletvekili adaylar hkmete belirleniyor ve gz
kapal ekilde seiliyorlar. Biroklar temsil ettikleri blgeleri hi grmemiler.
Bu nedenden Halk Partisi'nin bugnk toplants ounluk olarak atanm
milletvekillerinin bir toplants oldu. Bu toplantyla ilgili olarak uzun sreden
beri haberler yaymlanyordu. nk Cumhurbakan bu frsattan yararlanarak
Trkiye'nin 1919'dan sonraki tarihini anlatan 1200 sayfalk bir sylev verecek. Bu
sylevde dramatik aklamalar yaplacak ve Trkiye Cumhuriyetinin baarlar geni
ekilde anlatlacak. Sylev Franszca, ngilizce, talyanca ve Almanca olarak
Leipzig'de zel bir firmaca bastrlm. Sanldna gre sylevin okunmas alt
gn srecek ve fevkalde ilgin bir belge olacak.
Saat 9.40'ta elilik ktibimiz ves'le birlikte Meclise geldik ve diplomatlar
locasna karldk. Loca, on iskemle alacak kadar kk bir odayd. Arka sradaki
iskemleler, ayakta daha ok insan durabilsin diye kaldrlm. erde Polonya,
ekoslovakya elileri ve grevlileri vard. Az sonra diplomatlara yer gsteren
protokol efi Saffet Bey geldi ve heyecanl bir sesle Rus Elisi ve Kordiplomatik
duayeni Suritz Yolda'n gelmekte olduunu kulama fsldad ve ''ne yapaym''
diye sordu. ''Beni kendisine takdim ediniz'' dedim. Souk bir ekilde takdim
edildik, el sktk ve ben n sradaki yerimi yal bir insana gsterilmesi
gereken nezaket gerei ona verdim. Saffet Bey korktuu ekilde bir ''olay''
kmam olduunu grmekten tr rahat bir soluk ald.

Saat tam 10'da alk tufan ierisinde Gazi anszn salona girdi, krsdeki yerini
ald ve oturumu at.
Ksa bir a konumasndan sonra krsden inerek milletvekilleri arasnda bir yere
oturdu ve bu srada smet Paa krsye gelerek sanrm ad ekme usul ile
Babakanlk Divan yelerini setirdi. Sonra Mustafa Kemal smet Paa'nn oturduu
krsnn altnda bulunan baka bir krsye gelerek sylevini okumaya balad.
Balangta sesi zayf kyordu, fakat ok mzikal bir sesi var; iyi okuyor.
Belgelere sra geldiinde bunlar Ruen Eref Bey'e verip okutuyordu. Sk sk
alklar ykselmekteydi.
Saat 11.15'te oturuma ksa bir ara verildi. Sigara imek zere fuayeye ktk;
Suritz Yolda da yanma geldi, tatl bir sohbet yaptk. Az sonra oturumun yeniden
alacan bildiren ziller almaya balad. Tam ieri girmek zere iken Saffet Bey
gelerek beni Meclis Bakan Kzm Paa'y ziyarete gtrd. Paa ile ksa bir
grme yaptk.
Ben tam Meclis binasndan kmaya hazrlanyordum ki, Saffet Bey tekrar grnd ve
Gazi'nin beni zel locasna davet ettiini bildirdi. Locaya gittiimde, orada
bulunan zavall Muhtar Bey dar kmak zorunda kald. Az sonra Suritz Yolda da
geldi ve aa yukar dirsek dirsee oturduk. Buradan tm kongreyi gryorduk, eli
olarak yalnz ikimiz kalmtk. Durum beni bir hayli elendirdi.
Bu locaya davet ediliimizin i yzn daha sonra Muhtar Bey'den rendik.
Kendisine bir mektup yazarak, Gazi'nin locasnda onu rahatsz ettiim iin zr
dilemitim. Muhtar Bey de rahatsz edilmenin asla sz konusu olmadn Gazi'nin
locasna gelmem ve oturmam kendisinin salam olduunu syledi. Meer Suritz
Yolda oturacak yer iin sorun karm ve Trk diplomatlarnn oturduu locada
kendisine yer istemi. Bu diretii elbette samayd, nk kordiplomatik iin ayr
bir loca ayrlmt ve Gazi kendi locasna istedii kiiyi davet edebilirdi. Buna
ramen Suritz'in kendi yerinde rahat olmad ve Gazi'nin locasnda rahat bir yere
oturmak konusundaki direniine ses karlmam ve oraya davet edilmi. Ben ilk
oturumda hazr bulunarak grevimi yapm olduum, loca kalabalk, ben de Trke
bilmediim iin kongrede daha ok kalmakta yarar grmediimden Meclis'ten
ayrlyordum, teki birok diplomat da ayrlmlard. Fakat Suritz Yolda, Gazi'nin
locasna gemekte diretince, eer ben oradan ayrlrsam herkesin bunu Rus elisine
zel muamele yapld, benim de bundan tr gittiim eklinde yorumlanacan
dnerek Gazi'nin yanna beni de davet etmek gereini duymular ve tam zamannda

beni durdurmular. nsan burada her admn dikkatli atmak zorunda!

Gazi mthi ekilde bir belge okuduktan sonra saat 12.30'da le yemei iin
oturuma tekrar ara verildi. Merdivenlerden inerken kendi odasna kmakta olan Gazi
ile karlatm. Yannda bulunan smet Paa durdu ve beni hararetli ekilde
selmlad. Ruen Eref ve Nusret Sadullah beylerle de karlatm ve kendileriyle
birka kelime konutum. kisi de itenlikten daha ileri bir yaknlk gsterdiler.
29 EKM, 1927
Trklerin Cumhuriyet Bayram. Saat 14'te resm elbiselerimizi giymi olarak
Gazi'nin resm kabulnde bulunmak ve geit trenini izlemek iin Meclis'e gittik.
n srada Rus, Japon, Fransz ve ngilizlerin bulunduu tribne gitmeden nce karm
ve kzma Gazi'nin tribn yanndaki diplomatlar tribnnde yer verdiler. Saat
14.30'da elilik kurullar kdem srasyla ayr ayr Gazi tarafndan kabul
edildiler. Ben ksa bir kutlama konumas yaptm ve arkadalarm takdim ettim.
Bundan sonra tribne gittik.
n srada oturduklarn sylediim eliler ve ben pek ciddi ekilde oturuyorduk.
Altn ilemeli elbiseleri ve geleneksel diplomatik monoklleriyle Fransz ve ngiliz
elileri zellikle gze arpyordu. Suritz Yolda ve ben de parlak smokinlerimizle
grnty tamamlyorduk.
Fransz elisi Daeshner tribnde grndnde ''Vive la France; yaasn Fransa!''
sesleri ykseldi. Onun arkasnda ben gelince, sonradan akla gelmi bir dncenin
belirtisi halinde, orada bulunanlardan biri ''Vive L'Amerique aussi; Amerika da
yaasn!'' dedi.
Kabul resmini tamamladktan sonra Gazi yryerek geldi, bizim tribnn nnden
geerek yerini ald. Arkasnda smet ve Fevzi paalarla kabine yeleri bulunmakta
idi. Bundan sonra geit balad. Piyade, svari, topu birlikleri, erkek ve kz
izciler, sporcular, esnaf birlikleri -bu arada arabalar, taksiler- sra ile
getiler. Bu geit srasnda sra ile eitli bandolar asker mar aldlar; fakat
her bando ayn mar alyordu, yle ki kulaklarmz delen bu mziin hi
bitmeyeceinden korktum. Deniz bandosu gerekten iyi idi.
Gece Cumhuriyet Bayram erefine ve Trk Oca yararna verilen baloya gittik.
Mthi kalabalk vard, nk tm Ankara orada idi.
Bizden az sonra Gazi geldi ve kendisi iin zel ekilde hazrlanan yere oturdu.
Herkesten nce karm Alice ve kzm Anita kendisine takdim edildi.
Sonradan rendiime gre Suritz Yolda bunu grnce hrsndan kpkrmz kesilmi.

Az sonra ben de kendisine yaklatm ve sayglarm sundum. Gazi'nin sesi yine

kslm, byk sylevini hazrlamak iin yapt ok yorucu alma bittii iin,
imdi dinlenmeye alyor...
Birok Trk memurlar ile tantm ve Trk Oca Bakan Hamdullah Suphi,
milletvekili ve Devletler Hukuku Profesr Yusuf Akura beylerle tatl bir sohbet
yaptm. Hamdullah Suphi Bey, daha nce Mill Eitim Bakan imi, bana Trkiye'deki
Amerikan okullarna ok iten ekilde taraftar olduunu syledi. Ayrca tm
Trkiye'de vatanseverlik ve millyetilik ruhunu ve entelektel kltr yaymak ve
gelitirmek iin genlik gruplar kurmak amacnda olan Trk Oca Tekilat
hakknda bilgi verdi. Trk Ocann, fikir ve ilhamn Halk Partisinden alan bir
ulusal propaganda tekilat olduu 60 bin yesi bulunduu syleniyor.
Daha sonra Trkiye'deki Amerikan okullarnn yeniden almasna karar verecek olan
bugnk Mill Eitim Bakan Necati Bey'e takdim edildim. Kendisi yalnz bana bir
selam verdi ve hemen arkasn dnerek ayrld. Bunu.
1) ya Trkeden baka dil bilmediinden,
2) ya kim olduumu anlamadndan,
3) ya sarho olduundan,
4) veya Trkiye'de tm yabanc okullarna kar koyduu ve bu nedenle benimle
iliki kurmak istemediinden yapm olabilir. Daha sonra geen olaylara bakarak,
nc olasln daha doru olduunu sanyorum.
1 KASIM, 1927
nc Byk Millet Meclisi bu sabah saat 9.30'da topland. Tm diplomatik misyon
efleri, yanlarnda birer sekreterle birlikte, Gazi'nin zel locasnn sa ve
solundaki iki locada oturmulard. Gazi'nin locasnda Genel Kurmay Bakan Fevzi
Paa ve Muhtar Bey oturuyorlard. Rus Elisi karsyla gelmiti.
lk bir saat krkbe dakikada milletvekilleri teker teker krsye karak,
cumhuriyet prensipleri ve millet iin alacaklarna and itiler.
Daha sonra Meclis Bakanlar ve ktipleri seildi. Bunun arkasndan Cumhurbakan
seimi yapld. Tm milletvekilleri Ruen Eref Bey tarafndan adlar okunduka
geliyor ve konuma krssne yerletirilmi olan iki gm vazo iersine oylarn
atyorlard. Sekiz kiilik bir kurulca oylar sayld ve Meclis Bakan Kzm Paa
12.45'de sonucu bildirdi; Gazi Mustafa Kemal Paa gelecek drt yl iin Trk
Cumhuriyetinin bakanlna seilmiti. Herkes ayaa kalkt ve uzun uzun alklad.
Alelacele elilik binasna geldik, yemek yedik ve leden sonraki tren iin

elbiselerimizi deitirerek saat 14'de karmla Meclise gittik. Yeni seilen

Cumhurbakan 14.15'de geldi, krsye kt and itikten sonra on dakikalk
sylevde bulundu. Bu sylevde kendisini ikinci kere Cumhurbakanlna setikleri
iin Trk ulusuna ve Meclis'e sonsuz teekkrlerini bildirdi. Trkiye'nin ierde ve
darda kazand baarlara iaret etti ve nc BMM'nin Trk ulusunun lyk
olduu ilerlemeleri gerekletireceine gvendiini syledi.
Gazi, Meclise girerken ho bir olay oldu. Karm, o ana kadar locada uyuklam ve
bir yandan evreyi seyreder gibi yaparken, bir yandan da rya grmt. Gazi
krsye knca, evresindekiler kendisinin uyuklamakta olduunu anlamasnlar diye
son derece hararetle alklamaya balamt. Ertesi gn yar resmi Millyet
gazetesinde u haber kt: ''Gazi Meclis'e girerken, eliler locasnda bulunan
Bayan Grew'n hararetli alklar zellikle belirtilmeye deer.''
Sylevini bitirince Gazi, zel bir odada kabine yelerini ve diplomatik misyon
eflerini kabul etti. Bir daire eklinde ayakta durduk, Bakan geldi ve her elinin
nnde ksa tebrik konumalarn dinlemek iin az durarak nmzden geti. Daha
sonra Kzm Paa'y da ayn ekilde tebrike gittik.
3 KASIM 1927
nceden randevu alarak saat 15.30'da Tevfik Rt Bey'i ziyarete gittim yeniden
Dileri Bakanlna atanm olmasndan tr tebriklerimi sundum.
Bundan sonra Amerikan Senatosunun 6 Aralkta toplanacan, o sreye dek Lozan'da
imzalanm, fakat Senatoca reddedilmi olan Trk-Amerikan Antlamas karsnda,
bir tavr deiiklii olup olmadnn anlalabileceini, Cumhurbakanmzn ancak
o zaman bu antlamay tekrar Senatoya gnderip gndermemek konusunda bir karar
verebileceini anlattm ve sonucun ne olacan tahmin etmeye imdiden olanak
olmadn syledim.
Ayrca u noktaya iaret ettim ki, benim Trkiye eliliim de Senatoda bu
toplantda onaylanacak; grevimi srdrebilmem iin Senatonun onay arttr. Baz
senatrlerin benim atanmama itiraz edecekleri kesin ise de, muhalefet lideri James
Garard, antlamaya kar koymakla birlikte benim yakn dostumdur ve atanmama kar
koymayaca szn vermitir; ben de zaten Trkiye'den ekilmeyi hi
istememekteyim.
Bununla birlikte Tevfik Rt Bey'e akladm ki, Senatoda benim atanmam
grlrken senatrlerden biri: ''Trkiye'nin Birleik Amerika sefiri nerede?
Bizim sefirimiz eyll ortasnda Trkiye'ye vard fakat aradan ay getii halde

Amerika'ya hibir Trk sefiri gelmedi,'' derse, kukusuz bu aksi bir tepki
uyandrabilir ve bu tepkinin nasl bir sonu douraca kestirilemez.
T. Rt Bey'e dedim ki: ''Trkiye'ye geldiimizde bana Muhtar Bey'in birka gn
iinde, pek ge olarak eyll sonundan nce Amerika'ya hareket edeceini
sylemitiniz, ben de bunu telgrafla hkmetime bildirmitim. Daha sonra Muhtar
Bey'in hareketi 2 Kasm'a brakld, bunu da telle bildirdim. Az sonra hareketi 22
kasma ertelendi, bunu da nc kere hkmetime telledim. Oysa imdi Muhtar Bey'in
aralk ortasndan nce yola kmasnn mmkn olmadn renmi bulunuyorum; hem
hayret, hem huzursuzluk iindeyim.''
Bakan, szlerimi byk ve iten bir ilgi ile dinledi ve Muhtar Bey'in ok
gecikmeden yola kmas iin direktif vereceini syledi. Sonra beni ok yakn ve
iten bir dost olarak kabul ettiini ve elinin bugne dek gecikmi olmasnn
nedenini aklayacan ekledi. Meer, Muhtar Bey'in hareket edemeyiinin nedeni
kendisine Amerika'da ev ve otomobil salanmas ile ilgili baz sorunlardan ileri
geliyormu, yeni kabine kurulmadan bu sorunlar bir karara balanamad iin yola
kamamakta imi. Tevfik Rt, imdi kabinenin kurulduunu, sorunun hemen ele
alnp karar verileceini, bu nedenle Muhtar Bey'in hareket edip, bu kararlardan
yolda iken haberdar edileceini syledi. ok ak konutuum iin bana teekkr
etti ve durumu tamamen kavram olduunu ekledi. Ben de kendisine Muhtar Bey'in bir
Amerikan gemisi ile gitmesinin ok yararl olacan, bunun Amerika'da da ok iyi
bir izlenim yaratacan, eer 22 Kasm'da Leviathan gemisiyle hareket ederse,
Senatonun al gnnden ok nce Washington'a varabileceini syledim.
Dileri Bakan, Lozan'da imzalanm olan Trk-Amerikan Antlamasnn Senatoda
kabul sorunu konusundaki grn yle ifade etti: ''Benim iin senatonuzun bunu
kabul etmesiyle etmemesi arasnda hibir fark yok.'' Bu tavrn nedeni u ki,
antlama, Trk hkmetinin teki lkelerle yapt anlamalara oranla Amerika'ya
daha ok haklar tanmaktadr ve yeniden yaplacak grmelerde, Amerika ayn
derecede uygun koullar elde edemez. Ancak Rt Bey bunu byle deil de, yle
syledi: ''Daha ilerde bundan daha iyi bir antlama yapabileceinizi
ummamalsnz''? Ben de cevaben bizim antlamamzn teki mttefiklerle yaplan
antlamadan hi farkl olmadn syledim. Bakan, iki veya noktadan, zellikle
konsolosluklarla ilgili maddelerde, bu antlamann teki antlamalardan daha ok
Amerika lehinde koullar ierdiini syledi. Bu noktalarn neler olduunu sordum, o
anda hatrlayamadn, fakat daha nce bunlar incelemi bulunduu cevabn verdi.

Trkiye, Amerika ile yaplacak olan bu antlama, son olarak zlnceye dek teki
lkelerle yapaca anlamalar askda tuttuunu, bu lkelerin Trkiye'den bize
verilen ayn avantajlar kendilerine de istemi olduklarn, Trk hkmetinin ise
bu avantajlar bakalarna tanmamak arelerini aratrdn anlatt ve imdi
benimle tamamen iten ve gizli ekilde konumakta olduunu ifade etti. Dedi ki,
Lozan'da bizimle yaptklar antlama, teki tm antlamalardan ok iyidir; Trk
hkmetinin yapt ilk antlama olduu iin biz bu avantajlar elde etmiizdir;
Trk hkmeti bu antlamay Amerika gibi byk bir lke ile dostluunun sembol
olarak imzalam olmaktan memnuniyet duymutur ve bu nedenden onun manevi etkisine
ok nem vermektedir, fakat teknik bakmdan ele alnrsa bu antlamann hi imza
edilmemi olmasndan da Trk hkmeti ayn derecede mutluluk duyacaktr. Dileri
Bakan, Trk hkmetinin gerek fikrinin de tamamen bu ekilde ifade
edilebileceini belirtti.
30 KASIM, 1927
Bugn bizim Dileri Bakanlndan aldm telgrafta, Muhtar Bey'in dn sabah
Washington'a sa salim vardn, muhalefet lideri Gerard'n ise basnda, Muhtar
bey'in 30 bin Ermeni'nin ldrlmesinden sorumlu olduu, Trkiye ile diplomatik
ilikilerin yeniden balamas ve notalar alnp verilmesinin Anayasaya aykr
bulunduu yolunda sert bir hcuma getii bildirilmektedir. Fakat Muhtar Bey'in
Washington'a vard haberini duymak bile bana rahatlk verdi. Eer kendisine bir
ey olur, bana bir i gelirse, Gerard, hi deilse kendi vicdanna kar sorumlu
olacak...
6 KASIM 1927
Gerard'n basnda yapt hcumlar ve Amerika gazetelerinde Muhtar Bey'in Leviathan
gemisinden New-York'ta silhl ve motorsikletli polisler eliinde alnp
Washington'a gtrldne likin kan haberler, Trk basn tarafndan hayret
edilecek bir anlayla karland. Muhtar Bey New-York'a 28 kasmda varm olmasna
ramen buradaki basnda 3 Arala dek yalnz kendisinin Washigton'a varm olduuna
ilikin ksa bir haberden baka bir ey kmad; nk Trk gazeteleri genel olarak
haberlerini Avrupa gazetelerinden alyor, bunlar ise buraya ancak drt gn sonra
geliyor. 3 Aralk'taki olayla ilgili geni haberler yaynland. Bununla birlikte
bugnk 6 Aralk tarihine dek gazeteler hibir yorumda bulunmadlar; yalnz bugn
Cumhuriyet gazetesi Amerika'daki Ermeni ve Yunan propagandasna kar nlemler
almad iin Trk hkmetini sulayan lml bir yaz yaymlad; yazda, Amerikan

hkmetinin bu propaganda ile fikir birlii yapmad da belirtilmekte idi.

Dn Amerikan Cumhurbakan Coolidge yeni Trkiye Elisinin itimatnamesini kabul
ederek kendisine Amerikan hkmetinin tam gveni olduunu, resmi Amerikan memurlar
ile her an ibirlii yapabileceini sylemi.
9 ARALIK, 1927
Hkmetle iliki kurmak, Muhtar-Gerard olay zerine konumak ve Trk basnn
yattracak aklamalarda bulunmak zere saat 7.30'da Ankara'ya hareket edeceim.
Fakat hibir i zerinde durmayacam. Ankara'ya her gidiimde amacmn bir ey
istemek olduu fikrine kaplmalarn istemiyorum.
Kendi konumumdan yararlanarak Amerikan okullar ve teki kurulularn her eit
haklarn Trk hkmetinin istei dnda salamaya altm izlenimlerini
almalarn da istememekteyim. Eer onlar Amerikan okullarn ve kurulularn
istemiyorlarsa, boazlarna sarlmay dnecek deiliz; kapitlasyonlar devri
geti...
10 ARALIK, 1927
nceden aldm randevuya uyarak Tevfik Rt Bey saat 19'da beni kabul etti, bir
saat grtk. Beni iten selmlad ve souk algnlndan rahatsz olduu iin,
bana da mikrop geirmemek amacyla ellerime kolonya dkt. Gerard'n, Muhtar Bey
Amerika'ya vard zaman yapt hcumlardan tr ok zldm ve olay son
derece znt verici olarak kabullendiimi, bununla birlikte Gerard'n hi bir
ekilde hkmeti temsil etmediini ve hkmet adna konumadn belirttim. Yalnz
hkmetin fikirlerine deer verilmesini, hkmetin ise Muhtar bey'i iten
karladn belirttim.
Rt Bey yalnz Amerikan hkmetinin gr ekline nem verdiini ve bir aznlk
tarafndan yaplm olan hcumlarn kendisini hi zmemi olduunu syledi ve dedi
ki: ''Dnyann en gl hkmetlerinden biri olan byk Amerikan hkmeti ile Trk
hkmeti dost kalacak ve hibir ey bu dostlua engel olamayacaktr. Bu dostluun
manevi etkisi byktr''. Bu konuda uzun boylu konutu.
Bundan sonra ben de Millyet'te Yakup Kadri'nin yazd yazdan, yalnz ifadesinin
sertliinden tr deil, birok hatalar ve yanl haberlerle dolu olduundan ok
zldm anlattm. Yazda syledii gibi Lozan'da yaplan antlama Senatoda iki
kere reddedilmemitir. Muhtar Bey'e kar dmanca gsteriler ve sokak saldrlar
yaplmamtr. Byle olduu halde yaz sanki Muhtar Bey yolda tartaklanm ve polis
kendisini hi korumam gibi bir hava vermektedir. Bu yanl izlenimlerin

dzeltilmesi dileinde bulundum. Tevfik Bey benimle ayn fikirde olduunu, Muhtar
Bey'e kar sokak saldrlar ve fiil tecavz yaplmadn bildiini,
Millyet'teki yazy yaynlanmadan nce grmediini, bu gibi eylerin
tekrarlanmamas iin dikkat edeceini ve yanl haberlerin dzeltileceini syledi.
Ben de Bakana, daha nemli Amerikan gazetelerinde Muhtar - Gerard olayna ilikin
kan yazlarn kendisini ilgilendirebilecei kansnda olduumu syleyerek, NewYork Herald Tribune, New-York World gazetelerinden paralar okudum ve bu
ikincisinin demokrat ve muhalif gazete olduuna iaret ettim. Tevfik Bey bu
gazetelerdeki yorumlar pek ilgin bulduunu ve bunlar Trk basnna vereceini,
muhalif basnn Amerika'da ne kadar drst davrandn gstererek kendilerine bir
ders vereceini syledi. Bu sz bir hayli houma gitmekle birlikte zerinde
durmadan getim. Szn ettiim yazlarn Franszca evirilerini zerine
ineleyerek gazeteleri kendisine braktm, fakat bu ii tamamen zel ekilde ve
kiisel isteim zerine yapm olduumu, bu haberlerin Trk gazetelerinde benim
tarafmdan kesilerek verildiine iaret edilmesini istemediimi de belirttim. Beni
g duruma drmeyecei konusunda kendisine gvenmemi syledi. Kendisine Baltimore
Sun gazetesindeki yazy gstermedim, nk bunda Ermenistan ile ilgili olarak
Trkiye aleyhine dnceler ve belgeler vard. Yukarda ad geen gazetelerden ilki
Gerard'n saldrlarn ''acnacak derecede gln'' olarak nitelendiriyordu.
Muhalif olarak ikinci gazetede ise, Trkiye ile diplomatik ilikilere yeniden
balamann, tamamen hkmetin haklar ve yetkileri iinde bir i olduu
syleniyor...
Bundan sonra kan Trk gazetelerinde Gerard olayndan lml bir dille sz
edilmeye baland.
14 OCAK, 1928
Tevfik Bey onuruna verdiimiz ziyafet tam bir baar oldu... Yemek, saat 20.30'da
idi. Tevfik Bey ve hanm 9.15'de geldiler. Bir gazinodan dn olarak masa ve
iskemleler almtk, bunlar 14 kiinin oturabilecei ekilde yemek odasna gzel
bir ekilde yerletirdik. stanbul'dan getirttiimiz harikulade gller ve
menekelerle masay ssledik. stanbul'daki elilik memurlarmz, orada bulunan
talyan elisinden o gn Ankara'ya gelirken canl istakoz getirmek ltfunda
bulunmasn rica etmilerdi. Fakat o, srf ricamz yerine getirmekten kanmak
iin Ankara'ya hareketini bir gn erteledi ve bu yzden kendi eliliinde yarn
sabah yaplacak bir dnde bulunmak olanandan yoksun kald. Kendisinin daha

cesur olduunu sanrdm. Trkler ne havyara, ne de pek gzel pimi olan istakoza
iltifat etmediler. Dileri Bakanlnn siyasi danman olan Ragp Raif Bey'den
baka bunlara el sren olmad.
Masaya oturur oturmaz Tevfik Bey bana hitaben kardan yksek sesle konumaya
balad, bylece hi kimsenin konumasna frsat vermeden, yemek boyunca politik
dncelerinin aklamasn yapt. Maiyetindekiler ve Nusret Sadullah Bey son
derece perian ve utanm bir ekilde bakyorlard, fakat ben memnun ve neeli
idim, nk hem Tevfik Bey'in grleri her zaman ilginti, hem de bylelikle ben
yanmda bulunan hanmlarla ocuka konumalar yapmak zorunluluundan kurtulmu
oluyordum. Kendisi in'den sze balayarak, an Kay ek'in yaknda zaferi
kazanacan ve in'in bana geeceini, komnistlerin artk davay kaybetmi
olduklarn syledi. Onun grne gre, komnist lider an Solin, en sonunda
Manurya'ya ekilmek zorunda kalacak, an Kay ek Pekin'i ele geirip millyeti
in'i smsk birletirecek. Kendisi, yani Tevfik Rt Bey, in'deki Trk
Maslahatgzar aracl ile an Kay ek'e Manurya, Moolistan ve Trkistan'
millyeti in'le birletirmeye almamasn, nk bu takntlarn gten ok
zayflk yaratacan sylemi, nasl ki Trkiye de bugn Irak ve Suriye kendisine
verilse kabul etmeyecekmi, nk buralardaki halk Trk deilmi. Yine Rt Bey'e
gre, Manurya her bakmdan bir Japon, Mool ve Trk lkesidir. Tpk Trkiye gibi,
in'in geri kalan blm de tm millyeti bir temel zerine salam bir ekilde
kurulabilir. Bugn Trkiye, Osmanl mparatorluu'na oranla ok daha gldr.
Rt Bey daha sonra bana, yalnz Gazi, smet Paa ve kendisinin bildii bir srr
aklad: an Kay ek, balangta millyeti bir kurulla Ankara'ya gelmeyi
tasarlam, fakat in'de olaylar baka yne dnnce bu plnn gerekletirememi.
Kendisi an Kay ek'ten sz ederken cokunlua kaplyor.
Sonra sz Avrupa ve Balkanlara getirerek dedi ki: ''Bugn iin artk bir Balkan
sorunu yoktur; bu sorun kalkm ve Akdeniz sorunu durumuna gelmitir.''
Yakndounun snr deimitir; artk bu snr ran' iine almyor. Yakndou
Trkiye ve Balkanlardan oluur. Snr Trkiye'nin dou snrdr. ran, Rusya,
Irak ve Afganistan Ortadou'yu oluturmaktadr, ondan teki de Uzakdoudur. Trkiye
bugn bir batl devlettir; Balkanlardaki bir kylnn lm, Trkiye iin
Afganistan'da bir kraln lmnden daha nemlidir. Boazlar sorunu sonsuz olarak
zlmtr. nk bunlar daimi ekilde almtr; fakat Trkiye Boazlar yznden
Avrupa iin srekli nem tayacaktr. lgn bir adam bir zaman Boazlar sorununu

zmenin en iyi aresi, iki boaz da toprakla doldurmaktr, demi. Ben de Tevfik
Bey'e, ileri srd fikirlere baklrsa Akdeniz'i de doldurmann ok uygun
olacan syledim. Masann teki ucunda yemeini yemekte olan Ragp Raif Bey sze
kararak, bunun hi istenmeye deer bir ey olmadn, nk o zaman Ankara'nn
istakoz bulamayacan syledi ve nndeki istakoza bir daha bulamayacakm gibi
saldrd.
22 OCAK, 1928
Associated Press Ajans Muhabiri Miss Priscilla Ring, bugn saat 16'da beni ziyaret
ederek, Bursa'daki Amerikan okulunda rencinin (kz) Hristiyan olduu, Trk
makamlarnn olay hakknda soruturma am olduklarn, eer okulda Trk
ocuklarnn Hristiyanlatrma abas saptanrsa okulun kapatlaca haberini verdi
(1).
Miss Ring, bu haber btn sabah gazetelerinde yaynlanm olduuna gre, kendisinin
de olay AP'ye bildirmesinde bir saknca grp grmediimi sordu. Bu eitten bir
olayn Senatoda benim eliliimin onaylanmasna bir hayli etkisi dokunacan, baz
senatrlerin bunlar alabildiine istismar ederek senatonun onayn nlemeye
yarayacan bilmekle birlikte Amerikan Kltr Kurulu Bakan Goodshell'in de
fikrini aldktan sonra Ring'in ajansa tel ekmesinde saknca grmediimi syledim.
Goodshell'i grdkten sonra telgrafn ekti. Goodshell kendisine, soruturmay
memnunlukla karlam olduunu, nk Amerikan okullarnn din propagandasn
yasaklayan kanuna titizlikle uyduklarn, soruturmann bunu ortaya karacan
sylemi. Bursa okulundaki baz kzlar, retmen Edith Sanderson'a byk bir
hayranlk duymakta imiler, onun mutluluk ve ruh skunetinin Hristiyanlktan ileri
geldiini grerek bu dinin pek iyi bir din olduuna inanmlar: teki kzlardan
bazlar ise, kskanlktan tr, bunlarn yataklarnn altndan an defterlerini
arm ve Trk Mill Eitim memurlarna vermiler; bunlar da defterleri Trkeye
evirerek Ankara Mill Eitim Bakanl'na gndermiler. Oras da soruturma
yaplmasn emretmi. Olay Dileri Bakanlmza bildirdim.
pin ucu Necati Bey'in elinde olduuna gre, Bursa'daki okulun kapatlaca bana
kesin gibi grnyor. Vakit gazetesinde kan bir yazda Bursa'daki retmenlerden
sz ederek, bunlarn davranlarnn ''Cumhuriyete yaplm caniyane bir ihanet''
olduu sylenmektedir. Okul Mdrnn ayn zamanda Bursa Amerikan Konsolosu
olduuna ilikin yanl bir sylenti kt. Bu sylentiye gre Vakit gazetesi
konsoloslarn, hatta elilerin bile su iledikleri zaman cezalandrlmalarn

ileri sryor.
31 OCAK, 1928
Talihsizlikler, ok ender tek bana gelir. Bugn pek kt bir gn oldu. Sabah
gazeteleri bir resmi tebli eklinde, Mill Eitim Bakanl'nn Bursa'daki
Amerikan okulunu kapatmak ve din propagandas yapmaktan sorumlu olanlar adliyeye
vermek niyetinde olduunu bildirdiler. Bu olay, teki btn yabanc okullar
kapatmaya doru atlm ileri bir adm olacak herhalde. imdi nemli olan ey,
kolejleri bu tehlikeden korumaktr.
A.P. muhabiri Miss Ring Bursa dnnde beni ziyaret ederek, okul olay konusunda
ajansna gndermek zere bulunduu telgraf gsterdi. Bu telgrafta ad geen okulda
gerekten din propagandas yapld, bu davrann teki Amerikan retim
kurulularn da tehlikeye drd iin buradaki Amerikallarca pek kt
karland bildirilmekteydi. Birka deiiklik yaptktan sonra, telgraf
gndermeden nce Goodshell'e Amerikan Kz Koleji ve Robert Koleji Mdrlerine birer
kere gstermesini salk verdim. Miss Ring'in sylediine gre, Bursa olaynda ad
geen retmen Miss Sanderson, kendi istekleri zerine kzlara Hristiyanlk ve
kutsal kitap hakknda bilgi vermi olduunu aka itiraf etmekte ve tm
sorumluluu zerine aldn bildirmekte imi. Bir sre nce de bir Amerikal, bu
okulu ziyaret ettiinde Miss Sanderson kendisine baz kzlar gstermi ve vnl
bir davranla, bunlarn ncil okumakta olduklarn, fakat sakn ses karmamasn
sylemi. Bunu Miss Ring'e bizzat o Amerikal anlatm.
2 UBAT, 1928
Dileri Bakanlmzdan Bursa olay konusunda telgraflar geldi. Bursa olay
karsnda bakanln taknd tavr ok ll idi: Telgraflarda derhal ''durumu
yattrmak ve kontrol etmek iin resmi ve dostane ilikiler kurulmas''
bildiriliyor, fakat bunun yalnz bir salk vermeden ibaret olduu, durumun gereine
gre nasl davranmak gerektiinin tespiti bana braklyordu. Benim grm u ki:
diplomatik yoldan kar koymada bulunmak zaman daha gelmemitir, dostane ilikiler
ise yeni bir diplomatik kar koyma olarak yorumlanacaktr. Gazeteler benim
Ankara'ya gittiimi elbette haber alacak ve bu ziyaretin bir diplomatik kar koyma
amacyla yapld kansna varacaklardr. Bu gergin durumda Tevfik Rt Beyi'in
de basna sz geireceini ummuyorum. smet Paa'ya gitmek ise hem g, hem de
bugn iin belki de akllca bir i deil. En iyisi, imdiki durumda olaylar kendi
normal akna brakmak. Bizim kanmz ne olursa olsun, okul hakknda ileri srlen

sulamalar hi phe gtrmez ekilde ispat edildi; durumumuz zayf, olayn

kaynan meydana getiren milliyetilik duygusu ile baa kmamz mmkn deil.
yle sanyorum ki, olaylarn en kzm olduu devrede benim kenarda kalarak
sesimi karmam olmam Trk hkmeti takdir edecek ve bylece, harekete gemek
iin uygun an geldiinde, yapacam bavurmay daha nazikne ve anlayl bir
ekilde karlayacak. Dileri Bakanlmza bu yolda bir tel ektim. Bugnk
Millyet'te ok irkin bir yaz kt...
5 UBAT, PAZAR
Amerikan okullar aleyhine alan basn kampanyasnn karanl iinde ilk k
demeti bugn Falih Rfk Bey'in yazd yazda grnd.
Hem milletvekili, hem de gazeteci olan Falih Bey bu yazsnda, Trk Eitim sistemi
mkemmelleinceye dek Trkiye'de yabanc okullarna ihtiya bulunduunu ileri
srmektedir. Bana yle geliyor ki sorumlu evreler basn kampanyasnn
yumuatlmas fikrini ileri srmlerdir ve Falih Rfk'nn yazs bu fikirle
yazlmtr; nk kendisi o evrelerle yakn iliki iindedir. u andaki tahminim
budur.
7 UBAT, 1928
nceden randevu alarak saat 16.30'da Dileri Bakanl'nda Tevfik Rt Beyi
ziyaret ettim. Geri, ana amacm Bursa olayn grmekti, fakat daha nce baka
sorunlar ele almay, okul olayna da bu arada raslantdanm gibi sz getirmeyi
dnyordum. Fakat, Rt Bey kendiliinden hemen bu konuyu at ve olaydan tr
ok zldn ve Trk hkmetini Bursa okuluna kar bu kadar sert nlemler almaya
ynelten nedenleri bana anlatmak istediini syledi.
Bundan sonra Amerikan Kltr Kurulu Bakan Goodshell'in Trkiye'deki Amerikan
okullarnda kesin ekilde din propagandas yapmaktan kanmas, Trk hkmetinin
koyduu kurallara tm bir gven ve inanla uyulmas konusunda demeci ve tm
Amerikan okullarna bu yolda verdii direktif zerinde konutuk.
Baka konulara gemeden nce Amerikan okullar aleyhinde Trk gazetelerinde kan
yazlara son verilmesini rica ettim ve bu yazlarda yalnz Bursa deil, tm
Amerikan okullarnda ayn davran yaplyormu gibi bir izlenim verildiini
syledim. Dedim ki, eer tm Amerikan okullar aleyhine bir kampanya alacak
olursa, hemen her okulda ayn nitelikte olaylar bulmak kolay olacaktr, nk her
okulda ters huylu ve honut olmayan retmenler ve renciler tm aslsz
sulamalar kapmaya hazrdr. Rt Bey tm okullara kar bir kampanya almasnn

sz konusu olmadn, aleyhteki yazlar durdurmak iin baz admlar imdiden

atm bulunduunu syledi.
14 UBAT, 1928
Bursa'daki retmenlerden nn durumasna dn baland; baz renciler tank
olarak dinlendi ve duruma 5 Marta brakld.
Gedikpaa okulu mfettilerce ve byk bir sertlikle denetlenerek rencilere sekiz
soruya yazl olarak cevap verdirildi. Baretmen Miss Ethel Putney, mfettilerin
davrann ''yakksz'' olarak nitelendiriyor. Bununla birlikte daha sonra
kendisi mfettilerce davet edilmi ve okulu bu kadar mkemmel ynettii iin
tebrik edilmi; demek durum orada ok iyi...
Merzifon'daki durum ise ok kt. Orada mfettiler Trk bayra ile birlikte
dalgalanan Amerikan bayrann indirilmesi, pazar gnleri ders yaplmas, pazartesi
ve perembe gnleri leden sonralar tatil verilmesi iin direnmiler. (Bilindii
gibi o tarihte resmi tatil cuma gnleri idi.) Goodshell pazar gnleri sorununda
sonuna dek uraacan ve bu konuda direnilecek olursa Amerikan Kltr
Kurullarnn tm okullar kapatacan ve Trkiye'den ekileceini syledi. Byle
olursa ben de Trkiye'den ayrlabilirim. nk bu koullarda Senatonun benim
eliliimi onaylayacan hi sanmyorum. Maalesef mfettiler retmenlerin oturma
odasnda Trke bir ncil bulmular; geri bunlarn rencilerin eline
geemeyeceini sylemiler ama, Amerikan retmenlerinin elinde Trke ncil'in ne
ii var?
15 UBAT, 1928
10 ubatta Ankara'daki Elilik Ktibimiz ves'ten bir tel alarak hayrete dtm. Bu
telgrafta bildirdiine gre Dileri Bakan kendisini ararak benimle yapt
konumada ok ileri gitmi olduunu, kabinenin Bursa'daki okulu yeniden amay
hibir ekilde dnmediini sylemi. Ayrca teki konulardan bazlar iin de
aleyhte belgeler ele geirilmi bulunduunu, fakat hkmetin imdiki durumda
bunlar yalnz dosyaya koymakla yetineceini ve Amerikan okullarna kar iyi
niyetini gstermeyi srdreceini belirtmi. 12 ubatta bizim Dileri
Bakanl'na bir tel ekerek bundan nce vermi olduum haberi ves'in telgrafna
gre dzelttim. Bu benim iin ok skc ve tatsz oldu; nk Bakanlk Rt
Bey'le yaptm grmede elde ettiim sonular iin beni kutlamt.
15 ubatta Amerika'dan aldm bir telde olayn kt bir etki yaratt, zellikle
kilise evreleri ve kadn kurulularnda olumsuz bir izlenim uyandrd,

Trkiye'nin muhaliflerine ok iyi bir silh verilmi olduu bildirilmektedir. 18

ubatta Ankara'ya gittiimde bu tel ok iime yarayacak... Tevfik Rt Bey, Trk
basnna hkim olacana sz vermi olmasna ramen, gazetelerde her gn ok ar
yazlar kmaktayd.
21 UBAT, 1928
Dn geceki baloda aldm randevuya uyarak bugn smet Paa'y ziyaret ettim.
Kendisine u noktay belirttim ki, Trk hkmetinin u anda yapaca olumlu bir
jest, Amerika'da ok iyi bir etki yaratacaktr ve eer Amerikan halkn Trk
hkmetinin Amerikan okullarna kar deil, fakat, din propagandasna kar
mcadeleye girimi olduuna inandrmak isteniyorsa byle bir jest ok gereklidir.
Bursa'daki Amerikan retmenlerinin beraat edeceklerini umduumu, bir ya da birka
Amerikan okulunun yeniden almasna karar verilecek olursa, bu jestin Amerika'da
phesiz takdirle karlanacan, fakat bu izin birka hafta geciktirilirse,
psikolojik etkinin yitirileceini syledim. Paa beni iten dinledi ve dn gece
baloda benimle konutuktan sonra hemen Tevfik Rt ve Necati beyleri grdn ve
hi deilse okullardan birinin yeniden alabileceini sandn, ancak bu okullara
en ok nerede gereksinme bulunduunu renmek iin bakanln inceleme yapmas
gerektiini syledi. Kendisine, bu incelemenin daha nce yaplm olabileceini,
nk Amerikan Kltr Kurulunun drt ay nce Talas ve Mara'taki okullar yeniden
amak iin izin istediini ve iki yerde de retmenlerle yneticilerin hazr ve
beklemekte olduklar cevabn verdim. Paa, sorunun bir an nce karara balanmas
iin aba gstereceini ve olanak orannda acele bana haber vereceini syledi...
Bundan sonra bir sre Trkiye'nin ekonomik gelimelerinden ve Paa'nn en nemli
sorunlardan biri sayd demiryolu yapmndan sz ettik. Kendisine bugne dek
baarlm olan ilere hayranlk duyduumu syledim.
Daha sonra Balkanlar'daki durumu tarttk ve Avrupa'nn frtna merkezinin her
zaman buras olduu fikrinde anlatk. Fransz-talyan rekabetinin dourduu
sorunlar ve Trk-Amerikan ilikileri zerine grtk. Bu konumamz ok iten
ekilde bir saat srd.
24 UBAT, 1928
Akam yemeimizi Polonya Eliliinde Enis Bey ve sefaret erkan ile birlikte
yedikten sonra, saat 11'da Tevfik Rt Bey'in verdii baloya gittik. Balo
gerekten pek parlakt; hkmet, meclis yeleri ve kordiplomatik hep orada idi. ok
kr ki, kar frtnas yollar kapamt. Geen yl smet Paa'nn balosunda

otomobiller binaya yaklaamam, bu yzden konuklar karlar iinde yryerek ieri

girmek zorunda kalmlard; birok hanmn das ayakkablar mahvolmu bazlar da
karlar iine yuvarlanarak baloya hi girememilerdi.
Trkiye'deki Amerikan okullar konusunda smet Paa'ya baz syleyeceklerim vard,
kendisinden ertesi gn iin bir randevu aldm. Tam gece yars Gazi geldi ve
salonda ilerledi. Yannda ngiltere Bykelisi Sir George ile Times gazetesinin
muhabiri J.W. Collins vard. Mzik ve dans iyi gidiyordu, bfe ok zengindi,
ampanyaya ise kalite ve miktar bakmndan diyecek yoktu. Sanrm ampanya
masas vard, btn gece de bo kalmad. Saat 02'de Sir George'un oyun sras
bitmi, Ruen Eref Bey, Mustafa Kemal'in benimle poker oynamak istediini haber
vermiti. Gazi, iki Trk hanm, ben ve ok sevdiim Mill Eitim Bakan Necati Bey
olmak zere be kii oyun odasnda masaya oturduk. Fi cretlerini dedik; masann
zeri filerle dolu bir halde oyuna baladk; nnzde 500 liranz varsa hepsini
ileri srebilirdiniz, ki bu sk sk yaplyordu ve karnzdakiler bunu ounlukla
gryorlard. Dehetli bir ansm vard, btn potlarda kazanyordum. Bir keresinde
Gazi 500 demiti ben bunu 500 daha kardm. Gazi grd. Gazi'nin fulne karlk
ben drt onlu atm. Bunun zerine ne doru eildi ve filerini benim nme doru
iterken yanam dostane bir ekilde okad. ki veya saat sonra ben elimi,
karm Alice'e braktm. Hava almak zere dar ktm. Ayn ans onda da vard.
Fakat bir keresinde o kadar utanmt ki, Gazi'nin fulne karlk elinde yine drt
onlu bulunduu halde, bunlardan yalnz n gstermiti. Dndm zaman Gazi,
Alice'in ok iyi oynadn syledi; bilmiyordu ki Alice, onun sandndan da daha
iyi oynamt. Fakat bundan sonra ansm beni terketti. Bir tek elde dahi
kazanmakszn kaybettim. O zamana kadar hep kaybetmi olan Gazi ise imdi kazanmaya
balamt. ok tedbirli oynayan Necati Bey de kaybetmiti. Son bir iki saat iinde
Gazi'nin kazanmaya karar verdii ve kazanacana inand aka belli olmutu.
Masada oturmadm zaman her zaman elini bana gsteriyordu. En iyi oyuncularda bile
grlmeyen tarzda poker oynuyor, bir flou tamamlamak iin iki kart ekiyordu;
fakat tamamlayamazsa bile potu tamamlyordu, nk tekiler hemen ekiliyorlard.
Sabah 7-8 sralarnda peynirli sandvi ve aydan oluan bir kahvalt yaptk. Saat
5'te Alice yatmaya gitmiti. Gazi'nin btn gece sevgi ve hayranlk dolu baklarla
efendisini seyretmi olan kpei, berideki bir divan zerinde oktan uykuya
dalmt. Saat 9'da btn paralar kazanm olan Gazi son bir oyun daha nerdi. Bu
oyunun son elinde, batan beri ortada dnm olan para onbinleri bulmutu.

Hesaplar tutan Eref Bey'den bir deste para ald ve ok nazikane ekilde hepimize,
ka lira kaybetmisek aynen o kadarn geri verdi. Bylece ok gzel bir zaman
geirmi oluyorduk; ne kazanan ne de kaybeden vard. Ei bulunmaz bir poker
partisi. Sabah saat 9.15'te oradan ayrldm. Tevfik Rt ve Saffet Ziya Beylerin
hanmlar iyi bir gn dileyerek beni uurladlar. Bylece Ankara sosyetesinin i
evrelerine girmi bulunuyordum.
26 UBAT, 1928
Rt Bey'le yaptm konumann m, yoksa baloda Necati Bey'e gsterdiim tatl
bak etkisiyle midir bilmiyorum, bu sabah Elilik Ktibimiz ves'ten aldm bir
telde Mill Eitim Bakanl'nn Sivas'taki erkek okulunun almas ve
Merzifon'daki okula bir meslek blmnn eklenmesine izin verdii bildirilmektedir.
Bu hi deilse Trk hkmetinden istediim olumlu jesti ortaya koyuyor.
Kendisine hemen telefon ettiim Goodshell bana teekkrlerini bildiriyor. Ancak
bana unu da haber verdi ki Sivas'taki Amerikan Okulu be yl sre ile Salk
Bakanl'na kiralanmtr. Necati Bey'in yaplmas olanaksz olduunu bildii eyi
emredecek kadar ocukluk ve samalk yapmasna imkan yok. Goodshell'e Ankara'ya
gitmesini ve bu ii dzeltmesini salk verdim. Bu arada hemen AP muhabiri Miss
Ring'i artarak durumu anlattm; bylece hi olmazsa kendimi Amerika'da tantmak
olanan buluruz. Daha ok beklemeye cesaret edemedim; nk kimbilir, belki de
Trk Amerikan ilikilerinin grlmesine yarn Senatoda balanabilir. Benim salk
vermem zerine Miss Ring telgrafn ekmeden nce Goodshell ile grmeye gitti;
sonra bana gelerek telini okudu; ok iyi buldum...
29 UBAT, 1928
nsan Trkiye'de oka kalr ve Trklerle geni ekilde ilikide bulunursa unu
anlyor ki, Trklerin ne szlerine, ne de davranlarna bakarak zihinlerinden
geen eyi anlamak olanakszdr. Eer sabr ve itidalinizi koruyabilirseniz,
kendilerini bu bakmdan incelemek ok ilgin bir aratrma olur. Rt Bey'le
konumalarm irdeliyor ve unlarla karlayorum:
Geen yl 22 Eyllde bana, Muhtar Bey'in ay sonundan nce yada ekimde kalkacak ilk
gemi ile Washington'a hareket edeceini bildiriyordu; oysa imdi biliyoruz ki,
Muhtar Bey'in o an Kasmdan nce hareket etmek aklndan bile gemiyordu.
10 Aralkta Cumhurbakanmz Coolidge'in Muhtar Bey'e verdii sylevin tam metnini
Trk gazetelerinde aynen yaynlattracana, Muhtar Bey'in Amerika'ya var
konusunda Yakup Kadri Bey'in verdii yanl haberleri dzelttireceine sz

vremiti. Bu szlerinden hibirini tutmad. Yine 10 Aralkta silhszlanma Hazrlk

Komisyonunun 15 Martta Cenevre'de yapaca toplantda Trkiye'nin kesin ekilde
temsil edileceini ve belirli bir program sunacana sz vermiti. Daha sonra 7
ubatta kendisinin bu konuda tekrar fikrini yokladmda, uluslararas konferanslar
ii ile grevli bulunan yardmcs Ragp Raif Bey'in bu sorun hakknda hibir ey
bilmediini ve bu toplantda bulunmak iin davetiye bile almam olduklarn
syledi.
10 Ocakta, an Kay ek'in Gazi'nin eserine kar byk bir hayranlk duyduunu,
onun yaptklarn in'de de aynen uygulamak istediini, Trk hkmet sistemini
incelemek zere Ankara'ya 14 kiilik bir kurul gnderdiini, bu kurulun imdi Port
Sait'te bulunduunu ve ksa sre sonra Ankara'ya geleceklerini syledi. Oysa Mart
banda Dileri Bakanl'nda ne bu kurul, ne de Ankara'ya gelii konusunda
hibir bilgi yoktu. an Kay ek'in yalnz Gazi'ye bir fotorafn gndermi olduu
syleniyordu.
7 ubatta Amerikan okullar aleyhine alan basn kampanyasn durduracan
vaadetmiti. Oysa ayn nitelikteki yayn on gn srd.
Aylarca nce, okullarn yeniden almasnn, Anadolu'daki okul yaplarmzn Mill
Eitim Bakanl'nca satn alnmas iin yaplacak grmelere bal olduunu
sylemiti.
Hemen bu grmeler iin Goodshell'in davet edilmesini rica ettim. Fakat bu davet
bugne dek olmad.
20 ubattaki son grmemizde, okullardan bir ya da birkann yeniden almasna
hemen izin vermek suretiyle bir olumlu jest yaplmas, bylece Bursa olaynn
uyandrd olumsuz etkinin bir dereceye dek hafifletilmesini rica ettiimde, Rt
Bey Merzifon'daki okula bir teknik blm eklenmesi ve Sivas'taki erkek okulunun
yeniden almas iin izin verildii haberini gnderdi. imdi anlalyor ki, mill
Eitim Bakanl ok daha nceden ve kendi giriimi ile Merzifon'da teknik kurslar
almasn rica etmi; yani imdi verilen izin bir ayrcalk deilmi. Sivas'taki
okula gelince, bunun binas da be yl sre ile Salk Bakanl'na kiraya
verilmi; bu duruma gre okulun 1930'dan nce almas olanaksz. Byle olduu
halde bakanlk, okulun almas iin ileri srd koullardan birinde, derslere
gelecek retim dneminde, yani 1928 Eyllnde balanmasn istiyor.
Madalyann teki yzn ise u olaylarla belirtmek isterim:
Son olarak Muhtar Bey'in Amerika'ya vakit geirmeden hareket etmesinin gereinden

sz ettiimde Rt Bey, Muhtar Bey'in bir saat iinde hazrla balamas iin
kesin emir verdi.
Muhtar Bey olay karsnda ok anlayl bir tavr taknd.
Trk-Amerikan Antlamas karsnda Trk hkmetinin gr hakknda hayret
edilecek kadar ak konutu ve Amerikan hkmeti yeniden grmelere balamay
isteyinceye dek ilikilerimizin imdiki esaslar zerinde sreceini, smet Paa ile
fikir birlii ettiini kendiliinden syledi. Bir sre sonra Bursa olay konusunda
basn yattrd ve tahriki denetimleri durdurttu, ancak bu yatma ve durma,
doal bir ekilde kendiliinden de olmu olabilir.
Rt Bey, konusundaki ak izlenimim u ki, kendisi ileriyi geriyi hesaplamadan
konuan byk bir sz ebesi ve byk bir nazariyeci...
Sorunlarn derinliine ilikin blmlerinde bilgili deil. Szlerini ve
gvencelerini hem phe, hem de ihtiyatla karlamal. Onun bu durumu beni
Dileri Bakanlmza kar pek doal olarak g durumlara dryor: Verdii
szleri ve demeleri gerek diye kabullenerek Bakanla bildiriyorum, fakat
sonradan bunlar ya deitirmek ya da tersine evirmek zorunda kalyorum. Birok
lkede dileri bakanlar tam yetki ile konuur ve hkmetinin kesin dncelerini
bildirir; ya da hkmetin henz kesin bir karar yoksa, kendi payna sz vermez ve
tedbir kayd ile szlerini tartar. Rt Bey hi byle yapmyor: Kendi ve hkmeti
hesabna kesin konuuyor, sonra da kendisini ve hkmetini ters yola eviriyor,
hatta bazen szlerini dzeltmek zahmetine bile katlanmyor. Benim iin yeni bir
diplomasi ekli.
Okullarn almas sorununa gelince; bunun Necati Bey'in makyavelce bir taktii
olduuna inanyorum. O olumlu jestini yapt. yle bir jest ki uygulanmas mmkn
olmayan bir ey olduu iin ona hibir eye mal olmad. Ancak ne de olsa bu jest
Amerika'da iyi bir etki brakacak ve bu bakmdan yararl olacak. Bununla birlikte
Necati Bey'in okullarmz amaya hi niyeti olmadna eminim. Goodshell yeniden
kar koymam istiyor. Fakat imdilik hibir ey yapmak istemiyorum. Kendisi
Ankara'ya gitmeli ve durumun ne olduunu anlamal. Belki de gidecek ve geen yl
olduu gibi bir grme salamay baaracak. Necati Bey bir yolunu bulup onu
atlatacak. Okullarn gelecei iin umutlandrc hibir yn gremiyorum. Ben
elimden geleni yaptm ve hemen hemen tamamen baarszla uradm.
23 MART, 1928
Yeni bir okul olay, bu kere stanbul'daki kolejde oldu. Millyet gazetesi bunun

Robert Kolejde olduunu, iki Yunanl rencinin Trk rencilerin nnde Trkiye
haritasn yrttklarn haber verdi. Kz Koleji Mdiresinin bana anlattna gre,
ad geen kolejin hazrlk snfnda bulunan 10 yalarnda iki ocuk, alma
salonunda asl duran bir Trkiye haritas zerinde delikler amlar ve Trkiye
hakknda yakksz iaretler yapmlar. Trk renciler bunu derhal Millyet'e
haber vermiler. Sulu rencilerden biri Rum, teki Maltal imi. kisi de hemen
okuldan karlm, polisler soruturma yapmaya geldiler, fakat olayn burada
kapanaca umuluyor. On yalarnda iki ocuun dncesizce yaptklar bu i iin
okuldan karlma cezas ok ve ar bir ceza oldu, fakat u anda lkede banaz
millyetilik o kadar ahlanmt ki, kolejin daha yumuak davranmas kendi adna
pek hayrl olmazd...
6 NSAN, 1928
Saat 17.15'de masamda otururken iki telgraf geldi. Bunlardan biri Dileri
Bakanmz Kellog'dan. yle diyor: ''Trkiye'ye eli olarak atanmanzn Senatoca
onaylandn bildirmekle zel bir memnunluk duymaktaym. Cumhurbakan ve ben,
ahsnz adna ok iyi koullar ierisinde bugne dek baardnz ileri takdir
etmekteyiz. Eliliiniz onayland iin Trk-Amerikan ilikilerinin gelimesi ve
salamlamas konusunda gelecee gvenle bakmaktaym.''
Muhtar Bey'in telgraf ise u:
''Senatonuzun eliliinizi onayladn rendim. Sevinle ve tm kalbimle
tebrikler. Madam Grew'e sayglar.''
Bu haber zerine hepimiz bir bayram havasna brndk.
30 NSAN, 1928
Dileri Bakanlmza, Bursa'daki retmenin gn hapse ve lira para
cezasna mahkm edildiini ve avukatn karar temyiz ettiini bildiren bir tel
ektim. Ayrca Ankara'daki Elilik Ktibimize de telle u direktifi verdim:
''Bursa'daki retmenlerden de sulu bulunmu ve gn hapse mahkm
edilmitir. Bu haber hi kukusuz Amerika'da ok olumsuz izlenim brakacak ve Trk
aleyhtar propagandann yeniden domasna yol aacak. Tevfik Rt Bey bana 19
Nisanda, binas kiraya verilmi olduu iin alamayacak olan Sivas okulu yerine
baka yerdeki bir okulun alacana sz vermiti. Eer imdi szn yerine getirir
ve bunu Amerikan hkmeti ile basnna bildirmekliime izin verirse, Trk
hkmetinin iyi niyeti kantlanm olur ve kamuoyu yatr. Mmkn olduu kadar iyi
bir etki uyandrabilmesi iin bu haberin hemen verilmesi gerekir. stee en uygun

olan, Talas'taki okulun yeniden almasdr.

Sorunu Dileri Bakanl Genel Sekteri Enis Bey'le tartabilirsin. Ancak bu
giriimi diplomatik bir davran olarak deil de, tm kiisel bir istekle yaptn
akla ve bir an nce harekete geme konusunda salk vermeyi kendi adna yapyormu
gibi gster...''
2 MAYIS, 1928
A.P. muhabiri bugn bana dedi ki, Bursa'da yarg, retmenler aleyhine karar
verdikten sonra avukata, Okul Mdiresi Miss Jilson'u sulandrmak ve mahkm etmek
zorunda kald iin ok zldn, fakat bunu yapmak zorunda olduunu sylemi.
Avukatn kansna gre yarg da Ankara'dan direktif alm, retmenleri beraat
ettirerek Mill Eitim Bakanln g duruma sokmaya cesaret edememi, Miss Ring
Eskiehir'de bulunan Yargtay'n, Bursa'nn havasndan uzak bulunduu iin karar
bozaca ve davay yalnz kantlara bakp inceleyecei iin hi deilse Miss
Jilson'u beraat ettirecei umudunda...
Miss Ring'in sylediine gre Bursa halk imdi retmenlere son derece dosta
bakyorlarm; halkn duygular dmanlktan tm bir sempatiye evrilmi...
8 MAYIS, 1928
Baz diplomatik arkadalarm, yazl ya da szl bir ekilde ortaya kmad
halde, Trkiye Cumhuriyetine kar alttan kaynayan bir muhalefet cereyannn
gittike glendiini ve nem kazandn sylemektedir. Politik durumun bu blm
hakknda Dileri Bakanlmza heyecan uyandrc haberler ve bunlarla ilgili
yorumlar gndermeye devam ediyorum. Bunlardan ilki ve en nemlisi u: hsan Bey
durumasnn sonucu, bu davann almasn tahrik etmi olan smet Paa'nn
ahsnda hkmet iin bir darbeye ve prestij kaybna yol at. hsan Bey'e
yneltilen ihanet suu zerine ok durulmad, yalnzca nfuz yolsuzluu ve grevi
ihmal gibi kk sulardan hkm giydirildi. Durumalarn banda kendisinin
aslaca sanlyordu, tamamen szde kalmak zere yl hapse mahkm edildi. Hatta
kendisini bu kadar mahkm etmek bile glkle olmu, yarglardan te biri bu
karar kabul etmemiler; tekiler ise ak ekilde hkmetin isteine boyun emek
iin bu karar vermiler. hsan Bey davas hi kukusuz politik bir nitelik
tamakta idi. Kendisinin, hakl veya haksz olarak, hkmete muhalefet ettiinden
pheleniliyordu nsan Bey'e yneltilen su, mahkemeye sevkedilmesinin ana nedenini
gizlemek amacna dayanyordu. Tahl ileri iin devlete ayrlan parada yolsuzluk
yapmak suu ile eski Ticaret Bakan Ali Cenani Bey'in mahkemeye sevki ise, hkmet

d evrelerin kkrtmas ile olmu. Ali Cenani Bey'in yakn dostlar olan Gazi
ve smet Paa henz duruma hakim olmaya frsat bulamadan nce, i adliyeye intikal
ettirilivermi. Kendisi bir ay hapse ve hesabn veremedii 173 bin liray hkmete
geri vermeye mahkm edildi.
imdiki halde hkmet aleyhine youn bir kampanya aldna ilikin hibir belirti
bulunmad iin, Divan li'nin ilerinin gittike artaca umulamaz. hsan Bey'in
kendisine gelince, verilen karar dinlediinde neeli bir ekilde tebessm etmiti,
duruma sonunda yenilgiye uramak deil, fakat bir zafer kazandn hissetmenin
ifadesiydi bu.
Trkiye Cumhuriyeti iindeki politik durumun, hkmetin halka inandrmak istedii
kadar toz pembe olmad, belki aslnda o kadar nemli olmayan eitli
belirtilerden kendini aa vuruyor.
1) Genel Mfetti brahim Tali Bey'in ynetimi altnda bulunan baz dou illerinin,
baharda yollar geilebilir duruma gelince derhal geli gidie alaca resmen
bildirildii halde, bu sz gerekletirilemedi. Bu blgeler eskisi gibi yine
smsk kapal tutuluyor.
2) Diyarbakr'da oturan birisinin ngiltere Konsolosu Alexander Waugh'a anlattna
ve onun da bana aktardna gre, Dou illerinin yeni valisi oraya gelince, halktan
bir kurul, hkmete ballklarn bildirmek zere Ankara'ya gnderilmi. Bu kurul
dnte kyllerce karlanm, hkmetin ald anti-slmik nlemler ve kararlar
protesto ettiklerinin bir iareti olmak zere kulak ve burunlar kesilerek
Diyarbakr'a gnderilmitir. Bu haberin doruluunu kesin olarak bilmeye olanak
yok; fakat byle bir olayn olmas olanak dnda deil.
3) Ocak aynda Mara'tan gelen bir Amerikan misyoneri ile konumutum. Bana
sylediine gre, zellikle halifeliin kaldrlmasndan tr hkmete kar
muhalefet gittike artmakta ve bu aleyhtarlk o blgede her gn biraz daha ak bir
ekil almaktaym. Kendisi son gnlerde yapm olduu bir ziyarette, valinin hem
masasnn zerinde, hem de sa ve soldaki st ekmecelerde birer dolu tabanca
olduunu grm. Son gnlerde evinin evresinde silahl nbetiler beklemekteymi.
4) 7 ubatta Tevfik Rt Bey'le grtmde bana Bursa'nn taassup ve muhalefet
yata olduunu, buradaki Amerikan okuluna kar hkmetin iddetli nlemler
almasnn nedeninin, yalnz kendi kendisini savunmak amacndan ileri geldiini
sylemiti. Yani halk yattrmak ve hkmet aleyhine propagandann dini
prensipler zerine dayanmasn nlemek zorunluu vard.

Bu bizi, halifeliin, medreselerin, er'i mahkemelerin, dervilerin ve tekkelerin

kaldrlmas ve geen yl svire Medeni Hukukunun kabul edilerek Trk ounluunun
din semekte serbest braklmasnn bir sonucu olarak B. M. M.'nce son gnlerde
slmln devlet dini olarak tannmasndan vazgeilmesi olay zerinde dnmeye
yneltiyor.
Hukuk ve adalet gittike laikletirildike, son adm olarak devletin kendini dinden
ayrmas kanlmaz bir sonutu. Fakat slamlk Trkiye'nin medeniyetidir; Fransa
gibi gerekten Avrupal olan ve dini gerekten devletten ayrm bulunan lkelerden
ayr olarak, slamlk'tan syrlm Trkiye'nin, gelecekteki gelimesine ve
kltrne temel olarak alabilecei, kendine zg bir uygarl yoktur. imdi, btn
yapabilecei ey Bat'y taklittir; bu taklidi Japonya gibi etkili bir ekilde
baarp, baaramamas ise, nce liderlerinin gl, otoriter ve uyma yeteneine
sahip olup olmamasna, ikinci olarak da iten ie kaynayan ve esas itibaryla dini
taassuba dayanan muhalefetin gcne ve gelimesine baldr. Birinci noktada,
Ankara'da bulunan herkesin grd gibi, pek az dnda (rnein Fevzi Paa),
bugnk liderler hep dine kar ilgisiz kiilerdir. Bazlar kltrsz, kimileri
grg ve ahlaki drstlkten yoksun, fakat her biri de lkelerinin birlik ve g
kazanmas, geliip ilerlemesini tutkuyla isteyen yurtseverlik duygular ile dopdolu
insanlar. Bu, ulusun manevi ilerlemesini deilse bile, maddi ve politik gelimesini
salayacak... kinci nokta, yani muhalefetin gelimesi ve glenmesi konusunda
doruluk ve yanlln ancak zamann gsterebilecei ayr ayr fikirler var;
fakat uras kesin ki, slamln bir kenara atlmas, halkn belki byk bir
ounluunda, zellikle Anadolu kyls arasnda ezici derecede ar olan
vergilerden de ok honutsuzluk uyandrmtr; bu honutsuzlua dayanan
muhalefetin, gelecekte kendisini gstermesi mmkndr.
Bu nedenle diplomat arkadalarm arasnda imdi de hkmetin tehlikeli durumda
olduuna ve smet Paa'nn istifaya zorunlu klnmas ile sonulanacak bir kabine
krizinin glkle savuturulmu olduuna inananlar var. Bunlara gre hsan Bey
fiyaskosu hkmetin durumunu iyice sarsm ve istifa tehlikesi ile burun buruna
getirmitir. Bu dncede olanlarn tahminlerine gre, lkedeki birlii koruma
gcnde olan biricik insan Mustafa Kemal bir gn hayata veda edecek, edince de
kurduu yap yklacaktr. te yandan muhalefetin g ve tehlikesini ok kmseyen
ve Gazi imdi bile sahneden ekilse, arkalarnda kendilerini smsk destekleyen
orduya dayanarak smet, Fevzi ve Kzm paalarn duruma hakim olacaklarna

inananlar da var. Ben bu sonuncu fikre katlmakla birlikte, hereyin orduya bal
olduunu da gryorum; eer ordu efleri bal kalrlarsa sorun yok; fakat
generaller arasnda ayrlk bagsterirse, sonucun ne olacan nceden kestirmek
mmkn deildir. Sylendiine gre bu ayrlk imdi de varm. Gazi'nin sal
konusunda, phesiz muhalefet kaynaklarndan karlan heyecan verici dedikodularn
gerek olduuna ilikin hibir belirti yok. Son gnlerde kulama gelen bir
sylentiye gre, Gazi'ye bir ameliyat yaplarak bbrei alnm. Bu ameliyatn
nasl yapld, biri Trk, biri Ermeni,biri de yabanc olmak zere doktorun bu
ameliyatta hazr bulunduu geni olarak anlatlyordu. sonradan anlald ki bu
ameliyat, Gazi'nin berberince kt ekilde kesildii iin mikrop kapan bir yz
sivilcesinin tedavi edilmesiymi. Gazi salkl bir hayat sryor: her gn ata
biniyor, iftlii ile urayor.
Gelecekteki i atma ve krizler ne olursa olsun, Trk hkmetinin komular ile
dostane ilikilerini perinlemek iin her trl abay harcamasn doal
karlamaldr. talya ve Yunanistan'la yaknda imzalanacak olan saldrmazlk
antlamalar, tm abalarn yurt iindeki glklerle didinmeye vermesini mmkn
klaca ve ierde ciddi bir kriz kacak olursa, hi deilse dardan bir sknt
gelmesini nleyecei iin, Trk hkmeti hesabna hayrl olacak.
8 MAYIS 1928
Bursa okulunun kapanmas, retmenlerin mahkm edilmesi olaylarn gzden geiren
bir insan, tam bir laikleme durumunda bulunan bir hkmetin neden bu kadar tela
ve grlt kardn sormamazlk edemez. Ancak olayn Trkler iin tad
anlam, birka rencinin Hristiyan olmas deil, fakat dini bir sorunun
millyetilie aykr bir yneli olarak yorumlanmasdr. Hkmeti o kadar iddetli
ekilde harekete ynelten de budur. Bunun en iyi ifadesini, 2, 9, ve 16 ubat
tarihlerinde kan Hayat dergisindeki yazda grmek mmkndr. Ana neden, kltr
uygarcldr. Hristiyanln kendisi, dinsiz bir hkmetin gznde pek nem
tamaz. Trk rencilerine Hristiyanlk telkini yaplmasnn gerek Trk halk,
gerek Trk hkmeti gznde tehlikeli olan yn, bu din hakknda yalnz tartmalar
yaplmasnn bile abuk etki altnda kalan genlerin Trk devletine kar manevi
balarn koparmas olasldr.
Mehmet Emin Bey Hayat dergisindeki yazlarnn birinde yle diyor: ''Yabanc okul,
genlik zerinde politik bir etki kaynadr. Bu okullar, dersleri ve yetitirme
ekilleriyle, Trk genliini bal olduklar toplumdan yz evirtip baka

toplumlara sevgi gsterten ve yabanc bir ideale doru srkleyen kurululardr.

Yabanc okullarn daha az nemli olmayan bir ktl de, cretlerinin ok yksek
oluundan tr buraya yalnzca zengin ve yksek snftaki ailelerin ocuklarnn
gnderilebilmesidir. Demokrasi iin snf ahlakndan daha ansl bir ey yoktur.
Zengin snf ocuklarnn halkn ounluundan ayr bir eitim grmesi, sonular
ok tehlikeli olan sosyolojik bir hatadr. lkenin en byk liderlerine baknz:
lerinden hibiri yabanc okullarnn birinde iki saat bile oturmu mudur?
Karakter byk lde bir ulusal sorundur. Ancak ulusal bir evrede ekil alr.
Karakter dardan getirilemez, nk o dta, maddi bir ey deildir. Yabanc okul,
ocuun karakterine, yabanc ideallere gre ekil verir. ster dini, ister politik
ekle dklsn, yabanc idealler iinde yorulan karakter, ulusal Trk ideallerine
aykrdr. ocuklarn yabanc okullarna veren aileler, evlatlarnn ilerde byk
Trkler olmalar ihtimalini kendi elleri ile saf d ettiklerini dnmeli deil
midirler?''
Trklere gre byle bir sorunda hibir uzlama sz konusu olamaz. Kltr
millyetilii. Btn sorunun zn meydana getiren ey, en basit deyimi ile ite
budur.
Bunun tamamen tersi olarak, Amerika ve Kuzey Avrupa'da gzde olan retim ve genel
eitim ekillerinden Trkiye'de de yararlanlmas iin iktidarda bulunanlar
arasnda gittike artan baka bir ynelim bulunduu da syleniyor. Anglo-sakson ve
Tton lkelerindeki ticari giriim ruhunun ve Trkiye'nin ekonomik refaha kavumas
bakmndan ticaret ekillerinin retimini kavram bulunan bu kiiler, bu retim
sistemini kabullenmeye ynelmektedirler. Hem milletvekili hem de gazeteci
olduundan grlerini geni lde yayabilen Falih Rfk Bey'in, geen yl Rio de
Janeiro'ya yapt ziyaret srasnda, Brezilya'daki Latin rkndan olan yerli
halkn basit usullerine karlk Amerikal ve ngilizlerin tadklar ticari
giriim ruhunun gl ekilde etkisi altnda kald syleniyor. Bu grte
bulunanlara gre Trkiye, Latin kltr hayranln brakarak, Kuzey Amerika ve
Kuzey Bat Avrupa kltrn benimsemek yolundadr. Son gnlerde Saffet ve Ruen
Eref beyler gibi baz ileri gelen milletvekillerinin ngiliz dilini renmeye
kar gittike daha ok ilgi gstermeleri de bunun bir kant olarak
gsterilmektedir.
3 TEMMUZ 1928
Oscar Straus'un 1922'de Boston'da yaymlanm olan ''Drt Ynetim Altnda'' adl

eserini okurken hayretle grdm ki, geen yzyln sonlarnda burada eli olarak
bulunduu sralarda kendisini en ok uratran sorun, misyoner okullarnn
korunmas olmu, Trkler imdiki gibi, o devirde de ve ayn nedenlerle okullar
kapatmlar. O da nee verici szler ve sonu gelmez geciktirmelerle karlam.
Demek memurlar pek fazla deimemi.
20 TEMMUZ 1928
Akam yemeine oturmadan az nce Ruen Eref Bey'i telefona ardlar. Gazi
kendisinin hemen gelmesini istemi. Bunun iin yemee kalamayacan syledi. Baka
hibir lkede grlmeyen bu ekildeki keyfi davranlar karsnda ne dndmz
karmla birlikte kendisine syledik, milletvekillerinin ziyafet dzenlerini byle
son dakikada bozmalarnn diplomatlar hi de memnun edecek bir davran olmadna
iaret ettik. Ben, bizim cumhurbakanmzn basit bir iaretle bir misafirin yemei
brakmasna asla meydan vermeyeceini syledim. Ruen Eref Bey'in ok ak ve
iten konutuunu bildiimiz iin, ben de bu frsattan yararlanarak iimi dktm.
Szlerimizi anlayla dinledi ve dedi ki: ''Trkiye bir avu insanca
ynetilmektedir, kendisi de bunlardan biridir; Gazi sabahlar ok ge kalkmakta ve
genellikle geceleri almak istemektedir; ite bu nedenle kendisi ardnda
gitmemek mmkn deildir; herhalde Gazi'nin u anda grecek, nemli bir ii
vardr.''
Daha sonra bana anlattna gre o akam saat 22'de sarayda yemek yemiler; gece
yarsndan balayarak sabah saat 5'e kadar almlar. Kendisi pekla bizimle
yemek yiyebilir ve yemekten hemen sonra Gazi'ye gitmek zere ayrlabilirdi. Fakat
Gazi ardnda, hi kimse bakalarna verdii sz yerine getirmeye cesaret
edemiyor (1).
17 AUSTOS 1928
le yemeinden sonra karmla birlikte eliliin yat ile Suadiye'ye gittik.
Yolumuzun zerinde bulunan Moda kys donatlm ve yllk krek yarlarndan
tr Trk sava gemileri ve sandallarla dolmutu. Gazi'nin geni yat zerinde
nceden Arap harfleri ile yazlm ''Erturul'' kelimesinin imdi Ltin harfleri
ile yazlm olduu hemen dikkatimi ekti. Ltin saylar bir ay nce tramvay
arabalar zerinde grlmeye balamt. Birka gn nce de ad Ltin harfleriyle
yazlm bir Trk vapurunun evimizin nnden getiini grmtk. Ruen Eref
Bey'in bana sylediine gre Dolmabahe Saray'nda yeni alfabeyi renmek iin her
gn ders yaplyormu, bu derslere Gazi de her zaman geliyormu. Ruen Eref Bey

yeni alfabenin, balangta sanldndan ok daha erken olarak, bir ya da iki yl

iinde tutunacana ve yerleeceine inanyor. Franszca olarak yaynlanmakta olan
Millyet gazetesinde hemen her gn yeni harflerle Trke yazlar yaynlanmaya
balyor. lgiyi uyandrmak iin her eit aba gsterilmekte. Son sylevlerinden
birinde Gazi, Trk halknn yzde sekseninin okuma yazma bilmemesinin bir rezalet
olduunu ve herkesin yeni alfabeyi renme ve retmeyi bir vatan grevi olarak ele
almas gerektiini syledi.
20 AUSTOS 1928
Talas'ta bulunan Goodshell'den ok iyi haberler aldm. Mill Eitim Bakanl
sonunda Talas'taki Amerikan okulunu amaya karar vermi. Bunun iin ileri srd
be koul Mr. Nilson'ca kabul edildi. Ahlk ve yurt bilgisi, Trke ve Trkiye
Corafyas, Trk Ticaret Hukuku gibi derslerin Trk retmenlerince verilmesi,
mdr yardmcsnn bir Trk olmas ve teki koullar uygun grlyor. Bu haber
zerine, Bursa retmenlerinin Eskiehir'deki temyizi kazandklarna ilikin resmi
olmayan haberleri de alnca, sindirilmemi bir yemek gibi, aylardan beri zihnimde
oturmu bulunan bir ykn kalktn duydum...
8 EYLL 1928
Milletvekillerinden bir ksm yeni harflerin kullanlmasna itiraz etmilerdi.
Gazi, Dolmabahe Saray'nda 300 kiilik bir toplant dzenledi; kar gelen
milletvekillerini krsye kartt, itirazlarn aklatt, sonra da smet Paa
aracl ile kendilerine haber salarak, itiraz sevdasndan vazgeerlerse kendileri
iin daha iyi olacan, syledi. Bylece kar koyma daha doarken bastrld,
yeniden gzden geirilmi olan Trk dili tek adamca dzenlenerek dikte ettirildi.
13 EYLL 1928
Verdiimiz le yemeine Fransz Elisi Charles, Falih Rfk Bey, General de Rond
ve ei geldiler.
Yeni alfabe komisyonunun bakan Falih Rfk ve parti iinde alfabe hareketini
yaymakla grevli olan Saffet beylerin ikisi de kendilerini tm bu ie vermiler ve
btn lkede bugne dek salanan ilerlemeden cokun bir heyecan duyuyorlar. Kzlar,
stanbul'da en aa snftan insanlarn bile alfabeye altklarn grdklerini
sylyorlar. Otomobil plakalarnda Ltin harflerini kullanan ilk elilik biz olduk,
Gazi'nin karar tm lkeye yaylnca, ben de tm elilik plakalarna ''U.S.A.'' Amerika Sefareti- 359'' yazlmas iin emir verdim. Bunu da Gazi hemen haber
alabilsin diye Ruen Eref Bey'e gstermekten zel bir zevk duydum. Ertesi gn ilk

gmrk beyannamemizi yeni harflerle yazdk: Kavas bunu gmrk memuruna gtrnce,
memur yle bir gz atm ve Trkeye evirerek, getirmesini syledikten sonra geri
vermi. Fakat kendisine bunun zaten Trke olarak yazlm bulunduunu bildirince
isteksiz bir ekilde beyannameyi kabul etmi. Adlar byk harflerle yazlm olan
Trk gemileri, hatta irket vapurlarnn says gn getike artyor.
Buras ilerlemeye gerekten ok yetenekli bir lke. Bir karar
gerekletireceklerinde hi vakit kaybetmiyorlar. kinci adm, hafta tatili olarak
cuma yerine pazar gnnn kabul olacak; eer buna da Meclisin gelecek oturumunda
karar verilecek olursa hi amayacam. Saffet Bey'in iaret ettii gibi hafta
tatilinin cumaya rastlamas, yabanc lkelerle yaplan tm ticaret ilerinin
haftada gn kesilmesine yol ayor. nk Trklerin hafta tatili bitince
yabanclarnki baladndan, perembe gn leden sonra, cuma, cumartesi leden
sonra ve pazar gnleri i yaplamyor. Pazar tatilinin kabul edilmesi Trkiye'nin
ekil bakmndan batllamasnn son adm olacak.
Yalnz bir adm atlmayacak: Yani Kur'an yeni harflerle yazmaya giriilmeyecek..
nk bu, benim kanmca, ok tehlikeli bir i olurdu; Saffet Bey'in syledii gibi,
bunun gerei de yoktur. lkedeki din unsuru birbiri arkasndan karlat
darbelere dayanmak zorunda brakld, fakat Kur'an'n yazsn deitirmek bu
darbelerin en ar olacak.
21 EYLL, 1928
Halide Edip Hanmn Trk Mcadelesi (The Turkish Ordeal) adl kitabn bitirdim.
Kitap 1918'den 1923'e dek meydana gelen olaylarn batan baa tek ynl
aklamasdr. ngilizlerin ve Yunanllarn zulmlerini en canl ve dehet verici
renklerle tasvir ettii iin, Trk millyetilik davasnn ve kahramanca
baarlarnn ok iyi bir propagandasdr. Eer ok satlacak olursa Amerikan halk
zerinde ok yararl bir etki uyandrabilir sanrm; nk ''altta kalan''n
geirdii bunalmlar, zdraplar ok dramatik ekilde tasvir etmektedir; iyi
yrekli Amerikallar genellikle bu gibi kiilere yaknlk duyarlar.
Halide Hanm, Trk millyetilii sorununa tm kalbiyle bal kalmtr; fakat
Mustafa Kemal aleyhindeki kanlarnda ok samimidir. Kitabnn son satrlarnda bu
kansn ok zekice zetliyor:
''Btn istikll mcadelesi srasnda Mustafa Kemal'i Trk ulusu kendi sembol
olarak yceltmitir. Bu nedenle her gerek Trk'n, hatta onarlmaz derecede
hakszlk ettii kiilerin bile kalbinde, Mustafa Kemal Paa'nn taht

bulunacaktr." (Halide Edip, The Turkish Ordeal - New-York: The Century Co. 1928,
say. 407)
Gazi, vlr gibi grnerek ite byle yeriliyor. Devlet Bakan hakknda derken
anlalyor ki aleyhinde konumak byk su. Bununla birlikte ben o kandaym ki,
Halide'nin btn kitabnda ve Asia dergisindeki yazlarnda Gazi'ye ykledii
zellikler, kendisini ve byk adamlarn ounu byk iler baarmaya muktedir
klm zelliklerden ibarettir. Kiisel g, irade gc, kiisel giriim ve tutku,
hatta acmaszlk, birok ulusal kahramann zellikleri olmutur, yle ki, bu
zelliklere sahip olmasalard, hibir zaman ulusal kahraman olamazlard. Belki,
Halide, Gazi'nin zel yaantsna ilikin sylediklerinde biraz ileri gitmitir,
fakat ne olursa olsun bunlarn tm dorudur ve bo eyler iin enerji harcayan tek
gl adam Mustafa Kemal deildir.
nemli olan sonulardr ve eer Gazi daha az acmasz olsa, din esaslara dayanan
muhalefete kar daha uzlac davransayd, kurulan eser iskambil katlarndan
yaplm bir yap gibi oktan yklp gitmi olurdu. Bir sre daha millyetiler
otokratik ve ultrachauvinistic (banazlk derecesinde ar millyeti) politikay
srdrmek zorundadrlar, ta ki bugnk durum billurlasn ve bir kuak yetisin.
Basnda ve baka yerlerdeki tanrlatrma davran insan sinirlendirmekle
birlikte, bu ulus iin, bu durumda izlenebilecek en akllca yolun bu olduuna
kuku yoktur.
23 UBAT, 1930
Kiiler arasndaki ksknlk ve krgnlklarn, Trk politikasnda, politik
inanlardan ok daha nemli rol oynam ve hl da oynamakta olduunu gittike daha
iyi anlyorum. Anadolu Mill Mcadelesi'nin balad tarihten beri, liderler
arasndaki anlamazlklar, birok durumlarda politik gr ayrlklarndan ok,
birbirlerinin kiiliklerine kar duyduklar sempati veya antipatilerden domutur.
Bunun en iyi rneini imdiki gruplamalardan anlamak olasdr. Bir yanda ayr
politik grlere sahip kiiler ibirlii yaparlarken, te yanda ayn grlerin
sahipleri birbirleriyle geinemiyorlar. Cumhuriyetin ilk gnlerinde geimsizlik
karan grubun muhafazakrlar olduu kabul edilmise de, gerekte bunlar, Gazi'nin
evresinde toplanan ve ilerici olduklarn syleyen biroklarndan daha muhafazakar
deildirler. O zamanki balca politik sorun parlamento rejimi ve diktatrlk
tartmas idi; fakat gruplamalar yalnz bu sorun karsnda olmuyordu. rnein,
Fethi, Hamdullah Suphi, Nusret Sadullah, Edip Servet vb. beylerle stiklal

Mahkemesi'nin Ali Bey'i, Necati Bey ve tekileri ayn dnce okulundan saymak pek
gtr; buna karlk birinci tipteki birok kiinin ayrlp kar tarafa
getiklerini grmekteyiz. Halide Hanm ve potilik ideallerini bilmem, fakat
kitabndan aldm izlenime gre, onun bugnk durumuna yn veren balca neden,
kiisel krgnlk ve ksknlk olmutur. Bana yle grnyor ki... Cumhuriyetin ilk
sahnelerindeki ana aktrlerin kiisel ilikileri, kendilerinin inalarndan daha
ok hesaba katlmtr. Bylece bir grup srekli olarak g kazanm, tekiler ise
ihmale uramtr; bu arada ortaya kan ihtiras atmalar, grup incinmeleri,
rekabetler ve bunlarn dourduu anlamazlklar, ilgin bir tartma konusudur...
Bugnk duruma gelince, iaret ettiim bakmdan ok bir deiiklik olduunu
sanmyorum. Grdm durum udur ki Gazi, evresinde bulunanlarn ve
danmanlarnn kiisel dmanlklarn, bunlar birbirlerine kar ileri srerek
dayankl bir denge salayabilmesi iin, yattrmaya deil de, krklemeye
alyor. Geenlerde Nuri ile Falih Rfk, Vasf ile Recep Zht beyler arasnda
birer yumruk kavgas yapld (1). Bir sylentiye gre yine geenlerde Ktahya
milletvekili ve Gazi'nin mahrem arkadalarndan olan Nuri Bey kabineden zel bir
ricada bulunarak, devlet yaplarndaki kalorifer tesisat yapmnn, temsilcisi
bulunduu bir firmaya verilmesini istemi. Anlaldna gre smet Paa, bu iin
ancak en ucuz fiat isteyen firmaya verilebilecei kuralna aykr olduunu
syleyerek bu istei reddetmi. Nuri Bey fena halde kzm ve Babakan aleyhine,
onun ekonomi politikasn yererek, zellikle demiryolu politikasn budalaca
bulduunu syleyerek el altndan propagandaya girimi. Nuri Bey'in, Gazi ile smet
Paa'nn arasn ne dereceye kadar aabilecei bilinmiyor, fakat smet Paa'nn
istifa edeceine ilikin teden beri ortada dolaan sylentilerin yeniden ortaya
kmasnn kayna budur sanyorum. phesiz bu sylentilere kulak asmamak gerek,
fakat ne de olsa bu derece duman kan yerde ate bulunmas gerekir. yle sanyorum
ki, Gazi, bu kavgalar gizli bir nee ile seyrediyor; nk kendi gvenliinin,
kiiler arasndaki geimsizliklere byk lde bal olduunu hissediyor. Bununla
birlikte smet Paa ''bir skntlar denizi'' iindeki sessizlikle kendi yolunu
srdryor, zaman zaman ekonomik hatalar yapmakla birlikte, yle sanyorum ki
ayaklarnn evresinde grlt karanlara ve elme takmaya yeltenenlere pek
aldrmyor.
6 AUSTOS 1930
leden sonra Gillespie heyecanla bana geldi ve birisi milletvekili olan iki Trk

arkadandan, artk hkmetin yapt hatalarn sorumluluunu yklenmek istemedii

iin Gazi'nin Halk Partisi'nden istifa edeceini ve hibir partiden olmayacan
duyduunu syledi. Gazi, Fransa'da eli olarak bulunan Fethi Bey'i aracak ve
Liberal Parti (Serbest Frka) ad ile yine bir parti kurmasn isteyecekmi. Bu bir
muhalefet partisi olacak ve imdi srgnde bulunan Rauf Bey, Dr. Adnan Bey, Halide
Hanm ve teki eski liberallerin yurda dnmelerine izin verilecekmi. Bu son derece
cidd ve nemli bir haberdi. Eer doru ise, izlenen yoldaki bu an deimeyi doru
olarak grmek ve bunun yalnz smet Paa'dan kurtulmak iin yaplan bir manevra m,
yoksa diktatrlkten iyi niyetlerle ayrlp iki partili normal bir cumhuriyeti
hkmete gitmek iin gerek bir giriim mi olduunu anlamak iin elilikte enine
boyuna dnmemiz ve tartma yapmamz gerekecektir. Haber doru karsa,
Trkiye'ye geldiimden bu yana ilk olarak en byk politik gelimeye tank olacam
demektir.
11 AUSTOS, 1930
phesiz btn dncelerimiz yeni politik bomba ile dolu. Bunun gerek anlamn
kavramak ve altnda neler yattn anlamak iin kafamz bir hayli altrmamz
gerekiyor. Bu sabah elilik erkn ile bir toplant yaptk ve bir saat kadar
altk. Dileri Bakanlmza olayla ilgili u bilgiyi verdim:
''Burada anszn nemli bir politik gelime oldu. Fethi Bey, Fransa Elilii'nden
istifa etmi ve Gazi'ye gnderdii bir mektupta, muhalefet partisi olarak almak
zere yeni bir parti kurmak niyetinde olduunu bildirmitir. Birbuuk ay nce
yazld aka belli olmakla birlikte ancak imdi yaynlanan bu mektupta Fethi
Bey, hkmeti mali ve ekonomik konularda yanl bir politika izlemi olmakla
sulamakta, lkedeki ekonomik kntnn ksmen bu ekonomik hatalardan ileri
geldiini sylemekte ve dilerinin ynetimi kadar, adl ynetimi de yermektedir.
Dncelerini zetleyerek, Trkiye'de ilerin kt gitmesini; B.M.M.nin tek
partiden kurulmasna, milletvekillerinin Mecliste rahata tartamayp ve kendi
kabinelerini yermekten kanmalarna, bylece hkmetin sorumsuzmu gibi bir duruma
gelmi olmasna balamaktadr. Btn bunlardan kurtulmann aresi olarak gerek
Mecliste, gerek basnda tam politik tartma zgrlne sahip bir muhalefet
partisi kurulmas gereinden sz edilmektedir.
Bu mektubu alm olduunu aklayan Gazi, Fethi Bey'in nerisini uygun bulmu ve
kurulacak yeni partiyi memnunlukla karlayacan bildirmi; millet ilerinin
rahata tartlmasna olanak verecek olan bu partinin kurulmasnn cumhuriyetin

ana kurallarna uygun olduu inancn belirtmitir.

Yeni partinin douu, herkese lyk olduu ilgi ile karland. Yalova'daki yazlk
kknde verilen baloda, Gazi, Fethi Bey'le birlikte resim ektirdi. Fethi Bey ve
smet Paa halkn karsna birlikte ktlar ve smet Paa eski ''arkada''nn
politika sahnesine kn memnunlukla karlam olduunu, hkmetin ve Halk
Partisinin, Mecliste tartma an geldiinde yeni partinin politikas ve ileri
srd fikirlere itibar gstereceini aka belirtti. Yarn gazetesinin ateli
editr, Fethi Bey'e telgrafla tebriklerini sundu. Kendisine verdii cevapta Fethi
Bey, henz programn hazrlamakta olduunu bildirdi. Fakat ''Yarn'' Fethi Bey'in
almalarnn tamamlanmasn beklemedi ve hem partinin programn, hem de buraya
girecekleri sylenen milletvekillerinin adlarn yaynlad. Bu listede politik
idealleri birbirlerine aykr olan o kadar insan var ki, bunlarn olumlu fikirlerde
deil de, yalnz olumsuz baz duygu ve davranlarda birletikleri kansn
uyandryor. nmzdeki birka ay iinde ok daha nemli olaylar geebilir. Fethi
Bey'in Babakan olarak smet Paa'nn yerine geecei, Gazi'nin Halk Partisinden
istifa ederek politik otoritesini iki parti arasndaki bar korumaya verecei
syleniyor.
Btn bu olup bitenler bir sr tahminlere yol ayor. Ancak bundan sonra ba
gsterecek olaylar ve yeni kantlarla durumun iyzn kesin olarak tehis edinceye
kadar, bunlar yalnz birer tahmin olarak kabul etmek gerekir. nsan kendi kendine
soruyor: Bu olaylarn ne kadarn politik ideallerin gelimesine, ne kadarn da
smet Paa ve hkmetinden kurtulmak iin bavurulmu oportnist bir politika
manevrasna balamak mmkndr. Yeni parti nasl bir dzende kurulacak, yeleri
nasl seilecek, imdiki milletvekillerinden ne kadar buna girecek; ne gibi doru
bir yol bulunacak da, mcadeleci bir yaratlta olan smet Paa ayak diretecek
olursa, Fethi Bey Babakan olabilecek ve kabinesini kurabilecek? Ve sonu olarak u
soru akla geliyor; btn bunlar ne dereceye kadar srf bir gsteriten ibarettir,
normal parti hkmeti be yllk diktatrln ne dereceye kadar yerine
geebilecektir, iktidarda bulunanlar Mecliste ve basnda hakl ve serbest tartma
ve yermelere ne dereceye kadar tolerans gsterecektir?
Sorunun politik ideal cephesini ele alnca, koullar elverdiinde iki partili
sisteme gemenin, baz Trk liderlerinin zihninde bir sreden beri son ama olarak
yaatldn kabul etmek gerekir. Gazi, 1925'den beri Trk politik hayatnn
tad anormal karakterin aka farkndayd ve Bat demokrasisi ve parlmento

kurallarna daha ok yaklamak iin Trkiye'nin i ve d durumunun uygun duruma

gelecei an byk bir heyecanla beklemekteydi. Gazi'nin ok yakn baz
arkadalaryla iki partili sistemi 1928'de tarttna inanmak iin nedenler
vardr ve Gazi'nin emriyle bir muhalefet partisi kurulmasnn, teki reformlarn
yapl ekillerine tamamen uygun olduunu kabul etmek gerekir.
1924'de ''Gen Trk'' politikaclar, padiahlar, entellekteller, din mezhepler
temsilcileri ve ''Entente liberale'' tarafndan Terakki Partisi ad ile yine bir
parti kurulmutu. Bu parti Rauf Bey, Refet Paa, Dr. Adnan Bey ve Kzm Karabekir
Paa tarafndan, banda Gazi'nin bulunduu Halk Partisine kar bir muhalefet
partisi olarak kurulmutu. Balangta Gazi bir muhalefet partisine izin vermeye
istekli grnmse de, Terakkicilerin gittike artan gc ve 1925'de kan Krt
isyan ile ilgili olduklarndan phe edilmesi, partinin kapatlmasna ve
liderlerine gzda verilmesine yol amtr. Terakkicilere sempati duyan Fethi Bey
kabinesi dm, Fethi Bey, Paris'e eli olarak gnderilmiti. Ancak kabul etmek
gerekir ki, o partinin anszn douu o srada honutlukla karlanmamt; oysa
imdiki yeni partinin durumu hi byle deil... u noktaya da iaret edebiliriz ki,
geen yl hkmetin politikas ve almas hakknda da basnda kan eletirilere
tamamen deilse bile -diktatrln ilk yllarna oranla ok daha fazla- tolerans
gsterilmiti. Sz zgrlne daha ok yer verilmesi iin genel bir eilim
gsterilmitir; bunun iin yeni partinin douunu, bu eilimin bir sonucu ve
Trkiye'nin batllama isteinin gereklemesinde yeni bir adm olarak kabul etmek
mmkndr.
te yandan bu yeni adm hakknda daha realist aklamalar yaplmyor deil. Son
zamanlarda iler pek yolunda gitmemiti; bunun balca nedeni ekonomik kntdr;
bu kntden de hkmet sulu tutulmaktadr. Pek ok stratejik demiryolu
yaplmtr, ok daha fazla yabanc mal alnmtr, yabanc borlarna kar ar
bir millyetilik gsterilmitir, tarmsal gelimeye pek az yer verilmitir.
Trkiye'de bir kamuoyu var olunca, hkmete kar eitli honutsuzluklarn da
bulunmas normaldi. Bu honutsuzlar ktlesinin banda bulunan Krtlerin yeniden
ayaklanmalar, ilerde douraca sonular nceden kestirmek mmkn olmayan bir
tehlike havasn pek canl bir ekilde Trk liderlerinin gzleri nne koymutu. Bu
arada unu belirtmek yararl olur ki, 1925'deki Krt isyan, bu isyan bastrmak
iin genel bir bask politikas kullanmay kabul etmeyen Fethi Bey'in dmesine yol
amt; imdi Fethi Bey'in yurt ii politikasnda nemli bir mevki ve liderlie

gelii ile, daha iyi tekiltlanm Krtlerin tekrar bakaldrmalar da ayn ana
rastlamaktayd (1).
Szn ksas bu dnem yle bir devir ki, Trk liderleri yalnzca kendi omuzlarna
yklenmi olan sorumluluktan sevin ve nee duyabilecek durumda deiller. Byle
devirlerde insanlar sorumluluu bakasnn srtna yklemekten holanrlar; fakat
Trkiye'de ilerin dzenleni ekli, sorumluluu ok merkeziletirmitir.
Genellikle kabul edildiine gre Gazi, kendi kiisel prestijini tehdit eden hereye
kar ok duyarlk gsteriyor ve yine sylendiine gre, yaplan her hatann,
yolunda gitmeyen her iin suunun kendisine yklenmesinden artk bkmtr. Eer
durum gerekten byle ise, yeni bir babakan ve kabineyi kolaylkla i bana
getirme olanan verecek olan yeni bir partiye bavurmak kadar normal birey
olamazd. Trk diktatrl, iler yolunda gittiinde diktatr bakmndan fevklade
sistem; fakat sknt ve gerginlik anlarnda btn sorumluluk diktatre ykleniyor,
kazanlan baarlar ise hemen yalnz babakann itibarn artrmaya yaryor. Gazi
ile smet Paa arasndaki anlamazlk, Gazi'nin babakan deitirmek istei,
smet'in de yerini bakasna kaptrmamak hususundaki azminden ok sz edilmitir.
Bu nedenle, btn bu olaylar ve koullar gzden geirirken diplomat arkadalarm
ve kendileriyle konutuum teki kiiler u grten hareket etmektedirler:
Yeni gelimelerin iki amac vardr: 1) Gazi'nin kendine ynelen eletirilerin
sknts ve arln gidermek iin, Fethi Bey ve Serbest Frka'ya bir emniyet
sbab grevi grdrmek, 2) Gl Gazi'nin hi houna gitmeyen smet Paa'y byk
bir politika manevras ile iktidardan drmek; Bu manevrann nitelii gerei,
smet Paa hi deilse balangta bir sava amayacaktr.
Bunlardan baka, Fethi Bey'in Fransz bankaclk evrelerinde ok iyi tannd, bu
nedenle eer Trkiye, Fransa'dan bor para almak ya da Osmanl borlarna ilikin
antlamalarda bir deiiklik yapmak isteyecek olursa, kendisinin parti lideri veya
babakan olarak Ankara'da bulunmasnn hi de yararsz olmayaca ekleniyor.
30 AUSTOS 1930
Yeni parti, rgtlenmekte glk ekiyor; imdiye dek bu partiye getiini aka
bildiren yalnz 13 milletvekili var. Halk Partisinin de kendi kendini yeniden
rgtlendirmek hummas iinde bulunduu syleniyor; btn yelerinden durumlarn
belirtmeleri istenmi ve kendilerine hkmetin aleyhinde iseler derhal partiyi
terketmelerini, deilseler srekli olarak bu partide kalacaklarnn umulduu
bildirilmi. Duyduuma gre yeni partiye seimlere dek Mecliste 70 milletvekili

verilecekmi; fakat bu doru ise, hi kukum yok ki bu 70 milletvekili nasl

verildiyse, bir gn yine ylece ekilip alnabilecektir ve ''geri dn'' davetine
herhalde pek az itaatsizlik edecektir. Bununla birlikte basn her gn biraz daha
ok politik sava alan durumuna geliyor, karlkl sulamalar birbirini
kovalyor. Fethi Bey'in milletvekili ve belediye seimlerinde aznlklara da
seimlere katlma hakk verilmesine ilikin demeci smet Paa'y destekleyenlerce
itiraza urad. u noktaya da itiraz ediliyor ki, yeni parti her trl memnun
olmayan ve kinci politikaclarn bir toplanma yeri olmutur ve byle bir ekirdek,
gerekten gl bir ilerleme partisi iin salam bir temel olamaz. Adalet Bakan da
bugnk adl sistemi hararetle savunarak ekimeye katld. Verdii demete Halk
Partisinin kimseye aklama yapmak zorunda olmadn da bildirmekteydi. Fethi Bey
verdii cevapta, Bakann bu demeci herhalde sarhoken vermi olduunu syledi ve
iindeki bir sr sama, mantksz iddialara zekice iaret etti. Mahmut Esat Bey de
bu konumaya Fethi Bey'in ileri srd noktalara hi deinmeden, marurne bir
demele karlk verdi. Trkiye'nin bu ylki politik hayat pek elenceli geecek;
nk birka ay ncesine kadar hkmet hakknda hep ayn parlak szlerle gazeteleri
dolduran pohpohlamalarn yerini imdi politik yermeler, tartma ve ekimeler
almaya balad. lk hcum bayra ''Yarn'' gazetesinde ekildi. Bunun salkl bir
hamle olup olmadn imdiden kestirmeye olanak yoktur. Yzeysel bir grle bu
muhalefet, hkmete kar yararl bir denge unsuru grevini yapacak; fakat politik
geliimin bugnk blmnde Trkiye'nin etkin bir muhalefete hazrlkl olup
olmad ya da bunu sindirip sindiremiyecei, ok phe gtrr bir sorundur...
5 EYLL 1930
Fethi Bey'in, zmir'e geliindeehir deta alt st oldu. Btn zmirliler
hkmetin politikas ve almas hakkndaki honutsuzluklar aa vurmak iin
sonunda bir frsat bulmu olmann cokunluu iinde, kendisini bir fatih gibi
karladlar. zmir'de kan Halk Partili Anadolu gazetesinin idarehanesine hcum
ve bask makineleri tahrip edildi. Basn haberlerine gre bir kii ld, biroklar
yaraland ve 300 kii tutukland. Millyet gazetesinin yapt yoruma gre, btn
bu olaylar, ayak takmndan serseriler, komnistler ve cnilerce karlmtr,
herhangi politik bir anlam tamamaktadr. Fakat bu yorumun, Trk basnnda kan
yorumlarn en ocukas olduuna kuku yok. Yksek memurlardan biri, basnda
yansyan haberlerin ok abartl olduunu ve 300 kiinin tutuklanmas dnda
hibir olayn olmadn syledi. Bu durum, hi deilse Fethi Bey'in ve partisinin

lkede g kazanmayacan ileri srenleri biraz durup dnmeye yneltmelidir.

11 EYLL 1930
Cumhuriyet Gazetesi Bayazar Yunus Nadi Bey, Gazi'den Trkiye'deki politik hayat
imdi iinde bulunduu karklktan kurtarmak iin klavuzluk etmesini rica etti.
Buna cevaben yazd ak mektupta Gazi, tarihi balarla bal bulunduu Halk
Partisinden istifa etmeyi hi aklna getirmemi olduunu, Devlet Bakanl
srasnda iki partiye kar tam tarafszla uymakla birlikte, bu grevden
ayrldnda yine eski partisine dneceini kesin olarak bildirmekteydi. Yine bu
mektupta zmir'deki son olaylar zntyle karladn belirtiyordu. Liberal bir
gazete olan ''Son Posta''nn bayazar tevkif ve kkrtc nitelikte yorumlar
yapmak suu ile mahkemeye gnderildi; ayn zamanda zmir'de kan Halk Partili
''Anadolu'' gazetesi bayazar da yine zmir olaylar hakkndaki yazlarndan tr
tutukland. Basna verilen zgrlk ite bu kadar. Durum son derece artc;
ilerde ne gibi sonular bagstereceine ilikin herhangi bir kehanette bulunmaya
olanak yok; btn tahminler ayn derecede itibara ayan grnmekte. Kesin olan
bilinen biricik ey u ki, Trkiye'de kendini gsteren deimeleri d
grnlerine gre deerlendirmekte nadiren isabet vardr; perde arkasndaki
entrika ise durmadan ilerlemektedir. Meclis toplandnda belki ele avuca daha ok
sar ipular elde etmek mmkn olacak.
24 EYLL 1930
Dileri Bakan Stimson'a yazdm mektupta unlar anlattm:
''Trkiye'nin liderleri, Fethi Bey'in zmir'de grd scak kabulden son derece
hayrete dtler. Yerel otoritelerin akllar balarndan gitti. Kendisinden hi
holanlmayan Adalet Bakan Mahmut Esat'n da herhalde bu karklklarda pay var.
O srada kendisi zmir'de bulunuyordu ve hi phesiz yerel otoriteler, Halk
Partisi uruna neler yapabileceklerini kendisine gstermek abasna dtler.
Polis, kalabala kar aklszca davrand ve tatszln ou ite bundan kt.
Fakat yukardakiler, hatt bunlar arasnda Gazi bile, yeni partiye kar halkn ok
scak bir sevgisi bulunduu, bunu biraz soutmaya almann hibir zarar
dokunmayaca dncesine yneldiler. Meclis Bakan Kzm Paa zmir'e gnderildi.
Kendisi orada Fethi ve Mahmut Esat Beyleri bir araya getirdi ve o gnk olaylar
srasnda lm bulunan bir ocuun cenaze treninde, ikisini mezarlkta
kucaklatrmak iin gerekli dzeni salad. zmir'deki ''Hizmet'' gazetesindeki bir
yaz Cumhuriyete tecavz eder nitelikte grld iin, hem bu gazetenin, hem bu

yazy aktarm olan stanbul'daki Son Posta gazetesinin sorumlu mdrleri

tutukland.
Fakat bunlardan ok daha nemli olarak Gazi konutu, hem de iki kere. Anadolu
Ajans aracl ile verdii demete, kendisinin yeni parti tarafnda olmadn
bildirdi, bir ak mektupla da kendisi ile Halk Partisi arasndaki tarih balar
belirtti. Szleri aslnda zel bir nem ve anlam tamyordu, fakat halka bunlar
syledii srada var olan koullar, bu szlere byk bir anlam ve g
kazandrmaktayd. Gerekte unu sylemek istiyordu: ''kinci bir parti ok gzel
bir eydir, ama dikkatli olunuz''.
Fethi Bey'in 7 Eylldeki zmir sylevi, sylev olarak pek renksizdi, ama muhteem
bir baar vesilesi oldu. Mthi bir kalabalk kendisini dinlemeye gelmi,
cokunluk artk zirvesine kmt. Sesinin ksk olmas ve zaman zaman Nuri Bey'i
bir hoparlr olarak kullanmas, sylevinin aklk ve programla uzak ve yakn bir
ilgisi bulunmamas hibir eyi deitirmiyordu.
Balkesir ve Manisa'ya yapt ksa ziyaretlerde halkn yine cokun sevgi gsterisi
ile karland. stasyonlarn birinde kk bir kyl ocuu verdii sylevinde
''Trkiye'nin belkemii olan kylnn aclar pek byktr'' dedi ve bunlar teker
teker anlatt. Fethi Bey bu kk ocua ''Kylnn gelecei, partinizin
geleceidir'' eklinde cevap verdi.
B.M.M. u srada d borlardaki byk arttan tr bir kanun karmann
zorunluluk durumuna geldiini bahane ederek; 22 Eyllde toplantya arld.
Gndemde u maddelerin de bulunaca sanlmaktadr: Gven oyuna giderek ya da
gitmeyerek smet Paa'ya politikasn savunma frsat verilmesi, Fethi Bey'in
milletvekili olarak seilmesi. Meclisin kendi kendini datmas ve yeni seimlere
gidilmesinden de sz ediliyor. Oysa Meclisin toplanmas ile Adalet Bakannn
istifas ayn ana rastlamaktadr. Yaknda kabinede baka deiiklikler olaca da
beklenmektedir. Kabinesini yeniden kurabilmesi iin smet Paa'nn istifa edeceine
ve hemen arkasndan gven oyu isteyeceine kesin gzyle baklyor.
Yeni bir partinin kurulmasn, hi deilse biriki ynden aklamak olasdr. Benim
kanma gre bunu tek nedene deil de, birok nedene birden balamaldr. Gazi yava
yava u gre varmtr ki, tek parti sistemi Avrupa ve Bat ile
karlatrlnca Trkiye iin bir aalk iaretidir. Amerikal ve Avrupal
yazarlar son gnlerde ounlukla ekil bakmndan Batl, fakat gerekte Doulu
olarak tasvir ettikleri Trk diktatrlnden ok sz etmilerdir. Trkiye'nin bu

ekilde gelitirilmesi Gazi'nin gzne arpm ve hi houna gitmemitir. Fransz

politik kurumlarna hayranlk duyan Fethi Bey'in Batda ve zellikle Fransa'da
Trkiye hakknda beslenen dncelere ilikin yorumlar da bu konuda kukusuz ok
nemli bir rol oynamtr.
uras hibir zaman unutulmamaldr ki, Trk liderleri teki lkelerde yaplan
eylere ocuka bir sayg duymakta kendilerinin Avrupal olmadklar konusundaki
her sz byk bir duygusallkla karlamakta ve d ekillere yknme konusunda
hayret verici bir g gstermektedirler.
Bir muhalefet partisinin kurulmasna yol aan birinci neden bu.. Bununla birlikte
daha pratik dnceler de nemli bir rol oynamtr ki, bunlardan birincisi Devlet
Bakan ayn zamanda parti bakan bulunduunda tek partili sistemin politika
uygulamas bakmndan ok ciddi sakncalar tamasdr; bu sistem, sorumluluu
merkezletirmektedir; bu merkezletirme ak ekilde glk ve skntlara yol
amaktadr. te ikinci bir partinin kurulmasnn douraca sonulardan biri,
Gazi'nin zerinden sorumluluu kaldrmak ve Trkiye'deki politika oyunlarn smet
ile Fethi arasndaki bir mcadele durumuna getirmek olacaktr. Halktaki
honutsuzlua are bulmak bakmndan da iki parti sisteminin yadsnamaz yararlar
vardr.
Trkiye'de bir muhalefet partisinin karsna kan glkleri kavramyor deilim.
Trk halk politik bakmdan olgunlamam olduu ve politik sorunlar her zaman
kiiletirildii iin, muhalefet partisi her eitten insan, eit eit
nedenlerle kendine ekecektir. Bunun iin ok ar unsurlar muhalefeti gzden
drebilecek, veya bir gn parti iktidara gelirse, mtecanis olmayan karakterinden
tr, kendine zg bir program yrrle koymas ve hatt byle bir program
formlletirmesi bile son derce g olacak. Fethi Bey'in bu glklerle baa
kabilecek bir yaradlta olduundan kuku duyuyorum, fakat Gazi destekleyecek
olursa, onun liderlik konusundaki baz eksikliklerini giderebilir.
smet Paa hkmeti kendi kendini ok g duruma drmtr. Kabinenin baz
yeleri ehliyetsizlikleri ile nl kiilerdi; bir hayli beceriksizlikler ve baz
kt iler yaplmt. Muhalefet partisinin meydana getirilmesi, Halk Partisinin
kendisine ekidzen vermesi ve genlemesi iin bir etki unsuru ve eer akll,
disiplinli bir ekilde ynetilecek olursa, Trkiye'nin politik terbiyesi iin
etkili bir ara grevini grebilir.
29 EYLL 1930

Ankara'dan dnen Gillespie, Meclisin 24 Eylldeki al toplants hakknda ilgin

haberler verdi. Gazi zel locasnda oturmu, hkmet ile muhalefet arasndaki
karlkl hamleler ve saldrlar seyrediyor; gzel bir vuru yapldnda gzleri
memnuniyetle parlyor, iki taraftan biri karsndakinin hamlesi karsnda
korkaka gerilediinde kalarn atyormu. Gillespie, Gazi'nin bu durumunu, iki
ayr mnazara takmnda birbiriyle arpan oullarn seyreden bir babaya
benzetiyor. Kendisi belki de yazn Yalova'da yapt dinlenmenin sonucu olacak, ok
iyi grnyor, gece ve gndz smet, Fethi ve teki milletvekilleriyle
alyormu; toplantlardan sonra Meclisteki odann pencerelerinden kendisinin
birbiri arkasna birok gruplarla grtn, gece ge saatlere kadar srekli
ayakta durarak konutuunu ve altn grmek mmknm. Meclisin genel grnm
iyiden iyiye deimi; nceden hkmetin btn nerileri ve almalar otomatik ve
duygusuz bir ekilde kabul edilirken, imdi herkes heyecan dolu; nemli sorunlar
rahata tartlyor, yapc eletiriler formlletiriliyor ve gerek bir
parlmento havas hkm sryor.
Yeni kabine eskisine oranla ok daha gl; yle grnyor ki Trkiye'de radikalizm
artk kalkmtr. Drt yeni bakan, salam, muhafazakr, ehliyetli kiilerdir ve
hkmetin sesine lsz bir g veriyorlar. (1) hkmetin bundan sonraki
almasnn ok az daha keyf ve daha az mutaassp olaca kansndaym.
Eer Fethi Bey, muhalefetini ayn derecede yksek ve yapc plnda tutmay
baarrsa, radikalizm ve demagojiye kaplmazsa, Trkiye'de parlmenterizmin
gelecei ve btn lkenin grnm iyiden iyiye parlayacak.
Bir sr insanla konutuktan ve bunlarn yeni davrana kar gsterdikleri ok
yakn ilgi ve itenliklerini grdkten sonra Gillespie, psikolojik bakmdan tam
zamannda atlm olan bu admn, Gazi'nin politik idealizminin yalnz yeni bir
gelime devresi olduu konusundaki inancm glendirdi. Dr. Refik (Saydam)
kendisine yle demi: ''ki yl nce bu adm atmak imknszd; lkede dzenin
kurulmasn ve uygulanan yeni reformlarn sindirilmesini beklemek zorunda idik. Bu
an imdi gelmitir ve normal bir parlmento esas zerinde yrmeye hazrz...''
27 EKM, 1930
Tarihi bir gn... Yunanistan Babakan, Trkiye Bakentini ziyaret ediyor.
Antlamalar imzalanyor, iki lke arasnda zaman zaman ba gsteren savalarn
kestii ilikilerin zerine dostluk mhr baslyor. (30 Ekimde Venizelos ile
smet Paa arasnda bir dostluk ve tarafszlk anlamas imzalanmt). Bay ve

Bayan Venizelos, Yunan Dileri Bakan Mihalakopulos ve ei zel bir trenle saat
9.30'da Ankara'ya geldiler. Her yerde Yunan bayraklar dalgalanyor; istasyondan
sonra konuklarn geecekleri caddeler ''ho geldiniz'' anlamna Yunanca ''Kalos
irthate'' yazlar ile donanm. nsann Ankara'da bulunduuna inanas gelmiyor.
Akam, Ankara Palas'ta; Venizelos onuruna verilen baloya gittik. Venizelos'u son
grdm akam hatrlyorum: Lozan'da btn bir geceyi tarafsz ve fayda
beklemeyen bir lkenin temsilcisi olarak, mttefiklerin de onay ile, iki lkenin
tazminat sorunu yznden bir savaa tutumalarn nlemek ve konferans kesintiye
uratmaktan alkoymak iin bir smet Paa'ya, bir Venizelos'a giderek aralarn
bulmaya almakla geirmitim. Pek hareketli geen ay iinde konferans
masasnda hep onun yannda oturmutum. Banda imdi de ayn kasket vard; fakat
1923'ten beri daha yalanm grnmyor. Kendileriyle ancak pek seyrek gren
kabine yeleri ve teki kiilerle uzun uzun konumaya frsat verdii iin bu
balolar ok yararl oluyor. Yeni Mill Eitim Bakan Esat Beyle kolejlerimiz ve
okullarmz konusunda ok iyi bir konuma yaptk. Kendisi bu kurulularn lehinde
grnyor. Mavi Tuna valsi alnrken Anita ile eski Viyana usl ok iyi bir vals
yaptk. Gzel bir mzik, odalar ve harikulde bir pist Anita bol bol dansetti ve
yksek kiilerin takdirlerini kazand.
3 ARALIK, 1930
Dileri Bakan Stimson'a:
Fethi Bey 17 Kasmda partisini kapatt...
Yeni partinin lmne rastlayan gnler uursuzluklarla dolu idi. Fethi Bey, son
belediye seimlerinde Halk Partisinin bask ve hile yaptrdn ileri srerek bu
konu zerinde ileri Bakan iin gensoru atrd. Fethi'nin sylevi iyi deildi.
Kttan okuyarak yapt konuma ok uzun srd. leri srd delillerden
bazlar da ok salam saylmazd. Centilmen olarak grnen, fakat 1927'de Ankara
ve zmir'deki stikll Mahkemelerinin Bakanln yapm olan Ali Bey (etinkaya)
Serbest Frkaclara iddetle hcum eden sylevinin bir yerinde Fethi Beyi iaret
ederek ''te Mondros Antlamasndan sorumlu olan adam'', sonra smet Paa'ya
dnerek ''ve ite Mudanya Antlamasndan sorumlu olan adam'' dedi. phesiz Ali Bey
kiilere saldrdnda hi de gven verici olmayan bir hava meydana geliyor. Oysa,
halk idam sehpalar kurulacan dnmeye ve gizli gizli fsldamaya balad. Bu,
szde parlmenter grmelerden sonra Fethi Bey kendi taraftarlar ile bir grme
yapt, sonra Gazi, smet Paa, Kzm Paa ve tekiler ile hepimizde aknlk

uyandran birok konumaya katld. Btn bu ilerin sonucu olarak parti kapatld.
Ertesi akam Fethi Bey, Aaolu Ahmet'le birlikte stanbul'a hareket etti. Ben de
istasyonda idim. Fethi, kompartmann penceresinden neeli bir ekilde dar
bakyor, arasra birisi yanna yaklap el skyorlar ve birka kelime
konuuyorlard. Fakat bu kiilerin says ok deildi ve konumalar pek ksa
sryordu. Fethi'nin bayardmcs ve eski Rus Dumas yesi Aaolu Ahmet Bey garda
etrafn evirmi olan gazetecilerle durmadan konuarak olup bitenleri anlatmaya
alyordu; sonunda bitkin bir durumda ar ar trene bindi; lokomotif islim
brakt ve tren kalkt. Bu, Fethi Bey'in Ankara'dan ikinci ayrl idi. Birincisi
1925 ylnda olmu ve arkasndan stiklal Mahkemesi kurulmutu. Bu ikinci ayrl
daha az dramatik, fakat yine de ackl idi, baarszlk akt.
Trkiye demokrasiyi bir para uygulamakta neden bir kere daha baarszla
uramt? Bu bir baarszlkt, hem de 1925-1926'dakinden daha ciddi bir
baarszlk; oysa o an iddet yntemleri kullanmak iin daha hakl nedenler ileri
srlebilirdi. Birok kii suu Fethi Bey'de buluyor. Kendisinin zayf olduunu,
almadn, derinlere inemediini ve olaylarn iine giremediini sylyorlard.
Bunlarn kansna gre kendisi zmir'e gitmemeliydi, hatta btn lkede bir parti
rgt kurmaya kalkmamalyd; sessizce Meclis'e girmeli ve hkmeti orada tenkit
etmeliydi. Belki kendisi muhalefet liderlii grevini gereinden ok ciddiye alm
ve Trkiye'de bir muhalefet partisini ynetmenin glklerini ve tehlikelerini
yeter derecede ak bir ekilde anlamamtr. Trkiye'nin politik bakmdan
olgunlamam olduunu gz nne alnca bu aklamalarn doru olduunu kabul etmek
gerekiyor; fakat zmir olaylarndan nce bunlarn bu kadar doru olduunu belki pek
az kii takdir edebilmiti. Gazi, Fethi, hatta smet, Trk kamuoyunun ne durumda
olduunu bilmiyorlard; iten ie biriken honutsuzluun ne kadar byk bir g
kazanm olduu konusunda hibir fikirleri yoktu. Fethi Bey, Paris'te Fransz
meclisi'ni seyrederken Trkiye'de gerek bir parlamento hayatnn ryasn gryor;
Gazi, ankaya'da Trklerin eski tarihi hakknda sabahlara kadar evresindekilere
ders veriyordu. smet Paa ise demiryollarnn altndan kalkabilmek iin
alyordu. Zaten kendisinin bu yeni partiye gerekten inandndan kukuluyum.
zmir bir bitiin balangc idi. Gazi telaa dt. nceden Fethi Bey'e hi
deilse yeni partiye kar iyi niyetli bir tarafszlk tavr taknacana sz
vermiken, imdi Halk Partisi'ne yaknlk ve tarihi balln doruluyor ve yeni
partiye kar maddi ve manevi yardmn kesiyordu. Bu iareti alnca gazetelerin

ou Fethi'ye ve partisine kar ar ve zaman zaman ok kiisel saldrlara

getiler. Bunun arkasndan belediye seimlerinin dourduu karklklar kt. Bu
karklklar ok kt bir ekil ald, polis duruma hakim olamad. Yeni parti
lkedeki politik havay anlamak iin bir termometre olmutu ve bu termometrenin
gsterdii yksek sy kimse grmemezlik edemezdi. Gazi, daha ok telaland;
grne gre Fethi Bey Meclis'te inandrc hibir ey yapmyordu, sylevlerinde
sertlikten eser yoktu; Aaolu, Tatar ivesi ile konuuyor, bu da sylediklerinin
anlalmasn gletiriyordu; Serbest Frka'nn teki on milletvekili ise
Meclis'te bir arada oturmaktan baka hibir ey yapmyorlard. Bana sylediklerine
gre milletvekillerinin tek dereceli olarak seilmesi nedeni iplerin tamamen
kopmasna yol at. Fethi Bey bunu istiyor, Gazi istemiyordu. Sonunda Fevzi Paa da
muhtemelen demiryollarnn deeri konusunda Serbest Frka ile muhalefet partisi
arasndaki fikir ayrlndan tr, Fethi Bey'in aleyhinde harekete geti...
Fakat bir ey kazanlmtr: Gazi halkla direkt iliki kurup lkeyi dolaysz olarak
renecektir, te yandan Halk Partisi yeni bir ekil almaktadr ve sa, sol, merkez
olmak zere gruba ayrlmas mmkndr.
Yeni partinin kapand gece Gazi, Anadolu'da iki ay srecei sylenen bir inceleme
gezisine kt. Bugne dek Kayseri, Sivas, Tokat, Trabzon, Amasya, Samsun ve
stanbul'u ziyaret etti. Bu gezisinde kyllerle, okul ocuklar ile ve her kii
ile konumaktadr.Halkn aclarn ve ikayetlerini kendi azlarndan renmek
istiyor. Gen kuan komnist eilimler tadndan phe ediliyor. Bu
eilimlerin sanldndan daha gl olduunu sylediler.
Bana srarla sylediklerine gre stanbul niversitesi rencilerinin yzde 75'i
komnist eilimli imi. Gen kuan yeniden dz ve dar millyetilik yoluna
getirilmesi gerekiyor.

TRKYE'DEK GREVM SONA ERYOR

27 OCAK 1931
Dileri Bakan Stimson'a:

23 Aralk 1930'da Menemen'de geen olay hakknda eliliin 31 Aralk telgrafnda

ksaca bilgi verilmiti. eitli kaynaklardan elde ettiimiz raporlar, imdi bu
gericilik gsterisinin nemini tartmaya ve douraca sonular hakknda doru bir
tahmin yapmaya olanak vermektedir.
eitli anlat ve aklamalarn birbirleriyle elien ynlerini aykladktan
sonra, bu olayn pek muhtemel olarak u ekilde getiine inanabiliriz: 23 Aralk
Sal gn sabah,balarnda Mehmet adl bir dervi bulunan Nakibendi tarikatna
bal alt veya yedi mutaassp silahl kii Menemen'deki meydan yerine geliyorlar.
Manisa'dan yryerek gelen, getikleri ky ve kasabalarda kendilerini dinleyecek
kadar dindar olanlara vaazlar vermi olan bu kiilerin syledikleri szler halk
kkrtc nitelikte imi, tekrar eriata dnlmesini, pee ve fes giyilmesini,
Arap harflerinin kullanlmasn savunuyorlarm! Ksaca, Cumhuriyetin en ok
vnd reformlarn aleyhinde vaaz veriyorlarm.
Menemen, zmir'in 20 kilometre kadar kuzeyinde kk bir kasabadr. Meydann
karsnda cami, hkmet binas ve birka dkkn vardr. Orucun balarna vurduu
ileri srlen bir hac grubu, ite bu meydanda kendilerine gre bir gsteriye
balamlar. Orada bulunan baz tanklara inanlacak olursa, derviler kendilerinin
liderleri bulunduu asker slam kuvvetlerinin cumhuriyeti devireceklerini,
Abdlhamit'in olunun yeniden halife olarak tahta karlacan, imdi Menemen'i
evirmi bulunan bir imanllar ordusunun Ankara zerine yryeceini ve buradan
btn dnyay fethe kacan, kendilerine kar koyanlarn mahvedileceini
sylemekte imiler. kardklar patrtdan meraka kaplan bir sr insan,
nmayiilerin evresinde toplanm. Bu kalabalk, dervilere sempati duyuyor
muydu, yoksa kendilerini yalnz merak yznden pasif olarak m dinliyordu? Bunu
kesinlikle renmek mmkn olmad; fakat bu kalabal oluturan insanlarn
ilerinde uyumakta olan taassubun, tahrikilerin ateli vaazlar ile uyand
sanlmaktadr.
te bu nazik anda, gen bir yedek subay olan Kubily Bey ortaya kyor.
Kendisinin buraya bir asker birlikle mi gnderildii, yoksa tesadfen oradan
geerken mi olay yerine geldii hakknda raporlarn verdii haberler birbirlerini
tutmuyor. Her ne ekilde olursa olsun, kendisi tahrikilerin yanna tek bana
sokuluyor ve herhalde niformasnn prestijine gvenerek Dervi Mehmet ile
tartmaya balyor ve kalabal datmaya giriiyor. Raporlarn oy birlii ile
bildirdiklerine gre ok dncesizcesine ve patavatszca davranyor. Bunun zerine

Dervi Mehmet tarafndan vuruluyor. Fakat onun arkasndan bir gece bekisi de
Dervi Mehmet'i vuruyor, kendisi de vuruluyor. hkmet gazeteleri srarla
belirttiklerine gre Kubilay'n ba koparlm, bir kazmann zerine taklarak
kasabada dolatrlm, derviler ve mridler kann imiler, fakat bu haberlerin
doru olduundan phe edilebilir.
Bu olaylar geerken asker makamlar haberdar edilmi ve makineli tfekli bir
jandarma ktas olay yerine gelmitir, bunlarn att kurunlarla dervi lm,
biri kam, kalabalk datldktan sonra olay sona ermi.
Hkmet bu olayn yaratt duruma tepki gstermekte gecikmedi. Basnda derhal
hkmeti devirmeye kalkan gericilere ate pskren youn bir kampanya ald.
eitli yerlerde, zellikle zmir'de pek ok kii tutukland. 2 Ocak 1931'de smet
Paa BMM'de olay hakknda bilgi verdi. Manisa ileleri, Menemen ve Balkesir'de
sk ynetim ilan edildi. 15 Ocak'ta olaanst yetkilerle alan bir skynetim
mahkemesi davalar grmeye balad. Yzden fazla kii mahkeme huzurundadr ki
bunlarn 15-20'si hocalardr. kinci bir grup da mahkemeye gnderilmek zeredir.
Bunlar durumalarda dava vekillerince temsil edilemezler. Kendilerine yklenen su,
halk ayaklandrmaya tevik etmektir, Ceza Kanunu'nun 149'uncu maddesine gre de
bunun cezas en az onbe yl ar hapistir. Be subay ve 20 er de ayrca
itaatsizlik suundan skynetim mahkemesine verilmitir. Bu da isyan bastrmaya
arlan askerlerin kalabala ate ama emrini dinlemedikleri hakkndaki
sylentileri doruluyor.
Menemen gsterisinin dorudan doruya hkmet aleyhine yneldii, bu nedenle isyan
nitelii tad aksa da, olayn aslnda byk bir nemi yoktu. u halde zmir
blgesinde normal mahkemelerin yerine neden skynetim mahkemeleri kuruldu? Bu
nemli soruya cevap verebileceime emin olmamakla birlikte, aadaki grlerimin
doruluuna inanmak iin gl nedenler vardr:
Fethi Bey 1930'da zmir'i ziyaret ettiinde, bugnk ekonomik ve politik koullarn
dourduu honutsuzluk btn lkede olduka yksek dereceye km bulunuyordu.
Fethi Bey zmir limanna ktnda yaplan ve gerek hacim ve gerek younluk
bakmndan en abartl tahminleri bile aan gsteri hatrlardadr. Fethi Bey'in
orada bulunduu drt be gn iinde zmir'in ii ve evresinde ba gsteren
olaylar, Halk Partisi hkmetine kar duyulan gerek bir honutsuzluun
ifadesiydi. Polis ve jandarma birliklerine kar yer yer direni gsterilmiti.
Toplumun btn snflarndaki honutsuzlar muhalefet partisini hkmeti azarlamak

iin bir ara olarak gryorlard, bu partiye girmekle dertlerine are bulunacan
sanyorlard. Kapatlm tekkelerin birok mensuplar, ama ve niyetlerini yanl
olarak yorumladklar Serbest Frka'ya resmen kaydolmu veya onun taraftarlar
arasna katlmlard.
Bu honutsuzluk gsterisi hkmetin cann skt. Gafil avlanlmt. Fethi Bey'in
zmir'den ayrlmas zerine grlt ve patrtlar sona erince, zmir gsterileri
ile kendini ak bir ekilde gsteren honutsuzluun ne derece yaygn olduunu
anlamak ve bu gizli honutsuzluun daha baka gsterilerle de aa vurulmasn
nlemek iin tedbirler aramak bir zorunluluk olmutu. Gazi, Anadolu ve Trakya'da
byk bir inceleme gezisi yapt, bu arada zmir'e gelmeyi de tasarlamt. Ayn
anda Halk Partisi batan aa yeniden rgtlenme yoluna gitti. Eer yanl
dnmyorsam bu yeniden rgtlenme Halk Partisi'ni faist prensipleri zerine
kurulu bir politika ve eitim organizmas durumuna getirecek, faizm Trkeye
evrilince yeni bir ''Kemalizm''e eit olacak..
Bunun arkasndan Menemen olay kt. Bu kez hkmet olay kendi lehine kullanmaya
ve bundan yararlanmaya hazrlkl ve kararl idi. Fethi Bey kampanyas ile (belki
sandmdan ok) sarslm olan hkmetin prestijini onarmak iin bulunmaz bir
frsatt bu. Honutsuzluun en ak ekilde kendini gsterdii bu yerde derhal
iddetli nlemler alnd. Gerici din kkrtcln bastrmak suretiyle ykc
politik grlere kaplm olanlara da iyi bir ders verilecek, cumhuriyet
prensipleri yeniden retilecek, hkmet ve Halk Partisi'nin salamlk ve
sarslmazl bir kere daha onaylattrlacak. Ayn anda irticaya, zellikle
hkmetin ilerici ve batllama politikas ile savaan dini gericilie ar bir
amar indirilecek, Menemen karklklar tm bu birbirine bal hedefleri
gerekletirmek iin elverili bir frsat hazrlad.
ok kiiler hkmetin, 1925'te Krt isyann bastrmak iin alnan ok iddetli
nlemlere yeniden bavuracan umuyorlard. Fakat Menemen olaynn korkun Krt
isyannn tad nemle hi ilgisi yoktu; bu nedenle bir kukuya dmeksizin daha
az iddetli nlemlerle ii ynetmek mmknd. Nitekim blgede asker rejim
kurmakla birlikte, 1925'teki Takriri Skun Kanunu gibi bir bask rejimi tm lkeye
uygulanmad. Anlalyor ki baz nfuzlu milletvekilleri, o kanunu hatrlayarak,
balangta stiklal Mahkemeleri'nin yeniden kurulmas fikrini savunmulardr,
fakat smet Paa'nn daha ihtiyatl neri ve tleri en sonunda ar bast ve
imdi kanuna daha uygun usuller uygulanmaktadr.

Bu arada basnn taknd tavr da birka kelime ile belirtmeliyim. Btn

gazetelerin konuyu ele derhal allar, az birlii etmeleri, olay ok velveleli
ve korkun bir ekilde yanstmalar ve bu yaynlarnda hkmetin cumhuriyeti
kurtarmak iin sert ve amansz ekilde davranmas gerektiini ima etmeleri ve tm
bunlar gsteriyor ki basn kampanyas 1925 Krt isyanndaki zihniyetle
ynetilmektedir. Fakat 2 Ocak'ta smet Paa'nn Meclis'teki sylevinden sonra,
basnda salk verilenden daha lml nlemler alnd.
Halkn tersine olarak hkmet ve ordu Menemen olaylar ile ok ilgilendi. Bu
isyann tad anlam Gazi'yi ok zm, nk kendisi btn lkede halkn
honutsuzluunun elbet farknda idiyse de, hkmetinin yapt reformlarn halk
ktlesinin ruhuna ilemediini imdi daha ak gryor. urasn kesinlikle
kavram olmaldr ki, halk cumhuriyeti benimsememitir, onun amalarn yanl
anlam ya da gvensizlikle karlamtr. Pek nemi olmayan bu olayn bir sonucu
olarak imdi, cumhuriyeti hkmetin amacn Trk halknn zihnine iyice
yerletirmek iin bir eitim kampanyas almas muhtemeldir.
Hkmet ile halk arasnda geni bir uurum bulunduu ortaya kmtr. Ankara'dan
yneltilen asker brokrasi ktlelerle ballk kurabilmi deildir. Hkmet
yukardan zorla kabul ettirilmektedir ve halk tabakasn oluturan Trkler,
hkmeti hayatn zorunlu ktlklerinden biri olarak dnyorlar. Cumhuriyetin
baard en nemli iler olan politik, sosyal, terbiyevi ve dini reformlar halk
tarafndan ancak belirli bir oranda benimsenmektedir. Bunun sonucu udur ki, hi
deilse pasif ekilde gerici olmayan Trkler yalnz ynetenler snfna mensup pek
az kiiden ibarettir; halkn byk ounluu gerici olarak kalmtr. Gerekten,
yalnz kanunlar erevesi iinde bu reformlar halkn kalbine ve yaantsna
sindirmek iin hibir sistematik aba gsterilmemitir. Bu nedenle, hkmetin
liberal prensipleri halkn gnlnde mayalandrmak konusundaki baarszl
karsnda Krt ve Menemen isyanlar gibi aktif gerici davranlarnn oalmam
olmas ok dikkat ekici grlmektedir. Bunu ancak Trkiye'deki ortalama halk
ktlesinin yumuak ball ve duygusuz (apatik) fatalizmi ile aklamak olasdr.
zetleyecek olursak, tm lkede yaygn ve pasif bir durumda yaamakta olan
gericilik, zmir blgesinde kmldam ve harekete gemitir. Mahalli bir
karklk, hkmetin drt noktada toplanabilecek isteklerini gerekletirmek
frsatn salamtr:
Hkmete ve reformlarna kar etkin bir ekilde muhalefet etmi olan honutsuzlar

ve gerici unsurlar cezalandrmak, hkmetin g ve nfuzunu bir kere daha

duyurmak, genliin cumhuriyete kar cokulu sevgisini harekete getirmek, bat
uygarl yolunda ilerleme parolasn yaymak ve bir gn gelip gerici gler
tarafndan ezilmek istemiyorsa cumhuriyeti hkmetin halkn zihnine yerletirmesi
kesinlikle zorunlu olan dersleri geni lde vermek. Menemen olaynn, Ankara'da
hkmeti ynetenlere, ynettikleri halk ile olan ilikileri ve onlara kar
davranlar konusunda iyi bir ders etkisi yapp yapmayaca ilerde anlalacaktr.
7 UBAT 1931
Dileri Bakan Stimson'a:
Menemen bir olay olmaktan ok, bir belirti idi. Bu nedenle son 12 yl ierisinde
Trk tarihinin bu grn ve belirtiler altnda ne gibi aamalar geirdiini
anlamaya almak yararl olacaktr.
nce milliyetiliin her eyden nce Yunanllar ve Mttefiklere kar silhl bir
mcadele olarak anlald bir kahramanlk devri vard. Bu devir 1919 Maysnda
Yunanllarn zmir'e k ile balad ve Lozan Antlamasnn imzalanmasiyle 1923
yaznda sona erdi. Fikir ayrlklar, sava tehlikesinden tr ve pratik amalarla
bir yana brakld. Sultanln kaldrlmas, politik bir davrantan ok, kendi
kendini savunma dncesi ile hemen alnvermi bir kararn uygulanmas idi.
Fakat Lozan Konferansndan sonra manzara deiiyor. Cumhuriyet iln edilmitir.
stanbul'da bir halife bulundurmaya devam etmek politik bir olanakszlk durumuna
gelmitir. Bu nedenle kendisi o makamdan atlyor, medreseler kapatlyor. Kkl
bir reform yapmak gerei ak duruma geliyor, fakat bu amaca en uygun hkmet ekli
henz bulunamyor. 1924 ylnda Halife yurttan ayrlyor. Aslnda bir muhafazakar
parti olan Terakki Frkas 1924 Ekiminde kuruluyor. Bunu ay sren Fethi Bey'in
Bakanl srasndaki kararszlk devresi izliyor.
1925'de Fethi Bey'in dmesi, Takriri Skn Kanunu'nun kmas ve stikll
Mahkemelerinin kurulmas, diktatrlk lehinde bilinli bir karar temsil
etmektedir. Ayn anda o gne dek geri plnda braklm olan batllama program
n plna geiyor ve daha ak bir ekilde, formlletiriliyor. 1927'de zmir ve
Ankara'daki davalar diktatrln bir hayli ar bastnn iaretidir.
Hkmet, tasarlad plnlar uygularken iddet yntemleri kullanmakta hakl idi.
Trkiye'nin bu durumunda reformlar yapabilmek iin baka bir yol yoktu.
Terakkicilerin savunduklar aamal reform metodu kuramsal bakmdan ok iyi fakat
pratik bakmdan olanakszd. Fakat hkmetin hakl olmas onu ister istemez baz

sonulara katlanmaya srkledi. Birok yetenekli ve zgr dnceli insanlar grev

kadrosu dna kard ve izledii aman vermezlik politikas, Trk tarihinin
mehul olmayan bir insan tipini kendi evresine ekti. Verilen emirleri kr
krne yerine getiren, fakat bir dalkavuktan baka bir ey olmayan bu insan tipinin
hkmet evrelerine sokulmas kanlmaz sonutu. Her ihtillde olumsuz ve ykc
bir devrenin arkasndan olumlu bir devrenin gelmesi zorunludur. Bu gei devresini
iyi ayarlamak, nazik bir devlet adaml sorunudur.
Menemen olay son derece nemli ve anlamlyd; nk batllama davrannn halka
nfuz etmemi olmasnn belirtisiydi. Mill Eitim Bakanl Prof. John Dewey'in
dizleri dibine oturup Columbia'daki retmenler koleji, Bergson, Durkheim ve teki
filozoflar, terbiyeciler hakknda sohbet ederken, ierde gerici Nakibendi
tarikatnn lideri eyh Esat rahata iini grmekte idi. Ankara'daki Bakteryoloji
Enstits'n ziyaret etmek ve ifte gzl mikroskoplar ve Paris'te yaplabilen en
modern santrifj aralarn grmek insan hayrette brakr; ama beri yanda
Ankara'nn kendi kylerinde bile muskalar kullanlmaktadr ve muskalar katalou,
Zeiss mikroskoplarnn kataloundan ok daha pratik deer tamaktadr.
Ktmser mi olmal? Hayr, Trkiye 1930 Austosundan bu yana birok eyler ve bu
arada unu renmitir ki, batllama hareketi Ankara'dan verilen emirlerle
gerekletirilemez; bu i balangta sanld kadar basit ve yalnz maddi bir ey
deildir. Ankara, halka neyi retmek istediini ak ve kesin olarak bilmiyor;
fakat eyh Esat'n baarsn gz nne getirince, bir eyler retilmesi, hem de
hi vakit geirmeden retilmesi gerektii anlalyor.
Fakat nasl? te imdi Ankara'nn ruhunu sktran, yreini oynatan sorun budur.
Rusya ve talya'y rnek tutarak ktle eitimi yolunu mu tutmal, yoksa AngloSakson lkelerinde olduu gibi kiilere sorumluluk duygusu, kiisel giriim ruhu ve
teki nitelikleri alayan eitim sistemini mi uygulamal? Birincisinden korkarm,
ikincisinden umutluyum. Her ne olursa olsun, hava muazzam dnceler ve
aksiyonlarla dolu...
29 TEMMUZ 1931
Russel Boardman ve John Polando adl iki Amerikal havac dn Trkiye saati ile
saat 6'da New-York'tan hareket edip, hi yere inmeksizin uarak bugn leden sonra
Yeilky Havaalan'na indiler.
Amerikan pilotlarnn ynettikleri Cape Cod uann Yeilky stlerinde grn
ve alal, bize hayatmzn belki en heyecanl anlarn yaatt. Sabah alana

birok sivil ve asker uak inmiti. Onun iin havada bir uak daha grnce bunun
da onlardan biri olmas olasln dnerek skntl bir durumda gzlklerimi
kardm. Sonra onun siyah ve sar renkte olduunu grnce hepimiz sevinle
barmaya baladk. Bir uan bu derece gzel ve zarif bir ekilde yere iniini
hi grmemitik. Uaa nce ben yaklatm. Polando ve Boardman baarlarnn
sevinci iinde birbirlerinin ellerini skyorlard. Derhal sordum:
''Hi yere inmeden mi geldiniz?''
Polando cevap verdi:
''Evet''. O anda btn bilmek istediim bundan baka her ey deildi. Uyumu olan
mafsallarn gevetmeye alarak ar ar uaktan ktlar, Boardman ayakta zor
duruyor ve alanda sallana sallana yryordu; szlerimizi glkle duyuyorlard.
Kendilerini valiye takdim ettim ve hep birlikte havaclarmz onuruna hazrlanan
bfeye giderek ereflerine ampanya itik. Burada bize gezilerinin nasl getiini
hikye ettiler. Korkun derecede yorgun olduklar iin az sonra kendilerini aldm,
Naci ve Abdurrahman beylerin Buick arabasyla elilie, oradan da Pera Palas
Oteline gtrerek kendilerini konuk edecek Trk Havaclar Birlii yelerine teslim
ettim.
1 AUSTOS 1931
Mucizeler mucizesi bir olay: Gazi kahraman havaclarmz Yalova'da kabul etmek
istediini bildirdi. ok sekin yabanclar, generaller, amiraller, bakanlar, hatta
bakentte resmen konumak isteinde bulunduklarnda bile ounlukla bu kutsal
divann huzuruna kamazlar; en az gnlerce bekletilirler. Fakat bu iki Amerikal
genci Gazi'nin hemen ereflendirmesi iin derhal davet ettiler. Saat 14.15'de
Dolmabahe'de zel defteri imzaladktan sonra Gazi'nin zel yat Sakarya ile, vali,
birok resmi kii, gazeteciler ve foto muhabirleri ile birlikte hareket ederek saat
16.30'da Yalova'ya geldik. Resmi bir kurul ve byk bir halk kalabal
havaclarmz derin bir cokunluk, sevin ve alklarla karlad. Genellikle
durgun grnen Trk halknn bu kadar iten bir sevinle cotuunu hi grmemitim.
Otomobillere binerek Yalova kaplcalarndaki gazinoya gittik. Buradan bizi smet
Paa, Tevfik Rt Bey ve teki Trk yksek memurlar karladlar. Havaclarmz
kendilerine takdim ettim. smet Paa ok gzel bir konuma yaptktan sonra
pilotlarmzn yakalarna Trk Havaclk Birlii'nin elmaslarla ssl en deerli
rozetlerini takt. Bu rozetler daha nce drt yabancya, bu arada Lindberg'in
yerine annesi Bayan Lindberg'e taklmt.

ampanya iip dans ettikten sonra Tevfik Bey bizi Gazi'nin huzuruna gtrd. Gazi,
ok scak ve ahane bir hogeldin konumas yapt. Sylediklerine gre
havaclarmzn geldiklerinden beri Gazi baka hibir konuyu ne konuuyor ne de
dnyormu. Kendisi Polando ve Boardman'a gezilerinin nasl getiini sorduktan
ve bir sre konutuktan sonra ok vakitlerini almak ve Yalova'y grmelerine engel
olmak istemediini syledi. Hep birlikte balkona karak fotoraf ektirdik.
Ziyaret burada sona erdi. Evimize doru yola karken smet Paa evik admlarla
evinin bahesine kt ve o ok sevimli, mknatslayc tebessmyle bize ''gle
gle'' dedi, gzden kayboluncaya kadar da elini sallad. Tandm uluslar
ierisinde bu kadar ekici bir kiilie sahip pek az insana rastladm. ansmza
Yalova'nn en gzel gnlerinden biri, serin, yeil ve ruha huzur verici...
ki gn sonra Dileri Bakanlmza, Gazi'nin havaclarmza gsterdii ok iten
kabulden, kendilerine madalya takldndan vb sz eden ve Cumhurbakan Hoover'in
pilotlarmza burada ok deer verileceine inandm bir kutlama telgraf
gndermesinin pek yerinde olacan bildiren bir tel gnderdim. Fakat bu arada da
Gazi, Bakan Hoover'e kendiliinden u telgraf gndermi:
''Amerikal kahramanlar Trk ulusunun kalbini sevinle doldurmutur. Baarm
olduklar hariklade iin sonunda bu cesur genlerin yzlerinde grdm nee ve
azim ifadesi bana u inanc verdi ki, insanlk iin kazandklar bu byk zafer
onlar iin yalnz bir balangtr.
Asil ve muhterem ahsiyetiniz aracl ile bu byk kahramanlar yetitiren anl
ulusunuzu kutlamak benim iin byk bir zevktir.'' Gazi'nin telgrafna Bakan
Hoover u cevab verdi:
''New-York'tan stanbul'a yaptklar baarl bir uutan sonra Amerikan pilotlar
Boardman ve Polando'ya kar gstermi olduunuz nezaketten tr samimi
takdirlerimi ifade etmek isterim.''
Korkarm ki bu tel Dileri Bakanlnda dnceleri ilemez duruma getiren o
uzun, boucu ve sinirleri harap edici gnlerde yazlmt, nk Gazi'nin
allagelmi ok uzun mesajna uygun bir cevap olmaktan ok uzak... Kald ki,
Gazi'nin hazrlad telgraf, Yalova'da ngilizceye evrildiinden aslndaki
itenlikten de biraz yitirmi. Ne olursa olsun, Gazi bu telgrafa ok sinirlendi,
her iki telgrafn metinlerini basna vermeden nce, ktibi Tevfik Beyi elilie
gndererek Hoover'in bu telgrafn kendisininkine cevap olarak m gndermi
olduunu sordu. Elilik, ktibimiz Shaw, Gazi'nin telgrafnn 1 Austos Cumartesi,

Hoover'inkinin ise 3 Austos Pazartesi tarihini tadklarna baklacak olursa;

yle olmasnn muhtemel olduunu syledi. Gazi'nin telgraf ngilizce olarak
gnderildiine gre, Amerikan bakentinde eviri iin sre yitirilmi olduu da
dnlemezdi.
Dileri Bakanlmzn, Cumhurbakannn mesajnn hi deilse Gazi'ninki kadar
uzun ve iten olmasn salamam olmasndan znt duyuyorum. Bu kk eylere
burada ok titizlik gsteriliyor. Fevkalde duygularn, Bakan Hoover'in telgraf
ile incitilmi olmasna cidden zlmek gerek.
6 AUSTOS 1931
Sabah Dileri Bakanlmzdan aldm bir tel beni ok mutlu etti. Bu telde
Bakan Hoover 3 Austos tarihli telgrafn gnderdikten sonra Gazi'den ok iten
bir mesaj alnm olduu bildiriliyor ve Trklere Bakan Hoover'in ilk mesaj
gndermi olduunda daha Gazi'nin mesajnn alnmam bulunduunu bildirmekle
grevlendirilmi olduum bildiriliyordu. Shaw'a derhal direktif vererek Dolmabahe
Saray'nda Tevfik Bey'i grmesini ve durumu aklamasn syledim. Tevfik Bey
Gazi'yi hemen haberdar edeceini sylemi; bylece sorun zmlenmi oldu. Ben de
bugn mutlu ufukta hi bulut kalmamas iin ayrca Ankara'da Tevfik Rt Bey'e
nazikane bir tel ekerek, Dileri Bakanlmzca Gazi'nin mesajna Bakan'n
kranlarn bildirmekle grevlendirildiimi yazdm.
18 OCAK 1932
5 Ocakta aldm bir telgraftan Bakan Hoover'in beni Japonya'ya gndermek
isteinde olduunu renmitim. Daha sonra aldm bir telde de Japon gazetelerinin
benim eliliim iin Japon hkmetinden agreman istemediini yazdklar
bildiriliyordu. Ayn akam Anadolu Ajans Washington'dan alnan haberlere gre
benim Japonya'ya atanm olduumu bildirdi. Ertesi gn buradaki btn gazeteler bu
haberi yaynladlar ve Amerika'dan, Avrupa'dan kutlama telgraflar gelmeye balad.
3 MART, 1932
Ankara'da son gnmz... le yemeini Polonya Eliliinde yedik. Sonra Gazi'nin
orkestras tarafndan bizim iin zel olarak verilen konsere gittik. Trklerin bize
gstermi olduklar konukseverlii mrmde hibir yerde grmedim. Geen akam kr
Kaya Bey'in evindeydik; Kzm Elsie Ankara Kalesini gsteren bir yal boya tabloyu
ok beendi. Ertesi akam kr Kaya iyi dileklerini ekleyerek tabloyu Elsie'ye
gnderdi. Yine geenlerde bir akam smet Paa'nn sekreteri Elise'ye tavla oyununu
retmi, hemen ertesi akam Paa'nn selmlar ile birlikte, ok zarif ve yeni bir

tavla kutusu geldi. nceki gn yine Elsie sz arasnda ve rastlant olarak Saffet
Bey'e Gazi'nin orkestrasn dinlemedii iin zldn sylemi; dn bizim iin
zel bir konser dzenlendiini, program bizim belirlememizi istediklerini ve
istediimiz kiileri konsere getirebileceimizi haber verdiler Tschaikovski'nin 5.
senfonisini istedik, nk bu senfoni bize her zaman Trkiye ve Boazii'ni
hatrlatacak. Bugn gittiimiz konserde bizi orkestra efi Zeki Bey karlad;
senfoniyi pek gzel aldlar.
Birka dostumuz akam ayna geldiler ve sonra istasyona gittik. ok heyecanl
idik. smet ve Kzm paalarla eleri, kr Kaya ve teki pek ok dostumuz, eli
arkadalarm orada idiler. Karm Alice'nin sylediine gre smet Paa'nn
kendisine gle gle derken gzleri yaarm. Bunlar yazmak ho gibi grnr, fakat
hayatta bir sr tatsz eyler var, insan ise tatl eyleri anmak istiyor.
8 MAYIS, 1932
Bykelinin, kendisi ve ei onuruna verilen veda ziyafetindeki sylevi: ''...Genel
olarak Trk Amerikan ilikilerine gelince, una inanyorum ki, bu keye gelecek her
Amerikan elisi, bu ilikilerin srekli ekilde glendiini ve daha iyiye doru
gittiini grecektir. Baka trl olmas mmkn mdr? Trkiye bilmektedir ki,
Amerika onun yalnz en iyi mterilerinden biri deil, fakat ayn zamanda ve ondan
ok daha nemli olarak en iyi dostlarndan biridir. Bunu pek ok ak rneklerle
gsterdik ve gstermeye devama da hazr bulunuyoruz.
Trkiye'nin kendisine gelince, gen bir Cumhuriyetin gelime tarihinde lsz bir
nem tayan bu be yl iinde, yeni bir devrenin adm adm ilerleyiini, alp
serpildiini grm olmay byk bir mazhariyet saymaktaym. On yl kadar nce
Lozan'daki uluslararas nefretler, uluslararas tahrip hrs, yeni bir savala
burun buruna geli anlar ile dolu konferans masasnda alt ay oturmu herkes,
uluslararas ekime, gvensizlik ve dmanlk politikasnn yerine yeni bir
uluslararas dostluk politikasn parlak bir baaryla koyabilmi olmay tarihin en
ilham verici olaylarndan biri olarak kabul etmektedir. Geen yl Venizelos'un
Ankara'y ziyaret etmesinin unutulmaz hatras, eski bir can dmanna kar
gsterilen iten kabul, Yunan bayraklar ile ssl ve zerlerinde Yunanca ''Ho
geldiniz'' yazl taklar, konukseverlik havasyla dolup taan ziyafetler,
sylevler, arkasndan smet Paa'nn yapt iade ziyaretleri -yzyllar sren kin
ve kavgadan vazgei- btn bunlarn yklendii dramatik anlam tarihteki pek az
olayda bulmak mmkndr. Dnyada bu iki insann bu ahane zaferinden daha ince ve

zarif bir cesaret ve ileriyi gren devlet adaml rnei vermek mmkn mdr?
Trkiye'ye geliimden beri Tevfik Rt Bey bana daima; ''Bizim d politikamz
basit ve aktr: Herkesle dost geinmeyi, hibir gruplamaya girmemeyi istiyoruz''
demiti. Be yl nce Trkiye dmanlarla evriliydi, bugn gvenilir dostlarla
kuatlmaktadr. Bu aydnlk politikay gerekletirmek btn lkeler iin deerli
bir ders deil midir?
Trkiye'nin i sorunlarna gelince; bunlar ok g ve sayszdr; fakat gemiteki
baarlar, gelecek iin de iyimser olmay hakl klmaktadr. ok ey yaplmtr,
ok iler de yaplacaktr; baarl olmak iin bu engin ve ateli iradeye bakarak,
Trkiye Cumhuriyetinin geleceine gveniyor ve inanyorum...''
12 MART, 1932
Saat 10'da, ''talia'' vapuru ile stanbul'dan hareket ettik. Trk, Amerikan ve
teki yabanc dostlarmzn hemen hepsi bizi uurlamaya gelmiti. Hepimizin gzleri
yal idi. ansmza hava ok gzel. Biz gzden kayboluncaya dek hepsi rhtmda,
kald. Sarayburnu'nu kvrlrken, son olarak grdmz Boazii, Galata, Beyolu,
skdar ve parlak mavi koruyucularndan deerli talar gibi ykselen Adalar,
gzlerimizin nnde hariklade gzel bir grnt olarak seriliyor ve beraberimizde
hi kaybolmayacak bir eyler gtryoruz. Dnya zerinde bu kadar gzel yerlere pek
az rastlanr ve geen be yln anlaryla bizim gzmzde bambaka bir ekilde
anlam kazanan bu gzelliklerin derinliine hibir gezgin eriemez.
smet Paa ve kr Kaya benim veda mesajlarma en scak ifadelerle, radyo
aracl ile cevap verdiler.
Trkiye'deki grevimiz bylece sona erdi.