آنچه هر مسلماني بايد

‫آنچه هر مسلماني بايد بداند‬
‫نویسندگان‪:‬‬
‫دکترعبدالله مصلح‬
‫و‬
‫دکتر صلح صاوی‬
‫‪......................................................................12‬مقدمه‬
‫‪.......................................................................16‬زمینه‬
‫‪..............................19‬‬
‫‪....................................................20‬فصل اول‪ :‬اركان ايمان‬
‫‪..............................................................21‬ارکان ایمان‬
‫‪.............................................................22‬ایمان به خدا‬
‫تبخش آسمانی است‬ ‫هي پیامهای حیا ‌‬ ‫هی هم ‌‬ ‫توحید خالص‪ ،‬چکید ‌‬
‫‪...........................................................................22‬‬
‫‪.........................29‬ایمان شرط صحت و پذیرش عبادات است‬
‫‪.............................................................34‬توحید ربوبیت‬
‫‪.................................................36‬ازدليل اثبات وجود خدا‬
‫‪............................................................ 36‬دلیل فطرت‬
‫‪.............................................................39‬دلیل خلقت‬
‫‪....................................................40‬اجماع همهي ملتها‬
‫‪.............................................................41‬دلیل عقلی‬
‫‪.......................................41‬اصل اول‪ :‬هر فعلی فاعلی دارد‬
‫‪...42‬اصل دوم‪ :‬هر فعلی نشانگر توانایی و صفات فاعل آن است‬
‫‪................................................................45‬اصل سوم‪:‬‬
‫هرگز نمیتوان کاری را به کسی نسبت داد که از انجام آن عاجز‬
‫‪ ....................................................................... 45‬است‬
‫‪ ............................................................47‬توحید الوهیت‬
‫‪ .....................................47‬توحید فرمانبرداری و پرستش‬
‫‪...................................55‬توحید در اطاعت و تسلیم شدن‬
‫‪..........................56‬یکی بودن منبع دریافت در زندگی اسلمی‬
‫‪............................................................... 60‬حجیت سنت‬
‫‪........................................................64‬سرمشقی نیکو‬
‫‪..............................67‬لزمهي وحدت منبع در زندگی اسلمی‬
‫‪..............71‬حجیت فهم و برداشت سلف صالح از كتاب و سنت‬
‫‪........................................73‬ولء )دوستی( و براء )دشمني(‬
‫‪......................................................77‬توحید أسماء و صفات‬
‫‪...77‬اثبات بدون تمثیل و شکل دادن و تنزیه بدون تعطیلي صفات‬
‫اشتراک در اسم و صفت موجب تماثل در مسمی و موصوف‬
‫‪......................................................................79‬نیست‬
‫‪.......................................82‬افراط مردم در مورد اين قضيه‬
‫‪.............................................................84‬انواع شرک‬
‫‪..........................................................88‬ایمان به فرشتگان‬
‫‪.............................90‬ایمان به همهي فرشتگان و صفات آنها‬
‫‪..........................................93‬محبت و دشمنی با فرشتگان‬
‫بهاي آسمانی‬
‫‪.............................................95‬ایمان به کتا ‌‬
‫‪...................98‬قرآن همهي کتابهاي گذشته را نسخ کرده است‬
‫‪............................................ 101‬مقتضیات ایمان به کتب‬
‫‪.......................................................... 105‬ایمان به پیامبران‬
‫‪..............................105‬ايمان به پيامبران به اجمال و تفصيل‬
‫‪............................................110‬حقیقت ایمان به پیامبران‬
‫‪.............................................114‬لزمهي ایمان به پیامبران‬
‫‪......................................................118‬ایمان به روز قیامت‬
‫‪...........118‬علم و آگاهی از قیامت کلیدی است از کلیدهای غیب‬
‫‪.................................................120‬نشانههای روز واپسین‬
‫‪............................................123‬دجال و فرارسیدن قیامت‬
‫‪...............................................127‬نزول عیسی پسر مریم‬
‫‪.........................................129‬ديگر نشانههای بزرگ قیامت‬
‫‪.....................................................131‬عذاب و فتنهي قبر‬
‫‪.............................................................135‬روز واپسین‬
‫‪.....................................................135‬اول‪ :‬زنده شدن‬
‫‪...............................................................140‬دوم‪ :‬حشر‬
‫‪.............................................142‬سوم‪ :‬حساب و بازرسی‬
‫‪. .144‬آمدن انسان همراه با کتاب و گواه و پخش پروندهي اعمال‬
‫‪..................................................................... 147‬میزان‬
‫‪....................................................................148‬صراط‬
‫‪..............................................................149‬حوض کوثر‬
‫‪..................................................................151‬شفاعت‬
‫‪...........................................................152‬انواع شفاعت‬
‫‪..........................................................155‬بهشت و جهنم‬
‫‪..................................................160‬ایمان به قضاء و قدر‬
‫‪.................................................166‬افراط در قضاء و قدر‬
‫‪.....................171‬میانهروی اهل سنت و جماعت در مورد قدر‬
‫‪................................................176‬حقیقت و مراتب ایمان‬
‫‪..........................184‬كساني كه مرتكب گناهان كبيره ميشوند‬
‫‪.....................................188‬ارتداد موجب نقض ایمان است‬
‫‪........190‬جاودانگي شریعت و صلحیتش برای هر زمان و مکانی‬
‫‪......................................193‬هر بدعتی در دین مردود است‬
‫‪ 1‬واجب بودن خشنودی از اصحاب و سکوت در مورد اختلفاتشان‬
‫‪94‬‬
‫‪...................................................198‬وحدت امت اسلمی‬
‫‪...............203‬وجوب نصب رهبر و مسئولیت مردم در مقابل او‬
‫‪..............................................................205‬حقوق ائمه‬
‫‪...............................207‬جماعت رحمت و تفرقه عذاب است‬
‫‪................................................209‬راه رسیدن به سروري‬
‫‪.............................................214‬حق مسلمان بر مسلمان‬
‫‪.............................................................220‬تحریم غیبت‬
‫‪................................................226‬ارتباط با غیرمسلمانان‬
‫‪...................................227‬جایگاه شورا در جامعهي اسلمی‬
‫‪.......................................229‬امر به معروف و نهی از منکر‬
‫‪...........................................232‬اقسام مردم در طلب علم‬
‫‪...................................234‬آنچه كه اختلف در آن جايز است‬
‫‪................................................237‬فصل دوم ‪ :‬اركان اسلم‬
‫‪.............................................................237‬اركان اسلم‬
‫‪.................................................................. 238‬شهادتين‬
‫‪...................................241‬منزلت و جايگاه شهادتين در دين‬
‫‪................................................................244‬ختم نبوت‬
‫‪........................................245‬فراگیر بودن رسالت پيامبر ج‬
‫‪.............................248‬دين پيامبر ج ناسخ اديان گذشته است‬
‫‪..................................250‬انسان بودن مسيح ج و رسالت او‬
‫‪....................254‬مسلمان از هر کسی به مسیح نزدیکتر است‬
‫‪..........................................................................263‬نماز‬
‫‪........................................263‬پاكيزگي نصف ایمان است‬
‫‪..................................................268‬وجوب پاكي از حيض‬
‫‪...............................................273‬نماز ستون اسلم است‬
‫‪.............................................................277‬شروط نماز‬
‫‪...............................................................280‬ارکان نماز‬
‫‪.....................................................285‬باطلکنندههای نماز‬
‫‪............................................................. 286‬سنتهای نماز‬
‫‪. .290‬اختلف در مورد وجوب و سنت برخی از افعال و اقول نماز‬
‫‪..........................................................293‬مکروهات نماز‬
‫‪...........................................................294‬سجدهي سهو‬
‫‪............................................................296‬نماز جماعت‬
‫‪...............................................................299‬نماز جمعه‬
‫‪............................................................302‬سنتهاي راتبه‬
‫‪....................................302‬رخصت برای قصر و جمع نمازها‬
‫‪...............................................................304‬نماز عیدها‬
‫‪................................................................307‬نماز میت‬
‫‪........................................................308‬زیارت گورستان‬
‫‪....................310‬آنچه كه دربارهي قبور از آنها نهي شده است‬
‫‪..................................312‬نوحهسرايی و داد و فغان بر میت‬
‫‪.............................................................317‬پرداخت زکات‬
‫‪.......................................................321‬زکات طل و نقره‬
‫‪........................................................323‬زکات چهارپایان‬
‫‪..................................................325‬زکات میوه و حبوبات‬
‫‪..........................................................326‬مصارف زکات‬
‫‪..............................................................329‬زکات فطر‬
‫‪............................................................330‬روزهي رمضان‬
‫‪.............................................332‬حقیقت روزه و احکامش‬
‫‪............................................................336‬روزهي سنت‬
‫‪....................................................338‬روزههاي نهی شده‬
‫‪.................................339‬شبزندهداری و اعتکاف در رمضان‬
‫‪...........................................................................341‬حج‬
‫‪...................................................346‬انواع نسک و میقاتها‬
‫‪.........................................................347‬محرمات احرام‬
‫‪...............................................................351‬کیفیت حج‬
‫حج پيامبر ج‬ ‫‪.......................................................354‬‬
‫‪ ................................................................. 362‬فصل سوم‬
‫‪.........................................362‬تشکیل خانواده در اسلم‬
‫‪ .............362‬ازدواج تنها راه شرعي تشکیل خانوادهي مسلمان‬
‫‪....................................................373‬زنان همتای مردانند‬
‫‪.............................................................. 381‬خواستگاری‬
‫‪................................................................383‬عقد نکاح‬
‫‪...........................................................385‬محرمات نکاح‬
‫‪..................387‬باطل بودن نکاح موقت و ازدواج با غیرمؤمنین‬
‫‪...........................................................388‬حقوق زوجین‬
‫‪...397‬فسخ عقد ازدواج در صورتی که ادامهي آن غیرممکن باشد‬
‫‪................................................400‬تعداد طلق و انواع آن‬
‫‪.................402‬پوشش زن مسلمان و نهی از تشابه زن به مرد‬
‫‪.....................................405‬صلهي رحم و ارتباط با نزدیکان‬
‫‪.................................410‬شمهاي از فضائل اخلقي پيامبر ج‬
‫‪...............................416‬حلل بودن پاک ها و تحریم نجاسات‬
‫‪................................................................419‬تحریم ربا‬
‫‪......................422‬تحریم شراب و اينكه از گناهان کبیره است‬
‫‪....................................425‬تحریم مردار و احکام ذبح حیوان‬
‫‪4‬هر چیزی که به خوردن مال مردم به ناحق منجرشود‪ ،‬حرام است‬
‫‪31‬‬
‫‪.....................................................................435‬خاتمه‬
‫‪............................435‬دعوت مردم و راهنمايی صادقانهي آنها‬
‫مقدمه‬
‫أن الحمد لله نحمده و نستعینه و نستغفره‪ ،‬و نعوذ بالله مششن شششرور‬
‫أنفسنا و من سیئات أعمالنا‪ ،‬من یهده الله فهو المهتششد‪ ،‬و مششن یضششلل‬
‫فلن تجد له ولیا ً مرشدا ً أشهد ان ل اله ال الله وحده ل شریک لششه‪ ،‬و‬
‫أشهده أن محمدا ً عبده و رسوله‪.‬‬
‫اللهم رب جبرائیل و میکائیل و اسرافیل‪ ،‬فاطر السموات و الرض‪،‬‬
‫عششالم الغیششب و الشششهادة‪ ،‬أنششت تحکششم بیششن عبششادک فیمششا کششانوا فیششه‬
‫یختلفون‪ ،‬اهدنا لما اختلف فیه من الحق بإذنک‪ ،‬إنک تهدی مششن تشششاء‬
‫إلی صراط مستقیم‪.‬‬
‫هي مسششلمین آشششوبهای‬ ‫بی گمان نفوذ فکری غرب درعقل و اندیش ش ‌‬
‫فکری‪ ،‬عقیدتی و روحی فراوانی در جوامع اسششلمی بششه جششا گذاشششته‬
‫های که میان ما افرادی یافت میشوند کششه میششان اسششلم‬ ‫است‪ ،‬به گون ‌‬
‫یبیننششد‪ ،‬یششا فراخوانششدن بششه‬
‫ودعششوت بششه کمونیسششم هیششچ تناقضششی نم ‌‬
‫سکولریسششم و از بینبششردن رابطهی دیششن بششا زنششدگی را منششافی دیششن‬
‫های‬ ‫یدانند‪ ،‬و یا مشردم را بشه نشام اسشلم بشه تعصشبات ملشی و قشبیل ‌‬ ‫نم ‌‬
‫یکنند و بر اسششاس آن‪ ،‬دکششان ولء )دوسششتی( و بششراء‬ ‫جاهلی دعوت م ‌‬
‫یاندازند‪.‬‬
‫)جدا شدن( به راه م ‌‬
‫طبق این قششرائت‪ ،‬دعششوت بششه فراگیششری و جهانشششمول بششودن اسشلم‬
‫یآید!!‪.‬‬
‫نوعی بیهوده کاری و ریسک به شمار م ‌‬
‫یبینیششم کششه بششه علششت‬‫همششانگونه کششه در جوامششع غربششی افششرادی را م ‌‬
‫زکششاری و احسششاس جششرم را هنگششام‬ ‫خوگرفتن با زشششتیها و گنششاه‪ ،‬پرهی ‌‬
‫های اسششت‬ ‫هاند‪ ،‬حال و روز آنهشا بششه گششون ‌‬‫ارتکاب معصیت از دست داد ‌‬
‫یزنند‪ ،‬حتی اگر‬ ‫که بدون حیاء و شرم به هر گناه و معصیتی دست م ‌‬
‫کسی حرام بودن کارها و عواقب وخیم گناهکاران را به آنهشا گوششزد‬
‫یشوند!! نهایتا ً بششه بهششانهی آزادی و‬‫کند‪ ،‬ناجوانمردانه به او حملهور م ‌‬
‫برابری‪ ،‬ازدواج مسلمین با غیرمسلمین شششیوع پیششدا کششرده اسششت!! و‬
‫آنچه هر مسلمانی باید بداند ‪437‬‬
‫هي متعفن ذوب شششود‬ ‫موجب شده که کیان امت اسلمی در آن جامع ‌‬
‫و شخصیت خودش را از دست دهد و کیانی برای خود باقی نگذارد!!‬
‫یتوانیم بگوییم‪ :‬تهاجم فکری و فرهنگی در دوران‬ ‫به عبارت دیگر م ‌‬
‫تها(‬‫معاصر‪ ،‬به دشمن اساسی اصول و ثوابت عقیده )هست و نیس ‌‬
‫و شریعت )باید و نبایدها( اسلم مبدل گشته و عداوت خششود را اعلم‬
‫کرده است‪ ،‬چنانکه در دنیای کنونی شاهد رقابتی به زیان شششریعت و‬
‫قانون خدا در ارتباط با دین و سیاست و حششتی ارتبششاط دیششن بششا تمششام‬
‫مسائل اجتماعی هستیم‪ ،‬پس لجرم باید معششارف ضششروری اسششلم را‬
‫که هیچ مسلمانی نباید از شناخت آنها محروم باشد شفاف سششازیم و‬
‫هیچ گرد و غباری بر روی آن باقی نگذاریم‪ ،‬بویژه مسایلی که تبیین گر‬
‫و جداکنندهی اهل حق و ضلل هسششتند‪ ،‬ومششومن را از اهششل گمراهششی‬
‫یدهند‪ ،‬مخصوصا ً در امور اعتقادی و مسششائل مهششم و اساسششی‬ ‫تمییزم ‌‬
‫حلل و حرام‪ ،‬همان چیزی کششه شششرع اسششلم شششناخت و اسششتقامت و‬
‫پایداری بر آن را بر مسلمان واجب گردانیده اسششت‪ ،‬تششا بششه آنچششه کششه‬
‫هي سششعادت و‬ ‫یکنششد و در آخششرت بششرگ ‌‬‫اسششلمش را در دنیششا تصششحیح م ‌‬
‫یآورد دست ‌یابد‪ ،‬و مفششاهیم اشششتباه‬ ‫رستگاری را برایش به ارمغان م ‌‬
‫ههششایی‬‫شیوع یافته میان امت اسلمی معاصششر را اصششلح کنششد‪ ،‬و روزن ‌‬
‫یخواننششد بششرای همیشششه مسششدود‬ ‫بزدگششی فششرا م ‌‬‫کششه مششردم را بششه غر ‌‬
‫بزدگیای که با تمام قوا‪ ،‬به ثوابت اسلم و مفاهیم بنیششادی‬ ‫نمایند‪ ،‬غر ‌‬
‫آن هجوم آورده است‪.‬‬
‫دالبر هنگام بحششث از علششومی کششه مسششلمانان بایششد آنهششا را فششرا‬ ‫نعب ‌‬
‫اب ‌‬
‫هي‬ ‫یتوانند از آنها غفلت ورزند‪ ،‬می فرماید‪) :‬چیزی که هم ‌‬ ‫گیرند و نم ‌‬
‫یاطلع باشششند‬ ‫یتواننششد نسششبت بششدان ب ‌‬ ‫مسلمین باید آن را بدانند و نم ‌‬
‫فرائضی است که بر ایشان واجب گشته‪ ،‬مانند شهادت ‌دادن با زبان‬
‫و اقرار قلبی به وحدانیت پروردگار و شبیه و مانند نبششودن خداونششد بششا‬
‫هیچ موجود دیگر‪ ،‬و اینکه از کسی به وجود نیامده و کسششی هششم از او‬
‫یآید و هیچ کسی همتششای او نیسششت‪ ،‬آفریننششده هششر چیششزی‬ ‫به وجود نم ‌‬
‫هکردن و میرانششدن تنهششا در‬ ‫یگردنششد‪ ،‬زنششد ‌‬
‫است و همه به سوی او برم ‌‬
‫هي اهششل‬ ‫یمیشرد و بنشا بششه عقیششد ‌‬ ‫های کششه هرگشز نم ‌‬ ‫دست او است‪ ،‬زند ‌‬
‫سنت و جماعت همیشه دارای صفات و اسماء بوده و ابتششدایی نششدارد‬
‫یششود‪ ،‬و بشر روی عشرش اسشتقرار یشافته‬

‫و نشابودی بشر او عشارض نم ‌‬
‫است‪.‬‬
‫هي خششدا و‬‫همچنین گواهی دادن به اینکششه‪ ،‬محمششد> بنششده و فرسششتاد ‌‬
‫هشدن بعد از مردن و پاداش‬ ‫یباشد و زند ‌‬ ‫هي نبوت م ‌‬ ‫پایان بخش حلق ‌‬
‫اعمال و ماندگاری اهل سعادت در بهشت و اهل شقاوت و گمراهششی‬
‫در جهنم حقیقتی انکا‌رناپذیر اسشت‪ ،‬و قشرآن کلم خداونشد اسشت و از‬
‫هي مفاد آن ایمششان بیششاوریم و‬ ‫طرف پروردگار نازل شده و باید به هم ‌‬
‫مجملتش را اجرا کنیم‪.‬‬
‫و اینکه نمازهای پنچگانه واجب هستند و اگششر بششر آنهششا شششناخت پیششدا‬
‫کردیم باید به تمام طهارات و احکام دیگرش هم علم پیدا کنیم چششون‬
‫یشود‪.‬‬
‫نماز بدون آنها کامل نم ‌‬
‫هی مبطلت‬
‫هي ماه رمضان واجششب شششرعی اسششت و بایششد هم ‌‬ ‫و روز ‌‬
‫روزه و احکام دیگر آن ‌را بداند‪.‬‬
‫و اگر پول و سرمایه داشت‪ ،‬باید مقداری از آن را بششه مسششتمندان و‬
‫بینوایان بپردازد و احکام مربوط به زکات را یاد گیرد‪.‬‬
‫و اگر فردی مششال و ثششروت و توانششایی داشششته باشششد بایششد بششه زیششارت‬
‫هي احکام آن را فراگیرد چون حج بششدون یششاد‬ ‫هي خدا بشتابد و هم ‌‬‫خان ‌‬
‫یشود‪.‬‬ ‫یآورده نم ‌‬
‫گرفتن آنها به جا ‌‬
‫این احکام‪ ،‬و احکام دیگری مانند حرمت زنا و سششودخواری و حششرام‬
‫هي نجسششهای دیگششر‬ ‫بودن شراب و گوشت خوک و خوردن لشه و هم ‌‬
‫و غصب کشردن‪ ،‬و رششوه دادن و گرفتشن‪ ،‬و گشواهی دروغ‪ ،‬و خشوردن‬
‫اموال مردم به باطل بششدون رضششایت مالششک‪ ،‬مگششر مششالی کششه معمششول ً‬
‫مردم بدان توجهی ندارند و حرام بودن تمامی انواع ظلم و ازدواج با‬
‫ههششای دیگششر‬‫مادر و خواهر و محارم دیگر و کشتن نفس مؤمن و نمون ‌‬
‫که امت اسلمی بر وجوب و تحریم آنها اتفششاق دارنششد‪ ،‬مسششلمان بایششد‬
‫نشان معذور نیست(‪.‬‬ ‫کلیات آنها را بداند و در ندانست ‌‬
‫شناخت این مسائل دو مرحله دارد‪:‬‬
‫هي اول‪ :‬در آن فششرد فششرد امششت اسششلمی مششورد خطششاب واقششع‬ ‫مششرحل ‌‬
‫های کششه بایششد بششه حقششایق اسششلم از عقیششده گرفتششه تششا‬
‫یشوند به گون ‌‬‫م ‌‬
‫شریعت اطلع پیدا کنند و نمی توانند بدان جهل ورزند‪.‬‬
‫هي دوم‪ :‬خطششاب بششه متخصصشششین هششر فنششی اسششت ماننششد‬ ‫مششرحل ‌‬
‫تگران و‬ ‫تگران و پزشششکان و سششربازان و مرزبانششان و دعششو ‌‬ ‫صششنع ‌‬
‫ههشا بایشد حقشايقی را کشه مرتبشط بشا‬
‫مربیان‪ ،‬کشه هرکشدام از ایشن گرو ‌‬
‫تخصص آنهاست یاد بگیرند چون در ندانستن آنها معذور نیستند‪.‬‬
‫به این امید که این پروژه و تحقیق ادامهدار و پیوسته به هم باشد و‬
‫عرسانی صوتی و تصویری آن را اعلم و‬ ‫هي وسائل اطل ‌‬ ‫بتوانیم با هم ‌‬
‫نشر نماییم‪.‬‬
‫هایششم هششر‬
‫در این تحقیق تنها احادیث صحیح‪ ،‬یا حسششن را روایششت کرد ‌‬
‫چند بعضی از فقهششاء روایششت حششدیث ضششعیف را در ابششواب فقششه جششایز‬
‫یدانند‪ ،‬اما در احادیث صحیح چیزهایی پیدا کردیم کششه مششا را از هششر‬‫م ‌‬
‫ینیاز نموده است‪.‬‬ ‫روایت دیگر ب ‌‬
‫یباشد‪.‬‬
‫خداوند آگاه به نیات است و تنها او راهنما به راه مستقیم م ‌‬
‫زمینه‬
‫هر مسلمانی اعتقاد دارد که اوبخشی از امت اسلمی اسششت‪ ،‬امششت‬
‫آخریششن پیششامآور‪ .‬امششتی کششه بششر رضششایت و خوشششنودی بششه خداونششدی‬
‫پروردگار‪ ،‬و شریعت اسلم به عنوان روش و منهج زندگی وپیششامبری‬
‫هي تاریخی درخشان چهششارده‬ ‫قنظر دارند‪ ،‬امتی که سابق ‌‬‫محمد> اتفا ‌‬
‫یباشد و‬ ‫هدار آن‪ ،‬حضرت ختمی مرتبت محمد> م ‌‬ ‫قرنی دارد‪ ،‬و طلی ‌‬
‫به دنبال ایشان اصحاب و تابعین و بزرگان علم و دین و ادب تا قیششام‬
‫هاند‪.‬‬
‫قیامت پیشاهنگی امت را بر عهده گرفت ‌‬
‫هي خششاکی بششه گشششت و گششذار بپششردازد‪....‬‬ ‫مؤمن در هرکجای این کر ‌‬
‫غرب باشد یا شرق‪ ....‬ازخشاک و میهشن اسشلمی دور باشششدودر تبعیششد‬
‫هسرببرد‪ ،‬یا در درون مرز باشد و تحت تعقیب‪ ......‬هر چند در خششاک‬ ‫ب ‌‬
‫و بششوم کفششر سششکنی گزیششده یششا درهششای آن مششرز و بششوم بششر او بسششته‬
‫های باشششد‪.....‬بششه هششر گششروه و حششزب و‬
‫باشد‪.......‬از هر جنششس و قششبیل ‌‬
‫های مرتبط باشد‪ ....‬در هرحال یقین ثابت و غیر متغیششری دارد‬ ‫مؤسس ‌‬
‫وآن اینکه از این امت اسلمی جدا نشده و در صف محکم آنها قششرار‬
‫گرفته است‪.‬‬
‫تبخش محمد> لبیک گفته و بششدو ایمشان آورده‬ ‫امتی که به ندای حیا ‌‬
‫و از نور هششدایت ایشششان تبعیششت جسششته و رسششول > را یششاری کششرده و‬
‫ایشان را ارج نهادهاند‪.‬‬
‫امت آقا و سروری‪ ،‬که خداوند در مورد آنها در قرآن مقرر فرمششوده‬
‫هاند و بششه نیکششی‬
‫"بهترین امتی هستند که به سود مردم برانگیخته شد ‌‬
‫یکنند و به خداوند‬ ‫یدهند و از بدی و منکر نهی م ‌‬
‫و معروف فرمان م ‌‬
‫ایمان دارند‪".‬‬
‫بالعین و حششاکم‬‫هناپذیر خداوند را نص ‌‬ ‫امتی که وحی معصوم و خدش ‌‬
‫خود قرار داده‪ ،‬وحی که بر اساس نوید پروردگار تششا قیششام قیششامت از‬
‫هر گزندی مصون خواهد ماند‪.‬‬
‫امت دوستی و رحمت‪ ،‬کشه تمششام پیروانششش را یششک جسششد بششه شششمار‬
‫یآورد‪ ،‬امتی که اگر عضوی از آن به درد آید دیگر عضششوها را قششرار‬
‫م ‌‬
‫یماند‪ ،‬هر چند سششرزمین و میهششن و جنسششیت و رنششگ آنهششا مختلششف‬

‫نم ‌‬
‫باشد‪.‬‬
‫هرو و معتدلی که حرج و سختی را برداشته‪ ،‬و از افراط و‬
‫امت میان ‌‬
‫تفریط در هر کاری بیزار است‪.‬‬
‫تگری که مشششعل هششدایت را بششه دوش گرفتششه و آن را بششه‬‫امت هدای ‌‬
‫هي جهانیان خواهد رساند‪ ،‬و در این راه از بششذل جششان‬‫سمع و نظر هم ‌‬
‫و مال دریغ نمیورزد‪.‬‬
‫این ضعف و خسششوف فکششری عششارض بششر واقششع امششروز امششت‪ ،‬هرگششز‬
‫یکنششد و مشانع انتسششاب بششه امششت و افتخششار بششدان‬
‫مسلمین را ناامید نم ‌‬
‫های است کششه‬ ‫مرنگی عارض ‌‬ ‫یداند که این ضعف و ک ‌‬ ‫یشود‪ ،‬چون م ‌‬ ‫نم ‌‬
‫یگششردد‪ ،‬ایششن امششت‬
‫مرنگ شدن چنگ زدن به قرآن و سششنت بششر م ‌‬ ‫به ک ‌‬
‫همان امتی است که برای ده قرن متمادی سیادت و رهبری جهان را‬
‫تبخش وحی بیششان قطعششی‬ ‫به دست گرفته بود‪ ،‬و همچنین حقائق حیا ‌‬
‫دارند که آینده از آن اسششلم اسششت و بششار دیگششر اسششلم‪ ،‬آقششا و سششرور‬
‫جهششان خواهششد شششد هششر چنششد بششرای اهششل باطششل ناخوشششایند باشششد و‬
‫هکنندگان بدین حقايق بخندنشد!! خوششبختانه دورنمشایی از ایشن‬ ‫مسخر ‌‬
‫حقیقششت در ایششن دوره از زمششان در بیششداری اسششلمی مبششارکی کششه در‬
‫یزند‪ ،‬نمایان و گسترده شده است‪.‬‬ ‫اقصی نقاط جهان موج م ‌‬
‫یفرماید‪:‬‬
‫خداوند منانأ م ‌‬
‫ﭾ‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺﯺ ﯼ ی ی ی‬ ‫ﯺ ﯺ‬ ‫ﭿﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬
‫الفتح‪ ٢٨ :‬خدا است كه پيغمششبر خششود را همششراه بششا رهنمششون و آئيششن‬
‫راستين )اسلم به سوي جملگي مردمان( روانه كرده است تششا آن را‬
‫هي آئينها پيروز گرداند‪ .‬كافي اسشت كشه خشدا گشواه )ايشن چنيشن‬
‫بر هم ‌‬
‫هاي( باشد‪.‬‬‫سخن و مسأل ‌‬
‫یا پیامبر> م ‌‬
‫ت‬ ‫ول َ ي َت ُْر ُ‬ ‫غ الل ّي ْ ُ‬ ‫ما ب َل َ َ‬ ‫َ‬ ‫ه َ‬ ‫ل َي َب ْل ُ َ‬

‫ه ب َْييي َ‬
‫ك الل ُ‬ ‫هاُر‪َ ،‬‬ ‫والن ّ َ‬ ‫ل َ‬ ‫مُر َ‬ ‫ذا ال ْ‬ ‫ن َ‬ ‫غ ّ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫و ب ِيذ ُ ّ‬
‫ل‬ ‫ز‪ ،‬أ ْ‬ ‫زي ي ٍ‬‫ع ِ‬
‫ع يّز َ‬ ‫ن‪ ،‬ب ِ ِ‬ ‫دي َ‬ ‫ذا ال ي ّ‬ ‫ه َ‬‫ه َ‬ ‫ه الل ُ‬ ‫خل َ ُ‬ ‫ر‪ ،‬إ ِل ّ أدْ َ‬ ‫وب َ ٍ‬‫ول َ َ‬ ‫ر َ‬ ‫مدَ ٍ‬ ‫َ‬
‫فَر‪.‬‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ه الك ْ‬ ‫ه بِ ِ‬ ‫ُ‬ ‫الل‬ ‫ل‬‫ّ‬ ‫ذ‬
‫ِ‬ ‫ُ‬ ‫ي‬ ‫ّ‬ ‫ل‬ ‫ُ‬ ‫ذ‬‫و‬‫َ‬ ‫م‪،‬‬‫َ‬ ‫َ‬ ‫ل‬‫س‬ ‫ِ ْ‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ه‬
‫ِ‬ ‫ب‬
‫ُ ِ‬ ‫ه‬ ‫الل‬ ‫ز‬‫ّ‬ ‫ع‬
‫ِ‬ ‫ُ‬ ‫ي‬ ‫زا‬‫ّ‬ ‫ع‬‫ِ‬ ‫ل‪،‬‬ ‫ٍ‬ ‫لي‬‫ِ‬ ‫ذَ‬
‫های‬‫تا هر جا که شب و روز باشد این دین هم خواهد رفت‪ ،‬بششه گششون ‌‬
‫یمانششد مگششر اینکششه‬
‫های از چادر و سششنگ و چششوب بششاقی نم ‌‬ ‫که هیچ خان ‌‬
‫یرود‪ ،‬عزیزان را عزیز و ذلیلن را ذلیششل خواهششد‬ ‫اسلم به درون آن م ‌‬
‫کرد‪ ،‬خداوند اهل اسششلم را بششدان عزیششز و اهششل کفششر را ذلیششل خواهششد‬
‫فرمود‪].‬مام احمد و حاکم آن را روایت کردهاند[‪.‬‬
‫یفرماید‪:‬‬‫یا در حدیث دیگری م ‌‬
‫قد زوى ِلي اْل َرض‪َ َ ،‬‬
‫هييا‪،‬‬
‫رب َ‬
‫غا ِ‬
‫م َ‬
‫و َ‬
‫ها َ‬
‫رق َ‬ ‫م َ‬
‫شييا ِ‬ ‫فَرأي ْييت َ‬ ‫ْ‬ ‫ن الّله َ ْ َ َ‬‫إِ ّ‬
‫ها‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫من ْ َ‬
‫ي ِلي ِ‬
‫و َ‬‫ما ُز ِ‬‫ها َ‬
‫ملك َ‬ ‫غ ُ‬
‫سي َب ْل ُ‬
‫مِتي َ‬
‫نأ ّ‬‫وإ ِ ّ‬
‫َ‬
‫خداوند زمین را برای من جمع کرد‪ ،‬تا اینکه مشرق و مغششرب آن را‬
‫دیدم‪ ،‬امت من به آن زمینی که برایم جمع شده بود خواهند رسید‪.‬‬
‫بنابراین هر تلشی که برای تجزیه و تقسیم امت اسششلمی در عششالم‬
‫یگیرد‪ ،‬خواه آنچه به دست دشمنان دین و شششریعت‬ ‫معاصر صورت م ‌‬
‫یگیرد یاآنچه به دست جاسوسان و فرزندان ایشن مشرز و‬ ‫خدا انجام م ‌‬
‫هانششد‪،‬‬
‫بوم‪ ،‬که بششه سششوی کفششر فششرار کششرده وفریششب مکایششد آنهاراخورد ‌‬
‫نهای ظالمانه ی آن‬ ‫یگمان اثر بر جا مانده از استعمار و عهد و پیما ‌‬ ‫ب ‌‬
‫است‪ ،‬چنین وضعیتی بازگشت به جاهلیت روزگار قدیم را بششه تصششویر‬
‫یکشد که هرگز مؤمن نبایششد آن را بپششذیرد و بششدان افتخششار کنششد چششه‬ ‫م ‌‬
‫رسد به اینکه آنرا اساس و بنیان دوستی و دشمنی خود قرار دهد!!‬
‫‪ω‬‬ ‫‪ω‬‬ ‫‪ω‬‬ ‫‪ω‬‬
‫فصل اول‪ :‬اركان ايمان‬

‫ارکان ایمان‬
‫بهييای آسييمانی و پیييامبران‬
‫ما به خييدا و فرشييتگان و کتا ‌‬
‫الهی و روز رستاخیز و قضاء و قدر‪ ،‬چه خوب و چه بد‪ ،‬که‬
‫از طرف خداوند است‪ ،‬ایمان داریم‪.‬‬
‫خداوند منان م ‌‬
‫ﮜ ﮝ ﮞﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ‬ ‫ﭿﮗ ﮘﮙﮚ ﮛ‬
‫ﯖ ﭾ البقرة‪٢٨٥ :‬‬
‫مد( معتقد است بدانچه از سوي پروردگارش بششر‬ ‫فرستاده )خدا‪ ،‬مح ّ‬
‫ّ‬
‫او نششازل شششده اسششت )و ش شكي در رسششالت آسششماني خششود نششدارد( و‬
‫مؤمنان )نيز( بدان باور دارند‪ .‬همگي به خدا و فرشتگان او و كتابهاي‬
‫يگوينششد‪ (:‬ميششان هيششچ يششك از‬‫وي و پيغمششبرانش ايمششان داشششته )و م ‌‬
‫هي رسالت ايشششان را يكششي‬ ‫يگذاريم )و سرچشم ‌‬ ‫پيغمبران او فرق نم ‌‬
‫يدانيم(‪.‬‬
‫م ‌‬
‫و همچنین میفرماید‪ :‬چ چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ‬

‫ﮎ ک ک ک ﮒ گ گ گ ﮖ ﮗﮘ‬ ‫ﮇ ﮈ ﮉ ﮊژ ﮌ ﮍ‬
‫چ النساء‪١٣٦ :‬‬
‫مد( و كتابي‬ ‫هايد! به خدا و پيغمبرش مح ّ‬ ‫اي كساني كه ايمان آورد ‌‬
‫كه بر پيغمبر نازل كرده است )و قرآن نششام دارد( و بششه كتابهششائي كششه‬
‫شتر )از قرآن( نازل نموده است )و هنوز تحريف و نسيان در آنهششا‬ ‫پي ‌‬
‫صورت نگرفته است( ايمان بياوريد‪ .‬هركس كه به خدا و فرشتگان و‬
‫كتابهاي خداوندي وپيغمبرانش و روز رستاخيز كشافر ششود )و يكششي از‬
‫اينها را نپذيرد( واقعا ً در گمراهي دور و درازي افتاده است‪.‬‬
‫یفرماید‪:‬‬ ‫و پیامبر > م ‌‬
‫َ‬
‫وال َْييي ْ‬
‫وم‬ ‫سله‪َ ،‬‬ ‫وك ُُتبه‪َ ،‬‬
‫وُر ُ‬ ‫كته‪َ ،‬‬‫مَلئ ِ َ‬‫و َ‬
‫ه َ‬ ‫من ب َِالل ّ ِ‬ ‫ؤ ِ‬‫ن تُ ْ‬
‫مان‪ :‬أ ْ‬ ‫لي َ‬‫ا ِْ‬
‫ه‪ .‬متفق علیه‬ ‫شّر ِ‬ ‫و َ‬
‫ه َ‬ ‫ر ِ‬
‫خي ْ ِ‬‫ر َ‬ ‫من ِبال ْ َ‬
‫قد َ ِ‬ ‫وت ُ ْ‬
‫ؤ ِ‬ ‫خر‪َ ،‬‬ ‫اْل ِ‬
‫ایمييان آنسييت کييه بييه خداونييد و فرشييتگانش‪ ،‬کتابهييا و‬

‫پیييامبرانش‪ ،‬و روز رسييتاخیز‪ ،‬و قييدر خیيير و شييرش بيياور‬
‫داشته باشی ]بخاری و مسلم آن را روایت کرده‌اند[‪.‬‬
‫ودرروایت مسلم‪» ،‬ان تؤمن بالله وملئکته وکتابه ولقائه‬
‫ورسله وتومن بالبعث وتومن بالقدر کله«‬
‫ایمان آنست که باور داشته باشی به خييدا و فرشييتگان و‬
‫کتابها و دیدار او و پیامبرانش و تمامی تقدیرهای او‪.‬‬
‫ایمان به خدا‬
‫تبخش آسمانی‬
‫هي پیامهای حیا ‌‬
‫هی هم ‌‬
‫توحید خالص‪ ،‬چکید ‌‬
‫است‬
‫ایمان داریم که توحید خالص‪ ،‬همان فطرتی است که خداوند انسان‬

‫هی پیامبران‪ ،‬اصلی بوده که‬
‫را بر آن آفریده است‪ ،‬و در دعوت هم ‌‬
‫یخواندند‪ ،‬و هر چیزی که بر آن عارض گشته‬ ‫مردم را بدان فرا م ‌‬
‫مانند شرک و عبادت غیر ‌خدا‪ ،‬یا نسبت‬
‫دادن فرزند به خششدا‪ ،‬یشا اعتقششاد بششه حلششول او در یکششی از موجششودات‪،‬‬
‫شرک و انحرافی است که تمام پیامبران از آن بیزاری جستهاند‪.‬‬
‫خداوند در این آیه به فطری بودن توحید اشاره م ‌‬
‫ﭿ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶﭷ ﭸﭹ‬
‫ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ‬ ‫ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ‬ ‫ﭺ چ چ چ ﭾ‬
‫ﮍ ﮎک ک ک ﮒ گ گ ﭾ العراف‪١٧٣ - ١٧٢ :‬‬
‫)اي پيغمبر! براي مردم بيان كن( هنگامي را كه پروردگارت‬
‫فرزنششدان آدم را از پشششت آدميزادگششان )در طششول اعصششار و قششرون(‬
‫پديدار كرد و )عقل و ادراك بدانان داد تششا عجششائب و غششرائب گيششتي را‬
‫تانگيز هسششتي‪ ،‬خششداي‬ ‫ظم و شگف ‌‬ ‫دريابند و از روي قوانين و سنن من ّ‬

‫خود را بشناسند و بالخره با خواندن دلئل شششناخت يششزدان در كتششاب‬
‫هي جهان‪ ،‬انگار خداوند سبحان( ايشششان را بششر خودشششان‬ ‫باز و گسترد ‌‬
‫گششواه گرفتششه اسششت )و خطششاب بششدانان فرمششوده اسششت( كششه‪ :‬آيششا مششن‬
‫هانششد‪:‬‬‫م؟ آنان )هم به زبان حال پاسخ داده و( گفت ‌‬ ‫پروردگار شما نيست ‌‬
‫يدهيم )توئي خالق باري‪ .‬ما دلئل و براهيششن جهششان را‬ ‫آري! گواهي م ‌‬
‫هايم( تا روز قيامت نگوئيششد‬ ‫موجب اقرار و اعتراف شما مردمان كرد ‌‬
‫هايم‪ .‬يششا‬ ‫يخبر بششود ‌‬
‫ما از اين )امر خداشناسي و يكتاپرستي( غافل و ب ‌‬
‫اين كه نگوئيد‪ :‬نياكان ما پيش از ما شرك ورزيدند و ما هم فرزنششدان‬
‫آنان بوديم )و چون چيزي در دست نداشتيم كه با آن حق را از باطل‬
‫يدانيششم‪.‬‬ ‫يگنششاه م ‌‬ ‫بشناسيم‪ ،‬از ايشان پيروي كرديم‪ .‬لذا خويشتن را ب ‌‬
‫پروردگارا!( آيا به سبب كاري كه باطلگرايان )يعني نياكان مشرك ما‬
‫يكنششي و‬ ‫هاند ما را )مجازات م ‌‬ ‫هاند( كرد ‌‬
‫تپرستي بود ‌‬‫كه بنيانگذاران ب ‌‬
‫ي؟‬
‫يگردان ‌‬
‫در روز رستاخيز با عذاب خود( نابودمان م ‌‬
‫هي انسششانها را از پشششت آدم بیششرون‬
‫یفرمایششد کششه هم ‌‬
‫خداوند بیششان م ‌‬
‫آورده تا به ربوبیت و پروردگاری خداوند شهادت دهند و گششواه باشششند‬
‫هناپذیر‬
‫که تنها او خداوند است و فطرت انسانها را بر این اصل خدش ‌‬
‫آفریده است‪.‬‬
‫ﯗﯗﯘﯗ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞﯟﯗ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ‬ ‫چ ﯔﯗ ﯕ ﯖ‬
‫ﯺ ﯺ ﯺ چ الروم‪٣٠ :‬‬ ‫ﯩ ﯺ‬
‫جه آئيششن )حقيقششي خششدا‪ ،‬اسششلم( كششن‪ .‬ايششن‬
‫روي خود را خالصانه متو ّ‬
‫سرشتي است كششه خداونششد مردمششان را بششر آن سرشششته اسششت‪ .‬نبايششد‬
‫سرشت خدا را تغييششر داد )و آن را از خششداگرائي بششه كفرگششرائي‪ ،‬و از‬
‫يديني‪ ،‬و از راستروي به كجروي كشاند(‪ .‬اين است دين‬ ‫دينداري به ب ‌‬
‫و آئيششن محكششم و اسششتوار‪ ،‬و ليكششن اكششثر مششردم )چنيششن چيششزي را(‬
‫يدانند‪ .‬اهل علم اتفاق نظر دارند که منظور از فطرت در این آیششه‬ ‫نم ‌‬
‫اسلم است‪.‬‬
‫ة‬‫طيَر ِ‬‫ف ْ‬ ‫عَليى ال ْ ِ‬ ‫وُليوٍد إ ِّل ُيوَليدُ َ‬ ‫م ْ‬‫ن َ‬ ‫مي ْ‬ ‫ما ِ‬‫پیامبر> مششی فرمایششد‪َ :‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫فأ َبواه يهودان ِ َ‬
‫ة‬
‫مي ُ‬ ‫هي َ‬‫ج الب َ ِ‬‫مييا ت ُن ْت َي ُ‬
‫هك َ‬ ‫سييان ِ ِ‬
‫ج َ‬ ‫م ّ‬‫و يُ َ‬‫هأ ْ‬ ‫صَران ِ ِ‬ ‫و ي ُن َ ّ‬
‫هأ ْ‬ ‫َ َ َ ُ ُ َ ّ َ ِ‬
‫ء‪.‬‬ ‫عا َ‬
‫جد ْ َ‬ ‫ن َ‬ ‫م ْ‬ ‫ها ِ‬ ‫في َ‬ ‫ن ِ‬ ‫سو َ‬ ‫ح ّ‬ ‫ل تُ ِ‬ ‫ه ْ‬‫عاءَ َ‬
‫م َ‬
‫ج ْ‬‫ة َ‬
‫م ً‬
‫هي َ‬
‫بَ ِ‬
‫یآید برفطرت پاک مسلمانی است‪ ،‬این پدر‬ ‫هر کودکی که به دنیا م ‌‬
‫و مادرش هستند که او را به کیش یهودی یا مسیحی یا آتش پرسششتی‬
‫یآورد‪ ،‬آیا‬
‫هی سالم به بار م ‌‬ ‫یآورند‪ ،‬همانطور که حیوان سالم بچ ‌‬ ‫درم ‌‬
‫های به دنیا بیششاورد کششه گششوش نداشششته باشششد؟‬
‫ممکن است حیوانی بچ ‌‬
‫]بخاری و مسشلم آن را روایشت کردهانشد‪ .‬لفشظ از آن مسشلم اسشت‪[.‬‬
‫یتوانید این آیه را بخوانید‪.‬‬
‫یخواهید م ‌‬ ‫سپس ابوهریره فرمود‪ :‬اگر م ‌‬
‫چ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞﯟﯗ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣﯤ ﯺ چ الروم‪٣٠ :‬‬

‫یفرماید‪ :‬خداوند میفرماید‪:‬‬ ‫یا در حدیث دیگری م ‌‬
‫َ‬
‫ن‬
‫طي ُ‬
‫شيَيا ِ‬‫م ال ّ‬ ‫هي ْ‬‫م أت َت ْ ُ‬ ‫هي ْ‬
‫وإ ِن ّ ُ‬
‫م َ‬ ‫فياءَ ك ُل ّ ُ‬
‫هي ْ‬ ‫حن َ َ‬
‫عَباِدي ُ‬ ‫ت ِ‬‫ق ُ‬‫خل َ ْ‬‫إ ِّني َ‬
‫َ‬
‫م‪.‬‬ ‫ت لَ ُ‬
‫ه ْ‬ ‫حل َل ْ ُ‬‫ما أ ْ‬ ‫م َ‬ ‫ه ْ‬ ‫ت َ َ‬
‫علي ْ ِ‬ ‫م ْ‬ ‫حّر َ‬
‫و َ‬‫م َ‬ ‫ه ْ‬
‫ن ِدين ِ ِ‬
‫ع ْ‬‫م َ‬‫ه ْ‬‫جَتال َت ْ ُ‬ ‫َ‬
‫فا ْ‬
‫یآیند و آنها را‬
‫هام‪ ،‬شیاطین به سوی آنها م ‌‬ ‫من بندگانم را پاک آفرید ‌‬
‫هام بششرای آنهششا حلل‬‫یکنند‪ ،‬و چیزهششایی کششه مششن حششرام کششرد ‌‬
‫گمراه م ‌‬
‫یکنند‪] .‬مسلم آن را روایت کرده است‪[.‬‬ ‫م ‌‬
‫خداوند اینگونه همبستگی پیامبران را در دعوت کششردن بششه توحیششد و‬
‫عبادت‪ ،‬بیان م ‌‬
‫ﭟ‬ ‫ﭝ ﭞ‬ ‫ﭜ‬ ‫ﭛ‬ ‫ﭚ‬ ‫چﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ‬

‫ﭠ چ النبياء‪٢٥ :‬‬
‫هايم‪ ،‬مگر اين كه به او وحي‬
‫ما پيش از تو هيچ پيغمبري را نفرستاد ‌‬
‫هايم كه‪ :‬معبودي جز من نيست‪ ،‬پس فقط مرا پرستش كنيد‪.‬‬ ‫كرد ‌‬
‫ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ‬ ‫چ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ‬
‫ﭪ ﭫ چ الحقاف‪٢١ :‬‬ ‫ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ‬ ‫ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ‬
‫كه بيان كن سرگذشت هود( برادر‬ ‫مد! براي مشركان م ّ‬ ‫)اي مح ّ‬

‫ن گششاه كششه در سششرزمين‬ ‫)دلسششوز و مهربششان قششوم خششود( عششاد را‪ .‬بششدا ‌‬
‫هي عربستان و نزديكي يمششن(‬ ‫ريگستان احقاف )واقع در جنوب جزير ‌‬
‫قوم خود را )از عششذاب خششدا( بيششم داد و گفششت‪ :‬جششز خداونششد يگششانه را‬
‫نپرستيد‪ ،‬چرا كه از عذاب روز بزرگ‪ ،‬بر شما هراسناكم‪ .‬پيششش از او‬
‫ههاي نزديك و دور پيغمبراني آمده بودنششد )و مردمششان را‬ ‫هم در گذشت ‌‬
‫از عذاب استيصال دنيوي و عقاب اخروي ترسانده بودند(‪.‬‬
‫هي انذارهای هود و پیامبران قبل و بعششد از او‬
‫یفرماید که هم ‌‬
‫بیان م ‌‬
‫در جهت دعوت مردم به عبادت خداوند یکتا بوده است‪.‬‬
‫چ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ چ ﭾﭿ ﮒ چ النحل‪٣٦ :‬‬
‫هايم )و محتواي دعوت‬ ‫ما به ميان هر مّلتي پيغمبري را فرستاد ‌‬
‫هي پيغمبران اين بششوده اسششت( كششه خششدا را بپرسششتيد و از طششاغوت‬
‫هم ‌‬
‫)شيطان‪ ،‬بتان‪ ،‬ستمگران‪ ،‬و غيره( دوري كنيد‪.‬‬
‫چﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ‬
‫ﮉ ﮊ چ آل‬ ‫ﭺ چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ‬
‫عمران‪٦٤ :‬‬
‫هاي كه ميان ما و‬ ‫بگو‪ :‬اي اهل كتاب! بيائيد به سوي سخن دادگران ‌‬
‫يرانيم‪ ،‬بيائيد بدان عمششل‬ ‫شما مشترك است )و همه آن را بر زبان م ‌‬
‫كنيم‪ ،‬و آن اين( كه جز خداوند يگانه را نپرسششتيم‪ ،‬و چيششزي را شششريك‬
‫او نكنيم‪ ،‬و برخي از ما برخششي ديگششر را‪ ،‬بششه جششاي خداونششد يگششانه‪ ،‬بششه‬
‫خدايي نپذيرد‪ .‬پس هرگاه )از اين دعوت( سر برتابنششد‪ ،‬بگوئيششد‪ :‬گششواه‬
‫باشيد كه ما منقاد )اوامر و نواهي خدا( هستيم‪.‬‬
‫این دعوت و فراخوانی‪ ،‬عمومی است و شامل اهل کتششاب‪ :‬یهششود و‬
‫های کششه‬
‫یباشششد‪ ،‬و کلم ‌‬
‫مسیح و هر گروهششی کششه ماننششد آنهششا هسششتند م ‌‬
‫یخواند و برای همه مساوی است و بششر آن‬ ‫خداوند آنها را بدان فرا م ‌‬
‫اختلف ندارند‪ ،‬توحید خداوند منششان اسششت و اینکششه گروهششی از مششردم‬
‫گروه دیگر را به عنوان خدا پرستش نکنند‪.‬‬
‫یفرماید‪:‬‬ ‫پیامبر> م ‌‬
‫ُ‬ ‫اْل َن ْب َِياءُ إ ِ ْ‬
‫د‬
‫ح ٌ‬
‫وا ِ‬
‫م َ‬
‫ه ْ‬
‫وِدين ُ ُ‬ ‫م َ‬
‫شّتى َ‬ ‫ه ْ‬
‫هات ُ ُ‬
‫م َ‬
‫تأ ّ‬‫عّل ٍ‬
‫وةٌ ل ِ َ‬
‫خ َ‬
‫یباشند‪ .‬مادرشان یکی‬ ‫پیامبران همه برادر هستند که از یک اصل م ‌‬
‫نیسششت‪ ،‬امششا دیششن آنهششا یکششی اسششت‪] .‬بخششاری و مسششلم آن را روایششت‬
‫کردهاند‪[.‬‬
‫خداوندأ م ‌‬
‫چ‬ ‫ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ‬ ‫ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ‬ ‫ﭱ‬ ‫چﭯ ﭰ‬

‫ﮈ ﮉ‬ ‫ﮆ ﮇ‬ ‫ﮃ ﮄ ﮅ‬ ‫چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ‬
‫ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک ﮒگ گ گ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ چ‬
‫آل عمران‪٨٠ - ٧٩ :‬‬
‫هيچ كسي )از پيغمبران( را نسزد كه خدا بدو كتاب و حكمت و‬
‫وت بخشد‪ ،‬آن گاه او به مردمان بگويششد‪ :‬بششه جششاي خششدا‪ ،‬بنششدگان )و‬ ‫نب ّ‬
‫يگويششد‬ ‫شكنندگان( من باشيد‪ .‬بلكششه )بششه مردمششان ايششن چنيششن م ‌‬ ‫پرست ‌‬
‫هايششد‪،‬‬
‫هايششد و درسششي كششه خواند ‌‬
‫هايششد و يششاد داد ‌‬
‫كه‪ (:‬با كتابي كشه آموخت ‌‬
‫مردماني خدائي باشيد )و جز او را بنشدگي نكنيشد و نپرسشتيد( و )هيشچ‬
‫يدهد كه فرشتگان و پيغمششبران‬ ‫كسي از پيغمبران( به شما فرمان نم ‌‬
‫را به پروردگاري خود گيريد‪ .‬مگر )معقول است كه( شما را بششه كفششر‬
‫هايششد و( مسششلمان‬ ‫فرمان دهد‪ ،‬بعد از آن كه )مخلصانه رو به خدا كرد ‌‬
‫هايد؟!‬‫شد ‌‬
‫یفرماید که برای هیچ پیامبری نسزد که مردم را بششه‬ ‫‪.‬خداوند بیان م ‌‬
‫سوی خود فرا خواند‪ ،‬اگر برای پیامبران چنین چیششزی سشزاوار نباشششد‬
‫نتر هستند هرگز جایز نیست‪.‬‬ ‫برای افرادی که از پیامبران پایی ‌‬
‫خداوند درآیهی زیر گمان مسششیحیان در مششورد عیسششی و مششادرش را‬
‫یگوینششد‪ :‬عیسششی مششردم را بششه عبششادت خششود و‬
‫یفرمایششد کششه م ‌‬
‫نفششی م ‌‬
‫مادرش فرا خوانده است‪:‬‬
‫ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊژ ﮌ ﮍ‬ ‫چچ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ‬
‫ﮚ ﮛ ﮜﮝ ﮞ‬ ‫ﮎ ک ک ک ﮒ گ گ گ ﮖﮗ ﮘ ﮙ‬
‫ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ‬ ‫ﮟ ﮠ‬
‫ﯧﯨ ﯩ ﯺ ﯺ‬ ‫ﯕ ﯖ ﯗﯗ ﯘﯗ ﯙﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ‬
‫ﯺ ﯺ ﯺ چ المائدة‪١١٧ - ١١٦ :‬‬
‫يگويد‪ :‬اي عيسي پسر‬ ‫و )خاطرنشان ساز( آن گاه را كه خداوند م ‌‬
‫هاي كششه جششز اللششه‪ ،‬مششن و مششادرم را هششم دو‬‫مريم! آيا تو به مششردم گفت ‌‬
‫خششداي ديگششر بدانيششد )و مششا دو نفششر را نيششز پرسششتش كنيششد؟(‪ .‬عيسششي‬
‫يدانم كششه داراي شششريك و انبششاز باشششي‪.‬‬ ‫يگويد‪ :‬تو را منّزه از آن م ‌‬ ‫م ‌‬
‫مرا نسزد كه چيزي را بگويم )و بطلبم كه وظيفه و( حق من نيست‪.‬‬
‫اگر آن را گفته باشششم بيگمششان تششو از آن آگششاهي‪ .‬تششو )علوه از ظششاهر‬
‫گفتار من( از راز درون من هم باخبري‪ ،‬ولي من )چون انساني بيش‬
‫هي رازها‬‫يخبرم‪ .‬زيرا تو دانند ‌‬ ‫يداري ب ‌‬
‫نيستم( از آنچه بر من پنهان م ‌‬
‫و نهانيهائي )و از خفايا و نواياي امششور بششاخبري(‪ .‬مششن بششه آنششان چيششزي‬
‫هاي )و آن( ايششن‬ ‫هام مگر آنچه را كه مرا به گفتششن آن فرمششان داد ‌‬ ‫نگفت ‌‬
‫كه جز خدا را نپرستيد كه پروردگششار مششن و پروردگششار شششما اسششت )و‬
‫همو مرا و ششما را آفريشده اسشت و همشه بنشدگان اوئيشم(‪ .‬مشن تشا آن‬
‫زمان كششه در ميششان آنششان بششودم از وضششع )اطششاعت و عصششيان( ايشششان‬
‫طلع داشتم‪ ،‬و هنگامي كه مششرا ميرانششدي‪ ،‬تنهششا تششو مراقششب و نششاظر‬ ‫ا ّ‬
‫هاي( و تو بر هششر چيششزي‬ ‫هاي )و اعمال و افكارشان را پائيد ‌‬ ‫ايشان بود ‌‬
‫طلع هستي‪.‬‬ ‫م ّ‬
‫یکنششد و بیششان میدارد کششه او‬

‫و نسبت دادن فرزند به خششود را نفششی م ‌‬
‫ثروتمنششدی اسششت کششه آسششمان و زمیششن از آن اوسششت‪ ،‬آنگششاه کششه‬
‫م ‌‬
‫ﯚ‬ ‫ﮯﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘﯙ‬ ‫چ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦﮧﯗ ﮨﮩﯗ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ‬
‫ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯢ ﯡ ﯢ ﯢ ﯢ چ البقرة‪١١٧ - ١١٦ :‬‬
‫يگوينششد‪ :‬خداونششد‬
‫و )يهوديششان و مسششيحيان و مشششركان هششر سششه( م ‌‬
‫ت‪-‬‬
‫فرزندي براي خويش برگزيده است! ‪ -‬خدا برتر از اين چيزها اس ش ‌‬
‫)كه نيازمند زاد و ولد و نسل و فرزند باشد( بلكه آنچه در آسششمانها و‬
‫هي وي و( فروتششن در برابششر‬
‫زمين است از آن او است و همگان )بنششد ‌‬
‫يبخش آسمانها و زمين‪ ،‬او اسششت‪ .‬و هنگششامي كششه فرمششان‬ ‫اويند هست ‌‬
‫يشود‪.‬‬‫يگويد‪ :‬باش! پس م ‌‬ ‫وجود چيزي را صادر كند‪ ،‬تنها بدو م ‌‬
‫چ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰﮱ ﯓﯔ ﯕ ﯖﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥﯦ‬
‫ﯧﯗ ﯨ ﯩ ﯺ ﯺ ﯺ چ يونس‪٦٨ :‬‬
‫يگويند‪ :‬خداوند فرزندي براي خود برگزيده است )كه‬ ‫)مشركان( م ‌‬
‫فرشتگانند‪ .‬عجب بدبختي! اين انسششان اسششت كششه بششراي بقششاي نششام و‬
‫نشان نياز به فرزند دارد‪ .‬خدا كه جاودانه و سرمدي است كي نياز به‬
‫ينيششاز اسششت‪.‬‬ ‫فرزند دارد( او منّزه )از اين عيبها و نقصها( است‪ .‬او ب ‌‬
‫چششرا كششه آنچششه در آسششمانها و زميششن اسششت از آن او اسششت‪ .‬شششما )اي‬
‫دعاي خششود( نداريششد‪ .‬آيششا‬
‫مشركان!( هيچ گونه دليل و برهاني بر اين )ا ّ‬
‫يدهيد كه از آن آگشاهي نداريشد؟ چش ﭡش ﭢ‬ ‫چيزي را به خدا نسبت م ‌‬
‫ﭣ ﭤﭥ ﭦﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ‬
‫ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ‬
‫ک ک ﮒ چ النبياء‪٢٩ - ٢٦ :‬‬ ‫ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍﮎ ک‬
‫يگويند‪ :‬خداوند رحمان فرزنداني )براي‬ ‫فار عرب( م ‌‬ ‫)برخي از ك ّ‬
‫خششود‪ ،‬بششه نششام فرشششتگان( برگزيششده اسششت )چششرا كششه ملئكششه دخششتران‬
‫خدايند!(‪ .‬يزدان سبحان پششاك و من شّزه )از ايششن گششونه نقصششها و عيبهششا(‬
‫اسششت‪) .‬فرشششتگان فرزنششدان خششدا نبششوده و( بلكششه بنششدگان گرامششي و‬
‫محترمي هستند )كه به هيچ وجه از طاعت و عبششادت و اجششرا فرمششان‬
‫يكنند(‪ .‬آنان )آن قدر مؤدب و فرمششانبردار يزداننششد‬ ‫يزدان سرپيچي نم ‌‬
‫يگيرند‪ ،‬و تنها بششه فرمششان او‬‫كه هرگز( در سخن گفتن بر او پيشي نم ‌‬
‫يكنند )نه به فرمان كس ديگري( خداوند اعمال گذشته و حششال‬ ‫كار م ‌‬
‫يدانششد )و از دنيششا و آخششرت و از وجششود و پيششش از‬ ‫و آينده ايشششان را م ‌‬
‫وجششود و بعششد از وجودشششان آگششاه اسششت( و آنششان هرگششز بششراي كسششي‬
‫يكنند مگر براي آن كسي كه )بدانند( خششدا از او خوشششنود‬ ‫شفاعت نم ‌‬
‫است و )اجازه شفاعت او را داده است‪ .‬به خششاطر هميشن معرفششت و‬
‫آگاهي( هميشه از خشوف )مقشام كبريشائي( خشدا ترسشان و هراسشانند‪.‬‬
‫هركس از ايشان )كه فرشتگان و مأموران اجرا فرمان يزدانند‪ ،‬به‬

‫فرض( بگويد غير از خدا من هم معبودي هستم‪ ،‬سششزاي وي را دوزخ‬
‫دعششاي ربششوبّيت و‬
‫يگردانيم‪ .‬سزاي ظالمان )ديگششري را هششم كششه بششا ا ّ‬
‫م ‌‬
‫شرك به خويشتن ستم كنند( همين خواهيم داد‪.‬‬
‫یفرماید‪ :‬چنین دروغی نزدیششک‬
‫خداوند در آیات سوره مریم بیان م ‌‬
‫ههششا‬
‫است که آسمان را بشکافد و زمین چاک خورد و از شدت آن کو ‌‬
‫فرو ریزند‪ ،‬م ‌‬
‫ﯠ‬ ‫چﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ‬
‫ﯶ ﯷ ﯸ ﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ی ی‬ ‫ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦﯧﯗﯗ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ‬
‫ی ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ چ مريم‪٩٥ – ٨٨ :‬‬
‫يگويند‪ :‬خداوند مهربان‬ ‫)يهوديان و مسيحيان و مشركان( م ‌‬
‫هاي‬‫فرزندي براي خود برگرفته است! واقعا ً چيز بسيار زشت و زننششد ‌‬
‫يگوئيد‪ .‬نزديك است آسمانها به خاطر اين سخن از هم متلشي‬ ‫را م ‌‬
‫دت درهم فرو ريزد! از اين كششه‬ ‫گردد‪ ،‬و زمين بشكافد‪ ،‬و كوهها به ش ّ‬
‫يدهنشد بششراي خداونشد مهربشان‬ ‫به خداوند مهربششان‪ ،‬فرزنششدي نسششبت م ‌‬
‫سزاوار نيست كه فرزنششدي برگيششرد‪ .‬تمششام كسششاني كششه در آسششمانها و‬
‫يباشششند‪.‬‬‫هي خداوند مهربان )و فرمانبردار يزدان( م ‌‬ ‫زمين هستند‪ ،‬بند ‌‬
‫ً‬
‫هي آنششان را سرشششماري كششرده اسششت‪ ،‬و دقيقششا تعدادشششان را‬ ‫او هم ‌‬
‫هي آنان روز رسششتاخيز تششك و تنهششا )بششدون يششار و يششاور و‬ ‫يداند‪ .‬و هم ‌‬
‫م ‌‬
‫يشوند‪.‬‬ ‫اموال و اولد و محافظ و مراقب( در محضر او حاضر م ‌‬
‫ایمان شرط صحت و پذیرش عبادات است‬

‫اعتقاد داریم که شرط صحت و پذیرش عبادات ایمان است و کفر و‬
‫یسازد‪،‬‬
‫ینتیجه م ‌‬
‫هي طاعات و عبادات را نابود و ب ‌‬
‫شرک هم ‌‬
‫یشود عبادات هم بدون‬

‫همانگونه که نماز بدون وضو پذیرفته نم ‌‬
‫‪.‬ایمان نقش بر آب است‬
‫یفرمايد‪:‬‬
‫خداوند م ‌‬
‫ﮗﮘﮙ ﮚ‬ ‫چ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک ﮒ گ گگ ﮖ‬
‫ﮛ ﮜ چ النحل‪٩٧ :‬‬
‫هركس چه زن و چه مرد كار شايسته انجام دهد و مؤمن باشد‪ ،‬بدو‬
‫يبخشششيم و )در آن دنيششا(‬
‫)در اين دنيا( زندگي پششاكيزه و خوشششايندي م ‌‬
‫سششط و عششالي( آنششان را بششر طبششق بهششترين‬
‫پاداش )كارهاي خوب و متو ّ‬
‫كارهايشان خواهيم داد‪ .‬چ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ‬
‫ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک چ النساء‪١٢٤ :‬‬
‫كسي كه اعمال شايسته انجام دهد و مؤمن باشد ‪-‬خواه مرد و‬
‫خواه زن‪ -‬چنان كساني داخل بهشت شوند‪ ،‬و كمترين ستمي بششدانان‬
‫نشود‪.‬‬
‫خداوند در این آیششه داخششل شششدن بهشششت را بششه ایمششان و عمششل نیکششو‬
‫مشروط فرموده است‪.‬‬
‫ﯼ ی ی ی ﯺ ﯺ ﯺ چ طه‪١١٢ :‬‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫چﯺ ﯺ‬

‫و هر كس كارهاي نيكو انجام دهد‪ ،‬در حالي كه مؤمن باشد‪ ،‬نه از‬
‫يترسد )كششه بششر او رود‪ ،‬و مثل ً بششر گناهششانش افششزوده‬
‫ظلم و ستمي م ‌‬
‫يهراسد )كشه گريبششانگير كارهشاي نيششك و‬ ‫شود( و نه از كم و كاستي م ‌‬
‫پاداشش شود‪ .‬چرا كه حساب خدا دقيق است(‪.‬‬
‫شرط امنیت در روز قیامت منوط شده است به ایمان همراه عمل‬
‫صالح‪.‬‬
‫چ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ چ السراء‪١٩ :‬‬
‫هي( آخرت را بخواهد و براي )فراچنگ‬ ‫و هر كس كه )دنياي جاودان ‌‬
‫آوردن( آن‪ ،‬تلش سششزاوار آن را از خششود نشششان دهششد‪ ،‬در حششالي كششه‬
‫ياجششر(‬
‫يسششپاس )و ب ‌‬
‫مششؤمن باشششد‪ ،‬ايششن چنيششن كسششاني‪ ،‬تلششششان ب ‌‬
‫يماند‪.‬‬
‫نم ‌‬
‫یگیششرد کششه ایمششان داشششته‬
‫قشناسی قششرار م ‌‬
‫تلش آنها وقتی مورد ح ‌‬
‫باشند و همراه آن قیامت را در نظر بگیرند و برای آن تلش کنند‪.‬‬
‫ﭹ ﭺ چ‬ ‫ﭷ ﭸ‬ ‫ﭶ‬ ‫ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ‬ ‫چﭮ ﭯ‬
‫النبياء‪ ٩٤ :‬هركس چيزي را از كارهاي شايسته و بايسته انجام دهششد‪،‬‬
‫هي‬‫در حششالي كششه ايمششان داشششته باشششد )بششه خششدا و پيغمششبران و برنششام ‌‬
‫يمانششد‪ ،‬و‬‫يشششود و )ناسششپاس نم ‌‬ ‫آسماني(‪ ،‬تلش او ناديششده گرفتششه نم ‌‬
‫ً‬
‫هي اعمالش( ما قطعا آن را خواهيم نوشت‪.‬‬ ‫سط فرشتگان در نام ‌‬ ‫تو ّ‬
‫خداوند ایمان وعمل صالح راشرط شکران)قبولی( سششعی و اعمششال‬
‫و گرفتن پاداش نیکو در روز رستاخیز قرار داده است‪.‬‬
‫یفرماید‪ :‬که شششرک مششوجب تبششاه شششدن‬
‫هي ذیل بیان م ‌‬
‫خداوند در آی ‌‬
‫یگردد‪:‬‬ ‫اعمال م ‌‬
‫ﯘﯗ ﯙ ﯚ ﯜﯛﯗﯗﯗﯗﯗ ﯝ ﯞ ﯟﯗ ﯠ‬ ‫چ ﮯ ﮰﯗﯗ ﮱ ﯓ ﯔﯗ ﯕ ﯖ ﯗﯗ‬

‫ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥچ الزمر‪٦٦ - ٦٥ :‬‬
‫به تو و به يكايك پيغمششبران پيششش از تششو وحششي شششده اسششت كششه اگششر‬
‫يگششردد و( هيششچ و نششابود‬
‫يپششاداش م ‌‬
‫كورزي كششردارت )باطششل و ب ‌‬ ‫شششر ‌‬
‫يشود‪ ،‬و از زيانكاران خواهي بود‪ .‬پس در اين صورت تنهششا خششدا را‬ ‫م ‌‬
‫هي سپاسگزاران باش‪.‬‬ ‫بپرست و از زمر ‌‬
‫هي پیامبران م ‌‬
‫خداوند خطاب به هم ‌‬
‫ﯔ ﯕ ﯖ‬ ‫ﮰ ﮱ ﯓ‬ ‫ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮﮯ‬ ‫چ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ‬
‫ﯗﯗ ﯘﯗ چ النعام‪ ٨٨ :‬اين )توفيق بزرگششي كششه چنيششن شايسششتگان و‬
‫برگزيدگاني بدان نائل آمدند( توفيق خدائي است و خداوند هششر كششس‬
‫يسششازد‪ .‬اگششر )ايششن چنيششن‬‫از بنششدگانش را بخواهشششد بشششدان نششائل م ‌‬
‫يورزيدنششد‪ ،‬هششر آنچششه‬
‫شايسششتگاني‪ -‬چششه رسششد بششه ديگششران‪ (-‬شششرك م ‌‬
‫يشششد و خرمششن‬
‫يرفششت )و اعمششال خيرشششان ضشايع م ‌‬
‫يكردند هدر م ‌‬
‫م ‌‬
‫يسوخت(‪.‬‬ ‫طاعتشان به آتش شرك م ‌‬
‫یا در مورد اعمال كافران م ‌‬
‫ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ الفرقان‪٢٣ :‬‬ ‫چﭲ ﭳ‬

‫ما به سراغ تمام اعمالي كه )به ظاهر نيك بوده و در دنيا( آنان‬
‫يرويم و همه را همچون ذّرات غبششار پراكنششده در هششوا‬ ‫هاند م ‌‬
‫انجام داد ‌‬
‫يكنيم‪ .‬چششرا كششه‬‫يسازيم )و ايشان را از اجر و پاداش آن محروم م ‌‬ ‫م ‌‬
‫ياعتبششار شششدن‬‫نداشششتن ايمششان‪ ،‬مششوجب محششو و نششابودي احسششان‪ ،‬و ب ‌‬
‫يگردد(‪.‬‬
‫اعمال خوب انسان م ‌‬
‫چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ‬ ‫ﭺ‬ ‫چﭶ ﭷ ﭸ ﭹ‬
‫ک ک ﮒ گ گ گ‬ ‫ﮅ ﮆ ﮇ ﮈﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک‬
‫ﮤ ﮥﮦ ﮧ ﮨ ﮩ‬ ‫ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ‬
‫ﮱ چ النور‪٤٠ - ٣٩ :‬‬ ‫ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ‬
‫يآب و علفشي‬ ‫يمانشد كشه در بيابشان ب ‌‬‫كافران اعمالشان به سرابي م ‌‬
‫ما هنگششامي كششه بششه سششراغ آن رود‪،‬‬ ‫هاي آن را آب پندارد‪ .‬ا ّ‬‫شخص تشن ‌‬
‫اصل ً چيزي نيابد‪ ،‬مگر خدا را كه )او را بميراند و( به حساب او برسد‬
‫و سزاي )عمل( وي را به تمام و كمال بدهد‪ .‬خداونششد در حسابرسششي‬
‫هي ديگشر‬ ‫هي بنشد ‌‬‫هاي او را از محاسشب ‌‬ ‫هي بنشد ‌‬‫سشريع اسشت )و محاسشب ‌‬
‫يدارد(‪ .‬يششا )اعمششال آنششان( بسششان تاريكيهششائي در دريششاي ژرف‬ ‫بششازنم ‌‬
‫واجي است كه امواج عظيمي آن را فرا گرفته باشد و بششر فششراز آن‬ ‫م ّ‬
‫امواج عظيم‪ ،‬امواج عظيم ديگري قرار گرفته باشد )و موجهاي كششوه‬
‫پيكر بشر يكشديگر دونشد و بشه بشالي همشديگر رونشد( و بشر فشراز امشواج‬
‫)خوفناك دريا( ابرهاي تيره خيمه زده باشند‪ .‬تاريكيهششا يكششي بششر فششراز‬
‫ديگري جاي گرفته )و آن چنان ظلمتي و وحشتي پديد آمده باشد كششه‬
‫مسافر دريا( هرگاه دست خود را به در آورد )و بدان بنگرد‪ ،‬به سبب‬
‫تاريكي وحشششتزاي بيششرون و هششراس دل از جششاي كنششده درون( ممكششن‬
‫نيست كه آن را ببيند‪) .‬آري! نور حقيقي در زندگي انسانها فقط نششور‬
‫ايمان است و بششدون آن فضششاي حيششات تاريششك و ظلمششاني اسششت‪ .‬نششور‬
‫يگششردد( و كسششي كششه خششدا نششوري‬

‫ايمان هم تنها از سوي خدا عطاء م ‌‬
‫هي او نكرده باشد‪ ،‬او نوري ندارد )تا وي را به راه راست رهنمود‬ ‫بهر ‌‬
‫كند و بر راستاي راه بدارد(‬
‫یفرمایششد‪ :‬هششر کششس در حششال ارتششداد‬
‫و همچنین در جای دیگر بیان م ‌‬
‫یشود و برای همیشه در آتششش‬ ‫بمیرد در دنیا و آخرت اعمالش تباه م ‌‬
‫خواهد ماند‪:‬‬
‫ﮫ ﮬ‬ ‫ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩﮪ‬ ‫ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ‬
‫ﮭ ﮮ چ البقرة‪٢١٧ :‬‬
‫كسي كه از شما از آئين خود برگردد و در حال كفر بميششرد‪ ،‬چنيششن‬
‫يرود‪ ،‬و ايشششان يششاران‬‫كساني اعمالششان در دنيششا و آخششرت بششر بششاد م ‌‬
‫يمانند‪.‬‬
‫يباشند و در آن جاويدان م ‌‬ ‫آتش )دوزخ( م ‌‬
‫حضرت ختمششی مرتبششت > هنگششام فرسششتادن معششاذ بششه یمششن اینگششونه‬
‫یفرماید‪:‬‬ ‫هي دعوت بر اساس توحید را برایش ترسیم م ‌‬ ‫نقش ‌‬
‫ن َل‬ ‫شييهاد َ‬ ‫ن أَ ْ‬ ‫ك ت َأ ِْتي َ‬
‫ةأ ْ‬ ‫م إ َِلى َ َ َ ِ‬ ‫ه ْ‬‫ع ُ‬‫فادْ ُ‬ ‫ب َ‬ ‫ل ال ْك َِتا ِ‬
‫ه ِ‬ ‫م ْ‬ ‫ما ِ‬‫و ً‬ ‫ق ْ‬ ‫إ ِن ّ َ‬
‫َ‬ ‫مأ َ‬‫َ‬ ‫َ‬
‫م‬‫ه ْ‬
‫م ُ‬ ‫عل ِ ْ‬
‫ف يأ ْ‬ ‫ك َ‬ ‫عوا ل ِذَل ِ َ‬
‫طا ُ‬ ‫ه ْ‬ ‫ن ُ‬ ‫فإ ِ ْ‬‫وأّني رسولالله َ‬ ‫ه َ‬‫ه إ ِّل الل ّ ُ‬‫إ ِل َ َ‬
‫َ‬
‫ول َي ْل َ ي ٍ‬
‫ة‬ ‫وم ٍ َ‬ ‫فييي ك ُي ّ‬
‫ل ي َي ْ‬ ‫ت ِ‬ ‫وا ٍ‬ ‫صل َ َ‬
‫س َ‬ ‫م َ‬ ‫خ ْ‬‫م َ‬ ‫ه ْ‬ ‫ض َ َ‬
‫علي ْ ِ‬ ‫فت ََر َ‬ ‫ها ْ‬ ‫ن الل ّ َ‬ ‫أ ّ‬
‫)روايت مسلم(‬
‫يروي که اهل کتاب هستند‪ ،‬بایششد ابتششدا‬ ‫اي معاذ تو به سوي قومي م ‌‬
‫آنها را به گواهی دادن به خدا و نبوت محمششد فششرا خششوانی‪ ،‬اگششر از تششو‬
‫پیروی کردند به آنها یاد بده که خداوند در هر شب و روز پنچ نماز بششر‬
‫آنها واجب فرموده است‪.‬‬
‫توحید ربوبیت‬
‫به وجود خداوند منان ایمان داریم‪ ،‬و ایمان داریييم کييه او‬
‫هي موجييودات‬ ‫هی هيير چیييزی اسييت‪ ،‬و مالييک هم ‌‬
‫آفریننييد ‌‬
‫است‪ ،‬و مدبر همهی عالم است‪.‬‬
‫چ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶﭷ ﭸ ﭹ ﭺ‬
‫چ چ الطور‪٣٦ - ٣٥ :‬‬
‫هاند و( بدون‬ ‫آيا ايشان )همين جوري از عدم سر برآورد ‌‬
‫هاند؟ و يا اييين كييه )خودشييان‬ ‫هيچ گونه خالقي آفريده شد ‌‬
‫هاند و( خودشان آفريدگارنييد؟ يششا ايششن كششه‬ ‫خويشتن را آفريد ‌‬
‫هاند؟! بلكه ايشان طالب يقين نيستند‪.‬‬ ‫آنان آسمانها و زمين را آفريد ‌‬
‫ﮞ ﮟ ﮠ ﮡﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ چ العراف‪٥٤ :‬‬
‫يدهد‪ .‬بزرگششوار و‬
‫يآفريند و تنها او فرمان م ‌‬
‫آگاه باشيد كه تنها او م ‌‬
‫جاويششدان و داراي خيششرات فششراوان‪ ،‬خداونششدي اسششت كششه پروردگششار‬
‫جهانيان است‪.‬‬
‫يعنشششي خداونشششد مالشششک و متصشششرف اسشششت‪ ،‬دسشششتور پروردگشششار‬
‫های نیسششت‪ ،‬در ملششک هیششچ‬
‫برگشتناپذیراسششت و بششر حکششم او بازدارنششد ‌‬
‫یگزیند‪.‬‬
‫همبازی ندارد‪ ،‬و به خاطر‪ ،‬ضعف دوست و یاوری نم ‌‬
‫ﰎﰒﰒﰒﰒﰒﰒﰒﰒﰒ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ چ طه‪٥٠ :‬‬

‫چﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬
‫)موسي( گفت‪ :‬پروردگار ما آن كسي است كه هر چيزي را وجود‬
‫بخشيده است و سپس )در راسششتاي آن چيششزي كششه بششراي آن آفريششده‬
‫شده است( رهنمودش كرده است‪.‬‬
‫هي موجششودات را آفریششده و توانششایی لزم‬‫خداوند کسی است کششه هم ‌‬
‫بدانها بخشششیده و آنهششا را همششانگونه کششه اراده فرمششوده هششدایت کششرده‬
‫یباشششد‬
‫های چیزی که در خورش هست و لزم م ‌‬‫است‪ ،‬و به هر آفرید ‌‬
‫یدهد و هر چیزی را مهیای آنچه شایستهی اوست ساخته است‪.‬‬ ‫م ‌‬
‫ازدليل اثبات وجود خدا‬

‫یباشششند! هششر‬
‫هي آفریششدههایش م ‌‬ ‫دليششل اثبششات وجششود خششدا بششه انششداز ‌‬
‫های در این جهششان‪ ،‬بزرگششترین دلیششل اسششت بششر وجششود خداونششد و‬ ‫آفرید ‌‬
‫وحدانیت او در خلق‪ ،‬مالکیت و تدبیر امششور عششالم‪ ،‬از کوچکششترین ذره‬
‫درزمین گرفته تا بزرگترین کهکشان فضا!‬
‫دلیل فطرت‬
‫اولین دلیل دال بر وجود خداوند‪ ،‬برهان فطرت است‪ ،‬چششون اذعششان‬
‫به ربوبیت پروردگار‪ ،‬امري فطری و ضروری است کششه در درون هششر‬
‫یشششود‪ ،‬احساسششی فراگیششر اسششت کششه‬ ‫انسان فاجر و فاسقی یافت م ‌‬
‫هاش اقرار‬ ‫هي درون انسان را پر کرده تا اعلم دارد که به آفرینند ‌‬ ‫هم ‌‬
‫یتواند و قدرت آن را ندارد کششه‬ ‫یداند و هرگز نم ‌‬
‫یکند و او را اله م ‌‬‫م ‌‬
‫این حقیقت را رد و یا به فراموشی بسپارد‪.‬‬
‫به باور بسیاری از مفسرین‪ ،‬این فطرت همان عهد و میثاقی اسششت‬
‫که خداوند قبل از آفریدن انسانها از آنها گرفته تا بششر ربششوبیتش گششواه‬
‫باشند‪ ،‬و آن را حجتی انکارناپذیر قرار داده تا هرگز نتوانند با بهششانه و‬
‫عذر پیروی از آباء و اجداد‪ ،‬آن را انکار کنند یا زیر نقاب نادانی‪ ،‬خششود‬
‫را مخفی نمایند‪.‬‬
‫یفرماید‪ :‬چ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ‬
‫خداوندأ م ‌‬
‫ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ‬ ‫ﭱ ﭲ ﭳﭴ ﭵ ﭶﭷ ﭸﭹ ﭺ چ چ چ ﭾ‬
‫ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎک ک ک ﮒ گ گ چ‬ ‫ﮅ ﮆ‬
‫العراف‪١٧٣ - ١٧٢ :‬‬
‫)اي پيغمبر! براي مردم بيان كن( هنگامي را كه پروردگارت‬
‫فرزنششدان آدم را از پشششت آدميزادگششان )در طششول اعصششار و قششرون(‬
‫پديدار كرد و )عقل و ادراك بدانان داد تششا عجششايب و غرايششب گيششتي را‬
‫تانگيز هسششتي‪ ،‬خششداي‬‫ظم و شگف ‌‬ ‫دريابند و از روي قوانين و سنن من ّ‬
‫خود را بشناسند و بالخره با خواندن دليل شششناخت يششزدان در كتششاب‬
‫هي جهان‪ ،‬انگار خداوند سبحان( ايشششان را بششر خودشششان‬ ‫باز و گسترد ‌‬
‫گششواه گرفتششه اسششت )و خطششاب بششدانان فرمششوده اسششت( كششه‪ :‬آيششا مششن‬
‫هانششد‪:‬‬
‫م؟ آنان )هم به زبان حال پاسخ داده و( گفت ‌‬ ‫پروردگار شما نيست ‌‬
‫يدهيم )توئي خالق باري‪ .‬ما دليل و براهيششن جهششان را‬ ‫آري! گواهي م ‌‬
‫هايم( تا روز قيامت نگوئيششد‬ ‫موجب اقرار و اعتراف شما مردمان كرد ‌‬
‫هايم يششا‬
‫يخششبر بششود ‌‬
‫ما از اين )امر خداشناسي و يكتاپرستي( غافل و ب ‌‬
‫اين كه نگوئيد‪ :‬نياكان ما پيش از ما شرك ورزيدند و ما هم فرزنششدان‬
‫آنان بوديم )و چون چيزي در دست نداشتيم كه با آن حق را از باطل‬
‫يدانيششم‪.‬‬‫يگنششاه م ‌‬‫بشناسيم‪ ،‬از ايشان پيروي كرديم‪ .‬لذا خويشتن را ب ‌‬
‫پروردگارا!( آيا به سبب كاري كه باطلگرايان )يعني نياكان مشرك ما‬
‫يكنششي و‬ ‫هاند ما را )مجازات م ‌‬ ‫هاند( كرد ‌‬
‫تپرستي بود ‌‬‫كه بنيانگذاران ب ‌‬
‫ي؟‬
‫يگردان ‌‬
‫در روز رستاخيز با عذاب خود( نابودمان م ‌‬
‫هطلبی‪ ،‬حجشابی بشر ایشن‬ ‫‪.‬شايد بعضي مواقع روکردن به گنشاه و رفشا ‌‬
‫ههای فراموشی و غفلت گششم شششود امششا‬ ‫ندای درونی باشد‪ ،‬یا در گوش ‌‬
‫ههششای‬‫خیلی سششریع بششه هنگششام شششدايد و سششختیها‪ ،‬حجابهشا زدوده و کلب ‌‬
‫یشششوند‪ ،‬در نهششایت کششافر ملحششد بششه سششوی خششدا‬
‫محقر غفلت ویران م ‌‬
‫ینهد!‪.‬‬‫یگردد و سر ذلت بر درگاه خداوند م ‌‬ ‫رم ‌‬
‫ب ‌‬
‫ﭶ ﭷ ﭸ‬ ‫ﭴ ﭵ‬ ‫چ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯﭰ ﭱ ﭲ ﭳ‬
‫ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇﮈ ﮉ ﮊ ژ‬ ‫ﭹ ﭺ چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ‬
‫گ گ چ يونس‪٢٢ :‬‬ ‫ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک ﮒ گ‬
‫يبرد )و امكان سير و‬ ‫او است كه شما را در خشكي و دريا راه م ‌‬
‫يكنششد(‪ .‬چششه بسششا‬‫سششر م ‌‬ ‫ههششا و آبهششا را بششراي شششما مي ّ‬
‫حركششت در قار ‌‬
‫يگيريششد و كشششتيها بششا بششاد موافششق‬ ‫هنگششامي كششه در كشششتيها قششرار م ‌‬
‫يدهنشششد‪ ،‬و‬ ‫سرنششششينان را )آرام آرام بشششه سشششوي مقصشششد( حركشششت م ‌‬
‫يگردنششد‪ ،‬بششه ناگششاه بششاد سششختي وزيششدن‬ ‫سرنشششينان بششدان شششادمان م ‌‬
‫يپندارنششد كششه‬‫يدود و م ‌‬ ‫يگيششرد و از هششر سششو مششوج بششه سويشششان م ‌‬ ‫م ‌‬
‫هاند )و راه گريشزي نيسششت‪ .‬در‬ ‫سط مرگ از هر سششو( احشاطه شششد ‌‬ ‫)تو ّ‬
‫يخواننششد و طششاعت و عبششادت و‬ ‫ايششن وقششت( خششدا را بششه فريششاد م ‌‬
‫ه كششس و‬ ‫يداننششد )چششرا كششه هم ‌‬
‫فرمانبرداري و ديششن را تنهششا از آن او م ‌‬
‫يبيننشد كشه كشاري از‬‫فتر و نشاتوانتر از آن م ‌‬

‫همشه ‌چيششز را بسشي ضشعي ‌‬
‫دست آنان برآيد و از اين ورطه رستگارشان نمايد‪ .‬بدين هنگام عهششد‬
‫هي سپاسششگزاران‬ ‫يكنند كه( اگر ما را از اين حال برهششاني‪ ،‬از زمششر ‌‬
‫م ‌‬
‫يآوريششم و هرگششز‬
‫خواهيم بود )و ديگر به كسي و چيزي جز تو روي نم ‌‬
‫يپرستيم(‪.‬‬
‫يخوانيم و نم ‌‬‫اين و آن را به فرياد نم ‌‬
‫چ ک ﮒ گ گ گ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟﮠ ﮡ ﮢ‬
‫ﮨ چ لقمان‪٣٢ :‬‬ ‫ﮦ ﮧ‬ ‫ﮤ ﮥ‬ ‫ﮣ‬
‫يشوند و( موجهايي‬ ‫)منكران خدا( هنگامي كه )سوار كشتي م ‌‬
‫يخوانند‬ ‫يگيرد‪ ،‬خالصانه خدا را به فرياد م ‌‬ ‫همچون كوه آنان را فرا م ‌‬
‫يدانند‪ .‬ولي هنگامي كه آنششان را نجششات داده و‬ ‫ص او م ‌‬
‫و عبادت را خا ّ‬
‫هروي را در پيششش‬ ‫سالم به خشششكي رسششانديم‪ ،‬برخششي از ايشششان ميششان ‌‬
‫يماننششد‪ ،‬و تعششداد زيششادي‬ ‫يگيرند )و بر ايمان خود وفششادار و پايششدار م ‌‬
‫م ‌‬
‫ههششاي‬‫يگيرنششد(‪ .‬آي ‌‬‫دوباره خدا را فراموش كرده و راه كفر در پيش م ‌‬
‫يكند‪.‬‬‫ما را هيچ كسي جز خيانت پيشگان ناسپاس‪ ،‬انكار نم ‌‬
‫حتي بزرگترین مشرکان و ملحدان تاریخ هششم نتوانسششتند‪ ،‬ایششن نششدای‬
‫درونی را سرکوب و آن را انکار نمایند‪ ،‬هر چند از روی ظلششم و تکششبر‬
‫یکردنششد ولششی دلهایشششان بششه آن یقیششن داشششت‪،‬‬
‫با زبان بدان اقششرار نم ‌‬
‫یفرماید‪:‬‬‫همانگونه که خداوند دربارهی قوم فرعون م ‌‬
‫ﭛ ﭜ ﭝ چ النمل‪:‬‬ ‫ﭚ‬ ‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖﭗ پ پ‬
‫‪١٤‬‬
‫ستمگرانه و مستكبرانه معجزات را انكار كردند‪ ،‬هر چند كششه در دل‬
‫بدانها يقين و اطمينان داشتند‪ .‬بنگر سرانجام و سرنوشت تباهكششاران‬
‫چگونه شد؟ )مگر در دريا غرق نشدند و به دوزخ واصل نگشتند؟(‪.‬‬
‫ﯟ ﯠ چ الزخرف‪٩ :‬‬ ‫چﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ‬

‫اگر از مشركان بپرسي كه چه كسي آسمانها و زمين را آفريده‬
‫است‪ ،‬قطعا ً خواهنششد گفششت‪ :‬خداونششد بششاعّزت و بششس آگششاه‪) .‬چششرا كششه‬
‫هاند و آنان به معبودان خود‬

‫يدانند بتهاي ايشان چنين كاري را نكرد ‌‬‫م ‌‬
‫يدهند(‪.‬‬
‫حقّ خالقّيت نم ‌‬
‫ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ‬ ‫چﯚ ﯛ ﯜ‬
‫ﯺﯺ ﯺ ﯺﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ چ يونس‪٣١ :‬‬
‫عه و بيياران( و‬ ‫هي اشيي ّ‬‫بگو‪ :‬چه كسي از آسمان )به وسيل ‌‬
‫هي فعييل و انفعييالت خيياك و رويييش‬ ‫از زمييين )بييه وسيييل ‌‬
‫يرساند؟‬ ‫هي آنها( به شما روزي م ‌‬ ‫گياهان و درختان و ميو ‌‬
‫ييا چيه كسيي بير گيوش و چشيمها توانيا اسيت )و آنهيا را‬
‫يدهييد(؟ يييا‬‫يآفريند و بدانها نيروي شنوائي و بينييايي م ‌‬ ‫م ‌‬
‫چييه كسييي زنييده را از مييرده‪ ،‬و مييرده را از زنييده بيييرون‬
‫يآورد )و حيات و ممات در دست او است(؟ يا چه كسييي‬ ‫م ‌‬
‫يگرداند؟ )پاسييخ خواهنييد داد‬ ‫امور )جهان و جهانيان( را م ‌‬
‫و( خواهند گفت‪ :‬آن خدا است‪) ،‬چرا كه آفريدگار جهييان و‬
‫يرسان مردمان و مدّبر كييار و بييار هسييتي‪ ،‬بييه اقييرار‬ ‫روز ‌‬
‫يترسيد‬ ‫وجدان بيدار‪ ،‬خداوند دادار است(‪ .‬پس بگو‪ :‬آيا نم ‌‬
‫يشويد؟‬ ‫و پرهيزگار نم ‌‬
‫دلیل خلقت‬
‫دومین دلیل بر اثبات وجود خدا‪ ،‬دلیل خلقت اسييت‪ ،‬تعييدد‬
‫هي مخلوقات اسييت‪ ،‬هيير‬ ‫هي هم ‌‬‫هي شمار ‌‬ ‫این دلیل به انداز ‌‬
‫چیزی که در آسمان و زمیيين آفریييده شييده‪ ،‬دال بيير وجييود‬
‫های‬‫خداوند خالق است‪ ،‬آیات روشنگری که هر شک و شبه ‌‬
‫قپوشييی را لل‬ ‫یسييازند‪ ،‬و هيير منکيير و ح ‌‬ ‫را برطييرف م ‌‬
‫یگردانييد‪ ،‬و متکييبرین و دشييمنان را ناچييار بييه اعييتراف‬ ‫م ‌‬
‫میکنييد‪ ،‬چييون دربردارنييدهی دليييل متقيين و روشيينی بيير‬
‫یباشد‪.‬‬‫ربوبیت و الوهیت خداوند م ‌‬
‫این مخلوقات با آن همششه عظمششت و بزرگششی و همششاهنگی کششه دارنششد‬
‫هاند‪ ،‬همچنیششن خودشششان آفریننششده ی‬ ‫عبششث و بیهششوده آفریششده نشششد ‌‬
‫خودشان نیستند‪ ،‬این چیزی است که فطرت بدان اذعششان دارد‪ ،‬و بششه‬
‫های بششاقی‬ ‫یبرد‪ ،‬پس هیچ فرضیه و گزین ‌‬ ‫ضرورت و بداهت بدان پی م ‌‬
‫یماند مگر اینکه بگوییم بششا دسششت توانمنششد خداونششد شكسششتناپذیر و‬‫نم ‌‬
‫هاند‪ ،‬خداونششدی کششه آفریششد و همششاهنگی بخشششید و‬ ‫دانششا آفریششده شششد ‌‬
‫هگیری کرد و رهنمون ساخت‪.‬‬ ‫انداز ‌‬
‫اثبات آفریننششده در قششرآن بشا همشان آیشاتی صششورت گرفتششه کششه در آن‬
‫هستند مانند اثبات خورشید با نورش‪ ،‬یعنی ضرورتا ً بششا دیششدن نششور بششه‬
‫یبریم‪ ،‬همچنین با شششنیدن آیششات قششرآن بششه وجششود خششدا‬‫خورشید پی م ‌‬
‫دست مییابیم‪ ،‬پس نیازمند قیاس و غیر آن نیستیم‪.‬‬
‫ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ چ الطور‪٣٥ :‬‬ ‫چﭪ ﭫ ﭬ‬

‫هاند و( بدون هيچ گششونه‬
‫آيا ايشان )همين جوري از عدم سربرآورد ‌‬
‫هانششد‬
‫هاند؟ و يا اين كه )خودشان خويشتن را آفريد ‌‬
‫خالقي آفريده شد ‌‬
‫و( خودشان آفريدگارند؟‬
‫اجماع همهي ملتها‬
‫یکی دیگر از دليل اثبات وجييود خداونييد‪ ،‬اتفيياق و اجميياع‬
‫همهي ملتها از روزگاران گذشته تا حال بر وجييود خداونييد‬
‫میباشد‪ ،‬به گونهای که هیچ گروه و طايفهای منکيير وجييود‬
‫خدا نبوده و نیست‪ ،‬مگر افراد معدودی کييه آن هييم اجميياع‬
‫منعقدهی ملل و اقوام را خدشهدار نمیسازد‪ ،‬و به عقیده‬
‫و سخن آنها توجهی نمیشود‪.‬‬
‫بزرگششان و محققینششی کششه در مششورد ادیششان و مششذاهب بشششری و الهششی‬
‫تحقیق و تفحص کردهاند‪ ،‬بیان داشتهاند که همهي امتهششا بششه خششالقیت‬
‫خداوند مؤمن بودهاند و هیچکدام از آنها در ربوبیت خداوند به شریک‬
‫و انبازی قائل نبودهاند‪.‬‬
‫خداوند میفرماید‪:‬‬
‫چ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚﯛ ﯺ چ إبراهيم‪١٠ :‬‬
‫پيغمبرانشان بديشان گفتند‪ :‬مگر دربششارهي وجششود خششدا‪ ،‬آفريننششدهي‬
‫ك و ترديششدي در‬‫دل و نمششونهي پيشششين‪ ،‬ش ش ّ‬
‫مش ِ‬
‫آسمانها و زمين‪ ،‬بششدون ُ‬
‫ينگششرد و بششه‬
‫ت؟ )مگشر عقشل ششما كتششاب بشاز هسشتي را نم ‌‬ ‫ميان اسش ‌‬
‫يبرد؟(‪.‬‬
‫مؤلف آن راه نم ‌‬
‫بدون شششک پیششامبران در ایششن مششورد امتهششای خششود را مخششاطب قششرار‬
‫دادهاند‪ ،‬هیچکدام از آنها در آن شک نکردهاند‪ ،‬البته جایی برای شششک‬
‫و تردید وجود نششدارد‪ ،‬چششون هششر کششس در آن شششک کنششد ابتششدا بایششد بششه‬
‫محسوسات اطرافش شک و گمان ورزد‪.‬‬
‫دلیل عقلی‬
‫در گذشته بیان کردیم که دليل دال بر وجييود خداونييد بييه‬
‫تعداد آفریدهها هستند‪ ،‬و همهی این دليل بر سه اصل بنا‬
‫شدهاند که عقل به صراحت به صحت آنها گواهی میدهييد‪،‬‬
‫و قرآن و سنت هم بر آنها دللت میکننييد‪ ،‬بييه گييونهای کييه‬
‫انسانها از هيير قييوم و قييبیله و رنييگ و جنسييی کييه باشييند‬
‫نمیتوانند آن را انکار کنند‪.‬‬
‫اصول مذکور عبارتند از‪:‬‬
‫اصل اول‪ :‬هر فعلی فاعلی دارد‬

‫عدم و نیستی چیزی را نمیآفریند‪ ،‬ایششن ضششرورتی عقلششی و حقیقششتی‬
‫شرعی اسششت‪ ،‬هششر عقلششی آن را میپششذیرد و کتششاب خداونششد هششم آن را‬
‫اثبات فرموده است‪.‬‬
‫چ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶﭷ ﭸ ﭹ ﭺ‬
‫چ چ الطور‪٣٦ – ٣٥ :‬‬
‫هاند و( بييدون‬ ‫آيا ايشان )همين جوري از عييدم سييربرآورد ‌‬
‫هاند؟ و يييا اييين كييه )خودشييان‬
‫هيچگونه خالقي آفريده شد ‌‬
‫هاند و( خودشان آفريدگارند؟ يا اييين كييه‬ ‫خويشتن را آفريد ‌‬
‫هانييد؟! بلكييه ايشييان طييالب‬

‫آنان آسمانها و زمييين را آفريد ‌‬
‫يقين نيستند‪.‬‬
‫انسان عاقل چگونه این حقیقت را انکار میکند در حالی کششه لباسششی‬
‫که به تن کرده و ماشینی که سوار آن میشود و سششایهای کششه او را از‬
‫گرمی خورشید نگهداری میکند‪ ،‬حششتی غششذا و آشششامیدنی‪ ،‬خلصششه هششر‬
‫چیزی که گرداگرد انسان قرار گرفتهاند بر این حقیقششت خدشششهناپذیر‬
‫گواهی میدهند؟! اصل ً معقول و ممکن نیسششت کششه همهي ایششن اشششیاء‬
‫بیشمار بدون خالق و سازنده ایجاد شوند‪.‬‬
‫اگر این اصل را به کار گیریم‪ ،‬و همهي مخلوقششات گرداگششرد خششود را‬
‫ببینیم که در این جهان پهناور ایجششاد شششدهاند‪ ،‬یقیششن پیششدا میکنیششم کششه‬
‫لجرم هر فعلی فاعلی دارد‪.‬‬
‫اصل دوم‪ :‬هر فعلی نشانگر توانایی و صفات فاعل آن‬

‫است‬
‫چون میان فعل و فاعل علقه و ارتباط ناگسستنی وجششود دارد‪ ،‬هششر‬
‫فعلی که صورت میگیرد آیینهای از قدرت و توانایی فاعششل آن اسششت‪،‬‬
‫مثل ً اگششر لمششﭗ الکششتریکی را مشششاهده میکنیششم متششوجه میشششویم کششه‬
‫سازندهي آن دارای شیشه و سیمهای گوناگونی بوده و بششه هششر کششدام‬
‫از آنها علم و آگاهی کافی داشته‪ ،‬و چنین توانایی در او وجود دارد که‬
‫بتواند اینگونه از شیشه و سششیم اسششتفاده کنششد‪ ،‬جششدا از اینهششا بایششد بششه‬
‫الکتریسیته هم علم و آگاهی کافی داشته باشد‪.‬‬
‫بدینگونه متوجه میشویم که میان فعل و فاعل ارتباط تنگششاتنگی بششر‬
‫توانایی و صفات فاعل حاکم است و این قاعششده را در هششر موجششودی‬
‫آشکارا میبینیم‪.‬‬
‫قرآن کریم ما را به این اصل متقن راهنمایی کششرده اسششت‪ ،‬و مششا را‬
‫تشویق فرموده که به مخلوقششات جهششان خیششره شششویم تششا در خلل آن‬
‫بسیاری از صفات خداوند را بشناسیم‪.‬‬
‫خداوندأ میفرماید‪:‬‬
‫ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣﯤﯥ ﯦ ﯧ‬ ‫ﯜ ﯝ ﯞ‬ ‫چﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ‬
‫ﯺﯺﯺﯺﯺﯺﯺﯺ ﯺﯺﯼ ی ی ی ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫ﯨ ﯩ ﯺﯺﯺﯺﯺ ﯺﯺﯺ‬
‫ﯺ ﯺ ﰎﯺ چ الروم‪٥٠ - ٤٨ :‬‬ ‫ﯺ ﯺﯺ ﯺ ﯺ ﰈ ﰉﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬
‫يسششازد و بادهششا ابرهششا را‬

‫خششدا كسششي اسششت كششه بادهششا را وزان م ‌‬
‫يانگيزند‪ .‬سششپس خششدا آن گششونه كششه بخواهششد ابرهششا را در )پهنهي(‬ ‫برم ‌‬
‫ههششايي بششالي يكششديگر‬‫يگسششتراند و آنهششا را بششه صششورت تود ‌‬ ‫آسششمان م ‌‬
‫يبيني كه‬ ‫يدارد و )پس از تلقيح‪ ،‬اي انسان( تو م ‌‬ ‫انباشته و متراكم م ‌‬
‫يبشششارد‪ ،‬و هنگشششامي كشششه آن )بشششاران‬‫از لبلي آنهشششا بارانهشششا فشششرو م ‌‬
‫يبارانشد‪ ،‬آنشان خوششحال و‬ ‫تبخش( را بشر كسشاني از بنشدگانش م ‌‬ ‫حيا ‌‬
‫يگردند‪ .‬آنان قطعا ً )لحظاتي( پيش از نزول باران‪ ،‬نااميد و‬ ‫مسرور م ‌‬
‫هاند‪ .‬به آثار )باران يعني( رحمت الهي بنگر كششه چگششونه‬ ‫سرگردان بود ‌‬
‫يكنششد‪ .‬آن كششس )كششه زميششن مششرده را‬ ‫زمين را پس از مردنش زنده م ‌‬
‫يكنششد( زنششده كننششدهي مردگششان )در‬‫اين چنين با نششزول بششاران زنششده م ‌‬
‫رستاخيز( است و او بر همه چيز توانا است‪.‬‬
‫چگونگی ایجاد باران و باریدنش بر زمیششن مششرده و زنششده کششردن آن‪،‬‬
‫همه دال بر وجود و توانایی آفریننده هستند‪ ،‬مخصوص شا ً قششدرت زنششده‬
‫کردن مردگان و برپایی قیامت‪ ،‬همچنانکه به رحمششت خداونششد اشششاره‬
‫میکند که چگونه به داد مردم میرسد‪.‬‬
‫خلصه‪ ،‬شناخت بعضی از صفات فاعل از خلل مشاهدهی افعشال و‬
‫آثارش روشی عقلی و شرعی است که عقل به ضرورت آن را درک‬
‫میکند‪ ،‬و نصوص شرعی نیز بر آن مهر تأیید زده و آنرا اساس مهمی‬
‫برای شناخت حقايق ایمان قرار دادهاند‪.‬‬
‫با بهکارگیری این اصل متوجه میشویم که این جهششان خششالقی دارد و‬
‫خالق آن دارای صفات فراوانی است که هر مخلششوقی بششه بخشششی از‬
‫آنها اشاره میکند‪ ،‬با تدبر در عظمششت و بزرگششی مخلوقششات بششه قششدرت‬
‫بینهایت خداوند عزیز‪ ،‬و با دقت در حیات موجودات به حیششات مطلششق‬
‫پروردگار پیمیبریم و با مشاهدهي نظم و دقششت در آنهششا بششه حکمششت و‬

‫علم خداوند دست پیدا میکنیم و با وحدت در نظام آفریدهها و قوانین‬
‫ثابتش به وحدانیت خداوند علم پیدا میکنیم‪.‬‬
‫بنششا بششه قواعششد و بیانششات گذشششته میتششوانیم بگششويیم کششه همهي ایششن‬
‫مخلوقات با دستان توانا و حکمت و علم بیپایان خداوند همیشه زنده‬
‫که هیچ چیز بر او چیره نمیشود آفریده شدهاند‪.‬‬
‫اصل سوم‪:‬‬
‫هرگز نمیتوان کاری را به کسی نسبت داد که از انجام آن‬

‫عاجز است‬
‫این هم یکششی دیگششر از اصششول عقلشی اسششت کشه عقششل بششدان گشواهی‬
‫میدهد و شریعت هم بششر آن دللششت میکنششد‪ ،‬ممکششن نیسششت بتششوان بششه‬
‫فردی که لل است و لکنت زبان دارد فصاحت و بلغت نسبت داد‪ ،‬و‬
‫عقل ً ممکن نیست به حیوانی که عقل و اراده ندارد یا انسان جششاهلی‬
‫کششه چیششزی نمیدانششد‪ ،‬سششاختن سششفینهای فضششایی و داشششتن معلومششات‬
‫فراوان را نسبت داد!! یا نمیتششوان عملیششات جراحششی مغششز را بششه فششرد‬
‫دهاتی صحرانشین و گوسششفندچرانی نسششبت داد! همچنششانکه نمیتششوان‬
‫نوشتن کتابی در مورد اتم را به او منسوب کرد‪.‬‬
‫همچنین نمیتوان به صششخره سششنگی قششدرت آفریششدن و روزی دادن و‬
‫زنده کردن و میراندن و سود و زیان رساندن را نسبت داد‪.‬‬
‫چﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ‬
‫ﯫ ﯬ‬ ‫ﯕﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ‬
‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯼ ی ی ی ﯺ ﯺ‬
‫ﯺ ﯺ ﯺ چ العراف‪١٩٥ - ١٩١ :‬‬ ‫ﯺ ﯺﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﰈ ﰉ‬
‫يتوانند چيششزي را بيافريننششد‬ ‫يسازند كه نم ‌‬ ‫آيا چيزهائي را انباز خدا م ‌‬

‫يتواننششد‬
‫يشششوند؟ انبازهششاي آنششان نششه م ‌‬ ‫و بلكه خودشان هم آفريششده م ‌‬
‫يتواننششد خويشششتن را كمششك نماينششد‪) .‬اي‬ ‫ايشان را يششاري دهنششد و نششه م ‌‬
‫تپرستان!( شما اگر انبازهاي خششود را بششه فريششاد خوانيششد تششا شششما را‬ ‫ب ‌‬
‫يتواننششد بدهنششد و خواسششتهي شششما را‬ ‫هششدايت كننششد‪ ،‬پاسششخ شششما را نم ‌‬
‫برآورده كنند‪ .‬براي شما يكسان است‪ ،‬خواه آنها را به فرياد خوانيششد‪،‬‬
‫و خواه خاموش باشيد )و آنها را به يششاري نطلبيششد‪ .‬در هششر دو صششورت‬

‫يبينيششد(‪ .‬بتهششايي را كششه بجششز خششدا فريششاد‬‫تكششاني و كمكششي از آنهششا نم ‌‬
‫يپرستيد‪ ،‬بندگاني همچون خود شما هستند )و كششاري از‬ ‫يداريد و م ‌‬‫م ‌‬
‫يتوانند فريششادرس شششما باشششند(‪ .‬آنششان را بششه‬ ‫آنان ساخته نيست و نم ‌‬
‫يگوئيششد )كششه‬ ‫فرياد خوانيد و )از ايشان استمداد جوئيد( اگر راسششت م ‌‬
‫كاري از ايشان ساخته است( بايد كه به شما پاسخ دهند )و نياز شما‬
‫را برآورده كنند(‪ .‬آيششا ايششن بتهششا داراي پاهششايي هسششتند كششه بششا آنهششا راه‬
‫بروند؟ يا داراي دستهايي هستند كه با آنها چيششزي را برگيرنششد )و دفششع‬
‫بل از شما و خويشتن كنند؟( يا چشمهايي دارند كه با آنهششا ببيننششد؟ يششا‬
‫گوشهايي دارند كه با آنها بشنوند؟ )پشس آنهشا نششه تنهشا بشا شششما برابششر‬
‫نيستند‪ ،‬بلكه از شما هم كمتر و ناتوانترند‪ .‬در اين صورت چگونه آنها‬
‫يپرسششتيد؟(‪ .‬بگششو‪ :‬ايششن بتهششايي را كششه‬ ‫يكنيد و آنها را م ‌‬ ‫را انباز خدا م ‌‬
‫يدانيد فراخوانيشد و سشپس ششما و آنهشا همشراه يكشديگر‬ ‫شريك خدا م ‌‬
‫ً‬
‫هجويي كنيد و اصل مرا مهلت ندهيد )و اگر‬ ‫دربارهي من نيرنگ و چار ‌‬
‫ما بدانيد كششه اينهششا موجششودات‬ ‫يتوانيد غضبم كنيد و نابودم گردانيد‪ .‬ا ّ‬ ‫م ‌‬
‫غيرمؤّثري هستند و كمترين تأثيري در وضع من و شما ندارند(‪.‬‬
‫چﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ‬
‫ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ چ الفرقان‪٣ :‬‬
‫هاند )و به پرستش‬ ‫)مشركان( سواي خدا‪ ،‬معبودهايي را برگرفت ‌‬
‫يآفريننششد و‬
‫هاند( كششه چيششزي را نم ‌‬
‫اصنام و كواكب و اشخاصي پرداخت ‌‬
‫ههايي بيش نيستند‪ ،‬و مالك سششود و زيششاني بششراي‬ ‫بلكه خودشان آفريد ‌‬
‫خود نبوده‪ ،‬و بر مرگ و زندگي و رستاخيز اختيار و تواني ندارند‪.‬‬
‫ﭺ چ چ چ‬ ‫چﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ‬
‫ﮂ ﮃ ﮄ ﮅﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ‬ ‫ﭿ ﮀ ﮁ‬ ‫ﭾ‬
‫ﮎ ک چ فاطر‪٤٠ :‬‬
‫بگو‪ :‬آيا دربارهي انبازهاي خود كه علوه از خدا آنها را هم به فرياد‬

‫هايد؟ نشانم دهيد آنها كدام چيششز زميششن را‬ ‫يخوانيد‪ ،‬خوب دّقت كرد ‌‬ ‫م ‌‬
‫هاند؟‬‫هاند؟ و يا در آفرينش )كدام چيز( آسمانها مشاركت داشششت ‌‬ ‫آفريد ‌‬
‫جت‬ ‫هايم و ايشان ح ّ‬ ‫يا شايد كتاب )آسماني( در اختيار مشركان گذارد ‌‬
‫تپرستي خود( دارند؟! )اصل ً ايشششان‬ ‫روشني از آن )بر كار شرك و ب ‌‬
‫ههاي دروغ‬ ‫دليل عقلي و دليل نقلي ندارند( و بلكه ستمگران جز وعد ‌‬
‫يزنند(‪.‬‬‫يدهند )و فقط همديگر را گول م ‌‬ ‫به يكديگر نم ‌‬
‫اگر این اصل را به کار گیریششم متششوجه میشششویم کششه در میششان همهي‬
‫آفریدهها نمیتششوان بششه هیچکششدام از آنهششا آفریششدن را نسششبت داد‪ ،‬چششون‬
‫هیچکدام از آنها به صفات حکمششت‪ ،‬علششم‪ ،‬آگششاهی‪ ،‬بزرگششی‪ ،‬سششیطره‪،‬‬
‫هدایت‪ ،‬زنده بودن‪ ،‬دوام و بقاء‪ .......‬متصف نیستند! پس وقششتی کششه‬
‫آفریششدن را بششه هیششچ کششدام از مخلوقششات نمیتششوان نسششبت داد‪ ،‬معلششوم‬
‫میشود که خالق هستی غیر از هستی و طبیعت مخلوق است‪.‬‬
‫توحید الوهیت‬
‫توحید فرمانبرداری و پرستش‬

‫ایميان داریيم کيه تنهيا خداونيد شایسيتهي عبيادت کيردن‬
‫است‪ ،‬و از هر معبود دیگری غیر از او بیزاری میجييوییم‪ ،‬و‬
‫ایمان داریم که عبادت اسم جامعی است برای هيير چیييزی‬
‫که خداوند از آن خشنود و بدان راضی است‪ ،‬خييواه گفتييار‬
‫باشد یا کردار‪ ،‬ظاهری باشد یا باطنی‪ ،‬و هيير عبييادتی کييه‬
‫برای غیرخدا باشد منافی توحیييد اسييت و مييوجب شييرک و‬
‫کفر میشود‪.‬‬
‫ﯦ چ‬ ‫چ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ‬
‫النعام‪١٦٣ - ١٦٢ :‬‬
‫بگو‪ :‬نماز و عبادت و زيستن و مردن من از آن خدا است كه‬
‫يكنششم‬‫پروردگار جهانيان است )و اين است كه تنها خدا را پرستش م ‌‬
‫ياندازم و بششر بششذل‬
‫و كارهاي اين جهان خود را در مسير رضايت او م ‌‬
‫يميرم‪ ،‬تششا حيششاتم‬
‫يكوشم و در اين راه م ‌‬‫مال و جان در راه يزدان م ‌‬
‫ذخيرهي مماتم شود( خدا را هيچ شريكي نيست‪ ،‬و به هميششن دسششتور‬
‫هام‪ ،‬و مشششن اّوليشششن مسشششلمان )در ميشششان امشششت خشششود‪ ،‬و‬
‫داده ششششد ‌‬
‫صترين فرد در ميان همهي انسانها براي خدا( هستم‪.‬‬ ‫مخل ‌‬
‫خداوند به پیامبرش دستور میدهششد بششه مشششرکینی کششه غیرخداونششد را‬
‫عبادت میکنند و به اسششم غیششر خششدا حیوانششات خششود را قربششانی میکننششد‬
‫اعلم کند که از آنها بری اسششت و در هششر کششاری بششه خداونششد منششان رو‬
‫میآورد و همهی کارهایش به خاطر خداوند است‪.‬‬
‫ﮍ چ الكوثر‪٢ :‬‬ ‫چﮊ ژ ﮌ‬

‫حال كه چنين است تنها براي پروردگار خود نماز بخوان و قرباني‬
‫بكن‪.‬‬
‫یعنی نماز و قربانیت تنها بششرای خششدا باشششد‪ ،‬چششون مشششرکین بتهششا را‬
‫عبادت میکنند و حیوانات را برای آنهششا قربششانی مینماینششد‪ ،‬بنششابراین بششه‬
‫پیامبرش دستور میدهد کششه مخششالف روش و منهششج آنهششا عمششل کنششد و‬
‫روی به توحید خداوند آورد‪.‬‬
‫خداونششد در آیهی ذیششل بیفايششده بششودن خواسششتن از غیششر خششدا را بیششان‬
‫میکند‪ ،‬و توضیح میدهد که شرکايی کششه بششرای خداونششد قايششل شششدهاند‬
‫حتی نمیتوانند خودشان را یاری کنند چه رسد به اینکه کسی بششه آنهششا‬
‫پناه جوید و از آنها یاری طلبد‪.‬‬
‫چ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک ﮒ‬
‫ﮢ ﮣ چ‬ ‫ﮖ ﮗ ﮘﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝﮞ ﮟ ﮠ ﮡ‬ ‫گ گ گ‬
‫فاطر‪١٤ - ١٣ :‬‬
‫آن كسي كه )درازي و كوتاهي شبها و روزها و نظام نور و ظلمت‬
‫و حركات دقيششق مششاه و خورشششيد را سششر و سششامان داده اسششت( اللششه‬
‫است كه خداوندگار شما است‪ ،‬و مالكّيت و حاكمّيت )جهان هسششتي(‬
‫يخوانيششد )و پرسششتش‬ ‫از آن او است‪ .‬و بجز او كساني كه به فريششاد م ‌‬
‫ينمائيد( حتي مالكّيت و حاكمّيت پوستهي نازك خرمششايي را ندارنششد‬ ‫م ‌‬
‫اگر آنها را )براي حششل مشششكلت و رفششع گرفتاريهششاي خششود( بششه فريششاد‬
‫يشششنوند‪ ،‬و )بششه فششرض( اگششر هششم بشششنوند‪،‬‬‫بخوانيد‪ ،‬صداي شما را نم ‌‬
‫توانششايي پاسششخگويي بششه شششما را ندارنششد‪ ،‬و )گذشششته از ايششن( در روز‬
‫يگويند‪ :‬شششما‬ ‫يكنند )و م ‌‬ ‫كورزي شما را رد م ‌‬ ‫قيامت انبازگري و شر ‌‬
‫يگوئيشد(‪ .‬و هيشچ كسشي همچشون‬ ‫هايشد و بيخشود م ‌‬
‫ما را پرسشتش نكرد ‌‬
‫)خداونشد( آگشاه )از احشوال آخششرت‪ ،‬بهگششونهي قطشع و يقيشن‪ ،‬از چنيشن‬
‫يسازد‪.‬‬‫مطالبي( تو را باخبر نم ‌‬
‫خداوند در آیات ذیل به خاطر پرستش بتها و شرک ورزیدن به خدا‪،‬‬
‫مشرکین را سرزنش میکند‪ ،‬و بیان میفرماید کشه آلههی آنهششا عششاجز و‬
‫ناتوان هستند‪:‬‬
‫چﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ‬
‫ﯫ ﯬ‬ ‫ﯕﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ‬
‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯼ ی ی ی ﯺ ﯺ‬
‫ﯺ ﯺ ﯺ چ العراف‪١٩٥ - ١٩١ :‬‬ ‫ﯺ ﯺﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﰈ ﰉ‬
‫يتوانند چيزي را بيافرينند‬ ‫يسازند كه نم ‌‬ ‫آيا چيزهايي را انباز خدا م ‌‬

‫يشششوند؟ انبازهششاي آنششان نششه م ‌‬ ‫و بلكه خودشان هم آفريششده م ‌‬
‫يتواننششد خويشششتن را كمششك نماينششد‪) .‬اي‬ ‫ايشان را يششاري دهنششد و نششه م ‌‬
‫تپرستان!( شما اگر انبازهاي خششود را بششه فريششاد خوانيششد تششا شششما را‬ ‫ب ‌‬
‫يتواننششد بدهنششد و خواسششتهي شششما را‬ ‫هششدايت كننششد‪ ،‬پاسششخ شششما را نم ‌‬
‫برآورده كنند‪ .‬براي شما يكسان است‪ ،‬خواه آنها را به فرياد خوانيششد‪،‬‬
‫و خواه خاموش باشيد )و آنها را به يششاري نطلبيششد‪ .‬در هششر دو صششورت‬
‫يبينيششد(‪ .‬بتهششايي را كششه بجششز خششدا فريششاد‬‫تكششاني و كمكششي از آنهششا نم ‌‬
‫يپرستيد‪ ،‬بندگاني همچون خود شما هستند )و كششاري از‬ ‫يداريد و م ‌‬‫م ‌‬
‫يتوانند فريششادرس شششما باشششند(‪ .‬آنششان را بششه‬ ‫آنان ساخته نيست و نم ‌‬
‫يگوئيششد )كششه‬ ‫فرياد خوانيد و )از ايشان استمداد جوييد( اگر راسششت م ‌‬
‫كاري از ايشان ساخته است( بايد كه به شما پاسخ دهند )و نياز شما‬
‫را برآورده كنند(‪ .‬آيششا ايششن بتهششا داراي پاهششايي هسششتند كششه بششا آنهششا راه‬
‫بروند؟ يا داراي دستهايي هستند كه با آنها چيششزي را برگيرنششد )و دفششع‬
‫بل از شما و خويشتن كنند؟( يا چشمهايي دارند كه با آنهششا ببيننششد؟ يششا‬
‫گوشهايي دارند كه با آنها بشنوند؟ )پشس آنهشا نششه تنهشا بشا شششما برابششر‬
‫نيستند‪ ،‬بلكه از شما هم كمتر و ناتوانترند‪ .‬در اين صورت چگونه آنها‬
‫يپرسششتيد؟(‪ .‬بگششو‪ :‬ايششن بتهششايي را كششه‬ ‫يكنيد و آنها را م ‌‬ ‫را انباز خدا م ‌‬
‫يدانيد فراخوانيشد و سشپس ششما و آنهشا همشراه يكشديگر‬ ‫شريك خدا م ‌‬
‫ً‬
‫هجويي كنيد و اصل مرا مهلت ندهيد )و اگر‬ ‫دربارهي من نيرنگ و چار ‌‬
‫ما بدانيد كششه اينهششا موجششودات‬ ‫يتوانيد غضبم كنيد و نابودم گردانيد‪ .‬ا ّ‬ ‫م ‌‬
‫غير مؤّثري هستند و كمترين تأثيري در وضع من و شما ندارند(‪.‬‬
‫خداوند در این آیات خطاب به مشرکینی که به خدا شرک میورزنششد‬
‫و همراه او بتها و مخلوقات دیگر را میپرستند میفرماید‪ :‬آلههي شششما‬
‫مالک چیشزی نیسشتند‪ ،‬سشود و زیشان رسشاندن بششه دسششت آنهشا نیسششت‪،‬‬
‫نمیشنوند و نمیبینند‪ ،‬و نمیتوانند پرستندگان خود را یششاری کننششد‪ ،‬حششتی‬
‫بندگان از آنها کاملتر و تواناتر و بینششا و شششنواتر هسششتند‪ ،‬پششس چگششونه‬
‫جايز است که پرستش شوند؟!‬
‫ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ چ الفرقان‪٣ :‬‬
‫هاند )و به پرستش‬ ‫)مشركان( سواي خدا‪ ،‬معبودهايي را برگرفت ‌‬
‫يآفريننششد و‬
‫هاند( كششه چيششزي را نم ‌‬
‫اصنام و كواكب و اشخاصي پرداخت ‌‬
‫ههايي بيش نيستند‪ ،‬و مالك سششود و زيششاني بششراي‬

‫بلكه خودشان آفريد ‌‬
‫خود نبوده‪ ،‬و بر مرگ و زندگي و رستاخيز اختيار و تواني ندارند‪.‬‬
‫اگر شرکاء نمیتوانند به خود سودی رسششانند چگششونه بنششدگان خششود را‬
‫یاری میکنند؟! اگر ناتوان هستند و قدرت هیچ کاری را ندارند چگششونه‬
‫شایستهي عبادت هستند؟!‬
‫ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ‬ ‫ﯠ‬ ‫چﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ‬
‫ﯺ ﯺ چ السراء‪:‬‬ ‫ﯧ ﯗ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬
‫‪٥٧ - ٥٦‬‬
‫)اي پيغمبر! به مشركان( بگو‪ :‬كساني را كه به جز خدا )شايسته ي‬
‫ما )خواهيد ديد‬ ‫يپنداريد )به هنگام بل‪ ،‬به كمك( بخوانيد‪ ،‬ا ّ‬ ‫پرستش( م ‌‬
‫يتوانند آن‬‫كه( نه توانايي دفع زيان و رفع بل از شما را دارند‪ ،‬و نه م ‌‬
‫را دگرگون سازند )و ناخوشيها را به خوشيها تبديل كنند و يا ايششن كششه‬
‫يخواننششد )و‬ ‫از انششدوه دردهششا بكاهنششد(‪ .‬آن كسششاني را كششه بششه فريششاد م ‌‬
‫يدانند( آنان كه از همه مقّربترند )به درگاه يزدان‪،‬‬ ‫ههايشان م ‌‬ ‫خداگون ‌‬
‫همچون عيسي و عَُزير و فرشششتگان( بششراي تقشّرب بششه پروردگارشششان‬
‫يجوينشد )كششه طاعشات و عبشادات اسشت( و بششه رحمششت خشدا‬ ‫وسشيله م ‌‬
‫اميدوار و از عذاب او هراسناكند‪ .‬چرا كه عششذاب پروردگششارت )چنششان‬
‫شديد است كه( بايد از آن خويشتن را دور و برحذر داشت‪.‬‬
‫این آلههی دروغین که گمان دارید به جای خدا‪ ،‬پروردگششار هسششتند‪،‬‬
‫نمیتواننششد زیششانی را از بنششدگان دور نماینششد‪ ،‬پششس چگششونه مسششتحق‬
‫عبادتاند؟! و از این شگفتانگیزتر اینکه بعضی از این آلهشه بشه خداونشد‬
‫ایمان آوردند و او را عبادت کردند‪ ،‬اما مشرکین از عبادت کردن آنهششا‬
‫دست بردار نشدند‪.‬‬
‫در صحیحین از ابنمسششعود ط روایششت شششده کششه فرمششود‪ :‬گروهششی از‬
‫جنیان با شنیدن قرآن مسلمان شدند و بششه عبششادت خداونششد پرداختنششد‬
‫امششا خششود مششورد پرسششتش قششرار گرفتنششد‪ ،‬کسششانی کششه آنهششا را عبششادت‬
‫میکردند همچنان بر آن باقی ماندند هر چند معبودان آنها به پروردگار‬

‫ایمان آورده بودند‪.‬‬
‫در روایت امام مسلم آمده است کششه گروهششی از انسششانها بعضششی از‬
‫جنیان را عبادت میکردند‪ ،‬جنیان‪ ،‬با شنیدن قرآن ایمششان آوردنششد ولششی‬
‫انسانها همچنان به پرستش آنها چنگ زدند‪ ،‬پس آیه نازل شد‪:‬‬
‫ﯧﯗ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯸ چ السراء‪٥٧ :‬‬ ‫چﯥ ﯦ‬

‫يداننششد(‬
‫ههايشششان م ‌‬‫يخواننششد )و خداگون ‌‬
‫آن كساني را كه به فرياد م ‌‬
‫آنان كه از همه مقّربترند )به درگاه يزدان‪ ،‬همچون عيسي و عَُزيششر و‬
‫يجويند )كه طاعات‬ ‫فرشتگان( براي تقّرب به پروردگارشان وسيله م ‌‬
‫و عبادات است(‪.‬‬
‫در جای دیگری میفرماید‪:‬‬
‫چ ﯼ ی ی ی ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺﯺ ﯺ ﰈ ﰉ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬
‫چ يونس‪١٠٦ :‬‬
‫و به جاي خدا كسي و چيزي را پرستش مكن و به فرياد مخوان‬
‫يرساند و نششه زيششاني‪ .‬اگششر چنيششن كنششي )و دعششا و‬
‫كه به تو نه سودي م ‌‬
‫جه آفريششدگان سششازي( از‬ ‫عبششادت خششود را بششه جششاي آفريششدگار متششو ّ‬
‫ستمكاران و مشركان خواهي شد‪.‬‬
‫همچنین دربارهی شرک محبت میفرماید‪:‬‬
‫ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍﮎ‬ ‫ﮇﮈ‬ ‫چچ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ‬

‫ﮞ چ البقرة‪١٦٥ :‬‬
‫يگزيننششد و‬‫ههايي برم ‌‬ ‫برخي از مردم هستند كه غير از خششدا‪ ،‬خششداگون ‌‬
‫هانششد‬
‫يدارند‪ ،‬و كسششاني كششه ايمششان آورد ‌‬ ‫آنان را همچون خدا دوست م ‌‬
‫يدارنششد )و بششالتر از هششر چيششز بششدو عشششق‬ ‫خششدا را سششخت دوسششت م ‌‬
‫يورزند(‪.‬‬
‫م ‌‬
‫هر کس که کس دیگری را بششه جششای خششدا و بششه انششدازهی او دوسششت‬

‫داشته باشد در حقیقت برای خششدا شششرک ورزیششده اسششت‪ ،‬بایششد خششوب‬
‫بدانیم که این شرک در آفریششدن و ربششوبیت نیسششت بلکششه در محبششت و‬
‫دوست داشتن است‪ ،‬خداوند در این آیه مشرکین را نکششوهش میکنششد‬
‫چون شرکاء را مانند خداوند دوست دارند و همچون مؤمنین مخلششص‬
‫نیستند‪.‬‬
‫ک ک ﮒ چ الجن‪:‬‬ ‫ﮎ ک‬ ‫ﮌ ﮍ‬ ‫ﮉ ﮊ ژ‬ ‫چﮇ ﮈ‬
‫‪٦‬‬
‫يآوردنششد‪ ،‬و بششدين‬
‫و كساني از انسانها به كساني از پريهششا پنششاه م ‌‬
‫يافزودند‪.‬‬ ‫وسيله بر گمراهي و سركشي ايشان م ‌‬
‫پناه بردن به خداوند یکی از عبادات بزرگی است که آیات فراوانششی‬
‫در قرآن به آن امر میکنند‪ ،‬هر کس به کسی جز خدا پناه جویششد او را‬
‫در عبادت‪ ،‬شریک خدا قرار داده اسششت‪ ،‬اعششراب دوران جششاهلیت هششر‬
‫گاه به درهای یا مکان ترسناکی میرسیدند به بزرگ آنجا که جششن بششود‬
‫پناه میبردند تا از گزند و زیان مصون بمانند‪ ،‬وقششتی کششه جنیششان چنیششن‬
‫صحنهای را میدیدند با ایجاد ترس و رعب به وحشت آنهششا میافزودنششد‬
‫تا بیشتر بدیشان پناه جویند‪.‬‬
‫ر الّلي ِ‬
‫ه )روایيت‬ ‫غْيي ِ‬ ‫ن ذََبي َ‬
‫ح لِ َ‬ ‫مي ْ‬ ‫ن الّلي ُ‬
‫ه َ‬ ‫پیششامبر> میفرمایششد‪ :‬ل َ َ‬
‫عي َ‬
‫مسلم(‬
‫نفرین خدا بر کسی باد که برای غیر خدا قربانی میکند‪.‬‬
‫غلو و افراط در نیاکان‪ ،‬اساس شرک انسانها بوده است‪ ،‬بت هایی که‬
‫در میان قوم نوح پرستش میشدند‪ ،‬در اصل صورتهای مششردان صششالح‬
‫نیاکششان آنهششا بودنششد‪ ،‬شششیطان آنهششا را فریششب داد و عبششادت کششردن ایششن‬
‫مردان را برای آنها مزین کرد‪ ،‬خداوند میفرماید‪:‬‬
‫چ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬﮱ ﮭﮱ ﮮ ﮯﮱ ﮰ ﮱﮱ ﯓ چ نوح‪٢٣ :‬‬
‫سواع‪َ ،‬يغوث‪،‬‬
‫د‪ُ ،‬‬
‫هاند‪ :‬معبودهاي خود را وامگذاريد‪ ،‬و وَ ّ‬
‫به آنان گفت ‌‬
‫يعوق‪ ،‬و َنسر را رها نسازيد‪.‬‬
‫امام بخاری از ابنعباس ط روایت میکند که فرمود‪ :‬هر کدام از ایششن‬
‫بتها منسوب به قومی بود که آنرا پرستش میکردند‪ ،‬این اسششمها قبل ً‬
‫اسامي افراد صالح قوم نوح بودند‪ ،‬وقتی که دار فانی را وداع گفتنششد‬
‫شیطان در درون بازماندگان آنها وسوسششه کششرد کششه شششکل و صششورت‬
‫آنها را در مجالس خود نصب کنند و بر هششر کششدام از مجسششمهها اسششم‬
‫یکی از ایششن بزرگششان را قششرار دهنششد‪ ،‬آنهششا هششم وسوسششهي شششیطان را‬
‫عملی کردند‪ ،‬تا نسل بعدی آمدند و هدف نسل قبلی از این عمششل را‬
‫فراموش کردند و به عبادت آنها پرداختند‪.‬‬
‫بدین علت رسول خدا > اینچنین از غلو و افراط نهی میفرماید‪:‬‬
‫ه‬ ‫ما أ َن َييا َ‬
‫عب ْيدُ ُ‬ ‫م َ‬
‫فإ ِن ّ َ‬ ‫مْري َ َ‬
‫ن َ‬
‫صاَرى اب ْ َ‬
‫ت الن ّ َ‬
‫َ‬
‫ما أطَْر ْ‬ ‫َل ت ُطُْروِني ك َ َ‬
‫ه )مسلم و بخاری(‬ ‫سول ُ ُ‬‫وَر ُ‬
‫ه َ‬‫عب ْدُ الل ّ ِ‬
‫قوُلوا َ‬
‫ف ُ‬
‫َ‬
‫بیش از حد در مدح و تمجید من غلو و افششراط نکنیششد همششانگونه کششه‬
‫نصاری مرتکب آن شدند بلکه بگویید بنده و فرستادهي خدا است‪.‬‬
‫در حدیث دیگری میفرماید‪:‬‬
‫غل ُ ّ‬
‫و‬ ‫م ال ْ ُ‬
‫قب ْل َك ُ ْ‬
‫ن َ‬ ‫ن َ‬
‫كا َ‬ ‫م ْ‬
‫ك َ‬ ‫ما أ َ ْ‬
‫هل َ َ‬ ‫ن َ‬
‫فإ ِن ّ َ‬ ‫دي ِ‬
‫في ال ّ‬ ‫غل ُ ّ‬
‫و ِ‬ ‫وال ْ ُ‬
‫م َ‬ ‫وإ ِّياك ُ ْ‬
‫َ‬
‫ن )نسائی و احمد و ابن ماجه(‬ ‫ِ‬ ‫دي‬‫ّ‬ ‫ال‬ ‫في‬ ‫ِ‬
‫از غلو و افراط در دین بپرهیزید‪ ،‬همانا اقوام گذشته بششر اثششر غلششو و‬
‫افراط در دین نابود و گمراه شدند‪.‬‬
‫و هنگامی که از کنیزکی شنید که بششه او علششم غیششب نسششبت داد او را‬
‫نهی فرمود‪:‬‬
‫شييي‬ ‫فَرا ِ‬ ‫عل َييى ِ‬‫س َ‬‫جل َي َ‬ ‫ف َ‬‫ي َ‬ ‫عل َ ّ‬
‫ي َ‬ ‫ن ب ُن ِ َ‬‫حي َ‬ ‫ل ِ‬ ‫خ َ‬ ‫فد َ َ‬‫ي> َ‬‫جاءَ الن ّب ِ ّ‬ ‫َ‬
‫ن‬
‫وي َْنييدُب ْ َ‬ ‫ف َ‬ ‫ن ِبالدّ ّ‬‫رب ْ َ‬‫ض ِ‬ ‫َ‬
‫ت لَنا ي َ ْ‬ ‫رَيا ٌ‬ ‫وي ْ ِ‬
‫ج َ‬‫ت ُ‬ ‫َ‬
‫عل ْ‬ ‫ج َ‬‫ف َ‬‫مّني َ‬
‫ك ِ‬ ‫س َ‬ ‫جل ِ ِ‬
‫م ْ‬‫كَ َ‬
‫ي‬‫فين َييا ن َب ِي ّ‬‫و ِ‬
‫ن َ‬‫ه ّ‬‫دا ُ‬‫حي َ‬‫ت إِ ْ‬ ‫َ‬
‫قييال ْ‬ ‫ر إ ِذْ َ‬
‫م َبيدْ ٍ‬ ‫و َ‬ ‫ن آَباِئي ي َي ْ‬‫م ْ‬‫ل ِ‬ ‫ن ُ‬
‫قت ِ َ‬ ‫م ْ‬ ‫َ‬
‫ت‬ ‫قييوِلي ِبال ّي ِ‬

‫ذي ك ُن ْي ِ‬ ‫و ُ‬
‫ه َ‬
‫ذ ِ‬
‫هي ِ‬
‫عييي َ‬
‫ل دَ ِ‬ ‫ف َ‬
‫قييا َ‬ ‫د َ‬ ‫فييي َ‬
‫غي ٍ‬ ‫مييا ِ‬
‫م َ‬‫عل َي ُ‬‫يَ ْ‬
‫ن )روایت بخاری(‬ ‫قوِلي َ‬ ‫تَ ُ‬
‫راوی میگوید‪ :‬پیامبر > بر مششا وارد شششد‪ ،‬آمششدن پیششامبر بششه مناسششبت‬
‫ازدواج من بود‪ ،‬رسول خدا آمد و همانگونه که تششو نشسششتهای ایشششان‬
‫هم در همان جا نشستند‪ ،‬بعد از آن کنیزکها شروع بششه دفزنششی و آواز‬
‫خوانی و مدح خانوادهام که در جنگ بششدر بششه شششهادت رسششیده بودنششد‪،‬‬
‫کردند یکششی از آنهششا اینگششونه خوانششد‪ :‬مششا قششومی هسششتیم کششه میششان مششا‬
‫پیامبری است که میداند فردا چه چیزی رخ خواهد داد‪.‬‬
‫پیامبر> فرمود‪ :‬نه‪ ،‬این سخن را رها کن و سخنان گذشته را ادامششه‬
‫بده‪.‬‬
‫توحید در اطاعت و تسلیم شدن‬
‫ایمان داریم که آفریدن و هييدایت تنهييا بييه دسييت خداونييد‬
‫است‪ ،‬چون کسی که آفرینندهي کائنات است حييق هييدایت‬
‫و ارسال پیام تنها در اختیار اوست‪ ،‬حلل و حييرام کييردن‪،‬‬
‫حييق انحصيياری خداونييد و رسييول اوسييت‪ ،‬تنهييا دیيين و‬
‫دستوری پذیرفته میشود که از طرف خييدا و رسييول آمييده‬
‫باشد و تشریع دین تنها دست آنها است‪.‬‬
‫خداوند در تبیین یگانگی آفرینش خود میفرماید‪:‬‬
‫ﮗ ﮘ ﮙ چ الزمر‪٦٢ :‬‬ ‫چ ک ک ک ﮒگ گ گ ﮖ‬
‫يپايد و مراقبت‬
‫خدا آفريدگار همه چيز است و همه چيز را م ‌‬
‫ينمايد‪.‬‬
‫م ‌‬
‫در مورد اختصاص امر به خودش میفرماید‪:‬‬
‫ﭴﭵ ﮤ چ آل‬ ‫ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ‬
‫عمران‪١٥٤ :‬‬
‫يگفتند‪ :‬آيا چيزي از كار )پيروزي و نصرتي كه پيغمبر به ما وعششده‬

‫م ‌‬
‫يشششود؟ بگشو‪ :‬همهي كارهشا )اعشم از پيششروزي و‬
‫داده بود( نصيب ما م ‌‬
‫شكست( در دست خدا است‪.‬‬
‫در آیهی دیگری میفرماید‪:‬‬
‫ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ چ العراف‪٥٤ :‬‬
‫يدهد‪ .‬بزرگوار و‬ ‫يآفريند و تنها او فرمان م ‌‬
‫آگاه باشيد كه تنها او م ‌‬
‫جاويششدان و داراي خيششرات فششراوان‪ ،‬خداونششدي اسششت كششه پروردگششار‬
‫جهانيان است‪.‬‬

‫چﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬
‫ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ چ العلى‪٣ - ١ :‬‬ ‫چﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ‬

‫تسبيح و تقديس كن پروردگار والمقام خود را‪ .‬همان خداوندي كه‬
‫يآرايششد‪.‬‬
‫يكنششد و( م ‌‬
‫يآفريند و سپس )آنها را هماهنششگ م ‌‬‫)چيزها را( م ‌‬
‫يكند و )هرچيزي را آن گونه كششه شايسششته‬ ‫هگيري م ‌‬
‫خداوندي كه انداز ‌‬
‫ينمايششد‬
‫يآفريند‪ ،‬و آن گاه آن را به كاري( رهنمود م ‌‬ ‫و بايسته است م ‌‬
‫)كه بايد بكند(‪.‬‬
‫یکی بودن منبع دریافت در زندگی اسلمی‬

‫معتقدیم که تنها کتاب خدا و سنت رسول اکييرم > حجييت‬
‫قيياطع و دلیييل محکييم هسييتند‪ ،‬و مرجييع اصييلی مسييلمین‬
‫هنگام اختلف‪ ،‬خدا و رسول اسييت‪ ،‬اگيير خييدا و رسييول در‬
‫موردی قضيياوت کردنييد هیييچ کييس حييق اعييتراض و اختیييار‬
‫ندارد‪ ،‬و بعد از پیامبر هیچ کس معصوم نیست مگر اجميياع‬
‫امت‪ ،‬خداوند تنها اجماع امت را از خطييا و لغييزش مصييون‬

‫فرموده و بدان عصمت بخشیده اسييت چييون امکييان نييدارد‬
‫که همهي امت اسلمی بر گناهی اتفاق داشته باشند‪ ،‬امييا‬
‫این اجماع هم بدون مستند شرعی قرآن یا سنت‪ ،‬حجت و‬
‫اعتباری ندارد‪ ،‬همچنین ایمان داریم که نقل احکام خدایی‬
‫از سرچشمهی وحی به سييوی انسييانها بيير اسيياس هييوا و‬
‫آرزو آنچنانکه سييکولرها ترویييج میکننييد شييرک اسييت و بييا‬
‫وحدانیت خداوند جور درنمیآید‪.‬‬
‫ﮜ ﮝ ﮞ‬ ‫چ ﮎ ک ک ک ﮒ گ گ گ ﮖﮗ ﮘ ﮙﮚ ﮛ‬
‫ﮟ چ الحجرات‪١ :‬‬
‫هايد! بر خدا و پيغمبرش پيشي مگيريد و‬ ‫اي كساني كه ايمان آورد ‌‬
‫پيشدستي مكنيد‪ ،‬و از خدا بترسيد و پروا داشته باشيد‪ ،‬چرا كششه خششدا‬
‫يباشد‪.‬‬‫شنواي )گفتارتان‪ ،‬و( آگاه )از كردارتان( م ‌‬
‫خداوند به مسلمین دستور میدهد کششه در حضششور رسششول خششدا > بششه‬
‫چانه زدن و سخن گفتن نپردازند و‪ .‬بر او دروغ نبندند‪.‬‬
‫ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫ﯺ ﯺ ﰈﰉ ﯺ‬ ‫چی ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬
‫ﯺﰎ ﯺ ﯺ ﯺ ﰒ ﯺ چ النساء‪٥٩ :‬‬
‫و اگر در چيزي اختلف داشتيد )و در امري از امششور كشششمكش پيششدا‬
‫كرديد( آن را به خدا )با عرضه بششه قششرآن( و پيغمششبر او )بششا رجششوع بششه‬
‫سّنت نبوي( برگردانيد )تا در پرتو قرآن و س شّنت‪ ،‬حكششم آن را بدانيششد‪.‬‬
‫چرا كه خدا قرآن را نازل‪ ،‬و پيغمبر آن را بيان و روشن داشته است‪.‬‬
‫بايد چنين عمل كنيد( اگر به خدا و روز رستاخيز ايمان داريد‪ .‬اين كار‬
‫متر‬‫)يعني رجوع به قششرآن و س شّنت( بششراي شششما بهششتر و خششوش فرجششا ‌‬
‫است‪.‬‬
‫ایمششان منششوط بششه برگردانششدن اختلفششات بششه سششوی خششدا و رسششولش‬

‫میباشششد و ایمششان بششدان مشششروط گشششته اسششت‪ ،‬بنششابراین اگششر کسششی‬
‫اختلفات را به سوی آنها برنگرداند در حقیقت به خششدا و روز قیششامت‬
‫ایمان ندارد‪.‬‬
‫همچنین میفرماید‪:‬‬
‫ﭝ ﭞ ﭟ‬ ‫ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜ‬ ‫چﭑ ﭒ‬
‫ﭩ ﭪ چ الحزاب‪٣٦ :‬‬ ‫ﭠﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ‬
‫هيچ مرد و زن مؤمني‪ ،‬در كاري كه خدا و پيغمبرش داوري كرده‬
‫باشند )و آن را مقّرر نموده باشند( اختياري از خششود در آن ندارنششد )و‬
‫ارادهي ايشان بايد تابع ارادهي خدا و رسول باشد(‪ .‬هر كششس هششم از‬
‫دستور خدا و پيغمبرش سرپيچي كند‪ ،‬گرفتار گمراهي كامل ً آشششكاري‬
‫يگردد‪.‬‬
‫م ‌‬
‫اگر خدا و رسول در مورد چیزی حکم صادر کردنششد هیششچ کششس حششق‬
‫مخششالفت و اختیششار در انتخششاب رأی و سششخن خششود نششدارد و بششر همهي‬
‫مسلمین واجب است کشه نظششر و دیششدگاه خشود را تششابع وحششی الهششی و‬
‫قضاوت حضرت رسول > نمایند‪.‬‬
‫ﮗ ﮘ ﮙ چ النور‪:‬‬ ‫ﮒ گ گ گ ﮖ‬ ‫ک ک ک‬ ‫چﮍ ﮎ‬
‫‪٦٣‬‬
‫يكنند‪ ،‬بايد از اين بترسند كه بليي‬ ‫آنان كه با فرمان او مخالفت م ‌‬
‫يورزنششد( گريبانگيرشششان گششردد‪ ،‬يششا ايششن كششه‬
‫)در برابر عصششياني كششه م ‌‬
‫عششذاب دردنششاكي دچارشششان شششود )اعششم از قحطششي و زلزلششه و ديگششر‬
‫ههاي اخروي(‪.‬‬ ‫مصايب دنيوي‪ ،‬و دوزخ و ديگر شكنج ‌‬
‫یعنی مخالف سنت و شریعت و منهج رسول خدا هستند‪ ،‬باید کردار‬
‫و گفتار خششود را بششا کششردار و گفتششار او سششنجید‪ ،‬اگششر موافششق آن باشششد‬
‫پذیرفته میشود و اگر مخالف باشد مردود است‪ ،‬و اگششر چنیششن نباشششد‬
‫فتنهی شک و کفر و بدعت به سراغ دلهای مخالفان خواهد آمد‪.‬‬
‫ﯜ ﯝ ﯞ‬ ‫ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙﯚ ﯛ‬ ‫چﮭ ﮮ‬
‫ﯟﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ چ الشورى‪٢١ :‬‬
‫شايد آنان انبازها و معبودهايي دارند كه براي ايشان ديني را پديد‬
‫ت؟( اگر‬ ‫يخبر اس ‌‬ ‫هاند كه خدا بدان اجازه نداده است )و از آن ب ‌‬ ‫آورد ‌‬
‫ن قاطعانه و داورانه )خدا‪ ،‬مبني بششر مهلششت كششافران و تششأخير‬ ‫اين سخ ِ‬
‫قيامت تا وقت معي ّششن آن( نبششود‪ ،‬ميانشششان )بششا اهلك كششافران و ابقششاء‬
‫يگرديد )و دستور عششذاب دنيششوي يششا اخششروي صششادر‬ ‫مؤمنان( داوري م ‌‬
‫يداد‪ .‬در عيششن حششال آنششان نبايششد ايششن‬
‫يگشت و مجالي به كافران نم ‌‬ ‫م ‌‬
‫حقيقت را فراموش كنند كه( قطعا ً ستمگران عذاب دردناكي دارند‪.‬‬
‫خداوند آنهایی را که از دین خدا سر باز میزنند و به دنبششال شششریعت‬
‫شیاطین و طاغوتها میروند و تابع حرام و حلل آنها میگردند سرزنش‬
‫میکند و بیان میفرمایششد اگششر قضششاء و تقششدیر خداونششد منششان بششر جهششان‬
‫هستی حاکم نمیبود عذاب دردناک خدا به سراغ آنها میآمد‪.‬‬
‫کﮒ گ گ گ ﮖ‬ ‫ﮉ ﮊ ژﮌ ﮍ ﮎ ک ک‬ ‫چﮇ ﮈ‬
‫ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ چ يوسف‪٤٠ :‬‬
‫فرمان جز براى خدا نيست دستور داده كششه جششز او را نپرسششتيد ايششن‬
‫است دين درست ولى بيشتر مردم نمﯩدانند‪.‬‬
‫مردم را فرا میخواند که در حکم تنها به خدا گوش فرا دهید‪ ،‬و بیان‬
‫میفرماید توحید خدا اینگونه به جای آورده میشود‪ ،‬و دیششن چیششزی جششز‬
‫این نیست ولی بسیاری از مردم ازآن بیاطلع هستند‪.‬‬
‫حجیت سنت‬
‫بييه حجیييت سيينت رسييول خييدا > ایمييان داریييم‪ ،‬و ایمييان‬
‫آوردن به آن را ضرورتی دینی میدانیم که اسلم بييدون آن‬
‫استوار نمیشييود‪ ،‬ایيين حقیقييت بييه حييدی آشييکار و بييدیهی‬
‫است کييه شایسييته نیسييت کسييی در آن توقييف کنييد یييا در‬
‫مورد آن به مناقشه و منازعه بپردازد‪.‬‬
‫امششت اسششلمی اجمششاع دارنششد کششه رسششول خششدا > در ابلغ پیششام خششدا‬
‫معصوم است و هرگز مرتکب گنششاه و اشششتباه نمیشششود‪ ،‬بنششابراین هششر‬
‫خبر صادقی که از طرف رسول به ما رسیده باشد دسششتور و فرمششان‬
‫خداست و نمی توان از آن سر باز زد و باید بدان تمسک جست‪.‬‬
‫ﭣ ﭤ ﭥ چ النجم‪٤ - ٣ :‬‬ ‫چﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ‬

‫يگويد‪ .‬آن )چيزي كه با‬
‫و از روي هوا و هوس سخن نم ‌‬
‫خود آورده است و با شما در ميان نهاده است( جز وحي و‬
‫يگردد‪.‬‬‫پيامي نيست كه )از سوي خدا بدو( وحي و پيام م ‌‬
‫همچنین میفرماید‪:‬‬
‫ﮒ گ‬ ‫ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک‬ ‫ﮊ‬ ‫هچ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ‬
‫ﮚ ﮛ چ الحاقة‪٤٧ - ٤٤ :‬‬ ‫ﮗ ﮘ ﮙ‬ ‫گ گ ﮖ‬
‫يبست‪ .‬ما‬ ‫هاي سخنان را به دروغ بر ما م ‌‬ ‫اگر پيغمبر پار ‌‬
‫يگرفييتيم‪ .‬سييپس رگ دلييش را پيياره‬ ‫دست راسييت او را م ‌‬
‫يتوانست مانع )اين كييار مييا‬ ‫يكرديم‪ .‬و كسي از شما نم ‌‬ ‫م ‌‬
‫دربارهي( او شود )و مرگ را از او باز دارد(‪.‬‬
‫رسول خدا > مردم را به پیروی از سنت خود تشویق میکرد و بششه‬
‫امت هشدار میداد که با آن مخالفت نورزند‪ ،‬اصششحاب نیششز در امتثششال‬
‫سنت ایشان کمر همت بستند‪ ،‬و در همهي کردار و گفتار و تقریششرات‬
‫از او پیروی کردند‪ ،‬در این عمل هم راه صواب را پیمودند چون وحی‬
‫خدا نازل میشد و آنها هم بر آن کار بودند و خداوند به روش و منهششج‬

‫آنها اقرار فرمود‪ ،‬هر سکوتی از طرف خداوند در دوران نزول وحششی‬
‫به مثابهي حجیت است‪.‬‬
‫ﭸﭹ ﭺ چ چ چ‬ ‫ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ‬ ‫چﭮ ﭯ ﭰ‬
‫چ آل عمران‪٣١ :‬‬
‫يداريد‪ ،‬از من پيروي كنيد تا خدا شما را‬ ‫بگو‪ :‬اگر خدا را دوست م ‌‬
‫دوست بدارد و گناهانتششان را ببخشششايد‪ ،‬و خداونششد آمرزنششدهي مهربششان‬
‫است‪.‬‬
‫پیامبر میفرماید‪:‬‬
‫مّني )مسلم و بخاری(‬ ‫فل َي ْ َ‬
‫س ِ‬ ‫سن ِّتي َ‬
‫ن ُ‬
‫ع ْ‬
‫ب َ‬
‫غ َ‬
‫ن َر ِ‬
‫م ْ‬ ‫َ‬
‫ف َ‬
‫هر کس به سنت من پشت کند از امت من نیست‪.‬‬
‫خداوند به ایمان بششه فرسششتادهاش امششر فرمششوده‪ ،‬و اطششاعتش را بششر‬
‫جهانیان واجب گردانیده است‪ ،‬و ایشن مقتضشی عصشمت پیشامبر و هشر‬
‫آنچه از او سر میزند میباشد‪.‬‬
‫ﯺ چ التغابن‪٨ :‬‬ ‫ﯩﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫ﯨ‬ ‫چﯤ ﯥ ﯦ ﯧ‬

‫ايمان بياوريد به خدا و پيغمبرش و نوري كه )قرآن نام دارد و آن‬
‫را براي روشن كردن راه سعادت دنيا و آخششرت شششما انسششانها( نششازل‬
‫يدهيد‪.‬‬‫هايم‪ .‬خداوند كامل ً آگاه از هر آن چيزي است كه انجام م ‌‬
‫كرد ‌‬
‫در آیهی دیگری میفرماید‪:‬‬
‫ﮛ‬ ‫چﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک ﮒ گ گ گ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ‬
‫ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ چ النفال‪٢١ - ٢٠ :‬‬
‫اي مؤمنان! از خدا و پيغمبرش فرمانبرداري كنيد‪ ،‬و از پيغمبر‬

‫يشششنويد )و‬ ‫روگردان نشششويد‪ ،‬در حششالي كششه شششما )آيششات قششرآن را( م ‌‬
‫يكننششد(‪ .‬و ماننششد‬
‫يبينيد كه آشكارا امششر بششه وجششوب اطششاعت از او م ‌‬‫م ‌‬
‫ما در گوش نگرفششتيم(‪ ،‬و حششال‬ ‫يگفتند‪ :‬شنيديم )ا ّ‬ ‫كساني نباشيد كه م ‌‬
‫يروند(‪.‬‬
‫يشنوند )چون به دنبال آن نم ‌‬ ‫آن كه آنان نم ‌‬
‫و میفرماید‪:‬‬
‫چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ چ آل عمران‪٣٢ :‬‬
‫بگو‪ :‬از خدا و از پيغمبر اطاعت و فرمانبرداري كنيد‪ ،‬و اگر‬
‫سرپيچي كننشد )ايششان بشه خشدا و پيغمشبر ايمشان ندارنشد و كافرنشد و(‬
‫يدارد‪.‬‬‫خداوند كافران را دوست نم ‌‬
‫ﮦ ﮧﮨ ﮰ چ الحشر‪٧ :‬‬ ‫چﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ‬

‫چيزهايي را كه پيغمبر براي شما )از احكام الهي( آورده است اجششرا‬
‫كنيد‪ ،‬و از چيزهايي كه شما را از آن بازداشته است‪ ،‬دست بكشيد‪.‬‬
‫پیامبر_ که از هر دروغی معصوم است_ خبر داده که خداونششد قششرآن‬
‫و نمونهی آنرا بر ایشان نازل فرمششوده اسششت‪ ،‬و هششر چیششزی کششه بیششان‬
‫میفرماید یا تشریع مینماید از سوی خدای بزرگ به او وحششی میشششود‪،‬‬
‫و اینکه پیروی از ایشان پیروی از خداونششد اسششت و نافرمششانی ایشششان‬
‫سر باز زدن از دستور خداوند میباشد‪.‬‬
‫از مقداد بن معد یکرب روایت شده است که پیامبر > فرمود‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫عان‬ ‫ش يب ْ َ‬‫ل َ‬ ‫جي ٌ‬ ‫ك َر ُ‬‫شي ُ‬ ‫ه أَل ُيو ِ‬‫ع ُ‬‫م َ‬ ‫ه َ‬ ‫مث ْل َ ُ‬‫و ِ‬‫ب َ‬ ‫ت ال ْك َِتا َ‬ ‫أَل إ ِّني أوِتي ُ‬
‫م ب ِييال ْ ُ‬ ‫َ‬
‫ن‬
‫مي ْ‬ ‫ه ِ‬ ‫في ي ِ‬
‫م ِ‬ ‫ج يدْت ُ ْ‬
‫و َ‬‫مييا َ‬‫ف َ‬‫ن َ‬
‫قْرآ ِ‬ ‫عل َي ْك ُي ْ‬
‫ل‪َ :‬‬ ‫قو ُ‬ ‫ريك َت ِ ِ‬
‫ه يَ ُ‬ ‫عَلى أ َِ‬ ‫َ‬
‫ن مييا‬ ‫ه‪ ،‬وَإ ّ‬ ‫مييو ُ‬ ‫حّر ُ‬ ‫َ‬
‫ح يَرام ٍ ف َ‬‫ن َ‬ ‫م ْ‬ ‫ه ِ‬ ‫في ِ‬ ‫م ِ‬ ‫جدْت ُ ْ‬ ‫و َ‬
‫ما َ‬ ‫و َ‬
‫حلوهُ َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬
‫ل فأ ِ‬ ‫حل ٍ‬‫َ‬ ‫َ‬
‫م الله‪) .‬احمد و ترمذی و ابو داود(‬ ‫حّر َ‬ ‫ه> کما َ‬‫َ‬ ‫ُ‬
‫م َرسول الل ِ‬ ‫حّر َ‬ ‫َ‬
‫هان اگاه باشید کششه قششرآن و نمششونهی آن بششه مششن داده شششده اسششت‪،‬‬
‫نزدیک است اینکه مشردی بشر روی تختشش بنششیند و بگویشد‪ :‬مشواظب‬
‫قرآن باشید‪ ،‬حللش را حلل و حرامش را حرام بدانید‪ ،‬و آگاه باشید‬
‫آنچه رسول حرام میکند همانند آن چیزی است که خدا حرام میکند‪.‬‬
‫از عرباض بن ساریه روایششت شششده کششه رسششول خششدا > در میششان مششا‬
‫برخاست و آنگاه فرمود‪:‬‬
‫َ‬ ‫عل َييى أ َ‬ ‫َ‬
‫م‬‫ه ل َي ْ‬
‫ن الل ّي َ‬ ‫نأ ّ‬ ‫ق يدْ ي َظُ ي ّ‬ ‫ه َ‬‫ريك َت ِي ِ‬ ‫ِ‬ ‫مت ّك ًِئا َ‬‫م ُ‬ ‫حدُك ُ ْ‬ ‫بأ َ‬ ‫س ُ‬ ‫ح َ‬ ‫اي َ ْ‬
‫ْ‬ ‫ه َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ذا ال ُ‬ ‫ّ‬
‫ت‬ ‫عظ ُ‬ ‫و َ‬
‫قدْ َ‬ ‫والل ِ‬ ‫وإ ِّني َ‬ ‫ن أل َ‬ ‫قْرآ ِ‬ ‫ه َ‬‫في َ‬ ‫ما ِ‬ ‫شي ًْئا إ ِل َ‬ ‫م َ‬ ‫حّر ْ‬ ‫يُ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ل ال ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫و أك ْث َيُر )ابششو‬ ‫نأ ْ‬ ‫قيْرآ ِ‬ ‫مث ْي ُ‬‫هييا ل َ ِ‬ ‫شيَياءَ إ ِن ّ َ‬‫نأ ْ‬ ‫ع ْ‬‫ت َ‬ ‫هي ْ ُ‬‫ون َ َ‬
‫ت َ‬ ‫مْر ُ‬ ‫وأ َ‬ ‫َ‬
‫داود(‬
‫آیا کسی از شما که بششر روی صششندلی قششدرت نشسششته گمششان ميکنششد‬
‫خداونششد چیششزی را غیششر از آنچششه در قششرآن حششرام شششده‪ ،‬حششرام نکششرده‬
‫است؟‪ ،‬آگاه باشید که مششن ماننششد قششرآن یششا بیشششتر از آن امششر و نهششی‬
‫کردهام و مردم را موعظه دادهام‪.‬‬
‫یا حدیث‪:‬‬
‫صى الّليي َ‬
‫ه‬ ‫ع َ‬ ‫ف َ‬
‫قد ْ َ‬ ‫صاِني َ‬
‫ع َ‬
‫ن َ‬
‫م ْ‬
‫و َ‬ ‫ع الل ّ َ‬
‫ه َ‬ ‫قد ْ أ َ َ‬
‫طا َ‬ ‫ف َ‬
‫عِني َ‬ ‫ن أَ َ‬
‫طا َ‬ ‫م ْ‬
‫َ‬
‫)مسلم و بخاری(‬
‫هرکس از من پیروی کند در حقیقت از خدا پیروی کرده و هر کششس‬
‫مرا نافرمانی کند در حقیقت خدا را نافرمانی کرده است‪.‬‬
‫یکی دیگر از دليل دال بر حجیت سنت‪ ،‬عدم امکان عمل کردن بششه‬
‫قرآن در بعضی مواقع است‪ ،‬چون قرآن بعضی احکام را مجمل بیان‬
‫کرده است كه برای اجراي آنها باید از سششنت امششداد و یششاری بجششوییم‪،‬‬
‫مثل ً خداوند میفرماید‪ :‬ﯩ ﯺ ﯺ ﯺ تنها میتوان از این آیه وجوب‬
‫نماز و زکششات را اسششتنباط کششرد امششا چگششونگی اداي نمششاز‪ ،‬اوقششات آن‪،‬‬
‫تعداد ركعششات نمششاز و اينكششه بششر چششه كسششاني واجششب اسششت‪ ،‬همچنيششن‬
‫ماهيت زكات‪ ،‬اموالي كششه زكششات در آنهششا واجششب اسششت‪ ،‬حششد نصششاب‪،‬‬
‫مقادير و شرطهاي وجوب آن‪ ،‬هیچ راهی بششرای شششناختن آنهششا غیششر از‬
‫سنت وجود ندارد‪.‬‬
‫سرمشقی نیکو‬
‫ایمان داریم که الگييوی نیکييوی ایيين امييت حضييرت ختمييی‬
‫مرتبت ج اسييت‪ ،‬و سينت او بيير هيير سيينت و روش دیگييري‬
‫حاكم است‪ ،‬و اگيير سيينت ایشييان بييه صييحت رسييید سييخن‬
‫هيچكس را ياراي مقابله با آن نيست‪.‬‬
‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯼ‬ ‫ﯺ‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫چﯺ ﯺ‬
‫ﯺ چ الحزاب‪٢١ :‬‬ ‫ی ی ی‬
‫سرمشق و الگوي زيبايي در )شيوهي پنششدار و گفتششار و كششردار(‬
‫پيغمبر خدا براي ششما اسشت‪ .‬بشراي كسشاني كشه )داراي سشه ويژگشي‬
‫باشند‪ (:‬اميد به خدا داشته‪ ،‬و جوياي قيامت باشند‪ ،‬و خداي را بسيار‬
‫ياد كنند‪.‬‬
‫در آيهي دیگششر پیششروی و اتبششاع از پیششامبر عزیششز را نشششانه و علمششت‬
‫محبت خداوند قرار داده است‪.‬‬
‫ﭸﭹ ﭺ چ چ‬ ‫ﭵ ﭶ ﭷ‬ ‫ﭳ ﭴ‬ ‫ﭱ ﭲ‬ ‫چﭮ ﭯ ﭰ‬
‫چ چ‬
‫آل عمران‪٣١ :‬‬
‫است‪.‬‬
‫در آیهي دیگر به مخالفت با او هشدار داده اسششت و بششه مخششالفین او‬
‫وعدهي فتنه و عذاب دردناك میدهد‪ ،‬خداوند میفرماید‪:‬‬
‫ﮗ ﮘ ﮙ چ النور‪:‬‬ ‫ک ک ک ﮒ گ گ گ ﮖ‬ ‫چﮍ ﮎ‬
‫‪٦٣‬‬
‫يكنند‪ ،‬بايد از اين بترسند كششه بليششي‬ ‫آنان كه با فرمان او مخالفت م ‌‬

‫يورزنششد( گريبانگيرشششان گششردد‪ ،‬يششا ايششن كششه‬
‫)در برابر عصششياني كششه م ‌‬
‫عششذاب دردنششاكي دچارشششان شششود )اعششم از قحطششي و زلزلششه و ديگششر‬
‫ههاي اخروي(‪.‬‬ ‫مصايب دنيوي‪ ،‬و دوزخ و ديگر شكنج ‌‬
‫فقهاي بزرگ اسلمی این حقیقت را درک کردهاند و هرگز فقه خود‬
‫را به مثابهي وحی قرار ندادهاند تا از خطا و اشششتباه مصششون باشششد و‬
‫عصمت را به اجتهادات خود نسبت ندادهانششد‪ ،‬و هرگششز سششخنی خلف‬
‫حدیث صحیح بر زبششان نراندهانششد‪ ،‬هششر کششدام از بزرگششان علششم در ایششن‬
‫مورد بیانات گوهرباری دارند که در هر عصر و زمششان و مکششانی قابششل‬
‫تدبر و تأمل هستند‪.‬‬
‫ابششن عبششاس ط میفرمایششد‪ :‬اگششر مششن بگششویم خششدا و رسششول چنششان‬
‫فرمودهاند و شما بگویيد ابوبکر و عمر چنین میگویند‪ ،‬امکان دارد که‬
‫از آسمان بر شما سنگ ببارد‪.‬‬
‫ابوحنیفه میفرماید‪ :‬ایشن فتششوا رأی و دیششدگاه ماسششت کششه از آن بهشتر‬
‫نمیدانیم و نمیتوانیم بگویيم‪ ،‬اگشر سشخنی بهشتر از آن از سشوی فشردی‬
‫روایت شود‪ ،‬سخن او از دیدگاه ما بهتر است‪.‬‬
‫به ابوحنیفه گفتند‪ :‬اين چیزی که بدان فتوا دادهايششد‪ ،‬حقیقششت دارد و‬
‫هیچ شک و گمانی در آن نیسششت؟ فرمششود‪ :‬بششه خششدا سششوگند نمیدانششم‪،‬‬
‫شاید به گونهاي باشد كه در بطلن آن شكي نباشد!‪....‬‬
‫زفر میگوید‪ :‬ما در حالی کششه همششراه ابویوسششف و محمششد بششن حسششن‬
‫بودیم و از ابوحنيفه علم ميآموختيم بشا وي مخشالفت میکردیشم‪ ،‬روزی‬
‫به ابو یوسف گفت‪ :‬ای یعقوب وای به حالت! هر چه از من میشنوی‬
‫ننویس‪ ،‬چون امروز چیزی میگویم و فششردا از آن پشششیمان میشششوم‪ ،‬و‬
‫روز بعد شاید از دومی هم پشیمان شوم‪.‬‬
‫امام مالک میفرماید‪ :‬هر انسانی بعضی از سخنانش پذیرفته میشود‬
‫و بعضی دیگر رد میگردد مگر کلم رسول خششدا ج کششه كششامل ً پششذيرفته‬
‫ميشود‪.‬‬
‫دوباره میفرماید‪ :‬هیچ چیزی به اندازهي حکم صادر کششردن و جششواب‬

‫دادن در مورد حلل و حرام بر دوش من سنگینی نمیکند چون پاسششخ‬
‫در مششورد حکششم خداسششت‪ ،‬مششن بزرگششان علششم و فقششاهت دیششار خششود را‬
‫دیدهام‪ ،‬همهي آنها‪ ،‬مرگ را بر جواب مسئله ترجیح میدادنششد‪ ،‬امششا در‬
‫این دوران مردم با آرزو فتوا صادر میکنند‪ ،‬اگر به آینده فکر میکردند‬
‫و عاقبتاندیش میبودند هرگز دست به چنین کاری نمیزدند‪.‬‬
‫ربیششع بششن سششلیمان میگویششد‪ :‬در مششورد سششخن فششردی کششه از شششافعي‬
‫پرسيده و گفته بود‪ :‬از رسول خدا چنین و چنان روایت شششده اسششت‪،‬‬
‫ای ابوعبدالله تو در مورد آن چه میگویي؟ شنیدم که شافعی پریشان‬
‫شد و صورتش قرمز گشت و گفت‪ :‬چه زمینی مرا جاي میدهد و چه‬
‫آسمانی بر من سایه میاندازد اگر از رسول خدا چیزی روایت شود و‬
‫من خلف آن فتوا بدهم‪ ،‬بله سخن حضرت رسول را بر سر و چشششم‬
‫میگذارم‪.‬‬
‫ربیع میگوید‪ :‬از شافعی شنیدم که میگفت هر انسانی سخن پیششامبر‬
‫را فرامششوش میکنششد یششا حششدیثی بششه گششوش او نمیخششورد و از آن بیآگششاه‬
‫است‪ ،‬هرگاه من سخنی گفتم یا اصلی را تدوین کردم‪ ،‬اما خلف آن‬
‫از حضششرت روایششت شششد‪ ،‬سششخن مششرا رهششا کنیششد و بششه کلم پیششامبر ج‬
‫بچسبید‪ .‬چند بار این سخن را تکرار کرد‪.‬‬
‫بیهقی و حاکم از شافعی روایت کردهاند که فرمود‪ :‬هر حششدیثی کششه‬
‫به صحت برسد مذهب من هم مطابق همان حدیث است‪.‬‬
‫و به روایتي فرمود‪ :‬اگر سخن من خلف کلم حضششرت بششود‪ ،‬سششخنم‬
‫را به دیوار بكوبيد‪.‬‬
‫روزی به مزنششی گفششت‪ :‬ای ابششاابراهیم‪ ،‬در هششر سششخنی از مششن تقلیششد‬
‫نکن‪ ،‬بلکه خوب فکر کن‪ .‬چون موضوع‪ ،‬موضوع دین است‪.‬‬
‫امام احمد میفرمایششد‪ :‬هیششچ انسششانی نمیتوانششد در مقابششل کلم خششدا و‬
‫رسول سخن بگوید‪.‬‬
‫در جایی دیگر به مردی میگویششد‪ :‬نششه مقلششد مششن بششاش و نششه مالششک و‬
‫اوزاعی و نخعی و دیگران‪ ،‬بلکه مانند آنهششا احکششام را از کتششاب خششدا و‬
‫سنت رسول خدا استخراج کن‪.‬‬
‫لزمهي وحدت منبع در زندگی اسلمی‬

‫بنا به اصل گذشته یعنی وحی خدا به عنوان تنها منبييع در‬
‫زندگی‪ ،‬باید ایمان داشته باشیم کييه اعتقيياد بييه هرحکييم و‬
‫حاکمی که در فرهنگ قرآن طاغوت است با ایمان منافات‬
‫دارد و نفاق به شمار میآید‪ ،‬و هر کس آن را جایز بدانييد از‬
‫دايرهي وسیع اسلم بيرون رفته و کافر است‪ ،‬و اطيياعت‬
‫و پیروی مطلق تنها مخصوص خداوند و رسول خدا اسييت‪،‬‬
‫پیروی از حاکم یا ولی یا مرد یا پدر و خلصه هر اسمی بييا‬
‫هر نام و نشيانی بيه شيرطی جيایز و رواسيت کيه ميوجب‬
‫نافرمانی پروردگار نشود و ال هرگز جایز نیست و مييوجب‬
‫گناه ميشود‪ ،‬سخن هر انسانی قابل قبول و رد است مگر‬
‫کلم پیامبر که کسی نمیتواند بر کلم ایشان مهر رد بزند‪،‬‬
‫و ایمان داریم که پیروی از اهل علم وقييتی درسييت اسييت‬
‫کييه وسييیلهي شييناخت پیييام خييدا باشييد‪ ،‬و شييورا تنهييا در‬
‫داييييرهي مباحيييات و مسيييايل اجتهيييادی و عفيييو شيييدهها‬
‫)چیزهييايی کييه خداونييد از گفتيين آنهييا چشمپوشييي كييرده‬
‫است( مشييروعیت دارد‪ ،‬و مصييلحتی کيه بيا شيرع منافيات‬
‫داشته باشد مردود و غیرقابلقبول است‪.‬‬
‫ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ‬ ‫چﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ‬
‫ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ چ‬ ‫ﭡ ﭢ ﭣ‬
‫النساء‪٦٠ :‬‬
‫يگويند كه آنان‬ ‫يكني از كساني كه م ‌‬ ‫جب نم ‌‬ ‫)اي پيغمبر!( آيا تع ّ‬

‫بدانچه بر تو نازل شده و بدانچه پيش از تو نششازل شششده ايمششان دارنششد‬
‫يخواهنششد‬ ‫)ولي با وجود تصديق كتابهاي آسماني‪ ،‬به هنگام اختلف( م ‌‬
‫داوري را به پيششش طششاغوت ببرنششد )و حكششم او را بششه جششاي حكششم خششدا‬
‫بپذيرند؟!(‪ .‬و حال آن كه بديشان فرمان داده شده است كه )به خدا‬
‫يخواهد‬ ‫ايمان داشته و( به طاغوت ايمان نداشته باشند‪ .‬و اهريمن م ‌‬
‫كه ايشان را بسي گمراه )و از راه حق و حقيقت بدر( كند‪.‬‬
‫ایمان افرادی را که وابسته به طاغوت هستند گمانی بیش نمیدانششد‪،‬‬
‫و درچند آیه بعد سوگند یاد میکند که چنین افرادی ایمان ندارند‪:‬‬
‫ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ‬ ‫ﯥ ﯦ ﯧﯗ‬ ‫ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ‬ ‫ﯜﯗﯗﯗﯗ ﯝ ﯞ ﯟ‬
‫چ‬
‫چ النساء‪٦٥ :‬‬
‫يآيند تا تو‬
‫ما‪ ،‬نه! به پروردگارت سوگند كه آنان مؤمن بشمار نم ‌‬ ‫ا ّ‬
‫را در اختلفات و درگيريهاي خود به داوري نطلبند و سپس مللششي در‬
‫دل خود از داوري تو نداشته و كامل ً تسليم )قضاوت تو( باشند‪.‬‬
‫خداوند در مورد رابطهي فرزند با والدينش میفرماید‪:‬‬
‫چ ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک ﮒ گ گگ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙﮚ‬
‫ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟﮠ ﮨ چ لقمان‪١٥ :‬‬
‫هر گاه آن دو‪ ،‬تلش و كوشش كنند كه چيزي را شريك من قرار‬
‫دهي كه كمترين آگاهي از بودن آن و )كوچكترين دليل بششر اثبششات آن(‬
‫سراغ نششداري‪ ،‬از ايشششان فرمششانبرداري مكششن‪) .‬چششرا كششه در مسششألهي‬
‫عقايد و كفر و ايمان همگامي و همراهششي جششايز نيسششت‪ ،‬و رابطششه بششا‬
‫دم بر رابطهي انسان با پدر و مششادر اسششت‪ ،‬و اعتقششاد مكتششبي‬‫خدا‪ ،‬مق ّ‬
‫برتر از عواطف خويشاوندي است‪ .‬ولي در عين حششال( بششا ايشششان در‬
‫هاي رفتار كن و راه كساني را‬ ‫دنيا به طرز شايسته و به گونهي بايست ‌‬
‫در پيش گير كه به جانب من )با يكتاپرسششتي و طششاعت و عبششادت( رو‬
‫كرد ‌‬
‫اطاعت و فرمششانبرداری از پششدر و مششادر كششه در آن معصششيت خداونششد‬

‫باشد و مزین کردن شرک توسط آنها جایز نیست‪.‬‬
‫چ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯼ ی یی ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬
‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺﰎ ﯺ چ النساء‪٥٩ :‬‬ ‫ﯺ ﯺ ﰈ ﰉ‬
‫هايششد! از خششدا )بششا پيششروي از قششرآن( و از‬
‫اي كسششاني كششه ايمششان آورد ‌‬
‫سك به سّنت او( اطاعت كنيد‪ ،‬و از‬ ‫مد مصطفي با تم ّ‬ ‫پيغمبر )خدا مح ّ‬
‫كارداران و فرماندهان مسلمان خود فرمانبرداري نماييششد )مششادام كششه‬
‫قگرا بوده و مجري احكام شريعت اسلم باشند( و اگششر در‬ ‫دادگر و ح ّ‬
‫چيزي اختلف داشتيد )و در امري از امور كششمكش پيشدا كرديشد( آن‬
‫را به خدا )با عرضه به قرآن( و پيغمبر او )با رجششوع بشه سشّنت نبششوي(‬
‫برگردانيد )تا در پرتو قرآن و سّنت‪ ،‬حكم آن را بدانيششد‪ .‬چششرا كششه خششدا‬
‫قرآن را نازل‪ ،‬و پيغمبر آن را بيان و روشن داشته است‪ .‬بايششد چنيششن‬
‫عمل كنيد( اگر به خدا و روز رستاخيز ايمان داريد‪.‬‬
‫لفظ طاعت را همراه رسول تکرار میکند تا بیان کنششد کششه پیششروی از‬
‫رسششول مسششتقل اسششت امششا همششراه اولیالمششر لفششظ طششاعت را تکششرار‬
‫نمیکند چون اطاعت از اولوالمر تابع اطاعت از خدا و رسششول اسششت‬
‫یعنی وقتی جایز است از آنها پیروی شود که در دايرهي اطاعت خششدا‬
‫و رسول قرار گیرند‪ ،‬در غیر این صورت پیروی از آنها گناه محسششوب‬
‫میشود‪.‬‬
‫پیامبر ج میفرماید‪:‬‬
‫َ‬
‫مييا‬
‫ره َ َ‬‫وك َي ِ‬‫ب َ‬ ‫حي ّ‬‫ما أ َ‬
‫في َ‬ ‫سل ِم ِ ِ‬‫م ْ‬ ‫ء ال ْ ُ‬‫مْر ِ‬‫عَلى ال ْ َ‬ ‫ة َ‬ ‫ع ُ‬‫طا َ‬‫وال ّ‬ ‫ع َ‬‫م ُ‬‫س ْ‬‫ال ّ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ة‬
‫عي َ‬‫ول طا َ‬ ‫ع َ‬
‫م َ‬‫سي ْ‬‫ة فل َ‬‫َ‬ ‫صيي َ ٍ‬
‫ع ِ‬‫م ْ‬‫ميَر ب ِ َ‬ ‫ذا أ ِ‬ ‫َ‬
‫ة ف يإ ِ َ‬ ‫صيي َ ٍ‬‫ع ِ‬‫م ْ‬
‫مْر ب ِ َ‬‫ؤ َ‬ ‫لَ ْ‬
‫م ي ُي ْ‬
‫گوش دادن و پیروی بر انسان مسلمان در آنچه دوست دارد و آنچه‬
‫بدش ميآيد واجب است تا وقتی که به گناه مکلف نشود وقتی کششه او‬
‫را به گناه کردن دستور دادند گوش دادن و اطاعتي نيست‪.‬‬
‫یا در حدیث دیگري میفرماید‪:‬‬

‫ف‬
‫ع يُرو ِ‬ ‫فييي ال ْ َ‬
‫م ْ‬ ‫ة ِ‬
‫عي ُ‬ ‫مييا ال ّ‬
‫طا َ‬ ‫ة الل ّي ِ‬
‫ه إ ِن ّ َ‬ ‫ص يي َ ِ‬
‫ع ِ‬
‫م ْ‬
‫فييي َ‬
‫ة ِ‬
‫عي َ‬ ‫َل َ‬
‫طا َ‬
‫در نافرمانی خداوند پیروی و اطاعتی وجود ندارد‪ ،‬تنها در کار نیک و‬
‫معروف اطاعت کردن مشروع و جایزاست‪.‬‬
‫امام بخاری در صحیح خودش ميفرماید‪ :‬امام و خلیفه در امور مباح‬
‫و اجتهادی با اهل علم مشورت میکنند تا به آسششانترین دیششدگاه دسششت‬
‫یابند وآن را مبنای عمششل قششرار دهنششد‪ ،‬اگششر کتششاب و سششنت مسششائل را‬
‫توضیح دادند به غير آنها رو آورده نمیشود‪ ،‬بزرگان مشهور اهل علم‪،‬‬
‫جوان و پير‪ ،‬طرف مشورت عمششر بودنششد در حششاليكه در مقابششل کتششاب‬
‫خدا سکوت میکردند و از آن فراتر نمیرفتند‪.‬‬
‫خداوند در این آیه بیان میفرماید که در مقابل پیام خدا به جز هششوا و‬
‫هوس چيزي وجود ندارد و در مقابل حکششم خششدا حکمششي جششز جششاهلیت‬
‫نيست‪.‬‬
‫ﯺ ﯺ ﯺﯺ‬ ‫ﯺ ﯺ‬ ‫ﯬ ﯭ ﯮﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫ﯩ ﯪ ﯫ‬ ‫چ ﯧﯗ ﯨ‬
‫ﯺ چ القصص‪٥٠ :‬‬
‫پس اگر )اين پيشنهاد تو را نپذيرفتند و( پاسششخت نگفتنششد‪ ،‬بششدان كششه‬
‫يكنند! آخر چششه كسششي‬ ‫ايشان فقط از هواها و هوسهاي خود پيروي م ‌‬
‫هتر از آن كسششي اسششت كششه )در ديششن( از هششوي و‬ ‫هتششر و سرگشششت ‌‬
‫گمرا ‌‬
‫هوس خود پيروي كند‪ ،‬بدون اين كششه رهنمششودي از جششانب خششدا )بششدان‬
‫شده( باشد؟!‬
‫ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ چ الجاثية‪:‬‬ ‫ﮝ ﮞ ﮟ‬ ‫چﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ‬
‫‪١٨‬‬
‫سپس ما تو را )مبعوث كرديم و( بر آئين و راه روشني از دين‬
‫)خدا كه برنامهي تو و همهي انبياء پيشششين بششوده اسششت و اسششلم نششام‬
‫دارد( قرار داديم‪ .‬پس‪ ،‬از اين آيين پيروي كن و بدين راه روشن بششرو‬
‫)چششرا كششه آييششن رسششتگاري و راه نجششات اسششت( و از هششوا و هوسششهاي‬
‫يخبرنششد و از راه حششق( آگششاهي‬
‫كساني پيروي مكن كه )از دين خششدا ب ‌‬
‫ندارند‪.‬‬
‫چ ی ی ﯺﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﰈ ﰉ چ المائدة‪٥٠ :‬‬
‫آيا )آن فاسقان از پذيرش حكم تو بر طبق آنچه خدا نازل كرده‬
‫يكننششد و( جويششاي حكششم جششاهلّيت )ناشششي از هششوي و‬‫است سرپيچي م ‌‬
‫هوس( هستند؟ آيا چه كسششي بششراي افششراد معتقششد بهششتر از خششدا حكششم‬
‫يكند؟‬
‫م ‌‬
‫و در جاي ديگري جاهلن را امششر ميكنششد بششه پرسششيدن از عالمششان بششه‬
‫شريعت‪:‬‬
‫چ النحل‪٤٤ - ٤٣ :‬‬ ‫ﭯ‬ ‫ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣﭤ‬ ‫چپ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ‬
‫يدانيششد‪.‬‬
‫پس )براي روشنگري( از آگاهان بپرسششيد‪ ،‬اگششر )ايششن را( نم ‌‬
‫همراه با دليل روشن و آشكار‪.‬‬
‫اهل ذکر را بدین علت مسئول قرار داده است چون با دليل آشکار‬
‫و نوشتهها آشنا هستند‪ ،‬بدین خاطر اساس پیروی از آنها علم ایشششان‬
‫به قرآن و سنت و استقامت بر پیروی از آنها است‪.‬‬
‫حجیت فهم و برداشت سلف صالح از كتاب و سنت‬

‫ایمان داریم که سلف صالح ما آنگونه كه در نقل نصييوص‬
‫دین مرجع قابل اعتمادی هستند همچنین در ميورد فهيم و‬
‫درک نصييوص محکييم و قطعييی در جایگيياه شييامخی قييرار‬
‫دارند؛ اگر بر مسئلهای اجماع کردند نمیتوان از اجماع آنها‬
‫سر باز زد؛ و در فهم و درک نصوص وحی نمیتوان آنها را‬
‫ناديده گرفت‪.‬‬
‫چﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ چ ﭾ‬
‫ﭿﮀ ﮁ ﮂ ﮃ چ النساء‪١١٥ :‬‬
‫كسي كه با پيغمبر دشمنانگي كند‪ ،‬بعد از آن كه )راه( هدايت )از‬
‫راه ضللت براي او( روشن شده است‪ ،‬و )راهي( جز راه مؤمنان در‬
‫يشششود و(‬‫پيش گيرد‪ ،‬او را بششه همششان جهششتي كششه )بششه دوزخ منتهششي م ‌‬
‫يگردانيم )و با همان كافراني همششدم‬ ‫دوستش داشته است رهنمود م ‌‬
‫ينماييم كه ايشان را به دوستي گرفته است( و به دوزخششش داخششل‬ ‫م ‌‬
‫يسوزانيم‪ ،‬و دوزخ چه بد جايگاهي است!‬ ‫يگردانيم و با آن م ‌‬ ‫م ‌‬
‫پیامبر اکرم ج میفرماید‪:‬‬
‫)عليكم بسنتي وسيينة الخلفيياء الراشييدين المهييديين ميين‬
‫بعدي وعضوا عليها بالنواجذ ( )ابو داود و ترمذی(‬
‫بر شما لزم اسششت از سششنت مششن و جانشششینان هششدایت یششافتهي مششن‬
‫پیروی کنید و با چنگ و دندان آن را بگیرید‪.‬‬
‫همچنين میفرماید‪:‬‬
‫ُ‬
‫فييي‬ ‫ة ك ُل ّ َ‬
‫ها ِ‬ ‫فْر َ‬
‫ق ً‬ ‫ن ِ‬
‫عي َ‬
‫سب ْ ِ‬ ‫عَلى ثلث َ‬
‫و َ‬ ‫رقُ َ‬ ‫ست َ ْ‬
‫فت َ ِ‬ ‫مِتي َ‬ ‫نأ ّ‬ ‫‪ ....‬إ ِ ّ‬
‫ة )ابن ماجه(‬
‫ع ُ‬
‫ما َ‬
‫ج َ‬ ‫ْ‬
‫ي ال َ‬‫ه َ‬ ‫و ِ‬‫حدَةً َ‬
‫وا ِ‬‫ر إ ِّل َ‬‫الّنا ِ‬
‫امت و پیروان من به هفتاد و سه فرقه تقسیم میشششوند همهي آنهششا‬

‫در آتش هستند مگر گروهی که پیرو من و اصحاب من هستند‪.‬‬
‫بنششابراین پیششروی از راه و روش مششؤمنین و سششنت خلفششاء راشششدین‬
‫هدایت یافته‪ ،‬و اصحاب حضرت وسیلهی نجات از بششدعت و گمراهششی‬
‫است‪.‬‬
‫ولء )دوستی( و براء )دشمني(‬

‫ایمان داریم که اساس ولء و براء تنها اسلم است‪ ،‬و هششر کششس بششه‬
‫خدا و رسول خد اج ایمان داشته باشد هرکجا و از هر جنسشی باششد‪،‬‬
‫باید محبش در قلب مؤمن جایگیرد‪ ،‬و هر کس به خدا و رسول ایمان‬
‫نداشته باشد باید از او تبرا جست هر جا که باشد‪ ،‬و هر کس كه هششم‬
‫ایمششان و هششم گنششاه را در دل خششود جششا کششرده باشششد بایششد بششه انششدازهي‬
‫ایمششانش محبششت و بششه انششدازهي گنششاهش نسششبت بششه او دوري داشششته‬
‫باشیم‪ ،‬همچنانكه ايمان داريم هر كششس دوسششتي غيرمسششلمانان را بششر‬
‫دوستي اهل اسلم ترجيح دهد ايمان و توحيدش خدشهدار ميشود‪.‬‬
‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ‬
‫ﭪ ﭫ چ المائدة‪٥١ :‬‬ ‫ﭣﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ‬
‫اي مؤمنان! يهوديان و مسيحيان را به دوستي نگيريد )و به طريق‬
‫اّولي آنان را بششه سرپرسششتي نپذيريششد(‪ .‬ايشششان برخششي دوسششت برخششي‬
‫ديگرند )و در دشمني با شما يكسان و برابرنششد(‪ .‬هركششس از شششما بششا‬
‫ايشان دوستي ورزد )و آنان را بششه سرپرسششتي بپششذيرد( بيگمششان او از‬
‫ك نيست كه خداوند افششراد سششتمگر‬ ‫زمرهي ايشان بشمار است‪ .‬و ش ّ‬
‫يكند‪.‬‬
‫را )به سوي ايمان( هدايت نم ‌‬
‫موالت بر چند معنی اطلق میشود که همهي آنها به محبت و یششاری‬
‫برمیگردند‪ ،‬یعنی با آنها مانند دوستان معاشرت نکنید چون بعضششی از‬
‫آنهششا دوسششتان بعضششی دیگششر هسششتند‪ ،‬بنششابراین در دشششمنی مؤمنششان و‬
‫صفآرایی در مقابل آنها با هم متحد هسششتند پششس چگششونه فششرد مششؤمن‬
‫ميتواند با آنها مانند دوستان معاشرت کند؟!‬
‫ﯶ‬ ‫ﯵ‬ ‫ﯴ‬ ‫ﯳ‬ ‫ﯲ‬ ‫ﯱ‬ ‫ﯰ‬ ‫ﯯ‬ ‫ﯬ ﯭ ﯮ‬ ‫ﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ‬

‫چﯥ ﯦ‬ ‫ﯧﯗ‬
‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯼ ی ی چ المائدة‪٥٦ - ٥٥ :‬‬
‫تنها خدا و پيغمبر او و مؤمناني ياور و دوست شمايند كه خاشعانه‬

‫يكننششد‪ .‬و‬
‫يآورند و زكششات مششال بششه در م ‌‬
‫و خاضعانه نماز را به جاي م ‌‬
‫هركس كه خدا و پيغمبر او و مؤمنان را به دوستي و ياري بپششذيرد )از‬
‫بالله پيروز است‪.‬‬ ‫يترديد حز ‌‬ ‫بالله است و( ب ‌‬
‫زمرهي حز ‌‬
‫وقتی خداوند آنهششا را از دوسششتی بششا دشششمنان نهششی میکنششد از طريششق‬
‫قصر برای آنها تعیین میکند كه چه كساني دوستان آنها هسششتند‪ ،‬مثششل‬
‫اینکه میفرماید‪ :‬آنها را به دوستی نگیرید‪ ،‬اصل ً دوستی آنها برای شما‬
‫ممکن و متصور نیست‪ ،‬بلکه دوست و ولی شما تنها خدا و رسششول و‬
‫مؤمنین میباشد‪ ،‬ولیت را در آنها حصر میکند‪ ،‬علششت حصشر ولیشت بشا‬
‫وجود دوستان فراوان این است که ولیت اصالتا ً بششرای خششدا اسششت و‬
‫ولیت رسول و مؤمنین بششا تبعیششت از ولیششت خداونششد ایجششاد میشششود و‬
‫مشروعیت پیدا میکند‪.‬‬
‫ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ‬ ‫ﭛ ﭜ ﭝ‬ ‫ﭚ‬ ‫چﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ‬
‫ﮄ چ الممتحنة‪١ :‬‬
‫اي مؤمنان! دشمنان من و دشمنان خششويش را بششه دوسششتي نگيريششد‪.‬‬

‫يورزيد‪ ،‬در حششالي كششه‬ ‫يكنيد و مودت م ‌‬
‫شما نسبت بديشان محبت م ‌‬
‫آنان به حق و حقيقتي ايمان ندارند كه براي شما آمده است‪.‬‬
‫ﯰ‬ ‫ﯯ‬ ‫ﯮ‬ ‫ﯭ‬ ‫ﯬ‬ ‫ﯫ‬ ‫ﯪ‬ ‫چ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ‬

‫ﯺﯺ ﯺ ﯺ ﯺﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ چ‬
‫آل عمران‪٢٨ :‬‬
‫مؤمنان نبايد مؤمنان را رها كنند و كافران را به جاي ايشان به‬
‫دوستي گيرند‪ ،‬و هر كه چنين كند )رابطهي او با خدا گسسته است و‬
‫هاي( وي را در چيزي از )رحمت( خدا نيست ‪-‬مگر آن كششه )ناچششار‬ ‫بهر ‌‬
‫شششويد و( خويشششتن را از )اذي ّششت و آزار( ايشششان مصششون داريششد و )بششه‬
‫خاطر حفظ جان خود تقيششه كنيششد(‪ -‬و خداونششد شششما را از )نافرمششاني(‬
‫يدارد و بازگشت )همگان( به سوي او است‪.‬‬ ‫خود برحذر م ‌‬
‫خداوند در آیهي ذیل به ما دسششتور میدهششد کششه ابراهیششم پیششامبر را در‬
‫دشمنی با کافران الگو و سرمشق خود قرار دهیم‪:‬‬
‫ﮯﮱ ﮰ ﮱﮱ ﯓ ﯔ‬ ‫ﮪ ﮫ ﮬﮱ ﮭﮱ ﮮ‬ ‫چﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ‬
‫ﯹ چ الممتحنة‪:‬‬ ‫ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ‬ ‫ﯙ‬ ‫ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ‬
‫‪٤‬‬
‫)رفتار و كردار( ابراهيم و كساني كه بدو گرويده بودند‪ ،‬الگوي‬
‫خوبي براي شما است‪ ،‬بدانگاه كه به قوم خود گفتند‪ :‬ما از شما و از‬
‫يپرسششتيد‪ ،‬بيششزار و گريزانيششم‪ ،‬و شششما را‬‫چيزهايي كششه بغيششر از خششدا م ‌‬
‫هتششوزي‬‫ياعتنششاييم‪ ،‬و دشششمنانگي و كين ‌‬‫قبول نششداريم و در حششق شششما ب ‌‬
‫هميشگي ميان ما و شما پديدار آمده است‪ ،‬تا زمششاني كششه بششه خششداي‬
‫يپرستيد‪.‬‬ ‫يآوريد و او را به يگانگي م ‌‬ ‫يگانه ايمان م ‌‬
‫در جاي ديگري میفرماید‪:‬‬
‫ﭱ ﭲﭳ ﭴ ﭵ‬ ‫چﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ‬
‫چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ‬ ‫ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ‬
‫ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک ﮒ گ گ گ ﮖﮗ ﮘ ﮙ ﮚ‬
‫ﮛ ﮜﮱ ﮝﮱ چ التوبة‪٢٤ - ٢٣ :‬‬
‫اي مؤمنان! پدران و برادران )و همسران و فرزندان و هر يك از‬
‫هگششاه و دوسششت خششود‬ ‫خويشاوندان ديگر( را ياوران خود نگيريد )و تكي ‌‬
‫يدينششي از دينششداري در‬‫ندانيد( اگر كفر را بر ايمششان ترجيششح دهنششد )و ب ‌‬
‫يتر باشد(‪ .‬كساني كه از شما ايشان را يششاور‬ ‫نزدشان عزيزتر و گرام ‌‬
‫و مددكار خود كنند مسّلما ستمگرند‪ .‬بگششو‪ :‬اگششر پششدران و فرزنششدان و‬
‫ً‬
‫برادران و همسران و قوم و قبيلهي شششما‪ ،‬و امششوالي كششه فراچنگششش‬
‫يرونقششي آن‬ ‫يبششازاري و ب ‌‬‫هايششد‪ ،‬و بازرگششاني و تجششارتي كششه از ب ‌‬
‫آورد ‌‬
‫يترسيد‪ ،‬و منازلي كه مورد علقهي شما است‪ ،‬اينها در نظرتان از‬ ‫م ‌‬
‫خدا و پيغمبرش و جهاد در راه او محبوبتر باشد‪ ،‬در انتظار باشيد كششه‬
‫يفرسششتد(‪.‬‬ ‫يكنششد )و عششذاب خششويش را فششرو م ‌‬

‫خداونششد كششار خششود را م ‌‬
‫ينمايد‪.‬‬‫خداوند كسان نافرمانبردار را )به راه سعادت( هدايت نم ‌‬
‫خداوند به دوري از كفار دستور ميدهد هر چند از پدران یا فرزنششدان‬
‫باشند‪ ،‬و از دوستی با آنها نهی میفرماید اگر کفر را بر ايمششان ترجيششح‬
‫دهند‪ ،‬سپس به پیامبر دستور میدهد به افرادی که اهل و نزدیکششان را‬
‫بر خدا و رسول و جهششاد در راه خششدا ترجیششح میدهنششد مششژدهي عششذابی‬
‫دردناک بدهد‪.‬‬
‫چﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ‬
‫ﭢ ﭣ ﭤ ﭥﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮﭯ ﮉ چ المجادلة‪:‬‬
‫‪٢٢‬‬
‫مردماني را نخواهي يافت كششه بششه خششدا و روز قيشامت ايمشان داشششته‬
‫باشند‪ ،‬ولششي كسششاني را بششه دوسششتي بگيرنششد كششه بششا خششدا و پيغمششبرش‬
‫دشمني ورزيده باشند‪ ،‬هرچند كه آنان پدران‪ ،‬يا پسران‪ ،‬يششا بششرادران‪،‬‬
‫و يا قوم و قبيلهي ايشان باشند‪ .‬چرا كه مؤمنان‪ ،‬خششدا بششر دلهايشششان‬
‫رقم ايمان زده است‪ ،‬و با نفخهي رباني خششود ياريشششان داده اسششت و‬
‫تقويتشان كرده است‪.‬‬
‫این آیه در مورد ابیعبیده نازل شد وقتی که پدرش را در روز بدر به‬
‫قتل رساند‪ ،‬خداوند در این آیششه بیششان مششی فرمایششد کششه ممکششن نیسششت‬
‫ایمششان بششا دوسششتی اهششل کفششر قابششل جمششع باشششد و هششر کششس از چنیششن‬
‫دوسششتیای بششری باشششد خداونششد ایمششان را در قلبششش ثششابت ميگردانششد و‬
‫درونش را به آن مزین میگرداند‪.‬‬
‫از عمر بن عاص روایت شده است كه گفت‪ :‬از پیامبر ج شنیدم که‬
‫آشکارا و با صدای بلند میفرمود‪:‬‬
‫َ‬ ‫أ ََل إن آ َ َ‬
‫ي‬
‫ول ِي ّ َ‬
‫ما َ‬
‫ول َِياءَ إ ِن ّ َ‬ ‫فَلًنا ‪ -‬ل َي ْ ُ‬
‫سوا ِلي ب ِأ ْ‬ ‫عِني ُ‬‫ل أِبي ‪ -‬ي َ ْ‬ ‫ِ ّ‬
‫ن )مسلم(‬ ‫مِني َ‬ ‫م ْ‬
‫ؤ ِ‬ ‫ْ‬
‫ح ال ُ‬‫صال ِ ُ‬
‫و َ‬ ‫الل ّ ُ‬
‫ه َ‬
‫هان آگاه باشید فلنی دوست و ولی من نیست بلکه دوست و ولششی‬
‫من تنها خداوند و مؤمنان صالح هستند‪.‬‬
‫قاضی عیاض میگوید‪ :‬میگویند فردی که پيامبر ج نامش را بششا کنششایه‬
‫بیان كرده است حکششم بششن عششاص بششن وائل بششوده اسششت‪ ،‬امششام نششووی‬
‫حدیث را اینگونه عنوانبندی كرده اسششت‪ :‬بششاب دوسششتی بششا مششؤمنین و‬
‫قطع ارتباط با کافرین‪ ،‬و دوری از آنها‪.‬‬
‫توحید أسماء و صفات‬
‫اثبات بدون تمثیل و شکل دادن و تنزیه بدون تعطیلي‬

‫صفات‬
‫به همهي صفاتی که در قرآن یا سنت برای خداوند ثييابت‬
‫شده است بدون تمثیل و تعطیل ایمان داریم‪ ،‬چون سييخن‬
‫گفتن و قضاوت کردن در مورد صفات بعد از قول به ذات‬
‫الهی صورت میگیرد؛ همييانگونه کييه ذات خداونييد را بييدون‬
‫بیان کیفیت ثابت میکنیم‪ ،‬صييفات را هييم بييا همييان شييیوه‬
‫برای او ثابت مینماییم‪ ،‬این حقیقتی است که سلف صييالح‬
‫امت بر آن اتفاق و اجماع داشتهاند‪ ،‬روشی است میانهرو‬
‫و به دور از غلو و افييراط‪ ،‬چيون افييراط در تثييبیت ميوجب‬
‫تشبیه و تمثیل خداوند به مخلوقات میشود و غلو در تنزیه‬
‫هم به تحریف صفات یا تعطیل آنها منجر ميشود‪.‬‬
‫چ الشورى‪١١ :‬‬ ‫ﭦ ﭧ ﭨ‬ ‫چﭠ ﭡ ﭢﭣﭤ ﭥ‬

‫هيچ چيزي همانند خدا نيست )و نه او در ذات و صفات به چيزي از‬

‫يمانششد‪ ،‬و نششه چيششزي از چيزهششاي آسششمان و‬ ‫چيزهاي آسمان و زمين م ‌‬
‫يماند( و او شنوا و بينا است )و پيوسته‬ ‫زمين در ذات و صفات بدو م ‌‬
‫ينمايششد‪ ،‬و از جملششه زاد و ولششد انسشانها و‬‫بر كارگششاه جهششان نظشارت م ‌‬
‫يپايد(‪.‬‬
‫حيوانها را م ‌‬
‫با جملهي اول آیه‪ ،‬تمثیل و تشبیه رد میشود و بششا قسششمت دوم آیششه‪،‬‬
‫تحریف و تبدیل صفات را غیرمعقول و نفی مینماید‪.‬‬
‫خداوند دستور میدهد که او را با اسماء نیکویش بخوانیم‪ ،‬و کسششانی‬
‫که در مورد اسماء به کژراهه میروند رها کنیم‪.‬‬
‫ﮂ ﮃ‬ ‫چﭾ ﭿ ﮀ ﮁ‬ ‫چ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷﭸ ﭹ ﭺ چ چ‬
‫چ العراف‪١٨٠ :‬‬
‫خدا داراي زيباترين نامها است )كه بر بهترين معاني و كاملترين‬
‫ينمايند‪ .‬پس به هنگشام سشتايش يششزدان و درخواسششت‬ ‫صفات دللت م ‌‬
‫حاجششات خششويش از خششداي سششبحان( او را بششدان نامهششا فريششاد داريششد و‬
‫بخوانيد‪ ،‬و به ترك كساني بگوييد كه در نامهاي خدا به تحريف دسششت‬
‫يبرند كه از نظر لفظ يا معني‪ ،‬منافي‬ ‫ههايي به كار م ‌‬‫ييازند )و واژ ‌‬
‫م ‌‬
‫ذات يا صفات خدا است(‪ ،‬آنان كيفر كار خود را خواهند ديد‪.‬‬
‫ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ چ النحل‪٧٤ :‬‬ ‫چ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤﭥ ﭦ‬
‫پس براي خدا شبيه و نظير قرار مدهيد )و با قياسهاي تباه و‬
‫يگمششان‬‫تشششبيهات نششاروا‪ ،‬پرسششتش بتششان را تششوجيه و تعششبير نكنيششد(‪ .‬ب ‌‬
‫يداند و شما )سرنوششت كشردار بشدتان را(‬ ‫خداوند )اعمال شما را( م ‌‬
‫يدانيد‪.‬‬
‫نم ‌‬
‫ﮊ ژ ﮌ ﮍ چ طه‪٥ :‬‬ ‫چﮉ‬

‫خداوند مهرباني )قرآن را فرو فرستاده( است كه بر تخت‬
‫سلطنت )مجموعهي جهششان هسششتي( قششرار گرفتششه اسششت )و قششدرتش‬
‫سراسر كاينات را احاطه كرده است(‪.‬‬
‫امام مالک که یکی از رادمردان سلف صالح است در مورد اسششتواء‬

‫میفرماید‪ :‬استواء معلوم است و کیفیت آن نامشخص و ایمششان بششدان‬
‫واجب و سؤال در موردش بدعت است‪.‬‬
‫خداوند در آیهي ذیل به تسلط و چيرگي خششود بششر مخلوقششات اشششاره‬
‫میفرماید‪:‬‬
‫ﯺ ﯺﯺ ﯺ ﰈ ﰉ ﯺ چ النعام‪١٨ :‬‬ ‫چﯺ ﯺ‬

‫او بر سر بندگان خود مسّلط است و او حكيم )است و كارهايش‬
‫يدهششد‪ ،‬و از احششوال و اوضششاع( بششس آگششاه‬
‫را از روي حكمششت انجششام م ‌‬
‫است‪.‬‬
‫ق‬
‫و َ‬ ‫عْنيدَهُ َ‬
‫في ْ‬ ‫و ِ‬
‫هي َ‬ ‫ه َ‬
‫ف ُ‬ ‫فيي ك ِت َيياب ِ ِ‬
‫ب ِ‬ ‫خْلي َ‬
‫ق ك ََتي َ‬ ‫ه ال ْ َ‬
‫ق الل ّي ُ‬‫خَلي َ‬‫ميا َ‬‫لَ ّ‬
‫ضِبي )مسلم و بخاری(‬ ‫ب َ‬
‫غ َ‬ ‫غل ِ ُ‬
‫مِتي ت َ ْ‬ ‫ح َ‬‫ن َر ْ‬‫ش إِ ّ‬‫عْر ِ‬‫ال ْ َ‬
‫وقتی خداوند آسمان و زمین را آفرید در کتابی نوشت‪ :‬رحمت مششن‬
‫برخشمم پیشی گرفته است‪ ،‬هنوز هم آن نوشته نزد خودش بر روی‬
‫عرش است‪.‬‬
‫اشتراک در اسم و صفت موجب تماثل در مسمی و‬

‫موصوف نیست‬
‫همانگونه كه ایمييان داریييم اشييتراک خداونييد در اسييماء و‬
‫صفات با مخلوقات مسييتلزم تماثييل و تشييابه آنهييا نیسييت‬
‫همچنین این قاعده در مورد مسمی و موصوف هييم صييدق‬
‫میکنييد‪ ،‬چييون تعیييين و تحدیييد معييانی و صييفات توسييط‬
‫مضافالیه روشن میشود مثل ً ما برای مورچه و فیل که دو‬
‫حیيوان هسييتند جسييم و قيدرت نسيبت میدهیييم اميا میيان‬
‫جسم و قدرت این دو حیوان تفاوت بسيييار اسييت‪ .‬قييدرت‬
‫مورچه کجا و قييدرت فیييل کجييا؟! بنييابراین اگيير تماثييل در‬

‫اسماء و صفات به نسبت حیوانات و عالم واقعی مستلزم‬
‫اشتراک دو موصوف نباشد‪ ،‬نفييی اشييتراک میييان خييالق و‬
‫مخلوق آشکارتر و بدیهیتر است‪.‬‬
‫ما در قرآن آیاتی را میخوانیم که شنیدن و دیشدن را بشه خشدا نسشبت‬
‫ﯺ ﯺ‬ ‫میدهد‪ .‬مثل ً اين فرمودهي خداوند‪ :‬چﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬
‫ﯺ چ النساء‪٥٨ :‬‬
‫بيگمان خداوند دائما ً شنواي )سخنان و( بينا )ي كردارتان( بششوده و‬
‫يدارد يششا‬
‫يدانششد چششه كسششي در امششانت خيششانت روا م ‌‬
‫يباشششد )و م ‌‬
‫م ‌‬
‫يكند(‪.‬‬
‫يكند يا نم ‌‬
‫يدارد‪ ،‬و چه كسي دادگري م ‌‬ ‫نم ‌‬
‫در آیات دیگر همین صفت به انسشان هششم نسششبت داده میشششود مثششل‬
‫آيهي زير‪:‬‬
‫ﯺ ﯺ چ النسان‪٢ :‬‬ ‫ﯩ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫چﯨ‬

‫ما انسان را از نطفهي آميختششششه )از اسششششپرماتوزوئيد و اوول(‬
‫يآزمشاييم‪،‬‬
‫هايم‪ ،‬و چون او را )بششا وظشايف و تكشاليفي‪ ،‬بعشدها( م ‌‬
‫آفريد ‌‬
‫هايم‪.‬‬
‫وي را شنوا و بينا‪) ،‬به عبارت ديگر عاقل و دانا( كرد ‌‬
‫و در آیهي دیگر هر گونه تشبیه و تمثیلی را میششان خششدا و بنششده نفششی‬
‫میکند‪ ،‬آنجا كه میفرماید‪:‬‬
‫ﭦ ﭧ ﭨ چ الشورى‪١١ :‬‬ ‫ﭣﭤ ﭥ‬ ‫چﭠ ﭡ ﭢ‬

‫هيچ چيزي همانند خدا نيست )و نه او در ذات و صفات به چيزي از‬
‫يمانششد‪ ،‬و نششه چيششزي از چيزهششاي آسششمان و‬ ‫چيزهاي آسمان و زمين م ‌‬
‫يماند( و او شنوا و بينا است )و پيوسته‬ ‫زمين در ذات و صفات بدو م ‌‬
‫ينمايششد‪ ،‬و از جملششه زاد و ولششد انسشانها و‬‫بر كارگششاه جهششان نظشارت م ‌‬
‫يپايد(‪.‬‬
‫حيوانها را م ‌‬
‫یا در مورد اثبات صفت علم خداوند میفرماید‪:‬‬
‫ﮠ چ البقرة‪٢٣٥ :‬‬ ‫چﭺ چ چ چ ﭾ‬

‫يدانست شما آنان را ياد خواهيد كرد‪.‬‬
‫در آیهي ‪ 10‬سورهي ممتحنششه صششفت علششم را بششرای بنششده هششم ثششابت‬
‫میکند‪:‬‬
‫ﰈ چ الممتحنة‪١٠ :‬‬ ‫ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛﯜ‬ ‫چ‬

‫هرگاه ايشان را مؤمن يافتيد‪ ،‬آنان را به سوي كافران برنگردانيد‪.‬‬
‫اما علم انسان هرگز با علم خداوند قابل مقايسه نیست‪ ،‬خداوند در‬
‫مورد علم خود میفرماید‪:‬‬
‫چﰈ ﯺ ﯺ ﯺ ﰉﯺ ﯺ چ طه‪٩٨ :‬‬

‫هچيز را فرا گرفته است )و از گذشته و حال و آينده‪ ،‬و‬
‫دانش او هم ‌‬
‫آنچه بوده است و هست و خواهد بود‪ ،‬باخبر است(‪.‬‬
‫اما در مورد علم انسان میفرماید‪:‬‬
‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯼ ی چ‬ ‫چ ﯺ ﯺ ﯺﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬
‫السراء‪٨٥ :‬‬
‫يپرسند )كه چيست(‪ .‬بگششو‪ :‬روح‬ ‫مد!( دربارهي روح م ‌‬
‫از تو )اي مح ّ‬
‫چيزي است كه تنها پروردگارم از آن آگاه است )و خلقتي اسرارآميز‬
‫و ساختماني مغاير با ساختمان ماده دارد و اعجوبهي جهان آفرينششش‬
‫است‪ .‬بنابراين جاي شگفت نيست اگر به حقيقت روح پينبريد(‪ .‬چششرا‬
‫كه جز دانش اندكي به شما داده نشده است‪) ،‬و علم شما انسانها با‬
‫ل جهان و علم ليتناهي خداوند سبحان‪ ،‬قطره به‬ ‫جه به گسترهي ك ّ‬ ‫تو ّ‬
‫دريا هم نيست(‪.‬‬
‫افراط مردم در مورد اين قضيه‬

‫مردم دوران ما در مورد این موضوع سه اتجاه دارند‪:‬‬
‫بعضييی در ایيين مييورد افييراط کردهانييد‪ ،‬همهي اختلفييات‬
‫گذشته و حيال را از سيرگرفتهاند‪ ،‬آشيوب بيه راه انيداخته‬
‫وعمييوم مييردم را دچييار فتنييه کردهانييد‪ ،‬بييا اصييطلحات و‬
‫تفصیلتی به ایين موضيوع میپردازنيد کيه در خيور عقيل و‬
‫فاهمهي عامهي مييردم نیسييت و بييه حيطهي علييم و درک‬
‫آنها درنمیآید‪ ،‬بدین علت جدال و منازعهي فراوانی ایجيياد‬
‫شده است که تنها خداوند میداند نهایت آن به کجا میرسد‪،‬‬
‫از ایيين بييدتر همهي ایيين ابهامييات و مسييائل اختلفييي را‬
‫اساس دوستي و دشمني با ديگران قرار دادهاند!!‬
‫گروهی دیگر راه تفریط را پيمودهاند‪ ،‬بحث و تحقیييق در‬
‫این مورد را بیارزش و بینتیجه میپندارند‪ ،‬و حييتی مشييغول‬
‫شدن به این مسائل را بیارزش و غیرمشروع اعلم میکنند‬
‫و آنرا مسائلی فتنهانگیز معرفی مینمایند بنييابراین داخييل‬
‫شدن به آنها را منع نمودهاند و باران لعنت خود را بر سيير‬
‫افرادی که بدانها مشغول میشييوند گسييیل میدارنييد‪ ،‬البتييه‬
‫این هم ظلم و جفایی آشکار است‪ ،‬چون سييورهي اخلص‬
‫که معادل دو سوم قرآن است تنهييا از ایيين موضييوع بحييث‬
‫میکند‪.‬‬
‫ﭣ چ الخلص‪٤ - ١ :‬‬
‫سرورِ والي برآورنششدهي اميششدها و‬
‫بگو‪ :‬خدا‪ ،‬يگانه يكتا است‪ .‬خدا‪َ ،‬‬
‫برطرف كنندهي نيازمنديها است‪ .‬نزاده است و زاده نشده اسششت‪ .‬و‬
‫يباشد‪.‬‬
‫كسي همتا و همگون او نم ‌‬
‫همچنین آ‌یةالکرسی که بزرگتریششن آیهي قششرآن اسششت تنهششا اسششماء و‬
‫صفات خداوند را توضیح میدهد و بحث آنرا به میان میکشد‪:‬‬
‫ﯗ‬ ‫چ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ‬
‫ﯥ ﯦ ﯧﯨ ﯩ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫ﯘﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ‬
‫ﯺﯺ ﯺ ﯼ ی ی‬ ‫ﯺ‬ ‫ﯺ ﯺﯺ ﯺ‬ ‫ﯺ ﯺﯺ ﯺ ﯺ‬
‫چ البقرة‪٢٥٥ :‬‬
‫خدائي بجز الله وجود ندارد و او زنده پايدار )و جهان هستي را(‬
‫يگيششرد )و همششواره‬ ‫نگهدار است‪ .‬او را نه چرتي و نششه خششوابي فششرا نم ‌‬
‫ن او است آنچه در‬ ‫بيدار است و سستي و رخوت بدو راه ندارد(‪ .‬از آ ِ‬
‫آسششمانها و آنچششه در زميششن اسششت )و در ملششك كائنششات‪ ،‬او را انبششازي‬
‫نيست(‪ .‬كيست آن كه در پيشگاه او ميانجيگري كند مگر بششا اجششازهي‬
‫يداند آنچه را كه در پيش روي مردمان است و آنچششه را كششه در‬ ‫او؟ م ‌‬
‫پشت سر آنان است )و مطلع بر گذششته و حشال و آينششده‪ ،‬و آگششاه بششر‬
‫بود و نبود جهان است و اصل ً همهي زمانها و مكانها در پيشششگاه علششم‬
‫يآورند جششز‬ ‫او يكسان است‪ .‬مردمان( چيزي از علم او را فراچنگ نم ‌‬
‫آن مقداري را كه وي بخواهد‪) .‬علم و دانش محدود ديگششران‪ ،‬پرتششوي‬
‫يكششران او اسششت(‪ .‬فرمانششدهي و فرمششانروايي او‬ ‫يپايششان و ب ‌‬
‫از علششم ب ‌‬
‫آسششمانها و زميششن را دربرگرفتششه اسششت‪ ،‬و نگاهششداري آن دو )بششراي او‬
‫يسششازد و او بلنششدمرتبه و سششترگ‬ ‫گششران نيسششت و( وي را درمانششده نم ‌‬
‫است‪.‬‬
‫اما ميان این دو طششايفه گششروه سششومي هششم وجششود دارد کششه بششه اهششل‬
‫اعتدال و میانهروی معروف هستند‪ ،‬روش آنها اینگونه است كه مانند‬
‫گروه اول در آن موضوع غرق نشدهاند و مانند گروه دوم کششامل ً آنششرا‬
‫غیرمشروع و خشک نمیپندارنششد‪ ،‬بلکششه آنهششا را بششرای عمششوم مششردم بششا‬
‫جملت ساده و مختصر و پرمعنی بیان میکنند به طوري که همه آنششرا‬
‫درک مینمایند و به اهششل علششم توصششیه میکننششد کششه تنهششا خودشششان وارد‬
‫جزئیات و تفصیلتی شوند که با عقل عامهي مششردم جششور درنمیآیششد و‬
‫قدرت درک آن را ندارند‪ ،‬پس تحقیشق و بحشث را مخصشوص علمشاء و‬
‫بزرگان ميدانند‪ ،‬چون به فتنششه و مصششیبت آن بششرای عششامهي مششردم در‬
‫این دوران واقف هستند‪ ،‬بر این اساس به گونهای مخالفششان را مششورد‬
‫هجوم قرار نمیدهند که آنها را به میدان جنگ بکشند و بششا آنهششا دسششت‬
‫ن را در‬ ‫به گریبان شوند‪ ،‬و کامل ً هم در اين باره سکوت نکرد ‌‬
‫هاند تا آ ‌‬
‫هالهي ابهام باقی بگذارند و حقیقت روشن نشود‪ ،‬بلکه مدارا و الفت‬
‫و بیان مسئله را حق موضوع ميدانند‪ ،‬خلصه گششروه سششوم مسششئله را‬
‫برای هر کسی به گونهای بیان میکنند کششه بششا عقششل و درک او تناسششب‬
‫داشته باشد‪.‬‬
‫خداوند با اشاره به ارتبشاط میشان کتشاب و میشزان بشا هشدف اقشامهي‬
‫ﭰ چ‬ ‫دادگري توسط مردم میفرماید‪ :‬چ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ‬
‫الشورى‪١٧ :‬‬
‫هاست كه مشتمل بر حق و‬ ‫خدا است كه كتاب )قرآن( را نازل كرد ‌‬
‫حقيقششت اسششت )و جنبهي ذهنششي و پنششداري نششدارد‪ ،‬و در قششرآن‪ ،‬بششراي‬
‫ارزيششابي ارزشششها‪ ،‬ضششوابط و قواعششد( و معيششار و ميششزان ايجششاد كششرده‬
‫است‪.‬‬
‫ﭯ‬ ‫پ پ ﭚ ﭛﭜ‬ ‫و میفرماید‪ :‬چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ‬

‫چ الحديد‪٢٥ :‬‬
‫ما پيغمييبران خييود را همييراه بييا دليييل متقيين و معجييزات‬
‫هايم‪ ،‬و با آنييان كتابهيياي‬
‫روشن )به ميان مردم( روانه كرد ‌‬
‫)آسماني و قوانين( و موازين )شناسييايي حييق و عييدالت(‬
‫هايم تا مردمان )برابر آن در ميان خود( دادگرانه‬ ‫نازل نمود ‌‬
‫رفتار كنند‪.‬‬
‫انواع شرک‬
‫اين را ميدانيم كه شرك دو نوع است‪:‬‬
‫شششرك اكششبر كششه عظيمتريششن ظلمهششا و بزرگششترين گناهششان اسششت‪ ،‬و‬
‫خداوند آنرا نميبخشد مگر كسي كه از آن توبه كند‪ ،‬و آن‬
‫نابودكنندهي تمام اعمال انسان است‪ .‬اين شرك ميتواند در يكي از‬
‫اين موارد باشد‪ :‬در باب فرمانبرداري و شعائر‪،‬‬
‫درخواست و طلب كمك از غير خدا و قرباني كردن براي غيششر او‪ ،‬و‬
‫يا اطاعت و گردنكجي و ادعاي حق تشريع براي‬
‫غير خدا‪.‬‬
‫شششرك اصششغر ماننششد‪ :‬ريششا‪ ،‬سششوگند خششوردن بششه غيششر خششدا در بعضششي‬
‫صورتهاي آن‪ ،‬آويزان كردن دعا و نوشتهجات و مانند آنها‬
‫هي اعمالند‪.‬‬
‫كه از گناهان كبيره محسوب شده و نابودكنند ‌‬
‫خداوند می‌فرماید‪:‬‬
‫ﭚ ﭛ ﭜ چ النعام‪٨٢ :‬‬ ‫ﭖ ﭗ پ پ‬ ‫چﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ‬

‫كساني كه ايمان آورده باشند و ايمان خود را با شرك )پرستش‬
‫چيزي با خدا( نياميخته باشند‪ ،‬امششن و امششان ايشششان را سششزا اسششت‪ ،‬و‬
‫هيافتگان )راه حق و حقيقت( هستند‪.‬‬ ‫آنان را ‌‬
‫هاند‪ .‬هنگامي كه ايششن‬‫پيامبر ج ظلم را در اين آيه به شرك تعبير كرد ‌‬
‫آيه نازل شد بر اصحاب پيامبر ج گران آمد و چنين گفتند‪ :‬مگر كسي‬
‫از ما هست كه بششر خششود ظلششم نكششرده باشششد‪ .‬پيششامبر فرمششود‪ :‬آنگششونه‬
‫نيست كه شما گمان ميكنيد‪ ،‬ظلم در اينجا منظور شرك است‪ ،‬مگششر‬
‫سخن لقمان به پسرش را نشنيدهايد كه گفت‪ :‬پسرم چيزي را بششراي‬
‫ن را‬
‫خدا شريك قرار مده چرا كه شرك ظلم بزرگي است‪) .‬بخاري آ ‌‬
‫روايت كرده است(‪.‬‬
‫يفرمايد‪:‬‬
‫خداوند در باب فرمانبرداري غير خدا م ‌‬
‫چﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک‬
‫ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝﮞ ﮟ ﮠ ﮡ‬ ‫ﮒ گ گ گ‬
‫ﮢ ﮣ چ فاطر‪١٤ - ١٣ :‬‬
‫آن كسي كه )درازي و كوتاهي شبها و روزها و نظام نور و ظلمششت‬
‫و حركات دقيششق مششاه و خورشششيد را سششر و سششامان داده اسششت( اللششه‬
‫است كه خداوندگار شما است‪ ،‬و مالكّيت و حاكمّيت )جهان هسششتي(‬
‫يخوانيششد )و پرسششتش‬ ‫از آن او است‪ .‬و بجز او كساني كه به فريششاد م ‌‬
‫ينماييد( حتي مالكّيت و حاكمّيت پوستهي نازك خرمايي را ندارنششد‪.‬‬ ‫م ‌‬
‫اگر آنها را )براي حششل مشششكلت و رفششع گرفتاريهششاي خششود( بششه فريششاد‬
‫يشششنوند‪ ،‬و )بششه فششرض( اگششر هششم بشششنوند‪،‬‬

‫بخوانيد‪ ،‬صداي شما را نم ‌‬
‫توانششايي پاسششخگويي بششه شششما را ندارنششد‪ ،‬و )گذشششته از ايششن( در روز‬
‫يگويند‪ :‬شششما‬ ‫يكنند )و م ‌‬
‫كورزي شما را رد م ‌‬ ‫قيامت انبازگري و شر ‌‬
‫يگوييشد(‪ .‬و هيشچ كسشي همچشون‬ ‫هايشد و بيخشود م ‌‬‫ما را پرسشتش نكرد ‌‬
‫)خداوند( آگاه )از احشوال آخشرت‪ ،‬بشه گشونهي قطشع و يقيشن‪ ،‬از چنيشن‬
‫يسازد‪.‬‬‫مطالبي( تو را باخبر نم ‌‬
‫در جاي ديگري ميفرمايد‪:‬‬
‫ﯦ چ الشورى‪٢١ :‬‬ ‫ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙﯚ‬ ‫چﮭ ﮮ‬

‫شايد آنان انبازها و معبودهايي دارند كه براي ايشششان دينششي را پديششد‬
‫ت؟(‪.‬‬
‫يخبر اس ‌‬ ‫هاند كه خدا بدان اجازه نداده است )و از آن ب ‌‬ ‫آورد ‌‬
‫و اين سخن خداوند كه‪:‬‬
‫ک‬ ‫ﮆ ﮇ ﮈ ﮉﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ‬ ‫چﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ‬
‫کک ﮒ گ گ گ ﮖ چ النعام‪١٢١ :‬‬
‫از گوشت حيواني نخوريد كه )به هنگام ذبح عمدًا( نام خدا بر آن‬
‫برده نشده است )و يا به نام ديگران و يا به خششاطر بتششان سششر بريششده‬
‫شده است(‪ .‬چرا كه خوردن از چنين گوشششتي‪ ،‬نافرمششاني )از دسششتور‬
‫خشششدا( اسشششت‪ .‬بيگمشششان اهريمنشششان و ششششياطين صشششفتان‪ ،‬مطشششالب‬
‫يكنند تا ايششن‬
‫هانگيزي به طور مخفيانه به دوستان خود القاء م ‌‬ ‫وسوس ‌‬
‫كه با شما منازعه و مجادله كننششد )و بكوشششند كششه شششما را بششه تحريششم‬
‫آنچه خدا حلل كرده است وادارند(‪ .‬اگر از آنان اطاعت كنيد بيگمششان‬
‫شما )مثل ايشان( مشرك خواهيد بود‪.‬‬
‫این آیه در مششورد مجششادله و منششازعه دربششارهي حششرام بششودن گوشششت‬
‫مردار‪ ،‬میان یهوديان و مسلمانان نازل شد‪ ،‬يهوديان میگفتند‪ :‬چگششونه‬
‫حیوانی را که با دستان خود ذبح میکنیششد میخوریششد‪ ،‬ولششی حیششوانی کششه‬
‫خداوند آنرا كشته حرام ميدانيد؟ روشششن اسششت كششه خششوردن گوشششت‬
‫مرده بشه تنهشايي مشوجب ششرک نيسشت بلكشه ايشن‪ ،‬حلل دانسشتن آن‬
‫است كه منجر به شرک ميشود‪.‬‬
‫خداوند در مورد تباه شدن اعمال نیکو توسط شرک میفرماید‪:‬‬
‫ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ‬ ‫ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ‬ ‫چﮯ ﮰ ﮱ‬
‫ﯡ ﯢ ﯢ ﯢ ﯣ ﯢ ﯤ ﯥﯢﯢ چ الزمر‪٦٦ - ٦٥ :‬‬
‫به تو و به يكايك پيغمبران پيش از تو وحي شده است كه اگر‬
‫يگششردد و( هيششچ و نششابود‬ ‫يپششاداش م ‌‬ ‫ك ورزي كششردارت )باطششل و ب ‌‬ ‫شششر ‌‬
‫يشود‪ ،‬و از زيانكاران خواهي بود‪ .‬پس در اين صورت تنهششا خششدا را‬ ‫م ‌‬
‫بپرست و از زمرهي سپاسششگزاران بششاش‪ .‬پیششامبر ج در مششورد شششرک‬
‫اصغر میفرماید‪:‬‬
‫مييا‬
‫و َ‬ ‫قيياُلوا َ‬‫غُر َ‬ ‫صي َ‬ ‫َ‬
‫ك اْل ْ‬ ‫ش يْر ُ‬
‫م ال ّ‬‫عل َي ْك ُي ْ‬
‫ف َ‬ ‫خييا ُ‬ ‫مييا أ َ َ‬‫ف َ‬ ‫و َ‬ ‫خي َ‬ ‫ن أَ ْ‬‫إِ ّ‬
‫جي ّ‬
‫ل‬ ‫و َ‬ ‫ّ‬ ‫قو ُ‬ ‫ل الّرَياءُ ي َ ُ‬‫قا َ‬‫غُر َيا رسولالله َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫شْر ُ‬ ‫ال ّ‬
‫عّز َ‬
‫ه َ‬ ‫ل الل ُ‬ ‫ص َ‬ ‫ك ال ْ‬
‫هب ُييوا إ َِليى‬ ‫َ‬ ‫م ال ْ ِ‬
‫م اذْ َ‬ ‫ه ْ‬ ‫ميال ِ ِ‬ ‫ع َ‬‫س ب ِأ ْ‬
‫ي الّنيا ُ‬ ‫ز َ‬ ‫جي ِ‬ ‫ذا ُ‬ ‫ة إِ َ‬‫مي ِ‬‫قَيا َ‬ ‫و َ‬ ‫م َيي ْ‬ ‫ه ْ‬ ‫لَ ُ‬
‫م‬‫ه ْ‬‫عْنييدَ ُ‬
‫ن ِ‬ ‫دو َ‬ ‫ج ُ‬ ‫ل تَ ِ‬ ‫ه ْ‬ ‫فان ْظُُروا َ‬ ‫في الدّن َْيا َ‬ ‫ن ِ‬ ‫ءو َ‬ ‫م ت َُرا ُ‬ ‫ن ك ُن ْت ُ ْ‬ ‫ذي َ‬ ‫ال ّ ِ‬
‫جَزاءً )امام احمد و بیهقی(‬ ‫َ‬
‫چیشزی کششه مشن از آن هششراس دارم ششرک اصشغر اسششت‪ .‬گفتنششد‪ :‬ای‬
‫رسول خدا شرک اصغر چیست؟‬
‫فرمششود‪ :‬ریششا‪ ،‬خداونششد هنگششام پششاداش اعمششال خطششاب بششه ریاکششاران‬
‫میفرماید‪ :‬بروید پاداش خود را نزد کسانی بگیرید کششه بششه خشاطر آنهشا‬
‫عبادت کردهاید‪ ،‬ببینید آیا نزد آنها پاداش به دست میآورید؟‬
‫ن‬
‫ميي ْ‬
‫ك َ‬ ‫ن ال ّ‬
‫شْر ِ‬ ‫ع ْ‬
‫ء َ‬‫كا ِ‬‫شَر َ‬ ‫غَنى ال ّ‬‫عاَلى أ ََنا أ َ ْ‬‫وت َ َ‬
‫ك َ‬ ‫ل الل ّ ُ‬
‫ه ت ََباَر َ‬ ‫قا َ‬‫َ‬
‫ه )مسلم(‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫عي َ‬ ‫شَر َ‬ ‫َ‬
‫مل أ ْ‬ ‫ً‬ ‫م َ‬
‫شْرك ُ‬ ‫و ِ‬ ‫ه َ‬ ‫ري ت ََركت ُ ُ‬
‫غي ْ ِ‬ ‫م ِ‬
‫ه َ‬
‫في ِ‬ ‫ك ِ‬ ‫ع َ‬
‫ل َ‬ ‫ع ِ‬‫َ‬
‫خداوند میفرماید‪ :‬من از هششر کسششی بینیششازتر از شششریک هسششتم‪ ،‬هششر‬
‫کس در کاری برای من شریک قرار دهد‪ ،‬او را با شركش رها میکنم‪.‬‬
‫در حدیث دیگری در مورد سوگند به غير خدا میفرماید‪:‬‬
‫)احمششد و ترمششذی و‬ ‫ك‬ ‫و أَ ْ‬

‫ش يَر َ‬ ‫َ‬ ‫قد ْ ك َ َ‬
‫فَر أ ْ‬ ‫ف َ‬ ‫ر الل ّ ِ‬
‫ه َ‬ ‫غي ْ ِ‬ ‫حل َ َ‬
‫ف بِ َ‬ ‫ن َ‬‫م ْ‬
‫َ‬
‫حاکم(‬
‫هر کس به غیر خدا سوگند یششاد کنششد‪ ،‬مرتکششب کفششر یششا شششرک شششده‬
‫است‪.‬‬
‫و البته این در صورتی است که قصد تعظيمي همانند تعظيم خداوند‬
‫براي چيزي كه به آن سوگند خورده ميشود در ميان نباشد‪.‬‬
‫و در مورد آويزان كردن افسون میفرماید‪:‬‬
‫ك )احمد و حاکم(‬ ‫قد ْ أ َ ْ‬
‫شَر َ‬ ‫ف َ‬
‫ة َ‬
‫م ً‬
‫مي َ‬ ‫عل ّ َ‬
‫ق تَ ِ‬ ‫ن َ‬
‫م ْ‬
‫َ‬
‫هر کس افسوني آویزان کند همانا به خداوند شرک ورزیده است‪.‬‬
‫ایمان به فرشتگان‬
‫مييا بييه فرشييتگان خداونييد ایمييان داریييم‪ ،‬آنهييا بنييدگان‬

‫تكريمشييدهي پروردگييار هسييتند‪ ،‬خداونييد آنهييا را از نييور‬
‫آفریده و آنها را به اطاعت خود گماشييته اسييت‪ ،‬هرگييز بيير‬
‫سخن خدا پیشی نمیگیرند و در هیچ امر و نهیي با خداونييد‬
‫مخالفت نمیورزند‪ .......‬هرگز خدا را نافرمييانی نمیکننييد و‬
‫همان کار را انجام میدهند که بدان دستور داده شدهاند‪.‬‬
‫خداوند در اين مورد میفرماید‪:‬‬
‫ﯖ‬ ‫ﮥ‬ ‫ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ‬ ‫ﮜ ﮝ ﮞﮟ ﮠ‬ ‫ﮛ‬ ‫چﮗ ﮘ ﮙ ﮚ‬

‫چ البقرة‪٢٨٥ :‬‬
‫مد( معتقد است بدانچه از سوي پروردگارش بششر‬ ‫فرستاده )خدا‪ ،‬مح ّ‬
‫ّ‬
‫مؤمنشششان )نيشششز( همگشششي بشششه خشششدا و فرششششتگان او و كتابهشششاي وي و‬
‫پيغمبرانش ايمان دارند‪.‬‬
‫ر‬
‫ن ن َييا ٍ‬
‫مي ْ‬
‫ج ِ‬
‫ر ٍ‬
‫مييا ِ‬
‫ن َ‬
‫مي ْ‬
‫ن ِ‬ ‫ق ال ْ َ‬
‫جييا ّ‬ ‫خل ِي َ‬
‫و ُ‬
‫ر َ‬ ‫ن ُنو ٍ‬ ‫م ْ‬‫ة ِ‬‫مَلئ ِك َ ُ‬
‫ت ال ْ َ‬ ‫ق ْ‬‫خل ِ َ‬‫ُ‬
‫م )مسلم(‬ ‫ف ل َك ُ ْ‬
‫ص َ‬‫و ِ‬‫ما ُ‬ ‫م ّ‬
‫م ِ‬ ‫ق آد َ ُ‬
‫خل ِ َ‬‫و ُ‬‫َ‬
‫فرشتگان از نور و جنیان از شعلهي آتش آفریده شششدهاند و انسششان‬
‫از همان چیزی آفریده شششده کششه برايتششان وصششف شششده اسششت )یعنششی‬
‫خاک(‪.‬‬
‫خداوند در آياتي از سورهي نحل میفرماید‪:‬‬
‫ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ‬ ‫چﮤ ﮥ‬
‫ﯙ ﯚ ﯜ چ النحل‪٥٠ - ٤٩ :‬‬
‫آنچه در آسمانها و آنچه در زمين جنبنده وجود دارد‪ ،‬خداي را‬
‫يكننششد‪ ،‬و فرشششتگان نيششز خششداي را سششجده‬ ‫يبرند و كرنش م ‌‬ ‫سجده م ‌‬
‫يورزند‪ .‬فرشتگان از پروردگار خششود كششه حششاكم بششر‬ ‫يبرند و تكّبر نم ‌‬
‫م ‌‬
‫يترسند و آنچششه بششدانان دسششتور داده شششود )بششه خششوبي و‬‫آنان است م ‌‬
‫يدهند‪.‬‬‫بدون چون و چرا( انجام م ‌‬
‫و در سورهي انبیاء میفرماید‪:‬‬
‫ﭹ ﭺ چ چ‬ ‫چﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ‬
‫چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ چ النبياء‪٢٨ - ٢٧ :‬‬
‫آنان )آن قدر مؤدب و فرمانبردار يزدانند كه هرگز( در سخن گفتن‬
‫يكنند )نه به فرمششان‬‫يگيرند‪ ،‬و تنها به فرمان او كار م ‌‬‫بر او پيشي نم ‌‬
‫كششس ديگششري(‪ .‬خداونششد اعمششال گذشششته و حششال و آينششدهي ايشششان را‬
‫يدانششد )و از دنيششا و آخششرت و از وجششود و پيششش از وجششود و بعششد از‬
‫م ‌‬
‫يكننششد‬
‫وجودشان آگاه است( و آنششان هرگششز بششراي كسششي شششفاعت نم ‌‬
‫مگر براي آن كسي كه )بدانند( خدا از او خوشنود اسششت و )اجششازهي‬
‫شفاعت او را داده است‪ .‬به خاطر همين معرفت و آگششاهي( هميشششه‬
‫از خوف )مقام كبريايي( خدا ترسان و هراسانند‪.‬‬
‫ایمان به همهي فرشتگان و صفات آنها‬

‫بييه همهي صييفاتی کييه در قييرآن و سيينت صييحیح بييرای‬
‫فرشتگان ثابت شده است ایمان داریييم‪ ،‬ایمييان داریييم کييه‬
‫فرشتگان دارای دو‪ ،‬سه‪ ،‬یا چهار بال و یا بیشييتر هسييتند‪،‬‬
‫ایمان داریم که بعضييی از آنهييا ماننييد جبریييل مييأمور ابلغ‬
‫وحی هستند‪ ،‬و برخی دیگر مانند ميكاييييل مسييئول بيياران‬
‫اسييت و بعضييی دیگيير ماننييد اسييرافیل مسييئول دمیييدن در‬
‫صور است و بعضی دیگر مانند ملکالموت‪ ،‬ارواح موجودات‬
‫زنده را میگیرد و بعضی دیگر اعمال انسييانها را مینویسييند‬
‫و بعضی دیگيير ماننييد نکیيير و منکيير در قييبر بييه محاسييبهي‬
‫دهاي‬ ‫انسان میپردازند و بعضی دیگيير نگهبييان بهشييت و عي ّ‬
‫دربانان جهنم هستند كه رئيييس آنهييا مالييك اسييت‪ .‬و برخششي‬
‫حاملن عرش پروردگارند و‪....‬‬
‫خداوند صفات فرشتگان را اینگونه بیان میکند‪:‬‬
‫چ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱﯓ ﯔ‬
‫ﯘ ﯙ ﯚ چ فاطر‪١ :‬‬ ‫ﯕ ﯖ ﯗ‬
‫ستايش خداوندي را سزا است كه آفرينندهي آسمانها و‬
‫هتا‬
‫زمين است‪ ،‬و فرشتگان را بييا بالهيياي دوتييا دوتييا‪ ،‬و سي ‌‬
‫هتا‪ ،‬و چهارتا چهارتييايي كييه دارنييد‪) ،‬مييأموران قدرتمنييد‬‫س ‌‬
‫ههيياي مختلييف تكييويني و‬ ‫اجييراي فرمييان خييود در زمين ‌‬
‫تشريعي كرد(‪ .‬او هر چه بخواهد بر آفرينش )فرشييتگان و‬
‫يافزايد‪ .‬چييرا كييه خييدا‬
‫مردمان و ساير موجودات جهان( م ‌‬
‫بر هر چيزي توانا است‪.‬‬
‫و به جبرئيل چنين اشاره میکند‪:‬‬
‫ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ چ الشعراء‪١٩٤ - ١٩٣ :‬‬ ‫ﮚ‬ ‫چﮘ ﮙ‬
‫جبرئيل آن را فرو آورده است‪ .‬بششر قلششب تششو‪ ،‬تششا از زمششرهي‬
‫بيمدهندگان باشي‪.‬‬
‫در مورد مسئولیت ملکالموت میفرماید‪:‬‬
‫ی ی ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ چ السجدة‪١١ :‬‬ ‫چ ﯼ ی‬
‫بگو‪ :‬فرشتهي مرگ كه بر شما گماشته شده است‪ ،‬بششه سششراغتان‬
‫يگيششرد‪ ،‬سششپس بششه سششوي پروردگارتششان‬
‫يآيششد و جششان شششما را م ‌‬
‫م ‌‬
‫يشويد‪.‬‬‫بازگردانده م ‌‬
‫و در جاي ديگري به یاوران ملکالموت اشاره میفرماید‪:‬‬
‫ﭷ ﭸ‬ ‫ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ‬ ‫چ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬﭭ‬
‫ﭹ ﭺ چ چ النعام‪٦١ :‬‬
‫خداوند بر بندگان خود كامل ً چيره است‪ .‬او مراقباني )از فرشتگان‬
‫يفرسشتد و‬ ‫را بشراي حسابرسشي و نگشارش اعمشال ششما( بشر ششما م ‌‬
‫گ يكايششك شششما‪،‬‬‫يگمارد )و آنان به كار خود با دّقت تمام تششا دم مششر ِ‬
‫م ‌‬
‫يگردند( و چون مرگ يكي از شما فرا رسيد‪ ،‬فرسششتادگان‬ ‫مشغول م ‌‬
‫يآينششد و( جششان او را‬
‫مششا )از ميششان فرشششتگان ديگششر بششه سششراغ او م ‌‬
‫يگيرند‪ ،‬و )فرشتگان گروه اّول و فرشتگان گششروه دوم هيششچ كششدام‬ ‫م ‌‬
‫يكنند‪.‬‬
‫در مأمورّيت خود( كوتاهي نم ‌‬
‫در آياتي ديگر به فرشتگان مأمور نوشتن اعمال انسان چنين اشاره‬
‫ﭯ ﭰ‬ ‫ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ‬ ‫ﭧ‬ ‫چﭡ ﭢ ﭣﭤ ﭥ ﭦ‬
‫ﭱ ﭲچ‬
‫ق‪١٨ - ١٧ :‬‬
‫هاي كه در سمت راست و در طرف چﭗ‬ ‫بدانگاه كه دو فرشت ‌‬
‫يدارند )ما از همششه چيششز و‬ ‫هاند و اعمال او را دريافت م ‌‬‫انسان نشست ‌‬
‫همه كس ‪-‬حششتي از ايششن دو فرشششته‪ -‬بششه او نزديكششتريم(‪ .‬انسششان هيششچ‬
‫هاي‪ ،‬مراقششب و آمششاده‬ ‫يراند مگر اين كششه فرشششت ‌‬
‫سخني را بر زبان نم ‌‬
‫)براي دريافت و نگارش( آن سخن است‪.‬‬
‫در سورهي زمر به نگهبانان جهنم اشاره میفرماید‪:‬‬
‫چ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک ﮒ گ گ گ‬
‫ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ چ‬
‫الزمر‪٧١ :‬‬
‫يشوند و هنگامي كه‬ ‫و كافران به سوي دوزخ گروه گروه رانده م ‌‬
‫يگششردد و نگهبانششان‬ ‫بدانجا رسيدند درهششاي آن بششه رويشششان گشششوده م ‌‬
‫يگويند‪ :‬آيا پيغمششبراني از جنششس خودتششان بششه ميانتششان‬‫دوزخ بديشان م ‌‬
‫ههاي پروردگارتان را بششراي شششما بخواننششد و شششما را از‬ ‫هاند تا آي ‌‬
‫نيامد ‌‬
‫يگويند‪ :‬آري! )پيغمبران برانگيخته‬ ‫رويارويي چنين روزي بترسانند؟ م ‌‬
‫ششدند و اوامشر و نشواهي خشدا را بشه مشا رسشاندند و از عشذاب آخشرت‬
‫بيممان دادند( وليكن فرمان عذاب بر كافران ثششابت و قطعششي اسششت‬
‫)و ما راه كفششر در پيششش گرفششتيم و بايششد هششم تششاوان آن را بپردازيششم و‬
‫چنين سرنوشت شومي داشته باشيم(‪.‬‬
‫و در آیهي ‪ 77‬سورهي زخرف به بزرگ آنها چنين اشاره میفرماید‪:‬‬
‫ﭮ ﭯ چ الزخرف‪٧٧ :‬‬ ‫ﭩ ﭪﭫ ﭬ ﭭ‬ ‫چﭦ ﭧ ﭨ‬

‫يزنند‪ :‬اي مالك! پروردگارت ما را بميراند و نابودمان‬ ‫آنان فرياد م ‌‬
‫گرداند )تا بيششش از ايششن رنششج نششبريم و از ايششن عششذاب دردنششاك آسششوده‬
‫يمانيششد )و مششرگ و ميششر و‬
‫يگويد‪ :‬شما )اينجا( م ‌‬ ‫شويم‪ .‬او بديشان( م ‌‬
‫نيستي و نابودي در كار نيست(‪.‬‬
‫در جاي ديگر دربارهي نگهبانان بهشت اينگونه آمده است‪:‬‬
‫ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ‬ ‫ﯣ ﯤ‬ ‫ﯢ‬ ‫ﯡ‬ ‫ﯠ‬ ‫چ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ‬

‫ﯩ چ الزمر‪٧٣ :‬‬
‫يپرهيزند‪ ،‬گروه‬ ‫و كساني كه از )عذاب و خشم( پروردگارشان م ‌‬
‫يشوند تششا بششدان گششاه كششه بششه بهشششت‬
‫گروه به سوي بهشت رهنمود م ‌‬
‫يرسند‪ ،‬بهشتي كه درهاي آن )براي احترامشششان بششه رويشششان( بششاز‬‫م ‌‬
‫يگويند‪ :‬درودتششان بششاد!‬‫است‪ .‬بدين هنگام نگاهبانان بهشت بديشان م ‌‬
‫هايد‪ ،‬پس خوش باشيد و داخشل بهششت‬

‫هايد و به نيكي زيست ‌‬‫خوب بود ‌‬
‫شويد و جاودانه در آن بمانيد‪.‬‬
‫و دربارهي حاملن عرش میفرماید‪:‬‬
‫چ ﮆ ﮇ ﮈﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک چ الحاقة‪١٧ :‬‬
‫ههاي آسمان )جديد آن روزي( قرار‬ ‫و فرشتگان در اطراف و كنار ‌‬
‫يگيرند‪ ،‬و در آن روز‪ ،‬هشت فرشته‪ ،‬عرش پروردگارت را بر فششراز‬ ‫م ‌‬
‫يدارند‪.‬‬
‫سر خود برم ‌‬
‫محبت و دشمنی با فرشتگان‬

‫بر هر مسلمانی واجب است که همهي فرشتگان را دوسششت داشششته‬
‫باشد و همهي آنها را ارج نهد و میان هیچکششدام از آنهششا فششرق نگششذارد؛‬
‫چون بنا به نص صریح قرآن همهي آنها بندگان محترم خداوند هستند‪،‬‬
‫و هرگز خشدا را نافرمشانی نمیکننشد و آنچشه را كشه بشدان امشر ششدهاند‬
‫انجام میدهند‪ ،‬همه در این ویژگیها و صفات مشترك هسششتند و هرگششز‬
‫از هششم جششدا نمیشششوند و اختلف پیششدا نمیکننششد‪ ،‬همچنیششن بششر مسششلمان‬
‫واجب است از هر چیزی کششه مششوجب بیاحششترامی و خدشششهدار کششردن‬
‫شخصیت آنها میشود دوری کند‪ ،‬یا الفاظی مانند شرک و کفر و گنشاه‬
‫و بوی بد و غیششره را بششه کشار نگیرنششد چشرا کشه چنیشن الفششاظی مششوجب‬
‫فرستادن نفرين توسط فرشتگان میگردند‪.‬‬
‫خداوند در آياتي از سورهي بقره میفرماید‪:‬‬
‫چﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک ﮒ گ گ گ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ‬
‫ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡﯗ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ چ البقرة‪٩٨ - ٩٧ :‬‬
‫يگويند كه‪ :‬چون جبرئيل‪ ،‬دشمن ايشان‪ ،‬قرآن را‬ ‫)بعضي از آنان م ‌‬
‫يورزنششد و كتششابش را قبششول‬
‫يآورد‪ ،‬آنان با او دشمني م ‌‬
‫مد م ‌‬‫براي مح ّ‬
‫ندارند‪ .‬اي پيغمبر! بديشان( بگو‪ :‬كسي كه دشمن جبرئيششل باشششد )در‬
‫حقيقت دشمن خدا است( زيرا كه او به فرمان خدا قرآن را بر قلششب‬

‫تو نازل كرده است )نه اين كه خودسرانه دست به چنيششن امششري زده‬
‫يكند‪ ،‬و هدايت‬‫باشد(‪ .‬قرآني كه كتابهاي آسماني پيشين را تصديق م ‌‬
‫و بشارت براي مؤمنان است‪ .‬كسي كششه دشششمن خششدا و فرشششتگان و‬
‫فرستادگان او و جبرئيل و ميكائيل باشد )خداونششد دشششمن او اسششت(‪.‬‬
‫چه خداوند دشمن كافران است‪.‬‬
‫یهود گمان میکردند که بعضی از فرشتگان دوسششت و گروهششی دیگششر‬
‫دشششمن آنششان هسششتند‪ ،‬میگفتنششد‪ :‬میکائيششل دوسششت و جبریششل دشششمن‬
‫ماست‪ ،‬خداوند ادعای آنهششا را رد كششرد‪ ،‬و بیششان فرمششود کششه هششر کششس‬
‫دشششمن خداونششد و بعضششی از فرشششتگان باشششد در حقیقششت بششا همهي‬
‫فرشتگان اعلن جنگ و دشمنی کرده است‪.‬‬
‫وَل ُ‬
‫صييوَرةٌ )مسييلم و‬ ‫ه ك َْليي ٌ‬
‫ب َ‬ ‫فييي ِ‬
‫ة ب َي ًْتييا ِ‬ ‫مَلئ ِ َ‬
‫كيي ُ‬ ‫ل ال ْ َ‬ ‫َل َتييدْ ُ‬
‫خ ُ‬
‫بخاری(‬
‫فرشتگان به خانهای که در آن سگ و مجسمه باشد وارد نمیشوند‪.‬‬
‫نگهداري سگ و آویزان کردن تصوير حرام اسششت و مششوجب میشششود‬
‫که فرشتگان رحمت بدانجا وارد نشوند‪.‬‬
‫در حدیث دیگري میفرماید‪:‬‬
‫ن‬ ‫جدََنا َ‬
‫فييإ ِ ّ‬ ‫سيي ِ‬
‫م ْ‬
‫ن َ‬ ‫فَل ي َ ْ‬
‫قَرب َ ّ‬ ‫ث َ‬‫وال ْك ُّرا َ‬‫م َ‬‫والّثو َ‬ ‫ل َ‬ ‫ل ال ْب َ َ‬
‫ص َ‬ ‫ن أ َك َ َ‬
‫م ْ‬ ‫َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫م )مسلم و بخاری(‬ ‫ه ب َُنو آدَ َ‬
‫من ْ ُ‬
‫ذى ِ‬ ‫ما ي َت َأ ّ‬‫م ّ‬
‫ذى ِ‬ ‫ة ت َت َأ ّ‬ ‫َ‬
‫ملئ ِك َ‬ ‫ال ْ َ‬
‫هر کس پیاز و سیر و ترهفرنگی خورد به مسجد نیاید؛ چون بوی بد‬
‫مانند انسانها فرشتگان را نيز اذیت میکند‪.‬‬
‫این چیزها فرشتگان را اذیت میکند پس باید از مصرف آنها اجتنششاب‬
‫كرد‪.‬‬
‫پیامبر میفرماید‪:‬‬
‫فراشيه َ َ‬ ‫َ‬
‫ن‬
‫ضيَبا َ‬ ‫ت َ‬
‫غ ْ‬ ‫ت َ‬
‫فَبيا َ‬ ‫فيأب َ ْ‬ ‫ه إ َِليى ِ َ ِ ِ‬ ‫مَرأت َي ُ‬ ‫لا ْ‬ ‫جي ُ‬
‫عا الّر ُ‬ ‫ذا دَ َ‬ ‫إِ َ‬
‫ح )مسلم و بخاری(‬ ‫صب ِ َ‬
‫حّتى ت ُ ْ‬‫ة َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ملئ ِك ُ‬ ‫ْ‬
‫ها ال َ‬‫عن َت ْ َ‬ ‫َ‬
‫ها ل َ‬ ‫عل َي ْ َ‬
‫َ‬
‫هرگاه مردی از زنش بخواهد که به بسترش بیایششد ولشی زن اجتنششاب‬
‫یفرستند‪.‬‬ ‫کند‪ ،‬تا سپیدهدم فرشتگان بر او نفرین م ‌‬
‫دوری زن از مرد موجب نفرین فرشتگان میشششود‪ ،‬پششس لزم اسششت‬
‫که زن چنین نکند تا مورد نفرین واقع نشود‪.‬‬
‫ه‬
‫ع ُ‬
‫حت ّييى َييدَ َ‬
‫ه َ‬ ‫ة ت َل ْ َ‬
‫عن ُ ُ‬ ‫مَلئ ِك َ َ‬
‫ن ال ْ َ‬ ‫ة َ‬
‫فإ ِ ّ‬ ‫ديدَ ٍ‬‫ح ِ‬
‫ه بِ َ‬ ‫خي ِ‬‫شاَر إ َِلى أ َ ِ‬ ‫ن أَ َ‬
‫م ْ‬‫َ‬
‫ه )مسلم(‬ ‫م‬‫ُ‬ ‫أ‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫بي‬‫َ‬ ‫ل‬ ‫ه‬‫خا‬ ‫َ‬ ‫أ‬ ‫ن‬ ‫َ‬
‫كا‬ ‫ن‬
‫ُ ِ ِ ِ َ ّ ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫وإ ِ ْ‬
‫َ‬
‫هر انسانی با چاقو بششرادرش را تهدیششد کنششد فرشششتگان بششه او نفریششن‬
‫میفرستند تا وقتی که چاقو را کنار میگذارد‪.‬‬
‫پس تهدید کردن مؤمن با چاقو موجب لعنت فرشتگان است‪.‬‬
‫بهاي آسمانی‬
‫ایمان به کتا ‌‬
‫به همهي کتابهايی که بر پیامبران نازل شده است ایمان‬
‫داریم‪ ،‬همچنین در میان آنها به کتابهايی كييه در قييرآن بييه‬
‫آنهييا اشيياره شييده اسييت ماننييد تييورات و انجیييل و زبييور و‬
‫صحف ابراهیم وموسی ایمان داریم‪ ،‬معتقييدیم کييه همهي‬
‫آنها از طرف خداوند نازل شدهاند‪ ،‬و همهي کتابهای خييدا‬
‫در دعوت به توحيد متفقنييد‪ ،‬هيير چنييد در بعضييی از فييروع‬
‫شريعت با هم اختلفات جزئي دارند‪.‬‬
‫چ چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊژ ﮌ ﮍ‬
‫ﮎ ک ک ک ﮒ گ گ گ ﮖ ﮗ ﮘ چ النساء‪١٣٦ :‬‬
‫مد( و كتابي‬ ‫هايد! به خدا و پيغمبرش )مح ّ‬ ‫اي كساني كه ايمان آورد ‌‬
‫كه بر پيغمبر نازل كرده است )و قرآن نششام دارد( و بششه كتابهششايي كششه‬
‫شتر )از قرآن( نازل نموده است )و هنوز تحريف و نسيان در آنهششا‬ ‫پي ‌‬
‫صورت نگرفته است( ايمان بياوريد‪ .‬هركس كه به خدا و فرشتگان و‬
‫كتابهاي خداوندي وپيغمبرانش و روز رستاخيز كشافر ششود )و يكششي از‬
‫اينها را نپذيرد( واقعا ً در گمراهي دور و درازي افتاده است‪.‬‬
‫همچنين ميفرمايد‪:‬‬
‫ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ‬ ‫چﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ‬
‫ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ چ البقرة‪:‬‬
‫‪١٣٦‬‬
‫بگوييد‪ :‬ايمان داريم به خدا و آنچه )به نام قرآن( بر ما نازل گشته‪،‬‬
‫و آنچششه بششر ابراهيششم‪ ،‬اسششماعيل‪ ،‬اسششحاق‪ ،‬يعقششوب‪ ،‬و اسششباط )يعنششي‬
‫نوادگان يعقوب( نازل شده است‪ ،‬و به آنچه بششراي موسششي و عيسششي‬
‫آمشششده اسشششت‪ ،‬و بشششه آنچشششه بشششراي )همهي( پيغمشششبران از طشششرف‬
‫يانششدازيم‬
‫پروردگارشان آمده است‪ .‬ميان هيچ يك از آنششان جششدايي نم ‌‬
‫)نه اين كه مثل يهوديان يا عيسويان‪ ،‬بعضيها را بپششذيريم و بعضششيها را‬
‫نپششذيريم‪ .‬بلكششه همهي پيغمششبران را راهنمششاي بشششرّيت در عصششر خششود‬
‫يپششذيريم( و مششا تسششليم‬
‫يدانيم و كتابهايشششان را بششه طششور اجمششال م ‌‬
‫م ‌‬
‫)فرمان( خدا هستيم‪.‬‬
‫و در آياتي از سورهي آلعمران میفرماید‪:‬‬
‫ﭞ ﭟ‬ ‫پ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ‬ ‫ﭗ پ‬ ‫ﭕ ﭖ‬ ‫چﭓ ﭔ‬
‫ﭯ ﭰ‬ ‫ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬﭭ ﭮ‬
‫ﭴ ﭵﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ آل عمران‪ ٤ - ٢ :‬جز خدا‪،‬‬ ‫ﭱ ﭲ ﭳ‬
‫خدايي نيست و او زنده )به خششود( و متص شّرف )در كششار و بششار جهششان(‬
‫است‪) .‬همان كسي كه( كتاب )قرآن( را بر تو نازل كششرده اسششت كششه‬
‫من اصشول رسشالتهاي آسشماني پيششين‪،‬‬ ‫مشتمل بر حق است )و متض ّ‬
‫قكنندهي كتابهششايي اسششت كششه قبششل از آن )بششراي پيغمششبران‬ ‫و( تصششدي ‌‬
‫هاند‪ .‬و خداوند پيششش از آن‪ ،‬تششورات را )بشراي‬ ‫هاند و( بود ‌‬
‫فرستاده شد ‌‬
‫موسي( و انجيل را )براي عيسي( نازل كرده است‪ .‬پيش از )قششرآن‪،‬‬

‫تورات و انجيل را نازل كرده است( جهت رهنمود مردمششان‪ ،‬و )چششون‬
‫منحرف گششتند‪ ،‬قشرآن يعنشي( جشدا سشازنده )حشق از باطشل( را فشرو‬
‫فرستاده است‪ .‬بيگمان كساني كه نسبت به آيششات خششدا كفششر ورزنششد‪،‬‬
‫عذاب سختي دارند‪ ،‬و خداوند توانا و انتقام گيرنده است‪.‬‬
‫در جاي ديگر ميفرمايد‪:‬‬
‫ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ چ النساء‪١٦٣ :‬‬ ‫چﭩ‬

‫و به داود زبور داديم‪.‬‬
‫و يا اين آيات كه‪:‬‬
‫ﭢ ﭣ چ العلى‪١٩ - ١٨ :‬‬ ‫چﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ‬

‫اين )چيزها منحصر به اين كتاب آسماني نيست‪ ،‬بلكششه( در كتابهششاي‬
‫پيشين )نيششز آمششده و( بششوده اسششت‪) .‬از جملششه در( كتابهششاي ابراهيششم و‬
‫موسي‪.‬‬
‫و به وحدت دین انبیاء كه همانا توحيد است چنين اشاره میفرماید‪:‬‬
‫چ ﭺ چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊژ ﮌ‬
‫ﮍ ﮎ ک ک کﮒ گ گ گ ﮖ ﮗ ﮘﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ‬
‫ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ چ الشورى‪١٣ :‬‬
‫خداوند آييني را براي شما )مؤمنان( بيان داشششته و روشششن نمششوده‬
‫است كه آن را به نوح توصيه كرده است و ما آن را به تو وحي و بششه‬
‫هايم )بششه همهي آنششان‬ ‫ابراهيششم و موسششي و عيسششي سششفارش نمششود ‌‬
‫هايم كه اصول( دين را پابرجا داريد و در آن تفّرقه نكنيد‬‫سفارش كرد ‌‬
‫يخوانيد )كه‬ ‫و اختلف نورزيد‪ .‬اين چيزي كه شما مشركان را بدان م ‌‬
‫پابرجا داشتن اصول و اركان دين است( بششر مشششركان سششخت گششران‬
‫يگزينششد و هششر كششه‬
‫يآيد‪ .‬خداوند هر كه را بخواهد براي اين دين برم ‌‬
‫م ‌‬
‫)از دشمنانگي بششا ديششن دسششت بكشششد و( بششه سششوي آن برگششردد‪ ،‬بششدان‬
‫يگرداند‪.‬‬ ‫رهنمودش م ‌‬
‫و دربارهي اختلف شريعتهاي پیامبران میفرماید‪:‬‬
‫ﯙ چ المائدة‪٤٨ :‬‬ ‫چ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞﮟ‬

‫)اي مردم!( براي هر مّلتي از شما راهي )براي رسيدن بششه حقششايق(‬
‫هاي )جهت بيان احكام( قرار داد ‌‬
‫و برنام ‌‬
‫ُ‬ ‫اْل َن ْب َِياءُ إ ِ ْ‬
‫حدٌ )بخاري(‬
‫وا ِ‬
‫م َ‬
‫ه ْ‬
‫وِدين ُ ُ‬ ‫م َ‬
‫شّتى َ‬ ‫ه ْ‬
‫هات ُ ُ‬
‫م َ‬
‫تأ ّ‬‫عّل ٍ‬
‫وةٌ ل ِ َ‬
‫خ َ‬
‫همهي پیامبران برادر هستند که از یک پششدر میباشششند امششا مادرشششان‬
‫یکی نیست‪ ،‬دین آنها یکی است و تنها در فروع اختلف دارند‪.‬‬
‫قرآن همهي کتابهاي گذشته را نسخ کرده است‬

‫ایمان داریم کششه همهي کتابهششای آسششمانی بعششد از تحریششف و تغییششر و‬
‫تمام شدن زمان آنها توسط قرآن نسخ شدهاند‪ ،‬و ششریعت و قشانون‬
‫روایت شده در کتابهای گذشته سه نوع است‪:‬‬
‫‪1‬ش قسمتی که قرآن به صحت آن گواهی داده است‪.‬‬
‫‪2‬ش قسمتی که قرآن به بطلن آن شهادت داده است‪.‬‬
‫‪3‬ش قسمتی که قرآن در مورد آن سکوت اختیار فرموده است‪.‬‬
‫به قسمت اول ایمان داریم و قسمت دوم را باطل و تحریفشششدهي‬
‫دسششت انسششان میپنششداریم و در مششورد قسششمت سششوم سششکوت اختیششار‬
‫مینماییم نه آنرا تصدیق میکنیم و نه تکذیب‪.‬‬
‫خداوند در مورد ارتباط قرآن و کتابهای گذشته میفرماید‪:‬‬
‫ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊژ ﯙ چ المائدة‪٤٨ :‬‬ ‫چﭿ ﮀ‬

‫و بر تو )اي پيغمبر( كتاب )كامل و شامل قرآن( را نازل كرديششم كششه‬
‫دق‬ ‫)در همهي احكششام و اخبششار خششود( ملزم حششق‪ ،‬و موافششق و مصشش ّ‬
‫حت و سششقم( و حششافظ‬ ‫كتابهششاي پيشششين )آسششماني(‪ ،‬و شششاهد )بششر ص ش ّ‬
‫)اصول مسائل( آنها است‪.‬‬
‫نزول قرآن تصدیق کنندهي کتابهای گذشته اسششت‪ ،‬کتابهششايی کششه در‬
‫برگیرندهي مدح و ستایش ونزول قرآن به عنوان آخرین پیام خششدايی‬
‫بر خاتم پيامبران ج بودند‪ ،‬بنابراین نزول قرآن موجب افزایش ایمان‬
‫و اعتقاد حاملن معرفت و بصیرت کتابهای گذشششته شششد‪،‬پششس تسششلیم‬
‫امر خدا شدند و به دین او گرويدند‪ ،‬خداوند بیان میفرماید کششه قششرآن‬
‫بر کتابهای گذشته حاکم و امین و گواه است‪ ،‬هرآنچششه موافششق قششرآن‬
‫باشد حقیقششت دارد و هرآنچششه بششا قششرآن منافششات داشششته باشششد باطششل‬
‫است‪.‬‬
‫خداوند به كساني از يهود كه به او دروغ بستند وكتششابش را تحریششف‬
‫كردند اشاره كرده میفرماید‪:‬‬
‫چ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵﭶ ﭷ ﭸ‬
‫چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ چ البقرة‪٧٩ :‬‬ ‫ﭹ ﭺ‬
‫ينويسند و‬ ‫واي بر كساني )از احبار( كه كتاب را با دست خود م ‌‬
‫يگويند )به بيسوادان(‪ :‬اين )توراتي است كه( از جانب خششدا‬ ‫آن گاه م ‌‬
‫هها( را بفروشششند! واي بششر‬ ‫آمده است تا به بهاي كمي آن )تحريفشششد ‌‬
‫ينويسششند! و واي بششر آنششان چششه‬ ‫آنان چه چيزهايي را بششا دسششت خششود م ‌‬
‫هها و كارها‪ ،‬ايشششان را‬ ‫يآورند! )اين گونه نوشت ‌‬ ‫چيزهايي را به چنگ م ‌‬
‫يكشاند(‪.‬‬‫به سوي هلك و عذاب م ‌‬
‫پ پ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ‬ ‫چﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ‬
‫ﭬ ﭭ ﭮ چ آل عمران‪:‬‬ ‫ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ‬
‫‪٧٨‬‬
‫و در ميان آنان كساني هستند كه به هنگام خواندن كتاب )خدا(‬

‫يكننششد تششا شششما گمششان بريششد‬
‫يپيچند و آن را دگرگون م ‌‬
‫زبان خود را م ‌‬
‫يخوانند( از كتاب )خدا( اسششت! در حششالي كششه از كتششاب‬ ‫)آنچه را كه م ‌‬
‫يگويند كه‪ :‬آن از نزد خدا )نازل شششده( اسششت و بششا‬ ‫)خدا( نيست‪ .‬و م ‌‬
‫يبندنششد و حششال آن‬‫اين كه از سوي خدا نيامده است و به خدا دروغ م ‌‬
‫يگويند(‪.‬‬
‫يدانند )كه دروغ م ‌‬
‫كه م ‌‬
‫پیامبر ج در مورد انتخاب این امت و پاداش مضاعف آنها میفرماید‪:‬‬
‫ص يَل ِ‬ ‫ُ‬
‫ة‬ ‫ن َ‬ ‫مييا ب َي ْي َ‬ ‫م يم ِ ك َ َ‬ ‫ن اْل َ‬ ‫مي ْ‬ ‫ف ِ‬ ‫سل َ َ‬ ‫ن َ‬ ‫م ْ‬ ‫في َ‬ ‫م ِ‬ ‫ؤك ُ ْ‬ ‫قا ُ‬ ‫ما ب َ َ‬ ‫ل إ ِن ّ َ‬ ‫قا َ‬ ‫َ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ر إ ِل َييى ُ‬
‫ة‬
‫وَرا َ‬ ‫ة الت ّي ْ‬ ‫وَرا ِ‬ ‫ل الت ّي ْ‬ ‫هي ُ‬ ‫يأ ْ‬ ‫س أوت ِي َ‬ ‫م ِ‬ ‫شي ْ‬ ‫ب ال ّ‬ ‫غيُرو ِ‬ ‫صي ِ‬ ‫ع ْ‬ ‫ال ْ َ‬
‫قيَراطًييا‬ ‫ع ُ‬ ‫ُ‬
‫طوا ِ‬ ‫ف يأ ْ‬ ‫جُزوا َ‬ ‫ع َ‬ ‫م َ‬ ‫هاُر ث ُ ّ‬ ‫ف الن ّ َ‬ ‫ص َ‬ ‫حّتى ان ْت َ َ‬ ‫ها َ‬ ‫مُلوا ب ِ َ‬ ‫ع ِ‬ ‫ف َ‬ ‫َ‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫حت ّييى‬ ‫ه َ‬ ‫مل ُييوا ب ِي ِ‬ ‫ع ِ‬ ‫ف َ‬‫ل َ‬ ‫جيي َ‬ ‫ل اْل ِن ْ ِ‬ ‫جيي ِ‬ ‫ل اْل ِن ْ ِ‬ ‫هي ُ‬ ‫يأ ْ‬ ‫م أوت ِي َ‬ ‫طا ث ُ ّ‬ ‫قيَرا ً‬ ‫ِ‬
‫م‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬
‫م أوِتيت ُي ْ‬ ‫قيَراطا ث ّ‬ ‫قيَراطا ِ‬ ‫عطوا ِ‬ ‫جُزوا فأ ْ‬ ‫ع َ‬ ‫م َ‬ ‫صُر ث ّ‬ ‫ع ْ‬ ‫ت ال َ‬ ‫صلي َ ْ‬ ‫ُ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ن‬ ‫قيَرا َطي ْ ِ‬ ‫م ِ‬ ‫طيت ُ ْ‬ ‫ع ِ‬ ‫س فأ ْ‬ ‫َ‬ ‫م ُ‬ ‫ش ْ‬ ‫ت ال ّ‬ ‫حّتى غَرب َ ْ‬‫َ‬ ‫ه َ‬ ‫م بِ ِ‬ ‫ملت ُ ْ‬ ‫ع ِ‬‫نف َ‬‫َ‬ ‫ال ْقْرآ َ‬ ‫ُ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫وأك ْث َيُر‬ ‫مًل َ‬ ‫ع َ‬ ‫من ّييا َ‬ ‫ل ِ‬ ‫قي ّ‬ ‫ءأ َ‬ ‫ؤَل ِ‬ ‫هي ُ‬ ‫ب َ‬ ‫ل ال ْك ِت َييا ِ‬ ‫هي ُ‬ ‫لأ ْ‬ ‫قا َ‬ ‫ف َ‬ ‫ن َ‬ ‫َ‬
‫قيَراطي ْ ِ‬ ‫ِ‬
‫ل‬ ‫قييا َ‬ ‫َ‬
‫قييالوا ل َ‬ ‫ُ‬ ‫شيي ًْئا َ‬ ‫م َ‬ ‫ُ‬ ‫ح ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ه ْ‬ ‫ّ‬ ‫قا َ‬ ‫جًرا َ‬ ‫َ‬
‫قك ي ْ‬ ‫ن َ‬ ‫م ْ‬ ‫م ِ‬ ‫مت ُك ْ‬ ‫ل ظل ْ‬ ‫ه َ‬ ‫ل الل ُ‬ ‫أ ْ‬
‫شاءُ )رواه البخاری(‬ ‫ن أَ َ‬ ‫م ْ‬ ‫ه َ‬ ‫ضِلي أوِتي ِ‬
‫ُ‬ ‫ف ْ‬ ‫و َ‬ ‫ه َ‬ ‫ف ُ‬ ‫َ‬
‫فاصلهي زماني شما نسبت به اقوام گذشششته بششه انششدازهي فاصششلهي‬
‫میان نماز عصر و مغرب است؛ اهل تشورات آمدنششد مهلشت ایششان تشا‬
‫نماز ظهر بود‪ ،‬سپس از اداء مسئولیت عاجز شششدند و خدانششد قیششراط‬
‫قیراط به آنها پاداش داد‪ ،‬سپس اهل انجیل آمدنششد‪ ،‬آنهششا هششم تششا نمششاز‬
‫عصر به مفشاد حیشاتبخش انجیشل عمشل کردنشد سشپس عشاجز ششدند و‬
‫قیراط قیراط پاداش گرفتنششد‪ ،‬سششپس نششوبت بششه شششما رسششید و قششرآن‬
‫نازل شد شما هم تا غششروب خورشششید بششدان عمششل خواهیششد کششرد و دو‬
‫قیراط دو قیراط پاداش خواهید گرفت‪ ،‬اهل كتاب زبان بششه اعششتراض‬
‫گشوده‪ ،‬گفتند‪ :‬اعمال آنها از ما کمتر است ولی از ما بیششتر پشاداش‬
‫میگیرند؟ خداوند فرمود‪ :‬آیا در حق شما ظلم شده است؟ گفتند‪ :‬نه‪.‬‬
‫فرمود‪ :‬ایششن فضششل و بخششششی اسششت کششه بششه هششر کششس كششه بخششواهم‬
‫میبخشم‪) .‬بخاري آن را روايت كرده است(‪.‬‬
‫ودر حدیث دیگري میفرماید‪:‬‬
‫مييا‬‫و َ‬‫ه َ‬‫مّنا ِبالل ّ ِ‬ ‫قوُلوا آ َ‬ ‫و ُ‬

‫م َ‬ ‫ه ْ‬ ‫وَل ت ُك َذُّبو ُ‬ ‫ب َ‬ ‫ل ال ْك َِتا ِ‬ ‫قوا أ َ ْ‬
‫ه َ‬ ‫صد ّ ُ‬ ‫َل ت ُ َ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ن ل َش ُ‬
‫ه‬ ‫حش ُ‬ ‫م وَ إلهن ُشا َ وَ إلهُك ُششم وا ِ‬
‫ح شد ٌ وَ ن َ ْ‬ ‫ل إ ِل َي ْك ُي ْ‬‫ز َ‬
‫مييا أن ْي ِ‬‫و َ‬‫ل إ ِل َي َْنا َ‬
‫ز َ‬ ‫أن ْ ِ‬
‫سِلمون )رواه البخاری(‬ ‫م ْ‬ ‫ُ‬
‫اهل کتاب را نه تصشدیق کنیشد و نشه تکشذیب‪ .‬بلکشه بگویيشد‪ :‬بشه آنچشه‬
‫خداوند نازل فرموده است ایمان داریم و پروردگششار مششا و شششما یکششی‬
‫است و ما در مقابل او تسليم هستیم‪.‬‬
‫از ابنعباس روایت شده است که فرمود‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ن أَ ْ‬ ‫ف تَ َ‬
‫ل‬‫ز َ‬ ‫ذي أن ْي ِ‬ ‫م ال ّي ِ‬ ‫وك ِت َيياب ُك ُ ْ‬ ‫ء َ‬ ‫ي ٍ‬‫ش ْ‬ ‫ن َ‬ ‫ع ْ‬ ‫ب َ‬ ‫ل ال ْك َِتا ِ‬ ‫ه َ‬ ‫سأُلو َ‬ ‫ْ‬ ‫ك َي ْ َ‬
‫َ‬
‫د‬
‫قي ْ‬ ‫و َ‬ ‫ب َ‬ ‫شي ْ‬ ‫م يُ َ‬ ‫ضييا ل َي ْ‬ ‫ح ً‬ ‫م ْ‬ ‫ه َ‬ ‫ءون َي ُ‬ ‫قَر ُ‬ ‫ث؟! ت َ ْ‬ ‫حد َ ُ‬ ‫عَلى رسولالله ج أ ْ‬ ‫َ‬
‫َ‬ ‫و َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫وكت َب ُييوا‬ ‫غي ّيُروهُ َ‬ ‫ه َ‬‫ب اللي ِ‬ ‫ب ب َيدّلوا ك ِت َييا َ‬ ‫ل الك ِت َييا ِ‬ ‫هي َ‬ ‫نأ ْ‬ ‫مأ ّ‬ ‫حدّث َك ْ‬ ‫َ‬
‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫و َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫من ًييا‬ ‫ه ثَ َ‬ ‫ش يت َُروا ب ِي ِ‬ ‫ه ل ِي َ ْ‬‫د الل ي ِ‬ ‫عن ْي ِ‬ ‫ن ِ‬ ‫م ْ‬ ‫و ِ‬ ‫ه َ‬ ‫قالوا ُ‬ ‫ب َ‬ ‫م الك َِتا َ‬ ‫ه ْ‬ ‫دي ِ‬ ‫ب ِأي ْ ِ‬
‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬
‫ه‬‫والليي ِ‬ ‫مل َ‬ ‫ه ْ‬ ‫سألت ِ ِ‬ ‫م ْ‬ ‫ن َ‬ ‫ع ْ‬ ‫علم ِ َ‬ ‫ن ال ِ‬ ‫م ْ‬ ‫م ِ‬ ‫جاءَك ُ ْ‬ ‫ما َ‬ ‫م َ‬ ‫هاك ُ ْ‬ ‫قِليل أل ي َن ْ َ‬ ‫َ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫م )بخاری(‬ ‫عل َي ْك ُ ْ‬ ‫ل َ‬ ‫ز َ‬ ‫ذي أن ْ ِ‬ ‫ن ال ّ ِ‬ ‫ع ْ‬ ‫م َ‬ ‫سأل ُك ُ ْ‬ ‫جًل ي َ ْ‬ ‫م َر ُ‬ ‫ه ْ‬ ‫من ْ ُ‬ ‫ما َرأي َْنا ِ‬ ‫َ‬
‫چگونه در مورد بعضی مسايل از اهل کتاب میپرسششید در حششالی کششه‬
‫کتابي كه بر رسول خدا ج نازل شده بششه شششما نزدیکتششر اسششت؟! و از‬
‫تحريف نيز مصون مانده است‪ ،‬و همين قرآن به شما ميگويد كه اهل‬
‫کتاب چیزهششايی را بیششان میکننششد کششه تحریششف شششده اسششت و نوشششتهي‬
‫دست خود آنان است و به دروغ میگویند‪ :‬از طششرف خششدا نششازل شششده‬
‫است‪ .‬تا پول بیارزشی را به چنگ آورند‪ ،‬آگاه باشید ما علمششی داریششم‬
‫که ما را از اهل کتاب بینیاز میگرداند‪ ،‬هیچ کدام از آنها از قرآن شششما‬
‫چیزی نمیپرسد پس چرا شما بششا آن همششه علششم و حکمششت بششه آنهششا رو‬
‫میآورید‪) .‬بخاري آن را روايت كرده است(‪.‬‬
‫مقتضیات ایمان به کتب‬
‫به حلل و حرام کتابهييای خييدا ایمييان داریييم‪ ،‬داسييتانها و‬
‫مثلهاي قرآنی را معتبر و واقعی میپنداریم‪ ،‬به محكميياتش‬
‫عمل میکنیم‪ ،‬و در مقابل متشابهات آن سر تسييلیم فييرود‬
‫میآوریم و از حدود آنها تجاوز نمیکنیم‪ ،‬حق تلوت آن را به‬
‫جييای میآوریييم و مطیييع اواميير و نييواهی رسييول خييدا ج‬

‫هستیم‪.‬‬
‫ﯯﯢﯢ ﯰﯢﯢ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫ﯭﯢﯢ ﯮﯢﯢ‬ ‫ﯬﯢﯢ‬ ‫ﯩ ﯪﯢﯢ ﯫﯢﯢ‬ ‫چ ﯦﯢ ﯧﯢ ﯨ‬

‫ﯺ چ النساء‪١٠٥ :‬‬
‫ما كتاب )قرآن را كه مشتمل بر حق و بيانگر هر آن چيزي كه حق‬
‫هايشم تشا )مششعل راه هشدايت باششد و‬ ‫است( به حق بشر تشو نشازل كرد ‌‬
‫بدان( ميان مردمان طبق آنچه خششدا بششه تششو نشششان داده اسششت داوري‬
‫كني‪ ،‬و مدافع خائنان مباش‪.‬‬
‫خداوند به پیامبرش دسششتور میدهششد کششه بششر اسششاس کلم خششدا میششان‬
‫مردم قضاوت کند و او را بر حذر میدارد که مبادا دچار فتنهی بعضی‬
‫از آنها شود‪ ،‬آنجا كه ميفرمايد‪:‬‬
‫ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫ﯣ ﯤ‬ ‫ﯢ‬ ‫چﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ‬
‫ﯺ ﯺ ﯼ ی چ المائدة‪٤٩ :‬‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺﯺ ﯺ ﯺ‬
‫يدهيم به اين كه( در ميان آنان طبق‬ ‫و )به تو اي پيغمبر فرمان م ‌‬
‫چيزي حكم كن كه خدا بر تو نازل كرده است‪ ،‬و از اميال و آرزوهاي‬
‫قپوشششي و‬ ‫ايشان پيروي مكن‪ ،‬و از آنان برحذر باش كه )با كذب و ح ‌‬
‫ضورزي( تو را از برخي چيزهششايي كششه خششدا بششر تششو نششازل‬ ‫خيانت و غر ‌‬
‫كرده اسششت بششه دور و منحششرف نكننششد )و احكششامي را پايمششال هششوي و‬
‫هوس باطل خود نسازند(‪ .‬پس اگر )از حكم خدا رويگششردان شششدند و‬
‫هاي‬‫يخواهد به سششبب پششار ‌‬ ‫به قانون خدا( پشت كردند‪ ،‬بدان كه خدا م ‌‬
‫از گناهانشان ايشان را دچار بل و مصيبت سازد )و به عششذاب دنيششوي‪،‬‬
‫پيش از عششذاب اخششروي گرفتششار كنششد(‪ .‬بيگمششان بسششياري از مششردم )از‬
‫يكننششد )و از حششدود قششوانين الهشي‬ ‫احكام شريعت( سرپيچي و تمشّرد م ‌‬
‫ينمايند(‪ .‬همچنين میفرماید‪:‬‬
‫طي م ‌‬‫تخ ّ‬
‫ﭪ ﭫﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ‬ ‫ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ‬ ‫چﭡ ﭢ ﭣ ﭤ‬
‫چ العراف‪٣ :‬‬
‫از چيزي پيروي كنيد كه از سوي پروردگارتان بر شما نازل شده‬

‫اسششت‪ ،‬و جششز خششدا از اوليششاء و سرپرسششتان ديگششري پيششروي مكنيششد )و‬
‫جه )اوامر و نواهي خششدا( هسششتيد )و كمششتر‬
‫فرمان مپذيريد(‪ .‬كمتر متو ّ‬
‫يگيريد(‪.‬‬‫پند م ‌‬
‫مي و بيسوادي كه اين قششرآن‬ ‫خداوند در اين آيه به پيروي از پيامبر ا ّ‬
‫كريم را آورده‪ ،‬امششر فرمششوده و از سششرپيچي از او نهششي كششرده اسششت‪.‬‬
‫نافرمانياي كه نتيجهي آن عدول از حكم خدا به سوي غير اوست‪.‬‬
‫در جاي ديگري میفرماید‪:‬‬
‫ﮁ ﮂ ﮃ‬ ‫ﮀ‬ ‫ﭸ ﭹ ﭺ چ چچ ﭾ ﭿ‬ ‫چﭴ ﭵ ﭶ ﭷ‬
‫ﮄ چ البقرة‪١٢١ :‬‬
‫هايم و آن را از‬ ‫هاي از( كساني كه كتاب آسماني به آنان داد ‌‬ ‫)دست ‌‬
‫ققششانه‬
‫يخواننششد )و تششورات و انجيششل را مح ّ‬ ‫روي دّقت و چنانچه بايششد م ‌‬
‫يسششازند( ايششن چنيششن‬‫ينماينششد و سششره را از ناسششره جششدا م ‌‬‫وارسششي م ‌‬
‫يآورنششد‪ ،‬و كسششاني كششه بششدان ايمششان نياورنششد‬
‫افرادي به قرآن ايمان م ‌‬
‫يگمان ايشان زيانكارانند‪.‬‬ ‫ب ‌‬
‫بهجایآوردن حق تلوت قرآن عبارت اسششت از رعششایت حلل و حششرام‬
‫آن و تحریف و تأویل نکردن ناروای آیات خداوند‪.‬‬
‫خداوند دربارهي محکم و متشابه قرآن و روش اهل علم در تعامششل‬
‫با آنها ميفرمايد‪:‬‬
‫چ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡﯗ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ‬
‫ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ‬
‫ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ چ آل عمران‪٧ :‬‬ ‫ﯡ ﯢ ﯣﯤ ﯥ ﯦ‬ ‫ﯟ ﯠ‬
‫او است كه كتاب )قرآن( را بر تو نازل كرده است‪ .‬بخشي از آن‪،‬‬
‫خص و اهداف روشني دارنششد‬ ‫ت« است )و معاني مش ّ‬ ‫ما ‌‬‫حك َ َ‬
‫م ْ‬‫ههاي » ُ‬ ‫آي ‌‬
‫ههششاي‬‫و( آنهششا اصششل و اسششاس ايششن كتششاب هسششتند‪ ،‬و بخشششي از آن آي ‌‬
‫ت« است‪) ،‬و معاني دقيقي دارنششد و احتمششالت مختلفششي در‬ ‫مت َ َ‬
‫شاب َِها ‌‬ ‫» ُ‬
‫ما كساني كه در دلهايشششان كششژي اسششت )و گريششز از‬ ‫يرود(‪ .‬و ا ّ‬

‫آنها م ‌‬
‫هانگيزي و تأويل‬ ‫حق‪ ،‬زواياي وجودشان را فرا گرفته است( براي فتن ‌‬
‫يافتند‪ .‬در حالي كه تأويل )درسششت(‬ ‫)نادرست( به دنبال متشابهات م ‌‬
‫تقششدمان( در‬ ‫يداننششد كششه راسششخان )و ثاب ‌‬‫آنها را جز خدا و كسششاني نم ‌‬
‫يگوينشد‪ :‬مشا بشه‬‫دانش هستند‪) .‬اين چنين وارسشتگان و فرزانگشاني( م ‌‬
‫يدانيششم كششه محكمششات و‬ ‫همهي آنها ايمان داريششم )و در پرتششو دانششش م ‌‬
‫متشابهات( همه از سوي خششداي مششا اسششت‪ .‬و )ايششن را( جششز صششاحبان‬
‫يداننششد و(‬
‫يبرنششد‪ ،‬نم ‌‬‫عقل )سششليمي كششه از هششوي و هششوس فرمششان نم ‌‬
‫يشوند‪.‬‬ ‫متذ ّ‬
‫كر نم ‌‬
‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫چﯺ ﯺ‬
‫ﯺ ﯺ چ يوسف‪١١١ :‬‬ ‫ﯼ ی ی ی ﯺ ﯺ‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺ‬
‫به حقيقت در سرگذشت آنان‪) ،‬يعني يوسف و برادران و ديگر‬
‫گ( عششبرت بششراي‬‫يايمان‪ ،‬درسششهاي بششزر ِ‬ ‫پيغمبران و اقوام ايماندار و ب ‌‬
‫همهي انديشمندان است‪) .‬آنچه گفته شد( يك افسانهي سششاختگي )و‬
‫داستان خيالي و دروغين( نبششوده‪ ،‬و بلكششه )يششك وحششي بششزرگ آسششماني‬
‫اسششت كششه( كتابهششاي )اصششيل انبيششاي( پيشششين را تصششديق و پيغمششبران‬
‫يكند‪ ،‬و )به علوه( بيانگر همهي چيزهششايي اسششت‬ ‫)راستين( را تأييد م ‌‬
‫كه )انسانها در سعادت و تكامل خشود بششدانها نيشاز دارنششد‪ ،‬و بشه هميشن‬
‫دليل مايهي( هدايت و رحمت براي )همهي( كساني است كششه ايمششان‬
‫يآورند‪.‬‬
‫م ‌‬
‫از موارد ايمان به قرآن اطاعت از اوامر و نواهی پیامبر ج است‪:‬‬
‫ﮰ چ الحشر‪٧ :‬‬ ‫ﮦ ﮧﮨ‬ ‫چﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ‬

‫چيزهايي را كه پيغمبر براي شما )از احكام الهي( آورده است اجرا‬
‫م‬
‫ه ْ‬
‫ؤال ِ ِ‬‫سي َ‬‫م بِ ُ‬‫قب ْل َك ُي ْ‬
‫ن َ‬‫ن ك َييا َ‬ ‫مي ْ‬ ‫ك َ‬ ‫هل َي َ‬ ‫مييا َ‬ ‫م إ ِن ّ َ‬ ‫ما ت ََرك ْت ُك ُي ْ‬ ‫عوِني َ‬ ‫دَ ُ‬
‫ه‬ ‫ء َ‬ ‫ن َ‬ ‫ُ‬ ‫فإ ِ َ‬‫م َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫جت َن ُِبو ُ‬‫فييا ْ‬ ‫ي ٍ‬‫شيي ْ‬ ‫ع ْ‬ ‫م َ‬ ‫هي ْت ُك ْ‬ ‫ذا ن َ َ‬ ‫ه ْ‬‫لى أن ْب ِ َْيائ ِ ِ‬ ‫ع‬
‫م َ‬
‫ه ْ‬ ‫ف ِ‬‫خت ِل ِ‬ ‫وا ْ‬ ‫َ‬
‫م )بخاری(‬ ‫ُ‬ ‫ت‬‫ع‬ ‫َ‬ ‫ط‬ ‫َ‬ ‫ت‬‫س‬ ‫ا‬ ‫ما‬ ‫ه‬‫ْ‬ ‫ن‬‫م‬ ‫توا‬ ‫ُ‬ ‫أ‬ ‫َ‬
‫ف‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫َ‬ ‫أ‬ ‫ب‬ ‫م‬ ‫ُ‬ ‫ك‬ ‫ُ‬ ‫ت‬ ‫ر‬ ‫م‬‫َ‬ ‫أ‬ ‫ذا‬‫َ‬ ‫إ‬ ‫و‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َ‬ ‫ِ‬ ‫ْ ِ ْ ٍ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ ِ‬
‫از هر آنچه سکوت کردهام دست بردارید‪ ،‬چون علت هلک امتهششای‬
‫پیشششین اختلفششات و پرسشششهای فراوانششي بششوده اسششت كششه از انبیششاء‬
‫ميكردهاند‪ ،‬اگر شما را از کاری نهی کردم آنرا تششرک کنیششد و اگششر بششه‬
‫چیزی دستور دادم در حد تششوان آن را بششه جششای آوریششد‪) .‬بخششاري آن را‬
‫ایمان به پیامبران‬
‫ايمان به پيامبران به اجمال و تفصيل‬

‫به همهي پیامبران يچه آنهایی که میشناسييیم و چييه آنهييا‬
‫كه نمیشناسیمي ایمان داریم‪ ،‬مخصوص يا ً بييه آنهييايی کييه در‬
‫قرآن یيادی از ایشيان رفتيه اسيت‪ ،‬نزدیکتریين دیيدگاه بيه‬
‫قرآن در مورد تفاوت نبي و رسول این اسييت کييه رسييول‬
‫شریعت و قانون جدیدی را از خداونييد دریييافت میکنييد امييا‬
‫نبی بر شریعت پیامبر قبل از خودش ثابت مانييده و مييردم‬
‫را بدان فرا میخواند‪.‬‬
‫خداوند در مورد روانه كردن انبیاء به سوي تمامي امتها میفرماید‪:‬‬
‫چ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ چ ﭾﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ‬
‫ک ک ک ﮒ چ النحل‪٣٦ :‬‬ ‫ﮇ ﮈﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ‬
‫هايم )و محتواي دعوت‬ ‫ما به ميان هر مّلتي پيغمبري را فرستاد ‌‬
‫همهي پيغمبران اين بششوده اسششت( كششه خششدا را بپرسششتيد و از طششاغوت‬
‫)شيطان‪ ،‬بتان‪ ،‬ستمگران‪ ،‬و غيره( دوري كنيد‪) .‬پيغمبران دعششوت بششه‬
‫توحيد كردند و مردمان را به راه حق فرا خواندنششد(‪ .‬خداونششد گروهششي‬
‫از مردمان را )كه بر اثر كردار نيك‪ ،‬شايستهي مرحمششت خششدا شششدند‪،‬‬
‫بششه راه راسششت( هششدايت داد‪ ،‬و گروهششي از ايشششان )بششر اثششر كششردار‬
‫ناشايست( گمراهي بر آنان واجب گرديد )و سرگشتگي به دامانشان‬

‫ك و ترديديشد‪ ،‬برويشد( در زميشن‬ ‫چسبيد( پس )اگر در ايشن بشاره در شش ّ‬
‫گردش كنيد و )آثار گذشتگان را بر صفحهي روزگار( بنگريششد و ببينيششد‬
‫هانششد بششه كجششا‬
‫كه سرانجام كار كساني )كه آيات خششدا را( تكششذيب كرد ‌‬
‫كشيده است )و بر سر اقوامي چشون عشاد و ثمششود و لشوط چششه آمششده‬
‫است(‪.‬‬
‫خداونششد منششان همیشششه در هششر دوران پیششامبراني را بششه سششوی مششردم‬
‫فرستاده است تا آنها را به توحید و یکتاپرستی و کفر به طاغوت فرا‬
‫خوانند‪ ،‬اين روند از روزی که شرک دامنگیر جامعهي انسانی شده تا‬
‫آمدن آخرین پیامآور الهي در همهي نقاط عالم ادامه داشته است‪.‬‬
‫خداوند در آيهي ديگري میفرماید‪:‬‬
‫ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ چ فاطر‪٢٤ :‬‬ ‫چ ﭸ ﭹ ﭺ چ چچ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ‬
‫ق‪ ،‬به عنوان مژدهدهنششده )مؤمنششان بششه‬ ‫ما تو را همراه )دين( ح ّ‬
‫بهششششت( و بيشششم دهنشششده )كشششافران بشششه دوزخ‪ ،‬بشششه ميشششان مردمشششان(‬
‫هايم‪ .‬هيششچ مل ّششتي )از مّلتهششاي پيشششين( هششم نبششوده اسششت كششه‬
‫فرسششتاد ‌‬
‫هاي به ميانشان فرستاده نشده باشد‪.‬‬ ‫بيمدهند ‌‬
‫و ميفرمايد‪:‬‬
‫ﭳ ﭴﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ چ الرعد‪٧ :‬‬ ‫چﭱ ﭲ‬

‫هاي )و پيغمبري‪ ،‬و بر رسولن پيام باشششد و بششس‪ (،‬و‬ ‫مدهند ‌‬
‫تو تنها بي ‌‬
‫هر مّلتي راهنمايي )از ميان ساير پيغمبران( دارد )و تو چيششز نوظهششور‬
‫يباشي(‪.‬‬ ‫هاي نم ‌‬ ‫يسابق ‌‬‫وب ‌‬
‫خداوند ما را آگاه ميكند كه پيششامبراني هسششتند كششه در قششرآن قصششهي‬
‫آنها آمده است و همچنين رسولني هستند كه داستان آنهششا در قششرآن‬
‫نيامده است‪ ،‬میفرماید‪:‬‬
‫ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛﭜ ﭝ ﭞ ﭟ‬ ‫ﭓ ﭔ ﭕ‬ ‫چ ﭒ‬
‫ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ‬ ‫ﭠ ﭡ ﭢ‬
‫ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷﭸ ﭹ ﭺ چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ‬
‫ﮆ ﮇ ﮈﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ چ النساء‪١٦٥ - ١٦٣ :‬‬
‫ما به تو )اي پيغمبر‪ ،‬قرآن و شريعت را( وحي كرديم‪ ،‬همان گونه‬
‫كه پيش از تو به نششوح و پيغمششبران بعششد از او وحششي كرديششم‪ ،‬و )همششان‬
‫گونه كه( به ابراهيم‪ ،‬اسحاق‪ ،‬يعقوب‪ ،‬نوادگان )او كه برخششي از آنششان‬
‫پيغمبران خدا بودند(‪ ،‬عيسي‪ ،‬اّيوب‪ ،‬يونس‪ ،‬هارون‪ ،‬و سششليمان وحششي‬
‫هايششم‬
‫كرديم‪ ،‬و به داود زبور داديم‪ .‬و ما پيغمبران زيادي را روانششه كرد ‌‬
‫هايم‪ ،‬و پيغمششبران )ديگششر(‬ ‫كه سرگذشت آنان را قبل ً براي تو بيان كرد ‌‬
‫هايم( كه سرگذشت آنشان را بشراي‬ ‫زيادي را )به ميان مردم روانه كرد ‌‬
‫هايم‪) .‬و شيوهي وحي به موسششي ايششن بششود كششه( خداونششد‬ ‫تو بيان نكرد ‌‬
‫حقيقتا ً )از پشت حجاب بدون واسششطه( بششا موسششي سششخن گفششت‪ .‬مششا‬
‫هرسششان‪ ،‬و‬ ‫پيغمششبران را فرسششتاديم تششا )مؤمنششان را بششه ثششواب( مژد ‌‬
‫مدهنششده باشششند‪ ،‬و بعششد از آمششدن پيغمششبران‬‫)كششافران را بششه عقششاب( بي ‌‬
‫جت و دليلي بر خدا براي مردمششان بششاقي نمانششد )و نگوينششد كششه اگششر‬ ‫ح ّ‬
‫يآورديششم و راه طششاعت و‬ ‫يفرستادي‪ ،‬ايمان م ‌‬ ‫پيغمبري به سوي ما م ‌‬
‫يگرفتيم(‪ .‬و خدا چيرهي حكيم اسششت )و كارهششايش‬ ‫عبادت در پيش م ‌‬
‫يپذيرد(‪.‬‬
‫از روي قدرت و حكمت انجام م ‌‬
‫ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞﭟﭳ چ غافر‪:‬‬ ‫چﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ‬

‫‪٧٨‬‬
‫هايم‪.‬‬‫پيششش از تششو پيغمششبراني را )بششراي رهنمششود مردمششان( فرسششتاد ‌‬
‫سرگذشت بعضيها را بششراي تششو بششازگو كششرده و سرگذشششت برخيهششا را‬
‫هايم‪.‬‬‫براي تو بازگو نكرد ‌‬
‫چ چ چ‬ ‫ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷﭸ ﭹ ﭺ چ‬ ‫چﭮ ﭯ ﭰ ﭱ‬
‫النساء‪١٦٤ :‬‬
‫هايم كه سرگذشت آنان را قبل ً‬ ‫و ما پيغمبران زيادي را روانه كرد ‌‬

‫هايم‪ ،‬و پيغمبران )ديگر( زيششادي را )بششه ميششان مششردم‬ ‫براي تو بيان كرد ‌‬
‫هايششم‪) .‬و‬
‫هايم( كه سرگذشششت آنششان را بششراي تششو بيششان نكرد ‌‬ ‫روانه كرد ‌‬
‫ً‬
‫شيوهي وحي به موسي اين بود كه( خداوند حقيقتا )از پشت حجششاب‬
‫بدون واسطه( با موسي سخن گفت‪.‬‬
‫در آيششاتي ديگششر تعششدادي از پيششامبران را اسششم ميبششرد و بششدين وسششيله‬
‫ايمان به آنها را براي ما مشخص مینماید‪:‬‬
‫ﭡ ﭢﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ‬ ‫چﭝ ﭞ ﭟ ﭠ‬
‫ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ‬
‫ﮎ ک ک ک ﮒ‬ ‫ﮁ ﮂﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ‬
‫گ گگ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ چ النعام‪٨٦ - ٨٣ :‬‬
‫اينها دليل ما بود كه آنها را به ابراهيم عطا كرديم )تا( در برابر‬
‫قوم خود )به كارشان گيرد‪ ،‬و غششروب سششتارگان و خورشششيد و مششاه را‬
‫وني بششر آنششان‬ ‫ل ك َش ْ‬
‫دليل بر الوهّيت و وحدانّيت ما داند‪ .‬او با همين دلي ِ‬
‫پيروز شد و برتري يافت‪ ،‬و اين سّنت ما است كه با علششم و حكمششت(‬
‫يبريششم‪) .‬اي پيغمششبر!(‬ ‫هششر كششس را بخششواهيم او را درجششاتي بششال م ‌‬
‫يدهششد و‬ ‫پروردگار تو حكيم )است و هر چيزي را در جاي خود قرار م ‌‬
‫ق‬
‫يدانششد چششه كسششي مسششتح ّ‬ ‫يكند‪ ،‬و( آگششاه اسششت )و م ‌‬‫به جاي خود م ‌‬
‫ّ‬
‫رفعت است و چه كسي مستوجب ذلت(‪ .‬مشا بشه ابراهيشم‪ ،‬اسششحاق و‬
‫يعقوب )فرزند اسحاق( را عطا نموديم )و افتخار اين دو تن هششم تنهششا‬
‫در جنبهي پيغمبرزادگي نبود‪ ،‬بلكه مانند پدرشان( آن دو را )به سششوي‬
‫حقيقت و خوبي( رهنمود كرديم‪ .‬پيشتر نيششز نششوح را )دسششتگيري و بششه‬
‫سششوي حششق و نيكششي( ارشششاد نمششوديم‪ .‬و از نششژاد نششوح )هششم كسششاني‬
‫همچششون( داود‪ ،‬سششليمان‪ ،‬اي ّششوب‪ ،‬يوسششف‪ ،‬موسششي و هششارون را )قبل ً‬
‫هششدايت و ارشششاد كرديششم( و همششان گششونه )كششه ابراهيششم و همهي ايششن‬
‫پيغمبران را پاداش داديم( محسنان را )نيششز بششدانچه مسششتحقّ باشششند(‬
‫يدهيششم‪ .‬و زكري ّششا‪ ،‬يحيششي‪ ،‬عيسششي‪ ،‬و اليششاس را )نيششز هششدايت‬
‫پاداش م ‌‬
‫داديم و( همهي آنششان از زمششرهي صششالحان )و بنششدگان شايسششتهي مششا(‬
‫سع‪ ،‬يونس‪ ،‬و لششوط را )نيششز رهنمششود كرديششم( و‬

‫بودند‪ .‬و اسماعيل‪ ،‬الي َ َ‬
‫هر كدام )از اينان( را بر جهانيان )زمان خود( برتري داديم‪.‬‬
‫ﭿ ﮀ ﮁ چ‬ ‫ﭾ‬ ‫و ميفرمايد‪ :‬چ ﭸ ﭹ ﭺ چچ چ‬

‫مريم‪٥٦ :‬‬
‫و در كتاب )آسماني قرآن( از ادريس بگو‪ .‬او بسيار راستكار و‬
‫راستگو و پيغمبر بزرگي بود‪.‬‬
‫ﯠ چ هود‪:‬‬ ‫ﯚﯛ‬ ‫ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ‬ ‫ﮮ ﮯﮰ ﮱ ﯓ‬ ‫چﮬ ﮭ‬
‫‪٥٠‬‬
‫)ما به عنوان پيغمبر( هود را بششه سششوي قششوم عششاد فرسششتاديم كششه از‬
‫خودشان بود‪) .‬هود بديشان( گفت‪ :‬اي قوم من! خدا را بپرسششتيد كششه‬
‫جز او معبودي نداريد‪.‬‬
‫ﯺ چ هود‪:‬‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺﯺ‬ ‫ﯺ‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺﯺ ﯺ‬ ‫چ‬
‫بششه سششوي قششوم ثمششود يكششي از خودشششان را )بششه عنششوان پيغمششبر(‬
‫فرستاديم كه صالح نام داشت‪) .‬به آنان( گفت‪ :‬اي قوم مششن! خششدا را‬
‫بپرستيد كه معبودي جز او براي شششما وجششود نششدارد )و كسششي غيششر او‬
‫يباشد(‪.‬‬ ‫مستحقّ پرستيدن نم ‌‬
‫ﮆ چ‬ ‫چ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶﭷ‬
‫هود‪٨٤ :‬‬
‫شعيب را )نيز( به سوي قوم مدين فرستاديم كه از خود آنششان بششود‪.‬‬
‫)شعيب بديشان( گفت‪ :‬اي قوم من! خششدا را بپرسششتيد )و بدانيششد كششه(‬
‫جز او معبودي نداريد‪.‬‬
‫چ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ چ ص‪٤٨ :‬‬
‫)اي پيغمبر!( از اسماعيل و اليسع و ذالكفل ياد كن‪ .‬آنان جملگي‬
‫از خوبان و نيكانند‪.‬‬
‫حقیقت ایمان به پیامبران‬

‫ایمان به پیامبران یعنی اعتقاد جازم و راسخ بييه نبييوت و‬
‫رسييالت و عصييمت ایشييان از هيير گنيياهی‪ ،‬و اینکييه همييه‬
‫هدایتیافته و هدایتدهنده هسييتند‪ ،‬و پیييام خييدایی را بييدون‬
‫کييم و کاسييت بييه مييردم ابلغ نمودهانييد‪ ،‬و مردمشييان را‬
‫نصیحت كردهاند و در راه خدا هر آنچه در تييوان داشييتهاند‬
‫تلش و مجاهدت کردهاند‪ ،‬و خداوند امتهایشييان را مکلييف‬
‫فرموده است که آنهييا را تصييدیق نماینييد و سيير تسييلیم در‬
‫مقابل آنها فرود آورند‪ ،‬و هر كس از امت آنها كه اين امر‬
‫را به جاي نياورده باشد مؤمن نبوده است‪.‬‬
‫خداوند در مورد انتخاب پیامبران میفرماید‪:‬‬
‫ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ چ الحج‪٧٥ :‬‬ ‫ﮀ ﮁ ﮂﮃ ﮄ‬ ‫چچ چ ﭾ ﭿ‬
‫مآوراني )همچون جبرئيل( را‬ ‫خداوند از ميان فرشتگان پيا ‌‬
‫يدارد( و هششم از ميششان انسششانها‬ ‫يگزيند )و به سوي انبيا گسششيل م ‌‬
‫برم ‌‬
‫يگزينششد و بششه‬
‫مششد( را )برم ‌‬
‫پيغمبراني )همچون موسي و عيسششي و مح ّ‬
‫يفرستد‪ ،‬و از كششار همهي آنششان بششاخبر اسششت( چششرا كششه‬‫سوي مردم م ‌‬
‫خداوند شنوا و بينا است‪.‬‬
‫چﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ چ النعام‪١٢٤ :‬‬

‫يدانششد كششه )چششه كسششي را بششراي پيششامبري انتخششاب و(‬
‫خداوند بهششتر م ‌‬
‫يدارد‪ .‬خداوند میداند که چه‬ ‫رسالت خويش را به چه كسي حوالت م ‌‬
‫کسی را برای رسالت انتخاب کند و رسششالت را بششر دوش چششه کسششی‬
‫بگذارد‪ ،‬خداوند برای این کار تنها برگزیدگان شايسته را برمیگزیند‪.‬‬
‫ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ چ‬ ‫چﭮ ﭯ ﭰ‬
‫ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ چ ص‪٤٨ - ٤٥ :‬‬ ‫ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ‬
‫)اي پيغمبر!( از بندگان ما ابراهيم و اسحاق و يعقوب سخن بگو‪،‬‬
‫آنان كه داراي قدرت و بينش )كافي و قوي دربارهي امور زندگاني و‬
‫صي ويژگي بخشيديم‬ ‫رموز آيين يزداني( بودند‪ .‬ما آنان را با صفت خا ّ‬
‫كه ياد )هميشگي ايشان از( سراي آخرت بود‪ .‬ايشان در پيشششگاه مششا‬
‫از زمشششرهي برگزيشششدگان بشششس نيشششك و نيكوكارنشششد‪) .‬اي پيغمبر!( از‬
‫اسماعيل و اليسع و ذالكفل ياد كن‪ .‬آنان جملگي از خوبان و نيكانند‪.‬‬
‫خداونششد آنهششا را بششه قششوت در اطششاعت و فقششه در دیششن و بصششیرت در‬

‫حقیقت و عمل برای آخرت توصیف میفرماید‪ ،‬بیان میکند که هیچ هم‬
‫و غمی غیر از آخرت ندارند‪ .‬و آنان برگزيدگان نيكويي هستند‪.‬‬
‫و به عصمت آنها در ابلغ وحي و امانت آنها در گفتششار چنيششن اشششاره‬
‫ﭣ ﭤ ﭥ چ النجم‪٤ - ٣ :‬‬ ‫چﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ‬

‫يگويد‪ .‬هرگز آن )چيزي كه با خششود‬
‫و از روي هوا و هوس سخن نم ‌‬
‫آورده است و با شما در ميان نهاده است( جز وحي و پيششامي نيسششت‬
‫كه )از سوي خدا بدو( وحي و پيام م ‌‬
‫بر اساس هوا و هوس سشخن نمیراننشد بلکشه پیشام خداونشد منشان را‬
‫بدون کم و کاست به مردم ابلغ مینمایند‪.‬‬
‫گ‬ ‫ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک ﮒ گ‬ ‫ﮊ‬ ‫چﮆ ﮇ ﮈ ﮉ‬

‫ﮚ ﮛ چ الحاقة‪٤٧ - ٤٤ :‬‬ ‫ﮗ ﮘ ﮙ‬ ‫گ ﮖ‬
‫يبست‪ .‬ما دست‬ ‫هاي سخنان را به دروغ بر ما م ‌‬ ‫اگر پيغمبر پار ‌‬
‫يكرديششم‪ .‬و كسششي‬ ‫يگرفتيم سپس رگ دلش را پاره م ‌‬ ‫راست او را م ‌‬
‫يتوانست مانع )اين كار ما دربششارهي( او شششود )و مششرگ را‬ ‫از شما نم ‌‬
‫از او باز دارد(‪.‬‬
‫یعنی اگششر کوچکششترین خیششانتي از پيشامبر سششر ميزد آنچنشان كشه ششما‬
‫ميپنداريد از او انتقام ميگرفششتيم و هیششچ کششس نمیتوانسششت از او دفششاع‬
‫کند‪ ،‬ولی او فردی نیکششو و صششادق و هششدایتیافته اسششت‪ ،‬چششون خداونششد‬
‫همراه اوست و با معجزات روشنگر و دليل واضح و قاطع او را تأیید‬
‫مینماید‪.‬‬
‫در آیات فراوان دیگر ماننششد آیهي ‪،108‬ش ‪،110‬ش ‪،126‬ش ‪،131‬ش ‪،144‬‬
‫‪،150‬ش ‪،163‬ش ‪ 179‬سورهي شعراء به وجششوب پیششروی از آنهششا اشششاره‬
‫چ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ چ الشعراء‪١٠٨ :‬‬
‫از خدا بترسيد و از من اطاعت كنيد‪.‬‬
‫و حتی در آیهي ‪ 80‬سورهي نساء پیروی از انبیا را پیروی از خداوند‬
‫به حساب میآورد‪:‬‬
‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ چ النساء‪٨٠ :‬‬
‫هر كه از پيغمبر اطاعت كند‪ ،‬در حقيقت از خدا اطاعت كرده‬
‫يدهششد كششه خششدا بششدان‬
‫است )چرا كه پيغمبر جز بششه چيششزي دسششتور نم ‌‬
‫يكنششد كششه خششدا از آن نهششي‬
‫دستور داده باشد‪ ،‬و جز از چيششزي نهششي نم ‌‬
‫كرده باشد( و هششر كششه )بششه اوامششر و نششواهي تششو( پشششت كنششد )خششودش‬
‫مسؤول است و بششاك نداشششته بششاش( مششا شششما را بششه عنششوان مراقششب‬
‫هايم )بلكه بششر رسششولن پيششام‬ ‫)احوال( و نگهبان )اعمال( آنان نفرستاد ‌‬
‫باشد و بس(‪.‬‬
‫ﮦ ﮧﮨ ﮰ چ الحشر‪٧ :‬‬ ‫چﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ‬

‫در صحیح مسلم و بخاری از علقمه روایت شده است کششه پیششامبر ج‬
‫فرمود‪:‬‬
‫ت‬ ‫صيييا ِ‬ ‫م َ‬ ‫مت َن َ ّ‬‫وال ْ ُ‬ ‫ت َ‬ ‫ما ِ‬ ‫شييي َ‬ ‫موت َ ِ‬ ‫وال ْ ُ‬ ‫ت َ‬ ‫ما ِ‬ ‫شييي َ‬ ‫وا ِ‬ ‫ه ال ْ َ‬ ‫ن الّلييي ُ‬ ‫عييي َ‬ ‫)ل َ َ‬
‫َ‬ ‫فب َل َي َ‬
‫ة‬
‫ميَرأ ً‬ ‫كا ْ‬ ‫غ ذَل ِي َ‬ ‫ه َ‬ ‫ق الل ّي ِ‬ ‫خل ْ َ‬ ‫ت َ‬ ‫غي َّرا ِ‬ ‫م َ‬ ‫ن ال ْ ُ‬ ‫س ِ‬ ‫ح ْ‬ ‫ت ل ِل ْ ُ‬ ‫جا ِ‬ ‫فل ّ َ‬ ‫مت َ َ‬ ‫وال ْ ُ‬ ‫َ‬
‫غِني‬ ‫ه ب َل َ َ‬ ‫ّ‬ ‫ن‬‫إ‬ ‫ت‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫قا‬ ‫َ‬ ‫ف‬‫َ‬ ‫ت‬ ‫َ‬ ‫ء‬ ‫جا‬ ‫ف‬‫َ‬ ‫ب‬ ‫قو‬ ‫ُ‬ ‫ع‬ ‫ي‬ ‫م‬ ‫ُ‬ ‫أ‬ ‫ها‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫ُ‬
‫ل‬ ‫قا‬ ‫َ‬ ‫ي‬ ‫د‬ ‫س‬ ‫َ‬ ‫أ‬ ‫ني‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ن‬ ‫م‬
‫ِ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ٍ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِ ْ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ن‬‫عي َ‬ ‫نل َ‬ ‫مي ْ‬ ‫ن َ‬ ‫عي ُ‬ ‫ميا ِليي أل َ‬ ‫و َ‬ ‫ل َ‬ ‫قيا َ‬ ‫ف َ‬ ‫ت َ‬ ‫وك َي ْ َ‬ ‫ت َ‬ ‫ت ك َي ْ َ‬ ‫عن ْ َ‬ ‫كل َ‬ ‫ك أن ّ َ‬ ‫عن ْ َ‬‫َ‬
‫مييا‬ ‫ْ‬ ‫ق يد ْ َ‬ ‫تل َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ف َ‬ ‫ه َ‬ ‫ّ‬
‫ت َ‬ ‫ق يَرأ ُ‬ ‫قال ْ‬ ‫ب الل ِ‬ ‫في ك َِتا ِ‬ ‫و ِ‬ ‫ه َ‬ ‫ن ُ‬ ‫م ْ‬ ‫و َ‬ ‫رسولالله ج َ‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫ه‬
‫قَرأِتي ِ‬ ‫ت َ‬ ‫ن ك ُن ْ ِ‬ ‫ل لئ ِ ْ‬ ‫قا َ‬ ‫ل َ‬ ‫قو ُ‬ ‫ما ت َ ُ‬ ‫ه َ‬ ‫في ِ‬ ‫ت ِ‬ ‫جد ْ ُ‬ ‫و َ‬ ‫ما َ‬ ‫ف َ‬ ‫ن َ‬ ‫ِ‬ ‫حي ْ‬ ‫و َ‬ ‫ن الل ّ ْ‬ ‫ب َي ْ َ‬
‫ت(‬ ‫ْ‬ ‫ما َ‬ ‫َ‬ ‫لَ َ‬
‫قَرأ ِ‬ ‫هأ َ‬ ‫جدِْتي ِ‬ ‫و َ‬ ‫قد ْ َ‬
‫ﮦ ﮧﮨ ﮰ چ‬ ‫چﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ‬
‫خداوند زناني كه خالکوبي ميكنند و زناني كه خششالکوبی ميشششوند و‬
‫آنان كه ابروهايشان را برميدارند و آنان كه میان دندانهايشششان جهششت‬
‫زیبایی فاصله مياندازند شکه تغییردهندگان خلقت خداوندی هستندش ش را‬
‫لعنت کند! زنی به نام امیعقوب آمد و گفت‪ :‬خبردار شدهام که چنین‬
‫و چنان لعنت کردهاید؟ ابنمسعود گفت‪ :‬من چرا بر کسی لعنت نکنم‬
‫که پیامبر او را لعنششت کشرده اسششت و در کتشاب خششدا هششم بششر او لعنشت‬
‫فرستاده شده است؟! زن گفت‪ :‬مششن کتششاب خششدا را خوانششدهام ولششی‬
‫چنین چیزی ندیدهام‪ .‬ابنمسعود فرمود‪ :‬اگششر خششوب بخششواني‪ ،‬خششواهی‬
‫دید مگر خداوند در قرآن نمیفرماید‪:‬‬
‫ﭸﭹ ﭺ چ چ چ چ‬ ‫چﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ‬
‫آل عمران‪٣١ :‬‬
‫است‪.‬‬
‫این آیه برای هر کسی که میگوید‪ :‬پیامبر ج را دوسششت دارم ولشی از‬
‫او پیششروی نمیکنششد میششزان و محششک اسششت‪ ،‬چششون بیششان میدارد محبششت‬
‫رسششول بششا پیششروی روشششن میگششردد‪ ،‬ایششن ادعششا جششامهي عمششل بششه تششن‬
‫نمیپوشد مگر اينكه در اقوال و کردار از محمد ج پیروی کند‪ ،‬گروهی‬
‫گمان میکردند که رسول را دوست دارند‪ .‬خداوند بششا ایششن آیششه آنهششا را‬
‫آزمایش کرد‪.‬‬
‫پیششامبر ج در حششدیثی پیششروی از خششودش را تنهششا راه داخششل شششدن بششه‬
‫بهشت قلمداد میفرماید‪:‬‬
‫قيياُلوا ي َييا رسييولالله‬‫ن أ َب َييى َ‬ ‫مي ْ‬‫ة إ ِّل َ‬
‫جن ّي َ‬‫ن ال ْ َ‬‫خُلو َ‬‫مِتي ي َدْ ُ‬ ‫كُ ّ ُ‬
‫لأ ّ‬
‫د‬
‫قي ْ‬ ‫ف َ‬
‫صيياِني َ‬
‫ع َ‬
‫ن َ‬‫م ْ‬‫و َ‬‫ة َ‬ ‫ل ال ْ َ‬
‫جن ّ َ‬ ‫خ َ‬
‫عِني دَ َ‬ ‫طا َ‬‫ن أَ َ‬ ‫م ْ‬‫ل َ‬‫قا َ‬ ‫ن ي َأ َْبى َ‬
‫م ْ‬
‫و َ‬
‫َ‬
‫أ ََبى )بخاری(‬
‫همهي امتم به بهشت وارد میشوند مگر کسی کششه دوسششت نداشششته‬
‫باشد‪ ،‬عرض کردند‪ :‬مگر چه کسی دوست ندارد؟‬
‫فرمود‪ :‬هر کس از من پیروی کند وارد بهشششت میشششود و هششر کششس‬
‫مرا نافرمانی کند وارد بهشت نمیشود‪.‬‬
‫صى الّليي َ‬
‫ه‬ ‫ع َ‬ ‫ف َ‬
‫قد ْ َ‬ ‫صاِني َ‬
‫ع َ‬
‫ن َ‬
‫م ْ‬
‫و َ‬ ‫ع الل ّ َ‬
‫ه َ‬ ‫قد ْ أ َ َ‬
‫طا َ‬ ‫ف َ‬
‫عِني َ‬ ‫ن أَ َ‬
‫طا َ‬ ‫م ْ‬
‫َ‬
‫)بخاری(‬
‫هرکس مرا اطاعت کند در حقیقت خدا را اطاعت کرده است و هر‬
‫کس مرا نافرمانی کند در حقیقت خدا را نافرمانی کرده است‪.‬‬
‫لزمهي ایمان به پیامبران‬

‫اعتقاد داریم که ایمان به پیامبران یعنی ايمان به همهي آنها‪ ،‬اگر به‬
‫یکی از آنها کفر بشورزیم در حقیقشت بشه همهي آنهشا کفشر ورزیشدهایم‪،‬‬
‫بنابر این اصل‪ ،‬تفاوت و شکاف میان مسلمانان و یهششود و نصششاري را‬
‫درک میکنیم‪ ،‬آنها به محمد ج ایمان ندارند ولی ما به همهي پیششامبران‬
‫خداونششد ایمششان داریششم‪ ،‬اگششر بششه موشششکافی مسششئله بپردازیششم متششوجه‬
‫میشویم که در حقیقت آنها به پیششامبران خودشششان هششم کفششر میورزنششد‬

‫چششون همهي پیششامبران گذشششته آمششدن حضششرت ختمششی مرتبششت را بششه‬
‫امتهایشان نوید دادهاند‪.‬‬
‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ چ الشعراء‪١٠٥ :‬‬ ‫چﯺ‬

‫)ماجراي آموزندهي ديگري مربوط به قييوم نييوح اسييت(‪.‬‬
‫قوم نوح پيغمبران را تكذيب كردند‪.‬‬
‫ﮢ ﮣ ﮤ چ الشعراء‪١٢٣ :‬‬ ‫چ ﮡﯗ‬

‫قوم عاد پيغمبران )خدا( را تكذيب كردند )و دروغگو‬
‫ناميدند(‪.‬‬
‫چ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ چ الشعراء‪١٤١ :‬‬
‫قوم ثمود پيغمبران را دروغگو ناميدند )و از آنان‬
‫فرمانبرداري نكردند(‪.‬‬
‫ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ چ الشعراء‪١٦٠ :‬‬ ‫چﭑ‬

‫قوم لوط پيغمبران را دروغگو ناميدند )و از ايشان‬
‫پيروي نكردند(‪.‬‬
‫واضح است كه تنها به پیامبران خود ایمان نیاوردند ولی خداونششد در‬
‫مورد آنها میفرماید‪ :‬پیامبران را تکذیب کردند چون تکذیب یک پیامبر‬
‫به معنی تکذیب همهي آنها است‪ ،‬به ايششن اعتبششار كششه دیششن و رسششالت‬
‫همهي آنها یکی است و به یک هدف دعوت میکردند‪.‬‬
‫خداوند در آیهي ديگري بیان میفرماید که رسول خدا ج و مؤمنین به‬
‫همهي پیامبران ایمان دارند و میان هیچ یک از آنها فرقي نمیگذارند‪:‬‬
‫ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ‬ ‫چ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞﮟ ﮠ‬
‫ﮩ ﮪ ﮫﮬ ﯖ چ البقرة‪٢٨٥ :‬‬
‫مد( معتقد است بدانچه از سوي پروردگارش بر‬ ‫فرستاده )خدا‪ ،‬مح ّ‬
‫ّ‬
‫مؤمنان )نيز( بدان باور دارند‪ .‬همگي به خدا و فرشتگان او و كتابهاي‬
‫يگوينششد‪ (:‬ميششان هيششچ يششك از‬
‫وي و پيغمششبرانش ايمششان داشششته )و م ‌‬
‫يگذاريم )و سرچشمهي رسالت ايشششان را يكششي‬ ‫پيغمبران او فرق نم ‌‬
‫يدانيم(‪.‬‬
‫م ‌‬
‫ﮝ‬ ‫و ميفرمايد‪ :‬چ ﮒ گ گ گ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ‬

‫ﮞﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ چ النساء‪١٥٢ :‬‬
‫ما كساني كه به خدا و پيغمبرانش ايمان دارند و ميان هيچ يك‬ ‫وا ّ‬
‫يگذارنششد‬
‫هاند( فرقي نم ‌‬‫از آنان )در اين كه از سوي خدا برگزيده شد ‌‬
‫ينماينششد(‪ ،‬بششدانان پششاداش و مزدشششان را‬
‫)و هيششچ كششدام را تكششذيب نم ‌‬
‫خششواهيم داد‪ ،‬و خداونششد بسششيار آمرزنششده و بسششيار مهربششان اسششت )و‬
‫يدهد(‪.‬‬‫لغزشها و اشتباهاتي هم اگر داشته باشند‪ ،‬مورد عفو قرار م ‌‬
‫خداوند بیان میفرماید که کافرین میان پیامبران فرق میگذارنششد‪ ،‬بششه‬
‫بعضی ایمان دارند و به بعضی دیگر کافر هستند‪:‬‬
‫چﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ‬
‫ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک چ النساء‪- ١٥٠ :‬‬ ‫ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ‬
‫‪١٥١‬‬
‫يخواهند ميان‬ ‫كساني كه به خدا و پيغمبرانش ايمان ندارند و م ‌‬
‫خدا و پيغمبرانش جدايي بيندازند )و بگويند كه به خششدا ايمششان داريششم‪،‬‬
‫يگويند كه به برخششي از پيغمششبران‬ ‫ولي به پيغمبران ايمان نداريم( و م ‌‬
‫يخواهنشد ميشان آن‬ ‫ايمان داريم و به برخشي ديگشر ايمشان نشداريم‪ ،‬و م ‌‬
‫هاي‬‫)كفر و ايمشان( راهشي برگزيننشد )ولشي ميشان كفشر و ايمشان فاصشل ‌‬
‫نيست و دو راه بيش وجود ندارد‪ :‬راه كفر و راه دين(‪ .‬آنششان جملگششي‬
‫هاي فراهششم‬
‫بيگمششان كافرنششد‪ ،‬و مششا بششراي كششافران عششذاب خواركننششد ‌‬
‫آورد ‌‬
‫خداوند بر سر یهودیاني کشه گمشان میکننششد بششه پیششام نشازل شششده بششه‬
‫سوی خود ایمان آوردهاند ولی به قششرآن نششازل شششده بششر محمششد ج در‬
‫حششالی کششه حقیقششت دارد کششافر هسششتند بانششگ میزنششد و آنهششا را اینگششونه‬
‫سرزنش مینمايد‪:‬‬
‫چژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک ﮒ گ گ گ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ‬
‫ﮩ ﮪ چ‬ ‫ﮛ ﮜ ﮝ ﮞﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ‬
‫البقرة‪٩١ :‬‬
‫هنگامي كه به آنان گفته شود‪ :‬به آنچه خداوند فرو فرستاده است‬
‫يگوينششد‪ :‬مششا بششه چيششزي ايمششان‬
‫)كششه قششرآن اسششت( ايمششان بياوريششد‪ ،‬م ‌‬
‫يآوريم كه بر خود ما نازل شده باشد )نه بر اقوام ديگر(‪ ،‬و به غير‬ ‫م ‌‬
‫قكنندهي چيششزي‬ ‫يورزند و حششال آن كششه حششق بششوده و تصششدي ‌‬‫آن كفر م ‌‬
‫يگوييششد كششه بششه‬
‫است كه با خود دارند‪ .‬بگو‪ :‬اگر مؤمنيششد )و راسششت م ‌‬
‫يكنيد( پس چرا پيامبران خششدا را‬ ‫تورات ايمان داريد و از آن پيروي م ‌‬
‫يكشتيد؟‬ ‫پيش از اين م ‌‬
‫همچنين بیان میفرماید که علت اساسی کفر آنها عناد و تکبر است‪،‬‬
‫چون محمد ج را مانند پسران خود میشناسند‪:‬‬
‫ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ چ‬ ‫ﭖ ﭗپ پ‬ ‫چﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ‬
‫البقرة‪١٤٦ :‬‬
‫مد نام و‬
‫هايم‪ ،‬او را )كه مح ّ‬‫آنان كه بديشان كتاب )آسماني( داد ‌‬
‫يشناسند‪ ،‬بدان گونه كه پسران خششود را‬ ‫پيغمبر خاتم است‪ ،‬خوب( م ‌‬
‫يگمششان حششق را )از جملششه پيغمششبري‬‫يشناسششند‪ ،‬و برخششي از آنششان ب ‌‬ ‫م ‌‬
‫يدانند‪.‬‬
‫يدارند‪ ،‬در حالي كه م ‌‬ ‫مد و قبلگي كعبه را( پنهان م ‌‬ ‫مح ّ‬
‫ایمان به روز قیامت‬
‫علم و آگاهی از قیامت کلیدی است از کلیدهای غیب‬

‫ایمان داریم به همهي علمات و نشانههای قیامت کييه در‬
‫قرآن و سنت صحيح بیان یا روایت شدهاند‪ ،‬و اينكه زمييان‬
‫فرا رسیدن قیامت را تنها خداوند میداند‪.‬‬
‫خداوند با اشاره به اينكششه آگششاهي از كليششدهاي غيششب تنهششا مخصششوص‬

‫اوست میفرماید‪:‬‬
‫ﯺ ﯺﯺ ﯺ ﯺ ﯼ ی ی‬ ‫چ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬
‫چ‬ ‫ﯺ ﯺ‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﰈﰉ ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫ی ﯺ ﯺ‬
‫ههاي غيب و كليد آنها در دست خدا است و كسي جز او از‬ ‫گنجين ‌‬
‫آنها آگاه نيست‪ .‬و خداوند از آنچه در خشكي و دريا است آگاه است‪.‬‬
‫يافتششد مگششر ايششن كششه از آن‬
‫و هيچ برگي )از گياهي و درختي( فششرو نم ‌‬
‫چچيز تر‬‫هاي در تاريكيهاي )درون( زمين‪ ،‬و هي ‌‬ ‫خبردار است‪ .‬و هيچ دان ‌‬
‫و يا خشكي نيست كه فرو افتد‪ ،‬مگر اين كششه )خششدا از آن آگششاه‪ ،‬و در‬
‫علم خدا پيدا است و( در لوح محفوظ ضبط و ثبت است‪.‬‬
‫و کلیدهای غیب را اینگونه بیان میفرماید‪:‬‬
‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫چﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬
‫ﯺ ﯺ ﰈ ﰉ چ لقمان‪٣٤ :‬‬ ‫ﯼی ی ی ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬
‫آگاهي از فرا رسيدن قيامت ويژهي خشدا اسشت‪ ،‬و او اسشت كشه‬
‫يبارانششد‪ ،‬و م ّ‬
‫طلششع اسششت از آنچششه در رحمهششاي )مششادران(‬ ‫بششاران را م ‌‬
‫يآورد‪ ،‬و هيششچ‬
‫يداند فردا چششه چيششز فراچنششگ م ‌‬
‫است‪ ،‬و هيچ كسي نم ‌‬
‫يميششرد‪ .‬قطعشا ً خششدا آگششاه و‬

‫يداند كششه در كششدام سششرزميني م ‌‬
‫كسي نم ‌‬
‫باخبر )از موارد مذكور( است‪.‬‬
‫و در جاي ديگر بر اختصاص علم زمان آمدن قيامت به خداوند تأکید‬
‫یﯺ ﯺ‬ ‫چ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺﯺ ﯺ ﯼ ی ی‬
‫ﯺ ﰎﯺ ﯺ ﯺ ﰒ ﯺ ﯺ‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺﯺ ﯺ ﯺ ﰈ ﰉﯺ ﯺ ﯺ‬
‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ چ العراف‪١٨٧ :‬‬ ‫ﯺ ﯺ‬
‫يگويند‪ :‬در چه زماني )دنيا به‬ ‫يپرسند و م ‌‬ ‫راجع به قيامت از تو م ‌‬
‫يدهد؟ بگو‪ :‬تنها پروردگارم از آن آگششاه‬ ‫يرسد و( قيامت رخ م ‌‬ ‫پايان م ‌‬
‫يتواند در وقت خود آن را پديدار سازد )و از‬ ‫است‪ ،‬و كسي جز او نم ‌‬
‫ّ‬
‫پايان اين جهان و سششرآغاز آن جهششان مردمششان را آگششاه كنششد‪ .‬اطلع از‬
‫هنگامهي قيامت( براي )ساكنان( آسمانها و زميششن سششنگين و دشششوار‬
‫يرسد(‪ .‬قيامت ناگهاني به وقوع‬ ‫است )و هرگز دانش ايشان بدان نم ‌‬
‫يپرسند‪ :‬انگار تششو از )شششروع(‬ ‫يتازد‪ .‬از تو م ‌‬
‫يپيوندد و بر سرتان م ‌‬‫م ‌‬
‫ص يزدان است‪ ،‬وليكششن بيشششتر‬ ‫ّ‬
‫ي؟ بگو‪ :‬اطلع از آن‪ ،‬خا ّ‬ ‫قيامت باخبر ‌‬
‫مردمان )اين مسأله و فلسفهي آن را چنان كه بايد( نم ‌‬
‫ﯺ ﯺ‬ ‫و میفرماید‪ :‬چ ﯺ ﯺ ﯺ ﯼ ی ی ی ﯺ ﯺ ﯺ‬
‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫ﰉ ﯺ ﯺ ﯺﰎ ﯺ ﰒ‬ ‫ﯺ ﰈ‬ ‫ﯺ ﯺ‬
‫ﯺ ﯺ چ النازعات‪٤٦ - ٤٢ :‬‬ ‫ﯺ ﯺ‬
‫يشود؟ تو‬ ‫يپرسند كه در چه زماني واقع م ‌‬ ‫از تو دربارهي قيامت م ‌‬
‫ي از‬ ‫يدانششي(‪ .‬آگششاه ِ‬
‫ن؟! )تششو چيششزي از آن نم ‌‬ ‫را چششه آگهششي و خششبر از آ ‌‬
‫طلع از وقششوع آن‬ ‫يگششردد )و ا ّ‬‫زمان قيامت‪ ،‬به پروردگششارت واگششذار م ‌‬
‫ت؛ نششه تششو(‪ .‬وظيفهي تششو تنهششا و تنهششا بيششم دادن و‬ ‫كار پروردگار تو اسش ‌‬
‫يترسششند )و روح‬ ‫هشششدار بششاش بششه كسششاني اسششت كششه از قيششامت م ‌‬
‫قطلششبي دارنششد(‪ .‬روزي كششه آنششان برپششايي رسششتاخيز را‬ ‫قجششويي و ح ‌‬‫ح ‌‬
‫يكنند كه در جهان( گويي جز شامگاهي يششا‬ ‫يبينند )چنين احساس م ‌‬ ‫م ‌‬
‫هاند و بسر نبرد ‌‬‫چاشتگاهي از آن درنگ نكرد ‌‬
‫در جاي ديگر بیان میفرماید که قیامت ناگهششان فششرا خواهششد رسششید و‬
‫همراه قیامت علمات و نشانههايی خواهد آمد‪:‬‬
‫ﯺ ﯼ ی یی ﯺ ﯺ ﯺﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﰈ ﰉ چ‬ ‫چﯺ ﯺ ﯺ‬
‫محمد‪١٨ :‬‬
‫يآورند‪ ،‬و‬ ‫انگار )كافران و منافقان تا قيامت فرا نرسد ايمان نم ‌‬
‫يدارنششد كششه ناگهششان برپششا‬
‫براي ايمان آوردن خود( قيششامت را چشششم م ‌‬
‫ههاي آن ظاهر شده اسششت )كششه از‬ ‫ماكنون عليم و نشان ‌‬‫يشود؟! ه ‌‬‫م ‌‬
‫مالنبياء است(‪ .‬اما وقتي كه قيامت فرا رسششيد‪،‬‬ ‫جملهي آنها بعثت خات ‌‬
‫ديگر باور داشتن و اندرز گرفتن چه سودي به حالشان دارد؟!‬
‫پیامبر ج وقتي كه از او دربارهي آمدن قيامت سؤال شد فرمود‪:‬‬
‫ل )مسلم و بخاری(‬
‫سائ ِ ِ‬
‫ن ال ّ‬
‫م ْ‬
‫م ِ‬ ‫ها ب ِأ َ ْ‬
‫عل َ َ‬ ‫عن ْ َ‬ ‫سُئو ُ‬
‫ل َ‬ ‫ما ال ْ َ‬
‫م ْ‬ ‫َ‬
‫در مورد زمان آن من از تو داناتر نیستم‪.‬‬
‫نشانههای روز واپسین‬

‫برخی از نشششانههای قیششامت بششه علمششات صششغری )کوچششک( معششروف‬
‫هستند نمونهي آنها مانند‪ :‬ركود علم و انتشار فتنه و آشوب و گنششاه و‬
‫فواحش و افزایش قتل و کشتار و زلزله و نزدیک شششدن زمششان )کششم‬
‫شدن فرصت و فراغت و بهره بردن از زندگی( و ادعای نبوت كششه از‬
‫طرف دروغگویان و دجالها صورت میگیششرد‪ ،‬و چوپانهششا را میبینششی کششه‬
‫دارای ثروت و مال فراوان هستند و در ساختمانهای بزرگ‪ ،‬افتخششار و‬
‫تکبر میکنند‪ ،‬و همهي ملتها به مسششلمین هجششوم میآورنششد‪ ،‬و در نهشایت‬
‫مسلمین بر آنها چیششره میشششوند حششتی سششنگ و درخششت بششه یششاری آنهششا‬
‫میآيدو مسلمین را به پناهگاههای یهود راهنمایی میکند!‬
‫ع َ‬ ‫ن أَ ْ‬
‫وي َظْ َ‬
‫ه يَر‬ ‫ل َ‬ ‫هي ُ‬ ‫هَر ال ْ َ‬
‫ج ْ‬ ‫وي َظْ َ‬
‫م َ‬‫عل ْ ُ‬‫ل ال ْ ِ‬
‫ق ّ‬‫ن يَ ِ‬‫ةأ ْ‬ ‫سا َ ِ‬ ‫ط ال ّ‬ ‫شَرا ِ‬ ‫م ْ‬‫ِ‬
‫ن‬‫سيي َ‬ ‫م ِ‬‫خ ْ‬‫ن لِ َ‬ ‫ُ‬
‫حّتيى ي َكيو َ‬ ‫ل َ‬ ‫جيا ُ‬ ‫ل الّر َ‬ ‫قي ّ‬ ‫وي َ ِ‬
‫سياءُ َ‬ ‫ْ‬
‫وت َكُثيَر الن ّ َ‬ ‫الّزَنيا َ‬
‫حدُ )متفق عليه(‬ ‫وا ِ‬ ‫ْ‬
‫م ال َ‬‫قي ّ ُ‬ ‫مَرأ َةً ال َ‬
‫ْ‬ ‫ا ْ‬
‫از نشانههای قیامت برداشتن علم و ظششاهر شششدن جهششل و نششادانی و‬
‫انتشار گناه و فحشا و شرابخواری است و همچنین زیاد شششدن تعششداد‬
‫زنششان و کششاهش تعششداد مششردان؛ بششه گششونهای کششه بششرای پنجششاه زن یششک‬
‫سرپرست خواهد بود‪) .‬بخاري و مسلم آن را روايت كردهاند(‪.‬‬
‫از ابوهریره ط روایت شده است که پیامبر ج فرمود‪:‬‬
‫ما‬ ‫ه َ‬ ‫ن ب َي ْن َ ُ‬ ‫كو ُ‬ ‫ن يَ ُ‬ ‫مَتا ِ‬ ‫ظي َ‬ ‫ع ِ‬ ‫ن َ‬ ‫فئ ََتا ِ‬ ‫ل ِ‬ ‫قت َت ِ َ‬ ‫حّتى ت َ ْ‬ ‫ة َ‬ ‫ع ُ‬ ‫سا َ‬ ‫م ال ّ‬ ‫قو ُ‬ ‫َل ت َ ُ‬
‫ن‬ ‫ذاُبو َ‬ ‫ن كَ ّ‬ ‫جاُلو َ‬ ‫ث دَ ّ‬ ‫ع َ‬ ‫حّتى ي ُب ْ َ‬ ‫و َ‬ ‫حدَةٌ َ‬ ‫وا ِ‬ ‫ما َ‬ ‫ه َ‬ ‫وت ُ ُ‬ ‫ع َ‬ ‫ة دَ ْ‬ ‫م ٌ‬ ‫ظي َ‬ ‫ع ِ‬ ‫ة َ‬ ‫قت َل َ ٌ‬ ‫م ْ‬ ‫َ‬
‫ض‬ ‫ي‬ ‫ب‬ ‫ق‬‫ْ‬ ‫ي‬ ‫يى‬ ‫ي‬ ‫ّ‬ ‫ت‬ ‫ح‬ ‫و‬ ‫يولالله‬ ‫ي‬ ‫رس‬ ‫ه‬ ‫ي‬ ‫ّ‬ ‫ن‬ ‫َ‬ ‫أ‬ ‫م‬ ‫ع‬‫ُ‬ ‫ز‬ ‫ي‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫ّ‬ ‫ل‬ ‫ُ‬ ‫ك‬ ‫ن‬ ‫ثي‬ ‫ِ‬ ‫ل‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ث‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ب‬ ‫ري‬ ‫َ‬
‫ق‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ِ‬ ‫ٌ‬ ‫ِ‬
‫وي َك ُْثييَر‬ ‫ُ َ‬ ‫ن‬ ‫َ‬ ‫ت‬ ‫ف‬ ‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ر‬‫َ َ‬ ‫ه‬ ‫ْ‬ ‫ظ‬ ‫َ‬ ‫ت‬ ‫و‬‫َ‬ ‫ن‬ ‫ُ‬ ‫ما‬ ‫َ‬ ‫ز‬ ‫ّ‬ ‫ال‬ ‫ب‬‫َ َ‬ ‫ر‬ ‫قا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ت‬ ‫ي‬
‫َ َ‬ ‫و‬ ‫ل‬ ‫ُ‬ ‫ز‬ ‫ل‬ ‫َ‬ ‫ز‬ ‫ّ‬ ‫ال‬ ‫ر‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ث‬ ‫ْ‬ ‫ك‬ ‫َ‬ ‫ت‬ ‫و‬‫ُ َ‬ ‫م‬ ‫ْ‬ ‫ل‬ ‫ع‬‫ِ‬ ‫ال ْ‬
‫ِ‬
‫حت ّييى‬ ‫ض َ‬ ‫فيي َ‬ ‫في َ ِ‬ ‫ل َ‬ ‫مييا ُ‬ ‫م ال ْ َ‬ ‫فيك ُي ْ‬ ‫حّتى ي َك ْث ُيَر ِ‬ ‫و َ‬ ‫ل َ‬ ‫قت ْ ُ‬ ‫و ال ْ َ‬ ‫ه َ‬ ‫و ُ‬ ‫ج َ‬ ‫هْر ُ‬ ‫ال ْ َ‬
‫ه‬‫عل َْييي ِ‬ ‫ه َ‬ ‫ضيي ُ‬ ‫ر َ‬ ‫ع ِ‬ ‫حّتييى ي َ ْ‬ ‫و َ‬ ‫ه َ‬ ‫قت َ ُ‬ ‫ص يد َ َ‬ ‫ل َ‬ ‫قب َ ي ُ‬ ‫ن يَ ْ‬ ‫مي ْ‬ ‫ل َ‬ ‫مييا ِ‬ ‫ب ال ْ َ‬ ‫م َر ّ‬ ‫هي ّ‬ ‫يُ ِ‬
‫َ‬
‫ل‬ ‫و َ‬ ‫حت ّييى ي َت َطَييا َ‬ ‫و َ‬ ‫ه َ‬ ‫ب ل ِييي ب ِي ِ‬ ‫ه َل أَر َ‬ ‫عل َي ْي ِ‬ ‫ه َ‬ ‫ضي ُ‬ ‫ر ُ‬ ‫ع ِ‬ ‫ذي ي َ ْ‬ ‫ل ال ّ ِ‬ ‫قو َ‬ ‫في َ ُ‬ ‫َ‬
‫ل َيا‬ ‫قو ُ‬ ‫في َ ُ‬ ‫ل َ‬ ‫ج ِ‬ ‫ر الّر ُ‬ ‫قب ْ ِ‬ ‫ل بِ َ‬ ‫ج ُ‬ ‫مّر الّر ُ‬ ‫حّتى ي َ ُ‬ ‫و َ‬ ‫ن َ‬ ‫في ال ْب ُن َْيا ِ‬ ‫س ِ‬ ‫الّنا ُ‬
‫ت‬ ‫عيي ْ‬ ‫ذا طَل َ َ‬ ‫فييإ ِ َ‬ ‫ها َ‬ ‫رب ِ َ‬ ‫غ ِ‬ ‫م ْ‬ ‫ن َ‬ ‫م ْ‬ ‫س ِ‬ ‫م ُ‬ ‫ش ْ‬ ‫ع ال ّ‬ ‫حّتى ت َطْل ُ َ‬ ‫و َ‬ ‫ه َ‬ ‫كان َ ُ‬ ‫م َ‬ ‫ل َي ْت َِني َ‬
‫سييا‬ ‫ع نَ ْ‬ ‫ن َل ي َن ْ َ‬ ‫فذَل ِ َ‬ ‫ن َ‬ ‫َ‬
‫ف ً‬ ‫ف ُ‬ ‫حي َ‬ ‫ك ِ‬ ‫عو َ‬ ‫م ُ‬ ‫ج َ‬ ‫مُنوا أ ْ‬ ‫عِني آ َ‬ ‫س يَ ْ‬ ‫ها الّنا ُ‬ ‫وَرآ َ‬ ‫َ‬
‫خْيييًرا‬ ‫هييا َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ن قب ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫مان ِ َ‬ ‫في ِإي َ‬ ‫ت ِ‬ ‫سب َ ْ‬ ‫وك َ‬ ‫لأ ْ‬ ‫م ْ‬ ‫ت ِ‬ ‫من َ ْ‬ ‫نآ َ‬ ‫م ت َك ْ‬ ‫ها ل ْ‬ ‫مان ُ َ‬ ‫ِإي َ‬
‫فلَ‬ ‫مييا َ‬ ‫ه َ‬ ‫مييا ب َي ْن َ ُ‬ ‫ه َ‬ ‫وب َ ُ‬ ‫ن ثَ ْ‬ ‫جل ِ‬ ‫َ‬ ‫شيَر اليّر ُ‬ ‫و ق يد ْ ن َ َ‬ ‫َ‬ ‫ة َ‬ ‫ع ُ‬ ‫سييا َ‬ ‫ن ال ّ‬ ‫م ّ‬ ‫ول َت َقييو َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ل‬ ‫ج ُ‬ ‫ف الّر ُ‬ ‫صَر َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫ْ‬ ‫د‬ ‫ق‬ ‫َ‬ ‫و‬
‫َ‬ ‫ة‬
‫ُ‬ ‫ع‬
‫َ‬ ‫سا‬ ‫ّ‬ ‫ال‬ ‫ن‬‫ّ‬ ‫م‬
‫َ‬ ‫قو‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ت‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫و‬
‫َ‬ ‫ه‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ن‬ ‫يا‬ ‫َ‬ ‫و‬
‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫ط‬ ‫َ‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫َ‬ ‫و‬ ‫َ‬ ‫ه‬‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ن‬ ‫عا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ي‬ ‫با‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ت‬ ‫يَ‬
‫ه‬ ‫ضي ُ‬ ‫و َ‬ ‫ح ْ‬ ‫و ي ُِليط َ‬‫ُ‬ ‫ه َ‬ ‫و ُ‬ ‫ة َ‬ ‫ع ُ‬ ‫سا َ‬ ‫ن ال ّ‬ ‫م ّ‬ ‫قو َ‬ ‫ولت َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ه َ‬ ‫م ُ‬ ‫ع ُ‬ ‫فل ي َط َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ه َ‬ ‫حت ِ ِ‬ ‫ق َ‬ ‫ن لِ ْ‬ ‫َ‬
‫ُ‬ ‫ب ِلب َ ِ‬
‫ه‬
‫فييي ِ‬ ‫ه إ ِلييى ِ‬ ‫َ‬ ‫ع أكلت َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ف َ‬ ‫قدْ َر َ‬ ‫و َ‬ ‫ة َ‬ ‫ع ُ‬ ‫سا َ‬ ‫ن ال ّ‬ ‫م ّ‬ ‫قو َ‬ ‫ولت َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ه َ‬ ‫في ِ‬ ‫قي ِ‬ ‫س ِ‬ ‫فَل ي َ ْ‬ ‫َ‬
‫ها )رواه البخاری(‬ ‫م َ‬ ‫ع ُ‬ ‫فل ي َط َ‬‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫قیامت فششرا نمیرسششد تششا اینکششه ميششان دو گششروه بششزرگ جنگششي بششزرگ‬
‫درگيرد شدر حالی که هر دو یک ادعششا دارندش ش وتقریب شا ً سششی دروغگششو و‬
‫دجال ظهور کنند‪ ،‬و علم برداشته شود و زلزله افزایش یابشد و زمشان‬
‫بیفايده و بيارزش شود و فتنه و آشوب فراوان به وجود آید و هششرج و‬
‫مششرج و قتششل و کشششتار شششیوع پیششدا کنششد‪ ،‬و مشال و ثششروت بششه گششونهای‬
‫افزایش یابد که ثروتمند نمیدانششد چششه کسششی مسششتحق گرفتششن صششدقه‬

‫است‪ ،‬صدقهاش را به مردی میدهد‪ ،‬مرد میگوید‪ :‬نیازی بدان نششدارم‪،‬‬
‫و چوپانها در ساختمانهای بزرگ فخر فروشند و تکبر کننششد‪ ،‬و دورانششی‬
‫فرا رسد که انسان زنده به مردهای که در قبر است غبطه خششورد! و‬
‫خطاب به مرده بگوید‪ :‬ای کششاش مششن جششای تششو بششودم! و خورشششید از‬
‫مغرب طلوع کند در آن هنگششام مششردم ایمششان میآورنششد و تششوبه میکننششد‬
‫ولششی تششوبه و ایمششان بعششد از آن ارزش و اعتبششاری نششدارد‪ .‬و قیششامت در‬
‫حالی فرا مششی رسششد کششه مششردم همششه مشششغول کششار هسششتند‪ ،‬دو مششرد‬
‫مشغول خرید و فروش لباس هستند امششا خریششد و فششروش آنهششا تمششام‬
‫نمیشود و قیامت برپا میشود‪ ،‬یا مردی میرود تا حیششوانش را بدوشششد‪،‬‬
‫شیر را میدوشد ولی وقت ندارد که آنرا بخورد قیامت فرا میرسد‪ ،‬یا‬
‫مردی مشغول ساختن و مرتب کششردن حششوض آب اسششت‪ ،‬نمیتوانششد از‬
‫آن استفاده کند که قیامت آغششاز میشششود‪ ،‬یششا کسششی غششذا را بششه سششوی‬
‫دهان میبرد تا آنرا بخششورد ولششی نمیتوانششد آنششرا ببلعششد چششرا کششه قیششامت‬
‫میآيد‪.‬‬
‫حدیث دیگري از ثوبان از رسول خدا ج روایت شده است که پیامبر‬
‫ج فرمود‪:‬‬
‫ة إ ِل َييى‬ ‫عى اْل َك َل َي ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫دا َ‬ ‫مييا ت َي َ‬ ‫م كَ َ‬ ‫عل َي ْك ُي ْ‬ ‫عى َ‬ ‫دا َ‬ ‫ن ت َي َ‬ ‫مأ ْ‬ ‫مي ُ‬ ‫ك اْل َ‬ ‫ش ُ‬ ‫ُيو ِ‬
‫م‬ ‫َ‬ ‫ل ب َي ْ‬ ‫قييا َ‬ ‫ذ َ‬ ‫ّ‬ ‫قائ ِ ٌ‬ ‫ل َ‬ ‫قا َ‬ ‫ف َ‬ ‫ها َ‬ ‫َ‬
‫ل أن ْت ُي ْ‬ ‫مئ ِ ٍ‬‫و َ‬‫ن ي َي ْ‬ ‫حي ُ‬ ‫ة نَ ْ‬ ‫قل ي ٍ‬ ‫ن ِ‬ ‫م ْ‬ ‫و ِ‬‫ل َ‬ ‫عت ِ َ‬ ‫ص َ‬ ‫ق ْ‬
‫ن‬
‫مي ْ‬ ‫ه ِ‬ ‫ن الل ّي ُ‬ ‫عي ّ‬ ‫ول َي َن َْز َ‬ ‫ل َ‬ ‫س يي ْ ِ‬ ‫ء ال ّ‬ ‫غث َييا ِ‬ ‫غَثاءٌ ك َ ُ‬ ‫م ُ‬ ‫ول َك ِن ّك ُ ْ‬ ‫ذ ك َِثيٌر َ‬ ‫مئ ِ ٍ‬
‫و َ‬ ‫يَ ْ‬
‫م‬ ‫قل ُييوب ِك ُ ْ‬‫فييي ُ‬ ‫ه ِ‬ ‫ن الل ّي ُ‬ ‫ف ّ‬ ‫ذ َ‬ ‫قي ِ‬‫ول َي َ ْ‬
‫م َ‬ ‫من ْك ُي ْ‬ ‫ة ِ‬ ‫هاب َي َ‬ ‫م َ‬ ‫م ال ْ َ‬ ‫وك ُ ْ‬ ‫عد ُ ّ‬ ‫ر َ‬ ‫دو ِ‬ ‫ص ُ‬ ‫ُ‬
‫ب ال يدّن َْيا‬ ‫ُ ّ‬ ‫ي‬ ‫ح‬ ‫َ‬
‫ل‬ ‫قا‬ ‫َ‬ ‫ن‬ ‫ه‬
‫َ ْ ُ‬ ‫و‬ ‫ْ‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ما‬‫َ َ‬ ‫و‬ ‫رسولالله‬ ‫يا‬
‫َ‬ ‫ل‬‫ٌ‬ ‫ِ‬ ‫ئ‬ ‫قا‬‫َ‬ ‫ل‬‫َ‬ ‫قا‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ف‬ ‫ن‬‫ال ْ َ ْ َ‬
‫ه‬ ‫و‬
‫ت )رواه ابو داود و احمد(‬ ‫و ِ‬ ‫م ْ‬ ‫ة ال ْ َ‬ ‫هي َ ُ‬ ‫وك ََرا ِ‬ ‫َ‬
‫نزديك است روزی فرا رسد که همهي ملتها به شششما هجششوم آورنششد‪،‬‬
‫گفتند‪ :‬ای رسول خدا آیا از كم بودن افراد ما است؟‬
‫فرمود‪ :‬نه‪ ،‬در آن روز خیلی فراوان هستید اما مانند کف روي سیل‬
‫میمانید‪ ،‬خداوند ترس و وحشت از شششما را از دل دشششمنانتان بیششرون‬
‫ميآورد و ترس و وهن را در دلهایتان میافکند‪.‬‬
‫یکی از حاضرین گفت‪ :‬ای رسول خدا ج ترس و وهن چیست؟‬
‫فرمود‪ :‬دوست داشتن دنیا و دوری و نفرت از مرگ‪.‬‬

‫از عبدالله بن عمر روایت شده که از رسول خدا ج شنیده است که‬
‫جيُر ي َييا‬ ‫ل ال ْ َ‬
‫ح َ‬ ‫م يَ ُ‬
‫قييو ُ‬ ‫م ث ُي ّ‬
‫هي ْ‬ ‫ن َ َ‬
‫علي ْ ِ‬ ‫طو َ‬ ‫سيل ّ ُ‬
‫فت ُ َ‬ ‫م ال ْي َ ُ‬
‫هييودُ َ‬ ‫قييات ِل ُك ُ ْ‬ ‫تُ َ‬
‫ه )متفق عليه(‬ ‫ْ‬
‫قت ُل ُ‬‫فا ْ‬
‫وَراِئي َ‬ ‫ي َ‬‫هوِد ّ‬ ‫ذا ي َ ُ‬‫ه َ‬‫م َ‬ ‫سل ِ ُ‬
‫م ْ‬ ‫ُ‬
‫یهود با شما درمیافتند پس بر آنها مسلط خواهید شششد‪ ،‬حششتی سششنگ‬
‫هم بششه یششاری مسششلمین میشششتابد و خطششاب بششه مسششلمان میگویششد‪ :‬ای‬
‫مسلمان این یهودی است که پشت من خود را مخفششی کششرده اسششت‪،‬‬
‫بیا و او را به قتل برسان‪) .‬بخاري و مسلم آن را روايت كردهاند(‪.‬‬
‫دجال و فرارسیدن قیامت‬

‫یکششی از نشششانههای بششزرگ روز واپسششین ظهششور دجششال اسششت‪ ،‬دجششال‬
‫شخصی اسششت کششه خداونششد بنششدگان را توسششط او آزمششایش و امتحششان‬
‫دعی الوهیت است و یهششود پیششرو او میشششوند‪ ،‬حششتی یهششود‬ ‫میفرماید‪ ،‬م ّ‬
‫برای تسلط بر جهان منتظر او هستند‪ ،‬خداوند او را بر چیزهايی قادر‬
‫ميسازد‪ ،‬مانند دادن ثروت به كسششاني كششه بششه بششاطلش ايمششان آورنششد؛‬
‫همچنین خداوند به او قشدرت بخشششیده کشه گنجهشای دنیشا را بشه دنبشال‬
‫خودش بکشد و به آسمان دستور دهد کششه بششاران ببارانششد و بششه زمیششن‬
‫فرمان دهد که گیاه برویاند و مردگانی را که بشا دسششت خشود بششه قتششل‬
‫رسانده است زنده کند‪ ،‬همهي این کارهششا بششه اراده و اذن پروردگششار‬
‫انجام میشششود‪ ،‬بعششد از آن خداونششد قششدرت انجششام همهي اینهششا را از او‬
‫میگیرد و قادر به انجام هیچ کدام از آنها نیست‪ ،‬اینگونه سّرش بششرمل‬
‫میشود تا عیسی مسیح میآید و او را به قتل میرساند‪.‬‬
‫خداوند در صورت دجال دو نشانه را آفریده است که دال بر کفششر و‬
‫کذب او هستند‪ :‬یکی اینکه يك چشمش کور است‪ ،‬و دیگری اینکه بر‬
‫پيشانيش نوشته شده اسششت‪ :‬کششافر‪ ،‬هششر مششؤمن باسششواد و بیسششوادی‬
‫میتواند آنرا بخواند‪.‬‬
‫انس بن مالک از پیامبر ج روایت میکند‪:‬‬
‫وُر‬ ‫ه أَ ْ‬
‫عي َ‬
‫َ‬
‫ب أَل إ ِن ّ ي ُ‬ ‫وَر ال ْك َي ّ‬
‫ذا َ‬ ‫ه اْل َ ْ‬
‫ع َ‬
‫ُ‬ ‫ما من ن َبي إّل و َ َ‬
‫قدْ أن ْذََر أ ّ‬
‫مت َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ِ ْ ِ ّ ِ‬
‫َ‬
‫هكفر‬ ‫عي ْن َي ْ ِ‬
‫ن َ‬‫ب ب َي ْ َ‬
‫مكُتو ٌ‬ ‫ْ‬ ‫و َ‬
‫وَر َ‬
‫ع َ‬ ‫م ل َي ْ َ‬
‫س ب ِأ ْ‬ ‫ن َرب ّك ُ ْ‬
‫وإ ِ ّ‬
‫َ‬
‫)رواه مسلم(‬
‫پیششامبر ج میفرمایششد‪ :‬هششر پیششامبری امتششش را از دجششال هشششدار داده‬
‫است‪ ،‬آگاه باشید او کور است‪ ،‬اما خداوند شما کور نیسششت‪ ،‬و میششان‬
‫چشمانش نوشته شده است ک ف ر‪.‬‬
‫نواس بن سمعان از پیامبر روایت میکند‪:‬‬
‫ن‬ ‫عييّزى ْبيي ِ‬ ‫د ال ْ ُ‬ ‫عب ْ ِ‬ ‫ه بِ َ‬ ‫ه ُ‬ ‫شب ّ ُ‬ ‫ة ك َأ َّني أ ُ َ‬ ‫فئ َ ٌ‬ ‫طا ِ‬ ‫ه َ‬ ‫عي ْن ُ ُ‬ ‫ط َ‬ ‫قطَ ٌ‬ ‫ب َ‬ ‫شا ّ‬ ‫ه َ‬ ‫إ ِن ّ ُ‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫ف‬ ‫هي ِ‬ ‫ة ال ْك َ ْ‬ ‫سيوَر ِ‬ ‫ح ُ‬ ‫وات ِي َ‬ ‫ف َ‬ ‫ه َ‬ ‫عل َي ْ ِ‬ ‫قَرأ َ‬ ‫فل ْي َ ْ‬ ‫م َ‬ ‫من ْك ُ ْ‬ ‫ه ِ‬ ‫ن أدَْرك َ ُ‬ ‫م ْ‬ ‫ف َ‬ ‫ن َ‬ ‫قط ٍ‬
‫َ َ‬
‫ماًل‬ ‫ق َ‬ ‫وال ْ ِ‬ ‫ْ‬ ‫ن ال ّ‬ ‫خل ّ ً‬
‫شي َ‬ ‫ث ِ‬ ‫عا َ‬ ‫و َ‬ ‫ميًنا َ‬ ‫ث يَ ِ‬ ‫عا َ‬ ‫ف َ‬ ‫عَرا ِ‬ ‫شأم ِ َ‬ ‫ة ب َي ْ َ‬ ‫ج َ‬ ‫ر ٌ‬ ‫خا ِ‬ ‫ه َ‬ ‫إ ِن ّ ُ‬
‫ض‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬
‫فييي الْر ِ‬ ‫ه ِ‬ ‫مييا لب ْثيي ُ‬ ‫و َ‬ ‫ه فاثب ُُتوا قلَنا َيا رسولالله َ‬ ‫عَبادَ الل ِ‬
‫َ‬
‫َيا ِ‬
‫ة‬
‫عي ٍ‬ ‫م َ‬ ‫ج ُ‬ ‫مك ُ‬ ‫َ‬ ‫و ٌ‬ ‫وَيي ْ‬ ‫ر َ‬ ‫ه ٍ‬ ‫شي ْ‬ ‫مك َ‬ ‫َ‬ ‫و ٌ‬ ‫وَيي ْ‬ ‫ة َ‬ ‫سين َ ٍ‬ ‫مك َ‬ ‫َ‬ ‫و ٌ‬ ‫ميا َيي ْ‬ ‫و ً‬ ‫ن يَ ْ‬ ‫عو َ‬ ‫ل أْرب َ ُ‬ ‫قا َ‬ ‫َ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ذي‬ ‫م ال ّي ِ‬ ‫و ُ‬ ‫ك ال ْي َي ْ‬ ‫ف يذَل ِ َ‬ ‫قل َْنا َيا رسييولالله َ‬ ‫م ُ‬ ‫مك ُ ْ‬ ‫ه ك َأّيا ِ‬ ‫م ِ‬ ‫سائ ُِر أّيا ِ‬ ‫و َ‬ ‫َ‬
‫قلَنا ي َييا‬ ‫ْ‬ ‫قدَْرهُ ُ‬ ‫ه َ‬ ‫َ‬ ‫للا ْ‬ ‫َ‬ ‫قا َ‬ ‫وم ٍ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫قدُُروا ل ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ي‬ ‫ُ‬ ‫ة‬ ‫ل‬ ‫ص‬
‫َ‬ ‫ه‬
‫ِ‬ ‫في‬ ‫ِ‬ ‫نا‬ ‫َ‬ ‫في‬ ‫ِ‬ ‫ك‬ ‫َ‬ ‫ت‬ ‫أ‬ ‫ة‬‫ٍ‬ ‫َ‬ ‫ن‬ ‫س‬ ‫َ‬ ‫ك‬
‫ه‬ ‫ت‬ ‫ر‬ ‫ب‬ ‫د‬ ‫ت‬ ‫ي‬ ‫سي‬ ‫ا‬ ‫ث‬ ‫ي‬ ‫غ‬ ‫ْ‬ ‫ل‬ ‫يا‬ ‫َ‬
‫كي‬ ‫ل‬ ‫َ‬ ‫يا‬ ‫ي‬ ‫َ‬
‫ق‬ ‫ض‬ ‫ر‬ ‫في اْل َ‬ ‫ه‬
‫َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ ِ‬ ‫ِ‬ ‫سَرا ُ‬ ‫ع‬
‫ُ‬ ‫ما إ ِ ْ‬ ‫و َ‬ ‫رسولالله َ‬
‫ه‬ ‫في ُ ْ‬ ‫م َ‬ ‫وم ِ َ‬ ‫عليييى ال َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ح َ‬
‫ن ِبييي ِ‬ ‫مُنيييو َ‬ ‫ؤ ِ‬ ‫ه ْ‬ ‫عو ُ‬ ‫فَييييدْ ُ‬ ‫قييي ْ‬ ‫فَييييأِتي َ‬ ‫الّريييي ُ‬
‫ت‬ ‫ض َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ماءَ َ‬ ‫ْ‬ ‫ه َ‬ ‫َ‬
‫فت ُن ِْبيي ُ‬ ‫والْر َ‬ ‫طييُر َ‬ ‫م ِ‬ ‫فت ُ ْ‬ ‫سيي َ‬ ‫مُر ال ّ‬ ‫فَيييأ ُ‬ ‫ن ليي ُ‬ ‫جيُبو َ‬ ‫سييت َ ِ‬ ‫وي َ ْ‬ ‫َ‬
‫ه‬ ‫غ‬
‫َ‬ ‫ب‬ ‫سيي‬ ‫َ‬ ‫أ‬ ‫و‬ ‫را‬ ‫ُ‬ ‫ذ‬ ‫ت‬ ‫َ‬ ‫ن‬ ‫كييا‬ ‫َ‬ ‫مييا‬ ‫ل‬‫َ‬ ‫و‬ ‫طيي‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫أ‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫ُ‬ ‫ت‬ ‫ح‬ ‫ر‬ ‫سييا‬ ‫م‬ ‫هيي‬ ‫ي‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫ع‬
‫َ‬ ‫ح‬ ‫رو‬ ‫تيي‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫َ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ً َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫ِ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ن‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫خواصر ِ ث ُم ي يأ ْ‬ ‫عا وأ َ‬
‫دو َ‬ ‫َ ُ ّ‬ ‫ر‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫ف‬ ‫م‬
‫ْ‬ ‫ه‬
‫ُ‬ ‫عو‬ ‫ُ‬ ‫د‬
‫َ ْ‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫ف‬ ‫م‬ ‫ْ َ‬ ‫و‬ ‫ي‬ ‫ق‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫تي‬ ‫ِ‬ ‫َ ّ َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ه‬
‫َ َ ّ ُ‬ ‫د‬ ‫م‬ ‫ً‬ ‫رو‬ ‫ض ُ‬ ‫ُ‬
‫س‬ ‫ن ل َْييي َ‬ ‫حِلييي َ‬ ‫م ِ‬ ‫م ْ‬ ‫ن ُ‬ ‫حو َ‬ ‫صييب ِ ُ‬ ‫في ُ ْ‬ ‫م َ‬ ‫هيي ْ‬ ‫عن ْ ُ‬ ‫ف َ‬ ‫ر ُ‬ ‫صيي ِ‬ ‫في َن ْ َ‬ ‫ه َ‬ ‫ول َ ُ‬ ‫قيي ْ‬ ‫ه َ‬ ‫عل َْييي ِ‬ ‫َ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫هييا‬ ‫ل لَ َ‬ ‫قييو ُ‬ ‫في َ ُ‬ ‫ة َ‬ ‫رب َ ي ِ‬ ‫خ ِ‬ ‫م يّر ِبال ْ َ‬ ‫وي َ ُ‬ ‫م َ‬ ‫ه ْ‬ ‫وال ِ ِ‬ ‫مي َ‬ ‫نأ ْ‬ ‫مي ْ‬ ‫يء ٌ ِ‬ ‫شي ْ‬ ‫م َ‬ ‫ه ْ‬ ‫دي ِ‬ ‫ب ِأي ْ ي ِ‬
‫عو‬ ‫م ي َ يد ْ ُ‬ ‫ل ث ُي ّ‬ ‫حي ِ‬ ‫ب الن ّ ْ‬ ‫سييي ِ‬ ‫عا ِ‬ ‫ها ك َي َ َ‬ ‫ه ك ُُنوُز َ‬ ‫ع ُ‬ ‫فت َت ْب َ ُ‬ ‫ك َ‬ ‫جي ك ُُنوَز ِ‬ ‫ر ِ‬ ‫خ ِ‬ ‫أَ ْ‬
‫ة‬ ‫مَييي َ‬ ‫ن َر ْ‬ ‫ه َ َ‬ ‫قطَ ُ‬ ‫في َ ْ‬ ‫ف َ‬ ‫شَباًبا َ‬ ‫مت َل ًِئا َ‬ ‫جًل ُ‬
‫جْزلت َي ْ ِ‬ ‫ع ُ‬ ‫سي ْ ِ‬ ‫ه ِبال ّ‬ ‫رب ُ ُ‬ ‫ض ِ‬ ‫في َ ْ‬ ‫م ْ‬ ‫َر ُ‬
‫و‬ ‫هي َ‬ ‫مييا ُ‬ ‫حك فب َي ْن َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ضي َ‬ ‫ه يَ ْ‬ ‫ه ُ‬ ‫ج ُ‬ ‫و ْ‬ ‫هلل َ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫وي َت َ َ‬ ‫عوهُ في ُقب ِل َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫م ي َدْ ُ‬ ‫ضث ّ‬ ‫ُ‬ ‫ال ْ َ‬
‫غَر ِ‬
‫ة‬ ‫من َيياَر ِ‬ ‫عن ْيدَ ال ْ َ‬ ‫ل ِ‬ ‫ز ُ‬ ‫في َن ْي ِ‬ ‫م َ‬ ‫مْري َي َ‬ ‫ن َ‬ ‫ح اب ْي َ‬ ‫سي َ‬ ‫م ِ‬ ‫ه ال ْ َ‬ ‫ث الل ّ ُ‬ ‫ع َ‬ ‫ك إ ِذْ ب َ َ‬ ‫ك َذَل ِ َ‬
‫عل َييى‬ ‫ه َ‬ ‫في ْ ي ِ‬ ‫عا ك َ ّ‬ ‫ضي ً‬ ‫وا ِ‬ ‫ن َ‬ ‫هُرودَت َي ْ ي ِ‬ ‫م ْ‬ ‫ن َ‬ ‫ق ب َي ْ َ‬ ‫ش َ‬ ‫م ْ‬ ‫ي ِد َ‬ ‫ق ّ‬ ‫شْر ِ‬ ‫ء َ‬ ‫ضا ِ‬ ‫ال ْب َي ْ َ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ه‬ ‫من ْي ُ‬ ‫ح يدَّر ِ‬ ‫ه تَ َ‬ ‫عي ُ‬ ‫ف َ‬ ‫ذا َر َ‬ ‫وإ ِ َ‬ ‫قطَ يَر َ‬ ‫ه َ‬ ‫سي ُ‬ ‫ذا طَأطَأ َرأ َ‬ ‫ن إِ َ‬ ‫ملك َي ْ ِ‬
‫ة َ َ‬ ‫ح ِ‬ ‫جن ِ َ‬ ‫أ ْ‬
‫ت‬ ‫مييا َ‬ ‫ه إ ِّل َ‬ ‫سي ِ‬ ‫ف ِ‬ ‫ح نَ َ‬ ‫ري ي َ‬ ‫ج يد ُ ِ‬ ‫ر يَ ِ‬ ‫ف ٍ‬ ‫ل ل ِك َييا ِ‬ ‫حي ّ‬ ‫فَل ي َ ِ‬ ‫ؤ َ‬ ‫ؤل ُ ِ‬ ‫ن ك َييالل ّ ْ‬ ‫مييا ٌ‬ ‫ج َ‬ ‫ُ‬
‫ب‬ ‫رك َ ُ‬
‫ه ب َِبا ِ‬ ‫حّتى ي ُدْ ِ‬ ‫في َطْل ُب ُ ُ‬
‫ه َ‬ ‫ه َ‬ ‫هي طَْر ُ‬
‫ف ُ‬ ‫ث ي َن ْت َ ِ‬
‫حي ْ ُ‬
‫هي َ‬
‫ه ي َن ْت َ ِ‬ ‫س ُ‬ ‫ف ُ‬ ‫ون َ َ‬ ‫َ‬
‫ه )مسلم(‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ل‬‫ُ‬ ‫ت‬‫ق‬‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ي‬‫ف‬‫َ‬ ‫ّ‬ ‫د‬ ‫لُ‬
‫او جوانی است که مویش بسیار مجعد است و یک چشششمش کششور و‬

‫برآمده است‪ ،‬من او را به عبدالعزی بن قطن تشبیه میکنم‪ ،‬هر کس‬
‫از شما با او ملقات نمود‪ ،‬اوايل سورهي کهف را بخواند‪ ،‬او از جايي‬
‫میان عراق و سوریه ظهور خواهد کرد و راست و چﭗ را از فساد پر‬
‫میکند‪ ،‬ای بندگان خدا محکم و ثابتقدم باشید‪،‬‬
‫گفتیم‪ :‬ای رسول خدا چه قدر در زمین میماند؟‬
‫فرمششود‪ :‬چهششل روز‪ ،‬يكششي از روزهششايش چششون سششالی اسششت و روزی‬
‫ديگر چون ماهی‪ ،‬و روزی ديگر چون هفتهای‪ ،‬و سایر روزهای ماندن‬
‫او‪ ،‬مثل روزهای عادی شما است‪.‬‬
‫گفتیم‪ :‬ای رسول خدا آیا در آن روز که مثل یک سال است نماز یک‬
‫روز برای ما کفایت میکند؟‬
‫فرمود‪ :‬خیر‪ ،‬آنرا اندازه بگیرید و به اندازهي آن عبادت کنید‪.‬‬
‫گفتیم‪ :‬ای رسول خدا‪ ،‬سرعتش در زمین چه قدر است؟‬
‫فرمود‪ :‬مانند باران است که باد آنرا دنبال کند؛ نزد طششایفهای میرود‬
‫و ایشان را به خود میخواند‪ ،‬به او ایمان میآورند و دعوتش را اجششابت‬
‫میکنند و به آسمان امششر میکنششد‪ ،‬و بششاران میبششارد و بششه زمیششن فرمششان‬
‫میدهد‪ ،‬زمین میروياند و حیوانهای آن قوم که میچرند‪ ،‬در حالی پیش‬
‫آنهششا برمیگردنششد کششه پشششتها و لگنهششایش از قبششل بزرگششتر و قویششتر و‬
‫پستانهایشان پرشيرتر است‪ .‬بعد نزد قوم دیگششری میآیششد و ایشششان را‬
‫بششه خششود دعششوت میکنششد‪ ،‬آن جمششاعت دعششوت او را رد میکننششد و او از‬
‫ایشان منصششرف میشششود و برمیگششردد و آن طششايفه دچششار خشکسششالی‬
‫میشوند و تمام دارايی آنها از دستشان میرود؛ و دجششال بششر ویششرانهای‬
‫میگذرد‪ ،‬به آن خطاب میکند‪ :‬گنجینههایت را بیرون بده! و گنجینههای‬
‫مدفون در آن زمین‪ ،‬مانند زنبورهای نر که ملکه را دنبال میکننششد‪ ،‬بششه‬
‫دنبال او میروند‪ ،‬سششپس جششوان تنومنششدی را دعششوت میکنششد و او را بششا‬
‫شمشیر میزند و به سرعت پرتاب کشردن تیشر بشه هشدف او را دو نیشم‬

‫میکند و سششپس او را میخوانششد و او در حششالی کششه صششورتش درخشششان‬
‫است و میخندد )زنده میشود( و میآید؛ در اين اثنا که او چنین ميكنششد‪،‬‬
‫خداونششد عیسششی را میفرسششتد و او بششر روی منششارهي بیضششاء در شششرق‬
‫دمشق در میان دو لباس رنگ شده و در حششالی کششه کفهششای )پششای( او‬
‫روی بالهای دو فرشته است‪ ،‬فرود میآید؛ موقعی که سرش را فششرود‬
‫میآورد‪ ،‬از آن آب میچکد و وقتی سششر بلنششد میکنششد‪ ،‬قطششرات نقششرهای‬
‫مرواریدگون آب از سرش فرو میغلتد‪ ،‬بوی نفششس او بششه مشششام هیششچ‬
‫کششافری نمیرسششد و اگششر برسششد‪ ،‬آن کششافر میمیششرد و بششرد نفششس او بششه‬
‫اندازهی دید او میرود و حضرت عیسی دجال را جستجو میکند تششا در‬
‫»دروازهی لد« )جایی در فلسطین( او را مییابد و میکشد‪......‬‬
‫انس بن مالک از پیامبر ج روایت میکند که پیامبر ج فرمود‪:‬‬
‫يتبييع الييدجال ميين يهييود أصييبهان سييبعون ألفييا ً عليهييم‬
‫الطيالسة )رواه مسلم(‬
‫از یهودیان اصفهان هفتاد هششزار نفششر پیششرو دجششال میشششوند کششه همششه‬
‫طیلسان )نوعی ردای سبز رنگ است که احبار و علمششای یهششود آن را‬
‫میپوشند( بر تن دارند‪.‬‬
‫د إل سيطؤه الدجال‪ ،‬إل مكة والمدينة؛ وليييس‬ ‫ليس من بل ٍ‬
‫ب من أنقابها إل عليه الملئكة صييافين تحرسييهما‪) .‬رواه‬ ‫نق ٌ‬
‫مسلم(‬
‫دجال به تمام شهرها میرود و آنها را میپیمایششد و افسششاد میکنششد‪ ،‬جششز‬
‫شششهرهای مکششه و مششدینه کششه هیششچ سششوراخ و نقطهای از آن دو شششهر‬
‫نیست مگششر آن کششه ملئکششه در آن صششف کشششیدهاند و از آن حراسششت‬
‫میکنند‪.‬‬
‫نزول عیسی پسر مریم‬

‫یکی دیگر از نشييانههای قیييامت نييزول حضييرت عیسييی ؛‬
‫است که از پیامبر اسلم پیروی میکنييد؛ و شييریعت ایشييان‬
‫را اجرا مینماید؛ و بر دورغگويی افرادی که به خييدا شييرک‬
‫ورزیدهاند ودانشمندان و راهبان یهود را به جييای خييدا بييه‬
‫الوهیت گرفتهاند گواهی میدهد‪.‬‬
‫ﭛ ﭜ چ‬ ‫خداوند میفرماید‪ :‬چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗپ پ ﭚ‬

‫الزخرف‪٦١ :‬‬
‫يدهد‪ ،‬و هرگز دربارهي‬ ‫قطعا ً وجود عيسي خبر از وقوع قيامت م ‌‬
‫قيشامت شش ّ‬
‫ك و ترديشد نداششته باشششيد‪ ،‬و از مشن پيششروي كنيشد كشه راه‬
‫راست اين است‪.‬‬
‫ضمير »شه« به عیسی برمیگردد‪ ،‬یعنششی قبششل از فرارسششیدن قیششامت‬
‫عیسی پایین میآید‪ ،‬قرائت »انه لعََلم للساعه« مؤید این معنی اسششت‬
‫یعنی نزول عیسی نشانهي فرا رسیدن قیامت است‪ ،‬بنابراین عیسی‬
‫بعد از خروج دجال پایین میآید و او را به قتل میرساند‪ ،‬این تفسیر از‬
‫ابیهریره و ابنعباس و ابیعالیه و ابیمالک و عکرمه و مجاهد و حسششن و‬
‫قتاده و ضحاک و غیره روایت شده است‪.‬‬
‫ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ چ‬ ‫ﮧ ﮨﮩ ﮪ‬ ‫ﮥ ﮦ‬ ‫و میفرماید‪ :‬چ ﮠ ﮡﯗ ﮢ ﮣ ﮤ‬
‫النساء‪١٥٩ :‬‬
‫و كسي از اهل كتاب نيست مگر اين كه پيش از مرگ خود به‬
‫يآورد و او در روز رستاخيز گواه بر آنشان خواهششد بششود‬‫عيسي ايمان م ‌‬
‫يدهد كه او تنها بنششده و فرسششتادهي خششدا بششوده اسششت و‬
‫)و شهادت م ‌‬
‫رسالت آسماني را رسانده است(‪.‬‬
‫ضمير »به و موته« به عیسی برمیگردد‪ ،‬یعنی هیچ یک از اهل کتاب‬
‫باقی نمیمانند مگر اینکه بعد از نزول عیسی و قبل از وفششاتش بششه او‬
‫ایمششان خواهنششد آورد‪ ،‬یهششود و برخششی از مسششیحیان گمششان میکننششد کششه‬
‫عیسی به صلیب کشیده شده است اما این آیه بیان میكند که عیسی‬
‫پایین میآید چون قبل از ایمان آوردن همهي اهل کتاب به ایشششان‪ ،‬بششه‬
‫سوی پروردگارش بازگشت‪.‬‬
‫ع يدًْل َ‬ ‫َ‬
‫س يَر‬ ‫في َك ْ ِ‬ ‫مييا َ‬ ‫حك َ ً‬ ‫م َ‬ ‫مْري َي َ‬ ‫ن َ‬ ‫م اب ْي ُ‬ ‫فيك ُي ْ‬
‫ل ِ‬ ‫ز َ‬ ‫ن ي َن ْي ِ‬ ‫نأ ْ‬ ‫ش يك َ ّ‬ ‫ُيو ِ‬
‫حّتيى‬ ‫ل َ‬ ‫ميا ُ‬ ‫ْ‬
‫ض ال َ‬ ‫فيي َ‬ ‫وي َ ِ‬
‫ة َ‬ ‫جْزي َ َ‬ ‫ْ‬
‫ع ال ِ‬ ‫ض َ‬ ‫وي َ َ‬
‫زيَر َ‬ ‫خن ْ ِ‬ ‫ْ‬
‫ل ال ِ‬ ‫قت ُ َ‬ ‫وي َ ْ‬ ‫ب َ‬ ‫صِلي َ‬ ‫ال ّ‬
‫ن ال يدّن َْيا‬ ‫ْ‬ ‫حّتى ت َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َل ي َ ْ‬
‫مي ْ‬ ‫خي ْيًرا ِ‬ ‫ح يدَةُ َ‬ ‫وا ِ‬ ‫جدَةُ ال َ‬ ‫س ْ‬ ‫ن ال ّ‬ ‫كو َ‬ ‫حد ٌ َ‬ ‫هأ َ‬ ‫قب َل ُ‬
‫ن‬‫مي ْ‬ ‫ن ِ‬ ‫وإ ِ ْ‬ ‫م) َ‬ ‫شيئ ْت ُ ْ‬ ‫ن ِ‬ ‫ءوا إ ِ ْ‬ ‫قيَر ُ‬ ‫وا ْ‬ ‫هَري َْرةَ َ‬ ‫ل أ َُبو ُ‬ ‫قو ُ‬ ‫م يَ ُ‬ ‫ها ث ُ ّ‬ ‫في َ‬ ‫ما ِ‬ ‫و َ‬ ‫َ‬
‫ن‬ ‫يو‬ ‫ي‬‫ُ‬ ‫ك‬ ‫ي‬ ‫ة‬ ‫ي‬ ‫م‬ ‫يا‬ ‫ق‬ ‫ْ‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ت‬‫و‬ ‫ي‬ ‫م‬ ‫َ‬
‫ل‬ ‫ب‬ ‫َ‬
‫ق‬ ‫ه‬‫ب‬ ‫ن‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ْ‬
‫ؤ‬ ‫ي‬‫َ‬ ‫ل‬ ‫ل‬‫ّ‬ ‫إ‬ ‫ب‬ ‫تا‬ ‫ك‬ ‫ْ‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ل‬ ‫َ‬
‫ُ‬ ‫ِ َ َ ِ َ‬ ‫َ ْ ِ ِ َ َ ْ َ‬ ‫ُ ِ َ ّ ِ ِ ْ‬ ‫َِ ِ ِ‬ ‫أ ْ ِ‬‫ه‬
‫دا()متفق عليه(‪.‬‬ ‫هي ً‬ ‫م َ‬ ‫َ َ‬
‫ش ِ‬ ‫ه ْ‬ ‫علي ْ ِ‬
‫عیسی به میان شما پایین میآید و به عدالت حكم ميكنششد‪ ،‬صششلیب را‬
‫میشششکند و خششوك را ميكشششد و جزیششه را بششرميدارد‪ ،‬مششال و ثششروت بششه‬
‫گونهای فزونی مییابد که هیچ کس آن را برنمیدارد‪ ،‬در آن دوران یششک‬
‫سجده از دنیا و آنچه در آنست بهتر است‪ ،‬سپس ابوهریره میفرماید‪:‬‬
‫اگر میخواهید اين آیه را بخوانید‪:‬‬
‫ﮫ ﮬ ﮭ ﮮچ )بخاري و مسلم‬ ‫چ ﮠ ﮡﯗ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ‬
‫آن را روايت كردهاند(‪.‬‬
‫ابوهریره از رسول خدا ج روایت میکند که فرمود‪:‬‬
‫من ْ ُ‬ ‫ك َي َ َ‬
‫)رواه‬ ‫م‬
‫كيي ْ‬ ‫م ِ‬‫مك ُ ْ‬
‫ما ُ‬
‫وإ ِ َ‬ ‫فيك ُ ْ‬
‫م َ‬ ‫م ِ‬
‫مْري َ َ‬
‫ن َ‬ ‫ذا ن ََز َ‬
‫ل اب ْ ُ‬ ‫م إِ َ‬
‫ف أن ْت ُ ْ‬ ‫ْ‬
‫مسلم(‬
‫در چه حالی قرار میگیرید‪ ،‬هنگامی که عیسی به میان شششما بیایششد و‬
‫امام از شما باشد‪) .‬مسلم آن را روايت كرده است(‪.‬‬
‫جابر از پیامبر ج روایت میکند‪:‬‬
‫ن إ َِلى‬ ‫ق َ‬ ‫ُ‬
‫ري َ‬ ‫ه َِ‬
‫ظا ِ‬ ‫ح ّ‬ ‫عَلى ال ْ َ‬ ‫ن َ‬ ‫قات ُِلو َ‬ ‫مِتي ي ُ َ‬ ‫نأ ّ‬ ‫م ْ‬‫ة ِ‬ ‫ف ٌ‬ ‫طائ ِ َ‬ ‫ل َ‬ ‫َل ت ََزا ُ‬
‫م‬‫هي ْ‬
‫ميُر ُ‬ ‫لأ ِ‬ ‫قو ُ‬ ‫في َ ُ‬‫م؛ َ‬ ‫مْري َ َ‬
‫ن َ‬ ‫سى اب ْ ُ‬ ‫عي َ‬ ‫ل ِ‬ ‫ز ُ‬ ‫ل َ‬
‫في َن ْ ِ‬ ‫قا َ‬ ‫ة َ‬ ‫م ِ‬ ‫قَيا َ‬‫وم ِ ال ْ ِ‬ ‫يَ ْ‬
‫ة‬
‫ميي َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ل لَنا في َقو ُ‬ ‫َ‬ ‫ص ّ‬ ‫عا َ‬
‫ر َ‬
‫مَراءُ ت َك ِ‬‫ضأ َ‬ ‫ع ٍ‬ ‫على ب َ ْ‬ ‫م َ‬ ‫ضك ْ‬‫ع َ‬ ‫ن بَ ْ‬ ‫ل ل إِ ّ‬ ‫ل َ‬ ‫تَ َ‬
‫ة )رواه مسلم(‬ ‫م َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬
‫ه ال ّ‬ ‫ذ ِ‬ ‫ه ِ‬
‫ه َ‬ ‫الل ِ‬
‫تا روز قیامت همواره گروهی از امتم هسشتند كشه در راه حشق جهشاد‬
‫میکنند‪ ،‬وقتي كه عیسی به میانشان میآید امیر مسلمانان بشه عیسشی‬
‫میگوید‪ :‬بیا و برای ما نماز بخوان )امام ما باش(‪ .‬عیسی میگوید‪ :‬نه‪،‬‬
‫برخی از شما بر برخی دیگر امیر و امام هستید‪ ،‬این احترامی اسششت‬
‫که خدا به این امت بخشيده است‪.‬‬
‫احادیث فراوانی از رسول اکرم ج در مورد نزول‪ ،‬امامت و عششدالت‬
‫عیسی روایت شدهاند که به حد تواتر رسیدهاند‪.‬‬
‫ديگر نشانههای بزرگ قیامت‬

‫برخی دیگششر از نشششانههای بششزرگ قیششامت خششروج یششأجوج و مششأجوج و‬
‫طلوع خورشید از مغششرب زمیشن و آتشش بزرگشی کشه در یمشن روششن‬
‫میشود و مردم را به سوی بلد شام یعنی محشرگاهشان میراند‪.‬‬
‫خداوند در مورد یأجوج و مأجوج چنين میفرماید‪:‬‬
‫ﮊ ژ ﮌ ﮍ چ النبياء‪٩٦ :‬‬ ‫ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ‬ ‫چﮃ ﮄ‬

‫)اين نابودسازي بزهكاران و عدم بازگشت ايشان به دنيا( تا زماني‬
‫يگردنششد‪ ،‬و ايشششان‬
‫ادامه خواهششد داشششت كششه يششأجوج و مششأجوج رهششا م ‌‬
‫يگذرند )و موجب پريشششاني و هششرج‬ ‫شتابان از هر بلندي و ارتفاعي م ‌‬
‫ههاي فششرا رسششيدن‬ ‫يشششوند‪ ،‬و ايششن يكششي از نشششان ‌‬
‫و مششرج در زميششن م ‌‬
‫قيامت است(‪.‬‬
‫و دربارهي طلوع خورشید از مغرب و بستن باب توبه میفرماید‪:‬‬
‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞﭟ ﭠ ﭡ ﭢ‬
‫ﭰ ﭱ‬ ‫ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ‬ ‫ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ‬
‫ﭲﭳ ﭸ چ النعام‪١٥٨ :‬‬
‫)دليل متقن بر وجوب ايمان بيان گرديششده ‌اسششت‪ .‬پششس چششرا ايمششان‬
‫يآورنششد؟( آيششا انتظششار دارنششد كششه فرشششتگان )قبششض ارواح( بششه‬
‫نم ‌‬
‫سراغشان بيايند؟ يششا ايششن كششه پروردگششارت )خششودش( بششه سششوي آنششان‬
‫ل بر شروع رستاخيز‬ ‫ههاي پروردگارت كه )دا ّ‬ ‫هاي از نشان ‌‬
‫بيايد؟ يا پار ‌‬
‫ههاي پرودگششارت‬ ‫هاي از نشان ‌‬ ‫باشد( براي آنان نمودار شود؟ روزي پار ‌‬
‫مششا ايمششان‬
‫ينمايششد( ا ّ‬‫يرسد )و آنان را به ايمششان اجبششاري وادار م ‌‬ ‫فرا م ‌‬
‫هانششد‪ ،‬يششا ايششن كششه بششا وجششود‬
‫آوردن افرادي كه قبل از آن ايمششان نياورد ‌‬
‫هانششد‪،‬‬
‫هانششد و( خيششري نيندوخت ‌‬ ‫داشششتن ايمششان )كارهششاي پسششنديده نكرد ‌‬
‫سودي به حالشان نخواهد داشت‪.‬‬
‫امام بخاری از ابیهریره از رسول خدا ج روایت میکند‪:‬‬
‫ذا‬ ‫هييا َ‬
‫ف يإ ِ َ‬ ‫رب ِ َ‬‫غ ِ‬‫م ْ‬
‫ن َ‬ ‫مي ْ‬‫س ِ‬‫م ُ‬ ‫شي ْ‬ ‫ع ال ّ‬ ‫حت ّييى ت َطْل ُي َ‬
‫)ل تقوم الساعة َ‬
‫ن َل‬ ‫َ‬
‫حيي َ‬‫ك ِ‬ ‫فيذَل ِ َ‬‫ن َ‬ ‫عييو َ‬‫م ُ‬
‫ج َ‬‫من ُييوا أ ْ‬‫عن ِييي آ َ‬‫س يَ ْ‬
‫هييا الن ّييا ُ‬ ‫وَرآ َ‬
‫ت َ‬ ‫ع ْ‬‫طَل َ َ‬
‫ها (‬
‫مان ُ َ‬
‫سا ِإي َ‬‫ف ً‬‫ع نَ ْ‬
‫ف ُ‬ ‫ي َن ْ َ‬
‫قیامت برپا نمیشود تا خورشید از مغششرب طلششوع نکنشد در آن هنگشام‬
‫مردم ایمان میآورند و توبه میکنند ولی توبه و ایمان بعد از آن ارزش‬
‫و اعتباری ندارد‪.‬‬
‫پیامبر ج در حدیث حذیفه به ده نشانه از نشششانههای قیششامت اشششاره‬
‫قيياُلوا‬ ‫ن َ‬ ‫ذاك َُرو َ‬ ‫مييا ت َي َ‬ ‫ل َ‬ ‫قييا َ‬ ‫ف َ‬ ‫ذاك َُر َ‬ ‫ن ن َت َ َ‬ ‫ح ُ‬ ‫ون َ ْ‬ ‫عل َي َْنا َ‬ ‫ي َ‬ ‫ع الن ّب ِ ّ‬ ‫اطّل َ َ‬
‫ش يَر‬‫ع ْ‬ ‫هييا َ‬ ‫قب ْل َ َ‬ ‫ن َ‬ ‫و َ‬ ‫حت ّييى ت َيَر ْ‬ ‫م َ‬ ‫قييو َ‬ ‫ن تَ ُ‬ ‫ها ل َ ْ‬ ‫ل إ ِن ّ َ‬ ‫قا َ‬ ‫ة َ‬ ‫ع َ‬‫سا َ‬ ‫ن َذْك ُُر ال ّ‬
‫ن‬ ‫مي ْ‬‫س ِ‬ ‫م ِ‬ ‫شي ْ‬ ‫ع ال ّ‬ ‫وطُل ُييو َ‬ ‫ة َ‬ ‫داب ّي َ‬ ‫وال ّ‬ ‫ل َ‬ ‫جا َ‬ ‫والدّ ّ‬ ‫ن َ‬ ‫خا َ‬ ‫فذَك ََر الدّ َ‬ ‫ت َ‬ ‫آَيا ٍ‬
‫َ‬
‫وث َلَثيي َ‬
‫ة‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ون ُُزو َ‬
‫ج َ‬ ‫جو َ‬ ‫مييأ ُ‬ ‫و َ‬ ‫ج َ‬ ‫جو َ‬ ‫وي َأ ُ‬ ‫م؛ َ‬ ‫مْري َ َ‬ ‫ن َ‬ ‫سى اب ْ ِ‬ ‫عي َ‬ ‫ل ِ‬ ‫ها َ‬ ‫رب ِ َ‬‫غ ِ‬ ‫م ْ‬ ‫َ‬
‫ة‬‫زيَر ِ‬ ‫ج ِ‬ ‫ف بِ َ‬ ‫س ٌ‬ ‫خ ْ‬ ‫و َ‬ ‫ب َ‬ ‫ر ِ‬ ‫غ ِ‬
‫م ْ‬ ‫ْ‬
‫ف ِبال َ‬ ‫س ٌ‬ ‫خ ْ‬ ‫و َ‬ ‫ق َ‬ ‫ر ِ‬ ‫ش ِ‬ ‫م ْ‬ ‫ْ‬
‫ف ِبال َ‬ ‫س ٌ‬ ‫خ ْ‬ ‫ف َ‬ ‫سو ٍ‬ ‫خ ُ‬ ‫ُ‬
‫َ‬
‫س إ ِلييى‬ ‫ن ت َط يُردُ الن ّييا َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫خُر ذَل ِك َناٌر ت َ ْ‬ ‫ْ‬
‫مي ِ‬ ‫ن الي َ َ‬ ‫مي ْ‬ ‫ج ِ‬ ‫خ يُر ُ‬ ‫وآ ِ‬ ‫ب َ‬ ‫عَر ِ‬ ‫ال َ‬
‫م )أخرجه البخاري(‪.‬‬ ‫ه ْ‬ ‫ر ِ‬‫ش ِ‬ ‫ح َ‬ ‫م ْ‬ ‫َ‬
‫پیامبر ج پیش ما آمد و فرمود‪ :‬در مورد چه چیزی بحث میکنید؟‬
‫گفتیم‪ :‬در مورد قیامت‪.‬‬
‫فرمود‪ :‬قیامت برپا نمیشود تا اينكه ده نشانهي بزرگ را نبینید‪ :‬دود‪،‬‬
‫دجال‪ ،‬داّبه‪ ،‬طلوع خورشید از مغرب‪ ،‬نزول عیسی‪ ،‬یأجوج و مأجوج‪،‬‬
‫سششه خورشششیدگرفتگی بششزرگ‪ :‬یکششی در مشششرق و یکششی در مغششرب و‬

‫دیگری در جزیرة العرب و آخرین نشانهي قیامت روشن شششدن آتششش‬
‫بزرگی است در یمن که مششردم را بششه سششوی محشرگاهشششان میرانششد‪.‬‬
‫)بخاري آن را تخريج كرده است(‪.‬‬
‫از معاویه بن حیده روایت شده که پیامبر خدا ج فرمود‪:‬‬
‫هك ُ ْ‬
‫م‬ ‫جيو ِ‬ ‫عل َييى ُ‬
‫و ُ‬ ‫ن َ‬
‫جيّرو َ‬
‫وت ُ َ‬ ‫جيياًل َ‬
‫وُرك َْبان ًييا َ‬ ‫ر َ‬‫ن ِ‬
‫شييوُرو َ‬ ‫ح ُ‬ ‫م ْ‬
‫م َ‬‫إ ِن ّك ُ ْ‬
‫م)أحمد و الترمذی و الحاکم(‬ ‫د ِ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ه إ ِلي الشا ِ‬ ‫مأ ب ِي َ ِ‬‫و َ‬‫وأ ْ‬ ‫هنا َ‬ ‫ها ُ‬
‫پیاده و سوار حشر خواهید شد‪ ،‬و در اينجا بششر روی صششورت کشششیده‬
‫خواهید شد‪) .‬در اين حال با دستش به سوي شام اشاره كرد(‪.‬‬
‫عذاب و فتنهي قبر‬

‫به سؤال و عذاب و نعمتهاي قييبر ایمييان داریييم‪ ،‬نصييوص‬
‫فراوانی از قرآن و سنت عذاب و فتنه و نعمتهيياي قييبر را‬
‫به اثبات رساندهاند‪ ،‬و سلف صالح این امت در طول تاریخ‬
‫بر اين مسأله اتفاقنظر داشتهاند‪.‬‬
‫ﭾ‬ ‫ﭵ ﭶ ﭷﭸ ﭹ ﭺ چچ چ‬ ‫چﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ‬
‫ﭿ ﮀ ﮁ چ إبراهيم‪٢٧ :‬‬
‫خداوند مؤمنان را به خاطر گفتار استوار )و عقيدهي پايدارشششان(‬
‫هششم در ايششن جهششان )در برابششر زرق و بششرق ماديششات و بيششم و هششراس‬
‫ينمايد( و هششم در آن جهششان )ايشششان را‬
‫مشكلت محفوظ و مصون م ‌‬
‫يدارد‪،‬‬
‫يپايان‪ ،‬جاويدان و( مانششدگار م ‌‬
‫در نعمتهاي فراوان و عطاياي ب ‌‬
‫يسازد‪ ،‬و خداوند‬ ‫و كافران را )در دنيا و آخرت( گمراه و سرگشته م ‌‬
‫يدهد‪.‬‬‫هرچه بخواهد انجام م ‌‬
‫منظور از ثابت گردانششدن در اينجششا‪ ،‬هنگششام سششؤال قششبر اسششت‪ ،‬نششص‬

‫صریحی در اثبات سؤال قششبر وجششود دارد كششه ائمهي مسششلمین بششر آن‬
‫اتفاق دارند‪ ،‬حدیث صحیحی در این مورد از براء بن عازب از رسشول‬
‫خدا ج روایت شده است‪:‬‬
‫شيهد أ َن َل إل َيه إّل الل ّيه َ‬ ‫في ال ْ َ‬
‫ن‬
‫وأ ّ‬
‫ُ َ‬ ‫ِ َ ِ‬ ‫ر يَ ْ َ ُ ْ‬ ‫قب ْي ِ‬ ‫ل ِ‬‫سئ ِ َ‬‫ذا ُ‬ ‫م إِ َ‬
‫سل ِ ُ‬ ‫م ْ‬ ‫ال ْ ُ‬
‫مُنييوا‬
‫نآ َ‬
‫ذي َ‬ ‫ه اّليي ِ‬‫ت الّليي ُ‬ ‫ول ُ ُ‬
‫ه )ي ُث َّبيي ُ‬ ‫قيي ْ‬‫ك َ‬ ‫فييذَل ِ َ‬
‫دا رسييولالله َ‬ ‫ميي ً‬‫ح ّ‬ ‫م َ‬
‫ُ‬
‫ة( )رواه‬ ‫خييَر ِ‬ ‫ْ‬
‫فييي ال ِ‬ ‫و ِ‬ ‫ة الييدّن َْيا َ‬ ‫حَيييا ِ‬ ‫ْ‬
‫فييي ال َ‬ ‫ت ِ‬ ‫ل الّثيياب ِ ِ‬ ‫و ِ‬ ‫ق ْ‬ ‫ْ‬
‫ِبييال َ‬
‫البخاری(‪.‬‬
‫هرگاه مسلمان در قبر مورد سششؤال واقششع شششد‪ ،‬گششواهی میدهششد کششه‬
‫خداوند تنها الله است و محمد بنده و فرستادهي خداوند است‪ ،‬ثبششات‬
‫در آیه همین گواهی دادن است‪) .‬بخاري آن را روايت كرده است(‪.‬‬
‫خداوند در جاي ديگري میفرماید‪:‬‬
‫ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ‬ ‫چ ﮒ گ گ گ ﮖﮗ ﮘ ﮙ‬
‫ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ چ غافر‪٤٦ - ٤٥ :‬‬
‫خداوند )چنين بندهي مشششؤمني را تنهشششا نگذاششششت و( او را از‬
‫هها و نيرنگهششاي ايشششان محفششوظ و مصششون داشششت‪ ،‬ولششي‬ ‫سششوءتوطئ ‌‬
‫عذاب بدي خاندان فرعون را دربرگرفت‪ .‬و آن آتش دوزخ است كه‬
‫يشوند‪) .‬ايشن عششذاب بشرزخ‬ ‫بامدادان و شامگاهان آنان بدان عرضه م ‌‬
‫يشود )خدا بششه فرشششتگان‬ ‫ما روزي كه قيامت برپا م ‌‬ ‫ايشان است( و ا ّ‬
‫يدهد( خاندان فرعون )و پيروان او( را به شديدترين عذاب‬ ‫دستور م ‌‬
‫دچار سازيد‪.‬‬
‫این آیه دال بر عذاب قبر است چون عرضه شششدن در صششبح و شششام‬
‫بر آتش قبل از فرا رسیدن روز رستاخیر اسششت‪ ،‬و قبششل از رسششتاخیز‬
‫تنها قبر وجود دارد‪.‬‬
‫انس بن مالک از رسول خدا ج روایت میکند که فرمود‪:‬‬
‫عن ْي َ‬
‫ه‬
‫وإ ِن ّي ُ‬
‫ه َ‬‫حاب ُ ُ‬‫صي َ‬ ‫هأ ْ‬ ‫وّلى َ ُ‬ ‫وت َي َ‬‫ه َ‬‫ر ِ‬ ‫فييي َ‬
‫قب ْي ِ‬ ‫ع ِ‬ ‫ض َ‬ ‫و ِ‬ ‫ذا ُ‬‫عب ْدَ إ ِ َ‬‫ن ال ْ َ‬‫إِ ّ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ت‬ ‫ُ‬
‫ما كْنيي َ‬ ‫ن َ‬ ‫قول ِ‬ ‫في َ ُ‬
‫ه َ‬
‫دان ِ ِ‬
‫ع َ‬ ‫في ُ ْ‬
‫ق ِ‬ ‫ن َ‬ ‫َ‬
‫ملكا ِ‬ ‫م أَتاهُ َ‬ ‫ه ْ‬‫عال ِ ِ‬
‫ع نِ َ‬ ‫قْر َ‬ ‫ع َ‬ ‫م ُ‬
‫س َ‬‫ل َي َ ْ‬
‫هدُ‬ ‫شي َ‬ ‫ل أَ ْ‬ ‫قو ُ‬ ‫في َ ُ‬ ‫ن َ‬ ‫م ُ‬ ‫ؤ ِ‬‫م ْ‬ ‫ما ال ْ ُ‬

‫ذا الرجل ل ِمحمد ج َ َ‬
‫فأ ّ‬ ‫ّ ُ ِ ُ َ ّ ٍ‬ ‫ه َ‬ ‫في َ‬ ‫ل ِ‬ ‫قو ُ‬ ‫تَ ُ‬
‫ر‬ ‫َ‬ ‫م ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫قا ُ‬ ‫في ُ َ‬ ‫ه َ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬
‫ن الّنييا ِ‬ ‫م ْ‬ ‫دك ِ‬ ‫ع ِ‬ ‫ق َ‬ ‫ه ان ْظْر إ ِلى َ‬ ‫لل ُ‬ ‫سول ُ‬ ‫وَر ُ‬ ‫ه َ‬ ‫عب ْدُ الل ِ‬ ‫ه َ‬ ‫أن ّ ُ‬
‫ل‬ ‫قييا َ‬ ‫عييا َ‬ ‫مي ً‬ ‫ج ِ‬ ‫مييا َ‬ ‫ه َ‬ ‫في ََرا ُ‬ ‫ة َ‬ ‫جن ّي ِ‬ ‫ن ال ْ َ‬ ‫مي ْ‬ ‫دا ِ‬ ‫عي ً‬ ‫ق َ‬ ‫م ْ‬ ‫ه َ‬ ‫ه ب ِي ِ‬ ‫ك الل ّ ُ‬ ‫قدْ أ َب ْدَل َ َ‬ ‫َ‬
‫َ‬ ‫في َ‬ ‫َ‬ ‫ه يُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ث‬ ‫دي ِ‬ ‫حيي ِ‬ ‫ع إ ِلييى َ‬ ‫ج َ‬ ‫م َر َ‬ ‫ه ثُ ّ‬ ‫ر ِ‬‫قب ْ ِ‬ ‫ه ِ‬ ‫حل ُ‬ ‫س ُ‬ ‫ف َ‬ ‫وذُك َِر لَنا أن ّ ُ‬ ‫قَتادَةُ َ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫أ َن َ‬
‫ل‬ ‫قييو ُ‬ ‫ت تَ ُ‬ ‫مييا ك ُن ْي َ‬ ‫ه َ‬ ‫ل لي ُ‬ ‫قا ُ‬ ‫في ُ َ‬ ‫فُر َ‬ ‫كا ِ‬ ‫وال َ‬ ‫ق َ‬ ‫ف ُ‬ ‫مَنا ِ‬ ‫ما ال ُ‬ ‫وأ ّ‬ ‫ل َ‬ ‫قا َ‬ ‫س َ‬ ‫ٍ‬
‫س‬ ‫ل الن ّييا ُ‬ ‫قو ُ‬ ‫ما ي َ ُ‬ ‫ل َ‬ ‫قو ُ‬ ‫ت أَ ُ‬ ‫ري ك ُن ْ ُ‬
‫َ‬
‫ل َل أدْ ِ‬ ‫قو ُ‬ ‫في َ ُ‬ ‫ل َ‬ ‫ج ِ‬ ‫ذا الّر ُ‬ ‫ه َ‬‫في َ‬ ‫ِ‬
‫ة‬ ‫ضييْرب َ ً‬ ‫د َ‬ ‫دي ٍ‬ ‫ح ِ‬ ‫ن َ‬ ‫م ْ‬ ‫رقَ ِ‬ ‫طا ِ‬ ‫م َ‬ ‫ب بِ َ‬ ‫ضَر ُ‬ ‫وي ُ ْ‬ ‫ت َ‬ ‫وَل ت َل َي ْ َ‬ ‫ت َ‬ ‫ل َل دََري ْ َ‬ ‫قا ُ‬ ‫في ُ َ‬ ‫َ‬
‫ن )رواه‬ ‫غْيييَر الث ّ َ َ‬ ‫ه َ‬ ‫َ‬
‫قلْييي ِ‬ ‫ن ي َِلييي ِ‬ ‫ميي ْ‬ ‫ها َ‬ ‫ع َ‬ ‫م ُ‬ ‫سيي َ‬ ‫ة يَ ْ‬ ‫ح ً‬ ‫صييي ْ َ‬ ‫ح َ‬ ‫صييي ُ‬ ‫في َ ِ‬
‫البخاري(‪.‬‬
‫وقتی بندهاي را در قششبر گذاشششتند و یششارانش او را تنهششا گذاشششتند در‬
‫حالي كه صدای کوبیدن کفشهای آنها را میشنود‪ ،‬دو فرشته به سوی‬
‫او میآیند و نزد او مینشینند و خطاب به او میگویند‪ :‬در مورد اين مرد‬
‫‪-‬محمد ج ‪ -‬چه میگویي؟ مؤمن در جواب میگوید‪ :‬گواهی میدهششم کششه‬
‫بنده و فرستادهي خدا است‪ ،‬فرشته خطاب به او میگوید‪ :‬نگششاه کششن‬
‫اگر در دنیا به خدا کفر میورزیششدی‪ ،‬جایگششاهت در جهنششم آن جششا میبششود‬
‫ولی خداوند جای تو را به بهشت مبدل فرموده است؛ هششم فرشششته و‬
‫هم بندهي مؤمن هر دو جششا را خواهنششد دیششد‪ .‬امششا اگششر منششافق و کششافر‬
‫باشششد خطششاب بششه او گفتششه میشششود‪ :‬در مششورد آن مششرد چششه میگششويی؟‬
‫میگوید‪ :‬نمیدانم‪ ،‬من هششم ماننششد مششردم میگفتششم‪ .‬خطششاب بششه او گفتششه‬
‫میشود‪ :‬نمیدانی؟ با پتكهايي از آهن او را میکوبند‪ ،‬پس صششدايی از او‬
‫بلند میشود که به جز جن و انس همه آن را میشنوند‪) .‬بخششاري آن را‬
‫در روایت دیگر مسلم از انس آمده است که پیامبر ج فرمود‪:‬‬
‫ت الله أن يسششمعكم مششن عششذاب القششبر الششذي‬ ‫لول أن ل تدافنوا ل َد َ َ‬
‫عو ُ‬
‫أسمعُ )رواه مسلم(‬
‫اگر مردگان را دفن نميكرديد از خدا ميخواستم آنچششه را كششه مششن از‬
‫عذاب قششبر ميشششنوم شششما نيششز بشششنويد‪) .‬مسششلم آن را روايششت كششرده‬
‫است(‪.‬‬
‫از عبدالله بن عباس م روايت شده است كه گفت‪:‬‬
‫مر النبي ج علي قبرين فقال‪ :‬إنهما ليعذبان و ما يعششذبان فششي كششبير؛‬
‫ثم قال بلششي‪ ،‬كشان أحششدهما ليسششتتر مشن بششوله؛ و كشان الخششر يمشششي‬
‫بالنميمة‪) .‬رواه البخاري(‬
‫پيامبر ج بر دو قبر ميگذشت پس فرمششود‪ :‬ايشن دو نفششر در عذابنششد و‬
‫عذاب آنها براي چيز بزرگي نيست؛ يكي از آنهششا هنگششام ادرار رعششايت‬
‫تميزي را نميكششرد و ديگششري سششخنچيني ميكششرد‪).‬بخششاري آن را روايششت‬
‫كرده است(‪.‬‬
‫در روایت دیگر از عبدالله ابن عباس روایت شده است که پیامبر ج‬
‫این دعا را مانند سورهای از سورههای قرآن به همه یاد میداد‪:‬‬
‫ن‬
‫مي ْ‬ ‫ك ِ‬ ‫عييوذُ ب ِي َ‬‫وأ َ ُ‬
‫م َ‬ ‫هن ّي َ‬‫ج َ‬
‫ب َ‬ ‫ذا ِ‬ ‫عي َ‬‫ن َ‬ ‫مي ْ‬‫ك ِ‬ ‫عوذُ ب ِي َ‬ ‫م أَ ُ‬ ‫ه ّ‬‫قوُلوا‪ :‬الل ّ ُ‬ ‫ُ‬
‫ك‬‫عييوذُ ب ِي َ‬ ‫َ‬
‫وأ ُ‬ ‫ْ‬ ‫عوذُ ب ِ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ب ال َ‬ ‫ع َ‬
‫ل َ‬‫جا ِ‬ ‫ح الدّ ّ‬ ‫سي ِ‬ ‫م ِ‬‫ة ال َ‬‫فت ْن َ ِ‬‫ن ِ‬
‫م ْ‬ ‫ك ِ‬ ‫وأ ُ‬‫ر َ‬ ‫قب ْ ِ‬ ‫ذا ِ‬ ‫َ‬
‫ت )متفق عليه(‬ ‫ما ِ‬‫م َ‬ ‫ْ‬
‫وال َ‬‫حَيا َ‬ ‫م ْ‬ ‫ْ‬
‫ة ال َ‬ ‫فت ْن َ ِ‬
‫ن ِ‬ ‫م ْ‬ ‫ِ‬
‫بگویيد‪ :‬خداوندا از عذاب جهنم به تو پناه میبرم‪ ،‬خداونششدا از عششذاب‬
‫قبر به تششو پنششاه میبششرم‪ ،‬خداونششدا از فتنهي دجششال بششه تششو پنششاه میبششرم‪،‬‬
‫خداوندا از فتنه و آزمایش حیات و ممات به تو پناه میبرم‪) .‬بخششاري و‬
‫مسلم آن را روايت كردهاند(‪.‬‬
‫و همينگونه تمام دعاهاي پيامبر ج كه در آنها پنششاه بششردن بششه خششدا از‬
‫عذاب قبر وجود دارد‪.‬‬
‫روز واپسین‬
‫به روز واپسييین و همهي حييوادث و رخييدادهای آن ماننييد‬
‫زنده شدن و حشر و حساب و بازرسی و پاداش و مجازات‬
‫ایمان داریم‪.‬‬
‫اول‪ :‬زنده شدن‬
‫ایمييان آوردن بييه زنييده شييدن یکييی از مهمييترین خييط‬
‫قرمزهای جدايی میان اسلم و كفر است‪ ،‬آیات و احييادیث‬
‫فراوانييی بيير ایيين مقييولهي مهييم و اساسييی در تفکيير و‬
‫عقیدهي اسلمی دللت میکنند‪ ،‬و امت اسلم بر آن اجماع‬
‫دارند‪ ،‬حتی مورد اتفاق همهي شریعتهای الهی است‪ ،‬اميا‬
‫گروههای زیادی در این مقولهی حیاتی مرتکييب اشييتباه و‬
‫گمراهی شدهاند‪:‬‬
‫گروهی مبدأ و معاد را انکار میکنند و میگویند‪ :‬دنیا ماننييد‬
‫رحم مادر است که تولید میکند و قبر هم آنها را میبلعد‪.‬‬
‫گييروه دیگييری مبييدأ را پذیرفتهانييد امييا بييه روز واپسييین‬
‫اعتقييادی ندارنييد‪ ،‬خداونييد در آیهي ‪ 29‬سييورهي انعييام در‬
‫مورد آنها میفرماید‪:‬‬
‫ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ چ النعام‪٢٩ :‬‬ ‫ﭥ ﭦ‬ ‫چﭣ ﭤ‬

‫يگويند‪ :‬زندگي تنها‬‫و آنان )اگر هم به دنيا برگردند‪ ،‬ديگر باره( م ‌‬
‫يشششويم )و‬
‫همين زنششدگي دنيششاي مششا اسششت و مششا هرگششز برانگيختششه نم ‌‬
‫قيامت و دوزخ و بهشتي در ميان نيست!(‪.‬‬
‫گروهي دیگر معاد جسييماني را انکييار میکننييد‪ ،‬و تنهييا بييه‬
‫معاد ارواح ایمان دارند‪.‬‬
‫همهي اینهييا کفيير بييه شييمار میآیييد و بييا شييریعت اسييلم‬
‫منافات و مخالفت دارد و در حقیقت تکذیبکننييدهي خييدا و‬
‫پيامبران او به حساب میآید‪.‬‬
‫خداوند منان در قرآن کریم برای اثبات زنده شدن و زندگی دوبششاره‬
‫دليل و تمثیلهای فراوانششی ذکششر میکنششد‪ ،‬تششا شششبهه و شششک مخالفششان و‬
‫منکرین را برمل سازد‪ ،‬میفرماید‪:‬‬
‫ﭕﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ‬ ‫چﭑ ﭒ ﭓ ﭔ‬
‫ﭣ ﭤ چ النساء‪٨٧ :‬‬
‫جز خدا‪ ،‬خدايي نيست‪ .‬حتما ً شما را )بعد از مرگ زنده م ‌‬
‫يگردانششد‬
‫يآورد‪) .‬خششدا اسششت‬
‫تگرد م ‌‬
‫كي در )وقوع( آن نيس ‌‬‫و( در روزي كه ش ّ‬
‫ت؟!‬
‫يگويد( و چه كسي از خدا راستگوتر اس ‌‬ ‫كه اين را م ‌‬
‫در جاي ديگر میفرماید‪:‬‬
‫چ الواقعة‪٥٠ - ٤٩ :‬‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺ ﰈﰉ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫چﯺ ﯺ‬
‫بگو‪ :‬پيشينيان و گذشتگان‪ ،‬و پسينيان و آيندگان‪ .‬قطعا ً جملگي در‬
‫يشوند‪.‬‬‫هگاه روز معين )رستاخيز( گرد آورده م ‌‬‫وعد ‌‬
‫یکی دیگر از دليل اثبات زنده شششدن در قششرآن اسششتدلل بششه قششدرت‬
‫خداوند است بر زنده کردن زمین خشک و مرده‪ ،‬خداوند میفرماید‪:‬‬
‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ‬
‫ﭧ ﭨ ﭩ چ فصلت‪٣٩ :‬‬ ‫ﭥ ﭦ‬ ‫ﭢﭣ ﭤ‬
‫ههاي )قدرت( خدا اين است كه تو زمين را خشك و‬ ‫و از نشان ‌‬
‫تبخش( آب بششر آن‬ ‫ههششاي حيششا ‌‬
‫ما هنگامي كه )قطر ‌‬‫يبيني‪ ،‬ا ّ‬
‫برهوت م ‌‬
‫يگردد )و بعدها بششه‬ ‫يآيد و آماسيده م ‌‬ ‫يفرستيم‪ ،‬به جنبش درم ‌‬ ‫فرو م ‌‬
‫يزنشد(‪ .‬آن كشس كشه ايشن زميشن‬ ‫صورت گشل و گيشاه و سشبزه مشوج م ‌‬
‫يكند‪ ،‬هششم او مردگششان را نيششز )در قيششامت(‬
‫خشك و برهوت را زنده م ‌‬
‫يگرداند‪ .‬چرا كه او بر هر چيزي توانا است‪.‬‬ ‫زنده م ‌‬
‫خداوند برای اثبات قدرت بر زنده کردن انسانها در قیامت به زنششده‬
‫کردن گیاهان و زمین خشک ومرده در دنیا استدلل میکنششد‪ .‬آنجششا كششه‬
‫ميفرمايد‪:‬‬
‫چ ﯦ ﯺ ﯨ ﯩ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺﯧ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﭑ ﭒ‬
‫ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ‬ ‫پ ﭚ ﭛ‬ ‫پ‬ ‫ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ‬
‫ﭫ چ الحج‪٧ – ٥ :‬‬ ‫ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ‬
‫ما هنگامي كششه )فصششل بهششار‬ ‫يبيني‪ ،‬ا ّ‬‫تو زمين را خشك و خاموش م ‌‬
‫يافتششد و‬
‫يبارانيم‪ ،‬حركت و جنبش بدان م ‌‬ ‫يرسد و( بر آن آب م ‌‬ ‫در م ‌‬
‫يروياند‪ .‬آن‬‫يبخش را م ‌‬ ‫يكند و انواع گياهان زيبا و شاد ‌‬ ‫رشد و نمو م ‌‬
‫)چيزهششايي كششه در آيششات پيشششين دربششارهي مراحششل مختلششف آفرينششش‬
‫انسان و جهان گياهان بازگو شد( بدان خاطر است كشه )بدانيشد( خشدا‬
‫حق اسششت و )لششذا نظششامي را كششه آفريششده نيششز حششق بششوده و بيهششوده و‬
‫يگويد‪ (:‬او مردگان را زنده‬ ‫يهدف نيست‪ ،‬و به زبان حال به شما م ‌‬ ‫ب ‌‬
‫يگرداند‪ ،‬و وي بر هر چيزي توانا اسششت‪ .‬و )ايششن كششه بدانيششد( بششدون‬ ‫م ‌‬
‫يرسد و جاي هيچ گونه ترديششدي نيسششت‪ ،‬و خداونششد‬ ‫شك قيامت فرا م ‌‬ ‫ّ‬
‫يگرداند‪.‬‬‫هاند دوباره زنده م ‌‬ ‫تمام كساني را كه در گورها آرميد ‌‬
‫در آیهي دیگري اینگششونه اسششتدلل میشششود کششه خداونششد قششدرت خلششق‬
‫اوليهي انسان را داشته است‪ ،‬پس میتواند و امکان دارد بار دیگششر او‬
‫را زنده کند‪ ،‬چرا كه زنده کردن دوم براي او آسششانتر اسششت‪ .‬خداونششد‬
‫چچ‬ ‫ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ‬ ‫چﭭ ﭮ ﭯ ﭰ‬
‫ﮀ ﮁ چ الروم‪٢٧ :‬‬ ‫ﭾ ﭿ‬
‫او است كه آفرينش را آغاز كرده است و سپس آن را باز‬
‫يگرداند‪ ،‬و اين براي او آسانتر است‪) .‬زيرا كسي كششه بتوانششد كششاري‬ ‫م ‌‬
‫را در آغاز انجام دهششد‪ ،‬قششدرت بششر اعششادهي آن را نيششز دارد(‪ .‬بششالترين‬
‫وصف‪ ،‬در آسمانها و زمين متعّلق به خدا است‪ ،‬و او بسيار بششاعّزت و‬
‫اقتدار‪ ،‬و سنجيده و كششار بجششا اسششت‪) .‬لششذا در عيششن قششدرت نامحششدود‪،‬‬
‫يدهششد‪ ،‬و بلكششه همهي كارهششايش از روي‬ ‫يحسششاب انجششام نم ‌‬‫كششاري ب ‌‬
‫حكمت است(‪.‬‬
‫ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ‬ ‫ﮛ ﮜﮱ ﮝﮱ ﮞ ﮟ ﮠ‬ ‫و میفرماید‪ :‬چ ﮚ‬
‫ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ‬ ‫ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ‬
‫ﯛ چ القيامة‪٤٠ - ٣٦ :‬‬ ‫ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ‬
‫يپندارد كه او بيهوده به حال خود رها‬ ‫آيا انسان )منكر معاد( م ‌‬
‫شود )و قوانين و مقّررات الهشي‪ ،‬و حسششاب و كتششاب و سششزا و جشزاي‬
‫دنيششوي و اخششروي نداشششته باشششد؟!(‪ .‬آيا او نطفهي نششاچيزي از منششي‬
‫يگردد؟ سششپس بششه صششورت‬ ‫نيست كه )به رحم مادر( پرت و ريخته م ‌‬
‫هاي‬ ‫هاي درآمده اسششت‪ ،‬و خداونششد او را آفرينششش تششاز ‌‬‫خون لخته و د ََلم ‌‬
‫بخشيده است‪ ،‬و بعد اندام او را نظشم و نظشام و سشر و سشامان داده‬
‫ت؟ و از اين )انسششان( دو صششنف نششر و مششاده را سششاخته و پرداختششه‬ ‫اس ‌‬
‫يتواند مردگان را زنده گرداند؟!‬ ‫است‪ .‬آيا چنين خدايي نم ‌‬
‫در آياتي از سورهي یس میفرماید‪:‬‬
‫ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک ﮒ گ گ گ ﮖ ﮗ‬ ‫چﮈ ﮉ‬
‫ﮪ ﮫ‬ ‫ﮘﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦﮧ ﮨ ﮩ‬
‫ﮬ چ يس‪٧٩ - ٧٧ :‬‬
‫آيا انسان )با چشم عقل و ديدهي بينش ننگريسته اسششت و( نديششده‬
‫هايم و هششم اينششك او‬‫اسششت كششه مششا او را از نطفهي نششاچيزي آفريششد ‌‬
‫يخبري‬ ‫يخيزد؟! )زهي ب ‌‬ ‫پرخاشگري است كه آشكارا به پرخاش برم ‌‬
‫يزنششد و آفرينششش خششود را )از خششاك(‬
‫هسري!(‪ .‬براي ما مثالي م ‌‬ ‫و خير ‌‬
‫يتواند ايششن اسششتخوانهايي را‬‫يگويد‪ :‬چه كسي م ‌‬ ‫يكند و م ‌‬‫فراموش م ‌‬
‫هاند زنشده گردانشد؟! بگشو‪ :‬كسشي آنهشا را زنشده‬‫كه پوسشيده و فرسشود ‌‬
‫يگرداند كه آنها را نخستين بار )از نيستي به هستي آورده اسششت و‬ ‫م ‌‬
‫آنها را بدون الگو و مدل( آفريده است‪ ،‬و او بششس آگششاه از )احششوال و‬
‫اوضاع و چگونگي و ويژگي( همهي آفريدگان است‪.‬‬
‫میگویند‪ :‬اين آيه در مورد ابی بن خلف يا عاص بن وائل نازل شششده‬
‫است هنگامی که با استخوان پوسششیدهای نششزد پیششامبر خششدا ج رفششت و‬
‫آنرا خرد كرد و در هوا پخش نمود و گفششت‪ :‬اي محمششد گمششان میکنششی‬
‫خدا این را زنده میكند؟! يا گفت‪ :‬آيا خدا ايششن را زنششده ميكنششد بعششد از‬
‫آنچه كه ديدي؟‬
‫ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ‬ ‫و ميفرمايد‪ :‬چ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬﮭ ﮮ‬
‫ﯢ ﯣ ﯤ چ النحل‪:‬‬ ‫ﯡ‬ ‫ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ‬
‫‪٣٩ - ٣٨‬‬
‫يكنند كه‬ ‫كدانه به خدا سوگند ياد م ‌‬ ‫شْركشان( مؤ ّ‬ ‫)كافران علوه بر ِ‬
‫يگردانششد‪ .‬خيششر! )چنيششن‬‫يميششرد زنششده نم ‌‬‫خداوند هرگز كسي را كششه م ‌‬
‫يگوينششد‪ ،‬بلكششه خداونششد همهي مردگششان را دوبششاره زنششده‬ ‫نيسششت كششه م ‌‬
‫يكند‪ ،‬و اين( وعدهي قطعششي خششدا اسششت‪ ،‬و ليكششن بيشششتر مردمششان‬ ‫م ‌‬
‫هگرداندن براي قششدرت خششدا چيششزي نيسششت و همششان‬ ‫يدانند )كه زند ‌‬
‫نم ‌‬
‫گونه كه قبل ً به انسانها جان بخشيده است‪ ،‬پس از مرگ نيششز دوبششاره‬
‫يگرداند( تا اين‬ ‫يدمد(‪) .‬خداوند همگان را زنده م ‌‬ ‫جان به پيكرشان م ‌‬
‫كششه بششراي ايشششان روشششن گردانششد چيششزي را كششه دربششارهي آن اختلف‬
‫ص رستاخيز و بششه طششور عششام همهي امششوري‬ ‫يورزند )كه به طور خا ّ‬ ‫م ‌‬
‫هانششد( و ايشن كششه كششافران بداننششد كشه‬
‫است كه پيغمششبران بشا خششود آورد ‌‬
‫يگويند( دروغگويند‪.‬‬ ‫ايشان )در آنچه راجع به شرك و رستاخيز م ‌‬
‫م‬‫ول َي ْ‬ ‫مِني َ‬ ‫شيت َ َ‬ ‫و َ‬
‫ك َ‬ ‫ه ذَل ِي َ‬ ‫ن ل َي ُ‬ ‫م ي َك ُ ْ‬ ‫ول َ ْ‬ ‫م َ‬‫ن آد َ َ‬ ‫ه ك َذّب َِني اب ْ ُ‬ ‫ل الل ّ ُ‬ ‫قا َ‬ ‫َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ما َبييدَأِني‬ ‫عيدَِني ك َ‬ ‫ن يُ ِ‬‫هل ْ‬ ‫ول ُ‬ ‫ق ْ‬‫ف َ‬ ‫ي َ‬ ‫ه إ ِّيا َ‬ ‫ذيب ُ ُ‬ ‫ما ت َك ِ‬ ‫فأ ّ‬ ‫َ‬
‫ه ذَل ِك َ‬ ‫نل ُ‬ ‫ي َك ُ ْ‬
‫عادت ِه َ‬ ‫عل َ‬ ‫ق ب ِأ َ ْ‬ ‫خل ْ‬ ‫ل ال ْ َ‬ ‫َ‬
‫ي‬
‫ه إ ِّيييا َ‬ ‫م ُ‬
‫شييت ْ ُ‬ ‫ما َ‬ ‫وأ ّ‬‫ن إِ َ َ ِ َ‬ ‫م ْ‬‫ي ِ‬ ‫ّ‬ ‫ن َ‬‫و َ‬ ‫ه َ‬ ‫ِ‬ ‫و ُ‬ ‫سأ ّ‬ ‫ول َي ْ َ‬ ‫َ‬
‫م‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫د‬‫َ‬ ‫ل‬‫أو‬‫خذَ الل ّه ول َدا وأ ََنا اْل َحد الصمد ل َم أ َل ِد ول َم ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ت‬‫ا‬ ‫ه‬ ‫ُ‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫َ‬
‫ق‬ ‫َ‬
‫ف‬
‫َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ّ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ُ َ‬ ‫ْ ُ‬
‫فًئا أ َ‬ ‫ُ‬
‫حدٌ )رواه البخاري(‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ك‬ ‫لي‬ ‫ن ِ‬ ‫ي َك ُ ْ‬
‫خداوند فرمود‪ :‬انسان مرا تکذیب میکند هر چند چنین حقششی نششدارد‪،‬‬
‫مرا دشنام میدهد در حالی که حق ندارد‪ ،‬اینگونه مششرا تکششذیب میکنششد‬
‫که میگوید‪ :‬خداوند نمیتواند مرا زنده کند همانطور که آفریده اسششت!‬
‫دروغ میگوید چون زنده کردن از آفریدن اول آسانتر است؛ و اینگونه‬
‫مرا دشنام میدهد که میگوید‪ :‬خداونشد فرزنشد دارد! مشن تنهشا و بینیششاز‬
‫هستم‪ ،‬کسی از من زاده نشده و از كسششي زاده نشششدهام و همتششايی‬

‫ندارم‪) .‬بخاري آن را روايت كرده است(‪.‬‬
‫دوم‪ :‬حشر‬
‫در روز واپسین مردم در حالی حشر میشوند که پييابرهنه‬
‫و لخت و ختنه نشده هستند‪ ،‬آیات و احادیث فراوانييی دال‬
‫بيير آن وجييود دارد و امييت اسييلمی هييم بيير آن اجميياعنظر‬
‫دارند‪.‬‬
‫خداوند در تقرير حقیقت حشر میفرمايد‪:‬‬
‫ﮡ ﮢ ﮣ چ مريم‪:‬‬ ‫چ ﮗ ﮘﮱ ﮙﮱ ﮚ ﮛ ﮜﮱ ﮝﮱ ﮞ ﮟ ﮠ‬
‫‪٨٦ - ٨٥‬‬
‫روزي ما پرهيزگاران را )با تعظيم و تكريم هرچه بيشتر( به گونه ي‬
‫گروههايي كه به نزد شاهان روند و مهمانان ايشان شوند‪ ،‬در پيشگاه‬
‫يگردانيششم(‪ .‬و‬‫ينمششاييم )و وارد بهشششت م ‌‬ ‫خداونششد مهربششان جمششع م ‌‬
‫هاي كششه بششه سششوي آبشششخور بششه‬ ‫گناهكششاران را )همچششون شششتران تشششن ‌‬
‫يرانيششم )و بششدانجا داخششل‬
‫سرعت بروند( تشششنهكام بششه سششوي جهن ّششم م ‌‬
‫يگردانيم(‪.‬‬
‫م ‌‬
‫و در توصيف حشر كافران ميفرمايد‪ :‬چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕﭖ ﭗ پ پ‬
‫ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧﭨ ﭩ ﭪﭫ ﭬ ﭭ ﭮ‬
‫ﭯ ﭰ چ السراء‪٩٧ :‬‬
‫خدا هر كس را )به سبب ايمان به پروردگار و پيغمبرش و كتاب‬
‫آسماني قرآن( رهنمود كند‪ ،‬راهياب او است‪ ،‬و هركس را )به سششبب‬
‫سوء اختيار و فرو رفتن در گناهان و سركشششي از قششوانين آفريششدگار(‬
‫گمششراه سششازد‪ ،‬جششز خششدا دوسششتان و مششددكاراني بششراي چنيششن كسششاني‬
‫نخواهي يافت )تا دست آنان را بگيرند و به سوي حق برگرداننششد و از‬
‫كيفششر و عششذاب آخششرت رستگارشششان گرداننششد( و مششا در روز رسششتاخيز‬
‫ايشان را بر روي رخساره )كشششانده و( كششور و لل و كششر )از گورهششا(‬

‫هاي‬ ‫يداريششم‪ .‬بشه گشون ‌‬
‫يگردانيم )و به صحراي محشر گسششيل م ‌‬ ‫جمع م ‌‬
‫يبينششد و گوشهايشششان‬ ‫كششه بششر اثششر پريشششاني حششال چشمانشششان نم ‌‬
‫يباشششد(‪ .‬جايگاهشششان دوزخ‬ ‫يشنود و زبانهايشان قادر به تكل ّششم نم ‌‬‫نم ‌‬
‫خواهد بود‪ .‬هر زمان كه زبانهي آتششش )بششه سششبب سششوختن گوشششت و‬
‫استخوان ايشان( فروكش كند‪) ،‬با تجديد گوشت و استخوانشان( بششر‬
‫يافزاييم‪.‬‬
‫زبانهي آتششان م ‌‬
‫پیامبر ج در مورد چگونگی حشر انسانها در روز واپسین میفرماید‪:‬‬
‫يحشر الناس يوم القيامة حفاةً عراةً غييرل ً قييالت عائشييه‬
‫ك قلت‪ :‬يا رسولالله الرجال والنساء جميعا ً ينظيير بعضييهم‬
‫ض!؟ قال‪ :‬يا عائشة المر أشد من أن يهمهم ذلييك‪.‬‬ ‫إلى بع ٍ‬
‫)متفق عليه(‬
‫در روز قیامت مردم در حالی حشر میشششوند کششه پششابرهنه و لخششت و‬
‫ختنه نشده هستند‪ .‬عايشه گفت‪ :‬ای رسول خششدا! مششردان و زنششان بششا‬
‫هشم‪ ،‬همشدیگر را نگشاه میکننشد؟ پیشامبر فرمشود‪ :‬ای عايششه! وضشعیت‬
‫سختتر از آن است که چنان قصدی داشته باشششند‪) .‬بخششاري و مسششلم‬
‫در حدیث دیگري از ابن عباس روایت شده اسششت کششه گفششت‪ :‬روزی‬
‫رسول خدا ج میان ما بلند شد و خطبهاي ايراد فرمود و گفت‪:‬‬
‫يا آيها الناس إنكم محشورون إلى الله تعالى حفاةً عييراةً‬
‫عل َي َْنييا إّنييا ك ُّنييا‬
‫عييدا ً َ‬ ‫ل َ ْ‬ ‫ْ َ‬
‫و ْ‬
‫عيييدُهُ َ‬
‫ق نُ ِ‬
‫خليي ٍ‬ ‫و َ‬ ‫غييرل ً » ك َ َ‬
‫مييا َبييدَأَنا أ ّ‬
‫ن«‪) 0‬متفق عليه(‬ ‫عِلي َ‬ ‫َ‬
‫فا ِ‬
‫ای مردم شما در روز قیامت پابرهنه و لخت و ختنه نشده به سششوی‬
‫خدا حشر خواهید شد‪ ،‬سپس اين آیه را خواند‪:‬‬
‫همان گونه كه )نخستين بار سهل و ساده( آفرينششش را سششر داديششم‪،‬‬
‫يدهيم )و به شكل ديگري زندگي دوباره‬ ‫آفرينش را از نو بازگشت م ‌‬
‫يآوريششم(‪ .‬ايششن‬
‫يبخشيم و مردمان را براي حساب و كتاب حاضر م ‌‬ ‫م ‌‬
‫يرسانيم‪.‬‬ ‫ً‬
‫يدهيم‪ ،‬و ما قطعا آن را به انجام م ‌‬
‫هاي است كه ما م ‌‬
‫وعد ‌‬
‫سوم‪ :‬حساب و بازرسی‬

‫دو نوع عرضه و نشان دادن اعمال صورت میگیرد‪:‬‬
‫عرضهي عام‪ :‬یعنی همهي صفحات پرونششدهي اعمششال انسششان بششدون‬
‫مخفی کردن هیچ چیزی به خداوند نشان داده میشود‪.‬‬
‫عرضششهي خششاص‪ :‬یعنششی نشششان دادن گنششاه مششؤمنین بششه آنهششا و اقششرار‬
‫مششؤمنین بششه گناهانشششان‪ ،‬و در نهششایت خداونششد سششتار‪ ،‬گناهانشششان را‬
‫میپوشاند و همه را مورد عفو و بخشش خود قرار میدهد‪.‬‬
‫اما حساب و بازرسی‪ :‬یعنی مناقشه در مورد گناهان‪ ،‬كششه البتششه هششر‬
‫نوع مناقشهاي در مورد گناه در روز قیامت نوعی از عذاب به شششمار‬
‫میآید‪.‬‬
‫خداوند در مورد عرضهي عام میفرماید‪:‬‬
‫ﮖ ﮗ چ الحاقة‪١٨ :‬‬ ‫چک ﮒ گ گ گ‬

‫يشويد‪ ،‬و )چه‬‫در آن روز )براي حساب و كتاب‪ ،‬به خدا( نموده م ‌‬
‫رسششد بششه كارهششاي آشششكارتان( چيششزي از كارهششاي نهانّيتششان مخفششي و‬
‫يماند‪.‬‬‫پوشيده نم ‌‬
‫چﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک ﮒ‬
‫گ گ چ الزلزلة‪٨ - ٦ :‬‬
‫در آن روز‪ ،‬مردمان )از گورهاي خود( دسته دسته و پراكنده بيرون‬
‫يشوند( تا كارهايشششان بديشششان‬‫يآيند )و رهسپار صحراي محشر م ‌‬ ‫م ‌‬
‫نموده شود و )نتيجهي اعمالشان را ببينند(‪ .‬و هر كس به انششدازه ذّره‬
‫غباري كار بششد كششرده باشششد‪ ،‬آن را خواهششد ديششد )و سششزايش را خواهششد‬
‫چشيد(‪.‬‬
‫َ‬
‫ن‬ ‫س ب َي ْي َ‬ ‫ة ل َي ْ َ‬ ‫م ِ‬‫قَيا َ‬‫م ال ْ ِ‬ ‫و َ‬ ‫ه يَ ْ‬ ‫ه الل ّ ُ‬ ‫م ُ‬‫سي ُك َل ّ ُ‬‫و َ‬‫د إ ِّل َ‬ ‫ح ٍ‬ ‫نأ َ‬ ‫م ْ‬‫م ِ‬ ‫من ْك ُ ْ‬ ‫ما ِ‬ ‫) َ‬
‫و‬‫م َ‬ ‫ّ‬
‫فل ي َ يَرى إ ِل مييا َ‬
‫ق يد ّ َ‬ ‫َ‬ ‫ه َ‬ ‫من ْ ُ‬
‫ن ِ‬ ‫م َ‬ ‫ُ‬
‫ن ي َن ْظُر أي ْ َ‬ ‫ما ٌ‬ ‫ج َ‬‫ه ت ُْر ُ‬ ‫وب َي ْن َ ُ‬ ‫ه َ‬ ‫الل ّ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ه‬
‫ن ي َيدَي ْ ِ‬ ‫و ي َن ْظُيُر ب َي ْي َ‬ ‫م َ‬ ‫ق يد ّ َ‬ ‫فل ي َييري إ ِّل مييا َ‬ ‫ه َ‬ ‫من ْي ُ‬ ‫م ِ‬ ‫ي َن ْظُيُر أشيأ َ‬
‫َ‬
‫و‬ ‫ول َي ْ‬‫ي الن ّيياَر َ‬ ‫قي َ‬ ‫ن ي َت ّ ِ‬
‫مأ ْ‬ ‫من ْك ُي ْ‬ ‫ع ِ‬ ‫طا َ‬‫س يت َ َ‬ ‫نا ْ‬ ‫مي ْ‬ ‫ف َ‬ ‫ه الّناُر َ‬ ‫قب ِل ُ ُ‬ ‫ست َ ْ‬‫فت َ ْ‬‫َ‬
‫مَرةٍ ( )متفق عليه(‬ ‫ق تَ ْ‬ ‫ش ّ‬ ‫بِ ِ‬
‫هر کدام از شما بدون مترجم با خداوند صحبت خواهد کرد‪ ،‬بنده به‬
‫طرف راست نگاه میکند تنها اعمال خششود را میبینششد‪ ،‬بششه طششرف چششﭗ‬
‫نگاه میکند باز هم تنها با اعمششالش روبششرو میشششود‪ ،‬و بششه طششرف جلششو‬
‫نگاه میکند آتش را مشاهده مینماید‪ ،‬پس اگر با یک عدد خرما هم كه‬
‫باشد از آتش بپرهيزيد‪) .‬بخاري و مسلم آن را روايت كردهاند(‪.‬‬
‫در حدیث دیگري در مورد عرضهي خاص میفرماید‪:‬‬
‫ع‬‫ضي َ‬ ‫حت ّييى ي َ َ‬ ‫ل َ‬ ‫جي ّ‬ ‫و َ‬‫عّز َ‬ ‫ه َ‬ ‫ن َرب ّ ِ‬ ‫م ْ‬ ‫ة ِ‬ ‫م ِ‬ ‫قَيا َ‬ ‫م ال ْ ِ‬ ‫و َ‬‫ن يَ ْ‬ ‫م ُ‬ ‫ؤ ِ‬ ‫م ْ‬ ‫) ي ُدَْنى ال ْ ُ‬
‫َ‬
‫ي‬
‫لأ ْ‬ ‫قييو ُ‬ ‫في َ ُ‬ ‫ف َ‬ ‫ر ُ‬ ‫عي ِ‬ ‫ل تَ ْ‬ ‫هي ْ‬ ‫ل َ‬ ‫قييو ُ‬ ‫في َ ُ‬‫ه َ‬ ‫قّرُرهُ ب ِذُُنوب ِ ِ‬ ‫في ُ َ‬ ‫ه َ‬ ‫ف ُ‬ ‫ه ك َن َ َ‬ ‫عل َي ْ ِ‬‫َ‬
‫وإ ِن ّييي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫فييي اليدّن َْيا َ‬ ‫علي ْيك ِ‬ ‫ها َ‬ ‫سيت َْرت ُ َ‬ ‫ف قال فإ ِّني قيدْ َ‬ ‫ر ُ‬ ‫ع ِ‬ ‫بأ ْ‬ ‫َر ّ‬
‫ّ‬ ‫ُ‬
‫مييا الكفيياُر‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫أَ ْ‬
‫وأ ّ‬ ‫ه َ‬ ‫س يَنات ِ ِ‬ ‫ح َ‬ ‫ة َ‬ ‫حيف َ‬ ‫صي ِ‬ ‫عطييى َ‬ ‫م في ُ ْ‬ ‫و َ‬‫ها لك الي َي ْ‬ ‫فُر َ‬ ‫غ ِ‬
‫ن‬ ‫ذي َ‬ ‫ء اّليي ِ‬ ‫ؤَل ِ‬ ‫ه ُ‬‫ق َ‬ ‫خلئ ِ ِ‬
‫ءوس ال ْ َ َ‬
‫ِ‬ ‫عَلى ُر ُ‬ ‫م َ‬ ‫ه ْ‬ ‫دى ب ِ ِ‬ ‫في َُنا َ‬ ‫ن َ‬ ‫قو َ‬ ‫ف ُ‬ ‫مَنا ِ‬ ‫وال ْ ُ‬ ‫َ‬
‫ه ( )متفق عليه(‬ ‫ّ‬
‫على الل ِ‬ ‫َ‬ ‫كذَُبوا َ‬ ‫َ‬
‫بنششدهي مششؤمن در روز قیششامت نششزد خداونششد آورده میشششود‪ ،‬و بششه‬
‫گناهانش اقرار میکند‪ ،‬خداوند خطاب به او میفرماید‪ :‬گناهششانت را بششه‬
‫ياد ميآوري؟ بنده میگوید‪ :‬بله خداوندا‪ .‬خداوند میفرماید‪ :‬مششن در دنیششا‬
‫آنششرا برایششت پوشششاندم و حشال هششم تششو را عفششو میکنششم‪ ،‬در ایشن هنگششام‬
‫پروندهي حسناتش را دریافت میکند‪ .‬اما در مل عام انسان منششافق و‬
‫کافر فششرا خوانششده میشششوند و خطششاب بششه مششردم گفتششه میشششود‪ :‬اینهششا‬
‫كسششاني هسششتند كششه بششر خششدا دروغ بسششتهاند‪) .‬بخششاري و مسششلم آن را‬
‫روايت كردهاند(‪.‬‬
‫حضرت عايشه حدیثی را در مورد تفاوت عرضششه و حسششاب اینگششونه‬

‫روایت میکند‪:‬‬
‫َ‬
‫ت َيييا‬ ‫قْليي ُ‬ ‫ف ُ‬‫ك َ‬ ‫هَليي َ‬ ‫ة إ ِّل َ‬ ‫ميي ِ‬
‫قَيا َ‬ ‫م ال ْ ِ‬ ‫و َ‬
‫ب َييي ْ‬ ‫سيي ُ‬ ‫حا َ‬ ‫حييدٌ ي ُ َ‬ ‫سأ َ‬ ‫)ل َْييي َ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫عاَلى ) َ‬ ‫َ‬
‫ه‬‫ي ك َِتاب َ ُ‬ ‫ن أوت ِ َ‬ ‫م ْ‬ ‫ما َ‬ ‫فأ ّ‬ ‫ه تَ َ‬ ‫ل الل ّ ُ‬ ‫قا َ‬ ‫قدْ َ‬ ‫س َ‬ ‫رسولالله ج أل َي ْ َ‬
‫ل رسييولالله ج‬ ‫قييا َ‬ ‫ف َ‬ ‫سيييًرا( َ‬ ‫سيياًبا ي َ ِ‬ ‫ح َ‬ ‫ب ِ‬ ‫س ُ‬‫حا َ‬ ‫ف يُ َ‬ ‫و َ‬ ‫س ْ‬ ‫ف َ‬‫ه َ‬ ‫مين ِ ِ‬
‫ب ِي َ ِ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ة‬
‫مي ِ‬ ‫قَيا َ‬ ‫م ال ِ‬ ‫و َ‬ ‫ب ي َي ْ‬ ‫سييا َ‬ ‫ح َ‬‫ش ال ِ‬ ‫حدٌ ي َُناق ُ‬ ‫سأ َ‬ ‫ولي ْ َ‬ ‫ض َ‬ ‫عْر ُ‬ ‫ك ال َ‬ ‫ما ذَل ِ ِ‬ ‫إ ِن ّ َ‬
‫ب( )متفق عليه(‬ ‫عذّ َ‬ ‫إ ِّل ُ‬
‫هر کششس در روز قیششامت مششورد محاسششبه قششرار گیششرد هلک ميشششود‪.‬‬
‫عايششه فرمشود‪ :‬ای رسشول خشدا‪ ،‬مگرخداونششد نمیفرمايشد‪ :‬كسشى كشه‬
‫كارنامهاش به دست راسششتش داده شششد خیلششی آسششان مششورد حسششاب‬
‫واقع میشود‪ .‬پیامبر فرمود‪ :‬این عرضه است حساب نیست‪ ،‬هر کس‬
‫در روز قیامت مورد محاسبه قرار گیششرد خداونششد او را عششذاب خواهششد‬
‫داد‪.‬‬
‫آمدن انسان همراه با کتاب و گواه و پخش پروندهي‬

‫اعمال‬
‫نوشته )کتاب( همان نامهي اعمال انسييان اسييت‪ ،‬همهي‬
‫کارهييای انسييان‪ ،‬خييوب و بييد‪ ،‬کوچييک و بييزرگ در آن ثبييت‬
‫شدهاند‪ ،‬و شياهدان هيم فرشييتگان و نگاهبانيان و کاتبيان‬
‫کردار انسان هستند‪ ،‬و همچنین چشم و گوش و پوسييت و‬
‫همهي اعضای انسان در روز قیامت علیه او گواه هسييتند‪،‬‬
‫خداوند در روز قیامت خطاب به بندهاش میفرماید‪ :‬كافى‬
‫است كه امروز خودت حسابرس خودت باشى و فرشتگان‬
‫بر تو گواه باشند‪.‬‬
‫خداوند در مورد نامهي اعمال انسان میفرماید‪:‬‬
‫ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ‬ ‫چﭾ ﭿ ﮀ ﮁ‬
‫ک کک ﮒ گ گ گﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ چ الكهف‪٤٩ :‬‬
‫يشود )و مؤمنان از‬ ‫و كتاب )اعمال هر كسي‪ ،‬در دستش( نهاده م ‌‬
‫يگردنششد( و بزهكششاران‬‫ديششدن آنچششه در آن اسششت شششادان و خنششدان م ‌‬
‫يبيني كه از ديدن آنچه در آن است‪ ،‬ترسان و لرزان‬ ‫)كفرپيشه( را م ‌‬
‫يگويند‪ :‬اي واي بر ما! ايششن چششه كتششابي اسششت كششه هيششچ‬ ‫يشوند و م ‌‬ ‫م ‌‬
‫عمل كوچك و بزرگي را رها نكرده است و همه را برشمرده است و‬
‫)به ثبت و ضبط آن مبادرت ورزيده است‪ .‬و بدين وسيله( آنچه را كه‬
‫يبيننششد‪ .‬و پروردگششار تششو بششه كسششي ظلششم‬
‫هانششد حاضششر و آمششاده م ‌‬
‫كرد ‌‬
‫يكند‪) .‬چششرا كششه پششاداش يششا كيفششر‪ ،‬محصششول اعمششال خششود مردمششان‬ ‫نم ‌‬
‫است(‪.‬‬
‫ﮯ‬ ‫چ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ‬
‫ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠﯡ ﯢ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ‬
‫ﯺ ﯺ چ السراء‪١٥ - ١٣ :‬‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫ﯦﯧ ﯨ ﯩ‬
‫هايم )و‬ ‫نبند( به گردنش آويخت ‌‬ ‫ما اعمال هركسي را )همچون گرد ‌‬
‫هايم( و در روز قيششامت‬ ‫هدار رفتارش ساخت ‌‬ ‫او را گروگان كردار و عهد ‌‬
‫يآوريم كه‬‫كتابي را )كه كارنامهي اعمال او است( براي وي بيرون م ‌‬
‫يشود‪ (:‬كتاب‬ ‫يرسد‪) .‬در آن روز بدو گفته م ‌‬ ‫گشوده به )دست( او م ‌‬
‫)اعمال( خود را بخوان )و سعادت يا شقاوت خويش را بدان(‪ .‬كششافي‬
‫است كه خودت امروز حسابگر خويشتن باشي‪) .‬چه مسششائل روش شن‌‬
‫است و نيازي به شاهد و حسابرس ديگري نيست(‪ .‬هر كس )به راه‬
‫حق( هدايت يابد‪ ،‬راهيابَيش به سود خودش است‪ ،‬و هركششس )از راه‬
‫حق( گمراه شود‪ ،‬گمراهَيش به زيان خودش است‪ .‬و هيچ كسششي بشاِر‬
‫يكشششد )و بششه جششرم ديگششري كيفششر داده‬
‫گنششاه ديگششري را بششر دوش نم ‌‬
‫يشود(‪ .‬و ما )هيچ شخص و قومي را( مجازات نخواهيم كرد‪ ،‬مگر‬ ‫نم ‌‬
‫اين كه پيغمبري )براي آنان مبعوث و( روان سازيم‪.‬‬
‫در جايي ديگر به كتاب اعمال و شاهدان چنين اشاره ميكند‪:‬‬
‫ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ چ‬ ‫چﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ‬
‫الزمر‪٦٩ :‬‬
‫و زمين )محشر و عرصات قيامت( با نور )تجّلي( خداوندگارش‬
‫يشششود‪ ،‬و كتششاب )و نششامهي اعمششال بششه دسششت صششاحبانش(‬‫روشششن م ‌‬
‫يشششوند‪ ،‬و راسششت و‬
‫يشود و پيغمششبران و گواهششان آورده م ‌‬‫گذاشته م ‌‬
‫يشود‪.‬‬ ‫ً‬
‫يگردد‪ ،‬و اصل بديشان ستم نم ‌‬ ‫درست ميان مردم داوري م ‌‬
‫ﮉ ﮊ ژ ﮌ چ ق‪٢١ :‬‬ ‫ﮈ‬ ‫و ميفرمايد‪ :‬چ ﮆ ﮇ‬

‫در آن روز هر انساني )اعم از نيكوكار و بدكار‪ ،‬به ميدان محشر(‬
‫يكنششد( و‬
‫يآيششد همششراه بششا راهنمششايي )كششه او را رهششبري و رهنمششود م ‌‬
‫م ‌‬
‫يدهد(‪.‬‬ ‫همراه با گواهي )كه بر پندار و گفتار و كردار او شهادت م ‌‬
‫مسلم از انس بن مالک روایت میکند که پیامبر ج فرموده است‪:‬‬
‫ك‬ ‫ح ُ‬
‫ضيي َ‬ ‫م أَ ْ‬ ‫ميي ّ‬ ‫ن ِ‬ ‫ل ت َدُْرو َ‬ ‫ه ْ‬ ‫ل َ‬ ‫قا َ‬ ‫ف َ‬ ‫ك َ‬ ‫ح َ‬ ‫ض ِ‬ ‫ف َ‬ ‫عن ْدَ رسولالله ج َ‬ ‫ك ُّنا ِ‬
‫َ‬
‫ه‬
‫د َرب ّي ُ‬ ‫عب ْي ِ‬‫ة ال ْ َ‬ ‫خاطَب َي ِ‬ ‫م َ‬ ‫ن ُ‬ ‫مي ْ‬ ‫ل ِ‬ ‫قييا َ‬ ‫م َ‬ ‫عل َ ُ‬ ‫هأ ْ‬ ‫سول ُ ُ‬ ‫وَر ُ‬ ‫ه َ‬ ‫قل َْنا الل ّ ُ‬ ‫ل ُ‬ ‫قا َ‬ ‫َ‬
‫ل‬ ‫قييا َ‬ ‫ل ب َلييى َ‬ ‫َ‬ ‫قييو ُ‬ ‫ل يَ ُ‬ ‫قييا َ‬ ‫ن الظل يم ِ َ‬‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫قو ُ‬ ‫يَ ُ‬
‫م ْ‬ ‫جْرِني ِ‬ ‫م تُ ِ‬ ‫ب أل ْ‬ ‫ل َيا َر ّ‬
‫ل‬‫قييا َ‬ ‫من ّييي َ‬ ‫ّ‬
‫سييي إ ِل َ‬ ‫علييى ن َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ل َ‬ ‫قو ُ‬ ‫في َ ُ‬ ‫َ‬
‫دا ِ‬ ‫ه ً‬‫شييا ِ‬ ‫ف ِ‬ ‫جي يُز َ‬ ‫ف يإ ِّني ل أ ِ‬
‫ن‬ ‫ْ‬
‫وِبالك َِرام ِ الك َييات ِِبي َ‬ ‫ْ‬ ‫دا َ‬ ‫هي ً‬ ‫ك َ‬ ‫علي ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫س َ‬ ‫فى ب ِن َ ْ‬ ‫ل كَ َ‬ ‫قو ُ‬ ‫في َ ُ‬ ‫َ‬
‫َ‬ ‫ش ِ‬ ‫م َ‬ ‫و َ‬ ‫ك الي َ ْ‬ ‫ف ِ‬
‫ل‬ ‫قييا َ‬ ‫قييي َ‬ ‫ه ان ْطِ ِ‬ ‫كييان ِ ِ‬ ‫ل ِلْر َ‬ ‫قا ُ‬ ‫في ُ َ‬ ‫ه َ‬ ‫في ِ‬ ‫عَلى ِ‬ ‫م َ‬ ‫خت َ ُ‬ ‫في ُ ْ‬ ‫ل َ‬ ‫قا َ‬ ‫دا َ‬ ‫هو ً‬ ‫ش ُ‬ ‫ُ‬
‫ن ال ْك ََلم ِ َ‬ ‫َ‬
‫ل‬ ‫قييا َ‬ ‫وب َْييي َ‬ ‫ه َ‬ ‫خل ّييى ب َي َْنيي ُ‬ ‫م يُ َ‬ ‫ل ثُي ّ‬ ‫قييا َ‬ ‫ه َ‬ ‫مييال ِ ِ‬ ‫ع َ‬ ‫ق ب ِأ ْ‬ ‫فت َن ْطِ ي ُ‬ ‫َ‬
‫ُ‬
‫ل‪.‬‬ ‫ض ُ‬ ‫ت أَنا ِ‬ ‫ن ك ُن ْ ُ‬ ‫عن ْك ُ ّ‬ ‫ف َ‬ ‫قا َ‬ ‫ح ً‬ ‫س ْ‬ ‫و ُ‬ ‫ن َ‬ ‫دا ل َك ُ ّ‬ ‫ع ً‬ ‫ل بُ ْ‬ ‫قو ُ‬ ‫في َ ُ‬ ‫َ‬
‫نششزد پیششامبر خششدا بششودیم‪ ،‬پیششامبر ج خندیششد و فرمششود‪ :‬میدانیششد‪ ،‬چششرا‬
‫خندیدم؟ عرض کردیم خدا و رسول او داناترند‪..‬‬
‫فرمود‪ :‬از مجادلهي بنده در روز قیامت با خداونششد خنششدهام گرفششت‪،‬‬
‫بنده میگوید‪ :‬پروردگششارم‪ ،‬مگششر مششرا از ظلششم امششان و پنششاه نششدادهای؟‬
‫خداوند میفرماید‪ :‬بله‪ .‬میگوید‪ :‬پس من هیچ گواهی را نمیپذیرم مگششر‬
‫از خششودم باشششد‪ .‬خداونششد میفرمايششد‪ :‬كششافى اسششت كششه امششروز خششودت‬
‫حسابرس خودت باشى و فرشتگان مكرم بر تو گواه باشششند‪ ،‬سششپس‬
‫دهانش بسششته میشششود‪ .‬خداونششد خطششاب بششه جششوارحش میفرمایششد‪ :‬بششه‬
‫سششخن درآييششد‪ .‬سششپس خداونششد او را بششا اعترافششات جششوارحش تنهششا‬

‫میگذارد‪ ،‬او هم خطاب به جوارحش میگوید‪ :‬مششرگ بششرای شششما‪ ،‬چششرا‬
‫اعتراف کردید‪ ،‬من داشتم از شما دفاع میکردم!‪..‬‬
‫خداوند در مورد حساب آسان كه همان عرضه است میفرماید‪:‬‬
‫ﭿ‬ ‫ﭸ ﭹ ﭺ چ چ چ ﭾ‬ ‫ﭵ ﭶ ﭷ‬ ‫چﭱ ﭲ ﭳ ﭴ‬
‫ﮎ ک ک‬ ‫ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ‬ ‫ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ‬
‫ک ﮒ گ گ گ ﮖ ﮗ چ النشقاق‪١٢ - ٦ :‬‬
‫يامان و رنج فراوان به سوي‬ ‫هان! اي انسان! تو پيوسته با تلش ب ‌‬
‫پروردگار خود رهسششپاري‪ ،‬و سششرانجام او را ملقششات خششواهي كششرد )و‬
‫نتيجهي رنج و تلش خود را خواهي ديد(‪ .‬در آن وقت‪ ،‬هركس نششامهي‬
‫اعمالش به دست راستش داده شود‪ .‬بششا او حسششاب سششاده و آسششاني‬
‫خواهد شد‪ .‬و خّرم و شادان به سوي كسان و خويشششان مششؤمن خششود‬
‫ما كسي كه از پشششت سششر نششامهي اعمششالش بششدو داده‬ ‫يگردد‪ .‬و ا ّ‬
‫برم ‌‬
‫شود مرگ را فرياد خواهد داشت و هلك خود را خواهد طلبيششد‪ .‬و بششه‬
‫آتش سوزان دوزخ در خواهد آمد و خواهد سوخت‪.‬‬
‫میزان‬
‫سپس در روز قیامت ترازوهييا نهيياده میشييوند‪ ،‬هيير کييس‬
‫میزانهایش گران باشد نجات مییابد و هر کس میزانهييایش‬
‫سبک باشد نابود و بدبخت خواهد شد‪.‬‬
‫ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ‬ ‫ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲﭳ ﭴ ﭵ‬ ‫چﭪ ﭫ‬
‫ﭺ چچ چ ﭾ ﭿ ﮀ چ النبياء‪٤٧ :‬‬
‫و ما ترازوي عدل و داد را در روز قيامت خواهيم نهاد‪ ،‬و اصل ً به‬
‫يشود‪ ،‬و اگششر بششه انششدازه دانهي خردلششي‬
‫هيچ كسي كمترين ستمي نم ‌‬
‫يسششازيم‬
‫)كار نيك يا بدي انجام گرفته( باشد‪ ،‬آن را حاضر و آمششاده م ‌‬
‫يدهيم( و بسنده خواهد بود كه ما حسابرس‬ ‫)و سزا و جزاي آن را م ‌‬
‫و حسابگر )اعمال و اقوال شما انسانها( باشيم‪.‬‬
‫ﮩ ﮪ ﮫ‬ ‫ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ‬ ‫ﮡ‬ ‫چ ﮘ ﮙ ﮚﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ‬
‫ﮬ ﮭ ﮮ چ العراف‪٩ - ٨ :‬‬
‫يگيرد‪ .‬پس‬ ‫سنجش درست )و دقيق اعمال( در آن روز انجام م ‌‬

‫فهي س شّيئات‬ ‫فهي حسنات( ترازوي او سنگين شششود )و بششر ك ّ‬ ‫هر كه )ك ّ‬
‫فهي‬ ‫او رجحان پذيرد( ايشن چنيشن كسشاني رسششتگارند‪ .‬و كسشي كشه )ك ّ‬
‫فهي سّيئات( ترازوي او سبك شود‪ ،‬اين چنين كساني‬ ‫حسنات او از ك ّ‬
‫به سبب پيوسته انكار كششردن آيششات مششا )سششرمايهي وجششود( خششود را از‬
‫هاند‪ .‬پیامبر ج میفرماید‪:‬‬ ‫دست داد ‌‬
‫ن‬ ‫عل َييى الل ّ َ‬
‫سييا ِ‬ ‫ن َ‬ ‫في َ‬
‫فت َييا ِ‬ ‫خ ِ‬ ‫ن َ‬ ‫مي ِ‬ ‫ن إ ِل َييى الّر ْ‬
‫ح َ‬ ‫حِبيب َت َييا ِ‬
‫ن َ‬ ‫)ك َل ِ َ‬
‫مت َييا ِ‬
‫َ‬
‫ض‪:‬‬
‫و الْر ِ‬ ‫ت َ‬
‫سييماوا ِ‬ ‫ن ال َ‬ ‫ن مييا َبيي َ‬ ‫ن َتمَل ِ‬ ‫مييَزا ِ‬ ‫فييي ال ْ ِ‬ ‫ن ِ‬ ‫قيل ََتا ِ‬ ‫ثَ ِ‬
‫ظيم ِ ( )متفق عليه(‬ ‫ع ِ‬ ‫ه ال ْ َ‬‫ن الل ّ ِ‬‫حا َ‬
‫سب ْ َ‬
‫ه ُ‬ ‫د ِ‬‫م ِ‬
‫ح ْ‬‫وب ِ َ‬
‫ه َ‬ ‫ن الل ّ ِ‬ ‫حا َ‬ ‫سب ْ َ‬ ‫ُ‬
‫دو کلمه نزد پروردگار خیلششی محبششوب هسششتند و در تششرازوی قیششامت‬
‫خیلی سنگین و بر زبان خیلی آسان هستند‪ ،‬میان زمین و آسششمانها را‬
‫پر میکنند‪ :‬سبحانالله و بحمده سششبحانالله العظيششم‪) .‬بخششاري و مسششلم‬
‫صراط‬
‫صراط پلی است که بر روی جهنم کشششیده شششده اسششت؛ گششذرگاهی‬
‫است میان بهشت و جهنم‪ ،‬همهي انسانها باید بر روی آن عبور کنند‪،‬‬
‫گروهی سالم از آن میگذرند و گروه دیگری زخمی میشششوند و برخششی‬
‫از آن میافتند و در جهنم گرد آورده میشوند‪.‬‬
‫ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ‬ ‫ﮖ ﮗ‬ ‫چ ک ک ﮒ گگ گ‬
‫ﮡ ﮢ ﮣ چ مريم‪٧٢ - ٧١ :‬‬ ‫ﮞ ﮟ ﮠ‬
‫يشششويد )مؤمنششان‬ ‫همهي شما )انسانها بدون اسششتثناء( وارد دوزخ م ‌‬
‫براي عبور و ديدن‪ ،‬و كافران براي دخول و ماندن(‪ .‬اين امر حتمي و‬
‫فرماني است قطعششي از پروردگارتششان‪ .‬سششپس پرهيزگششاران را نجششات‬
‫يسازيم‪.‬‬‫يدهيم‪ ،‬و ستمگران را ذليلنه در آن رها م ‌‬‫م ‌‬
‫در مورد وارد شدن به جهنم دو تفسیر وجود دارد‪:‬‬
‫‪1‬ش عبور بر صراط‪.‬‬
‫‪2‬ش داخل شدن به جهنم‪ ،‬كه نسبت به مؤمنین سششرد و سششالم اسششت‬
‫مانند آتش بر ابراهیم‪.‬‬
‫َ‬ ‫ف يأ َ ُ‬
‫ن‬
‫مي ْ‬‫ل َ‬ ‫و َ‬
‫نأ ّ‬ ‫كو ُ‬ ‫م َ‬ ‫هن ّي َ‬‫ج َ‬ ‫ي َ‬ ‫هَران َي ْ‬ ‫ن ظَ ْ‬ ‫ط ب َي ْي َ‬‫صيَرا ُ‬ ‫ب ال ّ‬‫ضيَر ُ‬‫في ُ ْ‬ ‫َ‬
‫ل‬‫سي ُ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫حيدٌ إ ِل الّر ُ‬ ‫ذأ َ‬ ‫مئ ِ ٍ‬‫و َ‬‫م ي َي ْ‬ ‫ول ي َت َكلي ُ‬ ‫ه َ‬ ‫مت ِ ِ‬‫ل ب ِيأ ّ‬ ‫سي ِ‬ ‫ن الّر ُ‬
‫مي ْ‬‫جوُز ِ‬ ‫يَ ُ‬
‫م )متفق عليه(‬ ‫ّ‬
‫سل ْ‬ ‫م َ‬ ‫ّ‬
‫سل ْ‬‫م َ‬ ‫ه ّ‬ ‫ّ‬
‫ذ الل ُ‬ ‫مئ ِ ٍ‬‫و َ‬
‫ل يَ ْ‬
‫س ِ‬
‫م الّر ُ‬ ‫َ‬
‫وكل ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫صراط بشر روی جهنشم کشششیده میشششود‪ ،‬مشن و امتشم اولیششن کسشانی‬
‫هستیم که بر روی آن عبور میکنیم‪ ،‬تنهشا پیشامبران حشق سشخن گفتشن‬
‫دارند‪ ،‬و سخن آنها هم ایششن اسششت كششه خداونششدا سششالم گششردان سششالم‬
‫گردان‪.‬‬
‫حوض کوثر‬
‫یکی دیگراز لوازم ایمان بششه قیششامت ایمششان بششه حششوض کششوثر اسششت‪:‬‬
‫حوضی است که خداوند به پیششامبر مششا ج ارزانششی بخشششیده اسششت‪ ،‬در‬
‫وصف اين حوض آمده كه از برف سششفیدتر و از عسششل شششیرینتر و از‬
‫مشک خوشبوتر است‪ ،‬به اندازهي ستارگان آسمان بر روی آن لیوان‬
‫گذاشششته شششده اسششت‪ ،‬هششر کششس جششرعهاي ازآن بنوشششد هرگششز تشششنه‬
‫نمیشود‪.‬‬
‫پیامبر ج در مورد حوض میفرماید‪:‬‬
‫حوضي أبعد من أيلة إلى عدن‪ ،‬وهو أشششد بياضششا مششن الثلششج وأحلششى‬
‫من العسل‪ ،‬ولنيته أكثر من عدد النجوم )متفق عليه(‬
‫مسافت حششوض مششن از ایلششه تششا عششدن اسششت‪ ،‬از بششرف سششفیدتر و از‬
‫عسششل شششیرینتر و ظششروف آن بيشششتر از شششمارهي سششتارگان اسششت‪.‬‬
‫)بخاري و مسلم آن را روايت كردهاند(‪.‬‬
‫ؤه أ َبيض من الل ّبين وريحي َ‬
‫ب‬‫ه أطْي َي ُ‬ ‫َ ِ َ ِ ُ ُ‬ ‫ما ُ ُ ْ َ ُ ِ ْ‬ ‫ر َ‬ ‫ه ٍ‬‫ش ْ‬‫سيَرةُ َ‬ ‫م ِ‬‫ضي َ‬ ‫و ِ‬ ‫ح ْ‬ ‫َ‬
‫فلَ‬‫هييا َ‬‫من ْ َ‬‫ب ِ‬
‫ر َ‬ ‫َ‬
‫ن شي ِ‬
‫مي ْ‬
‫ء َ‬
‫ما ِ‬
‫سي َ‬‫جييوم ِ ال ّ‬ ‫َ‬
‫ه كن ُ ُ‬ ‫كيَزان ُي ُ‬
‫و ِ‬
‫ك َ‬‫س ِ‬‫م ْ‬ ‫ْ‬
‫ن ال ِ‬ ‫م ْ‬ ‫ِ‬
‫دا )متفق عليه(‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫مأ أب َ ً‬ ‫ي َظ َ‬
‫طول حوض من به اندازهي یک ماه راه رفتن اسششت‪ ،‬آبششش از شششیر‬
‫سفیدتر و بویش از مشک خوشششبوتر و تعششداد ظروفششش بششه انششدازهي‬
‫تعداد ستارگان است‪ ،‬هر کس از آن بنوشد هرگز تشنه نمیشود‪.‬‬
‫فس محمد بيده َلن ِيت ُ َ‬
‫ء‬
‫ما ِ‬ ‫س َ‬ ‫جوم ِ ال ّ‬ ‫عدَِد ن ُ ُ‬ ‫ن َ‬ ‫م ْ‬ ‫ه أك ْث َُر ِ‬ ‫َ ُ‬ ‫ذي ن َ ْ ُ ُ َ ّ ٍ ِ َ ِ ِ‬ ‫وال ّ ِ‬ ‫َ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ن‬‫ميي ْ‬ ‫ة َ‬‫جّنيي ِ‬ ‫ة ال َ‬ ‫ة آن َِييي ُ‬ ‫حي َ ِ‬ ‫ص ِ‬‫م ْ‬ ‫ة ال ُ‬ ‫م ِ‬ ‫مظل ِ َ‬ ‫ة ال ُ‬ ‫في اللي ْل ِ‬ ‫ها أل ِ‬ ‫واك ِب ِ َ‬ ‫وك َ َ‬ ‫َ‬
‫ن‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫مي ْ‬ ‫ن ِ‬ ‫ميَزاب َييا ِ‬ ‫ه ِ‬ ‫فيي ِ‬ ‫ب ِ‬ ‫خ ُ‬ ‫ه ي َش َ‬ ‫علي ْ ِ‬ ‫ما َ‬ ‫خَر َ‬ ‫مأ آ ِ‬ ‫م ي َظ َ‬ ‫ها ل ْ‬ ‫من ْ َ‬‫ب ِ‬ ‫ر َ‬ ‫ش ِ‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ن‬ ‫مييا ب َي ْي َ‬‫ه َ‬ ‫ل طييول ِ ِ‬ ‫مث ي ُ‬ ‫ْ‬ ‫ه ِ‬ ‫ضي ُ‬ ‫عْر ُ‬ ‫م يأ َ‬ ‫م ي َظ َ‬ ‫هل ْ‬ ‫من ْ ُ‬ ‫ب ِ‬ ‫ر َ‬ ‫شَ ِ‬ ‫ن َ‬ ‫م ْ‬ ‫ة َ‬ ‫جن ّ ِ‬ ‫ال ْ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ن‬ ‫مي ْ‬ ‫حَليى ِ‬ ‫وأ ْ‬ ‫ن َ‬ ‫ّ‬
‫ن اللب َي ِ‬ ‫مي ْ‬ ‫ضيا ِ‬ ‫شيدّ ب ََيا ً‬ ‫ؤه ُ أ َ‬ ‫ميا ُ‬ ‫ة َ‬ ‫ن إ َِليى أي ْل َي َ‬ ‫ما َ‬ ‫ع ّ‬ ‫َ‬
‫ل )رواه مسلم(‪.‬‬ ‫س ِ‬ ‫ع َ‬ ‫ْ‬
‫ال َ‬
‫سوگند به کسی که جششان محمششد بششه دسششت اوسششت‪ ،‬تعششداد ظششروف‬
‫حوض کوثر از شششمارهي سششتارگان آسششمان در شششب تاریششک و صششاف‬
‫بیشتر است‪ ،‬همهي آنها ظروف بهشت هستند‪ ،‬هر کس از آن بنوشد‬
‫هرگز تشنه نمیشود‪ ،‬از آن دو كانال در بهشت جاری میشود‪ ،‬طول و‬
‫عرض آن يكسان و به اندازهي مسافت عمان تا ایله اسششت‪ ،‬آبششش از‬
‫شیر سفیدتر و از عسل شیرینتر است‪.‬‬
‫شفاعت‬
‫اعتقاد بششه شششفاعت یکششی دیگششر از لششوازم ایمششان بششه قیششامت اسششت‪،‬‬
‫شفاعت با دو شرط جايز است‪:‬‬
‫‪1‬ش اجازه دادن خداوند به شفاعتکننده تا شفاعت کند‪.‬‬
‫‪2‬ش رضایت و خوشنودی او از شفاعتشده‪.‬‬
‫خداوند به شرط اول چنين اشاره میفرماید‪:‬‬
‫چ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ی چ البقرة‪٢٥٥ :‬‬
‫كيست آن كه در پيشگاه او ميانجيگري كند مگر با اجازهي او؟‬
‫ودر آیهاي ديگر به شرط دوم اشاره میفرماید‪:‬‬
‫چ ﭹ ﭺ چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ چ النبياء‪٢٨ :‬‬
‫يكنند مگر براي آن كسي كششه‬ ‫و آنان هرگز براي كسي شفاعت نم ‌‬
‫)بداننششد( خششدا از او خوشششنود اسششت و )اجششازهي شششفاعت او را داده‬
‫است‪ .‬به خششاطر هميششن معرفششت و آگششاهي( هميشششه از خششوف )مقششام‬
‫كبريايي( خدا ترسان و هراسانند‪.‬‬
‫در جاي ديگري هر دو شرط را بیان میفرماید‪:‬‬
‫ﯺ ﯺ ﰒ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫چ ﯺ ﰉﯺ ﰈ ﰎ ﯺ ﯺ ﯺ‬
‫ﯺ ﯺ چ النجم‪٢٦ :‬‬
‫هبسيار فرشتگاني كشه در آسشمانها هسشتند و )بشا وجشود عظمشت و‬
‫چ ‌‬
‫يسششازد‪،‬‬
‫يبخشد و كششاري نم ‌‬
‫بزرگواريشان( شفاعت ايشان سودي نم ‌‬
‫مگر بعد از آنكه خدا بخواهد به كسي )كه شفيع است( اجازه دهد‪ ،‬و‬
‫عله( راضي و خوشنود گردد‪.‬‬
‫)از مشفو ‌ٌ‬
‫وبا اششاره بشه اينكشه مرجشع ششفاعت تنهشا خشدا اسشت‪ ،‬مششرکین را‬
‫سرزنش میکند چون بدون دلیل شفاعت را از غیر خدا میطلبند‪ ،‬آنجا‬
‫كه ميفرمايد‪:‬‬
‫ﮍ ﮎ ک ک ک ﮒ گ گ‬ ‫چ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉﮊ ژ ﮌ‬
‫گ ﮖ ﮗﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜﮝﮱ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ چ الزمر‪٤٤ - ٤٣ :‬‬
‫هاند‬‫بلكه آنان بدون رضايت و اجازهي خداوند ميانجيهايي را برگزيد ‌‬
‫)تا به گمان ايشان ميان آنان و خداوند سبحان‪ ،‬در برآوردن‬
‫نيازمنديهاي اين جهان و دفع عذاب آن جهان‪ ،‬واسطه گردند‪ (.‬بگو‪:‬‬
‫يدانيد( هر چند‬‫آيا )چنين چيزهايي را ميانجي و متصّرف در امور م ‌‬
‫يتواند كمترين‬‫كه ميانجيگري از آن خدا است )و كسي نم ‌‬
‫يشود‬ ‫ميانجيگري بكند‪ ،‬مگر اين كه‪ :‬كسي كه براي او ميانجيگري م ‌‬
‫مورد رضايت خدا بوده‪ ،‬و به شخص ميانجي هم اجازهي اين كار‬
‫سنه باشد(‪ .‬مالكّيت و حاكمّيت آسمانها و‬‫ح َ‬
‫داده شود‪ ،‬و شفاعت هم َ‬
‫زمين از آن خدا است‪) .‬پس در اين جهان كاري از دست كسي بر‬
‫يآيد(‪ .‬بعد )هم در آخرت كه روز جزا و سزا است( به سوي خدا‬ ‫نم ‌‬
‫يشويد )و كسي داراي كوچكترين اختيار و تواني نيست‬ ‫برگردانده م ‌‬
‫تا براي شما كاري بكند(‪.‬‬
‫كاري اصل ً از دست ايشان ساخته نبوده و فهم و شعوري نداشته‬
‫باشند؟ بگو‪ :‬هر گونه‬
‫انواع شفاعت‬
‫شفاعت بر چند قسم است‪:‬‬
‫‪1‬ش شفاعت عظمی‪ :‬این نوع شفاعت‪ ،‬مخصوص پیامبر ما محمششد ج‬
‫است که برای شروع حساب و بازرسی نزد پروردگار انجام میگیرد و‬
‫در قرآن به مقام محمود )جایگاه ستوده شده( از آن تعبیر میشود‪.‬‬
‫‪2‬ش شفاعت پيامبر ج برای باز شدن درب بهشت‪.‬‬
‫‪3‬ش شفاعت پيامبران و ملئكه و صالحين در حق گناهکاران موحد‪.‬‬

‫كساني مشمول شفاعت ميشوند كه خالصانه ل إله ال الله بگويند و‬
‫به ملزومات آن عمل كنند‪.‬‬
‫چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ چ السراء‪٧٩ :‬‬
‫جد بخوان‪ ،‬اين‬ ‫در پاسي از شب از خواب برخيز و در آن نماز ته ّ‬
‫يك فريضهي اضافي )و افزون بر نمازهاي پنجگانه( بششراي تششو اسششت‪.‬‬
‫هاي )و مكان‬ ‫باشد كه )در پرتو اين عمل( خداوند تو را به مقام ستود ‌‬
‫هاي در دنيا و آخرت كه موجب ستايش همگان باشد( برسششاند‬ ‫برجست ‌‬
‫)و مقام شفاعت كبري را به تو ارمغان دارد(‪.‬‬
‫یعنی همهي مردم و پروردگار آنهششا تششو را میسششتایند‪ ،‬و ايششن سششتايش‬
‫همان شفاعتی است که به پيامبر ج اختصاص داده شده است‪.‬‬
‫از ابن عمر روایت شده است كه گفت‪:‬‬
‫هيا‬ ‫كي ّ ُ‬
‫جًثيا ُ‬ ‫م ال ْ ِ‬
‫ع ن َب ِي ّ َ‬‫ة ت َت َْبي ُ‬‫مي ٍ‬ ‫لأ ّ‬ ‫ة ُ‬ ‫مي ِ‬‫قَيا َ‬ ‫و َ‬
‫ن يَ ْ‬‫صيُرو َ‬ ‫س يَ ِ‬ ‫ن الّنا َ‬ ‫إِ ّ‬
‫ة‬‫ع ُ‬
‫فا َ‬ ‫ش َ‬ ‫ي ال ّ‬ ‫ه َ‬ ‫ش َ‬ ‫نا ْ‬ ‫َ‬ ‫ع َيا ُ‬ ‫ش َ‬ ‫نا ْ‬ ‫َ‬ ‫ن َيا ُ‬ ‫ُ‬ ‫يَ ُ‬
‫حّتى ت َن ْت َ ِ‬ ‫ع َ‬ ‫ف ْ‬ ‫فل ُ‬ ‫ف ْ‬ ‫فل ُ‬ ‫قولو َ‬
‫ه‬ ‫ّ‬
‫ه الل ي ُ‬ ‫عث ُي ُ‬
‫م ي َب ْ َ‬ ‫و َ‬ ‫ك ي َي ْ‬‫ف يذَل ِ َ‬‫م َ‬ ‫ّ‬
‫س يل َ‬ ‫و َ‬ ‫ه َ‬ ‫َ‬
‫علي ْي ِ‬ ‫ه َ‬ ‫ّ‬
‫صلى الل ي ُ‬ ‫ّ‬ ‫ي َ‬ ‫إ َِلى الن ّب ِ ّ‬
‫مودَ )رواه البخاري(‬ ‫ح ُ‬ ‫م ال ْ َ‬
‫م ْ‬ ‫قا َ‬ ‫م َ‬‫ال ْ َ‬
‫مششردم در روز قیششامت بششه زانششو میافتنششد و هششر امششتی از پیششامبرش‬
‫خواستار شفاعت است‪ ،‬میگویند‪ :‬ای فلنی شفاعت کششن‪ ،‬هیششچ کششدام‬
‫نمیپذیرند تا نوبت به پیامبر ما ج میرسششد‪ ،‬خداونششد در ایششن روز مقششام‬
‫ستوده را به او میبخشد‪.‬‬
‫در حدیث شفاعت این موضوع این گونه بیان میشود‪:‬‬
‫َ‬ ‫ف يإ َ َ‬ ‫عَلى َرّبي َ‬ ‫ْ‬ ‫فيأ ُْتوِني َ َ‬
‫ه‬
‫ذا أن َييا َرأي ْت ُي ُ‬ ‫ن ل ِييي َ ِ‬ ‫ؤذ َ ُ‬ ‫في ُي ْ‬ ‫ن َ‬‫ست َأِذ ُ‬ ‫فأ ْ‬ ‫) َ َ‬
‫ع‬‫في ْ‬‫م يدُ اْر َ‬ ‫ح ّ‬ ‫م َ‬
‫ل ي َييا ُ‬ ‫قييا ُ‬ ‫في ُ َ‬‫ه َ‬ ‫ّ‬
‫شاءَ الل ُ‬ ‫ما َ‬ ‫عِني َ‬ ‫دا َ‬
‫في َدَ ُ‬ ‫ج ً‬ ‫سا ِ‬‫ت َ‬ ‫ع ُ‬ ‫و َ‬
‫ق ْ‬ ‫َ‬
‫سييي‬ ‫ْ‬ ‫أ‬ ‫ر‬ ‫ع‬ ‫َ‬
‫ف‬ ‫ر‬ ‫َ‬ ‫أ‬ ‫ي‬ ‫َ‬
‫ف‬ ‫ع‬ ‫ّ‬
‫ف‬ ‫ي‬ ‫َ‬
‫ش‬ ‫ُ‬ ‫ت‬ ‫ع‬ ‫ف‬‫َ‬ ‫ي‬ ‫ْ‬
‫ش‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫ي‬ ‫َ‬ ‫ط‬‫ع‬ ‫ُ‬ ‫ت‬ ‫ْ‬
‫ل‬ ‫س‬ ‫ع‬ ‫م‬ ‫س‬ ‫ُ‬ ‫ت‬ ‫ْ‬
‫ل‬ ‫ُ‬
‫ق‬ ‫َ‬
‫ك‬ ‫س‬ ‫رأ ْ‬
‫ْ ُ َ ِ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ ْ َ‬ ‫َ َ‬
‫دا‬ ‫حي ّ‬ ‫ح يدّ ل ِييي َ‬ ‫في َ ُ‬ ‫ع َ‬ ‫ف ُ‬ ‫شي َ‬ ‫م أَ ْ‬ ‫ه َرّبي ث ُ ّ‬ ‫مِني ِ‬ ‫عل ّ ُ‬ ‫د يُ َ‬ ‫مي ٍ‬ ‫ح ِ‬ ‫مدُ َرّبي ب ِت َ ْ‬ ‫ح َ‬ ‫فأ ْ‬
‫َ َ‬
‫دا‬ ‫ج ً‬
‫سيا ِ‬ ‫ع َ‬ ‫ق ُ‬ ‫فيأ َ َ‬ ‫عييودُ َ‬ ‫م أَ ُ‬ ‫ة ُثي ّ‬ ‫جن ّ َ‬ ‫م ال ْ َ‬ ‫ه ْ‬ ‫خل ُ ُ‬ ‫وأ ُدْ ِ‬ ‫ر َ‬ ‫ِ‬ ‫ن الّنا‬ ‫م ْ‬ ‫م ِ‬ ‫ه ْ‬ ‫ج ُ‬‫ر ُ‬ ‫ِ‬ ‫خ‬‫فأ ُ ْ‬ ‫َ‬
‫سي َ‬ ‫ْ‬ ‫ل اْر َ‬ ‫م يُ َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬
‫ك َييا‬ ‫ع َرأ َ‬ ‫في ْ‬ ‫قييا ُ‬ ‫عِني ُثي ّ‬ ‫ن َييدَ َ‬ ‫هأ ْ‬ ‫شاءَ الل ُ‬ ‫ما َ‬ ‫عِني َ‬ ‫في َدَ ُ‬
‫سيي‬ ‫ْ‬ ‫فيأْر َ‬‫َ‬ ‫ع َ‬ ‫شي ّ‬ ‫ع تُ َ‬ ‫شي َ‬ ‫ها ْ‬ ‫َ‬ ‫سي ْ‬ ‫ق ْ‬ ‫مد ُ ُ‬
‫ع َرأ ِ‬ ‫ف ُ‬ ‫ف ْ‬ ‫ف ْ‬ ‫عطي ْ‬ ‫ل تُ ْ‬ ‫ع َ‬ ‫م ْ‬ ‫س َ‬ ‫ل تُ ْ‬ ‫ح ّ‬ ‫م َ‬ ‫ُ‬
‫دا‬ ‫ي‬ ‫ح‬ ‫يي‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ل‬ ‫د‬ ‫ي‬ ‫ح‬ ‫ي‬ ‫َ‬
‫ف‬ ‫ع‬ ‫َ‬
‫ف‬ ‫ي‬ ‫ش‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫أ‬ ‫م‬ ‫ي‬ ‫ُ‬ ‫ث‬ ‫ه‬ ‫ي‬ ‫ني‬ ‫ِ‬ ‫م‬ ‫ّ‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫ي‬ ‫د‬ ‫ي‬ ‫مي‬ ‫ح‬ ‫َ‬ ‫ت‬ ‫ب‬ ‫يي‬ ‫ي‬ ‫ب‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫ي‬ ‫م‬ ‫ح‬ ‫فأ َ‬ ‫َ‬
‫َ ّ‬ ‫َ ُ ّ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫ِ‬ ‫ُ َ ُ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ْ‬ ‫ْ َ ُ َ ّ‬
‫فييي‬ ‫ري ِ‬ ‫د‬ ‫فَل أ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ل‬ ‫يا‬ ‫ي‬ ‫ق‬ ‫َ‬ ‫ة‬ ‫ي‬ ‫ن‬ ‫ج‬ ‫ْ‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫ي‬ ‫ه‬ ‫ُ‬ ‫ل‬ ‫خ‬ ‫د‬ ‫خرجهم م ين الن ّييار وأ ُ‬ ‫َ ُ‬
‫ْ ِ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫ِ‬ ‫ِ َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ِ‬ ‫ف يأ ْ ِ َ ُ ْ‬
‫ر‬
‫في الّنييا ِ‬ ‫ي ِ‬ ‫ق َ‬ ‫ما ب َ ِ‬ ‫ب َ‬ ‫ل َيا َر ّ‬ ‫قو ُ‬ ‫فأ َ ُ‬ ‫ل َ‬ ‫قا َ‬ ‫ة َ‬ ‫ع ِ‬ ‫في الّراب ِ َ‬ ‫و ِ‬ ‫الّثال ِث َ َ‬
‫ةأ ْ‬ ‫ِ‬
‫خُلودُ (‬ ‫ه ال ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫قرآن أ َ‬ ‫ْ‬
‫ْ ِ‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫ع‬
‫َ‬ ‫ب‬‫ْ َ َ َ‬ ‫ج‬ ‫و‬ ‫ي‬ ‫ْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ه‬
‫م ْ َ َ َ ُ‬
‫س‬ ‫ب‬ ‫ح‬ ‫ن‬ ‫إ ِّل َ‬
‫تا اینکه پیش من میآیند‪ .‬من هم از پروردگششارم اجششازه میگیششرم و بششه‬

‫سجده میافتم‪ ،‬ندا از طرف خداونشد میآیششد‪ :‬ای محمششد سشرت را بلنششد‬
‫کن و سؤال کن‪ ،‬هر چه بخواهی به تو داده میشود و شفاعت کن كه‬
‫شششفاعتت پششذیرفته میشششود و مششن سششرم را بلنششد میکنششم و خداونششد را‬
‫میستایم آن گونه كه او به من ياد داده است‪ ،‬سپس شفاعت میکنششم‬
‫تعششدادي از گناهکششاران را از جهنششم بیششرون میآورم‪ ،‬سششپس دوبششاره بششه‬
‫سجده میافتم و دعا میخششوانم و دوبشاره خداونششد میفرمایششد‪ :‬سشرت را‬
‫بلند کن و شفاعت کن‪ ،‬سرم را بلند میکنم و شفاعت میکنم و تعششداد‬
‫دیگششری را از جهنششم بیششرون میآورم‪ ،‬تششا در مششرحلهي سششوم یششا چهششارم‬
‫میگویم‪ :‬خداوندا تنها افرادی در جهنم باقی ماندهاند که قرآن آنهششا را‬
‫باقی گذاشته است و مسششتحق جهنششم هسششتند‪) .‬مسششلم آن را روايششت‬
‫در حدیثي دیگر از ابی هریره روایت شده است که‪:‬‬
‫َ‬
‫م‬ ‫و َ‬ ‫ك َييي ْ‬‫عت ِ َ‬‫فا َ‬ ‫شيي َ‬‫س بِ َ‬‫ِ‬ ‫عدُ الّنييا‬ ‫سيي َ‬‫نأ ْ‬ ‫ميي ْ‬ ‫ت َيييا رسييولالله َ‬ ‫قْليي ُ‬ ‫) ُ‬
‫س يأل َِني َ‬‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ن‬‫عي ْ‬ ‫ن َل ي َ ْ‬ ‫هَري ْيَرةَ أ ْ‬ ‫ت َيا أب َييا ُ‬ ‫قدْ ظَن َن ْ ُ‬ ‫ل لَ َ‬ ‫قا َ‬ ‫ف َ‬ ‫ة َ‬ ‫م ِ‬ ‫قَيا َ‬ ‫ال ْ ِ‬
‫عل َييى‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ك َ‬ ‫صي َ‬ ‫حْر ِ‬ ‫ن ِ‬ ‫مي ْ‬ ‫ت ِ‬ ‫مييا َرأي ْي ُ‬ ‫ك لِ َ‬ ‫من ْي َ‬ ‫ل ِ‬ ‫و ُ‬ ‫ح يد ٌ أ ّ‬ ‫ثأ َ‬ ‫دي ِ‬ ‫حي ِ‬ ‫ذا ال ْ َ‬ ‫هي َ‬ ‫َ‬
‫ه‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫إ‬ ‫ل‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ل‬ ‫قا‬ ‫َ‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ة‬ ‫م‬ ‫يا‬ ‫ق‬ ‫ْ‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ي‬ ‫تي‬ ‫ع‬ ‫فا‬‫َ‬ ‫ش‬‫َ‬ ‫ب‬ ‫س‬ ‫نا‬ ‫ال‬ ‫د‬ ‫ع‬ ‫س‬ ‫َ‬ ‫أ‬ ‫ث‬ ‫ْ‬
‫ِ َ‬ ‫ِ َ َ ِ َ ْ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫َ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ّ‬ ‫ْ َ ُ‬ ‫ا َ ِ ِ‬
‫دي‬ ‫ح‬ ‫ل‬
‫ه ( )رواه البخاری(‬ ‫س ِ‬ ‫ف ِ‬ ‫ل نَ ْ‬ ‫قب َ ِ‬ ‫ن ِ‬‫م ْ‬ ‫صا ِ‬ ‫خال ِ ً‬ ‫ه َ‬ ‫إ ِّل الل ّ ُ‬
‫به پیامبر خدا ج عرض کردم خوشبختترین انسان كه مورد شششفاعت‬
‫شما قرار ميگيرد چه کسی است؟‬
‫فرمود‪ :‬گمان ميكنم اولین کسی هستی که این را از من میپرسششی‪،‬‬

‫اگر حرص و طمع تو را نسبت به جششواب آن نمیديششدم‪ ،‬بششه تششو جششواب‬
‫نمیدادم‪ ،‬کسی است که از صمیم قلب و بششا اخلص بگویششد‪ :‬ل الششه ال‬
‫الله‪) .‬بخاري آن را روايت كرده است(‪.‬‬
‫بهشت و جهنم‬
‫یکی دیگر از لوازم ایمان به قیامت اعتقاد به بهشت و جهنم اسششت‪،‬‬
‫و اينكه هماكنون آفریده شدهاند و دوام و ثبات آنها به دستور خداوند‬
‫بستگی دارد‪ ،‬نه خود نابود و فانی میشششوند نششه چیزهششايی کششه در آنهششا‬
‫است به فنا محکوم میگردند‪.‬‬
‫قرآن كريم به آماده بودن آنها چنين اشاره میفرماید‪:‬‬
‫چ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ چ آل عمران‪١٣٣ :‬‬
‫و )با انجام اعمال شايسته و بايسته( به سوي آمرزش‬
‫پروردگارتان‪ ،‬و بهشتي بشتابيد و بر همديگر پيشي گيريد كه بهاي آن‬
‫ت؛ )و چنيششن چيششز بششا‬
‫)براي مثال‪ ،‬همچون بهاي( آسمانها و زمين اس ش ‌‬
‫ارزشي( براي پرهيزگاران تهّيه ديده شده است‪.‬‬
‫چ البقرة‪:‬‬ ‫ی ی ﯺ ﯺﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫ی‬ ‫چﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯼ‬

‫‪٢٤‬‬
‫ت‪ -‬پس‬ ‫و اگر نتوانستيد كه چنين كنيد ‪-‬و هرگز نخواهيد توانس ‌‬
‫)لزم است كششه بششا انجششام كارهششاي نيكششو و دوري از بششديها( خششود را از‬
‫آتشي كه )بخشي از( افروزينهي آن انسان و سششنگ )اصششنام( اسششت‪،‬‬
‫به دور داريد‪ .‬آتشي كه براي )شكنجه( كافران آماده گشته است‪.‬‬
‫ودر مورد خلود و ماندگاری آنها و اهلشان میفرماید‪:‬‬
‫ﯕ ﯖﯗ‬ ‫ﯔ‬ ‫ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ‬ ‫‪‬چ ﮪ ﮫ ﮬ‬

‫ﯤ ﯥﯢﯢ ﯦﯢ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ‬ ‫ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯢ ﯡﯢ ﯢ ﯢ ﯣﯢ‬
‫ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ‬
‫ﭨ چ البينة‪٨ - ٦ :‬‬
‫ن اهل كتاب‪ ،‬و مشركان‪ ،‬جاودانه در ميان آتش دوزخ‬ ‫مسّلما ً كافرا ِ‬
‫يگمان كساني‬ ‫خواهند ماند! آنان بدون شك بدترين انسانها هستند‪ .‬ب ‌‬
‫ً‬ ‫ّ‬
‫يكنند‪ ،‬آنان مسلما خوبترين‬ ‫كه مؤمنند و كارهاي شايسته و بايسته م ‌‬
‫انسانها هستند‪ .‬پاداش آنان در پيشگاه پروردگارشان باغهشاي بهشششتي‬
‫است كه جاي ماندگاري است و رودبارها در زير )كاخها و درختهششاي(‬
‫آن روان است‪ .‬جاودانه براي هميشششه در آنجششا خواهنششد مانششد‪ .‬خششدا از‬
‫ايشان راضي و ايشششان هششم از خششدا خوشششنودند! ايششن )همششه نعمششت و‬
‫ن كسي خواهد بود كه از پروردگار خويش بهراسد‪.‬‬ ‫خوشي( از آ ِ‬
‫چ‬ ‫دربارهي بهشتيان ميفرمايد‪ :‬چ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬
‫الحجر‪٤٨ :‬‬
‫يرسد‪ ،‬و از آنجا بيرون‬
‫در آنجا خستگي و رنجي بديشان نم ‌‬
‫يگردند‪.‬‬
‫نم ‌‬
‫ﯝ چ‬ ‫ﯛ ﯜ‬ ‫ﯖﯢ ﯗ ﯘﯙ ﯚ‬ ‫و ميفرمايد‪ :‬چ ﮱﯢ ﯓ ﯔ ﯕﯢ‬

‫الدخان‪٥٦ :‬‬
‫آنان هرگز در آنجا مرگي جز همان مرگ نخستين )كه در دنيا‬
‫هاند( نخواهند چشيد‪ ،‬و خداونششد آنششان‬
‫هاند و بعد از آن زنده شد ‌‬
‫چشيد ‌‬
‫را از عذاب دوزخ به دور و محفوظ داشته است‪.‬‬
‫ﮫ ﮬ ﮭ‬ ‫ﮩ ﮪ‬ ‫ﮨ‬ ‫ودربارهي اهل دوزخ ميفرمايد‪ :‬چ ﮦ ﮧ‬

‫ﯙ ﯚ چ‬ ‫ﯗ ﯘ‬ ‫ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔﯕ ﯖ‬
‫فاطر‪٣٦ :‬‬
‫هاند‪ ،‬آتش دوزخ براي آنان است‪ .‬هرگز فرمان‬ ‫كساني كه كفرپيش ‌‬
‫يشششود تششا بميرنششد )و راحششت شششوند(‪ .‬و هرگششز‬
‫مرگ ايشششان صششادر نم ‌‬
‫دتي بيارامنششد(‪.‬‬
‫يشود )تششا م ش ّ‬
‫عذاب دوزخ براي ايشان تخفيف داده نم ‌‬
‫يدهيم‪.‬‬‫ما هر كافر لجوج در كفر را اين چنين كيفر و سزا م ‌‬
‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫در جاي ديگري ميفرمايد‪ :‬چ ﯺ ﯺ‬

‫ﯺ ﯺ ﯼ ی ی چ العلى‪١٣ - ١١ :‬‬
‫تترين فرد )پند و اندرز را كنار خواهد گذاشت و( از آن‬ ‫و بدبخ ‌‬
‫متريششن )و هولنششاكترين(‬
‫دوري خواهد گزيد‪ .‬آن كسششي كششه داخششل عظي ‌‬
‫آتش خواهد شد و بششدان خواهششد سششوخت‪ .‬سششپس در آن آتششش )بششراي‬
‫يگردد( و نه زنده )بشمار‬ ‫يميرد )و آسوده م ‌‬‫يماند و( نه م ‌‬
‫هميشه م ‌‬
‫يشود‪.‬‬‫يآيد و حالتي كه در آن است زندگي ناميده( م ‌‬ ‫م ‌‬
‫پیامبر ج در مورد صفات بهشتیان میفرماید‪:‬‬
‫ة‬‫جن ّ ِ‬ ‫ل ال ْ َ‬ ‫ه َ‬ ‫مَناٍد َيا أ َ ْ‬ ‫في َُناِدي ُ‬ ‫ح َ‬ ‫مل َ َ‬
‫َ‬
‫شأ ْ‬ ‫ة ك َب ْ ٍ‬ ‫هي ْئ َ ِ‬ ‫ت كَ َ‬ ‫و ِ‬ ‫م ْ‬ ‫ؤَتى ِبال ْ َ‬ ‫)ي ُ ْ‬
‫ن‬ ‫قولييو َ‬ ‫ُ‬ ‫في َ ُ‬ ‫ذا َ‬ ‫هي َ‬ ‫ن َ‬ ‫فييو َ‬ ‫ر ُ‬ ‫ع ِ‬ ‫ل تَ ْ‬ ‫هي ْ‬ ‫ل َ‬ ‫قو ُ‬ ‫في َ ُ‬ ‫ن َ‬ ‫وي َن ْظُرو َ‬ ‫ُ‬ ‫ن َ‬ ‫شَرئ ِّبو َ‬ ‫في َ ْ‬ ‫َ‬
‫َ‬ ‫م َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ر‬ ‫ل الن ّييا ِ‬ ‫هي َ‬ ‫م ي ُن َيياِدي ي َييا أ ْ‬ ‫ق يدْ َرآهُ ث ُي ّ‬ ‫هي ْ‬ ‫وكل ُ‬ ‫ت َ‬ ‫و ُ‬ ‫مي ْ‬ ‫ذا ال َ‬ ‫هي َ‬ ‫م َ‬ ‫ع ْ‬ ‫نَ َ‬
‫ن‬ ‫قولييو َ‬ ‫ُ‬ ‫في َ ُ‬ ‫ذا َ‬ ‫هي َ‬ ‫ن َ‬ ‫فييو َ‬ ‫ر ُ‬ ‫ع ِ‬ ‫ل تَ ْ‬ ‫هي ْ‬ ‫ل َ‬ ‫قو ُ‬ ‫في َ ُ‬ ‫ن َ‬ ‫وي َن ْظُرو َ‬ ‫ُ‬ ‫ن َ‬ ‫شَرئ ِّبو َ‬ ‫في َ ْ‬ ‫َ‬
‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬
‫ل‬ ‫هي َ‬ ‫ل ي َييا أ ْ‬ ‫قييو ُ‬ ‫م يَ ُ‬ ‫ح ث ُي ّ‬ ‫في ُذْب َي ُ‬ ‫ق يدْ َرآهُ َ‬ ‫م َ‬ ‫هي ْ‬ ‫وك ُل ُ‬ ‫ت َ‬ ‫و ُ‬ ‫م ْ‬ ‫ذا ال َ‬ ‫ه َ‬ ‫م َ‬ ‫ع ْ‬ ‫نَ َ‬
‫ق يرأ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫م َ َ‬ ‫ت ث ُي ّ‬ ‫و َ‬ ‫مي ْ‬ ‫فل َ‬ ‫خلودٌ َ‬ ‫ر ُ‬ ‫ِ‬ ‫ل الّنا‬ ‫ه َ‬ ‫وَيا أ ْ‬ ‫ت َ‬ ‫و َ‬ ‫م ْ‬ ‫فل َ‬ ‫خلودٌ َ‬ ‫ة ُ‬ ‫جن ّ ِ‬ ‫ال ْ َ‬
‫َ‬ ‫) َ‬
‫ة(‬ ‫فَلي ٍ‬ ‫فيي َ‬
‫غ ْ‬ ‫م ِ‬ ‫هي ْ‬ ‫و ُ‬ ‫ميُر َ‬ ‫ي اْل ْ‬ ‫ضي َ‬ ‫ق ِ‬ ‫ة إ ِذْ ُ‬ ‫سيَر ِ‬ ‫ح ْ‬ ‫م ال ْ َ‬ ‫و َ‬ ‫م َيي ْ‬ ‫ه ْ‬ ‫ذْر ُ‬ ‫وأن ْ ِ‬ ‫َ‬
‫ن( )متفششق‬ ‫نيو‬ ‫م‬ ‫ْ‬
‫ؤ‬ ‫ي‬ ‫ل‬‫َ‬ ‫م‬ ‫هي‬ ‫و‬ ‫)‬ ‫يا(‬ ‫ن‬ ‫د‬ ‫ي‬ ‫ال‬ ‫ل‬‫ُ‬ ‫هي‬ ‫َ‬ ‫أ‬ ‫ة‬ ‫ي‬‫َ‬ ‫ل‬‫ف‬‫ْ‬ ‫َ‬
‫غ‬ ‫فيي‬ ‫ء‬
‫ِ‬ ‫ل‬‫َ‬ ‫ؤ‬‫ُ‬ ‫ه‬
‫و َ‬
‫َ‬ ‫ُ ِ ُ‬ ‫َ ُ ْ‬ ‫ّ ْ َ‬ ‫ٍ ْ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬
‫عليه(‬
‫در روز قیامت مرگ را در شکل یک گوسفند زیبا میآورند‪ ،‬کسی ندا‬
‫در میدهد‪ :‬ای بهشتیان‪ ،‬آنها هم گردن را بششال میبرنششد و نگششاه میکننششد‪.‬‬
‫میگوید‪ :‬آیا این را میشناسید؟ همه میگوینششد‪ :‬بلششه‪ ،‬ایششن مششرگ اسششت‪،‬‬
‫سپس اهل آتش را ندا ميدهند آنها نيز سر بلند كرده و نگششاه ميكننششد‪.‬‬
‫پس ندادهنده ميگويد‪ :‬آيا اين را ميشناسيد؟ ميگويند‪ :‬بله‪ ،‬ايششن مششرگ‬
‫است و همه آن را میبینند و سپس حیوان ذبح میشششود‪ ،‬و خطششاب بششه‬
‫بهشتیان گفته میشود‪ :‬ای بهشتیان دیگر مرگ باقی نمیماند و خلود و‬
‫ماندگاری ابدی برای شما است‪ ،‬و اي اهل دوزخ مانششدگاري ابششدي در‬
‫دوزخ نيز براي شماست سپس پیامبر ج اين آيه را تلوت فرمود‪ :‬چه‬
‫شنوا و بينايند روزى كه به سوى ما مﯩآيند ولششى سششتمگران امششروز در‬

‫غفلششت و تبششاهي آشششكاري هسششتند‪) .‬بخششاري و مسششلم آن را روايششت‬
‫كردهاند(‪.‬‬
‫در حدیث دیگري پیامبر بیان میفرماید که چه چیزهايی برای بنششدگان‬
‫صالح خداوند مهیا شده است‪:‬‬
‫وَل‬ ‫َ‬ ‫مييا َل َ‬ ‫ه أَ ْ‬
‫ت َ‬ ‫ن َرأ ْ‬‫عي ْي ٌ‬ ‫ن َ‬ ‫حي َ‬ ‫صييال ِ ِ‬ ‫عب َيياِدي ال ّ‬‫ت لِ ِ‬ ‫ع يدَدْ ُ‬ ‫ل الل ّ ُ‬ ‫قا َ‬ ‫) َ‬
‫ُ‬
‫م(‬‫شيئ ْت ُ ْ‬‫ن ِ‬ ‫ءوا إ ِ ْ‬‫قَر ُ‬‫فييا ْ‬‫ر َ‬ ‫ٍ‬ ‫شي‬ ‫ب بَ َ‬ ‫قل ْي ِ‬
‫عَلى َ‬ ‫خطََر َ‬ ‫وَل َ‬ ‫ت َ‬ ‫ع ْ‬ ‫م َ‬‫س ِ‬ ‫ن َ‬ ‫أذ ُ ٌ‬
‫ن( )متفق عليه(‬ ‫ة أَ ْ‬
‫عي ُ ٍ‬ ‫قّر ِ‬‫ن ُ‬ ‫م ْ‬ ‫م ِ‬‫ه ْ‬‫ي لَ ُ‬
‫ف َ‬‫خ ِ‬‫ما أ ُ ْ‬‫س َ‬‫ف ٌ‬ ‫م نَ ْ‬ ‫عل َ ُ‬
‫فَل ت َ ْ‬ ‫) َ‬
‫خداوند میفرمایششد‪ :‬مششن در بهشششت چیزهششايی را بششرای بنششدگانم مهیششا‬
‫کردهام که هیچ چشمی آن را ندیده‪ ،‬و هیچ گوشششی آن را نشششنیده‪ ،‬و‬
‫بششر قلششب هیششچ انسششانی خطششور نکششرده اسششت‪ ،‬سششپس فرمششود‪ :‬اگششر‬
‫میخواهید این آیه را بخوانید‪:‬‬
‫هيچ كس نمﯩداند چه چيز از آنچه روشششنﯩبخش ديششدگان اسششت بششراى‬
‫آنان پنهان شده است‪.‬‬
‫در حدیثي دیگر از ابی هریره صفات بهشتیان و نعمتهششای آنهششا بیششان‬
‫میشود‪:‬‬
‫ر ل َي ْل َ ي َ‬ ‫ة ال ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ة‬ ‫مي ِ‬ ‫ق َ‬ ‫صوَر ِ‬ ‫عَلى ُ‬ ‫مِتي َ‬ ‫نأ ّ‬ ‫م ْ‬ ‫ة ِ‬ ‫جن ّ َ‬‫ل ال ْ َ‬ ‫خ ُ‬ ‫ة ت َدْ ُ‬ ‫مَر ٍ‬ ‫ل ُز ْ‬ ‫و ُ‬ ‫)أ ّ‬
‫ة‬
‫ضيياءَ ً‬ ‫ء إِ َ‬
‫ما ِ‬ ‫سي َ‬ ‫فييي ال ّ‬ ‫ج يم ٍ ِ‬ ‫شد ّ ن َ ْ‬ ‫عَلى أ َ َ‬ ‫م َ‬ ‫ه ْ‬ ‫ن ي َُلون َ ُ‬ ‫ذي َ‬ ‫م ال ّ ِ‬ ‫ر ثُ ّ‬ ‫ال ْب َدْ ِ‬
‫وَل‬‫ن َ‬ ‫وَل ي َُبوُلييو َ‬ ‫ن َ‬ ‫طييو َ‬ ‫و ُ‬ ‫غ ّ‬‫ل َل ي َت َ َ‬ ‫ز ُ‬ ‫نييا ِ‬ ‫م َ‬
‫ك َ‬ ‫عييدَ ذَِليي َ‬ ‫م بَ ْ‬ ‫هيي ْ‬ ‫م ُ‬ ‫ُثيي ّ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ة‬
‫و ُ‬‫م اْلل ُي ّ‬ ‫ه ْ‬ ‫مُر ُ‬ ‫جا ِ‬ ‫م َ‬‫و َ‬‫ب َ‬ ‫ه ُ‬ ‫م الذّ َ‬ ‫شاطُ ُ‬
‫ه ْ‬ ‫م َ‬ ‫نأ ْ‬ ‫قو َ‬ ‫وَل ي َب ُْز ُ‬ ‫ن َ‬ ‫طو َ‬ ‫خ ُ‬ ‫مت َ ِ‬‫يَ ْ‬
‫عَليى‬ ‫عَليى ُ ُ‬ ‫خَل ُ‬ ‫َ‬
‫د َ‬ ‫حي ٍ‬ ‫وا ِ‬ ‫ل َ‬ ‫جي ٍ‬ ‫ق َر ُ‬ ‫خلي ِ‬ ‫م َ‬ ‫هي ْ‬ ‫ق ُ‬ ‫كأ ْ‬ ‫سي ُ‬ ‫م ْ‬ ‫م ال ْ ِ‬ ‫ه ْ‬ ‫ح ُ‬ ‫شي ُ‬ ‫وَر ْ‬ ‫َ‬
‫عا( )رواه مسلم(‬ ‫را‬ ‫ذ‬ ‫ن‬ ‫تو‬
‫ِ ِ ِ ْ َ َ ِ ّ َ ِ َ ً‬ ‫س‬ ‫م‬ ‫د‬ ‫آ‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫بي‬ ‫َ‬ ‫أ‬ ‫ل‬ ‫طو‬ ‫ُ‬
‫اولین گروهی از امتم که وارد بهشششت میشششوند صششورتی ماننششد مششاه‬

‫دارنششد‪ ،‬سششپس گروهششی وارد میشششوند کششه از درخشششان تریششن سششتاره‬
‫درخشندهتر هستند‪ ،‬بششدین ترتیششب منششازل و مقامهششای بهشششت تفششاوت‬
‫میکنند‪ ،‬در بهشت بهشتیان نه مدفوع دارند نه ادرار نه آب دهان و نه‬
‫آب بینی‪ ،‬از همهي اینها پاک هستند‪ ،‬موهای سرشان را بشا ششانههايی‬
‫از طل شانه میكنند‪ ،‬بخور میسوزانند و عرق آنها مشششک اسششت‪ ،‬هیششچ‬
‫اختلف و تضادی با هم ندارند‪ ،‬همه بر صششورت پششدر خششود آدم هسششتند‬
‫که شصت زراع طول دارد‪) .‬مسلم آن را روايت كرده است(‪.‬‬
‫پیششامبر ج در حششدیث دیگششري وضششعیت جهنمیششان را اینگششونه بیششان‬
‫قي ي َ‬
‫ل ي َييا‬ ‫م ِ‬ ‫هن ّي َ‬‫ج َ‬ ‫ر َ‬
‫ن ن َييا ِ‬
‫مي ْ‬‫ءا ِ‬‫ج يْز ً‬
‫ن ُ‬ ‫عي َ‬ ‫س يب ْ ِ‬‫ن َ‬ ‫مي ْ‬ ‫ج يْزءٌ ِ‬ ‫م ُ‬‫)ن َيياُرك ُ ْ‬
‫ة‬
‫ع ٍ‬‫سيي َ‬‫ن ب ِت ِ ْ‬
‫هيي ّ‬ ‫ت َ َ‬ ‫ضييل َ ْ‬ ‫ل ُ‬‫قييا َ‬‫ة َ‬ ‫ت لَ َ‬ ‫ن َ‬
‫علي ْ ِ‬ ‫ف ّ‬ ‫فَييي ً‬‫كا ِ‬ ‫كييان َ ْ‬ ‫رسييولالله إ ِ ْ‬
‫ها( )متفق عليه(‬ ‫حّر َ‬ ‫ل َ‬ ‫مث ْ ُ‬‫ن ِ‬ ‫ه ّ‬‫ءا ك ُل ّ ُ‬‫جْز ً‬
‫ن ُ‬ ‫سّتي َ‬‫و ِ‬ ‫َ‬
‫آتش دنیا یک جزء از هفتاد جزء آتش جهنم است! خطاب به پیششامبر‬
‫ج عرض کردند‪ :‬ای رسول خششدا‪ ،‬آتششش دنیششا بششرای سششزای گناهکششاران‬
‫کشافی اسشت! فرمشود‪ :‬بلشه از ایشن هششم شششدیدتر اسششت‪ ،‬هشر کششدام از‬
‫جزءهای آن به اندازهی آتش دنیا گرم است‪.‬‬
‫در حششدیث دیگششري از ابششی هریششره بششه عمششق و حششرارت آن اشششاره‬
‫قل َْنا الل ّ ُ‬

‫ه‬ ‫ل ُ‬
‫قا َ‬ ‫ذا َ‬‫ه َ‬‫ما َ‬ ‫ن َ‬ ‫ي ج ت َدُْرو َ‬ ‫ل الن ّب ِ ّ‬‫قا َ‬ ‫ف َ‬‫ة َ‬‫جب َ ً‬ ‫و ْ‬‫ع َ‬ ‫م َ‬‫س ِ‬ ‫)إ ِذْ َ‬
‫َ‬
‫ن‬‫عي َ‬ ‫سييب ْ ِ‬‫من ْذُ َ‬
‫ر ُ‬ ‫في الّنا ِ‬ ‫ه ِ‬‫ي بِ ِ‬
‫م َ‬ ‫جٌر ُر ِ‬ ‫ح َ‬ ‫ذا َ‬‫ه َ‬‫ل َ‬ ‫م َ‬
‫قا َ‬ ‫عل َ ُ‬
‫هأ ْ‬ ‫سول ُ ُ‬ ‫وَر ُ‬ ‫َ‬
‫هييا(‬ ‫ر َ‬‫ع ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫هييى إ ِلييى ق ْ‬ ‫حّتى ان ْت َ َ‬ ‫ن َ‬ ‫ْ‬
‫ر ال َ‬ ‫في الّنا ِ‬ ‫وي ِ‬ ‫ه ِ‬ ‫و يَ ْ‬ ‫ه َ‬ ‫َ‬
‫ريفا ف ُ‬ ‫ً‬ ‫خ ِ‬
‫َ‬
‫ناگهان صدای چیششزی آمششد کششه در حشال افتششادن بششود‪ ،‬پیششامبر فرمششود‪:‬‬
‫میدانید صدای چه بششود؟ عششرض کردیششم‪ :‬خششدا و رسششول خششدا میداننششد‪.‬‬
‫فرمود‪ :‬این صدای سنگی بود کششه هفتششاد سششال پیششش بششه درون جهنششم‬
‫انداخته شده بود و همین حال به زمین افتاد‪.‬‬
‫ایمان به قضاء و قدر‬
‫به قدر خداوند چه خیر باشد و چششه شششر ایمششان داریششم‪ ،‬اسششاس ایششن‬
‫ایمان اعتقاد به اين است كه علم و دانش خداوند هششر چیششزی را فششرا‬
‫گرفته‪ ،‬و همه چيز در لوحي نزد خداوند نوشششته شششده اسششت‪ .‬اراده و‬
‫مشیت خداوند در هر چیزی نافذ‪ ،‬و تنها خداوند آفرینندهي هر چیششزی‬
‫است‪.‬‬
‫خداوند به وسعت علششم و احششاطهي آن بششه هششر چيششزي چنيششن اشششاره‬
‫ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ چ‬ ‫چ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ‬
‫إبراهيم‪٣٨ :‬‬
‫يداريششم و از آنچششه آشششكار‬‫پروردگششارا! تششو آگششاهي از آنچششه پنهششان م ‌‬
‫يسازيم )لذا به مصالح ما داناتري و آن كن كه ما را به كششار آيششد( و‬ ‫م ‌‬
‫هيچ چيز در زمين و آسمان بر خدا مخفي نم ‌‬
‫و ميفرمايد‪ :‬چ ﯺ ﯺ ﯺ ﰈﰉﯺ ﯺ ﰎ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬

‫ﯺ ﯺ ﯺ چ الطلق‪:‬‬ ‫ﯺ‬
‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﰒ‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺ‬
‫‪١٢‬‬
‫خدا همان است كه هفت آسمان را و همانند آن زمين را آفريده‬
‫است‪ .‬فرمان )خدا( همواره در ميان آنها جاري است )و تدبير هدايت‬
‫يشششود‪ ،‬ايششن‬ ‫هاي از جهان بزرگ هستي برداشته نم ‌‬ ‫و رهبري او‪ ،‬لحظ ‌‬
‫آفرينش عظيم بدان خاطر است( تا بدانيد خداوند بر هر چيششزي توانششا‬
‫است‪ ،‬و آگاهي او همه چيز را فرا گرفته است‪.‬‬
‫در جاي ديگري ميفرمايد‪ :‬چ ﮃ ﮄﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ‬

‫ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ چ سبأ‪٣ :‬‬ ‫ﮎ ک ک ک ﮒ گ گ گ ﮖ‬
‫هاي‪ ،‬در تمام آسمانها و در زمين از او پنهششان‬ ‫به اندازهي سنگيني ذّر ‌‬
‫يگششردد‪ ،‬و نششه كمششتر از انششدازهي ذّره و نششه بزرگششتر از آن‪،‬‬
‫و نهششان نم ‌‬
‫چيزي نيست مگر اين كه در كتاب آشكاري ثبت و ضششبط و نگهششداري‬
‫يشود‪.‬‬ ‫م ‌‬
‫و به مکتوب بودن همهي اشياء و رخدادها چنين اشاره میکند‪:‬‬
‫ﯜ ﯝ ﯞ ﯟﯠ ﯡ‬ ‫ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ‬ ‫چﮯ ﮰ‬
‫ﯦﯢ چ الحديد‪٢٢ :‬‬ ‫ﯢ ﯢ ﯣ ﯢ ﯤ ﯥﯢﯢ‬
‫يپيوندد‪ ،‬يا به شما دست‬ ‫هيچ رخدادي در زمين به وقوع نم ‌‬
‫يدهد‪ ،‬مگر اين كه پيش از آفرينش زميششن و خششود شششما‪ ،‬در كتششاب‬
‫نم ‌‬
‫بزرگ و مهمي )به نام لوح محفوظ‪ ،‬ثبت و ضبط( بوده است‪ ،‬و ايششن‬
‫كار براي خدا ساده و آسان است‪.‬‬
‫ﮌ ﮍ ﮎ کک ک ﮒ گ گ‬ ‫و ميفرمايد‪ :‬چ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژ‬
‫گ چ التوبة‪٥١ :‬‬
‫يرسد‪ ،‬مگر چيزي كه خدا‬ ‫بگو‪ :‬هرگز چيزي )از خير و شر( به ما نم ‌‬
‫در كرده باشد‪) .‬ايششن اسششت كششه نششه در برابششر خيششر مغششرور‬‫براي ما مق ّ‬
‫يپردازيششم‪ ،‬بلكششه كششار و‬
‫يشويم و نه در برابر شر به جزع و فششزع م ‌‬ ‫م ‌‬
‫يسشازيم‪ ،‬و( او مشولي و سرپرسششت مشا‬ ‫بار خشود را بشه خشدا حشواله م ‌‬
‫كل كنند و بس‪.‬‬ ‫است‪ ،‬و مؤمنان بايد تنها بر خدا تو ّ‬
‫ﮱ‬ ‫و ميفرمايد‪ :‬چ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮﮯ ﮰ‬

‫ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ چ الحج‪٧٠ :‬‬
‫يداني خداوند قطعا ً مطلع است از همهي‬ ‫)اي عاقل!( مگر نم ‌‬
‫چيزهايي كه در آسششمان و زميششن اسششت )و چيششزي از اعمشال و اقششوال‬
‫يماند( و همهي چيزهششا در كتششابي )بششه نششام لششوح‬
‫مردم بر او مخفي نم ‌‬
‫ً‬ ‫ّ‬
‫محفوظ( ثبت و ضبط است‪ ،‬و مس شلما ايششن كششار بششراي خششدا سششاده و‬
‫آسان است‪.‬‬
‫امام مسلم از عبدالله بن عمرو بن عششاص روایششت کششرده اسششت کششه‬

‫پیامبر ج فرمود‪:‬‬
‫قبيي َ َ‬
‫ت‬‫وا ِ‬‫ما َ‬‫سيي َ‬‫ق ال ّ‬ ‫خُليي َ‬
‫ن يَ ْ‬
‫لأ ْ‬ ‫ق َ ْ‬‫خلئ ِ ِ‬
‫قيياِديَر ال ْ َ َ‬
‫م َ‬‫ه َ‬‫ب الّليي ُ‬ ‫) ك ََتيي َ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ء(‪.‬‬ ‫عل َييى ال ْ َ‬
‫مييا ِ‬ ‫ه َ‬
‫شي ُ‬ ‫عْر ُ‬‫و َ‬‫ل‪َ :‬‬ ‫ة‪َ ،‬‬
‫قييا َ‬ ‫س ين َ ٍ‬‫ف َ‬ ‫ن أل ْ َ‬‫سي َ‬‫م ِ‬ ‫خ ْ‬‫ض بِ َ‬‫واْلْر َ‬ ‫َ‬
‫خداوند پنجششاه هششزار سششال قبششل از آفریششدن آسششمانها و زمیششن همهي‬
‫چیزهششا را نوشششته و انششدازهگیری کششرده اسششت‪ ،‬در آن دوران عششرش‬
‫)قدرت و سلطهي خداوند( بششر آب بششود‪) .‬مسششلم آن را روايششت كششرده‬
‫است(‪.‬‬
‫از عباده بن صامت روایت شده است که‪:‬‬
‫َ‬
‫م‬‫قَلي َ‬‫ه ال ْ َ‬
‫ق الّلي ُ‬‫خَلي َ‬ ‫ميا َ‬‫ل َ‬ ‫و َ‬‫نأ ّ‬ ‫قييو ُ‬
‫ل إِ ّ‬ ‫ت رسيولالله ج ي َ ُ‬ ‫ع ُ‬ ‫م ْ‬
‫س ِ‬ ‫) َ‬
‫ُ‬
‫مقيياِديَر كي ّ‬
‫ل‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ب قا َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ما َ‬ ‫َ‬
‫ب قا َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫قا َ‬ ‫ف َ‬ ‫َ‬
‫ب َ‬ ‫ل اكت ُ ْ‬ ‫ذا أكت ُ ُ‬ ‫و َ‬
‫ب َ‬ ‫ل َر ّ‬ ‫ه اكت ُ ْ‬‫لل ُ‬
‫ة( )ابو داود و احمد(‬ ‫ع ُ‬‫سا َ‬‫م ال ّ‬
‫قو َ‬‫حّتى ت َ ُ‬‫ء َ‬ ‫ي ٍ‬‫ش ْ‬ ‫َ‬
‫از رسول خدا ج شنیدم که فرمود‪ :‬اولین چیزی که آفریده شد قلششم‬
‫بود‪ ،‬سپس خداوند خطاب به او فرمود‪ :‬بنویس‪.‬‬
‫قلم گفت‪ :‬چه بنویسم؟ فرمود‪ :‬هر چیزی که تا فرا رسیدن قیششامت‬
‫رخ خواهد داد‪.‬‬
‫در حديث ديگري آمده است‪:‬‬
‫جّنششةِ َأو الّنششارِ َو‬
‫ن ال ْ َ‬
‫م َ‬
‫مكاَنها ِ‬
‫ه َ‬ ‫سة إ ِّل وَ َقد ك َت َ َ‬
‫ب الل ُ‬ ‫مْنفو َ‬ ‫َ‬ ‫س‬
‫ف ٍ‬ ‫ن نَ ْ‬
‫م ْ‬‫ما ِ‬
‫َ‬
‫دة‪) .‬رواه مسلم(‬ ‫سعي‬
‫َ َ‬ ‫أو‬ ‫قية‬
‫ِ‬ ‫َ‬
‫ش‬ ‫ت‬‫إ ِّل وَ َقد ك ُت ِب َ ْ‬
‫هيچ نفسي نيست مگر اينكه خداوند مكانش را در بهشت يا جهنم و‬
‫بدبخت يا خوشششبخت بششودنش را نوشششته اسششت )مسششلم آن را روايششت‬
‫همچنين میفرماید ج‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬

‫م‬ ‫ء َلي ْ‬ ‫ي ٍ‬‫ْ‬ ‫شي‬ ‫عييو َ‬
‫ك بِ َ‬ ‫ف ُ‬‫ن ي َن ْ َ‬ ‫عَليى أ ْ‬ ‫ت َ‬ ‫عي ْ‬ ‫م َ‬ ‫جت َ َ‬ ‫وا ْ‬ ‫ة لَ ْ‬ ‫ن اْل ّ‬
‫م َ‬ ‫مأ ّ‬ ‫عل َ ْ‬
‫وا ْ‬ ‫َ‬
‫ن‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫علييى أ ْ‬ ‫عييوا َ‬ ‫م ُ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ت‬ ‫ج‬‫ْ‬ ‫ا‬ ‫و‬‫َ ْ‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫ك‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫ه‬
‫ُ‬ ‫ل‬‫ال‬ ‫ه‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ب‬ ‫َ‬ ‫ت‬ ‫ك‬ ‫ْ‬ ‫د‬ ‫ق‬ ‫ء‬
‫ٍ‬ ‫ي‬
‫ْ‬ ‫ش‬ ‫ب‬
‫ِ ِ‬ ‫ل‬ ‫إ‬ ‫ك‬ ‫عو‬ ‫ُ‬ ‫ف‬ ‫ي َن ْ‬
‫ك‬ ‫َ‬
‫علي ْي َ‬ ‫ه َ‬ ‫ّ‬
‫ه الل ي ُ‬ ‫َ‬
‫ق يدْ كت َب َي ُ‬ ‫ء َ‬ ‫ي ٍ‬ ‫شي ْ‬ ‫ك إ ِل ب ِ َ‬ ‫ّ‬ ‫ضّرو َ‬ ‫م يَ ُ‬ ‫ءل ْ‬‫َ‬ ‫ي ٍ‬ ‫ش ْ‬ ‫ك بِ َ‬ ‫ضّرو َ‬ ‫يَ ُ‬
‫ف )رواه أحمششد فششي المسششند و‬ ‫ح ُ‬ ‫صيي ُ‬ ‫ج ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ت ال ْ‬ ‫ْ‬
‫ت ال ّ‬ ‫فيي ْ‬ ‫و َ‬ ‫م َ‬ ‫قل ُ‬ ‫عيي ْ‬ ‫ف َ‬ ‫ُر ِ‬
‫الترمذي(‪.‬‬
‫بدان كه اگر همهي انسانها دسششت بششه دسششت هششم دهنششد تششا کمششترین‬
‫نفعی به تو برسانند نمیتوانند چیزی به تو بدهند مگر اینکه خداوند آن‬
‫را نوشته باشد‪ ،‬و اگر همهي انسانها با هم متحد شوند تششا کوچکششترین‬
‫ضرری به تو برسانند نمیتوانند مگر آنکه خدا آن را تقدیر كرده باشد‪،‬‬
‫قلمها برداشته شششده و مرکششب کاغششذهای نوشششته شششده خشششک شششده‬
‫است‪.‬‬
‫قرآن به کارگر بودن مشیت خداوند چنين اشاره میفرماید‪:‬‬
‫چ‬ ‫ﮂ ﮃ ﮄ‬ ‫چ چ چﭾ ﭿ ﮀ ﮁ‬ ‫چﭸ ﭹ ﭺ‬
‫النسان‪٣٠ :‬‬
‫يگمان خداوند‬
‫يتوانيد بخواهيد‪ ،‬مگر اين كه خدا بخواهد‪ .‬ب ‌‬
‫شما نم ‌‬
‫بس آگاه و كاربجا است‪.‬‬
‫ﯚ چ البروج‪١٦ :‬‬ ‫و ميفرمايد‪ :‬چ ﯗ ﯘ ﯙ‬

‫آنچه بخواهد‪ ،‬هرچه زودتر و با قدرت هرچه بيشتر به انجام‬
‫يرساند‪.‬‬
‫م ‌‬
‫ﮗ ﮘ‬ ‫ﮖ‬ ‫گ گگ‬ ‫و ميفرمايد‪:‬چﮍ ﮎ ک ک ک ﮒ‬

‫ﮙ ﮚ ﮜ چ الحج‪١٨ :‬‬
‫يتواند او را گرامي دارد‬ ‫يارزش كند‪ ،‬هيچ كسي نم ‌‬ ‫و خدا هركه را ب ‌‬
‫)و مشمول عنايت و سعادت آسششماني كنششد‪ .‬چششرا كششه تنهششا ايششن( خششدا‬
‫يدهد‪.‬‬‫است كه هر چيزي را كه بخواهد انجام م ‌‬
‫ﯺ ﯺ ﯺ چ‬ ‫ﯺ ﯺ‬ ‫ﯥ ﯦ ﯧﯨ ﯩ‬ ‫ﯟ ﯠ ﯡ ﯢﯣ ﯤ‬ ‫و ميفرمايد‪ :‬چ ﯞ‬
‫القصص‪٦٨ :‬‬
‫يآفريند‪ ،‬و هر كس را بخواهد‬ ‫پروردگار تو هر چه را بخواهد م ‌‬
‫يگزيند‪ ،‬و مردمان )پشس از صشدور فرمشان خشدا دربشاره چيشزي و‬ ‫برم ‌‬
‫هتششر و بششالتر از‬
‫كسي( حق انتخاب و اختيار ندارند‪ .‬خداوند بسششي منّز ‌‬
‫آن است كه چيزي را انباز او كنند‪..‬و دربارهي يكتششاييش در خلششق هششر‬
‫چيزي ميفرمايد‪ :‬چ ﯕﯢ ﯖﯢ ﯗ ﯘ ﯙ چ الصافات‪٩٦ :‬‬
‫يسازيد‪.‬‬
‫خداوند هم شما را آفريده است‪ ،‬و هم بتهايي را كه م ‌‬
‫ﮗ ﮘ ﮙ‬ ‫گ ﮖ‬ ‫ک ک ﮒگ گ‬ ‫و ميفرمايد‪ :‬چ ک‬
‫چ الزمر‪٦٢ :‬‬
‫يپايد و مراقبت‬
‫خدا آفريدگار همه چيز است و همه چيز را م ‌‬
‫ينمايد‪.‬‬
‫م ‌‬

‫و ميفرمايد‪ :‬چ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬
‫ﯺ ﰎﯺ‬ ‫و به عموميت آن چنين اشاره ميفرمايد‪ :‬چ ﯺ ﯺ‬

‫ﯺ چ القمر‪٤٩ :‬‬ ‫ﯺ‬
‫ما هر چيزي را به اندازهي لزم و از روي حسششاب و نظششام‬
‫آفريد ‌‬
‫مسلم در صحيحش از ابی هریره چنين روایت میکند‪:‬‬
‫ر‬ ‫فييي ال ْ َ‬
‫ق يد َ ِ‬ ‫ن رسييولالله ج ِ‬ ‫مو َ‬ ‫صي ُ‬‫خا ِ‬ ‫ش يُ َ‬‫قَري ْي ٍ‬‫كو ُ‬‫ر ُ‬‫شي ِ‬‫م ْ‬ ‫جيياءَ ُ‬ ‫َ‬
‫س‬‫ّ‬ ‫ميي‬‫َ‬ ‫ُ‬
‫قوا‬ ‫ذو‬‫ُ‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫ه‬‫جو‬ ‫و‬
‫ُ ُ ِ ِ ْ‬ ‫َ‬
‫لى‬ ‫ع‬ ‫ر‬
‫ّ ِ َ‬ ‫نا‬ ‫ال‬ ‫في‬ ‫فن َ َ ْ َ ْ َ ُ ْ َ ُ َ ِ‬
‫ن‬ ‫بو‬ ‫ح‬ ‫س‬ ‫ي‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ي‬ ‫)‬ ‫ت‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫ز‬ ‫َ‬
‫ر(‪) .‬رواه مسلم(‬ ‫قَناهُ ب ِ َ‬
‫قد َ ٍ‬ ‫خل َ ْ‬
‫ء َ‬
‫ي ٍ‬
‫ش ْ‬‫ل َ‬ ‫قَر إ ِّنا ك ُ ّ‬ ‫س َ‬ ‫َ‬
‫مشششرکین نششزد پیششامبر ج آمدنششد و در مششورد قضششاء و قششدر بششا ایشششان‬

‫مناقشه کردند‪ ،‬كه این آیات نازل شد‪:‬‬
‫يشوند )و‬
‫روزي داخل آتش‪ ،‬بر رخساره‪ ،‬روي زمين كشيده م ‌‬
‫يشود‪ (:‬بچشيد لمس و پسوده دوزخ را‪ .‬ما هر چيزي‬ ‫بديشان گفته م ‌‬
‫را به اندازهي لزم و از روي حساب و نظام آفريد ‌‬
‫ْ‬ ‫حت َششي ال ْعَ ْ‬
‫جشزِ وَ الك َي ْش ِ‬
‫س‪) .‬رواه‬ ‫در َ‬
‫قش َ‬
‫يءٍ ب ِ َ‬
‫شش ْ‬ ‫پيامبر ج ميفرمايششد‪ :‬ك ُش ُ‬
‫ل َ‬
‫مسلم(‬
‫در و به اندازه است حتي ناتواني و زيركي‪) .‬مسلم آن‬
‫هر چيزي مق ّ‬
‫را روايت كرده است(‪.‬‬
‫افراط در قضاء و قدر‬
‫در مقولهي قضاء و قدر دو گروه گمراه شدهاند‪:‬‬

‫‪1‬ش گروهی به کلی قضاء و قدر را انکار کردهاند حتی گمششان میکننششد‬
‫نوشتن همهي اعمال بنا بششه علششم خداونششد بششا ارادهي بشششری منافششات‬
‫دارد‪ ،‬نتیجهي دیدگاه این گروه نسبت دادن جهل و نششاتوانی بششه حکیششم‬
‫دانا و توانا است‪ ،‬و اينكه در ملك او کارهششايی رخ میدهششد کششه خداونششد‬
‫آنها را نمیداند و نمیخواهد! خداوند از ایششن شششائبه پششاک و منششزه و وال‬
‫است‪.‬‬
‫خداوند به عموميت علمش و احاطهي آن بر هر چيزي چنين اشششاره‬
‫ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ چ‬ ‫چ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ‬
‫إبراهيم‪٣٨ :‬‬
‫يداريششم و از آنچششه آشششكار‬‫پروردگششارا! تششو آگششاهي از آنچششه پنهششان م ‌‬
‫يسازيم )لذا به مصالح ما داناتري و آن كن كه ما را به كششار آيششد( و‬ ‫م ‌‬
‫هيچ چيز در زمين و آسمان بر خدا مخفي نم ‌‬
‫ﯺ ﰈﰉﯺ ﯺ ﰎ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫و ميفرمايد‪ :‬چ ﯺ ﯺ‬

‫ﯺ ﯺ ﯺ چ الطلق‪:‬‬ ‫ﯺ‬
‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﰒ‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺ‬
‫‪١٢‬‬
‫خدا همان است كه هفت آسمان را و همانند آن زمين را آفريده‬
‫است‪ .‬فرمان )خدا( همواره در ميان آنها جاري است )و تدبير هدايت‬
‫يشششود‪ ،‬ايششن‬ ‫هاي از جهان بزرگ هستي برداشته نم ‌‬ ‫و رهبري او‪ ،‬لحظ ‌‬
‫آفرينش عظيم بدان خاطر است( تا بدانيد خداوند بر هر چيششزي توانششا‬
‫است‪ ،‬و آگاهي او همه چيز را فرا گرفته است‪.‬‬
‫و ميفرمايد‪ :‬چ ﮃ ﮄﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک‬
‫ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ چ سبأ‪٣ :‬‬ ‫ﮒ گ گ گ ﮖ‬
‫هاي‪ ،‬در تمام آسمانها و در زمين از او پنهششان و‬ ‫به اندازه سنگيني ذّر ‌‬
‫يگردد‪ ،‬و نه كمششتر از انششدازه ذّره و نششه بزرگششتر از آن‪ ،‬چيششزي‬
‫نهان نم ‌‬
‫نيسششت مگششر ايششن كششه در كتششاب آشششكاري ثبششت و ضششبط و نگهششداري‬
‫يشود‪.‬‬ ‫م ‌‬
‫خداوند به ارادهي مطلق خود چنين اشاره میفرماید‪:‬‬
‫ﯚ چ البروج‪١٦ :‬‬ ‫چﯗ ﯘ ﯙ‬

‫آنچه بخواهد‪ ،‬هرچه زودتر و با قدرت هرچه بيشتر به انجام‬
‫يرساند‪.‬‬
‫م ‌‬
‫چ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ چ التكوير‪٢٩ :‬‬
‫يتوانيد بخواهيد جز چيزهايي را كه خداوند‬
‫و حال اين كه نم ‌‬
‫جهانيان بخواهد‪.‬‬
‫ﮂ ﮃ ﮄ‬ ‫چ چ چﭾ ﭿ ﮀ ﮁ‬ ‫و ميفرمايد‪ :‬چ ﭸ ﭹ ﭺ‬
‫چ النسان‪٣٠ :‬‬
‫يگمان خداوند‬
‫يتوانيد بخواهيد‪ ،‬مگر اين كه خدا بخواهد‪ .‬ب ‌‬
‫شما نم ‌‬
‫بس آگاه و كاربجا است‪.‬‬
‫یعنی خواستن انسان تابع خواستن خداوند است‪ ،‬خداوند هششر کسششی‬
‫را مستحق هدایت بداند راه هدایت را برای او میسششر و مهیششا خواهششد‬
‫کششرد‪ ،‬و هششر کششس مسششتحق هششدایت نباشششد خداونششد او را از هششدایت‬
‫منصرف مینماید‪ ،‬البته خداوند در هر دو مورد حکمت و دلیل قشاطع و‬
‫محکمی دارد‪.‬‬
‫ﯺ ﯺ ﯺ چ‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫ی ﯺ‬ ‫خداوند میفرماید‪ :‬چﯼ ی ی‬

‫الرعد‪٢٧ :‬‬
‫بگو‪) :‬ايمان نياوردن آنان تنها به خاطر كمبود معجششزه نيسششت‪ .‬بلكششه‬
‫آنششان بششه سششبب دلبسششتگي بششه دنيششا و انجششام گنششاه و مششال دوسششتي و‬
‫هاند و( خداونششد هركششه را بخواهششد گمششراه‬ ‫آرزوپرسششتي‪ ،‬گمششراه گشششت ‌‬
‫يكند و هركه را كه )به سششوي او( برگششردد‪ ،‬بششه جششانب خششود رهششبري‬ ‫م ‌‬
‫يدهد(‪.‬‬ ‫يكند )و او را در مسير هدايت توفيق م ‌‬ ‫م ‌‬
‫امام مسلم از یحیی بن یعمر روایت میکند که گفت‪:‬‬
‫َ‬
‫ي‬ ‫هن ِ ي َ ّ‬ ‫ج َ‬ ‫عب َ يدٌ ال ْ ُ‬ ‫م ْ‬ ‫ة َ‬ ‫ص يَر ِ‬ ‫ر ِبال ْب َ ْ‬ ‫ق يد َ ِ‬ ‫فييي ال ْ َ‬ ‫ل ِ‬ ‫قييا َ‬ ‫ن َ‬ ‫مي ْ‬ ‫ل َ‬ ‫و َ‬ ‫نأ ّ‬ ‫ك َييا َ‬
‫و‬ ‫ن ال ْ ِ‬ ‫َ‬ ‫فان ْطَل َ ْ‬ ‫َ‬
‫نأ ْ‬ ‫جي ْ ِ‬ ‫حييا ّ‬ ‫ي َ‬ ‫ر ّ‬ ‫مَييي ِ‬ ‫ح ْ‬ ‫ميي ِ‬ ‫ح َ‬ ‫د الّر ْ‬ ‫عب ْ ِ‬ ‫ن َ‬ ‫مي ْدُ ب ْ ُ‬ ‫ح َ‬ ‫و ُ‬ ‫ت أَنا َ‬ ‫ق ُ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫و لَ ِ‬
‫ب رسيولالله ج‬ ‫حا ِ‬ ‫صي َ‬ ‫نأ ْ‬ ‫مي ْ‬ ‫دا ِ‬ ‫حي ً‬ ‫قيَنيا أ َ‬ ‫قل َْنيا َلي ْ‬ ‫ف ُ‬ ‫ن َ‬ ‫مَرْيي ِ‬ ‫عت َ ِ‬ ‫م ْ‬ ‫ُ‬
‫ن‬ ‫ي‬ ‫ب‬ ‫ه‬ ‫ّ‬ ‫ل‬ ‫ال‬ ‫د‬ ‫ب‬ ‫ع‬
‫َ‬ ‫نا‬ ‫َ‬
‫َ َ‬ ‫ل‬ ‫ق‬ ‫ف‬‫ّ‬ ‫و‬ ‫َ‬
‫ف‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫ق‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫في‬ ‫ِ‬ ‫ء‬
‫ِ‬ ‫ل‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ؤ‬ ‫ه‬‫َ‬ ‫ل‬‫ُ‬ ‫قو‬ ‫ُ‬ ‫ي‬ ‫ما‬ ‫ع‬‫َ‬ ‫ه‬ ‫نا‬ ‫ْ‬ ‫ل‬ ‫َ‬ ‫أ‬ ‫س‬ ‫ف‬ ‫َ‬
‫ِ ْ ُ‬ ‫ْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ ِ‬ ‫ّ َ‬ ‫َ َ ُ‬
‫حِبي‬ ‫يا‬
‫ي‬ ‫ص‬ ‫و‬ ‫يا‬ ‫ي‬ ‫ن‬‫َ‬ ‫أ‬ ‫ه‬ ‫ت‬ ‫ف‬ ‫ْ‬ ‫ن‬ ‫ت‬ ‫ْ‬ ‫ك‬ ‫يا‬ ‫ي‬ ‫َ‬
‫ف‬ ‫د‬ ‫ج‬ ‫ي‬ ‫س‬ ‫م‬ ‫ْ‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ً‬
‫ل‬ ‫خ‬ ‫دا‬ ‫ب‬ ‫يا‬ ‫ي‬ ‫ّ‬ ‫ط‬ ‫خ‬ ‫ْ‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ن‬
‫َ َ ِ‬
‫َ‬
‫َ َ ُ ُ َ‬ ‫َ ْ ِ َ‬ ‫ِ َ ِ‬ ‫َ‬ ‫م يَر ب ْي ِ‬ ‫ع َ‬ ‫ُ‬
‫َ‬
‫حِبي‬ ‫صيا ِ‬ ‫ن َ‬ ‫تأ ّ‬ ‫ه فظن َن ْي ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫مال ِ ِ‬ ‫شي َ‬ ‫ن ِ‬ ‫عي ْ‬ ‫خيُر َ‬ ‫وال َ‬ ‫ْ‬ ‫ه َ‬ ‫مين ِي ِ‬ ‫ن يَ ِ‬ ‫عي ْ‬ ‫حدَُنا َ‬ ‫أ َ‬
‫قب َل َن َييا‬ ‫هَر ِ‬ ‫قدْ ظَ َ‬ ‫ه َ‬ ‫ن إ ِن ّ ُ‬ ‫ِ‬ ‫م‬
‫ح َ‬ ‫د الّر ْ‬ ‫عب ْ ِ‬ ‫ت أ ََبا َ‬ ‫قل ْ ُ‬ ‫ف ُ‬ ‫ي َ‬ ‫م إ ِل َ ّ‬ ‫ل ال ْك ََل َ‬ ‫سي َك ِ ُ‬ ‫َ‬
‫ْ‬ ‫ن َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫م‬ ‫ه ْ‬‫ش يأن ِ ِ‬ ‫مي ْ‬ ‫وذَك يَر ِ‬ ‫م َ‬ ‫عل ي َ‬ ‫ن ال ِ‬ ‫وي َت َقفُرو َ‬ ‫ن َ‬ ‫ن القْرآ َ‬ ‫ءو َ‬ ‫س ي َقَر ُ‬ ‫َنا ٌ‬
‫ت‬ ‫َ‬ ‫ل ف يإ ِ َ‬ ‫َ‬ ‫ف قييا َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫قي ي َ‬ ‫ذا ل ِ‬ ‫مَر أن ُ ٌ‬ ‫ن ال ْ‬ ‫وأ ّ‬ ‫ن ل قدََر َ‬ ‫نأ ْ‬ ‫مو َ‬ ‫ع ُ‬ ‫م ي َْز ُ‬ ‫ه ْ‬ ‫وأن ّ ُ‬ ‫َ‬
‫هم أ َّني بريءٌ من ْهم وأ َ‬ ‫فأ َ‬ ‫ُ‬
‫ذي‬ ‫وال ّ ي ِ‬ ‫َ‬ ‫يي‬ ‫ي‬ ‫ّ‬ ‫ن‬ ‫م‬
‫ِ‬ ‫ُ‬ ‫ء‬ ‫رآ‬ ‫َ‬ ‫ي‬ ‫ُ‬ ‫ب‬ ‫م‬ ‫ْ‬ ‫ي‬ ‫ه‬‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫ن‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ر‬‫ِ ْ‬ ‫ب‬ ‫خ‬‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ك‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ئ‬‫َ‬ ‫ل‬ ‫أو‬
‫عمير َليو أ َن ِل َحيدهم مْثي َ ُ‬
‫هًبيا‬ ‫د ذَ َ‬ ‫حي ٍ‬ ‫لأ ُ‬ ‫َ ِ ِ ْ ِ‬ ‫ْ ّ‬ ‫ن ُ َ َ‬ ‫ه بْ ُ‬ ‫عب ْدُ الل ّ ِ‬ ‫ه َ‬ ‫ف بِ ِ‬ ‫حل ِ ُ‬ ‫يَ ْ‬
‫ر )رواه مسلم(‬ ‫ن ِبال َ‬ ‫ْ‬ ‫حّتى ي ُ ْ‬ ‫ّ‬ ‫قب ِ َ‬ ‫ما َ‬ ‫ف َ‬ ‫فأن ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫قد َ ِ‬ ‫م َ‬ ‫ؤ ِ‬ ‫ه َ‬ ‫من ْ ُ‬ ‫ه ِ‬ ‫ل الل ُ‬ ‫ه َ‬ ‫ق ُ‬
‫اولین کسی که در مورد قضاء و قدر بحث کرده معبششد جهنششی بششوده‬
‫است‪ ،‬من و حمید بن عبدالرحمان حمیری به زیارت خانه خدا رفتیم‪،‬‬
‫گفتیم‪ :‬ای کاش یکی از اصحاب حضششرت رسششول ج را میدیششدیم و در‬
‫مورد قضاء و قدر از او میپرسیدیم‪ ،‬خداوند توفیق داد تششا بششا عبششدالله‬
‫بن عمر بن خطاب در مسجد ملقات کردیم‪ ،‬من و دوستم دو طرف‬
‫ایشششان نشسششتیم‪ ،‬گمششان کششردم کششه دوسششتم رشششتهي کلم را بششه مششن‬
‫میسپارد‪ ،‬من هم خطاب به ايشان گفتم‪ :‬میان ما برخی پیدا شدهاند‬
‫که قرآن میخوانند و در مورد علم تحقیق و بررسی میکنند‪ ،‬اما گمان‬
‫میکنند که قضاء و قدری وجود ندارد و خداوند قبل از وقوع رخششدادها‬
‫آگاه به آنها نیست‪ ،‬عبدالله گفت‪ :‬اگر به آنهشا رسشیدید از طشرف مشن‬
‫خطاب به ایشان بگويید‪ :‬من از آنها بری هستم و آنها نيز از من بششری‬
‫هستند! سوگند به کسی که ابن عمر بدان سوگند یاد میکنششد اگششر هششر‬
‫کدام از آنها به اندازهي کوه احد طل ببخشد تا به قدر ایمششان نیاورنششد‬
‫چیزی از آنها پذیرفته نمیشود‪) .‬مسلم آن را روايت كرده است(‪.‬‬
‫‪2‬ش گروه دوم اراده و اختیار انسان را به کلششی نفششی کردهانششد‪ ،‬میششان‬
‫کارهايی که با اختیار و اراده یا اجبششار و اضششطرار انجششام میگیششرد هیششچ‬
‫تفاوتی قائل نیستند‪ ،‬میگوینششد‪ :‬انسششان ماننششد پششری اسششت کششه در هششوا‬
‫معلق است‪ ،‬باد به هر کجا بوزد او هم بدان جا خواهد رفت!‬
‫نشتیجهي دیشدگاه آنهشا نسششبت دادن ظلششم بششه پروردگشار اسشت‪ ،‬چشون‬
‫بندگان را بششر انجششام کارهششايی محاسششبه میکنششد و سششزا میدهششد کششه در‬
‫ارتکاب آنهششا هیششچ گششونه اختیششاری نداشششتهاند! خداونششد از نسششبت دادن‬
‫چنین چیز ناروایی پاک و مبراست‪.‬‬
‫ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬﭭ ﭮ‬ ‫چﭟ ﭠ ﭡ‬
‫ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ چﭾ ﭿ‬ ‫ﭯ‬
‫ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ چ النعام‪١٤٨ :‬‬ ‫ﮀ ﮁ‬
‫تخواهي از تحريم‬ ‫مشركان )براي اعتذار از كفر و معذر ‌‬
‫خوراكيهاي حلل( خواهند گفت‪) :‬شرك ما و تحريم چيزهششاي حلل از‬
‫يخواست‪ ،‬ما و پششدران‬ ‫سوي ما‪ ،‬برابر مشّيت خدا است!( اگر خدا م ‌‬
‫يششديم‪ ،‬و چيشزي را )از اششياء حلل بشر خشود( تحريشم‬ ‫ما مششرك نم ‌‬
‫هاند نيز همين گونه )كه به تششو‬ ‫يكرديم‪ .‬كساني كه پيش از آنان بود ‌‬ ‫نم ‌‬
‫يدارنششد‪ ،‬بششه پيغمششبران مششا دروغ‬‫يگوينششد و تششو را تكششذيب م ‌‬
‫دروغ م ‌‬
‫ينمودند تا )سرانجام طعششم( عششذاب مششا‬ ‫يگفتند و آنان را( تكذيب م ‌‬ ‫م ‌‬
‫را چشيدند )و كيفر اعمال بد خود را ديدند(‪ .‬بگو‪ :‬آيا دليل قاطعي )و‬
‫سند درستي براي رضايت خدا از شرك خود و تحريم چيزهششاي حلل‪،‬‬
‫در دست( داريد تا آن را به ما ارائه دهيششد؟! شششما فقششط از پنششدارهاي‬
‫جت و برهاني بششر گفتششار و كششردار خششود‬

‫يكنيد و )ح ّ‬
‫ياساس پيروي م ‌‬ ‫ب ‌‬
‫ن و تخميششن كششار‬
‫نداريد‪ .‬شما نه از روي علم و يقين‪ ،‬بلكه( از روي ظ ّ‬
‫يكنيد‪.‬‬
‫م ‌‬
‫میگویند‪ :‬خداوند آگاه به شششرک مششا اسششت‪ ،‬و بششر تغییششر دادن آن هششم‬
‫چیره و توانا است که ما را از آن بششاز دارد‪ ،‬و ایمششان را بششه مششا الهششام‬
‫کند‪ ،‬ولی چنین نمیکنششد‪ ،‬پششس خداونششد بششه کششار مششا راضششی و خوشششنود‬
‫است‪.‬‬
‫اما این دلیل غیرمنطقی و باطل است چون خداوند پیششامبران را بششه‬
‫سوی بشر فرستاده است و آنها نيز عقوبت عدم پیششروی از پیششامبران‬
‫را چشیدهاند حتی آنهشا را بشا دليششل متقششن و روششن راهنمشایی کشرده‬
‫است‪ ،‬پس خداوند به شرک و کفششر آنهششا خوشششنود نیسششت‪ ،‬زیششرا اگششر‬
‫راضي بود پیامبران را نمیفرستاد‪.‬‬
‫ﭟ ﭠ ﭡ‬ ‫چﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ‬
‫ﭨ ﭩ ﭪ ﭫﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ‬ ‫ﭢ ﭣ ﭤ ﭥﭦ ﭧ‬
‫ﭲ ﭳ چ النحل‪٣٥ :‬‬
‫يخواست‬ ‫يگويند‪ :‬اگر خدا م ‌‬ ‫كافران )از راه استهزاء و مغالطه( م ‌‬
‫يتوانسششتيم بپرسششتيم‪ ،‬و‬ ‫نه ما و نششه پششدران مششا‪ ،‬چيششزي جششز خششدا را نم ‌‬
‫يتوانستيم حرام بكنيم‪) .‬پس ماندگاري ما‬ ‫چيزي را بدون اجازه او نم ‌‬
‫بششر پرسششتش لت و ع شّزي و ديگششر ُبتششان‪ ،‬و تحريششم َبحي شَرة و سششائ َِبة و‬
‫يباشد‪ ،‬لششذا فرمششان‬ ‫َوصيَلة و غيره‪ ،‬نشانهي رضايت خدا به كارمان م ‌‬
‫يدانيشم‪ ،‬آري!( كسشاني كشه‬ ‫يبريشم و فرسششتادهي خششدايت نم ‌‬ ‫تشو را نم ‌‬
‫ههششاي‬ ‫يكردند )و با اين گونه بهان ‌‬ ‫پيش از ايشان هم بودند اين چنين م ‌‬
‫تپرسششتي و تحريششم چيزهششايي از پيششش‬ ‫واهي و دليلهاي سسششت‪ ،‬بششه ب ‌‬
‫هاي جز تبليغ آشششكار )‪،‬‬ ‫يدادند(‪ .‬مگر بر پيغمبران وظيف ‌‬ ‫خود‪ ،‬ادامه م ‌‬
‫ت؟ )نششه! جششز ايششن‬ ‫يپششرده رسششاندن اوامششر كردگششار( اسش ‌‬ ‫و روشششن و ب ‌‬
‫نيسشت‪ .‬پشس تشو نيشز فرمشان برسشان و حسشاب ايششان را بشه خشداي‬
‫واگذار(‪.‬‬
‫میگویند‪ :‬اگر خداوند به کارهششای مششا راضششی و خوشششنود نبششود بششر مششا‬
‫خرده میگرفت و نمیگذاشت مرتکب آنهششا شششویم و بششا عقششوبت مششا را‬
‫عششذاب میداد و قششدرت انجششام آنهششا را از مششا میگرفششت‪ .‬خداونششد بیششان‬
‫میفرماید‪ :‬که ارسال رسل دال بر انكار و ناخرسندي خداونششد از كششار‬
‫آنان است چون پيامبران به عبادت و بندگی خداوند دستور میدهنششد و‬
‫مردم را از عبادت دیگران نهی میکنند‪.‬‬
‫البته این دلیل غیرمنطقی و باطل میان افرادی کششه در قششرن حاضششر‬
‫مرتکب اشتباه و گناه میشوند شیوع پیدا کششرده اسششت‪ ،‬بششه مقششادیر و‬
‫میزانهايی که بر لبهي غفلت و فراموشی و افراط و شور و شوق بر‬
‫گناه بنا شده استدلل میکنند‪.‬‬
‫نششتیجهي چنیششن اسششتدللی منفیبششافی و جمششود و پسششتی و دونهمششتی‬
‫است‪ ،‬كه موجب شده است از تلش و جششدیت و جهششاد بششرای دیششن و‬
‫دنیا بشاز ماننششد و در دنیشا بشه گروهششی بيهشوده در پشایین کشاروان تمشدن‬
‫بشری و در دین به افرادي فاسق تبدیل شششوند کششه از واجبششات دینششی‬
‫دست میکشند و از این بدتر برای توجیه گناهان خود بششه فلسششفهبافی‬
‫و گزافهگویی رو میآورند‪ ،‬البته روشن است که هنگششام ارتکششاب جشرم‬
‫بدان استدلل نمیكنند بلکه در باریدن بل و مصیبت بدان رو میآورند‪.‬‬
‫میانهروی اهل سنت و جماعت در مورد قدر‬

‫خداوند اهييل سيينت را بييه پيياکترین دیييدگاه هييدایت كييرده‬
‫اسييت بييه گييونهاي كييه در مييورد قييدر سييخن میييانه را‬
‫برگزیدهانييد نييه ماننييد افراطگرایييان هسييتند و نييه ماننييد‬
‫تفريط صفتان‪:‬‬
‫با چهار درجهي علم‪ ،‬نوشتن‪ ،‬مشیت و آفرینششش بششه اثبششات قضششاء و‬
‫قدر پرداختهاند‪ ،‬میان ارادهي کونی که همان مشیت اسششت و ارادهي‬
‫شرعی که تکلیششف اسششت و محبششت از لششوازم آن اسششت تفششاوت قششائل‬
‫هسششتند‪ ،‬میگوینششد‪ :‬بعضششی مواقششع در جهششان کارهششايی رخ میدهششد کششه‬
‫خداوند از جهت شرعی آنها را اراده نفرموده است و بدانها راضی و‬
‫خشنود هم نیست مانند کفر و شرک و گناهششان دیگششر‪ ،‬ولششی از جهششت‬

‫ارادهي کشونی چیششزی خلف ارادهي خداونشد در ایشن جهشان بشه وقششوع‬
‫نمیپیوندد‪.‬‬
‫چگ گ گ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ چ النعام‪٣٩ :‬‬

‫خداوند )برابر نظم و نظششام و قششوانين و سششنني كششه دارد( هششر كششه را‬
‫يسششازد‪ ،‬و هششر كششه را بخواهششد بششر جششادهي مسششتقيم‬‫بخواهد گمششراه م ‌‬
‫يدهد‪.‬‬‫)ايمان( قرار م ‌‬
‫ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ‬ ‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پپ ﭚ ﭛ‬
‫ﭣ ﭤ ﭥ ﭯ چ النعام‪١٢٥ :‬‬
‫هاش را )بشا پرتششو نششور‬‫آن كس را كه خدا بخواهد هدايت كنششد‪ ،‬سششين ‌‬
‫يسازد‪ ،‬و آن كس را كششه‬ ‫ايمان باز و( گشاده براي )پذيرش( اسلم م ‌‬
‫هاي تنشگ‬ ‫هاش را بشه گشون ‌‬ ‫خشدا بخواهشد گمشراه و سرگششته كنشد‪ ،‬سشين ‌‬
‫يكند )و بششه سششبب رقيششق‬ ‫يسازد كه گويي به سوي آسمان صعود م ‌‬ ‫م ‌‬
‫فششس كششردن هششر لحظششه مشششكل و‬ ‫شششدن هششوا و كمبششود اكسششيژن‪ ،‬تن ّ‬
‫يشود‪ .‬كافر لجوج نيز با پيروي از تقاليششد پوسششيده‪ ،‬هششر دم‬ ‫مشكلتر م ‌‬
‫هاش نسششبت بششه حششق و‬ ‫بيش از پيش از هدايت آسششماني دورتششر و كين ‌‬
‫يشود(‪.‬‬ ‫حقيقت بيشتر و پذيرش اسلم براي وي دشوارتر م ‌‬
‫پس هشدایت و گمراهشی تنهشا بشه دسشت خداونشد حکیشم اسشت‪ ،‬ولشی‬
‫ارادهي او به گمراه كردن به معني رضايت او به اين كار نيست‪.‬‬
‫ﮉﮊ‬ ‫ﮃ ﮄﮅ ﮆ ﮇ ﮈ‬ ‫چ ﭾ ﭿﮀ ﮁ ﮂ‬ ‫ميفرمايد‪ :‬چ ﭺ چ چ‬

‫ﮞ چ الزمر‪٧ :‬‬
‫ينياز از )ايمان و عبادت( شما است‪ ،‬و ليكن‬ ‫اگر كافر گرديد‪ ،‬خدا ب ‌‬
‫يپسندد‪ ،‬و اگر )بششا انجششام عبششادت و طششاعت‬
‫كفر را از بندگان خود نم ‌‬
‫خدا را( سپاسگزاري كنيد‪ ،‬از اين كارتان خوشنود م ‌‬
‫به کفر خوشنود نیست هر چند در هستي با اراده و مشششیت خداونششد‬
‫به وقوع میپیوندد‪.‬‬
‫ﮗ‬ ‫ﮎ ک ک ک ﮒ گ گ گ ﮖ‬ ‫خداوند ميفرمايد‪ :‬چﮌ ﮍ‬
‫چ التوبة‪٩٦ :‬‬
‫اگر هم شما از آنان درگذريد و خوشنود شششويد‪ ،‬خداونششد )از ايشششان‬

‫خشششمگين اسششت و( از گروهششي كششه سششر از فرمششان تششافته و بششر ديششن‬
‫يشود‪.‬‬‫يگذرد و خوشنود نم ‌‬ ‫شوريده باشند‪ ،‬درنم ‌‬
‫خداوند از فاسقین خشنود نیست‪ ،‬اما هششر چششه مرتکششب میشششوند بششا‬
‫اراده و مشیت خداوند صورت میگیرد‪.‬‬
‫ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹﮀ‬ ‫چﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ‬
‫چ النساء‪١٠٨ :‬‬
‫يتوانند خيانت خود را از مردم پنهان دارنششد‪ ،‬ولششي نم ‌‬ ‫آنان م ‌‬
‫آن را از خدا پنهان دارند كه هميشه بشا آنشان اسشت‪) .‬از جملشه( بشدان‬
‫تزدن بششه پاكششان و‬‫گششاه كششه شششبانگاهان پنهششاني بششر گفتششاري كششه )تهم ‌‬
‫بيگناهان است و( خدا از آن خوشنود نيست‪.‬‬
‫چارهاندیشی ناروای شبانگاه آنها مورد خشنودی خداوند نیست ولی‬
‫با ارادهي خداوند به وقوع میپیوندد‪.‬‬
‫ايششن گششروه همچنيششن قششائل بششه ارادهي انسششان هسششتند‪ ،‬میگوینششد‪:‬‬
‫کارهششايی کششه انسششان انجششام میدهششد بششا اراده و قششدرت انسششان انجششام‬
‫ميگيرد ولی اراده و قششدرت انسشان مطلششق نیسششت‪ ،‬بلکشه در دايششرهي‬
‫قدرت خداوند قرار میگیرد و محکوم مشيت الهي است‪ ،‬و خاسششتگاه‬
‫تکلیف انسان عقل و قدرت و اتمام حجت میباشد‪.‬‬
‫ﯺ ﯺ چ‬ ‫خداوند میفرماید‪ :‬چ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬

‫الزخرف‪٧٢ :‬‬
‫هايد‪ ،‬بدان دست‬
‫يكرد ‌‬
‫اين بهشتي است كه به سبب كارهايي كه م ‌‬
‫هايد‪.‬‬
‫يافت ‌‬
‫و ميفرمايد‪ :‬چچ چ چ ﭾ ﭿ ﮀﮁ ﮂ چ السجدة‪١٤ :‬‬

‫و بچشيد عذاب هميشگي را به سبب اعمالي كششه )در دنيششا( انجششام‬
‫هايد‪.‬‬
‫يداد ‌‬
‫م ‌‬
‫این دو آیه اثبات میکنند که کردار و کسب انسان به خشودش نسشبت‬
‫داده میشود‪ ،‬و بر انجششام کارهششایش داری قششدرت و اراده اسششت و بششه‬
‫خاطر آن سزا یا پاداش میگیرد‪.‬‬
‫خداوند میفرماید‪ :‬چ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ چ التكوير‪٢٩ :‬‬

‫يتوانيد بخواهيد جز چيزهايي را كه خداوند‬
‫و حال اين كه نم ‌‬
‫جهانيان بخواهد‪.‬‬
‫اين آيه به صراحت ميگويد كه خواست بندگان مطلق نيسششت‪ ،‬بلكششه‬
‫در گرو خواست خداوند عز و جل بوده و جزئي از مقدرات اوست‪.‬‬
‫چ النفال‪٢٤ :‬‬ ‫ﯰ‬ ‫ﯬ‬ ‫ﯫ‬ ‫ﯪ‬ ‫ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ‬ ‫ميفرمايد‪ :‬چﯥﯢﯢ‬

‫يانششدازد )و‬
‫و بدانيششد كششه خداونششد ميششان انسششان و دل او جششدايي م ‌‬
‫يتواند انسان را از رسيدن به خواستها و آرزوهاي دل باز دارد و او‬ ‫م ‌‬
‫را بميراند و نگذارد عمر طولني داشته باشد كه مهمترين آرزوي دل‬
‫هر انساني است(‪.‬‬
‫ب‪،‬‬
‫قلششو ِ‬
‫ف ال ُ‬
‫ص شّر َ‬
‫م َ‬ ‫پیامبر ج در یکی از دعاهایش میفرمایششد‪َ ) :‬اللهُش ّ‬
‫م ُ‬
‫ك(‪) .‬رواه مسلم(‬‫ف قُُلوَبنا ِإلي طاعَت ِ َ‬
‫صّر ْ‬
‫َ‬
‫خداوندا‪ ،‬ای تغییردهندهي دلها‪ ،‬قلبهششاي مششا را بششه طششاعت و بنششدگی‬
‫خودت متوجه گردان‪) .‬مسلم آن را روايت كرده است(‪.‬‬
‫خداوند ميفرمايد‪ :‬چ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜﯝ ﰎ چ البقرة‪٢٨٦ :‬‬

‫يكنششد )و‬
‫خداوند به هيچ كس جششز بششه انششدازهي توانششاييش تكليششف نم ‌‬
‫چگششاه بششالتر از ميششزان قششدرت شششخص از او وظششايف و تكششاليف‬ ‫هي ‌‬
‫يخواهد(‪.‬‬‫نم ‌‬
‫هیچ کس جز به اندازهي توان خود مکلششف نمیگششردد‪ ،‬ایششن رحمششت و‬
‫احسان خداوند نسششبت بششه بنششدگان اسششت‪ ،‬دیششوانهاي کششه عقششل نششدارد‬
‫مکلف نیست‪ ،‬نادانی که توانايي فراگيري علم نششدارد و مجبششوري کششه‬
‫اختیار ندارد اهل تکلیف نیستند‪.‬‬
‫ﯺ ﯺ چ السراء‪١٥ :‬‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫خداوند ميفرمايد‪ :‬چ ﯨ ﯩ‬

‫و ما )هيچ شخص و قومي را( مجازات نخواهيم كرد‪ ،‬مگر اين كششه‬
‫پيغمبري )براي آنان مبعوث و( روان سازيم‪.‬‬
‫اين آيه خبر از عدل خداوند متعال ميدهششد‪ ،‬و اينكششه او هيششچ كششس را‬
‫عششذاب نميدهششد مگششر بعششد از اتمششام حجششت كششه بششه وسششيله ي ارسششال‬
‫پيامبران انجام ميگيرد‪.‬‬
‫چ چ النعام‪١٩ :‬‬ ‫ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥﭦ‬ ‫و ميفرمايد‪ :‬چ ﭞ ﭟ‬

‫اين قرآن به من وحي شده است تا شما و تمام كساني را كششه ايششن‬
‫يرسد بدان بيم دهم‪.‬‬
‫قرآن بدانها م ‌‬
‫قرآن نذیر است و هر کس پیام قرآن را دریافت کند مثل این است‬
‫که پیامبر ج را دیده باشد‪.‬‬
‫در جاي ديگري ميفرمايد‪ :‬چ ﯤ ﯥﯢﯢ ﯦﯢ ﯧﯢ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰﯺ ﯺ ﯺ‬

‫ﯺ چ النحل‪٧٨ :‬‬
‫خداوند شما را از شكمهاي مادرانتان بيرون آورد در حالي كه‬
‫يدانسششتيد‪ ،‬و او بششه شششما گششوش و‬ ‫چيزي )از جهان دور و بر خششود( نم ‌‬
‫چشششم و دل داد تششا )بششه وسششيلهي آنهششا بشششنويد و ببينيششد و بفهميششد و‬
‫نعمتهايش را( سپاسگزاري كنيد‪.‬‬
‫خداوند بندگان را با وسايل شناخت و ادراك پيام و دليل که عبارتنششد‬

‫از سه قوهي بينايي‪ ،‬قلب و شنوايي مجهز ساخته است‪.‬‬
‫آنگاه بيان ميدارد كششه انسششان در برابششر ابششزار و نيروهششايي كششه بششه او‬
‫بخشيده شده است مسئول ميباشد‪ :‬چ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺﯺ‬
‫ی ی ﯺ چ السراء‪٣٦ :‬‬ ‫ﯼ ی‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬
‫يگمان )انسان در‬ ‫هروي مكن كه از آن ناآگاهي‪ .‬ب ‌‬
‫از چيزي دنبال ‌‬
‫برابر كارهايي كه( چششم و گشوش و دل همششه )و سشاير اعضشاء ديگشر‬
‫يگيرد‪.‬‬‫يدهند( مورد پرس و جوي از آن قرار م ‌‬ ‫انجام م ‌‬
‫انسان در مقابل این وسايل مسئولیت دارد‪ ،‬بنابراین تکلیف متوجه‬
‫انسان میشود‪ ،‬و در روز قیامت از او بازرسی میگردد‪.‬‬
‫ن الن ّييائ ِم ِ‬
‫ع ْ‬
‫و َ‬ ‫حّتي ي َب ْل ُ َ‬
‫غ َ‬ ‫ي َ‬
‫صب ِ ّ‬
‫ن ال ّ‬ ‫ع ْ‬ ‫ث‪َ :‬‬ ‫ن ث ََل ٍ‬
‫ع ْ‬‫م َ‬ ‫قل َ ُ‬‫ع ال ْ َ‬
‫ف َ‬
‫)ُر ِ‬
‫ق()رواه ابششوداود و‬ ‫حّتيي َيفيي َ‬ ‫ن َ‬ ‫جن ُييو ِ‬‫م ْ‬‫ن ال َ‬‫عي ْ‬
‫و َ‬‫ظ َ‬‫ق َ‬ ‫سيت َي ْ ِ‬‫حّتيى ي َ ْ‬ ‫َ‬
‫ترمذی و حاکم(‬
‫قلم از سه گروه برداشته شده است و مجششازاتي ندارنششد‪ :‬كششودك تششا‬
‫اينكه به سن بلوغ میرسد‪ ،‬كسششي كششه خوابيششده اسششت تششا اينكششه بیششدار‬
‫میشود و دیوانه تا اينكه سر عقل میآید‪.‬‬
‫این گروهها مکلف نیستند چون خاستگاه تکلیف آنها مختل است‪.‬‬
‫حقیقت و مراتب ایمان‬

‫باور داریشم کشه ایمشان کشردار‪ ،‬گفتشار و اعتقشاد اسشت‪ ،‬كشه بشا انجشام‬
‫طاعات فزونی و با ارتکاب معاصششی کششاهش میيابششد‪ ،‬اصششل و اسششاس‬
‫ایمان تصدیق و تسلیم در برابر شششریعت اسششت‪ ،‬هششر کششس در قلبششش‬
‫تصدیق و در کردارش تسلیم بودن یافت نشود ایمانی ندارد‪ ،‬و کمشال‬
‫ایمان با انجام طاعات و ترک معاصی‪ ،‬و همچنين با انجام مندوبات و‬

‫ترک مکروهات و دوری از شبهات به جا میآید‪.‬‬
‫گروهی که اعمال را از دايرهي ایمان به درکردهاند و ایمششان را تنهشا‬
‫تصدیق میپندارند گمراه هستند‪ ،‬چون ایمان تنها با اعتقششاد بششه راسششت‬
‫بودن نبوت محمد ج تحقق نمییابد‪ ،‬افراد زيادي بششه صششحت و راسششتی‬
‫پیام محمد ج اعتقاد داشششتند و دارنششد‪ ،‬امششا مششؤمن نیسششتند چششون اهششل‬
‫عمل نبودند و نیسششتند‪ .‬پششس گريششزي از اجتمششاع ايششن دو امششر نيسششت‪:‬‬
‫اعتقاد به صداقت گفتار محمد ج‪ ،‬و محبت قلششبي و تسششليم شششدن در‬
‫برابر او‪.‬‬
‫گروه منحرف و افراطگرای دیگششری همهي کششردار انسششان را داخششل‬
‫ایمان میدانند‪ ،‬شریعت اسلم میان اعمال انسان تفاوت قششائل اسششت‬
‫برخی را مرتبط به کمال ایمان قرار میدهد که با نبودنش ایمششان هششم‬
‫نابود میشود و برخی دیگر را از اتمام ایمان به شمار میآورد یعنی بششا‬
‫نبودن آنها ایمان ناقص میشود نه نابود‪.‬‬
‫ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫ﯺ ﯺ ﰈﰉ ﯺ‬ ‫چﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬
‫ﯺﰎ ﯺ چ النساء‪٥٩ :‬‬
‫اگر در چيششزي اختلف داشششتيد )و در امششري از امششور كشششمكش پيششدا‬
‫كرديد( آن را به خدا )با عرضه بششه قششرآن( و پيغمششبر او )بششا رجششوع بششه‬
‫سّنت نبوي( برگردانيد )تا در پرتو قرآن و س شّنت‪ ،‬حكششم آن را بدانيششد‪.‬‬
‫چرا كه خدا قرآن را نازل‪ ،‬و پيغمبر آن را بيان و روشن داشته است‪.‬‬
‫بايد چنين عمل كنيد( اگر به خدا و روز رستاخيز ايمان داريد‪.‬‬
‫این آیه دال براین است كه اگر هر كس بششه هنگششام اختلف در امششور‬
‫آن را به خدا و رسولش )قرآن و سنت( ارجششاع ندهششد بششه خششدا و روز‬
‫قيامت ايمان ندارد‪ ،‬پس ایمان تنها با تصدیق رسول کامل نمیشششود و‬
‫تنها در گفتار خلصه نمیشششود‪ ،‬بلکششه بایششد همششراه آن تسششلیم و مطیششع‬
‫شریعت و پیرو پيامبر ج باشیم‪.‬‬
‫خداوند ميفرمايد‪:‬‬
‫ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ‬ ‫ﯥﯢﯢ ﯦﯢ ﯧﯢ‬ ‫ﯠ ﯢ ﯡﯢ ﯢ ﯢ ﯣﯢ ﯤ‬ ‫چﯜ ﯝ ﯞ ﯟ‬

‫خداوند به ذات بخشندهي خود قسم یاد میکند که اگر کسی رسششول‬
‫را به عنوان داور نپششذیرد ایمششان نششدارد‪ ،‬هششر آنچششه را كشه پيششامبر حكششم‬
‫ميكند حقي است كه بايد به آن گردن نهاد‪ .‬یعنی ایمششان تنهششا تصششدیق‬
‫قلبی نیست بلکه ارتباط تنگاتنگی با اعمال انسان در تسیلم شدن به‬
‫قضاوت و حكم پيششامبر ج بششدون هيچگششونه حششرج و نششاراحتي در نفششس‬
‫دارد‪.‬‬
‫ﮘﮙ ﮚ ﮛ ﮜ‬ ‫چﮍ ﮎ ک ک ک ﮒ گ گ گ ﮖ ﮗ‬
‫ﮝ چ النور‪٤٧ :‬‬
‫)از جمله كساني كه خدا توفيق هدايت قرينشان نفرموده است‪،‬‬
‫منافقاني هستند كه پرتو ايمان به دلهايشان نتابيده است‪ ،‬ولي دم از‬
‫يگوينششد‪ :‬بششه خششدا و پيغمششبر ايمششان داريششم و )از‬
‫يزننششد( و م ‌‬
‫ايمششان م ‌‬
‫دعا‪ ،‬گروهششي از ايشششان‬ ‫ما پس از اين ا ّ‬ ‫يكنيم‪ ،‬ا ّ‬
‫اوامرشان( اطاعت م ‌‬
‫)از شركت در اعمال خير همچون جهاد‪ ،‬و از حكم قضششاوت شششرعي(‬
‫يشوند‪ ،‬و آنان در حقيقت مؤمن نيستند‪.‬‬ ‫رويگردان م ‌‬
‫این آیه ایمان را از منافقینی که گمان میکنند ایمان تنها گفتار است‬
‫و در کردار مخالف آن هسششتند و بششر قضششاوت رسششول اکششرم ج خششرده‬
‫میگیرند نفی مینمايد‪.‬‬
‫خداوند در مورد یهود كه حكم تورات را نپذيرفتند میفرماید‪:‬‬
‫چ ﭾ ﭿ ﮀ چ‬ ‫ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چچ‬ ‫چﭰ ﭱ ﭲ‬
‫المائدة‪٤٣ :‬‬
‫يخوانند‪ ،‬در حالي كه تورات دارند‬ ‫شگفتا چگونه تو را به داوري م ‌‬
‫و حكم خدا در آن )به ويژه دربششارهي زنششا بششه روشششني( آمششده اسششت؟‬
‫يكننشششد و )از حكشششم تشششو( روي‬
‫)وانگهشششي( پشششس از داوري‪ ،‬پششششت م ‌‬
‫يداننششد‪،‬‬
‫يگردانند! )چرا كه آن را هر چند موافق با حكم كتابشان م ‌‬ ‫م ‌‬
‫ييابند!( و آنان مؤمن نيسششتند )و حشق را‬ ‫موافق با خواست دلشان نم ‌‬
‫يدارند(‪.‬‬
‫باور نم ‌‬
‫آیه بیان میفرماید که یهود به تورات ایمان ندارند چششون بششدان عمششل‬
‫نمیکنند‪ ،‬و به تو هم ایمان نمیآورند چون پیرو حق نیستند‪.‬‬
‫ﯬ‬ ‫ﯫ‬ ‫ﯪ‬ ‫چ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥﯢﯢ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ‬

‫ﯺ ﯺ چ الحج‪٥٤ :‬‬
‫و اين كه عالمان و آگاهان بدانند كه آنچه )پيغمبران به مردم‬
‫يگويند( حق بوده و از جانب پروردگششار تششو اسششت‪ ،‬پششس بايششد بششدان‬ ‫م ‌‬
‫ايمان بياورنششد تشا دلهايشششان بششدان آرام گيششرد و در برابششرش تسششليم و‬
‫خاضع شود‪ .‬قطعا ً خداوند مؤمنان را به راه راست رهنمود م ‌‬
‫ينمايششد‬
‫ههاي شيطاني را در پرتو هدايت و وحي آسماني‬ ‫هها و وسوس ‌‬ ‫)و شبه ‌‬
‫يگذارد(‪.‬‬
‫يشناساند و حيران و سرگردانشان نم ‌‬ ‫بديشان م ‌‬
‫هدايت متحقق نميشود مگر به واسششطهي علششم‪ ،‬تصششديق‪ ،‬خضششوع و‬
‫تسليم‪.‬‬
‫در جاي ديگري بيان ميفرمايد كششه تصششديق خششبري بششه تنهششايي ايمششان‬
‫نيست‪:‬‬
‫ﭛ ﭜ ﭝ چ النمل‪:‬‬ ‫ﭚ‬ ‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖﭗ پ پ‬
‫‪١٤‬‬
‫ستمگرانه و مستكبرانه معجزات را انكار كردند‪ ،‬هر چند كه در دل‬

‫بدانها يقين و اطمينان داشتند‪ .‬بنگر سرانجام و سرنوشت تباهكششاران‬
‫چگونه شد؟ )مگر در دريا غرق نشدند و به دوزخ واصل نگشتند؟(‪.‬‬
‫هرچند سیاق آیه در مورد قوم فرعون است اما مفهوم آیه در تهدید‬
‫قوم پیششامبر اسشلم ج اسششت‪ ،‬بششدانها هششدار میدهشد کشه ماننششد اقشوام‬
‫گذشته دچار بل و مصیبت خواهند شد چون دلیل و حجت محمد ج از‬
‫پیامبران گذشته روشنتر است‪.‬‬
‫شششناخت قلششبی بششدون کششردار‪ ،‬ایمششان محسششوب نمیشششود‪ ،‬عالمششان و‬
‫بزرگششان یهششود را میبینیششم کششه صششداقت و صششحت سششخنان پيششامبر ج را‬
‫همانند فرزندان خود میشناختند ولی چون آن را کتمان کردند و بدان‬
‫ایمششان نیاوردنششد در دنیششا و آخششرت دچششار خسششران و بششدبختی شششدند‪،‬‬
‫بنابراین شناخت به تنهايي ایمان به شمار نمیآیششد مگششر اينكششه مششوجب‬
‫پیروی و تسلیم گردد‪.‬‬
‫اگر شناخت به تنهايي ایمان به شششمار ميآمششد‪ ،‬شششیطان و فرعششون و‬
‫قششوم یهششود از همششه کششس مششؤمنتر ميبودنششد چششون پیششامبر ج را ماننششد‬
‫فرزندان خود میشناختند! فششرد عاقششل هرگششز چنیششن سششخني بششه زبششان‬
‫نمیآورد و شناخت تنها را ایمان نميپندارد! چه ایمانی وجششود دارد اگششر‬
‫كسي بگوید من پیامبر را خوب میشناسم اما با او دشششمنی میکنششم و‬
‫او را دوست ندارم و با او به مخالفت میپردازم! انسان عاقششل هرگششز‬
‫چنین چیزی به قلبش خطور نميكند!!‬
‫قياُلوا َييا رسيولالله‬‫ن أ ََبيى َ‬ ‫مي ْ‬‫ة إ ِّل َ‬ ‫ن ال ْ َ‬
‫جن ّ َ‬ ‫خُلو َ‬‫مِتي ي َدْ ُ‬ ‫)ك ُ ّ ُ‬
‫لأ ّ‬
‫د‬ ‫ف َ‬
‫قي ْ‬ ‫صيياِني َ‬
‫ع َ‬
‫ن َ‬
‫م ْ‬‫و َ‬
‫ة َ‬ ‫ل ال ْ َ‬
‫جن ّ َ‬ ‫خ َ‬
‫عِني دَ َ‬ ‫طا َ‬ ‫ن أَ َ‬‫م ْ‬‫ل َ‬ ‫قا َ‬ ‫ن ي َأ َْبى َ‬
‫م ْ‬
‫و َ‬
‫َ‬
‫أ ََبى( )رواه البخاری(‬
‫همهي امتم به بهشت وارد میشوند مگر کسی کششه دوسششت نداشششته‬
‫باشد‪ ،‬عرض کردند‪ :‬مگششر کسششی هسششت كششه دوسششت نداشششته باشششد؟‬
‫فرمود‪ :‬هر کس از من پیروی کند وارد بهشت میشود و هر کس مرا‬
‫نافرمانی کند از بهشت محروم میگردد‪) .‬بخششاري آن را روايششت كششرده‬
‫است(‪.‬‬
‫هر کس از پیامبر ج پیروی نکند و به پیششام او پشششت کنششد اهششل آتششش‬
‫است هر چند قلبا ً به صدق رسالت ایشان ایمان داشته باشد‪.‬‬
‫بخاری در حدیث دیگری از ابی هریره روايت ميكند كه‪:‬‬
‫ن ِبييالل ّ ِ‬
‫ه‬ ‫مييا ٌ‬
‫ل ِإي َ‬‫قييا َ‬‫ل َ‬ ‫ضيي ُ‬ ‫ل أَ ْ‬
‫ف َ‬ ‫مييا ِ‬ ‫ي اْل َ ْ‬
‫ع َ‬
‫َ‬
‫يجأ ّ‬ ‫ل الن ِّبيي ّ‬ ‫سييئ ِ َ‬‫) ُ‬
‫م‬‫ل ث ُي ّ‬
‫قي ي َ‬ ‫ل الل ّي ِ‬
‫ه ِ‬ ‫س يِبي ِ‬
‫فييي َ‬ ‫هادٌ ِ‬‫ج َ‬
‫ل ِ‬ ‫قا َ‬ ‫ذا َ‬
‫ما َ‬ ‫ل ثُ ّ‬
‫م َ‬ ‫قي َ‬ ‫ه ِ‬ ‫سول ِ ِ‬ ‫وَر ُ‬‫َ‬
‫مب ُْروٌر (‬ ‫ج‬
‫َ ّ َ‬ ‫ح‬ ‫َ‬
‫ل‬ ‫قا‬‫َ‬ ‫َ‬
‫ذا‬ ‫ما‬ ‫َ‬
‫از پیامبر ج پرسششیده شششد چششه عملششی از همششه بهششتر اسششت؟ فرمششود‪:‬‬
‫ایمان به خدا و رسولش‪ .‬گفتند بعد از آن چششه؟ فرمششود‪ :‬جهششاد در راه‬
‫خدا‪ .‬گفتند‪ :‬بعد از آن؟ فرمود‪ :‬حج نیکو و پذیرفته شده‪.‬‬
‫بخاری حدیث را در بشاب » مشن قشال ان الیمشان هشو العمشل « ذکشر‬
‫کرده است و بيان ميكند كه ايمششان جششزو بهششترين اعمششال اسششت و بششر‬
‫دیدگاه کسانی که حساب عمل را از ایمان جدا ميكننششد مهششر بطششالت‬
‫ميزند‪.‬‬
‫امام مسلم در حدیث وفد عبد القیس روايت ميكند‪:‬‬
‫َ‬
‫ن‬‫مييا ُ‬ ‫مييا ا ْ ِ‬
‫لي َ‬ ‫ن َ‬
‫َ‬
‫ه ْ‬
‫ل ت َدُْرو َ‬ ‫ل َ‬ ‫و َ‬
‫قا َ‬ ‫حدَهُ َ‬ ‫و ْ‬
‫ه َ‬‫ن ِبالل ّ ِ‬
‫ما ِ‬‫لي َ‬‫ِ‬ ‫م ِبا ْ‬
‫ه ْ‬
‫مَر ُ‬‫)أ َ‬
‫ه إ ِّل الل ّ ُ‬
‫ه‬ ‫ن َل إ ِل َ َ‬‫هادَةُ أ ْ‬‫ش َ‬‫ل َ‬‫قا َ‬‫م َ‬ ‫ه أَ ْ‬
‫عل َ ُ‬ ‫سول ُ ُ‬‫وَر ُ‬ ‫قاُلوا الل ّ ُ‬
‫ه َ‬ ‫ه َ‬‫ِبالل ّ ِ‬
‫َ‬
‫م‬
‫و ُ‬
‫صي ْ‬
‫و َ‬ ‫وِإيت َيياءُ الّزك َييا ِ‬
‫ة َ‬ ‫ة َ‬ ‫صيَل ِ‬‫م ال ّ‬ ‫وإ ِ َ‬
‫قييا ُ‬ ‫دا رسولالله َ‬ ‫م ً‬ ‫ح ّ‬
‫م َ‬‫ن ُ‬ ‫وأ ّ‬ ‫َ‬
‫غن َم ِ(‬
‫م ْ‬ ‫ْ‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫سا‬ ‫م‬ ‫خ‬
‫ُ‬ ‫دوا‬ ‫َ‬
‫ؤ‬ ‫ُ‬ ‫ت‬ ‫ن‬ ‫ضان وأ َ‬ ‫َ‬ ‫م‬ ‫ر‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ِ‬ ‫ً‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫پیامبر ج آنها را به ایمان به خداوند يكتا دسششتور داد‪ .‬سششپس خطششاب‬
‫بدانها فرمود‪ :‬آيا میدانید ایمان به خدا یعنی چه؟‬
‫گفتند‪ :‬خدا و رسولش داناترند‪ .‬فرمود‪ :‬گواهی دادن به اينكه خدايي‬
‫جز الله نيسششت و محمششد فرسششتادهي اوسششت و اقششامهي نمششاز و دادن‬
‫زکات و روزهي ماه رمضان و اینکه یک پنجم غنايم را بپردازید‪.‬‬
‫خداوند به زیششاد شششدن ایمششان در يكششي از آيششات قششران چنيششن اشششاره‬
‫چچ‬ ‫ﭵ ﭶﭷ ﭸ ﭹ ﭺ‬ ‫ﭲ ﭳ ﭴ‬ ‫چﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ‬
‫چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ چ الفتح‪٤ :‬‬
‫خدا است كه به دلهاي مؤمنان آرامش و اطمينان خاطر داده‬
‫است تشا ايمشاني بشر ايمشان خشود بيفزاينشد )و يقيشن و بشاور خشويش را‬
‫تقويت نمايند(‪ .‬لشكرهاي آسمان و زمين از آن خدا است‪ ،‬و خداونششد‬
‫بس آگاه و فرزانه است‪.‬‬
‫ﭵ ﭶ‬ ‫ﭳ ﭴ‬ ‫ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ‬ ‫چﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ‬
‫ﭷ ﭸ چ النفال‪٢ :‬‬
‫مؤمنان‪ ،‬تنها كساني هستند كه هر وقت نام خدا برده شود‪،‬‬
‫يگششردد )و در انجششام نيكيهششا و خوبيهششا بيشششتر‬ ‫دلهايشششان هراسششان م ‌‬
‫يشششود‪ ،‬بششر‬
‫يكوشششند( و هنگششامي كششه آيششات او بششر آنششان خوانششده م ‌‬‫م ‌‬
‫يكنند )و خويشتن را‬ ‫ّ‬
‫يافزايد‪ ،‬و بر پروردگار خود توكل م ‌‬ ‫ايمانشان م ‌‬
‫يسپارند(‪.‬‬ ‫يدارند و هستي خويش را بدو م ‌‬ ‫در پناه او م ‌‬
‫چ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ‬
‫ﭵ ﭶ چ التوبة‪١٢٤ :‬‬
‫يشود‪ ،‬كساني‬ ‫ههاي قرآن( نازل م ‌‬ ‫هاي )از سور ‌‬ ‫هنگامي كه سور ‌‬
‫از آنان )كه منافقند‪ ،‬از روي تمسخر و استهزاء‪ ،‬برخشي بشه برخشي رو‬
‫يگويند‪ :‬اين سوره بر ايمان كدام يك از شما افزود؟ )و‬ ‫يكنند و( م ‌‬‫م ‌‬
‫ما مؤمنان‪) ،‬همان سششورهي‬ ‫م و مفيدي گفت و نمود؟!( و ا ّ‬ ‫آيا چيز مه ّ‬
‫يافزايششد و )نششور آن بيششش از پيششش راه حششق را‬
‫قرآن( بر ايمانشششان م ‌‬
‫ينمايد‪ ،‬و از اين نزول قشرآن كشه مششايهي افزايششش ايمشان و‬ ‫بديشان م ‌‬
‫يشود( شادمان م ‌‬ ‫پرتو جان و سعادت هر دو جهان آنان م ‌‬
‫پیامبر ج در قسمتي از حدیث شفاعت میفرماید‪:‬‬
‫َ‬ ‫فَل‬ ‫وأ ُدْ ِ‬ ‫فأ ُ ْ‬
‫فييي‬‫ري ِ‬ ‫أد ْ ِ‬ ‫ل َ‬ ‫قييا َ‬‫ة َ‬ ‫م ال ْ َ‬
‫جن ّي َ‬ ‫هي ْ‬‫خل ُ ُ‬ ‫ر َ‬ ‫ِ‬ ‫ن الن ّييا‬ ‫م ْ‬ ‫م ِ‬‫ه ْ‬ ‫ج ُ‬‫ر َ‬ ‫ِ‬ ‫خ‬ ‫) َ‬
‫َ‬
‫فأ ُ‬ ‫ل َ‬ ‫ة َ‬ ‫َ‬
‫ر‬
‫في الّنييا ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬
‫ق َ‬‫ما ب َ ِ‬‫ب َ‬ ‫ل َيا َر ّ‬ ‫قو ُ‬ ‫قا َ‬ ‫ع ِ‬‫في الّراب ِ َ‬ ‫و ِ‬ ‫ةأ ْ‬ ‫الّثال ِث َ ِ‬
‫خُلودُ (‬ ‫ه ال ْ ُ‬ ‫َ‬
‫عل َي ْ ِ‬‫ب َ‬ ‫ج َ‬ ‫و َ‬‫ي َ‬ ‫نأ ْ‬ ‫قْرآ ُ‬ ‫ه ال ْ ُ‬
‫س ُ‬‫حب َ َ‬ ‫ن َ‬ ‫م ْ‬ ‫إ ِّل َ‬
‫شفاعت میکنم و گروهي را از جهنم بیرون میآورم و داخششل بهشششت‬
‫ميگردانم‪ ،‬تا اينكه در مرحلهي سوم یا چهارم میگششویم‪ :‬خداونششدا تنهششا‬
‫افرادی در جهنم باقی ماندهاند که قرآن آنها را بششاقی گذاشششته اسششت‬
‫یعنی مستحق جهنم هستند‪.‬‬
‫خداوند در قرآن تكذيب را يكي از ابواب كفر و ناقض ايمان معرفي‬
‫ميكند‪:‬‬
‫ﮚ‬ ‫ﮙ‬ ‫چﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک ﮒ گ گ گ ﮖ ﮗ ﮘ‬

‫ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ چ العراف‪٤٠ :‬‬
‫ههاي گستردهي‬ ‫بيگمان كساني كه آيات )كتابهاي آسماني و نشان ‌‬
‫يداننششد كششه‬
‫يكنند و خويشتن را بششالتر از آن م ‌‬ ‫جهاني( ما را تكذيب م ‌‬
‫يگششردد )و‬ ‫بششدانها گششردن نهنششد‪ ،‬درهششاي آسششمان بششر روي آنششان بششاز نم ‌‬
‫يمانششد( و بششه بهشششت وارد‬ ‫يارزش م ‌‬ ‫يارج و اعمالشششان ب ‌‬ ‫خودشششان ب ‌‬
‫يشوند مگر اين كه شتر از سوراخ سوزن خياطي بگششذرد )كششه بششه‬ ‫نم ‌‬
‫هيششچ وجششه امكششان نششدارد‪ ،‬و لششذا ايشششان هرگششز بششه بهشششت داخششل‬
‫يدهيم‪.‬‬
‫يگردند(‪ .‬اين چنين ما گناهكاران را جزا و سزا م ‌‬ ‫نم ‌‬
‫ﯺ ﯺ چ النشقاق‪٢٢ :‬‬ ‫و ميفرمايد‪ :‬چ ﯺ ﯺ ﯺ‬

‫صب و تقليد كوركورانه از نياكان‪ ،‬و حفظ‬ ‫بلكه كافران )به سبب تع ّ‬
‫منافع مادي‪ ،‬و كسب آزادي بششراي اشششباع هوسششهاي اهريمنششانه‪ ،‬آيششات‬
‫يدارنشششد و دروغ‬ ‫الهشششي و رسشششتاخيز و بهششششت و دوزخ را( تكشششذيب م ‌‬
‫يشمارند‪.‬‬
‫م ‌‬
‫رد کردن حکم خدا و تسلیم نشدن در مقابل پیششام رسششولش هماننششد‬
‫تکذیب‪ ،‬موجب نقض ایمان ميگردند‪ ،‬هر کس حکم خدا را رد کنششد یششا‬
‫قضششاوت و احکششام پيششامبر را نپششذیرد و در مقابششل آن تسششلیم نشششود‬
‫ایمانش به موجب آن نقض ميشششود و از دايششرهي ديششن بيششرون ميرود‪.‬‬
‫قبل ً این حقیقت را با نصوص قرآن و سنت به اثبات رساندیم‪.‬‬
‫كساني كه مرتكب گناهان كبيره ميشوند‬

‫به اعتقاد ما مؤمن کافر نمیشود مگر اینکه ایمانش را بييا‬
‫شرک نقض کند‪ ،‬و همچنین معتقدیم که گناه کبیره انسان‬
‫را کافر نمیکند مگر اینکه گناه را حلل بپندارد‪ ،‬افرادی که‬
‫مرتکب گناه کبیره میشييوند محکييوم بيه مشييیئت و ارادهي‬
‫پروردگييار هسييتند‪ :‬اگيير بخواهييد آنهييا را عييذاب میدهييد یييا‬
‫میبخشد‪.‬‬
‫ﮩﯢ ﮪﯢﯢ ﮫﯢﯢ ﮬﯢﯢ ﮭﯢﯢ ﮮﯘچ النساء‪٤٨ :‬‬ ‫چ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨﯢ‬

‫يبخشششد‪ ،‬ولشي گناهشان‬
‫بيگمان خداوند )هرگز( شرك به خشود را نم ‌‬
‫يبخشد‪.‬‬‫جز آن را از هركس كه خود بخواهد م ‌‬
‫هر گناهی به جششز شششرک در مشششیئت و ارادهي خداونششد اسششت‪ ،‬اگششر‬

‫بخواهد عذاب میدهد و اگر بخواهد میبخشاید‪ ،‬در حالي كه هنششوز هششم‬
‫مؤمن هستند‪ ،‬در ضمن‪ ،‬آیه از عفو و بخشش آنها بدون تششوبه سششخن‬
‫میگوید‪ ،‬چون اگر پای توبه در میان باشد هر گناهی بخشوده میشششود‬
‫شرک باشد یا غير آن‪.‬‬
‫چ‬ ‫ﮈ ﮉ ﮊژ ک‬ ‫ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ‬ ‫چﭾ ﭿ ﮀ ﮁ‬
‫الحجرات‪٧ :‬‬
‫امششا خداونششد ايمششان را در نظرتششان گرامششي داشششته اسششت و آن را در‬
‫دلهايتان آراسته است‪ ،‬و كفر و نافرماني و گناه را در نظرتان زشششت‬
‫و ناپسند جلوه داده است‪.‬‬
‫ميبينيم كه آیه میان کفر و فسق و عصیان تفاوت میگذارد‪.‬‬
‫پیامبر میفرماید‪ :‬سباب المسلم فسوق وقتاله كفر )متفق عليه(‬
‫دشنام دادن به مؤمن فسق و کشتن او کفر است )بخاری و مسششلم‬
‫پيامبر خدا ج بين فسق و كفر فرق ميگذارد‪ ،‬پس چنيششن نششتيجهگيري‬
‫ميشود كه گناهان يكسان و مساوي نيستند‪.‬‬
‫یشا در حشدیث دیگششري میفرمایشد‪ :‬شششفاعتي لهششل الكبشائر مشن أمشتي‬
‫)الترمذي و ابن حبان(‬
‫شفاعت من برای افرادی از امتم ميباشششد کششه مرتکششب گنششاه کششبیره‬
‫میشوند )ترمذی و ابن حبان آن را روايت كردهاند(‪.‬‬
‫شفاعت پيامبر ج براي آنها دليل بر اين است كه آنها با وجود اينكششه‬
‫مرتكب گناه كبيره شدهاند هنوز در دايرهي ايمان جاي دارند‪.‬‬
‫هنگامي كه آيهي زير نازل شد‪:‬‬
‫ﭚ ﭛ ﭜ چ النعام‪٨٢ :‬‬ ‫ﭖ ﭗ پ پ‬ ‫چﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ‬

‫كساني كه ايمان آورده باشند و ايمان خود را با شرك )پرستش‬
‫چيزي با خدا( نياميخته باشند‪ ،‬امششن و امششان ايشششان را سششزا اسششت‪ ،‬و‬
‫هيافتگان )راه حق و حقيقت( هستند‪.‬‬ ‫آنان را ‌‬
‫بر دل اصحاب گران آمد و خدمت پيامبر ج عرض كردند‪ :‬مگر از ما‬
‫کسی هست كه مرتکب ظلم نشود؟ پس آيه نششازل شششد كششه‪ :‬ﭱش ﭲ‬
‫ﭳ ﭴ)همانا شرك ظلم بسيار بزرگيست(‪).‬بخاري آن را روايت كرده‬
‫است(‪.‬‬
‫از اين روايت چنيششن اسششتنباط ميشششود كششه فششرق اسششت بيششن ظلششم و‬
‫شرك‪ ،‬و بيان ميكند كه هر ظلمي شرك نيست اما شششرك بزرگششترين‬
‫ظلمهاست‪.‬‬
‫دلیل دیگر بر تفاوت مراتب گناهششان مجازاتهششاي مختلفششي اسششت كششه‬
‫شريعت بر آنهشا مشترتب سشاخته اسشت‪ ،‬مثل ً عقششوبت دزدی را بریششدن‬
‫دست‪ ،‬عقوبت زنا را رجم یا صد ضربه شلق‪ ،‬مجششازات شششرابخواری‬
‫را هشتاد ضربه شلق و مجازات ارتداد را كشتن قرار داده است‪.‬‬
‫ﭷ چ النور‪٢ :‬‬ ‫ﭠ ﭡ‬ ‫ﭟ‬ ‫چﭛ ﭜ ﭝ ﭞ‬

‫هر يك از زن و مرد زناكار )مؤمن‪ ،‬بالغ‪ ،‬حشّر‪ ،‬و ازدواج نشاكرده( را‬
‫صد تازيانه بزنيد‪.‬‬
‫ﭭ‬ ‫ﭬ‬ ‫ﭨﭩ ﭪ ﭫ‬ ‫ﭦ ﭧ‬ ‫ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ‬ ‫چﭟ ﭠ ﭡ‬

‫چ المائدة‪٣٨ :‬‬
‫هاند به‬
‫دست مرد دزد و زن دزد را به كيفر عملي كه انجام داد ‌‬
‫عنوان يك مجازات الهي قطع كنيد‪ ،‬و خداوند )بششر كشار خششود( چيششره و‬
‫)در قانونگذاري خششويش( حكيششم اسششت )و بششراي هششر جنششايتي عقششوبت‬

‫يكند تا مانع پخش آن گردد(‪.‬‬ ‫مناسبي وضع م ‌‬
‫‪‬‬
‫‪ ‬‬‫‪  ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪ ‬‬
‫يدهند‪ ،‬سپس چهار گواه‬ ‫كساني كه به زنان پاكدامن نسبت زنا م ‌‬
‫يآورنششد‪ ،‬بديشششان هشششتاد تازيششانه بزنيششد‪ ،‬و‬
‫دعاي خود‪ ،‬حاضر( نم ‌‬
‫)بر ا ّ‬
‫هرگز گواهي دادن آنان را )در طول عمر بششر هيششچ كششاري( نپذيريششد‪ ،‬و‬
‫چنين كساني فاسق )و متمّرد از فرمان خدا( هستند‪.‬‬
‫پيامبر ج میفرماید‪:‬‬
‫س‬
‫ف ِ‬ ‫س ب ِييالن ّ ْ‬‫في ُ‬ ‫ث الن ّ ْ‬ ‫دى ث ََل ٍ‬ ‫سيل ِم ٍ إ ِّل ب ِإ ِ ْ‬
‫حي َ‬ ‫م ْ‬ ‫ئ ُ‬‫ر ٍ‬
‫م ِ‬
‫ما ْ‬ ‫ح ّ‬
‫ل دَ ُ‬ ‫َل ي َ ِ‬
‫ة )متفششق‬ ‫عي ِ‬‫ما َ‬
‫ج َ‬‫رقُ ل ِل ْ َ‬‫مفييا ِ‬
‫ه ال ُ‬‫ك ل ِييدين ِ ِ‬ ‫ر ُ‬‫والت ّييا ِ‬
‫ب الّزان ِييي َ‬ ‫والث ّي ّي ُ‬
‫َ‬
‫عليه(‬
‫خون هیچ انسان مسلماني حلل نیست مگششر بششه واسششطهي یکششی از‬
‫این سه چيز‪ :‬کشتن انسان‪ ،‬زناي محصن و ترك دين و جششدا شششدن از‬
‫جماعت اسلمی‪) .‬بخاري و مسلم آن را روايت كردهاند(‪.‬‬
‫ارتداد موجب نقض ایمان است‬
‫اعتقاد داریم که ایمييان بييا از دیيين برگشييتن تبيياه میشييود‬

‫همانگونه که وضو با حدث باطل میگردد‪ ،‬ارتييداد همييانگونه‬
‫که با جدا شدن از دین و وارد شدن به دین دیگيير یييا الحيياد‬
‫صورت میگیرد با اقرار نکردن به چيزي از وحی یييا تکييذیب‬
‫آن هم ایجاد میگردد‪ ،‬و اگيير کسييی در حييال ارتييداد از دنیييا‬
‫برود همهي کردار نیکویش تباه میگردد‪.‬‬
‫ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ چ البقرة‪٣٤ :‬‬ ‫چﮦ ﮧ ﮨ ﮩ‬

‫و هنگامي )را يادآوري كن( كه به فرشتگان گفتيم‪ :‬براي آدم‬
‫گداشت و خضوع‪ ،‬نه عبششادت و پرسششتش( ببريششد‪ .‬همگششي‬ ‫سجده )بزر ‌‬
‫سجده بردند جز ابليس كه سششر بششاز زد و تكب ّششر ورزيششد‪ ،‬و )بششه خششاطر‬
‫نافرماني و تكّبر( از زمرهي كافران شد‪.‬‬
‫هنگامي كه ابليس از فرمان خداوند پیششروی نکششرد‪ ،‬ايمششانش ضششايع و‬
‫برای ابد از رحمت خدا محروم گشت‪ .‬خداوند ميفرمايد‪:‬‬
‫ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ‬ ‫چچ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ‬
‫ﮎ ک ک ک ﮒ گ گ گ چ النحل‪١٠٦ :‬‬
‫يشوند ‪-‬بجز آنان كه‬ ‫كساني كه پس از ايمان آوردنشان كافر م ‌‬
‫يگردنششد و در همششان حشال‬ ‫)تحت فشار و اجبار( وادار به اظهار كفر م ‌‬
‫ت‪ -‬آري! چنين كساني كه سينه ي خود را‬ ‫دلهايشان ثابت بر ايمان اس ‌‬
‫يدارند )و بششه دلخششواه خششود دوبششاره‬
‫دد كفر گشاده م ‌‬ ‫براي پذيرش مج ّ‬
‫يپذيرنششد(‪ ،‬خشششم تنششد و تيششز خششدا )در دنيششا( گريبانگيرشششان‬
‫كفششر را م ‌‬
‫يشود‪ ،‬و )در آخرت‪ ،‬كيفر و( عذاب بزرگي دارند‪.‬‬ ‫م ‌‬
‫یعنی اگر کسی بدون اکراه کفر ورزد ایمانش تباه گشته و مستحق‬
‫خشم و عذاب دردناک ابدی خداوند است‪.‬‬
‫پیامبر ج بيان ميكند كه ارتشداد )البتشه بشا ششرايط ويشژهاش( مشوجب‬

‫كشتن است‪:‬‬
‫قت ُُلوهُ )رواه البخاری(‬
‫فا ْ‬
‫ه َ‬ ‫ن ب َدّ َ‬
‫ل ِدين َ ُ‬ ‫م ْ‬
‫َ‬
‫هر کس دین و کیشش را تغییر داد )و عليه شما اقدام عملي نمود(‬
‫او را بکشید‪) .‬بخاري آن را روايت كرده است(‪.‬‬
‫خداوند براي ما بیان میفرماید که مرگ در حال ارتششداد مششوجب تبششاه‬
‫شدن همهي اعمال انسان است‪:‬‬
‫ﮢ ﮣ ﮤ ﮥﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ‬ ‫چ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ‬
‫ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ چ البقرة‪٢١٧ :‬‬
‫كساني از شما كه از آئين خود برگردند و در حال كفر بميرند‪ ،‬چنين‬
‫يرود‪ ،‬و ايشششان يششاران‬‫كساني اعمالششان در دنيششا و آخششرت بششر بششاد م ‌‬
‫يمانند‪.‬‬
‫يباشند و در آن جاويدان م ‌‬ ‫آتش )دوزخ( م ‌‬
‫ﯝ ﯞ ﯟ ﯠچ آل عمران‪:‬‬ ‫ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘﯙ ﯚ ﯛ ﯜ‬ ‫چﮱ ﯓ‬
‫‪٩٠‬‬
‫يشوند و آن گاه بر كفر‬ ‫كساني كه بعد از ايمانشان كافر م ‌‬
‫يورزند( هيچ گاه توبهي آنششان )بعششد‬
‫يافزايند )و در اين راه اصرار م ‌‬
‫م ‌‬
‫از گذشت فرصت كه از روي ناچششاري يششا در آسششتانهي مششرگ صششورت‬
‫يشود و ايشان به حقيقت گمراهند‪.‬‬ ‫يگيرد( قبول نم ‌‬ ‫م ‌‬
‫كساني كه بعد از ايمانشان كافر گردنشد و تشا هنگشام مشرگ بشر حشال‬
‫كفر باقي بمانند توبهي آنها هرگز پذيرفته نميشود‪.‬‬
‫جاودانگي شریعت و صلحیتش برای هر زمان و مکانی‬
‫ایمان داریم که اسلم عقیده و شریعت است‪ ،‬و شييریعت‬

‫اسلم با هر زمان و مکييانی سييازگاری دارد‪ ،‬و اینکييه هیييچ‬
‫چيزي براي انسان پيش نميآيد مگر اینکه در قرآن براي آن‬
‫راهنمايي وجود دارد‪ ،‬رد کردن هر حکمی از احکام اسييلم‬
‫مانند تکذیب آن است و اين هر دو‪ ،‬موجب بیرون رفتيين از‬
‫دايرهي اسلم میشوند‪.‬‬
‫چ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ چ النحل‪٨٩ :‬‬
‫هايم كه بيانگر‬
‫و ما اين كتاب )آسماني( را بر تو نازل كرد ‌‬
‫ه چيز )امور دين مورد نياز مردم( و وسيلهي هييدايت و‬ ‫هم ‌‬
‫هرسان مسلمانان )به نعمت جاويييدان‬ ‫مايهي رحمت و مژد ‌‬
‫يزدان( است‪.‬‬
‫هر چیزی که امت اسلمی بدان دچار شود در قرآن راه حلی بششرای‬
‫آن بیان شده است‪ ،‬این بیان هم دو گونه دارد‪:‬‬
‫‪1‬ش نص صریحی در مورد آن در قرآن وجود دارد‪.‬‬
‫‪2‬ش ارجاع آن به دليلی که قرآن آنها را مشششروع و حجششت قششرار داده‬
‫است‪.‬‬
‫ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤﯢ چ‬ ‫ﮝﯢﯢﯢ ﮞ ﮟ‬ ‫چ ﮗﯢﯢﯢ ﮘﯢﯢﯢ ﮙﯢﯢﯢ ﮚﯢﯢﯢ ﮛﯢﯢﯢ ﮜﯢﯢﯢ‬

‫الجاثية‪١٨ :‬‬
‫سپس ما تو را )مبعوث كرديششم و( بششر آييششن و راه روشششني از ديششن‬
‫)خدا كه برنامهي تو و همهي انبياء پيشششين بششوده اسششت و اسششلم نششام‬
‫دارد( قرار داديم‪ .‬پس‪ ،‬از اين آيين پيروي كن و بدين راه روشن بششرو‬
‫)چششرا كششه آييششن رسششتگاري و راه نجششات اسششت( و از هششوا و هوسششهاي‬
‫يخبرنششد و از راه حششق( آگششاهي‬
‫كساني پيروي مكن كه )از دين خششدا ب ‌‬
‫ندارند‪.‬‬
‫قششرآن شششريعتي را بششا خششود آورده کششه از گمراهششی معصششوم اسششت‪،‬‬
‫شریعتی که پيروي و اجراي آن واجب است‪ ،‬هیششچ نقطششه مقششابلي بششه‬
‫غير از هواي نفس ندارد‪ ،‬یا هدایت قرآن یا هوای نفس‪.‬‬
‫ی چ‬ ‫ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫﯺ‬ ‫ﯥ ﯦ‬ ‫ﯣ ﯤ‬ ‫ﯢ‬ ‫ﯡ‬ ‫ﯠ‬ ‫چﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ‬

‫المائدة‪٤٩ :‬‬
‫يدهيم به اين كه( در ميان آنششان طبششق‬ ‫و )به تو اي پيغمبر فرمان م ‌‬
‫چيزي حكم كن كه خدا بر تو نازل كرده است‪ ،‬و از اميال و آرزوهاي‬
‫قپوشششي و‬ ‫ايشان پيروي مكن‪ ،‬و از آنان برحذر باش كه )با كذب و ح ‌‬
‫ضورزي( تو را از برخي چيزهششايي كششه خششدا بششر تششو نششازل‬‫خيانت و غر ‌‬
‫كرده اسششت بششه دور و منحششرف نكننششد )و احكششامي را پايمششال هششوي و‬
‫هوس باطل خود نسازند(‪.‬‬
‫در اين آيه به حكم كردن به تمامي آنچه كه خداوند نازل كششرده امششر‬
‫شده و از پيروي هوا نهي كرده است‪.‬‬
‫در جاي ديگر بیان میفرمایششد کششه پیششروی از هششدایت خششدايی تنهششا راه‬
‫نجشات از گمراهشی و ششقاوت و پششت کشردن بشه آن مشوجب سشختي‬
‫معيشت در دنیا و عذاب دردناک در قیامت است‪:‬‬
‫ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ‬ ‫ﯬ‬ ‫ﯫ‬ ‫چﯞ ﯟ ﯠ ﯡﯢ ﯣ ﯤ ﯥﯦﯢ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ‬

‫ی ی چ طه‪١٢٤-١٢٣ :‬‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯼ ی‬
‫وا و اهريمن!(‬ ‫خدا دستور داد‪ :‬هر دو گروه شما با هم )اي آدم و ح ّ‬
‫از بهشت فرو آييد )و در زميششن سششاكن شششويد‪ ،‬و در آنجششا( برخششي )از‬
‫فرزنششدانتان( دشششمن برخششي ديگششر خواهنششد شششد‪ ،‬و هرگششاه هششدايت و‬
‫رهنمود من براي شما آمد‪ ،‬هركه از هشدايت و رهنمشودم پيشروي كنشد‪،‬‬

‫گمراه و بدبخت نخواهد شد‪ .‬و هركششه از يششاد مششن روي بگردانششد )و از‬
‫احكششام كتابهششاي آسششماني دوري گزينششد(‪ ،‬زنششدگي تنششگ )و سششخت و‬
‫هاي( خواهد داشت؛ )چون نه به قسمت و نصيب خدادادي قششانع‬ ‫گرفت ‌‬
‫خواهششد شششد‪ ،‬و نششه تسششليم قضششا و قششدر الهششي خواهششد گشششت( و روز‬
‫رستاخيز او را نابينا )به عرصهي قيامت گسيل و با ديگششران در آنجششا(‬
‫يآوريم‪.‬‬
‫گرد م ‌‬
‫در آيهي ديگري به كفر كساني كه به فرامين نششازل شششدهي خداونششد‬
‫حكم نميكنند صحه ميگذارد و ميفرمايد‪:‬‬
‫چ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ چ المائدة‪٤٤ :‬‬
‫هركس برابر آن چيزي حكم نكند كه خداوند نشازل كشرده اسشت )و‬
‫قصد توهين به احكششام الهششي را داشششته باشششد( او و امثششال او بيگمششان‬
‫كافرند‪.‬‬
‫و در جاي ديگر سوگند یاد می کند که افرادی كه پيششامبر را در تمششام‬
‫كارهايشان حكم قرار ندهند ایمان ندارند‪:‬‬
‫ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ‬ ‫ﯥﯢﯢ ﯦﯢ ﯧﯢ‬ ‫ﯠ ﯢ ﯡﯢ ﯢ ﯢ ﯣﯢ ﯤ‬ ‫چﯜ ﯝ ﯞ ﯟ‬

‫پیامبر ج در حجة الوداع فرمود‪:‬‬
‫ب‬
‫ه ك َِتييا ُ‬
‫م بِ ِ‬
‫مت ُ ْ‬
‫ص ْ‬
‫عت َ َ‬
‫نا ْ‬ ‫ضّلوا ب َ ْ‬
‫عدَهُ إ ِ ْ‬ ‫ما ل َ ْ‬
‫ن تَ ِ‬ ‫فيك ُ ْ‬
‫م َ‬ ‫قدْ ت ََرك ْ ُ‬
‫ت ِ‬ ‫و َ‬ ‫َ‬
‫ه و سنة رسوله‪).‬رواه مسلم(‬ ‫ّ‬
‫ال ِ‬‫ل‬
‫میان شما دو چیز به جا گذاشتهام‪ ،‬كه اگر از آنها پیروی کنید هرگششز‬
‫گمششراه نخواهیششد شششد‪ :‬کتششاب خششدا و سششنت رسششولش‪) .‬مسششلم آن را‬
‫هر بدعتی در دین مردود است‬

‫ایمان داریم كه بهترین هدايت‪ ،‬هدایت محمييد ج اسييت‪ ،‬و‬
‫بدترین امور چیزهايی هستند که در دین خدا پدید آمدهاند‪،‬‬
‫و هر آنچه در دين به وجود آيد و خلف سنت باشييد مييردود‬
‫است‪ ،‬و محبوبترین اعمال نزد خدا خالصترين و درستترین‬
‫آنهاست‪.‬‬
‫ﯺ‬ ‫ﯺ ﯺ‬ ‫ﯬﯢﯢ ﯭﯢﯢ ﯮﯢﯢ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫ﯩ ﯪﯢﯢ ﯫﯢﯢ‬ ‫چ ﯧﯢ ﯨ‬

‫ﯺ ﯺ چ القصص‪٥٠ :‬‬
‫پس اگر )اين پيشنهاد تو را نپذيرفتند و( پاسششخت نگفتنششد‪ ،‬بششدان كششه‬
‫يكنند! آخر چششه كسششي‬ ‫ايشان فقط از هواها و هوسهاي خود پيروي م ‌‬
‫هتر از آن كسششي اسششت كششه )در ديششن( از هششوي و‬ ‫هتششر و سرگشششت ‌‬
‫گمرا ‌‬
‫هوس خود پيروي كند‪ ،‬بدون اين كششه رهنمششودي از جششانب خششدا )بششدان‬
‫شده( باشد؟!‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫و َردّ )متفق عليه(‬
‫ه َ‬ ‫ه َ‬
‫ف ُ‬ ‫من ْ ُ‬ ‫ما ل َي ْ َ‬
‫س ِ‬ ‫ه َ‬
‫ذا َ‬ ‫رَنا َ‬
‫م ِ‬
‫في أ ْ‬ ‫ث ِ‬
‫حد َ َ‬
‫نأ ْ‬‫م ْ‬
‫َ‬
‫هر کس در دین ما چیزی ایجاد کند که در آن نیسششت مششردود اسششت‪.‬‬
‫و در حدیث دیگري میفرماید‪:‬‬
‫كوا‬‫س ُ‬
‫م ّ‬ ‫ن تَ َ‬
‫دي َ‬‫ش ِ‬ ‫ن الّرا ِ‬ ‫دّيي َ‬‫ه ِ‬ ‫ء ال ْ َ‬
‫م ْ‬ ‫فا ِ‬ ‫خل َ َ‬ ‫ة ال ْ ُ‬ ‫سن ّ ِ‬
‫و ُ‬ ‫سن ِّتي َ‬ ‫م بِ ُ‬ ‫عل َي ْك ُ ْ‬‫َ‬
‫ُ‬
‫ن كُ ّ‬
‫ل‬ ‫ر َ‬
‫فإ ِ ّ‬ ‫مو ِ‬‫ت اْل ُ‬ ‫حدََثا ِ‬
‫م ْ‬‫و ُ‬‫م َ‬ ‫وإ ِّياك ُ ْ‬‫ذ َ‬ ‫ج ِ‬ ‫وا ِ‬ ‫ها ِبالن ّ َ‬ ‫عل َي ْ َ‬
‫ضوا َ‬ ‫ع ّ‬ ‫و َ‬ ‫ها َ‬ ‫بِ َ‬
‫ة )ابوداود وحاکم و ابن حبان(‪.‬‬ ‫ضَلل َ ٌ‬ ‫ة َ‬ ‫ع ٍ‬ ‫ل ب ِدْ َ‬‫وك ُ ّ‬ ‫ة َ‬‫ع ٌ‬‫ة ب ِدْ َ‬‫حدَث َ ٍ‬ ‫م ْ‬ ‫ُ‬
‫بر شماست كه سنت من و جانشینان راشششد و هششدایتیافتهي مششرا بششا‬
‫چنگ و دندان بگیرید‪ ،‬آگشاه و برحششذر باششيد از بشدعتها‪ ،‬چشون بششدترین‬
‫امور بدعتها هسشتند‪ ،‬و هشر بشدعتی کشه در دیشن ایجشاد ششود گمراهشی‬
‫است‪) .‬ابوداوود و حاكم و ابن حبان آن را روايت كردهاند(‪.‬‬
‫آيهي زير به دو شرط اساسی در قبول اعمال كه اخلص و درسششتي‬
‫آنهاست اشاره میفرماید‪:‬‬
‫چ الكهف‪:‬‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫چﯺ ﯺ ﰒ‬
‫‪١١٠‬‬
‫پس هركس كه خواهششان ديششدار خششداي خششويش اسششت‪ ،‬بايششد كششه كششار‬
‫شايسته كند‪ ،‬و در پرستش پروردگارش كسي را شريك نسازد‪.‬‬
‫چ‬ ‫ﭧ‬ ‫ﭦ‬ ‫ﭥ‬ ‫ﭢﭣ ﭤ‬ ‫چﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ‬

‫الملك‪٢ :‬‬
‫همان كسي كه مرگ و زندگي را پديد آورده است تا شما را‬
‫بيازمايد كدامتان كارتان بهتر و نيكوتر خواهد بود‪ .‬او چيششره و توانششا‪ ،‬و‬
‫آمرزگار و بخشاينده است‪.‬‬
‫واجب بودن خشنودی از اصحاب و سکوت در مورد‬

‫اختلفاتشان‬
‫ایمان داریم که اصييحاب رسييول ج برگزیييدگان ایيين امييت‬
‫هستند‪ ،‬و دوران آنها بهترین دوران بييود‪ ،‬و محبييت ایشييان‬
‫نشييانهي ایمييان اسييت‪ ،‬محبييت و خشيينودی از آنهييا را بييا‬
‫دلهایمييان گييره میزنیييم‪ ،‬در مييورد اختلفاتشييان سييکوت‬
‫میكنيم و هیچکدام از آنها را معصوم نمیدانیم‪.‬‬
‫خداوند اصحاب را با چنين صفات حميدهاي وصف میفرماید‪:‬‬
‫ﭚ ﭛﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ‬ ‫پ پ‬ ‫ﭖ ﭗ‬ ‫چ ﭑ ﭒ ﭓﭔ ﭕ‬
‫ﭪ ﭫﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ‬ ‫ﭧ ﭨ ﭩ‬ ‫ﭢ ﭣ ﭤﭥ ﭦ‬
‫ﭺ چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁﮂ ﮃ ﮄ‬ ‫ﭷ ﭸ ﭹ‬ ‫ﭶ‬ ‫ﭴ ﭵ‬
‫چ الفتح‪٢٩ :‬‬ ‫ژ ﮌ ﮍ‬ ‫ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ‬
‫محمد فرستادهي خدا است‪ ،‬و كسششاني كششه بششا او هسششتند در برابششر‬
‫كافران تنششد و سرسششخت‪ ،‬و نسششبت بششه يكششديگر مهربششان و دلسششوزند‪.‬‬
‫يبيني‪ .‬آنان همششواره فضششل خششداي‬ ‫ايشان را در حال ركوع و سجود م ‌‬
‫يطلبند‪ .‬نشانهي ايشان بر اثر سجده در‬ ‫يجويند و رضاي او را م ‌‬ ‫را م ‌‬
‫پيشانيهايشان نمايان است‪ .‬اين‪ ،‬توصيف آنان در تورات است‪ ،‬و امششا‬
‫توصيف ايشان در انجيل چنين است كه همانند كشتزاري هسششتند كششه‬
‫ههاي( خششود را بيششرون زده‪ ،‬و آنهششا را نيششرو داده و‬ ‫ههششاي )خوششش ‌‬ ‫جوان ‌‬
‫هاي‬ ‫ههاي خويش راست ايستاده باشد‪ ،‬به گون ‌‬ ‫سخت نموده و بر ساق ‌‬
‫هانششد‪ .‬آنششي‬‫يآورد‪) .‬مؤمنان نيز هميششن گون ‌‬ ‫كه برزگران را به شگفت م ‌‬
‫هها پرورش‬ ‫يزنند‪ ،‬و جوان ‌‬
‫يايستند‪ ،‬و همواره جوانه م ‌‬ ‫از حركت بازنم ‌‬
‫يآورند‪.‬‬ ‫ن بشريت را به شگفت م ‌‬ ‫يشوند‪ ،‬و باغبانا ِ‬ ‫ييابند و بارور م ‌‬ ‫م ‌‬
‫يكنششد( تششا‬
‫وت و قششدرت را خششدا نصششيب مؤمنششان م ‌‬ ‫ايشن پيشششرفت و قش ّ‬
‫كافران را به سبب آنان خشمگين كند‪ .‬خداوند بششه كسششاني از ايشششان‬
‫كه ايمان بياورند و كارهاي شايسته بكنند آمرزش و پاداش بزرگي را‬
‫يدهد‪.‬‬‫وعده م ‌‬
‫و پذيرفتن توبهي آنها را چنين بيان ميكند‪:‬‬
‫ﯭ‬ ‫ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ‬ ‫ﯣ ﯤ‬ ‫چﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ‬
‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ چ التوبة‪١١٧ :‬‬ ‫ﯺ ﯺﯺ ﯺ‬
‫هدادن منافقششان بشه عشدم ششركت در‬ ‫خداوند توبهي پيغمبر )از اجشاز ‌‬
‫كندي‬ ‫جهاد( و توبهي مهاجرين و انصار )از لغزشهاي جنگ تبوك‪ ،‬مثل ُ‬
‫و سستي اراده و انديشهي بششد بششه دل راه دادن و آهنششگ بازگشششت از‬
‫نيمه راه جهاد( را پذيرفت‪ .‬مهاجرين و انصاري كه در روزگار سششختي‬
‫)بششا وجششود گرمششاي زيششاد‪ ،‬كمششي وسششيلهي سششواري و زاد‪ ،‬فصششل درو و‬
‫چيدن محصول خششود( از پيغمششبر پيششروي كردنششد )و همششراه او رهسششپار‬
‫هاي از آنششان انششدكي مانششده‬

‫جنگ تبوك شدند( بعد از آن كه دلهاي دست ‌‬
‫بود كه )از حق به سوي باطل( منحرف شود‪) .‬در اين حششال( بششاز هششم‬
‫خداوند توبهي آنششان را پششذيرفت‪ .‬چششرا كششه او بسششيار رؤوف و مهربششان‬
‫است‪.‬‬
‫رضايت و خشنوديش از آنان را آشكار مينمايد‪:‬‬
‫ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ‬ ‫گ گ گ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ‬ ‫چ ک ک ک ﮒ‬
‫چ الفتح‪١٨ :‬‬
‫خداوند از مؤمنان راضي گرديد همان دم كه در زير درخت با تو‬
‫يدانسششت آنچششه را كششه در درون دلهايشششان )از‬ ‫بيعششت كردنششد‪ .‬خششدا م ‌‬
‫صششداقت و ايمششان و اخلص و وفششاداري بششه اسششلم( نهفتششه بششود‪ ،‬لششذا‬
‫اطمينششان خششاطري بششه دلهايشششان داد‪ ،‬و فتششح نزديكششي را )گذشششته از‬
‫نعمت سرمدي آخرت( پاداششان كرد‪.‬‬
‫ﭟ ﭠ ﭡ‬ ‫چﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ‬
‫ﭤ ﭥ ﭦﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ چ التوبة‪١٠٠ :‬‬ ‫ﭢ ﭣ‬
‫پيشگامان نخستين مهاجران و انصار‪ ،‬و كساني كه به نيكي روش‬
‫آنان را در پيش گرفتند و راه ايشان را به خوبي پيمودنششد‪ ،‬خداونششد از‬
‫آنان خوشنود است و ايشان هم از خششدا خوشششنودند‪ ،‬و خداونششد بششراي‬
‫آنان بهشت را آماده ساخته است كه در زير )درختشان و كاخهشاي( آن‬
‫يمانند‪ .‬اين است پيروزي‬ ‫هها جاري است و جاودانه در آنجا م ‌‬
‫رودخان ‌‬
‫بزرگ و رستگاري سترگ‪.‬‬
‫و مهاجرين را به صدق و انصار را به رستگاري وصف مينمايد‪:‬‬
‫چ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠﯡ ﯢ ﯣ ﯤ‬
‫ﯥﯢﯢ ﯦﯢ ﯧﯢ ﯨ ﯩ ﯪﯢﯢ ﯫﯢﯢ ﯬﯢﯢ ﯭﯢﯢ ﯮﯢﯢ ﯯﯢﯢ ﯰﯢﯢ ﯱﯢﯢ ﯲﯢﯢ ﯳﯢﯢ ﯴﯢﯢ ﯵﯢﯢ ﯶﯢﯢ ﯷﯢﯢ‬
‫ﯼ یی ی ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﭑ ﭒ ﭓ‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬
‫ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ‬ ‫پ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ‬ ‫پ‬ ‫ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ‬
‫ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ چ الحشر‪١٠ - ٨ :‬‬
‫ن فقراي مهاجريني است كه از خانه و كاشانه و‬ ‫همچنين غنايم از آ ِ‬
‫هاند‪ .‬آن كسششاني كششه فضششل خششدا و‬ ‫امششوال خششود بيششرون رانششده شششد ‌‬
‫يدهنششد‪.‬‬‫يخواهنششد‪ ،‬و خششدا و پيغمششبرش را يششاري م ‌‬ ‫خوشششنودي او را م ‌‬
‫اينان راستانند‪ .‬آناني كه پيش از آمدن مهاجران خانه و كاشانه )آييششن‬
‫اسششلم( را آمششاده كردنششد و ايمششان را )در دل خششود اسششتوار داشششتند(‬
‫هانششد‪ ،‬و‬ ‫يدارند كه به پيششش ايشششان مهششاجرت كرد ‌‬ ‫كساني را دوست م ‌‬
‫يكننششد بششه چيزهششايي كششه بششه‬ ‫در درون احسششاس و رغبششت نيششازي نم ‌‬
‫يدهنششد‪،‬‬ ‫مهششاجران داده شششده اسششت‪ ،‬و ايشششان را بششر خششود ترجيششح م ‌‬
‫هرچند كه خود سخت نيازمند باشند‪ .‬كساني كه از بخششل نفششس خششود‪،‬‬
‫نگاهداري و مصون و محفوظ گردند‪ ،‬ايشان قطعا ً رستگارند‪ .‬كساني‬
‫يگويند‪ :‬پروردگارا! مششا‬ ‫يآيند‪ ،‬م ‌‬‫كه پس از مهاجرين و انصار به دنيا م ‌‬
‫هانششد بيششامرز‪.‬‬‫را و برادران ما را كه در ايمان آوردن بر ما پيشي گرفت ‌‬
‫هاي نسبت بشه مؤمنشان در دلهايمشان جشاي مشده‪ ،‬پروردگشارا! تشو‬ ‫و كين ‌‬
‫داراي رأفت و رحمت فراواني هستي‪.‬‬
‫و بیششان میفرمایششد کششه ایمششان را در قلششب آنهششا محبششوب و مزیششن‬
‫گردانیده‪ ،‬و کفر و فسق و گناه را در دلهايشششان زشششت و ناخوشششایند‬
‫ساخته است‪:‬‬
‫چ چ چ ﭾ ﭿ‬ ‫ﭹ ﭺ‬ ‫چ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵﭶ ﭷ ﭸ‬
‫ﮈ ﮉ ﮊژ ﮌ ﮍ ﮎ ک چ‬ ‫ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ‬ ‫ﮀ ﮁ‬
‫الحجرات‪٧ :‬‬
‫بدانيد كه پيغمبر خدا در ميان شما است )قدر او را بدانيد و بدو‬
‫احترام بگذاريد(‪ .‬هرگاه در بسياري از كارها از شما اطاعت كنششد‪ ،‬بششه‬
‫مشقت خواهيد افتاد‪ .‬اما خداوند ايمان را در نظرتان گرامششي داشششته‬
‫است و آن را در دلهايتان آراسته است‪ ،‬و كفر و نافرمششاني و گنششاه را‬
‫در نظرتان زشت و ناپسند جلوه داده اسششت‪ ،‬فقششط آنششان )كششه داراي‬
‫اين صفات هستند‪ ،‬يعني ايمان در نظرشان محبوب و مزّين‪ ،‬و كفر و‬
‫فسق و عصيان در نظرشان منفور و مطرود است( راهيابند و بس‪.‬‬
‫م‬ ‫ن ي َل ُييون َ ُ‬
‫ه ْ‬ ‫م ا ل ّي ِ‬
‫ذي َ‬ ‫م ث ُي ّ‬ ‫ن ي َل ُييون َ ُ‬
‫ه ْ‬ ‫م ال ّي ِ‬
‫ذي َ‬ ‫ن َ‬
‫قْرِني ث ُي ّ‬ ‫قرو ِ‬‫خي ُْر ال ُ‬
‫َ‬
‫بهترین دوران دوران من است‪ .‬سششپس دوران بعششد از مششن و سششپس‬
‫دوران بعد از آن‪) .‬بخاري و مسلم آن را روايت كردهاند(‪.‬‬
‫در حدیث دیگري از دشنام دادن به اصششحاب نهششی میفرمایششد و بیششان‬
‫میکند كساني كه بعششد از آنششان ميآينششد هرگششز بششه منزلششت و مقششام آنهششا‬
‫نخواهند رسید و اعمال آنها از دیگران بهتر است هششر چنششد کمششتر هششم‬
‫باشد‪:‬‬
‫فق مث ْي َ ُ‬ ‫فل َو أ َن أ َحدك ُ َ‬ ‫َ‬
‫مييا‬ ‫د ذَ َ‬
‫هب ًييا َ‬ ‫حي ٍ‬
‫لأ ُ‬ ‫م أن ْ َ َ ِ‬
‫حاِبي َ ْ ّ َ َ ْ‬ ‫ص َ‬ ‫سّبوا أ ْ‬ ‫َل ت َ ُ‬
‫َ‬
‫ه )رواه مسلم(‬ ‫ف ُ‬‫صي َ‬‫وَل ن َ ِ‬
‫م َ‬ ‫ه ْ‬‫د ِ‬ ‫ح ِ‬
‫مدّ أ َ‬‫غ ُ‬ ‫ب َل َ َ‬
‫به اصحاب من دشنام ندهید‪ ،‬اگر یکی از شما به اندازهي کششوه احششد‬
‫طل ببخشد‪ ،‬به اندازهي یک پيمانه و یا نصف بخشیدن اصحاب ارزش‬
‫ندارد‪.‬‬
‫همچنين پيامبر ج در مورد آنها به ما هشدار میدهد‪ ،‬ما را بششه محبششت‬
‫آنها تشویق و از دشمنی با آنها برحذر ميكند‪:‬‬
‫الله الله في أصحابي!! فمن أحبهم فبحبي أحبهييم وميين‬
‫أبغضهم فببغضي أبغضهم )رواه احمد(‬
‫در مورد یارانم از خدا بهراسید! هرکس آنهششا را دوسششت بششدارد او را‬
‫دوست خواهم داشت‪ ،‬و هر کس آنها را دوسششت نداشششته باشششد بششا او‬
‫دشمني ميكنم‪.‬‬
‫وحدت امت اسلمی‬

‫ایمان داریم که مسشلمانان یشک امشت و علیشه دشمنانششان يكدسشت‬
‫هسششتند‪ ،‬و اسششاس ایششن اتحششاد و اجتمششاع‪ ،‬اسششلم و گششردن نهششادن بششه‬
‫شریعت الهی است‪ ،‬و مسلمانان همه با هم برادرنششد هششر چنششد داراي‬
‫زبان‪ ،‬رنگ و كشور مختلف باشششند‪ ،‬هیششچ عربششی بششر غیرعششرب و هیششچ‬
‫سفیدی بر سیاه فضل و برتري ندارد مگششر بششه وسششيلهي تقششوا‪ ،‬و ایششن‬
‫میدان همهي اهل قبله را در خود جای میدهد مگر کسی کششه یکششی از‬
‫ضروریات دین را نادیده بگیششرد كششه بششا ايششن كششار از جششامعهي اسششلمی‬
‫بیرون ميرود‪ ،‬منزلت و جایگاه مسلمانان به نوع ارتباطشان با پیامبر‬
‫ج بستگی دارد‪ ،‬کسی طرد میشششود کششه حضششرت ج او را طششرد کششرده‬
‫باشد و کسی نزدیششک و دوسششت اسششت کششه رسششول ج او را دوسششت و‬
‫نزدیک قلمداد فرموده باشد‪ ،‬و دعوت به پيوند دوستي و دشششمني بششه‬
‫جز بر اساس اسلم‪ ،‬جاهلیت است و اسلم آنششرا مشششروع نمیدانششد و‬
‫موجب خشم و غضب خدا و رسول او ج میگردد‪.‬‬
‫خداوند در مورد اتحاد و انسجام امت اسلمی چنين میفرماید‪:‬‬
‫چ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ چ النبياء‪٩٢ :‬‬
‫هاي‬ ‫اين )پيغمبران بزرگي كه بدانان اشاره شد‪ ،‬همگي( مّلت يگان ‌‬
‫بوده )و آيين واحد و برنششامهي يكتششايي دارنششد( و مشن پروردگششار همهي‬
‫شما هستم‪ ،‬پششس تنهشا مشرا پرسششتش كنيششد )چشرا كششه مل ّششت واحششد‪ ،‬بشا‬
‫برنامهي واحد‪ ،‬بايد رو به خداي واحد كند(‪.‬‬
‫و بیان میفرماید که اساس وحدت اسلمی ایمان است ش شایمانی کششه‬
‫متضمن تصدیق پیام وحی و تسلیم شدن در برابششر آن باشدش ش و ثششابت‬
‫میکند که همهي مسلمانان برادر هستند هر چند ميششان برخششی از آنهششا‬
‫مشکلتي هم وجود داشته باشد‪:‬‬
‫ﯥ ﯦ ﯧ چ الحجرات‪١٠ :‬‬ ‫چﯜ ﯝ ﯞﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ‬
‫فقط مؤمنان برادران همديگرند‪ ،‬پس ميان برادران خود صلح و‬
‫صفا برقرار كنيد‪ ،‬و از خدا ترس و پروا داشته باشيد‪ ،‬تا به شما رحم‬
‫شود‪.‬‬
‫و در جاي ديگر به چنگ زدن به يك ريسمان واحد امر ميكند‪:‬‬
‫چ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶﭷ گ چ آل عمران‪١٠٣ :‬‬
‫و همگي به رشتهي )ناگسسشتني قشرآن( خشدا چنشگ زنيشد و پراكنشده‬
‫نشويد‪.‬‬
‫در آیهاي ديگششر دوسششتی و وليششت را در خششدا و پيششامبر او و مششؤمنین‬
‫حصر میکند‪:‬‬
‫ﯺ ﯺ ﯺ چ المائدة‪٥٥ :‬‬ ‫ﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗ ﯨ ﯩ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬

‫چﯥ ﯦ‬ ‫ﯧﯗ‬
‫تنها خدا و پيغمبر او و مؤمناني ياور و دوست شمايند كه خاشعانه‬
‫يآورند و زكات مال به در م ‌‬
‫و خاضعانه نماز را به جاي م ‌‬
‫و مششؤمنين را از هششر گششونه دوسششتی بششا كفششار نهششي ميكنششد‪ ،‬آنجششا كششه‬
‫ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ چ‬ ‫ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧﮨ ﮩ‬ ‫چﮞ ﮟ ﮠ‬
‫النساء‪١٤٤ :‬‬
‫هايد! كافران را به جاي مؤمنان به‬‫اي كساني كه ايمان آورد ‌‬
‫جت و برهان آشكاري عليه خود بششه‬ ‫يخواهيد ح ّ‬
‫دوستي نگيريد‪ .‬مگر م ‌‬
‫دست خدا دهيد )بر اين كه شما هم جزو منافقانيد؟(‪.‬‬
‫ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫چ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣﯤ ﯥ ﯦﯧ ﯺ ﯨ ﯩ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬
‫ﯺﯺ ﯺ ﯺ ﯺﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ چ آل عمران‪٢٨ :‬‬
‫مؤمنان نبايد مؤمنان را رها كنند و كافران را به جاي ايشان به‬
‫دوستي گيرند‪ ،‬و هر كه چنين كند )رابطهي او با خدا گسسته است و‬
‫هاي( وي را در چيزي از )رحمت( خدا نيست‪-‬مگششر آن كششه )ناچششار‬ ‫بهر ‌‬
‫شششويد و( خويشششتن را از )اذي ّششت و آزار( ايشششان مصششون داريششد و )بششه‬
‫خاطر حفظ جان خود تقيششه كنيششد(‪ -‬و خداونششد شششما را از )نافرمششاني(‬
‫يدارد و بازگشت )همگان( به سوي او است‪.‬‬ ‫خود برحذر م ‌‬
‫ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ‬ ‫ﭚ‬ ‫چﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ‬
‫ﮄ چ الممتحنة‪١ :‬‬
‫اي مؤمنان! دشمنان من و دشمنان خششويش را بششه دوسششتي نگيريششد‪.‬‬
‫يورزيد‪ ،‬در حششالي كششه‬ ‫يكنيد و مودت م ‌‬
‫شما نسبت بديشان محبت م ‌‬
‫آنان به حق و حقيقتي ايمان ندارند كه براي شما آمده است‪.‬‬
‫و بیان میفرماید كه برای برتری تنها یک معیار وجششود دارد و آن هششم‬
‫تقوا است‪:‬‬
‫ﮂ ﮃ ﮄ ﮅﮆ‬ ‫ﭸ ﭹ ﭺ چ چ چ ﭾ ﭿﮀ ﮁ‬ ‫چﭵ ﭶ ﭷ‬
‫ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژ چ الحجرات‪١٣ :‬‬
‫اي مردمان! ما شما را از مرد و زني )به نام آدم و حواء(‬
‫هايم تششا همششديگر را‬
‫هايم‪ ،‬و شما را تيره تيره و قبيله قبيله نمششود ‌‬ ‫آفريد ‌‬
‫بشناسيد )و هر كسي با تفاوت و ويژگششي خششاص درونششي و بيرونششي از‬
‫ديگري مشخص شود‪ ،‬و در پيكرهي جامعهي انساني نقشي جششداگانه‬
‫يتريششن شششما‬‫يترين شما در نزد خدا متق ‌‬ ‫يگمان گرام ‌‬ ‫داشته باشد(‪ .‬ب ‌‬
‫ً‬ ‫ّ‬
‫است‪ .‬خداوند مسلما آگاه و باخبر )از پندار و كردار و گفتششار شششما‪ ،‬و‬
‫ه كس و همه چيز( است‪.‬‬ ‫از حال هم ‌‬
‫پیامبر ج نيز بر اين معني چنين تأكيد مينمايد‪:‬‬
‫حيدٌ أ ََل َل‬‫وا ِ‬
‫م َ‬
‫َ‬
‫ن أب َيياك ُ ْ‬ ‫وإ ِ ّ‬‫ح يد ٌ َ‬ ‫وا ِ‬‫م َ‬ ‫ن َرب ّك ُي ْ‬
‫َ‬
‫س أَل إ ِ ّ‬ ‫ي َييا آيهييا الن ّييا ُ‬
‫ولَ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ضي َ‬ ‫َ‬
‫ي َ‬ ‫عَرب ِي ّ‬
‫علييى َ‬ ‫ي َ‬ ‫مي ّ‬ ‫ج ِ‬‫ع َ‬‫ول ل ِ َ‬ ‫ي َ‬‫مي ّ‬ ‫ج ِ‬ ‫ع َ‬‫علييى أ ْ‬ ‫ي َ‬ ‫عَرب ِي َ ّ‬
‫ل لِ َ‬ ‫ف ْ‬
‫مَر إ ِّل ِبالت ّ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫وى )احمششد و‬ ‫ق َ‬ ‫ح َ‬ ‫عَلى أ ْ‬ ‫ود َ َ‬ ‫س َ‬‫وَل أ ْ‬ ‫ود َ َ‬ ‫عَلى أ ْ‬
‫س َ‬ ‫مَر َ‬‫ح َ‬‫ِل ْ‬
‫البزار(‬
‫ای مردم‪ ،‬پروردگار شششما یکششی اسششت‪ ،‬پششدر شششما یکششی اسششت‪ ،‬هيششچ‬
‫عربي هیچ فضل و برتشري بشر غیرعشرب نشدارد‪ ،‬و غیرعشرب نيشز هیشچ‬
‫فضلی بر عرب ندارد‪ ،‬سفید فضلی بر سیاه و سیاه فضلی بر سششفید‬
‫نششدارد مگششر بششه واسششطهي تقششوا‪) .‬امششام احمششد و بششزار آن را روايششت‬

‫و بيان ميكند كه دعوت به جاهلیت بششا دعششوت بششه اسششلم هيششچ گششونه‬
‫همخوانياي با هم ندارند‪:‬‬
‫ج ٌ‬
‫ل‬ ‫ف َ‬
‫قا َ‬
‫ل َر ُ‬ ‫م َ‬ ‫هن ّ َ‬ ‫جَثا َ‬
‫ج َ‬ ‫ن ُ‬ ‫م ْ‬‫ه ِ‬ ‫ة َ‬
‫فإ ِن ّ ُ‬ ‫هل ِي ّ ِ‬ ‫وى ال ْ َ‬
‫جا ِ‬ ‫ع َ‬‫عى دَ ْ‬‫ن اد ّ َ‬
‫م ْ‬
‫) َ‬
‫م ( )احمششد‬ ‫صا َ‬‫و َ‬ ‫صلى َ‬ ‫ّ‬ ‫ن َ‬‫وإ ِ ْ‬
‫ل َ‬‫قا َ‬ ‫م َ‬ ‫صا َ‬ ‫و َ‬ ‫صلى َ‬ ‫ّ‬ ‫ن َ‬ ‫وإ ِ ْ‬
‫َيا رسولالله َ‬
‫و ترمذی و ابن حبان(‬
‫هر کس مردم را به جاهلیت فراخوانششد در آتششش جهنششم زانششو خواهششد‬
‫زد‪ .‬مردی گفت‪ :‬ای رسول خدا اگر چه نماز هششم بخوانششد و روزه هششم‬
‫بگیرد؟ فرمود‪ :‬بله اگر چشه نمشاز بخوانشد وروزه هشم بگیشرد‪) .‬احمشد و‬
‫ترمذي و ابن حبان آن را روايت كردهاند(‪.‬‬
‫در حدیث امام بخاری از جابر روایت شده که پیامبر ج چنین دعوتی‬
‫را پليد و گنديده معرفي كرده است‪:‬‬
‫ن‬‫ري َ‬ ‫ج ِ‬‫هيا ِ‬ ‫م َ‬ ‫ن ال ْ ُ‬ ‫مي ْ‬ ‫س ِ‬ ‫ه َنيا ٌ‬ ‫عي ُ‬‫م َ‬ ‫ب َ‬ ‫قيدْ َثيا َ‬ ‫و َ‬ ‫يج َ‬ ‫ع الن ّب ِ ّ‬ ‫م َ‬ ‫وَنا َ‬ ‫غَز ْ‬ ‫) َ‬
‫َ‬
‫رّيا‬ ‫صا ِ‬ ‫ع أن ْ َ‬ ‫س َ‬ ‫فك َ َ‬ ‫ب َ‬ ‫عا ٌ‬ ‫ل لَ ّ‬ ‫ج ٌ‬ ‫ن َر ُ‬ ‫ري َ‬ ‫ج ِ‬‫ها ِ‬ ‫م َ‬ ‫ن ال ْ ُ‬ ‫م ْ‬ ‫ن ِ‬ ‫كا َ‬ ‫و َ‬ ‫حّتى ك َث ُُروا َ‬ ‫َ‬
‫ي‬ ‫ر‬ ‫صا‬ ‫ن‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫ْ‬ ‫ا‬ ‫ل‬‫َ‬ ‫قا‬‫َ‬ ‫و‬ ‫وا‬ ‫ع‬ ‫دا‬ ‫ت‬ ‫تى‬ ‫ح‬ ‫دا‬ ‫دي‬ ‫ش‬‫َ‬ ‫با‬ ‫ض‬ ‫َ‬
‫غ‬ ‫ي‬ ‫ر‬ ‫صا‬ ‫ن‬‫َ‬ ‫ل‬ ‫ْ‬ ‫ا‬ ‫ب‬‫َ َ ِ َ‬‫ض‬ ‫غ‬ ‫ف‬
‫ْ َ ِ ّ‬ ‫َ َ َ ْ َ‬ ‫ِ ً َ ّ‬ ‫َ ً‬ ‫ْ َ ِ ّ‬
‫َ‬
‫يج‬ ‫ج الن ّب ِي ُ ّ‬ ‫خ يَر َ‬ ‫ف َ‬ ‫ن َ‬ ‫ري َ‬ ‫ِ‬ ‫ج‬
‫هييا ِ‬ ‫م َ‬ ‫ي ي َييا ل َل ْ ُ‬ ‫ر ّ‬ ‫ِ‬ ‫ج‬‫ها ِ‬ ‫م َ‬‫ل ال ْ ُ‬ ‫قا َ‬ ‫و َ‬ ‫ر َ‬ ‫ِ‬ ‫صا‬ ‫َيا ل َْلن ْ َ‬
‫ل ما َ ْ‬ ‫وى أ َ ْ‬
‫خب َِر‬ ‫فأ ْ‬ ‫م َ‬ ‫ه ْ‬ ‫شأن ُ ُ‬ ‫قا َ َ‬ ‫م َ‬ ‫ة ثُ ّ‬ ‫هل ِي ّ ِ‬‫جا ِ‬ ‫ل ال ْ َ‬ ‫ه ِ‬ ‫ع َ‬ ‫ل دَ ْ‬ ‫ما َبا ُ‬ ‫ل َ‬ ‫قا َ‬ ‫ف َ‬ ‫َ‬
‫َ‬
‫هييا‬‫عو َ‬ ‫ي ج دَ ُ‬ ‫ل الن ّب ِي ّ‬ ‫قييا َ‬ ‫ف َ‬ ‫ل‪َ :‬‬ ‫قييا َ‬ ‫ي َ‬ ‫ر ّ‬ ‫صييا ِ‬ ‫ي ل ِْلن ْ َ‬ ‫ر ّ‬ ‫ج ِ‬‫ها ِ‬ ‫م َ‬ ‫ة ال ْ ُ‬ ‫ع ِ‬ ‫س َ‬ ‫ب ِك َ ْ‬
‫ة(‪.‬‬ ‫خِبيث َ ٌ‬ ‫ها َ‬ ‫فإ ِن ّ َ‬ ‫َ‬
‫جابر میگویششد‪ :‬همششراه رسششول خششدا ج بششه جنگششی رفششتیم‪ ،‬بسششیاری از‬
‫مهاجرين همراه ایشان بودند‪ ،‬یکششی از مششردان مهششاجر آب دهششانش را‬
‫روي مردي انصاري انداخت‪ ،‬كه مرد انصاری را خیلی عصششباني كششرد‪،‬‬
‫و با فریاد کردن و داد زدن از انصار کمک خواست‪ ،‬و مرد مهاجر هم‬
‫از مهاجرین مدد طلبید‪ ،‬تا اینکه خبر به پيامبر ج رسششید و ایشششان هششم‬
‫تشریف آوردند و فرمودند‪ :‬چرا بششه جششاهلیت دعششوت میکنیششد؟ سششپس‬
‫فرمود‪ :‬چه شده است؟ جریششان را تعریششف کردنششد‪ ،‬پیششامبر ج فرمششود‪:‬‬
‫اين گونه دعوا را رها کنید چون پليد و ناشايست است‪.‬‬

‫هيا‬
‫خَر َ‬
‫ف ْ‬‫و َ‬
‫ة َ‬‫هل ِّيي ِ‬ ‫ة ال ْ َ‬
‫جا ِ‬ ‫عب ّّيي َ‬ ‫م ُ‬‫كي ْ‬‫عن ْ ُ‬‫ب َ‬
‫ه َ‬‫قدْ أ َذْ َ‬
‫ل َ‬‫ج ّ‬‫و َ‬‫عّز َ‬‫ه َ‬ ‫ن الل ّ َ‬ ‫إِ ّ‬
‫ن‬ ‫َ‬ ‫جٌر َ‬ ‫و َ‬ ‫مي ْ‬ ‫ِباْلَبا ِ‬
‫مي ْ‬‫م ِ‬‫وآدَ ُ‬
‫م َ‬ ‫م ب َُنيو آدَ َ‬ ‫ي أن ُْتي ْ‬ ‫ق ّ‬‫شي ِ‬ ‫فيا ِ‬ ‫ي َ‬ ‫قي ّ‬
‫ن تَ ِ‬‫م ٌ‬
‫ؤ ِ‬ ‫ء ُ‬
‫ب )ابو داود و ترمذی(‬ ‫ت َُرا ٍ‬
‫همانششا خداونششد کششبر جششاهلیت و افتخششار بششه پششدران را از شششما دور‬
‫گردانیده است‪ ،‬انسانها مششؤمن متقشي باشششند يششا فششاجر زيانكششار‪ ،‬همششه‬
‫فرزندان آدم هستند و آدم نيز از خاک به وجود آمده است‪) .‬ابوداوود‬
‫و ترمذي آن را روايت كردهاند(‪.‬‬
‫عو إ ِل َييى‬
‫و ي َيدْ ُ‬ ‫ضيب ل ِعصيب َ‬ ‫قات َ َ‬ ‫ن َ‬
‫ةأ ْ‬‫غ َ ُ َ َ َ ٍ‬ ‫ة يَ ْ‬‫مي ّي ٍ‬
‫ع ّ‬
‫ة ِ‬ ‫ت َراي َي ٍ‬‫ح َ‬
‫ل تَ ْ‬ ‫م ْ‬ ‫و َ‬‫َ‬
‫ة )رواه مسلم(‬ ‫هل ِي ّ ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫جا ِ‬
‫ة َ‬
‫قت ْل ٌ‬‫ة فقت ِل ف ِ‬ ‫صب َ ً‬
‫ع َ‬‫صُر َ‬ ‫و ي َن ْ ُ‬
‫ةأ ْ‬ ‫صب َ ٍ‬‫ع َ‬ ‫َ‬
‫هر کس زیر پرچم گمراهي قومیت بجنگد و برای آن به خشم بیایششد‬
‫و بدان دعوت کند و آنرا یاری دهد و در این راه کشته شود‪ ،‬مرگششش‬
‫مرگی جاهلی است‪) .‬مسلم آن را روايت كرده است(‪.‬‬
‫وجوب نصب رهبر و مسئولیت مردم در مقابل او‬

‫ایمان داریم که امامت عظمی یکی از بزرگييترین آرمانهييا‬
‫و فرایض اسلم است‪ ،‬امامت در نگهييداری و پاسييداری از‬
‫اسلم و سیاست اسلمی برای زندگی دنیا جانشین پيامبر‬
‫ج است‪ ،‬مسلمانان مسييئولیت خييود را بيه جييا نمیآورنيد تييا‬
‫هنگامي كه بر امامی کييه بييا کتيياب خييدا بيير آنهييا سیاسييت‬
‫میراند اتفاق و اجماع نکنند‪.‬‬
‫آيهي زير به طور ضمني به اين اصل اشاره دارد‪:‬‬
‫ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯴ چ النساء‪٥٨ :‬‬ ‫چ ﯙ‬
‫يدهد كه امانتها را )اعششم‬ ‫بيگمان خداوند به شما )مؤمنان( دستور م ‌‬

‫از آنچه خدا شما را در آن امين شمرده‪ ،‬و چه چيزهايي كه مردم آنها‬
‫هاند( بششه‬
‫را بششه دسششت شششما سششپرده و شششما را در آنهششا اميششن دانسششت ‌‬
‫صاحبان امانت برسانيد‪.‬‬
‫مفهوم آیه این است که همهي امانتها را بششه افششراد شایسششته واگششذار‬
‫کنید یکی از این امانتها‪ ،‬امانت دولتداری و رهششبری اسششت‪ ،‬پششس بایششد‬
‫این امششانت را بششه افششراد شایسششتهاي واگششذار نمششود کششه از عهششدهي آن‬
‫برآیند‪.‬‬
‫پیامبر ج نيز میفرماید‪:‬‬
‫ل یحل لثلثة نفر یکونون بأرض فلة ال امروا علیهششم احششدهم )رواه‬
‫احمد(‬
‫جائز نیست براي سه نفر كه در صحرایی با هششم باشششند مگششر اینکششه‬
‫یکی از آنها امیر باشد‪.‬‬
‫وقتي در چنین جمع کوچکی امیر لزم باشد در جامعه چگونه نیششازي‬
‫به آن نيست؟ و چگونه شریعت آن را واجششب نمیگردانششد؟ اگششر بششرای‬
‫سه نفر چنين تشريعي باشد برای جامعه به طريق أولي لزم ميگردد‬
‫تا از ظلم و تجاوز در امان باشند‪.‬‬
‫و از قویترین برهانها در این مورد اجماع امت است‪ ،‬صشحابه بعششد از‬
‫فوت حضرت رسول ج بر وجوب امامت اجماع کردنششد و قبششل از هششر‬
‫چیز به تعیین امام پرداختند‪ ،‬حتی آن را بر تجهیز و تدفین رسول خدا‬
‫ج مقدم دانستند‪.‬‬
‫قرطبی در این مورد میفرماید‪ :‬نه در میان امت و نه در ميششان ائمششه‬
‫در وجوب نصب امام اختلفی وجود ندارد‪ ،‬مگر دیدگاه ضعیفی که از‬
‫اصم روایت شده و اشتباه است!!‬
‫یکی دیگر ازدليششل نصششب امششام ایششن اسششت کششه بسششیاری از واجبششات‬
‫شرعی بدون امام )يا حكومت( اجششرا نمیشششوند‪ ،‬مثل ً اقششامهي حششدود‪،‬‬
‫اجرای احکام‪ ،‬مرزبانی‪ ،‬تجهیز سپاه‪ ،‬برقراری امنیت‪ ،‬تعیین قاضی و‬
‫غیره تنها از عهدهي امام برمیآینششد‪ ،‬و بنششا بششر قاعششدهي اصششولی »هششر‬
‫چیزی که واجب بدون آن ممکن نباشد خودش هم واجب است« ایشن‬
‫احکام واجب بدون امام قابل اجرا نیستند پس امام باید باشد تا آنهششا‬
‫اجرا شوند‪.‬‬
‫گذشته از این دليل‪ ،‬نبود امام باعث مشکلت فراوانی مانند هرج و‬
‫مرج و سرگرداني ميشود‪ ،‬به وجود آمدن چنین مشکلتی‪ ،‬بودن امام‬
‫را واجششب میگرداننششد بششه گششونهای کششه هیششچ شششک و شششبههاي بششاقی‬
‫نمیگذارند و راه فراری از آن وجود ندارد‪.‬‬
‫علی میفرماید‪:‬‬
‫لزم است مردم حاکمی داشته باشند چششه صششالح باشششد چششه فاسششد‪،‬‬
‫گفتند‪ :‬ای امیرالمؤمنین ما حاکم عادل و صالح را دیدهایم و ضروري‬
‫بودنش را احساس میکنیششم‪ ،‬امششا حششاکم ظششالم و فششاجر چششرا ضششروری‬
‫است؟ فرمود‪ :‬موجب اقامهي حدود و ایجاد امنیت میشود و جهاد بششا‬
‫دشمنان را به راه میاندازد و غنايم را تقسیم میکند‪.‬‬
‫حقوق ائمه‬
‫ایمان داریييم کييه نصيييحت كييردن آنهييا و تسييلیم بييودن در‬
‫مقابييل دستوراتشييان در آنچييه معييروف و مشييروع اسييت‬
‫واجب و ضروری است‪.‬‬
‫الدین النصیحه‪ ،‬قلنا لمن یا رسولالله؟ قال‪ :‬لله و لکتششابه و لرسششوله‬
‫و لؤمة المسلمین و عامتهم‪) .‬رواه مسلم(‬
‫پیامبر ج فرمود‪ :‬دین‪ ،‬نصیحت و خیرخواهی است‪ ،‬گفتیم‪ :‬برای چششه‬
‫کسی اي رسول خدا؟ فرمود‪ :‬برای خششدا‪ ،‬کتششاب و رسششولش و ائمهي‬
‫مسلمين و عموم آنها‪) .‬مسلم آن را روايت كرده است(‪.‬‬
‫نصیحت پیشوایان با کمک کردن به آنها در اجششرای حششق و پیششروی از‬

‫آنهششا و پنششد و انششدرز دادن مهربانششانه و دلسششوزانه بدیشششان و یششادآوری‬
‫چیزهايی که فراموش میکنند صورت میگیرد‪ ،‬و همچنین قیام نكششردن‬
‫عليه آنها و تشويق مردم به پیروی از آنها مادامي كششه بششر راه راسششت‬
‫خداوند باشند از ديگر مصاديق نصيحت براي آنان است‪.‬‬
‫آیهي ‪ 59‬سورهي نساء به اطاعت و پیروی از آنها تا وقتی که کتاب‬
‫خدا را مبنای کار خود قرار دهند اشاره میفرمايد‪:‬‬
‫چ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯼ ی ی ﯺ چ النساء‪٥٩ :‬‬
‫هايششد! از خششدا )بششا پيششروي از قششرآن( و از‬
‫اي كسششاني كششه ايمششان آورد ‌‬
‫سك به سّنت او( اطشاعت كنيشد‪ ،‬و‬ ‫مد مصطفي‪ ،‬با تم ّ‬ ‫پيغمبر )خدا‪ ،‬مح ّ‬
‫از كارداران و فرماندهان مسلمان خششود فرمششانبرداري نماييششد )مششادام‬
‫قگرا بوده و مجري احكام شريعت اسلم باشند(‪.‬‬ ‫كه دادگر و ح ّ‬
‫این آیه پیروی از اولیالمر را واجب میگردانششد امششا ايششن را نيششز بيششان‬
‫ميكند كه اطاعت از آنها مطلق نیست بلکه در چارچوب کتاب خششدا و‬
‫سنت رسول است‪ ،‬چون لفظ »اطیعوا« را برای رسول تکرار میکند‬
‫اما برای اولوالمر این لفظ را به کار نمیبرد‪.‬‬
‫اسمعوا و اطیعوا و ان استعمل علیکم عبد حبشی کان رأسششه زبیبششة‬
‫ما اقام فیکم کتاب الله‪) .‬رواه البخاری(‬
‫گوش دهید و اطاعت کنید هر چنششد بششردهای حبشششی كششه بششر سششرش‬
‫زخم چركين دارد بر شما گماشته شود تا هنگامي کششه بششه کتششاب خششدا‬
‫عمل ميکند‪).‬بخاري آن را روايت كرده است(‪.‬‬
‫علی المرء السمع و الطاعة فیما احب او کره ال ان یؤمر بمعصششیة‪،‬‬
‫فاذا امر بمعصیة فل سمع و ل طاعة‪).‬متفق عليه(‬
‫بر انسان مسلمان واجب است که گوش فرا دهد و اطاعت کند چه‬
‫دوست داشته باشد یا نه‪ ،‬مگر اینکه به گناه و معصششیت مششأمور گششردد‬
‫كه در این حال گوش دادن و اطاعت کردن جششايز نيسششت‪) .‬بخششاري و‬
‫من بایع اماما ً فاعطاه صفقة یده و ثمرة قلبه فلیطعه مششا اسششتطاع‪،‬‬
‫فان جاء آخر ینازعه فاضربوا عنق الخر‪).‬رواه مسلم(‬
‫هر كس با امامی بیعت کرد و دستش را در دست او نهششاد و نسششبت‬
‫به او اخلص داشت‪ ،‬باید به اندازهي توانایی از او اطششاعت کنششد‪ ،‬اگششر‬
‫کسی دیگر آمد و با او بر امامت منازعه کرد گششردن دومششی را بزنیششد‪.‬‬
‫)مسلم آن را از حششديث عبششدالله بششن عمششرو بششن عششاص روايششت كششرده‬
‫است(‪.‬‬
‫جماعت رحمت و تفرقه عذاب است‬

‫ایمان داریم که جماعت مييايهي رحمييت و تفرقييه مييوجب‬
‫عذاب است‪ ،‬و خداوند و رسولش ج بييه جميياعت و همييدلي‬
‫دسيييتور دادهانيييد و ميييردم را از تفرقيييه و اختلف نهيييی‬
‫فرمودهاند‪ ،‬و همراهی جماعت با پیروی از حق و اطيياعت‬
‫از امام مسلمین در غير معصيت خدا صورت میگیرد‪.‬‬
‫علیکم بالجماعة‪ ،‬و ایاکم و التفرقه‪) .‬احمد و ترمذی و ابن ماجه(‬
‫بر شماست كششه بششا جمشاعت باشششيد و از تفرقششه بپرهيزيششد‪) .‬احمششد و‬
‫ترمذي و ابن ماجه آن را روايت كردهاند(‪.‬‬
‫الجماعة رحمة و الفرقة عذاب‪) .‬احمد(‬
‫جماعت موجب رحمت و تفرقه موجب عذاب است‪) .‬امام احمد آن‬
‫در حدیث دیگر به پیروی از حق و اجماع دعوت میفرماید‪:‬‬
‫إن اهل الکتاب افترقوا فی دینهشم علشی ثنششتین و سشبعین ملشة‪ ،‬و ان‬
‫هذه المة ستفترق علی ثلث و سبعین ملة ش یعنی الهواء ش کلها فششی‬
‫النار ال واحدة و هی الجماعة‪) .‬رواه أبوداوود(‬
‫اهل کتاب به هفتاد و دو فرقه تجزیه شدند‪ ،‬این امت نيز به هفتاد و‬
‫سه فرقه تقسیم میشوند‪ ،‬همهي آنها در آتش هستند مگر كساني كه‬
‫پايبند جماعت هستند‪) .‬ابوداوود آن را روايت كرده است(‪.‬‬
‫در این حدیث جمششاعت در برابششر فرقههششاي گمششراه و اهششل هششوا ذکششر‬
‫شده است‪ ،‬بنا بر این حدیث‪ ،‬قلت و کثرت افراد مدنظر نیست بلکه‬
‫چیزی که مورد نظر است‪ ،‬پیروی از حق است هر چنششد همهي جهششان‬
‫مخالف آن باشند‪.‬‬
‫در این مورد روایات فراوانی از بزرگان نقل شده است کششه بعضششی‬
‫از آنها را نقل میکنیم‪:‬‬
‫نعیم بن حماد میگوید‪ :‬اگر جماعت دچار فساد شششد و منحششل گشششت‬
‫تو باید از مبادی و اصول آن قبل از فاسد شدن پيروي كني هششر چنششد‬
‫در این کار تنها باشی‪.‬‬
‫ابو شامه میگوید‪ :‬هدف از دستوراتی که در مورد پیروی از جماعت‬
‫آمده‪ ،‬اطاعت از حق است‪ ،‬هر چند پیروان حق کم باشند و مخالفان‬
‫بیشمار‪ ،‬چون حقیقتی که جماعت بششر آن اسششتوار اسششت بششه پیششامبر و‬
‫اصحاب نزدیکتر است‪ ،‬به کثرت اهل باطل نگاه نکنید‪.‬‬
‫بخاری و مسلم از ابن عباس روایششت کردهانششد کششه گفششت‪ :‬هششر كششس‬
‫چيزي از اميرش ديد كه آن را نميپسششنديد بششر آن صششبر داشششته باشششد‪،‬‬
‫چرا كه هر كس به اندازهي يك وجب از جماعت دور شود و بششر ايششن‬
‫حال بميرد بر مرگ جاهلي مرده است‪.‬‬
‫مسلم از عرفجه از رسول خدا ج روایت میکند‪:‬‬

‫من اتاکم و امرکم جمیع علی رجل واحد‪ ،‬یرید ان یشق عصششاکم‪ ،‬او‬
‫یفرق جماعتکم‪ ،‬فاقتلوه‪.‬‬
‫هر گاه کسی پیش شما آمد و خواست شما را عليه كسي كه تحت‬
‫امر او هسششتيد بشششوراند يششا ميششان جمششاعت شششما تفرقششه بيفكنششد او را‬
‫بكشيد‪.‬‬
‫راه رسیدن به سروري‬

‫اعتقاد داریم که ایمشان و جهشاد تنهشا راهشی هسشتند بشرای زنشده نگشه‬
‫داشتن این امت و تحقق یافتن آرمششان و آرزوی خلفششت و قششدرت بششر‬
‫جهان برای اقامهي دین‪ ،‬و همچنین ایمان داریششم کششه جهششاد بششه معنششی‬
‫تلش برای فراگیری دین و استقامت بر آن و دعششوت بششه سششوی آن و‬
‫جنششگ در راه حششق و تحمششل سششختیهايی اسششت کششه در ایششن راه بششرای‬
‫مسلمان پیش میآيد‪.‬‬
‫خداوند در فضيلت جهاد میفرماید‪:‬‬
‫ﮯ‬ ‫ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ‬ ‫ﮤ ﮥ‬ ‫چﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ‬
‫ﯛ ﯜ ﯝ‬ ‫ﯘ ﯙ ﯚ‬ ‫ﯗ‬ ‫ﯔﯕ ﯖ‬ ‫ﮰ ﮱ ﯓ‬
‫ﯺ‬ ‫ﯺ‬ ‫ﯧ ﯨ ﯩ ﯪﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫ﯦ‬ ‫ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ‬
‫ﯺ ﯺ چ الصف‪١٣ - ١٠ :‬‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺﯺ ﯺ‬ ‫ﯺ ﯺﯺ ﯺ‬
‫هاي رهنمود سازم كه‬ ‫اي مؤمنان! آيا شما را به بازرگاني و معامل ‌‬
‫شما را از عذاب بسيار دردناك دوزخ رها سازد؟ )و آن اين است كه(‬
‫يآوريد‪ ،‬و در راه خدا با مال و جان تلش‬ ‫به خدا و پيغمبرش ايمان م ‌‬
‫يكنيد‪ .‬اگر بدانيد اين براي شما )از هششر چيششز ديگششري( بهششتر‬
‫و جهاد م ‌‬
‫يبخشششايد‪،‬‬ ‫است‪) .‬اگر اين تجارت را انجام دهيد‪ ،‬خدا( گناهانتان را م ‌‬
‫يگردانشد كشه از زيشر )كاخهشا و‬ ‫و شما را بشه باغهشاي بهششتي داخشل م ‌‬
‫ههششاي‬‫درختششان( آن جويبارهششا روان اسششت‪ ،‬و شششما را در منششازل و خان ‌‬
‫يدهششد كششه در باغهششاي بهشششت جاويششدان مانششدگار‪ ،‬واقششع‬

‫خوبي جشاي م ‌‬
‫هاند‪ .‬پيششروزي و رسششتگاري بششزرگ هميششن اسششت‪) .‬گذشششته از ايششن‬ ‫شد ‌‬
‫نعمتها( نعمت ديگري داريد كه پيروزي خدادادي و فتح نزديكي اسششت‬
‫يافتد( و به مؤمنششان مششژده بششده‬
‫)كه در پرتو آن مكه به دست شما م ‌‬
‫)به چيزهايي كه قابل توصيف و بيان نيست‪ ،‬و فراتر از آن است كششه‬
‫با الفباي انسانها به انسانها شناساند(‪.‬‬
‫چ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧﯨ ﯩ ﯺ‬
‫ﯺ ﯺ ﯺﯼ ی ی‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺﯺ ﯺ ﯺ‬
‫ی ﯺ ﯺ چ التوبة‪١١١ :‬‬
‫بيگمان خداوند )كالي( جان و مال مؤمنان را به )بهاي( بهشت‬
‫يكند‪) .‬آنشان بايششد( در راه خششدا بجنگنششد و بكشششند و كششته‬ ‫خريداري م ‌‬
‫هاي اسششت كششه خداونششد آن را در )كتابهششاي آسششماني(‬ ‫شوند‪ .‬اين وعششد ‌‬
‫تورات و انجيل و قرآن )به عنوان سند معتبري ثبششت كششرده اسششت( و‬
‫وعدهي راستين آن را داده است‪ ،‬و چه كسششي از خششدا بششه عهششد خششود‬
‫هايششد شششاد باشششيد‪ ،‬و ايششن‬
‫هاي كه كرد ‌‬
‫ت؟ پس به معامل ‌‬ ‫هتر اس ‌‬ ‫وفاكنند ‌‬
‫پيروزي بزرگ و رستگاري سترگي است‪.‬‬
‫بخاري از ابی هریره روایت میکند‪:‬‬
‫ل‬‫د ُ‬ ‫عي ِ‬‫ل يَ ْ‬ ‫مي ٍ‬ ‫ع َ‬ ‫عل َييى َ‬ ‫ل دُل ِّني َ‬ ‫قا َ‬ ‫ف َ‬‫ل إ َِلى رسولالله ج َ‬ ‫ج ٌ‬ ‫جاءَ َر ُ‬ ‫) َ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ن‬ ‫هييدُ أ ْ‬ ‫جا ِ‬ ‫م َ‬ ‫ج ال ُ‬ ‫خَر َ‬ ‫َ‬
‫ع إ ِذا َ‬ ‫طي ُ‬ ‫ست َ ِ‬‫هل ت َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫جدُهُ قال َ‬‫َ‬ ‫هادَ قال ل أ ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ج َ‬ ‫ال ْ ِ‬
‫ل‬ ‫قييا َ‬ ‫فطِ يَر َ‬ ‫وَل ت ُ ْ‬‫م َ‬ ‫صييو َ‬ ‫وت َ ُ‬
‫فت ُيَر َ‬ ‫وَل ت َ ْ‬ ‫م َ‬ ‫قييو َ‬ ‫فت َ ُ‬
‫ك َ‬ ‫جد َ َ‬ ‫سي ِ‬ ‫م ْ‬ ‫ل َ‬ ‫خ َ‬ ‫ت َدْ ُ‬
‫د‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ع ذَل ِيك قييا َ‬
‫هي ِ‬ ‫جا ِ‬ ‫م َ‬‫س ال ُ‬ ‫ن ف يَر َ‬ ‫هَري ْيَرةَ إ ِ ّ‬‫ل أب ُييو ُ‬ ‫طي ُ‬ ‫س يت َ ِ‬ ‫ن يَ ْ‬ ‫مي ْ‬ ‫و َ‬ ‫َ‬
‫ت(‪.‬‬ ‫سَنا ٍ‬‫ح َ‬ ‫ه َ‬ ‫َ‬
‫بل ُ‬ ‫ْ‬
‫في ُكت َ ُ‬ ‫ه َ‬ ‫ول ِ ِ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ط‬ ‫في‬ ‫ِ‬ ‫ن‬‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ت‬‫س‬‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ي‬ ‫لَ‬
‫مردی پیش پیامبرج آمد و گفت‪ :‬مرا به کاری راهنمایی کششن کششه بششه‬
‫اندازهي جهاد ثواب داشششته باشششد‪ ،‬پیششامبر فرمششود‪ :‬چنیششن چیششزی پیششدا‬
‫نمیکنم‪ ،‬آیا میتوانی مششدتی کششه مجاهششد بششه میششدان جهششاد میرود تششو بششه‬
‫مسجد بروی و همیشه نماز بخوانی و روزه بگیری؟ مرد گفششت‪ :‬مگششر‬
‫کسی میتواند چنین کند؟! ابوهریره گفت‪ :‬بششه انششدازهي مسششافتي كششه‬
‫اسب فرد مجاهد طي ميكند براي او ثواب نوشته ميشود‪) .‬بخاري آن‬
‫بخاری از انس بن مالک روایت میکند‪:‬‬
‫ع إ ِل َييى‬ ‫َ‬
‫جي َ‬ ‫ن ي َْر ِ‬
‫س يّرهُ أ ْ‬ ‫خي ْيٌر ي َ ُ‬
‫ه َ‬ ‫عن ْيدَ الل ّي ِ‬‫ه ِ‬ ‫ت لَ ُ‬
‫مو ُ‬ ‫د يَ ُ‬ ‫عب ْ ٍ‬ ‫ن َ‬ ‫م ْ‬
‫ما ِ‬ ‫َ‬
‫ل‬ ‫ي‬ ‫ض‬ ‫َ‬
‫ف‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫رى‬ ‫ي‬ ‫ما‬ ‫ل‬ ‫د‬ ‫هي‬ ‫ش‬‫ّ‬ ‫ال‬ ‫ل‬ ‫ّ‬ ‫إ‬ ‫ها‬ ‫في‬ ‫ما‬ ‫و‬ ‫يا‬ ‫ن‬ ‫د‬ ‫ال‬ ‫ه‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫ن‬ ‫َ‬ ‫أ‬ ‫و‬
‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ِ‬ ‫ِ َ َ َ َ‬ ‫ِ‬ ‫َ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ّ َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫ال ّ َ َ‬
‫يا‬ ‫ْ‬ ‫ن‬ ‫د‬
‫خييَرى‬ ‫ُ‬
‫مّرةً أ ْ‬ ‫قت َ َ‬ ‫في ُ ْ‬ ‫َ‬
‫ع إ ِلى الدّن َْيا َ‬ ‫َ‬ ‫ة َ‬ ‫ال ّ‬
‫ل َ‬ ‫ج َ‬
‫ن ي َْر ِ‬‫سّرهُ أ ْ‬ ‫ه يَ ُ‬ ‫فإ ِن ّ ُ‬ ‫هادَ ِ‬ ‫ش َ‬
‫)رواه البخاري(‬
‫هر بندهاي که وارد بهشششت میشششود اگششر همهي دنیششا را بششه او بدهنششد‬
‫آرزوی بازگشت بششه آنششرا نشدارد‪ ،‬مگششر ششهید كشه آرزو میکنشد بشه دنیشا‬
‫برگردد و بار ديگر در راه خدا به شهادت برسد‪ ،‬از آنجا كه او فضل و‬
‫احترام خاصي را برای شهید مشششاهده ميكنششد‪) .‬بخششاري آن را روايششت‬
‫ابنبطال میگوید‪ :‬ایششن حششدیث بزرگششترین حششدیثی اسششت کششه در مششورد‬
‫فضل و ارزش شهادت روایت شده است‪ ،‬در هیچ کاری انسان جششان‬
‫خود را فدا نمیکند مگششر در جهششاد‪ ،‬بششدین علششت از همهي اعمششال بهششتر‬
‫است‪.‬‬
‫پیششامبر ج در مششورد تشششویق بششه فراگیششری علششم و تلش در راه آن‬
‫ومن سلک طریقا ً یبتغی فیه علمًا‪ ،‬سهل الله بششه طریق شا ً الششی الجنششة‬
‫)مسلم(‬
‫هر کششس راهششی را بششرای طلششب علششم بپیمایششد‪ ،‬خداونششد راه ورود بششه‬
‫بهشت را برای او هموار میکند‪.‬‬
‫ل حسد ال فی اثنین‪ :‬رجل آتاه الله مششال ً فسششلطه علششی هلکتششه فششی‬
‫الحق‪ ،‬و رجل آتاه الله الحکمة فهو یقضی بها و یعلمها‪) .‬متفق عليه(‬
‫حسادت تنها در دو مورد درست است ‪1‬ش شمردی کششه خداونششد ثششروت‬
‫فراوانششی بششدو بخشششیده و او هششم آن را در راه خششدا صششرف میکنششد‬
‫‪2‬شمردی کششه خداونششد بششه او علششم و حکمششت داده اسششت‪ ،‬او هششم بششدان‬
‫قضاوت میکند و به مردم یاد میدهد‪.‬‬
‫در حدیثي كه فضششاله بششن عبیششد از رسششول خششدا ج روايششت كششرده‪ ،‬بششه‬
‫مجاهدت نفس در راه تسیلم و اطاعت از قششانون خششدا چنيششن اشششاره‬
‫شده است‪:‬‬
‫‪ ....‬و المهاجر مششن هجششر الخطایششا و الششذنوب‪ ،‬و المجاهششد مششن جاهششد‬
‫نفسه فی طاعة الله عزوجل‪) .‬رواه احمد(‬
‫مهاجر کسی است که گناه و معصیت را ترك کنشد‪ ،‬و مجاهشد کسشی‬
‫است که برای اطاعت از برنامهي خدا با نفس خود مبارزه میكند‪.‬‬
‫خداوند در اشاره به تلش براي ابلغ و بيان وحششي و اقششامهي حجششت‬
‫عليه كافرين ميفرمايد‪:‬‬
‫ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ چ الفرقان‪٥٢ :‬‬ ‫چﯓ ﯔ ﯕ‬

‫پس )در تبليغ رسالت و دعوت به حق‪ ،‬استوار و كوشا باش و( از‬
‫كافران اطاعت مكن )و به دنبال هوسها و خرافات ايشان مرو( و بششا‬
‫)اسلحهي( قرآن بششا آنششان جهششاد بششزرگ )و همششه جششانبهي تبليغششاتي( را‬
‫بياغاز‪.‬‬
‫جاهدوا الکفار باموالکم و انفسکم و السنتکم‪).‬احمد و نسائی و ابن‬
‫حبان و حاکم(‬
‫بشا مششال و جشان و زبانتششان علیشه کفشار تلش و جهشاد کنیششد‪) .‬احمششد و‬
‫نسائي و ابن حبان و حاكم آن را روايت كردهاند(‪.‬‬
‫جهاد زبان شامل رساندن پيام اسلم به کفار و دعوت آنها به سوی‬
‫آن و جشششواب ششششبهات وارده بشششر ششششریعت‪ ،‬و دفشششاع و پاسشششداری از‬
‫مسلماناني که گزافهگويیهای مشرکین آنها را متزلزل و سست کرده‬

‫است‪،‬ميشود‪.‬‬
‫بسششياري از آيششاتي كششه در قششرآن در بششاب جهششاد آمدهنششد بششه جهششاد بششا‬
‫شمشير اشاره ميكنند كه به بعضي از آنها اشاره شششد‪ ،‬از جملششه ايششن‬
‫آيه كه ميفرمايد‪:‬‬
‫چ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧﯨ ﯩ ﯺ‬
‫ﯺ ﯺ ﯺﯼ ی ی‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺﯺ ﯺ ﯺ‬
‫ی ﯺ ﯺ چ التوبة‪١١١ :‬‬
‫بيگمان خداوند )كالي( جان و مال مؤمنان را به )بهاي( بهشت‬
‫يكند‪) .‬آنشان بايششد( در راه خششدا بجنگنششد و بكشششند و كششته‬ ‫خريداري م ‌‬
‫هاي اسششت كششه خداونششد آن را در )كتابهششاي آسششماني(‬ ‫شوند‪ .‬اين وعششد ‌‬
‫تورات و انجيل و قرآن )به عنوان سند معتبري ثبششت كششرده اسششت( و‬
‫وعدهي راستين آن را داده است‪ ،‬و چه كسششي از خششدا بششه عهششد خششود‬
‫هايششد شششاد باشششيد‪ ،‬و ايششن‬
‫هاي كه كرد ‌‬
‫ت؟ پس به معامل ‌‬ ‫هتر اس ‌‬ ‫وفاكنند ‌‬
‫پيروزي بزرگ و رستگاري سترگي است‪.‬‬
‫در سورهي عصر نيز به جهادهاي چهارگانه اشاره شده است‪::‬‬
‫ﭡ‬ ‫‪‬چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ‬
‫چ العصر‪٣ - ١ :‬‬
‫سوگند به زمان )كه سرمايهي زنششدگي انسششان‪ ،‬و فرصششت تلش او‬
‫براي نيل به سعادت دو جهان است(! انسششانها همششه زيانمندنششد‪ .‬مگششر‬
‫يكننششد‪ ،‬و‬
‫يآورند‪ ،‬و كارهششاي شايسششته و بايسششته م ‌‬ ‫كساني كه ايمان م ‌‬
‫سششك بششه حششق )در عقيششده و قششول و عمششل( سششفارش‬ ‫همديگر را به تم ّ‬
‫مششل سششختيها و دشششواريها و‬ ‫يكنند‪ ،‬و يكديگر را بششه شششكيبايي )در تح ّ‬‫م ‌‬
‫يگردد(‪.‬‬ ‫ينمايند )كه موجب رضاي خدا م ‌‬ ‫دردها و رنجهايي( توصيه م ‌‬
‫حق مسلمان بر مسلمان‬

‫ايمان داریم که خون و مششال و نششاموس هششر مسششلمانی بششر مسششلمان‬
‫دیگر حرام است‪ ،‬و اینکه مسلمان برادر مسلمان است‪ ،‬هرگز بششه او‬
‫ظلم و توهین نمیکند‪ ،‬اورا تحقیر نمینماید و عیبش را فاش نمیسازد‪،‬‬
‫و اينکه اجابت دعوت مسلمان واجششب اسششت‪ ،‬و هششر گششاه از او طلششب‬
‫نصيحت كرد باید او را پند دهد و نصششیحت كنششد در جششواب عطسششهاش‬
‫براي او طلب هدايت كند‪ ،‬و هنگششام رسششیدن و ملقششات کردنششش بششدو‬
‫سلم کند و اگششر بیمششار شششد بششه عیششادتش بششرود و اگششر وفششات کششرد در‬
‫خاکسپاریش شرکت کند‪.‬‬
‫خداوند در مورد كشتن و خونريزي‪ ،‬خیلی سختگيري كششرده‪ ،‬ریختششن‬
‫خون بششه نششاحق را مششوجب خشششم وغضششب و نفریششن در دنیششا و آخششرت‬
‫قلمداد فرموده است‪ ،‬پس ميفرمايد‪:‬‬
‫ﮡ ﮢ‬ ‫ﮠ‬ ‫ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ‬ ‫چش گ گ گ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ‬
‫ﮣ چ النساء‪٩٣ :‬‬
‫و كسي كه مؤمني را از روي عمد بكشد )و از ايمان او باخبر بوده‬
‫و تجاوزكارانه او را به قتل برساند و چنين قتلي را حلل بداند‪ ،‬كششافر‬
‫يمانششد و‬
‫يآيد و( كيفششر او دوزخ اسششت و جششاودانه در آنجششا م ‌‬
‫بشمار م ‌‬
‫يسششازد‬‫يگيرد و او را از رحمت خود محششروم م ‌‬ ‫خداوند بر او خشم م ‌‬
‫يبيند‪.‬‬
‫و عذاب عظيمي براي وي تهّيه م ‌‬
‫خداوند قصاص را به عنوان مجازاتي عادلنه برای قتل عمد تشششریع‬
‫فرموده است تا مردم از كشتن دیگران منع شوند و همچنين مششايهي‬
‫تسلي خاطر اولياي دم گردد‪ ،‬و جامعه از لوث این جرم زشششت پششاک‬
‫شود‪.‬‬
‫چ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک کک ﯓ چ البقرة‪١٧٨ :‬‬
‫هايد! دربارهي كشتگان‪) ،‬قانون مساوات‬

‫اي كساني كه ايمان آورد ‌‬
‫و دادگري( قصاص بر شما فرض شده است‪.‬‬
‫و آنگاه ميفرمايد‪:‬‬
‫چ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ چ البقرة‪١٧٩ :‬‬
‫اي صاحبان خرد! براي شما در قصاص‪ ،‬حيات و زندگي است‬
‫)بنابر مصلحت و حكمتي كششه در آن‪ ،‬و دقششايق و نكششاتي كششه در همهي‬
‫احكام است‪ .‬اين است كه قانون قصاص را براي شما وضع كرديم تا‬
‫از تجاوز و خونريزي بپرهيزيد( باشد كه تقوا پيشه كنيد‪.‬‬
‫چ گ گ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ‬
‫ﮫ ﮬ چ السراء‪٣٣ :‬‬ ‫ﮦ ﮧﮨ ﮩ ﮪ‬
‫ق‪ -‬حرام كرده‬ ‫و كسي را نكشيد كه خداوند كشتن او را ‪-‬جز به ح ‌‬
‫است‪ .‬هر كس كه مظلومانه كشششته شششود‪ ،‬بششه صششاحب خششون او )كششه‬
‫هايششم )كششه بششا‬
‫نزديكششترين خويشششاوند بششدو اسششت‪ ،‬ايششن( قششدرت را داد ‌‬
‫مراجعه به قاضي‪ ،‬قصاص خود را درخواست و قاتششل را بششه مجششازات‬
‫برساند( ولي نبايد او هم در كشتن اسراف كند )و به جششاي يششك نفششر‪،‬‬
‫دو نفر و بيشتر را بكشد‪ ،‬يا اين كه به عششوض قاتششل‪ ،‬ديگششري را هلك‬
‫يگمان صاحب خون ياري شونده )از سوي خدا( است )چرا‬ ‫سازد(‪ .‬ب ‌‬
‫كه حق قصاص را بدو داده است(‪.‬‬
‫پیامبر ج نيز میفرماید‪:‬‬
‫ل یحل دم امرئ مسلم ال باحشدی ثلث‪ :‬النفشس بشالنفس‪ ،‬و الشثیب‬
‫الزانی‪ ،‬و التارک لدینه المفارق للجماعة )متفق عليه(‬
‫ريختن خون هیچ مسلمانی جايز نیست مگر اینکه کسی را کشته یششا‬
‫مرتكب زناي محصن شده باشد و یا کسی کششه دينششش را تششرك كنششد و‬
‫در مقابل جماعت و گروه مسلمانان بايستد‪.‬‬
‫از ابوبکر صدیق ط روايت شده است كه رسول خدا ج فرمود‪:‬‬

‫فييي‬‫ل ِ‬‫قت ُييو ُ‬‫م ْ‬‫وال ْ َ‬
‫ل َ‬‫قات ِي ُ‬‫فال ْ َ‬‫ما َ‬ ‫ه َ‬ ‫سيي ْ َ‬
‫في ْ ِ‬ ‫ن بِ َ‬ ‫ما ِ‬
‫سل ِ َ‬ ‫قى ال ْ ُ‬
‫م ْ‬ ‫ذا ال ْت َ َ‬‫إِ َ‬
‫ل َ‬
‫قييا َ‬
‫ل‬ ‫قُتو ِ‬ ‫م ْ‬‫ل ال ْ َ‬‫ما َبا ُ‬‫ف َ‬ ‫ل َ‬ ‫قات ِ ُ‬‫ذا ال ْ َ‬ ‫ه َ‬‫ت َيا رسولالله َ‬ ‫قل ْ ُ‬‫ف ُ‬ ‫ر َ‬ ‫الّنا ِ‬
‫ه‪).‬متفق عليه(‬ ‫حب ِ ِ‬‫صا ِ‬ ‫ل َ‬ ‫َ‬
‫على قت ْ ِ‬ ‫َ‬ ‫صا َ‬‫ري ً‬ ‫ح ِ‬‫ن َ‬ ‫َ‬
‫ه كا َ‬ ‫إ ِن ّ ُ‬
‫هرگاه دو مسلمان با شمشیر به جان هم بیفتند قاتششل و مقتششول هششر‬
‫دو در آتش هستند‪ ،‬گفتم‪ :‬ای رسول خدا قاتششل مجششرم اسششت مقتششول‬
‫چرا به آتش میرود؟ فرمود‪ :‬چون او هم بششر کششتن بشرادرش حریشص‬
‫بود‪) .‬بخاري و مسلم آن را روايت كردهاند(‪.‬‬
‫من أشار إلی أخیه بحدیدة فان الملئکة تلعنه‪ ،‬حتی یدعه و ان کششان‬
‫اخاه لبیه و امه‪).‬رواه مسلم(‬
‫هر کس با سلحي آهني به سششمت مسششلمانی اشششاره كنششد تششا وقششتی‬
‫مشغول آن جرم باشد مورد نفرین فرشتگان خداوند قششرار میگیششرد‪،.‬‬
‫هر چند آن فرد بردار تنی او باشد‪.‬‬
‫در حدیثي دیگششر بیششان میفرمایششد کششه در روز قیششامت اولیششن قضششاوت‬
‫خداوند در مورد خون است‪:‬‬
‫اول ما یقضی به الناس یوم القیامه فی الدماء‪).‬رواه مسلم(‬
‫اولین چیزی که در روز قیششامت مششورد محاسششبه قششرار میگیششرد خششون‬
‫است‪.‬‬
‫خداوند در آياتي از سورهي حجششرات برخششی از آداب اسششلمی را بششه‬
‫مسلمین یاد میدهد و آنهششا را از ارتکششاب برخششي از اخلق زشششت نهشی‬
‫چﯨ ﯩ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬
‫یی ی ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺﯺ ﯺ ﯺ ﰈﰉ ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯼ‬
‫پ ﭚ‬ ‫ﭖ ﭗ پ‬ ‫ﯺ ﯺ ﰎ ﯺ ﯺ ﯺ ﰒ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ‬
‫ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫﭬ ﭭ‬ ‫ﭛﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ‬
‫ﭮﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ چ الحجرات‪١٢ - ١١ :‬‬
‫هايد! نبايد گروهي از مردان شما گروه‬ ‫اي كساني كه ايمان آورد ‌‬
‫ديگري را استهزاء كنند‪ ،‬شايد آنان بهتر از اينان باشند‪ ،‬و نبايد زنششاني‬
‫ه بسا آنان از اينان خوبتر باشند‪،‬‬ ‫زنان ديگري را استهزاء كنند‪ ،‬زيرا چ ‌‬
‫و همديگر را طعنه نزنيد و مورد عيبجويي قرار ندهيد‪ ،‬و يكديگر را بششا‬
‫القاب زشت و ناپسششند مخوانيششد و مناميششد‪) .‬بششراي مسششلمان( چششه بششد‬
‫ل بششر‬ ‫هآلود )دا ّ‬
‫اسششت‪ ،‬بعششد از ايمششان آوردن‪ ،‬سششخنان نششاگوار و گنششا ‌‬
‫تمسخر‪ ،‬و طعنششه زدن و عيبجششويي كششردن‪ ،‬و بششه القششاب بششد خوانششدن(‬
‫گفتن و بر زبان راندن! كساني كه )از چنين اعمالي و اقوالي( دست‬
‫برندارند و توبه نكنند‪ ،‬ايشششان سششتمگرند )و بششا سششخنان نيشششدار‪ ،‬و بششا‬
‫نآميز‪ ،‬به‬ ‫هگيريها‪ ،‬و ملقب گرداندن مردم به القاب زشت و توهي ‌‬ ‫خرد ‌‬
‫هايششد! از بسششياري از‬ ‫يكنند(‪ .‬اي كساني كه ايمان آورد ‌‬ ‫ديگران ظلم م ‌‬
‫گمانهششا بپرهيزيششد‪ ،‬كششه برخششي از گمانهششا گنششاه اسششت‪ ،‬و جاسوسششي و‬
‫هدري نكنيد‪ ،‬و يكي از ديگري غيبشت ننمايشد؛ آيشا هيشچ يشك از ششما‬ ‫پرد ‌‬
‫دوست دارد كه گوشت برادر مردهي خود را بخورد؟ به يقيششن همهي‬
‫يآيد )و از آن بيزاريششد‪ ،‬غيبششت نيششز چنيششن‬ ‫هخواري بدتان م ‌‬ ‫شما از مرد ‌‬
‫يگمششان خداونششد بششس‬ ‫است و از آن بپرهيزيد و( از خششدا پششروا كنيششد‪ ،‬ب ‌‬
‫هپذير و مهربان است‪.‬‬ ‫توب ‌‬
‫پیامبر ج در چارچوب حقوق مسلمانان بر همدیگر میفرماید‪:‬‬
‫فييي‬ ‫ن ِ‬ ‫ن ك َييا َ‬ ‫مي ْ‬ ‫و َ‬ ‫ه َ‬ ‫م ُ‬ ‫وَل ي ُ ْ‬
‫سل ِ ُ‬ ‫ه َ‬ ‫م ُ‬ ‫سل ِم ِ َل ي َظْل ِ ُ‬ ‫م ْ‬ ‫خو ال ْ ُ‬ ‫م أَ ُ‬ ‫سل ِ ُ‬
‫م ْ‬ ‫ال ْ ُ‬
‫س يل ِم ٍ ك ُْرب َي ً‬
‫ة‬ ‫م ْ‬ ‫ن ُ‬ ‫ع ْ‬ ‫ج َ‬ ‫فّر َ‬‫ن َ‬ ‫م ْ‬ ‫و َ‬‫ه َ‬ ‫جت ِ ِ‬ ‫حا َ‬‫في َ‬ ‫ه ِ‬ ‫ن الل ّ ُ‬ ‫كا َ‬‫ه َ‬ ‫خي ِ‬ ‫ة أَ ِ‬‫ج ِ‬ ‫حا َ‬ ‫َ‬
‫س يت ََر‬‫ن َ‬ ‫مي ْ‬ ‫و َ‬‫ة َ‬ ‫مي ِ‬ ‫قَيا َ‬ ‫ْ‬
‫وم ِ ال ِ‬ ‫ت ي َي ْ‬ ‫ن ك ُُرب َييا ِ‬ ‫مي ْ‬ ‫ة ِ‬ ‫ه ك ُْرب َي ً‬ ‫عن ْي ُ‬‫ه َ‬ ‫ّ‬
‫ج الل ُ‬ ‫فّر َ‬ ‫َ‬
‫ة )متفق عليه(‬ ‫م ِ‬ ‫قَيا َ‬‫م ال ْ ِ‬‫و َ‬‫ه يَ ْ‬ ‫ست ََرهُ الل ّ ُ‬ ‫ما َ‬ ‫سل ِ ً‬ ‫م ْ‬ ‫ُ‬
‫مسلمان برادر مسلمان است به او ظلششم نمیکنششد و او را بششه دسششت‬
‫دشمنان نمیسپارد‪ ،‬هر کس به کمششک بششرادر مسششلماني بششرود خداونششد‬
‫یششاور او اسششت‪ ،‬و هششر کششس مسششلمانی را از غششم و غصششه نجششات دهششد‬
‫خداوند او را از مشکلی از مشکلت قیامت نجششات خواهششد داد‪ ،‬و هششر‬
‫کس عیب مشؤمنی را بپوششاند خداونشد در قیشامت عیشب او را خواهشد‬

‫پوشاند )بخاري و مسلم آن را روايت كردهاند(‪.‬‬
‫بخاری از براء روایت كرده است كه‪:‬‬
‫ل‬ ‫قييا َ‬‫و َ‬ ‫َ‬ ‫خييات َم ِ اليذّ َ‬
‫بأ ْ‬ ‫ه ِ‬ ‫ن َ‬ ‫عي ْ‬ ‫هان َييا َ‬ ‫ع نَ َ‬ ‫سيب ْ ٍ‬ ‫ن َ‬ ‫ع ْ‬ ‫ي ج َ‬ ‫هاَنا الن ّب ِ ّ‬ ‫نَ َ‬
‫ة‬ ‫ميث َيَر ِ‬ ‫ْ‬
‫وال ِ‬ ‫ج َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ة الذّ َ‬ ‫حل ْ َ‬
‫ديَبا ِ‬‫والي ّ‬ ‫ق َ‬ ‫سيت َب َْر َ ِ‬ ‫وال ِ ْ‬ ‫ر َ‬ ‫ريي ِ‬ ‫ح ِ‬ ‫ن ال َ‬ ‫عي ْ‬ ‫و َ‬‫ب َ‬ ‫ه ِ‬ ‫ق ِ‬ ‫َ‬
‫ة‬‫عَيييادَ ِ‬ ‫ع بِ ِ‬ ‫ب‬‫سيي‬ ‫ب‬ ‫نييا‬
‫َ‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫أ‬ ‫و‬ ‫ة‬
‫ِ‬ ‫ضيي‬‫ّ‬ ‫ف‬
‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ة‬
‫ِ‬ ‫ييي‬ ‫ِ‬ ‫ن‬‫وآ‬ ‫ي‬ ‫سيي‬ ‫َ‬
‫ق‬ ‫ْ‬ ‫ل‬ ‫وا‬ ‫ء‬
‫ِ‬ ‫را‬
‫ا َ ْ َ‬
‫ميي‬ ‫ح‬ ‫ْ‬ ‫ل‬
‫ِ َ ْ ٍ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ّ َ َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬
‫وَردّ ال ّ َ‬ ‫ت ال ْ َ‬ ‫وت َ ْ‬ ‫ع ال ْ َ‬ ‫ال ْ َ‬
‫س يلم ِ‬ ‫س َ‬ ‫عيياطِ ِ‬ ‫مي ِ‬ ‫شي ِ‬ ‫ز َ‬ ‫جن َييائ ِ ِ‬ ‫وات ّب َييا ِ‬ ‫ض َ‬ ‫ري ي ِ‬ ‫م ِ‬
‫مظُْلوم ِ‪.‬‬ ‫ر ال ْ َ‬ ‫ص ِ‬ ‫ون َ ْ‬ ‫سم ِ َ‬ ‫ق ِ‬ ‫م ْ‬ ‫ر ال ْ ُ‬ ‫وإ ِب َْرا ِ‬
‫عي َ‬ ‫دا ِ‬ ‫ة ال ّ‬ ‫جاب َ ِ‬ ‫وإ ِ َ‬ ‫َ‬
‫پیامبر ج ما را از هفت کار منع کرد و بششه هفشت چیششز دسششتور داد‪ :‬از‬
‫انگشتر طل و حریر و ابریشم و پارچهي زربافت و خششود را شششبیه بششه‬
‫زنششان كششردن و پوشششیدن لبششاس كتششان آميختششه بششا حريششر و خششوردن در‬
‫ظروف نقره نهی کششرد و بششه عیششادت بیمششار و تشششييع جنششازه و جششواب‬
‫عطسه و سلم و قبول دعوت و به جا آوردن سوگند و یاری مظلششوم‬
‫دستور داد‪.‬‬
‫در حدیثي دیگر از رذايلی نهی میفرماید کششه بششه فسششاد میششان مششردم‬
‫منجششر میشششوند‪ ،‬و حششرام بششودن خششون و مششال و نششاموس مسششلمان را‬
‫موردتأکید قرار ميدهند‪:‬‬
‫ل تحاسدوا ول تناجشوا ول تباغضييوا ول تييدابروا ول يبييع‬
‫ض‪ ،‬وكونوا عبيياد اللييه إخوان يًا‪ .‬المسييلم‬
‫بعضكم على بيع بع ٍ‬
‫أخو المسلم‪ :‬ل يظلمه ول يحقره ول يخذله‪ .‬التقوى ههنييا‬
‫ء ميين الشيير‬ ‫ت ‪ -‬بحسب امري ٍ‬ ‫‪ -‬ويشير إلى صدره ثلث مرا ٍ‬
‫م‬
‫أن يحقر أخاه المسلم‪ .‬كييل المسييلم علييى المسييلم حييرا ٌ‬
‫دمه وماله وعرض )رواه مسلم(‬
‫نسبت به هم حسد نورزید و در معامله بيهوده از كالي خششود تمجيششد‬
‫نكنيد‪ ،‬نسبت به همديگر كينه و بغششض نداشششته باشششيد‪ ،‬بششه هششم پشششت‬
‫نکنید و بر بیع همدیگر معششامله نکنیششد‪ ،‬ای بنششدگان خششدا! بششرادران هششم‬
‫باشید‪ ،‬مسلمان برادر مسلمان است‪ ،‬بر او ظلم نمیکند‪ ،‬او را خششوار‬
‫نمینمايششد و او را کوچششک نمیشششمارد؛ تقششوا اینجاسششت!_و سششه بششار بششه‬
‫سینهی خود اشاره نمود_ برای شخص مسلمان همین انششدازه از شششر‬
‫کششافی اسششت کششه بششرادر مسششلمان خششود را تحقیششر کنششد؛ هششر چيششزي از‬
‫مسلمان بر مسلمان دیگر حرام اسششت‪ :‬خششونش‪ ،‬آبرویششش و مششالش‪.‬‬
‫)مسلم آن را روايت كرده است(‪.‬‬
‫وَل‬ ‫َ‬
‫سييوا َ‬
‫س ُ‬‫ح ّ‬ ‫وَل ت َ َ‬
‫ث َ‬ ‫دي ِ‬ ‫ب ال ْ َ‬
‫حي ِ‬ ‫ن أك ْيذَ ُ‬‫ن الظّ ّ‬ ‫ن َ‬
‫فإ ِ ّ‬ ‫والظّ ّ‬‫م َ‬ ‫إ ِّياك ُ ْ‬
‫د‬
‫عَبا َ‬
‫كوُنوا ِ‬‫و ُ‬
‫ضوا َ‬ ‫غ ُ‬‫وَل ت ََبا َ‬ ‫وَل ت َ َ‬
‫داب َُروا َ‬ ‫دوا َ‬
‫س ُ‬‫حا َ‬ ‫وَل ت َ َ‬‫سوا َ‬ ‫س ُ‬ ‫ج ّ‬ ‫تَ َ‬
‫واًنا )رواه مسلم(‬ ‫خ َ‬
‫ه إِ ْ‬ ‫الل ّ ِ‬
‫از گمششان بپرهیزیششد! زیششرا گمششان‪ ،‬دروغتریششن سخنهاسششت‪ ،‬عیششوب و‬
‫مسششائل پوشششیدهي دیگششران را دنبششال نکنیششد و جاسوسششی همششديگر را‬
‫ننمایید‪ ،‬به يكدیگر حسد نورزید‪ ،‬نسبت به هم کینششه نداشششته باشششید و‬
‫به هم پشت ننمایید‪ ،‬ای بندگان خدا! برادران هم باشید‪.‬‬
‫از ابی ایوب روایت شده است که پیامبر ج فرمود‪:‬‬
‫ل یحل لمسلم أن یهجر أخاه فوق ثلث لیال‪ ،‬یلتقیان فیعرض هششذا و‬
‫یعرض هذا‪ ،‬و خیرهما الذی یبدأ بالسلم )متفق عليه(‬
‫برای هیششچ مسششلمانی روا نیسششت کششه بيشششتر از سششه شششب بششا بششرادر‬
‫مسلمانش سخن نگوید‪ ،‬همدیگر را ببینند و به هم پشت کنند‪ ،‬بهترین‬
‫آنها کسی اسششت کششه اول سششلم کنششد‪).‬بخششاري و مسششلم آن را روايششت‬
‫ابو هریره از پیامبر ج روایت میکند‪:‬‬
‫م ال ْ َ‬ ‫َ‬
‫ل‬‫فُر ل ِك ُ ّ‬ ‫غ َ‬ ‫س َ‬
‫في ُ ْ‬ ‫ِ‬ ‫مي‬ ‫خ ِ‬ ‫و َ‬ ‫وي َ ْ‬
‫ن َ‬ ‫ِ‬ ‫م اِلث ْن َي ْ‬ ‫و َ‬ ‫ة يَ ْ‬ ‫ب ال ْ َ‬
‫جن ّ ِ‬ ‫وا ُ‬ ‫ح أب ْ َ‬ ‫تُ ْ‬
‫فت َ ُ‬
‫َ‬
‫ه‬
‫خي ي ِ‬ ‫نأ ِ‬ ‫وب َي ْي َ‬
‫ه َ‬ ‫ت ب َي ْن َي ُ‬ ‫جًل ك َييان َ ْ‬ ‫ش يي ًْئا إ ِّل َر ُ‬ ‫ه َ‬‫ك ب ِييالل ّ ِ‬ ‫ر ُ‬ ‫شي ِ‬ ‫د َل ي ُ ْ‬ ‫عب ْ ٍ‬ ‫َ‬
‫ن‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫هيذي ْ ِ‬ ‫حا أن ْظِيُروا َ‬ ‫صيطل ِ َ‬ ‫حت ّييى ي َ ْ‬ ‫ن َ‬ ‫هذي ْ ِ‬ ‫حَناءُ في ُقال أن ْظُِروا َ‬
‫َ‬
‫ش ْ‬
‫حا )رواه مسلم(‪.‬‬ ‫َ‬
‫صطل ِ َ‬ ‫حّتى ي َ ْ‬ ‫ن َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫هذ ي ْ ِ‬ ‫حا أن ْظُِروا َ‬ ‫صطل ِ َ‬ ‫حّتى ي َ ْ‬ ‫َ‬
‫در روزهای دوشنبه و پنچشنبه درهای بهشششت بششاز میشششوند‪ ،‬خداونششد‬
‫هر بنششدهای را کشه بششه او شششرک نورزیششده باشششد مششورد آمششرزش قششرار‬
‫ميدهد‪ ،‬مگر مردی که با برادر دینیش دشمنی و کدورت دارد‪ ،‬خداوند‬

‫میفرماید‪ :‬آن دو را منتظر بگذارید تا بششا هششم آشششتی میکننششد‪ ،‬آن دو را‬
‫منتظر بگذارید تا آشششتی میکننششد‪ ،‬آن دو را منتظششر بگذاریششد تششا آشششتی‬
‫میکنند‪) .‬مسلم آن را روايت كرده است(‪.‬‬
‫تحریم غیبت‬
‫ایمان داریم که غیبت یکی از گناهان کبیره است‪ ،‬غیبششت بششه معنششی‪:‬‬
‫سخن گفتن دربارهي صفات و ویژگیهای شخصششی كسششي پشششت سششر‬
‫او‪ ،‬به طوري كه اگر بشنود از آن ناراحت شود هر چند صششفات بحششث‬
‫شده واقعا ً در آن شخص موجود باشند‪ ،‬خواه ذکر صفات فرد با زبان‬
‫باشد یا نوشتن یا اشاره و رمز‪ ،‬در هیچ صورتی غیبت کردن مشششروع‬
‫نیست مگر اينكه برای هدفي شرعی مانند رد ظلم‪ ،‬پرسش شرعی‪،‬‬
‫پند و موعظه‪ ،‬هشدار دربارهي شر و بدی‪ ،‬طلششب كمششك بششرای تغییششر‬
‫چيزي نامشروع و یا تعریف و تمجید از كسي باشد‪.‬‬
‫ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ‬ ‫ﭢﭣ ﭤ ﭥ ﭦ‬ ‫خداوند میفرماید‪ :‬چ ﭟ ﭠ ﭡ‬

‫ﭫﭬ ﭴ چ الحجرات‪١٢ :‬‬
‫و يكي از ديگري غيبت ننمايد؛ آيا هيچ يششك از شششما دوسششت دارد كششه‬
‫گوشششت بششرادر مششردهي خششود را بخششورد؟ بششه يقيششن همهي شششما از‬
‫يآيد‪.‬‬
‫هخواري بدتان م ‌‬
‫مرد ‌‬
‫در اين تمثیل غيبت درنهایت پستی وزشتي به تصوير كشششيده شششده‬
‫است چون طششبیعت سششالم‪ ،‬خششوردن گوشششت انسشان را نمیپششذیرد چشه‬
‫رسد به اینکه آن گوشت‪ ،‬گوشت برادر تنی یا دینی خودش باشششد آن‬
‫هم در حالي كه مرده است!!‬
‫پیامبر ج در حدیثی غیبت را اینگونه تعریف و بیان میفرماید‪:‬‬
‫ك‬‫ل ِذك ْيُر َ‬‫قييا َ‬ ‫م َ‬ ‫ه أَ ْ‬
‫عل َي ُ‬ ‫سييول ُ ُ‬
‫وَر ُ‬‫ه َ‬‫قيياُلوا الل ّي ُ‬ ‫ة َ‬ ‫ما ال ْ ِ‬
‫غيب َي ُ‬ ‫ن َ‬‫أت َدُْرو َ‬
‫َ‬
‫قا َ‬
‫ل‬ ‫ل َ‬ ‫قو ُ‬ ‫ما أ َ ُ‬‫خي َ‬ ‫في أ َ ِ‬ ‫ن ِ‬ ‫ن َ‬
‫كا َ‬ ‫ت إِ ْ‬
‫ل أَ َ َ‬
‫فَرأي ْ َ‬ ‫قي َ‬ ‫ما ي َك َْرهُ ِ‬ ‫خا َ‬
‫ك بِ َ‬ ‫أَ َ‬
‫د‬ ‫ف َ‬
‫قي ْ‬ ‫ه َ‬
‫فيي ِ‬
‫ن ِ‬ ‫ن ل َي ْ‬
‫م ي َك ُي ْ‬ ‫وإ ِ ْ‬
‫ه َ‬ ‫ق يد ْ ا ْ‬
‫غت َب ْت َي ُ‬ ‫ف َ‬
‫ل َ‬ ‫ما ت َ ُ‬
‫قو ُ‬ ‫ه َ‬
‫في ِ‬
‫ن ِ‬ ‫ن َ‬
‫كا َ‬ ‫إِ ْ‬
‫ه )رواه مسلم(‬ ‫هت ّ ُ‬‫بَ َ‬
‫پیامبر فرمود‪ :‬میدانید غیبت چیست؟ عششرض کردنششد‪ :‬خششدا و رسششول‬
‫خدا داناترند‪ .‬فرمود‪ :‬بحث و سخن گفتن دربارهي برادر ایمانیتششان بششا‬
‫صفاتی که آنها را دوست ندارد‪ ،‬گفتند‪ :‬اگر چه دارای آن صششفات هششم‬
‫باشد؟ فرمود‪ :‬اگر آن صفات در او یششافت شششدند‪ ،‬غیبششت و اگششر در او‬
‫موجود نباشند‪ ،‬بهتان است‪) .‬مسلم آن را روايت كرده است(‪.‬‬
‫خداوند در اشاره به نوعي از غیبت مشروع میفرماید‪:‬‬
‫ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ چ النساء‪:‬‬ ‫ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛﭜ ﭝ‬ ‫چ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ‬
‫‪١٤٨‬‬
‫هدري كنند و عيوب‬‫خداوند دوست ندارد )كه افراد بشر پرد ‌‬
‫همديگر را فاش سازند و( زبان به بدگويي گشايند‪ ،‬مگر آن كسي كه‬
‫يتواند از شخص ستمگر شششكايت‬ ‫مورد ستم قرار گرفته باشد )كه م ‌‬
‫كند و بديهاي او را بيان دارد و او را دعا و نفرين نمايد( و خدا شنواي‬
‫)دعاي مظلوم و( آگاه )از كار ظالم( است‪.‬‬
‫جايز است كششه مظلششوم از ظششالم شششکایت کنششد و دربششارهي ظلششم او‬
‫بششدون دروغ سششخن بگویششد‪ ،‬هششر چنششد عفششو و بخشششش بهششتر و بششرای‬
‫مسلمان زیبندهتر است‪.‬‬
‫يكي از روايششاتي كششه در اشششاره بششه غيبششت مبشاح آمششده اسششت حششديث‬
‫عايشه است‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ل‬‫جي ٌ‬ ‫ن َر ُ‬‫فَيا َ‬‫سي ْ‬ ‫ن أَبا ُ‬ ‫ت َيا رسولالله إ ِ ّ‬ ‫قال َ ْ‬‫ة َ‬‫عت ْب َ َ‬
‫ت ُ‬ ‫هن ْدَ ب ِن ْ َ‬‫ن ِ‬ ‫)أ ّ‬
‫ه‬
‫مْنيي ُ‬‫ت ِ‬ ‫ما أ َ َ‬
‫خييذْ ُ‬ ‫دي إ ِّل َ‬ ‫ول َ ِ‬‫و َ‬
‫فيِني َ‬ ‫ما ي َك ْ ِ‬‫طيِني َ‬ ‫ع ِ‬ ‫س يُ ْ‬‫ول َي ْ َ‬ ‫ح َ‬ ‫حي ٌ‬‫ش ِ‬ ‫َ‬
‫ف( )رواه‬ ‫عُرو ِ‬ ‫م ْ‬‫ك ِبال ْ َ‬ ‫ول َدَ ِ‬ ‫و َ‬‫ك َ‬ ‫ما ي َك ْ ِ‬
‫في ِ‬ ‫ذي َ‬ ‫خ ِ‬‫ل ُ‬ ‫قا َ‬ ‫ف َ‬‫م َ‬‫عل َ ُ‬ ‫و َل ي َ ْ‬ ‫ه َ‬ ‫و ُ‬ ‫َ‬
‫البخاری(‬
‫هند دختر عتبه خطاب به پیامبر ج گفت‪ :‬ای رسششول خششدا ابوسششفیان‬
‫مرد بخیلی است که نفقهي من و فرزندم را نميدهد‪ ،‬مجبورم پنهششانی‬
‫از مال و ثروتش چیزی بردارم‪ ،‬پیششامبر فرمششود‪ :‬بششه انششدازهي كفششايت‬
‫خودت و فرزنششدت بشه گشونهاي شايسششته بشردار )بخششاري آن را روايشت‬

‫در این حدیث نزد پیامبر ابوسفیان را به بخالت متصف کردهانشد کششه‬
‫برای او ناخوشایند است‪.‬‬
‫در مورد مباح بودن غیبت اهششل فسششاد و افششرادی کششه آشششکارا فسششاد‬
‫میکنند و هشدار دادن به مخاطب تا از آنها دوری کنششد ايششن روايششت از‬
‫عايشه است كه گفت‪:‬‬
‫خييو‬ ‫س أَ ُ‬‫ه ب ِئ ْ َ‬‫ل ائ ْذَُنوا ل َ ُ‬ ‫قا َ‬ ‫ف َ‬ ‫عَلى رسولالله ج َ‬ ‫ل َ‬ ‫ج ٌ‬ ‫ن َر ُ‬
‫ْ‬
‫ست َأذَ َ‬ ‫)ا ْ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ت ي َييا‬ ‫قل ي ُ‬ ‫م ُ‬ ‫َ‬
‫ه الكل َ‬ ‫نل ُ‬ ‫ل أل َ‬ ‫خ َ‬ ‫ما دَ َ‬ ‫فل ّ‬ ‫ة َ‬ ‫شيَر ِ‬ ‫ع ِ‬ ‫ن ال َ‬ ‫و اب ْ ُ‬ ‫ةأ ْ‬ ‫شيَر ِ‬ ‫ع ِ‬‫ال ْ َ‬
‫قييا َ َ‬ ‫َ‬
‫ي‬‫لأ ْ‬ ‫م َ‬‫ه ال ْك ََل َ‬ ‫ت ل َي ُ‬ ‫م أل َن ْ ي َ‬ ‫ت ث ُي ّ‬ ‫قل ْ ي َ‬‫ذي ُ‬ ‫ت ال ّ ي ِ‬ ‫قل ْ ي َ‬‫رسييولالله ُ‬
‫َ‬
‫قاءَ‬ ‫س ات ّ َ‬‫ه الّنا ُ‬ ‫ع ُ‬ ‫ود َ َ‬‫و َ‬ ‫سأ ْ‬ ‫ه الّنا ُ‬ ‫ن ت ََرك َ ُ‬‫م ْ‬ ‫س َ‬‫شّر الّنا ِ‬ ‫ن َ‬ ‫ة إِ ّ‬ ‫ش ُ‬ ‫عائ ِ َ‬ ‫َ‬
‫ه( )رواه البخاری(‬ ‫ش ِ‬
‫ح ِ‬ ‫ف ْ‬ ‫ُ‬
‫مردی از رسول خششدا ج اجششازهي ورود خواسششت پیششامبر در مششورد او‬
‫فرمود‪ :‬به او اجازه دهیششد كششه بششدترین بششرادر ایششن قششوم اسششت‪ ،‬وقششتی‬
‫داخل شد پیامبر با مهربششانی بششا او سششخن گفششت‪ ،‬وقششتی بیششرون رفششت‬
‫خطاب به پیامبر گفتم‪ :‬در مورد او چنین فرمودی ولی بششا او مهربششان‬
‫بودی؟! فرمود‪ :‬ای عايشه‪ ،‬بدترین مردم کسی است که دیگششران بششه‬
‫خششاطر شششر و فتنهاش از او بگریزنششد‪) .‬بخششاري آن را روايششت كششرده‬
‫است(‪.‬‬
‫برخی از اهل علم گفتهاند آن مرد عیینه بن حصششن بششوده اسششت‪ ،‬در‬
‫آن دوران منافق بود‪ ،‬پیششامبر میخواسششت حششال و وضششعیت او را بششرای‬
‫اطرافیان بیان کند تا بدو غره نشوند‪ ،‬در حیات حضرت و بعششد از آن‪،‬‬
‫کارهايی از او سر میزد که دال بر ضعف ایمانش بودند‪ ،‬بعد از فششوت‬
‫پيامبر ج مرتد شد‪ ،‬و در دوران ابوبکر او را اسیر کردند‪ ،‬پیششامبر او را‬
‫به عنوان بدترین مرد عشیره وصف كرده بود‪ ،‬این کلم حضرت یکی‬
‫از نشانههای نبوت ایشان بشه ششمار میآیشد‪ ،‬چشون در مشورد ايشن مشرد‬
‫همانگونه پيش آمد كه ايشان فرموده بود‪ .‬علت اینکه حضرت با او با‬
‫مهربانی رفتار كرد برای تشششویق او و همفکرانششش بششه اسششلم بششود‪ ،‬و‬
‫حضرت هرگز او را مدح و تمجید نكرد بلکه تنها متاعي دنیوی همششراه‬
‫با مهربانی به او بخشید‪.‬‬
‫يكي از موارد غيبت مباح‪ ،‬طلب كمك براي تغيير منكششر ميباشششد كششه‬
‫تمامي آيششات وارده در بششاب امششر بششه معششروف و نهششي از منكششر بششه آن‬
‫اشاره دارند‪:‬‬
‫ﮞ ﮟ ﮠﮡﮱ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ چ‬ ‫چ ﮖ ﮗ ﮘﮱ ﮙﮱ ﮚ ﮛ ﮜﮱ ﮝﮱ‬
‫آل عمران‪١٠٤ :‬‬
‫بايد از ميان شما گروهي باشند كه )تربيت لزم را ببينند و قرآن و‬
‫سّنت و احكام شششريعت را بياموزنششد و مردمششان را( دعششوت بششه نيكششي‬
‫كنند و امر به معروف و نهي از منكر نمايند‪ ،‬و آنان خود رستگارند‪.‬‬
‫یا حدیث پیامبر ج در مورد امامان ظالم که میفرماید‪:‬‬
‫و‬
‫هي َ‬ ‫ه َ‬
‫ف ُ‬ ‫سان ِ ِ‬‫م ب ِل ِ َ‬
‫ه ْ‬
‫هد َ ُ‬‫جا َ‬‫ن َ‬‫م ْ‬ ‫و َ‬‫ن َ‬‫م ٌ‬ ‫ؤ ِ‬‫م ْ‬
‫و ُ‬ ‫ه َ‬ ‫ه َ‬
‫ف ُ‬ ‫د ِ‬‫م ب ِي َ ِ‬‫ه ْ‬ ‫هدَ ُ‬ ‫جا َ‬ ‫ن َ‬ ‫م ْ‬ ‫ف َ‬ ‫َ‬
‫ن‬‫م ْ‬
‫ك ِ‬ ‫وَراءَ ذَل ِ َ‬ ‫س َ‬‫ول َي ْ َ‬‫ن َ‬‫م ٌ‬ ‫م ْ‬
‫ؤ ِ‬ ‫و ُ‬‫ه َ‬‫ف ُ‬ ‫ه َ‬ ‫قل ْب ِ ِ‬
‫م بِ َ‬
‫ه ْ‬‫هدَ ُ‬ ‫جا َ‬ ‫ن َ‬ ‫م ْ‬ ‫و َ‬‫ن َ‬ ‫م ٌ‬ ‫ؤ ِ‬‫م ْ‬ ‫ُ‬
‫ل )رواه مسلم(‬ ‫خْردَ ٍ‬ ‫ة َ‬ ‫حب ّ ُ‬‫ن َ‬ ‫ما ِ‬ ‫لي َ‬ ‫ا ِ‬‫ْ‬
‫هر کس با دست بر آنها بتازد مؤمن است و هر کس با زبان با آنهششا‬

‫جهاد کند مؤمن است و هر کس با قلششب بششا آنهششا مبششارزه کنششد مششؤمن‬
‫است‪ ،‬بعد از این سه مرحله هیچ ایمانی وجششود نششدارد‪) .‬مسششلم آن را‬
‫در مورد مباح بودن غیبتی که برای شناختن و تشخيص افراد به کشار‬
‫میرود و هدف از آن لكهدار كردن شخصیت یششا تقبیششح کسششی نيسششت‪،‬‬
‫ابوهریره چنين روايت ميكند‪:‬‬
‫ما‬‫وإ ِ ّ‬
‫هَر َ‬ ‫ما الظّ ْ‬ ‫ي إِ ّ‬ ‫ش ّ‬ ‫ع ِ‬‫ي ال ْ َ‬ ‫صَلت َ ْ‬‫دى َ‬ ‫ح َ‬‫صّلى ب َِنا رسولالله ج إ ِ ْ‬ ‫َ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬
‫د‬
‫ج ِ‬ ‫سي ِ‬ ‫م ْ‬‫ة ال َ‬ ‫قب ْل ي ِ‬ ‫في ِ‬ ‫عا ِ‬ ‫جذ ْ ً‬ ‫م أَتى ِ‬ ‫ُ‬
‫نث ّ‬ ‫عت َي ْ ِ‬ ‫ْ‬
‫في َرك َ‬ ‫م ِ‬ ‫سل َ‬ ‫َ‬
‫صَر ف َ‬ ‫ع ْ‬ ‫ال ْ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫فييي ال ْ َ‬
‫ن‬‫هاب َييا أ ْ‬ ‫ف َ‬ ‫م يَر َ‬ ‫ع َ‬ ‫و ُ‬‫ر َ‬ ‫وم ِ أب ُييوب َك ْ ٍ‬ ‫قي ْ‬ ‫و ِ‬ ‫ضًبا َ‬‫غ َ‬‫م ْ‬‫ها ُ‬ ‫ست َن َدَ إ ِل َي ْ َ‬‫فا ْ‬ ‫َ‬
‫ذو‬ ‫م ُ‬ ‫قييا َ‬ ‫ف َ‬ ‫صييَلةُ َ‬ ‫ت ال ّ‬ ‫صييَر ْ‬ ‫ق ِ‬ ‫س ُ‬ ‫ن ال َّنييا ِ‬ ‫عا ُ‬ ‫سييَر َ‬
‫ج َ‬ ‫خييَر َ‬ ‫و َ‬ ‫مييا َ‬ ‫ي َت َك َل ّ َ‬
‫فن َظَ يَر‬ ‫َ‬
‫ت َ‬ ‫سييي َ‬ ‫م نَ ِ‬ ‫صَلةُ أ ْ‬ ‫ت ال ّ‬ ‫صَر ْ‬ ‫ق ِ‬ ‫ل َيا رسولالله أ ُ‬ ‫قا َ‬ ‫ف َ‬ ‫ن َ‬ ‫الي َدَي ْ ِ‬
‫ْ‬
‫قياُلوا‬ ‫ن َ‬ ‫ْ‬
‫ذو الَييدَي ْ ِ‬ ‫ل ُ‬ ‫قييو ُ‬ ‫ميا ي َ ُ‬ ‫ل َ‬ ‫قيا َ‬ ‫ف َ‬‫ماًل َ‬ ‫شي َ‬
‫و ِ‬‫ميًنيا َ‬ ‫ي ج يَ ِ‬ ‫الن ّب ِي ّ‬
‫جد َ‬
‫سش َ‬
‫م َ‬ ‫سيل ّ َ‬
‫م ث ُش ّ‬ ‫و َ‬
‫ن َ‬ ‫صيّلى َرك ْ َ‬
‫عت َي ْي ِ‬ ‫ن َ‬
‫ف َ‬ ‫ل إ ِّل َرك ْ َ‬
‫عت َي ْ ِ‬ ‫ص ّ‬ ‫صدَقَ ل َ ْ‬
‫م تُ َ‬ ‫َ‬
‫و)متفق عليه(‪.‬‬ ‫ِلل ْ ِ‬
‫ه‬ ‫س‬
‫ّ‬
‫پیامبر ج همراه ما نماز عصر یا ظهر را به امامت خوانششد‪ ،‬ولششي بعششد‬
‫از دو رکعت سلم داد‪ ،‬سپس کنار ستونی در جهششت قبلششه رفششت و بششا‬
‫حالت نگرانی بدان پشششت داد‪ ،‬در ميششان جمعيششت ابششوبكر و عمششر نيششز‬
‫بودند‪ ،‬مردم با شتاب بیرون رفتند و گفتند نمششاز کوتششاه شششده اسششت‪،‬‬
‫ذوالیدین بلند شد و خطاب به پیامبر گفت‪ :‬آیا نماز کوتاه شده اسششت‬
‫یا فراموش كرديد؟ پیامبر به دوروبر نگاه کرد و فرمود‪ :‬ذوالیدین چه‬
‫میگوید؟ گفتند‪ :‬راست میگوید تنهششا دو رکعششت نمششاز خواندیششد‪ ،‬پیششامبر‬
‫بلند شششد و دو رکعشت دیگشر خوانشد و سششجدهي سشهو بششرد‪) .‬بخشاري و‬
‫پیششامبر در حششدیث بششه آن مششرد میگویششد‪ :‬ذوالیششدین‪ ،‬بنششابراین بششرای‬
‫تشخیص و معرفی فرد جايز است که با اسم مستعار او را نششام بششرد‪،‬‬
‫اما اگر برای تحقیر باشد حرام است‪ ،‬چششون پیششامبر سششخن عايشششه را‬
‫در مورد آن زن که گفت کوتاه است‪ ،‬رد کششرد و فرمششود‪ :‬ایششن سششخن‬
‫غیبت است‪ ،‬چون هدف عايشه تنها شناختن یا معرفی آن زن نبود‪.‬‬
‫امام نووی میفرماید‪ :‬غیبت یعنی یاد انسان در پنهانی بششدون حضششور‬
‫خودش با اوصافی که آنها را دوست ندارد‪ ،‬و اصل بهتان برای چیششزی‬
‫به کار میرود که ناروا و باطلی را مستقیما ً به فردی نسبت دهند‪ ،‬هر‬
‫دوي اينها حرام هستند‪ ،‬امششا غیبششت بششرای شششش هششدف شششرعی جششايز‬
‫میگردد‪:‬‬
‫‪1‬ش هنگام ظلم‪ :‬فرد مظلومی که مورد ظلم واقع شده میتوانششد نششزد‬
‫حاکم یا هر فرد دیگر که قدرت رد مظلمه دارد از ظالم شکایت کنششد‬
‫و جریان را برای او تعریف نماید‪ ،‬مثل ً بگوید‪ :‬فلنششی اینگششونه بششه مششن‬
‫ظلم کرده است‪.‬‬
‫‪2‬ش کمک طلبیدن بر تغییر منکر و نامشروع و هدایت گناهکار بششه راه‬
‫صواب و درست‪ ،‬مثل ً به كسي كه ميتوانششد جلششوي خطاكششار را بگيششرد‪،‬‬
‫بگوید‪ :‬فلنی چنین کاری انجام میدهد او را از آن کار منع کن‪.‬‬
‫‪3‬ش استفتاء‪ :‬مثل ً به مفتی بگوید‪ :‬فلنی با من چنیششن کششرده‪ ،‬آیششا حششق‬
‫دارد که چنین کند؟ و راه چاره برای نجات از آن چیست؟‬
‫در مواقع ضروری چنین چیزی جايز است‪ ،‬امششا بهششتر ایششن اسششت کششه‬
‫بگوید‪ :‬در مورد مردی یا شوهری یا پدر یا هر کس دیگششری کششه چنیششن‬
‫کند حکمش چيست؟ هر چند نام بردن فرد هم جايز اسششت همششانطور‬
‫که در حدیث هند همسر ابوسفیان دیششدیم کششه گفششت‪ :‬ابوسششفیان مششرد‬
‫بخیلی است‪.‬‬
‫‪4‬ش مسلیمن را از شر و فتنهای هشدار دهد‪ ،‬و ایششن هششم چنششد حششالت‬
‫دارد‪:‬‬
‫ش بیان حال افرادی که راوی حدیث هستند تا صحت و سششقم حششدیث‬
‫مشخص شود‪ ،‬با اجمششاع مسششلمین ایششن کششار جششايز اسششت حششتی بششرای‬
‫نگهداری از شریعت واجب است‪.‬‬
‫ش هنگام مشورت خواهی میتواند عیب مورد نظر را بیان کند‪.‬‬
‫ش اگر فردی را میبینششد کششه کششالی عیبدار یششا بنششدهی دزد یششا زناکششار یششا‬
‫شرابخوار یا نمونهي آنها را معامله میکند‪ ،‬میتواند مشتری را به عیب‬
‫و نقص آنها راهنمایی کند تا دچار ضرر و زیان نشود‪.‬‬
‫ش اگر طالب علمی را میبینید که نزد فاسق یا مبتدعی میرود تا از او‬
‫علم فراگیرد‪ ،‬و ترس گمراه شدن شاگرد در ميان است بيان حششال و‬
‫وضعیت او برای شاگرد ضروري است‪.‬‬
‫ش اگر مسئولی هست که وظیفهی خود را به خاطر عدم صلحیت یششا‬
‫بدکاری انجام نمیدهد‪ ،‬بايد حششال او را بششرای فششردی کششه بششر او قششدرت‬
‫دارد بیان كرد تا او را بشناسد‪ ،‬و از او غافششل نشششود و او را وادار بششه‬
‫انجام وظيفه به نحو احسن كند‪.‬‬
‫‪5‬ش فردی كه آشكارا مرتكب گناه ميشود مثل ً شرابخوار یا راهزن یششا‬
‫رشوهبگیر است خودش گناهانش را به مردم نشان ميدهششد‪ ،‬غیبتششش‬
‫نزد کسی که از او اطلع دارد جشايز اسشت‪ ،‬امشا نششزد فشردی کشه از او‬
‫اطلع ندارد جايز نیست مگر به سبب یکی از موارد گذشششته کششه آنهششا‬
‫را بیان کردیم‪.‬‬
‫‪6‬ش برای شناسایی افرادی که به لقبهايی مانند کششور و لنششگ و آبششی و‬
‫کوتاه و غیششره معششروف هسششتند‪ ،‬جششايز اسششت بششا ایششن اوصششاف آنهششا را‬
‫شناسایی کرد‪ ،‬اما بیان این القاب برای تحقیر حرام است و غیبت به‬
‫شمار میآید و اگر امکان داشت كه با صفات دیگششری شششناخته شششوند‪،‬‬
‫بكار بردن آنها ناروا و غیرمشروع است‪.‬‬
‫ارتباط با غیرمسلمانان‬
‫ایمششان داریششم کششه نيكششي و عششدالت اسششاس ارتبششاط و علقششه بششا‬

‫غیرمسلمانانی است که با ما در حال صلح هستند‪.‬‬
‫ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ‬ ‫ﮃ‬ ‫چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ‬ ‫چﭹ ﭺ‬
‫ک چ الممتحنة‪٨ :‬‬ ‫ﮉﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ‬
‫يدارد از اين كه نيكي و بخشش بكنيد به‬ ‫خداوند شما را باز نم ‌‬
‫هاند و از شهر و ديارتان شششما‬
‫كساني كه به سبب دين با شما نجنگيد ‌‬
‫يدارد‪.‬‬
‫هاند‪ .‬خداوند نيكوكاران را دوست م ‌‬ ‫را بيرون نراند ‌‬
‫پیامبر اسلم ج ظلم کردن به اهل ذمه را حششرام فرمششوده و در ایششن‬
‫مورد شدت به خرج داده است و به عامل آن هشدار میدهد‪:‬‬
‫قت ِ َ‬ ‫قص ي َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫و‬
‫هأ ْ‬ ‫وقَ طَييا َ ِ‬ ‫في ْ‬‫ه َ‬ ‫في ُ‬‫و ك َل ّ َ‬‫هأ ْ‬ ‫و ان ْت َ َ َ ُ‬
‫دا أ ْ‬
‫هي ً‬
‫عا ِ‬ ‫م َ‬ ‫م ُ‬‫ن ظَل َ َ‬‫م ْ‬ ‫أَل َ‬
‫م ال ْ ِ‬ ‫فس َ َ‬ ‫أَ َ‬
‫ة ) ابو‬‫م ِ‬
‫قَيا َ‬ ‫و َ‬‫ه يَ ْ‬
‫ج ُ‬‫جي ُ‬ ‫ح ِ‬ ‫فأَنا َ‬ ‫ب نَ ْ ٍ‬ ‫طي ِ‬
‫ر ِ‬ ‫غي ْ ِ‬‫شي ًْئا ب ِ َ‬‫ه َ‬ ‫خذ َ ِ‬
‫من ْ ُ‬
‫داود و بیهقی(‬
‫فرمود‪ :‬آگاه باشید كه هر کس به فردي از اهل ذمه ظلم کنششد یششا او‬
‫را تحقیر نماید یا او را به کاری مکلف کند که از قدرتش خارج است‪،‬‬
‫یا بدون رضایت چیزی از او بگیرد مششن در روز قیششامت علیششه او گششواه‬
‫خواهم بود‪) .‬ابوداوود و بيهقي آن را روايت كردهاند(‪.‬‬
‫من قتل نفسا ً معاهدا ً لم یرح رائحة الجنششة‪ ،‬و ان ریحهششا لیوجششد مششن‬
‫مسیرة اربعین عامًا‪).‬رواه البخاری(‬
‫هر کس فردي ذمی را بششه قتششل برسششاند بششوی بهشششت بششه مشششامش‬
‫نمیرسد‪ ،‬در حالی که بوی آن تا مسیر چهل سال بششه مشششام میرسششد‪.‬‬
‫)بخاري آن را روايت كرده است(‪.‬‬
‫جایگاه شورا در جامعهي اسلمی‬

‫ایمان داریم که شورا منهج و روش اهل سنت و جمششاعت و اسششاس‬
‫و مبنای حکم اسلمی و راه رسیدن به نتيجهي درست ميباشد‪ ،‬البتششه‬
‫این هنگامي است كه اصول شششريعت حششاكم باشششد و مششردم آن را بششا‬
‫رضايت خاطر قبول كرده باشند‪.‬‬
‫خداوند به پیشامبرش کششه معصشوم و متصششل بشه وحشی اسشت دسششتور‬
‫میدهد که به مشورت و نظرخواهی با اصحاب بپردازد‪:‬‬
‫ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ چ چ آل‬ ‫چ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯﭰ ﭱ ﭲ‬
‫عمران‪١٥٩ :‬‬
‫پس از آنان درگذر و برايشان طلب آمرزش نما و در كارها بششا آنششان‬
‫مشورت و رايزنشي كشن‪ .‬و هنگشامي كشه )پشس از ششور و تبشادل آراء(‬
‫تصميم به انجام كاري گرفتي )قاطعانه دست به كار شششو و( بششر خششدا‬
‫كل كن‪.‬‬‫تو ّ‬
‫در آيهاي ديگر مشورت را یکی از صفات اساسی جامعهي اسششلمی‬

‫قرار میدهد‪:‬‬
‫چ ﮙﮱ ﮚ ﮛ ﮜﮱ ﮝﮱ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ چ الشورى‪٣٨ :‬‬
‫يگويند‪ ،‬و نماز را‬ ‫و كسانيند كه دعوت پروردگارشان را پاسخ م ‌‬
‫يخوانند‪ ،‬و كارشششان بششه شششيوهي رايزنششي و بششر پششايهي‬
‫چنان كه بايد م ‌‬
‫هايششم )در‬
‫مشورت بششا يكششديگر اسششت‪ ،‬و از چيزهششايي كششه بديشششان داد ‌‬
‫كارهاي خير( صرف م ‌‬
‫اهميت امر مشورت به اندازهاي است كششه خداونششد آن را بششه داخششل‬
‫خانواده نيز ميكشاند تششا حششتي مسششائلي جششزئي ماننششد شششیر دادن و از‬
‫شير گرفتن كودك را با آن حل و فصل کنند‪:‬‬
‫چ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺﯺ چ البقرة‪٢٣٣ :‬‬
‫اگر )والششدين( خواسششتند بششا رضششايت و مشششورت همششديگر )كششودك را‬
‫زودتر از دو سال( از شير بازگيرند گناهي بر آنان نيست‪.‬‬
‫پيامبر ج نيز همين منهج قرآني را پي گرفتند به طوري كه هيچ كس‬
‫بيشتر از ايشان با ياران و دوستانش مشورت نميكرد‪ .‬ابو هريششره در‬
‫اين باره ميگويد‪ :‬هيششچ كشس را نديشدم كششه بيششش از رسشول خشدا ج بشا‬
‫يارانش مشورت كند‪.‬‬
‫بعد از حضرت رسول ج جانشینان بششر حقششش راه آن بزرگششوار را در‬
‫پیش گرفتند و در مشششورت و نظرخششواهی بششه ایشششان اقتششداء کردنششد‪،‬‬
‫بیهقی با سند صحيح از میمون بن مهران روایت میکند که گفت‪ :‬هششر‬
‫گاه ابوبکر مشکلی پیدا میکرد یششا در دوران خلفتششش مشششکلی پیششش‬
‫میآمد‪ ،‬برای حل آن به کتاب خدا نگاه میکرد اگششر در قششرآن حششل آنششرا‬
‫پیدا نمیکرد به سنت پيامبر ج رو میآورد و گمشدهاش را در آن منبششع‬
‫نورانی میطلبید تا بر اساس آن قضاوت کند‪ ،‬اگر در سنت هم به حل‬
‫آن دست نمییافت‪ ،‬بیرون میآمششد و از مسششلمین میپرسششید آیششا در ایششن‬
‫مورد سنتی از حضرت رسول ج به یاد دارند تا بر اساس آن قضاوت‬
‫کند‪ ،‬اگر پیش اصحاب هم سنتی در این مورد پیششدا نمیشششد بزرگششان و‬
‫عالمان را فرا میخواند و با آنها مشورت میکرد‪ ،‬بعششد از ابششوبکر عمششر‬

‫هم این روش مبارک را در پیش گرفت‪.‬‬
‫بخاری از عمر بن خطاب ط روایت میکند که فرمود‪ :‬هر کس بدون‬
‫مشورت‪ ،‬با کسی بیعت کند در حقیقت جان خششود و آن فششردی را کششه‬
‫به او بیعت داده به خطر انداخته است‪.‬‬
‫بخاری میفرماید‪ :‬امامان بعد از حضرت رسول ج با بزرگان علم در‬
‫امور مباح مشورت میکردند‪ ،‬تا به میانهروترين دیدگاه جششامهي عمششل‬
‫بپوشانند‪ ،‬تبيینات قرآن و سنت را اجرا میکردند و به چیششز دیگششری رو‬
‫نمیآوردند‪ .‬قاريان صحابه‪ ،‬چه پيششر و چششه جوانشششان‪ ،‬طششرف مشششورت‬
‫عمر ط بودند‪ ،‬و در مقابل کتاب خدا سکوت میکردنششد و از آن فراتششر‬
‫نمیرفتند‪.‬‬
‫امر به معروف و نهی از منکر‬

‫ایمان داریم که امر بييه معييروف و نهييی از منکيير یکييی از‬
‫بزرگترین شعائر دین مبین اسلم است‪ ،‬كه موجب حمایت‬
‫از اسلم و پاسداری از محرمات آن میباشييد‪ ،‬و وجييوب آن‬
‫بستگي به توان و مصلحت دارد‪.‬‬
‫ﮞ ﮟ ﮠﮡﮱ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ چ‬ ‫چ ﮖ ﮗ ﮘﮱ ﮙﮱ ﮚ ﮛ ﮜﮱ ﮝﮱ‬
‫آل عمران‪١٠٤ :‬‬
‫بايد از ميان شما گروهي باشند كه )تربيت لزم را ببينند و قرآن و‬
‫سّنت و احكام شششريعت را بياموزنششد و مردمششان را( دعششوت بششه نيكششي‬
‫كنند و امر به معروف و نهي از منكر نمايند‪ ،‬و آنان خود رستگارند‪.‬‬
‫خداوند امت اسلمی را مكلف كرده است که عشدهای از آنهششا بششرای‬

‫اداي این مسئولیت خطیر قد علم کنند‪ ،‬هر چند اين وظيفه بر تك تك‬
‫آنها بر حسب موقعيتي كه دارند واجب است‪.‬‬
‫ﭭ‬ ‫ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩﭪ ﭫ ﭬ‬ ‫چﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ‬
‫ﭮ ﭯ ﭰ ﭱﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ چ آل عمران‪١١٠ :‬‬
‫متي هستيد كه به سود انسانها‬ ‫مد( بهترين ا ّ‬‫شما )اي پيروان مح ّ‬
‫ينماييششد‬
‫هايد )مادام كه( امر به معروف و نهي از منكششر م ‌‬ ‫آفريده شد ‌‬
‫و به خدا ايمان داريد‪ .‬و اگر اهل كتاب )مثل شما بششه چنيششن برنششامه و‬
‫آيين درخشاني( ايمشان بياورنشد‪ ،‬بشراي ايششان بهشتر اسشت )از بشاور و‬
‫دهي كمششي( از آنششان باايماننششد و بيشششتر‬ ‫آييني كه برآننششد‪ .‬ولششي تنهششا عش ّ‬
‫ايشان فاسق )و خارج از حدود ايمان و وظايف آن( هستند‪.‬‬
‫این آیه برای هر امت و جامعه و در هششر زمانيسششت‪ .‬بهششترین دوران‪،‬‬
‫دوراني اسشت كشه پيشامبر در آن مبعشوث ششده اسشت‪ ،‬و اسشاس ایشن‬
‫فضل و ارزش‪ ،‬امر به معروف و نهی از منکر و ایمان به خدا اسششت‪،‬‬
‫آنها )كساني كه پيامبر در ميان آنها مبعوث شد( بهترین امتها و بششرای‬
‫مردم از همه بهتر هستند چون به پا خاستند تا انسانها را آزاد کننششد و‬
‫به سوي اسلم بياورند‪.‬‬
‫خداونششد در سششورهي مششائده بیششان میفرمایششد کششه رهششا کششردن ایششن‬
‫مسئولیت از جششانب بنياسششرائيل مششوجب نفریششن كششردن آنهششا از سششوي‬
‫پیامبرانشان گرديد‪:‬‬
‫ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ‬ ‫چﭩ ﭪ‬
‫ﭺ چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ چ المائدة‪٧٩ - ٧٨ :‬‬
‫ياسرائيل بر زبان داوود و عيسي پسر مريم لعن و‬ ‫كافران بن ‌‬
‫هاند‪ .‬اين بدان خاطر بود كه آنان پيوسته )از فرمششان خششدا(‬ ‫نفرين شد ‌‬
‫يگذشششتند‪ .‬آنششان از‬
‫يكردند و )در ظلم و فسششاد( از ح شد ّ م ‌‬‫سركشي م ‌‬
‫يكشششيدند و همششديگر را از‬ ‫يدادند دسششت نم ‌‬
‫اعمال زشتي كه انجام م ‌‬
‫يكردنششد!‬
‫يدادند‪ .‬و چه كار بششدي م ‌‬
‫يكردند و پند نم ‌‬
‫زشتكاريها نهي نم ‌‬
‫يشششدند و گروهششي هششم سششكوت‬ ‫هاي مرتكب منكششرات م ‌‬ ‫)چرا كه دست ‌‬
‫يگشتند(‪.‬‬‫ينمودند‪ ،‬و بدين وسيله همه مجرم م ‌‬ ‫م ‌‬
‫پیامبر ج بیان میفرماید که ادای این مسئولیت به انششدازهي وسششع و‬
‫توانایی هر فرد ميباشد‪:‬‬
‫من رأی منکم منکرا ً فلیغره بیده‪ ،‬فان لم یستطع فبلسانه‪ ،‬فان لششم‬
‫یستطع فبقلبه و ذلک اضعف الیمان )رواه مسلم(‬
‫هر کس از شما منکری را دید آن را بششا دسششت تغییششر بدهششد‪ ،‬اگششر بششا‬
‫دست نتوانست با زبان آن را تغییر بدهششد‪ ،‬اگششر بششا زبششان نتوانسششت بششا‬
‫قلب نگرانی خود را ابراز کند‪ ،‬این ضعیفترین مرحلهي ایمان است‪.‬‬
‫چون معمول ً امششر بششه معششروف و نهششی از منکششر همششراه اذیششت و آزار‬
‫است‪ ،‬آنها را به صبر توصیه میفرماید‪:‬‬
‫ﭡ‬ ‫ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ‬ ‫چﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ‬
‫چ العصر‪٣ - ١ :‬‬
‫سوگند به زمان )كه سرمايهي زنششدگي انسششان‪ ،‬و فرصششت تلش او‬
‫براي نيل به سعادت دو جهان است( انسششانها همششه زيانمندنششد‪ !.‬مگششر‬
‫يكننششد‪ ،‬و‬
‫يآورند‪ ،‬و كارهششاي شايسششته و بايسششته م ‌‬ ‫كساني كه ايمان م ‌‬
‫سششك بششه حششق )در عقيششده و قششول و عمششل( سششفارش‬ ‫همديگر را به تم ّ‬
‫مششل سششختيها و دشششواريها و‬ ‫يكنند‪ ،‬و يكديگر را بششه شششكيبايي )در تح ّ‬‫م ‌‬
‫يگردد(‪.‬‬ ‫ينمايند )كه موجب رضاي خدا م ‌‬ ‫دردها و رنجهايي( توصيه م ‌‬
‫بعد از توصیه و سششفارش بششه حششق‪ ،‬بششه صششبر و شششکیبایی سششفارش‬

‫میفرمایششد چششون معمششول ً بعششد از دعششوت بششه حششق بل و درد و محنششت‬
‫سرازیر میشود‪.‬‬
‫و پند و اندرز لقمان به پسرش را چنين بيان ميفرمايد‪:‬‬
‫ﯶ چ لقمان‪١٧ :‬‬ ‫چ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫﯬ ﯭ ﯮ ﯯﯰ ﯱ ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ‬
‫اي پسر عزيزم! نماز را چنان كه شايد بخوان‪ ،‬و به كار نيك دستور‬
‫يرسد شششكيبا‬‫بده و از كار بد نهي كن‪ ،‬و در برابر مصائبي كه به تو م ‌‬
‫مي( است كه بايد بر آن عششزم را‬‫باش‪ .‬اينها از كارهاي )اساسي و مه ّ‬
‫جزم كرد و ثبات ورزيد‪.‬‬
‫اقسام مردم در طلب علم‬

‫به باور ما مردم در طلب علم سه گروه هستند‪:‬‬
‫‪1‬ش عامی و بیسواد‪ :‬هیچ مذهبی ندارد‪ ،‬جز مذهب کسی که بششرای او‬
‫فتوی میدهد‪ ،‬باید مفتی او به علم و دین و ادب و اتباع سلف مشهور‬
‫باشد‪ ،‬و هر گاه فرد عامي در فتواي مجتهدين دچار مشکل و اختلف‬
‫شد‪ ،‬باید به نظر و دیدگاه دانشاترین و بشاتقواترين آنهشا برگشردد‪ ،‬بشرای‬
‫شناختن عالم نيز شهرت و آوازهي نيك او کافی است‪.‬‬
‫‪2‬ش طالب علم‪ :‬کسی که میخواهد علم را از یکی از مششذاهب مششدون‬
‫دوران خود کششه شششافعی و حنفششی و مششالکی و حنبلششی هسششتند و امششت‬
‫اسلمی بر صحت و مقبولیت آنها اتفاق دارند فرا گیرد‪ ،‬یکششی از ایششن‬
‫مذاهب را برمیگزیند و به کتب معتبر همراه با ادلهي احکام مراجعششه‬
‫ميکند‪ ،‬تا مدارج علمی را طی کنششد و بششه درجهي اجتهششاد یششا اسششتقلل‬
‫فکری برسد‪.‬‬
‫‪3‬ش عالم‪ :‬کسی که قدرت اجتهاد دارد و به اسششتقلل فکششری رسششیده‬
‫است‪ ،‬باید همهي امور را از ادلهي شرعی استنباط كند‪ ،‬و حق ندارد‬
‫از هیچ مجتهدی تقلید نماید‪.‬‬
‫خداوند در آیهي ‪ 43‬و ‪ 44‬سورهي نحل میفرماید‪:‬‬
‫ﭟ ﭠ ﭡ‬ ‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پپ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ‬
‫ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ چ النحل‪:‬‬ ‫ﭢ ﭣﭤ ﭥ ﭦ‬
‫‪٤٤ - ٤٣‬‬
‫هاي را براي ابلغ‬ ‫يبايست خداوند فرشت ‌‬
‫يگويند‪ :‬م ‌‬
‫)مشركان م ‌‬
‫يفرستاد؛ )نه تو را كه فردي تهيدست و انسششاني چششون مششا‬
‫رسالت م ‌‬
‫هستي‪ .‬بايد بدانند كه( ما پيش از تو نيز جششز مردانششي را كششه بديشششان‬
‫هايشم‪ .‬پشس )بشراي‬ ‫هايم‪) ،‬بشه ميشان مشردم( روانشه نكرد ‌‬‫وحشي فرسشتاد ‌‬
‫روشنگري( از آگاهان )از كتابهاي آسماني همچششون تششورات و انجيششل(‬
‫هانششد نششه‬
‫يدانيد )كه پيغمبران همه انسان بود ‌‬ ‫بپرسيد‪ ،‬اگر )اين را( نم ‌‬
‫فرشته(‪) .‬پيغمبران را( همراه با دليل روشن و معجزات آشكار )دا ّ‬
‫ل‬
‫هايم‪ ،‬و قرآن را بششر تششو‬
‫بر پيغمبري ايشان(‪ ،‬و همراه با كتابها فرستاد ‌‬
‫هايم تا اين كه چيزي را براي مردم روشن سازي كششه بششراي‬ ‫نازل كرد ‌‬
‫آنان فرستاده شده است )كه احكام و تعليمات اسشلمي اسشت( و تشا‬
‫اين كه آنان )قرآن را مطالعه كنند و دربارهي مطالب آن( بينديشند‪.‬‬
‫به جاهل دستور میدهد که به پژوهندگان کتابهششای آسششمانی مراجعششه‬
‫کند و آنچه را كه نميداند از آنها بپرسد‪.‬‬
‫ﭪ ﭫﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ‬ ‫ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ‬ ‫چﭡ ﭢ ﭣ ﭤ‬
‫چ العراف‪٣ :‬‬
‫از چيزي پيروي كنيد كه از سوي پروردگارتان بر شما نازل شده‬
‫اسششت‪ ،‬و جششز خششدا از اوليششاء و سرپرسششتان ديگششري پيششروي مكنيششد )و‬
‫جه )اوامر و نواهي خششدا( هسششتيد )و كمششتر‬
‫فرمان مپذيريد(‪ .‬كمتر متو ّ‬
‫يگيريد(‪.‬‬‫پند م ‌‬
‫اهل علم برای بطلن تقلید کسی که خودش قدرت استدلل و تفکر‬
‫دارد به آیهي بال استناد میکنند‪.‬‬
‫ابو داوود و ابن ماجه از جابر روایت میکنند‪:‬‬
‫ْ‬ ‫فر َ َ‬
‫ه‬
‫سيي ِ‬ ‫في َرأ ِ‬ ‫ه ِ‬ ‫ج ُ‬
‫ش ّ‬ ‫ف َ‬ ‫جٌر َ‬ ‫ح َ‬ ‫مّنا َ‬ ‫جًل ِ‬ ‫ب َر ُ‬ ‫صا َ‬ ‫فأ َ‬ ‫س َ ٍَ‬ ‫في َ‬ ‫جَنا ِ‬ ‫خَر ْ‬ ‫) َ‬
‫ف َ‬‫ه َ‬ ‫َ‬ ‫م َ‬ ‫َ‬
‫فييي‬ ‫ة ِ‬ ‫صيي ً‬‫خ َ‬ ‫ن ِلي ُر ْ‬ ‫دو َ‬ ‫ج ُ‬ ‫ل تَ ِ‬ ‫ه ْ‬ ‫ل َ‬ ‫قا َ‬ ‫حاب َ ُ‬ ‫ص َ‬ ‫لأ ْ‬ ‫سأ َ‬ ‫ف َ‬ ‫حت َل َ‬ ‫ما ْ‬ ‫ثُ ّ‬
‫َ‬
‫ء‬
‫ميا ِ‬ ‫عَليى ال ْ َ‬ ‫دُر َ‬ ‫قي ِ‬ ‫ت تَ ْ‬ ‫وأْني َ‬ ‫ة َ‬ ‫صي ً‬ ‫خ َ‬ ‫ك ُر ْ‬ ‫جيدُ َلي َ‬ ‫ما ن َ ِ‬ ‫قاُلوا َ‬ ‫ف َ‬ ‫مم ِ َ‬ ‫الت ّي َ ّ‬
‫ُ‬
‫ل‬ ‫قا َ‬ ‫ف َ‬ ‫ك َ‬ ‫خب َِر ب ِذَل ِ َ‬ ‫يج أ ْ‬ ‫عَلى الن ّب ِ ّ‬ ‫مَنا َ‬ ‫د ْ‬
‫َ‬
‫ق ِ‬ ‫ما َ‬ ‫فل َ ّ‬
‫َ‬
‫ت َ‬ ‫ما َ‬ ‫ف َ‬ ‫ل َ‬ ‫س َ‬ ‫غت َ َ‬ ‫فا ْ‬ ‫َ‬
‫ي‬‫عيي ّ‬ ‫فاءُ ال ْ ِ‬ ‫ش َ‬ ‫ما ِ‬ ‫فإ ِن ّ َ‬ ‫موا َ‬ ‫عل َ ُ‬ ‫م يَ ْ‬ ‫سأُلوا إ ِذْ ل َ ْ‬ ‫ه أَل َ‬ ‫م الل ّ ُ‬ ‫ه ْ‬ ‫قت َل َ ُ‬ ‫قت َُلوهُ َ‬ ‫َ‬
‫ك‬ ‫شي ّ‬ ‫ب َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ن ي َك ْ ِ‬ ‫ما َ‬ ‫ؤا ُ‬ ‫س َ‬
‫صي َ‬ ‫ع ِ‬ ‫و يَ ْ‬‫ص يَر أ ْ‬ ‫ع ِ‬ ‫وي َ ْ‬‫م َ‬ ‫مي َ‬ ‫ن ي َت َي َ ّ‬‫هأ ْ‬ ‫في ِ‬ ‫كا َ‬ ‫ل إ ِن ّ َ‬ ‫ال ّ‬
‫سييائ َِر‬ ‫سي َ‬

‫ل َ‬ ‫غ ِ‬
‫وي َ ْ‬ ‫عل َي ْ َ‬
‫هييا َ‬ ‫ح َ‬
‫سي َ‬
‫م َ‬ ‫ة ث ُي ّ‬
‫م يَ ْ‬ ‫خْر َ‬
‫ق ً‬ ‫ه ِ‬
‫ح ِ‬ ‫عَلى ُ‬
‫جْر ِ‬ ‫سى َ‬ ‫مو َ‬ ‫ُ‬
‫ه(‪.‬‬
‫د ِ‬
‫س ِ‬‫ج َ‬
‫َ‬
‫به قصد مسافرت بیرون رفتیم‪ ،‬در راه بودیم که مردی از ما بر اثششر‬
‫اصابت سنگ سرش شکست‪ ،‬سپس دچار جنابت گرديششد و دربششارهي‬
‫آن از دوسششتانش سششؤال کششرد و گفششت آیششا مششن میتششوانم تیمششم کنششم؟‬
‫دوستانش گفتند‪ :‬ما براي تو رخصتی سراغ نششداریم و تششو میتششوانی از‬
‫آب استفاده کنی‪ ،‬آن مرد هم غسل کرد و بعد از آن بر اثششر جراحششت‬
‫جان داد‪ ،‬وقتی که برگشتیم‪ ،‬پیش حضششرت رفششتیم و جریششان را بششرای‬
‫ايشان تعریف کردیم‪ ،‬پیامبر ج فرمود‪ :‬خداونششد آنهششا را بکشششد‪ ،‬وقششتی‬
‫که چيزي را نمیدانند چرا نمیپرسند؟ چارهي درمانده پرسششش اسششت‪.‬‬
‫كافي بود تيمم كند يا اينكه بر روي زخمش چيزي ببندد و بششر روي آن‬
‫مسح كند‪ ،‬آنگاه ساير بدنش را بشويد‪.‬‬
‫آنچه كه اختلف در آن جايز است‬
‫ایمان داریم كه مسائل اجتهادی‪ ،‬يعني مسائلی كششه دلیششل قطعششی از‬
‫نص صحیح و اجماع صریح ندارند‪ ،‬مبنای ولء و براء قرار نميگیرند‪ ،‬و‬
‫شايسته نیست بر مخششالف خششود در آن مسششائل سششخت بگیریششم‪ ،‬و تششا‬
‫وقتی که شششخص در دائرهي اجتهششاد و يششا تقلیششد درسششت بششاقی بمانششد‬
‫دیانت و ایمانش خدشهدار نمیشود‪ ،‬و جايز نیست کششه امششت اسششلمی‬
‫به خاطر این نوع مسائل دچار تفرقه و اختلف شود‪ ،‬هششر چنششد بششرای‬
‫رسیدن به حقیقششت و صششواب مششانعي بششراي تحقیششق و تفحششص علمششی‬
‫نیست‪ ،‬ولي اين تحقیششق و تفحششص نبايششد بششه تعصششب و مجششادله منجششر‬
‫شود‪.‬‬
‫چ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ چ الحشر‪:‬‬
‫‪٥‬‬
‫ههاي خود بر‬‫هها و ريش ‌‬‫هر درخت خرمايي را كه بريديد‪ ،‬يا بر پاي ‌‬
‫جاي گذاشششتيد‪ ،‬بششه فرمششان خششدا و اجششازهي او بششوده اسششت )و گنششاهي‬
‫يباششد‪ .‬خشدا ايشن كشار را كشرده اسشت( تشا‬ ‫متوجه شما مسشلمانان نم ‌‬
‫نروندگان )از دستورات الهي و منحرفان از شششرايع آسششماني( را‬ ‫بيرو ‌‬
‫خوار و رسوا گرداند‪.‬‬
‫برخی از مهاجرین‪ ،‬گروهی دیگر را از بریدن درختان منع می کردند و‬
‫میگفتند‪ :‬این غنمیت مسلمین است و نباید قطع شود‪ ،‬قرآن به تأییششد‬
‫دیدگاه گروهی که قائل به بریدن نبودند نازل شد‪ ،‬اما گششروه دوم کششه‬
‫قائل به قطع درختان خرما بودند مجششرم شششاخته نشششدند و خداونششد از‬
‫گناه آنان درگذشت‪ ،‬چون انسان در مسائل اختلفی هر چند مرتکششب‬
‫اشتباه شود گناهي متوجه او نيست‪.‬‬
‫فل َ ي َ‬ ‫َ‬
‫حك َي َ‬
‫م‬ ‫وإ ِ َ‬
‫ذا َ‬ ‫ن َ‬
‫ج يَرا ِ‬
‫هأ ْ‬‫ب َ ُ‬ ‫صييا َ‬
‫مأ َ‬‫هد َ ث ُ ّ‬‫جت َ َ‬
‫فا ْ‬ ‫م َ‬ ‫حاك ِ ُ‬‫م ال ْ َ‬ ‫حك َ َ‬‫ذا َ‬ ‫إِ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫جٌر )متفق عليه(‬ ‫هأ ْ‬ ‫فل َ ُ‬‫خطَأ َ‬ ‫مأ ْ‬ ‫هد َ ث ُ ّ‬
‫جت َ َ‬
‫فا ْ‬ ‫َ‬
‫اگر حاکم قضاوت کرد و به حق اصابت نمود دو پششاداش دارد و اگششر‬
‫اشششتباه کششرد یششک پششاداش میگیششرد‪) .‬بخششاري و مسششلم آن را روايششت‬
‫در سششیرهي حضششرت ج روایششت شششده اسششت كششه هششر گششاه فششردی در‬
‫مسششائل اختلفششی و اجتهششادی مرتکششب اشششتباه میشششد‪ ،‬پیششامبر ج او را‬
‫سرزنش نمیفرمود‪.‬‬
‫مثل ً هنگامي كه پیامبر ج خطاب به اصحاب فرمود تنها در بنیقریظه‬
‫نماز عصر را به جای آورنششد‪ .‬برخششی از آنهششا نمششاز را در راه ادا کردنششد‬
‫چون معتقد بودند که هدف حضرت تنهششا شششتاب بششوده و برخششی دیگششر‬
‫نماز را در بنیقریظه به جا آوردند چون میگفتند‪ :‬رسول خششدا ج چنیششن‬
‫فرموده اسششت‪ ،‬پیششامبر بعششد از شششنیدن جریششان هیششچ کششدام را ملمششت‬
‫نفرمود‪.‬‬
‫فصل دوم ‪ :‬اركان اسلم‬
‫اركان اسلم‬
‫ایمان داریم که اسلم پنچ رکن دارد‪:‬‬

‫‪1‬ششش گششواهی دادن بششه اينكششه خششدايي جششز اللششه نيسششت و محمششد ج‬
‫فرستادهي اوست‪.‬‬
‫‪2‬ش اقامهي نماز‬

‫‪3‬ش اداي زکات‬
‫‪4‬ش روزهي رمضان‬
‫‪5‬ش حج‬
‫ش يهادة أ َن َل إل َيه إّل الل ّيه َ‬ ‫عَلى َ‬
‫ن‬ ‫وأ ّ‬ ‫ُ َ‬ ‫ِ َ ِ‬ ‫س َ َ َ ِ ْ‬ ‫م ٍ‬ ‫خ ْ‬ ‫سَل ُ‬
‫م َ‬ ‫ي اْل ِ ْ‬‫) ب ُن ِ َ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫وإ ِ َ‬
‫وم ِ‬ ‫صي ْ‬‫و َ‬
‫ج َ‬
‫حي ّ‬
‫وال َ‬‫ة َ‬
‫ء الّزكا ِ‬
‫وِإيَتا ِ‬
‫ة َ‬
‫صل ِ‬ ‫قام ِ ال ّ‬ ‫دا رسولالله َ‬ ‫م ً‬ ‫ح ّ‬
‫م َ‬‫ُ‬
‫ن( )متفق عليه(‬ ‫ضا َ‬ ‫م َ‬ ‫َر َ‬
‫اسلم بر پنچ رکن بنا شده است‪ :‬شششهادت دادن بششه يگششانگي خششدا و‬
‫رسالت محمد ج‪ ،‬اقامهي نمششاز‪ ،‬اداي زکششات‪ ،‬حششج و روزهي رمضششان‪.‬‬
‫بخاری حدیث را در باب »بنی السلم علششی خمششس« روایششت کششرده‬
‫است و میفرماید‪ :‬امت اسلمی بر معنششی آن اجمششاع دارنششد‪ ،‬بنششابراین‬
‫یکی از ضروریات دین مبین اسلم است‪.‬‬
‫شهادتين‬
‫شهادت ميدهيم به وحدانيت پروردگار و رسالت محمد ج‪.‬‬
‫خداوند به وحدانیت خود گواهی میدهد‪ ،‬و فرشتگان و صاحبان علششم‬
‫نيز بر این اصل شهادت میدهند‪:‬‬
‫ﭲ‬ ‫ﭱ‬ ‫ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯﭰ‬ ‫ﭧ ﭨ ﭩ‬ ‫چﭤ ﭥ ﭦ‬

‫ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ چ آل عمران‪١٨ :‬‬
‫خداوند )با نشان دادن جهان هستي به گونهي يك واحد بهم پيوسته‬
‫يدهد ايشن كشه معبششودي‬ ‫و يك نظام يگانه و ناگسسته‪ ،‬عم ً‬
‫ل( گواهي م ‌‬
‫جششز او نيسششت‪ ،‬و ايششن كششه او )در كارهششاي آفريششدگان خششود( دادگششري‬
‫هاي در اين باره(‬‫يكند‪ ،‬و فرشتگان و صاحبان دانش )هر يك به گون ‌‬ ‫م ‌‬
‫يدهند‪ .‬جز او معبودي نيست كه هم توانا است و هم حكيم‪.‬‬ ‫گواهي م ‌‬
‫و در جاي ديگري به پیامبر ج و پیروان ایشان دستور میدهد کششه بششه‬
‫توحيد در الوهيت یقین پیدا کنند و هیچ شکی در مششورد آن بششه دل راه‬
‫ندهند‪:‬‬
‫ﯺ ﯺ ﯺ ﰎﯺ چ محمد‪١٩ :‬‬ ‫ﯺ‬ ‫چﯺ ﯺ‬

‫بدان كه قطعا ً هيچ معبودي جز الله وجود ندارد‪.‬‬
‫و از شرک در الوهیت نهی میکند و دسششتور میدهششد کششه تنهششا از خششدا‬
‫بترسید‪:‬‬
‫ﯨﯩ ﯺ ﯺ ﯺ چ النحل‪٥١ :‬‬ ‫ﯦ ﯧ‬ ‫ﯣﯤ ﯥ‬ ‫چ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ‬

‫خدا گفته است كه دو معبود دوگانه براي خود برنگزينيد‪ ،‬بلكه خدا‬
‫هاي است )كه منم آفريدگار كائنششاتم( و تنهششا و تنهششا از مششن‬
‫معبود يگان ‌‬
‫بترسيد و بس‪.‬‬
‫در آیهي ‪ 73‬سورهي مائده به تکفیر اهل تثلیششث حکششم میکنششد و بششر‬
‫توحید تاکید میفرماید‪:‬‬
‫ﮙﮚ ﮛ‬ ‫چ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک ﮒگ گ گ ﮖ ﮗ ﮘ‬
‫ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ چ المائدة‪٧٣ :‬‬ ‫ﮜﮱ ﮝﮱ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ‬
‫يگويند‪ :‬خداوند يكي از سه خدا است!‬ ‫بيگمان كساني كافرند كه م ‌‬
‫)در صورتي كه( معبودي جز معبششود يگششانه وجششود نششدارد )و خششدا يكششي‬
‫يگوينششد دسششت نكشششند )و از معتقششدات‬ ‫بيش نيست( و اگر از آنچششه م ‌‬
‫باطل خود برنگردند( به كافران آنان )كه بر اين اعتقاد باطل ماندگار‬
‫يمانند( عذاب دردناكي خواهد رسيد‪.‬‬ ‫م ‌‬
‫همچنيششن خششبر ميدهششد کششه تعششدد خششدايان مششوجب فسششاد در زمیششن و‬
‫آسمانها میشود‪:‬‬
‫ﯤ ﯥﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ چ النبياء‪٢٢ :‬‬ ‫ﯢ ﯣ‬ ‫ﯡ‬ ‫چﯟ ﯠ‬

‫يبودند‬
‫اگر در آسمانها و زمين‪ ،‬غير از يزدان‪ ،‬معبودها و خداياني م ‌‬
‫يگرديششد‬‫يچرخاندند( قطعا ً آسمانها و زمين تباه م ‌‬ ‫و )امور جهان را م ‌‬
‫يخورد‪ .‬چرا كششه بششودن دو شششاه در كشششوري و‬ ‫)و نظام گيتي به هم م ‌‬
‫يزنششد(‪ .‬لششذا يششزدان‬
‫هاي‪ ،‬نظم و ترتيششب را بششه هششم م ‌‬‫دو رئيس در ادار ‌‬
‫صاحب سلطنت جهان‪ ،‬بسي برتر از آن چيزهششايي اسششت كششه ايشششان‬
‫يرانند‪.‬‬
‫يدهند و( بر زبان م ‌‬‫)بدو نسبت م ‌‬
‫در آیهي ‪ 91‬سورهي مؤمنون بیان میفرماید که تعدد آلهه منجششر بششه‬
‫تنازع میشود‪ ،‬چون هر خدايی همراه مخلوقاتش برميخيزد و با هم به‬
‫جنگ و جدال میپردازند لجرم گروهی غالب و گروهي دیگر شکسششت‬
‫میخورند‪ ،‬این وضعیت نهایت فساد و بیبند و باری است‪:‬‬
‫ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ‬ ‫چ ﭗ پ پ ﭚ ﭛﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠﭡ ﭢ ﭣ ﭤ‬
‫ﭩ ﭪ ﭫﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ چ المؤمنون‪٩١ :‬‬
‫خداوند نه فرزندي براي خود برگرفته است و نه خدايي با او‬
‫يبششود‪ ،‬هشر خششدايي بشه‬‫)انباز( بوده است‪ ،‬چرا كه اگشر خششدايي بشا او م ‌‬
‫يپرداخت )و در نتيجه هر بخشششي از جهششان بششا نظششام‬ ‫آفريدگان خود م ‌‬
‫يگرديد‪ ،‬و اين با وحدت نظامي كه بر سراسر هستي‬ ‫صي اداره م ‌‬
‫خا ّ‬
‫يبشود( و هشر يشك از خشدايان )بشراي توسشعهي‬ ‫حاكم است‪ ،‬سازگار نم ‌‬
‫يجسششت )و نظششام‬ ‫قلمرو حكومت خود( بر ديگري برتري و چيرگي م ‌‬
‫يكشيد(‪ .‬خششدا‬ ‫يشد و جهان هستي به تباهي م ‌‬ ‫عالم از هم گسيخته م ‌‬
‫هسراييهايي( است كه ايشان )خداي‬ ‫والتر و بالتر از آن چيزها )و ياو ‌‬
‫يگويند‪.‬‬
‫را بدانها وصف و دربارهي او( م ‌‬
‫و به رسالت پيامبرش چنين گواهي ميدهد‪:‬‬
‫چ ﭑ ﭒ ﭓﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛچ الفتح‪٢٩ :‬‬
‫محمد فرستادهي خدا است‪ ،‬و كساني كششه بششا او هسششتند در برابششر‬
‫كافران تند و سرسخت‪ ،‬و نسبت به يكديگر مهربان و دلسوزند‪.‬‬
‫ﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗ چ الحزاب‪:‬‬
‫ﯺﯧﯗ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫ﯩ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫چﯺﯨ‬
‫مد پدر )نسبي( هيچ يششك از مششردان شششما )نششه زيششد و نششه ديگششري(‬
‫مح ّ‬
‫نبوده )تا ازدواج با زينب براي او حرام باشد( و بلكه فرستادهي خششدا‬
‫وت و‬ ‫و آخريششن پيغمششبران اسششت )و رابطهي او بششا شششما رابطهي نبشش ّ‬
‫رهبري است(‪.‬‬
‫و خطاب به پيامبر ميفرمايد‪:‬‬
‫چ ﯺ ﯺ ﯺﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ چ النساء‪٧٩ :‬‬
‫مششا تششو را بششه عنششوان پيغمششبري بششراي )هششدايت همهي( مششردم‬
‫هايم‪ ،‬و كافي است كه خداوند گواه )بر تبليغ تو و پششذيرش يششا‬
‫فرستاد ‌‬
‫عدم پذيرش آنان( باشد‪.‬‬
‫منزلت و جايگاه شهادتين در دين‬

‫ایمان داریم که شهادتين اولین چيز واجب بر مكلفين است و اولین‬
‫چیزی است کششه اسششلم مششردم را بششدان فششرا میخوانششد‪ ،‬و اقششرار بششدان‬
‫موجب تصدیق و تسلیم در دنیا و نجات و رستگاری در قیامت است‪.‬‬
‫چ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ چ الفتح‪١٣ :‬‬
‫كساني كه به خدا و پيغمبرش ايمان نداشته باشند )كافرند و( ما‬
‫براي كافران آتش سوزان و فروزاني را تهيه ديد ‌‬
‫ايمان تمام و كامل نميشود مگر با اقرار به شششهادتين‪ ،‬و اسشلم نيششز‬
‫بدون آن دو صحيح نيست‪.‬‬
‫در سورهي توبه ميفرمايد‪:‬‬
‫ﮥ ﮦ چ التوبة‪:‬‬ ‫ﮟ ﮠﮡﮱ ﮢ ﮣ ﮤ‬ ‫چ ﮘﮱ ﮙﮱ ﮚ ﮛ ﮜﮱ ﮝﮱ ﮞ‬
‫اگر آنان )از كفر( توبه كردند و )احكام اسلم را مراعات داشتند‪،‬‬
‫و از جمله( نماز را خواندند و زكات دادند )دست از آنان بداريد‪ ،‬چششرا‬
‫كششه( در ايششن صششورت بششرادران دينششي شششما هسششتند )و سششزاوار همششان‬
‫چيزهايي بوده كه شما سزاواريد‪ ،‬و همان چيزهايي كه بر شما واجب‬
‫است‪ ،‬بر آنان هم واجب است(‪ .‬ما آيات خود را بششراي اهششل دانششش و‬
‫يدهيم‪.‬‬
‫يكنيم و شرح م ‌‬ ‫معرفت بيان م ‌‬
‫ﯜ ﯝ ﯞ ﯟﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ چ التوبة‪٥ :‬‬ ‫چﯘ ﯙ ﯚ ﯛ‬

‫اگر تششوبه كردنششد و )از كفششر برگششتند و بشه اسشلم گرويدنشد و بشراي‬
‫نشان دادن آن( نماز خواندند و زكات دادند‪) ،‬ديگر از زمرهي شمايند‬
‫و ايشان را رها سازيد و( راه را بر آنان باز گذاريششد‪ .‬بيگمششان خداونششد‬
‫هكننششدگان از گناهششان‪ (،‬و رحمششت‬ ‫داراي مغفششرت فششراوان )بششراي توب ‌‬
‫گسترده )براي همهي بندگان( است‪.‬‬
‫در این آیه بیان میشود که برادري در دین و حفظ خون و مششال تنهششا‬
‫با توبه از شرک ممکن است‪ ،‬توبه از شرک یعنی اقرار بششه شششهادتین‬
‫و قيام به مقتضيات اين اقرار مانند اداي نماز و زكات‪.‬‬
‫پیامبر ج بیان میفرماید که توحید اولین رکن دعوت اسششلمی اسششت‪،‬‬
‫هنگامي كه معاذ را به يمن فرستاد خطاب به او فرمود‪:‬‬
‫ةأ ْ‬ ‫م إ َِلى َ َ َ ِ‬ ‫ه ْ‬‫ع ُ‬‫فادْ ُ‬ ‫ب َ‬ ‫ل ال ْك َِتا ِ‬
‫ه ِ‬ ‫م ْ‬ ‫ما ِ‬‫و ً‬ ‫ق ْ‬ ‫إ ِن ّ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫م‬‫ه ْ‬‫م ُ‬ ‫عل ِ ْ‬ ‫ف يأ ْ‬‫ك َ‬‫عوا ل ِذَل ِ َ‬
‫م أطا ُ‬ ‫ه ْ‬ ‫ن ُ‬ ‫فإ ِ ْ‬‫وأّني رسولالله َ‬ ‫ه َ‬‫ه إ ِل الل ُ‬ ‫إ ِل َ َ‬
‫َ‬
‫ة‪.‬‬‫ول َي ْل َ ي ٍ‬‫وم ٍ َ‬‫ل يَي ْ‬‫في ك ُي ّ‬ ‫ت ِ‬ ‫وا ٍ‬ ‫صل َ َ‬
‫س َ‬ ‫م َ‬ ‫خ ْ‬‫م َ‬ ‫ه ْ‬ ‫ض َ َ‬
‫علي ْ ِ‬ ‫فت ََر َ‬ ‫ها ْ‬‫ن الل ّ َ‬ ‫أ ّ‬
‫اي معاذ تو به سوي قششومي ميروي کشه اهششل کتششاب هسششتند‪ ،‬بایششد در‬
‫اولین وهله آنها را به گواهی دادن به يگانگي خدا و رسششالت مششن فششرا‬
‫خوانی‪ ،‬اگر از تو پیششروی کردنششد بششه آنهششا یششاد بششده کششه خداونششد در هششر‬
‫شبانهروز پنچ نماز بر آنها واجب فرموده است‪) .‬مسلم آن را روايششت‬

‫در حدیث دیگششر بیششان میفرمایششد کششه اقششرار بششه توحیششد خششون و مششال‪،‬‬
‫انسان را در دنیا حفششظ میکنششد و آنچششه مربششوط بششه نيششت قلششبي اسششت‬
‫حسابش با خداست‪.‬‬
‫من قال ل اله ال الله و کفر بما یعبد من دون الله‪ ،‬فقد حرم دمششه و‬
‫ماله و حسابه علی الله‪).‬رواه مسلم(‬
‫هر کس به الوهیت پروردگار اقرار کند و بششه عبششادت غیششر خششدا کفششر‬
‫ورزد‪ ،‬خون ومالش حرام‪ ،‬و حساب قیامتی او هم بر عهدهي خداوند‬
‫است‪.‬‬
‫در حدیث دیگر میفرماید‪:‬‬
‫أمرت أن أقاتل الناس حتی یقولوا ل إله إل الله‪ ،‬و یؤمنوا بشی و بمشا‬
‫جئت به‪ ،‬فاذا فعلوا ذلک عصموا منی دماءهم و أمششوالهم‪ ،‬إل بحقهشا و‬
‫حسابهم علی الله )رواه مسلم(‬
‫به من دسشتور داده ششده اسشت کشه بشا مشردم بجنگشم تشا وقشتی کشه‬
‫میگویند ل اله ال الله و به من و پیام وحی ایمششان بیاورنششد‪ ،‬وقششتی کششه‬
‫چنین کردند خون و مالشان محفوظ است‪ ،‬مگر اینکه مرتکب جرمی‬
‫شوند و حساب آنها در قیامت با خدا است‪.‬‬
‫ختم نبوت‬
‫گواهی میدهیييم کييه محمييد ج خيياتم پیييامبران اسييت‪ ،‬هيير‬
‫کسی بعد از ایشان مييدعی نبييوت شييد از اسييلم برگشييته‪،‬‬
‫چون آیات صریح قرآن و احييادیث صييحیح را در مييورد ختييم‬
‫نبوت تکذیب نموده است‪.‬‬
‫خداوند درآیهي ‪ 40‬سورهي احزاب میفرماید‪:‬‬
‫ﯧﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬
‫ﯩ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫چﯺﯨ‬
‫ﯺ ﯺ چ الحزاب‪٤٠ :‬‬
‫مد پدر )نسبي( هيچ يك از مردان شما )نه زيد و نه ديگري(‬ ‫مح ّ‬
‫نبوده )تا ازدواج با زينب براي او حرام باشد( و بلكه فرستادهي خششدا‬
‫وت و‬ ‫و آخريششن پيغمششبران اسششت )و رابطهي او بششا شششما رابطهي نبشش ّ‬
‫رهبري است(‪ .‬و خدا از همه چيز آگاه بوده و هست‪.‬‬
‫ل ب ََنيى ب َي ًْتيا‬ ‫جي ٍ‬ ‫ل َر ُ‬ ‫مَثي ِ‬ ‫قب ِْليي ك َ َ‬‫ن َ‬ ‫مي ْ‬ ‫ء ِ‬ ‫ل اْل َن ْب َِييا ِ‬ ‫مث َ َ‬ ‫و َ‬ ‫مث َِلي َ‬ ‫ن َ‬ ‫إِ ّ‬
‫َ‬ ‫َ َ‬
‫س‬‫ل الن ّييا ُ‬ ‫عي َ‬ ‫ج َ‬
‫ف َ‬ ‫ة َ‬‫وي َي ٍ‬
‫ن َزا ِ‬ ‫مي ْ‬‫ة ِ‬‫ع ل َب ِن َي ٍ‬ ‫ض َ‬‫و ِ‬ ‫م ْ‬‫ه إ ِّل َ‬ ‫مل َ ُ‬‫ج َ‬ ‫وأ ْ‬ ‫ه َ‬‫سن َ ُ‬‫ح َ‬ ‫فأ ْ‬
‫ه الل ّب ِن َي ُ‬
‫ة‬ ‫ذ ِ‬‫هي ِ‬‫ت َ‬ ‫ع ْ‬‫ضي َ‬‫و ِ‬ ‫هّل ُ‬ ‫قوُلو َ‬
‫ن َ‬ ‫وي َ ُ‬
‫ه َ‬ ‫ن لَ ُ‬ ‫جُبو َ‬ ‫ع َ‬‫وي َ ْ‬‫ه َ‬ ‫ن بِ ِ‬‫فو َ‬ ‫طو ُ‬ ‫يَ ُ‬
‫ن )متفق عليه(‬ ‫َ‬ ‫فأَنا الل ّب ِن َ ُ‬‫َ‬ ‫ل َ‬ ‫قا َ‬ ‫َ‬
‫م الن ّب ِّيي َ‬ ‫خات ِ ُ‬ ‫وأَنا َ‬ ‫ة َ‬
‫نمونهي من و پیامبران قبل از من مانند مردی است کششه خششانهای را‬
‫خیلی خوب و قشنگ ساخته‪ ،‬اما جای یک آجر را خالی گذاشته باشد‪،‬‬
‫مردم آن خانه را طواف میکنند و از آن متعجب میشوند‪ ،‬و میگوینششد‪:‬‬
‫ای کاش؟! این آجر هم گذاشته میشد‪ ،‬من همان آجر هستم و نبششوت‬
‫با من پايان يافته است‪) .‬بخاري و مسلم آن را روايت كردهاند(‪.‬‬
‫در حدیثي دیگر میفرماید‪:‬‬
‫ي ال ْك ُ ْ‬ ‫أ ََنا محمد وأ ََنا أ َحمد َ‬
‫فَر‬ ‫حو الل ّ ُ‬
‫ه بِ َ‬ ‫م ُ‬ ‫حي ال ّ ِ‬
‫ذي ي َ ْ‬ ‫وأَنا ال ْ َ‬
‫ما ِ‬ ‫ْ َ ُ َ‬ ‫ُ َ ّ ٌ َ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬
‫ب‬‫ق ُ‬ ‫عييا ِ‬ ‫وأن َييا ال َ‬ ‫مي َ‬ ‫َ‬
‫علييى ق يدَ ِ‬ ‫س َ‬
‫حشُر الّنا ُ‬ ‫َ‬ ‫ذي ي ُ ْ‬
‫شُر ال ِ‬ ‫وأَنا ال ْ َ‬
‫حا ِ‬ ‫َ‬
‫من محمد هستم‪ ،‬من احمد هستم‪ ،‬من كسي هستم كه خداونششد بششه‬
‫وسيلهي من کفششر را محششو میکنششد‪ ،‬قیششامت بعششد از شششریعت مششن برپششا‬
‫میشود‪ ،‬من نبوت را ختم کردم و بعد از من پيامبري نمیآید‪) .‬بخششاري‬
‫و مسلم آن را روايت كردهاند(‪.‬‬
‫ت‬‫ص يْر ُ‬ ‫ع ال ْك َل ِيم ِ َ‬
‫ون ُ ِ‬ ‫مي َ‬‫وا ِ‬ ‫ج َ‬‫ت َ‬ ‫طي ُ‬ ‫ع ِ‬ ‫ت أُ ْ‬ ‫س ّ‬ ‫ء بِ ِ‬‫عَلى اْل َن ْب َِيا ِ‬ ‫ت َ‬ ‫ضل ْ ُ‬‫ف ّ‬‫ُ‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫هييوًرا‬‫ض طَ ُ‬ ‫ي اْلْر ُ‬ ‫ت ل ِي َ‬ ‫عل َ ي ْ‬
‫ج ِ‬ ‫و ُ‬‫م َ‬ ‫ي ال ْ َ‬
‫غن َييائ ِ ُ‬ ‫ت ل ِي َ‬ ‫حل ّ ي ْ‬
‫وأ ِ‬ ‫ب َ‬ ‫ع ِ‬ ‫ب ِييالّر ْ‬
‫ت إ َِلى ال ْ َ ْ‬ ‫ُ‬
‫ن )رواه‬ ‫ي الن ّب ِّيييو َ‬ ‫م بِ َ‬ ‫خت ِ َ‬ ‫و ُ‬‫ة َ‬ ‫ف ً‬‫كا ّ‬‫ق َ‬ ‫خل ِ‬ ‫سل ْ ُ‬ ‫وأْر ِ‬ ‫دا َ‬‫ج ً‬‫س ِ‬‫م ْ‬‫و َ‬‫َ‬
‫مسلم(‬
‫خداوند با دادن شش نعمششت منحصششر بششه فششرد‪ ،‬مششن را بششر پیششامبران‬
‫گذشته برتري داده است‪ :‬كلمششاتي جششامع بششه مششن بخشششيده‪ ،‬بششا ایجششاد‬
‫ترس در دل دشمن مششرا یشاری داده‪ ،‬غنششائم بششراي مشن حلل گشششته و‬
‫همهي زمین برای من پاك و سجدهگاه است‪ ،‬به سششوی همهي مششردم‬
‫فرستاده شششدهام و نبششوت بششا مششن ختششم گشششته اسششت‪) .‬مسششلم آن را‬
‫بنابراین فششرقهي قادیششانی کششه در شششبه قششارهي هنششد پیششدا شششدهاند و‬
‫میگویند‪ :‬میرزا غلم احمد پیامبر است‪ ،‬کفر و ارتداد به شمار میآیششد‪،‬‬
‫دانشششگاه الزهششر و رابطهي اسششلمی در مکهي مکرمششه و مؤسسششهي‬
‫منظمات اسلمی و انجمن دائمی تحقیق علمشی و افتششاء و دعششوت در‬
‫ریششاض و مؤسسششات دیگششر قطعنامههششايي مبنششی بششر ارتششداد فششرقهي‬
‫قادیانی صادر کردند‪ ،‬و در سال ‪ 1976‬ميلدي مجلششس پاکسششتان هششم‬
‫قطعنامهای با همان مضمون صادر کرد‪.‬‬
‫فراگیر بودن رسالت پيامبر ج‬

‫گواهي ميدهيم که پیامبر ج به سششوی همهي مششردم جهششان فرسششتاده‬
‫شده است‪ ،‬پس هرکس گمان کند که اسشلم تنهشا بشرای امشت عشرب‬
‫اسششت همششانگونه کششه برخششی از فرقههششای مسششیحی در گذشششته چنیششن‬
‫گمانی داشششتند و در دوران معاصششر هششم گروهششی از سششکولرها چنیششن‬

‫ادعای باطلی دارند‪ ،‬بششا ایششن سششخن از دايششرهي اسششلم بیششرون میرود؛‬
‫چون نصوص فراوانی از کتاب خدا و سششنت رسششول ج را كششه دال بششر‬
‫عموميت رسالت پيامبر هستند تکذیب مینماید‪.‬‬
‫گ چ النبياء‪١٠٧ :‬‬ ‫گ گ‬ ‫چک ک ﮒ‬

‫)اي پيغمبر!( ما تو را جز به عنوان رحمت جهانيان نفرستاد ‌‬
‫ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮﮯ ﮰ ﮱ چ سبأ‪٢٨ :‬‬ ‫و ميفرمايد‪ :‬چ ﮥ ﮦ ﮧﮨ ﮩ‬

‫هرسان )مؤمنان‬ ‫هايم تا مژد ‌‬
‫ما تو را براي جملگي مردمان فرستاد ‌‬
‫به سعادت ابدي( و بيم دهنده )كافران به شششقاوت سششرمدي( باشششي‪،‬‬
‫وت تششو‬
‫يخبرند )و همگاني بودن نب ش ّ‬ ‫وليكن اكثر مردم )از اين معني( ب ‌‬
‫يدارند(‪.‬‬
‫را باور نم ‌‬
‫و در اولين آيهي سورهي فرقان ميفرمايد‪:‬‬
‫چ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ چ الفرقان‪١ :‬‬
‫والمقام و جاويد كسي است كه فرقان‪) ،‬يعني جدا سازندهي حق‬
‫مششد( نششازل كششرده اسششت‪ ،‬تششا ايششن كششه‬
‫از باطل( را بر بندهي خششود )مح ّ‬
‫جهانيان را )بدان( بيم دهد )و آن را به گوش ايشان برساند(‪.‬‬
‫خداوند به پيامبرش نيز دسششتور ميدهششد كششه ايششن موضششوع را آشششكارا‬
‫براي مردم بيان كند‪:‬‬
‫چ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﯤ چ العراف‪١٥٨ :‬‬
‫اي پيغمبر! )به مردم( بگو‪ :‬من فرسششتادهي خششدا بششه سششوي جملگششي‬
‫شما )اعم از عرب و عجم و سياه و سفيد و زرد و سرخ( هستم‪.‬‬
‫پیامبر ج نيز در حدیث خصائص منحصر بششه فششردش ایششن حقیقششت را‬
‫چنين بیان فرموده است‪:‬‬
‫َ‬ ‫أُ ْ‬
‫ب‬ ‫ع ِ‬ ‫ت ب ِييالّر ْ‬ ‫ص يْر ُ‬ ‫قب ْل ِييي ن ُ ِ‬ ‫ح يد ٌ َ‬ ‫نأ َ‬ ‫هي ّ‬ ‫عطَ ُ‬ ‫م يُ ْ‬ ‫سييا ل َي ْ‬ ‫م ً‬ ‫خ ْ‬ ‫ت َ‬ ‫طي ي ُ‬ ‫ع ِ‬
‫مييا‬ ‫عل َيت ل ِييي اْل َرض مس يجدا وطَهييورا َ َ‬ ‫سيَرةَ َ‬
‫فأي ّ َ‬ ‫ً‬ ‫ُ‬ ‫ْ ُ َ ْ ِ ً َ‬ ‫ْ‬ ‫ج ِ‬ ‫و ُ‬ ‫ر َ‬ ‫ه ٍ‬ ‫شي ْ‬ ‫م ِ‬ ‫َ‬
‫م‬ ‫ِ‬ ‫ن‬ ‫يا‬ ‫ي‬ ‫غ‬
‫َ‬ ‫م‬ ‫ْ‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫يي‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ل‬ ‫ت‬ ‫ي‬ ‫ّ‬ ‫ل‬‫ح‬‫ِ‬ ‫ُ‬ ‫أ‬ ‫و‬ ‫ّ‬
‫ل‬ ‫ص‬ ‫ي‬‫ْ‬ ‫ل‬ ‫َ‬
‫ف‬ ‫ُ‬ ‫ة‬ ‫َ‬
‫ل‬ ‫ص‬ ‫ال‬ ‫ه‬ ‫ْ‬ ‫ت‬‫َ‬ ‫ك‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫َ‬ ‫أ‬ ‫تي‬ ‫ِ‬ ‫م‬ ‫ُ‬ ‫أ‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫ج‬ ‫ر‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ ّ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ث‬ ‫عي ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫قبِلي وأ ُ‬ ‫َ‬ ‫ل ِل َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬
‫ي ي ُب ْ َ‬ ‫ِ ُّ‬‫ي‬ ‫ب‬‫ّ‬ ‫ن‬ ‫ال‬ ‫ن‬ ‫َ‬ ‫كا‬ ‫و‬ ‫َ‬ ‫ة‬‫َ‬ ‫ع‬
‫َ‬ ‫فا‬ ‫ش‬ ‫ال‬ ‫ت‬ ‫ُ‬ ‫طي‬ ‫ِ‬ ‫ع‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫د‬
‫ٍ‬ ‫ح‬
‫َ‬ ‫ح‬‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ت‬ ‫م‬
‫َ ْ‬ ‫ل‬‫و‬
‫ت‬ ‫ُ‬ ‫ي‬‫عطيي‬ ‫ْ‬ ‫أ‬ ‫و‬‫َ‬ ‫ة‬
‫ً‬ ‫ي‬
‫مي‬ ‫ّ‬ ‫عا‬
‫َ‬ ‫س‬ ‫يا‬ ‫ني‬‫ّ‬ ‫ال‬ ‫يى‬ ‫َ‬
‫لي‬ ‫ُ ِ‬‫إ‬ ‫ت‬ ‫ي‬
‫ثي‬‫ْ‬ ‫ع‬
‫ِ‬ ‫ب‬
‫َ ُ‬ ‫و‬ ‫ة‬
‫ً‬ ‫ي‬
‫صي‬ ‫ّ‬ ‫خا‬
‫َ‬ ‫ه‬‫ِ‬ ‫م‬‫ِ‬ ‫و‬
‫ْ‬ ‫ي‬
‫قي‬ ‫َ‬ ‫يى‬ ‫إ َِلي‬
‫ِ‬
‫عة )متفق عليه(‪.‬‬ ‫شفا َ‬ ‫ال ّ‬
‫پنج نعمشت بشه مشن ارزانشی ششده کشه بشه هیشچ انسشانی قبشل از مشن‬
‫بخشيده نشده است‪ :‬با ایجاد ترس در دل دشمن یاری داده شدهام‪،‬‬
‫همهي جاهای زمین برای مششن پشاک و مسششجد قشرار داده ششده اسششت‬
‫پس هر کس از امتم هر کجا وقت نماز فرا رسید نماز بخواند‪ ،‬غنششائم‬
‫برایم حلل گشته است‪ ،‬هر پیامبری فقط به سوی قومش فرسششتاده‬
‫شششده اسششت ولششی مششن بششه سششوی همهي جهانیششان مبعششوث گشششتهام‪،‬‬
‫شششفاعت بششه مششن داده شششده اسششت‪) .‬بخششاري و مسششلم آن را روايششت‬
‫در حدیث دیگري بیان میفرماید كه هر یهودی و مسیحیاي که دعوت‬
‫مرا بشنود و بدان ایمان نیاورد از زمرهي جهنمیان است‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫ة‬
‫مي ِ‬ ‫ه اْل ّ‬ ‫ذ ِ‬
‫هي ِ‬‫ن َ‬ ‫مي ْ‬‫ح يد ٌ ِ‬
‫ع ِبي أ َ‬ ‫م ُ‬‫س َ‬ ‫ه َل ي َ ْ‬ ‫د ِ‬‫د ب ِي َ ِ‬‫م ٍ‬ ‫ح ّ‬
‫م َ‬‫س ُ‬‫ف ُ‬ ‫ذي ن َ ْ‬ ‫وال ّ ِ‬
‫َ‬
‫ه‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ت ب ِي ِ‬ ‫سيل ُ‬ ‫ذي أْر ِ‬ ‫ن ِبالي ِ‬ ‫م ْ‬ ‫م ي ُؤ ِ‬‫ول ْ‬ ‫ت َ‬ ‫مو ُ‬ ‫م يَ ُ‬ ‫يث ّ‬ ‫صَران ِ ّ‬‫ول ن َ ْ‬ ‫ي َ‬‫هوِد ّ‬ ‫يَ ُ‬
‫َ‬
‫ر )أخرجه مسلم(‬ ‫ب الّنا ِ‬ ‫حا ِ‬ ‫ص َ‬
‫نأ ْ‬ ‫م ْ‬ ‫ن ِ‬‫إ ِّل كا َ‬
‫َ‬
‫سوگند به کسشی کشه جشان محمشد در دسشت اوسشت‪ ،‬هشر یهشودی یشا‬
‫مسیحیاي که دعوت مرا بشنود و بدان ایمان نیششاورد‪ ،‬و بششر ايششن حششال‬
‫بميششرد از زمششرهي جهنمیششان خواهششد بششود‪) .‬مسششلم آن را خششارج كششرده‬
‫است(‪.‬‬
‫دين پيامبر ج ناسخ اديان گذشته است‬

‫ایمان داریم که رسالت پيامبر ج ناسخ رسالتهای گذشييته‬
‫اسييت‪ ،‬و قييرآن کتابههييای قبييل از خييودش را نسييخ کييرده‬
‫است و خداوند غير از اسلم هیچ دین دیگری را نمیپذیرد‪.‬‬
‫خداوند در آیهي ‪ 19‬سورهي آلعمران میفرماید‪:‬‬
‫چ ﭸ ﭹ ﭺ چ چچ گ چ آل عمران‪١٩ :‬‬
‫بيگمان دين )حق و پسنديده( در پيشگاه خدا اسلم )يعني خالصششانه‬
‫تسليم فرمان الله شدن( است‪.‬‬
‫گ چ المائدة‪٣ :‬‬ ‫چﭺ چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅﮆ‬

‫امروز )احكام( دين شما را برايتان كامل كردم و )با عّزت بخشيدن‬
‫به شما و استوار داشتن گامهايتششان( نعمششت خششود را بششر شششما تكميششل‬
‫نمودم و اسلم را به عنوان آيين خداپسند براي شما برگزيدم‪.‬‬
‫و بيان ميفرمايد كه هر كسششي را كششه بخواهششد هششدايت كنششد دلششش را‬
‫نسبت به پذيرش اسلم ميگشايد‪:‬‬
‫ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ‬ ‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پپ ﭚ ﭛ‬
‫ﭣ ﭤ ﭥ ﭯ چ النعام‪١٢٥ :‬‬
‫هاش را )بشا پرتششو نششور‬‫آن كس را كه خدا بخواهد هدايت كنششد‪ ،‬سششين ‌‬
‫يسازد‪ ،‬و آن كس را كششه‬ ‫ايمان باز و( گشاده براي )پذيرش( اسلم م ‌‬
‫هاي تنشگ‬ ‫هاش را بشه گشون ‌‬ ‫خشدا بخواهشد گمشراه و سرگششته كنشد‪ ،‬سشين ‌‬
‫يكند )و بششه سششبب رقيششق‬ ‫يسازد كه گويي به سوي آسمان صعود م ‌‬ ‫م ‌‬
‫فششس كششردن هششر لحظششه مشششكل و‬ ‫شششدن هششوا و كمبششود اكسششيژن‪ ،‬تن ّ‬
‫يشود‪ .‬كافر لجوج نيز با پيروي از تقاليششد پوسششيده‪ ،‬هششر دم‬ ‫مشكلتر م ‌‬
‫هاش نسششبت بششه حششق و‬ ‫بيش از پيش از هدايت آسششماني دورتششر و كين ‌‬
‫يشود(‪.‬‬ ‫حقيقت بيشتر و پذيرش اسلم براي وي دشوارتر م ‌‬
‫ﮀ ﮁ‬ ‫چچ ﭾ ﭿ‬ ‫ﭹ ﭺ چ‬ ‫ﭶ ﭷ ﭸ‬ ‫چﭲ ﭳ ﭴ ﭵ‬
‫ﮂ ﮃ چ الصف‪٧ :‬‬
‫يبندد‪ ،‬در‬
‫چه كسي ستمكارتر از كسي است كه بر خدا دروغ م ‌‬
‫يشود؟! خششدا مردمششان سششتمگر را‬ ‫حالي كه او به اسلم فراخوانده م ‌‬
‫يرساند(‪.‬‬‫يگرداند )و به حق نم ‌‬
‫رهنمود نم ‌‬
‫چﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ چ‬
‫آل عمران‪١٠٢ :‬‬
‫هايد آن چنان كه بايد از خدا ترسيد از‬ ‫اي كساني كه ايمان آورد ‌‬
‫خدا بترسيد )و با انجام واجبات و دوري از منهّيات گششوهر تقششوا را بششه‬
‫دامان گيريد( و شما )سعي كنيشد غافشل نباششيد تشا چشون مرگتشان بشه‬
‫ناگاه در رسد( نميريد مگر آن كه مسلمان باشيد‪.‬‬
‫به مؤمنين دستور ميدهد كه آن چنان كه شايستهي اوست تقواي او‬
‫را در دل داشته باشند و بر حال مسلماني بميرند‪ ،‬ايششن امششر مقتضششي‬
‫اين است كه هر چه زودتر بايد اسلم را پذيرفت‪ ،‬چششرا كششه اجششل هششر‬
‫انسانی در پشت پردهي غیششب نهششان اسششت و هيششچ كششس نميدانششد چششه‬
‫وقت ميميرد‪.‬‬
‫ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ چ‬ ‫چﭯ ﭰ ﭱ ﭲ‬
‫آل عمران‪٨٥ :‬‬
‫و كسي كه غير از )آيين و شريعت( اسلم‪ ،‬آييني برگزيند‪ ،‬از او‬
‫يشود‪ ،‬و او در آخرت از زمرهي زيانكاران خواهد بود‪.‬‬‫پذيرفته نم ‌‬
‫یعنی هر کس بعد از آمدن اسلم بر کیش خششود بششاقی بمانششد در روز‬

‫قیامت دچار خسران میگردد و از زيانكاران خواهد بود‪.‬‬
‫حضرت محمد ج میفرماید‪:‬‬
‫ل‬
‫جش ِ‬
‫ن ِبالّر ُ‬ ‫ه ل َي ُؤَي ّشد ُ هششذا ال ش ّ‬
‫دي َ‬ ‫ن الل َ‬
‫ة وَ إ ِ ّ‬
‫م ٌ‬
‫سل ِ َ‬
‫م ْ‬
‫س ُ‬ ‫ة إ ِّل ن َ ْ‬
‫ف ٌ‬ ‫جن ّ َ‬ ‫خ ُ‬
‫ل ال َ‬ ‫ل ت َد ْ ُ‬
‫ر‪).‬متفق عليه(‬ ‫ج ِ‬ ‫الفا ِ‬
‫مششا‬
‫خداوند اين دين را به وسششيلهي مششردان فششاجر نيششز يششاري ميدهششد ا ّ‬
‫فقط نفسي كه تسليم امر خدا باشد داخل بهشت ميشود‪) .‬بخاري و‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫ة‬
‫مي ِ‬ ‫ه اْل ّ‬ ‫ذ ِ‬‫هي ِ‬
‫ن َ‬ ‫مي ْ‬ ‫ح يد ٌ ِ‬
‫ع ِبي أ َ‬ ‫م ُ‬
‫س َ‬ ‫ه َل ي َ ْ‬
‫د ِ‬ ‫د ب ِي َ ِ‬ ‫م ٍ‬‫ح ّ‬ ‫م َ‬‫س ُ‬ ‫ف ُ‬ ‫ذي ن َ ْ‬‫وال ّ ِ‬
‫َ‬
‫ه‬ ‫ْ‬ ‫ؤمن بال ّيذي أ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ت ب ِي ِ‬ ‫ُ‬ ‫ل‬ ‫ي‬ ‫س‬‫ِ‬ ‫ر‬‫ْ‬ ‫ِ‬ ‫ْ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ُ‬ ‫ي‬ ‫م‬ ‫ل‬‫و‬
‫ُ ُ َ ْ‬ ‫ت‬ ‫مو‬ ‫َ‬ ‫ي‬ ‫م‬ ‫ّ ّ‬ ‫ث‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ن‬ ‫را‬‫ْ َ‬‫ص‬ ‫َ‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫و‬
‫ّ َ‬‫ي‬ ‫د‬‫ِ‬ ‫هو‬ ‫يَ ُ‬
‫ر )أخرجه مسلم(‪.‬‬ ‫َ‬ ‫إ ِّل َ‬
‫ب الّنا ِ‬ ‫حا ِ‬ ‫ص َ‬ ‫نأ ْ‬ ‫م ْ‬ ‫ن ِ‬‫كا َ‬
‫سوگند به کسی که جان من در دست اوست‪ ،‬هر انسان یهششودی یششا‬
‫مسششیحی کششه دعششوت مششرا بشششنود و بششدان ایمششان نیششاورد‪ ،‬از زمششرهي‬
‫جهنمیان خواهد بود‪.‬‬
‫انسان بودن مسيح ج و رسالت او‬

‫گواهی میدهیم که عیسی بنده و رسول خدا است‪ ،‬و کلمهای اسششت‬
‫که خداوند او را در باكرهاي بنام مریم دمیده است‪ ،‬و نمونهي خلقت‬
‫او مانند آفرینش آدم است كه خطاب به او فرمود‪ :‬بششاش‪ ،‬پششس ششد‪.‬‬
‫او هم مانند پیامبران دیگر آمدن پیامبر اسلم را نویششد داده و قششومش‬
‫را به پيروي از ايشان امر كرده است‪.‬‬
‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ‬
‫ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪﭫ ﭬ ﭭ ﭮﭯ ﭰ ﭱ ﭲﭳ ﭴ ﭵ ﭶﭷ ﭸ ﭹ‬
‫ﮇ ﮈ ﮉﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ‬ ‫چچ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ‬ ‫ﭺ‬
‫چ النساء‪١٧١ :‬‬
‫اي اهل كتاب! در دين خود غلوّ مكنيد )و دربارهي عيسشي راه‬
‫افراط و تفريط نپوييد( و دربارهي خدا جششز حششق مگوييششد )و او را بششه‬
‫اوصاف ناشايستي همچون حلششول و اّتحششاد و اّتخششاذ همسششر و انتخششاب‬
‫فرزند‪ ،‬نستاييد(‪ .‬بيگمان عيسي مسيح پسششر مريششم‪ ،‬فرسششتادهي خششدا‬
‫است )و او يكي از پيغمبران است‪ ،‬و پسر خششدا نيسششت آن گششونه كششه‬
‫ن( اسششت‬ ‫ن‪ :‬ك ُش ْ‬
‫يپنداريد( و او واژهي خدا )يعني پديدهي فرمششا ِ‬
‫شما م ‌‬
‫كه خدا آن را بششه مريششم رسششاند )و بششدين وسششيله عيسششي را در شششكم‬
‫مريششم پرورانششد( و او داراي روحششي اسششت )كششه( از سششوي خششدا )بششه‬
‫كالبدش دميده شده است( پس به خدا و پيغمششبرانش ايمششان بياوريششد‬
‫ص خدا بدانيد و هيچ يك از انبياء را در الششوهّيت انبششاز‬
‫)و الوهّيت را خا ّ‬
‫خدا نسازيد( و مگوييد كه )خدا( سه تا است )بلكه خدا يكتششا اسششت و‬
‫جز الله خداي ديگري وجود ندارد‪ .‬از اين سخن پششوچ( دسششت برداريششد‬
‫كه به سود شما است‪ .‬خدا يكي بيش نيست كه اللششه اسششت و حاشششا‬
‫كه فرزندي داشته باشد‪) .‬چگونه به انباز و زن و فرزند نيازي خواهششد‬
‫داشت( و حال آن كه از آن او است آنچه در آسمانها و آنچه در زمين‬
‫است‪ ،‬و كافي است )كه تنها( خدا مدّبر )مخلوقات خود( باشد‪.‬‬
‫و بر انسان بودن مسيح و رسالت او چنين تأكيد ميكند‪:‬‬
‫چ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢﯣ ﯤ ﯥ ﯦ‬
‫ﯧﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗ چ المائدة‪٧٥ :‬‬
‫ﯺﯨ ﯩ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬
‫مسيح پسر مريم جز پيغمبري نبود‪ .‬پيش از او نيز پيغمبراني )چون‬
‫هانششد و بششه ميششان مردمششان روانششه‬ ‫او انسششان و برگزيششدهي يششزدان بود ‌‬
‫هاند‪ ،‬و مادرش نيششز زن بسششيار‬ ‫هاند و پس از روزگاري از دنيا( رفت ‌‬ ‫شد ‌‬
‫راستكار و راسششتگويي بششود‪ .‬هششم عيسششي و هششم مششادرش )از آنجششا كششه‬
‫ههاي انسششاني آن‬ ‫يخوردند‪ .‬بنگر كه چگونه )نشان ‌‬ ‫انسان بودند( غذا م ‌‬
‫يشششماريم و( آيششات )خششود( را بششراي آنششان )كششه عيسششي و‬ ‫دو را برم ‌‬
‫م؟ دوبششاره بنگششر كششه‬ ‫يكني ‌‬
‫يدانند!( توضيح و تششبيين م ‌‬‫مادرش را خدا م ‌‬
‫چگششونه ايشششان )از حششق بششا وجششود ايششن همششه روشششني( بششاز داشششته‬
‫يشوند؟!‬ ‫م ‌‬
‫ﯖ‬ ‫ﯕ‬ ‫ﯔ‬ ‫ﮬﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ‬ ‫چﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ‬

‫ﯗ چ آل عمران‪٥٩ :‬‬
‫مسألهي )آفرينش( عيسي براي خدا‪ ،‬همچون مسششألهي )آفرينششش(‬
‫آدم است كششه او را از خششاك بيافريششد‪ ،‬سششپس بششدو گفششت‪ :‬پديششد آي! و‬
‫يدرنگ( پديد آمد‪.‬‬
‫)ب ‌‬
‫اگر عیسی فقط بدون پدر به دنيا آمد‪ ،‬آدم بششدون پششدر و مششادر خلششق‬
‫شد‪ ،‬و در خلقت عیسی و آدم هیچ دلیلی برای نفشی بششر بشودن آنهشا‬
‫وجود ندارد‪ .‬چون خداوند برچنین آفرینشی چیره و توانا است‪.‬‬
‫سپس در جاي ديگري بيان ميكند كه عيسي ÷ قومش را بششه آمششدن‬
‫محمد ج بشارت داده است‪:‬‬
‫ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ‬ ‫ﭜ‬ ‫چﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ‬
‫ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨﭩ ﭱ چ الصف‪٦ :‬‬
‫و خاطرنشششان سششاز زمششاني را كششه عيسششي پسششر مريششم گفششت‪ :‬اي‬
‫ياسرائيل! من فرستادهي خدا به سوي شما بوده و توراتي را كششه‬ ‫بن ‌‬
‫يكنم‪ ،‬و به پيغمبري كه بعششد از مششن‬
‫پيش از من آمده است تصديق م ‌‬
‫يدهم‪.‬‬‫يآيد و نام او احمد است‪ ،‬مژده م ‌‬‫م ‌‬
‫و ميفرمايد‪ :‬چ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ‬
‫ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک کﮒ ﮡ چ‬
‫العراف‪١٥٧ :‬‬
‫يدهششم بشه( كسشاني كشه پيشروي‬ ‫)به ويژه رحمت خود را اختصشاص م ‌‬
‫مي كه )خواندن و‬ ‫مد مصطفي( پيغمبر ا ّ‬ ‫يكنند از فرستاده )خدا مح ّ‬
‫م ‌‬
‫ييابنششد‪.‬‬
‫يداند و وصف او را( در تورات و انجيششل نگاشششته م ‌‬
‫نوشتن نم ‌‬
‫يدارد‪ ،‬و‬‫يدهششد و از كششار زشششت بششاز م ‌‬ ‫او آنان را به كار نيك دستور م ‌‬
‫ينمايششد و ناپاكهششا را بششر آنششان حششرام‬
‫ههششا را برايشششان حلل م ‌‬
‫پاكيز ‌‬
‫تفرساي همچششون‬ ‫ياندازد بند و زنجير )احكام طاق ‌‬ ‫يسازد و فرو م ‌‬‫م ‌‬
‫قطع مكان نجاست به منظور طهارت‪ ،‬و خودكشي بششه عنششوان تششوبه(‬
‫غل اسششتعمار و‬ ‫يآورد )و از ُ‬‫را از )دست و پا و گردن( ايشان به در م ‌‬
‫يرهاند(‪.‬‬‫استثمارشان م ‌‬
‫بخاري در صحيحش از عبدالله ابن عمرو بن عاص روايت ميكند کششه‬
‫چ در تورات اين گونه نقل‬ ‫ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ‬ ‫آیهي‪ :‬چ ﭛ ﭜ ﭝ‬
‫َ‬
‫ح يْرًزا‬ ‫و ِ‬‫و ن َييذيرا ً َ‬ ‫ش يًرا َ‬ ‫مب َ ّ‬‫و ُ‬ ‫دا َ‬ ‫ه ً‬ ‫شا ِ‬ ‫ك َ‬ ‫سل َْنا َ‬ ‫ي إ ِّنا أْر َ‬ ‫الن ّب ِ ّ‬ ‫َيا آيها‬
‫فيظّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫س بِ َ‬ ‫ل لْيي َ‬ ‫وك ّي َ‬ ‫مت َ َ‬‫ك ال ُ‬ ‫مي ْت ُ َ‬ ‫سي ّ‬ ‫سوِلي َ‬ ‫وَر ُ‬ ‫دي َ‬ ‫عب ْ ِ‬ ‫ت َ‬ ‫ن أن ْ َ‬ ‫مّيي َ‬ ‫ل ِْل ّ‬
‫وَل ي َيدْ َ‬ ‫َ‬
‫س يي ّئ َ ِ‬
‫ة‬ ‫ة ِبال ّ‬ ‫س يي ّئ َ َ‬ ‫ع ال ّ‬ ‫ف ُ‬ ‫ق َ‬ ‫وا ِ‬
‫سي َ‬ ‫ب ِباْل ْ‬ ‫خا ٍ‬ ‫س ّ‬ ‫وَل َ‬ ‫ظ َ‬ ‫غِلي ٍ‬ ‫وَل َ‬ ‫َ‬
‫ة‬‫مل ّ ي َ‬ ‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫ل‬‫ا‬ ‫ه‬ ‫ي‬
‫َ ِ ِ‬ ‫ب‬ ‫م‬ ‫ي‬ ‫قي‬‫ُ ِ‬ ‫ي‬ ‫يى‬ ‫ي‬ ‫ت‬ ‫ح‬
‫ُ َ ّ‬ ‫ه‬ ‫ّ‬ ‫ل‬‫ال‬ ‫ه‬ ‫ض‬ ‫ب‬‫ق‬‫ْ‬ ‫ي‬
‫َ َ ْ ُ َ ْ َ ِ َ ُ‬‫ن‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫ح‬ ‫َ‬
‫ف‬ ‫ص‬ ‫ي‬ ‫و‬ ‫فو‬ ‫ُ‬ ‫ع‬ ‫ي‬ ‫ن‬
‫َ ِ ْ َ ْ‬ ‫ك‬ ‫َ‬ ‫ل‬‫و‬
‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫مي ًييا‬ ‫ْ‬ ‫ع‬
‫ُ‬ ‫يا‬‫ي‬ ‫ن‬
‫ُ ً‬ ‫ي‬ ‫ع‬
‫ْ‬ ‫أ‬ ‫يا‬‫ي‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫ح‬
‫ُ َ َ َ ِ َ‬ ‫ي‬ ‫ت‬ ‫ْ‬
‫ف‬ ‫ي‬ ‫ف‬‫َ‬ ‫ه‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫ال‬ ‫ل‬ ‫إ‬
‫ِ َ ِ‬‫ه‬ ‫ي‬ ‫ل‬‫إ‬ ‫ل‬ ‫لوا‬ ‫قو‬ ‫ُ‬ ‫جاءَ ِ ْ َ‬
‫ي‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫ب‬ ‫و َ‬‫ع ْ‬ ‫ال ْ َ‬
‫فا‪.‬‬ ‫غل ْ ً‬ ‫قُلوًبا ُ‬ ‫و ُ‬ ‫ما َ‬ ‫ص ّ‬ ‫ذاًنا ُ‬ ‫وآ َ‬ ‫َ‬
‫ای پیششامبر مششا تششو را گششواه و بشششارتگر و هشششدار دهنششده و پاسششدار‬
‫درسناخواندگان و بنده و رسول فرستادیم‪ ،‬تو را توكل كننده مینامم‪،‬‬
‫تندخو و خشن نیست‪ ،‬در بازارها فرياد نميزند‪ ،‬هرگز بدی را بششا بششدی‬
‫پاسخ نميدهد بلکه عفشو و تسشامح در پیششش میگیششرد‪ ،‬و تشا امششتي را از‬
‫شرک و بدبختی نجات ندهد و کلمهي ل اله ال الله را بر زبان نیاورند‬
‫وفششات نمیکنششد‪ ،‬خداونششد توسششط او چشششمهای بسششته‪ ،‬گوشششهای کششر و‬
‫قلبهای قفل شده را ميگشايد‪.‬‬
‫خداونششد بیششان میفرمایششد کششه همهي پیششامبران آمششدن محمششد ج را بششه‬
‫امتهایشان نوید دادهاند‪ ،‬هیچ پیامبری نیامده مگر اینکششه خداونششد از او‬
‫پیمان گرفته است كه اگر محمد برانگیخته شد و آن پيامبر زنده بششود‬
‫باید به او ایمان آورد و این پیام را به امتش ابلغ کند‪:‬‬
‫ﮬ‬ ‫چ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡﯗ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ‬
‫ﮭﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕﯖ ﯗ ﯘﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ چ آل‬
‫عمران‪٨١ :‬‬
‫كد از )يكايك(‬‫)به خاطر بياوريد( هنگامي را كه خداوند پيمان مؤ ّ‬
‫پيغمبران )و پيروان آنان( گرفت كه چون كتاب و فرزانگششي بششه شششما‬
‫دهم و پس از آن پيغمبري آيششد و )دعششوت او موافششق بششا دعششوت شششما‬
‫بوده و( آنچه را كه با خود داريد تصديق نمايد‪ ،‬بايد بدو ايمان بياوريششد‬
‫و وي را ياري دهيد‪) .‬و بديشان( گفت‪ :‬آيا )بدين موضوع( اقرار داريد‬
‫و پيمان مرا بر اين كارتان پذيرفتيد؟ گفتند‪ :‬اقرار داريم )و فرمان را‬
‫پذيراييم‪ .‬خداوند بديشان( گفت‪ :‬پس )برخي بر برخي از خشود( گشواه‬
‫باشيد و من هم با شما از زمرهي گواهانم‪.‬‬
‫پيامبر ج نيز در حديثي بيان ميكند كه اقرار به تمامي حقايقي كه او‬
‫ميگويد راه داخل شدن به بهشت است‪:‬‬
‫)من قال أشهد أن ل إله إل اللششه وحششده ل شششریک لششه‪ ،‬و أن محمششدا ً‬
‫عبده و رسوله‪ ،‬و أن عیسی عبدالله و إبن أمته و کلمتششه ألقاهششا إلششی‬
‫مریم و روح منه‪ ،‬و أن الجنة حق‪ ،‬و أن النار حششق‪ ،‬أدخلششه اللششه الجنششة‬
‫علی ما کان من عمل ( )رواه مسلم(‬
‫هر کس بر وحدانیت خدا و نبوت محمد گواهی دهد و شششهادت دهششد‬
‫که عیسی بنده و رسول خدا و فرزند بندهي خدا و روحششي اسششت کششه‬
‫خداوند او را در مریششم دميششده اسششت‪ ،‬و بششه حقششانیت بهشششت و جهنششم‬
‫ایمان داشته باشد‪ ،‬خداوند‪ ،‬هر کاری را هم كه انجام داده باشد او را‬
‫به بهشت داخل میکند‪) .‬مسلم آن را روايت كرده است(‪.‬‬
‫مسلمان از هر کسی به مسیح نزدیکتر است‬

‫مسلمانان از كساني که مسیح را میپرستند و همچنين از‬
‫گروهی که به او ناسزا میگوینييد بييه او نزدیکتيير هسييتند‪ ،‬و‬
‫اين دليل زيادي دارد از جمله‪:‬‬
‫‪1‬ي چون مسلمان به دعوت مسييیح ÷ مبنييي بيير ايمييان بييه‬

‫محمد ج لبیک گفته است‪ ،‬قوم عيسييي نيييز در دل بييه اييين‬
‫امر يقين دارند هر چند با زبان آن را انكار ميكنند‪.‬‬
‫خداوند با اشاره به مژدهي آمدن پيامبر اسلم ج توسششط عيسششي ÷‬
‫ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ‬ ‫چﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ‬
‫ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ چ‬
‫الصف‪٦ :‬‬
‫و خاطرنشان ساز زماني را كه عيسي پسر مريم گفت‪ :‬اي‬
‫ياسرائيل! من فرستادهي خدا به سوي شما بوده و توراتي را كششه‬ ‫بن ‌‬
‫يكنم‪ ،‬و به پيغمبري كه بعششد از مششن‬
‫پيش از من آمده است تصديق م ‌‬
‫يدهم‪ .‬اما هنگامي كه آن پيغمششبر‬ ‫يآيد و نام او احمد است‪ ،‬مژده م ‌‬‫م ‌‬
‫)احمدنام( همراه با معجزات روشن و دليل متقشن‪ ،‬بششه پيششش ايششان‬
‫آمد‪ ،‬گفتند‪ :‬اين جادوي آشكاري است‪.‬‬
‫و در مورد عالمان اهل کتاب که در ابتدا به کتاب خششود و سششپس بششه‬
‫قرآن ایمان آوردند میفرماید‪:‬‬
‫ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ‬ ‫چپ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ‬
‫ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ چ القصص‪٥٣ - ٥٢ :‬‬ ‫ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ‬
‫كساني كه پيش از نزول قرآن‪ ،‬برايشان كتاب )تورات و انجيل را(‬
‫يشوند‪ ،‬اگر واقعا ً مطالب تششورات و‬ ‫فرستاديم )و اهل كتاب ناميده م ‌‬
‫انجيل را خوانده و از دل مقاصد آنها را تصديق كرده باشند‪ ،‬هم اينك‬
‫يآورنششد‪.‬‬
‫يپذيرنششد و( بششه قششرآن ايمشان م ‌‬
‫مد را به عنششوان پيغمششبر م ‌‬‫مح ّ‬
‫يشششود )شششتابان ايمششان خششود را‬‫هنگامي كه )قرآن( بر آنان خوانده م ‌‬
‫يگويند‪ :‬بدان باور داريم‪ ،‬چرا كه آن حق بششوده و‬ ‫يدارند و( م ‌‬ ‫اعلن م ‌‬
‫از سوي پروردگارمان )نازل شده( است‪ .‬ما پيش از نزول قرآن هششم‬
‫ههاي اين پيغمبر را در كتابهاي آسماني خود‬ ‫هايم )و نشان ‌‬ ‫مسلمان بود ‌‬
‫هايم‪ ،‬و هم اينك كه او را بازشناخته و آيات قرآنششي را بششا كتابهششاي‬ ‫يافت ‌‬
‫هايم‪ ،‬آن را بششا جششان و دل پششذيرا‬

‫ديگر آسماني همسو و هماهنششگ ديششد ‌‬
‫هايم(‪.‬‬
‫شد ‌‬
‫چﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ‬
‫ﯜ ﯝﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ چ آل عمران‪١٩٩ :‬‬
‫برخي از اهل كتاب هستند كه به خدا و بدانچه بر شما نازل شده و‬
‫بدانچه بر خود آنان نازل گرديده اسششت‪ ،‬ايمششان دارنششد‪ .‬در برابششر خششدا‬
‫يفروشششند‪ .‬پششاداش‬ ‫فروتن بوده و آيات خدا را به بهاي ناچيز )دنيا( نم ‌‬
‫ايشششان در نششزد پروردگارشششان )محفششوظ( اسششت‪ .‬بيگمششان خداونششد‬
‫دتي انششدك بششه حسششاب‬ ‫عالحساب است )و به سرعت تمششام در م ش ّ‬ ‫سري ‌‬
‫اعمال همگان رسششيدگي كششرده و پشاداش و پششادافره نيكششان و بششدان را‬
‫بدون كم و كاست خواهد داد(‪.‬‬
‫و دربارهي انكاركنندگان اهل كتاب يعنششي كسششاني كششه حششق را علششي‬
‫رغم يقين بدان پنهان كردند چنين ميفرمايد‪:‬‬
‫‪2‬ش مسلمانان ماننششد مسششیحیان در شخصششيت عیسششی مسششيح افششراط‬
‫نکردهاند و او را به مقام الوهیت نرساندهاند‪ ،‬و مانند یهودیان نيششز در‬
‫مورد عیسی تفریط نکردهاند و همچون آنها گمان نميكنند كه عیسششی‬
‫)نعوذ بالله( از زنا به دنیا آمده باشد‪ ،‬بلکه مسلمین در مششورد عیسششی‬
‫بهترین و زیباترین و میانهروترین عبارت را به کار میبرنششد و میگوینششد‪:‬‬
‫عيسى پسر مريم پيامبر خدا و كلمهي اوست كه آن را در مريم دميد‬
‫و خطاب به او فرمود‪ :‬باش‪ ،‬پس هستي يافت‪.‬‬
‫خداوند در مورد تفریط یهود نسبت به مسيح و مادرش میفرماید‪:‬‬
‫چﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ‬
‫ﭺ چ چ چ ﭾ ﭿﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ‬
‫ک کک ﮒ گ گ گ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ چ‬
‫النساء‪١٥٨ - ١٥٦ :‬‬
‫و )خداوند بر آنان خشم گرفت( به سبب كفر ورزيدنشان‪ ،‬و‬
‫افتراي بزرگي كه بر مريم بستند‪ .‬و )خداوند بر آنان خشم گرفت بششه‬
‫يگفتنششد كششه‪ :‬مششا عيسششي‬ ‫سبب اين كه از روي اسششتهزاء و سششخرّيه( م ‌‬
‫پسر مريم‪ ،‬پيغمبر خدا را كشتيم! در حالي كه نه او را كشتند و نه به‬
‫دد گرديدنششد كششه آيششا‬
‫دار آويختند‪ ،‬وليكن كار بر آنان مشتبه شد و )مششتر ّ‬
‫هاند و در اين ‌بششاره بششا همششديگر اختلف نظششر‬ ‫عيسي يا ديگري را كشت ‌‬
‫پيدا كردند و( كساني كششه دربششارهي او اختلف پيششدا كردنششد )جملگششي(‬
‫ك و گمانند و آگاهي بدان ندارند و تنها به گمان سخن‬ ‫راجع بدو در ش ّ‬
‫ً‬
‫هاند )و قطعا مقتول كس‬ ‫ً‬
‫يگويند و )بايد بدانند كه( يقينا او را نكشت ‌‬
‫م ‌‬
‫ديگري بوده است(‪ .‬بلكه خداوند او را )از دست آنان رهاند و پششس از‬
‫يداند‪ ،‬وي را ميراند و( در پيششش خششود بششه‬ ‫گذشت روزگاري كه خود م ‌‬
‫مرتبهي واليي رساند‪ .‬و خداونششد چيششره )اسششت و بششر هششر كششاري توانششا‬
‫يدهشد‪ ،‬و‬ ‫است‪ ،‬و( حكيم است )و هر چيزي را برابر حكمتي انجشام م ‌‬
‫يكند(‪.‬‬
‫سنجيده عمل م ‌‬
‫و افتراء و دروغ آنها دربارهي مريم را اینگونه رد ميكند‪:‬‬
‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫ﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗ ﯨ ﯩ‬
‫چﯦ‬ ‫ﯧﯗ‬
‫چ التحريم‪١٢ :‬‬
‫همچنين خداوند )از ميان مؤمنان‪ ،‬دومين الگو( مريم دختر عمران‬
‫را مثل زده است كه دامن به گناه نيالود و خود را پاك نگششاه داشششت‪،‬‬
‫و ما از روح متعّلق به خود در آن دميديم‪ ،‬و او سخنان پروردگارش و‬
‫كتابهايش را تصديق كرد‪ ،‬و از زمرهي مطيعان و فرمششانبرداران خششدا‬
‫بود‪.‬‬
‫ﭚ ﭛ ﭜ چ‬ ‫پ پ‬ ‫ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ‬ ‫و ميفرمايد‪ :‬چ ﭑ‬
‫النبياء‪٩١ :‬‬
‫صهي اين پيغمبران و خوبان‪ ،‬ياد كن سرگذشت مريم‪(،‬‬ ‫)همراه با ق ّ‬
‫فششتي(‬
‫يع ّ‬‫زني را كه )ازدواج نكرد و( دامان خويش را )از آلودگي به ب ‌‬
‫كامل ً پاك نگاه داشت‪ ،‬و ما از روح متعّلق بشه خشود در وي دميششديم‪ ،‬و‬
‫او و فرزندش )مسيح( را نشانهي بزرگي براي جهانيان قششرار داديششم‪.‬‬
‫)چرا كه زني را بدون شوهر حامله كرديم و پسري را بدون پدر ديده‬
‫به جهان گشوديم‪ ،‬و تغيير اسباب و مسّببات را بششه عنششوان دليلششي بششر‬
‫جهشششان كرديششم كششه‬ ‫قدرت خدايانهي خششود بششه مردمششان نمششوديم و متو ّ‬
‫آفريننششدهي قششوانين و سششنن حششاكم بششر جهششان‪ ،‬هششر وقششت كششه بخواهششد‬
‫يتواند قوانين و سنن را دگرگون كند(‪.‬‬ ‫م ‌‬
‫ﮙﮚ ﮛ‬ ‫چ ژ ﮌ ﮍ ﮎ کک ک ﮒ گ گ گ ﮖ ﮗ ﮘ‬
‫ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡﯗ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ چ آل‬
‫عمران‪٤٢ - ٤١ :‬‬
‫هاي براي من قرار بده )كه حاملگي‬ ‫گفت‪ :‬پروردگارا! نشان ‌‬
‫يتششواني سششه‬
‫همسرم را برساند(‪ .‬فرمود‪ :‬نشانهي تو آن است كه نم ‌‬
‫دت بشه‬‫روز با مردم حرف بزني مگر بشا رمشز و اششاره‪ ،‬و )در ايشن مش ّ‬
‫شششكرانهي نعمششت( پروردگششارت را بسششي يششاد كششن و سششحرگاهان و‬
‫شامگاهان او را تسبيح گوي و به پاكي بستاي‪) .‬تششو حضششور نداشششتي(‬
‫هنگششامي كششه فرشششتگان گفتنششد‪ :‬اي مريششم! خششدا تششو را برگزيششده و‬
‫هات داشششته اسششت‪ ،‬و تششو را بششر همهي زنششان جهششان برتششري داده‬
‫است‪.‬‬
‫و در جاي ديگر افتراي آنها در مورد مسيح را چنين باطل ميكند‪:‬‬
‫ﯖ‬ ‫ﯕ‬ ‫چ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ‬
‫ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ چ آل عمران‪٦٠ - ٥٩ :‬‬
‫مسألهي )آفرينش( عيسي براي خدا‪ ،‬همچون مسششألهي )آفرينششش(‬

‫آدم است كششه او را از خششاك بيافريششد‪ ،‬سششپس بششدو گفششت‪ :‬پديششد آي! و‬
‫يدرنگ( پديد آمد‪) .‬ايشن بيششان دربشارهي آفرينششش عيسشي( حقيقشتي‬ ‫)ب ‌‬
‫ت؛ پس از ترديدكنندگان مباش‪.‬‬ ‫است از جانب پروردگار ‌‬
‫اگر عیسی بدون پدر آفریده شد‪ ،‬آدم قبششل از او بششدون پششدر و مششادر‬
‫آفریده شده بود و اصل ً چنین خلقتی با بشر بودن آنها منافات ندارد‪.‬‬
‫و در مورد افراط نصاری میفرماید‪:‬‬
‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ‬
‫ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪﭫ ﭬ ﭭ ﭮﭯ ﭰ ﭱ ﭲﭳ ﭴ ﭵ ﭶﭷ ﭸ ﭹ‬
‫چچ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ‬ ‫ﭺ‬
‫چ النساء‪١٧١ :‬‬
‫اي اهل كتاب! در دين خود غلوّ مكنيد )و درباره ي عيسششي راه‬
‫افراط و تفريط نپوييد( و دربارهي خدا جششز حششق مگوييششد )و او را بششه‬
‫اوصاف ناشايستي همچون حلششول و اّتحششاد و اّتخششاذ همسششر و انتخششاب‬
‫فرزند‪ ،‬نستاييد(‪ .‬بيگمان عيسي مسيح پسششر مريششم‪ ،‬فرسششتادهي خششدا‬
‫است )و او يكي از پيغمبران است‪ ،‬و پسر خششدا نيسششت آن گششونه كششه‬
‫ن( اسششت‬ ‫ن‪ :‬ك ُش ْ‬
‫يپنداريد( و او واژهي خدا )يعني پديدهي فرمششا ِ‬
‫شما م ‌‬
‫كه خدا آن را بششه مريششم رسششاند )و بششدين وسششيله عيسششي را در شششكم‬
‫مريششم پرورانششد( و او داراي روحششي اسششت )كششه( از سششوي خششدا )بششه‬
‫كالبدش دميده شده است( پس به خدا و پيغمششبرانش ايمششان بياوريششد‬
‫ص خدا بدانيد و هيچ يك از انبياء را در الششوهّيت انبششاز‬
‫)و الوهّيت را خا ّ‬
‫خدا نسازيد( و مگوييد كه )خدا( سه تا است )بلكه خدا يكتششا اسششت و‬
‫جز الله خداي ديگري وجود ندارد‪ .‬از اين سخن پششوچ( دسششت برداريششد‬
‫كه به سود شما است‪ .‬خدا يكي بيش نيست كه اللششه اسششت و حاشششا‬
‫كه فرزندي داشته باشد‪) .‬چگونه به انباز و زن و فرزند نيازي خواهششد‬
‫داشت( و حال آن كه از آن او است آنچه در آسمانها و آنچه در زمين‬
‫است‪ ،‬و كافي است )كه تنها( خدا مدّبر )مخلوقات خود( باشد‪.‬‬
‫و در آیهي ‪ 72‬تشا ‪ 74‬سشورهي مشائده کفشر افشرادی را کشه قشائل بشه‬

‫الوهیت عیسی هستند صادر و بيان ميكند كششه خششود مسششيح بششه سششوي‬
‫عبادت خداي يكتا فرا ميخواند و مشركين را ماندگاري ابدي در آتششش‬
‫وعده ميدهد‪:‬‬
‫ﭶ‬ ‫ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ‬ ‫چﭦ ﭧ ﭨ ﭩ‬
‫ﮊ‬ ‫چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ‬ ‫ﭷ ﭸﭹ ﭺ چ‬
‫ﮜ ﮝ‬ ‫ﮙﮚ ﮛ‬ ‫ک ک ﮒگ گ گ ﮖ ﮗ ﮘ‬ ‫ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک‬
‫چ‬ ‫ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ‬ ‫ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ‬
‫المائدة‪٧٤ - ٧٢ :‬‬
‫و )از سوي خدا به ما دستور داده شده است( اين كه نماز را به‬
‫گونهي شايسته بخوانيد و از خششدا بترسششيد و )اوامششر او را اجششرا كنيششد؛‬
‫يشويد )و حساب و كتاب‬ ‫چه( او است كه در پيشگاهش گردآورده م ‌‬
‫يدهيششد(‪ .‬او آن كسششي اسششت كششه آسششمانها و زميششن را بششه حششق‬ ‫پس م ‌‬
‫آفريده است )و آنها را بيهوده نيافريده است و بلكششه از روي حكمششت‬
‫و هدف ساخته است( و هر وقت )ارادهي خدا بر پيدايش چيزي قرار‬
‫يشششود‪ .‬سششخن او حششق اسششت )و‬ ‫يگويد‪ :‬بششاش! پششس م ‌‬ ‫گيرد‪ ،‬بدان( م ‌‬
‫هجششانبه( از آن او‬ ‫فرمان او شششدني( و مششالكّيت )مطلششق و تص شّرف هم ‌‬
‫است‪ ،‬در آن روزي كه )براي اعلن رستاخيز( در صششور دميششده شششود‪.‬‬
‫داناي آشكار و پنهان است )و در كار او گذشته و حال و آينده يكسان‬
‫س و ابصششار‪ ،‬يششا‬
‫است‪ .‬او آگاه از همه چيزهايي است كه نهان از حششوا ّ‬
‫قابل رؤيت در ليل و نهششار اسششت( و او حكيششم )در كششردار و( آگششاه )از‬
‫طلششع از بششواطن و ظششواهر جهششان( اسششت‪ .‬و )بششراي‬ ‫احوال انسان‪ ،‬و م ّ‬
‫مردمان بيان كن چيزهايي را كه رخ داد( بدان گاه كه ابراهيم به پششدر‬
‫يگيري!! )مگر زشت نيسششت‬ ‫خود آزر گفت‪ :‬آيا بتهايي را به خدايي م ‌‬
‫يجششان را پرسششتش و عبششادت كنششد و در‬ ‫كه انسششان عاقششل‪ ،‬سششنگهاي ب ‌‬
‫ههاي دست خود كرنش برد؟!(‪ .‬به حقيقت مششن تششو را و‬ ‫برابر تراشيد ‌‬
‫يبينم‪.‬‬
‫قوم تو را در گمراهي آشكار )و به دور از راه پروردگار( م ‌‬
‫در آیهي ‪ 59‬سورهي زخرف بر بشر بودن عیسی تأکید میفرماید‪:‬‬
‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ چ الزخرف‪٥٩ :‬‬ ‫چﯺ ﯺ ﯺ‬

‫هاي بيش نبود كه ما بدو نعمت خود را ارزاني داشتيم و‬‫عيسي بند ‌‬
‫ياسرائيل كرديم‪.‬‬
‫او را نمونه و الگويي براي بن ‌‬
‫چ ک ک ک ﮒ گ گ گ ﮖ ﮗ ﮘﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ‬
‫ﮡﮱ ﮢ چ النساء‪١٧٢ :‬‬
‫هاي )از بندگان متواضع(‬ ‫هرگز مسيح ابايي از اين ندارد كه بند ‌‬
‫بششراي خششدا باشششد‪ ،‬و فرشششتگان مقششّرب نيششز )از بنششدگي او سششر بششاز‬
‫يزننششد(‪ .‬و كسششي كششه از عبششادت خششدا سششر بششاز زنششد و خويشششتن را‬
‫نم ‌‬
‫بزرگتر از آن شمرد )كه به عبادت او پردازد‪ ،‬او را بششه عشذاب سششختي‬
‫يسششازد‪ ،‬بششدان گششاه( كششه همگششان را در پيشششگاه خششود گششرد‬
‫گرفتششار م ‌‬
‫يآورد‪.‬‬‫م ‌‬
‫ﮘ‬ ‫ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک ﮒ گ گ گ ﮖ ﮗ‬ ‫چﮉ ﮊ‬
‫ﮭ‬ ‫ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡﯗ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ‬
‫ﯞ‬ ‫ﯝ‬ ‫ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ‬ ‫ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓﯔ ﯕ ﯖ‬
‫ﯺ‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯺ ﯺ‬ ‫ﯟ ﯠ ﯡﯢ ﯣﯤ ﯥ‬
‫ﯺﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ چ مريم‪٣٦ - ٣٠ :‬‬
‫)هنگامي كه عيسي سخن ايشان را شنيد( گفت‪ :‬من بندهي‬
‫خدايم‪ ،‬براي مششن كتششاب )آسششماني انجيششل( را خواهششد فرسششتاد و مششرا‬
‫پيغمبر خواهد كرد‪ .‬و مرا ‪-‬در هر كجششا كششه باشششم‪ -‬شششخص پربركششت و‬
‫ينمايد‪ ،‬و مرا به نمششاز خوانششدن و زكششات‬
‫سودمندي )براي مردمان( م ‌‬
‫يفرمايد‪ .‬و )مششرا سششفارش‬ ‫دادن ‪-‬تا وقتي كه زنده باشم‪ -‬سفارش م ‌‬
‫يفرمايد( به نيكي و نيك رفتاري در حق مادرم‪ .‬و مششرا )نسششبت بششه‬ ‫م ‌‬
‫يسازد‪ .‬و سلم )خششدا( بششر مششن اسششت )در‬ ‫مردم( زورگو و بدرفتار نم ‌‬
‫يميششرم‪ ،‬و‬‫هام‪ ،‬و آن روز كه م ‌‬ ‫ّ‬
‫سراسر زندگي‪ (،‬آن روز كه متولد شد ‌‬
‫يشوم! اين است عيسي پسششر مريششم‪،‬‬ ‫آن روز كه زنده و برانگيخته م ‌‬
‫)با اين صفات و خصالي كه گذشت(‪ .‬اين‪ ،‬سخن راستين دربارهي او‬
‫يكننششد‪ .‬سششزاوار خداونششد‬
‫اسششت‪ ،‬سششخن راسششتيني كششه در آن ترديششد م ‌‬
‫نيست كه فرزندي داشته باشد‪ .‬او منّزه )از اّتخاذ و انتخاب فرزنششد‪ ،‬و‬
‫به دور از اين گونه عيبها و نقصها( است‪ .‬هرگششاه ارادهي پديششد آوردن‬
‫چيزي و انجام كاري كند‪ ،‬تنها كافي است راجع بدان بگويششد‪ :‬بشششو! و‬
‫يشود‪) .‬پس چنين قادر متعالي هرگز نيازي به فرزند ندارد(‪ .‬و تنها‬ ‫م ‌‬
‫خداوند‪ ،‬پروردگار من و پروردگار شما است‪ ،‬پس او را پرستش كنيد‬
‫)و بس(‪ .‬اين است راه راست )و درست منتهي به نجات و سعادت(‪.‬‬
‫و از زبان عيسي چندين بار در قرآن اين سخن تكرار ميشود‪:‬‬
‫چ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ چ مريم‪٣٦ :‬‬
‫و تنها خداوند‪ ،‬پروردگار من و پروردگار شما است‪ ،‬پس او را‬
‫پرستش كنيد )و بس(‪ .‬ايششن اسششت راه راسششت )و درسششت منتهششي بششه‬
‫نجات و سعادت(‪.‬‬
‫نماز‬
‫پاكيزگي نصف ایمان است‬

‫باور داریم که پاكيزگي نصف ایمان است‪ ،‬و خداونششد هیششچ نمششازی را‬
‫بدون طهارت نمیپشذیرد‪ ،‬و پششاك شششدن از حششدث کوچشک بشا وضششو و از‬
‫حدث اکبر با غسششل میسششر میگششردد‪ ،‬و هنگششام نبششودن آب )حقیقت شا ً یششا‬
‫حکمًا( تیمم جائز است‪.‬‬
‫خداوند پیامبرش را اینگونه مورد خطاب قرار میدهد‪:‬‬
‫ﯘ چ المدثر‪٤ :‬‬ ‫چﯖ ﯗ‬

‫و جامهي خششويش را پششاكيزه دار )و خويشششتن را از آلودگيهششا پششاك‬
‫گردان(‪.‬‬
‫مشششرکین نظششافت را رعششایت نمیکردنششد پششس خداونششد بششه پيششامبرش‬
‫دستور میدهد که خششود را از آلودگيهششاي ظششاهري و بششاطني پششاك كنششد‪،‬‬
‫برخی میگویند‪ :‬منظور این آیه‪ ،‬پاک شدن از گنششاه و معصششیت اسششت‪،‬‬
‫اما ظاهرا ً آیه هر دو معنی را در برمیگیرد‪.‬‬
‫پیامبر ج میفرماید‪ :‬الطهور شطر الیمان‪).‬رواه مسلم(‬

‫پاکی نصف ایمان است‪) .‬مسلم آن را روايت كرده است(‪.‬‬
‫یعنی پاداش آن نصف پاداش ایمششان اسششت‪ ،‬برخششی میگوینششد‪ :‬ایمششان‬
‫گناهان گذشته را محو میکند‪ ،‬وضششو نيششز چنيششن اسششت چششرا كششه وضششو‬
‫صحيح نيست مگر همراه ايمان‪ ،‬در مورد حدیث‪ ،‬دیدگاههای متفششاوت‬
‫دیگری هم وجود دارد‪.‬‬
‫خداوند در آیهي ‪ 108‬سورهي توبه اهل مسجد قبا را اینگونه تمجید‬
‫چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ چ التوبة‪١٠٨ :‬‬
‫يخواهند )جسم و روح( خود را )با اداي‬ ‫در آنجا كساني هستند كه م ‌‬
‫ت درسششت( پششاكيزه دارنششد و خداونششد هششم پاكيزگششان را دوسششت‬‫عبششاد ِ‬
‫يدارد‪.‬‬‫م ‌‬
‫اين پاکی که خداوند آنرا تمجيد میفرماید همششان پششاکی بششا آب اسششت‬
‫همانطور كه در برخي از احادیث بدان تصريح شده است‪.‬‬
‫بخاری از انس بن مالك روایت میکند‪:‬‬
‫کان رسولالله یدخل الخلء‪ ،‬فاحمل انا و غلم ادواة من ماء و عنزة‪،‬‬
‫یستنجی بالماء‪ ،‬و فی روایة‪ :‬کان النبی ج اذا تبرز لحاجته اتیته بمششاء‬
‫فیغتسل به )رواه البخاری(‬
‫وقششتی رسششول خششدا ج وارد دستشششويی میشششد مششن و غلم دیگششری‪،‬‬
‫ظششرف آب و عصششایش را برايششش ميبرديششم‪ ،‬بششا آب خششودش را پششاک‬
‫میکششرد‪ ،‬و در ورایششت دیگششري آمششده اسششت‪ :‬وقششتی رسششول خششدا ج بششه‬
‫دستشششويی میرفششت برایشششان آب میبششردم و بششا آن خودشششان را پششاک‬
‫میکردند‪.‬‬
‫حدیث عايشه نيز به مشروع بودن اسششتعمال سششنگ جهششت طهششارت‬
‫اشاره مینمايد‪:‬‬
‫إذا ذهب أحدکم إلی الغائط فلیستطب بثلثة أحجار فانها تجزی عنه‪.‬‬
‫)أحمد و أبو داوود و نسائی(‬
‫هرگاه یکی از شما خواست قضای حاجت کند‪ ،‬سه سنگ را با خششود‬
‫بردارد و خود را با آنها پاک کند؛ چششون سششنگ )در اسششتنجاء( جششایگزین‬
‫یشود‪.‬‬‫آب م ‌‬
‫و حدیث سلمان به آداب استنجاء چنين اشاره میكند‪:‬‬
‫نهانا ج أن نستنجی بالیمین و أن نستنجی باقل من ثلثششة أحجششار‪ ،‬و‬
‫أن نستنجی برجیع أو عظم‪).‬رواه مسلم(‬
‫پیامبر ج ما را از استنجاء با دست راست هنگام قضای حششاجت و بششا‬
‫کمتر از سه سنگ و پاک کردن با استخوان یا سرگین نهی میفرمششود‪.‬‬
‫اسلم طهارت را کلید نماز قرار داده است‪ ،‬به گونه اي كه بدون آن‬
‫نماز پذیرفته نيست‪ ،‬پیامبر ج میفرماید‪:‬‬
‫مفتششاح الصششلة الطهششور‪ ،‬و تحریمهششا التکششبیر‪ ،‬و تحلیلهششا التسششلیم‪.‬‬
‫)ابوداوود و ترمذی و ابن ماجه(‬
‫کلید نماز پاکی است‪ ،‬با الله اکبر گفتن آغاز میشود و با سلم دادن‬
‫به پایان میرسد‪.‬‬
‫صلةً ب ِغَي ْرِ ط ُُهور )متفق عليه(‬
‫ه َ‬ ‫قب َ ُ‬
‫ل الل ُ‬ ‫و ميفرمايد‪ :‬ل ي َ ْ‬
‫خداوند هيچ نمازي را بدون وضو قبول نميكند‪) .‬بخشاري و مسشلم آن‬
‫را روايت كردهاند(‪.‬‬
‫خداوند در اشاره به پاكي از حدث اصغر و اكبر میفرماید‪:‬‬
‫ﭟ ﭠ‬ ‫چﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ‬
‫ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ‬ ‫ﭥ ﭦﭧ ﭨ ﭩ‬ ‫ﭡﭢ ﭣ ﭤ‬
‫ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ چ ﭾ ﭿ‬
‫چ‬ ‫ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک‬ ‫ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژ‬ ‫ﮀﮁ ﮂ ﮃ ﮄ‬
‫المائدة‪٦ :‬‬
‫اي مؤمنان! هنگامي كه براي نماز به پا خاستيد )و وضو نداشتيد(‪،‬‬
‫صورتها و دستهاي خود را همراه بشا آرنجهشا بششوييد‪ ،‬و سشرهاي خشود‬
‫)همه يا قسشمتي از آنهشا( را مسششح كنيششد‪ ،‬و پاهشاي خششود را همششراه بشا‬
‫قوزكهاي آنها بشوييد‪ .‬و اگر جنششب بوديششد )و خواسششتيد نمششاز بخوانيششد‪،‬‬
‫همهي بدن( خششود را بشششوييد‪ .‬و اگششر بيمششار بوديششد )و بيمششاري مششانع از‬
‫اسششتعمال آب بششود( يششا ايششن كششه مسششافر باشششيد )و يششافتن آب برايتششان‬
‫دشوار بود( يا اين كه يكششي از شششما از پيشششاب برگشششت‪ ،‬يششا بششا زنششان‬
‫مجامعه كرديد‪ ،‬و )در همهي اين صششورتها‪ ،‬آب بششراي غسششل يششا وضششو(‬
‫مم كنيد‪) ،‬بدين شكل كه دو بار كششف دسششت بششر‬ ‫نيافتيد‪ ،‬با خاك پاك تي ّ‬
‫خاك زده و( با آن بر صورتها و دستهاي خود )تا مچ يا آرنششج( بكشششيد‪.‬‬
‫قت انششدازد‪ ،‬و بلكششه‬ ‫يخواهد شما را به تنگ آورد و بششه مش ش ّ‬ ‫خداوند نم ‌‬
‫يخواهد شما را )از حيششث ظششاهر و بششاطن( پششاكيزه دارد و )بششا بيششان‬ ‫م ‌‬
‫احكام اسلمي( نعمت خود را بر شششما تمششام نمايششد‪ ،‬شششايد كششه شششكر‬
‫)انعام و الطاف( او را )با دوام بر طاعت و عبادت( به جاي آوريد‪.‬‬
‫و حدیث ابن عباس ط نيز به کیفیت وضو چنين اشاره مینمايد‪:‬‬
‫هييا‬ ‫ض بِ َ‬ ‫م َ‬ ‫ضي َ‬ ‫م ْ‬ ‫ف َ‬ ‫ء َ‬ ‫مييا ٍ‬ ‫ن َ‬ ‫مي ْ‬ ‫ة ِ‬ ‫ف ً‬ ‫غْر َ‬ ‫خذ َ َ‬ ‫ه أَ َ‬ ‫ه ُ‬ ‫ج َ‬ ‫و ْ‬ ‫ل َ‬ ‫س َ‬ ‫غ َ‬ ‫ف َ‬ ‫ضأ َ َ‬ ‫و ّ‬ ‫ه تَ َ‬
‫َ‬
‫أن ّ ُ‬
‫ها‬‫ف َ‬ ‫ضييا َ‬ ‫ذا أ َ َ‬ ‫هك َي َ‬ ‫هييا َ‬ ‫ل بِ َ‬ ‫عي َ‬ ‫ج َ‬ ‫ف َ‬ ‫ء َ‬ ‫ما ٍ‬ ‫ن َ‬ ‫م ْ‬ ‫ة ِ‬ ‫ف ً‬ ‫غْر َ‬ ‫خذ َ َ‬ ‫م أَ َ‬ ‫ق ثُ ّ‬ ‫ش َ‬ ‫ست َن ْ َ‬ ‫وا ْ‬ ‫َ‬
‫ء‬
‫مييا ٍ‬ ‫ن‬ ‫ي‬ ‫م‬ ‫ة‬ ‫ي‬ ‫ف‬‫َ‬ ‫ر‬ ‫َ‬
‫غ‬ ‫َ‬ ‫ذ‬ ‫خ‬ ‫َ‬ ‫أ‬ ‫م‬ ‫ُ‬ ‫ث‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫ج‬ ‫و‬ ‫ما‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫َ‬
‫ل‬ ‫س‬ ‫غ‬ ‫ف‬‫َ‬ ‫رى‬ ‫خ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ل‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫ي‬ ‫لى‬ ‫َ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ِ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ ّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ِ ِ َ َ‬
‫َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫إِ‬
‫هييا‬ ‫ل بِ َ‬ ‫سي َ‬ ‫غ َ‬ ‫ف َ‬ ‫ء َ‬ ‫مييا ٍ‬ ‫ن َ‬ ‫مي ْ‬ ‫ة ِ‬ ‫في ً‬ ‫غْر َ‬ ‫خذ َ َ‬ ‫مأ َ‬ ‫مَنى ث ُ ّ‬ ‫ْ‬
‫ها ي َدَهُ الي ُ ْ‬ ‫ل بِ َ‬ ‫س َ‬ ‫غ َ‬ ‫ف َ‬ ‫َ‬
‫ء َ‬ ‫غْر َ‬ ‫خذ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ش‬
‫ف يَر ّ‬ ‫مييا ٍ‬ ‫ن َ‬ ‫مي ْ‬ ‫ة ِ‬ ‫ف ً‬ ‫مأ َ‬ ‫ه ثُ ّ‬ ‫س ِ‬ ‫ح ب َِرأ ِ‬ ‫س َ‬ ‫م َ‬ ‫م َ‬ ‫سَرى ث ُ ّ‬ ‫ي َدَهُ الي ُ ْ‬
‫خَرى َ‬ ‫ُ‬ ‫غْر َ‬ ‫خذ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫حّتى َ‬ ‫ْ‬ ‫عَلى‬
‫ل‬ ‫سي َ‬ ‫غ َ‬ ‫ف َ‬ ‫ةأ ْ‬ ‫ف ً‬ ‫مأ َ‬ ‫ها ث ُ ّ‬ ‫سل َ‬ ‫غ َ‬ ‫مَنى َ‬ ‫ه الي ُ ْ‬ ‫جل ِ ِ‬ ‫ر ْ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬
‫ّ‬ ‫َ‬ ‫هك َ َ‬ ‫م َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫صلى‬ ‫ت رسولالله َ‬ ‫ذا َرأي ْ ُ‬ ‫ل َ‬ ‫قا َ‬ ‫سَرى ث ُ ّ‬ ‫عِني الي ُ ْ‬ ‫ه يَ ْ‬ ‫جل ُ‬ ‫ر ْ‬ ‫ها ِ‬ ‫بِ َ‬
‫ُ‬
‫ضأ ‪).‬رواه البخاري(‬ ‫و ّ‬ ‫م ي َت َ َ‬ ‫سل ّ َ‬ ‫و َ‬ ‫ه َ‬ ‫عل َي ْ ِ‬ ‫ه َ‬ ‫الل ّ ُ‬
‫رسششول خششدا ج خواسششت وضششو بگیششرد‪ ،‬آب درخواسششت کششرد و وضششو‬
‫گرفششت‪ .‬ابتششدا دسششتهایش را سششه بششار شسششت‪ ،‬سششپس مضمضششه و‬
‫استنشاق كرد‪ ،‬آنگاه صششورتش را سششه بششار شسششت بعششد از آن دسششت‬
‫راست را تا آرنجشش سشه بشار شسشت‪ ،‬سشپس دسشت چشﭗ را‪ ،‬ماننشد‬
‫دست راستش شست‪ ،‬به دنبال آن سرش را مسح کششرد و بعششدا ً پششای‬
‫راستش را تا قوزک سه بار شسششت و پششای چپششش را هششم ماننششد پششای‬
‫راستش شست‪ .‬سپس گفت پیامبر خدا ج را دیدم کششه بششا ایششن روش‬
‫وضو گرفت‪) .‬بخاري آن را روايت كرده است(‪.‬‬
‫و حدیث عايشه به کیفیت غسل اشاره میکند‪:‬‬
‫کان رسولالله ج إذا اغتسل من الجنابة بدأ فغسييل یييدیه‪،‬‬
‫ثم توضأ كما يتوضأ للصييلة ثيم یيدخل أصييابعه فييی المياء‪،‬‬
‫فيخلل بها أصول شعره‪ ،‬ثم يصب علي رأسييه ثلث غييرف‬
‫بيده‪،‬ثم يفيض علي جلده كله )رواه البخاري(‬
‫یشسششت‪ ،‬آنگششاه‬‫پیامبر‪ ‬بهنگام غسل جنششابت ابتششدا دسششتهایش را م ‌‬
‫یداشششت و بششا‬
‫یگرفششت و آب برم ‌‬‫وضششویی همچششون وضششوی نمششاز م ‌‬
‫یکششرد سششپس سششه مشششت آب بششر‬ ‫انگشتانش بین موهایش را خلل م ‌‬
‫یریخششت‪) .‬بخششاري‬‫یریخت و بدنبال آن بر سایر بدنش آب م ‌‬ ‫سرش م ‌‬
‫آن را روايت كرده است(‪.‬‬
‫اين غسل كامل است‪ ،‬اگر به هر صورتی باشد که آب تمششام بششدنش‬
‫را فرا گیرد باز هم درست است و فرض غسل به جا ميآید‪.‬‬
‫امام شافعی میفرماید‪ :‬خداوند غسشل را بشه صشورت مطلشق واجشب‬
‫فرموده است‪ ،‬هیششچ کششدام از اعضششاء را بششر دیگششری مقششدم نفرمششوده‪،‬‬
‫یعنی به صورتی که ممکن باششد آب همهي بشدن را فشرا گیشرد غسشل‬
‫درست و فرض به جا آمده‪ ،‬اما اگر حدیث عايشه را عملی کند سنت‬
‫را نيز به جا آورده است‪.‬‬
‫بخاری از میمونه روایت میکند‪ :‬رسششول خششدا ج همچششون بششراي نمششاز‬
‫وضو گرفت اما پاهایش را نشست‪ ،‬سپس شرمگاهش و آنچه را كششه‬
‫روی بدنش بود میشست‪ ،‬سپس آب را بر روی اندامهایش میریخت‪،‬‬
‫سپس خم میشد و پاهشایش را میشسشت‪ ،‬ایشن غسشل جنشابت ايششان‬
‫بود‪.‬‬
‫واضح است که شسششتن شششرمگاه قبششل از وضششو اسششت‪ ،‬چششون )واو(‬

‫مقتضی ترتیب نیست‪ ،‬اما در مندوب بودن به تأخیر انششداختن شسششتن‬
‫پاها اختلف مشهوری میان فقها وجود دارد‪.‬‬
‫بخاری در مورد تیمم روایت میکند که مردی دچار جنابت شششده بششود‬
‫و آب نداشت‪ .‬پیش عمر آمد تا برای او چارهای بیاندیشد‪ ،‬عمار پسر‬
‫یاسر خطاب به عمر گفت‪ :‬به یششاد داری کششه مششن و تششو در مسششافرتی‬
‫دچار جنششابت شششدیم و آبششي بششراي غسششل پیششدا نکردیششم‪ ،‬مششن در خششاک‬
‫غلتیششدم و نمششازم را بششه جششا آوردم امششا تششو نمششاز نخوانششدی‪ ،‬وقششتی کششه‬
‫برگشششتیم جریششان را بششرای حضششرت تعریششف كرديششم‪ ،‬و ایشششان چنيششن‬
‫فرمودند‪:‬‬
‫کان یکفیک هذا‪ ،‬فضرب النبی ج بکفیه علی الرض و نفخ فیهما‪ ،‬ثم‬
‫مسح بهما وجهه و کفیه؟‬
‫یکردی‪ :‬و پیامبر ج دو کف دستش را بر زمین‬ ‫کافی بود که چنین م ‌‬
‫زد و در آنها فوت کرد و سپس بششا آنهششا صششورت و دو کششف دسششتش را‬
‫مسح کرد‪.‬‬
‫وجوب پاكي از حيض‬

‫باور داريم که پاك شدن از حیض واجب است‪ ،‬حیض‪ :‬خوني طبیعی‬
‫و فطری اسششت کششه در اوقششات مشخصششی‪ ،‬از رحششم زن بیششرون می آیششد‬
‫بششدون اينكششه نشششانهاي از بيمششاري باشششد‪ ،‬تعیيششن و تحدیششد کمششترین و‬
‫بیشششترین زمششان حیششض و بیششان ابتششداء و انتهششای آن مسششئلهای اسششت‬
‫اجتهادی‪ ،‬اما تیره و زرد بودن خون در ایام حیض نشانهي خون حیض‬
‫است‪ ،‬ولی در غیراین صورت اعتباری ندارد‪.‬‬
‫زن مستحاضه‪ :‬كسي است که در غیر دوران حیض از رحمش خون‬
‫خارج ميشود‪.‬‬
‫زنی که دچار حیض میشود سه حالت دارد‪:‬‬
‫‪1‬ش معتاده )عادی(‪ :‬كه باید به عادت ماهانهی خود توجه کند‪.‬‬
‫‪2‬ش متمیزه )کسی که میتواند آن را تشخیص دهد(‪ :‬ایششن زن بایششد بنششا‬
‫به تشخیص خود عمل کند‪.‬‬
‫‪3‬ش متحیره )زني كه دچار شک و گمان شده اسششت‪ ،‬نششه ماننششد اولششی‬
‫عادت دارد و نه مانند دومی میتواند آنرا تشخیص دهد(‪ :‬باید به عادت‬
‫زنان دیگر مراجعه کنششد کششه معمششول ً شششش یششا هفششت روز در هششر مششاه‬
‫است‪ ،‬بعد از این هفت روز باید برای هر نماز خود را پاک کند و وضو‬
‫بگیرد‪.‬‬
‫نمششاز خوانششدن‪ ،‬روزه گرفتششن‪ ،‬طششواف بیششت و دسششت زدن بششه قششرآن‬
‫)بدون مانع(‪ ،‬ماندن در مسشجد و جمشاع کشردن در حشال حيشض حشرام‬
‫است ولی هیچ کدام از اینها برای زن مستحاضه حرام نیست‪.‬‬
‫خداوند در سورهي بقره میفرماید‪:‬‬
‫چ ﮠ ﮡﮱ ﮢﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ‬
‫ﯠ چ البقرة‪٢٢٢ :‬‬ ‫ﯖ ﯗ ﯘﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ‬
‫يپرسششند‪ .‬بگششو‪:‬‬‫و از تو دربارهي )آميزش با زنان به هنگام( حيض م ‌‬
‫زيان و ضرر است )و علوه بر نافرماني‪ ،‬بيماريهايي بششه دنبششال دارد(‪.‬‬
‫هگيري نماييد‪ ،‬و بششا‬ ‫پس در حالت قاعدگي از )همبستري با( زنان كنار ‌‬
‫يشششوند‪ .‬هنگششامي كششه پششاك‬ ‫ايشان نزديكي نكنيد تا آن گاه كششه پششاك م ‌‬
‫شوند‪ ،‬از مكاني كه خدا بششه شششما فرمششان داده اسششت )و راه طششبيعي‬
‫زناشششويي كششه وسششيلهي حفششظ نسششل اسششت( بششا آنششان نزديكششي كنيششد‪.‬‬
‫يدارد‪.‬‬‫هكاران و پاكان را دوست م ‌‬ ‫يگمان خداوند توب ‌‬
‫ب ‌‬
‫پیامبر ج خطاب به فاطمه دختر حبیش میفرماید‪:‬‬
‫فإذا أقبلت الحیضة فدعی الصششلة و إذا أدبششرت فاغتسششلی و صشّلی‪.‬‬
‫هر گاه دچار حیض شدی نماز را تششرک کششن و هششر گششاه آن را سششپري‬
‫كردي غسل کن و نمازهايت را بخششوان‪) .‬بخششاري آن را روايششت كششرده‬
‫است(‪.‬‬
‫در مورد مستحاضه بخاری از فاطمه دختر حبیش روایت میکنششد کششه‬
‫گفت‪ :‬از رسول خدا پرسیدم‪ :‬من دچششار استحاضششه گرديششدهام و پششاک‬
‫نمیشوم‪ ،‬آیا نمازهايم را ترک کنم؟ ايشان فرمودند‪:‬‬
‫ل‪ ،‬إن ذالک عرق‪ ،‬و لکن دعی الصلة قدر الیام التی کنت تحیضششین‬
‫فیها‪ ،‬ثم إغتسلی و صلی‬
‫نه‪ ،‬این اثر خونريزي رگ است‪ ،‬اما به اندازهي ایششام حیششض نمششاز را‬
‫ترک و سپس غسل کن و نماز بخوان‪.‬‬
‫در مورد زن متمیزه حدیث فاطمه دختر حبیش است کششه ابششو داوود‬
‫و نسائی آن را روایت کردهاند‪:‬‬
‫إذا کان دم الحیض فييإنه أسييود معييروف‪ ،‬فأمسييکی عيين‬
‫الصلة‪ ،‬فإذا کان الخر فتوضئی فإنما هو عرق‬
‫هرگاه خون حیششض بششود کششه آن سششیاه و شششناخته شششده اسششت‪ ،‬نمششاز‬
‫نخوان و اگر خونی دیگر بود وضو بگیر و نماز بخوان که ایششن بششر اثششر‬
‫)پارگی( رگ است‪.‬‬
‫اما در مورد زن متحیره حدیث حمنه دختر جحش است که پیامبر ج‬
‫خطاب به او فرمود‪:‬‬
‫إنما هذه رکضة من رکضات الشیطان فتحیضی ستة أیييام‬
‫أو سبعة فی علم الله‪ ،‬ثم إغتسلی‪ ،‬حتی إذا رأیت أنک قييد‬
‫طهرت و إستنقیت فصلی أربعا و عشييرین لیليية أو ثلثييا و‬
‫عشييرین و أیييامهن‪ ،‬وصييومی فييإن ذلييک یجزیييک و کييذلک‬
‫فافعلی فی کل شهر‪ ،‬کما تحیييض النسيياء و کمييا یطهييرن‬
‫لمیقات حیضهن و طهرهن‪.‬‬
‫های از ضربات شیطان است‪ ،‬و تششو شششش یششا هفششت روز را‬ ‫این ضرب ‌‬
‫یداند( حیض حساب کن‪ ،‬سپس وقششتی دیششدی کششه‬ ‫)خدا مدت آن را م ‌‬
‫پاک شدی غسل کن‪ ،‬بیست و چهار یا بیست و سششه شششبانه روز نمششاز‬
‫یکنششد‪ ،‬و در هششر مششاه اینچنیششن‬
‫بخوان و روزه بگیر‪ ،‬این تو را کفایت م ‌‬
‫عمل کن‪ ،‬همانطور که زنان در اوقات مشخصی دچار حیض و سپس‬
‫یشوند‪.‬‬ ‫پاک م ‌‬
‫اما دلیل اینکششه خششون تیششره و زرد در ایششام غیششر حیششض‪ ،‬خششون حیششض‬
‫نیست حدیث ام عطیه است که گفت‪:‬‬
‫کنا ل نعد الکدرة و الصفرة شیئًا‪.‬‬
‫ما خون تیره و زرد را چیزی نمیدانستیم‪.‬‬
‫دلیل اینکه زن حائضه نبايد نمششاز بخوانششد و روزه بگیششرد حششدیث ابششی‬
‫سعید خدری است که از رسول خدا ج روايت ميكند‪:‬‬
‫ألیس إذا حاضت لم تصل و لم تصم؟ قلنا‪ :‬بلی‪ ،‬قششال‪ :‬فششذالک مششن‬
‫نقصان دینها‪).‬رواه البخاری(‬
‫مگششر نمیبینیششد كششه زن در ایششام حیششض نمششاز و روزه بششه جششا نمیآورد؟‬
‫گفتیم‪ :‬بله‪ ،‬فرمود‪ :‬این به معنی نقصان دین آنهششا اسششت‪) .‬بخششاري آن‬
‫دلیل حرام بودن طواف‪ ،‬حدیث عائشه است که پیامبر ج خطاب به‬
‫او فرمود‪:‬‬
‫فششافعلی مششا یفعششل الحششاج غیششر أن ل تطششوفی بششالبیت حششتی تطهششری‬
‫حجاج هر کاری را انجام دادند تو هم همان کار را انجام بششده امششا تششا‬
‫از حیض پاک نشدي خانهي خدا را طواف نکن‪.‬‬
‫دلیششل حششرام بششودن دسششت زدن بششه قششرآن آیهي ‪ 79‬سششورهي واقعششه‬
‫است‪:‬‬
‫ﭜ ﭝ چ الواقعة‪٧٩ :‬‬ ‫چپ ﭚ ﭛ‬

‫جز پاكان بدان دسترسي ندارند‪.‬‬
‫یا دستور پیامبر ج به عمرو پسر حزم که فرمود‪:‬‬
‫ل یمس المصحف ال طاهر‪).‬رواه النسائي و غيره(‬
‫تنها پاکان به قرآن دست میزنند‪.‬‬
‫دلیل تحریم ماندن در مسجد براي حششائض آیهي ‪ 43‬سششورهي نسششاء‬
‫است‪:‬‬
‫ﯺ چ النساء‪٤٣ :‬‬ ‫ﯔ ﯕ ﯖﯗ‬ ‫چﮯ ﮰ ﮱ ﯓ‬

‫و به نماز نايستيد در حششالي كششه جنششب هسششتيد تششا آن گششاه كششه غسششل‬
‫يكنيد‪ ،‬مگر اين كه مسافر باشيد‪.‬‬ ‫م ‌‬
‫در اينكه حيض و نفاس داخل در معني جنابت هستند نزاعي نيست‪.‬‬
‫و دلیل حرام بودن جماع در زمان حيششض ايششن سششخن خداونششد اسششت‬
‫كه‪:‬‬
‫چ ﮠ ﮡﮱ ﮢﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ‬
‫ﯠ چ البقرة‪٢٢٢ :‬‬ ‫ﯖ ﯗ ﯘﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ‬
‫يپرسششند‪ .‬بگششو‪:‬‬‫و از تو دربارهي )آميزش با زنان به هنگام( حيض م ‌‬
‫زيان و ضرر است )و علوه بر نافرماني‪ ،‬بيماريهايي بششه دنبششال دارد(‪.‬‬
‫هگيري نماييد‪ ،‬و بششا‬ ‫پس در حالت قاعدگي از )همبستري با( زنان كنار ‌‬
‫يشششوند‪ .‬هنگششامي كششه پششاك‬ ‫ايشان نزديكي نكنيد تا آن گاه كششه پششاك م ‌‬
‫شوند‪ ،‬از مكاني كه خدا بششه شششما فرمششان داده اسششت )و راه طششبيعي‬
‫زناشششويي كششه وسششيلهي حفششظ نسششل اسششت( بششا آنششان نزديكششي كنيششد‪.‬‬
‫يدارد‪.‬‬‫هكاران و پاكان را دوست م ‌‬ ‫يگمان خداوند توب ‌‬
‫ب ‌‬
‫و حديث عايشه كه فرمود‪:‬‬
‫هرگاه يكي از ما دچار حيض ميشد و پيامبر ميخواست با او نزديكي‬

‫كند دستور ميداد كه در ابتداي حيضش ازار )جامهاي كه مابين ناف و‬
‫زانو را ميپوشاند( بششر تششن كنششد آنگششاه بششا او نزديكششي ميكششرد‪ .‬و گفششت‪:‬‬
‫كداميك از شما ميتواند خودش را كنترل كند آنگونه كه پيامبر ميكرد‪.‬‬
‫)فتح الباري(‬
‫یا حدیث انس به روايت مسلم كه ميفرمايد‪:‬‬
‫إصنعوا کل شيئ إل النکاح‪.‬‬
‫هرکاری غیر از آمیزش‪ ،‬با آنها انجام دهید‪.‬‬
‫نماز ستون اسلم است‬

‫ایمان داریم کششه نمششاز سششتون دیششن و بعششد از شششهادتین دومیششن رکششن‬
‫اسلم است‪ ،‬و خداونششد در هششر شششبانهروز پنششج بششار آنششرا بششر مسششلمین‬
‫واجب فرموده است‪ ،‬هر کس آن را چنانكه شايسششته اسششت اداء کنششد‬
‫در قیامت برایش نور و برهان و وسیلهي نجات و رستگاري اسششت‪ ،‬و‬
‫هر کس از روي انكار آن را ترک کند از دايرهي اسلم بیششرون میرود‪،‬‬
‫اما کسي كه از سشر تنبلشی آنشرا تشرک ميکنشد در تكفيشرش بيشن علمشا‬
‫اختلف وجود دارد‪.‬‬
‫در قرآن آنقدر به اقششامهي نمششاز امششر شششده كششه واجششب بششودن آن در‬
‫جامعهی اسلمی به یکی از بدیهیات مبدل گشته است‪.‬‬
‫چ ﮛﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡﮱ ﮢ چ البقرة‪٤٣ :‬‬
‫و نماز را بر پا داريد و زكات را بپردازيد و با نمازگزاران )به‬
‫صورت جماعت( نماز بخوانيد‪.‬‬
‫چﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ‬
‫ﯘ ﯙ ﯚ چ إبراهيم‪٣١ :‬‬
‫مد!( بگو به بندگان مؤمن من‪ :‬بايد نماز را به گونه ي‬ ‫)اي مح ّ‬
‫هايشم مقشداري را در پنهشان و‬ ‫شايسته بخواننشد و از آنچشه بديششان داد ‌‬
‫آشكار ببخشند پيشش از آن كشه روزي فششرا رسششد كشه در آن معشامله و‬
‫دوستي نيست )تا كسي بتواند سودي به وسيلهي خريششد و فشروش يشا‬
‫اين كه بششه سششبب همنشششيني و دوسششتي فراچنششگ آورد و بششا رشششوه يششا‬
‫رابطه از چنگال كيفر خدا رهايي يابد(‪.‬‬
‫در آيهاي ديگر ميفرمايد‪:‬‬
‫چ چ‬ ‫ﭺ‬ ‫چ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵﭶ ﭷ ﭸ ﭹ‬
‫چ السراء‪٧٨ :‬‬
‫فالنهار‪،‬‬‫نماز را چنان كه بايد بخوان به هنگام زوال آفتاب )از نص ‌‬
‫كششه آغششاز نمششاز ظهششر اسششت و امتششداد آن وقششت نمششاز عصششر را نيششز‬
‫يگيرد( تا تاريكي شب )كه آغاز نماز مغرب است و امتششداد آن‬ ‫دربرم ‌‬
‫يپششذيرد(‪ ،‬و‬‫وقت نماز عشاء را نيز دربرگرفته و با طلوع فجر پايان م ‌‬
‫نمششاز صششبح را )در فاصششلهي طلششوع فجششر تششا طلششوع آفتششاب( بخششوان‪.‬‬
‫سط فرشتگان شششب و فرشششتگان روز( بازديششد‬ ‫يگمان نماز صبح )تو ّ‬ ‫ب ‌‬
‫يگردد‪.‬‬ ‫م ‌‬
‫ک چ الحزاب‪٣٣ :‬‬ ‫چ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅﮆ‬

‫و نمششاز را بششر پششا داريششد و زكششات را بپردازيششد و از خششدا و پيغمششبرش‬
‫اطاعت نماييد‪.‬‬
‫و به محافظت از نمازها چنين دستور ميدهد‪:‬‬
‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ چ البقرة‪٢٣٨ :‬‬
‫در انجام نمازها و )به ويژه( نماز ميانه )يعني عصر‪ ،‬كوشا باشيد‬
‫و( محافظت ورزيد و فروتنشانه بشراي خشدا بپشا خيزيششد )و بشا خششوع و‬
‫سم داريد(‪.‬‬
‫خضوع‪ ،‬در برابر ديدگان خود‪ ،‬هيبت و عظمت خدا را مج ّ‬
‫و در آیهي ‪ 5‬سورهي تششوبه اقششامهي نمششاز را وسششیلهي نجششات یششافتن‬
‫کفار از مرگ و نهایت و هدف جنگ بیان میفرماید‪:‬‬
‫ﯜ ﯝ ﯞ ﯟﯠ ﯥ چ التوبة‪٥ :‬‬ ‫چﯘ ﯙ ﯚ ﯛ‬

‫اگر تششوبه كردنششد و )از كفششر برگششتند و بشه اسشلم گرويدنشد و بشراي‬
‫نشان دادن آن( نماز خواندند و زكات دادند‪) ،‬ديگر از زمرهي شمايند‬
‫و ايشان را رها سازيد و( راه را بر آنان باز گذاريد‪.‬‬
‫و در همين سوره بیان میشود که نماز اسششاس اخششوت و بششرادری در‬
‫اسلم است‪:‬‬
‫ﮥ ﮦ چ التوبة‪:‬‬ ‫ﮟ ﮠﮡﮱ ﮢ ﮣ ﮤ‬ ‫چ ﮘﮱ ﮙﮱ ﮚ ﮛ ﮜﮱ ﮝﮱ ﮞ‬
‫هاند شكستند‪ ،‬و آئين‬ ‫هاند و مؤ ّ‬
‫كد نمود ‌‬ ‫و اگر پيمانهايي را كه بست ‌‬
‫شما را مورد طعن و تمسخر قرار دادنششد )اينششان سردسششتگان كفششر و‬
‫ضللند و( با سردستگان كفر و ضلل بجنگيد‪ ،‬چرا كه پيمانهاي ايشان‬
‫كمترين ارزشي ندارد‪ .‬شايد )در پرتو باز بششودن درگششاه تششوبهي خششدا و‬
‫دت عمل شما‪ ،‬پشيمان شوند و( دست بردارند‪.‬‬ ‫ش ّ‬
‫پیامبر ج نيز بیان میفرماید که نماز یکی از مبانی دین است‪:‬‬
‫بنششی السششلم علششی خمششس‪ :‬شششهادة أن ل إلششه إل اللششه و أن محمششد‬
‫رسولالله و إقام الصلة‪).‬متفق عليه(‬
‫اسلم بر پنج ركن بنا شده است‪ :‬گواهی دادن به وحششدانيت خداونششد‬
‫و رسالت محمد ج و اقامهي نماز و‪) ...‬بخاري و مسلم آن را روايششت‬
‫در حششدیث دیگششر بیششان میفرمایششد کششه تششرک نمششاز مششوجب افتششادن در‬
‫منجلب کفر است‪:‬‬
‫إن بین الرجل و بین الکفر و الشرک ترك الصلة )رواه مسششلم عششن‬
‫جابر(‬
‫حد فاصل میان انسان و شرک و کفر ترک نمشاز اسشت‪) .‬مسششلم آن‬
‫را از جابر روايت كرده است(‪.‬‬
‫العهد الذی بیننا و بینهييم الصييلة فميين ترکهييا فقييد کفيير‬
‫)رواه أحمد و اصحاب السنن(‬
‫هی بین ما و آنها )کفار و مشرکین( نماز است‪ ،‬هر کششس آن‬ ‫مشخص ‌‬
‫را ترک کنششد کشافر شششده اسششت‪) .‬امشام احمششد و صششاحبان سششنن آن را‬
‫عبدالله بن شقيق عقیلي میگوید‪ :‬اصحاب ترک هیششچ عملششی را کفششر‬
‫به حساب نمیآوردند مگر نماز‪.‬‬
‫يا حدیث‪:‬‬
‫أمرت أن أقاتل الناس حتی یقولوا ل إله إل الله‪ ،‬و یؤمنوا بشی و بمشا‬
‫جئت به‪ ،‬فإذا فعلوا ذلک عصموا منی دماءهم و أمششوالهم‪ ،‬إل بحقهشا و‬
‫حسابهم علی الله‪).‬متفق عليه(‬
‫به من دستور داده شده است که با )كساني از(مششردم )كششه بششا مششن‬
‫ميجنگند( جنگ کنم تا وقتی که میگویند ل إله إل الله و به مششن و پیششام‬
‫وحی ایمان بیاورند‪ ،‬وقتی که چنین کردنششد خششون و مالشششان محفششوظ‬
‫است‪ ،‬مگر اینکه مرتکب جرمی شششوند و حسششاب آنهششا در قیششامت بششا‬
‫خدا است‪) .‬بخاري و مسلم آن را روايت كردهاند(‪.‬‬
‫در حدیث دیگري بيششان میفرمایششد كششه تششارك نمششاز در روز قيششامت بششا‬
‫أئمهي كفر محشور ميگردد‪:‬‬
‫من حافظ علیها کانت له نورا ً و برهانا ً و نجاة یوم القیامة‪ ،‬و من لم‬
‫يحافظ عليها لم تکن له نورا ً و ل برهانا ً و ل نجاة‪ ،‬و کششان یششوم القیششاة‬
‫مع قارون و فرعون و هامان و أبی بششن خلششف‪).‬أحمششد و إبششن حبششان و‬

‫طبرانی(‬
‫هر کس بر نمازها محافظت کند در قیامت بششرای او نششور و حجششت و‬
‫مايهي نجات خواهد شد‪ ،‬و هر کس بر آنها محافظت نکند در قیششامت‬
‫نور و حجت و دلیل رستگاري نخواهد داشت‪ ،‬و با فرعون و هامششان و‬
‫قارون و أبی بن خلف محشور میشود‪.‬‬
‫شروط نماز‬
‫اسلم‪ ،‬بلوغ‪ ،‬عقل و فرارسششیدن وقششت نمششاز‪ ،‬شششرايط وجششوب نمششاز‬
‫هستند‪ ،‬و نیت‪ ،‬پاکی از حدث و نجاست‪ ،‬پوشاندن عورت )شششرمگاه(‬
‫و رو کردن به قبله شرايط صحت آن هستند‪.‬‬
‫دلیل به شرط گرفتن اسلم در وجوب نماز حدیث معاذ ط است‪:‬‬
‫ةأ ْ‬ ‫م إ َِلى َ َ َ ِ‬ ‫ه ْ‬‫ع ُ‬‫فادْ ُ‬‫ب َ‬ ‫ل ال ْك َِتا ِ‬
‫ه ِ‬ ‫م ْ‬ ‫ما ِ‬‫و ً‬
‫ق ْ‬ ‫إ ِن ّ َ‬
‫م‬‫ه ْ‬
‫م ُ‬ ‫ف يأ َ ْ‬
‫عل ِ ْ‬ ‫ك َ‬ ‫عوا ل ِذَل ِ َ‬
‫طا ُ‬ ‫م أَ َ‬‫ه ْ‬ ‫ن ُ‬ ‫فإ ِ ْ‬‫وأ َّني رسولالله َ‬ ‫ه َ‬‫ه إ ِّل الل ّ ُ‬‫إ ِل َ َ‬
‫َ‬
‫ول َي ْل َ ي ٍ‬
‫ة‬ ‫وم ٍ َ‬ ‫فييي ك ُي ّ‬
‫ل ي َي ْ‬ ‫ت ِ‬ ‫وا ٍ‬ ‫صل َ َ‬
‫س َ‬ ‫م َ‬ ‫خ ْ‬‫م َ‬ ‫ه ْ‬ ‫ض َ َ‬
‫علي ْ ِ‬ ‫فت ََر َ‬ ‫ها ْ‬ ‫ن الل ّ َ‬ ‫أ ّ‬
‫اي معاذ تو به سوي قششومي ميروي کشه اهششل کتششاب هسششتند‪ ،‬بایششد در‬
‫ابتدا آنهششا را بششه گششواهی دادن بششه وحششدانيت خششدا و رسششالت مششن فششرا‬
‫خوانی‪ ،‬اگر از تو پیششروی کردنششد بششه آنهششا یششاد بششده کششه خداونششد در هششر‬
‫شبانهروز پنج نماز بر آنها واجب فرموده است‪.‬‬
‫و دلیشل بششه شششرط گرفتشن بلشوغ و عقشل حشدیث ابششوداوود و ترمششذی‬
‫است‪:‬‬
‫رفع القلم عن ثلثة‪ :‬عن النششائم حششتی یسششتقیظ و عششن الصششبی حششتی‬
‫یحتلم‪ ،‬و عن المجنون حتی یعقل‪.‬‬
‫تکلیف از سششه گششروه برداشششته شششده اسششت‪ ،‬از شششخص خوابیششده تششا‬
‫هنگامي كه بیدار شود‪ ،‬از بچشه تشا وقشتی کشه احتلم )بشالغ( ششود و از‬
‫دیوانه تا زمانیکه عاقل شود‪.‬‬
‫دلیل شرط فرارسیدن وقت نماز اين آيه است‪:‬‬
‫ﮩ ﮪ چ النساء‪١٠٣ :‬‬ ‫ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ‬ ‫ﮤ‬ ‫چﮣ‬

‫بيگمان نماز بر مؤمنان فرض و داراي اوقات معلوم و معّين است‪.‬‬
‫و دلیل به ششرط گرفتشن پشاکی از حشدث‪ ،‬حشدیثي اسشت كشه مسشلم‬
‫روايت كرده است‪:‬‬
‫لیقبل الله صلة بغیر طهور‬
‫یکند‪.‬‬
‫خداوند هیچ نمازی را بدون پاکی )وضو( قبول نم ‌‬
‫امت اسلمی هم بر این شرط اجماع دارند‪ .‬دلیل اشتراط پششاکی از‬
‫کثافات احشادیث فراوانشی هسشتند کشه در مشورد قضشای حاجشات و آب‬
‫پاشیدن بر کثافات و تهدید افرادی که خود را از ادرار و مششدفوع پششاک‬
‫نمیکنند و شستن لبششاس از خششون حیششض و غیششره روایششت شششدهاند‪ ،‬از‬
‫جمله‪:‬‬
‫أن أعرابیا بال فی المسجد فقام إلیه بعض القوم‪ ،‬فقال‬
‫رسولالله ج‪ :‬دعوه ولتزرموه‪ ،‬قال‪ :‬فلما فييرغ دعييا بييدلو‬
‫من ماء فصبه علیه )رواه مسلم(‬
‫یک نفر اعرابی )صحرانشین( در مسجد ادرار کرد بعضششی از مششردم‬
‫به سوی او بلند شدند )تا او را منع کنند(‪ .‬پیششامبر ج فرمششود‪ :‬او را بششه‬
‫حال خود رها کنید وباعث حبس ادرارش نشوید‪ .‬انششس گفششت‪ :‬وقششتی‬
‫تمام شد )پیامبر( سطلی آب درخواست کرد و آن را بششر محششل ادرار‬
‫ریخت‪) .‬مسلم آن را روايت كرده است(‪.‬‬
‫یا حدیث اسماء که گفت‪ :‬زنی نزد پیامبر ج آمد و گفت‪ :‬اگششر لبششاس‬
‫یکی از ما به خون حیض آلوده شد چکار باید بکند؟ فرمود‪ :‬تحتششه ثششم‬
‫تقرضه بالماء‪ ،‬ثم تنضحه‪ ،‬ثم تصلی فیه‪) .‬رواه مسلم(‬
‫پیششامبر ج فرمششود‪ :‬بایششدآن را از لباسششش بزدایششد و سششپس بششا نششوک‬

‫انگشتان و آب آن را بشوید و سشپس بشر روی آن‪ ،‬آب بریشزد و در آن‬
‫نماز بخواند‪) .‬مسلم آن را روايت كرده است(‪.‬‬
‫و دلیل پوشاندن عورت این آيه است كه ميفرمايد‪:‬‬
‫ﭢ چ العراف‪٣١ :‬‬ ‫چ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ‬
‫اي آدميزادگان! در هر نمازگاه و عبادتگاهي‪ ،‬خود را )با لباس مادي‬
‫كه عشورت ششما را بپوششاند‪ ،‬و بشا لبشاس معنشوي كشه تقشوا نشام دارد(‬
‫بياراييد‪.‬‬
‫یعنی برای پوشاندن شرمگاه خود لباس بپوشید‪ ،‬پششس سششتر عششورت‬
‫واجب است‪ ،‬روایتی از ابن عباس در شأن نزول ايششن آيششه بششه صششحت‬
‫رسیده که گفته است‪ :‬زناني بششا بششدن عریششان خششانهي خششدا را طششواف‬
‫میکردند‪ ،‬و در اثنای طواف میگفتند‪:‬‬
‫فما بدا منه فل أحله‬ ‫الیوم یبدو بعضه أو کله‬
‫امروز بعضی از بدن یا همهي آن لخت است اما آنچه لخششت کششردم‬
‫حلل نمیدانم‪.‬‬
‫تا اينكه اين آیهي سورهي اعراف نازل شد‪ .‬پیامبر ج میفرماید‪:‬‬
‫لیقبل الله صلة حائض إل بخمار )رواه ابوداوود و الترمذي و‬
‫أحمد(‬
‫یکنششد‪.‬‬
‫خداونششد نمششاز هیششچ زن بششالغی را بششدون روسششری قبششول نم ‌‬
‫)ابوداوود و ترمذي و احمد آن را روايت كردهاند(‪.‬‬
‫ابن ابی شششیبه و محلششی از مکحششول روایششت کردهانششد کششه از عايشششه‬
‫پرسیده شد‪ :‬زن باید در چه لباسی نماز بخواند؟‬
‫عايشه در جواب گفت‪ :‬از علی بپرسید سپس جواب علی را به من‬
‫بگویيد‪ ،‬راوی میگوید‪ :‬پیش علی رفت و از او پرسید‪ ،‬علی در جششواب‬
‫گفت‪ :‬با روسری و پيراهنشي کشه همهي بشدن را بپوشششاند‪ ،‬راوی پیشش‬
‫عايشه برگشت و خبر را برای او تعریف کرد‪ ،‬عايشششه گفششت‪ :‬راسششت‬

‫گفته است‪.‬‬
‫و دلیل واجب بودن رو كردن به قبله اين آیه است‪:‬‬
‫ﯖ چ‬ ‫ﮣ‬ ‫ﮛ ﮜﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ‬ ‫ﮚ‬ ‫چگ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ‬

‫البقرة‪١٥٠ :‬‬
‫و از هر جا كه بيرون رفتي )و به هر جا كه رسيدي‪ ،‬به هنگششام نمششاز‬
‫در همهي نقاط جهان( رو به سوي مسجدالحرام كن‪ ،‬و )اي مؤمنان!‬
‫چه در سفر و چه در حضر‪ ،‬در همهي اقطار زميششن‪ ،‬بششه هنگششام نمششاز(‬
‫هر جا كه بوديد‪ ،‬رو به سوي آن كنيد‪.‬‬
‫و از جمله دلیل شرط بودن نیت اين آيه است‪:‬‬
‫چ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮩ چ البينة‪٥ :‬‬
‫در حالي كه جز اين بديشان دستور داده نشده است كه مخلصششانه‬
‫و حقگرايانه خداي را بپرستند و تنها شريعت او را آيين )خود( بدانند‪.‬‬
‫و اين حدیث پيامبر ج که میفرماید‪:‬‬
‫إنما العمال بالنیات‪ ،‬و إنما لکل امریء ما نوی‪) .‬متفق عليه(‬
‫صحت اعمال به نیت بستگی دارد و هر کس تنها پاداش آنچه را که‬
‫یگیرد‪) .‬بخاري و مسلم آن را روايت كردهاند(‪.‬‬
‫نیت کرده است م ‌‬
‫ارکان نماز‬
‫ارکان نمششاز عبارتنششد از‪ :‬ايسششتادن‪ ،‬بششرای کسششی کششه توانششايی داشششته‬
‫باشششد‪ ،‬اللششه اکششبر تحريششم‪ ،‬خوانششدن سششورهي فششاتحه‪ ،‬رکششوع‪ ،‬اعتششدال‪،‬‬
‫سجده و بلند شششدن از آن‪ ،‬نشسششتن میششان سششجدهها‪ ،‬طمششأنينه)يعنششي‬
‫مكث كردن در هر ركن(‪ ،‬تشهد پایانی و نشسششتن در آن‪ ،‬سششلم دادن‬
‫و ترتیب میان ايششن ارکششان‪ .‬در مششورد صششلوات فرسششتادن بششر پیششامبر ج‬
‫اختلف هست‪ ،‬برخی میگویند جششزء ارکششان و گروهششی دیگششر میگوینششد‬

‫سنت است‪.‬‬
‫و بر ركن بودن قيام در نماز اين آيه دللت دارد كه ميفرمايد‪:‬‬
‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ چ البقرة‪٢٣٨ :‬‬
‫در انجام نمازها و )به ويژه( نماز ميانه )يعني عصر‪ ،‬كوشا باشيد‬
‫و( محافظت ورزيد و فروتنشانه بشراي خشدا بپشا خيزيششد )و بشا خششوع و‬
‫سم داريد(‪.‬‬
‫خضوع‪ ،‬در برابر ديدگان خود‪ ،‬هيبت و عظمت خدا را مج ّ‬
‫و حدیث عمران بن حصشين کشه گفشت بيمشاري بواسشير داششتم پشس‬
‫دربارهي نحوهي نماز خواندنم از پيامبر پرسيدم‪ ،‬ايشان فرمود‪:‬‬
‫صل قائمييا‪ ،‬فيإن ليم تسييتطع فقاعييدا‪ ،‬فيإن ليم تسيتطع‬
‫فعلی جنب‪).‬رواه البخاري(‬
‫ایستاده نماز بخوان‪،‬اگر نتوانستی‪ ،‬نشسته بخشوان و اگشر نتوانسشتی‬
‫بر پهلو نماز بخوان‪).‬بخاري آن را روايت كرده است(‪.‬‬
‫دلیل کیفیت نماز و بعضششي از ارکششانش حششدیث ابششوهریره اسششت کششه‬
‫گفت‪ :‬پیامبر ج به مسجد آمد و به دنبال او مردی داخل مسجد شد و‬
‫شروع به نماز خواندن كرد‪ ،‬سششپس پیششش پیششامبر آمششد و بششه او سششلم‬
‫کرد‪ ،‬پیامبر ج به او جواب داد و فرمود‪:‬‬
‫جاءَ‬ ‫م َ‬ ‫صّلى ث ُ ّ‬ ‫ما َ‬ ‫صّلي ك َ َ‬ ‫ع يُ َ‬ ‫ج َ‬
‫فَر َ‬ ‫ل َ‬ ‫ص ّ‬ ‫م تُ َ‬ ‫ك لَ ْ‬ ‫فإ ِن ّ َ‬ ‫ل َ‬ ‫ص ّ‬
‫ف َ‬ ‫ع َ‬ ‫ج ْ‬ ‫إ ِْر ِ‬
‫َ‬
‫ل ث َلًثيا‬ ‫ص ّ‬ ‫م تُ َ‬ ‫َ‬
‫فإ ِن ّك ل ْ‬ ‫َ‬ ‫ل َ‬‫ص ّ‬ ‫ف َ‬ ‫ع َ‬ ‫ج ْ‬‫ل اْر ِ‬ ‫قا َ‬ ‫ف َ‬
‫ي ج َ‬ ‫على الن ّب ِ ّ‬ ‫َ‬ ‫م َ‬ ‫سل ّ َ‬ ‫ف َ‬ ‫َ‬
‫ف َ‬‫مِني َ‬ ‫ّ‬ ‫غي َْرهُ َ‬ ‫ن َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ف َ‬ ‫َ‬
‫ذا‬ ‫ل إِ َ‬ ‫قا َ‬ ‫عل ْ‬ ‫ف َ‬ ‫س ُ‬ ‫ح ِ‬ ‫ما أ ْ‬ ‫ق َ‬ ‫ح ّ‬ ‫عث َك ِبال َ‬ ‫ذي ب َ َ‬ ‫وال ِ‬ ‫ل َ‬ ‫قا َ‬
‫ْ‬
‫ن ال ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ما ْ‬ ‫َ‬ ‫ة َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ن‬‫ق يْرآ ِ‬ ‫مي ْ‬ ‫ع يك ِ‬ ‫م َ‬‫سَر َ‬ ‫ما ت َي َ ّ‬ ‫قَرأ َ‬ ‫فكب ّْر ث ُ ّ‬ ‫صل ِ‬ ‫ت إ ِلى ال ّ‬ ‫م َ‬ ‫ق ْ‬
‫م‬ ‫مييا ث ُي ّ‬ ‫قائ ِ ً‬ ‫ل َ‬ ‫د َ‬ ‫عي ِ‬ ‫حّتى ت َ ْ‬ ‫ع َ‬ ‫ف ْ‬ ‫م اْر َ‬ ‫عا ث ُ ّ‬ ‫ن َراك ِ ً‬ ‫مئ ِ ّ‬ ‫ْ‬
‫حّتى ت َط َ‬ ‫ع َ‬ ‫َ‬
‫م اْرك ْ‬ ‫ثُ ّ‬
‫سييا‬ ‫جال ِ ً‬ ‫ن َ‬ ‫مئ ِ ّ‬ ‫ْ‬
‫حت ّييى ت َط َ‬ ‫ع َ‬ ‫في ْ‬ ‫م اْر َ‬ ‫دا ث ُي ّ‬ ‫ج ً‬ ‫سييا ِ‬ ‫ن َ‬ ‫مئ ِ ّ‬ ‫ْ‬
‫حّتى ت َط َ‬ ‫جد ْ َ‬ ‫س ُ‬ ‫ا ْ‬
‫ها )متفق عليه(‬ ‫ّ‬
‫ك ك ُل َ‬ ‫صلت ِ َ‬ ‫َ‬ ‫في َ‬ ‫ك ِ‬ ‫ل ذَل ِ َ‬ ‫ع ْ‬ ‫ف َ‬ ‫وا ْ‬ ‫َ‬
‫برگرد و نمازت را دوباره بخوان‪ ،‬آن مرد برگشت و دوباره مثل بششار‬
‫اول نماز خواند‪ ،‬سپس پیش پیامبر ج برگشت و سلم کرد‪ ،‬پیششامبر ج‬
‫فرمود‪ :‬برگرد و نمازت را دوباره بخوان‪ ،‬تا سه بار مرد برگشت‪ ،‬این‬
‫بار گفت‪ :‬سششوگند بششه کسششی کششه تششو را فرسششتاده اسششت از ايششن بهششتر‬
‫نمیدانم‪ ،‬به من یاد بده‪ ،‬فرمود‪ :‬وقتی خواستي نماز بخواني الله اکبر‬
‫بگو‪ ،‬سپس آن مقدار از قرآن كه برايت ممكن است بخششوان‪ ،‬سششپس‬
‫با آرامش به رکوع برو سپس بلند شو تا كامل ً راسششت شششوي‪ ،‬سششپس‬
‫سجده کن تا در آن حالت آرام گیری‪ ،‬بعد سرت را بلند کن و بنشششين‬
‫به طوري كه از نشستنات مطمئن شوي‪ ،‬سپس سجده کن تششا اینکششه‬
‫در سجده آرام گیری‪ ،‬سپس این ارکان را در هر رکعتی به جا بیششاور‪.‬‬
‫إن رسولالله ج إذا قام إلی الصلة یکييبر حیيين یقييوم‪ ،‬ثييم‬
‫یکبر حین یرکع‪ ،‬ثييم یقييول‪ :‬سييمع اللييه لميين حمييده‪ ،‬حیيين‬
‫یرفع صييلبه ميين الرکعيية‪ ،‬ثييم یقييول و هوقييائم‪ :‬ربنييا لييک‬
‫الحمد‪ ،‬ثم یکبر حین یهوی‪ ،‬ثم یکبر حین یرفييع رأسييه‪ ،‬تييم‬
‫یکبر حین یسجد‪ ،‬ثم یکبر حین یرفع رأسه‪ ،‬ثم یفعييل ذلييک‬
‫فی الصييلة کلهييا حييتی یقضييیها‪ ،‬و یکييبر حیيين یقييوم ميين‬
‫الثنتین بعد الجلوس‪.‬‬
‫یایسششتاد‬ ‫یخواست نماز بخواند‪ ،‬هنگششامی کششه م ‌‬ ‫پیامبر‪ ‬وقتی که م ‌‬
‫یرفشت‪ ،‬اللشه اکشبر‬ ‫یفرمشود‪ :‬اللشه اکشبر‪ ،‬سشپس وقشتی بشه رکشوع م ‌‬ ‫م ‌‬
‫یفرمود‪ :‬سمع الله لمن حمده‬ ‫یگفت و هنگام بلند شدن از رکوع م ‌‬ ‫م ‌‬
‫یفرمود‪ :‬ربنا لک الحمد‪ .‬سپس وقتی بششه‬ ‫یایستاد م ‌‬‫و وقتی راست م ‌‬
‫یفرمود‪ :‬الله اکبر‪ ،‬و وقتی سرش را از سجده بلنششد‬ ‫سجده ميرفت م ‌‬
‫یرفششت‬ ‫یکششرد اللششه اکششبر ميگفششت و وقششتی دوبششاره بششه سششجده م ‌‬‫م ‌‬
‫یفرمشود اللشه‬ ‫یکشرد م ‌‬ ‫یفرمود‪ :‬الله اکبر و وقتی سشرش را بلنشد م ‌‬ ‫م ‌‬
‫یداد و پششس از تشششهد‬ ‫اکبر سپس این کار را تا پایان نمازش انجششام م ‌‬
‫یگفت‪.‬‬ ‫اول‪ ،‬هنگام بلند شدن براي رکعت سوم دوباره الله اکبر م ‌‬
‫صّلوا کما رأیتمونی أصّلی )رواه البخاری(‬
‫یخششوانم‪) .‬بخششاري آن را روايششت‬

‫نماز بخوانید آن گونه که من نماز م ‌‬
‫پیامبر ج در مورد طمأنينه میفرماید‪:‬‬
‫صلى رسولالله ج بأصحابه‪ ،‬ثم جلس فييي طائفيية منهييم‪،‬‬
‫فدخل رجل‪ ،‬فقام يصلي‪ ،‬فجعل يركع وينقر في سييجوده‪،‬‬
‫فقال النبي ج‪ » :‬أترون هذا‪ ،‬من مات على هذا مات على‬
‫غير ملة محمد‪ ،‬ينقر صيلته كميا ينقير الغيراب اليدم‪ ،‬إنميا‬
‫مثل الييذي يركييع وينقيير فييي سييجوده كالجييائع ل يأكييل إل‬
‫التمرة والتمرتين‪ ،‬فماذا تغنيان عنه‪) .‬رواه إبن خزیمه(‬
‫پیامبر ج براي اصحابش نمششاز خوانششد‪ ،‬سششپس میششان گروهششی از آنهششا‬
‫نشست‪ ،‬مردی وارد شد و نماز خواند‪ ،‬شروع کرد به رکوع و سششجده‬
‫بردن اما مانند کلغ بششه زمیششن نششوک میزد‪ ،‬پیششامبر فرمششود‪ :‬آیششا ایششن را‬
‫میبینید؟ اگر بر اين حششال بمیششرد‪ ،‬از امششت محمششد نیسششت! نمششازش را‬
‫همانند كلغي كه بر زمين نوك ميزند ميخواند‪ ،‬مثال کسی که اینگونه‬
‫نماز میخواند مانند کسی است که خیلی گرسنه باشد امششا دو یششا سششه‬
‫دانه خرما بخورد‪ ،‬آیا نفعی به حششالش میبخشششد؟! )ابششن خزيمششه آن را‬
‫آیهي ‪ 56‬سورهي احزاب به صلوات فرسششتادن بششر پيششامبر ج اشششاره‬
‫چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ چ‬ ‫ﭶ ﭷﭸ ﭹ ﭺ‬ ‫چ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ‬
‫الحزاب‪٥٦ :‬‬
‫يفرستند‪ ،‬اي مؤمنان! شما‬‫خداوند و فرشتگانش بر پيغمبر درود م ‌‬
‫هم بر او درود بفرستيد و چنان كه بايد سلم بگوييد‪.‬‬
‫و حدیث ابی مسعود انصاری که میفرماید‪:‬‬
‫قييا َ‬
‫ل‬ ‫ف َ‬
‫عَبييادَةَ َ‬‫ن ُ‬ ‫َ‬
‫د بْ ِ‬
‫ع ِ‬
‫َ‬
‫س ْ‬‫س َ‬ ‫ِ‬ ‫جل ِ‬
‫م ْ‬ ‫في َ‬ ‫ن ِ‬ ‫ح ُ‬ ‫ون َ ْ‬‫أَتاَنا رسولالله ج َ‬
‫ل َه بشييير بين سيع َ‬
‫عل َي ْي َ‬
‫ك ي َييا‬ ‫صيل ّ َ‬
‫ي َ‬ ‫ن نُ َ‬‫عيياَلى أ ّ‬ ‫ه تَ َ‬ ‫مَرن َييا الل ّي ُ‬ ‫دأ َ‬ ‫ُ َ ِ ُ ْ ُ َ ْ ٍ‬
‫ت رسيولالله ج‬ ‫َ‬
‫سيك َ‬ ‫ف َ‬ ‫ل َ‬‫قيا َ‬ ‫َ‬
‫علْييك َ‬ ‫َ‬ ‫صيلي َ‬ ‫ّ‬ ‫ف نُ َ‬ ‫فك َي ْي َ‬
‫رسولالله َ‬
‫حّتى ت َمن ّيَنا أ َن ّه ل َم ي َ‬

‫م‬ ‫هي ّ‬ ‫قوُلوا الل ّ ُ‬ ‫ل رسولالله ج ُ‬ ‫قا َ‬ ‫م َ‬ ‫ه ثُ ّ‬‫سأل ْ ُ‬ ‫ُ ْ َ ْ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬
‫ل‬
‫علييى آ ِ‬ ‫َ‬ ‫ت َ‬ ‫ّ‬
‫صييلي ْ َ‬ ‫مييا َ‬ ‫َ‬
‫دك َ‬ ‫مي ٍ‬‫ح ّ‬‫م َ‬‫ل ُ‬ ‫علييى آ ِ‬ ‫َ‬ ‫و َ‬‫د َ‬ ‫مي ٍ‬ ‫ح ّ‬
‫م َ‬ ‫علييى ُ‬ ‫َ‬ ‫ل َ‬ ‫صي ّ‬ ‫َ‬
‫على‬ ‫َ‬ ‫ت َ‬ ‫ْ‬
‫ما َباَرك َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ك‬ ‫د‬
‫ٍ‬ ‫م‬ ‫ح‬
‫َ‬
‫ِ ُ ّ‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫آ‬ ‫لى‬ ‫َ‬ ‫ع‬
‫َ‬ ‫و‬‫َ‬ ‫د‬
‫ٍ‬ ‫م‬
‫ُ ّ‬‫ح‬‫َ‬ ‫م‬ ‫لى‬ ‫َ‬ ‫ع‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫ك‬ ‫ر‬ ‫با‬
‫َ‬
‫َ َ ِ‬‫و‬ ‫م‬ ‫هي‬
‫ِ‬ ‫را‬
‫إ ِب ْ َ‬
‫د‬
‫قي ْ‬ ‫م َ‬ ‫سيل ُ‬‫َ‬ ‫وال ّ‬ ‫جييدٌ َ‬ ‫م ِ‬‫مييدٌ َ‬ ‫ح ِ‬‫ك َ‬ ‫ن إ ِن ّي َ‬ ‫مي َ‬ ‫َ‬
‫عييال ِ‬ ‫ْ‬
‫فييي ال َ‬ ‫م ِ‬‫هيي َ‬ ‫ل إ ِب َْرا ِ‬ ‫آ ِ‬
‫م )رواه مسلم(‬ ‫مت ُ ْ‬‫عل ِ ْ‬ ‫َ‬
‫در حالی که در مجلس سعد بن عبششاده نشسششته بششودیم رسششول خششدا‬
‫پیش ما آمد‪ ،‬بشیر بن سعد خطاب بشه ایشششان گفششت‪ :‬خداونشد بششه مشا‬
‫دسششتور داده کششه بششر شششما صششلوات بفرسششتیم‪ ،‬ایششن دسششتور را بششا چششه‬
‫الفاظی به جا آوریم؟ روای میگوید‪ :‬حضرت ج سکوت اختیار کردنششد‪،‬‬
‫در دل خود گفششتیم ای کششاش بشششیر چنیششن سششؤالی نمیپرسششید‪ ،‬سششپس‬
‫پیششامبر ج فرمششود‪ :‬بگويیششد‪ :‬خداونششدا! بششر محمششد و آل محمششد صششلوات‬
‫بفرست همچنششانکه بششر آل ابراهیششم صششلوات فرسششتادی‪ .‬خداونششدا! بششه‬
‫محمد و آل محمد بركت عطا فرما همچنششانکه بششه آل ابراهیششم بركششت‬
‫های‪ .‬همانا تو در هر حالی بسیار ستوده و باعظمتی‪ ،‬سلم را هششم‬ ‫داد ‌‬
‫که قبل ً یاد گرفتهاید‪) .‬مسلم آن را روايت كرده است(‪.‬‬
‫در حدیث کعب بن عجزه آمده است که گفت‪ :‬رسول خدا ج بششر مششا‬
‫وارد شد‪ ،‬عرض كرديم كيفيت سلم بر شششما را ميدانيششم امششا چگششونه‬
‫صلوات بفرستيم ايشان فرمود‪ ،‬بگوييد‪:‬‬
‫عَلى آ ِ‬
‫ل‬ ‫ت َ‬ ‫صل ّي ْ َ‬
‫ما َ‬ ‫د كَ َ‬‫م ٍ‬ ‫ح ّ‬
‫م َ‬ ‫عَلى آ ِ‬
‫ل ُ‬ ‫و َ‬‫د َ‬ ‫م ٍ‬‫ح ّ‬
‫م َ‬‫عَلى ُ‬ ‫ل َ‬ ‫ص ّ‬ ‫م َ‬ ‫ه ّ‬‫الل ّ ُ‬
‫عَلى‬ ‫ما َباَرك ْ َ‬
‫ت َ‬ ‫د كَ َ‬‫م ٍ‬
‫ح ّ‬
‫م َ‬ ‫ل ُ‬ ‫عَلى آ ِ‬‫و َ‬
‫د َ‬ ‫م ٍ‬‫ح ّ‬‫م َ‬ ‫عَلى ُ‬ ‫ك َ‬ ‫ر ْ‬‫وَبا ِ‬
‫م َ‬ ‫هي َ‬‫إ ِب َْرا ِ‬
‫د‪).‬متفق عليه(‬ ‫جي ٌ‬ ‫م ِ‬‫ميدٌ َ‬ ‫ح ِ‬ ‫َ‬
‫م إ ِن ّك َ‬‫هي َ‬‫ل إ ِب َْرا ِ‬
‫آ ِ‬
‫خداوندا! بر محمششد و آل محمششد صششلوات بفرسششت همچنششانکه بششر آل‬
‫ابراهیم صلوات فرستادی به تحقیق تو در هر حششالی بسششیار سششتوده و‬
‫باعظمتی‪ ،‬خداوندا! به محمد و آل محمد بركت عطا فرما همچنششانکه‬
‫های همانا تششو در هششر حششالی بسششیار سششتوده و‬
‫به آل ابراهیم بركت داد ‌‬
‫باعظمتی‪) .‬بخاري و مسلم آن را روايت كردهاند(‪.‬‬
‫در روایششت دیگششري از بخششاری آمششده اسششت کششه كعششب بششن عجششزه بششه‬
‫عبدالرحمن بن أبي ليلي گفت‪:‬‬
‫ت ب ََلييى‬ ‫قْليي ُ‬ ‫ف ُ‬ ‫يج َ‬ ‫ن الن ِّبيي ّ‬ ‫ميي ْ‬ ‫ها ِ‬ ‫عت ُ َ‬ ‫م ْ‬ ‫سي ِ‬ ‫ة َ‬ ‫دّييي ً‬ ‫ه ِ‬ ‫ك َ‬ ‫دي ل َ ي َ‬ ‫هيي ِ‬ ‫أ ََل أ ُ ْ‬
‫قل ْن َييا ي َييا رسييولالله‬ ‫ف ُ‬‫سيأ َل َْنا رسييولالله ج َ‬ ‫ل َ‬ ‫قييا َ‬ ‫ف َ‬ ‫ها ِلي َ‬ ‫د َ‬ ‫ه ِ‬‫فأ َ ْ‬ ‫َ‬
‫ف‬ ‫َ‬
‫من َييا كي ْي َ‬ ‫ّ‬ ‫ه َ‬ ‫ّ‬ ‫ت َ‬ ‫ْ‬ ‫ه َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫عل َ‬ ‫ق يد ْ َ‬ ‫ن اللي َ‬ ‫ف يإ ِ ّ‬ ‫ل الب َي ْي ِ‬ ‫مأ ْ‬ ‫علي ْك ْ‬ ‫صلةُ َ‬ ‫ف ال ّ‬ ‫كي ْ َ‬
‫ل‬ ‫علييى آ ِ‬ ‫َ‬ ‫و َ‬ ‫د َ‬ ‫ميي ٍ‬ ‫ح ّ‬‫م َ‬ ‫علييى ُ‬ ‫َ‬ ‫ل َ‬ ‫ص ّ‬ ‫م َ‬ ‫ه ّ‬ ‫ّ‬
‫قولوا الل ُ‬ ‫ُ‬ ‫ل ُ‬ ‫قا َ‬ ‫م َ‬ ‫علي ْك ُ ْ‬‫َ‬ ‫م َ‬ ‫سل ّ ُ‬ ‫نُ َ‬
‫د‬
‫مي ٌ‬ ‫ح ِ‬
‫ك َ‬ ‫م إ ِن ّ َ‬ ‫هي َ‬ ‫ل إ ِب َْرا ِ‬ ‫على آ ِ‬ ‫َ‬ ‫و َ‬ ‫م َ‬ ‫هي َ‬ ‫على إ ِب َْرا ِ‬ ‫َ‬ ‫ت َ‬ ‫صلي ْ َ‬ ‫ّ‬ ‫ما َ‬ ‫د كَ َ‬ ‫م ٍ‬ ‫ح ّ‬ ‫م َ‬ ‫ُ‬
‫ت‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ك‬ ‫ر‬‫َ َ‬‫يا‬
‫ي‬ ‫ب‬ ‫يا‬ ‫ي‬ ‫م‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ك‬ ‫د‬‫ٍ‬ ‫ي‬ ‫م‬ ‫ح‬
‫ِ ُ َ ّ‬‫م‬ ‫ل‬ ‫آ‬ ‫يى‬ ‫ي‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫ع‬
‫َ‬ ‫و‬ ‫َ‬ ‫د‬
‫ٍ‬ ‫م‬‫ُ َ ّ‬ ‫ح‬ ‫م‬ ‫لى‬ ‫َ‬ ‫ع‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫ك‬ ‫ر‬ ‫با‬
‫ُ ّ َ ِ‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫ّ‬ ‫ل‬‫ال‬ ‫د‬ ‫جي‬
‫َ ِ ٌ‬ ‫م‬
‫د‪.‬‬ ‫جي‬ ‫م‬
‫َ ِ ٌ َ ِ ٌ‬ ‫د‬ ‫مي‬ ‫ح‬ ‫َ‬
‫ك‬ ‫ن‬ ‫إ‬ ‫م‬
‫ِ ِْ َ ِ َ ِّ‬ ‫هي‬ ‫را‬ ‫ب‬ ‫إ‬ ‫ل‬ ‫آ‬ ‫لى‬ ‫َ‬ ‫ع‬
‫َ‬ ‫عَلى ِ ْ َ ِ َ َ‬
‫و‬ ‫م‬ ‫هي‬ ‫را‬ ‫ب‬ ‫إ‬ ‫َ‬
‫آیا میخواهی هدیهای را کششه از رسششول خششدا ج شششنیدم بششه تششو تقششدیم‬
‫کنم؟ گفتم‪ :‬بله‪ .‬گفت‪ :‬از رسول خدا پرسيديم چگونه بر تششو صششلوات‬
‫بفرستيم‪ ،‬خداوند به ما ياد داده كه چگونه سلم بفرستيم‪.‬‬
‫حضرت ج فرمود‪ :‬بگوييد‪ :‬خداوندا! بششر محمششد و آل محمششد صششلوات‬
‫بفرست همچنششانکه بششر ابراهيششم و آل ابراهیششم صششلوات فرسششتادی بششه‬
‫تحقیق تو در هر حالی بسیار ستوده و باعظمتی‪ ،‬خداوندا‪ ،‬بششه محمششد‬
‫و آل محمششد بركششت عطششا فرمششا همچنششانکه بششه ابراهيششم و آل ابراهیششم‬
‫های همانا تو در هر حالی بسیار ستوده و باعظمتی‪.‬‬ ‫بركت داد ‌‬
‫بنششا بششه ایششن دليششل برخششی از بزرگششان علششم میگوينششد‪ :‬در تشششهد آخششر‬
‫صلوات فرستادن بر پیامبر ج واجب است‪ ،‬و ترک آن نمششاز را باطششل‬
‫میسازد‪.‬‬
‫باطلکنندههای نماز‬
‫نماز با ترک عمششدی یکششی از ارکششان گذشششته و خششوردن و نوشششیدن و‬
‫سخن گفتن و قهقهه کشیدن و حرکششات زيششادي و غيرضششروري باطششل‬
‫در حدیث ابوهریره ذكر شد که پیامبر ج خطاب به فردی که اشتباه‬
‫کرده بود فرمود‪:‬‬
‫ل فإنک لم تص ّ‬
‫ل )رواه مسلم(‬ ‫ص ّ‬
‫نمازت را دوباره بخوان‪ ،‬چششون تششو نمششاز نخوانششدهای‪ .‬آن مششرد در آن‬
‫نماز دو رکن آرام گرفتن و اعتدال را ترک کرده بود‪.‬‬
‫إن فی الصلة لشغل ً )متفق عليه(‬
‫نماز خواندن مانع سخن گفتن است‪.‬‬
‫و در حدیث معاویه بن حکم سلمی میفرماید‪:‬‬
‫ميي ْ َ‬ ‫صل ُ ُ‬
‫صَلةَ َل ي َ ْ‬
‫مييا‬ ‫ن ك َلم ِ الّنييا ِ‬
‫س إ ِن ّ َ‬ ‫يءٌ ِ‬
‫ش ْ‬ ‫ها َ‬‫في َ‬‫ح ِ‬ ‫ه ال ّ‬ ‫ذ ِ‬
‫ه ِ‬‫ن َ‬‫إِ ّ‬
‫ن )رواه مسلم(‬ ‫قْرآ ِ‬ ‫ْ‬
‫قَراءَةُ ال ُ‬‫و ِ‬ ‫ْ‬
‫والت ّكِبيُر َ‬
‫ح َ‬‫سِبي ُ‬‫و الت ّ ْ‬‫ه َ‬
‫ُ‬
‫به راستي در اين نماز هيچ چيز از سخنان مششردم‪ ،‬شايسششتهي گفتششن‬
‫نيست بيگمان نماز عبارت است از تسششبيح و تکششبير و قششرائت قششرآن‪.‬‬
‫ل یقطع الصلة الکشششر‪ ،‬و إنمششا یقطعهششا القهقششه‪).‬أخرجششه إبششن أبششی‬
‫شیبه و عبدالرزاق(‬
‫نماز با نيشخند باطل نمیگردد‪ ،‬بلکه با قهقهه کشیدن باطل میشود‪.‬‬
‫سنتهای نماز‬
‫دعششای اسششتفتاح‪ ،‬آمیششن گفتششن‪ ،‬خوانششدن مقششداری از قششرآن بعششد از‬
‫سورهي فاتحه در نماز صبح و دو رکعت اول نمازهششای ظهششر و عصششر‬
‫ومغششرب و عشششاء‪ ،‬و آشششکارا خوانششدن در نمازهششای جهششری و پنهششان‬
‫خواندن در نمازهشای سشری‪ ،‬و چنشد دفعشه تسشبیح را تكشرار کشردن در‬
‫ركوع و سجود‪ ،‬بلند کردن دستها در جاي خودش و قرار دادن دسششت‬
‫راست بر روی دست چﭗ در قیام‪ ،‬از سنتهای نماز به شمار میآیند‪.‬‬
‫آیهي ‪ 98‬سورهي نحل به سنت بودن استعاذه اشاره میفرماید‪:‬‬
‫چ ﮝﮱ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ چ النحل‪٩٨ :‬‬
‫ههاي شيطان مطرود‬ ‫هنگامي كه خواستي قرآن بخواني‪ ،‬از وسوس ‌‬
‫)از رحمت يزدان( به خدا پنشاه بششبر )تشا اهريمشن تششو را از فهششم معنشي‬
‫قرآن و عمل بدان باز ندارد(‪.‬‬
‫یا حدیث جبیر بن مطعم که میگوید‪ :‬از پیامبر ج شنیدم که فرمود‪:‬‬
‫اللهم أعوذ بک مششن الشششیطان الرجیششم‪ ،‬مششن همششزه و نفثششه و نفخششه‪.‬‬
‫)رواه نسائی و إبن أبی شیبه(‬
‫خدايا از شيطان رانده شده و اغوا و افسون و غرور او بششه تششو پنششاه‬
‫ميبرم‪.‬‬
‫همچنين حدیث ابی سعید خدری از رسول خدا ج كه فرمود‪:‬‬
‫أعوذ بالله السمیع العلیم من الشیطان الرجیم من همزه‬
‫و نفخه و نفثه‪).‬رواه أبوداوود و النسائي و الترمذي(‪.‬‬
‫یبرم از شیطان رانده ششده‪ ،‬و اغشواگري‬ ‫به خدای شنوا ودانا پناه م ‌‬
‫و غششرور و افسششون او‪) .‬ابششوداوود و نسششائي و ترمششذي آن را روايششت‬
‫یا دعای افتتاح كه در حدیث ابششوهریره آمششده اسششت‪ :‬پیششامبر ج میششان‬
‫الله اکبر تحريم و خوانششدن سششورهي فششاتحه انششدکی سششکوت و توقششف‬
‫اختیار میفرمود‪ ،‬از آن سکوت پرسیدم وگفتم‪ :‬پششدر و مششادرم فششدایت‬
‫در این مدت توقف و سکوت چه چیزی میگویی؟ فرمود‪ :‬میگویم‪:‬‬
‫أللهم باعد بینی وبین خطایای کما باعدت بین المشرق و‬
‫المغرب‪ ،‬أللهم نقنی من خطایای کما ینقی الثوب البیض‬
‫من الدنس‪ ،‬أللهم اغسلنی ميين خطایييای بالثلييج و الميياء و‬
‫البرد‪) .‬رواه البخاري(‬
‫خداوندا! بین من و خطاهایم فاصله بیانششداز همچنششانکه بیششن مشششرق‬
‫ومغرب فاصله انداختی‪ ،‬خداوندا! مرا از گناهانم پششاک کششن همچنششانکه‬
‫یشششود‪ ،‬خداونششدا! مششرا از‬

‫لبششاس سششفید از چششرک و آلششودگی پششاک م ‌‬
‫خطاهایم با برف و آب و تگرک بشششوی‪) .‬بخششاري آن را روايششت كششرده‬
‫است(‪.‬‬
‫در مششورد سششنت بششودن آمیششن گفتششن بعششد از سششورهي فششاتحه حششدیث‬
‫ابوهریره است که پیامبر ج فرمود‪:‬‬
‫ن‪.‬‬‫ضييال ّي ِ َ‬‫لال ٰ ّ‬ ‫و َ‬
‫م َ‬
‫هيي ْ‬ ‫ب َ َ‬
‫علي ْ ِ‬ ‫ضييو ِ‬ ‫غ ُ‬ ‫ر ال ْ َ‬
‫م ْ‬ ‫م‪َ :‬‬
‫غْييي ِ‬ ‫ميي ا ُ‬ ‫ل ا ْل ِٕ ٰ‬ ‫قيي ا َ‬‫إ ِ ٰذا ٰ‬
‫فييَر َليي ُ‬
‫ه‬ ‫غ ِ‬ ‫ل ال ْ ٰم ٰلئ ِک َ ِ‬
‫ة ُ‬ ‫و َ‬ ‫ه َ‬
‫ق ْ‬ ‫ول ُ ُ‬ ‫ق َ‬
‫ق ْ‬ ‫ف َ‬ ‫ن ٰوا َ‬ ‫م ْ‬ ‫ن َ‬ ‫قوُلوا‪ :‬آمين‪َ .‬‬
‫فا ِٕ ّ‬ ‫ف ُ‬
‫َ‬
‫ه‪) .‬متفق عليه(‬ ‫ن ذَن ْب ِ ِ‬ ‫م ْ‬
‫م ِ‬‫قد ّ َ‬‫ٰما ت َ َ‬
‫هرگاه امام جماعت در خواندن فاتحه به »غيشر المغضششوب عليهششم و‬
‫لالضالين« رسيد بگويید‪ :‬آمین‪ ،‬چون آمیششن گفتشن هشر کشس بشا آمیششن‬
‫گفتن ملئکه و فرشتگان هماهنگ باشششد‪ ،‬گناهششان پيشششين او آمرزيششده‬
‫ميشود‪) .‬بخاري و مسلم آن را روايت كردهاند(‪.‬‬
‫دلیل خواندن مقششداری از قششرآن بعششد از سششورهي فششاتحه حششدیث ابششو‬
‫قتاده است که گفت‪:‬‬
‫کان النبی ج یقرأ فی الرکعتین الولین من صلة الظهيير‬
‫بفاتحة الکاب و سورتین‪ ،‬یطول فی الولييی و یقصيير فييی‬
‫الثانیة‪ ،‬و یسمع الیة أحیانا‪ ،‬و کان یقرأ فی العصر بفاتحة‬
‫الکتاب و سورتین‪ ،‬و کان یطييول فييی الرکعيية الولييی ميين‬
‫صلة الصبح و یقصر فی الثانیة‪.‬‬
‫یخواند که‬ ‫پیامبر ج در دو رکعت اول نماز ظهر فاتحه و دو سوره م ‌‬
‫یکششرد‪ ،‬و گششاهی آیششه را‬
‫رکعت اول را طششولنی و دومششی را کوتششاهتر م ‌‬
‫یشنیدیم‪ .‬و در نماز عصر فاتحه و دو‬ ‫یخواند که ما آن را م ‌‬‫طوری م ‌‬
‫یکرد‪ ،‬و رکعت اول نماز صبح را طولنی و رکعششت‬ ‫سوره را قرائت م ‌‬
‫یخواند‪.‬‬‫دوم را کوتاهتر م ‌‬
‫دلیل بلند کردن دستها در رکوع و بلند شدن از آن‪ ،‬حدیث سالم بششن‬
‫عبدالله از عبدالله بن عمر است‪:‬‬
‫أن رسييولالله ج کييان یرفييع یييدیه حييذو منکييبیه إذا افتتييح‬

‫الصييلة‪ ،‬و إذا کييبر للرکييوع‪ ،‬و إذا رفييع رأسييه ميين الرکييوع‬
‫رفعهما کذلک أیضا‪.‬‬
‫یکششرد دسششتهایش را تششا مقابششل‬
‫پیششامبر ج وقششتی شششروع بششه نمششاز م ‌‬
‫یکرد‪ ،‬و هنگام تکبیر گفتن برای رکوع و بلند شدن‬ ‫ههایش بلند م ‌‬‫شان ‌‬
‫یداد‪.‬‬‫از آن نیز همین کار را انجام م ‌‬
‫دلیل قرار دادن دست راست بر روی دست چﭗ‪ ،‬حشدیث سشهل بشن‬
‫یشد‪ ،‬که در نماز دسششت‬ ‫سعد است که گفت‪ :‬به مردم دستور داده م ‌‬
‫راستشان را روی سششاعد چپشششان قششرار دهنششد‪) .‬بخششاری آن را روايششت‬
‫و اين حدیث ابو داوود و نسائی از وائل بن حجر كه‪:‬‬
‫ثم وضع یده الیمنی علی ظهر کفه الیسری و الرسغ و الساعد‪.‬‬
‫سپس دست راست خود را بر پشت دست و مچ و بازوي چﭗ نهاد‪.‬‬
‫و در روايت مسلم از وائل آمده است كه‪ :‬سپس هنگام وارد شششدن‬
‫به نمششاز دسششتهایش را بلنششد میکششرد‪ ،‬آنگششاه لباسششش را جمششع میکششرد و‬
‫سپس دست راستش را بر روی دست چﭗ ميگذاشت‪.‬‬
‫دلیل قرار دادن ستر حدیث مسلم است که میفرمايد‪:‬‬
‫إذا وضع أحدکم بین یدیه مثيل ميؤخرة الرحيل فلیصيل‪ ،‬و‬
‫لیبال من مر وراء ذلک‪.‬‬
‫هرگاه یکی از شما چیزی را به اندازهي پشتی پششالن شششتر روبششروی‬
‫خود قرار دهد و نمازش را بخواند‪ ،‬اگر کسی هم از آنسوی آن عبششور‬
‫‌کند مهم نيست‪.‬‬
‫امام نووي میفرماید‪ :‬این حدیث دال بر سنت بششودن سششتر اسششت‪ ،‬و‬
‫بیان میكند که حداقل سششتر‪ ،‬پششالن شششتر اسششت‪ ،‬کششه سششه زراع طششول‬
‫دارد‪ ،‬بنابراین با هر چیزی که سه زراع باشد اين سنت به جاي آورده‬
‫نافع از عبدالله روایت میکند که پیامبر ج بعضی مواقع نیششزهی خششود‬

‫را در زمیششن فششرو میکششرد و رو بششدان نمششاز میخوانششد همچنیششن از نششافع‬
‫روایت شده است که هنگام بیرون رفتن از شهر برای اداي نماز عید‬
‫نیزه را همراه خود آورد و آن را در زمین نصب کرد و رو به آن نمششاز‬
‫را اقامه فرمود‪ ،‬بیشتر اوقات حضرت ج در سششفر ایششن کششار را انجششام‬
‫میداد و بعدها امرا نيز اين كار را انجام ميدادند‪) .‬بخاری و مسششلم آن‬
‫را روايت كردهاند(‪.‬‬
‫اختلف در مورد وجوب و سنت برخی از افعال و اقول‬

‫نماز‬
‫در مورد جملهي »سمع الله لمن حمده‪ ،‬ربنا و لك الحمد« نسبت به‬
‫امام و مأموم اختلف است و همچنین در مششورد جملهي »ربنششا و لششک‬
‫الحمد« نسبت به مأموم و تکششرار جملهي »سشبحان ربشی العظیششم« و‬
‫»سبحان ربی العلی« در رکوع و سجده و تكبير انتقششال از يششك ركششن‬
‫به ركن ديگر و تشهد اول اختلف وجود دارد‪ ،‬گروهی میگوینششد‪ :‬اينهششا‬
‫واجبند‪ ،‬و برخی قائل به مندوب بودن آنها هستند‪.‬‬
‫به جملهي‪ :‬سششمع اللششه لمششن حمششده‪ ،‬ربنششا و لششك الحمششد ايششن حششديث‬
‫ابوهريره اشاره دارد كه گفت‪ :‬پیامبر ج هرگاه از رکششوع برمیخاسششت‬
‫میفرمود‪» :‬سمع الله لمن حمده« و وقتی کامل ً بلند میشد ميفرمود‪:‬‬
‫»ربنا و لک الحمد«‪) .‬متفق عليه(‬
‫یا حدیث‪ :‬إذا قال المام »سمع الله لمن حمده«‪ ،‬فقولوا‪ :‬أللهم ربنا‬
‫لک الحمد‪ ،‬فإنه من وافق قول الملئکة غفر لششه مششا تقششدم مششن ذنبششه‪.‬‬
‫هر گاه امام گفت‪» :‬سمع الله لمن حمششده«‪ ،‬شششما بگوییششد‪» :‬أللهششم‬
‫ربنا لک الحمد« چون هرگاه سششخن كسششي موافششق و هماهنششگ سششخن‬
‫فرشتگان باشد خداوند از گناهان گذشتهي آن فرد میگذرد‪.‬‬
‫در مورد تشهد حديث ابن مسعود است كه ميگويد‪:‬‬
‫ل‬‫ري ي َ‬ ‫جب ْ ِ‬ ‫عل َييى ِ‬ ‫م َ‬ ‫س يَل ُ‬ ‫قل ْن َييا ال ّ‬ ‫ي ج ُ‬ ‫ف الن ّب ِي ّ‬ ‫خل ْي َ‬ ‫ص يل ّي َْنا َ‬ ‫ذا َ‬ ‫ك ُّنا إ ِ َ‬
‫ت إ ِل َي َْنا رسييولالله‬ ‫ف َ‬ ‫فال ْت َ َ‬ ‫ن َ‬ ‫فَل ٍ‬ ‫و ُ‬ ‫ن َ‬ ‫فَل ٍ‬ ‫عَلى ُ‬ ‫م َ‬ ‫سَل ُ‬ ‫ل ال ّ‬ ‫كاِئي َ‬ ‫مي َ‬ ‫و ِ‬ ‫َ‬
‫ل‬ ‫قي ْ‬ ‫فلي َ ُ‬‫ْ‬ ‫م َ‬ ‫ُ‬ ‫ك‬ ‫د‬ ‫ي‬ ‫ح‬ ‫َ‬ ‫أ‬ ‫لى‬ ‫ّ‬ ‫ي‬ ‫ص‬ ‫ذا‬ ‫َ‬ ‫إ‬ ‫ي‬ ‫َ‬
‫ف‬ ‫م‬ ‫ل‬‫َ‬ ‫ي‬ ‫س‬ ‫ال‬ ‫و‬ ‫ي‬ ‫ه‬
‫ُ‬ ‫ه‬ ‫ي‬ ‫ّ‬ ‫ل‬ ‫ال‬ ‫ن‬ ‫إ‬ ‫َ‬
‫ل‬ ‫يا‬ ‫ي‬ ‫َ‬
‫ق‬ ‫َ‬
‫ف‬ ‫ج‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ِ‬
‫ي‬ ‫ِ ّ‬‫ي‬ ‫ب‬ ‫ّ‬ ‫ن‬ ‫ال‬ ‫يا‬
‫ي‬ ‫آيه‬ ‫َ‬
‫ك‬ ‫ْ‬ ‫ي‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫ع‬
‫َ‬ ‫م‬
‫ّ ُ‬ ‫ل‬ ‫َ‬ ‫س‬ ‫ال‬ ‫ت‬ ‫ُ‬ ‫با‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ي‬ ‫ّ‬ ‫ط‬ ‫وال‬ ‫ّ َ ُ َ‬ ‫ت‬ ‫وا‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫ص‬ ‫وال‬ ‫ت ل ِل ّ َ‬
‫ه‬
‫ِ‬ ‫حّيا ُ‬ ‫الت ّ ِ‬
‫ه‬ ‫ّ‬
‫عَبيياِد الليي ِ‬ ‫علييى ِ‬ ‫َ‬ ‫و َ‬ ‫علي َْنييا َ‬ ‫َ‬ ‫م َ‬ ‫َ‬
‫سييل ُ‬ ‫ه ال ّ‬ ‫كييات ُ ُ‬ ‫وب ََر َ‬ ‫ه َ‬ ‫ة الليي ِ‬ ‫ّ‬ ‫ميي ُ‬ ‫ح َ‬ ‫وَر ْ‬ ‫َ‬
‫في‬ ‫ح ِ‬ ‫ِ‬ ‫ل‬‫صا‬ ‫ه‬ ‫ّ‬ ‫ل‬‫ِ‬ ‫ل‬ ‫د‬ ‫ب‬ ‫ع‬
‫َ‬ ‫ل‬‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ك‬ ‫ت‬ ‫ب‬ ‫صا‬ ‫َ‬ ‫أ‬ ‫ها‬ ‫َ‬ ‫مو‬ ‫ُ‬ ‫ت‬‫ْ‬ ‫ل‬‫ق‬‫ُ‬ ‫ذا‬ ‫َ‬ ‫إ‬ ‫م‬ ‫ُ‬ ‫ك‬ ‫ّ‬ ‫ن‬‫إ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫ن‬ ‫حي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ل‬ ‫صا‬ ‫ال‬
‫َ َ ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ِ ْ َ ِ‬ ‫ّ‬
‫دا‬ ‫ي‬ ‫م‬ ‫ح‬ ‫م‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫د‬ ‫ه‬ ‫ي‬ ‫ْ‬
‫ش‬ ‫شهد أ َن َل إل َه إّل الل ّيه وأ َ‬ ‫ْ‬ ‫أ‬ ‫ض‬ ‫ر‬ ‫ل‬ ‫ْ‬ ‫وا‬ ‫ء‬
‫ِ‬ ‫ما‬
‫َ ُ ّ ُ َ ّ ً‬ ‫ُ َ‬ ‫ِ َ ِ‬ ‫َ ُ ْ‬ ‫ْ ِ‬ ‫َ‬ ‫ال ّ َ‬
‫س‬
‫ه )متفق عليه(‪.‬‬ ‫سول ُ ُ‬ ‫وَر ُ‬ ‫عب ْدُهُ َ‬ ‫َ‬
‫وقتي پشت سر پيامبر ج نماز ميخوانديم در تشششهد میگفششتیم‪ :‬سششلم‬
‫بر جبرئیل و میکائیل‪ ،‬سلم بر فلني و فلني‪ .‬پیامبر ج رو به ما کششرد‬
‫و فرمود‪ :‬هرگاه يكي از شما نماز خواند بگوید‪ :‬تمام زنششدهباد گفتنهششا‬
‫و هر دعایی کشه بشا آن تعظیششم خداونششد متعششال مقصشود باشششد و تمشام‬
‫پاکیها فقط لیق خداوند متعال است‪ ،‬سلم‪ ،‬رحمت و برکات خدا بششر‬
‫تو باد ای پیامبر‪ ،‬سلم بر ما و بر بندگان صششالح خششدا‪) ،‬هرگششاه ايششن را‬
‫بگوييد تمام بندگان صالح خدا را در آسمان و زميششن شششامل ميشششود(‬
‫یدهم که هیچ معبود بر حقی غیر از الله نیسششت و شششهادت‬ ‫شهادت م ‌‬
‫یدهم که محمد بنده و فرسشتادهي اوسشت‪).‬بخشاري و مسشلم آن را‬ ‫م ‌‬
‫یا حدیث ابن عباس که میفرماید‪ :‬پیامبر ج بششه مششا تشششهد میآمششوخت‬
‫همانگونه که قرآن را به ما میآموخت‪ ،‬میفرمود‪:‬‬
‫ي‬‫ك آيها الن ّب ِي ّ‬ ‫عل َي ْ َ‬ ‫م َ‬ ‫سَل ُ‬ ‫ت ال ّ‬ ‫والطّي َّبا ُ‬ ‫ت َ‬ ‫وا ُ‬ ‫صل َ َ‬ ‫وال ّ‬ ‫ه َ‬ ‫ت ل ِل ّ ِ‬ ‫حّيا ُ‬ ‫الت ّ ِ‬
‫ه‬ ‫ّ‬
‫عَبيياِد الليي ِ‬ ‫علييى ِ‬ ‫َ‬ ‫و َ‬ ‫علي َْنييا َ‬‫َ‬ ‫م َ‬ ‫َ‬
‫سييل ُ‬ ‫ه ال ّ‬ ‫َ‬
‫وب ََركييات ُ ُ‬ ‫ه َ‬ ‫ة الليي ِ‬ ‫ّ‬ ‫ميي ُ‬ ‫ح َ‬ ‫وَر ْ‬ ‫َ‬
‫في‬ ‫ح ِ‬ ‫ِ‬ ‫ل‬‫صا‬ ‫ه‬ ‫ّ‬ ‫ل‬‫ِ‬ ‫ل‬ ‫د‬ ‫ب‬ ‫ع‬
‫َ‬ ‫ل‬‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ك‬ ‫ت‬ ‫ب‬ ‫صا‬ ‫َ‬ ‫أ‬ ‫ها‬
‫َ‬ ‫مو‬ ‫ُ‬ ‫ت‬ ‫ْ‬ ‫ل‬‫ق‬‫ُ‬ ‫ذا‬‫َ‬ ‫إ‬ ‫م‬ ‫ُ‬ ‫ك‬ ‫ّ‬ ‫ن‬‫إ‬ ‫َ‬
‫ف‬ ‫ن‬ ‫حي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ل‬ ‫صا‬ ‫ال‬
‫َ َ ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ِ ْ َ ِ‬ ‫ّ‬
‫دا‬ ‫ْ‬ ‫شهد أ َن َل إل َه إّل الل ّيه وأ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫مي ً‬ ‫ح‬
‫ُ ّ‬‫َ‬ ‫م‬ ‫ن‬
‫ّ‬ ‫أ‬ ‫ُ‬ ‫د‬ ‫ه‬ ‫َ‬ ‫ي‬ ‫ش‬ ‫ُ َ‬ ‫ِ َ ِ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫أ‬ ‫ض‬
‫ْ ِ‬ ‫ر‬ ‫ل‬ ‫وا‬
‫َ‬ ‫ء‬
‫ِ‬ ‫ما‬ ‫ال ّ َ‬
‫س‬
‫ه )متفق عليه(‪.‬‬ ‫سول ُ‬ ‫ُ‬ ‫وَر ُ‬ ‫عب ْدُهُ َ‬ ‫َ‬
‫یا حدیث ابوموسیاشعری از رسول اکرم ج که میفرماید‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ت‬ ‫حّيا ُ‬‫م الت ّ ِ‬‫دك ُ ْ‬
‫ح ِ‬
‫لأ َ‬ ‫و ِ‬ ‫ل َ‬
‫ق ْ‬ ‫و ِ‬‫نأ ّ‬ ‫م ْ‬ ‫ن ِ‬‫فل ْي َك ُ ْ‬
‫ة َ‬‫عد َ ِ‬ ‫عن ْدَ ال ْ َ‬
‫ق ْ‬ ‫ن ِ‬ ‫ذا َ‬
‫كا َ‬ ‫وإ ِ َ‬
‫َ‬
‫ه‬
‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ّ‬
‫لي‬ ‫ال‬ ‫ة‬
‫ُ‬ ‫م‬ ‫ح‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫ي‬
‫ّ ِ ّ َ َ ْ َ‬ ‫ب‬‫ن‬ ‫ال‬ ‫آيها‬ ‫ك‬‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ي‬ ‫َ‬ ‫ل‬‫ع‬‫َ‬ ‫م‬
‫ّ ُ‬‫ل‬‫َ‬ ‫س‬ ‫ال‬ ‫ه‬ ‫ّ‬ ‫ل‬‫ل‬
‫ّ َ ُ ِ ِ‬‫ت‬ ‫وا‬ ‫َ‬ ‫ل‬‫ص‬ ‫ال‬ ‫ت‬ ‫ّ‬
‫ال ّ َ ُ‬
‫با‬ ‫ي‬ ‫ط‬
‫َ‬ ‫ن أَ ْ‬
‫ن‬
‫هد ُ أ ْ‬
‫شيي َ‬ ‫حي َ‬
‫صييال ِ ِ‬ ‫ه ال ّ‬‫عَباِد الل ّ ِ‬ ‫عَلى ِ‬ ‫و َ‬ ‫عل َي َْنا َ‬
‫م َ‬ ‫سَل ُ‬‫ه ال ّ‬ ‫وب ََر َ‬
‫كات ُ ُ‬ ‫َ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ه‪).‬رواه البخاری(‬ ‫ُ‬ ‫ل‬ ‫سو‬
‫ُ‬ ‫ر‬ ‫و‬
‫ُ َ َ‬ ‫ه‬ ‫ُ‬ ‫د‬‫ْ‬ ‫ب‬‫ع‬‫َ‬ ‫دا‬
‫ً‬ ‫م‬ ‫ح‬‫َ‬
‫ُ ّ‬ ‫م‬ ‫ن‬
‫ّ‬ ‫أ‬ ‫ُ‬ ‫د‬ ‫ه‬
‫َ‬ ‫ش‬‫ْ‬ ‫أ‬ ‫و‬ ‫ه‬
‫ُ َ‬ ‫ل‬‫ال‬ ‫ل‬ ‫َ ِ َ ِ‬
‫إ‬ ‫ه‬ ‫َ‬ ‫ل‬‫إ‬ ‫ل‬
‫هرگاه كسي براي تشهد نشسششت بگویششد‪ :‬تحيششات‪ ،‬پاكيهششا و صششلوات‬
‫فقط شایستهي خداوند متعال است‪ .‬سلم‪ ،‬رحمت و برکات خششدا بششر‬
‫یدهششم‬ ‫تو باد ای پیامبر‪ ،‬سلم بر ما و بر بندگان صالح خدا‪ ،‬شهادت م ‌‬
‫یدهم که محمد‬ ‫که هیچ معبود بر حقی غیر از الله نیست و شهادت م ‌‬
‫بنده و فرستادهي اوست‪.‬‬
‫اهل علم اتفاق دارند که همهي این الفاظ درست هستند و هر کس‬
‫یکی از آنها را در تحیات خواند پاداش ميگيرد‪.‬‬
‫اساس اختلف در وجوب تشهد حدیث ابن بحینه است کششه میگویششد‪:‬‬
‫پیامبر ج نماز ظهر را با ما خواند‪ ،‬در دو رکعششت اول تشششهد نخوانششد و‬
‫برخاست‪ ،‬مردم هم همراه ایشان بلند شدند‪ ،‬وقتی که نماز به پایششان‬
‫رسید مردم منتظششر سششلم دادن ايشششان بودنششد‪ ،‬ولششی ایشششان قبششل از‬
‫سلم دو بار به سجده رفت سششپس سششلم داد‪) .‬بخششاری آن را روايششت‬
‫گروهی که قائل به سنت بودن تشهد هسششتند‪ ،‬میگوینششد‪ :‬اگششر تشششهد‬
‫واجب بششود رسششول خششدا ج بششدان برمیگشششت و تنهششا بششه سششجده اکتفششا‬
‫نمیفرمود‪ ،‬حتی امام بخاری حدیث را در باب »کسششی کششه تشششهد اول‬
‫را واجب نمیداند« روایت کرده است‪.‬‬
‫گروه دیگر که قائل به وجوب هستند به حدیثي دیگر كه بخششاری بششاز‬
‫هم از ابن بحینه روايت ميكند استناد میکنند که میگويد‪ :‬با رسول خدا‬
‫ج نماز ظهر را میخواندیم‪ ،‬در رکعت دوم برخاست هر چند میبایست‬
‫تشهد بخواند‪ ،‬ولی در پایان نماز دو بار به سجده رفت‪.‬‬
‫اينكه ابن بحینه گفته است‪ :‬میبایست تشهد بخواند‪ ،‬دال بششر وجششوب‬
‫آن است‪ .‬البته احتمال هر دو دیدگاه وجود دارد‪.‬‬
‫مکروهات نماز‬
‫نگاه کردن به اطراف و آسمان‪ ،‬دستها را بششر پهلششو گششذاردن‪ ،‬داخششل‬
‫کردن انگشتان در همششدیگر و ایجششاد صششدا توسششط آنهششا‪ ،‬بششازی کششردن‪،‬‬
‫شدت قضای حاجت‪ ،‬نماز خواندن هنگام حاضر بششودن غششذا‪ ،‬نشسششتن‬
‫بر روی لگن و گسترانيدن بازوها در سجده جزء مکروهششات نمششاز بششه‬
‫شمار میآیند‪.‬‬
‫پیامبر ج در مورد نگاه كردن به اطراف در نماز میفرماید‪:‬‬
‫هييو إختلس یختلسييه الشييیطان ميين صييلة العبييد )رواه‬
‫یرباید‪.‬‬
‫یک دزدی پنهانی است که شیطان از نماز بنده م ‌‬
‫در مورد نگاه کردن به آسمان میفرماید‪:‬‬
‫دعاء فييی‬
‫لینتهیيين أقييوام عيين رفعهييم أبصييارهم عنييد ال ي ّ‬
‫الصلة إلی السماء أو لتخطفن أبصارهم )رواه البخاری(‬
‫آنششانی کششه در هنگششام دعششا در نمششاز چشمانشششان را بششه آسششمان بلنششد‬
‫یکنند‪ ،‬باید از این عملشان دست بکشند‪ ،‬وگرنه چشمانشان خيششره‬ ‫م ‌‬
‫خواهد ماند‪).‬بخاري آن را روايت كرده است(‪.‬‬
‫در مورد دست بر پهلو نهادن به هنگششام ايسششتادن در نمششاز ابششوهریره‬
‫میگويد‪:‬‬
‫نهی النبي ج أن یصلی الرجل مختصرا )رواه مسلم(‬
‫نهی شده است که شخص هنگام ايستادن در نمششاز دسششتانش را بششر‬
‫پهلويش بگذارد‪) .‬مسلم آن را روايت كرده است(‪.‬‬
‫حدیث »اسششکنوا فششی الصششلة« )در نمششاز حرکششت نکنیششد( بششه حرکششت‬
‫نکردن اشاره میفرماید‪) .‬به روايت مسلم(‬
‫در مورد نهی از نماز خواندن هنگام آماده شدن غذا و شدت قضششای‬
‫حاجت پیامبر ج میفرماید‪:‬‬
‫ل صلة بحضرة الطعام‪ ،‬و ل و هو یدافعه الخبثان )متفق عليه(‬
‫هنگام آماده شدن غذا و شدت قضای حاجات نماز نخوانید‪) .‬بخششاري‬
‫و مسلم آن را روايت كردهاند(‪.‬‬
‫در مششورد نهششی از نشسششتن بششر روی مقعششد و گسششتراندن بازوهششا در‬
‫سجده حدیث عايشه است که میفرماید‪:‬‬
‫رسول خدا از گذاشتن مقعد به زمین و گستراندن بازوها در سجده‬
‫همچون درندگان نهی میفرمود‪) .‬به روايت مسلم(‬
‫سجدهي سهو‬
‫سجدهي سهو هنگام افزودن یا کاستن فعل یا گفتاری یا شک کردن‬
‫در آن به جاي آورده ميشود‪:‬‬
‫ش هر کس چیزی از جنس افعال نماز که نماز را باطل میکنششد عمششدا ً‬
‫به آن بیفزاید باید سجدهي سهو را به جا بیاورد‪ ،‬اما اگر فعل افزوده‬
‫شده موجب باطل شدن نماز نگردد سجدهي سهو لزم نیسششت بلکششه‬
‫سنت است‪ ،‬اگر قبل از به جا آوردن سجدهي سهو سششلم داد بعششد از‬
‫سلم میتواند آن را به جا بیاورد البته اگر فاصلهی زماني زیادی ایجاد‬
‫نشود‪.‬‬
‫ش هر کس رکنی از ارکان نماز به جز تکبیر تحرم را ترک کنششد و بعششد‬
‫از وارد شدن بشه رکعشت دیگششر آن را بششه يششاد آورد‪ ،‬رکعشت اول باطششل‬
‫شده است و باید رکعتي دیگر بخواند و سجدهي سهو بششبرد‪ ،‬امششا اگششر‬
‫قبل از وارد شدن به رکعت دیگر به یاد آن رکن ترک شده افتاد‪ ،‬باید‬
‫به آن رکن برگردد و از نو شروع کند‪ ،‬امششا اگششر بعششد از سششلم بششه یششاد‬
‫رکن ترک شده افتاد باید رکعششتی دیگششر از نششو بخوانششد و بعششد ازآن بششه‬
‫سجدهي سهو برود‪.‬‬
‫ش اگر کسی در تعداد رکعات نمششاز دچششار شششک شششد بششه شششکی عمششل‬
‫میکند که دال بر تعداد رکعات كمتري است و قبل از اتمام نماز بايششد‬
‫سجدهي سهو به جاي آورد‪ ،‬سجدهي سهو هنگام ترک سنتها منششدوب‬
‫است‪ ،‬و رفتن به سجده قبل از سلم و بعد از آن هم جائز است‪.‬‬
‫ش بهتر است اگر سششجدهي سشهو بششراي کاسششتن فعلشی باشششد قبششل از‬
‫سلم دادن به جشا آورده ششود چشون تتمهي نمششاز اسشت ولشی اگشر در‬
‫مقابل افزودن چیزی باشد بششر خلف میششل شششیطان بعششد از سششلم بششه‬
‫سجده برود‪ ،‬تا دو چیز به نماز افزوده نشود‪.‬‬
‫حدیث عبدالله بر مشروعیت سجدهي سهو به هنگام افزودن چيزي‬
‫به نماز اشاره ميكند‪ :‬رسول خدا ج در نماز ظهر پنششج رکعششت خوانششد‪،‬‬
‫خطاب به ایشان گفتند‪ :‬به ركعات نماز افزوده شده اسششت؟ فرمششود‪:‬‬
‫مگر چه شده است؟ گفتند‪ :‬پنج رکعت خوانديد‪ .‬پس دو بار به سجده‬
‫رفت‪) .‬بخاری و مسلم آن را روايت كردهاند(‪.‬‬
‫و حدیث ابوهریره كه گفت‪:‬‬
‫ما‬ ‫وإ ِ ّ‬ ‫هَر َ‬ ‫ما الظّ ْ‬ ‫ي إِ ّ‬ ‫ش ّ‬ ‫ع ِ‬ ‫ي ال ْ َ‬ ‫صَلت َ ْ‬ ‫دى َ‬ ‫ح َ‬ ‫صّلى ب َِنا رسولالله ج إ ِ ْ‬ ‫َ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬
‫د‬
‫ج ِ‬ ‫َ ْ ِ‬‫ي‬ ‫س‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ة‬
‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫ْ‬ ‫ب‬‫ق‬‫ِ‬ ‫في‬ ‫ِ‬ ‫عا‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫ذ‬ ‫ج‬
‫ِ‬ ‫تى‬ ‫َ‬ ‫أ‬ ‫م‬‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ث‬ ‫ن‬
‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫ي‬ ‫َ‬ ‫ت‬‫ع‬‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ك‬ ‫ر‬
‫َ‬ ‫في‬ ‫ِ‬ ‫م‬‫َ َ‬ ‫ل‬ ‫س‬ ‫َ‬
‫ف‬ ‫ر‬ ‫ع ْ َ‬
‫ص‬ ‫ال ْ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫في ال ْ َ‬
‫ن‬‫هاب َييا أ ْ‬ ‫ف َ‬ ‫م يَر َ‬ ‫ع َ‬ ‫و ُ‬ ‫ر َ‬ ‫وم ِ أب ُييو ب َك ْي ٍ‬ ‫ق ْ‬ ‫و ِ‬ ‫ضًبا َ‬ ‫غ َ‬ ‫م ْ‬ ‫ها ُ‬ ‫ست َن َدَ إ ِل َي ْ َ‬ ‫فا ْ‬ ‫َ‬
‫ذو‬ ‫م ُ‬ ‫قييا َ‬ ‫ف َ‬ ‫صييلةُ َ‬ ‫َ‬ ‫ت ال ّ‬ ‫صييَر ْ‬ ‫ق ِ‬ ‫س ُ‬ ‫ّ‬
‫ي َت َك َل َ‬
‫َ‬ ‫ن ال َّنييا ِ‬ ‫عا ُ‬ ‫سييَر َ‬ ‫ج َ‬ ‫خييَر َ‬ ‫و َ‬ ‫مييا َ‬
‫َ‬
‫فن َظ يَر‬ ‫ت َ‬ ‫سييي َ‬ ‫م نَ ِ‬ ‫صلةُ أ ْ‬ ‫َ‬ ‫ت ال ّ‬ ‫صَر ْ‬ ‫ق ِ‬ ‫ل َيا رسولالله أ ُ‬ ‫قا َ‬ ‫ف َ‬‫ن َ‬ ‫ْ‬
‫الي َدَي ْ ِ‬
‫قياُلوا‬ ‫ن َ‬ ‫ذو الَييدَي ْ ِ‬
‫ْ‬ ‫ل ُ‬ ‫قييو ُ‬ ‫ميا ي َ ُ‬ ‫ل َ‬ ‫قيا َ‬ ‫ف َ‬‫ماًل َ‬ ‫شي َ‬ ‫و ِ‬ ‫ميًنيا َ‬ ‫ي ج يَ ِ‬ ‫الن ّب ِي ّ‬
‫م‬ ‫م ك َب َّر ث ُ ي ّ‬ ‫م ثُ ّ‬ ‫سل ّ َ‬ ‫و َ‬ ‫ن َ‬ ‫عت َي ْ ِ‬ ‫صّلى َرك ْ َ‬ ‫ف َ‬ ‫ن َ‬ ‫عت َي ْ ِ‬ ‫ل إ ِّل َرك ْ َ‬ ‫ص ّ‬ ‫م تُ َ‬ ‫صدَقَ ل َ ْ‬ ‫َ‬
‫ع )متفق عليه(‪.‬‬ ‫ف‬
‫ّ َ َ َ َ‬‫َ‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫ب‬ ‫َ‬ ‫ك‬ ‫م‬ ‫ُ‬ ‫ث‬
‫ّ َ َ َ َ َ ّ‬‫د‬ ‫ج‬ ‫س‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫ب‬‫َ‬ ‫ك‬ ‫م‬ ‫َ َ ّ‬ ‫ُ‬ ‫ث‬ ‫ع‬ ‫ف‬‫َ‬ ‫ر‬ ‫ف‬‫َ‬ ‫ر‬
‫ّ َ‬ ‫ب‬ ‫َ‬ ‫ك‬ ‫م‬ ‫ُ‬ ‫ث‬
‫َ َ َ ّ‬ ‫د‬ ‫ج‬ ‫س‬
‫پیامبر ج همراه ما نماز عصر یا ظهر را به امامت خواند‪ ،‬بعششد از دو‬
‫رکعت سلم داد‪ ،‬سپس کنار ستونی در جهت قبله رفششت و بششا حششالت‬
‫نگرانی بدان پشت داد‪ ،‬مردم بششا شششتاب بیششرون رفتنششد و گفتنششد نمششاز‬
‫کوتاه شده است‪ ،‬ذوالیدین بلند شد و خطاب به پیامبر گفت‪ :‬آیا نماز‬
‫کوتاه شده است یا فراموش كرديد؟ پیامبر به دور و بششر نگششاه کششرد و‬
‫فرمود‪ :‬ذوالیدین چه میگوید؟ گفتنششد‪ :‬راسششت میگویششد تنهششا دو رکعششت‬
‫نماز خواندید‪ ،‬پیامبر بلند شد و دو رکعت دیگر خواند‪ .‬آنگاه سلم داد‬
‫و دو سجده به جاي آورد‪) .‬بخاري و مسلم آن را روايت كردهاند(‪.‬‬
‫در مورد مشروعیت سجدهي سهو هنگام دچششار شششک شششدن حششدیث‬
‫ابی سعید خدری از پیامبر ج است که میفرماید‪:‬‬
‫إذا شک أحييدکم فييی صييلته فلييم یييدرکم صييلی؟ ثلثييا أم‬
‫أربعا؟ فلیطرح الشک و لیبن علی مييا إسييتیقن ثييم یسييجد‬
‫سجدتین قبل أن یسلم‪ .‬فإن کان صلی خمسييا شييفعن لييه‬
‫صلته‪ ،‬و إن کان صلی إتماما لربع کانتا ترغیما للشیطان‪.‬‬
‫هرگاه یکی از شما در نمازش دچار شک شد و ندانست چند رکعششت‬
‫–سه یا چهار رکعت– خوانده است باید شک را از خود دورسازد و بر‬
‫یقین بنا کند‪ ،‬واز آنجا بقیهي نمششازش را بخوانششد سششپس قبششل از آنکششه‬
‫سلم بدهد دو سجده ببرد‪ ،‬پس اگر پنج رکعت خوانده باشد با انجششام‬
‫یشششود و اگششر نمششازش را چهششار رکعششت‬
‫این دو سجده نمششازش زوج م ‌‬
‫تمام خوانششده باشششد ایشن دو سششجده سششبب خششواری و زبششونی شششیطان‬
‫است‪.‬‬
‫در مورد مشروعیت سششجدهي سششهو هنگششام کاسششتن از نمششاز حششدیث‬
‫عبدالله ابن بحینه است که گفت‪:‬‬
‫پیامبر ج نماز ظهر را با ما خواند‪ ،‬در دو رکعت اول تشهد نخوانششد و‬
‫برخاست‪ ،‬مردم هم همراه ایشان بلند شدند‪ ،‬وقتی که نماز به پایششان‬
‫رسید مردم منتظر سلم دادن حضرت ج بودند‪ ،‬ولی ایشششان قبششل از‬
‫سلم دو بار به سجده رفت سپس سلم داد‪) .‬بخاری و مسششلم آن را‬
‫نماز جماعت‬
‫ایمان داریم که نماز جماعت لزم است‪ ،‬و بیست و هفت برابر نماز‬
‫فششردي ثششواب دارد‪ ،‬و قششاریترین فششرد بایششد امششام باشششد‪ ،‬اگششر او نبششود‬
‫داناترین فششرد بشه سشنت و اگششر او هشم نبشود فشردی کشه پیششش از همشه‬
‫مسلمان شده است و اگر این هم نبششود مسششنترین فششرد حششق امششامت‬
‫دارد‪ ،‬همچنین در خانه و ناحیهي تحت سلطهي كسي‪ ،‬حق امششامت بشا‬
‫صاحب خانه و امیر نششاحیه اسششت مگششر بششا اجششازهي آنهششا فششردی دیگششر‬
‫امامت کند‪ ،‬هر کس امام باشد باید نماز را کوتاه کنششد چششون معمششول ً‬
‫میان مردم افراد بیمار و ضعیف و یا كساني كه حششاجتي دارنششد وجششود‬
‫خداوند در آیهي ‪ 43‬سورهي بقره میفرماید‪:‬‬
‫و نماز را برپا داريد و زكات را بپردازيد و با نمازگزاران )به صورت‬
‫جماعت( نماز بخوانيد‪.‬‬
‫دستور میدهد که فرد باید در بهششترین کارهششا همششراه مششؤمنین باشششد‪،‬‬
‫یکی از بهترین و کاملترین کارها نماز است‪ ،‬بسیاری از بزرگان برای‬
‫وجوب جماعت به این آیه استدلل میکنند‪.‬‬
‫یا حدیث ابوهریره از پیامبر ج که میفرماید‪:‬‬
‫ل لَ َ‬ ‫َ‬
‫د‬
‫قي ْ‬ ‫قييا َ‬‫ف َ‬
‫ت َ‬ ‫وا ِ‬‫ص يل َ َ‬‫ض ال ّ‬ ‫ِ‬ ‫ع‬
‫في ب َ ْ‬ ‫سا ِ‬‫قدَ َنا ً‬ ‫ف َ‬‫ن رسولالله ج َ‬ ‫أ ّ‬
‫ل‬‫جييا ٍ‬ ‫ف إ ِل َييى ِ‬
‫ر َ‬ ‫خييال ِ َ‬ ‫م أُ َ‬ ‫س ث ُي ّ‬
‫صلي ِبالن ّييا ِ‬
‫جًل ي ُ َ ّ‬ ‫مَر َر ُ‬‫نآ ُ‬
‫َ‬
‫تأ ْ‬ ‫م ُ‬ ‫م ْ‬ ‫ه َ‬ ‫َ‬
‫ب‬ ‫َ‬
‫حطي ِ‬ ‫ْ‬
‫ح يَزم ِ ال َ‬
‫م بِ ُ‬ ‫هي ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬
‫علي ْ ِ‬ ‫حّرقييوا َ‬ ‫م في ُ َ‬ ‫هي ْ‬ ‫مَر ب ِ ِ‬‫ها فآ ُ‬ ‫عن ْ َ‬
‫ن َ‬ ‫خلفو َ‬ ‫ي َت َ َ‬
‫م )متفق عليه(‬ ‫ه ْ‬ ‫ب ُُيوت َ ُ‬
‫پیامبر ج گروهی را در برخی از نمازهششای جمششاعت نمیدیششد‪ ،‬فرمششود‪:‬‬
‫تصمیم گرفتم که فردی را به جاي خشود تعيیشن کنشم تشا امشام باششد و‬
‫خود همراه گروهی بروم تا خانهي افرادی را که در جمششاعت شششرکت‬
‫نمیکنند با هیزم بسوزانم‪) .‬بخاري و مسلم آن را روايت كردهاند(‪.‬‬
‫صلة الجماعة تفضل صلة الفييذ بسييبع و عشييرین درجيية‬
‫نماز جماعت بیست و هفت درجه بر نماز فرادا برتری دارد‪.‬‬

‫حدیث ابی مسعود انصاری به مراتب امامت اشاره میفرماید‪:‬‬
‫یؤم القوم أقروهم لکتاب اللييه‪ ،‬فيإن کييانوا فيی القييراءة‬
‫سييواء فييأعلمهم بالسيينة‪ ،‬فييإن کييانوا فييی السيينة سييواء‬
‫فأقدمهم هجرة‪ ،‬فإن کييانوا فييی الهجييرة سييواء فأقييدمهم‬
‫سلما و لیؤمن الرجل الرجل فييی سييلطانه‪ ،‬ولیقعييد فييی‬
‫بیته علی تکرمته إل بإذنه )رواه مسلم(‬
‫یترینشان بششه کتششاب خششدا امششامت کنششد‪ ،‬اگششر در قششرائت‬
‫مردم را قار ‌‬
‫مساوی بودند آگاهترین آنها بششه سششنت‪ ،‬اگششر در سششنت مسششاوی بودنششد‬
‫کسی که در هجرت مقدم است‪ ،‬اگر در هجرت مساوی بودند کسششی‬
‫که زودتر اسلم آورده است‪ ،‬و هیچ کشس بششه جشای صشاحب خشانه )یشا‬
‫امام مسجد( امششامت نکنششد و در جششای مخصششوص او ننشششیند مگششر بششه‬
‫هی او‪) .‬مسلم آن را روايت كرده است(‪.‬‬ ‫اجاز ‌‬
‫حدیث ذیل به کوتاه کردن نماز توسط امام توصيه مينمايد‪:‬‬
‫إذا صلی أحدکم للناس فلیخفييف فييإن فیهييم الضييعیف و‬
‫السقیم و الکبیر فإذا صلی لنفسه فلیطول ما شاء )متفشششق‬
‫عليه(‬
‫هرگاه یکی از شما برای مردم امامت کرد نمازش را سششبک بخوانششد‬
‫چون در میان آنها ضعیف‪ ،‬بیمار و مسن وجود دارد و اگر خششودش بششه‬
‫یخواهد نمازش را طولنی کند‪.‬‬
‫تنهایی نماز خواند هر اندازه که م ‌‬
‫یا حدیث ابی مسعود انصاری که گفت‪ :‬مردي پيش رسول خدا آمششد‬
‫و گفت من هرگز بششه نمششاز صششبح نمیروم چششون فلنششی نمششاز را خیلششی‬
‫طولنی میکند‪ ،‬پیامبر ج نگران شد به گونهای که هرگز چنین نگرانششی‬
‫از ایشان ندیده بودم‪ ،‬سپس به بالی منبر رفت و فرمود‪:‬‬
‫یا أیها الناس إن منکم منفرین! فأیکم أم النششاس فلیششوجز‪ ،‬فششإن مششن‬
‫ورائه الکبیر و الضعیف و ذاالحاجة )متفق عليه(‬
‫ای مردم برخی از شما مردم را از دین متنفر میسازید! هر کدام از‬
‫شما امام شد‪ ،‬باید نماز را کوتاه کند‪ ،‬چون میان آنها بیمار و ضششعیف‬
‫و افراد داراي حاجت وجود دارند‪.‬‬
‫نماز جمعه‬
‫باور داريم که نماز جمعشه بشر هشر مسشلمان عاقشل و بشالغ و مقیمشی‬
‫واجب اسششت‪ ،‬جمعششه عبششارت اسششت از دو خطبششه و دو رکعششت بعششد از‬
‫زوال خورشید از خط استوا‪ ،‬و همچنین ایمششان داریششم طششولنی بششودن‬
‫های از فقیه بودن او است‪.‬‬ ‫هاش نشان ‌‬‫نماز خطیب و کوتاه بودن خطب ‌‬
‫فرا رسيدن وقت نماز‪ ،‬در يك جششا سششاكن بششودن‪ ،‬تعششداد نمششازگزاران‬
‫شهر چند در مورد حداقل آنها اختلف هستش و خطبه از ششرايط جمعشه‬
‫هستند‪ ،‬و هر کس عمدا ً نماز جمعششه را تششرک کنششد‪ ،‬خداونششد قلبششش را‬
‫مهر میکند‪ ،‬و جائز نیست در یک شهر چنششد جمعششه بششر پششا شششود‪ ،‬مگششر‬
‫هنگام ضرورت‪.‬‬
‫آیهي ‪ 9‬سورهي جمعه وجوب جمعه و حرام بودن مشغولیت به غیر‬
‫آن در وقت نماز را بیان میفرماید‪:‬‬
‫ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟﭠ ﭡ‬ ‫ﭕ ﭖ ﭗ پ پ‬ ‫چﭑ ﭒ ﭓ ﭔ‬
‫ﭦ ﭧ چ الجمعة‪٩ :‬‬ ‫ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ‬
‫اي مؤمنان! هنگامي كه روز آدينه براي نماز جمعه اذان گفته شد‪،‬‬
‫به سوي ذكر و عبادت خدا بشتابيد و داد و سششتد را رهششا سششازيد‪ .‬ايششن‬
‫يشويد( براي شششما بهششتر و سششودمندتر‬ ‫)چيزي كه بدان دستور داده م ‌‬
‫است اگر متوجه باشيد‪.‬‬
‫همهي فقهاء اتفاقنظر دارند که هنگام نداي دوم بششراي جمعششه بیششع و‬
‫خرید و فروش حرام است‪.‬‬
‫پيامبر ج از سستي در اداي نماز جمعه چنين بيم ميدهد‪:‬‬

‫لینتهین أقوام عن ودعهم الجمعات أو لیختمن اللييه علييی‬
‫قلوبهم ثم لیکونن من الغافلین‪).‬رواه مسلم(‬
‫یکنند باید از این عملشان دست بکشند‬
‫افرادی که جمعه را ترک م ‌‬
‫یزند‪ ،‬سپس در زمششرهي‬
‫وگرنه خداوند بر قلبهای آنها مهر )غفلت( م ‌‬
‫یگیرند‪) .‬مسلم آن را روايت كرده است(‪.‬‬‫غافلن قرار م ‌‬
‫و حدیث ذیل به شرايط جمعه اشاره مینماید‪:‬‬
‫الجمعششة حششق واجششب علششی کششل مسششلم فششی جماعششة إل أربعششة‪ :‬عبششد‬
‫مملوک‪ ،‬أو إمراة‪ ،‬أو صبی‪ ،‬أو مریض )رواه أبوداوود و بیهقی(‬
‫جمعه بر هر مسلمانی واجب است مگر بر چهار گروه‪ :‬بنده و زن و‬
‫بچه و بیمار‪) .‬ابوداوود و بيهقي آن را روايت كردهاند(‪.‬‬
‫آیهي ‪ 103‬سششورهي نسششاء بششه شششرط مشششخص بششودن وقششت اشششاره‬
‫ﮩ ﮪ چ النساء‪١٠٣ :‬‬ ‫ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ‬ ‫ﮤ‬ ‫چﮢ ﮣ‬

‫بيگمان نماز بر مؤمنان فرض و داراي اوقات معلوم و معّين است‪.‬‬
‫در اینجا از اين شرط به دخول وقت تعبير نميشود‪ ،‬چششون بششر خلف‬
‫نمازهای دیگر جمعه بعد از وقت مقرر قابل اداء نیست‪.‬‬
‫دلیل اینکه باید اهل وطن و در يك جا ساكن باشند این است کششه در‬
‫دوران پيامبر ج قبايل عرب که در اطراف مدینه سکونت داشششتند بششه‬
‫جمعه نمیآمدند و در میان قبیلهي خود هششم آن را بششه جششا نمیآوردنششد و‬
‫حضرت هم به آنها دستور نمیداد‪.‬‬
‫اما فقها در مورد تعداد افراد شرکت کننششده در نمششاز جمعششه اختلف‬
‫دارند‪ :‬برخی میگویند باید چهششل نفششر حضششور داشششته باشششند تششا جمعششه‬
‫واجب گردد‪ ،‬گروه دیگري میگویند‪ :‬دوازده نفر‪ ،‬چون وقتی که مشردم‬
‫هنگام جمعه حضرت را تنها گذاشتند تنها دوازده نفر با ایشششان بششاقی‬
‫ماندند‪ ،‬گروهي دیگر هم معتقدند كه با سه نفر جمعششه برپششا میگششردد‪،‬‬

‫البته تحدید تعداد افراد شرکت کننده در جمعه محل اجتهاد است‪.‬‬
‫آيهي زير نيز به شرط خطبهها اشاره ميكند‪:‬‬
‫ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟﭠ ﭡ‬ ‫ﭕ ﭖ ﭗ پ پ‬ ‫چﭑ ﭒ ﭓ ﭔ‬
‫ﭦ ﭧ چ الجمعة‪٩ :‬‬ ‫ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ‬
‫اي مؤمنان! هنگامي كه روز آدينه براي نماز جمعه اذان گفته شد‪،‬‬
‫به سوي ذكر و عبادت خدا بشتابيد و داد و سششتد را رهششا سششازيد‪ .‬ايششن‬
‫يشويد( براي شششما بهششتر و سششودمندتر‬ ‫)چيزي كه بدان دستور داده م ‌‬
‫است اگر متوجه باشيد‪.‬‬
‫بسياری از مفسششرین میگوینششد‪ :‬ذکششر بششه معنششی خطبششه اسششت‪ ،‬چششون‬
‫حضرت بر آنها خیلی مششواظبت میفرمششود‪ ،‬ابنعمششر میگويششد‪ :‬پیششامبر در‬
‫حالی کشه ایسششتاده بششود دو خطبشه ايشراد ميفرمشود و میشان آنهشا کمشی‬
‫مینشست‪) .‬مسلم و بخاری آن را روايت كردهاند(‪.‬‬
‫در مورد کوتاه بودن خطبه و طولنی بودن نمششاز خطیششب‪ ،‬ابششی وائل‬
‫میگوید‪ :‬عمار براي ما خطبهاي خواند‪ ،‬خیلی کوتاه و بلیغ بششود‪ ،‬وقششتی‬
‫از منبر پایین آمد گفتیم‪ :‬ای ابایقظششان خطبهات خیلششی کوتششاه و رسششا‬
‫بود ای کاش کمی طولنیتر میكردي! گفت‪ :‬من از حضرت ج شششنیدم‬
‫که فرمود‪:‬‬
‫إن طيول صيلة الرجيل و قصير خطبتيه مئنية مين فقهيه‬
‫فأطیلوا الصلة و أقصروا الخطبة و إن من البیان لسحرا‬
‫های از فقیه‬ ‫هاش نشان ‌‬ ‫طولنی بودن نماز خطیب و کوتاه بودن خطب ‌‬
‫بششودن او اسششت؛ پششس نمششاز را طششولنی و خطبششه را کوتششاه کنیششد و بششه‬
‫راستی که برخی سخنان سحرآمیزند‪.‬‬
‫سنتهاي راتبه‬
‫ایمان داریم که نمازهای سنتی که حضييرت ج هرگييز آنهييا‬
‫را ترک نمیکرد دو رکعت قبل از نماز صبح‪ ،‬دو رکعت قبييل‬
‫از ظهر و دو رکعت بعد از آن‪ ،‬دو رکعت بعد از مغرب و دو‬
‫رکعت بعد از عشاء همراه نماز وتر میباشند‪.‬‬
‫از عايشه روایت شده است که فرمود‪ :‬پیامبر ج بر هیششچ سششنتی بششه‬
‫اندازهي نماز سنت قبل از نماز فجر حریص نبود‪) .‬مسلم و بخاری(‬
‫از ابنعمر روایت شده است کششه گفششت‪ :‬همششراه پيششامبر ج دو رکعششت‬
‫قبل از ظهر‪ ،‬دو رکعت بعد از آن‪ ،‬دو ركعت بعد از جمعششه‪ ،‬دو رکعششت‬
‫بعد از مغششرب و دو رکعششت بعششد از عشششاء بششه جششاي آوردم‪) .‬بخششاري و‬
‫مسلم آن را روايت كردهاند(‬
‫دوباره از او روایت شده است که پیامبر ج فرمود‪ :‬نمشاز شششب دوتشا‬
‫دوتا اسششت‪ ،‬وقششتی خواسششتید آن را تمششام کنیششد یششک رکعششت نمششاز وتششر‬
‫بخوانيد‪) .‬مسلم و بخاری(‬
‫باز هم از او روایت است که حضرت ج فرمود‪:‬‬
‫اجعلوا آخر صلتکم باللیل وترا )متفق عليه(‬
‫آخرین نماز شبتان نماز وتر باشد‪).‬بخاري و مسلم(‬
‫رخصت برای قصر و جمع نمازها‬

‫ایمان داریم که کوتاه کردن نماز در سفر سنت ثابت پيششامبر اسششت‪،‬‬
‫و جمع نمازها رخصتی است عارضي که بششه امششت داده شششده اسششت‪،‬‬
‫خواه جمع تقدیم باشد به هنگام نماز اول یا جمع تأخیر باشد در وقت‬
‫نماز دوم‪ ،‬در مشورد تحدیشد مسشافت قصشر میشان فقهشا اختلف وجشود‬
‫خداوند در سورهي نساء دربارهي قصر نماز در سفر میفرماید‪:‬‬
‫ﯺ‬ ‫ﯺ ﯺ‬ ‫ﯺ‬ ‫چ ی ی ی ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﰈﰉ‬

‫ﰒ ﯺ ﯺ ﯺ چ النساء‪١٠١ :‬‬ ‫ﯺﰎ ﯺ ﯺ ﯺ‬
‫هرگاه در زمين به مسافرت پرداختيد و نماز را كوتاه خوانديد )و‬
‫چهششار ركعتيهششا را دو ركعششت نموديششد( گنششاهي بششر شششما نيسششت‪ ،‬اگششر‬
‫هاي گرفتارتششان‬
‫ترسيديد كه كافران بليي بششه شششما برسششانند و بششه فتن ‌‬
‫گردانند‪ .‬بيگمان كافران دشمنان آشكار شمايند‪.‬‬
‫در مورد امتداد مشروعیت قصر نماز در حالت امنيت و تمام شششدن‬
‫جنگ حديث یعلی بن امیه است كه ميگويد‪:‬‬
‫َ‬
‫ن‬
‫م ْ‬
‫صُروا ِ‬ ‫ن تَ ْ‬
‫ق ُ‬ ‫حأ ْ‬‫جَنا ٌ‬ ‫عل َي ْك ُ ْ‬
‫م ُ‬ ‫س َ‬‫ب» ل َي ْ َ‬ ‫طا ِ‬‫خ ّ‬ ‫ن ال ْ َ‬ ‫مَر ب ْ ِ‬
‫ع َ‬‫ت لِ ُ‬‫قل ْ ُ‬
‫ُ‬
‫َ‬
‫فُروا«‬‫ن كَ َ‬ ‫م ال ّ ِ‬
‫ذي َ‬ ‫فت ِن َك ُ ْ‬
‫ن يَ ْ‬
‫مأ ْ‬ ‫فت ُ ْ‬‫خ ْ‬‫ن ِ‬ ‫ة إِ ْ‬‫صَل ِ‬‫ال ّ‬
‫َ‬ ‫ف َ َ‬
‫ت‬‫س يأل ْ ُ‬ ‫ف َ‬‫ه َ‬‫من ْي ُ‬
‫ت ِ‬ ‫جب ْي َ‬
‫ع ِ‬
‫مييا َ‬
‫م ّ‬
‫ت ِ‬ ‫جب ْي ُ‬
‫ع ِ‬‫ل َ‬ ‫ف َ‬
‫قييا َ‬ ‫س َ‬ ‫ن الّنا ُ‬ ‫م َ‬
‫قد ْ أ ِ‬ ‫َ‬
‫م‬ ‫َ‬
‫علي ْك ُي ْ‬ ‫هييا َ‬‫ه بِ َ‬ ‫ّ‬
‫ص يدّقَ الل ي ُ‬‫ة تَ َ‬ ‫صد َ َ‬
‫ق ٌ‬ ‫ل َ‬ ‫قا َ‬‫ف َ‬
‫ك َ‬‫ن ذَل ِ َ‬
‫ع ْ‬ ‫رسولالله ج َ‬
‫ه )رواه مسلم(‬ ‫قت َ ُ‬ ‫قب َُلوا َ‬
‫صد َ َ‬ ‫فا ْ‬‫َ‬
‫بشه عمششر بشن خطشاب گفتشم‪ :‬آیهي قصششر در مششورد جنشگ و ضشرورت‬
‫است‪ ،‬اما حال مردم در امنیت هستند؟‬
‫عمر گفت‪ :‬من هم مانند تو از این حکم تعجب کششردم تشا از حضشرت‬
‫پرسیدم‪ ،‬پیامبر ج فرمود‪ :‬این صدقهای اسششت کششه خداونششد بششه مششردم‬
‫ارزانی بخشیده است پس آن را بپذیرید‪) .‬مسلم(‬
‫از عايشه روایت شده است که گفت‪ :‬در ابتدا نماز در سفر و حضر‬
‫دو رکعت بود‪ ،‬برای سفر دو رکعت به حکم خودش بششاقی مانششد ولششی‬
‫در حضر به چهار و سه رکعت فزونی یافت‪) .‬بخاري و مسلم(‬
‫ابن عباس میفرماید‪ :‬خداوند نمششاز چهششار رکعششتی حضششر را بششر زبششان‬
‫پیامبر ج واجب فرمود‪ ،‬ولی در سفر به دو رکعششت و در شششدت جنششگ‬
‫به یک رکعت كاهش داد‪) .‬مسلم و بخاری(‬
‫از انس روایت شده است کششه پیششامبر ج هرگششاه بششراي سششفر عجلششه‬
‫داشششت نمششاز را بششه تششأخیر میانششداخت‪ ،‬مثل ً نمششاز ظهششر را بششه عصششر و‬
‫مغرب را به عشاء میآورد‪.‬‬
‫حدیث معاذ به جمع نماز در سفر اشاره میكند‪:‬‬
‫ص يّلي‬ ‫فك َييا َ‬
‫ن يُ َ‬ ‫ك َ‬‫ة ت َب ُييو َ‬
‫و ِ‬ ‫فييي َ‬
‫غ يْز َ‬ ‫ع رسييولالله ج ِ‬ ‫مي َ‬ ‫جن َييا َ‬
‫خَر ْ‬‫َ‬
‫عا )رواه مسلم(‬ ‫مي ً‬
‫ج ِ‬
‫شاءَ َ‬ ‫ع َ‬ ‫ْ‬
‫وال ِ‬‫ب َ‬
‫ر َ‬
‫غ ِ‬‫م ْ‬ ‫ْ‬
‫وال َ‬
‫عا َ‬
‫مي ً‬
‫ج ِ‬
‫صَر َ‬
‫ع ْ‬ ‫ْ‬
‫وال َ‬ ‫هَر َ‬ ‫ّ‬
‫الظ ْ‬
‫در غزوهي تبوک همراه پیششامبر بیششرون آمششدیم‪ ،‬ایشششان نمششاز ظهششر و‬
‫عصر را با هم و نماز مغرب و عشاء را نيز با هم خواندند‪) .‬به روايت‬
‫مسلم(‬
‫در روایت دیگري آمده است که گفت‪:‬‬
‫ر‬
‫صي ِ‬
‫ع ْ‬ ‫وال ْ َ‬
‫ر َ‬ ‫ن الظّ ْ‬
‫هي ِ‬ ‫ة ت َُبيو َ‬
‫ك ب َْيي َ‬ ‫و ِ‬‫غيْز َ‬‫فيي َ‬ ‫ع رسيولالله ج ِ‬ ‫م َ‬ ‫ج َ‬ ‫َ‬
‫عل َييى ذَل ِيكَ‬ ‫ه َ‬ ‫َ‬
‫مل ي ُ‬
‫ح َ‬
‫مييا َ‬‫ت َ‬ ‫ْ‬ ‫ف ُ‬
‫قل ي ُ‬ ‫ل َ‬ ‫قييا َ‬‫ء‪َ ،‬‬ ‫شييا ِ‬ ‫ع َ‬ ‫ْ‬
‫وال ِ‬ ‫ب َ‬ ‫ر ِ‬ ‫غ ِ‬ ‫م ْ‬ ‫ْ‬
‫ن ال َ‬ ‫وب َي ْ َ‬ ‫َ‬
‫ه‪).‬رواه مسلم(‬ ‫َ‬ ‫ت‬‫م‬‫ُ‬ ‫أ‬ ‫ج‬ ‫ر‬ ‫ح‬ ‫ي‬ ‫ل‬‫َ‬ ‫ن‬ ‫َ‬ ‫أ‬ ‫د‬ ‫را‬ ‫َ‬ ‫أ‬ ‫ل‬‫َ‬ ‫قا‬‫َ‬ ‫َ‬
‫ف‬
‫ّ ُ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫پیامبر ج نماز ظهر و عصر را با هم و مغرب و عشاء را نيششز بششا هششم‬
‫جمع كرد‪ ،‬گفتم‪ :‬چرا حضرت چنین کرد؟‬
‫گفت‪ :‬تا امتش دچار سختي نشوند‪) .‬مسلم(‬
‫نماز عیدها‬
‫ایمان داریم کشه نمشاز دو عيششد )قربششان و رمضشان( از ششعائر اسشلم‬
‫هستند‪ ،‬هر چند میان بزرگان در فرض کفایه بودن یا واجششب و سششنت‬
‫مؤکد بودنشان اختلف وجود دارد‪ ،‬همچنین ميدانيم که اقامهي آن در‬
‫صحرا سنت است‪ .‬اين نماز عبارت است از دو رکعت بدون اقششامه و‬
‫اذان‪ ،‬در رکعششت اول هفششت تکششبیر و در رکعششت دوم پنششج تکششبیر گفتششه‬
‫میشود‪ ،‬سششپس بعششد از نمششاز خطبششه خوانششده میشششود‪ ،‬و بششر روي ايششن‬
‫مسأله بين علما اجماع وجود دارد‪.‬‬
‫سنت است در شبهای عید تکبیر گفته شود‪ ،‬در عيد قربان تکششبیر تششا‬
‫آخرین روز ایام تشریق ولششی در عیششد رمضششان تششا بیششرون آمششدن امششام‬
‫برای نماز عید ادامه دارد‪ ،‬سنت است زنششان هششم بیششرون بیاینششد تششا در‬
‫دعوت و خیر مسلمین حاضر باشند‪ ،‬اما زنششانی کششه در حیششض هسششتند‬
‫نبايد نماز بخوانند‪ ،‬جائز است كه در آن روز مسلمانان بششازیاي كششه در‬
‫آن گناه نباشد انجام دهند‪ ،‬چون اظهار سششرور و شششادمانی در آن روز‬
‫از شعائر اسلم است‪.‬‬
‫خداوند در آیهي ‪ 2‬سورهي کوثر میفرماید‪:‬‬
‫ﮍ چ الكوثر‪٢ :‬‬ ‫چﮊ ژ ﮌ‬

‫حال كه چنين است تنها براي پروردگار خود نماز بخوان و قرباني‬
‫بكن‪.‬‬
‫چ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ چ البقرة‪١٨٥ :‬‬
‫تا تعداد )روزهاي رمضان( را كامل گردانيد و خدا را بر اين كه شما‬
‫را )به احكام ديشن كشه سشعادتتان در آن اسشت( هشدايت كشرده اسشت‪،‬‬
‫بزرگ داريد و تا اين كه )از همهي نعمتهاي او( سپاسگزاري كنيد‪.‬‬
‫حدیث ابی سعید خدری بششه اقششامهي نمششاز در صششحرا اشششاره ميكنششد‪:‬‬
‫رسول خدا در روز عيد رمضان و قربششان بششه مصششلی بیششرون میرفششت‪،‬‬
‫قبل از هر چیز نماز میخواند آنگاه مقابششل مششردم ميايسششتاد‪ ،‬در حششالي‬
‫كششه مششردم در صفهايشششان نشسششته بودنششد‪ ،‬سششپس آنهششا را مششوعظه و‬
‫توصيه ميفرمود‪) .‬مسلم و بخاری(‬
‫حدیث ابن عباس دلیل تقدیم نماز بر خطبه است‪:‬‬
‫شهدت العید مع رسولالله ج و أبی بکيير و عميير و عثمييان‬

‫فکلهم کانوا یصلون قبل الخطبة‪.‬‬
‫با پیامبر ج و ابوبکر و عمششر و عثمششان –خداونششد از آنششان راضششي بششاد‪-‬‬
‫یخواندنششد‪.‬‬‫نمششاز عیششد را خوانششدم‪ ،‬همهي آنهششا قبششل از خطبششه نمششاز م ‌‬
‫حدیث ابنعباس و جابر بن عبدالله بششه مشششروع نبششودن اذان و اقششامه‬
‫اشاره میفرماید‪ :‬برای عید فطر و قربان اذان و اقامه گفتششه نمیشششد‪.‬‬
‫یا حدیث جابر بن سمره کششه میگویششد‪ :‬چنششدین دفعششه نمششاز عيششدين را‬
‫همراه پيامبر ج بدون اذان و اقامه خواندم‪) .‬مسلم(‬
‫حدیث امعطیه نيز به بیرون رفتن زنان اشاره میکند‪ :‬رسول خششدا ج‬
‫به ما زنان دستور میداد که برای نماز عید بیرون بیايیم‪ ،‬همه جماعت‬
‫میکردند ولی زنان حائضه از صف جماعت کنارهگیری میکردند‪.‬‬
‫و حدیث عائشه به مشروع بودن شادی و سرور اشاره مينمايد‪:‬‬
‫ر‬‫صييا ِ‬
‫َ‬
‫ري اْلن ْ َ‬ ‫وا ِ‬‫جي َ‬ ‫ن َ‬‫مي ْ‬ ‫ن ِ‬ ‫ري َت َييا ِ‬
‫جا ِ‬‫دي َ‬ ‫عن ْ ِ‬ ‫و ِ‬‫ر َ‬ ‫ٍ‬ ‫ل أ َُبو ب َك ْ‬‫خ َ‬ ‫ت دَ َ‬ ‫قال َ ْ‬ ‫َ‬
‫سييَتا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ث َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫مييا ت َ َ‬
‫ولي ْ َ‬ ‫ت َ‬
‫قييال ْ‬ ‫عييا َ‬ ‫م بُ َ‬‫و َ‬
‫صيياُر َييي ْ‬ ‫ت الن ْ َ‬ ‫ول ْ‬ ‫قييا َ‬ ‫ن بِ َ‬‫غن َّيييا ِ‬ ‫تُ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ت‬ ‫فييي ب َْييي ِ‬
‫َ‬
‫ن ِ‬ ‫شييي ْطا ِ‬ ‫ميييُر ال ّ‬ ‫مَزا ِ‬ ‫رأ َ‬ ‫ل أُبييوب َك ْ ٍ‬ ‫قييا َ‬ ‫ف َ‬‫ن َ‬ ‫غن ّي َت َْييي ِ‬
‫م َ‬ ‫بِ ُ‬
‫ل رسولالله ج َيا أب َيياب َك ْ ٍ‬
‫ر‬ ‫قا َ‬ ‫ف َ‬ ‫د َ‬ ‫عي ٍ‬‫وم ِ ِ‬ ‫في ي َ ْ‬ ‫ك ِ‬ ‫وذَل ِ َ‬ ‫رسولالله ج َ‬
‫عيدَُنا )متفق عليه(‪.‬‬ ‫ذا ِ‬ ‫ه َ‬ ‫و َ‬ ‫دا َ‬ ‫عي ً‬‫وم ٍ ِ‬ ‫ق ْ‬ ‫ل َ‬ ‫ن ل ِك ُ ّ‬ ‫إِ ّ‬
‫ابوبکر در حالی که دو جاریه انصار آواز میخواندند بر من وارد شششد‪،‬‬
‫آواز روز بعششاث را میخواندنششد‪ ،‬عايشششه میگویششد‪ :‬آن دو زن آواز خششوان‬
‫نبودنششد‪ ،‬ابششوبکر گفششت‪ :‬صششدا و آواز شششیطان در خششانهي رسششولالله؟!‬
‫عايشه میگوید‪ :‬آن روز روز عید بود‪ .‬حضرت ج فرمود‪ :‬اي ابوبكر هر‬
‫قومی عیدی دارند‪ ،‬و این هم عيد ما است‪) .‬بخاري و مسلم(‬
‫نماز میت‬
‫ایمان داریم که نماز میت بعد از غسششل و کفششن كششردن بششر مسششلمان‬
‫فرض کفایه است‪ ،‬آنچه در نماز مانند طهششارت و پوشششاندن عششورت و‬
‫رو کردن به قبله به شششرط گرفتششه شششده در ایششن نمششاز هششم مشششروط‬
‫است‪ ،‬چهار تکبیر دارد و بدون سششجده و رکششوع اسششت‪ ،‬بعششد از تکششبیر‬
‫اول سورهي حمد خوانده میشود و بعد از دومی صلوات بششر حضششرت‬
‫ج فرستاده میشود و بعد از سومی برای میت دعا و مغفرت طلبيششده‬
‫و بعد از تکبیر چهارم برای عموم مسلمین دعا خوانده می شود سپس‬
‫با دادن یک سلم نماز به پایان میرسد‪.‬‬
‫حدیث امعطیه به کیفیت غسل میت اشاره مینمايد‪:‬‬
‫ها‬‫سييل ْن َ َ‬ ‫لا ْ‬
‫غ ِ‬ ‫قا َ‬ ‫ف َ‬‫ه َ‬ ‫ل اب ْن َت َ ُ‬ ‫س ُ‬‫غ ِ‬ ‫ن نَ ْ‬ ‫ح ُ‬ ‫ون َ ْ‬ ‫عل َي َْنا رسولالله ج َ‬ ‫ل َ‬ ‫خ َ‬ ‫دَ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫فييي‬ ‫ن ِ‬‫عل ْي َ‬
‫ج َ‬‫وا ْ‬‫ر َ‬ ‫س يد ْ ٍ‬ ‫و ِ‬ ‫ء َ‬ ‫مييا ٍ‬‫ك بِ َ‬ ‫ن ذَل ِي َ‬ ‫مي ْ‬ ‫و أك ْث ََر ِ‬ ‫سا أ ْ‬ ‫م ً‬ ‫خ ْ‬ ‫و َ‬ ‫ث ََلًثا أ ْ‬
‫غن َييا آذَن ّييا ُ‬
‫ه‬ ‫فَر ْ‬‫مييا َ‬ ‫فل َ ّ‬‫فييآِذن ِّني َ‬ ‫ن َ‬ ‫غت ُ ي ّ‬ ‫فَر ْ‬ ‫ذا َ‬ ‫ف يإ ِ َ‬‫فوًرا َ‬ ‫ة ك َييا ُ‬ ‫خ يَر ِ‬ ‫اْل ِ‬
‫ه‪.‬‬ ‫لأ ْ‬‫َ‬ ‫قا َ‬‫ف َ‬ ‫وه ُ َ‬ ‫قى إ ِل َي َْنا ِ‬
‫ح ْ‬ ‫فأ َل ْ َ‬
‫َ‬
‫ها إ ِّيا ُ‬ ‫عْرن َ َ‬‫ش ِ‬ ‫ق َ‬
‫رسول خدا ج در حالی که دخششترش را میشسششتیم بششر مششا وارد شششد‪،‬‬
‫فرمود‪ :‬سه دفعه یا پنج دفعه یا بیشتر او را با آب و سششدر بشششویید‪ ،‬و‬
‫در آخرین غسل مقداری کافور به کار ببریششد‪ ،‬وقششتی کششار را بششه پایششان‬
‫بردیم‪ ،‬حضرت را صدا زدیم‪ ،‬حضرت ج آمدند و رواندازی به ما داد و‬
‫فرمود‪ :‬او را در روانداز بپیچید‪) .‬مسلم و بخاری(‬
‫دوباره از امعطیه روایششت شششده اسششت کششه حضششرت ج فرمودنششد‪ :‬از‬
‫طرف راست شروع کنید و اعضای وضو را جلو بیاندازید‪) .‬مسلم(‬
‫حدیث عايشه به کیفیت کفن کردن اشاره میکند‪:‬‬
‫في ث ََلث َ َ‬ ‫ن رسولالله ج ك ُ ّ‬ ‫َ‬
‫ة‬
‫حول ِي ّ ٍ‬
‫س ُ‬
‫ض َ‬ ‫ة ِبي ٍ‬
‫مان ِي َ ٍ‬‫ب يَ َ‬‫وا ٍ‬‫ة أث ْ َ‬‫ِ‬ ‫ن ِ‬‫ف َ‬ ‫أ ّ‬
‫ة )متفق عليه(‬ ‫م ٌ‬‫ما َ‬
‫ع َ‬‫وَل ِ‬ ‫ص َ‬ ‫مي ٌ‬ ‫ن َ‬
‫ق ِ‬ ‫ه ّ‬‫في ِ‬‫س ِ‬‫ف ل َي ْ َ‬ ‫ن ك ُْر ُ‬
‫س ٍ‬ ‫م ْ‬ ‫ِ‬
‫رسول خدا ج در سه لباس سفید یمنی پنبهای کفن شدند و پیراهششن‬
‫و عمامه هم نداشتند‪) .‬بخاري و مسلم(‬
‫حدیث ابنعباس کیفیت غسل را بیان میکند‪:‬‬

‫قصيت ْ َ‬
‫و‬‫هأ ْ‬ ‫و َ َ ُ‬ ‫ف َ‬ ‫ه َ‬ ‫حل َت ِي ِ‬‫ن َرا ِ‬ ‫عي ْ‬‫ع َ‬
‫قي َ‬‫و َ‬ ‫ة إ ِذْ َ‬‫ف َ‬‫عَر َ‬ ‫ف بِ َ‬
‫ق ٌ‬ ‫وا ِ‬ ‫ل َ‬ ‫ج ٌ‬ ‫ما َر ُ‬ ‫ب َي ْن َ َ‬
‫َ‬
‫ه‬
‫فن ُييو ُ‬ ‫وك َ ّ‬‫ر َ‬ ‫س يد ْ ٍ‬‫و ِ‬ ‫ء َ‬‫مييا ٍ‬‫سيُلوهُ ب ِ َ‬‫غ ِ‬ ‫يجإ ْ‬ ‫ل الن ّب ِ ّ‬‫قا َ‬‫ه َ‬ ‫صت ْ ُ‬‫ق َ‬ ‫و َ‬ ‫فأ ْ‬ ‫ل َ‬ ‫قا َ‬ ‫َ‬
‫ْ‬ ‫وَل ت ُ َ‬ ‫حن ّ ُ‬
‫م‬ ‫و َ‬‫ث ي َي ْ‬ ‫عي ُ‬‫ه ي ُب ْ َ‬ ‫ه َ‬
‫ف يإ ِن ّ ُ‬ ‫سي ُ‬ ‫مُروا َرأ َ‬ ‫خ ّ‬ ‫طوهُ َ‬ ‫وَل ت ُ َ‬ ‫ن َ‬ ‫وب َي ْ ِ‬ ‫في ث َ ْ‬ ‫ِ‬
‫ملب ًّيا )متفق عليه(‬ ‫َ‬ ‫ة ُ‬ ‫م ِ‬ ‫قَيا َ‬ ‫ال ِ‬‫ْ‬
‫وقتی که در عرفه بودیم مردی از شترش افتاد و گردنش شکست‪،‬‬

‫پیامبر ج فرمششود‪ :‬بششا آب و سششدر او را بشششويید و در دو لبششاس کفنششش‬
‫کنیششد‪ ،‬او را مومیششايی نکنیششد و صششورتش را نپوشششانید‪ ،‬چششون در روز‬
‫قیامت لبیک گويان زنده میشود‪) .‬بخاري و مسلم(‬
‫حدیث ابوهریره به ثواب كسي كه بر جنازه حاضششر ميشششود و بششر او‬
‫نماز ميخواند اشاره مینماید‪:‬‬
‫فَليي ُ‬
‫ه‬ ‫ها َ‬‫عل َي ْ َ‬
‫صّلى َ‬ ‫حّتى ي ُ َ‬ ‫جَناَزةَ َ‬ ‫هدَ ال ْ َ‬ ‫ش ِ‬‫ن َ‬ ‫م ْ‬‫ل رسولالله ج َ‬ ‫قا َ‬‫َ‬
‫مييا‬
‫و َ‬
‫ل َ‬‫قيي َ‬ ‫ن ِ‬ ‫قيَراطَييا ِ‬ ‫ه ِ‬‫فل َي ُ‬
‫ن َ‬‫ف َ‬ ‫حت ّييى ت ُيدْ َ‬ ‫ها َ‬ ‫هد َ َ‬
‫ش ِ‬ ‫ن َ‬ ‫م ْ‬‫و َ‬
‫ط َ‬‫قيَرا ٌ‬ ‫ِ‬
‫ن )رواه مسلم(‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫مث ْ ُ‬ ‫قا َ‬‫ن َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫مي ْ ِ‬
‫ظي َ‬‫ع ِ‬‫ن ال َ‬ ‫جب َلي ْ ِ‬
‫ل ال َ‬ ‫ل ِ‬ ‫قيَراطا ِ‬ ‫ال ِ‬
‫پیامبر ج فرمود‪ :‬هر کششس بششر جنششازهای حاضششر شششود تششا بششر او نمششاز‬
‫بخواند‪ ،‬یک قیراط ثواب میگیرد و هر کس تا دفن همراه جنازه باشد‬
‫دو قیراط ثواب به دست میآورد‪ ،‬اصششحاب عششرض کردنششد‪ :‬دو قیششراط‬
‫چیست؟ فرمود‪ :‬مانند دو کوه بزرگ است‪) .‬مسلم(‬
‫زیارت گورستان‬
‫زیارت گورستان بششه خشاطر ترحشم بششر بازمانششدگان و طلششب آمششرزش‬
‫برای مرده و پند و موعظه گرفتششن و یششاد قیششامت و مششرگ مشششروع و‬
‫جايز است‪ ،‬اما درست نیست از مردگان چیششزی خواسششته شششود و بششه‬
‫آنها توسل گردد و از آنها طلب یاری شود‪ ،‬چششون چنیششن کششاری شششرک‬
‫محسوب میشود و همهي شریعتها و پیامبران بششرای باطششل کششردن آن‬
‫آمدهاند‪.‬‬
‫پیامبر ج میفرمایششد‪ :‬کنششت نهیتکششم عششن زیششارة القبششور فزورهششا )رواه‬

‫مسلم(‬
‫من قبل ً شما را از زیارت قبور منع میکردم اما حششال آنهششا را زیششارت‬
‫کنید‪) .‬مسلم(‬
‫در حدیث دیگر از ابوهریره آمده است که حضرت ج به زیارت قششبر‬
‫مادرش رفت‪ ،‬گریششه کششرد و یشارانش را هششم بششه گریششه درآورد‪ ،‬سششپس‬
‫فرمود‪ :‬از خدا خواستم که اذن فرماید تا برای مادرم طلب آمششرزش‬
‫کنم‪ ،‬خداوند اجازه نداد‪ ،‬اجازه گرفتم که بششه زیششارتش بیششایم ایششن بششار‬
‫اجازه داد‪ ،‬قبرها را زیارت کنید‪ ،‬چون شما را به یاد قیامت میاندازد‪.‬‬
‫خداوند در آیهي ‪ 106‬سورهي یونس فراخواندن غيششر خششدا از جملششه‬
‫مردگان و طلب یاری از آنها را منع میفرماید‪:‬‬
‫ﯺ ﯺ‬ ‫ﯺ ﯺﯺ ﯺ ﰈ ﰉ ﯺ ﯺ‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫چﯼ ی ی ی ﯺ‬
‫چ يونس‪١٠٦ :‬‬
‫و به جاي خدا كسي و چيزي را پرستش مكن و به فرياد مخوان‬
‫يرساند و نششه زيششاني‪ .‬اگششر چنيششن كنششي )و دعششا و‬
‫كه به تو نه سودي م ‌‬
‫جه آفريششدگان سششازي( از‬ ‫عبششادت خششود را بششه جششاي آفريششدگار متششو ّ‬
‫ستمكاران و مشركان خواهي شد‪.‬‬
‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯼ‬ ‫چﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬
‫ﭚ چ الحقاف‪:‬‬ ‫ﭕ ﭖ ﭗ پ پ‬ ‫ﭔ‬ ‫ی ﭑ ﭒ ﭓ‬
‫‪٦-٥‬‬
‫هتر از كسي است كه افرادي را به فرياد بخواند و‬ ‫چه كسي گمرا ‌‬
‫پرستش كند كه )اگر( تا روز قيامت )هم ايشان را به فرياد بخوانششد و‬
‫يدهنششد‪،‬‬
‫يگوينششد؟ )نششه تنهششا پاسششخش را نم ‌‬
‫پرستش كند( پاسششخش نم ‌‬
‫ً‬
‫يشنوند( و اص شل آنششان از پرستشششگران و بششه‬ ‫بلكه سخنانش را هم نم ‌‬
‫يخبرند‪ .‬و زماني كه مردمششان )در قيششامت(‬ ‫فريادخواهندگان غافل و ب ‌‬
‫ششششششدگان و بششششه فريششششاد‬

‫يشششششوند‪ ،‬چنيششششن پرست ‌‬
‫گششششرد آورده م ‌‬
‫هشششدگاني‪ ،‬دشششمنان پرستشششگران و بششه فريششاد خواهنششدگان‬ ‫خواست ‌‬
‫يجوينششد( و عبششادت ايشششان را نفششي‬
‫يگردند )و از ايشششان بيششزاري م ‌‬‫م ‌‬
‫يپذيرند‪.‬‬
‫يكنند و نم ‌‬
‫م ‌‬
‫آنچه كه دربارهي قبور از آنها نهي شده است‬

‫جايز نیست که برای زیارت قبور خششود را مهیششا کششرد و بششر روی آنهششا‬
‫جشن و سرور به راه انداخت و یا مسجد بنششا کششرد و فششانوس روشششن‬
‫کرد و همچنین گچکاری و بنا کردن و نشستن بر روی قبششور مشششروع‬
‫نیست‪.‬‬
‫ل تشد الرحال إل إلی ثلثششة المسششاجد‪ :‬المسششجد الحششرام و مسششجد‬
‫الرسول و مسجد القصی )متفق عليه(‬
‫تنها بششرای زیششارت سششه مسششجد خششود را آمششاده كنيششد‪ :‬مسششجدالحرام‪،‬‬
‫مسجد من و مسجدالقصی‪) .‬بخاري و مسلم(‬
‫امام مالک در موطأ از ابوهریره روایت میکند کششه گفششت‪ :‬بششه سششوی‬
‫کوه طور بششه راه افتششادم‪ .‬بصششره بششن ابششی بصششرهي غفششاری را در راه‬
‫دیدم‪ ،‬خطاب به من گفشت‪ :‬تصششمیم داری بشه کجشا بشروی؟ گفتشم‪ :‬بششه‬
‫طور‪.‬‬
‫گفت‪ :‬كاش قبل از اينكه خارج شوي تو را ميديدم‪ ،‬چشون از رسششول‬
‫خششدا شششنیدم كششه فرمششود‪ :‬تنهششا بششرای سششه مسششجد بششه راه افتيششد‪:‬‬
‫مسجدالحرام‪ ،‬مسجد من و بیتالمقدس‪.‬‬
‫در مورد شادی و سرور و جشن گرفتن بر روی گورستان‪ ،‬پیامبر ج‬
‫خانههای خود را به قبر تبدیل نکنید و قبر مششن را هششم بششه سششیاحتگاه‬
‫مبدل نسازید‪ ،‬بر من درود بفرستید‪ ،‬چون درود شما هر جا كه باشيد‬
‫به من میرسد‪) .‬ابو داوود(‬
‫عید‪ :‬علم اسششت بششرای گردهمششایی عمششومی کششه مششردم بششدان عششادت‬
‫میکنند‪ ،‬با گذشت سال یا هفته یا ماه در مکاني اجتمششاع مینماینششد‪ ،‬یششا‬
‫به تعبیر دیگر عادت گرفتن به رفت و آمد در مکان و زمان مشخص‪،‬‬
‫از لغت »عاده« )برگشتن( و »اعتیششاد« )عششادت كششردن( گرفتششه شششده‬
‫است‪ ،‬بنابراین برای مکششانی کششه مششردم بششرای عبشادت یششا غیششره در آن‬
‫اجتماع میکنند استعمال میشود‪ ،‬همانگونه که مسجدالحرام یا منی یا‬
‫مزدلفه یا عرفه در شریعت اسلمی به عید تبششدیل شششدهاند یعنششی در‬
‫آن مکانها مردم جمع میشوند‪ ،‬اعیششاد مشششرکین دارای زمششان و مکششان‬
‫مخصوصی بود‪ ،‬وقتی که اسلم آمد‪ ،‬آنها را باطل كرد و به جای آنهششا‬
‫دو عید رمضان و قربان و روز عرفه مشروع گشت‪.‬‬
‫در مورد نامشروع بودن بنا کردن مسششجد بششر گورسششتان‪ ،‬عايشششه در‬
‫بیماری مرگ حضرت از ایشان چنين روایت میکند‪:‬‬
‫صيياَرى‬ ‫والن ّ َ‬
‫هودَ َ‬‫ه ال ْي َ ُ‬
‫ن الل ّ ُ‬ ‫ع َ‬‫ه لَ َ‬
‫في ِ‬ ‫ت ِ‬ ‫ما َ‬ ‫ذي َ‬ ‫ه ال ّ ِ‬ ‫ض ِ‬ ‫مَر ِ‬ ‫في َ‬ ‫ل ِ‬ ‫قا َ‬‫َ‬
‫َ‬
‫ك َلب َْرُزوا َ‬
‫وَل ذَل ِ َ‬ ‫َ‬
‫ه‬
‫قب َْر ُ‬ ‫ول َ ْ‬
‫ت َ‬ ‫قال َ ْ‬ ‫دا َ‬ ‫ج ً‬
‫س ِ‬ ‫م ْ‬‫م َ‬ ‫ه ْ‬ ‫بوَر أن ْب َِيا َئ ِ ِ‬ ‫ذوا ُ‬
‫ق ُ‬ ‫خ ُ‬
‫ات ّ َ‬
‫خ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫دا )متفق عليه(‬ ‫ج ً‬‫س ِ‬‫م ْ‬ ‫خذ َ َ‬‫ن ي ُت ّ َ‬ ‫شى أ ْ‬ ‫غي َْر أّني أ ْ‬
‫نفرین خدا بر یهود و نصارا‪ ،‬چون قبور پیامبرانشان را مسششجد قششرار‬
‫دادند‪ ،‬عايشه میفرماید‪ :‬اگر از این بیم نداشششتم كششه بششر قششبر حضششرت‬
‫مسجد ساخته شود اجازه ميدادم قبرش را مشخص كنند‪) .‬بخششاري و‬
‫مسلم(‬
‫دوباره از عايشه روایت شده است که گفت‪ :‬وقتی حضرت ج بیمار‬
‫گشششت‪ ،‬برخششی از زنششانش داسششتان حبشششه را بششرای حضششرت تعریششف‬
‫میکردند کششه بششر روی در و دیششوار آن تصششاویر زیبششا و قشششنگی کشششیده‬
‫شده است‪ ،‬پیامبر ج سرش را بلند کرد و فرمود‪ :‬اگر میان آنها مششرد‬
‫صالحی بمیرد بر روی قبرش مسجد میسششازند‪ ،‬سششپس آن تصششاویر را‬
‫بر آن میکشششند‪ ،‬آنهششا بششدترین آفریششدههاي خداونششد هسششتند‪) .‬مسششلم و‬
‫بخاری(‬
‫شافعی میگوید‪ :‬دوست ندارم که انسانی مورد احترام واقع شششود و‬
‫بعد از مرگ بر روی قبرش مسجد بسازند‪ ،‬چون بیم ایجشاد فتنششه بعششد‬
‫از او میان مردم خیلی زیاد است‪.‬‬
‫پیامبر ج میفرماید‪ :‬بر روی قبر ننشینید و نماز نخوانید‪) .‬مسلم(‬

‫در مورد گچ کاری و بنا کردن و نشستن بر روی قششبر جشابر میگویششد‪:‬‬
‫پیامبر خدا از گچ کاری قبر و نشستن و بنا کردن بر آن نهی فرمششوده‬
‫است‪) .‬مسلم(‬
‫در حدیث دیگري میفرماید‪ :‬اگر یکی از شما بر روی آتش بنشششیند و‬
‫لباس و بدنش بسوزد از نشستن بر روی قبر بهتر است‪) .‬بخاری(‬
‫و دربارهي امر به يكسان كردن قبور با خاك ابیهیاج اسدی از علششی‬
‫بن ابیطالب نقل میکند كه علی ط گفت‪ :‬آیا تو را بشه کشاری بفرسششتم‬
‫که حضرت ج در دوران خودش مرا برای آن مأموریت فرسششتاد؟ هششر‬
‫تمثالی را دیدی بشکن و هر قبر بلندی را دیدی با خشاک يكسشان کشن‪.‬‬
‫)مسلم(‬
‫ثمامه بن شفی میگوید‪ :‬همراه فضاله بن عبید در سششرزمین روم در‬
‫رودس نشسششته بششودیم‪ ،‬یکششی از یششاران مششا دار فششانی را وداع گفششت‪،‬‬
‫فضاله دستور داد که قبرش را با خاک یکسان کنیم‪ ،‬سپس گفششت‪ :‬از‬
‫حضرت ج شنیدم که فرمود‪ :‬قبرها را با خاک يكسان کنید‪) .‬مسلم(‬
‫سنت است که قبر تنها به اندازهي یک وجب از زمین بلنششدتر باشششد‪،‬‬
‫نبايد از این بیشتر باشد‪ ،‬همانگونه که اهل علم بیان کردهاند‪.‬‬
‫نوحهسرايی و داد و فغان بر میت‬

‫ایمان داریم که نوحهسرايی بر میت و زخمی کردن صششورت و داد و‬
‫فغان به راه انداختن یکی از کارهششای دوران جششاهلیت قبششل از اسششلم‬
‫است که موجب خشم خدا و پیامبر میگردنششد‪ ،‬همچنیششن ایمششان داریششم‬
‫بیشتر از سه روز تعزیشه بشر میششت جشايز نیسششت مگششر بشرای زنشی کشه‬
‫شششوهرش مششرده باشششد بایششد چهششار مششاه و ده روز در عششزاداری بششاقی‬
‫بماند‪.‬‬
‫پيامبر ج میفرماید‪) :‬لیس منا من لطششم الخششدود‪ ،‬و شششق الجیششوب‪ ،‬و‬
‫دعا بدعوی الجاهلیه(‪).‬متفق عليه(‬
‫کسششی کشه صششورتش را زخمشی و یقهاش را پششاره کنششد و ماننششد اهششل‬
‫جاهلیت نوحهسرايی کند از ما نیست‪) .‬بخاري و مسلم(‬
‫ابی برده بن ابی موسی میگوید‪ :‬ابوموسی به شدت بیمار شد و در‬
‫حالی که سرش در آغوش یکی از زنانش بود از هوش رفت‪ ،‬یکی از‬
‫زنانش فریاد کشید‪ ،‬ابوموسی نتوانست چیششزی بگویشد‪ ،‬وقشتی کشه بششه‬
‫هوش آمد گفت‪ :‬از کسی که رسول خدا از او بری باشد من هم بری‬
‫هستم‪ ،‬چون حضرت از كساني که هنگام مرگ نزدیکان با صدای بلند‬
‫گریه میكنند و یا سر را میتراشند یا یقه را پششاره میکننششد بششری اسششت‪.‬‬
‫عبید بن عمر میگوید‪ :‬امسششلمه گفششت‪ :‬وقششتی ابوسششلمه دار فششانی را‬
‫وداع گفت‪ ،‬با خود گفتم‪ :‬در سرزمین غربت غریب افتادهام‪ ،‬خششود را‬
‫برای گریه آماده کردم‪ ،‬زنشی از اطشراف مشدینه نيشز خواسشت بشا مشن‬
‫گريه کند‪ ،‬رسول خدا ج خطاب به او فرمود‪ :‬آیا میخواهی شیطان را‬
‫به خانهای فرا خششوانی کششه دو بششار از آن رانششده شششده اسششت؟ خششود را‬
‫کنترل کردم و گریه نکردم‪) .‬مسلم(‬
‫پیامبر ج در حدیثی که ابومالششک اشششعری آن را روایششت کششرده اسششت‬
‫نوحهخششواني را یکششی از کارهششای جششاهلی و سششرانجام آن را بششد بیششان‬
‫میفرمايد‪:‬‬
‫ن ال ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫قا َ َ‬
‫خ يُر‬ ‫ف ْ‬ ‫ه ّ‬ ‫ة َل ي َت ُْرك ُييون َ ُ‬ ‫هل ِي ّ ِ‬
‫جا ِ‬‫ر ال ْ َ‬ ‫ِ‬ ‫م‬
‫نأ ْ‬ ‫م ْ‬ ‫مِتي ِ‬ ‫في أ ّ‬ ‫ع ِ‬ ‫ل أْرب َ ٌ‬ ‫َ‬
‫سي َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫جوم ِ‬ ‫قاءُ ب ِييالن ّ ُ‬ ‫ست ِ ْ‬ ‫وال ْ‬ ‫ب َ‬ ‫سا ِ‬‫في الن ْ َ‬ ‫ن ِ‬ ‫ع ُ‬ ‫والط ْ‬ ‫ب َ‬ ‫سا ِ‬ ‫ح َ‬ ‫في ال ْ‬ ‫ِ‬
‫م‬‫و َ‬
‫م َيي ْ‬ ‫قيا ُ‬ ‫هيا ت ُ َ‬ ‫وت ِ َ‬ ‫م ْ‬
‫ل َ‬ ‫قْبي َ‬ ‫ب َ‬ ‫م ت َُتي ْ‬ ‫َ‬
‫ذا لي ْ‬ ‫ة إِ َ‬ ‫ح ُ‬
‫ل الّنائ ِ َ‬ ‫قا َ‬ ‫و َ‬ ‫ة َ‬ ‫ح ُ‬ ‫والن َّيا َ‬ ‫َ‬
‫ب )رواه‬ ‫ر‬
‫َ ٍ‬ ‫ي‬ ‫ج‬‫َ‬ ‫ن‬
‫ْ‬ ‫ي‬ ‫م‬‫ِ‬ ‫ع‬
‫ٌ‬ ‫ر‬ ‫د‬
‫ِ‬ ‫و‬
‫َ ٍ َ ْ‬ ‫ن‬ ‫را‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ط‬ ‫َ‬
‫ق‬ ‫ن‬
‫ْ‬ ‫ي‬ ‫م‬‫ِ‬ ‫ٌ‬
‫ل‬ ‫با‬‫َ‬ ‫ر‬ ‫ْ‬ ‫س‬
‫ِ‬ ‫ها‬‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ي‬ ‫َ‬ ‫ل‬‫ع‬‫َ‬ ‫و‬‫َ‬ ‫ة‬
‫ِ‬ ‫م‬ ‫َ‬ ‫يا‬
‫َ‬ ‫ق‬
‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫ل‬ ‫ا‬
‫مسلم(‬
‫چهار چیز جاهلی میان امتم هرگز ترک نمیشوند‪ :‬افتخار به نسششب و‬
‫حمله وهجوم به مردگان و طلب باران بشه وسشيلهي سشتارهها و داد و‬
‫فغان بر مردگان و اگر قبششل از مششرگ از داد و فغششان تششوبه نشششود‪ ،‬آن‬
‫كس در روز قیامت در حالی زنششده میشششود کششه ظرفششی از آهششن ذوب‬
‫شده و زرهای از آتش بر سر و تن دارد‪) .‬مسلم(‬
‫حششتی در حششدیثي دیگششر گریششه را یکششی از کارهششای کششافران قلمششداد‬
‫مینمایششد‪ ،‬ابششوهریره میگویششد‪ :‬رسششول خششدا ج فرمششود‪ :‬دو ويژگششي از‬
‫ويژگيهاي کفر در مردم وجود دارند‪ :‬طعنه زدن به گذشششتگان و داد و‬
‫فغان بر میت‪) .‬مسلم و بخاری(‬
‫در حدیث دیگر بیششان میکنششد اگششر میششت بششه گریششه کششردن بششر خششودش‬
‫وصیت کند یا نوحهخواني جششزو آداب و رسششوم او باشششد دچششار عششذاب‬
‫میگردد‪ ،‬از عمر ط روایت شده است که حضششرت ج فرمششوده‪ :‬میششت‬
‫بر اثر گریه و ناله کردن بر او عذاب میبیند‪) .‬بخاری(‬
‫ابیبرده از پدرش روایت میکند که گفت‪ :‬وقتی عمر مورد اصابت آن‬
‫مششرد مجوسششی قششرار گرفششت‪ ،‬صششهیب فریششاد زد‪ :‬وای بششرادرم! عمششر‬
‫فرمود‪ :‬مگر نمیدانید که پیامبر ج فرموده است‪ :‬مرده بر اثر گششریهي‬
‫زندگان بر او‪ ،‬عذاب میبیند‪) .‬بخاری(‬
‫منظور از گریه در حدیث گریهای است که همراه داد و فغان باشد‪،‬‬
‫یا چیزهايی ماننششد پششاره کششردن پیراهششن و زخمششی کششردن صششورت و یششا‬
‫منهیات دیگر را به همراه داشته باشد‪ ،‬ضمنا ً وقششتی مششرده سششزا داده‬
‫میشود که در دنیا بدین کار خرسند بوده باشد به گونهای که سششنت و‬
‫روش او میان خانوادهاش بوده یششا بششدین گنششاه وصششیت كششرده باشششد و‬
‫دیگران هم وصیتش را به جا آورند‪ ،‬یا اصل ً چنین کششاری میششان قششوم و‬
‫قبیلهاش صورت گرفته باشد ولی او به ترک آن اقدام ننموده باشششد‪،‬‬
‫اما اگر در حیات خودش از این كار نهی کرده و هرگششز بششدان خرسششند‬
‫نباشد عششذاب و سششزایی نمیبینششد چششون قاعششدهي قرآنششی حششاکی از آن‬
‫است که‪:‬‬
‫چ ﯟﯗ ﯠ ﯡ ﯢ ﯤﯣ ﯺ چ فاطر‪١٨ :‬‬
‫يكشد‪.‬‬
‫هيچ گناهكاري بار گناه ديگري را به دوش نم ‌‬
‫عرب عادت داشتند بدین عمل ناخوشایند وصششیت و سششفارش کننششد‪،‬‬

‫این شعر از عادت و سرشت آنها تعبیر میکند‪:‬‬
‫و شقی علی الجیب یا‬ ‫إذا مت فانعینی بما أنا أهله‬
‫إبنة معبد‬
‫مردم به گونهای برایم عزاداری کنید که شایستهي مقششامم‬‫وقتی که ُ‬
‫باشد‪ ،‬ای دختر معبد پیراهنها را بر لشهام پاره کن‪.‬‬
‫اما خداوند هرگز بر اثر نگرانی و حزن قلب و اشك چشم کسششی را‬
‫سزا نمیدهد‪ ،‬چون این کار از مهششر و محبششتی سرچشششمه میگیششرد کششه‬
‫خداوند در دلها به ودیعت گذاشششته اسششت‪ ،‬بلکششه عششذاب و سششزا فقششط‬
‫مستحق گریه و فغانی است که گفته شد‪.‬‬
‫عبداللهبنعمر میگوید‪ :‬سعدبنعباده پیششش حضششرت ج از بیمششاریاي کششه‬
‫داشت شکایت کرد‪ ،‬پیامبر همراه عبدالرحمان بن عوف و سششعدبنابی‬
‫وقاص و عبداللهبنمسعود به عیشادش رفتنششد‪ ،‬وقشتی وارد ششدند سشعد‬
‫بیهوش بود‪ ،‬حضرت فرمود‪ :‬جان داده است؟ عرض کردنششد‪ :‬خيششر ای‬
‫رسول خدا‪ ،‬حضرت گریه کرد‪ ،‬وقتی یاران گششریهاش را دیدنششد‪ ،‬گریششه‬
‫کردند‪ ،‬فرمود‪ :‬مگر نمیبینید خداوند بر اثر اشك چشششم و حششزن قلششب‬
‫کسی را سزا نمیدهد‪ ،‬اما این زبان یا موجب رحمششت اسششت یششا سششزا‪.‬‬
‫)مسلم(‬
‫حدیث زینب دختر ابیسلمه به حششرام بششودن عششزاداری بیشششتر از سششه‬
‫روز جز برای زن همسششرمرده اشششاره میكنششد‪ :‬وقششتی خششبر جششان دادن‬
‫ابوسفیان از شام به مششدینه رسششید‪ ،‬امحششبيبه –همسششر پيششامبر‪ -‬در روز‬
‫سوم مقداری حنا خواست تا آن را به سششر و صششورت و دسششت بزنششد‪،‬‬
‫سپس گفت من از اینها بینیاز هستم‪ ،‬اما از حضششرت ج شششنیدهام کششه‬
‫خ َ‬ ‫َ‬
‫ت‬‫مّييي ٍ‬‫عَلى َ‬ ‫حد ّ َ‬ ‫ن تُ ِ‬‫رأ ْ‬ ‫ِ‬ ‫وم ِ اْل ِ‬ ‫وال ْي َ ْ‬
‫ه َ‬ ‫ن ِبالل ّ ِ‬ ‫م ُ‬ ‫ة تُ ْ‬
‫ؤ ِ‬ ‫مَرأ ٍ‬‫ل ِل ْ‬‫ح ّ‬ ‫َل ي َ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫شًرا‬‫ع ْ‬‫و َ‬‫ر َ‬
‫ه ٍ‬
‫ش ُ‬‫ةأ ْ‬ ‫ع َ‬
‫ه أْرب َ َ‬ ‫عل َي ْ ِ‬
‫حد ّ َ‬
‫ها ت ُ ِ‬ ‫فإ ِن ّ َ‬‫ج َ‬ ‫و ٍ‬ ‫عَلى َز ْ‬ ‫ث إ ِّل َ‬ ‫وقَ ث ََل ٍ‬ ‫َ‬
‫ف ْ‬
‫)رواه البخاری(‬
‫برای زنی که به خدا و روز قیامت ایمان دارد حلل نیست بیشششتر از‬
‫سه روز در عزا بماند مگر برای همسرش که باید چهار ماه و ده روز‬
‫در سوگواری باقی بماند‪) .‬بخاري(‬
‫دوباره از زینب دختر ابیسلمه روایت شده است که بر زینششب دخششتر‬
‫جحش در حالی کشه بشرادرش را از دسشت داده بشود وارد ششد‪ .‬زينشب‬
‫دختر جحش مقداری بوي خوش درخواست كششرد و آن را بششه خششودش‬
‫زد سپس گفت‪ :‬من به اینها نیاز ندارم‪ ،‬ولششی از پیششامبر ج شششنیدم کششه‬
‫بالی منبر فرمود‪:‬‬
‫خ َ‬ ‫َ‬
‫ت‬‫مّييي ٍ‬‫عَلى َ‬ ‫حد ّ َ‬ ‫ن تُ ِ‬‫رأ ْ‬ ‫ِ‬ ‫وم ِ اْل ِ‬ ‫وال ْي َ ْ‬
‫ه َ‬ ‫ن ِبالل ّ ِ‬ ‫م ُ‬ ‫ة تُ ْ‬
‫ؤ ِ‬ ‫مَرأ ٍ‬
‫ل ِل ْ‬‫ح ّ‬ ‫َل ي َ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫شًرا‬‫ع ْ‬‫و َ‬‫ر َ‬
‫ه ٍ‬
‫ش ُ‬‫ةأ ْ‬ ‫ع َ‬
‫ه أْرب َ َ‬ ‫عل َي ْ ِ‬
‫حد ّ َ‬
‫ها ت ُ ِ‬ ‫فإ ِن ّ َ‬‫ج َ‬ ‫و ٍ‬ ‫عَلى َز ْ‬ ‫ث إ ِّل َ‬ ‫وقَ ث ََل ٍ‬ ‫َ‬
‫ف ْ‬
‫برای زنی که به خدا و روز قیامت ایمان دارد حلل نیست بیشششتر از‬
‫سه روز در عزا بماند مگر برای همسرش که باید چهار ماه و ده روز‬
‫در سوگواری باقی بماند‪) .‬بخاري(‬
‫هدف از سوگواری در ایششن روایششات ایششن اسششت کششه زن بایششد در ایششن‬
‫مدت از لباس زرق و برقدار و آرایش کردن و هر چیزی که مقدمهي‬
‫جماع باشد استفاده نکند‪ ،‬اما شارع به زن اجششازه داده اسششت کششه بششر‬
‫غیر شوهرش سه روز عزاداری کند‪ ،‬چششون زن سرچشششمهي عششاطفه‬
‫است و خیلی زود متششأثر میشششود و قلبششش بششه درد میآیششد‪ ،‬ولششی فقهششا‬
‫اتفاقنظر دارند كه این تعزیشه بشرای زن واجشب نیسشت و اگشر در ایشن‬
‫مدت شوهر خواستار همبستری با زن باشد حششق نششدارد شششوهرش را‬
‫از این حق منع کند‪.‬‬
‫پرداخت زکات‬
‫ایمان داریم که پرداخت زکات یکی از ارکان شریعت اسلمی است‬

‫و شرط وجوب زکات‪ ،‬اسلم‪ ،‬آزادی‪ ،‬مششالکیت صششد در صششد امششوال و‬
‫چرخش یک سال تمام است‪ .‬خداوند زکات را برای پاک کششردن درون‬
‫از بخششل و حسششادت و بششه داد مسششتمندان رسششیدن و اقششامهي مصششالح‬
‫مسلمین مشروع فرموده است‪ ،‬منکششر آن از دايششرهي اسششلم بيششرون‬
‫ميرود و هر کس بششر اثششر بخششل و آز آن را پرداخششت نکنششد بشا زور از او‬
‫گرفته میشود و اگر باز هم سر تسلیم فرود نیاورد با او پیکار میشود‬
‫تا زماني كه آن را پرداخت نمايد‪.‬‬
‫در قرآن و سنت پيامبر ج دليل فراوانی بر این موضوع وجششود دارد‬
‫که بدیهی بودنش را در اسلم به اثبات میرساند‪:‬‬
‫و نماز را برپا داريد و زكات را بپردازيد و با نمازگزاران )به صورت‬
‫جماعت( نماز بخوانيد‪.‬‬
‫ک چ الحزاب‪٣٣ :‬‬ ‫چ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅﮆ‬

‫و نمششاز را برپششا داريششد و زكششات را بپردازيششد و از خششدا و پيغمششبرش‬

‫اطاعت نماييد‪.‬‬
‫همچنين ميفرمايد‪:‬‬
‫ﮥ ﮦ ﮧﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ چ التوبة‪:‬‬ ‫ﮤ‬ ‫چ ﮚﮛﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡﮱ ﮢﮣ‬

‫‪١٠٣‬‬
‫)اي پيغمبر!( از اموال آنان )كه به گناه خود اعتراف دارند و در‬
‫يباشند( زكات بگير تششا‬‫صدد كاهش بديها و افزايش نيكيهاي خويش م ‌‬
‫بدين وسيله ايشان را )از رذائل اخلقي‪ ،‬و گناهان‪ ،‬و تنگچشمي( پاك‬
‫داري‪ ،‬و )در دل آنششان نيششروي خيششرات و حسششنات را رشششد دهششي و‬
‫درجات( ايشان را بال بري‪ ،‬و براي آنان دعا و طلب آمرزش كششن كششه‬
‫قطعا ً دعا و طلششب آمششرزش تششو مششايهي آرامششش )دل و جششان( ايشششان‬
‫يگششردد( و خداونششد‬
‫يشود )و سبب اطمينان و اعتقشاد بيشترشششان م ‌‬ ‫م ‌‬
‫شنواي )دعاي مخلصان و( آگاه )از نّيات همگان( است‪.‬‬
‫شيهادة أ َن َل إل َيه إّل الل ّيه َ‬ ‫عل َييى َ‬
‫ن‬‫وأ ّ‬ ‫ُ َ‬ ‫ِ َ ِ‬ ‫س َ َ َ ِ ْ‬ ‫مي ٍ‬ ‫خ ْ‬ ‫سيَل ُ‬
‫م َ‬ ‫ي اْل ِ ْ‬‫ب ُن ِ َ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ج َ‬
‫حي ّ‬
‫ء الّزكا ِ‬
‫وِإيَتا ِ‬
‫ة َ‬
‫صل ِ‬ ‫وإ ِقام ِ ال ّ‬
‫دا رسولالله َ‬ ‫م ً‬ ‫ح ّ‬
‫م َ‬ ‫ُ‬
‫ن‪) .‬متفق عليه(‬ ‫ضا َ‬ ‫م َ‬ ‫َر َ‬
‫اسلم بر پنج چیز بنا شششده اسششت‪ :‬گششواهی دادن بششه توحيششد الششوهیت‬
‫پروردگشار‪ ،‬رسشالت محمششد ج‪ ،‬اقشامهي نمشاز‪ ،‬پرداخششت زکشات‪ ،‬حشج و‬
‫روزهي رمضان‪) .‬بخاري و مسلم(‬
‫در حدیث دیگر به معاذ میفرماید‪:‬‬
‫َ‬ ‫ن أَ ْ‬ ‫ك ت َأ ِْتي َ‬
‫هم‬ ‫عو ُ‬ ‫ل ماَتيدْ ُ‬ ‫و ُ‬ ‫نأ ّ‬ ‫فل ْي َك ُي ْ‬ ‫ب َ‬ ‫كتيا ِ‬ ‫ل ال ْ ِ‬ ‫هي ِ‬ ‫مي ْ‬ ‫وما ً ِ‬ ‫ق ْ‬ ‫إ ِن ّ َ‬
‫مدا ً رسولالله َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫م‬ ‫ه ْ‬‫ن ُ‬ ‫فإ ِ ْ‬ ‫ح ّ‬ ‫م َ‬
‫ن ُ‬ ‫وأ ّ‬ ‫ه َ‬ ‫ه إ ِّل الل ّ ُ‬ ‫ن َل إ ِل َ َ‬ ‫ةأ ْ‬ ‫هادَ ِ‬ ‫ش َ‬ ‫إ َِلىه َ‬
‫ض َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫أَ َ‬
‫س‬‫مي َ‬ ‫خ ْ‬ ‫م َ‬ ‫هي ْ‬ ‫علي ْ ِ‬ ‫فت َيَر َ‬ ‫قد ْ ا ْ‬ ‫ه َ‬ ‫ن الل ّ َ‬ ‫مأ ّ‬ ‫ه ْ‬ ‫م ُ‬ ‫عل ِ ْ‬ ‫فأ ْ‬ ‫ك َ‬ ‫ك ل ِذَل ِ َ‬ ‫عو َ‬ ‫طا ُ‬
‫ك‬‫ك ِلييذَل ِ َ‬ ‫عو َ‬ ‫طييا ُ‬ ‫م أَ َ‬ ‫هيي ْ‬‫ن ُ‬ ‫فييإ ِ ْ‬‫ة َ‬ ‫ول َي َْليي ٍ‬ ‫وم ٍ َ‬ ‫ل َييي ْ‬ ‫كيي ّ‬ ‫فييي ُ‬ ‫ت ِ‬ ‫وا ٍ‬ ‫صييل َ َ‬ ‫َ‬
‫خي ُ‬
‫ذ‬ ‫م تُ ْ‬
‫ؤ َ‬ ‫َ‬ ‫صد َ َ‬ ‫َ‬ ‫ها ْ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ه ْ‬ ‫وال ِ ِ‬ ‫مي َ‬ ‫في أ ْ‬ ‫ة ِ‬ ‫ق ً‬ ‫م َ‬ ‫ه ْ‬ ‫علي ْ ِ‬ ‫ض َ‬ ‫فت ََر َ‬ ‫ن الل َ‬ ‫مأ ّ‬ ‫ه ْ‬ ‫م ُ‬ ‫عل ِ ْ‬‫فأ ْ‬
‫م )متفق عليه(‬ ‫ف َ‬ ‫على ُ‬ ‫َ‬ ‫نأ ْ‬ ‫َ‬
‫ه ْ‬ ‫قَرائ ِ ِ‬ ‫وت َُردّ َ‬ ‫م َ‬ ‫ه ْ‬ ‫غن َِيائ ِ ِ‬ ‫م ْ‬ ‫ِ‬
‫تو پیش قومی میروی که اهل کتاب هستند‪ ،‬ابتدا آنها را به شهادتین‬
‫فرا خوان‪ ،‬اگر آن را پذیرفتند به آنها یاد بده کششه خداونششد در روز پنششج‬
‫نماز بر آنها واجب فرموده است‪ ،‬اگر آن را هم پذیرفتند بدیشان یششاد‬
‫بده که خداونششد زکششات را بششر ثروتمنششدان آنهششا واجششب كششرده اسششت تششا‬
‫مقششداری از ثششروت خششود را بششه مستمندانشششان بپردازنششد‪) .‬مسششلم و‬
‫بخاری(‬
‫در آيششاتي از قششرآن نسششبت بششه افششرادی کشه زکششات نمیپردازنششد تهديششد‬
‫شديدي شده است‪:‬‬
‫چ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀﮁ‬
‫ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک ﮒ گ گ‬ ‫ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ‬
‫ﮢ ﮣ‬ ‫گ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ‬
‫چ التوبة‪٣٥ - ٣٤ :‬‬
‫ي يهودي و مسيحي‪ ،‬اموال مردم‬ ‫اي مؤمنان! بسياري از علماء دين ِ‬
‫يدارنششد )و از‬‫يخورنششد‪ ،‬و ديگششران را از راه خششدا بششاز م ‌‬ ‫را به نششاحق م ‌‬
‫يكننششد و از پششذيرش اسششلم‬ ‫اطمينان مردمان به خود سوءاسششتفاده م ‌‬
‫ينماينششد‪ .‬اي مؤمنششان! شششما همچششون ايشششان نشششويد و‬ ‫ممششانعت م ‌‬
‫مواظب علماء بدكردار و عرفاء ناپرهيزگار خود باشيد و بدانيششد اسششم‬
‫يدهشد( و كسشاني كشه طل و‬ ‫لاندوز را تغييشر نم ‌‬
‫م دنياپرستان ما ‌‬ ‫و رس ْ‬
‫ينمايند‪ ،‬آنششان را‬
‫يكنند و آن را در راه خدا خرج نم ‌‬ ‫نقره را اندوخته م ‌‬
‫به عذاب بس بزرگ و بسيار دردناكي مژده بششده‪ .‬روزي )فششرا خواهششد‬
‫يشششود و پيشششانيها و‬ ‫هها در آتششش دوزخ‪ ،‬تششافته م ‌‬ ‫رسيد كششه( ايشن سشك ّ ‌‬
‫يگردد )و بششراي توبيششخ( بديشششان‬ ‫پهلوها و پشتهاي ايشان با آنها داغ م ‌‬
‫يشود‪ :‬اين همششان چيششزي اسششت كششه بششراي خويشششتن انششدوخته‬ ‫گفته م ‌‬
‫ياندوختيد‪.‬‬‫يكرديد‪ ،‬پس اينك بچشيد مزهي چيزي را كه م ‌‬ ‫م ‌‬
‫پيامبر ج در حدیثي دیگر میفرماید‪:‬‬
‫ُ‬
‫ر‬
‫فييي ن َييا ِ‬ ‫عل َي ْ ي ِ‬
‫ه ِ‬ ‫ي َ‬ ‫م َ‬ ‫ح ِ‬‫ه إ ِّل أ ْ‬
‫كات َ ُ‬ ‫دي َز َ‬ ‫ؤ ّ‬‫ز َل ي ُ َ‬ ‫ب ك َن ْ ٍ‬ ‫ح ِ‬ ‫صا ِ‬ ‫ن َ‬ ‫م ْ‬ ‫ما ِ‬ ‫َ‬
‫م‬ ‫ُ‬
‫حكيي َ‬ ‫حت ّييى ي َ ْ‬
‫ه َ‬ ‫جِبين ُ ُ‬
‫و َ‬‫جن َْباهُ َ‬‫ها َ‬ ‫وى ب ِ َ‬ ‫ْ‬
‫ح في ُك َ‬ ‫َ‬ ‫صفائ ِ َ‬ ‫َ‬ ‫عل َ‬ ‫ُ‬ ‫ج َ‬ ‫َ‬
‫م في ُ ْ‬ ‫هن ّ َ‬‫ج َ‬ ‫َ‬
‫م‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬
‫ة ثيي ّ‬ ‫سن َ ٍ‬
‫ف َ‬ ‫ن أل َ‬ ‫سي َ‬ ‫م ِ‬‫خ ْ‬ ‫داُرهُ َ‬‫مق َ‬ ‫ن ِ‬
‫وم ٍ كا َ‬ ‫في ي َ ْ‬ ‫ه ِ‬‫عَباِد ِ‬ ‫ن ِ‬ ‫ه ب َي ْ َ‬ ‫الل ُ‬
‫ب‬ ‫ح ِ‬ ‫صييا ِ‬ ‫ن َ‬ ‫مي ْ‬ ‫مييا ِ‬

‫َ‬
‫و َ‬ ‫ر َ‬ ‫ما إ ِل َييى الن ّييا ِ‬ ‫وإ ِ ّ‬ ‫ة َ‬ ‫جن ّ ِ‬ ‫ما إ َِلى ال ْ َ‬ ‫ه إِ ّ‬ ‫سِبيل َ ُ‬ ‫ي ََرى َ‬
‫ت‬ ‫ما كييان َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ر َ‬ ‫ف ِ‬ ‫و َ‬ ‫ر كأ ْ‬ ‫َ‬ ‫ق ٍ‬ ‫قْر َ‬ ‫ع َ‬ ‫ها ب ِ َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ل َل ي ُ َ‬
‫ُ‬ ‫قا ٍ‬ ‫حل َ‬
‫ُ‬
‫ها إ ِل ب ُطِ َ‬ ‫دي َزكات َ َ‬ ‫ؤ ّ‬ ‫إ ِب ِ ٍ‬
‫حّتييى‬ ‫ها َ‬ ‫ه أول َ‬ ‫َ‬ ‫علي ْ ِ‬ ‫َ‬ ‫ت َ‬ ‫ها ُردّ ْ‬ ‫خَرا َ‬ ‫هأ ْ‬ ‫علي ْ ِ‬ ‫َ‬ ‫ضى َ‬ ‫م َ‬ ‫ما َ‬ ‫ه كل َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫علي ْ ِ‬ ‫َ‬ ‫ن َ‬ ‫ست َ ّ‬ ‫تَ ْ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬
‫ف‬ ‫ن أل ي َ‬ ‫سييي َ‬ ‫م ِ‬ ‫خ ْ‬ ‫داُرهُ َ‬ ‫قي َ‬ ‫م ْ‬ ‫ن ِ‬ ‫وم ٍ ك َييا َ‬ ‫في ي َ ْ‬ ‫ه ِ‬ ‫عَباِد ِ‬ ‫ن ِ‬ ‫ه ب َي ْ َ‬ ‫م الل ُ‬ ‫حك ُ َ‬ ‫يَ ْ‬
‫ن‬‫مي ْ‬ ‫ميا ِ‬ ‫و َ‬ ‫ر َ‬ ‫ما إ ِليى الّنيا ِ‬ ‫َ‬ ‫وإ ِ ّ‬ ‫ة َ‬ ‫جن ّ ِ‬ ‫ْ‬
‫ما إ ِلى ال َ‬ ‫َ‬ ‫ه إِ ّ‬ ‫َ‬
‫سِبيل ُ‬ ‫م ي ََرى َ‬ ‫ة ثُ ّ‬ ‫سن َ ٍ‬ ‫َ‬
‫ر‬ ‫َ‬
‫ف‬ ‫و‬ ‫َ‬ ‫أ‬ ‫ي‬ ‫َ‬ ‫ك‬ ‫ر‬ ‫ي‬ ‫َ‬
‫ق‬ ‫ر‬ ‫َ‬
‫ق‬ ‫ع‬ ‫قا‬ ‫َ‬ ‫ب‬ ‫ها‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫ح‬ ‫ط‬ ‫ب‬ ‫ل‬ ‫ّ‬ ‫إ‬ ‫ها‬ ‫َ‬ ‫ت‬ ‫َ‬
‫كا‬ ‫ز‬ ‫دي‬ ‫َ‬
‫ؤ‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫َ‬ ‫م‬ ‫َ‬ ‫ن‬ ‫َ‬
‫غ‬ ‫ب‬ ‫ح‬ ‫ِ‬ ‫صا‬
‫ْ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ْ‬ ‫ٍ‬ ‫َ َ ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ ِ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ ّ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬
‫هييا‬ ‫في‬ ‫ِ‬ ‫س‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫يا‬ ‫ي‬ ‫ه‬ ‫ِ‬ ‫ن‬ ‫رو‬ ‫ُ‬
‫ق‬ ‫ب‬ ‫ه‬ ‫ي‬ ‫ح‬ ‫َ‬ ‫ط‬ ‫ن‬
‫َ َ ْ‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫يا‬ ‫ي‬ ‫ه‬ ‫ف‬
‫ِ‬ ‫ل‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ظ‬ ‫َ‬ ‫أ‬ ‫ب‬ ‫ه‬ ‫ُ‬
‫ؤ‬ ‫ي‬ ‫َ‬ ‫ط‬ ‫َ‬ ‫ت‬ ‫ف‬‫َ‬ ‫ت‬ ‫ن‬ ‫يا‬‫ي‬ ‫َ‬ ‫ك‬ ‫ما‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ ِ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ ِ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬
‫ها‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫َ‬ ‫أو‬ ‫ُ‬ ‫ه‬ ‫ي‬‫َ‬ ‫ل‬ ‫ع‬
‫َ‬ ‫ت‬ ‫د‬ ‫ر‬ ‫ها‬ ‫را‬ ‫خ‬‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫أ‬ ‫ه‬ ‫ي‬‫َ‬ ‫ل‬ ‫ع‬
‫َ‬ ‫ضى‬ ‫م‬ ‫ما‬ ‫ّ‬ ‫ل‬ ‫ُ‬ ‫ك‬ ‫ء‬ ‫حا‬ ‫ْ‬ ‫ل‬ ‫ج‬ ‫ل‬‫َ‬ ‫و‬ ‫ء‬ ‫صا‬ ‫ْ‬
‫ق‬ ‫ع‬
‫َ‬
‫ْ ِ‬ ‫َ َ ُ ّ ْ‬ ‫ْ ِ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫َ ُ َ‬
‫ن‬ ‫يي‬ ‫ي‬ ‫س‬
‫ْ ِ‬ ‫م‬ ‫خ‬‫َ‬ ‫ه‬
‫َ ُ ُ‬ ‫ر‬ ‫دا‬ ‫ي‬ ‫ْ‬
‫ق‬ ‫م‬‫َ ِ‬ ‫ن‬ ‫يا‬ ‫ي‬‫َ‬ ‫ك‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫في‬ ‫ه‬
‫ُ َ ْ َ ِ َ ِ ِ ِ‬ ‫د‬ ‫با‬ ‫ع‬ ‫ن‬ ‫ي‬ ‫ب‬ ‫ه‬ ‫ّ‬ ‫ل‬ ‫ال‬ ‫م‬
‫حك َ‬ ‫ُ‬ ‫حّتى ي َ ْ‬
‫َ‬ ‫َ ْ ٍ‬ ‫َ‬
‫ما إ ِلى‬ ‫َ‬ ‫وإ ِ ّ‬ ‫ة َ‬ ‫جن ّ ِ‬ ‫ْ‬
‫ما إ ِلى ال َ‬ ‫َ‬ ‫ه إِ ّ‬ ‫َ‬
‫سِبيل ُ‬ ‫م ي ََرى َ‬ ‫نث ّ‬ ‫ُ‬ ‫دو َ‬ ‫ع ّ‬ ‫ما ت َ ُ‬ ‫م ّ‬ ‫ة ِ‬ ‫سن َ ٍ‬ ‫ف َ‬ ‫أ َل َ‬ ‫ْ‬
‫ر )رواه مسلم(‬ ‫الّنا ِ‬
‫های داشته باشششد و حششق آن را پرداخششت نکنششد؛ در‬ ‫هرکس طل و نقر ‌‬
‫روز قیامت تختششه سششنگهایی از آتششش بششرای او پهششن و بششا آتششش جهنششم‬
‫یگردد‪،‬تشا وقشتي كشه‬ ‫یشود و با آن پهلوها و پیشانیش داغ م ‌‬ ‫گداخته م ‌‬
‫خداونششد در روزي كششه بششه انششدازهي پنجششاه هششزار سششال اسششت ميششان‬
‫یشششود کششه یششا بششه‬
‫بندگانش حكم كند‪ .‬آنگاه راهش به او نشان داده م ‌‬
‫سوی بهشت است یا به سوی آتش‪ .‬و هر صاحب شششتری کششه زكششات‬
‫شششترانش را پرداخششت نکنششد‪ ،‬در روز قیششامت زمینششی وسششیع بششرای‬
‫یشود و حتی یک بچه شتر هم از تعداد آنهششا کششم‬ ‫شترانش گسترده م ‌‬
‫یگردد آن شترها با پاهایشان صاحبشان را )که زکات آنها را نداده‬ ‫نم ‌‬
‫یگیرند‪،‬‬ ‫نهایشان اعضایش را گاز م ‌‬ ‫یکنند و با دندا ‌‬ ‫است( لگدکوب م ‌‬
‫یشوند تا‬ ‫هر گاه شترها از روی او عبور کردند بلفاصله بازگردانده م ‌‬
‫بار دیگر از روی او عبور کنند تا وقششتی کششه بیششن بنششدگان در روزی کششه‬
‫مدت آن پنجاه هزار سال اسششت قضششاوت شششود‪ .‬آنگششاه راهششش بششه او‬
‫یشود که یا به سوی بهشت است یا بشه سشوی آتشش‪ .‬و‬ ‫نشان داده م ‌‬
‫هر صاحب گوسفندي كه زكات گوسفندانش را نپردازد زميني وسششيع‬
‫بششراي گوسششفندانش گسششترده ميشششود و آن گوسششفندان بششا سششمها و‬
‫شاخهايشان به او ميزنند هششر بششار كششه گوسششفندان بشا ايشن حشال بششر او‬
‫گذشتند دوباره برگردانده ميشوند و اين كار ادامه مييابد تا وقتي كششه‬
‫خداوند بین بنششدگان در روزی کششه مششدت آن پنجششاه هششزار سششال اسششت‬
‫یشششود کششه یششا بششه سششوی‬

‫قضاوت كند آنگاه راهش به او نشان داده م ‌‬
‫بهشت است یا به سوی آتش‪) .‬مسلم آن را روايت كرده است(‬
‫ة‬
‫ميي ِ‬ ‫قَيا َ‬ ‫م ال ْ ِ‬ ‫و َ‬‫ه يَ ْ‬‫مال ُ ُ‬ ‫ه َ‬ ‫ل لَ ُ‬‫مث ّ َ‬‫ه ُ‬ ‫كات َ ُ‬ ‫ؤدّ َز َ‬ ‫م يُ َ‬ ‫فل َ ْ‬‫ماًل َ‬ ‫ه َ‬ ‫ه الل ّ ُ‬ ‫ن آَتا ُ‬ ‫م ْ‬ ‫َ‬
‫خي ُ‬
‫ذ‬ ‫ْ‬
‫م ي َأ ُ‬ ‫ي‬‫ُ‬ ‫ث‬ ‫ة‬ ‫ي‬ ‫م‬ ‫يا‬ ‫ق‬ ‫ْ‬ ‫ل‬‫ا‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫ه‬ ‫ُ‬
‫ق‬ ‫و‬ ‫ي‬ ‫َ‬ ‫ط‬ ‫ي‬ ‫ن‬ ‫يا‬
‫ي‬ ‫ت‬ ‫ب‬ ‫بي‬ ‫ز‬ ‫ه‬ ‫ي‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫ر‬ ‫ي‬ ‫ْ‬
‫ق‬ ‫َ‬ ‫أ‬ ‫عا‬ ‫جا‬ ‫ُ‬
‫ّ‬ ‫ِ‬ ‫َ َ‬ ‫ِ‬ ‫ّ ُ َ ْ َ‬ ‫ِ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ ِ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ش َ‬‫ي‬
‫م ت َلَ‬ ‫ك أَنا ك َن ْ يُز َ‬ ‫َ‬ ‫مال َ‬‫ُ‬ ‫َ‬ ‫م يَ ُ‬ ‫شد ْ َ‬
‫ك ثُي ّ‬ ‫ل أَنا َ‬ ‫قو ُ‬ ‫ه ثُ ّ‬‫قي ْ ِ‬ ‫عِني ب ِ ِ‬ ‫ه يَ ْ‬ ‫مت َي ْ ِ‬‫ز َ‬‫ه ِ‬ ‫ب ِل ِ ْ‬
‫ضيِله( )رواه‬ ‫ف ْ‬ ‫مين َ‬ ‫ه ِ‬ ‫م اللي ُ‬ ‫ه ُ‬ ‫ن ِبما آتيا ُ‬ ‫خُلو َ‬ ‫ن ي َب ْ َ‬
‫ذي َ‬ ‫ن ال ّ ِ‬ ‫سب َ ّ‬ ‫ح ِ‬ ‫)َل ي َ ْ‬
‫البخاري(‬
‫کسی که خداوند به او مالی بدهد و زکاتش را پرداخت نکند در روز‬
‫قیامت مال او به صورت یک مار افعششی کچششل )كششه سششرش از کششثرت‬
‫یشششود کششه دو نقطهي سششیاه بششر روی‬ ‫سم کچل شده است( نمایان م ‌‬
‫یگیرد و‬ ‫ههایش را م ‌‬ ‫یپیچد سپس چان ‌‬ ‫چشمانش دارد و به گردن او م ‌‬
‫یگوید من گنششج تششو هسششتم‪ ،‬مششن مششال تششو هسششتم )کششه زکششات آن را‬ ‫م ‌‬
‫مييا‬ ‫خُلو َ‬
‫ن بِ َ‬ ‫ن َیب َ‬ ‫ن ال ّ ِ‬
‫ذی َ‬ ‫ول ََیح َ‬
‫سب َ ّ‬ ‫ندادی(‪ .‬سپس این آیه را خواند‪َ ) :‬‬
‫یورزنششد‬ ‫ه‪» .( ...‬گمان نبرند آنششانی کششه بخششل م ‌‬ ‫من َ‬
‫فضل ِ ِ‬ ‫ه ِ‬
‫م الل ُ‬
‫ه ُ‬
‫آَتا ُ‬
‫در آنچه خداوند از فضل خششویش بششه آنششان داده اسششت‪ ...‬تششا آخششر آيششه‪.‬‬
‫)بخاري آن را روايت كرده است(‬
‫ابوبکر صدیق ط با مانعین زکات به جنگ و پیکار پرداخت و فرمششود‪:‬‬
‫به خدا قسم‪ ،‬اگر از پرداخت زانوبنشد ششتري کشه در زمشان پیشامبر ‪‬‬
‫یدادنششد‪ ،‬خششودداری کننششد بششه خششاطر آن بششا آنهششا‬
‫)بششه عنششوان زکششات( م ‌‬
‫یجنگم‪) .‬بخاري و مسلم آن را روايت كردهاند(‬ ‫م ‌‬
‫زکات طل و نقره‬
‫زکات در طل و نقره یا چیزهايی که به جششای آن دو مینشششینند ماننششد‬
‫اسكناسهاي رايج امروز واجب است‪ ،‬حششد نصششاب طل بیسششت مثقششال‬
‫است که مسششاوی ‪ 92‬گششرم میباشششد و حششد نصششاب نقششره ‪ 200‬درهششم‬
‫میباشد که مساوی ‪ 595‬گرم است‪ ،‬اگر مال و دارايی انسان به ایششن‬
‫اندازه رسید و یک سال تمام بر آن گذشت و شرايط دیگر هم تكميل‬

‫شد‪ ،‬باید دو درصد و نیم از آن مال به مستمندان داده شود‪.‬‬
‫خداوند در آیهي ‪ 34‬سورهي توبه بششه وجششوب زکششات در طل و نقششره‬
‫اشاره میفرماید‪:‬‬
‫چ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀﮁ‬
‫ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ چ التوبة‪٣٤ :‬‬ ‫ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ‬
‫ي يهودي و مسيحي‪ ،‬اموال مردم‬ ‫اي مؤمنان! بسياري از علماء دين ِ‬
‫يدارنششد )و از‬
‫يخورنششد‪ ،‬و ديگششران را از راه خششدا بازم ‌‬‫را بششه نششاحق م ‌‬
‫يكننششد و از پششذيرش اسششلم‬ ‫اطمينان مردمان به خود سوءاسششتفاده م ‌‬
‫ينماينششد‪ .‬اي مؤمنششان! شششما همچششون ايشششان نشششويد و‬ ‫ممششانعت م ‌‬
‫مواظب علماء بدكردار و عرفاء ناپرهيزگار خود باشيد و بدانيششد اسششم‬
‫يدهشد( و كسشاني كشه طل و‬ ‫لاندوز را تغييشر نم ‌‬
‫م دنياپرستان ما ‌‬‫و رس ْ‬
‫ينمايند‪ ،‬آنششان را‬
‫يكنند و آن را در راه خدا خرج نم ‌‬ ‫نقره را اندوخته م ‌‬
‫به عذاب بس بزرگ و بسيار دردناكي مژده بده‪.‬‬
‫و در آیهي ‪ 267‬سورهي بقره به وجوب زکات در مالالتجاره اشششاره‬
‫چ گ گ گ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ‬
‫ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ چ البقرة‪٢٦٧ :‬‬
‫هايد! از قسمتهاي پاكيزهي اموالي كه )از‬ ‫اي كساني كه ايمان آورد ‌‬
‫هايد و از آنچه از زمين براي شما بيرون‬ ‫طريق تجارت( به دست آورد ‌‬
‫هايم )از قبيششل منششابع و معششادن زيرزمينششي( ببخشششيد و بششه سششراغ‬
‫آورد ‌‬
‫چيزهاي ناپاك نرويد تا از آن ببخشيد؛ در حالي كششه خششود شششما حاضششر‬
‫مپوشششي‬‫نيستيد آن چيزهاي پليد را دريافت كنيد مگر با اغماض و چش ‌‬
‫ينياز و شايستهي ستايش است‪.‬‬ ‫در آن‪ ،‬و بدانيد كه خداوند ب ‌‬
‫مجاهد )طيبات ما كسبتم( را به تجارت حلل تفسير كرده است‪.‬‬
‫پيامبر به حد نصاب نقره چنين اشاره میفرماید‪:‬‬
‫َ‬
‫ة )متفق عليه(‬ ‫صد َ َ‬
‫ق ٌ‬ ‫ق َ‬
‫وا ٍ‬
‫سأ َ‬‫م ِ‬
‫خ ْ‬
‫ن َ‬
‫دو َ‬
‫ما ُ‬
‫في َ‬ ‫ول َي ْ َ‬
‫س ِ‬ ‫َ‬
‫در کمششتر از پنششج وقيششه )يعنششي ‪ 200‬درهششم( زکششات واجششب نیسششت‪.‬‬
‫)بخاري و مسلم(‬
‫امام نووی میفرماید‪ :‬در حدیث صحیح حد نصاب طل روایششت نشششده‬
‫است‪ ،‬احادیثی روایت شدهاند که حد نصابش را بیسششت مثقششال بیششان‬
‫میکنند اما ضعیف هستند‪ ،‬ولی اهل علم بر این حد اجماع كردهاند‪.‬‬
‫زکات چهارپایان‬
‫همچنين زکات در شتر‪ ،‬گاو و گوسششفند واجششب اسششت‪ ،‬و حششد نصششاب‬
‫شتر ‪ 5‬نفر )واحد شمارش شتر( است که در آن یک گوسفند واجششب‬
‫است و حد نصاب گاو سششی رأس اسششت‪ ،‬کششه زكششات آن یششک گوسششاله‬
‫ميباشد‪ ،‬و حد نصاب گوسفند چهششل رأس میباشششد کششه زكششات آن یششک‬
‫گوسفند است‪ ،‬اگششر تعششداد چهارپايششان از ایششن بیشششتر باشششد در سششنت‬
‫صحیح مقدار وجوبش بیان شده است‪.‬‬
‫پیامبر ج در حد نصاب شتر میفرماید‪:‬‬
‫ق ٌ‬ ‫ل َ‬
‫من ال ِب ِ ِ‬ ‫س ذَ ْ‬
‫وٍد ِ‬ ‫م ِ‬
‫خ ْ‬
‫ن َ‬
‫دو َ‬
‫ما ُ‬
‫في َ‬ ‫ل َي ْ َ‬
‫س ِ‬
‫بر کمتر از پنج شتر زکات واجب نیست )ذود جهششت شششمارش میششان‬
‫سه و ده به کار میرود(‪.‬‬
‫در حدیث دیگر به حد نصاب گاو اشاره میفرماید‪:‬‬
‫فی کل ثلثین تبیع‪ ،‬و فی کل أربعین مسنة )رواه ابوداوود و ترمشذی‬
‫و ابنحبان و حاکم(‬
‫در هر سی رأس گاو‪ ،‬يك گوسالهي یک سششاله و در هششر چهششل رأس‪،‬‬
‫يك گوسالهي دو ساله واجب است‪.‬‬
‫امام بخاری در صحیحش نشامهي ابشوبکر بشه انشس‪ ،‬حشاکم بحریشن را‬
‫روایت کرده که حد نصاب اموال زکوی را بیان فرموده است‪:‬‬
‫ة ال ّت ِييي‬ ‫ق ِ‬ ‫ص يد َ َ‬ ‫ة ال ّ‬ ‫ضي ُ‬ ‫ري َ‬ ‫ف ِ‬ ‫ه َ‬ ‫ذ ِ‬ ‫هي ِ‬ ‫حي يم ِ َ‬ ‫ن الّر ِ‬ ‫مي ِ‬ ‫ح َ‬ ‫ه الّر ْ‬ ‫سم ِ الل ّ ِ‬ ‫بِ ْ‬
‫هييا‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ه بِ َ‬ ‫م يَر الل ي ُ‬ ‫والت ِييي أ َ‬ ‫ن َ‬ ‫مي َ‬ ‫س يل ِ ِ‬ ‫م ْ‬ ‫علييى ال ُ‬ ‫ض رسييولالله ج َ‬ ‫فَر َ‬
‫هييا‬ ‫عطِ َ‬ ‫فل ْي ُ ْ‬ ‫هييا َ‬ ‫ه َ‬ ‫ج ِ‬ ‫و ْ‬ ‫عَلييى َ‬ ‫ن َ‬ ‫مي َ‬ ‫سل ِ ِ‬ ‫م ْ‬ ‫ن ال ْ ُ‬ ‫م ْ‬ ‫ها ِ‬ ‫سئ ِل َ َ‬ ‫ن ُ‬ ‫م ْ‬ ‫ف َ‬ ‫ه َ‬ ‫سول َ ُ‬ ‫َر ُ‬
‫ل‬ ‫ْ‬ ‫ع ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سئ ِ َ‬
‫ن ال ِب ِي ِ‬ ‫مي ْ‬ ‫ن ِ‬ ‫ري َ‬ ‫شي ِ‬ ‫و ِ‬ ‫ع َ‬ ‫فييي أْرب َي ٍ‬ ‫ط ِ‬ ‫ع ِ‬ ‫ها فل ي ُ ْ‬ ‫وق َ‬ ‫لف ْ‬ ‫ن ُ‬ ‫م ْ‬ ‫و َ‬ ‫َ‬
‫سييا‬ ‫م ً‬ ‫خ ْ‬ ‫ت َ‬ ‫غي ْ‬ ‫ذا ب َل َ‬‫َ‬ ‫شيياةٌ إ ِ َ‬ ‫س َ‬ ‫ي‬ ‫م‬‫ْ‬ ‫خ‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ك‬ ‫ن‬ ‫ْ‬ ‫م‬ ‫ِ‬ ‫م‬ ‫َ‬ ‫ن‬ ‫غ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ْ‬ ‫م‬
‫ِ‬ ‫ها‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ن‬ ‫دو‬ ‫ُ‬ ‫ما‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫َ‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫ذا‬ ‫ف يإ ِ َ‬ ‫ض أ ُن ْث َييى َ‬ ‫ٍ‬ ‫خا‬ ‫َ‬ ‫م‬‫َ‬ ‫ت‬‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ن‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ها‬ ‫َ‬ ‫في‬ ‫ِ‬ ‫ف‬‫َ‬ ‫ن‬ ‫َ‬ ‫ثي‬ ‫ِ‬ ‫ل‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ث‬ ‫و‬‫م ٍ َ‬ ‫س‬ ‫خ ْ‬ ‫ن إ َِلى َ‬ ‫ري َ‬ ‫ش ِ‬ ‫ع ْ‬ ‫و ِ‬ ‫َ‬
‫ن‬ ‫يو‬ ‫ي‬ ‫ب‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫ت‬ ‫ي‬ ‫ن‬ ‫ب‬ ‫يا‬ ‫ي‬ ‫ه‬ ‫في‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫ن‬ ‫ي‬ ‫عي‬ ‫ب‬ ‫ر‬ ‫َ‬ ‫أ‬ ‫و‬ ‫س‬ ‫ي‬ ‫م‬ ‫خ‬ ‫لى‬ ‫َ‬ ‫إ‬ ‫ن‬ ‫ثي‬ ‫ل‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ث‬ ‫و‬ ‫تا‬ ‫س‬ ‫ت‬ ‫غ‬ ‫َ‬ ‫ل‬
‫ٍ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ٍ َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫بَ‬
‫ة‬‫قي ٌ‬ ‫ح ّ‬ ‫هييا ِ‬ ‫ن َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ف يإ ِ َ‬ ‫أ ُن ْث َييى َ‬
‫في َ‬ ‫ف ِ‬ ‫س يّتي َ‬ ‫ن إ ِلييى ِ‬ ‫عي ي َ‬ ‫وأْرب َ ِ‬ ‫س يّتا َ‬ ‫ت ِ‬ ‫غي ْ‬ ‫ذا ب َل َ‬
‫س‬ ‫ميي ٍ‬ ‫خ ْ‬ ‫ن إ َِلييى َ‬ ‫سييّتي َ‬ ‫و ِ‬ ‫حييدَةً َ‬ ‫وا ِ‬ ‫ت َ‬ ‫غيي ْ‬ ‫ذا ب َل َ َ‬ ‫فييإ ِ َ‬ ‫ل َ‬ ‫ميي ِ‬ ‫ج َ‬ ‫ة ال ْ َ‬ ‫قيي ُ‬ ‫طَُرو َ‬
‫ن إ ِل َييى‬ ‫عي َ‬ ‫سيب ْ ِ‬ ‫و َ‬ ‫سيّتا َ‬ ‫عن ِييي ِ‬ ‫ت يَ ْ‬ ‫غ ْ‬ ‫ذا ب َل َ َ‬ ‫فإ ِ َ‬ ‫ة َ‬ ‫ع ٌ‬ ‫جذ َ َ‬ ‫ها َ‬ ‫في َ‬ ‫ف ِ‬ ‫ن َ‬ ‫عي َ‬ ‫سب ْ ِ‬ ‫و َ‬ ‫َ‬
‫ن إ ِل َييى‬ ‫َ‬ ‫عي‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫س‬ ‫َ ْ‬ ‫ِ‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫دى‬ ‫ْ ِ ْ َ‬ ‫ي‬ ‫ح‬ ‫إ‬ ‫ت‬ ‫ي‬ ‫غ‬‫َ‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫َ‬ ‫ب‬ ‫ذا‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ي‬ ‫ف‬‫َ‬ ‫ن‬ ‫ٍ‬ ‫يو‬ ‫ي‬ ‫ُ‬ ‫ب‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫تا‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ن‬ ‫ب‬
‫َ ِ‬ ‫ها‬ ‫في‬ ‫ِ‬ ‫َ‬
‫ف‬ ‫ن‬
‫َ‬ ‫عي‬ ‫ِ‬ ‫س‬ ‫تِ ْ‬
‫ت‬ ‫ذا َزادَ ْ‬ ‫ف يإ ِ َ‬ ‫ل َ‬ ‫مي ِ‬ ‫ج َ‬ ‫قت َييا ال ْ َ‬ ‫ن طَُرو َ‬ ‫قت َييا ِ‬ ‫ح ّ‬ ‫هييا ِ‬ ‫في َ‬ ‫ف ِ‬ ‫ة َ‬ ‫مائ َ ٍ‬ ‫و ِ‬ ‫ن َ‬ ‫ري َ‬ ‫ش ِ‬ ‫ع ْ‬ ‫ِ‬
‫ل‬ ‫فييي ك ُي ّ‬ ‫ٍ َ ِ‬ ‫و‬ ‫ن‬ ‫يو‬ ‫ي‬ ‫ب‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫ت‬ ‫ن‬ ‫ب‬ ‫ن‬ ‫عي‬ ‫ب‬ ‫ر‬ ‫َ‬ ‫أ‬ ‫ّ‬
‫ل‬ ‫ُ‬ ‫ك‬ ‫في‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫ة‬ ‫َ‬ ‫ئ‬ ‫ما‬ ‫و‬ ‫ن‬ ‫ري‬ ‫ش‬ ‫ْ‬ ‫ع‬ ‫لى‬ ‫َ‬ ‫ع‬
‫َ‬
‫ْ َ ِ َ ِ ْ ُ ُ‬ ‫ِ‬ ‫ِ َ َ ِ ٍ‬ ‫ِ‬
‫س‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫ف‬‫َ‬ ‫ل‬ ‫ي‬ ‫ب‬ ‫ل‬ ‫ْ‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ي‬ ‫م‬ ‫ع‬ ‫ي‬ ‫ب‬ ‫ر‬ ‫ة ومن ل َم يك ُن معه إّل أ َ‬ ‫ّ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ِِ ِ‬ ‫ْ َ ٌ ِ ْ‬ ‫سي َ ِ ٌ َ َ َ ْ ْ َ ْ َ َ ُ ِ‬ ‫ق‬ ‫ح‬ ‫ن‬ ‫م ِ‬ ‫خ ْ‬ ‫َ‬
‫ل‬ ‫ن ال ِب ِي ِ‬ ‫ْ‬ ‫مي ْ‬ ‫سييا ِ‬ ‫م ً‬ ‫خ ْ‬ ‫ت َ‬ ‫غي ْ‬ ‫َ‬
‫ها فإ ِذا ب َل َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ن ي َشاءَ َرب ّ َ‬ ‫َ‬ ‫ة إ ِل أ ْ‬ ‫ّ‬ ‫صدَق ٌ‬ ‫َ‬ ‫ها َ‬ ‫في َ‬ ‫ِ‬
‫ت‬ ‫ذا كييان َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ها إ ِ َ‬ ‫مت ِ َ‬ ‫سييائ ِ َ‬ ‫فييي َ‬ ‫غن َيم ِ ِ‬ ‫ة ال َ‬ ‫ْ‬ ‫ص يدَق ِ‬ ‫َ‬ ‫فييي َ‬ ‫و ِ‬ ‫هييا شيياةٌ َ‬ ‫َ‬ ‫في َ‬ ‫ف ِ‬ ‫َ‬
‫ن‬ ‫ري َ‬ ‫شي ِ‬ ‫ع ْ‬ ‫عل َييى ِ‬ ‫ت َ‬ ‫ذا َزادَ ْ‬ ‫ف يإ ِ َ‬ ‫شيياةٌ َ‬ ‫ة َ‬ ‫مائ َ ٍ‬ ‫و ِ‬ ‫ن َ‬ ‫ري َ‬ ‫ش ِ‬ ‫ع ْ‬ ‫ن إ َِلى ِ‬ ‫عي َ‬ ‫أ َْرب َ ِ‬
‫ث‬ ‫ن إ َِلييى ث ََل ِ‬ ‫مائ َت َي ْ ِ‬ ‫عَلى ِ‬ ‫ت َ‬ ‫ذا َزادَ ْ‬ ‫فإ ِ َ‬ ‫ن َ‬ ‫شاَتا ِ‬ ‫ن َ‬ ‫مائ َت َي ْ ِ‬ ‫ة إ َِلى ِ‬ ‫مائ َ ٍ‬ ‫و ِ‬ ‫َ‬
‫ل‬ ‫في ك ّ‬ ‫ُ‬ ‫ف ِ‬ ‫ة َ‬ ‫مائ َ ٍ‬ ‫ث ِ‬ ‫على ث َل ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ت َ‬ ‫ذا َزادَ ْ‬ ‫فإ ِ َ‬ ‫ه َ‬ ‫شَيا ٍ‬ ‫ث ِ‬ ‫ها ث َل ُ‬ ‫َ‬ ‫في َ‬ ‫ف ِ‬ ‫ة َ‬ ‫مائ َ ٍ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫شاةٌ َ‬
‫ة‬
‫شييا ً‬ ‫ن َ‬ ‫عي َ‬ ‫ن أْرب َ ِ‬ ‫م ْ‬ ‫ة ِ‬ ‫ص ً‬ ‫ق َ‬ ‫ل َنا ِ‬ ‫ج ِ‬ ‫ة الّر ُ‬ ‫م ُ‬ ‫سائ ِ َ‬ ‫ت َ‬ ‫ذا كان َ ْ‬ ‫فإ ِ َ‬ ‫ة َ‬ ‫مائ َ ٍ‬ ‫ِ‬
‫ع‬ ‫في الّر ّ‬ ‫ن يَ َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫صد َ َ‬ ‫َ‬ ‫حدَةً َ‬
‫ة ُرب ْ ُ‬ ‫ق ِ‬ ‫و ِ‬ ‫ها َ‬ ‫شاءَ َرب ّ َ‬ ‫ة إ ِل أ ْ‬ ‫ق ٌ‬ ‫ها َ‬ ‫في َ‬ ‫س ِ‬ ‫فلي ْ َ‬ ‫وا ِ‬ ‫َ‬
‫يءٌ إ ِلّ‬ ‫ْ‬ ‫شيي‬ ‫َ‬ ‫ها‬ ‫َ‬ ‫في‬ ‫ِ‬ ‫س‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ي‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫َ‬
‫ف‬ ‫ة‬
‫ً‬ ‫َ‬ ‫ئ‬ ‫ما‬ ‫ِ‬ ‫و‬ ‫َ َ‬ ‫ن‬ ‫عي‬ ‫ِ‬ ‫س‬ ‫ْ‬ ‫ِ‬ ‫ت‬ ‫ل‬ ‫ّ‬ ‫إ‬
‫ْ ِ‬ ‫ن‬ ‫ُ‬ ‫ك‬ ‫َ‬ ‫ت‬ ‫م‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫ن‬‫ْ‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ف‬ ‫َ‬ ‫ر‬‫ِ‬ ‫ش‬ ‫ْ‬ ‫ع‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ل‬ ‫ا‬
‫ها‪.‬‬ ‫ن يَ َ‬ ‫َ‬
‫شاءَ َرب ّ َ‬ ‫أ ْ‬
‫ابوبکر وقتی انس را به بحرین فرستاد این نامه را برای او نوشششت‪:‬‬
‫»بسم الله الرحمن الرحیم‪ ،‬این واجبی اسششت کششه رسششول خششدا آن را‬
‫تعيین فرموده است و خداوند بدان دسششتور داده اسششت‪ ،‬هششر کششس از‬
‫مسلمین این مقدار را خواست به او بدهید و هر کشس از ایشن مقششدار‬
‫بیشتر خواست به او ندهید‪ :‬در هر ‪ 25‬نفر شتر یک شتر واجب است‬
‫و اگر از این کمتر باشد در هر پنج نفر یک گوسفند واجب است‪ ،‬اگششر‬
‫به بیست و پنج نفر رسید تا سی و پنج نفر شششتر‪ ،‬يششك مششاده شششتر دو‬
‫ساله واجب است و اگر به سی و شش رسید تا چهل و پنج نفششر یششک‬
‫ماده شتر سه ساله باید پرداخت کند و اگر به چهل و شش رسشید تششا‬
‫‪ 60‬نفر یک شتر چهار ساله واجب میگردد و اگر به ‪ 61‬نفر رسششید تششا‬
‫‪ 75‬نفر یک شتر پنج ساله واجب است‪ ،‬اگر به ‪ 76‬نفر رسششید تششا ‪90‬‬
‫نفر دو شتر یک ساله واجب است‪ ،‬و اگر بششه ‪ 91‬نفششر رسششید تششا ‪120‬‬
‫نفر دو شتر سه ساله واجب است‪ ،‬و اگر از این مقدار بیشتر شد در‬
‫هر چهل نفر یک شتر مادهي یک ساله و در هر ‪ 50‬نفر یک شتر سششه‬
‫ساله واجب است‪ ،‬اگر کسی تنها چهار نفر شتر داشت زکات واجششب‬
‫نیست مگر صاحبش با اختیار بخواهد چیزی پرداخت کنشد‪ ،‬و اگشر پنشج‬
‫نفر شتر داشت یک گوسفند بپردازد‪ .‬و اگر تعداد گوسفندان به چهششل‬
‫رأس رسید و سائمه باشند یعنششی در علششف آزاد بچرنششد تششا ‪ 120‬رأس‬
‫یششک گوسششفند واجششب اسششت‪ ،‬بيششن ‪ 120‬و ‪ ،200‬دو گوسششنفد‪ ،‬اگششر از‬
‫دویست رأس بیشتر شود تا سیصد رأس‪ ،‬سه گوسفند واجب اسششت‪،‬‬
‫ولی اگر کمتر از چهل رأس باشششد زکششات در آن واجششب نیسششت مگششر‬
‫اينكه صاحبش به دلخواه بخواهد زکات پرداخت کند‪.‬‬
‫و در نقرهی خالص‪ ،‬یک چهلم واجب است‪ ،‬اگر از ‪ 200‬درهم کمتر‬
‫باشد زکات در آن واجب نیست‪ ،‬مگر اینکششه صشاحبش بخواهشد زکشات‬
‫پرداخت کند‪.‬‬
‫زکات میوه و حبوبات‬

‫زکات در میوه و حبوبات هم واجب است‪ ،‬و حد نصابشان پنج وسق‬
‫)هر وسق يك بششار شششتر معششادل شصششت صششاع اسششت( ميباشششد‪ ،‬البتششه‬
‫اندازهي زکات در آنها به نوع آبیاری بسششتگی دارد‪ :‬اگششر آبیششاری آن بششا‬
‫باران صورت گیرد یک دهم است‪ ،‬ولی اگر آبیاری بششا دسششت صششورت‬
‫گیرد و مخارجی به همراه داشته باشد زكات آن یک بیستم است‪.‬‬
‫چ گ گ گ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ‬
‫ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ چ البقرة‪٢٦٧ :‬‬
‫هايد! از قسمتهاي پاكيزهي اموالي كه )از‬ ‫اي كساني كه ايمان آورد ‌‬
‫هايد و از آنچه از زمين براي شما بيرون‬ ‫طريق تجارت( به دست آورد ‌‬
‫هايم )از قبيششل منششابع و معششادن زيرزمينششي( ببخشششيد و بششه سششراغ‬
‫آورد ‌‬
‫چيزهاي ناپاك نرويد تا از آن ببخشيد؛ در حالي كششه خششود شششما حاضششر‬
‫مپوشششي‬‫نيستيد آن چيزهاي پليد را دريافت كنيد مگر با اغماض و چش ‌‬
‫ينياز و شايستهي ستايش است‪.‬‬ ‫در آن‪ ،‬و بدانيد كه خداوند ب ‌‬
‫حضرت ج در مورد حد نصاب حبوبات و میوه میفرماید‪:‬‬
‫َ‬
‫ق ٌ‬ ‫ق َ‬
‫وس ٍ‬
‫مسة أ ْ‬
‫خ ْ‬
‫ن َ‬
‫دو َ‬
‫ما ُ‬
‫في َ‬ ‫ل َي ْ َ‬
‫س ِ‬
‫بر کمتر از پنج وسق )‪ 300‬صشاع( زکشات واجششب نیسشت‪) .‬بخشاري و‬
‫مسلم(‬
‫در حدیث دیگری میفرماید‪:‬‬
‫ي‬
‫ق َ‬
‫سي ِ‬
‫ميا ُ‬
‫في َ‬
‫و ِ‬
‫شيُر َ‬ ‫ل ال ْ ُ‬
‫ع ْ‬ ‫وال ْب َ ْ‬
‫ع ُ‬ ‫ن َ‬ ‫وال ْ ُ‬
‫عُيو ُ‬ ‫ماءُ َ‬‫س َ‬‫ت ال ّ‬
‫ق ْ‬‫س َ‬
‫ما َ‬ ‫في َ‬‫ِ‬
‫ر‪).‬متفق عليه(‬ ‫ع ْ‬
‫ش ِ‬ ‫ْ‬
‫ف ال ُ‬
‫ص ُ‬‫ح نِ ْ‬
‫ض ِ‬
‫ِبالن ّ ْ‬
‫اگر آبیاری با باران یا چشمه صورت گیرد یا خودش از طریق ریشه‬
‫بدون آبیاری از زمین آب بمکد یک دهم و اگر از طريق آبپاشی باشششد‬
‫زكات آن یک بیستم است‪) .‬بخاري و مسلم(‬
‫مصارف زکات‬
‫خداوند خودش در قرآن مسششتحقین زکششات را بیششان فرمششوده اسششت‪،‬‬
‫زکشششات را بشششه فقشششراء و مسشششاکین و مسشششئولین جمعآوری زکشششات و‬
‫تازهمسلمانان و بردگان و بدهکاران و افششرادی کششه در راه خششدا جهششاد‬
‫میکنند و مسافرین اختصاص داده است‪ ،‬در مورد »فی سششبیل اللششه«‬
‫میان فقها اختلف وجود دارد‪.‬‬
‫در سشنت پيشامبر ج زکشات دادن بشه نزدیکششان‪ ،‬هشم زکشات محسششوب‬
‫میشود و هم صلهي رحم به شششمار میآیششد‪ ،‬و همچنیششن در سششنت بیششان‬
‫شده که زکات به پدر و مادر )اصول( و فرزند )فروع( داده نمیشششود‪،‬‬
‫چون نفقهي آنها بر فششرد زکششات دهنششده واجششب اسششت‪ ،‬و همچنیششن آل‬
‫محمد ج مستحق زکات نیستند‪.‬‬
‫خداوند مصارف زكات را چنين بيان میفرماید‪:‬‬
‫ﯓ ﯔ‬ ‫ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰﮱ‬ ‫چ ﮡ ﮢ‬
‫ﯙ ﯚ چ التوبة‪٦٠ :‬‬ ‫ﯕﯖ ﯗ ﯘ‬
‫زكات مخصوص مستمندان‪ ،‬بيچارگان‪ ،‬گردآورندگان آن‪ ،‬كساني‬
‫كه جلب محّبتشان )براي پششذيرش اسششلم و سششودگرفتن از خششدمت و‬
‫يشود‪) ،‬آزادي( بندگان‪) ،‬پرداخششت‬ ‫ياريشان به اسلم چشم داشته( م ‌‬
‫بدهي( بدهكاران‪) ،‬صرف( در راه )تقويت آئين( خدا‪ ،‬و وامانششدگان در‬
‫راه )و مسششافران درمانششده و دورافتششاده از مششال و منششال و خششانه و‬
‫م الهششي اسششت )كششه جهششت‬ ‫يباشششد‪ .‬ايششن يششك فريضششهي مهش ّ‬
‫كاشانه( م ‌‬
‫مصششلحت بنششدگان خششدا مق شّرر شششده اسششت( و خششدا دانششا )بششه مصششالح‬
‫آفريدگان( و حكيم )در وضع قوانين( است‪.‬‬
‫در مورد زکات دادن به نزدیکان بخششاری از زینششب همسششر ابنمسششعود‬
‫روایششت میکنششد کششه ایشششان نششزد حضششرت ج رفتنششد و اجششازهي ورود‬
‫خواستند‪ ،‬خطاب به حضششرت گفتششه شششد‪ :‬ایششن زینششب اسششت‪ ،‬حضششرت‬
‫فرمود‪ :‬کدام زینب؟‬
‫عرض کردند‪ :‬زینب همسر ابنمسششعود اسششت‪ ،‬فرمششود‪ :‬بگذاریششد وارد‬
‫شود‪ ،‬به ایشان اجازهي ورود دادند‪ ،‬زینب خطاب به حضرت فرمشود‪:‬‬
‫ای رسول خدا شما امروز به صدقه دستور دادیششد‪ ،‬مششن هششم مقششداری‬
‫جواهرات دارم میخواهم آن را ببخشششم‪ ،‬ابنمسششعود گمششان میکنششد کششه‬
‫فرزنششدش مسششتحق ایششن صششدقه اسششت‪ ،‬پیششامبر ج فرمششود‪ :‬ابنمسششعود‬
‫راست میگوید‪ ،‬همسر و فرزندت از همه کس مستحقتر هستند‪.‬‬
‫و باز در روايت ديگري از زينب آمده است كه‪ :‬در مسجد بششودم كششه‬
‫پيامبر ج را ديدم‪ .‬ايشان خطاب به زنان فرمود‪ :‬صدقه بدهيد هر چند‬
‫كشه از زيورآلتتشان باشششد‪ .‬ايششن در حشالي بششود كشه زينششب بشه همسشر و‬
‫بچههششاي يششتيمش كششه در خششانهي او بودنششد صششدقه داده بششود‪ .‬پششس بششه‬
‫همسرش‪ ،‬عبدالله‪ ،‬گفت‪ :‬از رسشول خشدا بپشرس كشه آيشا ايشن صشدقه‬
‫درست است؟ عبدالله گفت‪ :‬خودت از ايشان بپششرس‪ .‬زينششب ميگويششد‬
‫پيش پيامبر خدا ج رفتم‪ ،‬جلوي در زني از انصار بود كه او هم سششؤال‬
‫من را داشت‪ .‬بلل از كنار ما رد شد پس به او گفتيم كه ايششن سششؤال‬
‫را از پيامبر بپرسد‪ .‬بلل داخل شد و سؤال را پرسيد‪ .‬پيامبر فرمششود‪:‬‬
‫آن دو كيستند؟ بلل گفت‪ :‬زينب‪ .‬فرمود‪ :‬كدام زينب؟ گفششت‪ :‬همسششر‬
‫عبدالله‪ .‬پيامبر فرمشود‪» :‬بلشه‪ ،‬و بشراي ايشن كشار دو اجشر ميبشرد‪ :‬اجشر‬
‫خويشاوندي و اجر صدقه« )بخاري و مسلم آن را روايت كردهاند(‪.‬‬
‫در حدیث دیگر میفرماید‪ :‬صدقه به آل محمد نمیرسد و نبایششد بششدانها‬
‫داده شود‪ ،‬چون صدقه چرک دست مردم است‪) .‬مسلم(‬
‫اینکه پيامبر ج میفرماید‪ :‬چرک مردم است یعنی موجب پششاک شششدن‬
‫اموال و دارايی و نفوس مردم است‪ ،‬همانگونه که خداوند میفرماید‪:‬‬
‫چ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮬ چ التوبة‪١٠٣ :‬‬
‫)اي پيغمبر!( از اموال آنان )كششه بششه گنششاه خششود اعششتراف دارنششد و در‬
‫يباشند( زكات بگير تششا‬‫صدد كاهش بديها و افزايش نيكيهاي خويش م ‌‬
‫بدين وسيله ايشان را )از رذائل اخلقي‪ ،‬و گناهان‪ ،‬و تنگچشمي( پاك‬
‫داري‪ ،‬و )در دل آنششان نيششروي خيششرات و حسششنات را رشششد دهششي و‬
‫درجات( ايشان را بال بري‪.‬‬
‫زکات دادن مانند شستن چرک دست مردم است‪.‬‬
‫از ابوهریره روایت شده است که حضرت ج فرمود‪:‬‬
‫شيي‬ ‫عَلى ِ‬ ‫قطَ ً‬ ‫هِلي َ َ‬‫ب إ َِلى أ َ ْ‬ ‫إ ِّني َل َن ْ َ‬
‫فَرا ِ‬ ‫ة َ‬ ‫سا ِ‬ ‫مَرةَ َ‬‫جدُ الت ّ ْ‬‫فأ ِ‬ ‫قل ِ ُ‬
‫هييا )متفييق‬ ‫فأ ُل ْ ِ‬
‫قي َ‬ ‫ة َ‬
‫ق ً‬‫صد َ َ‬
‫ن َ‬ ‫كو َ‬ ‫ن تَ ُ‬ ‫َ‬
‫شى أ ْ‬ ‫م أَ ْ‬
‫خ َ‬ ‫ها ِلك ُل َ َ‬
‫ها ث ُ ّ‬ ‫ع َ‬ ‫فأ َْر َ‬
‫ف ُ‬ ‫َ‬
‫عليه(‬
‫من وقتی که به خانه برمیگردم و یشک دانششه خرمششاي افتشاده بششر روی‬
‫فرش را میبینم آن را برمیدارم كه بخورم‪ ،‬امششا از تششرس اینکششه مبششادا‬
‫آن دانهي خرما صدقه باشششد از خششوردنش امتنششاع میورزم‪) .‬بخششاري و‬

‫مسلم(‬
‫دوباره از ابوهریره روایت شده است که هنگام چیششدن خرمششا‪ ،‬آن را‬
‫پیش حضرت ج آوردند‪ ،‬هر کس به اندازهي خششودش میآورد تششا اينكششه‬
‫یششک خرمششن خرمششا جمششع شششد‪ ،‬حسششن و حسششین بششه دور خرمششا بششازی‬
‫میکردنششد‪ ،‬یکششی از آنهششا دانهای خرمششا برداشششت و در دهششان دیگششری‬
‫گذاشت‪ ،‬حضرت ج آن را دید بلند شششد و خرمششا را از دهششانش بیششرون‬
‫آورد و فرمود‪ :‬مگر نمیدانید آل محمد صدقه نمیخورند‪) .‬بخاری(‬
‫زکات فطر‬
‫ایمان داریم که زکات فطر واجششب اسشت‪ ،‬و رسشول خشدا بشه خشاطر‬
‫پاک شدن روزهدار از کار لغو و گناهی که در رمضششان مرتکششب شششده‬
‫است آنرا تشریع فرموده است‪ ،‬زکات فطر طعام فقراء و مسششاکین‬
‫است‪ ،‬و با فرا رسیدن غروب خورشید در آخرین روز رمضان واجششب‬
‫میگردد و مقدار آن یک صاع از قوت غالب هر مملکتی است‪ ،‬امششا در‬
‫مورد پرداخت کردن پول به جاي قوت میششان فقهشا اختلف مششهوری‬
‫به وجود آمده است‪ ،‬لزم است قبششل از رفتششن بششه نمششاز عیششد‪ ،‬زکششات‬
‫پرداخت شود و جائز نیست به تأخیر بیفتششد‪ ،‬امششا پرداخششت آن قبششل از‬
‫عید مشکلی ندارد‪.‬‬
‫ابنعمر ط میگوید‪ :‬حضششرت ج یششک صششاع از خرمششا یششا گنششدم را بششرای‬
‫زکات فطر بر برده‪ ،‬آزاد‪ ،‬مرد‪ ،‬زن‪ ،‬بزرگ و کوچک مسششلمین واجششب‬
‫فرموده است‪ ،‬و دستور داده است كه قبل از نماز عید باید پرداخششت‬
‫شود‪ .‬و در روايت ديگر اضافه شده است كه‪ :‬مردم آن را يششك يششا دو‬
‫روز قبل از عيد پرداخت ميكردند‪) .‬مسلم و بخاری(‬
‫ابوسعید خدری ط میفرماید‪ :‬ما در دوران حضرت ج یک صاع طعام‬
‫را برای زکات فطر پرداخت میکردیم‪ ،‬ابوسعید میگوید‪ :‬طعشام مشا در‬
‫آن دوران خرما‪ ،‬گندم‪ ،‬کشمش و كشك بود‪) .‬مسلم و بخاری(‬
‫یا در روایت دیگر میگوید‪ :‬در دوران پيامبر ج یک صاع از طعام یا از‬
‫گندم یا از کشمش برای زکات فطر پرداخت میکردیم‪ ،‬وقششتی دوران‬
‫معاویه فرا رسید و گندم شامی وارد شد‪ ،‬گفت‪ :‬بشه نظشرم دو مشد از‬
‫این گندم مساوی یک مد گندم شامی است‪) .‬بخاری(‬
‫از نافع روایت شده است که عبدالله گفششت‪ :‬رسششول خششدا ج دسششتور‬
‫داد که یک صاع از خرما یشا گنششدم بششرای زکشات فطشر پرداخشت شششود‪،‬‬
‫عبدالله میگوید‪ :‬مردم یک صاع را دو مد قرار دادند‪) .‬بخاری(‬
‫روزهي رمضان‬
‫ایمان داریم که روزهي رمضان یکی از ارکششان اسششلم اسششت كششه بششا‬
‫دیدن هلل ماه رمضان واجب میگششردد‪،‬و اگششر هلل اولیششن شششب مششاه‬
‫رمضان به خاطر مه دیده نشود با تمام شدن سی روز شششعبان روزه‬
‫واجب میگردد‪ ،‬در رؤيت هلل بر چشم غيرمسلح اعتبار ميشود و بنششا‬
‫به قول اصح هرگاه در یک منطقه ماه دیده شد بر سششاير ممالششک کششه‬
‫در قسمتی از شب با هم همزمان باشششند روزه واجششب اسششت‪ ،‬و لزم‬
‫است اهل علم همهي امت اسششلمی را در ایششن موضششوع بششه اتفششاق و‬
‫هماهنگی برسانند‪.‬‬
‫روزهي رمضان یکی از ارکاني است که قرآن وسششنت صششحیح بششدان‬
‫تأكيد دارند‪ ،‬به گونهاي كه یکی از بديهيات ضروری دین مششبین اسششلم‬
‫است‪.‬‬
‫ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ‬ ‫ﭪ‬ ‫ﭧ ﭨ ﭩ‬ ‫چﭣ ﭤ ﭥ ﭦ‬
‫ﭱ چ البقرة‪١٨٣ :‬‬
‫هايد! بر شما روزه واجب شده است‪،‬‬ ‫اي كساني كه ايمان آورد ‌‬
‫هاند واجب بوده اسششت‪،‬‬
‫همان گونه كه بر كساني كه پيش از شما بود ‌‬
‫تا باشد كه پرهيزگار شويد‪.‬‬
‫ﮩﮪ ﯨ‬ ‫ﮠ ﮡﯗ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ‬ ‫چﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ‬
‫چ البقرة‪١٨٥ :‬‬
‫)آن چند روز معّين و اندك( ماه رمضان است كه قششرآن در آن فششرو‬
‫دت ‪23‬‬ ‫فرستاده شده اسششت )و آغششاز بششه نششزول نمششوده اسششت ودر مش ّ‬
‫سال تدريجا ً به دست مردم رسيده است( تا مردم را راهنمايي كند و‬
‫هها و آيات روشني از ارشاد )به حق و حقيقششت( باشششد و )ميششان‬ ‫نشان ‌‬
‫حق و باطل در همهي ادوار( جدايي افكند‪ .‬پس هر كه از شششما )فششرا‬
‫رسيدن( اين ماه را دريابد‪) ،‬چه خودش هلل را رؤيششت كنششد و چششه بششا‬
‫ديدن ديگران فرا رسششيدن رمضششان ثششابت شششود( بايششد كششه آن را روزه‬
‫بدارد‪.‬‬
‫پيامبر ج میفرماید‪:‬‬
‫ن‬‫وأ ّ‬ ‫ُ َ‬ ‫ِ َ ِ‬ ‫س َ َ َ ِ ْ‬ ‫مي ٍ‬ ‫خ ْ‬ ‫سيَل ُ‬
‫م َ‬ ‫ي اْل ِ ْ‬‫ب ُن ِ َ‬
‫ْ‬ ‫ء الّز َ‬ ‫َ‬ ‫وإ ِ َ‬
‫ج َ‬
‫حي ّ‬
‫كا ِ‬ ‫وِإيَتا ِ‬
‫ة َ‬
‫صل ِ‬ ‫قام ِ ال ّ‬ ‫دا رسولالله َ‬ ‫م ً‬ ‫ح ّ‬
‫م َ‬ ‫ُ‬
‫ن‪) .‬متفق عليه(‬ ‫ضا َ‬ ‫م َ‬ ‫َ َ‬‫ر‬
‫اسلم بر پنج چیز بنا شده است‪ :‬گواهی دادن به الوهیت پروردگششار‪،‬‬
‫رسششالت محمششد ج‪ ،‬اقششامهي نمششاز‪ ،‬پرداختششن زکششات‪ ،‬حششج و روزهي‬
‫رمضان‪) .‬بخاري و مسلم(‬
‫ن‬
‫مي ْ‬
‫م ِ‬ ‫مييا ت َ َ‬
‫ق يد ّ َ‬ ‫فيَر ل َي ُ‬
‫ه َ‬ ‫سيياًبا ُ‬
‫غ ِ‬ ‫حت ِ َ‬
‫وا ْ‬
‫ماًنا َ‬
‫ن ِإي َ‬
‫ضا َ‬
‫م َ‬
‫م َر َ‬
‫صا َ‬
‫ن َ‬
‫م ْ‬ ‫َ‬
‫ه )متفق عليه(‬ ‫ذَن ْب ِ ِ‬
‫کسی که از روی ایمان و امید به کسب اجر و پاداش‪ ،‬مششاه رمضششان‬
‫یشششود‪.‬‬
‫را روزه بگیششرد گناهششان )صششغیره( گذشششتهي او بخشششوده م ‌‬
‫مُلوا‬ ‫عل َيك ُم َ َ‬ ‫وأ َ ْ‬
‫فييأك ْ ِ‬ ‫ي َ ْ ْ‬ ‫ن ُ‬
‫غب ّ َ‬ ‫ه َ‬
‫فإ ِ ْ‬ ‫فطُِروا ل ُِر ْ‬
‫ؤي َت ِ ِ‬ ‫ه َ‬ ‫موا ل ُِر ْ‬
‫ؤي َت ِ ِ‬ ‫صو ُ‬
‫ُ‬
‫ن )متفق عليه(‬ ‫َ‬
‫ن ث َلِثي َ‬ ‫عَبا َ‬ ‫عدّةَ َ‬
‫ش ْ‬ ‫ِ‬
‫با دیدن هلل روزه بگیرید و با دیدن آن روزه را تمام كنيد و اگر ابر‬
‫مانع دیدن ماه شد سی روز شعبان را کامل کنید‪) .‬مسلم و بخاری(‬
‫و در روايششت ديگششري ميفرمايششد‪ :‬تششا هلل را نديدهايششد روزه نگيريششد‪،‬‬
‫همچنين تا آن را نديديد روزه را تمام نكنيد‪ ،‬پس اگر ابرها مانع ديدن‬
‫هلل شدند اندازهي آن را نگه داريد‪).‬يعني سي روز را كامششل كنيششد(‪.‬‬
‫حقیقت روزه و احکامش‬

‫حقیقت روزه یعنی امتناع از تمششام آن چیزهششای مششادی و معنششوی کششه‬
‫روزه را باطل میکنند از طلوع فجر تا غروب خورشيد‪ ،‬و هر کششس از‬
‫سخن باطل و دورغ و عمل ناشایست فاصله نگیرد‪ ،‬خداوند نیازی به‬
‫ترک غذا و آب ندارد )یعنی روزهاش باطل اسششت(‪ ،‬سششنت اسششت کششه‬
‫سحری خوردن به تأخیر افتد اما زود افطار شود‪ ،‬هر کسی عمششدا ً بششا‬
‫جماع روزهاش را باطل کند باید کفاره بپششردازد و روزه را قضششا کنششد‪،‬‬
‫اما در مورد آن به طور غیرعمدی‪ ،‬میان فقها اختلف وجود دارد‪ ،‬هششر‬
‫کس با چيزي غير از جماع روزهاش را باطل کنششد بایششد روزه را قضششا‬
‫هدار‬ ‫کند‪ ،‬اما در مورد کفارهي آن اختلف وجود دارد‪ ،‬اگر شخص روز ‌‬
‫هاش باطشششل‬ ‫از روی فراموششششی چیشششزی را خشششورد یشششا نوششششید‪) ،‬روز ‌‬
‫یشششود و( آن را کامششل کنششد؛ چششرا کششه خششدا او را اطعششام كششرده یششا‬

‫نم ‌‬
‫نوشانده است‪.‬‬
‫خداوند به حقيقت روزه و زمان آن چنين اشاره میفرماید‪:‬‬
‫ﭡ ﭢ‬ ‫پ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞﭟ ﭠ‬ ‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗپ‬
‫ﭰ ﭱﭲ‬ ‫ﭩﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ‬ ‫ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ‬ ‫ﭣ‬
‫ﮃ ﮄﮅ‬ ‫ﮁ ﮂ‬ ‫چ ﭾﭿ ﮀ‬ ‫چ‬ ‫ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ‬
‫ﮗ ﮘ‬ ‫گ گ ﮖ‬ ‫ک کﮒ گ‬ ‫ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژﮌ ﮍ ﮎ ک‬
‫ﮙ ﮚ چ البقرة‪١٨٧ :‬‬
‫هداري حلل گرديده‬ ‫آميزش و نزديكي با همسرانتان در شب روز ‌‬
‫است‪ .‬آنان لباس شمايند و شما لباس آنانيششد )و دوري از آميششزش بششا‬
‫يدانسششت كشه ششما )از‬ ‫جآور است(‪ .‬خداوند م ‌‬ ‫يكديگر برايتان بسي رن ‌‬
‫يكاستيد و معتقد بوديد كه شبها بعد از بخواب رفتن‪،‬‬ ‫لذائذ نفساني م ‌‬
‫يكرديششد‪.‬‬‫همخوابگي بشا همسششران حششرام اسششت و( بششر خشود خيششانت م ‌‬
‫ماكنون )كه با‬ ‫خداوند توبهي شما را پذيرفت و شما را بخشيد‪ .‬پس ه ‌‬
‫ص صريح‪ ،‬همخوابگي آزاد است( بششا آنششان آميششزش كنيششد و چيششزي را‬ ‫ن ّ‬
‫بخواهيد كه خدا برايتششان لزم دانسششته اسششت )همچششون بقششاي نسششل و‬
‫حفظ دين و آبرو و پاداش اخروي(‪ ،‬و بخوريششد و بياشششاميد تششا آن گششاه‬
‫كه رشتهي بامداد از رشتهي سياه )شب( برايتان از هم جدا و آشكار‬
‫گردد‪ .‬سپس روزه را تا شب ادامه دهيد‪) .‬همخوابگي با همسششران در‬
‫هداري حلل است‪ .‬ليكششن( وقششتي كششه در مسششاجد بششه‬ ‫تمام شبهاي روز ‌‬
‫)عبادت( اعتكاف مشغوليد‪ ،‬بششا آنششان همخششوابگي نكنيششد‪ .‬ايششن )احكششام‬
‫روزه و اعتكاف( حدود و مرزهاي الهي است و بدانها نزديك نشششويد‪.‬‬
‫يسازد‪ ،‬باشد كششه‬ ‫خداوند اين چنين آيات خود را براي مردم روشن م ‌‬
‫پرهيزگار شوند‪.‬‬
‫از عدی بن حاتم روایت شده است که وقتی اين آيشه نشازل ششد‪ ،‬دو‬
‫طناب سیاه و سفید آوردم و آنها را زیر بششالینم قششرار دادم و در شششب‬
‫به آنها نگاه میکردم تا سفیدی و سیاهی آنها برایم روشن شود‪ ،‬صبح‬
‫پیششش حضششرت رفتششم و جریششان را برایششش تعریششف کششردم‪ ،‬حضششرت ج‬
‫فرمود‪ :‬منظور آیه سیاهي شب و سفیدی روز است‪) .‬بخاری(‬
‫از ابوهریره روایت شده است که حضرت ج فرمود‪:‬‬

‫َ‬
‫ن‬
‫في أ ْ‬
‫ة ِ‬
‫ج ٌ‬
‫حا َ‬ ‫س ل ِل ّ ِ‬
‫ه َ‬ ‫فل َي ْ َ‬
‫ه َ‬ ‫م َ‬
‫ل بِ ِ‬ ‫وال ْ َ‬
‫ع َ‬ ‫ر َ‬
‫ل الّزو ِ‬ ‫و َ‬‫ق ْ‬ ‫ع َ‬ ‫م ي َدَ ْ‬‫ن لَ ْ‬
‫م ْ‬‫َ‬
‫ه )رواه البخاری(‬ ‫وشَراب َ ُ‬‫َ‬ ‫ه َ‬ ‫م ُ‬
‫عا َ‬ ‫َ‬
‫عط َ‬ ‫ي َدَ َ‬
‫کسی که سخن دروغ و عمل کردن بدان را رها نکند خداونششد نیششازی‬
‫به ترک غذا و آبش ندارد‪) .‬بخاري(‬
‫ر )رواه‬
‫ح ِ‬
‫س َ‬ ‫ب أ َك ْل َ ُ‬
‫ة ال ّ‬ ‫ل ال ْك َِتا ِ‬ ‫صَيام ِ أ َ ْ‬
‫ه ِ‬ ‫و ِ‬
‫مَنا َ‬
‫صَيا ِ‬
‫ن ِ‬
‫ما ب َي ْ َ‬ ‫ص ُ‬
‫ل َ‬ ‫َ‬
‫ف ْ‬
‫مسلم(‬
‫تفششاوت روزهي مششا و روزهي اهششل کتششاب خششوردن سششحری اسششت‪.‬‬
‫)مسلم(‬
‫و ميفرماید‪:‬‬
‫ر ب ََرك َ ً‬
‫ة‪).‬متفق عليه(‬ ‫حو ِ‬
‫س ُ‬
‫في ال ّ‬
‫ن ِ‬ ‫حُروا َ‬
‫فإ ِ ّ‬ ‫س ّ‬
‫تَ َ‬
‫سحری بخورید چون در آن برکت وجود دارد‪) .‬بخاري و مسلم(‬
‫سهل بن سعد در مورد تأخیر سحری میفرماید‪:‬‬
‫صَل َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫م يَ ُ‬ ‫في أ َ ْ‬ ‫َ‬
‫ة‬ ‫ر َ‬
‫ك َ‬ ‫ن أد ْ ِ‬
‫ة ِبي أ ْ‬
‫ع ٌ‬
‫سْر َ‬
‫ن ُ‬‫كو ُ‬ ‫هِلي ث ُ ّ‬ ‫حُر ِ‬
‫س ّ‬
‫ت أت َ َ‬ ‫ك ُن ْ ُ‬
‫ع رسولالله ج‪).‬رواه البخاری(‬ ‫م َ‬ ‫ر َ‬
‫ج ِ‬‫ف ْ‬ ‫ال ْ َ‬
‫مششن در خششانه همششراه خششانوادهام سششحری میخششوردم سششپس عجلششه‬
‫میکردم تا به نماز حضرت ج برسم‪) .‬بخاري(‬
‫عايشه میفرمایششد‪ :‬بلل در شششب اذان میگفششت‪ ،‬پیششامبر ج میفرمششود‪:‬‬
‫بخورید و بنوشید تا ابنمکتوم اذان میگوید چون او هنگام طلششوع فجششر‬
‫اذان میگوید‪) .‬مسلم و بخاری(‬
‫در مورد شششتاب در افطششاری سششهل بششن سششعد از حضششرت ج روایششت‬
‫میکند که پيامبر ج فرمود‪ :‬مردم تا زماني كه در افطاری شتاب کننششد‬
‫در خیر و نیکی خواهند بود‪) .‬مسلم و بخاری(‬
‫در مورد کفششارهي شكسششتن روزه بششا جمششاع ابششوهریره چنيششن روایششت‬
‫ل ي َييا‬ ‫قييا َ‬ ‫ف َ‬ ‫ل َ‬ ‫جي ٌ‬ ‫جيياءَهُ َر ُ‬ ‫ي ج إ ِذْ َ‬ ‫عن ْيدَ الن ّب ِي ّ‬ ‫س ِ‬ ‫جل ُييو ٌ‬ ‫ن ُ‬ ‫ح ُ‬ ‫ما ن َ ْ‬ ‫ب َي ْن َ َ‬
‫وأن َييا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫مَرأت ِييي َ‬ ‫علييى ا ْ‬ ‫ت َ‬ ‫ع ُ‬ ‫وق ْ‬ ‫ما لك قال َ‬ ‫ت قال َ‬ ‫هلك ُ‬ ‫رسولالله َ‬
‫ل‬ ‫ل ل قييا َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ها قييا َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫عت ِق َ‬ ‫ة تُ ْ‬ ‫َ‬
‫جدُ َرقب َ ً‬ ‫ل تَ ِ‬ ‫ه ْ‬ ‫ل رسولالله ج َ‬ ‫قا َ‬ ‫ف َ‬ ‫م َ‬ ‫صائ ِ ٌ‬ ‫َ‬
‫ل‬ ‫ل ل فقييا َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ن قييا َ‬ ‫َ‬ ‫م َ‬ ‫َ‬ ‫ه ْ‬ ‫َ‬
‫عي ْ ِ‬ ‫مت َت َيياب ِ َ‬ ‫ن ُ‬ ‫هَري ْ ِ‬ ‫شي ْ‬ ‫صييو َ‬ ‫ن تَ ُ‬ ‫عأ ْ‬ ‫طي ُ‬ ‫ست َ ِ‬ ‫ل تَ ْ‬ ‫ف َ‬
‫ي ج‬ ‫ث الن ّب ِ ّ‬ ‫مك َ َ‬ ‫ف َ‬ ‫ل َ‬ ‫قا َ‬ ‫ل َل َ‬ ‫قا َ‬ ‫كيًنا َ‬ ‫س ِ‬ ‫م ْ‬ ‫ن ِ‬ ‫سّتي َ‬ ‫م ِ‬ ‫عا َ‬ ‫جدُ إ ِطْ َ‬ ‫ل تَ ِ‬ ‫ه ْ‬ ‫ف َ‬ ‫َ‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ق‬
‫ع يَر ُ‬ ‫وال َ‬ ‫م يٌر َ‬ ‫هييا ت َ ْ‬ ‫في َ‬ ‫ق ِ‬ ‫عَر ٍ‬ ‫ي ج بِ َ‬
‫َ‬ ‫ي الن ّب ِ ّ‬ ‫لى ذَل ِك أت ِ َ‬ ‫َ‬
‫ع‬
‫ن َ‬ ‫ح ُ‬ ‫فب َي َْنا ن َ ْ‬
‫ه‬‫صيدّقْ ِبي ِ‬ ‫فت َ َ‬ ‫ها َ‬ ‫خيذْ َ‬ ‫ل ُ‬ ‫قيا َ‬ ‫ل أَنيا َ‬ ‫قا َ‬ ‫ف َ‬ ‫ل َ‬ ‫سائ ِ ُ‬ ‫ن ال ّ‬ ‫ل أي ْ َ‬ ‫قا َ‬ ‫ل َ‬ ‫مكت َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ال ِ‬ ‫ْ‬
‫ن‬ ‫ّ‬ ‫مّني َيا رسولالله َ‬ ‫ف َ‬ ‫َ‬
‫على أ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ج ُ‬ ‫قا َ‬ ‫ف َ‬ ‫َ‬
‫مييا ب َي ْي َ‬ ‫ه َ‬ ‫والل ِ‬ ‫في َ‬ ‫قَر ِ‬ ‫لأ َ‬ ‫ل الّر ُ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ك‬ ‫ح َ‬‫ضيي ِ‬ ‫ف َ‬ ‫ل ب َي ِْتي َ‬ ‫ه ِ‬ ‫نأ ْ‬ ‫م ْ‬ ‫قُر ِ‬ ‫ف َ‬‫تأ ْ‬ ‫ل ب َي ْ ٍ‬ ‫ه ُ‬ ‫نأ ْ‬ ‫ِ‬ ‫حّرت َي ْ‬ ‫ريدُ ال َ‬ ‫ِ‬ ‫ها ي ُ‬ ‫َلب َت َي ْ َ‬
‫ك‪) .‬متفق عليه(‬ ‫هل َ َ‬ ‫ه أَ ْ‬ ‫م ُ‬ ‫ع ْ‬ ‫ل أ َطْ ِ‬ ‫قا َ‬ ‫م َ‬ ‫ه ثُ ّ‬ ‫ت أن َْياب ُ ُ‬
‫َ‬
‫حّتى ب َدَ ْ‬ ‫يج َ‬ ‫الن ّب ِ ّ‬
‫در حششالیکه نششزد پیششامبر ج نشسششته بششودیم‪ ،‬مششردی آمششد و گفششت‪ :‬ای‬
‫رسول خدا! هلک شدم‪ ،‬پیامبرج فرمود‪ :‬چه شششده اسششت‪ ،‬گفششت‪ :‬در‬
‫حالي كه روزه بودم با همسرم آمیزش کششردم‪ ،‬پیششامبر ج فرمششود‪ :‬آیششا‬
‫یتوانی دو ماه‬ ‫های را آزاد کنی؟ گفت‪ :‬نه‪ ،‬فرمود‪ :‬آیا م ‌‬ ‫یتوانی برد ‌‬ ‫م ‌‬
‫یتششوانی شصششت‬ ‫پشت سر هم روزه بگیری؟ گفت‪ :‬نه‪ ،‬فرمششود‪ :‬آیششا م ‌‬
‫مسکین را طعام بدهی؟ گفت‪ :‬نه‪) ،‬ابوهریره( گفت‪ :‬پیامبر ج مکششثی‬
‫کرد‪ ،‬آنگاه سبد بزرگی از خرما را برای پیامبر ج آوردند‪ ،‬فرمود‪ :‬ایششن‬
‫هات( صدقه بده‪ ،‬آن مرد گفششت‪:‬‬ ‫را بگیر و )آن را بعنوان کفارهي روز ‌‬
‫به فقیرتر از خودم بدهم ای رسول خدا؟ به خدا قسم در تمام مدینه‬
‫های فقیرتر از خانوادهي من وجود نششدارد‪ .‬پیششامبر ج خندیششد بششه‬ ‫خانواد ‌‬
‫نهای نیشششش نمایششان شششد‪ ،‬سششپس فرمششود‪) :‬بششا آن(‬ ‫های که دنششدا ‌‬ ‫گون ‌‬
‫هات را طعام بده‪) .‬بخاري و مسلم(‬ ‫خانواد ‌‬
‫حدیث ذیل دال بر عدم باطل گشتن روزهي فردی است که از روی‬
‫فراموشی چیزی را میخورد یا مینوشد‪:‬‬
‫َ‬ ‫ن أ َك َ َ‬
‫ه الل ّي ُ‬
‫ه‬ ‫مي ُ‬ ‫ما أطْ َ‬
‫ع َ‬ ‫ه َ‬
‫فإ ِن ّ َ‬ ‫م ُ‬
‫و َ‬
‫ص ْ‬
‫م َ‬‫فل ْي ُت ِ ّ‬
‫م َ‬
‫صائ ِ ٌ‬
‫و َ‬
‫ه َ‬
‫و ُ‬‫سًيا َ‬
‫ل َنا ِ‬ ‫م ْ‬‫َ‬
‫ه )متفق عليه(‬ ‫قا ُ‬‫س َ‬‫و َ‬‫َ‬
‫هداري از روی فراموشی چیزی را خورد یششا نوشششید‪،‬‬ ‫اگر شخص روز ‌‬
‫یشششود و( آن را کامششل کنششد؛ چششرا کششه خششدا او را‬
‫هاش باطششل نم ‌‬
‫)روز ‌‬
‫اطعام كرده یا نوشانده است‪) .‬بخاري و مسلم(‬
‫روزهي سنت‬
‫بعضي از روزهايي كه روزه گرفتن در آنها سششنت اسششت عبارتنششد از‪:‬‬
‫شش روز از شوال‪ ،‬روز عرفه‪ ،‬روز عاشورا و یک روز قبل و بعششد از‬
‫آن‪ ،‬ايششامالبيض )سششیزده‪ ،‬چهششارده و پششانزدهم هششر مششاه(‪ ،‬دوشششنبهها و‬
‫پنجشنبهها و يك روز در ميان براي كسي كه توانايي دارد‪.‬‬
‫ابوایوب انصاری میگوید‪ :‬رسول خدا ج فرمود‪:‬‬
‫َ‬
‫ن كَ ِ‬
‫ص يَيام ِ‬ ‫ل ك َييا َ‬
‫وا ٍ‬ ‫ن َ‬
‫شي ّ‬ ‫مي ْ‬
‫س يّتا ِ‬
‫ه ِ‬
‫عي ُ‬ ‫ن ثُ ّ‬
‫م أت ْب َ َ‬ ‫ضا َ‬
‫م َ‬
‫م َر َ‬
‫صا َ‬
‫ن َ‬ ‫م ْ‬
‫َ‬
‫ر )رواه مسلم(‬ ‫ال ّ ْ ِ‬
‫ه‬ ‫د‬
‫کسی که ماه رمضان و بدنبال آن شش روز از مششاه شششوال را روزه‬
‫بگیرد مانند اینست که یک سال کامل روزه گرفته باشد‪) .‬مسلم(‬
‫از ابنعباس روايشت شششده اسششت كشه گفششت‪ :‬پيشامبر را نديششدم كشه بشر‬
‫روزهي روزي مانند عاشورا و روزهي ماهي ماننشد رمضشان مشواظبت‬
‫داشته باشد‪) .‬بخاري و مسلم(‬
‫از ابوهريره روايت شده است كه‪ :‬دوست و خليلم مرا به سه چيششز‬
‫توصيه كرده است‪ :‬روزهي سه روز در هر ماه‪ ،‬دو ركعت نماز ضحي‬
‫و يك ركعت نماز وتر قبل از اينكه بخوابم‪) .‬بخاري و مسلم(‬
‫ابیقتاده میگوید در مورد یک روز روزه و یک روز افطششار از حضششرت‬
‫ج سؤال شد؟ حضرت ج فرمود‪ :‬این روزهي بششرادرم داوود اسششت‪ ،‬و‬
‫در مششورد روزهي دوشششنبه از حضششرت پرسششیده شششد؟ فرمششود‪ :‬روزی‬
‫است که در آن بششه دنیششا آمششدم و در آن مبعششوث شششدم و در آن قششرآن‬
‫نازل گشت‪ .‬سپس فرمود‪ :‬سه روز روزه گرفتن از هششر مششاهی ماننششد‬
‫روزه گرفتن تمام سال است‪ ،‬از پیششامبر دربششارهي روزهي روز عرفششه‬
‫سششؤال شششد فرمششود‪ :‬گناهششان سششال گذشششته و سششال جششاری را از بیششن‬
‫یبششرد و دربششارهي روزهي روز عاشششورا از او سششؤال شششد فرمششود‪:‬‬ ‫م ‌‬
‫یبرد‪) .‬مسلم(‬‫گناهان سال گذشته را از بین م ‌‬
‫در روایت دیگر میفرماید‪ :‬ل صام من صام الششدهر‪ ،‬صششوم ثلثششة أيششام‬
‫صوم الدهر كله‪).‬رواه البخاري(‬
‫کسی که همهي سال روزه بگیرد روزه نگرفتششه بلکششه روزهي همهي‬
‫سال سه روز روزه گرفتن در هر ماه است‪) .‬بخاری(‬
‫در حدیثي دیگر خطاب به عبدالله بن عمرو بن عاص میفرماید‪:‬‬
‫ل صوم فوق صوم داوود عليششه السششلم‪ ،‬شششطر الششدهر‪ ،‬صششم يومششا و‬
‫أفطر يوما‪).‬متفق عليه(‬
‫بیشتر از روزهي داوود روزهاي وجود ندارد‪ ،‬روزهي او نصف سششال‬
‫بود‪ .‬یک روز روزه بگير و يك روز افطار كن‪) .‬مسلم و بخاری(‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ه‬
‫ي اللي ِ‬‫ة إ ِل ِ َ‬
‫صل ِ‬ ‫ب ال ّ‬ ‫ح ّ‬ ‫وأ َ‬ ‫ود َ َ‬
‫داو ُ‬ ‫م َ‬‫صَيا ُ‬
‫ه ِ‬ ‫صَيام ِ إ َِلى الل ّ ِ‬ ‫ب ال ّ‬‫ح ّ‬‫أ َ‬
‫ه‬‫س ُ‬
‫سدُ َ‬
‫م ُ‬ ‫وي ََنا ُ‬
‫ه َ‬ ‫م ث ُل ُث َ ُ‬‫قو ُ‬ ‫وي َ ُ‬
‫ل َ‬‫ف الل ّي ْ ِ‬‫ص َ‬ ‫م نِ ْ‬ ‫ن ي ََنا ُ‬ ‫صلةُ داوود َ‬
‫كا َ‬ ‫َ‬
‫ما )متفق عليه(‬ ‫و ً‬
‫وي ُفطُِر ي َ ْ‬‫ْ‬ ‫ما َ‬
‫و ً‬
‫م يَ ْ‬
‫صو ُ‬‫وي َ ُ‬ ‫َ‬
‫بهترین روزه روزهي داوود است و بهششترین نمششاز نمششاز داوود اسششت‪،‬‬
‫نیمششی از شششب میخوابیششد و يششك سششوم آن بیششدار میمانششد و یششک ششششم‬
‫باقيمانده را نيز میخوابیشد‪ ،‬يششك روز روزه میگرفششت و يششك روز افطشار‬
‫میکرد‪) .‬بخاري و مسلم(‬
‫روزههاي نهی شده‬

‫از روزه گرفتن همهي سال‪ ،‬عید رمضششان و قربششان و سششه روز ایششام‬
‫تشریق مگششر بششرای کسششی کششه در حششج حیششوان قربششانی نششدارد و روزه‬
‫گرفتششن زن در روزهششايي كششه خششون حيششض و نفششاس دارد‪ ،‬نهششی شششده‬
‫است‪.‬‬
‫در مورد روزهي همهي سال حضرت ج میفرماید‪:‬‬
‫ل صام من صام الدهر کله )متفق عليه(‬
‫کسی که همهي سال روزه میگیرد در حقیقت روزه نگرفتششه اسششت‪.‬‬
‫در مورد روزهي دو عید ابیعبیده چنين روایت کرده است‪:‬‬
‫ف‬ ‫ص يَر َ‬
‫م ان ْ َ‬ ‫ص يّلى ث ُي ّ‬ ‫ب َ‬ ‫خطّييا ِ‬ ‫ن ال ْ َ‬ ‫م يَر ب ْي ِ‬
‫ع َ‬
‫ع ُ‬ ‫مي َ‬ ‫عيدَ َ‬‫ت ال ْ ِ‬ ‫هد ْ ُ‬ ‫ش ِ‬ ‫َ‬
‫قا َ‬ ‫ف َ‬ ‫س َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ن‬‫ع ْ‬‫هى رسولالله ج َ‬
‫ْ‬
‫ن نَ َ‬‫ما ِ‬‫و َ‬ ‫ن يَ ْ‬‫هذَي ْ ِ‬‫ن َ‬‫ل إِ ّ‬ ‫ب الّنا َ‬ ‫خط َ‬ ‫ف َ‬
‫ه‬
‫في ي ِ‬‫ن ِ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫م ت َأكلو َ‬ ‫و ٌ‬
‫خُر ي َ ْ‬
‫وال َ‬‫ْ‬ ‫م َ‬ ‫مك ْ‬‫ُ‬ ‫صَيا ِ‬‫ن ِ‬ ‫م ْ‬‫م ِ‬ ‫ُ‬
‫رك ْ‬ ‫ْ‬
‫فط ِ‬ ‫م ِ‬ ‫و ُ‬‫ما ي َ ْ‬ ‫ه َ‬ ‫م ِ‬ ‫صَيا ِ‬ ‫ِ‬
‫م )متفق عليه(‬ ‫سك ِك ُ ْ‬ ‫ن نُ ُ‬ ‫م ْ‬ ‫ِ‬
‫در روز عید با عمربنخطاب‪ ‬بودم گفت‪ :‬پیشامبر ‪ ‬از روزه گرفتشن‬
‫در این دو روز نهششی فرمششوده اسششت‪ ،‬اولیششن روز بعششد از مششاه رمضششان‬
‫یخوریششد )عیششد قربششان(‪.‬‬
‫یهایتششان م ‌‬
‫)عیششد فطششر( و روزی کششه از قربان ‌‬
‫در مورد روزهي ایام تشریق عايشه و ابنعمر میگویند‪:‬‬
‫َ‬ ‫في أ َّيام ِ الت ّ ْ‬
‫د‬
‫جي ْ‬ ‫ن َلي ْ‬
‫م يَ ِ‬ ‫ن إ ِّل ل ِ َ‬
‫مي ْ‬ ‫م َ‬
‫ص ْ‬
‫ن يُ َ‬
‫قأ ْ‬‫ري ِ‬
‫ش ِ‬ ‫ص ِ‬
‫خ ْ‬
‫م ي َُر ّ‬‫لَ ْ‬
‫ي )رواه البخاری(‬ ‫هد ْ َ‬‫ال ْ َ‬
‫در ایامالتشریق اجازهي روزه گرفتن داده نشششده اسششت مگششر بششرای‬
‫کسی که )هنگام ادای فریضهي حششج( چیششزی را بششرای قربششانی کششردن‬
‫)هدی( بدست نیاورد‪) .‬بخاري آن را روايت كرده است(‬
‫در مشورد روزهي زن حائضشه ابوسشعید خشدری از حضشرت ج روایشت‬

‫ن ب َل َييى َ‬ ‫َ‬
‫ك‬ ‫ل َ‬
‫ف يذَل ِ ِ‬ ‫قييا َ‬ ‫قل ْ َ‬
‫م ُ‬
‫ص ْ‬ ‫ول َ ْ‬
‫م تَ ُ‬ ‫ل َ‬‫ص ّ‬ ‫ت لَ ْ‬
‫م تُ َ‬ ‫ض ْ‬ ‫حا َ‬ ‫ذا َ‬ ‫أل َي ْ َ‬
‫س إِ َ‬
‫ها‪).‬متفق عليه(‬ ‫ن ِدين ِ َ‬ ‫صا ِ‬‫ق َ‬ ‫ن نُ ْ‬
‫م ْ‬ ‫ِ‬
‫مگر زن هنگام حیض نمششاز و روزه را تششرک نمیکنششد؟ عششرض کردنششد‪:‬‬
‫بله‪ ،‬فرمود‪ :‬این از نقصان دین او است‪) .‬بخاري و مسلم(‬
‫امششام مسششلم در حششدیث معششاذه روایششت میکنششد کششه گفششت از عايشششه‬
‫پرسیدم چرا زن در ایام حیض روزه را قضی میکند ولی نماز را قضا‬
‫نمیکند؟ عايشه گفت‪ :‬مگر تششو از خششوارج هسششتی؟ گفتششم‪ :‬نششه خششوارج‬
‫نیستم‪ ،‬بلکه سؤال پرسیدم‪ ،‬عايشششه گفششت‪ :‬در دوران حضششرت دچششار‬
‫چنین حالتی میشدیم پیامبر دستور میداد که روزه را قضا کنیششم ولششی‬
‫در مورد قضای نماز دستور نمیفرمود‪.‬‬
‫شبزندهداری و اعتکاف در رمضان‬

‫یکی از سنتهای رمضان شبزندهداری اسششت‪ ،‬حضششرت ج در شششبهای‬
‫رمضان و غیر آن یازده رکعت نماز میخوانششد‪ ،‬در مششورد تعششداد رکعتهششا‬
‫چندين نظر وجود دارد‪.‬‬
‫اعتکاف و قیام تمام شب در ده شب پایشانی رمضشان و همچنيشن در‬
‫شبهای وتر به جست و جوی شب قدر گشتن سنت است‪.‬‬
‫ابوهریره از حضرت ج روایت كرده است که فرمود‪:‬‬
‫ن ذَن ْب ِ ِ‬
‫ه‬ ‫م ْ‬
‫م ِ‬ ‫ما ت َ َ‬
‫قدّ َ‬ ‫فَر ل َ ُ‬
‫ه َ‬ ‫ساًبا ُ‬
‫وا ْ‬
‫ماًنا َ‬
‫ن ِإي َ‬
‫ضا َ‬
‫م َ‬
‫م َر َ‬ ‫ن َ‬
‫قا َ‬ ‫م ْ‬
‫َ‬
‫کسی که از روی ایمان و امید به کسب اجر و پاداش‪ ،‬مششاه رمضششان‬
‫یشششود‪.‬‬
‫را روزه بگیششرد گناهششان )صششغیرهي( گذشششتهي او بخشششوده م ‌‬
‫كيفيت نماز شب را در رمضششان ابيسششلمه بششن عبششدالرحمن چنيششن از‬

‫عايشه روايت ميكند‪:‬‬
‫پيامبر در رمضان و غير آن بيش از يششازده ركعششت نمششاز نميخوانششد‪،‬‬
‫ابتدا چهار ركعت ميخواند و آنقدر زيبا و طولني ميخواند كه مپششرس‪،‬‬
‫سپس چهار ركعت ديگر به همين گونه و آنگاه سششه ركعششت ميخوانششد‪،‬‬
‫گفتم اي رسول خدا آيا قبل از اينكه وتر بخششواني ميخششوابي؟ فرمششود‪:‬‬
‫اي عايشه چشمانم ميخوابند ولي قلبم بيدار است‪) .‬بخاري و مسلم(‬
‫در مششورد تلش بيشششتر پيششامبر در ده شششب آخششر رمضششان عايشششه‬
‫وقتی که ده شب پایانی رمضان فششرا میرسششید حضششرت کمششر همششت‬
‫میبست‪ ،‬شبها بیدار میماند و خششانوادهاش را بیششدار میکششرد )بخششاري و‬
‫مسلم(‬
‫عايشه میفرماید‪:‬‬
‫رسول خدا ج در ده شب پایانی رمضان اعتکشاف میکشرد‪) .‬مسشلم و‬
‫بخاری(‬
‫دوبششاره عايشششه میفرمایششد‪ :‬پیششامبر بششه گششونهای در ده شششب پایششانی‬
‫رمضان عبادت میکرد که هرگز در ایام دیگر چنین نمیكرد‪) .‬مسلم(‬
‫ابوهریره میگويد‪ :‬پیامبر ج در ده روز پایانی رمضان اعتکاف میکرد‪،‬‬
‫در سالی که وفات کرد بیست روز اعتکاف نمود‪) .‬بخاری(‬
‫در مورد تشویق به قیام در ليلهالقدر میفرماید‪:‬‬
‫ن‬
‫مي ْ‬
‫م ِ‬ ‫مييا ت َ َ‬
‫ق يد ّ َ‬ ‫فَر ل َي ُ‬
‫ه َ‬ ‫ساًبا ُ‬
‫وا ْ‬
‫ماًنا َ‬
‫ر ِإي َ‬ ‫ةال ْ َ‬
‫قد ْ ِ‬ ‫م ل َي ْل َ َ‬ ‫ن َ‬
‫قا َ‬ ‫م ْ‬ ‫َ‬
‫ه )متفق عليه(‬ ‫ذَن ْب ِ ِ‬
‫کسی که از روی ایمان و امید به کسب اجر و پاداش‪ ،‬شب قششدر را‬
‫یشود‪) .‬بخاري و‬
‫احياء كند گناهان )صغیرهي( گذشتهي او بخشوده م ‌‬
‫مسلم(‬
‫در مورد جسششت و جششو کششردن شششب قششدر در آخششر رمضششان ابوسششعید‬
‫خدری از حضرت ج نقل میکند‪:‬‬
‫من شب قدر را دیدم سپس آن را فراموش کردم‪ ،‬در شششبهای فششرد‬
‫پایانی رمضان آن را جست و جو کنید‪) .‬مسلم و بخاری(‬
‫عايشه از حضرت ج روایت میکند که فرمود‪:‬‬
‫َ‬
‫ن‬
‫ضا َ‬
‫م َ‬
‫ن َر َ‬
‫م ْ‬
‫ر ِ‬
‫خ ِ‬ ‫ر اْل َ‬
‫وا ِ‬ ‫ش ِ‬ ‫ن ال ْ َ‬
‫ع ْ‬ ‫م ْ‬
‫ر ِ‬ ‫في ال ْ ِ‬
‫وت ْ ِ‬ ‫ر ِ‬ ‫ة ال ْ َ‬
‫قد ْ ِ‬ ‫وا ل َي ْل َ َ‬
‫حّر ْ‬
‫تَ َ‬
‫شششب قششدر را در شششبهای فششرد دههی آخششر رمضششان جسششتجو کنیششد‪.‬‬
‫)بخاري(‬
‫ر‬
‫شي ِ‬ ‫فيي ال ْ َ‬
‫ع ْ‬ ‫ر ِ‬ ‫ة ال ْ َ‬
‫قيدْ ِ‬ ‫وا ل َي َْلي َ‬
‫حيّر ْ‬
‫در روایششت دیگششري میفرمایششد‪ :‬ت َ َ‬
‫َ‬
‫ن‬
‫ضا َ‬
‫م َ‬
‫ن َر َ‬
‫م ْ‬
‫ر ِ‬
‫خ ِ‬ ‫اْل َ‬
‫وا ِ‬
‫شب قدر را در ده شب آخر رمضان جستجو کنید‪.‬‬
‫حج‬
‫ایمان داریم که حششج یکششی از ارکششان اسششلم اسششت‪ ،‬و بششر کسششی کششه‬
‫قدرت و توانایی دارد واجب است‪ ،‬در طول عمر تنها یششک بششار واجششب‬
‫است و دفعات دیگششر سششنت محسششوب میشششود‪ ،‬شششرايط وجششوب حششج‬
‫اسلم‪ ،‬بلوغ‪ ،‬عقل و توانايی میباشد و ارکان آن عبارتانششد از‪ :‬احششرام‪،‬‬
‫طواف‪ ،‬سعی بين صفا و مروه و وقوف در عرفه‪.‬‬
‫وجوب حج بر کسی که توانایی دارد یکی از ارکانی است کششه مششورد‬
‫اجمششاع مسششلمانان اسششت و در اسششلم کششامل ً بششدیهی و آشششکار اسششت‪،‬‬
‫ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ‬ ‫چ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕﯖ ﯗ ﯘ‬
‫ﯞ چ آل عمران‪٩٧ :‬‬ ‫ﯝ‬
‫ج اين خانه واجب الهي اسششت بششر كسششاني كششه توانششايي )مشالي و‬ ‫وح ّ‬
‫ج خششانهي خششدا را بششه‬
‫بدني( براي رفتن بدانجا را دارند‪ .‬و هركششس )ح ش ّ‬
‫ج را نپذيرد‪ ،‬و بدين وسيله( كفر ورزد )بششه خششود‬ ‫جاي نياورد‪ ،‬يا اصل ً ح ّ‬
‫ينياز است‪.‬‬ ‫زيان رسانده نه به خدا( چه خداوند از همهي جهانيان ب ‌‬
‫حدیث ذیل به رکن بودن حج و اینکه یکی از ستونهای اساسششی دیششن‬
‫است اشاره میفرماید‪:‬‬
‫ن‬ ‫وأ ّ‬ ‫ُ َ‬ ‫ِ َ ِ‬ ‫س َ َ َ ِ ْ‬ ‫مي ٍ‬ ‫خ ْ‬ ‫م َ‬‫سيَل ُ‬
‫ي اْل ِ ْ‬‫ب ُن ِ َ‬
‫ج َ‬ ‫وال ْ َ‬
‫حي ّ‬ ‫ة َ‬ ‫ء الّز َ‬
‫كا ِ‬ ‫وِإيَتا ِ‬ ‫صَل ِ‬
‫ة َ‬ ‫وإ ِ َ‬
‫قام ِ ال ّ‬ ‫دا رسولالله َ‬ ‫م ً‬‫ح ّ‬‫م َ‬ ‫ُ‬
‫ن )متفق عليه(‬ ‫ضا‬
‫َ َ َ َ‬ ‫م‬ ‫ر‬
‫اسلم بر پنج چیز بنا شده است‪ :‬گواهی دادن به الوهیت پروردگششار‪،‬‬
‫رسالت محمد ج‪ ،‬اقامهي نماز‪ ،‬ایتششاء زکششات‪ ،‬حششج و روزهي رمضششان‪.‬‬
‫در مورد پاداش حج‪ ،‬پيامبر ج میفرماید‪:‬‬
‫فسق رجع ك َيييوم وَلييدت ْ ُ‬
‫ه‬
‫ميي ُ‬
‫هأ ّ‬ ‫ول َ ْ‬
‫م يَ ْ ُ ْ َ َ َ َ ْ ِ َ َ ُ‬ ‫ث َ‬
‫ف ْ‬ ‫فل َ ْ‬
‫م ي َْر ُ‬ ‫ج ل ِل ّ ِ‬
‫ه َ‬ ‫ح ّ‬
‫ن َ‬
‫م ْ‬
‫َ‬
‫هر کس برای خششدا حششج کنششد‪ ،‬و )هنگششام احششرام( از آمیششزش و امششور‬
‫شهوانی با همسرش پرهیز نماید و معصیت نکند زمانی که از حج باز‬
‫یگردد مانند روزی است که از مادر زاده شده است‪) .‬مسلم(‬ ‫م ‌‬
‫مب ُْروُر ل َي ْي َ‬
‫س‬ ‫ج ال ْ َ‬ ‫وال ْ َ‬
‫ح ّ‬ ‫ما َ‬
‫ه َ‬
‫ما ب َي ْن َ ُ‬ ‫ة كَ ّ‬
‫فاَرةٌ ل ِ َ‬ ‫مَر ِ‬
‫ع ْ‬‫مَرةُ إ َِلى ال ْ ُ‬ ‫ع ْ‬‫ال ْ ُ‬
‫ة )متفق عليه(‬ ‫جن ّ ُ‬‫جَزاءٌ إ ِّل ال ْ َ‬‫ه َ‬ ‫لَ ُ‬
‫عمره تا عمره موجب کفارهي گناهان است وحج مقبول )که در آن‬
‫گناه نباشد( جز بهشت پاداشی ندارد‪) .‬بخاري و مسلم(‬
‫در مورد يششك بششار واجششب بششودن آن در طششول عمششر حششدیث ابششوهریره‬
‫اشاره ميكند‪:‬‬
‫َ‬
‫ل‬ ‫جي ٌ‬ ‫ل َر ُ‬ ‫قييا َ‬ ‫ف َ‬ ‫جوا َ‬ ‫ح ّ‬ ‫ف ُ‬ ‫ج َ‬ ‫ح ّ‬ ‫م ال ْ َ‬ ‫عل َي ْك ُ ْ‬ ‫ه َ‬ ‫ض الل ّ ُ‬ ‫فَر َ‬ ‫قد ْ َ‬ ‫س َ‬ ‫ها الّنا ُ‬ ‫أي ّ َ‬
‫ل‬ ‫قييا َ‬ ‫ف َ‬‫هييا ث ََلث ًييا َ‬ ‫قال َ َ‬ ‫حت ّييى َ‬ ‫ت َ‬ ‫س يك َ َ‬ ‫ف َ‬ ‫عييام ٍ ي َييا رسييولالله َ‬ ‫ل َ‬ ‫أ َك ُي ّ‬
‫ل‬‫قيا َ‬ ‫م َ‬ ‫م ُثي ّ‬ ‫عت ُ ْ‬ ‫سيت َطَ ْ‬ ‫ميا ا ْ‬ ‫ول َ َ‬ ‫ت َ‬ ‫جب َ ْ‬ ‫و َ‬ ‫م َلي َ‬ ‫ع ْ‬ ‫ت نَ َ‬ ‫قل ْ ُ‬ ‫و ُ‬ ‫رسولالله ج ل َ ْ‬
‫م ب ِك َْثييَر ِ‬
‫ة‬ ‫كيي ْ‬‫قب ْل َ ُ‬ ‫ن َ‬ ‫كييا َ‬ ‫ن َ‬ ‫مي ْ‬ ‫ك َ‬ ‫هَليي َ‬ ‫مييا َ‬ ‫فإ ِن ّ َ‬ ‫م َ‬ ‫كيي ْ‬‫مييا ت ََرك ْت ُ ُ‬ ‫ذَُرون ِييي َ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫فأُتوا‬ ‫ء َ‬‫ي ٍ‬ ‫ش ْ‬ ‫م بِ َ‬ ‫مْرت ُك ُ ْ‬ ‫ذا أ َ‬ ‫فإ ِ َ‬ ‫م َ‬ ‫ه ْ‬ ‫على أن ْب َِيائ ِ ِ‬ ‫م َ‬ ‫ه ْ‬‫ف ِ‬ ‫خت ِل ِ‬ ‫وا ْ‬ ‫م َ‬ ‫ه ْ‬‫ؤال ِ ِ‬‫س َ‬ ‫ُ‬
‫ه‪) .‬رواه‬ ‫ُ‬ ‫عو‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫د‬ ‫في‬ ‫َ‬ ‫ء‬
‫ٍ‬ ‫ي‬
‫ْ‬ ‫شي‬ ‫َ‬ ‫ن‬‫ْ‬ ‫عي‬‫َ‬ ‫م‬‫ْ‬ ‫ُ‬
‫كي‬ ‫ُ‬ ‫ت‬ ‫ي‬‫ه‬
‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ن‬ ‫ذا‬‫َ‬ ‫إ‬ ‫و‬
‫ْ ْ َ ِ‬ ‫م‬ ‫ُ‬ ‫ت‬ ‫ع‬ ‫َ‬ ‫ط‬ ‫َ‬ ‫ت‬ ‫سي‬‫ْ‬ ‫ا‬ ‫ميا‬ ‫م ُ َ‬‫ه‬ ‫ني‬‫ْ‬ ‫ِ‬
‫مسلم(‬
‫ای مردم! خداوند حج را بر شما فرض کرده است؛ پششس حشج کنیششد‪.‬‬
‫مردی گفت‪ :‬ای رسول خدا! آیا هششر سششال بششه حششج برويششم؟ پیششامبر ج‬
‫ساکت شد تا آن مرد سه بار سؤالش را تکرار کرد‪ .‬سششپس پیششامبر ج‬
‫یشششد و‬ ‫یگفتم بله‪ ،‬حج )هششر سششال( بششر شششما واجششب م ‌‬
‫فرمود‪ :‬اگر م ‌‬
‫شما توانایی انجام آن را نداشتید‪ ،‬سپس فرمود‪ :‬از آنچه كه در مورد‬
‫آن برايتان چيزي نگفتهام نپرسيد؛ زیرا کساني كه قبل از شما بودنششد‬
‫با سؤالت فراوان و اختلف با پیامبرانشان هلک شدند‪ ،‬پس هر گششاه‬
‫شما را به کاری امر کردم در حد توانتان آن را انجششام دهیششد و هرگششاه‬
‫شما را از چیزی نهی کردم از آن دست بردارید‪) .‬مسلم(‬
‫در مورد رکن بودن عرفه میفرماید‪:‬‬
‫الحج العرفة )رواه أبوداوود و ترمذی و نسائی(‬
‫حج‪ ،‬عرفه است‪) .‬ابوداوود و ترمذي و نسائي(‬
‫آیهي ‪ 199‬سورهي بقره به روانه شدن از آنجا )عرفات( بششه سششوي‬
‫مزدلفه اشاره میفرماید‪:‬‬
‫چ‬ ‫ﮝ‬ ‫ﮜ‬ ‫ﮚ ﮛ‬ ‫ﮙ‬ ‫گ ﮖ ﮗﮘ‬ ‫چک ک ﮒ گ گ‬

‫البقرة‪١٩٩ :‬‬
‫يشوند )و از مكششان واحششدي بششه‬ ‫سپس از همان جا كه مردم روان م ‌‬
‫يكوچنششد( روان شششويد‪ ،‬و از‬ ‫منششي م ‌‬
‫نام عرفششات بششه سششوي سششرزمين ِ‬
‫خداونششد آمششرزش )گناهششان و كجرويهششاي پيشششين خششود را( بخواهيششد )و‬
‫يگمششان خداونششد آمرزنششده و مهربششان اسششت )و تششوبه و‬

‫بدانيششد كششه( ب ‌‬
‫يپذيرد(‪.‬‬‫بازگشت بندگان مخلص را م ‌‬
‫عروه میگوید‪:‬‬
‫س‬ ‫مي َ‬ ‫ح ْ‬ ‫ع يَراةً إ ِّل ال ْ ُ‬ ‫ة ُ‬ ‫هل ِي ّي ِ‬ ‫جا ِ‬ ‫فييي ال ْ َ‬ ‫ن ِ‬ ‫فييو َ‬ ‫طو ُ‬ ‫س يَ ُ‬ ‫ن الن ّييا ُ‬ ‫ك َييا َ‬
‫عَلييى‬ ‫ن َ‬ ‫سُبو َ‬ ‫حت َ ِ‬ ‫س يَ ْ‬ ‫م ُ‬ ‫ح ْ‬ ‫ت ال ْ ُ‬ ‫كان َ ْ‬ ‫و َ‬ ‫ت َ‬ ‫ول َدَ ْ‬ ‫ما َ‬ ‫و َ‬ ‫ش َ‬ ‫قَري ْ ٌ‬ ‫س ُ‬ ‫م ُ‬ ‫ح ْ‬ ‫وال ْ ُ‬ ‫َ‬
‫عطِييي‬ ‫وت ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫يا‬‫ي‬ ‫ه‬
‫َ‬ ‫في‬ ‫ِ‬ ‫ف‬‫ُ‬ ‫يو‬ ‫ي‬ ‫ُ‬ ‫ط‬ ‫َ‬ ‫ي‬ ‫ب‬ ‫َ‬ ‫يا‬ ‫ي‬ ‫َ‬ ‫ي‬ ‫ّ‬ ‫ث‬ ‫ال‬ ‫َ‬
‫ل‬ ‫ج‬ ‫ُ‬ ‫ر‬
‫ّ‬ ‫ال‬ ‫ُ‬
‫ل‬ ‫ج‬ ‫ُ‬ ‫ر‬ ‫ّ‬ ‫ال‬ ‫طي‬ ‫ِ‬ ‫ع‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ي‬ ‫س‬ ‫نا‬ ‫ّ‬ ‫ال‬
‫س‬ ‫ي‬ ‫م‬ ‫ح‬ ‫ْ‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫ي‬ ‫ط‬ ‫ع‬ ‫ي‬ ‫م‬ ‫ي‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫َ‬
‫ف‬ ‫ها‬ ‫في‬ ‫ِ‬ ‫ف‬‫ُ‬ ‫طو‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ت‬ ‫ب‬ ‫يا‬ ‫ّ‬ ‫ث‬ ‫ال‬ ‫َ‬ ‫ة‬ ‫ال ْمرأ َ ِةُ ال ْمرأ َ‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ ْ‬
‫ت‬ ‫فيا ٍ‬ ‫عَر َ‬ ‫ن َ‬ ‫م ْ‬ ‫س ِ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ة ال َّنا ِ‬ ‫ع ُ‬ ‫ما َ‬ ‫ج َ‬ ‫ض َ‬ ‫في ُ‬ ‫ن يُ ِ‬ ‫وكا َ‬ ‫عْرَياًنا َ‬ ‫ت ُ‬ ‫ف ِبالب َي ْ ِ‬ ‫طا َ‬
‫ة‬
‫شي َ‬ ‫عائ ِ َ‬ ‫ن َ‬ ‫عي ْ‬ ‫خب ََرن ِييي أب ِييي َ‬ ‫وأ َ ْ‬ ‫ل َ‬ ‫قيا َ‬ ‫ع َ‬ ‫م ٍ‬ ‫ج ْ‬ ‫ن َ‬ ‫م ْ‬ ‫س ِ‬ ‫م ُ‬ ‫ح ْ‬ ‫ض ال ْ ُ‬ ‫في ُ‬ ‫وي ُ ِ‬ ‫َ‬
‫م‬ ‫ي‬ ‫ُ‬ ‫ث‬ ‫)‬ ‫س‬ ‫ي‬ ‫م‬ ‫ح‬ ‫ْ‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫يي‬ ‫ي‬ ‫ف‬
‫ِ‬ ‫ت‬ ‫ي‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫ز‬ ‫َ‬ ‫ن‬ ‫ة‬‫َ‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫ل‬‫ْ‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫ذ‬ ‫ي‬ ‫ه‬
‫َ‬ ‫ن‬ ‫َ‬ ‫أ‬ ‫يا‬ ‫ي‬ ‫ه‬ ‫ْ‬ ‫ن‬ ‫ع‬
‫َ‬ ‫ه‬ ‫ي‬ ‫ّ‬ ‫ل‬ ‫ال‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫ض‬ ‫ر‬
‫ّ‬ ‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬
‫ن‬ ‫ي‬ ‫م‬ ‫ن‬ ‫يو‬ ‫ي‬ ‫ض‬‫ُ‬ ‫في‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫نوا‬ ‫ُ‬ ‫يا‬‫ي‬ ‫َ‬ ‫ك‬ ‫ل‬‫َ‬ ‫يا‬ ‫ي‬ ‫َ‬
‫ق‬ ‫س(‬ ‫يا‬ ‫ي‬ ‫ّ‬ ‫ن‬‫ال‬ ‫ض‬ ‫فا‬ ‫َ‬ ‫ث أَ‬ ‫ُ‬ ‫ي‬ ‫ح‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ضوا‬ ‫ُ‬ ‫في‬ ‫ِ‬ ‫أَ‬
‫ْ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ْ‬ ‫ِ‬
‫ت )رواه البخاري(‬ ‫فا ٍ‬ ‫عَر َ‬ ‫عوا إ َِلى َ‬ ‫ف ُ‬ ‫فدُ ِ‬ ‫ع َ‬ ‫م ٍ‬ ‫ج ْ‬ ‫َ‬
‫مردم در جاهلیت‪ ،‬لخت طواف میکردند مگر قریش و نوادگانشششان‪،‬‬
‫آنها به مردم کمششک میکردنشد‪ ،‬بششه مششرد و زن لبشاس میدادنشد تشا بشا آن‬
‫طواف کنند‪ ،‬هر کششس لبشاس نمیگرفششت یششا بششه او داده نمیشششد‪ ،‬لخششت‬
‫طششواف میکششرد‪ ،‬گروهششی از مششردم روانهي عرفششات میشششدند‪ ،‬راوی‬
‫ضييوا‬
‫في ُ‬‫م أَ ِ‬
‫میگوید‪ :‬پدرم از عايشه برايم گفت کششه فرمششود آیهي‪) :‬ث ُ ّ‬
‫س( در مورد حمس نششازل شششده اسششت‪ ،‬راوی‬ ‫ض الّنا ُ‬
‫فا َ‬‫ث أَ َ‬
‫حي ْ ُ‬
‫ن َ‬
‫م ْ‬
‫ِ‬
‫میگوید‪ :‬مردم از جمع روانه میشدند اما بعد از نششزول آیششه از عرفششات‬
‫روانه میشدند‪) .‬بخاری(‬
‫آیهي ‪ 29‬سورهي حج به طواف اشاره میفرماید‪:‬‬
‫چ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ چ الحج‪٢٩ :‬‬
‫بعد از آن بايد آلودگيها )و چرك و كثافت‪ ،‬و زوايد بدن همچون مو‬
‫و ناخن( را از خود برطرف سششازند‪ ،‬و بششه نششذرهاي خششويش )اگششر نششذر‬
‫هاند( وفا كنند‪ ،‬و خانهي قديمي و گرامي )خدا‪ ،‬كعبششه( را طششواف‬ ‫كرد ‌‬
‫نمايند‪.‬‬
‫آیهي ‪ 158‬سششورهي بقششره بششه سششعی میششان صششفا و مششروه اشششاره‬

‫چ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک ﮒ گ گ گ‬
‫ﮖﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ چ البقرة‪١٥٨ :‬‬
‫يگمان )دو كوه( صفا و مروه )و هفت بار سعي ميان آن دو( از‬ ‫ب ‌‬
‫يخواهششد‬ ‫ههاي )دين( خدا و عبادات الله هستند‪ .‬پششس هششر كششه )م ‌‬ ‫نشان ‌‬
‫هالحششرام( يشا عمششره را بششه جشاي آورد‪ ،‬بششر او‬
‫ج بيششت )الل ‌‬
‫فريضششهي( حش ّ‬
‫گناهي نخواهد بود كه آن دو )كوه( را بارها طواف كند )و سعي ميان‬
‫صفا و مروه را به جاي آورد(‪ .‬هر كه به دلخششواه كششار نيكششي را انجششام‬
‫دهد )و بيش از واجبات‪ ،‬به طاعت و عبادت پردازد‪ ،‬خدا پششاداش او را‬
‫يگمششان خششدا سپاسششگزار و آگششاه )از اعمششال و ني ّششات‬‫يدهششد‪ ،‬چششه( ب ‌‬‫م ‌‬
‫تكنندگان( است‪.‬‬ ‫عباد ‌‬
‫و حديث هشام بن عروه از پدرش از عايشه كششه گفششت‪ :‬بششه عايشششه‬
‫گفتم من گمان ميكنم كه اگر كسي بين صفا و مروه طواف نكند بششه‬
‫حج او ضرري نميرسد‪ ،‬عايشه گفت‪ :‬چرا؟ گفتم‪ :‬براي اينكه خداونششد‬
‫شَعائ ِرِ اللهِ‪ «...‬تا آخر آيششه‪،‬‬ ‫ن َ‬ ‫م ْ‬‫مْروَةَ ِ‬ ‫فا وَ ال ْ َ‬‫ص َ‬
‫ن ال ّ‬ ‫متعال ميفرمايد‪» :‬إ ِ ّ‬
‫پس عايشه گفت‪ :‬خداوند حج و عمرهي هيششچ كششس را بششدون طششواف‬
‫بين صفا و مششروه تمششام نميگردانششد! هششر چنششد آن چنششان باشششد كششه تششو‬
‫ما«‪ .‬آيا ميدانششي ايششن آيششه در چششه‬ ‫ف ب ِهِ َ‬
‫طو َ‬ ‫ح عَل َي ْهِ أ َّل ي َ ُ‬ ‫ميگويي »فََل ُ‬
‫جَنا َ‬
‫موردي نازل شد؟ در مورد انصار نشازل ششد كشه در جشاهليت در كنشار‬
‫دريششا دو بششت را بششه نامهششاي اسششاف و نششائله سششتايش ميكردنششد سششپس‬
‫ميآمدنششد و بيششن صششفا و مششروه طششواف ميكردنششد و سرهايشششان را‬
‫ميتراشيدند‪ ،‬وقتي اسلم آمد آنها اكراه داششتند از اينكشه بيشن صشفا و‬
‫مروه طواف كنند به خاطر آنچه كه در جاهليت انجششام ميدادنششد‪ ،‬پششس‬
‫ه‪«...‬‬ ‫ن َ‬
‫شَعائ ِرِ الل ش ِ‬ ‫م ْ‬ ‫فا وَ ال ْ َ‬
‫مْروَةَ ِ‬ ‫ص َ‬‫ن ال ّ‬ ‫خداوند اين آيه را نازل كرد‪» :‬إ ِ ّ‬
‫عايشه گفت‪ :‬پششس آنهششا طششواف كردنششد‪) .‬مسششلم آن را روايششت كششرده‬
‫است(‬
‫انواع نسک و میقاتها‬

‫ایمان داریم که نسک سه نوع میباشد‪:‬‬
‫‪1‬ش افراد‪ :‬یعنی تنها برای حج احرام بسته شود‪.‬‬
‫‪2‬ش قران‪ :‬یعنی برای حج و عمره با هم احرام بسششته شششود‪ ،‬یششا ابتششدا‬
‫برای عمره سپس قبل از وارد شدن به طواف احرام حج هم ببندد‪.‬‬
‫‪3‬ش تمتع‪ :‬یعنی در ماههای حج احرام عمره ببندد سپس حج کنششد‪ ،‬بششر‬
‫هر انسانی که احرام تمتع یا قران میبندد قربانياي واجششب میگششردد‪ ،‬و‬
‫اگر قرباني پیدا نکرد بايد ده روز روزه بگیرد سه روز در حج و بقیه ي‬
‫روزهها وقتی که به دیار خود برگشت‪.‬‬
‫پيامبر ج برای اهل مدینه ذاالحلیفه و برای اهل یمششن یلملششم و بششرای‬
‫اهل نجد قرنالمنازل و برای اهششل مصششر و شششام جحفششه را بششه عنششوان‬
‫میقششات تعیيششن کششرد‪ ،‬سششپس فرمششود‪ :‬ایششن میقاتهششا بششرای اهششل ایششن‬
‫سرزمینها و افرادی است که از این محل عبور میکنند و قصششد حششج و‬
‫عمره دارند‪ ،‬اما اگر کسی از جششایی غیششر از اینهششا آمششد از همانجششا کششه‬
‫احرام میبندد میقاتش شروع میشود‪ ،‬امت اسلمی اجمششاع دارنششد کششه‬
‫میقات اهل عششراق ذاتالعششرق اسششت‪ ،‬امششا در مششورد منصششوص بششودنش‬
‫اختلف دارند چون گروهی میگویند‪ :‬اجتهاد عمر بوده است‪.‬‬
‫حدیث عايشهل به سه نوع نسک اشاره میفرماید‪:‬‬
‫ل‬ ‫هي ّ‬‫ن أَ َ‬ ‫مي ْ‬ ‫من ّييا َ‬ ‫ع َ‬
‫ف ِ‬ ‫ِ‬ ‫دا‬
‫و َ‬‫ة ال ْي َ‬ ‫جي ِ‬ ‫ح ّ‬ ‫م َ‬ ‫عييا َ‬ ‫ع رسولالله ج َ‬ ‫م َ‬ ‫جَنا َ‬ ‫خَر ْ‬ ‫َ‬
‫ج‬ ‫ْ‬ ‫هي ّ‬ ‫َ‬ ‫هي ّ‬ ‫َ‬
‫حي ّ‬‫ل ِبال َ‬ ‫نأ َ‬ ‫مي ْ‬ ‫من ّييا َ‬ ‫و ِ‬ ‫ة َ‬ ‫ميَر ٍ‬ ‫ع ْ‬ ‫و ُ‬‫ة َ‬ ‫جي ٍ‬ ‫ح ّ‬ ‫ل بِ َ‬ ‫نأ َ‬ ‫م ْ‬‫مّنا َ‬ ‫و ِ‬ ‫ة َ‬ ‫مَر ٍ‬ ‫ع ْ‬ ‫بِ ُ‬
‫ج‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ه ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ج َ‬ ‫ْ‬ ‫ه ّ‬ ‫َ‬
‫حيي ّ‬ ‫ع ال َ‬ ‫م َ‬‫ج َ‬‫و َ‬ ‫جأ ْ‬ ‫ح ّ‬‫ل ِبال َ‬ ‫نأ َ‬ ‫م ْ‬ ‫ما َ‬ ‫فأ ّ‬ ‫ح ّ‬ ‫ل رسولالله ج ِبال َ‬ ‫وأ َ‬ ‫َ‬
‫ر )رواه البخاری(‬ ‫ْ ِ‬‫ح‬ ‫ّ‬ ‫ن‬ ‫ال‬ ‫م‬ ‫و‬
‫َ ْ ُ‬ ‫ي‬ ‫ن‬ ‫َ‬ ‫كا‬‫َ‬ ‫تى‬ ‫ّ‬ ‫ح‬‫َ‬ ‫لوا‬‫ّ‬ ‫ح‬
‫ِ‬ ‫ي‬
‫ْ َ‬‫م‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫َ‬ ‫ة‬ ‫ر‬ ‫م‬
‫َ ُ ْ َ‬‫ع‬ ‫ْ‬ ‫ل‬ ‫وا‬
‫در سال حجةالوداع همراه حضرت ج بیرون آمدیم‪ ،‬برخی از مششا بششه‬
‫عمره و گروهی دیگر به حج و عمره احرام بسته بودیم و برخی تنهششا‬
‫به نيت حج احرام بسته بودند‪ ،‬رسول خدا ج خودش نیششت حششج آورده‬
‫بود‪ ،‬هیچ کدام تا روز قربان از احرام بیرون نیامدند‪) .‬بخاري(‬
‫در مورد انواع میقاتهاي احرام ابنعباس چنين روایت میکند‪:‬‬

‫هيل ال ّ ْ‬ ‫َ‬ ‫حل َي ْ َ‬ ‫ت ِل َ ْ‬
‫ش يأم ِ‬ ‫وِل ْ ِ‬ ‫ة َ‬ ‫ف ِ‬ ‫ذا ال ْ ُ‬ ‫ة َ‬ ‫دين َ ِ‬ ‫م ِ‬‫ل ال ْ َ‬ ‫ه ِ‬ ‫ق َ‬ ‫و ّ‬‫يج َ‬ ‫ن الن ّب ِ ّ‬ ‫إِ ّ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ن‬ ‫هيي ّ‬‫م ُ‬ ‫مَليي َ‬ ‫ن ي َل َ ْ‬ ‫م ِ‬ ‫ل ال ْي َ َ‬ ‫ه ِ‬ ‫وِل ْ‬ ‫ل َ‬ ‫ز ِ‬ ‫مَنا ِ‬ ‫ن ال ْ َ‬ ‫قْر َ‬ ‫د َ‬ ‫ج ٍ‬ ‫ل نَ ْ‬‫ه ِ‬‫وِل ْ‬ ‫ة َ‬ ‫ف َ‬ ‫ح َ‬
‫ج ْ‬ ‫ال ْ ُ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ة‬
‫ميَر َ‬ ‫وال ْ ُ‬
‫ع ْ‬ ‫ج َ‬ ‫ح ّ‬ ‫ن أَرادَ ال ْ َ‬ ‫م ْ‬ ‫م ّ‬ ‫ن ِ‬ ‫ه ّ‬ ‫ر ِ‬ ‫ن َ‬
‫غي ْ ِ‬ ‫م ْ‬ ‫ن ِ‬ ‫ه ّ‬ ‫علي ْ ِ‬
‫ن أَتى َ َ‬ ‫م ْ‬‫ول ِ َ‬‫ن َ‬ ‫ه ّ‬ ‫لَ ُ‬
‫ن‬ ‫مك ّي َ‬ ‫هي ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ث أن ْ َ‬ ‫ك َ‬ ‫ن ذَل ِ َ‬ ‫ن َ‬
‫مي ْ‬ ‫ة ِ‬ ‫ل َ‬ ‫حت ّييى أ ْ‬ ‫ش يأ َ‬ ‫حي ْي ُ‬ ‫ن َ‬‫م ْ‬ ‫ف ِ‬ ‫دو َ‬ ‫ن ُ‬ ‫كا َ‬ ‫م ْ‬ ‫و َ‬‫َ‬
‫ة‪) .‬متفق عليه(‬ ‫ّ‬
‫مك َ‬ ‫َ‬
‫پیامبر ج »ذوالحلیفه« را برای اهل مدینه و »جحفششه« را بششرای اهششل‬
‫شام و »قرنالمنازل« را برای اهل نجد و »یلملم« را برای اهل یمششن‬
‫میقات قرار داد‪ ،‬سپس فرمود‪ :‬این اماکن برای آنان وکسششانی کششه از‬
‫یکننششد‬
‫مناطق دورتر‪ ،‬برای ادای حج و عمره‪ ،‬از ایششن امششاکن عبششور م ‌‬
‫یشوند و کسی که محل سکونتش نزدیکتر از این‬ ‫میقات محسوب م ‌‬
‫مواقیت به مکه باشد از هر جایی که قصد حرکت به مکه کند میقات‬
‫یآید‪ .‬حتی برای اهل مکه‪ ،‬خود مکه میقات محسششوب‬ ‫او به حساب م ‌‬
‫یشود )مسلم و بخاری(‬ ‫م ‌‬
‫به صحت رسیده است که وقتی سرزمین عراق فتح شد‪ ،‬مششردم آن‬
‫دیار پیش عمر آمدند و گفتند‪ :‬ای امیرالمؤمنین‪ ،‬رسول خششدا ج قششرن‬
‫را برای اهل نجد معین فرموده کششه از مششا خیلششی دور اسششت و اگششر از‬
‫قرن عبور کنیم برای ما خیلی سخت است‪ ،‬عمششر گفششت‪ :‬از راه خششود‬
‫بیایيد‪ ،‬و ذاتالعرق را برای آنها تعيین کرد‪) .‬بخاری(‬
‫محرمات احرام‬
‫محرم باید از هر چیز دوختهشدهای كه به اندازهي تمام بدن يششا‬ ‫مرد ُ‬
‫عضوي از آن باشد پرهيز كند‪،‬همچنين بايششد از پوشششاندن مششوی سششر و‬
‫تراششششیدن مشششو و کوتشششاه کردنشششش و نشششاخن گرفتشششن و اسشششتفاده از‬
‫خوشبوکننده و شکاركردن دوری گزیند‪ ،‬اگر اشتباها ً یا بر اثششر نششادانی‬
‫مرتکب یکی از اين کارها شد چیزی بششر او واجشب نمیگشردد‪ ،‬امشا اگششر‬
‫عمدا ً دست به یکی از این کارهشا زد بایشد یشا سشه روز روزه بگيشرد یشا‬
‫شش نفر را غذا دهد یا گوسفندی قربانی کند‪.‬‬
‫یکی دیگر از محرمات احرام‪ ،‬جماع کششردن و مقششدمات آن میباشششد‪،‬‬

‫اگر قبل از تحلیل )یا قبششل از وقششوف در عرفششه بنششا بششه اختلف فقهششا(‬
‫جماع صورت گرفت حج باطل میشششود و بایششد بیششرون بیایششد و شششتری‬
‫قربانی کند‪ ،‬ولی اگر بعد از تحلیل صورت گرفت حج باطششل نمیشششود‬
‫ولي بايد گوسفندي قربانی كند‪.‬‬
‫چ ﭑ ﭒ ﭓﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ‬
‫ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ چ البقرة‪:‬‬
‫‪١٩٧‬‬
‫وال و‬ ‫يپذيرد )كه عبارتند از‪ :‬ش ّ‬ ‫ج در ماههاي معّيني انجام م ‌‬ ‫ح ّ‬
‫جه(‪ .‬پس كسي كه )در اين ماهها با احرام يششا تلششبيه‬ ‫ذوالقعده و ذوالح ّ‬
‫ج را بشر‬‫ج(‪ ،‬حش ّ‬‫يا سوق دادن حيوان قرباني و شروع مناسشك ديگشر حش ّ‬
‫ج را آغاز نموده باششد‪ ،‬بايشد آداب آن‬ ‫خويشتن واجب كرده باشد )و ح ّ‬
‫ج آميششزش جنسششي بششا‬ ‫جه داشته باشد كششه( در حش ّ‬‫را مراعات دارد و تو ّ‬
‫زنان و گناه و جدالي نيست )و نبايد مرتكب چنيششن اعمششالي شششود(‪ .‬و‬
‫يكنيد خداوند از آن آگششاه اسششت‪ .‬و توشششه برگيريششد‬ ‫هر كار نيكي كه م ‌‬
‫ج و هم براي سراي ديگرتششان و بدانيششد( كششه بهششترين‬ ‫)هم براي سفر ح ّ‬
‫توشششه پرهيزگششاري اسششت‪ ،‬و اي خردمنششدان! از )خشششم و كيفششر( مششن‬
‫بپرهيزيد‪.‬‬
‫ﯺ چ البقرة‪١٩٦ :‬‬ ‫و ميفرمايد‪:‬چ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕﯖ‬

‫ج و عمره را به تمام و كمال خالصانه براي خدا انجششام دهيششد )و‬
‫وح ّ‬
‫مراسم و مناسك ظاهري را به پايان بريد و هدفتان جششز رضششاي خششدا‬
‫نباشد(‪.‬‬
‫در مورد قربانی کردن شتر هنگام ارتکاب جمششاع از ابنعبششاس چنيششن‬
‫روایت شده است‪ :‬در مششورد مششردی کششه مرتکششب جمششاع شششده اسششت‬
‫سؤال شد؟ گفت‪ :‬باید شتري قربانی کند‪) .‬امام مالک(‬
‫در بيششان پرهيشز از تراششيدن سشر و اينكششه يكشي از محرمشات احششرام‬

‫اسششت و فششديهي آن در صششورت اضششطرار‪ ،‬آيهي ‪ 196‬سششورهي بقششره‬
‫چنين اشاره مينمايد‪:‬‬
‫ﯛ ﯜﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤﯥ‬ ‫چ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ‬
‫ﯨ ﯩ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺﯺ ﯺ‬ ‫ﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗ‬
‫ﯦ‬ ‫ﯧﯗ‬
‫چ البقرة‪١٩٦ :‬‬
‫ج و عمره را به تمام و كمال خالصانه براي خدا انجششام دهيششد )و‬ ‫وح ّ‬
‫مراسم و مناسك ظاهري را به پايان بريد و هدفتان جششز رضششاي خششدا‬
‫نباشد( و اگر )از برگزاري بعضي از مناسك‪ ،‬بششه وسششيلهي دشششمن يششا‬
‫بيماري و غيره( بازداشته شديد )و خواستيد از احرام بششه در آييششد‪ ،‬بششر‬
‫شما است كه( هر آنچه از قرباني فراهم شود )همچون شتر و گاو و‬
‫گوسفند‪ ،‬ذبح كنيد و آن گاه از احششرام بششه درآييششد( و سششرهاي خششود را‬
‫نتراشيد تا قرباني به قربانگاه خود برسد )همان جشايي كشه حشاجي در‬
‫ج بازمانده‪ ،‬و يا كعبششه اسششت(‪ ،‬و اگششر كسششي از‬ ‫آن از انجام مراسم ح ّ‬
‫شما بيمار شد‪ ،‬يا ناراحتي در سر داشت )به سششبب زخمششي بششودن يششا‬
‫سردرد و يا بيماريهاي ديگر‪ ،‬و محتاج شد مششوي سششر را بتراشششد‪ ،‬بايششد‬
‫كه( فديه بدهد‪ ،‬از قبيل )سه روز( روزه يا صششدقه )كششه دادن خششوراك‬
‫كروزهي شش نفر ندار است( و يا گوسفندي )كه بايد ذبششح و ميششان‬ ‫ي ‌‬
‫فقراء تقسيم شود(‪.‬‬
‫حدیث سالم كه از پشدرش روايشت كشرده اسشت بشه دوری جسشتن از‬
‫لباس دوخته شده اشاره مینمايد‪:‬‬
‫مردی از پیامبر‪ ‬سؤال کرد و گفت‪ :‬شخص محرم باید چه لباسی‬
‫بپوشششد؟ پیششامبر ‪ ‬فرمششود‪ :‬نبایششد پیراهششن‪ ،‬عمششامه‪ ،‬كله‪ ،‬شششلوار‪ ،‬و‬
‫لباسی که بششه زعفششران و ورس )گیششاهی زردرنششگ و خوشششبو( آغشششته‬
‫است‪ ،‬بپوشد‪ .‬همچنين نبايد خف بپوشد‪ ،‬مگر کسی که كفششش نششدارد‬
‫نتر از‬
‫یتواند خف بپوشد ولي باید آنها را تششا پششایی ‌‬
‫که در اين صورت م ‌‬
‫قوزکها ببرد‪) ..‬مسلم و بخاری(‬
‫و حدیث ابنعباس به پرهیز از بوي خششوش و پوشششاندن مششوی سششر در‬

‫حال احرام چنيشن اششاره میكنشد‪ :‬مششردي از شششترش افتشاد و گردنششش‬
‫شكست و فوت كرد‪ .‬ما همراه پيامبر بوديم و او در حال احرام بششود‪،‬‬
‫پس پيامبر ج فرمود‪ :‬او را با آب و سدر بششوييد و در دو جشامه كفشن‬
‫كنيد‪ ،‬به او بوي خوش نزنيد و سرش را نپوشانيد‪ ،‬چرا كه خداونششد در‬
‫روز قيامت او را لبيكگويان زنده ميكند‪) .‬بخاري و مسلم(‬
‫در روايت ديگري آمده است كه مردي كه از جعرانه پيش پيششامبر ج‬
‫آمد و جبهاي بر تن داشت و بوي خوشي استعمال كرده بود كه اثري‬
‫زرد رنگ بر جبهاش بششاقي گذاشششته بششود‪ ،‬از پيششامبر پرسششيد‪ :‬در مششورد‬
‫عمرهام چگششونه دسششتور ميدهيششد؟ پيششامبر ج گفششت‪ :‬بششوي خششوش را از‬
‫خودت پاك كن‪ ،‬جبهات را دربياور و و همچنانكه در حج عمششل ميكنششي‬
‫عمرهات را نيز به جاي آور‪) .‬بخاري و مسلم آن را روايششت كردهانششد‪،‬‬
‫لفظ از مسلم است(‬
‫خداوند در آیهي ‪ 95‬سورهي مائده در مورد کشتن شکار نسششبت بششه‬

‫فرد محرم میفرماید‪:‬‬
‫ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ‬ ‫چ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ‬
‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯼ ی ی ی ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺﯺ‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬
‫ﯺ ﯺ ﰈﰉ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﰎﯺ چ المائدة‪٩٥ :‬‬
‫اي مؤمنان! هنگامي كه در حالت احرام هستيد )و يا اين كه در‬
‫يبريد( نخجير مكشيد‪ .‬و هر كس از شما عمدا ً‬ ‫سرزمين حرم بسر م ‌‬
‫هاي معادل آن از چهارپايان )اهلي‪ ،‬مانند‪ :‬بشز و‬ ‫فار ‌‬
‫نخجير بكشد بايد ك ّ‬
‫هاي كششه دو نفششر عشادل از ميششان‬‫فشار ‌‬
‫گوسششفند و شششتر و گشاو( بدهششد‪ ،‬ك ّ‬
‫خودتشان بشه معشادل بشودن آن قضشاوت كننشد و برابشري آن را تصششديق‬
‫يگششردد و بششه مسششتمندان مك ّششه داده‬
‫نماينششد‪ .‬چنيششن حيششواني قربششاني م ‌‬
‫هاي )معادل قيمت آن حيوان( خوراك )يششك روزه بششه‬ ‫فار ‌‬
‫يشود‪ ،‬يا ك ّ‬
‫م ‌‬
‫ك؛ به عبششارت ديگششر بششه‬
‫يدهد‪ ،‬و يا برابر آن )خورا ‌‬ ‫هر يك از( فقراء م ‌‬
‫يگيششرد‪ .‬تششا‬
‫فششاره‪ ،‬روزهششايي( روزه م ‌‬‫تكننششده ك ّ‬
‫تعداد مستمندان درياف ‌‬
‫متجاوز كيفر كار خود را بچشد‪ .‬خداوند از آنچششه در گذشششته )پيششش از‬
‫ينمايششد‪ .‬ولششي هششر كششس‬‫تحريم شكار( انجام پذيرفته است‪ ،‬گذشت م ‌‬
‫)به كشتن نخجير( دوباره برگردد )و بعد از آگششاهي از تحريششم‪ ،‬بششاز بششه‬
‫يگيششرد‪ ،‬و خداونششد توانششا و‬ ‫شششكار پششردازد( خداونششد از او انتقششام م ‌‬
‫مگيرنده است‪.‬‬ ‫انتقا ‌‬
‫در مورد دوری از نکاح کردن یا به نکاح درآوردن عثمششان بششن عفششان‬
‫روایت میکند‪:‬‬
‫قششال رسششول اللششه ج ل ینکششح المحششرم و ل ینکششح و ل یخطششب‪).‬رواه‬
‫مسلم(‬
‫یشششود و بششه‬
‫یکند و نکاح نم ‌‬
‫پيامبر ج فرمود‪ :‬شخص محرم نکاح نم ‌‬
‫خواستگاری نمیرود‪) .‬مسلم(‬
‫کیفیت حج‬
‫کیفیت حج این گونه است‪ :‬با غسل کردن و نظافت و خوشبو کردن‬
‫خود را برای احرام آماده مینماید‪ ،‬و باید از لباس دوخته شششده پرهیششز‬
‫کند‪ ،‬سپس وقششتی بششه نزدیششک مقیششات رسششید در جششامه و ردا و كفششش‬
‫احرام میبندد‪ ،‬سنت است بعد از نماز احرام کنششد‪ ،‬سششپس لبیکگویششان‬
‫صدایش را بلند کند‪ ،‬وقتی وارد احششرام ششد بایششد از محرمشات احشرام‬
‫پرهیز کند‪ ،‬وقتی به بیتاللهالحرام رسید از حجرالسود و با قرار دادن‬
‫بیتالله در طرف چپششش شششروع کنششد بششه طششواف کششردن‪ ،‬در حشالي كشه‬
‫ردايش را از زير بغل راست بششر روي شششانهي چپششش انششداخته اسششت‪،‬‬
‫سپس به حجرالسود سلم کند و اگر توانست آنششرا ببوسششد‪ ،‬امششا بایششد‬
‫مزاحم دیگران نشود در این صورت تنها بدان اشاره کند‪ ،‬و هفت بار‬
‫خانهي خدا را طواف کند‪ ،‬در سه دور اول شتاب و در چهار دور دیگر‬
‫آرامش و حالت عادی سنت است‪ ،‬و هر گششاه بششه نزدیششک حجرالسششود‬
‫رسید به آن اشاره کنششد و تکششبیر بگویششد‪) ،‬اگششر نتوانسششت آن را لمششس‬
‫كند(‪ ،‬اگر میان دو رکن قرار گرفت بگوید‪ :‬خداوندا‪ ،‬در دنیششا و آخششرت‬
‫نیکی به ما ارزانی فرما و ما را از عذاب آتش پناه بده‪.‬‬
‫در طواف مشغول دعا و نیایش فراوان باشد‪ ،‬وقششتی طششواف را بششه‬
‫پایان رساند اگر توانست در مقششام ابراهیششم دو رکعششت نمششاز بششه جششاي‬
‫آورد‪ ،‬و اگر نتوانست در آنجا نماز بخواند در هر جا که برايش ممکششن‬
‫باشد میتواند نماز را به جاي آورد‪.‬‬
‫سپس به سعی بين صفا و مروه مشغول شود‪ ،‬به بالی صششفا بششرود‬
‫و به قبله رو کند و سه بششار تکششبیر بگویششد و دعششا کنششد‪ ،‬سششپس از صششفا‬
‫پايين بيايد و به سوی پرچم سبز حرکت کنششد و میششان دو میلهي سششبز‬
‫رنگ با شتاب برود‪ ،‬و به حرکت خششود ادامششه دهششد تششا بششه بششالي مششروه‬
‫میرسد‪ ،‬و در آنجا نيز همان چیزهايی را بگويد که بر روی صششفا گفتششه‬
‫بود‪ ،‬و از همان راهی که آمده به سوی صفا برگردد‪ ،‬سعی را از صفا‬
‫شروع کند و بعد از هفت بار آن را در مروه به پایان برساند‪ ،‬در ایششن‬
‫رفت و آمد هم مشغول دعا و نیایش باشد‪.‬‬
‫سپس اگر به قصد تمتع احرام بسته بود با تراشيدن يا كوتاه كششردن‬
‫مو‪ ،‬احرام عمره را به پایان برساند و در روز هشتم‪ ،‬احششرام بششه حششج‬
‫ببندد‪ ،‬اما اگر به قصد حج تنها یا حج و عمره با هم احششرام بسششته بششود‬
‫باید تا همهي ارکان را تمام نکند در احرام باقی بماند‪.‬‬
‫روز هشتم قبل از زوال‪ ،‬حجاج به منششی میرونششد‪ ،‬اگششر ممکششن باشششد‬
‫نمازهاي چهار ركعتي را با قصشر و نششه جمشع در آنجشا بشه جشاي آورنشد‪،‬‬
‫سپس در منی شب را به روز برسانند‪ ،‬و وقتی خورشید طلششوع کششرد‬
‫رهسپار عرفه شوند‪ ،‬نماز ظهر و عصر را در عرفه با قصر و جمع به‬
‫جاي آورند تا برای دعا و نیایش وقت کافی داشته باشند‪.‬‬
‫توقف در همه جاي عرفه درست است مگر در بطن عرنه‪ ،‬و زمششان‬
‫وقوف از زوال خورشید روز عرفه شششروع میشششود و تششا طلششوع فجششر‬
‫روز عید قربان ادامه دارد‪ ،‬کسی کششه در روز در عرفششه وقششوف کششرده‬
‫است حق ندارد تا بعد از غروب از آن بیرون رود تا وقششوفش در آنجششا‬
‫جمع بين شب و روز باشد‪ ،‬سپس وقتی که خورشید غششروب کششرد بششه‬
‫آرامی روانهي مزدلفه شود‪ ،‬وقتی به مزدلفه رسید قبل از باز کردن‬
‫بار و استراحت کردن دو نماز را بشا جمششع ادا کنششد‪ ،‬و در مزدلفششه بایششد‬
‫بیتوته کند‪ ،‬اما ناتوانان و كساني كه آنها را كمك ميكنند میتوانند شب‬
‫را در آنجا نمانند و بعد از نیمه شب حرکت کنند‪ ،‬سپس نماز صششبح را‬
‫در آنجا به جا آورد‪ ،‬و خدا را در مشعرالحرام یاد کند‪ ،‬سششپس قبششل از‬
‫طلوع خورشششید بششه منششی بششرود‪ ،‬اگششر توانسششت در مزدلفششه سششنگریزه‬
‫جمعآوری کنششد چششه بهششتر‪ ،‬و اگششر از منششي یششا جاهششای دیگششر هششم سششنگ‬
‫جمعآوری کرد اشکالی ندارد‪ ،‬اندازهي سنگها باید از نخششود بزرگتششر و‬
‫از فندق کوچکتر باشند‪.‬‬
‫وقتی به منی رسید از شیطان بزرگ شششروع کنششد و هفششت سششنگ را‬
‫یکی یکی به آن پرتاب نماید‪ ،‬سپس اگر احرامش تمتع یا حج و عمره‬
‫با هم باشششد قربشانی کنششد و مشوی سشر را کوتششاه کنششد یشا بتراششد‪ ،‬امشا‬
‫تراشیدن بهتر است‪ ،‬ولی براي زن تراشيدن جايز نيست بلكه باید به‬
‫اندازهي یک انگشت از مویش را کوتاه کند‪ ،‬وقتی رجم و ذبح و حلق‬
‫یا تقصیر به پایان رسید تحلیل )بیرون آمدن از احرام( کوچک صورت‬
‫گرفتششه اسششت‪ ،‬همهي محرمششات احششرام بجششز همبسششتری بششا زن حلل‬
‫میشود‪ ،‬هر کدام از اعمال ذبح یا حلشق یشا رجشم را پیشش و پششس کنشد‬
‫اشکالی ندارد‪.‬‬
‫سپس به سوی مکه حرکت کند و طوافالفاضه را که یکی از ارکان‬
‫است به جا آورد‪ ،‬سپس براي كسي كه قصد تمتع دارد بايد به سششعی‬
‫صفا و مروه بپردازد‪ ،‬ولی اگر تنها به قصد حج يا حج و عمره بششا هششم‬
‫احششرام بسششته اسششت و در طوافالقششدوم بششه سششعی رفتششه لزم نیسششت‬
‫دوباره به سعی برود‪ ،‬بعد از طواف به منی برمیگششردد بششرای افششرادی‬
‫که عجله دارند دو روز و برای افرادی کشه ششتاب ندارنشد سشه روز در‬
‫منی بیتوته لزم است‪.‬‬
‫در ایامالتشریق هر روز بعد از زوال بايد جمرات با هفت سنگ رجم‬
‫شوند‪ ،‬از جمرهي اولی که از مکه دورتششر اسشت شششروع میششود و بششا‬
‫جمرهي عقبه به پایان میرسد‪ ،‬هششر کششس در روز اول نتوانسشت رجشم‬
‫کند در روز بعدی باید آن را انجام دهد‪ ،‬چون هر سه روز ایام تشریق‬
‫روزهای رجم جمرهها هستند‪ ،‬براي افراد ناتوان جايز است كه فردی‬
‫دیگر را به جاي خود به رجم بفرستند‪ ،‬هر کس بیتوته در منی را ترک‬
‫کند باید قرباني كند‪ ،‬مگر اینکه بیمار یا همراه بیمار باشد كششه در ايششن‬
‫صورت معذور است‪.‬‬
‫هر کس بخواهد بعد از دو روز از مني خارج شود بايد قبل از غروب‬
‫اين كار را بكند‪ ،‬و گرنه باید شب را در مني بماند و بعششد از زوال روز‬
‫بعد جمرات را رجم کند‪.‬‬
‫زن حائضه نيز همهي این کارها را انجام میدهد به جز طواف خانهي‬
‫خدا تا اينكه پاك ميشود‪ .‬حجاج حق ندارند از مکه بیششرون رونششد مگششر‬
‫اینکه طوافالوداع نمایند تا آخرین کار آنها در مکه طواف بیششت باشششد‪،‬‬
‫از این حکم تنهششا زن حائضششه اسششتثناء میشششود‪ ،‬یعنشی حشق دارد بششدون‬
‫طوافالوداع از مکه بیششرون رود‪ ،‬هششر کششس طوافالفاضششه را بششه تششأخیر‬
‫بیندازد جاي طواف وداع را نيز ميگيرد چون هدف كه ديدار پاياني بششا‬
‫بيت است حاصل میشود‪.‬‬
‫وقتی از اعمال حج فارغ شد‪ ،‬سنت است به زيششارت مسششجد پيششامبر‬
‫ج برود و در آنجا نماز بخواند و بر روان پاکش درود بفرستد‪ ،‬در بششدو‬
‫ورود بششه مسششجد تحيهالمسششجد بخوانششد‪ ،‬سششپس بششر روی مششزار پششاک‬
‫حضرت ج حاضر شششود و در حششالی کششه هیبششت پيششامبر ج را در ذهنششش‬
‫مجسم میکند بر ایشان سلم بفرستد‪ ،‬اما زیششات مسششجد نبششوی جششزء‬
‫ارکان حج به شمار نمیآید‪.‬‬
‫حج پيامبر ج‬
‫مسلم با سند خود از جعفربنمحمد از پدرش روایت کرده است كه‪:‬‬

‫بر جابربنعبدالله وارد شدیم‪ .‬به او گفتم‪ :‬از حج پیششامبر‪ ‬برایششم بگششو‪،‬‬
‫او گفت‪:‬‬
‫پیامبر‪ ‬تا ُنه سال حج نکرد‪ .‬سپس در سال دهششم بششه مششردم اعلم‬
‫یخواهد به حج برود‪ .‬مردم زیادی به مدینه آمدند که همهي‬ ‫کرد که م ‌‬
‫یخواستند به پیامبر ‪ ‬اقتدا کنند تا مانند او اعمششال حششج را بششه‬‫آنها م ‌‬
‫جای آورند‪ .‬با او خارج شدیم تا به ذوالحلیفه رسیدیم‪ ،‬در آنجا اسششماء‬
‫دختر عمیس‪ ،‬محمدبنابوبکر را به دنیا آورد‪ ،‬پس کسی را پیش پیامبر‬
‫‪ ‬فرستاد تا او را راهنمششايي كنششد‪ .‬پیششامبر ‪ ‬فرمششود‪» :‬غسششل کششن و‬
‫های را روی محل خروج خون قرار بده و احرام ببند«‪ .‬پیامبر ‪‬‬ ‫پارچ ‌‬
‫در مسجد ذوالحلیفه نماز خواند و سششپس سششوار قصششواء )لقششب شششتر‬
‫پیامبر( شد تا به بیداء )نام محلی( رسید‪ .‬نگاه کششردم تششا چشششمم کششار‬
‫یکرد از جلو‪ ،‬راست‪ ،‬چﭗ و پشششت سششر پیششامبر جمعیششت سششواره و‬ ‫م ‌‬
‫یشد‬ ‫یشد‪ ،‬پیامبر ‪ ‬در میان ما بود‪ ،‬قرآن بر او نازل م ‌‬ ‫پیاده دیده م ‌‬
‫و او آن را تأويل ميكرد و هر چه را که او انجششام ميداد مششا هششم بششه آن‬
‫یکردیم‪.‬‬‫عمل م ‌‬
‫سپس این چنین لبیک گفت‪) :‬لبیک أللهم لبیک‪ ،‬لبیک لشييریک‬
‫لک لبیک‪ ،‬إن الحمد و النعمة لک و الملييک لشييریک لييک( و‬
‫مردم نیز با این كلمات لبیک گفتند‪ ،‬و پیامبر ‪ ‬بدون اینکه مانع آنششان‬
‫هاش را ادامه داد‪.‬‬
‫شود تلبی ‌‬
‫یدانستیم‬ ‫جابر ط گفت‪ :‬ما فقط نیت حج كرده بوديم و عمره را نم ‌‬
‫تا وقتی که بششا پیششامبر ‪ ‬بششه بی ‌‬
‫تاللششه رفششتیم‪ ،‬او رکششن را لمششس کششرد‬
‫سپس سه بار با شتاب و چهار بار به طور عادي طششواف نمششود آنگششاه‬
‫به طرف مقام ابراهیم ‪ ‬رفت و آیهي‪ :‬چ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧچ )از مقام‬
‫ابراهيم نمازگاهي براي خود برگيريد( را خواند و مقام را بین خودش‬
‫یگفت‪) :‬و یقین دارم کششه آن را از پیششامبر‬ ‫تالله قرار داد‪ .‬پدرم م ‌‬ ‫و بی ‌‬
‫‪ ‬نقل کرده است( پیششامبر دو رکعششت نمششاز خوانششد در آن دو رکعششت‬
‫»قل هو الله أحد« و »قل یا أیهييا الکييافرون« را تلوت کششرد‪.‬‬
‫سپس به طرف رکن یمشانی بازگشششت و آن را مسششح کششرد‪ ،‬آنگششاه بششه‬
‫طرف صفا خارج شد‪ .‬همین که به صفا نزدیک شد اين آيه را خواند‪:‬‬
‫يگمان )دو كوه( صفا و مروه‬ ‫چ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ چ )ب ‌‬

‫ههاي )دين( خييدا و‬
‫)و هفت بار سعي ميان آن دو( از نشان ‌‬
‫عبادات الله هستند(‪.‬‬
‫و فرمود‪) :‬أبدأ بما بدأ الله به( »با چیزی که خداوند با آن شروع‬
‫یکنم« به صفا شششروع کششرد و از آن بششال رفششت تششا‬
‫کرده است‪ ،‬آغاز م ‌‬
‫تالله را دید سپس رو به قبله خدا را به یگانگی و بزرگی یششاد کششرد‬‫بی ‌‬
‫و فرمود‪) :‬ل إله إل الله‪ ،‬وحده لشریک له‪ ،‬لييه الملييک و لييه‬
‫الحمد و هو علی کل شیئ قدیر ل اله إل الله وحييده‪ ،‬أنجييز‬

‫وعده‪ ،‬و نصر عبده و هزم الحييزاب وحييده( »هیششچ معبششود بششر‬
‫حقی غیر از الله نیسششت‪ .‬او )در ربششوبیت و الششوهیت و صششفاتش( یکتششا‬
‫است و هیچ شریکی ندارد‪ ،‬مالکیت فقط برای او و حمد فقششط لیششق‬
‫او است و او بر هر چیزی توانا است‪ .‬هیچ معبود بششر حقششی غیششر از او‬
‫هاش را‬ ‫نیست‪ .‬او یکتا است‪ ،‬وعششدهي خششود را قطعششی سششاخت و بنششد ‌‬
‫یاری داد و احزاب )کسانی که در روز خندق با پیامبر جنگ کردنششد( را‬
‫به تنهایی شکست داد«‪ .‬این ذکر را سه بششار خوانششد و میششان آنهشا دعشا‬
‫‌کرد‪ ،‬سپس به طرف مروه پایین آمششد و وقششتی کششه بششه »بطنالششوادی«‬
‫رسششید‪ ،‬شششروع بششه دویششدن کششرد تششا بششه بششال رسششیدیم سششپس بصششورت‬
‫معمولی حرکت کرد تا به مروه رسید‪ ،‬اعمالی را که بششر صششفا انجششام‬
‫داده بود بر مروه هم انجششام داد‪ .‬وقششتی کششه در آخریششن بششار بششه مششروه‬
‫رسید فرمود‪) :‬لو أنی استقبلت من أمييری مييا اسييتدبرت لييم‬
‫أسق الهدی و جعلتها عمييرة‪ ،‬فميين کييان منکييم لیييس معييه‬
‫یدانسششتم‬ ‫هدی فلیحل و لیجعلها عمرة( »اگر آیندهي کارم را م ‌‬
‫یدادم‪.‬‬ ‫یآوردم‪ ،‬و آن را عمششره قششرار م ‌‬ ‫یکششردم‪ ،‬هششدی نم ‌‬
‫اینچنیششن نم ‌‬
‫پس هر کسی از شما که هدی با خود ندارد‪ ،‬باید از احرام خارج شود‬
‫و آن را عمره قرار دهد«‪.‬‬
‫سراقهبنمالکبنجعشم بلند شد و گفت‪ :‬ای رسول خدا! آیا این حکششم‬
‫تنها برای امسال است یا همیششگی اسشت؟ پیشامبر ‪ ‬انگششتانش را‬
‫در هم فرو برد و دوبار فرمود‪) :‬دخلت العمرة فی الحج( »عمره‬
‫داخل حج شد« )ل بل لبد أبد( »نه )برای امسال( بلکه تا ابد«‪.‬‬
‫علی با شششترهای پیششامبر ‪ ‬از یمششن آمششد‪ ،‬دیششد کششه فششاطمه از جملششه‬
‫هانششد‪ ،‬لبششاس رنگششی پوشششیده و‬ ‫کسانی است که از احششرام بیششرون آمد ‌‬
‫سرمه زده است‪ .‬علی این کار او را نادرست دانست‪ ،‬فاطمه گفششت‪:‬‬
‫پدرم مرا به این کار امر کرده اسششت‪) .‬جششابر( گویششد‪ :‬علششی در عششراق‬
‫یگفت‪ :‬در حالیکه از کار فششاطمه نششاراحت بششودم نششزد رسششولالله ‪‬‬ ‫م ‌‬
‫رفتم و در مورد کار فاطمه از او سؤال کردم و گفتم‪ :‬من از این کار‬
‫فاطمه ایششراد گرفتششم‪ .‬پیششامبر ‪ ‬فرمششود‪) :‬صدقت صييدقت‪ ،‬ميياذا‬
‫قلت حین فرضت الحج؟( »)فاطمه( راست گفتششه اسششت‪ ،‬هنگششام‬
‫یگششویم‬
‫نیت حج چه گفششتی؟« )علششی( گفششت‪ :‬گفتششم خداونششدا! تلششبیه م ‌‬
‫ه )نیت( پیششامبرت‪ .‬پیششامبر ‪ ‬فرمششود‪) :‬فييإن‬

‫یکنم( مانند تلبی ‌‬
‫)نیت م ‌‬
‫معی الهدی فلتحل( »من قرباني همراه دارم‪ ،‬پس تششو از احششرام‬
‫خارج نشو«‪.‬‬
‫)جابر( گوید‪ :‬تمام شترهایی که علی از یمن و پیامبر به همراه خششود‬
‫آورده بود‪ ،‬صد رأس بود )جششابر( گویششد‪ :‬تمششام مششردم از احششرام خششارج‬
‫شدند و موی سرشان را کوتشاه کردنشد بجشز پیششامبر ‪ ‬و کسشانی کششه‬
‫یالحجه(‪ ،‬بششه منششی‬ ‫هدی به همراه داشتند‪ .‬سپس روز ترویه )هشتم ذ ‌‬
‫رفتند و برای حج تلبیه گفتند‪) ،‬نیت حج آوردند(‪ ،‬پیامبر ‪ ‬سششواره بششه‬
‫آنجا رفت و نماز ظهر و عصششر و مغششرب و عشششاء و صششبح را در آنجششا‬
‫خواند‪ .‬سپس کمی منتظر ماند تا خورشید طلوع کرد و دستور داد تششا‬
‫مره برایش برپششا کننششد‪ .‬پیششامبر ‪ ‬حرکششت کششرد‪ ،‬و‬ ‫های از مو در ن َ ِ‬
‫خیم ‌‬
‫یکند همچنان کشه‬ ‫قریش یقین داشتند که او در مشعرالحرام توقف م ‌‬
‫یدادنششد‪ .‬پیششامبر ‪ ‬از آنجششا عبششور‬
‫آنان در جاهلیت این کار را انجششام م ‌‬
‫کششرد تششا بششه عرفششه رسششید‪ ،‬دیششد کششه خیمششه را برایششش در نمششره نصششب‬
‫هاند‪ ،‬در آنجا ماند تا خورشید )به طرف مغرب( زوال کششرد‪ ،‬پششس‬ ‫کرد ‌‬
‫دستور داد تا شتر )قصواء( را آماده کنند‪ .‬قصواء را آماده کردنششد‪ ،‬بششه‬
‫»بطنالوادی« رفت و برای مردم سخنرانی کرد و فرمود‪:‬‬
‫)إن دمائکم و أموالکم علیکم حرام‪ ،‬کحرميية یييومکم هييذا‪،‬‬
‫فی شهرکم هذا‪ ،‬فی بلييدکم هييذا‪ ،‬أل کييل شييیی ميين أميير‬
‫الجاهلیة تحت قدمی موضوع‪ ،‬و دماء الجاهلیة موضوعة‪ ،‬و‬
‫إن أول دم أضع من دمائنا دم ابن ربیعة بن الحييارث‪ ،‬کييان‬
‫مسترضييا فييی بنييی سييعد فقتلتييه هييذیل‪ ،‬و ربييا الجاهلیيية‬
‫موضوع‪ ،‬و أول ربا أضع ربانا‪ ،‬ربا عباس ابن عبييدالمطلب‪،‬‬
‫فييإنه موضييوع کلييه‪ ،‬فيياتقوا اللييه فييی النسيياء‪ ،‬فييإنکم‬
‫أخذتموهن بأمان الله‪ ،‬و اسييتحللتم فروجهيين بکلميية اللييه‪،‬‬
‫ولکم علیهيين أن ل یييوطئن فرشييکم أحييدا تکرهييونه‪ ،‬فييإن‬
‫فعليين ذلييک فاضييربوهن ضييربا غیيير مييبرح‪ ،‬و لهيين علیکييم‬
‫رزقهن و کسوتهن بالمعروف‪ ،‬و قييد ترکييت فیکييم مييا ليين‬
‫تضلوا بعيده إن اعتصييمتم بيه کتيياب الليه‪ ،‬و أنتيم تسيألون‬
‫عنی فما أنتم قائلون؟ قالوا‪ :‬نشهد أنک قد بلغييت و أدیييت‬
‫و نصحت‪ .‬فقييال بإصييبعه السييبابة یرفعهييا إلييی السييماء و‬

‫ینکتها إلی الناس‪ :‬اللهم اشهد‪ ،‬اللهم اشهد‪ ،‬ثلث مرات(‪.‬‬
‫»به راستی خونها و اموالتان بر شما حرام است مانند حرمت ایششن‬
‫روز‪ ،‬در این ماه‪ ،‬و در این شهر‪ ،‬بدانید که تمام دستورات جاهلیت را‬
‫نهای جاهلیت نیز هششدر رفتششه اسششت )کسششی حششق‬ ‫هام و خو ‌‬‫زیر پا نهاد ‌‬
‫طلب خونی را که در جاهلیت ریخته شده است ندارد( و اولین خونی‬
‫یگذارم خون »ابن ربیعه بن حارث« است که‬ ‫که از خودمان زیر پا م ‌‬
‫طفلی شیرخوار در میان قششبیلهي بنیسششعد بششود و قششبیلهي هششذیل او را‬
‫کشت‪ .‬ربای جششاهلیت را نیششز زیششر پششا نهششادم و اولیششن ربششایی را کششه از‬
‫یگذارم‪ ،‬ربای عباسبنعبدالمطلب است که تمششام آن‬ ‫خودمان زیر پا م ‌‬
‫از اعتبار ساقط است‪ ،‬پس در رفتار بششا زنششان از خششدا بترسششید؛ چششون‬
‫شما آنان را با عهد و پیمانی از طرف خدا گرفته و به حکم خدا آنششان‬
‫هاید و حق شما بر آنان این است کششه کسششانی‬ ‫را برای خود حلل کرد ‌‬
‫ههایتششان راه ندهنششد‪ ،‬اگرمرتکششب ایششن کششار‬ ‫را که دوست ندارید بششه خان ‌‬
‫شدند‪ ،‬به صورت آرام آنان را بزنید‪ .‬و حق آنان بر شما این است که‬
‫خوراک و پوشاک آنان را به خوبی فراهم کنید‪ .‬در میششان شششما چیششزی‬
‫هام که اگر به آن تمسک جویید‪ ،‬هرگز گمراه‬ ‫را از خود بر جای گذاشت ‌‬
‫یشوید و آن کتاب خدا‪) ،‬قرآن( است‪ .‬دربارهي من از شما سؤال‬ ‫نم ‌‬
‫یدهیم که به راستی‬ ‫یگویید؟ گفتند‪ :‬شهادت م ‌‬ ‫خواهد شد‪ ،‬شما چه م ‌‬
‫پیام را رساندی و امانت را ادا و امت را نصششیحت کششردی؟ سششپس در‬
‫هاش را به طرف آسمان بلنششد کششرد و آن را بشه‬ ‫حالی که انگشت سباب ‌‬
‫یداد‪ ،‬فرمششود‪ :‬خداونششدا! شششاهد بششاش‪ ،‬خداونششدا‬ ‫طرف مششردم تکششان م ‌‬
‫شاهد باش‪ ،‬خداوندا شاهد باش«‪.‬‬
‫سپس اذان و اقامه گفته شششد و نمششاز ظهششر را خوانششد‪ .‬آنگششاه اقششامه‬
‫گفتششه شششد و نمششاز عصششر را بجششای آورد و بیششن آن دو نمششازی نخوانششد‪،‬‬
‫سپس بر مرکبش سوار شد تا بشه موقشف رسشید‪ ،‬روی قصشواء را بشه‬
‫هها و مقابل )جبلالمشاه( رو به قبله کرد همچنان ایستاد‬ ‫طرف صخر ‌‬
‫ً‬
‫تا وقتی که خورشید کامل غروب کرد‪ ،‬و مقششداری از زردی آن نیششز از‬
‫بین رفت‪ ،‬سپس اسامه را پشت سر خود سوار کشرد‪) .‬از عرفشه( بشه‬
‫سوی مزدلفه حرکت کرد‪ ،‬در حالیکه زمام شتر )قصواء( را به شدت‬
‫یکشید‪- ،‬طوری که نزدیک بود سر شتر به جلو پالن برخورد کنششد–‬ ‫م ‌‬
‫یفرمششود‪) :‬أیهييا النيياس‬ ‫یکششرد و م ‌‬

‫و بششا دسششت راسششتش اشششاره م ‌‬
‫السکینة السکینة( »ای مردم آرامش خود را حفظ کنیششد‪ ،‬آرامششش‬
‫یرسششید افسشار ششترش را ُ‬
‫شششل‬ ‫های م ‌‬‫خود را حفظ کنید«‪ .‬بشه هشر تپ ‌‬
‫یکرد تا بال رود تا اینکه به مزدلفششه رسششید‪ ،‬در آنجششا نمششاز مغششرب و‬ ‫م ‌‬
‫عشششاء را بششا یششک أذان و دو إقششامه برگششزار کششرد و بیششن آن دو‪ ،‬نمششازی‬
‫نخواند‪ .‬سپس خوابید تا طلوع فجر‪ ،‬پششس از آن نمششاز صششبح را بششا یششک‬
‫اذان و یک اقامه برگزار کرد‪.‬‬
‫سپس بر قصواء سوار شد تا به مشششعرالحرام رسششید‪ .‬آنگششاه رو بششه‬
‫قبله به دعا‪ ،‬تکبیر‪ ،‬تهلیل و بیان یگانگی خدا مشغول شد‪ ،‬همچنان تشا‬
‫روشششنایی کامششل در آنجششا مانششد‪ ،‬قبششل از طلششوع خورشششید در حششالیکه‬
‫شرو بششود‪ ،‬بششا خششود‬‫فضلبنعباس را کششه مششردی زیبششاموی‪ ،‬سششفید و خششو ‌‬
‫سوار کرده بود از آنجا حرکت کرد‪ .‬وقتی پیامبر ‪ ‬حرکت کرد‪ ،‬چنششد‬
‫یکششرد‪.‬‬‫زن از کنار آنها عبششور کردنششد‪ ،‬فضششل پیوسششته بششه آنششان نگششاه م ‌‬
‫پیامبر ‪ ‬دستش را روی صورت فضل گذاشت لیکن فضل رویش را‬
‫یکششرد‪ .‬پیششامبر ‪‬‬ ‫یگرداند و باز هم به آنها نگششاه م ‌‬ ‫به طرف دیگر برم ‌‬
‫یداد و صششورت فضششل را‬ ‫دوباره دستش را روی صورت فضل قرار م ‌‬
‫های بزرگ به نششام‬ ‫یچرخاند‪) ،‬حرکت کردند( تا به در ‌‬ ‫به طرف دیگر م ‌‬
‫محسر )محلی که اصحاب فیل در آنجا از بین رفتند( رسیدند‪ ،‬پیششامبر‬
‫های را که به جمرهي کششبری‬ ‫‪ ‬شترش را کمی حرکت داد و راه میان ‌‬
‫یشد در پیش گرفت‪ ،‬تا اینکه به جمره که کنار درختی‬ ‫)عقبه( ختم م ‌‬
‫بود‪ ،‬رسید و هفت سنگ –که هر کدام به اندازهي یک دانششه بششاقل بششود‬
‫یشود– را از بطن وادی پرتاب کششرد‪ ،‬و بششا هششر‬ ‫که با انگشت پرتاب م ‌‬
‫یگفششت‪ ،‬آنگششاه بششه محششل قربششانی رفششت و بششا دسششت‬ ‫پرتابی اللهاکبر م ‌‬
‫خودش شصت و سه حیوان را قربانی کرد‪ .‬سششپس علششی را مسششئول‬
‫یها نمود‪ ،‬و او را در هدی خشود ششریک کشرد‪.‬‬ ‫قربانی کردن بقیهي هد ‌‬
‫های را جششدا کششرده و در دیگششی‬ ‫سپس دستور داد تا از هششر حیششوانی‪ ،‬تک ‌‬
‫بپزند‪ ،‬سپس از گوشت و آبگوشت آن خوردند‪.‬‬
‫پس از آن پیامبر ‪ ‬از منشی بشه سشوی مکشه حرکشت کشرد و طشواف‬
‫إفاضه را انجام داد‪ .‬ونماز ظهر را در مکه خواند ونزد بنیعبششدالمطلب‬
‫یکشیدند‪ ،‬فرمود‪) :‬انزعوا‬ ‫رفت در حالی که از چاه زمزم آب بال م ‌‬
‫بنی عبدالمطلب‪ ،‬فلول أن یغلبکييم النيياس علييی سييقایتکم‬
‫لنزعييت معکييم( »ای فرزنشششدان عبشششدالمطلب آب بکششششید‪ ،‬اگشششر‬

‫یترسیدم از اینکه مردم در کشیدن آب به شما فشار بیاورنششد )بششه‬‫نم ‌‬
‫گمان اینکه بال کشیدن آب زمزم جزو مناسک حج است( من هششم بششا‬
‫یکشیدم«‪ .‬پس سطلی از آب زمششزم را برایششش آوردنششد و‬ ‫شما آب م ‌‬
‫از آن نوشید‪) .‬مسلم آن را اخراج كرده است(‬
‫دلیل رخصت برای فردی که توان افاضه ندارد حدیث عايشه اسششت‬
‫که میگويد‪:‬‬
‫سوده زن چاق و سنگیني بود‪ ،‬از حضششرت ج اجششازه خواسششت تششا در‬
‫شب از جمع به مزدلفه برود‪) .‬مسلم و بخاری(‬
‫یششا حششدیث امحششبیبه کششه ميگويششد‪ :‬مششا در دوران حضششرت ج هنگششام‬
‫سپيدهدم از جمع به سوی منی به راه ميافتاديم‪) .‬مسلم(‬
‫یا حدیث ابنعباس که گفششت‪ :‬رسششول خششدا ج مششرا دنبششال فششرد چششاقی‬
‫فرستاد )در روایت دیگر به دنبال فرد ضعیفی فرستاد(‪ ،‬تا در شب از‬
‫مزدلفه بیرون بیاییم‪ .‬در روایت دیگري میگوید‪ :‬من اولین کسی بودم‬
‫که حضرت مرا دنبال ضعیفان خانوادهاش فرستاد‪) .‬مسلم و بخاری(‬
‫در مورد طوافالوداع پيامبر ج میفرماید‪:‬‬
‫َ‬
‫ه ِبال ْب َي ْ ِ‬
‫ت )رواه مسلم(‬ ‫د ِ‬‫ه ِ‬
‫ع ْ‬
‫خُر َ‬
‫نآ ِ‬ ‫حّتى ي َ ُ‬
‫كو َ‬ ‫حدٌ َ‬
‫نأ َ‬ ‫َل ي َن ْ ِ‬
‫فَر ّ‬
‫از حج بیرون نروید تا آخرین عمل شما طواف بیت باشد‪) .‬مسلم(‬
‫در مورد رخصت برای زن حائضه جهت تششرک طوافالششوداع ابنعبششاس‬
‫میگوید‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ن‬
‫عي ْ‬
‫ف َ‬
‫في َ‬ ‫خ ّ‬ ‫ت إ ِّل أن ّ ُ‬
‫ه ُ‬ ‫م ِبال ْب َي ْ ِ‬
‫ه ْ‬
‫د ِ‬
‫ه ِ‬
‫ع ْ‬
‫خُر َ‬
‫نآ ِ‬ ‫ن يَ ُ‬
‫كو َ‬ ‫سأ ْ‬‫مَر الّنا ُ‬ ‫أ ِ‬
‫َ‬
‫ض‪).‬رواه مسلم(‬ ‫ة ال ْ َ‬
‫حائ ِ ِ‬ ‫مْرأ ِ‬‫ال ْ َ‬
‫تالله باشد‪ ،‬ولششی‬
‫کشان طواف بی ‌‬ ‫به مردم امر شده که پایان مناس ‌‬
‫یتوانششد طششواف وداع را انجششام‬
‫براي زن حائض تخفیششف داده شششد‪) ،‬م ‌‬
‫ندهد(‪) .‬مسلم(‬
‫از عايشه روایت شششده اسششت کششه گفششت‪ :‬صششفیه دخششتر حیشی بعششد از‬
‫طواف افاضه دچششار حیششض شششد‪ ،‬جریششان را بششرای حضششرت ج تعریششف‬
‫کردم‪ ،‬رسول خدا ج فرمود‪ :‬آیا تنها حیض او را از حج بششاز داشششت؟!‬
‫جواب دادم‪ :‬ای رسول خدا افاضه کرد و بيت را طواف نمود‪ ،‬سپس‬
‫بعد از افاضه دچار حیض شد‪ ،‬حضرت ج فرمود‪ :‬از حج بیشرون بشرود‪.‬‬
‫در روایت دیگر میفرماید‪:‬‬
‫بیم داشتیم که صفیه قبل از افاضه دچار حیض شود‪ ،‬پیششامبر ج آمششد‬
‫و فرمود‪ :‬صفیه‪ ،‬ما را به تأخیر انداخت؟‬
‫عششرض کردیششم‪ :‬طوافالفاضششه کششرده اسششت‪ ،‬فرمششود‪ :‬اجششازه نششدارد‪.‬‬
‫فصل سوم‬
‫تشکیل خانواده در اسلم‬
‫ازدواج تنها راه شرعي تشکیل خانوادهي مسلمان‬

‫مششا معتقششدیم کششه ازدواج تنهششا روش مشششروع‪ ،‬جهششت تشششکیل یششک‬
‫خانوادهي مسلمان است‪ ،‬و برقراری هرگونه ارتباط جنسی خارج از‬
‫ایششن محششدوده از گناهششان بششزرگ بشششمار میآیششد کششه خشششم خداونششد و‬
‫پیامبرش را به دنبال دارد‪ ،‬خداوند‪ ،‬زنا و هرگونه گفتار و رفتششاری کششه‬
‫انسان را بدان بکشاند تحریم نموده است‪ ،‬مانند خلششوت بششا بیگششانه‪ ،‬و‬
‫اختلط نامشروع‪ ،‬و با ناز و کرشمه سخن گفتن زن و مسششافرت وی‬
‫بدون محرم و امثال اینها‪ ،‬همانطور که نکاح زن زناکششار را تششا زمششانی‬

‫که توبه نکند ممنوع کرده است‪.‬‬
‫خداوند بخاطر تشريع ازدواج برای بندگانش بر آنان منت گذاشششته و‬
‫آن را یکششی از نشششانههای خششود قلمششداد کششرده اسششت‪ ،‬در آیهي ‪21‬‬
‫سورهي روم ميفرمايد‪:‬‬
‫ﮘ ﮙ‬ ‫چ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک ﮒ گ گ گ ﮖﮗ‬
‫ﮚ ﮛ ﮜﮱ ﮝﮱ ﮞ چ الروم‪٢١ :‬‬
‫ل بر قدرت و عظمت( خدا اين است كه از‬ ‫ههاي )دا ّ‬
‫و يكي از نشان ‌‬
‫جنس خودتان همسراني را براي شما آفريد تا در كنار آنان )در پرتششو‬
‫جششاذبه و كشششش قلششبي( بياراميششد‪ ،‬و در ميششان شششما و ايشششان مهششر و‬
‫محّبت انداخت )و هر يك را شيفته و دلباختهي ديگري سششاخت‪ ،‬تششا بششا‬
‫آرامششش و آسششايش‪ ،‬مششايه شششكوفايي و پششرورش شخص شّيت همششديگر‬
‫شويد‪ ،‬و پيوند زندگي انسانها و تعادل جسماني و روحاني آنها برقرار‬
‫هها و دليلي )بر عظمت‬ ‫و محفوظ باشد(‪ .‬مسّلما ً در اين )امور( نشان ‌‬
‫ههاي جهششان و‬ ‫و قدرت خدا( است براي افششرادي كششه )دربششارهي پديششد ‌‬
‫يانديشند‪.‬‬ ‫ههاي يزدان( م ‌‬‫آفريد ‌‬
‫و بیششان میفرمایششد کششه ازدواج یکششی از سششنتهای گذشششتگان از جملششه‬
‫پیامبران است‪:‬‬
‫ﯔ چ الرعد‪٣٨ :‬‬ ‫چ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡﯗ ﮢ ﮣ ﮤ‬
‫يگيرند( و مششا پيششش‬
‫)برخيها داشتن زنان و فرزندان را بر تو عيب م ‌‬
‫هايششم و زنششان و فرزنششداني بديشششان‬
‫از تششو پيغمششبراني را روانششه كرد ‌‬
‫هاند و بنا به سرشششت انسششاني‪،‬‬‫هايم‪) .‬پيغمبران جملگي انسان بود ‌‬ ‫داد ‌‬
‫هاند و با مردم رفت و آمد داشششته و معششامله كششرده و‬ ‫هاند و خفت ‌‬
‫خورد ‌‬
‫هاند(‪.‬‬
‫ازدواج نمود ‌‬
‫پیامبر ج جوانان را به ازدواج تشویق نموده و فوايد آن را برایشششان‬
‫بیان و آنان را در صورتي کششه توانششایی مششالی و جسششمی بششراي ازدواج‬
‫ندارند راهنمايي كرده است‪ .‬میفرماید‪:‬‬
‫ه‬‫فييإ ِن ّ ُ‬‫ج َ‬ ‫و ْ‬‫فل ْي ََتييَز ّ‬‫م ال َْباءَةَ َ‬

‫من ْك ُ ْ‬
‫ع ِ‬ ‫ست َ َ‬
‫طا َ‬ ‫نا ْ‬ ‫م ْ‬‫ب َ‬ ‫شَبا ِ‬ ‫شَر ال ّ‬ ‫ع َ‬‫م ْ‬‫َيا َ‬
‫ه‬ ‫َ‬ ‫ع َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ن ل ِل َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫أَ َ‬
‫علْييي ِ‬ ‫ف َ‬ ‫سييت َطِ ْ‬ ‫م يَ ْ‬‫ن ليي ْ‬ ‫ميي ْ‬
‫و َ‬‫ج َ‬ ‫فييْر ِ‬ ‫صيي ُ‬
‫ح َ‬ ‫وأ ْ‬ ‫ر َ‬ ‫صيي ِ‬‫ض ل ِلب َ َ‬‫غيي ّ‬
‫جاءٌ‪) .‬متفق عليه(‬ ‫و َ‬ ‫ه ِ‬‫ه لَ ُ‬ ‫وم ِ َ‬
‫فإ ِن ّ ُ‬ ‫ص ْ‬‫ِبال ّ‬
‫ای گروه جوانان کسششانی از شششما کششه توانششایی ازدواج دارنششد ازدواج‬
‫کنند چششون ازدواج شششما را از چشششمچرانی و هرزگششی حفششظ میکنششد و‬
‫کسانی از شما که توانایی ازدواج نداریششد روزه بگیريششد چششون مششوجب‬
‫مهار شهوت میشود‪) .‬بخاري و مسلم(‬
‫در حدیثي دیگر از رهبانیت و ترک ازدواج نهی فرموده و بیان کششرده‬
‫که ازدواج یکی از سششنتهای اوسششت و هششر کششس از آن روی گردانششد از‬
‫امت او بشمار نمیآید‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ن‬‫عي ْ‬ ‫ن َ‬ ‫سيأُلو َ‬ ‫ي ج يَ ْ‬ ‫ّ‬ ‫ج الن ّب ِي‬ ‫ِ‬ ‫وا‬ ‫ت أْز َ‬ ‫ط إ ِل َييى ب ُي ُييو ِ‬ ‫هي ٍ‬ ‫ة َر ْ‬ ‫جاءَ ث ََلث َي ُ‬ ‫َ‬
‫ن‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ف َ‬ ‫هيا َ‬ ‫ّ‬ ‫م تَ َ‬ ‫َ‬ ‫خِبيُروا َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫يج َ‬
‫وأْيي َ‬ ‫قيالوا َ‬ ‫قالو َ‬ ‫ه ْ‬ ‫كيأن ّ ُ‬ ‫ميا أ ْ‬ ‫فل ّ‬ ‫ة الن ّب ِ ّ‬ ‫عَبادَ ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬
‫خَر‬ ‫مييا ت َيأ ّ‬ ‫و َ‬ ‫ه َ‬ ‫ن ذَن ْب ِي ِ‬ ‫مي ْ‬ ‫م ِ‬ ‫ق يد ّ َ‬ ‫ما ت َ َ‬ ‫ه َ‬ ‫فَر ل َ ُ‬ ‫غ ِ‬‫قدْ ُ‬‫يج َ‬ ‫ن الن ّب ِ َ ّ‬ ‫م ْ‬ ‫ن ِ‬ ‫ح ُ‬ ‫نَ ْ‬
‫َ‬
‫خيُر أَنيا‬ ‫لآ َ‬ ‫قيا َ‬ ‫و َ‬ ‫َ‬ ‫صيّلي الل ّْيي َ‬ ‫ُ‬ ‫ما أَنا َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫قا َ‬ ‫َ‬
‫دا َ‬ ‫ل أَبي ً‬ ‫فإ ِّني أ َ‬ ‫مأ ّ‬ ‫ه ْ‬ ‫حد ُ ُ‬ ‫لأ َ‬
‫فَل‬ ‫سيياءَ َ‬ ‫ز ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫قييا َ‬ ‫و َ‬ ‫ُ‬
‫وَل أ ْ‬ ‫َ‬
‫ل الن ّ َ‬ ‫عت َي ِ‬ ‫خيُر أن َييا أ ْ‬ ‫لآ َ‬ ‫فطِيُر َ‬ ‫هَر َ‬ ‫م اليدّ ْ‬ ‫صو ُ‬ ‫أ ُ‬
‫قا َ َ‬ ‫أ َت َزو َ‬
‫م‬ ‫قل ْت ُ ي ْ‬ ‫ن ُ‬ ‫ذي َ‬ ‫م ال ّ ي ِ‬ ‫ل أن ْت ُ ْ‬ ‫ف َ‬ ‫م َ‬ ‫ه ْ‬ ‫ِ‬ ‫جاءَ رسولالله ج إ ِل َي ْ‬ ‫ف َ‬‫دا َ‬ ‫ج أب َ ً‬ ‫َ ّ ُ‬
‫ه لك ِن ّييي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كَ َ‬
‫م لي ُ‬ ‫وأت ْقيياك ْ‬ ‫ه َ‬ ‫م ل ِلي ِ‬ ‫خشيياك ْ‬ ‫ه إ ِن ّييي ل ْ‬ ‫واللي ِ‬ ‫ما َ‬ ‫وكذا أ َ‬ ‫ذا َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ن‬ ‫ع ْ‬ ‫ب َ‬ ‫غ َ‬ ‫ن َر ِ‬ ‫م ْ‬ ‫ف َ‬ ‫ساءَ َ‬ ‫ج الن ّ َ‬ ‫و ُ‬ ‫وأت ََز ّ‬ ‫قدُ َ‬ ‫وأْر ُ‬ ‫صّلي َ‬ ‫وأ َ‬ ‫فطُِر َ‬ ‫وأ ْ‬ ‫م َ‬ ‫صو ُ‬ ‫أ ُ‬
‫مّني )متفق عليه(‬ ‫س ِ‬ ‫فل َي ْ َ‬ ‫سن ِّتي َ‬ ‫ُ‬
‫سه نفر به خانههای همسران حضرت ج رفتند و دربارهي عبادت آن‬
‫حضرت از آنها پرسششش كردنششد‪ ،‬وقششتی کششه از عبششادت حضششرت بششاخبر‬
‫شدند‪ ،‬آن را کم پنداشتند‪ ،‬و گفتند‪ :‬ما کجا و پیامبر کجششا؟ در حششالیکه‬
‫خداوند همهي گناهان او را بخشششیده اسششت‪ ،‬یکششی از آنهشا گفششت‪ :‬مششن‬
‫تمام شب را با نماز خواندن به سر میبرم‪ ،‬دیگری گفششت‪ :‬مششن دائم شا ً‬
‫روزه میگیرم‪ ،‬و نفر سوم گفت‪ :‬من هیچ وقت ازدواج نخششواهم کششرد‪،‬‬
‫پیامبر ج پیش آنها آمد و فرمود‪ :‬شششما همانهششایی هسششتید کششه چنیششن و‬
‫چنان گفتید؟ به خدا قسم من از همهي شما از خدا بيشتر ميترسم و‬
‫پرهیزگارتر هستم ولی روزه میگیرم و افطار میكنم‪ ،‬نماز میخششوانم و‬
‫میخوابم و ازدواج هم میکنششم‪ ،‬کسششی کششه از سششنت و روش مششن روی‬

‫بگرداند از امت من نیست‪) .‬بخاري و مسلم(‬
‫خداوند در آیهي ‪ 32‬سورهي اسراء زنا را حرام و از کبائر به شششمار‬
‫آورده است‪:‬‬
‫ک ک ﮒ گ چ السراء‪٣٢ :‬‬ ‫ک‬ ‫چ ﮊ ژ ﮌﮍ ﮎ‬

‫ههاي زنا( به زنا نزديك نشويد كه زنا‬
‫و )با انجام عوامل و انگيز ‌‬
‫گناه بسيار زشت و بدترين راه و شيوه است‪.‬‬
‫پیامبرص در حدیث دیگري بیان میفرماید که زنا از گناهان بزرگ بششه‬
‫شمار میآید‪ ،‬مخصوصا ً زمششانی کششه بششا زن همسششایه باشششد‪ ،‬از عبششدالله‬
‫روایت شده است که‪:‬‬
‫قا َ َ‬ ‫ب أَ ْ‬ ‫َ‬
‫دا‬
‫ه ن ِي ّ‬‫ل ل ِل ّي ِ‬ ‫عي َ‬ ‫ج َ‬ ‫ن تَ ْ‬ ‫لأ ْ‬ ‫م َ‬ ‫عظَ ُ‬ ‫ي الذّن ْ ِ‬ ‫ت َيا رسولالله أ ّ‬ ‫قل ْ ُ‬ ‫ُ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ول َيدَ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ن‬
‫لأ ْ‬ ‫جي ِ‬ ‫نأ ْ‬ ‫مي ْ‬ ‫ك ِ‬ ‫ل َ‬‫قت ُي َ‬ ‫ن تَ ْ‬ ‫لأ ْ‬ ‫قييا َ‬ ‫ي َ‬ ‫مأ ّ‬ ‫ت ثُ ّ‬ ‫قل ْ ُ‬ ‫ك ُ‬ ‫ق َ‬ ‫خل َ َ‬
‫و َ‬ ‫ه َ‬ ‫و ُ‬‫َ‬
‫رك‪).‬متفششق‬ ‫َ‬ ‫يا‬
‫ي‬ ‫ج‬ ‫ة‬ ‫ي‬ ‫َ‬ ‫ل‬‫لي‬ ‫ح‬ ‫ي‬ ‫ن‬ ‫زا‬ ‫ت‬ ‫ن‬ ‫َ‬ ‫أ‬ ‫َ‬
‫ل‬ ‫قا‬ ‫َ‬ ‫ي‬ ‫َ‬ ‫أ‬ ‫م‬ ‫ُ‬ ‫ث‬ ‫ت‬ ‫ْ‬ ‫ل‬‫ق‬‫ُ‬ ‫َ‬
‫ك‬ ‫ع‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫ع‬ ‫ْ‬ ‫ط‬
‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫يَ‬
‫عليه(‬
‫گفتششم ای پیششامبر خششدا کششدامیک از گناهششان از همششه بزرگششتر اسششت؟‬
‫فرمود‪ :‬اینکه برای خدا شريک قرار دهي در حالی که او تو را آفریده‬
‫است‪ ،‬گفتم‪ :‬بعد از آن؟ فرمود‪ :‬اینکشه فرزنشدت را بشه خشاطر فقشر و‬
‫نداری بکشی‪ ،‬گفتم‪ :‬بعد از آن؟ فرمود‪ :‬اینکه با زن همسایهات عمل‬
‫زنا انجام دهی‪) .‬بخاري و مسلم(‬
‫در حدیثي دیگر بیان میفرماید که زنا مششوجب سششلب ایمششان میشششود‪،‬‬
‫میفرماید‪ :‬انسان زناکششار در حششال انجششام زنششا مششؤمن نیسششت‪ .‬عکرمششه‬
‫میگوید‪ :‬به ابنعباس گفتم‪ :‬چطور ایمان از او سلب میشود؟ ابنعبششاس‬
‫انگشتان را در بین هم قرار داد‪ ،‬سپس جدا کرد‪ ،‬و فرمود‪ :‬اگششر تششوبه‬
‫کند ایمانش برمیگردد‪ ،‬دوباره انگشتان را به هم وصل کرد‪) .‬بخاري(‬
‫نكاح زنان زناكار حرام است مگر اينكه توبه كننششد و بششه سششوي خششدا‬
‫بازگردند‪ .‬از عمروبنشعيب از پدرش و او هم از پدرش روايششت كششرده‬
‫است كه‪ :‬مرثد پسر ابي مرثد‪ ،‬اسرا را به مكه ميبششرد‪ .‬در مكششه زنششي‬
‫زناكار بود كه بششه او عنششاق ميگفتنششد‪ ،‬و دوسششت ابيمرثششد بششود‪ ،‬ابيمرثششد‬
‫گفت پيش پيامبر آمششدم و گفتششم اي رسششول خششدا آيششا بششا عنششاق ازدواج‬
‫كنم؟ پيامبر مدتي ساكت شد تا اين آيه نازل شد‪) :‬والزانية ل ينكحهششا‬
‫إل زان أو مشششرك( پششس مششرا صششدا زد و گفششت‪ :‬بششا او ازدواج نكششن‪.‬‬
‫)ابوداوود و نسائي و ترمذي(‬
‫خداوند در آیهي ‪2‬و ‪ 3‬سورهي نور عقوبت پسران و دختران زناكششار‬
‫را اینگونه بیان میفرماید‪:‬‬
‫ﭟ ﭠ ﭡ ﭢﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ‬ ‫‪‬چﭛ ﭜ ﭝ ﭞ‬
‫ﭭ ﭮ ﭯ ﭰﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ‬ ‫ﭪ ﭫ ﭬ‬
‫ﭺ چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژ چ‬
‫النور‪٣ - ٢ :‬‬
‫)از جمله احكام سوره‪ ،‬يكي اين است كه( هر يك از زن و مرد‬
‫زناكار )مؤمن‪ ،‬بالغ‪ ،‬حّر‪ ،‬و ازدواج ناكرده( را صششد تازيششانه بزنيششد و در‬
‫)اجراي قوانين( ديشن خشدا رأفشت )و رحمشت كشاذب( نسشبت بديششان‬
‫نداشته باشششيد‪ ،‬اگششر بششه روز قيششامت ايمششان داريششد‪ ،‬و بايششد گروهششي از‬
‫هها و( شكنجهي‬ ‫مؤمنان بر )اجراي حكم ناظر‪ ،‬و به هنگام زدن تازيان ‌‬
‫ايشان حاضر باشند‪ .‬مرد زناكار )پيش از دست كشيدن از كار پلشت‬
‫هكردن از آلودهدامششاني( حششق نششدارد جششز بششا زن زناكششار‬ ‫زنششا‪ ،‬و تششوب ‌‬
‫هگري دسششت نكشششيده و از‬ ‫هاي كششه از عمششل زشششت فاحششش ‌‬ ‫)فاحششش ‌‬
‫آلودهداماني توبه نكرده باشد( و يا با زن مشرك )و كافري كششه هنششوز‬
‫بر شرك و كفر ماندگار باشد( ازدواج كند‪ ،‬همان گونه هم زن زناكششار‬
‫)پيش از دست كشيدن از كار پلشت زنا و توبه از آلودهداماني( حششق‬
‫نشدارد جشز بشا مشرد زناپيشششه )مانشدگار بششر زناكشاري و تششوبه نشاكرده از‬
‫آلودهداماني( و يا با مرد مشرك )و كافري كه هنشوز ششرك و كفشر را‬
‫رها نكرده باشد( ازدواج كند‪ .‬چرا كششه چنيششن )ازدواجششي( بششر مؤمنششان‬
‫حرام شده است‪.‬‬
‫پیامبرص حکم زناکار محصن را اینگونه بیان میفرماید‪:‬‬
‫َ‬
‫د‬‫ج ِ‬ ‫سي ِ‬ ‫م ْ‬ ‫فييي ال ْ َ‬ ‫و ِ‬ ‫هي َ‬ ‫و ُ‬ ‫س َ‬ ‫ِ‬ ‫ن الن ّييا‬ ‫مي ْ‬ ‫ل ِ‬ ‫جي ٌ‬ ‫أت َييى رسييولالله ج َر ُ‬
‫ه‬‫عن ْي ُ‬‫ض َ‬ ‫عَر َ‬ ‫ف يأ َ ْ‬ ‫ه َ‬ ‫سي ُ‬ ‫ف َ‬ ‫رييدُ ن َ ْ‬ ‫ت يُ ِ‬ ‫داهُ َيا رسييولالله إ ِن ّييي َزن َي ْي ُ‬ ‫فَنا َ‬ ‫َ‬
‫ل ي َييا‬ ‫قييا َ‬ ‫ف َ‬‫ه َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫يج َ‬
‫قب َل ي ُ‬ ‫ض ِ‬ ‫ع يَر َ‬ ‫ذي أ ْ‬ ‫ه ال ي ِ‬ ‫ه ِ‬ ‫ج ِ‬ ‫و ْ‬ ‫ق َ‬ ‫ش ّ‬ ‫حى ل ِ ِ‬ ‫فت َن َ ّ‬ ‫الن ّب ِ ّ‬
‫يج‬ ‫ه َ‬ ‫َ‬ ‫ت َ‬
‫ه الن ّب ِي ّ‬ ‫جي ِ‬ ‫و ْ‬ ‫ق َ‬ ‫ش ّ‬ ‫جاءَ ل ِ ِ‬
‫َ‬
‫ف َ‬ ‫عن ْ ُ‬ ‫ض َ‬ ‫عَر َ‬ ‫فأ ْ‬ ‫رسولالله إ ِّني َزن َي ْ ُ‬
‫ه‬
‫عا ُ‬ ‫ت دَ َ‬ ‫دا ٍ‬‫ها َ‬ ‫ش َ‬ ‫ع َ‬ ‫ه أْرب َ َ‬ ‫س ِ‬ ‫ف ِ‬ ‫على ن َ ْ‬ ‫َ‬ ‫هد َ َ‬ ‫ِ‬ ‫ش‬ ‫ما َ‬ ‫َ‬
‫فل ّ‬ ‫ه َ‬ ‫عن ْ ُ‬
‫ض َ‬ ‫عَر َ‬ ‫ذي أ َ ْ‬ ‫ال ّ ِ‬
‫ت‬ ‫قا َ َ‬ ‫ف َ‬ ‫ل َل َيا رسولالله َ‬ ‫قا َ‬ ‫ن َ‬ ‫ل أ َب ِ َ‬ ‫قا َ‬ ‫ف َ‬‫يج َ‬
‫صن ْ َ‬ ‫ح َ‬ ‫لأ ْ‬ ‫جُنو ٌ‬ ‫ك ُ‬ ‫الن ّب ِ ّ‬
‫ه )متفق عليه(‬ ‫مو ُ‬ ‫ج ُ‬ ‫فاْر ُ‬ ‫ه َ‬ ‫هُبوا ب ِ ِ‬ ‫ل اذ ْ َ‬ ‫قا َ‬ ‫م َيا رسولالله َ‬ ‫ع ْ‬‫ل نَ َ‬ ‫قا َ‬ ‫َ‬
‫ابوهریره میگوید‪ :‬مردی در مسششجد نششزد پیششامبر ج آمششد و گفششت‪ :‬ای‬
‫رسول خدا من زنشا کشردهام‪ ،‬پیشامبر ج از او روی برگردانشد‪ ،‬تشا چهشار‬
‫دفعه این جمله را تکرار کرد‪ ،‬وقتی که چهار بار بر خششود گششواهی داد‪،‬‬
‫پیامبر او را صدا زد و فرمود‪ :‬دیوانه نیستی؟ گفششت‪ :‬نششه‪ ،‬فرمششود‪ :‬آیششا‬
‫ازدواج کردهاي؟ گفت‪ :‬بله‪ ،‬فرمود‪ :‬او را ببریششد و سنگسششارش کنیششد‪.‬‬
‫از ابنعباس روایت شده است که حضرت عمر گفت‪ :‬از آن میترسم‬
‫که روزگاری بر امت اسلمی بیاید و یکی از آنها بگوید‪ :‬حکم رجم در‬
‫قرآن نیست و آن را رها کنند و گمراه شوند‪ ،‬هان آگاه باشششید‪ ،‬رجششم‬
‫نسبت به زناکار محصن اگر اعتراف کرد یا باردار شد یششا دلیششل بششر او‬
‫اقامه گشت حق است‪.‬‬
‫سفیان میگوید‪ :‬من هم اینطور حفظ کردهام‪ ،‬متششوجه باشششید پیششامبر‬
‫حکششم رجششم را اجششرا فرمششود و مششا هششم بعششد از ایشششان اجششرا کردیششم‪.‬‬
‫)بخاری(‬
‫خداوند عقوبت زناكار را در قيامت چنين بيان میفرماید‪:‬‬
‫ﭜ ﭝ ﭞ‬ ‫ﭛ‬ ‫پ ﭚ‬ ‫چﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ‬
‫ﭟ ﭠ ﭡﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ‬
‫ﭰ ﭱ چ الفرقان‪٦٩ - ٦٨ :‬‬
‫يخوانند و‬ ‫و كسانيند كه با الله‪ ،‬معبود ديگري را به فرياد نم ‌‬
‫ينمايند‪ ،‬و انساني را كشه خداونشد خشونش را حشرام كشرده‬ ‫پرستش نم ‌‬
‫يكننششد‪ .‬چششرا كششه هششر‬
‫يرسانند مگر به حق‪ ،‬و زنششا نم ‌‬
‫است‪ ،‬به قتل نم ‌‬
‫كس )يكي از( اين )كارهاي ناشايست شششرك و قتششل و زنششا( را انجششام‬
‫يبيند‪) .‬كسي كه مرتكب يكي از كارهشاي زششت و‬ ‫دهد‪ ،‬كيفر آن را م ‌‬
‫پلشششت شششرك و قتششل و زنششا شششود( عششذاب او در قيششامت مضششاعف‬
‫يماند‪.‬‬‫يگردد‪ ،‬و خوار و ذليل‪ ،‬جاودانه در عذاب م ‌‬
‫م ‌‬
‫در حدیثی از سمرهبنجندب روایت شده است که پیامبر ج فرمود‪:‬‬
‫شبی دو مرد را دیدم که به سراغم آمدند و مرا به سرزمین مقدسی‬
‫بردند‪ .‬پس حديث را ذكر كرد تا رسيد به آنجا كه پيامبر فرمششود‪» :‬بششه‬
‫سوراخی رسيدیم که همانند سششوراخ تنششور بششالی آن تنششگ و پششايین آن‬
‫وسیع بود و در زیر آن آتشی شعلهور بود با بال کشششیدن شششعله آنچششه‬
‫در آن بود بال میآمد به گونهای که نزدیک بود بیرون بیاید‪ ،‬ولی وقششتی‬
‫شعله کششم میشششد دوبششاره برمیگشششتند‪ ،‬در آن سششوراخ مششردان و زنششان‬
‫لختی بودند« در آخر حدیث میفرماید‪:‬‬
‫َ‬
‫ر‬
‫ء الت ّّنييو ِ‬ ‫مث ْ ِ‬
‫ل ب َِنا ِ‬ ‫ء ِ‬
‫في ب َِنا ٍ‬
‫ن ِ‬
‫ذي َ‬‫عَراةُ ال ّ ِ‬
‫ساءُ ال ْ ُ‬‫والن ّ َ‬
‫ل َ‬‫جا ُ‬‫ما الّر َ‬ ‫أ ّ‬
‫واِني‪).‬رواه البخاري(‬ ‫والّز َ‬‫م الّزَناةُ َ‬‫ه ْ‬
‫فإ ِن ّ ُ‬‫َ‬
‫مردان و زنان لختی کششه در آن سششوراخ شششبیه تنششور بودنششد مششردان و‬
‫زنان زناکار بودند‪) .‬بخاری(‬
‫در حدیث دیگري از ابوهریره میفرماید‪:‬‬
‫ظيُر‬ ‫وَل ي َن ْ ُ‬
‫م َ‬ ‫هي ْ‬ ‫وَل ي َُز ّ‬ ‫م ال ْ ِ‬ ‫م الّلي ُ‬ ‫ة َل ي ُك َل ّ ُ‬‫ث ََلث َ ٌ‬
‫كي ِ‬ ‫ة َ‬‫مي ِ‬
‫قَيا َ‬ ‫و َ‬‫ه َيي ْ‬
‫َ‬
‫هي ْ‬‫م ُ‬
‫ل‬‫عييائ ِ ٌ‬
‫و َ‬ ‫ب َ‬ ‫ذا ٌ‬‫ك ك َي ّ‬‫مل ِي ٌ‬‫و َ‬
‫ن َ‬‫خ َزا ٍ‬ ‫م َ‬
‫ش يي ْ ٌ‬ ‫ب أِلي ي ٌ‬ ‫عي َ‬
‫ذا ٌ‬ ‫م َ‬ ‫هي ْ‬ ‫ول َ ُ‬
‫م َ‬‫هي ْ‬ ‫َ‬
‫إ ِلي ْ ِ‬
‫ست َك ْب ٌِر‪) .‬رواه مسلم والنسائي(‬ ‫م ْ‬ ‫ُ‬
‫سه نفر هستند که خداوند در روز قیامت با آنها صحبت نمی فرماید و‬
‫آنها را پاک نمينمايد و بدانها نگاه هم نمیكند‪ :‬پیر زناکار‪ ،‬پادشاه ظالم‬
‫و فقیر متکبر‪) .‬مسلم و نسائی(‬
‫خداوند همانطور كه زنا را حرام كرده هر چيششزي را نيششز كششه بششه زنششا‬
‫ختم شود حرام نموده است‪:‬‬
‫چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک‬
‫ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝﮞ ﮟ ﮠ‬ ‫ک ﮒ گ گ گ ﮖ ﮗ ﮘ‬
‫ﮡﮱ ﮢﮣ ﯺ چ النور‪٣١ – ٣٠ :‬‬
‫)اي پيغمبر!( به مردان مؤمن بگو‪) :‬آنششان مو ّ‬
‫ظفنششد كششه از نگششاه بششه‬
‫ل زينششت نامحرمششان( چشششمان خششود را فششرو گيرنششد‪ ،‬و‬ ‫عششورت و محشش ّ‬
‫عورتهاي خويشتن را )با پوشاندن و دوري از پيوند نامشروع( مصششون‬
‫يگمان خداوند‬ ‫هتر است‪ .‬ب ‌‬ ‫هتر و محترمان ‌‬ ‫دارند‪ .‬اين براي ايشان زيبند ‌‬
‫يدهنششد آگششاه اسششت )و سششزا و جششزاي رفتارشششان را‬ ‫از آنچششه انجششام م ‌‬
‫يدهد(‪ .‬و به زنان مؤمنه بگو‪ :‬چشمان خود را )از نامحرمششان( فششرو‬ ‫م ‌‬
‫مچراني نكنند( و عورتهششاي خويشششتن را )بششا پوشششاندن و‬ ‫گيرند )و چش ‌‬
‫دوري از رابطهي نامشروع( مصون دارند و زينت خويش را )همچون‬
‫نبنششد‪ ،‬بازوبنششد( نمايششان‬‫سر‪ ،‬سينه‪ ،‬بششازو‪ ،‬سششاق‪ ،‬گششردن‪ ،‬خلخششال‪ ،‬گرد ‌‬
‫نسششازند‪ ،‬مگششر آن مقششدار )از جمششال خلقششت‪ ،‬همچششون چهششره و پنجششه‬
‫تآلت‪ ،‬همچششون لبششاس و انگشششتري و‬ ‫دسششتها( و آن چيزهششا )از زين ‌‬
‫يگششردد‪ ،‬و چارقششد و روسششريهاي‬ ‫سرمه و خضاب( كه )طبيعتاَ( پيششدا م ‌‬
‫ههشا و گريبانهايششان آويششزان كننششد )تششا گششردن و سششينه و‬ ‫خود را بشر يق ‌‬
‫يشششود‪ ،‬در‬ ‫انششدامهايي كششه احتمششال ً از لبلي چششاك پيراهششن نمايششان م ‌‬
‫معرض ديد مردم قرار نگيرد(‪.‬‬
‫در حدیثی از جريربنعبدالله بجلی روایت شده است کششه از پیششامبر ج‬
‫پرسششید‪ :‬نگششاه ناگهششانی چششه حکمششی داد؟ فرمششود‪ :‬در چنیششن مششواقعی‬
‫نگاهت را برگردان‪) .‬مسلم(‬
‫ك َل‬
‫ك ذَِلي َ‬ ‫ن الّزَنيا أ َدَْر َ‬ ‫مي ْ‬‫ه ِ‬ ‫ظي ُ‬ ‫ح ّ‬
‫م َ‬ ‫ن آدَ َ‬
‫عليى اْبي ِ‬
‫ب َ َ‬ ‫ه ك َت َ َ‬ ‫ن الل ّ َ‬ ‫إِ ّ‬
‫س‬
‫في ُ‬ ‫والن ّ ْ‬
‫ق َ‬ ‫من ْطِي ُ‬ ‫ن ال ْ َ‬ ‫سييا ِ‬‫زن َييا الل ّ َ‬‫و ِ‬‫ن الن ّظَيُر َ‬ ‫عي ْي ِ‬‫زَنا ال ْ َ‬ ‫ف ِ‬ ‫ة َ‬ ‫حال َ َ‬‫م َ‬‫َ‬
‫ه )متفييق‬ ‫ب‬‫ّ‬ ‫ذ‬ ‫ي‬‫َ‬ ‫ك‬ ‫ي‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ي‬‫ّ‬ ‫ل‬‫ُ‬ ‫ك‬ ‫َ‬
‫ك‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫َ‬ ‫ذ‬ ‫ق‬ ‫د‬ ‫ي‬
‫ْ ُ ُ َ ّ ُ ِ‬ ‫ص‬ ‫ي‬ ‫ج‬ ‫ر‬ ‫ي‬ ‫َ‬
‫ف‬ ‫ْ‬ ‫ل‬ ‫وا‬ ‫هي‬ ‫ت‬‫ي‬ ‫ش‬ ‫ْ‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫نى‬ ‫تَ َ ّ‬
‫م‬
‫ُ ُ‬ ‫ُ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ِ‬ ‫َ َ‬
‫عليه(‬
‫خداوند نصیب هر انسانی را از زنا تعیين کرده است و از آن گريزي‬
‫نيست‪ ،‬زنای چشم نگاه کردن و زنای زبان گفتار است‪ ،‬نفس آدمششی‬
‫آرزو ميكند و شششرمگاه انسششان نيششز گششاه اینهششا را تأییششد میکنششد و دچششار‬
‫میشود و گاه اینها را تکذیب مینمايد‪) .‬بخاري و مسلم(‬
‫در این حدیث محض نگاه کردن نوعی زنا به شمار میآید‪ ،‬چششون زنششا‬
‫کششردن تنهششا مخصششوص شششرمگاه نیسششت بلکششه بششر بسششیاری از اعضششاء‬
‫اطلق میگردد‪.‬‬
‫پیامبر ج در بیعت از دست دادن با زنان نهی فرموده است‪ ،‬هرچنششد‬
‫دست دادن در بیعت عرف و عادت اسششت‪ ،‬و هرگششز در مششورد پیششامبر‬
‫نيز شک و شبههي هششوس درسششت نمیشششود‪ .‬بخششاری در ايششن مششورد از‬
‫عايشه چنين روایت میکند‪ :‬نه سششوگند بششه خششدا‪ ،‬پیششامبر هنگششام بیعششت‬
‫دست هیچ زنی را لمس نکرد‪ ،‬و تنها با جملهي »با تو بیعت کردم« با‬
‫آنها بیعت فرمود‪.‬‬
‫خداوند در آیهي ‪ 32‬سورهي احزاب سخن گفتن با نششاز و کرشششمهي‬
‫زنان را با مردانی که قلوب بیمار دارند حرام نموده است‪:‬‬
‫ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ‬ ‫چ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ‬
‫ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ چ الحزاب‪٣٢ :‬‬
‫اي همسران پيغمبر! شما )در فضل و شرف( مثل هيچ يك از زنان‬
‫يخواهيشد پرهيزگشار باششيد )بشه گشونهي‬ ‫)عادي مردم( نيسشتيد‪ .‬اگشر م ‌‬
‫سانگيز( صششدا را نششرم و نششازك نكنيششد )و بششا اداء و اطششواري بيششان‬
‫هششو ‌‬
‫ننماييد( كه بيماردلن چشم طمع به شما بدوزند‪ .‬و بلكششه بششه صششورت‬
‫شايسته و برازنده سخن بگوييد‪) .‬بدان گونه كه مششورد رضششاي خششدا و‬
‫پيغمبر او است(‪.‬‬
‫پیششامبر ج از خوشششبو کششردن و آرایشششی کششه در بیششرون مششوجب فتنششه‬
‫میشود نهی فرموده است‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ي‬
‫هي َ‬ ‫هييا َ‬
‫ف ِ‬ ‫ح َ‬
‫ري َ‬
‫دوا ِ‬
‫جي ُ‬
‫وم ٍ ل ِي َ ِ‬ ‫ت بِ َ‬
‫قي ْ‬ ‫م يّر ْ‬ ‫ت َ‬
‫ف َ‬ ‫عطََر ْ‬
‫ست َ ْ‬
‫ةا ْ‬
‫مَرأ ٍ‬
‫ما ا ْ‬‫أي ّ َ‬
‫ة )رواه احمد(‬ ‫َزان ِي َ ٌ‬
‫هر زنی که خود را خوشبو کند و برای اينكه بويش به مشششام مششردم‬
‫برسد از کنار آنها گذر کند‪ ،‬زناکار است‪) .‬احمد(‬

‫هر زنی که خود را خوشبو کند و به مسجد برود تا بویش بششه مشششام‬
‫مردم برسد نمازش پذیرفته نمیشود تا غسل جنابت را انجششام ندهششد‪.‬‬
‫)احمد(‬
‫پیامبر ج از وارد شدن بر زنان در صورت نبودن محرم همششراه آنهششا‪،‬‬
‫مردم را بر حذر داشته است‪ ،‬از عقبهبنعامر روایششت شششده اسششت کششه‬
‫َ‬
‫ر ي َييا‬ ‫ن اْلن ْ َ‬
‫صييا ِ‬ ‫مي ْ‬
‫ل ِ‬‫جي ٌ‬‫ل َر ُ‬ ‫قييا َ‬‫ف َ‬ ‫ء َ‬ ‫عَلى الن ّ َ‬
‫سا ِ‬ ‫ل َ‬ ‫خو َ‬ ‫والدّ ُ‬ ‫إ ِّياك ُ ْ‬
‫م َ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ت )متفق عليه(‬ ‫و ُ‬‫م ْ‬‫و ال ْ َ‬‫م ُ‬ ‫ل ال ْ َ‬
‫ح ْ‬ ‫قا َ‬ ‫و َ‬ ‫م َ‬ ‫ت ال ْ َ‬
‫ح ْ‬ ‫فَرأي ْ َ‬‫رسولالله أ َ‬
‫از وارد شدن بششر زنششان در خلششوت خششودداری کنیششد‪ ،‬مششردی از انصششار‬
‫گفت‪ :‬اگر برادر شوهر باشد چه؟ فرمود‪ :‬برادر شوهر مرگ است‪.‬‬
‫منظور از »حمو« نزدیکان مرد به جز پدر و فرزندان است‪ ،‬معمول ً‬
‫در مورد نزدیکششان مششرد سششهلانگاری رخ میدهششد‪ ،‬بششدین علششت حضششرت‬
‫بدان هشدار میدهد‪.‬‬
‫و در حدیث دیگری خلوت کردن زن و مرد نامحرم را بششدون محششرم‬
‫نهی میفرماید‪ ،‬بخاری و مسلم از ابنعباس نقششل میکننششد کششه پیششامبر ج‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫م‬
‫حييَر ٌ‬ ‫م ْ‬
‫ها َ‬ ‫ع َ‬ ‫م َ‬
‫و َ‬ ‫مَرأةٌ إ ِّل َ‬ ‫نا ْ‬ ‫فَر ّ‬ ‫سا ِ‬‫وَل ت ُ َ‬
‫ة َ‬‫مَرأ ٍ‬‫ل ِبا ْ‬‫ج ٌ‬‫ن َر ُ‬ ‫و ّ‬ ‫خل ُ َ‬‫َل ي َ ْ‬
‫و َ‬
‫كيي َ‬
‫ذا‬ ‫ذا َ‬ ‫كيي َ‬‫ة َ‬ ‫و ِ‬ ‫غْز َ‬‫في َ‬ ‫ت ِ‬ ‫ل َيا رسولالله اك ْت ُت ِب ْ ُ‬ ‫ف َ‬
‫قا َ‬ ‫ل َ‬‫ج ٌ‬ ‫م َر ُ‬ ‫قا َ‬‫ف َ‬‫َ‬
‫ك‪.‬‬ ‫َ‬
‫مَرأت ِ َ‬ ‫ب َ‬ ‫قا َ‬
‫ل اذ ْ َ‬ ‫ة َ‬ ‫َ‬
‫عا ْ‬‫م َ‬
‫ج َ‬ ‫ح ّ‬ ‫ف ُ‬ ‫ه ْ‬ ‫ج ً‬‫حا ّ‬‫مَرأِتي َ‬ ‫تا ْ‬ ‫ج ْ‬ ‫خَر َ‬ ‫و َ‬ ‫َ‬
‫هرگز مرد با زن بیگانه خلششوت نکنششد و هیشچ گشاه زنشی بشدون همشراه‬
‫محرم به مسافرت نرود‪ .‬مردی گفت‪ :‬ای رسول خدا زنم جهششت اداء‬
‫فریضششهي حششج از منششزل خششارج شششده اسششت و مششن کششاتب لشششکر در‬
‫غزوههای فلن و فلن بودم‪ .‬پیامبر ج فرمود‪ :‬برگششردد و همشراه زنششت‬
‫به حج برو‪.‬‬
‫در حدیث دیگري از وارد شدن بر زنی که شوهرش در خانه نیسششت‬

‫نهی فرموده است‪ ،‬از عبداللهبنعمرو بن عاص روایت شده است کششه‬
‫جماعتی از بنیهاشم بر اسماء دخششتر عمیششس وارد شششدند‪ .‬ابششوبکر‪ ،‬در‬
‫حالی وارد شد‪ ،‬که آنها را دید با نگرانی پیش حضرت رفت و جریششان‬
‫را برای ایشان تعریف کرد‪ ،‬پیامبر فرمود‪:‬‬
‫ر‬
‫من ْب َي ِ‬‫عَلى ال ْ ِ‬‫م رسولالله ج َ‬ ‫م َ‬
‫قا َ‬ ‫ك ثُ ّ‬ ‫ن ذَل ِ َ‬ ‫م ْ‬ ‫ها ِ‬ ‫قدْ ب َّرأ َ َ‬ ‫ه َ‬ ‫ن الل ّ َ‬ ‫إِ ّ‬
‫ه‬‫عي ُ‬‫م َ‬ ‫و َ‬ ‫ّ‬
‫ة إ ِل َ‬
‫غيب َي ٍ‬
‫م ِ‬ ‫َ‬
‫علييى ُ‬ ‫هي َ‬
‫ذا َ‬ ‫مي َ‬ ‫و ِ‬
‫عد َ ي َ ْ‬‫ل بَ ْ‬‫ج ٌ‬‫ن َر ُ‬ ‫َ‬
‫خل ّ‬ ‫ل ل ي َدْ ُ‬‫َ‬ ‫قا َ‬ ‫ف َ‬‫َ‬
‫َ‬
‫ن‪.‬‬ ‫و اث َْنا ِ‬ ‫لأ ْ‬ ‫ج ٌ‬ ‫َر ُ‬
‫خداوند او را تبرئه کرد‪ ،‬سپس بالی منبر رفت و فرمششود‪ :‬از امششروز‬
‫به بعد فردی حق ندارد بر زنی وارد شود که شوهرش خششانه نیسششت‪،‬‬
‫مگر اینکه همراه يك یا دو مرد باشد‪.‬‬
‫مغیبه یعنی زنی کششه شششوهرش در خشانه نیسششت خششواه در مسششافرت‬
‫باشد یا بیرون خانه هر چند در داخل شهر هم باشد‪ ،‬هششدف پیششامبر از‬
‫اینکه می فرماید‪» :‬مگر اینکه يك يششا دو نفششر باشششند« ایششن اسششت کششه‬
‫معمول ً در چنین حالتی اقدام به فحشا و فساد به خاطر شششرم و حیششا‬
‫بعید است‪.‬‬
‫همچنين پيامبر از مسافرت زن بدون محرم نهی فرموده اسششت‪ ،‬از‬
‫ابیسعید خدری روایت شده است که پیامبر ج فرمود‪ :‬درست نیسششت‬
‫برای زنی که به خدا و روز قیامت ایمان دارد در سفری که سششه روز‬
‫طول میکشد تنها باشد مگر اینکه همششراه پششدر یششا پسششر يششا شششوهر یششا‬
‫برادرش یا هر محرم دیگری باشد‪) .‬مسلم(‬
‫از عبداللهبنعمر از پیامبر ج روایت شده اسششت کششه فرمششود‪ :‬درسششت‬
‫نیست برای زنی که به خدا و روز قیامت ایمان دارد بدون محششرم بششه‬
‫مسافرتی برود که بیشتر از سه روز طول میکشد‪) .‬مسلم(‬
‫از ابیسعید روایت شده است كه پيامبر فرمششود‪ :‬هیششچ زنششی نبایششد دو‬
‫روز در مسافرت باشد مگر اینکششه همششراه محرمششی باشششد‪) .‬مسششلم و‬
‫بخاری(‬
‫از ابوهریره نيششز روایشت شششده اسششت کشه پیشامبر ج فرمشود‪ :‬درسشت‬
‫نیست برای زنی که به خدا و روز قیششامت ایمششان دارد یششک شششبانهروز‬
‫بدون محرم در مسافرت باشد‪) .‬مسلم(‬
‫در حششدیث دیگششري نهششی كششرده اسششت کششه زنششی پیششش شششوهرش بششه‬
‫توصیف زن دیگششری بپششردازد‪ ،‬ابنمسششعود روایششت میکنششد کششه پیششامبر ج‬
‫فرمود‪ :‬هرگز زنی با زن دیگر به گششونهاي برخششورد نکنششد سششپس او را‬
‫برای شوهرش طوری توصیف کند که گویی بدان مینگرد‪) .‬بخاری(‬
‫هنگامی که سخن از مردان مخنث به میان آمد‪ ،‬پیامبر نهششی فرمششود‬
‫که آنها بر زن نامحرم داخل شوند‪ ،‬از امسلمه روایت شده است کششه‬
‫پیامبر ج در حالی بر او وارد شد که مردي مخنث آنجششا بششود‪ ،‬آن مششرد‬
‫خطاب به برادر امسلمه‪ ،‬عبدالله بن ابیامیه گفت‪ :‬اگر فردا طائف را‬
‫فتح کردیشد‪ ،‬دخشتر غیلن را بشه تشو نششان میدهشم‪ ،‬چشون دارای انشدام‬
‫زیبايی است‪ ،‬پیامبر ج فرمود‪ :‬هرگز نگذارید این مرد به خانهي شششما‬
‫بیاید‪) .‬بخاری(‬
‫زنان همتای مردانند‬

‫معتقديم که زنان همتششای مششردان هسششتند‪ ،‬و خداونششد هماننششد مششردان‬
‫برای آنها حقوقي قرار داده است‪ ،‬خداونششد زنششان را از جهششت مششادر و‬
‫دختر بششودن مششورد احششترام قششرار داده و ظلمهششاي جششاهلیت را از آنشان‬
‫زدوده است‪ .‬مسئوليت سرپرسششتي خششانواده را نيششز بششه مششرد سششپرده‬
‫است و اين مسئوليت براي رعايت و صيانت از زن اسششت نششه قهششر و‬
‫سلطه بر او‪ .‬و خداوند ارتباط میان زن و مرد را بر مبنششای رحمششت و‬
‫مهربانی و رعایت حقوق دوجانبه قرار داده است‪.‬‬
‫پیامبر ج میفرماید‪ :‬النساء شقائق الرجال‪).‬رواه أبودادود(‬
‫زنان همتای مردان هستند‪).‬ابوداوود(‬
‫چ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜﮝ ﮞ ﮟ ﮠﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ چ البقرة‪٢٢٨ :‬‬
‫و براي همسران )حقوق و واجباتي( اسششت )كششه بايششد شششوهران اداء‬
‫بكنند( همان گونه كششه بششر آنششان )حقششوق و واجبششاتي( اسششت كششه )بايششد‬
‫هاي )كه برابر عرف مردمان و‬ ‫همسران اداء بكنند( به گونهي شايست ‌‬
‫موافق با شريعت اسلم باشد(‪ .‬و مردان را بر زنان برتششري )رعششايت‬
‫و حفاظت در امور خششانوادگي( اسششت‪ .‬و خداونششد بششاعّزت و بششاحكمت‬
‫يكند كه با حكمت سازگار است(‪.‬‬ ‫است )و براي آنان قوانيني وضع م ‌‬
‫اسلم زنان را با توصيهي به نيكي به والدين)از آنجا كششه زن يكششي از‬
‫والدين است( مورد احترام قرار داده است‪:‬‬
‫ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ‬ ‫چ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞﮟ ﮠ‬
‫ﮪﯢﯢ ﮫﯢﯢ ﮬﯢﯢ ﮭﯢﯢ ﮮ ﮯﯢ ﮰ ﮱﯢ ﯓ ﯔ ﯕﯢ ﯖﯢ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ‬
‫ﯝ ﯞ ﯟ چ السراء‪٢٤ - ٢٣ :‬‬
‫)اي انسان!( پروردگارت فرمان داده است كه جز او را نپرستيد‪ ،‬و‬
‫به پدر و مادر نيكي كنيد )و با آنان نيكو رفتار نماييد(‪ .‬هرگششاه يكششي از‬
‫آن دو‪ ،‬و يا هر دوي ايشان نششزد تششو بششه سششن پيششري برسششند‪) ،‬كمششترين‬
‫دبانه همچون( ُاف به‬ ‫اهانتي بديشان مكن و حتي سبكترين تعبير نامؤ ّ‬
‫آنان مگو! )و بر سر ايشان فرياد مزن( و آنان را از پيش خود مششران‬
‫و با سخنان محترمانه با آن دو سخن بگو‪ .‬و بششال تواض شِع مهربششاني را‬
‫برايشان فرود آور )و در برابرشان كامل ً فروتششن بششاش‪ ،‬و بششراي آنششان‬
‫دست دعا به درگاه خدا بردار( و بگو‪ :‬پروردگارا! )اينك كشه ضشعيف و‬
‫جز تو پناهي ندارند( بديشان مرحمت فرما‪ ،‬همان گششونه كششه آنششان در‬
‫كوچكي )به ضعف و كودكي من رحم كردنششد و( مششرا تربيششت و بششزرگ‬
‫نمودند‪ .‬اسلم حق مادر را در نیکی و سرپرستی کردن بالتر از حششق‬
‫پدر به شمار آورده است‪:‬‬
‫ن‬ ‫َ‬ ‫قا َ‬ ‫ف َ‬‫ل إ َِلى رسولالله ج َ‬ ‫ج ٌ‬
‫سي ِ‬‫ح ْ‬
‫س بِ ُ‬ ‫ق الن ّييا ِ‬
‫حي ّ‬
‫ُ‬
‫نأ َ‬ ‫م ْ‬ ‫ل َ‬
‫ُ‬
‫جاءَ َر ُ‬ ‫َ‬
‫ن‬ ‫ي‬
‫ّ َ ْ‬‫م‬ ‫م‬ ‫ي‬‫ُ‬ ‫ث‬ ‫َ‬
‫ل‬ ‫يا‬
‫ي‬ ‫َ‬
‫ق‬ ‫َ‬
‫ك‬ ‫ي‬ ‫م‬‫ّ ّ‬‫أ‬ ‫م‬ ‫ي‬ ‫ُ‬ ‫ث‬ ‫َ‬
‫ل‬ ‫قا‬‫َ‬ ‫ن‬
‫ّ َ ْ‬‫م‬ ‫م‬‫ُ‬ ‫ث‬ ‫َ‬
‫ل‬ ‫َ‬
‫قا‬ ‫َ‬
‫ك‬ ‫م‬
‫ّ‬ ‫أ‬ ‫َ‬
‫ل‬ ‫َ‬
‫قا‬ ‫تي‬ ‫ص َ َ ِ‬
‫ب‬‫حا‬ ‫َ‬
‫م أُبوك )متفق عليه(‬‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ن قال ث ّ‬ ‫م ْ‬ ‫م َ‬ ‫مك قال ث ّ‬ ‫مأ ّ‬ ‫قال ث ّ‬
‫مردی نزد پیامبر ج آمد و گفت‪ :‬ای رسول خدا چه کسی بيشششتر از‬
‫همه مستحق نيكي من است؟ فرمود‪ :‬مادرت‪،‬‬
‫گفت‪ :‬بعد از او؟ فرمود‪ :‬مادرت‪ ،‬گفت‪ :‬بعد از او؟فرمششود‪ :‬مششادرت‪،‬‬
‫گفت بعد از او؟ فرمود‪ :‬پدرت‪) .‬بخاری و مسلم(‬
‫اين توجه به مادر براي اين اسششت كششه مششادر بششه تنهششايي بششار سششنگين‬
‫حششاملگي‪ ،‬بششه دنیششا آوردن و شششیر دادن را بششر دوش دارد و در تربيششت‬
‫كودك نيز همراه پدر شريك است‪ ،‬پس باید حق او سه برابر حق پدر‬
‫باشد‪.‬‬
‫حتی پیامبر به نیکی و ارتباط عاطفی با مادر امر کششرده اسششت هششر‬
‫چند مشرک هم باشد‪ ،‬در روایت اسماء دختر ابیبکشر آمشده اسشت کشه‬
‫گفت‪ :‬مادرم در زمان حضرت ج به خاطر محبتی که بششه مششن داشششت‬
‫به دیدنم آمد‪ ،‬از پیامبر ج سؤال کشردم كشه آیشا بشا او ارتبشاط عشاطفی‬
‫داشته باشم؟ فرمود‪ :‬بله‪.‬‬
‫ابنعیینه گفته است كه آیهي ‪ 8‬سورهي ممتحنششه در ايشن مششورد نششازل‬
‫ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ‬ ‫ﮃ‬ ‫چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ‬ ‫چﭹ ﭺ‬
‫ک چ الممتحنة‪٨ :‬‬ ‫ﮉﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ‬
‫يدارد از اين كه نيكي و بخشش بكنيد به‬ ‫خداوند شما را باز نم ‌‬
‫هاند و از شهر و ديارتان شششما‬
‫كساني كه به سبب دين با شما نجنگيد ‌‬
‫هاند‪ .‬خداوند نيكوكاران را دوست م ‌‬ ‫را بيرون نراند ‌‬
‫بخاری در صحیح خود بابی به نام »داشتن ارتباط عاطفی بششا پششدر و‬
‫مادر مشرک« را بدان اختصاص داده است‪.‬‬
‫در حدیثي دیگر سرپیچی از دستورات مادر را گناه کبیره بششه شششمار‬
‫میآورد‪ ،‬در روایتی از مغیرهبنشعبه نقششل شششده کشه پیششامبر ج فرمششوده‬
‫است‪ :‬خداوند سرپیچی از فرمان مادر را بر شما تحریم کرده است‪.‬‬
‫)بخاری(‬
‫در مششورد گناهششان كششبيره از پيششامبر سششؤال شششد‪ ،‬ايشششان فرمودنششد‪:‬‬

‫»الشرك بالله و قتل النفس و عقوق الوالدين« )رواه البخاري(‬
‫شششريك قششرار دادن بششراي خششدا‪ ،‬قتششل عمششد و اذيششت و آزار والششدين‪.‬‬
‫)بخاري(‬
‫اسلم زنان را در جايگاه دختر نيز مورد احترام قرار داده است‪ ،‬در‬
‫حدیثی از عايشه روایت شده است که گفت‪ :‬زنی همراه دو دختر به‬
‫سراغم آمد و از من چیزی خواست‪ ،‬من هم جز یک دانششه خرمششا چیششز‬
‫دیگشششری نداششششتم‪ ،‬خرمشششا را بشششه آن زن دادم و او هشششم آن را میشششان‬
‫دخترانش تقسیم کرد و رفت‪ ،‬وقتی پیامبر ج برگشت جریان را برای‬
‫او تعریف کردم‪ ،‬پیامبر ج فرمود‪ :‬هر کسی سرپرستی این دخترها را‬
‫به عهده بگیرد و با آنان به نیکی رفتار کند برای او سپری میشششود در‬
‫مقابل آتش جهنم‪) .‬مسلم و بخاری(‬
‫از انسبنمالک روایت است که پیامبر ج فرمود‪ :‬کسی که سرپرستی‬
‫دو دختر را به عهده بگیرد تا به سن رشد میرسند فردای قیامت مششن‬
‫و او با هم این گونه هستیم‪ ،‬و انگشتانش را به هم چسباند‪) .‬مسلم(‬
‫اسلم حق زن را در انتخاب همسر و مسششئلهي ازدواج بششه رسششميت‬
‫شناخته است‪ ،‬کسی نمیتواند او را بششه ازدواج مششردي درآورد مگششر بششا‬
‫رضایت خودش‪ ،‬در این حکم دختر و زن بیوه تفششاوت ندارنششد‪ .‬بخششاری‬
‫در صحیحش از ابوهریره روایت میکند که پیامبر ج فرمود‪:‬‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫سيت َأذَ َ‬
‫ن‬ ‫ح ال ْب ِك ْيُر َ‬
‫حّتيى ت ُ ْ‬ ‫وَل ت ُن ْك َي ُ‬
‫مَر َ‬
‫سيت َأ َ‬
‫حّتى ت ُ ْ‬
‫م َ‬‫ح اْلي ّ ُ‬
‫َل ت ُن ْك َ ُ‬
‫بیوه به نکاح کسی درنمیآید تا خودش اجشازه ندهشد و دخشتر را نکششاح‬
‫نميكنند تا از او اجازه نگیرند‪) .‬بخاري(‬
‫امام بخاری عنوان باب را »درست نبودن نکاح دختر و بیوه توسششط‬
‫پدر و دیگران بدون اجازهي آنها« قرار داده است‪.‬‬
‫اسلم همچنين زن را به مثابهي همسر اكرام نموده است‪ ،‬پيامبر ج‬
‫ميفرمايد‪» :‬إستوصوا بالنساء خيرا«‪) .‬متفق عليه(‬
‫در مورد زنان به نيكي سفارش كنيد‪) .‬بخاري و مسلم(‬

‫در حدیث جابر آمده است که پیامبر ج فرمود‪:‬‬
‫َ‬ ‫م أَ َ‬
‫ن الل ّي ِ‬
‫ه‬ ‫مييا ِ‬
‫ن ب ِأ َ‬
‫ه ّ‬
‫مو ُ‬‫خ يذْت ُ ُ‬ ‫ف يإ ِن ّك ُ ْ‬
‫ء َ‬
‫سييا ِ‬ ‫فييي الن ّ َ‬ ‫قوا الل ّي َ‬
‫ه ِ‬ ‫فييات ّ ُ‬
‫َ‬
‫ه )رواه مسلم(‬ ‫ّ‬
‫ة الل ِ‬ ‫ن ب ِك َل ِ َ‬
‫م ِ‬ ‫ه ّ‬
‫ج ُ‬
‫فُرو َ‬‫م ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫حللت ُ ْ‬ ‫ست َ ْ‬‫وا ْ‬ ‫َ‬
‫در مورد زنان از خدا بهراسید‪ ،‬چون شما آنهششا را بششه عنششوان امششانتی‬
‫گرفتهاید و با کلمهي خدا برای شما حلل گشتهاند‪) .‬مسلم(‬
‫روایت ابنماجه نيز بششر ايششن امششر تأكيششد ميورزد‪ :‬بهششترین شششما کسششی‬
‫است که بششا خششانوادهاش مهربششان باشششد‪ ،‬و مششن از همهي شششما بششرای‬
‫خانوادهام بهتر هستم‪.‬‬
‫اسلم زن را محافظ و مسئول منزل و فرزندانش قرار داده است‪،‬‬
‫در حدیث ابنعمر آمده که پیامبر ج فرموده است‪:‬‬
‫ل‬‫سييُئو ٌ‬ ‫م ْ‬‫و َ‬ ‫ع َ‬ ‫م َرا ٍ‬ ‫ه اْل ِ َ‬
‫مييا ُ‬ ‫عي ّت ِ ِ‬‫ن َر ِ‬ ‫ع ْ‬ ‫ل َ‬ ‫سُئو ٌ‬ ‫م ْ‬ ‫م َ‬ ‫وك ُل ّك ُ ْ‬‫ع َ‬ ‫م َرا ٍ‬ ‫ك ُل ّك ُ ْ‬
‫ه‬ ‫سيُئو ٌ‬ ‫َ‬ ‫ج ُ‬
‫عي ّت ِي ِ‬
‫ن َر ِ‬‫عي ْ‬ ‫ل َ‬ ‫م ْ‬ ‫و َ‬‫هي َ‬ ‫و ُ‬ ‫ه َ‬ ‫هل ِ ِ‬‫في أ ْ‬ ‫ع ِ‬‫ل َرا ٍ‬ ‫والّر ُ‬ ‫ه َ‬ ‫عي ّت ِ ِ‬
‫ن َر ِ‬ ‫ع ْ‬ ‫َ‬
‫هييا )رواه‬ ‫َ‬
‫سُئول ٌ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫عي ّت ِ َ‬‫ن َر ِ‬
‫ع ْ‬ ‫ة َ‬ ‫م ْ‬ ‫و َ‬‫ها َ‬ ‫ج َ‬ ‫و ِ‬
‫ت َز ْ‬‫في ب َي ْ ِ‬ ‫ة ِ‬ ‫عي َ ٌ‬‫مْرأةُ َرا ِ‬ ‫وال َ‬ ‫َ‬
‫هر کدام از شما مسئول هستید و در مششورد افششراد تحششت مسششئوليت‬
‫خود محاسبه خواهید شد‪ ،‬امیر در قبال زیردستانش‪ ،‬مششرد در مقابششل‬
‫خششانوادهاش و زن در برابششر شششوهر و فرزنششدانش مسششئول اسششت‪.‬‬
‫)بخاري(‬
‫خداوند در آیهي ‪ 58‬و ‪ 59‬سششورهي نحششل بششه وضششعیت زن در دوران‬
‫جاهلیت اشاره میفرماید‪:‬‬
‫ﭺ چ چ چ‬ ‫چﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ‬
‫ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک چ‬
‫النحل‪٥٩ - ٥٨ :‬‬
‫يدانسششتند( و‬‫)دختران را مايهي ننششگ و سرشكسششتگي و بششدبختي م ‌‬

‫يشد )آن چنششان‬ ‫هنگامي كه به يكي از آنان مژدهي توّلد دختر داده م ‌‬
‫يگرديد‬‫يكرد كه( صورتش سياه م ‌‬ ‫هاش تغيير م ‌‬ ‫از فرط ناراحتي چهر ‌‬
‫يشششد‪ .‬از قششوم و قششبيلهي‬‫و مملو از خشم و غضششب و غششم و انششدوه م ‌‬
‫يشششد خويشششتن را‬ ‫)خود( به خاطر اين مژدهي بدي كششه بششه او داده م ‌‬
‫يگفت‪ (:‬آيا اين ننششگ را‬ ‫يكرد )و سرگشته و حيران به خود م ‌‬ ‫پنهان م ‌‬
‫بر خود بپذيرد و دختر را نگاه دارد و يا او را در زير خششاك زنششده بگششور‬
‫يكردند!‬‫سازد؟ هان! چه قضاوت بدي كه م ‌‬
‫در دوران جاهلیت زن مانند هر کالی دیگری به ارث برده میشششد‪،‬‬
‫اگششر مششردی میمششرد نزدیکششان مششرد از نزدیکششان زن نسششبت بششه آن زن‬
‫شوهرمرده مستحقتر بودند‪ ،‬خداوند میفرماید‪:‬‬
‫ﯺ چ النساء‪١٩ :‬‬ ‫ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔﯕ‬ ‫چﮪ ﮫ‬

‫هايد! براي شما درست نيست كه زنششان را‬ ‫اي كساني كه ايمان آورد ‌‬
‫)همچون كاليي( به ارث بريد )و ايشان را بدون مهرّيه و رضايت‪ ،‬به‬
‫يپسششندند‬‫ازدواج خود در آوريد‪ ،‬و( حال آن كه آنان چنين كششاري را نم ‌‬
‫و وادار بدان م ‌‬
‫امام بخاری در صحیحش از ابنعباس روایت میکنششد کششه گفششت سششبب‬
‫نزول آیه این است كه در زمششان جششاهلیت اگششر مششردي وفششات میکششرد‪،‬‬
‫بستگانش برای به ارث بردن زن از خانوادهي زن اولیتر بودنششد‪ ،‬اگششر‬
‫کسی دوست داشت میتوانسشت او را بشه نکشاح خشود يشا فشرد دیگشری‬
‫درآورد‪ ،‬و اگر میخواست میتوانسششت او را بششه نکششاح کسششی درنیششاورد‪،‬‬
‫یعنی بستگان شوهر از بستگان خودش مستحقتر بودند کششه در امششور‬
‫او دخالت کنند‪ ،‬تا این آیه نازل شد‪.‬‬
‫زن در جاهلیت سهمی از ارث نداشت‪ ،‬مشششرکین ارث را فقششط بششه‬
‫مردان بزرگسال میدادند و چیششزی بششه عنششوان ارث بششه زنششان و بچههششا‬
‫نمیرسید‪ ،‬خداوند میفرماید‪:‬‬
‫پ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ‬ ‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ‬
‫ﭡﭢ ﭣ ﭤ ﭥ چ النساء‪٧ :‬‬
‫براي مردان و براي زنان از آنچه پدر و مادر و خويشاوندان از خود‬

‫يگذارند سهمي است‪ ،‬خواه آن تركه كششم باشششد و يششا زيششاد‪.‬‬‫به جاي م ‌‬
‫خص و واجب گردانده است )و تغييرناپذير‬ ‫سهم هر يك را خداوند مش ّ‬
‫است(‪.‬‬
‫یعنی مرد و زن در حکم خدا در اصششل وراثششت مسششاوی هسششتند‪ ،‬هششر‬
‫چند در مقدار آن به نسششبت قرابششت يششا خويشششاوندي بششا میششت تفششاوت‬
‫دارند‪.‬‬
‫عمربنخطاب میفرماید‪ :‬به خدا قسم ما در جششاهلیت سششهمی بششه زن‬
‫نمیدادیم تا خداوند این آیه را در مورد آنهششا نششازل فرمششود ودر تقسششیم‬
‫ارث برای آنها سهمی گذاشت‪) .‬مسلم و بخاری(‬
‫در روایت دیگری آمده است که فرمششود‪ :‬مششا در جششاهلیت چیششزی بششه‬
‫زنان نمیدادیم وقتی اسلم آمد و از زنان یاد کرد فهمیششدیم کششه حقششی‬
‫بر ما دارند‪) .‬بخاری(‬
‫در جاهليت شوهر زن از هر کسي نسبت به بازگشت زن مستحقتر‬
‫بود هر چند صد بار او را طلق میداد‪ ،‬روایت شده است که فردی از‬
‫زنش خشمگین شد و به وی گفت‪ :‬هرگز تو را طلق نمیدهششم و هیششچ‬
‫وقت با تو همبستر نمیشوم‪ ،‬زن گفت‪ :‬این چگونه ممکن است؟ مرد‬
‫گفت‪ :‬تو را طلق میدهم و قبل از تمام شدن عده تو را به عقد خود‬
‫درمیآورم‪ ،‬سششپس دوبششاره تششو را طلق میدهششم و قبششل از اتمششام عششده‬
‫رجعت میدهم‪ ،‬پس خداوند اين آیه را نازل فرمود‪:‬‬
‫ﯺ چ البقرة‪٢٢٩ :‬‬ ‫چ ﮦ ﮧﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ‬
‫طلق دو بششار اسششت )آن طلقششي كششه حششق مراجعششت در آن محفششوظ‬
‫است‪ .‬بعد از دو مرتبه طلق‪ ،‬يكي از دو كار را بايد كششرد‪ (:‬نگاهششداري‬
‫)زن( بششه گششونهي شايسششته )و عششادلنه( يششا رهششاكردن )او( بششا نيكششي )و‬
‫بايستگي و به دور از ظلم و جور‪ .‬بعد از طلق سوم‪ ،‬حششق مراجعششت‬
‫يشود مگر بعد از ازدواج راستين بششا شششوهر ديگششري و وقششوع‬ ‫سلب م ‌‬
‫طلق ميان او و شوهر اخير(‪.‬‬
‫ايششن آیششه‪ ،‬ایششن حکششم ظالمششانه را برداشششت و رجعششت را تنهششا دو بششار‬

‫مشروع دانست‪ .‬در بار سوم رجعتي وجود ندارد‪.‬‬
‫خداونششد در آیهي ‪ 34‬سششورهي نسششاء در مششورد قششوامت و اسششاس‬
‫استحقاق آن میفرماید‪:‬‬
‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞﭟ ﭠ ﭡ ﭢ‬
‫ﭯﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ‬ ‫ﭣ ﭤ ﭥ ﭦﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ‬
‫چ چ چ چ النساء‪٣٤ :‬‬ ‫ﭵ ﭶﭷ ﭸ ﭹ ﭺ‬
‫مردان بر زنان سرپرستند )و در جامعهي كوچششك خششانواده‪ ،‬حششق‬
‫رهبري دارند و صيانت و رعايت زنان بر عهدهي ايشان اسششت( بششدان‬
‫خاطر كه خداوند )براي نظام اجتماع‪ ،‬مردان را بر زنان در برخششي از‬
‫صفات برتريهايي بخشيده است و( بعضي را بر بعضششي فضششيلت داده‬
‫يكشششند و پششول بششه‬ ‫است‪ ،‬و نيز بدان خاطر كه )معمول ً مردان رنج م ‌‬
‫يكننششد‪ .‬پششس‬ ‫يآورند و( از اموال خود )براي خانواده( خرج م ‌‬ ‫دست م ‌‬
‫زنان صالحه آناني هستند كه فرمانبردار )اوامر خششدا و مطيششع دسششتور‬
‫شوهران خود( بوده )و خويشتن را از زنا به دور و اموال شوهران را‬
‫يدارنششد؛ چششرا كششه‬‫از تبذير محفششوظ( و َاسششرار )زناشششويي( را نگششاه م ‌‬
‫خداوند به حفظ )آنها( دستور داده اسششت‪) .‬زنششان صششالح چنيششن بودنششد‬
‫يباشند( و زناني را كه‬ ‫وليكن زنان ناصالح آناني هستند كه سركش م ‌‬
‫از سركشي و سرپيچي ايشششان بيششم داريششد‪ ،‬پنششد و اندرزشششان دهيششد و‬
‫)اگر مؤّثر واقع نشد( از همبسششتري بششا آنششان خششودداري كنيششد و بسششتر‬
‫خويش را جدا كنيد )و با ايشان سششخن نگوييششد‪ .‬و اگششر بششاز هششم مششؤّثر‬
‫دت عمششل نبششود( آنششان را )تنششبيه كنيششد و كتششك‬‫واقع نشد و راهي جز ش ّ‬
‫هگانه‬ ‫مناسبي( بزنيد‪ .‬پس اگر از شما اطاعت كردند )ترتيب تنبيه سشش ‌‬
‫ف بششه اش شد ّ نرويششد و جششز ايششن( راهششي بششراي‬
‫را مراعات داريد و از اخ ّ‬
‫)تنبيه( ايشان نجوييد )و نپوييد و بدانيد كه( بيگمان خداوند بلنششدمرتبه‬
‫و بزرگ است )و اگر ايشان را بيش از حد ّ اذي ّششت و آزار كنيشد‪ ،‬انتقشام‬
‫يگيرد(‪.‬‬
‫آنان را از شما م ‌‬
‫و در آیهي ‪ 21‬سشورهي روم در مشورد محبشت و رحمشت میشان زن و‬
‫مرد که اساس زندگی زناشويی است میفرماید‪:‬‬
‫ﮘ ﮙ‬ ‫چ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک ﮒ گ گ گ ﮖﮗ‬
‫ﮚ ﮛ ﮜﮱ ﮝﮱ ﮞ چ الروم‪٢١ :‬‬
‫ل بر قدرت و عظمت( خدا اين است كه از‬ ‫ههاي )دا ّ‬
‫و يكي از نشان ‌‬
‫جنس خودتان همسراني را براي شما آفريد تا در كنار آنان )در پرتششو‬
‫جششاذبه و كشششش قلششبي( بياراميششد‪ ،‬و در ميششان شششما و ايشششان مهششر و‬
‫محّبت انداخت )و هر يك را شيفته و دلباختهي ديگري سششاخت‪ ،‬تششا بششا‬
‫آرامششش و آسششايش‪ ،‬مششايه شششكوفايي و پششرورش شخص شّيت همششديگر‬
‫شويد‪ ،‬و پيوند زندگي انسانها و تعادل جسماني و روحاني آنها برقرار‬
‫هها و دليلي )بر عظمت‬ ‫و محفوظ باشد(‪ .‬مسّلما ً در اين )امور( نشان ‌‬
‫ههاي جهششان و‬ ‫و قدرت خدا( است براي افششرادي كششه )دربششارهي پديششد ‌‬
‫يانديشند‪.‬‬ ‫ههاي يزدان( م ‌‬‫آفريد ‌‬
‫خواستگاری‬
‫معتقديم که خواستگاری وعدهاي براي ازدواج است‪ ،‬شایسته است‬
‫در خواستگاری هر دو طششرف همششدیگر را ببیننششد بششدون اینکششه خلششوتی‬
‫صورت بگیرد‪ ،‬و هرگز خواستگاری کردن بر خواستگاری فرد دیگششری‬
‫درسششت نیسششت مگششر اینکششه خواسششتگار اولششی اجششازه دهششد یششا اینکششه‬
‫خواستگاری را رها کرده باشد و دیگششر دنبششال آن نششرود‪ ،‬و بششر انسششان‬
‫مسلمان واجب است که زن باایمششان انتخششاب کنششد‪ ،‬چششون زن مششؤمن‬
‫برای دین و دنیای مرد پناهگاه محکمی است‪.‬‬
‫حدیث سهلبنسعد به مشروع بودن نگاه کردن به فششرد مششوردنظر در‬
‫خواستگاری اشاره میکند‪ ،‬ميفرماید‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ت‬‫جئ ْ ُ‬
‫ت ي َييا رسييولالله ِ‬ ‫قييال َ ْ‬
‫ف َ‬
‫ت رسييولالله ج َ‬ ‫جيياءَ ْ‬ ‫م يَرأةً َ‬ ‫نا ْ‬ ‫أ ّ‬
‫عدَ الن ّ َ‬
‫ظيَر‬ ‫صي ّ‬‫ف َ‬ ‫هييا رسيولالله ج َ‬ ‫ظيَر إ ِل َي ْ َ‬
‫فن َ َ‬
‫سيي َ‬ ‫ف ِ‬ ‫ك نَ ْ‬ ‫ب َلي َ‬ ‫ه َ‬ ‫ِل َ َ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ْ‬
‫ض‬
‫قيي ِ‬ ‫ه لَ ْ‬
‫م يَ ْ‬ ‫ت ال ْ َ‬
‫مْرأةُ أن ّ ُ‬ ‫ما َرأ ْ‬ ‫فل َ ّ‬
‫ه َ‬ ‫س ُ‬ ‫م طَأطَأ َرأ َ‬ ‫ه ثُ ّ‬ ‫وب َ ُ‬
‫ص ّ‬ ‫و َ‬ ‫ها َ‬ ‫إ ِل َي ْ َ‬
‫ت )متفق عليه(‬ ‫س ْ‬ ‫جل َ َ‬ ‫شي ًْئا َ‬ ‫ها َ‬ ‫في َ‬ ‫ِ‬
‫زنی پیش پیامبر ج آمد و گفت‪ :‬آمدم تا خود را بششه تششو تقششدیم کنششم‪،‬‬
‫پیامبر ج او را نگاه کششرد سششپس سششرش را پششایین انششداخت‪ ،‬وقششتی زن‬
‫متوجه شد که پیامبر به او نیازی ندارد‪ ،‬نشست‪) .‬بخاري و مسلم(‬
‫یا حدیث ابوهریره که میگوید‪ :‬نزد پیامبر بششودم مششردی پیششش ایشششان‬
‫آمد و گفت‪ :‬با زنی از انصار ازدواج کردهام‪ ،‬پیامبر به او فرمششود‪ :‬بششه‬
‫او نگاه کردهای؟ عرض کرد‪ :‬نه‪ ،‬فرمود‪ :‬برو به او نگاه کشن چشون در‬
‫صورت زنان انصار چیزهايی دیده میشود که شاید مششورد پسششند شششما‬
‫نباشد‪) .‬مسلم و نسائي(‬
‫یا حدیث مغیره که به خواستگاری زنی رفت‪ ،‬پیامبر ج به او فرمود‪:‬‬
‫به او نگاه کن چون موجب برقراری ارتباط میششان شششما خواهششد شششد‪.‬‬
‫)ترمذي و نسائي(‬
‫حدیث ابنعمر به مشروع نبودن خواستگاری بر خواستگاری دیگششران‬
‫اشاره میکند‪:‬‬
‫پیامبر ج از دخالت کردن در معاملهي همدیگر و خواستگاری كششردن‬
‫بر خواستگاری كسي ديگر نهی میفرمود‪ ،‬مگر اینکششه خواسششتگار اول‬
‫اجازه بدهد یا آن را رها کرده باشد‪) .‬بخاری و مسلم(‬
‫بخاری حدیث را در باب »عششدم دخششالت در خواسششتگاری دیگششران تششا‬
‫اینکه او را نکاح یا ترک کند« روایت کرده است‪ .‬در این باب احششادیث‬
‫فراوانی وجود دارد که این اصل را به ثبوت میرسانند‪.‬‬
‫حششديث ابششوهریره از پیششامبر ج بششه ازدواج بششا انسششان مششؤمن تشششويق‬
‫ميكند‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ها‬
‫دين ِ َ‬
‫ول ِي ِ‬
‫هييا َ‬
‫مال ِ َ‬
‫ج َ‬
‫و َ‬
‫ها َ‬
‫س يب ِ َ‬
‫ح َ‬
‫ول ِ َ‬
‫هييا َ‬
‫مال ِ َ‬
‫ع لِ َ‬ ‫ح ال ْ َ‬
‫م يْرأةُ ِلْرب َي ٍ‬ ‫ت ُن ْك َي ُ‬
‫ك )رواه البخاری(‬ ‫دا َ‬‫ت يَ َ‬ ‫رب َ ْ‬‫ن تَ ِ‬‫دي ِ‬‫ت ال ّ‬
‫ذا ِ‬ ‫فْر ب ِ َ‬ ‫فاظْ َ‬ ‫َ‬
‫به خاطر چهار خصلت با زن ازدواج میشود‪ :‬مششال‪ ،‬حسششب و نسششب‪،‬‬
‫زیبششایی و دیششن‪ .‬شششما دينششدار را انتخششاب کنیششد‪ ،‬تششا خوشششبخت شششويد‪.‬‬
‫)بخاري(‬
‫َ‬
‫ة‪).‬رواه‬
‫ح ُ‬
‫صال ِ َ‬ ‫ع الدّن َْيا ال ْ َ‬
‫مْرأةُ ال ّ‬ ‫مَتا ِ‬
‫خي ُْر َ‬
‫و َ‬
‫ع َ‬
‫مَتا ٌ‬
‫یا حدیث‪ :‬الدّن َْيا َ‬
‫مسلم(‬
‫دنیا بهره است و بهششترین بهششرهي دنيششا زن صششالح و نیکوکششار اسششت‪.‬‬
‫)مسلم(‬
‫عقد نکاح‬
‫عقد نکاح با صیغهی ایجاب و قبول و حضور ولی و دو شششاهد عششادل‬
‫صورت میگیرد‪ ،‬هر چند در مسئلهی ولی اختلف مشهوری میان ائمه‬
‫وجود دارد‪ ،‬همچنین به محض دخول کردن به زن مهریهي مششذکور در‬
‫عقد یا مهرالمثل به او تعلق میگیشرد‪ ،‬مگشر اينكشه زن و مشرد بشر چیشز‬
‫دیگری توافق کنند‪ ،‬و سنت است كه نکاح با دف زدن و آواز خواندن‬
‫مباح‪ ،‬اعلم شود‪.‬‬
‫خداوند در مورد به شرط گرفتن ولی در نكاح میفرماید‪:‬‬
‫چ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮨ چ البقرة‪٢٣٢ :‬‬
‫دهي خششود را بششه پايششان‬
‫دت عش ّ‬
‫و هنگامي كه زنان را طلق داديد و مش ّ‬
‫رسانيدند‪ ،‬مانع آنان نشويد كه با شوهران )سابق يا با كسان ديگري(‬
‫ازدواج كنند‪.‬‬
‫ﮟ چ البقرة‪٢٢١ :‬‬ ‫چ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄﮅ‬

‫و )زنششان و دخششتران خششود را( بششه ازدواج مششردان مشششرك درنياوريششد‪،‬‬
‫مادامي كه ايمان نياورند‪.‬‬
‫استدلل به اين دو آیه از این جهششت اسششت کششه خداونششد در مسششئلهي‬
‫نکاح‪ ،‬مردان را مخاطب قرار داده است و زنها را مورد خطاب قرار‬
‫نمیدهد‪ ،‬گویی اولیاء زن را مخاطب قششرار میدهششد کششه مششانع برگشششت‬
‫دختران خود به سوی شوهرانشان بششا نکششاح جدیششد نشششوید و دخششتران‬
‫خود را به عقد مشرکین درنیاورید‪.‬‬
‫در مورد سبب نزول آیه‪ ،‬بخاری از معقلبنیسار روایت میکند که آیششه‬
‫در مورد او نششازل شششده اسششت و گفششت جریششان از ایششن قششرار بششود کششه‬
‫خششواهرم را بششه نکششاح مششردی درآورده بششودم سششپس طلق داده شششد و‬
‫هنگام اتمام عده‪ ،‬مرد برای خواستگاری خواهرم آمد‪ ،‬به او گفتم‪ :‬او‬
‫را بششه عقششد تششو درآوردم ولششی او را طلق دادي و حششال دوبششاره او را‬
‫میخواهی؟ نه هرگز چنین کاری نمیکنم و او را به عقد تششو درنخششواهم‬
‫آورد‪ ،‬او زنش را دوست داشت و زنش هششم او را دوسششت میداشششت‪،‬‬
‫خداوند این آیه را نازل کرد‪ ،‬من هم خطاب به پیامبر ج گفتم‪ :‬همیششن‬
‫حال او را به عقششدش درمیآورم‪ .‬پيششامبر فرمششود‪ :‬هميششن كششار را انجششام‬
‫بده‪.‬‬
‫خداوند در آیهي ‪ 4‬سورهي نساء در مورد مهریه میفرماید‪:‬‬
‫ﮰ ﮱ ﯓ چ النساء‪٤ :‬‬ ‫چ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ‬
‫هاي خدايانه‬ ‫هاي خالصانه و فريض ‌‬ ‫ههاي زنان را به عنوان هدي ‌‬
‫و مهري ّ ‌‬
‫بپردازيد‪ .‬پس اگر با رضايت خاطر چيزي از مهري ّششه خششود را بششه شششما‬
‫بخشيدند‪ ،‬آن را )دريافت داريد و( حلل و گوارا مصرف كنيد‪.‬‬
‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ‬
‫ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ چ النساء‪٢١ - ٢٠ :‬‬
‫و اگر خواستيد همسري را به جاي همسري برگزينيد‪ ،‬هر چند مال‬
‫فراواني هم مهر يكي از آنان كرده باشيد‪ ،‬براي شما درسششت نيسششت‬
‫كه چيزي از آن مال دريافت داريد‪ .‬آيا با بهتششان و گنششاه آشششكار‪ ،‬آن را‬
‫يداريد؟! )مگر مؤمنان را چنين كششاري سششزد؟!(‪ .‬و چگششونه‬ ‫دريافت م ‌‬
‫)سششزاوار شششما اسششت كششه( آن را بششازپس بگيريششد؟ و حششال آن كششه بششا‬
‫طلع پيششدا‬‫هايد و هششر يششك بششر عششورت ديگششري ا ّ‬
‫يكششديگر آميششزش داشششت ‌‬
‫هايد و )گذشته از ايششن( زنششان پيمششان محكمششي )هنگششام ازدواج( از‬ ‫كرد ‌‬
‫هانششد )و خداونششد برابششر آن‪ ،‬امششر زناشششويي را حلل نمششوده‬‫شششما گرفت ‌‬
‫است(‪.‬‬
‫حدیث ربیع دختر معوذبنعفراء به اعلم کردن نکاح اشاره میكند‪:‬‬

‫شييي‬ ‫فَرا ِ‬ ‫عَلييى ِ‬ ‫س َ‬ ‫جَليي َ‬ ‫ف َ‬‫ي َ‬ ‫عل َ ّ‬‫ي َ‬ ‫داةَ ب ُن ِ َ‬
‫غ َ‬ ‫يج َ‬ ‫ي الن ّب ِ ّ‬ ‫عل َ ّ‬‫ل َ‬ ‫خ َ‬‫دَ َ‬
‫قت ِي َ‬
‫ل‬ ‫ن ُ‬ ‫مي ْ‬ ‫ن َ‬‫ف ي َن ْيدُب ْ َ‬
‫ن ِباليدّ ّ‬ ‫رب ْ َ‬
‫ضي ِ‬ ‫ت يَ ْ‬ ‫رَيا ٌ‬ ‫وي ْ ِ‬
‫ج َ‬‫و ُ‬ ‫مّني َ‬ ‫ك ِ‬ ‫س َ‬ ‫جل ِ ِ‬‫م ْ‬‫كَ َ‬
‫مييا‬
‫م َ‬ ‫عل َي ُ‬
‫ي يَ ْ‬
‫فين َييا ن َب ِي ّ‬‫و ِ‬
‫ة َ‬ ‫ري َ ٌ‬
‫جا ِ‬ ‫ت َ‬ ‫قال َ ْ‬ ‫حّتى َ‬ ‫ر َ‬ ‫م ب َدْ ٍ‬‫و َ‬‫ن يَ ْ‬ ‫ه ّ‬ ‫ن آَبائ ِ ِ‬ ‫م ْ‬ ‫ِ‬
‫ت‬ ‫ُ‬
‫ميا كن ْي ِ‬ ‫وقييوِلي َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫هكي َ‬
‫ذا َ‬ ‫ي ج ل ت َقييوِلي َ‬‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ل الن ّب ِي ّ‬ ‫َ‬
‫د فقييا َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫في غي ٍ‬ ‫ِ‬
‫ن‪) .‬رواه البخاري(‬ ‫ت َقوِلي َ‬ ‫ُ‬
‫پیامبر ج در صبح پیش من آمششد و بششا مششن نشسششت و کنیزهششا شششروع‬
‫کردند به دف زدن و با صدای گریان بر پدرهای از دسترفتهشششان كششه‬
‫در روز بدر كشته شده بودندگریه میکردند‪ ،‬پیامبر ج خطششاب بششه آنهششا‬
‫فرمود‪ :‬بس کنید همانند قبلی بخوانید‪) .‬بخاری(‬
‫یا حدیث عايشه که میفرماید‪ :‬به عروسی زنی از انصار رفته بششودم‪،‬‬
‫پیامبر فرمود‪ :‬آيا آلت موسششیقی همششراه داشششتيد‪ ،‬چششون انصششار از آن‬
‫خوششان میآید‪) .‬بخاری(‬
‫محرمات نکاح‬
‫ایمششان داریششم کششه ازدواج بششا مششادران‪ ،‬دخششتران‪ ،‬خششواهران‪ ،‬عمههششا‪،‬‬
‫خالهها‪ ،‬دخششتران بششرادر‪ ،‬دخششتران خششواهر‪ ،‬مششادر زن‪ ،‬دخششتر همسششر در‬
‫صورتي كه با مادرش آميزش كششرده باشششد‪ ،‬نامششادری‪ ،‬جمششع میششان دو‬
‫خواهر و میان زن و عمه و خالهاش حرام است‪.‬‬
‫همچنین ایمان داریششم کششه هششر آنچششه كششه بششا نسششب حششرام میشششود بششا‬
‫شیردادن نيز حرام میگردد‪ ،‬بنابراین مادر و خواهر شیری و بششه طششور‬
‫خلصه هر زني كه با نسب حرام میشود ماننششد آن بششا شششير دادن نيششز‬
‫حرام میگردد‪.‬‬
‫چﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک ک ﮒ گ‬
‫ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ‬ ‫ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ‬ ‫گ گ‬
‫ﮱ ﯓ ﯔﯕ ﯖ‬ ‫ﮰ‬ ‫ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ‬ ‫ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ‬
‫ﯙ ﯚ ﯛ چ النساء‪٢٣ :‬‬ ‫ﯗ ﯘ‬
‫خداوند بر شما حرام نموده است ازدواج با مادرانتان‪ ،‬دخترانتان‪،‬‬
‫ههايتان‪ ،‬برادرزادگانتان‪ ،‬خواهرزادگانتان‪،‬‬ ‫ههايتان‪ ،‬خال ‌‬
‫م ‌‬
‫خواهرانتان‪ ،‬ع ّ‬
‫هانششد‪ ،‬خششواهران رضششاعيتان‪ ،‬مششادران‬‫مششادراني كششه بششه شششما شششير داد ‌‬
‫همسرانتان‪ ،‬دختران همسرانتان از مردان ديگششر كششه تحششت كفششالت و‬
‫هايد‪ ،‬ولي اگششر‬‫رعايت شما پرورش يافته و با مادرانشان همبستر شد ‌‬
‫بششا مادرانشششان همبسششتر نشششده باشششيد‪ ،‬گنششاهي )در ازدواج بششا چنيششن‬
‫دختراني( بر شما نيست‪ ،‬همسران پسششران صششلبي خششود‪ ،‬و )بششالخره‬
‫اين كه( دو خواهر را با هم جمع آوريد‪ ،‬مگر آنچه گذشته است )كه با‬
‫ترك يكي از آن دو خواهر‪ ،‬قلم عفو بر اين كار كه در زمششان جششاهلّيت‬
‫واقع شده است‪ ،‬كشيده خواهد شد(‪ .‬بيگمان خداوند بسششي آمرزنششده‬
‫يگيششرد‪ ،‬و( مهربششان اسششت )و در آنچششه‬ ‫اسششت )و گذشششته را ناديششده م ‌‬
‫يدارد(‪.‬‬
‫يكند حال شما را مراعات م ‌‬ ‫برايتان وضع م ‌‬
‫ﮀ ﮁ‬ ‫چ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺچ چ چ ﭾ ﭿ‬
‫ﮂ چ النساء‪٢٢ :‬‬
‫هاند‪ .‬چرا‬
‫و با زناني ازدواج نكنيد كه پدران شما با آنان ازدواج كرد ‌‬
‫كشه ايشن كشار‪ ،‬عمشل بسشيار زششتي اسشت و )در پيشش خشدا و مشردم(‬
‫ت؛ مگر آنچه گذشته اسششت‬ ‫مبغوض بوده و روش بسيار نادرستي اس ‌‬
‫يگيرد(‪.‬‬ ‫)و در زمان جاهلّيت بوده است كه مورد عفو خدا قرار م ‌‬
‫حششدیث ابششوهریره از پیششامبر ج بششه حرمششت جمششع میششان زن و عمششه و‬
‫خالهاش اشاره میفرماید‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫خال َت ِ َ‬
‫هييا )رواه‬ ‫و َ‬
‫ة َ‬ ‫ن ال ْ َ‬
‫مييْرأ ِ‬ ‫وَل ب َي ْ َ‬
‫ها َ‬
‫مت ِ َ‬
‫ع ّ‬
‫و َ‬
‫ة َ‬ ‫ن ال ْ َ‬
‫مْرأ ِ‬ ‫ع ب َي ْ َ‬
‫م ُ‬ ‫َل ي ُ ْ‬
‫ج َ‬
‫جمع بین زن و عمه و خالهاش درست نیست‪) .‬بخاري(‬
‫و حدیث عايشه به تثبیت این قاعده اشاره ميفرماید که هر آنچه كه‬

‫با نسب حرام باشد با شیرخوارگی هم حرام میگردد‪:‬‬
‫ل‬ ‫ها َ‬ ‫ن رسييولالله ج َ‬ ‫َ‬
‫جيي ٍ‬ ‫ت َر ُ‬‫و َ‬ ‫صيي ْ‬ ‫ت َ‬ ‫ع ْ‬ ‫م َ‬‫سيي ِ‬ ‫هييا َ‬ ‫وأن ّ َ‬ ‫عْنييدَ َ َ‬ ‫ن ِ‬ ‫كييا َ‬ ‫أ ّ‬
‫ْ‬
‫ل‬ ‫جي ٌ‬ ‫ذا َر ُ‬ ‫هي َ‬ ‫ت ي َييا رسييولالله َ‬ ‫قييال َ ْ‬ ‫ف َ‬ ‫ة َ‬ ‫صي َ‬ ‫ف َ‬ ‫ح ْ‬ ‫ت َ‬ ‫في ب َي ْي ِ‬ ‫ن ِ‬ ‫ست َأِذ ُ‬ ‫يَ ْ‬
‫ن‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫في ب َي ْت ِك فقا َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫م ْ‬ ‫ة ِ‬ ‫ص َ‬
‫حف َ‬ ‫م َ‬ ‫ع ّ‬
‫ي ج أَراهُ فلًنا ل ِ َ‬ ‫ل الن ّب ِ ّ‬ ‫ن ِ‬ ‫ست َأِذ ُ‬ ‫يَ ْ‬
‫ن‬ ‫ميي ْ‬ ‫هييا ِ‬ ‫م َ‬ ‫ع ّ‬ ‫حّيييا ل ِ َ‬ ‫ن َ‬ ‫َ‬
‫ن فل ٌ‬ ‫ُ‬ ‫و كييا َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ة ليي ْ‬ ‫شيي ُ‬ ‫عائ ِ َ‬ ‫ت َ‬ ‫َ‬
‫ة فقييال ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ع ِ‬‫ضييا َ‬ ‫الّر َ‬
‫ة‬
‫ع َ‬ ‫ضييا َ‬ ‫ن الّر َ‬ ‫م إِ ّ‬ ‫عي ْ‬ ‫ل رسييولالله ج ن َ َ‬ ‫قييا َ‬ ‫ف َ‬ ‫ي َ‬ ‫عل ي ّ‬‫َ‬ ‫ل َ‬ ‫خ َ‬ ‫ة دَ َ‬ ‫ع ِ‬ ‫ضا َ‬ ‫الّر َ‬
‫ة )رواه البخاری(‬ ‫ولدَ ِ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ن ال ِ‬ ‫م ْ‬ ‫م ِ‬ ‫حُر ُ‬ ‫ما ي َ ْ‬ ‫م َ‬ ‫حّر ُ‬ ‫تُ َ‬
‫پیامبر ج نزد عايشه بود که صدای مردی را شنید کششه اجششازهي ورود‬
‫به خانهي حفصششه را میخواهششد‪ ،‬پیششامبر ج فرمششود‪ :‬فکششر میکنششم فلنششی‬
‫باشد شعموی شیري حفصهش عايشه گفت‪ :‬اگر فلنی زنده بود شششعموی‬
‫شیري عايشهش آيا وارد شدنش بر من جايز بود؟ پیششامبر فرمششود‪ :‬بلششه‪،‬‬
‫هر چه با نسب حرام شود با شیرخوارگی هم حرام میگردد‪) .‬مسششلم‬
‫و بخاری(‬
‫باطل بودن نکاح موقت و ازدواج با غیرمؤمنین‬

‫دتدار بششودن ازدواج مششوجب بطلن آن میشششود‪ ،‬و‬
‫ایمان داریم کششه م ش ّ‬
‫ازدواج زن مسلمان با مرد غیرمسلمان باطل و غیرمشروع است‪.‬‬
‫حدیث ربیع پسر سبرهي جهنی به حرام بودن نکاح متعششه يششا ازدواج‬
‫موقت اشاره میکند‪ ،‬پیامبر ج میفرماید‪:‬‬
‫َ‬
‫ن‬
‫ميي ْ‬ ‫ع ِ‬‫مَتا ِ‬ ‫سييت ِ ْ‬‫في اِل ْ‬ ‫م ِ‬ ‫ت ل َك ُ ْ‬ ‫ت أِذن ْ ُ‬ ‫قدْ ك ُن ْ ُ‬‫س إ ِّني َ‬ ‫َيا آيها الّنا ُ‬
‫ن‬ ‫َ‬
‫ن كيا َ‬ ‫مي ْ‬ ‫ةف َ‬ ‫َ‬ ‫مي ِ‬‫قَيا َ‬ ‫ْ‬
‫وم ِ ال ِ‬ ‫َ‬
‫م ذَل ِك إ ِلى َيي ْ‬‫َ‬ ‫حّر َ‬ ‫َ‬
‫ه قدْ َ‬ ‫ن الل ّ َ‬
‫وإ ِ ّ‬
‫ء َ‬ ‫سا ِ‬
‫الن ّ َ‬
‫ن‬ ‫خ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫خ ّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ن َ‬
‫ه ّ‬‫مييو ُ‬ ‫مييا آت َي ْت ُ ُ‬ ‫م ّ‬‫ذوا ِ‬ ‫ول ت َأ ُ‬ ‫ه َ‬ ‫سِبيل ُ‬ ‫ل َ‬ ‫يءٌ فلي ُ َ‬ ‫ش ْ‬ ‫ه ّ‬‫من ْ ُ‬
‫عن ْدَهُ ِ‬ ‫ِ‬
‫شي ًْئا )رواه مسلم(‬ ‫َ‬
‫ای مردم من به شما اجازهي استمتاع موقت از زنان را داده بودم‪،‬‬
‫اما خداوند آن را تا روز قیامت بر شما حرام کرد کسی کششه از چنیششن‬
‫زنهايی دارد همه را رها کنششد و مهریششه و صششداقی را کششه بششه آنهششا داده‬
‫است نگیرد‪) .‬مسلم(‬
‫و حدیث علششی کششه میفرمایششد‪ :‬پیششامبر ج در روز خیششبر از نکششاح متعششه‬
‫)صيغه( و خوردن گوشت خر اهلی نهی فرمود‪) .‬مسلم و بخاری(‬
‫آیهي ‪ 221‬سششورهي بقششره بششه نامشششروع بششودن ازدواج بششا مشششرکین‬
‫ﮟ چ البقرة‪:‬‬ ‫ﮌﮍ‬ ‫ﮉ ﮊ ژ‬ ‫ﮄﮅ ﮆ ﮇ ﮈ‬ ‫چﮀ ﮁ ﮂ ﮃ‬

‫‪٢٢١‬‬
‫و )زنششان و دخششتران خششود را( بششه ازدواج مششردان مشششرك درنياوريششد‪،‬‬
‫يگمششان غلم مششؤمني از مششرد مشششركي‬ ‫مادامي كه ايمان نياورنششد‪ .‬و ب ‌‬
‫بهتر است اگرچه )زيبايي يا ثروت يا موقعّيت او( شما را به شششگفتي‬
‫انداخته باشد )و دل از كفتان ربوده باشد(‪.‬‬
‫چ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛﯜﯗ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﰈ چ الممتحنة‪:‬‬
‫‪١٠‬‬
‫هرگاه ايشان را مؤمن يافتيد‪ ،‬آنان را به سوي كششافران برنگردانيششد‪.‬‬
‫اين زنان براي آن مردان‪ ،‬و آن مردان براي اين زنان حلل نيستند‪.‬‬
‫در ابتداي اسلم ازدواج مشششرکین بششا زنششان مسششلمان جششايز بششود امششا‬
‫خداوند این حکم را نسخ فرمود و برای همیشه آن را حرام كرد‪.‬‬
‫حقوق زوجین‬
‫به محض انعقاد ازدواج حقوق دوجانبهای بر طرفین واجب میگششردد‪،‬‬
‫بششر مششرد نفقششه و معاشششرت نیششک و تشششویق زن بششه عبششادت و بششر زن‬
‫محافظت از خانه و فرزندان و فرمانبرداری از شوهر در صورتی کششه‬

‫منجر به سرپیچی از دستورات الهی نشود لزم میشود‪.‬‬
‫خداوند در آیهي ‪ 19‬سورهي نساء به معاشرت نیکو با زنششان اشششاره‬
‫چ ﯢ ﯣﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ چ النساء‪١٩ :‬‬
‫و با زنان خود بششه طششور شايسششته )در گفتششار و در كششردار( معاشششرت‬
‫كنيد‪ ،‬و اگر هم از آنان )به جهششاتي( كراهششت داشششتيد )شششتاب نكنيششد و‬
‫زود تصميم به جدايي نگيريد( زيرا كه چه بسا از چيزي بدتان بيايششد و‬
‫خداوند در آن خير و خوبي فراواني قرار بدهد‪.‬‬
‫ج‬‫و َ‬ ‫ن أَ ْ‬
‫عيي َ‬ ‫وإ ِ ّ‬
‫ع َ‬ ‫ن ِ َ‬
‫ضييل ٍ‬ ‫م ْ‬‫ت ِ‬ ‫ق ْ‬ ‫خل ِ َ‬‫مْرأ َةَ ُ‬‫ن ال ْ َ‬ ‫ء َ‬
‫فإ ِ ّ‬ ‫سا ِ‬ ‫صوا ِبالن ّ َ‬ ‫و ُ‬ ‫ست َ ْ‬‫ا ْ‬
‫ه‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ن ذَ َ‬ ‫علهُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ن ت ََركت َ ُ‬‫وإ ِ ْ‬
‫ه َ‬‫سْرت َ ُ‬
‫هك َ‬ ‫م ُ‬‫قي ُ‬‫ت تُ ِ‬ ‫هب ْ َ‬ ‫فإ ِ ْ‬ ‫عأ ْ‬ ‫ضل ِ‬ ‫في ال ّ‬ ‫ء ِ‬ ‫ي ٍ‬‫ش ْ‬
‫َ‬
‫ء )رواه البخاری(‬ ‫سا ِ‬‫صوا ِبالن ّ َ‬ ‫و ُ‬ ‫ست َ ْ‬ ‫فا ْ‬ ‫ج َ‬ ‫و َ‬
‫ع َ‬
‫لأ ْ‬ ‫م ي ََز ْ‬ ‫لَ ْ‬
‫خواهان رفتار نیک با زنانتان شششوید‪ ،‬چششون آنهششا از اسششتخوان پهلششوی‬
‫چﭗ آفریده شدهاند‪ ،‬اگر بخواهید آن را راست کنید شکسته میشششود‪،‬‬
‫و اگر آن را رها کنید کج ميمانشد‪ ،‬پشس در مشورد زنشان همشدیگر را بشه‬
‫خیر و نیکی وصیت کنید‪) .‬بخاري(‬
‫و در حدیث دیگري میفرماید‪:‬‬
‫هیچ مرد مؤمنی از زن مؤمني بد نگویششد چششون اگششر اخلقششي از او را‬
‫نمیپسندد چیز دیگری در او هست كه آن را بپسندد‪) .‬مسلم(‬
‫بهترین شما کسی است که که برای خانوادهاش از همه بهتر باشششد‬
‫و من از همهي شما نسبت به خانوادهام بهتر هستم‪) .‬ابنماجه(‬
‫از عايشششه در مششورد کششار پیششامبر ج در خششانه سششؤال شششد‪ ،‬ایشششان در‬
‫جواب گفتند‪ :‬او در کارهای خانه به خانوادهاش کمک میکرد و هنگششام‬
‫نماز بسوی نماز میرفت‪) .‬بخاری(‬
‫آیهي ‪ 233‬سورهي بقره به وجوب نفقه اشاره میفرماید‪:‬‬
‫چ البقرة‪٢٣٣ :‬‬ ‫چ ﯗﯗ ﯘﯗ ﯙ ﯚ ﯛﯜﯗﯗﯗﯺ‬

‫بر آن كس كه فرزند بششراي او متول ّششد شششده )يعنششي پششدر( لزم اسششت‬
‫دت بششه انششدازهي توانششايي( بششه‬
‫خوراك و پوشششاك مششادران را )در آن مش ّ‬
‫گونهي شايسته بپردازد‪.‬‬
‫و دربارهي زنان مطلقه چنين ميفرمايد‪:‬‬
‫چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ‬ ‫چ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺچ‬
‫ﮉ ﮊ ژ ﮒ چ الطلق‪٧ :‬‬
‫آنان كه دارا هستند‪ ،‬از دارايي خود )براي زن شيردهنده‪ ،‬به‬
‫اندازهي توان خود( خرج كنند‪ ،‬و آنان كه تنگدست هسششتند‪ ،‬از چيششزي‬
‫كه خدا بديشان داده است خرج كنند‪ ،‬خداوند هيچ كسي را جشز بشدان‬
‫يسازد‪.‬‬‫اندازه كه بدو داده است مكّلف نم ‌‬
‫این آیه هرچند در مورد زنان مطلقششه اسششت امششا اگششر نسششبت بششدانها‬
‫واجب باشد به طریق اولی نسبت به زنان دیگششر واجششب اسششت چششون‬
‫واجب بودن نفقه برای مطلقه برای این است که مدتی با هم زندگی‬
‫کردهاند‪.‬‬
‫مسلم و دیگران حدیث حجهالوداع را روایت میکنند كه در بخشی از‬
‫آن آمده است که پیامبر ج فرمود‪:‬‬
‫خششوراک و پوشششاک زنششان بششر شششما واجششب اسششت آن را بششه صششورت‬
‫شایسته بپردازید‪.‬‬
‫حضرت عايشه میفرماید‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫جي ٌ‬
‫ل‬ ‫ن َر ُ‬ ‫سي ْ‬
‫فَيا َ‬ ‫ن أب َييا ُ‬ ‫ة ِلرسييولالله ج إ ِ ّ‬ ‫وي َي َ‬
‫ِ‬ ‫عا‬
‫م َ‬‫م ُ‬ ‫هن ْيدٌ أ ّ‬‫ت ِ‬ ‫قال َ ْ‬‫َ‬
‫َ‬ ‫سّرا َ‬
‫قا َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ه ْ‬ ‫ح َ‬ ‫َ‬
‫ت‬‫ذي أن ْ ِ‬ ‫خ ِ‬
‫ل ُ‬ ‫ه ِ‬ ‫مال ِ ِ‬
‫ن َ‬ ‫خذ َ ِ‬
‫م ْ‬ ‫نآ ُ‬‫حأ ْ‬ ‫جَنا ٌ‬ ‫ي ُ‬ ‫عل ّ‬ ‫ل َ‬ ‫ف َ‬ ‫حي ٌ‬‫ش ِ‬
‫ف‪) .‬رواه البخاري(‬ ‫عُرو ِ‬ ‫م ْ‬ ‫ْ‬
‫ك ِبال َ‬ ‫في ِ‬ ‫ْ‬
‫ما ي َك ِ‬ ‫ك َ‬‫وب َُنو ِ‬ ‫َ‬
‫هند مادر معاويه به پیششامبر ج گفششت‪ :‬ابوسششفیان مششرد بخیلششی اسششت‪،‬‬
‫نفقهی کششافی بششه مششا نمیدهششد مگششر اینکششه از او دزدی کنششم‪ ،‬پیششامبر ج‬
‫فرمود‪ :‬آنچه کفاف تو و فرزندانت را میکنششد بششه گششونهای شایسششته از‬
‫مال او بردار‪) .‬بخاری(‬
‫و در مورد وظيفهي مرد نسبت به حفظ خانوادهاش از آتششش جهنششم‬
‫با تشويق آنها به اطاعت از خداوند‪ ،‬ميفرمايد‪:‬‬
‫ﯱ چ التحريم‪٦ :‬‬ ‫چﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ‬
‫اي مؤمنان! خود و خششانوادهي خششويش را از آتششش دوزخششي بششر كنششار‬
‫داريد كه افروزينهي آن انسانها و سنگها است‪.‬‬
‫قتاده در تفسیر آیه میفرمایششد‪ :‬آنششان را بششه فرمششانبرداری از خداونششد‬
‫دستور دهید و از سرپیچی فرامین الهی آنها را بر حذر داريد در میان‬
‫آنها مطابق فرامین خداوند رفتار کنيد و یاریشان کنيد‪ ،‬اگر سششرپیچی‬
‫از آنها سر زد تنهشا بخشاطر خداونشد آنهشا را مشورد سشرزنش و ملمشت‬
‫قرار دهید‪.‬‬
‫خداوند در آياتي از قرآن بندهاش اسماعیل را به خاطر قيام به اين‬
‫امر مدح ميكند‪:‬‬
‫ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ‬ ‫ﭧ‬ ‫چ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤﭥ ﭦ‬
‫ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ چ مريم‪٥٥ - ٥٤ :‬‬
‫و در ايششن كتششاب از اسششماعيل يششاد كششن زيششرا كششه او درسششتوعده و‬
‫فرستادهاى پيامبر بود )‪ (54‬و خاندان خود را به نماز و زكات فرمان‬
‫مﯩداد و همواره نزد پروردگارش پسنديده]رفتار[ بود‪.‬‬
‫ل‬‫سييُئو ٌ‬ ‫م ْ‬‫و َ‬ ‫ع َ‬ ‫م َرا ٍ‬ ‫ه اْل ِ َ‬

‫مييا ُ‬ ‫عي ّت ِ ِ‬‫ن َر ِ‬ ‫ع ْ‬ ‫ل َ‬ ‫سُئو ٌ‬ ‫م ْ‬ ‫م َ‬ ‫وك ُل ّك ُ ْ‬‫ع َ‬ ‫م َرا ٍ‬ ‫ك ُل ّك ُ ْ‬
‫ه‬ ‫سيُئو ٌ‬ ‫َ‬ ‫ج ُ‬
‫عي ّت ِي ِ‬
‫ن َر ِ‬ ‫عي ْ‬ ‫ل َ‬ ‫م ْ‬ ‫و َ‬‫هي َ‬ ‫و ُ‬ ‫ه َ‬ ‫هل ِ ِ‬‫في أ ْ‬ ‫ع ِ‬‫ل َرا ٍ‬ ‫والّر ُ‬ ‫ه َ‬ ‫عي ّت ِ ِ‬
‫ن َر ِ‬ ‫ع ْ‬ ‫َ‬
‫هييا‪).‬رواه‬ ‫َ‬
‫سُئول ٌ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫عي ّت ِ َ‬‫ن َر ِ‬ ‫عيي ْ‬‫ة َ‬ ‫م ْ‬ ‫و َ‬‫ها َ‬ ‫ج َ‬ ‫و ِ‬
‫ت َز ْ‬‫في ب َي ْ ِ‬ ‫ة ِ‬ ‫عي َ ٌ‬‫مْرأةُ َرا ِ‬ ‫وال َ‬ ‫َ‬
‫هر کدام از شما مسئول هستید و در مششورد افششراد تحششت مسششئوليت‬
‫خود محاسبه خواهید شد‪ ،‬امیر در برابر زیردستانش‪ ،‬مششرد در مقابششل‬
‫خششانوادهاش و زن در برابششر شششوهر و فرزنششدانش مسششئول اسششت‪.‬‬
‫)بخاري(‬
‫آیهي ‪ 34‬سورهي نساء به وظیفهي زن در مقابل خانوادهاش چنيششن‬
‫چ چ النساء‪٣٤ :‬‬ ‫چ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦﭧ‬

‫پس زنان صالحه آناني هستند كه فرمانبردار )اوامر خششدا و مطيششع‬
‫دستور ششوهران خشود( بشوده )و خويششتن را از زنشا بشه دور و امشوال‬
‫شوهران را از تبذير محفوظ( و َاسرار )زناشويي( را نگاه م ‌‬
‫يدارنششد؛‬
‫چرا كه خداوند به حفظ )آنها( دستور داده است‪.‬‬
‫خداوند زنان صالح را زناني ميداند کششه مطیششع و فرمششانبردار خداونششد‬
‫هستند و حقششوق شوهرانشششان را رعششایت میکننششد و نگهششدار چیزهششايی‬
‫هستند که حفظ آنها در غیاب شوهرانشان به عهششدهي آنششان اسششت از‬
‫قبیل عورت و اموال و فرزندانشان‪.‬‬
‫پیامبر ج در حدیثي كه قبل ً ذكر شد فرمود‪:‬‬
‫و المراة راعیة علی بیت زوجهششا و ولششده‪» .‬و زن در برابششر شششوهر و‬
‫فرزندانش مسئول است«‪.‬‬
‫حديثي ديگر از پیامبر ج اشاره به این دارد که بششر زن واجششب اسششت‬
‫همسری نیکو برای شوهرش باشد و هرگز از همبسششتری بششا وی سششر‬
‫باز نزند‪:‬‬
‫مَلئ ِك َي ُ‬ ‫َ‬
‫ة‬ ‫هييا ال ْ َ‬ ‫هييا ل َ َ‬
‫عن َت ْ َ‬ ‫ج َ‬
‫و ِ‬
‫ش َز ْ‬
‫فيَرا َ‬
‫جَرةً ِ‬‫هييا ِ‬
‫م َ‬ ‫ت ال ْ َ‬
‫ميْرأةُ ُ‬ ‫إِ َ‬
‫ذا َبات َ ْ‬
‫ع‪).‬رواه البخاري(‬ ‫ج َ‬
‫حّتى ت َْر ِ‬ ‫َ‬
‫هرگاه شخصی زنش را به بستر فرا خواند ولششی زن بششا او همبسششتر‬
‫نشد و بسششترش را تششرك كششرد فرشششتگان بششر او نفریششن میفرسششتند تششا‬
‫زماني كه برگردد‪) .‬بخاری(‬
‫ْ‬ ‫ل ل ِل ْمرأ َ َ‬
‫ن‬‫وَل ت َ يأذَ َ‬‫ه َ‬ ‫هدٌ إ ِّل ب ِ يإ ِذْن ِ ِ‬‫شا ِ‬‫ها َ‬ ‫ج َ‬
‫و ُ‬‫وَز ْ‬
‫م َ‬ ‫صو َ‬ ‫ن تَ ُ‬
‫ةأ ْ‬ ‫َ ْ ِ‬ ‫ح ّ‬ ‫َل ي َ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ه‬ ‫ه َ‬
‫فييإ ِن ّ ُ‬ ‫ر ِ‬
‫م ِ‬‫رأ ْ‬ ‫ن َ‬
‫غي ْ ِ‬ ‫ع ْ‬ ‫ة َ‬ ‫ق ٍ‬‫ف َ‬‫ن نَ َ‬
‫م ْ‬ ‫ت ِ‬ ‫ق ْ‬‫ف َ‬
‫ما أن ْ َ‬ ‫و َ‬
‫ه َ‬‫ه إ ِّل ب ِإ ِذْن ِ ِ‬ ‫في ب َي ْت ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ه‬
‫شطُر ُ‬ ‫ْ‬ ‫ه َ‬ ‫َ‬
‫دى إ ِلي ْ ِ‬ ‫ؤ ّ‬‫يُ َ‬
‫هرگاه زن در حالی بخوابد که بستر همسرش را ترک کششرده باشششد‬
‫فرشتگان تا صبح بر او نفرین میفرستند‪) .‬بخاری(‬
‫ْ‬ ‫ل ل ِل ْمرأ َ َ‬
‫ن‬‫وَل ت َيأذَ َ‬ ‫ه َ‬ ‫هدٌ إ ِّل ب ِيإ ِذْن ِ ِ‬‫شييا ِ‬ ‫هييا َ‬
‫ج َ‬‫و ُ‬‫وَز ْ‬‫م َ‬ ‫صييو َ‬‫ن تَ ُ‬‫ةأ ْ‬ ‫َ ْ ِ‬ ‫ح ّ‬‫يَ ِ‬
‫ه َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ف َ‬‫ن نَ َ‬ ‫ف َ‬ ‫َ‬
‫ما أن ْ َ‬ ‫ّ‬
‫ه‬
‫فييإ ِن ّ ُ‬ ‫ر ِ‬
‫م ِ‬‫رأ ْ‬ ‫ن غي ْ ِ‬ ‫ع ْ‬ ‫ة َ‬‫ق ٍ‬ ‫م ْ‬‫ت ِ‬ ‫ق ْ‬ ‫و َ‬‫ه َ‬‫ه إ ِل ب ِإ ِذْن ِ ِ‬ ‫في ب َي ْت ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫شطُرهُ )رواه البخاری(‬ ‫ْ‬ ‫ه َ‬ ‫َ‬
‫دى إ ِلي ْ ِ‬ ‫ؤ ّ‬‫يُ َ‬
‫برای هیچ زنی روا نیست که در حضور همسرش روزه بگیرد مگر با‬
‫اجازهي او و نبايد کسی را بدون اجازهي همسرش به خانه راه دهد‪،‬‬
‫و اگر مالش را بدون اجازهي وی در راه خدا داد نصف )ثواب( آن به‬
‫مرد برمیگردد‪) .‬بخاري(‬
‫پیامبر زن را از روزه گرفتن منع میکند چششون نبایششد حششق مششرد را بششه‬
‫خاطر روزهي سنت ضایع کند‪ ،‬روششن اسشت کشه منظشور حضشرت از‬
‫روزه‪ ،‬روزهي سنت اسششت چششون در روزهي فششرض اجششازه گرفتششن از‬
‫کسی مشروع نیست‪.‬‬
‫پوشیده نیست که این اطاعت و پیروی مقید است به اینکه منجر به‬
‫نافرمانی از خداوند نشود چون از حضرت عايشه روایت شده اسششت‬
‫که فرمود‪ :‬زنی از انصار دخترش را به عقد کسی درآورد‪ ،‬موی سششر‬
‫آن زن ریخته بود‪ ،‬جریان را برای حضششرت تعریششف کششرد‪ ،‬و گفششت کششه‬
‫همسرش به وي دستور داده است تا مششوی دیگششری بششه او پیونششد داده‬
‫شود‪ ،‬پیامبر ج فرمود‪ :‬نه‪ ،‬خداوند بششه زنششانی کششه مششوی پیونششد میکننششد‬
‫نفرین فرستاده است‪) .‬بخاری(‬
‫امام بخاری در بابی تحت عنوان »اطاعت نکششردن زن از شششوهرش‬
‫در صورتی کششه منجششر بششه نافرمششانی از خداونششد شششود« ایششن حششدیث و‬
‫احادیث دیگری را روایت كرده است‪.‬‬
‫نافرمانی و جدایی میان زن و مرد‪:‬‬
‫هنگام ترس از نافرمانی زن‪ ،‬ابتدا زن باید نصیحت شود‪ .‬اگر نششتيجه‬
‫نداد مرد بايد جای خوابش را با او جدا کند و اگر باز هم نتيجه نداد به‬
‫آرامي و با چيزي ماننششد سششواک یششا امثششال آن او را بزنششد‪ ،‬اگششر اختلف‬
‫شدید شد و احساس جدایی میان آنها به وجود آمد باید به تحکیم پناه‬
‫برند به این صورت که دو نفر عادل و اهششل تششدبیر و آگششاه بششه فقششه از‬
‫نزدیکان زن و مرد را به عنوان داور جهت حل اختلف انتخششاب کننششد‪،‬‬
‫تا اختلف و چیزهايی را که منجر به جدایی میشود برطرف کنند‪.‬‬
‫ﭯﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶچ‬ ‫ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ‬ ‫چﭧ ﭨ ﭩ‬

‫چ النساء‪٣٤ :‬‬
‫و زنششاني را كششه از سركشششي و سششرپيچي ايشششان بيششم داريششد‪ ،‬پنششد و‬
‫اندرزشششان دهيششد و )اگششر مششؤّثر واقششع نشششد( از همبسششتري بششا آنششان‬
‫خودداري كنيد و بستر خويش را جدا كنيد )و با ايشان سشخن نگوييشد‪.‬‬
‫دت عمششل نبششود( آنششان را‬ ‫و اگر باز هم مؤّثر واقع نشد و راهي جز ش ش ّ‬
‫)تنبيه كنيد و به آرامي( بزنيد‪ .‬پس اگر از شما اطاعت كردند )ترتيب‬
‫ف بششه اش شد ّ نرويششد و جششز ايششن(‬
‫هگانه را مراعات داريد و از اخ ّ‬
‫تنبيه س ‌‬
‫راهي براي )تنبيه( ايشان نجوييد‪.‬‬
‫نششششوز عبشششارت اسشششت از سشششرپیچی و خشششودداری کشششردن زن از‬
‫فرمششانبرداری مششرد کششه خداونششد بششر زن واجششب كششرده اسششت‪ ،‬چنیششن‬
‫نافرمانی موجب قطع نفقه میشود‪ ،‬خداوند برای معالجهي آن توصیه‬

‫به وعظ و یششادآوری زن بششه وظششايفش از قبیششل رفتششار خششوب و حسششن‬
‫معاشرت با شوهر و اعتراف به قوامهي شششوهر بششر خششود را مشششروع‬
‫فرموده است‪ ،‬اگر وعظ و اندرز مفید واقع نشد باید مرد همبسششتری‬
‫با زن را رها کند و از انجام عمل زناشويی خودداری نمایششد‪ ،‬اگششر بششاز‬
‫هم کارسششاز نبشود بایششد او را بزنشد‪ ،‬زدن وی نبایشد بصششورتی باششد کشه‬
‫موجب شکسته شدن اسششتخوان و ایجششاد زخششم در بششدن وي شششود‪ ،‬از‬
‫ابنعباس روایت شده است که گفت باید زدن خفیف باشد و با سواک‬
‫صورت گیرد‪.‬‬
‫موردی که اینجا شایستهي یادآوری است این است که بدانیم پیامبر‬
‫ج هیچ وقت زن و خادمي را نزد‪ ،‬حتي با دسششتش هیششچ چيششزي را نششزد‬
‫مگر در راه خدا‪ ،‬و همچنین فرمششود‪ :‬کسششانی کششه زنانشششان را میزننششد‬
‫بهترین مسلمانان نیستند‪.‬‬
‫پیامبر ج در حدیثی میفرماید‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ر ال ْي َ ْ‬
‫وم ِ‬ ‫خ ِ‬
‫في آ ِ‬
‫ها ِ‬
‫ع َ‬
‫م ُ‬
‫جا ِ‬ ‫د ثُ ّ‬
‫م يُ َ‬ ‫جل ْدَ ال ْ َ‬
‫عب ْ ِ‬ ‫ه َ‬
‫مَرأت َ ُ‬ ‫حدُك ُ ْ‬
‫ما ْ‬ ‫َل ي َ ْ‬
‫جل ِدُ أ َ‬
‫هیچ کدام از شما همسرش را مانند بندهاش نزنششد سششپس در پايششان‬
‫روز با او همبستر شود‪) .‬بخاري(‬
‫امششام بخششاری حششدیث را در بششابی تحششت عنششوان »کراهششت زدن زن«‬
‫روایت فرموده است‪.‬‬
‫همچنين پیامبر ج میفرمایششد‪ :‬کنیششزان خداونششد را نزنیششد‪ .‬عمششر آمششد و‬
‫گفششت‪ :‬زنششانی از دسششتورات همسرانشششان سششرپیچی کردنششد‪ ،‬بششه آنششان‬
‫دستور زدن داده شد و مردان آنها را کتششک زدنششد‪ ،‬جمششاعت زیششادی از‬
‫زنان اطراف خانهي پيامبر جمع ششدند کشه تعدادشششان بششه هفتشاد نفشر‬
‫میرسششید و همششه از شششوهران خششود شششاکی بودنششد و کسششانی بهششتر از‬
‫خانوادهي پيامبر برای دفاع از خود پیدا نکردنششد‪) .‬ابششوداوود و احمششد و‬
‫ابنحبان و حاکم(‬
‫ﮌ ﮍ‬ ‫ﮊ ژ‬ ‫چﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ‬
‫گ گ گ چ النساء‪٣٥ :‬‬ ‫ﮎک ک ک ﮒ‬
‫و اگر )ميان زن و شوهر اختلفي افتاد و( ترسيديد )كه اين كار‬
‫باعث( جدايي ميان آنان شششود‪ ،‬داوري از خششانوادهي شششوهر‪ ،‬و داوري‬
‫از خششانوادهي همسششر )انتخششاب كنيششد و بششراي رفششع و رجششوع اختلف(‬
‫بفرسششتيد‪ .‬اگششر ايششن دو داور جويششاي اصششلح باشششند‪ ،‬خداونششد آن دو را‬
‫)كمششك نمششوده و در يكششي از دو كششار‪ :‬سششازش نيششك و خداپسششندانه‪ ،‬يششا‬
‫يگرداند‪ .‬بيگمان خداونششد م ّ‬
‫طلششع )بششر‬ ‫جدايي زيبا و معقولنه( موّفق م ‌‬
‫ظششاهر و بششاطن مردمششان و( آگششاه )از ني ّششات همگششان( اسششت‪ .‬خداونششد‬
‫توصیه میفرماید هنگامی که ترس جدایی زن و شوهر احسششاس شششد‬
‫داوری از نزدیکان زن و یکی از نزدیکان مرد جهت صلح یا جدایی در‬
‫میان آنان فرا خوانيد‪ ،‬بایششد آن دو داور از نزدیکششان زن و مششرد باشششند‬
‫چون آگاهی بیشتری در مورد آنها دارند و باید اهششل عششدالت و آگششاهی‬
‫باشند تا غلبهي جهل و هوا و هوس آنها موجب ناعادلنه بشودن داوری‬
‫نشود‪ ،‬خداوند حاصل شدن توافق میان زن و مرد را بششه ارادهي ايششن‬
‫ﮊ ژ ﮌ ﮍ‬ ‫دو نفر داور مربوط كرده است‪ ،‬میفرماید‪ :‬ﮉ‬
‫ﮎ‪.‬‬
‫بنششابراین لزم اسششت کششه دو داور نهششایت تلش خششود را بششرای ایجششاد‬
‫سششازش میششان زن و شششوهر بششه کششار ببرنششد‪ ،‬و آنششان را بششه یششاد خششدا و‬
‫همنشینی خود توصیه نمایند‪ ،‬اگر پشیمان شدند و توبه کردند کششار بششه‬
‫پایان میرسد و اگر این کار انجام نشد و صششلح در جششدایی بششود میششان‬
‫آنها جدایی افکنند‪.‬‬
‫فسخ عقد ازدواج در صورتی که ادامهي آن غیرممکن‬

‫باشد‬
‫ایمان داریم کششه فسششخ ازدواج در صششورت ممکششن نبششودن ادامهي آن‬
‫یکی از مواردی است که شریعت اسلم جهت حل مشکل ارائه داده‬
‫اسششت‪ ،‬چنیششن فسششخی گششاهی بششا لفششظ طلق از طششرف مششرد صششورت‬
‫میگیرد یا با خلع كه عبارتست از اينكه مالی از طشرف زن بشه ششوهر‬
‫داده میشود تا زیر نکاح مششرد نمانششد‪ .‬درخواسششت طلق از طششرف زن‬
‫بدون وجود هيچ گونه مشكلي حرام است‪ .‬براي اينكه طلق مطششابق‬
‫سنت صورت گيرد بايد در زمان پاك شدن زن از قاعدگي بششوده و در‬
‫اين مدت مرد با وي نزديكي نكرده باشششد‪ ،‬همچنيششن در طلق بايششد دو‬
‫شاهد حضور داشته باشند‪.‬‬
‫خداوند در مورد مشروعیت طلق هنگامي كه لزم باشد میفرماید‪:‬‬
‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭿ چ الطلق‪١ :‬‬
‫اي پيغمبر! وقتي كه خواستيد زنان را طلق دهيد‪ ،‬آنششان را در وقششت‬
‫هاي كششه‬‫ده )يعني آغاز پششاك شششدن زن از عششادت ماهيششان ‌‬ ‫فرا رسيدن ع ّ‬
‫شوهرش در آن بششا او نزديكششي نكششرده باشششد( طلق دهيششد‪ ،‬و حسششاب‬
‫ده را نگاه داريد )و دقيقا ً ملحظه كنيد كششه زن سششه بششار اي ّششام پششاكي‬
‫ع ّ‬
‫خود از حيض را به پايان رساند‪ ،‬تا نژادها آميزهي يكديگر نشود(‪.‬‬
‫چ البقرة‪٢٣٦ :‬‬ ‫ﯝ‬ ‫ﮧ ﮨﯢ ﮩﯢ ﮪﯢﯢ ﮫﯢﯢ ﮬﯢﯢ ﮭﯢﯢ‬ ‫ﮥ ﮦ‬ ‫چﮡﮢ ﮣ ﮤ‬
‫مهشر )بشه عللشي( طلق‬ ‫اگر زنان را قبل از آميزش جنسشي و تعييشن َ‬
‫هاي‬
‫دهيد‪ ،‬گناهي بر شششما نيسششت )و در ايششن موقششع( آنششان را )بششا هششدي ّ ‌‬
‫همند سازيد‪.‬‬
‫مناسب حال خود( بهر ‌‬
‫آیهي ‪ 229‬سورهي بقره به مشروعیت خلع از طرف زن به هنگششام‬
‫نياز اشاره میفرماید‪:‬‬
‫ﯞ ﯟﯗ ﯠ ﯡ‬ ‫چﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ‬
‫ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧﯗ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯺ چ البقرة‪٢٢٩ :‬‬
‫هايششد يششا(‬
‫براي شما حلل نيست كه چيزي از آنچه )مهر ايشان كرد ‌‬
‫هايد بازپس بگيريد‪ ،‬مگر اين كه )شوهر و همسر( بترسند‬ ‫بديشان داد ‌‬
‫كه نتوانند حدود خدا را پابرجا دارند‪ .‬پس اگر )اي گروه مؤمنان( بيششم‬
‫داشتيد كه حدود الهي را رعايت نكنند‪ ،‬گناهي بششر ايشششان نيسششت كششه‬
‫زن فديه و عوضي بپردازد )و در برابر آن طلق بگيرد(‪.‬‬
‫يعني براي مردان درست نيست كه زنششان را مجبششور كننششد بششه اينكششه‬
‫تمام مهريه و يا قسمتي از آن را از زنان بششازپس گيرنششد‪ ،‬مگششر اينكششه‬
‫زن و مرد با هم درگير شوند و زن نتواند حقوق مرد را مراعات كنششد‬
‫و مايهي خشم او شود كه در اين صششورت گنششاهي بششر زن نيسششت كششه‬
‫آنچه را كه مرد به او بخشيده اسششت بششه او بازگردانششد و طلق بگيششرد‪،‬‬
‫مرد نيز ميتواند آن را قبول كند‪.‬‬
‫از ابنعباس روايت شده است که‪:‬‬
‫َ‬
‫يج‬ ‫س إ ِل َييى الن ِّبي ّ‬ ‫ما ٍ‬ ‫شي ّ‬‫ن َ‬ ‫س ب ْي ِ‬ ‫قي ْي ِ‬ ‫ن َ‬ ‫ت ْبي َ ِ‬ ‫ميَرأةُ َثياب ِ ِ‬ ‫تا ْ‬ ‫جياءَ ْ‬ ‫َ‬
‫ق‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫على ث َيياب ِ ٍ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ف َ‬ ‫َ‬
‫خلي ٍ‬ ‫ول ُ‬ ‫ن َ‬ ‫فييي ِديي ٍ‬ ‫ت ِ‬ ‫م َ‬ ‫ق ُ‬‫ما أن ْ ِ‬ ‫ت َيا رسولالله َ‬
‫َ‬
‫قال ْ‬
‫َ‬
‫عل َْييي ِ‬
‫ه‬ ‫ن َ‬ ‫دييي َ‬ ‫فت َُر ّ‬‫ل رسييولالله ج َ‬ ‫قييا َ‬ ‫ف َ‬‫فييَر َ‬ ‫ف ال ْك ُ ْ‬ ‫خييا ُ‬ ‫إ ِّل أّنييي أ َ‬
‫َ‬
‫هييا )رواه‬ ‫فاَر َ‬
‫ق َ‬ ‫ف َ‬
‫ميَرهُ َ‬‫وأ َ‬ ‫ه َ‬‫عل َي ْي ِ‬‫ت َ‬ ‫فيَردّ ْ‬ ‫م َ‬ ‫عي ْ‬ ‫ت نَ َ‬ ‫قييال َ ْ‬
‫ف َ‬ ‫ه َ‬ ‫قت َ ُ‬‫دي َ‬ ‫حي ِ‬ ‫َ‬
‫البخاري(‬
‫زن ثابتبنقيسبنشماس پیش پيامبر ج آمد و بششه او گفششت‪ :‬ای پیششامبر‬
‫خششدا مششن در دیششن و اخلق از چيششزي ناراضششي نيسششتم ولششی از کفششر‬
‫میترسم‪ ،‬در روایت دیگري آمده است كه‪ :‬نمیتوانم او را تحمل کنششم‪،‬‬
‫پیامبر ج فرمود‪ :‬آیا باغش را به او پس میدهی؟ گفت‪ :‬بلششه‪ ،‬و بششاغ را‬
‫به شوهرش برگرداند‪ ،‬پشس دسشتور داد کشه از همسشرش جشدا ششود‪.‬‬
‫)بخاری(‬
‫در مورد سختگیری در درخواسششت طلق هنگششامی کششه طرفیششن هیششچ‬
‫مشکلی نداشته باشند حضرت ج میفرماید‪:‬‬
‫أيما إمرأة سألت زوجها الطلق من غير بششأس فحششرام عليهششا رائحششة‬
‫الجنة )رواه أحمد(‬
‫هششر زنششی بششدون مشششکل از شششوهرش درخواسششت طلق کنششد‪ ،‬بششوی‬
‫بهشت به مشامش نمیرسد‪) .‬احمد(‬
‫آیهي ‪ 1‬سورهي طلق به شروط طلق سنی اشاره میفرماید‪:‬‬
‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭿ چ الطلق‪١ :‬‬
‫اي پيغمبر! وقتي كه خواستيد زنان را طلق دهيد‪ ،‬آنششان را در وقششت‬
‫هاي كششه‬‫ده )يعني آغاز پششاك شششدن زن از عششادت ماهيششان ‌‬ ‫فرا رسيدن ع ّ‬
‫شوهرش در آن بششا او نزديكششي نكششرده باشششد( طلق دهيششد‪ ،‬و حسششاب‬
‫ده را نگاه داريد )و دقيقا ً ملحظه كنيد كششه زن سششه بششار اي ّششام پششاكي‬
‫ع ّ‬
‫خود از حيض را به پايان رساند‪ ،‬تا نژادها آميزهي يكديگر نشود(‪.‬‬
‫یعنی طلق باید در پاکی صورت گیششرد‪ ،‬و در آن پششاکی بششا همسششرش‬
‫همبستر نشده باشد‪ ،‬ابنمسعود در مورد لفظ »ﭖ ﭗ« میفرماید‪:‬‬
‫در پاکی که با آنها همبستر نشدهاید‪.‬‬
‫یا حدیث امام بخششاری از ابنعمششر کششه میفرمایششد‪ :‬ابنعمششر زنششش را در‬
‫دوران قاعدگی طلق داده بود‪ ،‬عمر جریان را برای حضششرت تعریششف‬
‫کرد‪ ،‬پیامبر فرمود‪ :‬به او بگو زنش را برگرداند تا از حیض پاک شششود‬
‫سپس اگر خواست او را پیش خود نگاه دارد یا طلق بدهد ولی بایششد‬
‫قبل از همبستر شدن با او طلق را جاری سازد‪ ،‬ایششن همششان عششدهای‬
‫است که خداوند بدان دستور داده است‪.‬‬
‫آیهي ‪ 2‬سورهي طلق به گواهی دادن بر طلق اشاره میفرماید‪:‬‬
‫ﮌ ﮍ ﮎﮠ چ الطلق‪:‬‬ ‫ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژ‬ ‫چﮀ ﮁ ﮂ ﮃ‬
‫‪٢‬‬
‫دهي آنان نزديك به پايان آمد‪ ،‬يا ايشششان را بششه‬ ‫ع ّ‬
‫دت ِ‬ ‫و هنگامي كه م ّ‬
‫هاي از ايشششان جششدا‬ ‫هاي نگاه داريد‪ ،‬و يا به طششرز شايسششت ‌‬ ‫طرز شايست ‌‬
‫شششويد‪ ،‬و بششر )نگاهششداري و يششا جششدايي( آنششان دو مششرد عششادل از ميششان‬
‫خودتان گواه كنيد‪) ،‬تا اگششر در آينششده اختلفششي روي دهششد‪ ،‬هيششچ يششك از‬
‫شوهر و همسر نتوانند واقعّيت را انكار كنند( و گواهي دادن را بششراي‬
‫خدا اداء كنيد )و انگيزهي شهادت محض رضاي خدا باشششد‪ ،‬و از هيششچ‬
‫كدام جانبداري ننماييد(‪.‬‬
‫امام بخاری در صحیحش میفرماید‪ :‬طلق سنی طلقی است که در‬
‫پاکی بدون جماع صورت گیرد و دو گواه بر آن شهادت دهند‪.‬‬
‫تعداد طلق و انواع آن‬

‫ایمان داریم كه بعششد از دو بششار طلق‪ ،‬زن حششق رجششوع پيششش مششرد را‬
‫دارد‪ ،‬اما اگر برای بار سوم وی را طلق بدهد حلل نیسششت کششه او را‬
‫به نکاح خود درآورد مگششر بعششد از اینکششه بششا مششرد دیگششري ازدواج کنششد‪.‬‬
‫عدهي زنان حائض گذرانششدن سششه پششاکی اسششت و بششراي زنششانی کششه در‬
‫حیض نمیافتند یا به سن حیض نرسیده باشند سه ماه اسششت و بششرای‬
‫زنان حامله وضع حمششل اسششت‪ .‬زنششانی کششه شوهرانشششان فششوت کششرده‬
‫است باید چهار ماه و ده روز عده نگه دارند‪.‬‬
‫چ ﮦ ﮧﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﯺ چ البقرة‪٢٢٩ :‬‬
‫طلق دو بششار اسششت )آن طلقششي كششه حششق مراجعششت در آن محفششوظ‬
‫است‪ .‬بعد از دو مرتبه طلق‪ ،‬يكي از دو كار را بايد كششرد‪ (:‬نگاهششداري‬
‫)زن( بششه گششونهي شايسششته )و عششادلنه( يششا رهششاكردن )او( بششا نيكششي )و‬
‫بايستگي و به دور از ظلم و جور‪ .‬بعد از طلق سوم‪ ،‬حششق مراجعششت‬
‫يشود مگر بعد از ازدواج راستين بششا شششوهر ديگششري و وقششوع‬ ‫سلب م ‌‬
‫طلق ميان او و شوهر اخير(‪.‬‬
‫و دربارهي طلق سوم ميفرمايد‪:‬‬
‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺﯺ چ البقرة‪٢٣٠ :‬‬ ‫چﯺ ﯼ ی ی ی‬

‫پس اگر )بعد از دو طلق و رجوع‪ ،‬بار ديگر باز هم( او را طلق داد‪،‬‬
‫از آن به بعد زن بر او حلل نخواهد بود‪ ،‬مگر اين كه با شوهر ديگري‬
‫دي‬‫ازدواج كند )و بششا او آميششزش جنسششي نمايششد و ازدواج واقعششي و ج ش ّ‬
‫صورت گيرد؛ نه موّقتي و فريبكارانه(‪.‬‬
‫و به عدهي زنان مطلقه چنين اشاره ميفرمايد‪:‬‬
‫ﭺ چ چ ﮥ چ البقرة‪٢٢٨ :‬‬ ‫چﭸ ﭹ‬

‫دت سه بار عادت ماهششانه )و‬ ‫و زنان مطّلقه بايد )بعد از طلق( به م ّ‬
‫ده نگهدارنشد‪ ،‬تشا‬
‫كششدن از حيشض( انتظشار بكشششند )و عش ّ‬ ‫ه بشار پا ‌‬
‫يا س ‌‬
‫روشن شود كه حامله نيستند(‪.‬‬
‫آیهي ‪ 4‬سورهي طلق به ساير انواع عده اشاره مینمايد‪:‬‬
‫ﯨﯩ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫ﯦ ﯧ‬ ‫ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ‬ ‫ﯜﯗﯗﯗﯗ‬
‫چﯛ‬
‫ﯺ ﯺ چ الطلق‪٤ :‬‬
‫هاند‪ ،‬و همچنين زنششاني كششه‬‫زنان شما وقتي كه نااميد از عادت ماهيان ‌‬
‫دهي ايشششان(‬ ‫عش ّ‬
‫هانششد‪ ،‬اگششر )دربششارهي حكششم ِ‬
‫هنوز عادت ماهيششانه نديد ‌‬
‫دهي زنششان بششاردار‪،‬‬‫دهي آنان سه ماه است‪ ،‬و ع ّ‬ ‫دديد‪ ،‬بدانيد كه ع ّ‬
‫متر ّ‬
‫وضع حمل است‪.‬‬
‫آیهي ‪ 234‬سورهي بقره به عششدهي زنشاني كششه شوهرانشششان از دنيششا‬
‫ميروند اشاره میفرماید‪:‬‬
‫ﭠ ﭡ‬ ‫چ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ‬
‫ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ چ البقرة‪٢٣٤ :‬‬
‫يميرند و همسراني از پس خود به‬ ‫و كساني كه از شما )مردان( م ‌‬
‫هروز انتظششار‬‫يگذارند‪ ،‬همسرانشان بايد چهششار مششاه و ده شششبان ‌‬‫جاي م ‌‬
‫دتشششان رسششيدند و‬ ‫ده نگاه دارند(‪ ،‬و هنگامي كه به آخر م ّ‬
‫بكشند )و ع ّ‬
‫يخواهنششد‬‫آن را به پايان بردند‪ ،‬گناهي بر شششما نيسششت كششه هششر چششه م ‌‬
‫دربارهي خودشان به طور شايسته انجام دهند )و اعمالي موافششق بششا‬
‫شرع از ايشان سر زند و با مرد دلخواه خود ازدواج كننششد(‪ ،‬و خششدا از‬
‫يكنيد آگاه است‪.‬‬
‫آنچه م ‌‬
‫پوشش زن مسلمان و نهی از تشابه زن به مرد‬

‫ایمان داریم که خداوند زنان مؤمن را ملششزم کششرده اسششت بششه اینکششه‬
‫پوششهای خود را بر خود فرو افكنند و روسريهاي خششود را بششر بششالي‬
‫سينه بيندازند و زینتهای خود را جزء آنچششه كششه بششه طششور طششبيعي پیششدا‬
‫است آشکار نسازند شهر چند در اين مششورد ميششان فقهشا اختلف وجششود‬
‫داردش و دلیل پوشیدن صورت از مخالفش قویتر است و از افتادن در‬
‫فتنه دورتششر اسششت‪ ،‬و ایمششان داریششم کششه خداونششد زنششان را از تشششبه بششه‬
‫مردان و مردان را از تشبه به زنان نهی فرموده است‪.‬‬
‫خداوند زنان مؤمن مخصوصا ً زنان و دختران پيششامبر ج را بششه خششاطر‬
‫حفظ شرف به حجاب و داشتن پوشش دستور میدهد‪:‬‬
‫ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮﮯ ﮰ ﮱ‬ ‫چ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡﯗ ﮢ ﮣ ﮤ‬
‫ﯓ ﯔ ﯕ چ الحزاب‪٥٩ :‬‬
‫اي پيغمبر! به همسران و دختران خود و به زنان مؤمنان بگو كه‬
‫عوجور بر خويش فرو افكنند‪ .‬تا ايششن كششه )از زنششان‬ ‫رداهاي خود را جم ‌‬
‫يبندوبار و آلوده( دست كم باز شناخته شوند و در نتيجه مورد اذّيت‬ ‫ب ‌‬
‫و آزار )اوباش( قششرار نگيرنششد‪ .‬خداونششد )پيوسششته( آمرزنششده و مهربششان‬
‫هايد و‬‫بوده و هست )و اگر تاكنون در رعايت كامل حجاب سست بود ‌‬
‫هايد‪ ،‬توبه كنيد و از اين كار دوري كنيششد‪ ،‬تششا خششدا بششا مهششر‬
‫كوتاهي كرد ‌‬
‫خود شما را ببخشد(‪.‬‬
‫علت دستور این است تا زنان از نشانههاي جششاهليت و بردگششي جششدا‬
‫شششوند‪ .‬خداونششد در آیهي ‪ 31‬سششورهي نششور زنششان مششؤمن را بششه پششایین‬
‫آوردن نگششاه و حفششظ عششورات و ظششاهر نسششاختن زینتهايشششان بششرای‬

‫نامحرمان دستور میفرماید‪:‬‬
‫ﮜ ﮝﮞ‬ ‫ﮛ‬ ‫ﮙ ﮚ‬ ‫ﮒ گ گ گ ﮖ ﮗ ﮘ‬ ‫چک ک‬

‫ﮱ ﯓ‬ ‫ﮯ ﮰ‬ ‫ﮢﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ‬ ‫ﮟ ﮠ ﮡ‬
‫ﯢ ﯣ ﯤ‬ ‫ﯟ ﯠ ﯡ‬ ‫ﯞ‬ ‫ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ‬ ‫ﯗ ﯘ ﯙ‬ ‫ﯔ ﯕ ﯖ‬
‫ﯺ‬ ‫ﯺ‬ ‫ﯺ ﯺ‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫ﯩ‬ ‫ﯥﯦﯧﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗﯗ ﯗ ﯺ ﯨ‬
‫ﯺ ﯼ ی ی ی ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ چ النور‪٣١ :‬‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺﯺ‬
‫و به زنان مؤمنه بگو‪ :‬چشمان خود را )از نامحرمان( فرو گيرند )و‬
‫مچراني نكنند( و عورتهششاي خويشششتن را )بششا پوشششاندن و دوري از‬ ‫چش ‌‬
‫رابطهي نامشروع( مصون دارنششد و زينششت خششويش را )همچششون سششر‪،‬‬
‫نبند‪ ،‬بازوبند( نمايششان نسششازند‪،‬‬ ‫سينه‪ ،‬بازو‪ ،‬ساق‪ ،‬گردن‪ ،‬خلخال‪ ،‬گرد ‌‬
‫مگر آن مقدار )از جمال خلقت‪ ،‬همچون چهره و پنجهي دستها( و آن‬
‫تآلت‪ ،‬همچون لباس و انگشششتري و سششرمه و خضششاب(‬ ‫چيزها )از زين ‌‬
‫ههششا و‬ ‫يگردد‪ ،‬و چارقد و روسريهاي خششود را بششر يق ‌‬ ‫كه )طبيعتَا( پيدا م ‌‬
‫گريبانهايشان آويزان كنند )تا گردن و سينه و اندامهايي كه احتمششال ً از‬
‫يشود‪ ،‬در معرض ديد مردم قرار نگيرد(‬ ‫لبلي چاك پيراهن نمايان م ‌‬
‫و زينشششت )انشششدام يشششا ابشششزار( خشششود را نمشششودار نسشششازند مگشششر بشششراي‬
‫شوهرانششان‪ ،‬پدرانششان‪ ،‬پشدران شوهرانششان‪ ،‬پسرانششان‪ ،‬پسشران‬
‫شوهرانشان‪ ،‬برادرانشان‪ ،‬پسران برادرانشان‪ ،‬پسران خواهرانشان‪،‬‬
‫زنان )همكيش( خودشان‪ ،‬كنيزانشان‪ ،‬دنبالهرواني كه نياز جنسششي در‬
‫آنان نيست )از قبيل‪ :‬افراد مخنث‪ ،‬ابلهششان‪ ،‬پيششران فرتششوت‪ ،‬اشششخاص‬
‫هانششد )و‬ ‫فلج(‪ ،‬و كودكاني كه هنوز بششر عششورت زنششان آگششاهي پيششدا نكرد ‌‬
‫يدانند(‪ ،‬و پاهاي خود را )به هنگام راه رفتن‬ ‫چيزي از امور جنسي نم ‌‬
‫جه كنشد و‬ ‫يدارنششد )جلششب تشو ّ‬
‫به زمين( نزننشد تشا زينششتي كششه پنهشانش م ‌‬
‫صداي خلخال پاهايشان به گششوش مشردم برسششد و( دانسشته شششود‪ .‬اي‬
‫مؤمنان! همگي به سوي خدا برگرديد )و از مخالفتهايي كششه در برابششر‬
‫هايد توبه كنيد( تا رستگار شويد‪.‬‬ ‫فرمان خدا داشت ‌‬
‫در آیهي ‪ 33‬سورهي احزاب به زنان دستور ميدهد کششه در خانههششای‬

‫خود بمانند و تنها در صورت ضرورت بیرون روند و آنهششا را از تششبرج و‬
‫آرایش دوران جاهلی نهی میفرماید‪:‬‬
‫ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ چک چ الحزاب‪٣٣ :‬‬ ‫چﭶ‬

‫ههاي خود بمانيد )و جز براي كارهايي كه خدا بيششرون رفتششن‬ ‫و در خان ‌‬
‫ههششا بيششرون نرويششد( و‬
‫بششراي انجششام آنهششا را اجششازه داده اسششت‪ ،‬از خان ‌‬
‫همچون جشاهلّيت پيششين در ميششان مشردم ظششاهر نشششويد و خودنمشايي‬
‫نكنيد )و اندام و وسششايل زينششت خششود را در معششرض تماشششاي ديگششران‬
‫قرار ندهيد(‪.‬‬
‫تبرج دوران جاهلیت عبارت بود از اینکه زن هر چند روسری داشت‬
‫ولی آن را نمیبست و گردن و گوشوارههایش را آشکار میساخت‪.‬‬
‫پیامبر ج به زنانی که خود را میپوشششانند در حششالی کششه لخششت هسششتند‬
‫وعده میدهد که نه تنها داخل بهشت نمیشوند بلکه بوی بهشت هم به‬
‫مشامشان نمیرسد‪ .‬از ابوهریره روایت شده است که گفششت‪ :‬پیششامبر‬
‫ج فرمود‪:‬‬
‫م‬‫و ٌ‬‫قي ْ‬‫مييا َ‬ ‫ه َ‬ ‫م أ ََر ُ‬ ‫ر ل َي ْ‬ ‫ل الن ّييا ِ‬ ‫هي ِ‬ ‫ن أَ ْ‬
‫مي ْ‬ ‫ن ِ‬ ‫فا ِ‬ ‫صن ْ َ‬ ‫ل رسولالله ج ِ‬ ‫قا َ‬ ‫َ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬
‫سيياءٌ‬‫ون ِ َ‬ ‫س َ‬ ‫هييا الن ّييا َ‬ ‫ن بِ َ‬‫رُبو َ‬ ‫ضي ِ‬ ‫ر يَ ْ‬
‫قي ِ‬ ‫ب الب َ َ‬ ‫سيَياط ك َأذْن َييا ِ‬ ‫م ِ‬ ‫هي ْ‬ ‫ع ُ‬ ‫م َ‬ ‫َ‬
‫ت‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫خيي ِ‬‫ة الب ُ ْ‬ ‫م ِ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ن‬‫ي‬‫سي‬
‫ْ‬ ‫أ‬ ‫ك‬ ‫ن‬ ‫ه‬
‫ُ ُ ّ‬ ‫س‬ ‫ءو‬‫ُ‬ ‫ر‬
‫ٌ ُ‬ ‫ت‬ ‫ل‬ ‫ِ‬ ‫ئ‬ ‫ما‬‫ٌ َ‬ ‫ت‬ ‫ل‬ ‫مي‬ ‫ِ‬ ‫م‬
‫ِ َ ٌ ُ‬ ‫ت‬ ‫يا‬ ‫ر‬ ‫عا‬ ‫َ‬ ‫ت‬‫َ ٌ‬ ‫يا‬ ‫س‬
‫ِ‬ ‫كا‬
‫د‬ ‫ي‬
‫ُ َ ُ‬ ‫ج‬ ‫يو‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫يا‬ ‫ي‬ ‫ه‬ ‫ح‬ ‫ري‬
‫َ ِ ّ ِ َ َ‬ ‫ن‬ ‫إ‬ ‫و‬ ‫يا‬ ‫ي‬ ‫ه‬ ‫ح‬ ‫ري‬ ‫ن‬
‫َ ِ ْ َ ِ َ َ‬‫د‬ ‫ج‬ ‫ي‬ ‫ل‬‫َ‬ ‫و‬
‫َ‬ ‫ة‬
‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ن‬ ‫ج‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ن‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ل‬ ‫خ‬
‫ُ‬ ‫د‬
‫َ ْ‬ ‫ي‬ ‫ل‬‫َ‬ ‫مائ ِل َ ِ‬
‫ة‬ ‫ال ْ َ‬
‫ذا )رواه مسلم(‬ ‫وك َ َ‬ ‫ذا َ‬ ‫ة كَ َ‬ ‫سيَر ِ‬ ‫م ِ‬ ‫ن َ‬ ‫م ْ‬ ‫ِ‬
‫پيامبر فرمود‪ :‬دو گششروه از اهششل آتششش هسششتند كششه آنهششا را ندیششدهام‪،‬‬
‫جماعتی که شلقهايی همانند دم گاو در دست دارند و مردم را بششا آن‬
‫میزنند و زنانی که لباس بششر تششن دارنششد در حششالی کششه لخششت و عریششان‬
‫هستند و موجب جلب توجه مردم میشششوند و خششود نیششز علقهمنششد بششه‬
‫دیگران میشوند‪ ،‬سرشان همانند کوهان شتر جدا و خمیده اسششت نششه‬
‫داخل بهشت میشوند و نه بوی آن بششه مشامشششان میرسششد و بششوی آن‬
‫در مسیری بینهایت طولنی به مشام انسان میرسد‪) .‬مسلم(‬
‫در مورد نهی کردن از تشبیه ابنعباس روایت كرده است که‪ :‬پیششامبر‬
‫ج زناني كه خود را به مردان و مردانششي كششه خششود را بششه زنششان تشششبيه‬
‫ميكنند نفرین كرده است‪) .‬بخاری(‬
‫صلهي رحم و ارتباط با نزدیکان‬

‫ایمان داریم که خداوند به صلهي رحم دستور داده و همکاری میششان‬
‫نزدیکششان را واجششب و قطششع صششلهي رحششم را یکششی از گناهششان بششزرگ‬
‫شمرده است که موجب خشم خدا و پیامبر ج میگردد‪.‬‬
‫خداوند در آیهي ‪ 1‬سورهي نساء میفرماید‪:‬‬
‫ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ‬ ‫چﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ‬
‫ﭭ ﭮ ﭯ چ‬ ‫ﭡﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ‬
‫النساء‪١ :‬‬
‫اي مردمان! از )خشم( پروردگارتان بپرهيزيد‪ .‬پروردگاري كه شما‬
‫را از يك انسان بيافريد و )سپس( همسرش را از نوع او آفريششد‪ ،‬و از‬
‫آن دو نفر مردان و زنان فراواني )بر روي زمين( منتشششر سششاخت‪ .‬و‬
‫يدهيشد؛ و‬‫از )خشم( خشدايي بپرهيزيشد كشه همشديگر را بشدو سشوگند م ‌‬
‫بپرهيزيد از ايشن كشه پيونشد خويششاوندي را گسشيخته داريششد )و صشلهي‬
‫رحم را ناديده گيريد(‪ ،‬زيرا كه بيگمان خداوند مراقب شششما اسششت )و‬
‫يماند(‪.‬‬
‫كردار و رفتار شما از ديدهي او پنهان نم ‌‬
‫خداوند در اين آيه دستور به تقوی و صششلهي رحششم را کنششار هششم ذکششر‬
‫میفرماید‪ ،‬همانطور کششه انجششام حقاللششه واجششب اسششت برقششراری پیونششد‬
‫عششاطفی در میششان نزدیکششان نیششز لزم اسششت بلکششه از جملهي حقاللششه‬
‫بشمار میآید که خداوند بدان دستور داده است‪ ،‬ارحام عبشارت اسشت‬
‫از نزدیکان و کسانی کششه بششا هششم ارتبششاط نسششبی دارنششد‪ ،‬فششرق نمیکنششد‬
‫وارث باشد یا نه‪ ،‬محرم باشد یا خیر‪.‬‬
‫چ النحل‪٩٠ :‬‬ ‫ﮌ‬ ‫چ چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ‬

‫خداوند به دادگري‪ ،‬و نيكوكاري‪ ،‬و نيز بخشششش بششه نزديكششان دسششتور‬
‫يدهد‪.‬‬‫م ‌‬
‫هر چند كه بخشش به خويشاوندان داخششل در معنششي احسششان اسششت‬
‫اما خداوند به طور خاص آن را ذكر كرده است‪ ،‬كه ايششن بششراي تأكيششد‬
‫بر حق آنها و ارتباط و نيكي با آنهاست‪ .‬در معني خويشششاوند‪ ،‬تمششامي‬
‫آنها از نزديك و دور داخل ميشوند ولي آنكه نزديكتر اسششت بششه نيكششي‬
‫شايستهتر است‪.‬‬
‫چ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ چ السراء‪٢٦ :‬‬
‫دت و‬‫حق خويشاوند را )از قبيل‪ :‬صلهي رحششم و نيكششويي و مششو ّ‬
‫محّبت(‪ ،‬و حق مستمند و وامانده در راه را )از قبيل‪ :‬زكات و صششدقه‬
‫و احسان(‪ ،‬بپرداز‪ ،‬و به هيچ وجه باد دستي مكن‪.‬‬
‫در اينجا دستور به احسان با خويشاوندان ميدهد چنانكه قبل از ايششن‬
‫آيات نيز به نيكي با والدين دستور داده بود‪.‬‬
‫ﮎ ک‬ ‫ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ‬ ‫چﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ‬
‫ک چ محمد‪٢٣ - ٢٢ :‬‬
‫يگييردان شييويد‪،‬‬ ‫آيا اگر )از قرآن و برنامهي اسييلم( رو ‌‬
‫جييز اييين انتظييار داريييد كييه در زمييين فسيياد كنيييد و پيونييد‬
‫خويشاوندي ميان خويش را بگسليد؟ آنان كسانيند كشه خداونشد‬
‫ايشششان را نفريششن و از رحمششت خششويش بششدور داشششته اسششت‪ ،‬لششذا‬
‫گوشهايشان را )از شنيدن حق( كششر‪ ،‬و چشمانشششان را )از ديششدن راه‬
‫هدايت و سعادت( كور كرده است‪.‬‬
‫در این دو آیه بصورت عام از ایجاد فساد بر روی زمین و به صورت‬
‫خاص از قطع صلهي رحم نهی میکند‪ ،‬این آیات تهدید سشختی هسشتند‬
‫برای کسانی که مرتکب این گناه بزرگ میشوند‪.‬‬
‫خداونششد در آیهي ‪ 21‬سششورهي رعششد عششاقلن مششؤمن را بششه خششاطر‬
‫برقراري پیوند عاطفی با خويشاوندان و نيكي با آنها مششدح و توصششیف‬
‫ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ چ الرعد‪:‬‬ ‫ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ‬ ‫چﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ‬
‫‪٢١‬‬
‫يدارند پيوندهايي را كه خدا به حفظ آنها‬ ‫و كساني كه برقرار م ‌‬
‫دستور داده اسششت‪) ،‬از قبيششل‪ :‬رابطهي انسششان بششا آفريننششدهي جهششان‪،‬‬
‫پيوند انسان با جامعهي انسانّيت‪ ،‬و رابطهي او با همنوعششان بششه ويششژه‬
‫يترسششند و از محاسششبهي‬ ‫خويشششان و نزديكششان( و از پروردگارشششان م ‌‬
‫بششدي )كششه در قيششامت بششه سششبب گناهششان داشششته باشششند( هراسششناك‬
‫يباشند‪.‬‬‫م ‌‬
‫پیامبر ج در مورد صلهي رحم نمونهی آشکاری بیشان میفرمایشد و آن‬
‫را همراه نماز و زکات قرار میدهد‪ ،‬ابوایششوب انصششاری روایششت میکنششد‬
‫كه‪:‬‬
‫ما‬‫ل َ‬ ‫قا َ‬‫ة َ‬
‫جن ّ َ‬‫خل ُِني ال ْ َ‬‫ل ي ُدْ ِ‬
‫م ٍ‬‫ع َ‬ ‫ي ج أَ ْ‬
‫خب ِْرِني ب ِ َ‬ ‫ّ‬ ‫ل ِللن ّب ِ‬‫قا َ‬ ‫جًل َ‬ ‫ن َر ُ‬‫أ ّ‬
‫َ‬
‫وَل ت ُ ْ‬ ‫َ‬
‫ه‬ ‫ر ُ‬
‫ك ب ِي ِ‬ ‫شي ِ‬ ‫عب ُيدُ الل ّي َ‬
‫ه َ‬ ‫ه تَ ْ‬‫ما ل َ ُ‬
‫ب َ‬‫ي ج أَر ٌ‬ ‫ل الن ّب ِ ّ‬ ‫قا َ‬ ‫و َ‬‫ه َ‬‫ما ل َ ُ‬‫ه َ‬ ‫لَ ُ‬
‫م‪) .‬متفششق‬ ‫حي َ‬ ‫ل الّر ِ‬‫صي ُ‬ ‫ؤِتي الّزك َيياةَ َ‬
‫وت َ ِ‬ ‫صيَلةَ َ‬
‫وت ُي ْ‬ ‫م ال ّ‬ ‫قيي ُ‬ ‫وت ُ ِ‬‫شي ًْئا َ‬ ‫َ‬
‫عليه(‬
‫مردی گفت‪ :‬ای رسول خدا مرا به عملی راهنمایی کن که مششوجب‬
‫داخل شدنم به بهشت باشد؟ پیامبر ج فرمود‪ :‬خششدا را عبششادت کششن و‬
‫شریکي برای او قرار نده‪ ،‬نماز بخوان و زکات مالت را بده و صلهي‬
‫رحم را به جا بیاور‪) .‬بخاری و مسلم(‬
‫ابوسفیان در حالی کششه مشششرک بششود ایششن اصششل را درک کششرده بششود‪،‬‬
‫هنگامی که هرقل از او در مورد محمد ج سؤال کشرد کشه ششما را بشه‬
‫چه دستور میدهشد؟ گفشت‪ :‬میگویشد‪ :‬خداونشد یکتشا را پرسشتش کنیشد و‬

‫برای وی شريک قرار ندهید و هر چه را پدرانتان گفتهاند ترک کنیششد و‬
‫ما را به خواندن نماز و راستگویی و پاکدامنی و صلهي رحششم دسششتور‬
‫میدهد‪) .‬مسلم و بخاری(‬
‫پیامبر ج رعایت صلهي رحم را از نشانههای ایمان به خداونششد و روز‬
‫آخرت برشمرده است‪ ،‬از ابوهریره روایت شده اسششت کششه پیششامبر ج‬
‫فرمود‪ :‬کسی که به خدا و روز قیامت ایمان داشته باشد باید مهمششان‬
‫را محترم بدارد و کسی که به خدا و روز قیامت ایمششان داشششته باشششد‬
‫باید صلهي رحم را رعایت کند‪) .‬مسلم و بخاری(‬
‫و در حدیث دیگر تأکید میفرماید که هر کس صلهي رحششم را رعششایت‬
‫کند خداوند به او میپیوندد و هر کس آن را قطع کند خداوند پیونششدش‬
‫را با او قطع میکند‪ ،‬ابوهریره روایت میکند که پیامبر ج فرمود‪:‬‬
‫م‬ ‫حي ُ‬ ‫ت الّر ِ‬ ‫قييال َ ْ‬ ‫ه َ‬ ‫قي ِ‬ ‫خل ْ ِ‬ ‫ن َ‬ ‫م ْ‬ ‫غ ِ‬ ‫فَر َ‬ ‫ذا َ‬ ‫حّتى إ ِ َ‬ ‫ق َ‬ ‫خل ْ َ‬ ‫ق ال ْ َ‬ ‫خل َ َ‬ ‫ه َ‬ ‫ن الل ّ َ‬ ‫إِ ّ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ن ال ْ َ‬
‫ن‬
‫نأ ْ‬ ‫ض يي ْ َ‬‫مييا ت َْر َ‬ ‫مأ َ‬ ‫عي ْ‬ ‫ل نَ َ‬ ‫قا َ‬ ‫ة َ‬ ‫ع ِ‬ ‫طي َ‬ ‫ق ِ‬ ‫م ْ‬ ‫ك ِ‬ ‫ذ بِ َ‬ ‫عائ ِ ِ‬ ‫م ال ْ َ‬ ‫قا ُ‬ ‫م َ‬‫ذا َ‬ ‫ه َ‬ ‫َ‬
‫ل‬‫قييا َ‬ ‫ب َ‬ ‫ر‬ ‫يا‬ ‫يي‬ ‫لى‬ ‫َ‬ ‫ب‬ ‫ت‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫قا‬ ‫َ‬ ‫ك‬ ‫ع‬ ‫َ‬ ‫ط‬ ‫ق‬‫َ‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ع‬ ‫َ‬ ‫ط‬ ‫ق‬‫ْ‬ ‫َ‬ ‫أ‬ ‫و‬ ‫ك‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫ص‬ ‫و‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ل‬‫َ‬ ‫ص‬ ‫َ‬
‫َ ّ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ ِ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫َ ْ َ َ ِ َ‬ ‫أ ِ‬
‫م‬ ‫سييي ْت ُ ْ‬ ‫ع َ‬‫ل َ‬ ‫ه ْ‬ ‫ف َ‬ ‫م) َ‬ ‫شئ ْت ُ ْ‬ ‫ن ِ‬ ‫ءوا إ ِ ْ‬ ‫قَر ُ‬ ‫فا ْ‬ ‫ل رسولالله ج َ‬ ‫قا َ‬‫ك َ‬ ‫و لَ ِ‬ ‫ه َ‬ ‫ف ُ‬ ‫َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫م(‪.‬‬ ‫مك ُ ْ‬ ‫حييا َ‬ ‫عييوا أْر َ‬ ‫قطّ ُ‬ ‫وت ُ َ‬ ‫ض َ‬ ‫فييي الْر ِ‬
‫ْ‬ ‫دوا ِ‬ ‫سيي ُ‬ ‫ف ِ‬ ‫ن تُ ْ‬ ‫مأ ْ‬ ‫ول ّي ْت ُ ْ‬‫ن َتيي َ‬ ‫إِ ْ‬
‫وقتی که خداوند مخلوقات را آفرید و از آن فارغ شد‪ ،‬صششلهي رحششم‬
‫گفت‪ :‬این مقام کسششی اسششت کششه از قطششع رحششم بششه تششو پنششاه میبششرد؟‬
‫فرمود‪ :‬بله‪ .‬آیا نمیپذیری که به آن کس که به تو میپیونششدد بپیونششدم و‬
‫بگسلم با آن کس که از تو میگسلد؟ گفت‪ :‬بله‪ ،‬اي پروردگار‪ .‬خداوند‬
‫فرمود‪ :‬پششس ایششن چیششز بششرای تششو محقششق اسششت‪ .‬پیششامبر فرمششود‪ :‬اگششر‬
‫میخواهید اين آيه را بخوانید‪:‬‬
‫چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ چ محمد‪٢٢ :‬‬
‫يگششردان شششويد‪ ،‬جششز ايششن‬
‫آيا اگر )از قرآن و برنامهي اسششلم( رو ‌‬
‫انتظار داريد كه در زمين فساد كنيد و پيوند خويشاوندي ميان خويش‬
‫را بگسليد؟‬
‫از ابوهریره روایت شده است که پیششامبر ج فرمشود‪ :‬رحششم شششاخهای‬

‫منشعب شده از رحمت بيكران خداست‪ ،‬خداوند فرمششود‪ :‬کسششی کششه‬
‫به تو بپیوندد من به او میپیوندم و کسی که تو را قطع كند با او قطششع‬
‫رابطه ميكنم‪) .‬بخاری(‬
‫یعنی رحم اثری از آثار رحمت خداوند و مرتبط به او اسششت‪ ،‬کسششی‬
‫که بدان بپیوندد به رحمت خدا پیوسته و کسی که آن را قطع کنششد از‬
‫رحمت او دور شده است‪.‬‬
‫از ابوهریره روایت شده است که مردی پیش پیامبر ج آمد و گفت‪:‬‬
‫قطَعييوِني ُ‬ ‫قراب ي ً َ‬
‫ن‬‫سي ُ‬ ‫ح ِ‬‫وأ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫وي َ ْ‬‫م َ‬ ‫ه ْ‬ ‫ص يل ُ ُ‬‫ةأ ِ‬ ‫ن ل ِييي َ َ َ‬ ‫َيارسييولالله إ ِ ّ‬
‫َ‬ ‫ف َ‬ ‫ي َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ن‬ ‫ل لئ ِ ْ‬ ‫قا َ‬ ‫عل ّ‬ ‫ن َ‬ ‫هلو َ‬ ‫ج َ‬‫وي َ ْ‬
‫م َ‬ ‫ه ْ‬ ‫عن ْ ُ‬‫م َ‬ ‫حل ُ‬ ‫وأ ْ‬ ‫ي َ‬ ‫ن إ ِل َ ّ‬‫سيُئو َ‬ ‫وي ُ ِ‬ ‫م َ‬‫ه ْ‬‫إ ِلي ْ ِ‬
‫ن الل ّ ي ِ‬
‫ه‬ ‫م ْ‬‫ك ِ‬ ‫ع َ‬‫م َ‬
‫ل َ‬ ‫وَل ي ََزا ُ‬ ‫ل َ‬ ‫م ّ‬ ‫م ال ْ َ‬ ‫ه ْ‬‫ف ُ‬‫س ّ‬ ‫ما ت ُ ِ‬ ‫فك َأن ّ َ‬‫ت َ‬ ‫قل ْ َ‬‫ما ُ‬ ‫ت كَ َ‬‫ك ُن ْ َ‬
‫ك )رواه مسلم(‬ ‫على ذَل ِ َ‬ ‫َ‬ ‫ت َ‬ ‫م َ‬ ‫ما دُ ْ‬ ‫م َ‬ ‫ه ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫علي ْ ِ‬‫هيٌر َ‬ ‫ظ ِ‬
‫ای رسول خدا من نزدیکانی دارم که با آنها ارتبششاط برقششرار میکنششم‪،‬‬
‫ولی آنها با من قطع رابطه میکنند‪ ،‬من به آنها نيكي ميكنم اما آنها بششا‬
‫من با بدی رفتار مینمایند‪ ،‬با آنها با بردباری رفتششار میکنششم‪ ،‬ولششی آنهششا‬
‫جاهلنه برخورد میکنند!!‬
‫پیامبر ج فرمود‪ :‬اگر اینطور باشد که گفتی‪ ،‬گویی آنششان را شکسششت‬
‫دادهای‪ ،‬و همیشه خداوند پشتيبان تو است مادامي كه بششر ايششن روش‬
‫استقامت داشته باشي‪) .‬مسلم(‬
‫لفظ »المل« در حدیث به معنی خاکستر گرم است‪ ،‬گویی خاکستر‬
‫گرم آنها را سیر کششرده اسششت‪ .‬درد ايششن نششوع افششراد ماننششد درد کسششی‬
‫است که این خاکستر را خورده باشد و از درد به خود بپیچششد‪ ،‬چیششزی‬
‫از این نیکوکاری به آنها نمیرسد بلکه تنها رنج و عذاب بششزرگ نصششيب‬
‫آنها میشود‪.‬‬
‫برخی میگویند‪ :‬معنی کلمه این است كه تو با احسان کردن به آنها‪،‬‬
‫آنان را در درون پست و حقيششر سششاختهای چششون تششو بششه آنششان فششراوان‬
‫نیکی میکني ولی از آنها فقط بششدی سششر میزنششد‪ ،‬در پسششتی و حقششارت‬
‫خود مانند کسی هستند که از خوردن خاکستر به درد آمده باشد‪.‬‬
‫در خصششوص گنششاه شخصششی کششه صششلهي رحششم را قطششع میکنششد از‬
‫جبیربنمطعم روایت شده که از پیامبر ج شنیده است که فرمود‪:‬‬
‫ل یدخل الجنة القاطع )متفق عليه(‬
‫کسی که صششلهي رحششم را قطششع میکنششد وارد بهشششت نمیشششود‪ .‬امششام‬
‫بخاری در باب » گناه کسی که صلهي رحششم را قطششع مششی کنششد« ايششن‬
‫حدیث را نقل فرموده است‪.‬‬
‫شمهاي از فضائل اخلقي پيامبر ج‬

‫ایمان داریم که محمد ج بششراي تمششام كششردن مکششارم اخلق برگزیششده‬
‫شده و خداوند وی را به بهترین شیوه تربیت کرده است و از خلششق و‬
‫خوي و آداب وی اين بود كه با کسی که از وي ميبريد رابطه برقششرار‬
‫ميكرد‪ ،‬و به کسی كه حقي را از او منع مي كرد ميبخشيد‪ ،‬از كسي كه‬
‫در حقش ظلم روا داشته بود ميگذشت‪،‬با كسشي كشه بشا او بشدرفتاري‬
‫ميكرد به نيكششي رفتشار ميكششرد‪ ،‬بششه بزرگترهشا احششترام ميگذاشششت و بشا‬
‫كوچكترها به مهرباني رفتار مينمود و تا آنجا كه ميتوانسششت از خشششم‬
‫و غضب پرهیز میفرمود مگر به خاطر خدا‪.‬‬
‫خداوند پيامبرش را چنين مدح میفرماید‪:‬‬
‫ﮝ ﮞ ﮟ چ القلم‪٤ :‬‬ ‫چﮛ ﮜ‬

‫تو داراي خوي سترگ )يعني صفات پسنديده و افعال حميده(‬
‫هستي‪.‬‬
‫در مورد اخلق پيامبر ج از عايشه‪ ،‬مادر مؤمنین‪ ،‬سؤال شد ایشششان‬
‫در جواب گفتند‪ :‬اخلق وی قرآنی بود‪) .‬مسلم(‬
‫پیشامبر ج مجسشمهی زنشدهای بشود از قشرآن بشرای دعشوت مشردم بشه‬

‫مکارم اخلق‪ .‬از عبدالله پسر عمششرو روایششت شششده اسششت کششه گفششت‪:‬‬
‫پیامبر ج بداخلق و دشنامدهنده نبود و همیشه میفرمود‪ :‬بهترین شما‬
‫بااخلقترینتان است‪) .‬مسلم و بخاری(‬
‫از انس پسر مالک روایت شده اسششت کششه پیششامبر ج دشششنامدهنده و‬
‫بششداخلق و نفرینکننششده نبششود و هنگششامی کششه یکششی از مششا را در حششال‬
‫سرزنش دیگششری میدیششد میفرمششود‪ :‬او را چششه شششده اسششت؟ صششورتش‬
‫خاکآلود شود! )بخاری(‬
‫دشنام يعني هر گفتار‪ ،‬رفتار و صفتي که از حد خودش بیرون رود و‬
‫به زشتي برسد‪ ،‬گفته میشود‪» :‬طويل فاحش الطول« فلنششی خیلششی‬
‫دراز است یعنی قدش از حد اعتدال خارج شده است اما بکار بششردن‬
‫کلمهي »فحش« در گفتار بیشتر است‪ ،‬متفحش با تشششدید بششر کسششی‬
‫اطلق میشود که کاری را عمدًا‪ ،‬فراوان و با تكلف انجام میدهد‪.‬‬
‫از انس روایت شده اسششت کششه گفششت ده سششال خدمتگششذار پیششامبر ج‬
‫بودم یک بار از ایشان نشنیدم که حتي به من ُاف بگوید یا بگوید چرا‬
‫این کار را انجام دادي‪ ،‬یا ای کاش این کار را انجام نمیدادی‪) .‬مسلم‬
‫و بخاری(‬
‫خداوند در آیهي ‪ 199‬سورهي اعراف میفرماید‪:‬‬
‫ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ چ العراف‪١٩٩ :‬‬ ‫چﭵ ﭶ‬

‫گذشت داشته باش و آسانگيري كن و به كار نيك دستور بده و از‬
‫مپوشي كن‪.‬‬‫نادانان چش ‌‬
‫خداوند به پیامبر دستور میدهد کشه مششردم را عفششو کنششد و اگششر مشورد‬
‫ظلم واقع شد گذشت كند و به کسششی کششه او را منششع میكنششد بخشششش‬
‫کند و با افرادی که با او قطع رابطه میکنند بپيوندد‪.‬‬
‫گ ﮖ ﮗ ﮘ‬ ‫چ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎک ک ک ﮒ گ گ‬
‫ﮥ ﮦ‬ ‫ﮤ‬ ‫ﮚ ﮛ ﮜﮱ ﮝﮱ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ‬ ‫ﮙﮱ‬
‫ﮧ ﮨ چ فصلت‪٣٥ - ٣٤ :‬‬
‫نيكي و بدي يكسان نيست‪) .‬هرگز بدي را با بدي‪ ،‬و زشتي را با‬
‫زشتي پاسخ مگوي‪ .‬بلكه بدي و زشتي ديگران را( با زيباترين طريقه‬
‫و بهترين شيوه پاسخ بده‪ .‬نتيجهي اين كار‪ ،‬آن خواهد شششد كششه كسششي‬
‫كه ميان تو و ميان او دشمنانگي بوده است‪ ،‬به ناگاه همچون دوست‬
‫يرسششند مگششر كسششاني‬
‫صميمي گردد‪ .‬به اين خوي )و خلق عظيششم( نم ‌‬
‫يرسند مگر كسششاني كششه‬‫كه داراي صبر و استقامت باشند‪ ،‬و بدان نم ‌‬
‫بهرهي بزرگي )از ايمان و تقوا و اخلق ستوده( داشته باشند‪.‬‬
‫خداوند مؤمنین را بششه صششبر در موقششع خشششم و غضششب‪ ،‬بردبششاری بششه‬
‫هنگام جهل‪ ،‬و عفو و بخشش در مقابل بدی فرمان میدهد‪ ،‬اگششر ايششن‬
‫كششار را كردنششد خداونششد آنششان را از گزنششد شششیطان محفششوظ مینمایششد و‬
‫دشمنان را براي آنها همانند دوست صمیمی خاضع و فروتن میسششازد‬
‫چون انسان اگر بدی را با خششوبی جششواب دهششد‪ ،‬نششتیجهای جششز دوسششتی‬
‫صميمانه ندارد‪.‬‬
‫خداوند در آیهي ‪ 134‬سششورهي آلعمششران مششؤمنین را اینگششونه تمجیششد‬
‫ﭦ ﭧﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ چ‬ ‫ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ‬ ‫چﭞ ﭟ‬
‫آل عمران‪١٣٤ :‬‬
‫آن كساني كه در حال خوشي و ناخوشي و ثروتمندي و تنگدستي‪،‬‬
‫ييازنششد‪ ،‬و خشششم خششود را فششرو‬
‫به احسان و بششذل و بخشششش دسششت م ‌‬
‫يكننششد‪ ،‬و )بششدين وسششيله در صششف‬ ‫يخورنششد‪ ،‬و از مششردم گذشششت م ‌‬ ‫م ‌‬
‫يشوند و( خداونششد )هششم( نيكوكششاران را دوسشت‬ ‫نيكوكاران جايگزين م ‌‬
‫م ‌‬
‫یعنی وقتی که خشمشان برافروختشه میششود آن را پنهشان میکننشد و‬
‫کسی را که در حق آنها بدی ميکند عفششو میکننششد‪ ،‬کسششی کششه خشششم و‬
‫غضب خود را فرو نشاند در حالی که قادر بر اعمال آن باشد خداوند‬

‫درون وی را پششر از آرامششش و ايمششان میکنششد و هیششچ کششس جشرعهای را‬
‫بخاطر رضای خدا برتر از جرعهي فرو نشاندن خشم ننوشيده است‪،‬‬
‫کسی که خواهان صعود و ترفیع درجات معنوی اسششت بایششد کسششی را‬
‫که به وی ظلم کرده )از موضع قدرت و در حالي كه توانايي رد ظلم‬
‫را دارد( ببخشاید و با کسی که وی را محروم می کند و ارتباطش را با‬
‫او میگسلد رابطه برقرار نماید‪.‬‬
‫در مششورد مهربششانی بششا کوچکترهششا و احششترام بششه بزرگترهششا پيششامبر ج‬
‫میفرماید‪ :‬لیس منا من لم یرحم صغیرنا و یعرف شرف کبیرنششا )رواه‬
‫أبوداوود و ترمذی(‬
‫کسی که به کوچکترها رحم و شفقت نداشته باشششد و قششدر و ارزش‬
‫بزرگترها را نداند از ما نیست‪) .‬ابوداوود و ترمذي(‬
‫از ابنعمر روایت شده است که پیامبر ج فرمودند‪:‬‬
‫در خواب به من نشان داده شد که بششا سششواکی مسششواک میزدم‪ ،‬دو‬
‫مرد پيش من آمدند كه یکی از آنها از دیگری بزرگتر بود‪ ،‬من سششواک‬
‫را به مرد کوچکتر دادم‪ ،‬ولی او خطاب به من گفششت‪ :‬کششه بششه بزرگششتر‬
‫بده‪ ،‬پس سواک را به او دادم‪) .‬مسلم(‬
‫از عبداللهبنمسعود روایت شده اسشت کشه گفشت‪ :‬پیشامبر ج فرمشود‪:‬‬
‫صاحبان جسم و عقل به من نزدیکتر هستند‪ ،‬سپس آنهايی که از اين‬
‫نظر بعد از ایشان میآیند‪) .‬مسلم(‬
‫اصحاب حضرت به ایششن اخلق رفيششع متششأدب شششده بودنششد‪ ،‬آنهششا تنهششا‬
‫کسشششانی بودنشششد کشششه حقشششوق بزرگترهشششا را رعشششایت میكردنشششد‪ ،‬از‬
‫سمرهبنجندب روایت شده است که در زمششان پیششامبر ج بچششه بششودم و‬
‫احادیث حضرت را حفظ میکردم‪ ،‬تنها چیزی که مانع حرف زدن مششن‬
‫میشد این بود که اینها مردانی هستند كه از مشن مسشنتر و بزرگترنشد‪.‬‬
‫از ابنعمر روایت شششده اسششت کشه حضشرت فرمشود‪ :‬مشرا بشه درخشتی‬
‫همچون انسان خبر دهید که میوهاش همیشه به اذن خدا در دسترس‬
‫باشد و زير برگهایش پنهان نباشششد‪ ،‬در دل خششود گفتششم‪ :‬شششاید درخششت‬
‫خرما باشد‪ ،‬ولی به خششاطر وجششود ابششوبکر و عمششر کششه از مششن بزرگششتر‬
‫بودند آن را نگفتششم‪ ،‬وقششتی کششه آنهششا چیششزی نگفتنششد‪ ،‬حضششرت فرمششود‪:‬‬
‫درخت خرما است‪ ،‬وقتی همراه پدرم بیرون رفتم گفتم‪ :‬پدر‪ ،‬به دلم‬
‫افتاد که درخت خرما باشد‪ ،‬پششدرم فرمششود‪ :‬چششرا نگفششتی؟ اگششر جششواب‬
‫درست میدادي خیلی لذت میبششردم‪ ،‬گفتششم‪ :‬اگششر ابششوبکر و شششما آنجششا‬
‫نبودید جواب میدادم‪ ،‬ولی چون شما آنجا بودید دوست نداشتم حرف‬
‫بزنم‪) .‬بخاری(‬
‫از ديگششر سششجاياي اخلقششي پيششامبر ج عفششو و گذشششت بششود‪ .‬خداونششد‬
‫دربارهي اين خصلت ميفرمايد‪:‬‬
‫گ ﮖ ﮗ ﮘ چ الشورى‪٣٧ :‬‬ ‫ﮒ گ گ‬ ‫ک‬ ‫چﮎ ک ک‬

‫و كسانيند كه از گناهان بزرگ‪ ،‬و اعمال بسيار زشت و ناپسند‬
‫يگردند )زمام اختيشار از دسشت‬ ‫يپرهيزند‪ ،‬و هنگامي كه خشمناك م ‌‬ ‫م ‌‬
‫يششوند‪ ،‬و بلكششه‬
‫يگوينششد و آلششودهي گنششاه نم ‌‬
‫يدهند و پشرت و پل نم ‌‬
‫نم ‌‬
‫يبخشند‪.‬‬
‫يكنند و بخشمآورندگان را( م ‌‬ ‫نفس خود را مهار م ‌‬
‫خداوند به خاطر عفو و بخششی که دارنششد آنهششا را مششدح میفرمایششد‪،‬‬
‫پیامبر ج هرگز به خاطر حق خشودش انتقشام نگرفشت مگشر وقشتي كشه‬
‫حدود الهی زير پا گذاشته ميشد‪.‬‬
‫ابوهریره از حضرت ج روایت میکند که فرمود‪:‬‬
‫د‬
‫عن ْي َ‬
‫ه ِ‬
‫سي ُ‬
‫ف َ‬ ‫مل ِ ُ‬
‫ك نَ ْ‬ ‫ديدُ ال ّ ِ‬
‫ذي ي َ ْ‬ ‫ما ال ّ‬
‫ش ِ‬ ‫ة إ ِن ّ َ‬
‫ع ِ‬
‫صَر َ‬‫ديدُ ِبال ّ‬ ‫س ال ّ‬
‫ش ِ‬ ‫ل َي ْ َ‬
‫ب‪) .‬متفق عليه(‬ ‫ض ِ‬‫غ َ‬‫ال ْ َ‬
‫انسان قوی فردی نیسشت کشه انتقشام بگیشرد بلکشه فشردی اسشت کشه‬
‫هنگام خشم خودش را کنترل کند‪) .‬بخاري و مسلم(‬
‫خشمی که در این حدیث از آن نهی شده‪ ،‬خشم دنیششوی اسششت‪ ،‬امششا‬
‫خشم به خاطر خدا در بعضی مواقششع مششوجب حمششد و سششتایش و اجششر‬
‫قیامت میگردد و پیامبر اذیت را بر خاطر خود تحمل میکششرد امششا اگششر‬
‫حق و حدود خداوند در میان بود هرگز کوتاه نمی آمد‪ ،‬برای مثال وقتی‬
‫که بر عايشه وارد شششد و در خششانهي ایشششان پششارچهای ديششد کششه دارای‬
‫اشکال و صورتهاي گوناگون بود‪ ،‬عصباني شد‪ .‬و از امامت فردی که‬
‫مششردم را خسششته میكششرد‪ ،‬یششا هنگششامی کششه اخلط سششینه را در قبلهي‬
‫مسششجد دیششد خشششمگين شششد‪ ،‬امششام بخششاری ایششن نمونههششا و نمونههششای‬
‫دیگری را که در سنت صحیح روایت شششدهاند‪ ،‬در بششابی تحششت عنششوان‬
‫»چیزهايی که خشم در مورد آنها به خاطر خداوند جایز اسششت« ذکششر‬
‫کرده است‪.‬‬
‫پیامبر در حدیثي دیگر ما را راهنمایی میکند که چگونه خشم خود را‬
‫دفع كنيم که عبارت است از پناه بردن به خدا از شيطان راندهشده‪،‬‬
‫سلیمان پسر صرد میگوید‪ :‬دو نفر در حضور حضرت ج دعوا کردنششد‪،‬‬
‫ما هم آنجا نشسته بودیم‪ ،‬یکی از آنهششا خشششمگین شششد و دوسششتش را‬
‫دشنام داد در حالي كه از شدت غضششب چهششرهاش سششرخ شششده بششود‪،‬‬
‫ل أَ ُ‬
‫عييو ُ‬
‫ذ‬ ‫قيا َ‬ ‫جيدُ َلي ْ‬
‫و َ‬ ‫ما ي َ ِ‬
‫ه َ‬‫عن ْ ُ‬
‫ب َ‬ ‫ه َ‬‫ها ذَ َ‬ ‫قال َ َ‬‫و َ‬‫ة لَ ْ‬
‫م ً‬ ‫إ ِّني َل َ ْ‬
‫عل َ ُ‬
‫م ك َل ِ َ‬
‫د )رواه البخاری(‬ ‫ج ُ‬ ‫ما ي َ ِ‬‫ه َ‬‫عن ْ ُ‬
‫ب َ‬ ‫ه َ‬ ‫ن ذَ َ‬ ‫طا ِ‬‫شي ْ َ‬ ‫ن ال ّ‬ ‫م ْ‬ ‫ِبالل ّ ِ‬
‫ه ِ‬
‫من كلمهاي میدانم كه اگششر آن مششرد آنششرا بگویششد خشششمش فروکششش‬
‫میكند‪ ،‬اگششر میگفششت‪ :‬از شششیطان طردشششده بششه خداونششد پنششاه میبششرم‪،‬‬
‫خشمش از بين ميرفت‪) .‬بخاري(‬
‫علما در این مورد گفتهاند‪ :‬وقتی که انسان در چنین حالتی بششه خششدا‬
‫پناه میبرد‪ ،‬متوجه میشود که فاعل حقیقی تنها خداوند است‪ ،‬و اینکه‬
‫اگر خداوند بخواهد کسی را بر او مسلط نمیگرداند‪ ،‬با داشششتن چنیششن‬
‫طششرز تفکششری خشششمش فروکششش میكنششد‪ ،‬چششون اگششر در ایششن حششالت‬
‫خشمگین شود در حقیقششت علیششه خداونششد عمششل كششرده اسششت‪ ،‬کششه بششا‬
‫عبودیت براي او سازگاری ندارد‪.‬‬
‫حلل بودن پاک ها و تحریم نجاسات‬

‫ایمان داریم که خداوند تمام چيزهاي پاک را بششرای بنششدگانش حلل و‬
‫پلیديها را بر آنان حرام کرده‪ ،‬و سنگینی و زنجیرها را از آنها برداشته‬
‫است‪ ،‬چیزی را حرام نکرده است مگر بخششاطر ضششررهای زودرس یششا‬
‫احتمالی که دارند‪ ،‬و به چیزی دستور نداده است مگر برای به دست‬
‫آوردن منفعت و سودی که از آن حلل ایجاد میشود‪.‬‬
‫خداوند در آیهي ‪ 157‬سورهي اعراف میفرماید‪:‬‬
‫چﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ‬
‫ﮡ چ العراف‪:‬‬ ‫کﮒ‬ ‫ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ ک ک‬
‫يدهم به( كساني كه پيروي‬ ‫)به ويژه رحمت خود را اختصاص م ‌‬
‫مي كه )خواندن و‬ ‫مد مصطفي( پيغمبر ا ّ‬ ‫يكنند از فرستاده )خدا مح ّ‬‫م ‌‬
‫ييابنششد‪.‬‬
‫يداند و وصف او را( در تورات و انجيششل نگاشششته م ‌‬ ‫نوشتن نم ‌‬
‫يدارد‪ ،‬و‬ ‫يدهششد و از كششار زشششت بششازم ‌‬‫او آنان را به كار نيك دسششتور م ‌‬
‫ينمايششد و ناپاكهششا را بششر آنششان حششرام‬ ‫ههششا را برايشششان حلل م ‌‬
‫تفرسايي همچون‬ ‫ياندازد بند و زنجير )احكام طاق ‌‬ ‫يسازد و فرو م ‌‬ ‫م ‌‬
‫قطع مكان نجاست به منظور طهارت‪ ،‬و خودكشي بششه عنششوان تششوبه(‬
‫غل اسششتعمار و‬ ‫يآورد )و از ُ‬ ‫را از )دست و پا و گردن( ايشان به در م ‌‬
‫يرهاند(‪ .‬پس كساني كه بششه او ايمششان بياورنششد و از او‬ ‫استثمارشان م ‌‬
‫حمايت كنند و وي را ياري دهند‪ ،‬و از نوري پيروي كنند كه )قرآن نام‬
‫است و همسان نور مششايهي هششدايت مردمششان اسششت و( بششه همششراه او‬
‫نازل شده است‪ ،‬بيگمان آنان رستگارند‪.‬‬
‫خبیث شامل هر گفتار‪ ،‬کردار‪ ،‬تقریششر يششا امتنششاعي میشششود‪ ،‬كشه خششدا‬
‫ورسولش آن را حرام كرده باشند‪ .‬خداوند ميفرمايد‪:‬‬
‫ﮫ ﮬ ﮭ چ المائدة‪١٠٠ :‬‬ ‫چ ﮝﮱ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤﮥﮦ ﮧ ﮨﮩ ﮪ‬

‫)اي پيغمبر! به مردم( بگو‪ :‬ناپاك و پاك )و حرام و حلل( مساوي‬
‫نيستند‪ ،‬هششر چنششد كششه فراوانششي ناپششاك )و حششرام( شششما را بششه شششگفت‬
‫اندازد‪ .‬پس اي خردمندان! )با امتثال اوامر و اجتناب نششواهي يششزدان(‬

‫خويشتن را از )خشم( خدا بر حذر داريد تا اين كه رستگار شويد‪.‬‬
‫ابنعباس میفرماید‪ :‬بعششد از حلل پششاک چيششزي جششز حششرام پلیششد وجششود‬
‫ندارد‪) .‬بخاری(‬
‫آیهي ‪ 78‬سورهي حج به قاعدهي رفع حرج اشاره میفرماید‪:‬‬
‫چ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯺ چ الحج‪٧٨ :‬‬
‫و در دين كارهاي دشوار و سنگين را بر دوش شما نگذاشششته اسششت‬
‫)و بلكه تكاليف و وظايفي مقّرر نمششوده اسششت كششه بششا فطششرت سششالم‬
‫هماهنگ و با توان انساني سازگار است‪ .‬اين دين همان( آيين پدرتان‬
‫ابراهيم است‪.‬‬
‫يعنششي مششا چیششزی را کششه انجششامش سششخت باشششد بششر شششما واجششب‬
‫نمیگردانیم‪ ،‬تنها چیشزی واجشب میششود کشه انجشامش ممکشن و آسشان‬
‫باشد‪ ،‬سپس اگر چیزی روي داد کششه مقتضششی تخفیششف باشششد خداونششد‬
‫بدان دستور میدهد‪ ،‬هر چند موجب نابود شدن همه یا قسششمتی از آن‬
‫واجششب شششود‪ ،‬بزرگششان دیششن از ایششن آیششه قاعششدهي »مشششقت‪ ،‬مششوجب‬
‫آسانگيری است« و »ضششرورات‪ ،‬حرامهششا را مبششاح میکننششد« اسششتنباط‬
‫كردهاند‪.‬‬
‫ﯨ چ البقرة‪١٨٥ :‬‬ ‫چﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ‬

‫يخواهد و خواهان زحمت شما نيست‪.‬‬
‫خداوند آسايش شما را م ‌‬
‫یعنششی راههششای رسششیدن بششه خشششنودی خداونششد را آسششان کردهایششم‪،‬‬
‫بنششابراین همهي دسششتورات خداونششد در نهششایت آسششاني هسششتند‪ ،‬و اگششر‬
‫پدیدهاي موجب سنگینی و حششرج شششود بششا حكمششي ديگششر آن را آسششان‬
‫ميكند و آن را با رخصت و تخفیف برميدارد‪.‬‬
‫ﭣﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ چ النساء‪٢٨ :‬‬ ‫چﭟ ﭠ ﭡ ﭢ‬

‫يخواهد )با وضششع احكششام سششهل و سششاده( كششار را بششر شششما‬
‫يداند كه انسان در برابر غرايز و اميششال خششود‬ ‫آسان كند )چرا كه او م ‌‬
‫ناتوان است( و انسان ضعيف آفريده شده است )و در امششر گرايششش‬
‫به زنان تاب مقاومت ندارد(‪.‬‬
‫ابوهریره از پيامبر ج روایت میکند که فرمود‪:‬‬
‫َ‬
‫دوا‬
‫س يد ّ ُ‬‫ف َ‬‫ه َ‬‫غل َب َي ُ‬‫حيدٌ إ ِّل َ‬‫نأ َ‬ ‫دي َ‬ ‫شييادّ الي ّ‬ ‫ن يُ َ‬ ‫ول َي ْ‬‫سيٌر َ‬
‫ن يُ ْ‬ ‫دي َ‬
‫ن الي ّ‬ ‫إِ ّ‬
‫ن‬ ‫و َ‬ ‫عيُنوا ِبال ْ َ‬ ‫َ‬ ‫و َ‬
‫مي ْ‬‫ء ِ‬ ‫ي ٍ‬‫شي ْ‬ ‫ة َ‬ ‫حي ِ‬
‫و َ‬‫والّر ْ‬ ‫ة َ‬‫و ِ‬‫غد ْ َ‬ ‫ست َ ِ‬‫وا ْ‬ ‫شُروا َ‬ ‫وأب ْ ِ‬ ‫رُبوا َ‬‫قا ِ‬ ‫َ‬
‫ة‪) .‬رواه البخاری(‬ ‫ج ِ‬ ‫ْ‬
‫الدّل َ‬
‫حقیقتا ً دین سهل و آسان است‪ ،‬هیچ کس در دین تعمششق بيجششا نكنششد‬
‫چشششون مغلشششوب خواهشششد ششششد‪ ،‬پشششس محکشششم و پششششتيبان همشششديگر و‬
‫مژدهدهنده باشید و در شامگاهان و سششحرگاهان و قسششمتی از شششب‬
‫به یاد خدا باشید و از وی استعانت جويید‪) .‬بخاري(‬
‫َ‬
‫ه« این است که در اعمششال‬ ‫غل َب َ ُ‬
‫حدٌ إ ِّل َ‬
‫نأ َ‬‫دي َ‬
‫شادّ ال ّ‬ ‫ول َ ْ‬
‫ن يُ َ‬ ‫معنی » َ‬
‫ديني زياد تعمق نكنيد چون مغلوب خواهيد شد‪ ،‬و اگر کسی در عمق‬
‫کردار فرو رود و رفق و آسانگیری را رها کند ناتوان و مغلوب خواهد‬
‫شد‪.‬‬
‫امام بخاری در صحیحش بابی را تحت عنششوان »دیششن آسشان اسشت«‬
‫بدان اختصاص داده است‪.‬‬
‫عايشه میفرماید‪ :‬پیامبر ج هیچگاه میان دو امر مخیششر نمیشششد مگششر‬
‫اینکه‪ ،‬در صورتی کششه منجششر بششه گنششاه نمیشششد‪ ،‬كششار آسششانتر را اختیششار‬
‫میفرمود‪ ،‬ولی اگر به گناه منجر میشد بهتر از هر کس از آن فاصششله‬
‫میگرفت‪) .‬مسلم و بخاری(‬
‫انس از حضرت ج روایت میکند که فرمود‪:‬‬
‫وَل ت ُن َ ّ‬
‫فُروا‪).‬رواه البخاری(‬ ‫وب َ ّ‬
‫شُروا َ‬ ‫سُروا َ‬ ‫وَل ت ُ َ‬
‫ع ّ‬ ‫سُروا َ‬
‫يَ ّ‬
‫آسششانگیر باشششید نششه سششختگیر و مژدهدهنششده باشششید نششه نفرتانگیششز‪.‬‬

‫)بخاري(‬
‫ابوهریره میگوید‪ :‬عششرب بششادیه نشششینی در مسششجد پیششامبر ج پيشششاب‬
‫كرد‪ ،‬مردم بلند شدند تا او را بزنند‪ ،‬پیامبر ج فرمود‪ :‬او را رها کنید و‬
‫بششر روی ادرارش مقششداری آب بپاشششید‪ ،‬چششون شششما بششرای آسششانگیری‬
‫فرستاده شدهاید نه تندروی و سختگيري‪) .‬بخاری(‬
‫مقصود از احادیثی که در باب آسانگیری روایت شدهاند ایششن اسششت‬
‫کشششه زیشششادهروی و تجشششاوز از حشششدود عبشششادت و امثشششال آن مشششذموم و‬
‫غیرمشروع است‪ ،‬و در هر کاری پسنديده اين است کششه انجششامش در‬
‫حد توان باشد و فاعلش را از سختگيري و مهلکه برهاند‪.‬‬
‫تحریم ربا‬
‫ایمان داریم که خداوند ربا را کم باشد یا زیاد‪ ،‬حرام فرموده است‪.‬‬
‫و گیرندهي آن را به نابودی و عذاب همیشگی وعده میدهد‪ ،‬و انجششام‬
‫آن را به مثابهي جنگ بششا خششود و رسششولش قلمششداد مینمایششد‪ ،‬بنششابراین‬
‫همهي بهرههای بشانکی كشه جهشت قشرض یشا ودیعشه بشه مشردم داده یشا‬
‫گرفته شود حرام و بنا به شریعت الهی بخشی از ربا به شمار میآيد‪.‬‬
‫ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝﭞ ﭟ ﭠ ﭡ‬ ‫چﭑ ﭒ‬
‫ﭤ ﭥﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ‬ ‫ﭢ ﭣ‬
‫ﭷ ﭸﭹ ﭺ چ چ چ ﭾﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ‬ ‫ﭴ ﭵ ﭶ‬
‫ک چ البقرة‪- ٢٧٥ :‬‬ ‫ک‬ ‫ﮎ‬ ‫ﮌ ﮍ‬ ‫ﮈﮉ ﮊ ژ‬
‫‪٢٧٦‬‬
‫يخورند )از گورهاي خود به هنگام دوباره زنده‬ ‫كساني كه ربا م ‌‬
‫يخيزنششد مگششر همچششون‬
‫شدن‪ ،‬يا از مشي اجتماعي خود در دنيا( برنم ‌‬
‫كسي كه )بنا به گمششان عربهششا( شششيطان او را سششخت دچششار ديششوانگي‬
‫سازد )و نتوانششد تعششادل خششود را حفششظ كنششد(؛ ايششن از آن ‌رو اسششت كششه‬
‫يگويند‪ :‬خريد و فروش نيز ماننششد ربششا اسششت‪ .‬و حششال آن كششه‬ ‫ايشان م ‌‬
‫خداوند خريششد و فششروش را حلل كششرده اسششت و ربششا را حششرام نمششوده‬
‫است‪ .‬پس هر كه انششدرز پروردگششارش بششه او رسششيد و )از ربششاخواري(‬
‫دست كشششيد‪ ،‬آنچششه پيشششتر بششوده )و سششود و نزولششي كششه قبل ً دريششافت‬
‫ما كسي كششه‬ ‫ت؛ ا ّ‬
‫نموده است( از آن او است و سروكارش با خدا اس ‌‬
‫ددا مرتكششب ربششاخواري شششود( ايششن گششونه كسششاني اهششل‬ ‫برگردد )و مج ّ‬
‫يمانند‪ .‬خداوند )بركت( ربا را )و امششوالي را‬ ‫آتشند و جاودانه در آن م ‌‬
‫يكند و )ثواب( صشدقات را )و امشوالي را‬ ‫كه ربا با آن بياميزد( نابود م ‌‬
‫يبخشششد‪ ،‬و خداونششد هيششچ‬ ‫كششه از آن بششذل و بخشششش شششود( فزونششي م ‌‬
‫انسان ناسپاس گنهكاري را دوست نم ‌‬
‫سپس به دنبال اين آيات به رباخواران اعلن جنگ ميدهد و به تششوجه‬

‫و كمك به بدهكاراني كه در تنگنا هستند تشويق ميكند‪:‬‬
‫ﯕ‬ ‫ﮱ ﯓ ﯔ‬ ‫چﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ‬
‫ﯨ‬ ‫ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ‬ ‫ﯡ ﯢ‬ ‫ﯖﯢ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ‬
‫ﯺ‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫ﯺﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫ﯩ ﯺ ﯺ ﯺ‬
‫چ‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﰈ‬ ‫یی ی ﯺ ﯺ‬ ‫ﯺ ﯺ ﯼ‬
‫البقرة‪٢٨١ - ٢٧٨ :‬‬
‫هايد! از )عذاب و عقاب( خدا بپرهيزيد و‬ ‫اي كساني كه ايمان آورد ‌‬
‫آنچه از )مطالبات( ربا )در پيش مردم( باقي مانده است فروگذاريد‪،‬‬
‫اگر مؤمن هستيد‪ .‬پس اگر چنين نكرديد‪ ،‬بدانيد كه به جنگ بششا خششدا و‬
‫هايد‪ ،‬و اگششر تششوبه كرديششد )و از ربششاخواري دسششت‬
‫پيغمششبرش برخاسششت ‌‬
‫ههايتان از آن شششما‬ ‫كشيديد و اوامر دين را گردن نهاديد( اصل سرماي ‌‬
‫يبينيد‪ .‬و اگر )بششدهكار( تنگدسششت‬ ‫يكنيد و نه ستم م ‌‬ ‫است‪ ،‬نه ستم م ‌‬
‫يشود تا گشايشششي فششرا رسششد‪ ،‬و اگششر‬ ‫باشد‪ ،‬پس مهلت )بدو داده( م ‌‬
‫)قدرت پرداخت نداشته باشد و شما همهي وام خود را‪ ،‬يششا برخششي از‬
‫آن را بدو( ببخشيد‪ ،‬برايتان بهتر خواهد بود اگششر دانسششته باشششيد‪ .‬و از‬
‫)عذاب و عقاب( روزي بپرهيزيد كه در آن به سششوي خششدا بازگردانششده‬
‫يشويد؛ سپس به هركسي آنچه را فراچنگ آورده است بششه تمششامي‬ ‫م ‌‬

‫يشود ‪ ،‬و به آنان ستم نخواهد شد‪.‬‬
‫بازپس داده م ‌‬
‫پیامبر ج ربششا را یکششی از مهلکششات بششه شششمار آورده اسششت‪ ،‬مسششلم و‬
‫بخاری از ابوهریره روایت میکنند که پیامبر ج فرمود‪:‬‬
‫قييا َ‬
‫ل‬ ‫ن َ‬ ‫هي ّ‬
‫مييا ُ‬ ‫و َ‬‫قاُلوا َيا رسولالله َ‬ ‫ت َ‬ ‫قا ِ‬ ‫موب ِ َ‬ ‫ع ال ْ ُ‬‫سب ْ َ‬ ‫جت َن ُِبوا ال ّ‬ ‫ا ْ‬
‫ه إ ِلّ‬ ‫ّ‬
‫م اللي ُ‬ ‫حيّر َ‬‫س الِتيي َ‬‫ّ‬ ‫ل الن ّ ْ‬ ‫قْتي ُ‬ ‫و َ‬ ‫ّ‬ ‫شيْر ُ‬ ‫ال ّ‬
‫في ِ‬ ‫حُر َ‬ ‫سي ْ‬
‫َ‬
‫وال ّ‬ ‫ه َ‬ ‫ك ِبيالل ِ‬
‫َ‬
‫ف‬‫حي ِ‬ ‫م الّز ْ‬ ‫وّلي ي َ ي ْ‬
‫و َ‬ ‫ل ال ْي َِتي يم ِ َ‬
‫والت ّ ي َ‬ ‫ما ِ‬ ‫ل َ‬ ‫وأك ْ ُ‬ ‫ل الّرَبا َ‬ ‫وأك ْ ُ‬ ‫ق َ‬ ‫ح ّ‬‫ِبال ْ َ‬
‫ت‪.‬‬‫فَل ِ‬ ‫غا ِ‬‫ت ال ْ َ‬ ‫مَنا ِ‬ ‫ؤ ِ‬‫م ْ‬‫ت ال ْ ُ‬ ‫صَنا ِ‬ ‫ح َ‬ ‫ف ال ْ ُ‬
‫م ْ‬ ‫قذ ْ ُ‬ ‫و َ‬‫َ‬
‫از هفت کار خطرناک خوداری کنید‪ ،‬گفتند‪ :‬ای پیششامبر خششدا آنهششا چششه‬
‫چیزهايی هستند؟ فرمود‪ :‬شریک قرار دادن برای خدا‪ ،‬سششحر‪ ،‬کشششتن‬
‫شخص به ناحق‪ ،‬ربا خواری‪ ،‬خوردن مال یتیم‪ ،‬پشت کردن به دشمن‬
‫در روز جنگ و تهمت زدن به زنان مؤمن و پاکدامن‪.‬‬
‫حدیث جابربنعبدالله نيز دال بر این است که تمام كساني كه به هششر‬
‫صورتي در این جرم شریک هستند همه مجرم شناخته می شوند‪ ،‬جابر‬
‫میگوید‪:‬‬
‫و َ‬
‫قا َ‬
‫ل‬ ‫ه َ‬
‫هدَي ْ ِ‬ ‫و َ‬
‫شا ِ‬ ‫ه َ‬ ‫و َ‬
‫كات ِب َ ُ‬ ‫ؤك ِل َ ُ‬
‫ه َ‬ ‫م ْ‬
‫و ُ‬ ‫ن رسولالله ج آك ِ َ‬
‫ل الّرَبا َ‬ ‫لَ َ‬
‫ع َ‬
‫ء‪).‬رواه مسلم(‬ ‫وا ٌ‬
‫س َ‬
‫م َ‬ ‫ه ْ‬‫ُ‬
‫پیامبر ج گیرنده‪ ،‬دهنششده‪ ،‬نویسشنده و شششاهدان ربشا را نفریششن کششرد و‬
‫فرمود‪ :‬همه در حکم و جرم آن مساوی هستند‪) .‬مسلم(‬
‫پيامبر ج در حدیث سمرهبنجندب رباخواران را در قیامت به عششذابی‬
‫دردناک مژده داده است‪ ،‬میفرماید‪:‬‬
‫ة‬ ‫م َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫فأ َ ْ‬ ‫ن أ َت ََياِني َ‬ ‫ة َر ُ َ‬ ‫ت الل ّي ْل َ َ‬ ‫َ‬
‫سي ٍ‬ ‫قد ّ َ‬ ‫ض ُ‬ ‫جاِني إ ِلييى أْر ٍ‬ ‫خَر َ‬ ‫جلي ْ ِ‬ ‫َرأي ْ ُ‬
‫عل َييى‬ ‫و َ‬
‫م َ‬ ‫قائ ِ ٌ‬‫ل َ‬ ‫ج ٌ‬ ‫ه َر ُ‬ ‫في ِ‬ ‫ن دَم ٍ ِ‬ ‫م ْ‬ ‫ر ِ‬ ‫ٍ‬ ‫عَلى ن َ َ‬
‫ه‬ ‫حّتى أ َت َي َْنا َ‬ ‫قَنا َ‬ ‫فان ْطَل َ ْ‬ ‫َ‬
‫َ‬
‫فيي‬ ‫ذي ِ‬ ‫ل اّلي ِ‬ ‫ج ُ‬ ‫ل الّر ُ‬ ‫قب َ َ‬‫فأ ْ‬‫جاَرةٌ َ‬ ‫ح َ‬ ‫ه ِ‬ ‫ن ي َدَي ْ ِ‬ ‫ل ب َي ْ َ‬ ‫ج ٌ‬
‫ر َر ُ‬ ‫ه ِ‬‫ط الن ّ َ‬ ‫س ِ‬ ‫و َ‬ ‫َ‬
‫ه‬ ‫ج ُ‬ ‫َ‬ ‫ج ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ر فإ ِ َ‬
‫في ي ِ‬ ‫في ِ‬ ‫ر ِ‬ ‫ج ٍ‬‫ح َ‬‫ل بِ َ‬ ‫مى الّر ُ‬ ‫ج َر َ‬ ‫خُر َ‬ ‫ن يَ ْ‬ ‫لأ ْ‬ ‫ذا أَرادَ الّر ُ‬ ‫ه ِ‬‫الن ّ َ‬
‫ر‬ ‫جي ٍ‬
‫ح َ‬ ‫ه بِ َ‬‫في ِ‬ ‫في ِ‬ ‫مى ِ‬ ‫ج َر َ‬ ‫خُر َ‬ ‫جاءَ ل ِي َ ْ‬ ‫ما َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬
‫ل كل َ‬ ‫ع َ‬ ‫ج َ‬ ‫َ‬
‫نف َ‬ ‫َ‬
‫ث كا َ‬ ‫حي ْ ُ‬ ‫فَردّهُ َ‬ ‫َ‬
‫َ‬
‫ر‬
‫هي ِ‬
‫فييي الن ّ َ‬
‫ه ِ‬ ‫ل ال ّ ِ‬
‫ذي َرأي ْت َ ُ‬ ‫ف َ‬
‫قا َ‬ ‫ذا َ‬
‫ه َ‬
‫ما َ‬
‫ت َ‬‫قل ْ ُ‬
‫ف ُ‬
‫ن َ‬ ‫ما َ‬
‫كا َ‬ ‫ع كَ َ‬
‫ج ُ‬ ‫َ‬
‫في َْر ِ‬
‫ل الّرَبا )رواه البخاری(‬ ‫آك ِ ُ‬
‫شبی دو مرد را دیدم که پیشم آمدنششد و مششرا بششه سششرزمیني مقششدس‬
‫بردند‪ ،‬رفتیم تا به نهري از خون رسیدیم‪ ،‬مردی در وسط نهر و یکی‬
‫دیگر با چند سنگ کنششار او ایسششتاده بششود‪ ،‬مششردی کششه در رودخششانه بششود‬
‫میخواسششت بیششرون بیایششد‪ ،‬ولششی آن مششرد دیگششر سششنگها را بششر دهششانش‬
‫میكوفت‪ ،‬و او را به جای اولش برمیگرداند‪ ،‬و چندین بار ایششن کششار را‬
‫تکرار کردند‪ ،‬گفتم‪ :‬این چیست؟ گفت‪ :‬کسی کششه در رودخششانه اسششت‬
‫رباخوار بوده است‪) .‬بخاری(‬
‫تحریم شراب و اينكه از گناهان کبیره است‬

‫ایمان داریم که خداوند شراب را حرام فرموده و بر ده گروه که به‬
‫نوعی مرتبط با شراب هستند نفرین فرستاده است‪ :‬كسي كه آبششش‬
‫را ميگيرد‪ ،‬كسي كه آب براي او گرفته ميشود‪ ،‬نوشندهي آن‪ ،‬حامششل‬
‫آن‪ ،‬کسی که شراب براي او حمل ميشود‪ ،‬سششاقی‪ ،‬فروشششنده‪ ،‬دلل‪،‬‬
‫خریدار و کسی که برای او خرید میشود‪.‬‬
‫خداوند به حرام بودن شراب و حکمت آن چنين اشاره میفرماید‪:‬‬
‫ﭖ ﭗ پ پ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ‬ ‫چﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ‬
‫ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱﭲ‬
‫ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ چ المائدة‪٩١ - ٩٠ :‬‬
‫اي مؤمنان! ميخوارگي و قماربازي و بتان )سنگيي كه در كنار آنها‬
‫تآزمششايي و‬ ‫يكنيد( و تيرها )و سنگها و اوراقي كه بششراي بخ ‌‬ ‫قرباني م ‌‬
‫يبريششد‪ ،‬همششه و همششه از لحششاظ معنششوي( پليدنششد و‬
‫غيبگششويي بششه كششار م ‌‬
‫يباشششند‪ .‬پششس از )ايششن‬
‫)ناشششي از تزييششن و تلقيششن( عمششل شششيطان م ‌‬
‫يخواهششد‬ ‫كارهاي( پليد دوري كنيد تا اين كه رستگار شويد‪ .‬اهريمششن م ‌‬
‫هتوزي‬ ‫از طريق ميخوارگي و قماربازي در ميان شما دشمنانگي و كين ‌‬
‫ايجاد كند و شما را از ياد خدا و خواندن نماز باز دارد‪ .‬پس آيا )از اين‬
‫يپراكنند‪ ،‬و بندگان را‬

‫هتوزي م ‌‬‫دو چيزي كه پليدند‪ ،‬و دشمنانگي و كين ‌‬
‫يكنند‪ ،‬و ايشان را از همهي عبادات‪ ،‬به ويژه نمششاز‬ ‫از ياد خدا غافل م ‌‬
‫يكشششيد و بششس‬ ‫يدارنششد( دسششت م ‌‬‫كششه مهمششترين آنهششا اسششت‪ ،‬بششاز م ‌‬
‫يكنيد؟!‬‫م ‌‬
‫پیامبر ج بیششان میفرمایششد کششه شششرابخواری بششا ایمششان جمششع نمیشششود‪.‬‬
‫بخاري و مسلم روایت میکنند كه‪:‬‬
‫ن‬
‫م ٌ‬ ‫م ْ‬
‫ؤ ِ‬ ‫و ُ‬
‫ه َ‬
‫و ُ‬
‫ها َ‬ ‫ن يَ ْ‬
‫شَرب ُ َ‬ ‫حي َ‬
‫مَر ِ‬ ‫ب ال ْ َ‬
‫خ ْ‬ ‫وَل ي َ ْ‬
‫شَر ُ‬ ‫‪َ ...‬‬
‫‪...‬کسی که شراب مینوشد‪ ،‬هنگام نوشیدن شراب مؤمن نیست‪.‬‬
‫در حدیثي دیگر برای تحریم شراب این قاعده را پایهریزی میكند‪:‬‬
‫م )رواه مسلم(‬
‫حَرا ٌ‬
‫ر َ‬
‫م ٍ‬
‫خ ْ‬ ‫و كُ ّ‬
‫ل َ‬ ‫مٌر َ‬
‫خ ْ‬
‫ر َ‬
‫سك ِ ٍ‬
‫م ْ‬ ‫كُ ّ‬
‫ل ُ‬
‫هر مستکنندهای شراب است‪ ،‬و هر شرابی حرام است‪) .‬مسلم(‬
‫فيي‬ ‫ميَر ِ‬ ‫ب ال ْ َ‬
‫خ ْ‬ ‫ر َ‬‫شي ِ‬ ‫ن َ‬‫م ْ‬‫و َ‬‫م َ‬ ‫حَرا ٌ‬
‫ر َ‬ ‫سك ِ ٍ‬ ‫م ْ‬‫ل ُ‬ ‫وك ُ ّ‬ ‫مٌر َ‬‫خ ْ‬‫ر َ‬‫سك ِ ٍ‬‫م ْ‬ ‫ل ُ‬‫كُ ّ‬
‫ة‬ ‫فييي اْل ِ‬
‫خ يَر ِ‬ ‫ها ِ‬ ‫م يَ ْ‬
‫ش يَرب ْ َ‬ ‫ب ل َي ْ‬‫م ي َت ُي ْ‬ ‫ها ل َ ْ‬‫من ُ َ‬‫و ي ُدْ ِ‬
‫ه َ‬
‫و ُ‬‫ت َ‬‫ما َ‬ ‫ف َ‬‫الدّن َْيا َ‬
‫هر مسششتکنندهای شششراب اسششت و هششر مسششتکنندهای حشرام اسششت و‬
‫کسی که در دنیا شراب بخورد و بر همین حالت بمیرد و توبه نكند در‬
‫روز قیامت از خوردن شراب محروم میشود‪) .‬مسلم(‬
‫در حدیث جابر بر قاعششدهي مششذکور و سششرانجام بششدی کششه در انتظششار‬
‫شرابخوار است تأکید بیشتری میشود‪ ،‬جابر میگويد‪:‬‬
‫ي‬ ‫ل الن ّب ِ ّ‬ ‫سأ َ َ‬‫ف َ‬ ‫ن َ‬ ‫م ِ‬ ‫ن ال ْي َ َ‬ ‫م ْ‬ ‫ن ِ‬ ‫شا ُ‬ ‫جي ْ َ‬ ‫و َ‬ ‫ن َ‬ ‫شا َ‬ ‫جي ْ َ‬ ‫ن َ‬ ‫م ْ‬ ‫م ِ‬‫د َ‬ ‫ق ِ‬‫جًل َ‬ ‫ن َر ُ‬ ‫أ ّ‬
‫َ‬
‫َ‬
‫م يْزُر‬ ‫ه ال ْ ِ‬‫ل ل َي ُ‬‫قييا ُ‬ ‫ة يُ َ‬ ‫ن ال يذَّر ِ‬ ‫م ْ‬‫م ِ‬ ‫ه ْ‬ ‫ض ِ‬ ‫ه ب ِأْر ِ‬ ‫شَرُبون َ ُ‬ ‫ب يَ ْ‬ ‫شَرا ٍ‬ ‫ن َ‬ ‫ع ْ‬‫ج َ‬
‫ل‬ ‫ُ‬
‫ل رسولالله ج كيي ّ‬ ‫قا َ‬ ‫م َ‬ ‫قا َ‬ ‫و َ‬ ‫َ‬ ‫قا َ‬ ‫ف َ‬ ‫َ‬
‫ع ْ‬ ‫ل نَ َ‬ ‫ه َ‬ ‫سك ٌِر ُ‬ ‫م ْ‬ ‫و ُ‬ ‫يجأ َ‬ ‫ل الن ّب ِ ّ‬
‫ب‬ ‫ش يَر ُ‬ ‫ن يَ ْ‬ ‫مي ْ‬‫دا ل ِ َ‬ ‫هي ً‬ ‫ع ْ‬ ‫ل َ‬ ‫جي ّ‬ ‫و َ‬ ‫ع يّز َ‬ ‫ه َ‬ ‫ّ‬
‫علييى الل ي ِ‬ ‫َ‬ ‫ن َ‬ ‫م إِ ّ‬ ‫حيَرا ٌ‬ ‫ر َ‬ ‫س يك ِ ٍ‬ ‫م ْ‬ ‫ُ‬
‫مييا‬ ‫و‬ ‫رسولالله‬ ‫يا‬ ‫لوا‬‫ُ‬ ‫قا‬‫َ‬ ‫ل‬ ‫با‬‫خ‬ ‫ْ‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ة‬ ‫ن‬ ‫طي‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫ي‬ ‫ق‬ ‫س‬ ‫ي‬ ‫ن‬ ‫َ‬ ‫أ‬ ‫ر‬ ‫ْ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ِ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ْ َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ا ُ ْ َ‬
‫ِ‬ ‫ك‬ ‫س‬ ‫م‬ ‫ل‬
‫ر )رواه‬
‫ل الّنا ِ‬ ‫صاَرةُ أ َ ْ‬
‫ه ِ‬ ‫ع َ‬
‫و ُ‬ ‫هل الّنا َ‬
‫رأ ْ‬‫ِ‬
‫َ‬
‫عَرقُ أ ْ ِ‬
‫ل َ‬ ‫ل َ‬
‫قا َ‬ ‫ة ال ْ َ‬
‫خَبا ِ‬ ‫طين َ ُ‬
‫ِ‬
‫مسلم(‬
‫شخصششی از منطقهي جیشششان ش شاز حششوالی یمنش ش آمششد و در خصششوص‬
‫نوشیدنی سششاخته شششده از دانهي جشو کشه در سششرزمین آنشان نوشششیده‬
‫میشد‪ ،‬سؤال کرد؟ پیامبر ج در جواب فرمودند‪ :‬آیا مستکننده است؟‬
‫گفت‪ :‬بله‪ ،‬پیامبر ج فرمود‪ :‬هر مسششتکنندهای حششرام اسششت و خداونششد‬
‫عهد بسته است که به کسانی که در دنیا مسکرات مینوشششند‪ ،‬در روز‬
‫قیششامت طینهالخبششال بنوشششاند‪ ،‬عششرض کردنششد‪ :‬طینهالخبششال چیسششت؟‬
‫فرمود‪ :‬عرق اهل دوزخ است‪) .‬مسلم(‬
‫از ابیجویره روایت شده است که گفت از ابنعباس درمورد »بششاذق«‬
‫پرسیدم‪ ،‬در جواب گفت‪ :‬پیامبر ج قبششل از بششه وجششود آمششدن بششاذق دار‬
‫فانی را وداع گفت‪ ،‬اما هر مستکنندهای حرام است‪) .‬بخاري(‬
‫بششاذق در دوران پیششامبر ج وجششود نداشششت‪ ،‬امششا قاعششدهي تحریششم‬
‫مسششکرات شششامل آن هششم میشششود و اختلف اسششامي در ايششن مششورد‬
‫اعتباري ندارد‪.‬‬
‫پیامبر ج از درست کردن شراب برای درمان بیماری نهی فرموده و‬
‫بیان كرده است که شراب درمان نیست بلكه خود درد است‪ ،‬مسلم‬
‫از طارقبنسوید جعفی چنين روایت میکند‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ن ال ْ َ‬ ‫سأ َ َ‬ ‫َ‬
‫ها‬
‫ع َ‬
‫ص ين َ َ‬
‫ن يَ ْ‬ ‫ره َ أ ْ‬ ‫و ك َي ِ‬ ‫هيياهُ أ ْ‬ ‫فن َ َ‬‫ر َ‬ ‫مي ِ‬‫خ ْ‬ ‫عي ْ‬ ‫يج َ‬ ‫ل الَن ّب ِي ّ‬ ‫ه َ‬‫أن ّ ُ‬
‫داءٌ‪.‬‬‫ه َ‬ ‫ول َك ِن ّ ُ‬ ‫ء َ‬
‫وا ٍ‬‫س ب ِدَ َ‬ ‫ه ل َي ْ َ‬‫ل إ ِن ّ ُ‬‫قا َ‬‫ف َ‬‫ء َ‬ ‫وا ِ‬
‫ها ِللدّ َ‬
‫ع َ‬‫صن َ ُ‬
‫ما أ ْ‬ ‫قا َ‬
‫ل إ ِن ّ َ‬ ‫ف َ‬ ‫َ‬
‫در مورد شراب از حضرت ج پرسیده شد؟ پیششامبر ج از آشششامیدن و‬
‫درست کردنش نهی فرمود‪ ،‬سؤالکننده گفت‪ :‬من برای درمان آن را‬
‫میسازم‪ ،‬فرمود‪ :‬شراب درمان نیست بلکه درد است‪.‬‬
‫پیامبر ج همچنين از خرید و فروش شراب نهی کرده است‪ ،‬مسششلم‬
‫از ابنعباس روایت میکند كه‪:‬‬
‫ه رسولالله‬ ‫ل لَ ُ‬ ‫قا َ‬‫ف َ‬‫ر َ‬‫م ٍ‬
‫خ ْ‬ ‫ة َ‬ ‫وي َ َ‬‫دى ِلرسولالله ج َرا ِ‬ ‫ه َ‬‫جًل أ َ ْ‬ ‫ن َر ُ‬‫إِ ّ‬
‫ف َ‬
‫قييا َ‬
‫ل‬ ‫ساًنا َ‬ ‫لل َ‬ ‫َ‬ ‫قا َ‬ ‫ها َ‬ ‫ه َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ه ْ‬
‫ساّر إ ِن ْ َ‬‫ف َ‬ ‫م َ‬
‫حّر َ‬
‫قدْ َ‬ ‫ن الل َ‬
‫تأ ّ‬ ‫م َ‬ ‫عل ِ ْ‬
‫ل َ‬ ‫ج َ‬
‫قييا َ َ‬
‫ن‬
‫ل إِ ّ‬ ‫ف َ‬
‫قييا َ‬ ‫هييا َ‬
‫ع َ‬‫ه ب ِب َي ْ ِ‬‫مْرت ُي ُ‬‫لأ َ‬ ‫ف َ‬
‫ه َ‬‫سيياَرْرت َ ُ‬ ‫م َ‬‫ه رسولالله ج ب ِ َ‬ ‫لَ ُ‬
‫ب‬‫هي َ‬‫حّتى ذَ َ‬ ‫مَزادَةَ َ‬ ‫ح ال ْ َ‬ ‫فت َ َ‬‫ف َ‬‫ل َ‬ ‫ها َ‬
‫قا َ‬ ‫ع َ‬‫م ب َي ْ َ‬
‫حّر َ‬
‫ها َ‬ ‫م ُ‬
‫شْرب َ َ‬ ‫حّر َ‬‫ذي َ‬ ‫ال ّ ِ‬
‫ها‪.‬‬‫في َ‬
‫ما ِ‬ ‫َ‬
‫مردی مشكي از شراب را به پیامبر ج هششدیه داد‪ ،‬پیششامبر ج فرمششود‪:‬‬
‫آیا میدانی که خداوند آن را حرام کرده است؟ گفت‪ :‬نه‪ ،‬و با یک نفر‬
‫در گوشی حرف زد‪ .‬پیامبر ج خطاب به او فرمود‪ :‬مخفیانه چه چیزی‬
‫را به او گفتی؟ مرد گفت‪ :‬بششه وی دسششتور دادم آن مشششك شششراب را‬
‫بفروشد‪ .‬پیامبر فرمود‪ :‬کسی کششه نوشششيدنش را حششرام کششرده اسششت‪،‬‬
‫فروختن آن را هم روا نمیداند‪ .‬راوی میگوید‪ :‬مرد سششر مشششك را بششاز‬
‫کرد و همهي شراب را ریخت‪.‬‬
‫و از عايشه روايت شده است كه هنگششامي كششه آيششات آخششر سششورهي‬
‫بقره نازل شد پيامبر از منزل خششارج شششد و فرمششود‪ :‬خريششد و فششروش‬
‫شراب حرام شد‪) .‬بخاري(‬
‫مسلم و بخاری از ابنعباس روایت میکننششد کششه گفششت‪ :‬بششه عمششر خششبر‬
‫دادند که فلنی در کار خریششد و فششروش شششراب اسششت‪ ،‬عمششر فرمششود‪:‬‬
‫خداوند او را نابود کند! مگر نمیداند حضرت ج فرموده است‪:‬‬
‫مُلو َ‬
‫هييا‬ ‫ج َ‬ ‫م َ‬
‫ف َ‬ ‫حو ُ‬ ‫م ال ّ‬
‫شيي ُ‬ ‫هيي ْ‬ ‫ت َ َ‬
‫علي ْ ِ‬ ‫ميي ْ‬
‫حّر َ‬ ‫ه ال ْي َ ُ‬
‫هييودَ ُ‬ ‫ن الّليي ُ‬ ‫لَ َ‬
‫عيي َ‬
‫ها‪.‬‬
‫عو َ‬‫فَبا ُ‬‫َ‬
‫خداوند یهود را لعنت کند‪ ،‬چون آنان پیهي حرامشده را ذوب میکنند‬
‫و آن را میفروشند‪.‬‬
‫تحریم مردار و احکام ذبح حیوان‬

‫ایمان داریم که خداوند مردار‪ ،‬گوشت خوک و حيواني را که بشه نشام‬
‫غیرخششدا ذبششح شششده باشششد حششرام کششرده اسششت و اينكششه هیششچ حیششوانی‬
‫خوردنش حلل نیست مگر اینکه ذبح شود‪ .‬در حیواناتی که انسان بر‬
‫آنها تسلط دارد‪ ،‬ذبح کردن با بریدن حلق یا جلوي گردن یا قطع نششای‬
‫و دو رگ گششردن صششورت میگیششرد و در حیوانششاتی کششه انسششان بششر آنهششا‬
‫مسلط نيست مانند شتر رم كرده‪ ،‬ذبح آنها بشا ایجششاد زخششم در بششدنش‬
‫کامل میشود‪ ،‬همچنین شخص ذبحکننده باید مسششلمان یششا اهششل کتششاب‬
‫باشد و عمدا ً گفتن بسمله را ترک نکند و حیوان را با نام غیرخدا ذبح‬
‫نکند و اگر شبههای در ذبح بوجود آمد و معلوم نشد که حيوان هنگششام‬
‫ذبح زنده بوده است یا مرده‪ ،‬در این حششالت خششوردنش حششرام اسششت‪.‬‬
‫واجب است که حیششوان بششه بهششترین صششورت ذبششح شششود چششون خداونششد‬
‫نیکوکاری را در هر چیزی تشریع فرموده است‪.‬‬
‫ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ‬ ‫چﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ‬
‫ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ گ چ المائدة‪٣ :‬‬
‫)اي مؤمنان!( بر شما حرام است )خششوردن گوشششت( مششردار‪ ،‬خششون‬
‫)جاري(‪ ،‬گوشت خوك‪ ،‬حيواناتي كه به هنگام ذبح نام غيرخدا بر آنهششا‬
‫بششرده شششود و بششه نششام ديگششران سششر بريششده شششود‪ ،‬حيوانشاتي كشه خفششه‬
‫هاند‪ ،‬آنهششايي كششه از‬
‫هاند‪ ،‬حيواناتي كه با شكنجه و كتك كشته شششد ‌‬ ‫شد ‌‬
‫هانششد‪ ،‬آنهششايي كششه بششر اثششر شششاخ ‌زدن حيوانششات‬
‫بلندي پرت شده و مرد ‌‬
‫هاند‪ ،‬حيواناتي كه درندگان از بدن آنها چيزي خورده و بششدان‬ ‫ديگر مرد ‌‬
‫هاند‪ ،‬مگر اين كه )قبل از مرگ بدانها رسيده و( آنها را سر‬ ‫سبب مرد ‌‬
‫بريده باشيد‪ ،‬حيواناتي كه براي نزديكي به بتان قرباني شد ‌‬
‫ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ‬ ‫چ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡﯗ ﮢ ﮣ ﮤ‬
‫ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯢ چ النعام‪١٤٥ :‬‬ ‫ﮰ‬
‫)اي پيغمبر!( بگو‪ :‬در آنچه به مششن وحششي شششده اسششت‪ ،‬چيششزي را بششر‬
‫ييابم‪ ،‬مگر )چهار چيز و آنها عبارتنششد از‪ (:‬مششردار‪،‬‬
‫هاي حرام نم ‌‬
‫خورند ‌‬
‫خزده‪ ،‬درنده خورنده‪ ،‬ذبششح‬ ‫تگشته‪ ،‬شا ‌‬
‫)همچون حيوان خفه شده‪ ،‬پر ‌‬
‫شرعي نشده( و خون روان )نه بسته همچون جگششر و سششپرز و خششون‬
‫مانده در ميان عروق‪ ،‬كه مباح است(‪ ،‬و گوشت خوك كه همهي اينها‬
‫ناپاك )و مضّر براي بدن( هستند‪ ،‬و گوشت حيواني كه )در وقت ذبششح‬
‫به نام خدا سر بريده نشده باشد و بلكه( به نام )بتي يا معبودي( جششز‬
‫خشدا سشر بريشده ششده باششد )كشه مشايهي خشروج از عقيشدهي صشحيح‬
‫است(‪.‬‬
‫از جابربنعبدالله روایت شده است که گفششت از پیششامبر ج در حششالیکه‬
‫در سال فتح در مکه به سر میبردند شنيدم كه فرمود‪:‬‬
‫ر‬
‫زييي ِ‬ ‫خن ْ ِ‬‫وال ْ ِ‬ ‫ة َ‬ ‫مي َْتيي ِ‬ ‫وال ْ َ‬ ‫ر َ‬ ‫ميي ِ‬ ‫ع ال ْ َ‬
‫خ ْ‬ ‫م ب َْييي َ‬ ‫حييّر َ‬ ‫ه َ‬ ‫سييول َ ُ‬ ‫وَر ُ‬ ‫ه َ‬ ‫ن الّليي َ‬ ‫إِ ّ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ه‬‫فيإ ِن ّ ُ‬‫ة َ‬ ‫مي ْت َي ِ‬‫م ال ْ َ‬‫حو َ‬ ‫شي ُ‬ ‫ت ُ‬ ‫ل ي َييا رسييولالله أَرأي ْي َ‬ ‫قيي َ‬ ‫ف ِ‬‫صَنام ِ َ‬ ‫واْل ْ‬ ‫َ‬
‫ح ِبهييا‬ ‫صييب َ ُ‬ ‫ست َ ْ‬ ‫و يُ ْ‬ ‫جلييودُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫هييا ال ُ‬ ‫ن بِ َ‬ ‫ه ُ‬ ‫وُيييدْ َ‬ ‫ن َ‬ ‫ُ‬
‫سييف ُ‬ ‫هييا ال ّ‬ ‫َ‬
‫ي ُطلييى ب ِ َ‬ ‫ْ‬
‫َ‬
‫عن ْدَ ذل ِك‪:‬‬ ‫سول الله ج ِ‬ ‫ُ‬ ‫م قال َر ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫م‪ .‬ث ّ‬ ‫حَرا ٌ‬‫و َ‬ ‫ه َ‬ ‫فقال ل ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫س؟ َ‬ ‫الّنا ُ‬
‫م‬ ‫ُ‬
‫ملييوهُ ثي ّ‬ ‫ُ‬ ‫ج َ‬ ‫مها َ‬ ‫حو َ‬ ‫شي ُ‬ ‫م ُ‬ ‫حيّر َ‬ ‫مييا َ‬ ‫هل ّ‬‫َ‬ ‫ن اللي َ‬ ‫هييودَ إ ِ ّ‬ ‫ْ‬
‫ه الي َ ُ‬ ‫ل اللي ُ‬ ‫قات َ َ‬ ‫َ‬
‫َ‬
‫ه‪) .‬متفق عليه(‬ ‫من َ ُ‬ ‫فأك َُلوا ث َ َ‬ ‫عوهُ َ‬ ‫با ُ‬
‫خداوند و فرستادهاش خرید و فروش شراب‪ ،‬مششردار‪ ،‬خششوک و بتهششا‬
‫را تحریم کردهاند‪ ،‬گفته شد‪ :‬ای پیامبر خدا آیا درست اسششت از پیهي‬
‫مششردار جهششت رنششگ و روغششن زدن کشششتی و چششرب كششردن پوسششت و‬
‫روشنایی استفاده شود؟‬
‫فرمود‪ :‬نه‪ ،‬سپس پیامبر فرمود‪ :‬خداوند یهود را نابود کنششد‪ ،‬هنگشامی‬
‫که پیهي حیوانات بر آنان حرام شششد‪ ،‬آن را ذوب کردنششد سششپس آن را‬
‫فروختند و پولش را خوردند‪) .‬بخاري و مسلم(‬
‫بخاری در صحیحش از عطاء روایت کرده است که‪ :‬ذبح و نحر تنهششا‬
‫در موضع ذبح و نحر جايز هستند‪ ،‬از ابنعباس روایت شده اسششت كششه‪:‬‬
‫ذبح در حلق و دو رگ گردن است‪ ،‬ابنعباس و ابنعمر و انس گفتهاند‪:‬‬
‫اگر سر حیوان قطع شد مشکلی ندارد‪.‬‬
‫بخاری در صحیحش روایت کرده است که كنيز کعببنمالك در مقابل‬
‫پولی شترهای او را میچراند‪ ،‬یکی از گوسفندها مریض شششد و او هششم‬
‫با تکه سنگی آن را سر برید‪ ،‬جریان را برای حضرت تعریششف کردنششد‪،‬‬
‫پیامبر ج فرمود‪ :‬آن را بخورید‪.‬‬
‫آیهي ‪ 118‬سورهي انعام به واجب بودن بسمله اشاره میفرماید‪:‬‬
‫چ ﯺ ﯺ ﯼ ی ی ی ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ چ النعام‪١١٨ :‬‬
‫هيافتگان و گمراهان را بهتر از هركسي‬ ‫پس )از آنجا كه خدا را ‌‬
‫يشناسد‪ ،‬به ضللت مشركان در تحريم برخي از چهارپايششان گششوش‬ ‫م ‌‬
‫فرا ندهيد و( از گوشت چهارپايي بخوريد كه به هنگام ذبح نام خششدا را‬
‫هاند )و آن را به نام الله‪ ،‬نه به نشام كسشي يشا چيشزي جشز او‬ ‫بر آن برد ‌‬
‫هاند( اگششر بششه آيششات خششدا )و از جملششه بششه آيششات وارده در اي ‌‬
‫ن‬ ‫سر بريد ‌‬
‫باره( ايمان داريد‪.‬‬
‫ک‬ ‫چ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉﮊ ژ ﮌ ﮍ ﮎ‬
‫کک ﮒ گ گ گ ﮖ چ النعام‪١٢١ :‬‬
‫از گوشت حيواني نخوريد كه )به هنگام ذبح عمدًا( نام خدا بر آن‬
‫برده نشده است )و يا به نام ديگران و يا به خششاطر بتششان سششر بريششده‬
‫شده است(‪ .‬چرا كه خوردن از چنين گوشششتي‪ ،‬نافرمششاني )از دسششتور‬
‫خشششدا( اسشششت‪ .‬بيگمشششان اهريمنشششان و ششششياطين صشششفتان‪ ،‬مطشششالب‬
‫يكنند تا ايششن‬
‫هانگيزي به طور مخفيانه به دوستان خود القاء م ‌‬ ‫وسوس ‌‬
‫كه با شما منازعه و مجادله كننششد )و بكوشششند كششه شششما را بششه تحريششم‬
‫آنچه خدا حلل كرده است وادارند(‪ .‬اگر از آنان اطاعت كنيد بيگمششان‬
‫شما )مثل ايشان( مشرك خواهيد بود‪.‬‬
‫هدف این است که هرگز نبایششد عمششدی بسششمله تششرک شششود‪ ،‬و بششرای‬
‫غیرخدا هم ذبح نگردد‪.‬‬
‫بخششاری از عايشششه روایششت میکنششد کششه‪ :‬گروهششی بششه پیششامبر ج گفتنششد‪:‬‬
‫جماعتی برای ما گوشت میآورند‪ ،‬ما نمیدانیم آیا هنگام ذبح‪ ،‬نام خششدا‬
‫را ذكر ميكنند یا نه؟ فرمود‪ :‬شما بشا نشام خشدا آن را بخوریشد‪ ،‬عايششه‬
‫میفرماید‪ :‬آن جماعت تازه مسلمان شده بودند‪.‬‬
‫خداوند در مورد حلل بودن ذبايح اهل کتاب میفرماید‪:‬‬
‫ﯥ ﯦ ﯧ ﰈ چ المائدة‪٥ :‬‬ ‫ﯣ ﯤ‬ ‫ﯢ‬ ‫ﯡ‬ ‫ﯠ‬ ‫چ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝﯞ ﯟ‬

‫امروزه )با نزول اين آيه( بششراي شششما همهي چيزهششاي پششاكيزه )طبششع‬
‫سالمپسند( حلل گرديد‪ ،‬و )ذبايح و( خوراك اهل كتاب )جششز آنچششه بششا‬
‫آيات ديگر تحريم شده است( براي شما حلل اسششت و خششوراك شششما‬
‫براي آنان حلل است‪.‬‬
‫بخاری در مورد طعامهم از ابنعباس روایت کرده است کششه فرمششود‪:‬‬
‫طعامهم به معنی ذبائحهم است‪.‬‬
‫بخاری از زهری روایت کرده است کششه گفششت‪ :‬ذبششح نصششارا اشششکالی‬
‫ندارد‪ ،‬ولي اگر شنیدید که حیوانی را با نام غيرخششدا ذبششح کردنششد آنششرا‬
‫نخورید و اگر نشنیدید خداوند آن را حلل كرده اسشت‪ ،‬هشر چنششد كفششر‬
‫آنها را ميدانيم‪ .‬سپس امام بخاری می فرماید‪ :‬این تفسیر از علی ط‬
‫نيز روایت شده است‪.‬‬
‫حدیثی از عشدیبنحاتم روایشت ششده اسشت کشه بشه ایشن اصشل اششاره‬
‫میفرماید‪ :‬اصل در گوشتها تحریم است مگر اينكه دلیل حلل بودنش‬
‫روشن گردد و هنگام وجود شبهه در مورد ذبح رعایت حکم اصلی که‬
‫تحریم میباشد لزم است‪ ،‬پیامبر ج میفرماید‪:‬‬
‫ل‬‫ن أ َك َي َ‬ ‫وإ ِ ْ‬ ‫ل َ‬ ‫فك ُي ْ‬ ‫ل َ‬ ‫قت َي َ‬ ‫و َ‬‫ك َ‬ ‫سي َ‬ ‫م َ‬ ‫فأ ْ‬
‫ك وسميت َ َ‬
‫ت ك َل ْب َ َ َ َ ّ ْ َ‬ ‫سل ْ َ‬ ‫ذا أْر َ‬
‫إ َ َ‬
‫م ي ُ يذْك َْر‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫با‬ ‫ل‬ ‫َ‬ ‫ك‬ ‫َ‬
‫ط‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫خا‬ ‫َ‬ ‫ذا‬‫َ‬ ‫إ‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫س‬ ‫ف‬‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ن‬ ‫لى‬ ‫َ‬ ‫ع‬
‫َ‬ ‫ك‬‫َ‬ ‫س‬ ‫م‬ ‫فإن ّما أ َ‬ ‫َ‬ ‫ل‬‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ك‬ ‫ف َِل ت َأ ْ‬
‫َ‬
‫ْ‬ ‫ِ ً‬ ‫ِ ِ َ ِ‬ ‫ْ َ‬ ‫ِ َ‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫ري‬ ‫ك َل ت َ يدْ ِ‬ ‫فإ ِن ّ ي َ‬
‫َ‬
‫ل َ‬ ‫فَل ت َأك ُي ْ‬ ‫ن َ‬ ‫قت َل ْ ي َ‬ ‫و َ‬
‫ن َ‬ ‫سك ْ َ‬‫م َ‬ ‫فأ ْ‬ ‫ها َ‬ ‫عل َي ْ َ‬ ‫ه َ‬ ‫م الل ّ ِ‬ ‫س ُ‬
‫ا ْ‬
‫ن ل َي ْ َ‬
‫س‬ ‫مي ْ ِ‬ ‫و َ‬‫و يَ ْ‬ ‫وم ٍ أ ْ‬ ‫عدَ ي َ ْ‬ ‫ه بَ ْ‬ ‫جدْت َ ُ‬‫و َ‬ ‫ف َ‬ ‫صي ْدَ َ‬ ‫ت ال ّ‬ ‫مي ْ َ‬ ‫ن َر َ‬ ‫وإ ِ ْ‬ ‫ل َ‬ ‫قت َ َ‬ ‫آيها َ‬
‫ْ‬
‫فَل ت َأك ُي ْ‬ ‫َ‬
‫ل)متفييق‬ ‫ء َ‬ ‫ما ِ‬ ‫في ال ْ َ‬ ‫ع ِ‬ ‫ق َ‬ ‫و َ‬ ‫ن َ‬ ‫وإ ِ ْ‬ ‫ل َ‬‫فك ُ ْ‬ ‫ك َ‬ ‫م َ‬‫ه ِ‬ ‫س ْ‬ ‫ه إ ِّل أث َُر َ‬ ‫بِ ِ‬
‫عليه(‬
‫اگر سگ تعلیمشدهای را رها کردید و نام خدا را ذکششر کردیششد‪ ،‬سششگ‬
‫حیوانی را گرفت و کشت خششوردنش حلل اسششت‪ ،‬ولششی اگششر سششگ از‬
‫گوشت حیوان خورد‪ ،‬آن را نخورید چون سگ حیوان را برای خششودش‬
‫گرفته است‪ ،‬و همچنین اگر چند سگ با هم به شکار حیوانی رفتنششد و‬
‫شما بر سگ خود نششام خششدا را ذکششر نکردیششد‪ ،‬و همهي آنهششا حیششوانی را‬
‫شکار کردند و کشتند از آن حیوان نخورید‪ ،‬چون نمیدانیششد کششدامیک از‬
‫آنها حیوان را کشته است‪ ،‬اگر به شکاری تیر انداختید و بعد از یک یششا‬
‫دو روز حیوان را پیدا کردید متوجه شدید کششه تنهششا تیششر شششما بششه بششدن‬
‫حیوان اصابت کرده است و زخم دیگری بشر آن دیشده نمیششود‪ ،‬آن را‬
‫بخورید‪ ،‬ولی اگر در آب افتاده بود آن را نخورید چون احتمال دارد با‬
‫آب غرق شده باشد‪) .‬بخاري و مسلم(‬
‫بخاری و مسلم دوباره از عدیبنحاتم روایت کردهاند که گفت‪:‬‬
‫ل ك َل ْبي ُ‬ ‫ُ‬
‫يج‬ ‫ل الن ّب ِ ّ‬ ‫قا َ‬ ‫ف َ‬ ‫مي َ‬ ‫س ّ‬ ‫وأ َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫س ُ‬ ‫ت َيا رسولالله إ ِّني أْر ِ‬ ‫قل ْ ُ‬ ‫ُ‬
‫ْ‬
‫فَل ت َأك ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ت ك َل ْب َ َ‬ ‫َ‬
‫ما‬ ‫فإ ِن ّ َ‬‫ل َ‬ ‫ل َ‬‫فأك َ َ‬ ‫ل َ‬ ‫قت َ َ‬ ‫ف َ‬ ‫خذ َ َ‬ ‫فأ َ‬ ‫ت َ‬ ‫مي ْ َ‬ ‫س ّ‬ ‫و َ‬ ‫ك َ‬ ‫سل ْ َ‬ ‫ذا أْر َ‬ ‫إِ َ‬
‫ه ك َل ًْبا آ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫خيَر‬ ‫ع ُ‬ ‫م َ‬ ‫جدُ َ‬ ‫ل ك َل ِْبي أ ِ‬ ‫س ُ‬ ‫ت إ ِّني أْر ِ‬ ‫قل ْ ُ‬ ‫ه ُ‬ ‫س ِ‬‫ف ِ‬ ‫عَلى ن َ ْ‬ ‫ك َ‬ ‫س َ‬ ‫م َ‬ ‫أ ْ‬
‫ك‬‫عل َييى ك َل ِْبي َ‬ ‫ت َ‬ ‫مي ْ َ‬ ‫س ّ‬ ‫ما َ‬ ‫فإ ِن ّ َ‬ ‫ل َ‬ ‫ل َل ت َأ ْك ُ ْ‬ ‫قا َ‬ ‫ف َ‬‫خذَهُ َ‬ ‫ما أ َ َ‬ ‫َ‬
‫ري أيه َ‬ ‫ِ‬
‫َ‬
‫َل أدْ‬
‫غيره و َ‬
‫ذا‬‫ل إِ َ‬ ‫قيا َ‬ ‫ف َ‬‫ض َ‬ ‫عيَرا ِ‬ ‫م ْ‬ ‫د ال ْ ِ‬ ‫صيي ْ ِ‬ ‫ن َ‬ ‫ع ْ‬ ‫ه َ‬ ‫سأل ْت ُ ُ‬ ‫عَلى َ ْ ِ ِ َ َ‬ ‫م َ‬ ‫س ّ‬ ‫م تُ َ‬ ‫ول َ ْ‬ ‫َ‬
‫فلَ‬ ‫قي يذٌ َ‬ ‫و ِ‬ ‫َ‬ ‫ه فقت َي َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫وإ ِ َ‬ ‫ُ‬
‫ه فك ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ه َ‬ ‫ل فيإ ِن ّ ُ‬ ‫ض ِ‬ ‫عْر ِ‬ ‫ت بِ َ‬ ‫صب ْ َ‬ ‫ذا أ َ‬ ‫ل َ‬ ‫حدّ ِ‬ ‫ت بِ َ‬ ‫صب ْ َ‬ ‫أ َ‬
‫ل‪.‬‬ ‫ت َأ ْك ُ ْ‬
‫گفتم‪ :‬ای پیامبر خدا من سگم را رها میکنم و نششام خششدا را بششر زبششان‬
‫میآورم‪ ،‬پیامبر فرمود‪ :‬اگر سگت را با ذکر نام خدا رها کردی سششپس‬
‫حیوانی را گرفت و کشت و از آن خورد تو از آن پرهیز کششن چششون آن‬
‫را برای خودش شکار کرده است نه برای تو‪ ،‬گفتم‪ :‬من سگم را رها‬
‫میکنم و متوجه سگهای دیگران میشوم و نمیدانم کششدامیک حیششوان را‬
‫شکار کرده است؟ پیامبر ج فرمود‪ :‬باز هم پرهیششز کششن چششون تششو نششام‬
‫خدا را بر سگ خود ذکر کردهاي نه بر سگهای دیگر‪.‬‬
‫حششدیث شششدادبناوس بششه سششربریدن نیکششوي حيششوان اشششاره میکنششد‪،‬‬
‫میگویششد‪ :‬دو چیششز را از حضششرت ج بششه خششاطر سششپردهام پیششامبر ج‬
‫میفرمود‪:‬‬
‫قت َل ْت ُم َ َ‬ ‫عَلى ك ُ ّ‬
‫سُنوا‬ ‫ح ِ‬‫فأ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ذا َ‬ ‫ء َ‬
‫فإ ِ َ‬ ‫ي ٍ‬ ‫ْ‬ ‫ش‬‫ل َ‬ ‫ن َ‬ ‫سا َ‬ ‫ح َ‬‫ب اْل ِ ْ‬ ‫ه ك َت َ َ‬ ‫ن الل ّ َ‬ ‫إِ ّ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ال ْ ِ‬
‫ه‬
‫فَرت َ ُ‬‫شي ْ‬‫م َ‬ ‫ح يدُك ُ ْ‬‫ح يد ّ أ َ‬ ‫ولي ُ ِ‬ ‫ح َ‬‫س يُنوا الذّب ْي َ‬
‫ح ِ‬‫فأ ْ‬ ‫م َ‬ ‫ذا ذَب َ ْ‬
‫حت ُ ْ‬ ‫وإ ِ َ‬
‫ة َ‬ ‫قت ْل َ‬
‫ه )رواه مسلم(‬ ‫ح ذَِبي َ‬
‫حت َ ُ‬ ‫ر ْ‬ ‫فل ْي ُ ِ‬
‫َ‬
‫خداوند احسان و نیکششو رفتششار كششردن بششا هششر چیششزی را واجششب كششرده‬
‫است‪ ،‬هرگاه حیوانی را کشتید با بهترین شیوه آن را بكشید و هرگاه‬
‫حیوانی را سر بریدید آن را با بهترین شیوه ذبح کنید‪ ،‬باید کارد را تیز‬

‫کنید تا به آسانی سر حیوان بریده شود‪) .‬مسلم(‬
‫هر چیزی که به خوردن مال مردم به ناحق منجرشود‪،‬‬

‫حرام است‬
‫ایمان داریم که خداوند رشوه‪ ،‬نیرنگ‪ ،‬خیانت‪ ،‬ضرر‪ ،‬تعريششف بيجششاي‬
‫كال‪ ،‬احتکار و امثال اینها را که به خوردن مال مردم بششه نششاحق منجششر‬
‫میشوند حرام كرده است‪.‬‬
‫ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ‬ ‫ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ‬ ‫چﭩ ﭪ‬
‫ﮂچالنساء‪٢٩ :‬‬
‫هايد! اموال همديگر را به نششاحق )يعنششي از‬‫اي كساني كه ايمان آورد ‌‬
‫راههششاي نامشششروعي همچششون‪ :‬دزدي‪ ،‬خيششانت‪ ،‬غصششب‪ ،‬ربششا‪ ،‬قمششار‪،‬‬
‫و ‪ ( . . .‬نخوريششد مگششر ايششن كششه )تص شّرف شششما در امششوال ديگششران از‬
‫طريشششق( داد و سشششتدي باششششد كششه از رضشششايت )بششاطني دو طشششرف(‬
‫سرچشمه بگيرد‪.‬‬
‫خداوند بندگان مششؤمنش را از خششوردن مششال يكششديگر بششه باطششل نهششی‬
‫كرده است‪ ،‬یعنی در مورد تمششام درآمششدهای باطششل ماننششد ربششا‪ ،‬قمششار‪،‬‬
‫رشوه‪ ،‬نیرنگ و تصرفاتی که به دشششمنی میششان مششردم منجششر میشششود‬
‫هشدار داده است‪.‬‬
‫ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ چ‬ ‫ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ‬ ‫چ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡﯗ‬
‫البقرة‪١٨٨ :‬‬
‫و اموال خودتان را به باطل )و ناحق‪ ،‬همچون رشوه و ربا و غصب‬

‫و دزدي ‪ (. . .‬در ميان خود نخوريد و آن را به امراء و قضششات تقششديم‬
‫نكنيد تا از روي گناه‪ ،‬بخشي از اموال مردم را بخوريد و شششما بششر آن‬
‫هايشد و مرتكششب گنشاه‬
‫آگششاه باشششيد )و بدانيشد كشه سشتمكار را يشاري داد ‌‬
‫هايد(‪.‬‬
‫شد ‌‬
‫آیه بشه بطلن رششوه اششاره میفرمایشد‪ ،‬و بیشان میکنشد كشه شايسشته‬
‫نيست كه كسي دشمني ورزد در حاليكه ميداند ظالم است‪.‬‬
‫در مورد تحريم غش ابوهريره چنين روايت ميكند‪:‬‬
‫هييا‬‫في َ‬ ‫ل ي َيدَهُ ِ‬‫خي َ‬‫فأ َدْ َ‬‫عييام ٍ َ‬‫ة طَ َ‬ ‫عل َييى ُ‬
‫ص يب َْر ِ‬ ‫مّر َ‬ ‫ن رسولالله ج َ‬ ‫أ ّ‬
‫َ‬
‫َ‬
‫ل‬‫قييا َ‬ ‫ب الطّ َ‬
‫عييام ِ َ‬ ‫ح َ‬ ‫صييا ِ‬ ‫ذا ي َييا َ‬ ‫هي َ‬‫مييا َ‬ ‫ل َ‬‫قا َ‬ ‫ه ب َل ًَل َ‬
‫ف َ‬ ‫ع ُ‬
‫صاب ِ ُ‬‫تأ َ‬ ‫فَنال َ ْ‬ ‫َ‬
‫ّ‬ ‫ه َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫لأ َ‬ ‫قا َ‬‫ماءُ َيا رسولالله َ‬ ‫َ‬
‫عييام ِ‬‫وقَ الط َ‬ ‫في ْ‬ ‫علت َ ي ُ‬‫ج َ‬‫فل َ‬ ‫س َ‬ ‫ه ال ّ‬‫صاب َت ْ ُ‬‫أ َ‬
‫مّني‪) .‬رواه مسلم(‬ ‫س ِ‬ ‫فل َي ْ َ‬
‫ش َ‬‫غ ّ‬ ‫ن َ‬ ‫م ْ‬‫س َ‬ ‫ي ي ََراهُ الّنا ُ‬ ‫كَ ْ‬
‫رسول خدا از کنار انباری از طعام ميگذشت‪ ،‬دستش را در آن وارد‬
‫کرد‪ .‬در انگشتانش رطوبتی را احساس کرد‪ ،‬از صاحب انبار پرسششيد‪:‬‬
‫این چیست؟ گفت‪ :‬ای رسول خدا باران بر آن باریده است‪ .‬فرمششود‪:‬‬
‫چرا قسمت مرطوب را بالی طعام نگذاشتید تا مششردم آن را ببیننششد؟‬
‫کسی که در معامله غش کند از ما نیست‪) .‬مسلم(‬
‫حديث معقلبنيسار مزني به تحريم فريب مردم توسط حاكم اشششاره‬
‫ميكند‪» :‬ما من عبد يسترعيه الله رعية يموت يوم يموت و هو غششاش‬
‫لرعيته إل حرم الله عليه الجنة«‪).‬رواه مسلم(‬
‫بندهاي نيست كه خداوند مسؤليت مردم را به او سپرده باشششد و او‬
‫در اين كار غش كند و مردم را فريب دهد و بر اين حال بميرد‪ ،‬مگششر‬
‫اينكه خداوند بهشت را بر او حرام كرده است‪) .‬مسلم(‬
‫در حدیث دیگري از ابوهریره به نهی از گول زدن اشاره میفرماید‪:‬‬
‫ر )رواه‬ ‫ع ال ْ َ‬
‫غ يَر ِ‬ ‫ن ب َي ْي ِ‬
‫عي ْ‬
‫و َ‬
‫ة َ‬
‫صييا ِ‬ ‫ع ال ْ َ‬
‫ح َ‬ ‫ن ب َي ْي ِ‬
‫ع ْ‬
‫هى رسولالله ج َ‬‫نَ َ‬
‫مسلم(‬
‫پیششامبر ج از خریششد و فششروش سششنگریزهها و از معششاملهای کششه در آن‬

‫گول زدن یکی از طرفین باشد نهی فرموده است‪) .‬مسلم(‬
‫نهی از معاملهای که همراه گول زدن است‪ ،‬یکی از اصول و ارکان‬
‫بیع اسلمی است و مسائل فراوانی را در برمیگيرد‪ ،‬از جمله خريد و‬
‫فروش جنسي كه مجهول است و يا در زمان معامله موجششود نيسششت‬
‫)بيع معدوم( و اشیائی که هنوز کامل ً به تملک فروشنده درنیامدهانششد‪.‬‬
‫گاهی نیاز شدید موجب میشششود کششه انسششان مقششداری ضششرر را تحمششل‬
‫کند‪ ،‬مثل ً نداشتن شناخت کامل در مورد اساس و باطن خانه و خرید‬
‫و فروش گوسفند حششامله‪ ،‬كششه چنیششن خریششد و فروشششی صششحیح اسششت‬
‫چون اساس خانه تابع خششانه و آنچششه داخششل شششکم حیششوان اسششت تششابع‬
‫حیوان است و نمیتوان آنها را ديد‪.‬‬
‫در مورد تحریم تمجيد جنس در معامله از ابنعمر روایت شده است‬
‫که گفت‪:‬‬
‫ش‪).‬متفق عليه(‬
‫ج ِ‬
‫ن الن ّ ْ‬
‫ع ْ‬
‫يج َ‬
‫هى الن ّب ِ ّ‬
‫نَ َ‬
‫پیامبر ج از تعريف و تمجيد كالي مورد معامله نهی فرموده اسششت‪.‬‬
‫ابنابیاوفی میگوید‪ :‬ناجش یعنی خورنششدهي ربششا در پنهششانی‪ .‬و نجششش‪:‬‬
‫یعنی اینکه شخصی در معاملهي دو نفر دخالت کند و قیمت باليی را‬
‫برای کشال پیششنهاد کنشد تشا ارزش کشال را بشال بشبرد هشر چنشد خشودش‬
‫خریدار نیست‪.‬‬
‫در خصششوص حششرام بششودن دخششالت در معششاملهي دیگششران پیششامبر ج‬
‫ض‪).‬متفق عليه(‬ ‫م َ َ‬
‫ضك ُ ْ‬ ‫وَل ي َب ِ ْ‬
‫ع ٍ‬
‫ع بَ ْ‬
‫على ب َي ْ ِ‬ ‫ع ُ‬
‫ع بَ ْ‬ ‫َ‬
‫بر معاملهي همدیگر معامله نکنید‪) .‬مسلم و بخاري(‬
‫در روایت دیگري آمده است كه‪:‬‬
‫ه إ ِّل‬ ‫ة أَ ِ‬
‫خي ِ‬ ‫خطْب َ ِ‬
‫عَلى ِ‬ ‫خطُ ْ‬
‫ب َ‬ ‫وَل ي َ ْ‬
‫ه َ‬ ‫ع أَ ِ‬
‫خي ِ‬ ‫ل َ َ‬
‫على ب َي ْ ِ‬ ‫ج ُ‬
‫ع الّر ُ‬ ‫َل ي َب ِ ْ‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫ه‪).‬متفق عليه(‬ ‫ن لَ ُ‬
‫ن ي َأذ َ َ‬ ‫أ ْ‬
‫کسی بششر معششاملهي دیگششری معششامله نکنششد و کسششی بششر خواسششتگاری‬
‫دیگری به خواستگاری نرود مگر اینکششه خواسششتگار اول اجششازه بدهششد‪.‬‬
‫حدیث معمربنعبدالله به حرام بودن احتکار اشاره میكند‪:‬‬
‫ئ‪).‬رواه مسلم(‬ ‫حت َك ُِر إ ِّل َ‬
‫خاطِ ٌ‬ ‫َل ي َ ْ‬
‫تنها انسان گناهکار احتکار میکند‪) .‬مسلم(‬
‫احتکار یعنی‪ :‬خریدن کال و نگاه داشتن آن تا زماني كه قیمتش بششال‬
‫رود و مردم نیازمند آن کششال شششوند‪ .‬حکمششت تحریششم احتکششار برطششرف‬
‫کردن ضرر و زیان از مردم است‪.‬‬
‫حدیث ابیامامه به عاقبت بد کسی اشاره میكند که مال مردم را به‬
‫ناحق میخورد و سوگند دروغ یاد میکند‪:‬‬
‫َ‬
‫ه ل َي ُ‬
‫ه‬ ‫ب الل ّي ُ‬ ‫جي َ‬
‫و َ‬ ‫ف َ‬
‫ق يد ْ أ ْ‬ ‫ه َ‬ ‫مين ِي ِ‬ ‫سل ِم ٍ ب ِي َ ِ‬
‫م ْ‬ ‫ئ ُ‬ ‫ر ٍ‬ ‫م ِ‬ ‫قا ْ‬ ‫ح ّ‬ ‫ع َ‬ ‫قت َطَ َ‬‫نا ْ‬
‫م ْ‬‫َ‬
‫سيًرا‬ ‫َ ِ‬ ‫ي‬ ‫ً‬
‫ئا‬ ‫ْ‬ ‫ي‬‫ش‬ ‫َ‬ ‫ن‬‫َ‬ ‫َ‬
‫كا‬ ‫ن‬ ‫إ‬
‫َ ِ ْ‬‫و‬ ‫ٌ‬
‫ل‬ ‫ج‬ ‫ر‬
‫ُ َ ُ‬ ‫ه‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫َ‬
‫ل‬ ‫قا‬‫َ‬ ‫َ‬
‫ف‬ ‫ة‬ ‫ن‬‫ج‬
‫َ ّ َ‬ ‫ْ‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ه‬
‫ْ ِ‬ ‫ي‬‫َ‬ ‫ل‬ ‫ع‬
‫َ‬ ‫م‬‫ال ّ َ َ َ ّ َ‬
‫ر‬ ‫ح‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫نا‬
‫ك‪) .‬رواه مسلم(‬ ‫َ‬ ‫ن َ‬ ‫قا َ‬ ‫َيا رسولالله َ‬
‫ن أَرا ٍ‬ ‫م ْ‬ ‫ضيًبا ِ‬ ‫ق ِ‬ ‫وإ ِ ْ‬ ‫ل َ‬
‫پیامبر ج فرمود‪ :‬هر کس با سوگند خوردنش حق مسلمانی را ضايع‬
‫كند‪ ،‬خداوند دوزخ را بششرای او مقششرر و بهشششت را بششر او حششرام كششرده‬
‫اسششت‪ .‬مششردی گفششت‪ :‬ای رسششول خششدا‪ ،‬اگششر آن چیششز کششم هششم باشششد؟‬
‫فرمود‪ :‬حتي اگر شاخهای از درخت اراک باشد‪) .‬مسلم(‬
‫دوباره مسلم از ابنمسششعود روایششت کششرده کششه از حضششرت ج شششنیده‬
‫است که فرمود‪:‬‬
‫و‬
‫هيي َ‬
‫و ُ‬ ‫ي الل ّ َ‬
‫ه َ‬ ‫ه لَ ِ‬
‫ق َ‬ ‫ح ّ‬
‫ق ِ‬ ‫ر َ‬
‫غي ْ ِ‬
‫سل ِم ٍ ب ِ َ‬
‫م ْ‬
‫ئ ُ‬
‫ر ٍ‬
‫م ِ‬
‫لا ْ‬ ‫عَلى َ‬
‫ما ِ‬ ‫ف َ‬ ‫حل َ َ‬ ‫ن َ‬‫م ْ‬ ‫َ‬
‫ن‬‫ضَبا ُ‬ ‫َ‬
‫هغ ْ‬ ‫َ‬
‫علي ْ ِ‬ ‫َ‬
‫هر کس براي به دست آوردن دارايی انسان مسششلماني بششه نششاحق و‬

‫دروغ قسم بخششورد‪ ،‬در حششالی بششا خششدا ملقششات میکنششد کششه خششدا بششر او‬
‫خشمگین است‪.‬‬
‫خاتمه‬
‫دعوت مردم و راهنمايی صادقانهي آنها‬

‫ایمان داریم که هر انسانی باید در حد توانش به سششوی حششق دعششوت‬
‫کند‪ ،‬و شوق صادقی در دعوت و هششدایت آنششان داشششته باشششد و وجششود‬
‫نژاد‪ ،‬قبیله و دینهششای مختلششف نبایششد مششوجب تفرقششه و جششدایی آنهششا در‬
‫دعوت بسوی حق شود‪.‬‬
‫خداوند در آیهي ‪ 125‬سورهي نحل میفرماید‪:‬‬
‫چ النحل‪١٢٥ :‬‬ ‫چ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯠ‬
‫)اي پيغمبر!( مردمان را با سخنان استوار و بجا و اندرزهاي نيكششو و‬
‫زيبا بششه راه پروردگششارت فراخششوان‪ ،‬و بششا ايشششان بششه شششيوهي هششر چششه‬
‫ن؛ چرا كه )بر تو تبليغ رسششالت الهششي اسششت بششا‬ ‫نيكوتر و بهتر گفتگو ك ‌‬
‫ّ‬
‫سخنان حكيمانه و مستدلنه و آگاهانه‪ ،‬و به گونهي بس زيبا و گيششرا و‬
‫پيدا‪ ،‬و بر ما هدايت و ضلل و حساب و كتاب و سزا و جزا است‪(.‬‬
‫خداوند دعوت بسوی حق را با حکمت کششه دلیششل واضششح جهششت دفششع‬
‫شبهات است و موعظهي حسنه که پنشد نیکشو و سشخن قشانع کننشده و‬
‫عبرتهای مفید است برای دعوت خاص و عام مردم تشششریع فرمششوده‬
‫است‪ .‬و اگر نیاز به مجادله پیدا شد بايد بششه آرامششی و نرمششی صششورت‬
‫گيرد‪ ،‬تا مايهي آرامش و فروكش كششردن احساسششات طششرف مجششادله‬
‫شود‪ ،‬همشانطور كشه در آیهي ‪ 44‬سششورهي طشه خطشاب بششه موسششی و‬
‫هارون میفرماید‪:‬‬
‫ﮯ ﮰ چ طه‪٤٤ :‬‬ ‫ﮮ‬ ‫ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ‬ ‫چﮨ ﮩ‬

‫سپس به نرمي با او )دربارهي ايمان( سخن بگوييد‪ ،‬شششايد )غفلششت‬
‫خود و عظمت خدا را( ياد كند و )از عاقبت كفششر و طغيششان خششويش و‬
‫عذاب دوزخ( بهراسد‪.‬‬
‫ﮅﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ژ گ چ يوسف‪١٠٨ :‬‬ ‫چﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ‬

‫بگو‪ :‬اين راه من است كه مشن )مردمشان را( بشا آگشاهي و بينشش بشه‬
‫يباشند(‪.‬‬‫يخوانم و پيروان من هم )چنين م ‌‬
‫سوي خدا م ‌‬
‫خداوند در اين آيه به پیامبرش دستور میدهد كه به مشردم خشبر دهشد‬
‫که دعوت به سوی خدا با بصیرت و یقیششن و برهششان روش او و روش‬
‫افرادی است که از او تبعیت میکنند‪.‬‬
‫قرآن کریم شدت حرص پيامبر ج را در دعوت مردم به سششوي حششق‬
‫این گونه به تصویر میکشد‪:‬‬
‫چ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ چ الكهف‪٦ :‬‬
‫نزديك است خويشتن را در پي )دوري گزيدن و روي گردانيدن(‬
‫ايشان )از ايمان آوردن‪ ،‬دق مرگ كني و( از غم و خشم اين كه آنان‬
‫يآورنششد )خششود‬
‫يگروند و بدان( ايمششان نم ‌‬
‫بدين كلم )آسماني قرآن نم ‌‬
‫را( هلك سازي‪.‬‬
‫ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ چ الشعراء‪٣ :‬‬ ‫چپ پ ﭚ‬

‫يآورند‪،‬‬
‫يخواهي از غم و اندوه اين كه آنان ايمان نم ‌‬‫انگار م ‌‬
‫خويشتن را نابود كني؟!‬
‫پیامبر ج خطاب به علیبنابیطالب میفرماید‪:‬‬
‫َ‬
‫ميُر‬
‫ح ْ‬ ‫ن َلي َ‬
‫ك ُ‬ ‫ن يَ ُ‬
‫كيو َ‬ ‫نأ ْ‬‫مي ْ‬ ‫خْييٌر َلي َ‬
‫ك ِ‬ ‫جًل َ‬
‫ك َر ُ‬ ‫ي الل ّ ُ‬
‫ه ِبي َ‬ ‫د َ‬
‫ه ِ‬ ‫َل َ ْ‬
‫ن يَ ْ‬
‫عم ِ )متفق عليه(‬ ‫الن ّ َ‬
‫اگر خداوند تنها یک نفر را به وسششیلهي تششو هششدایت دهششد از شششترهای‬
‫سرخمو برای تو بهتر است‪) .‬بخاري و مسلم(‬
‫ابوهریره از پیامبر ج روایت میکند که فرمود‪:‬‬
‫ه َل‬ ‫كان ل َه من اْل َجر مث ْ ُ ُ‬ ‫عا إ َِلى ُ‬
‫عيي ُ‬‫ن ت َب ِ َ‬ ‫م ْ‬ ‫ر َ‬
‫جو ِ‬‫لأ ُ‬ ‫ْ ِ ِ‬ ‫دى َ َ ُ ِ ْ‬ ‫ه ً‬ ‫ن دَ َ‬‫م ْ‬ ‫َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ي َن ْ ُ‬
‫ن‬
‫ة كييا َ‬ ‫ض يلل ٍ‬ ‫عييا إ ِلييى َ‬ ‫ن دَ َ‬ ‫مي ْ‬‫و َ‬ ‫ش يي ًْئا َ‬ ‫م َ‬ ‫ه ْ‬
‫ر ِ‬
‫جو ِ‬‫نأ ُ‬ ‫ص ذَل ِك ِ‬
‫م ْ‬ ‫ق ُ‬
‫م‬‫ه ْ‬ ‫ن آَثييا ِ‬ ‫َ‬
‫ص ذَل ِك ِ‬ ‫َ‬
‫ه ل ي َن ْ ُ‬ ‫ل آَثام ِ َ‬
‫مث ْ ُ‬ ‫ْ‬
‫ن ال ِث ْم ِ ِ‬ ‫عل َي ْ ِ‬
‫م ِ‬ ‫م ْ‬ ‫ق ُ‬ ‫ع ُ‬‫ن ت َب ِ َ‬
‫م ْ‬ ‫م ْ‬‫ه ِ‬ ‫َ‬
‫شي ًْئا‪) .‬رواه مسلم(‬ ‫َ‬
‫هرکس به سوی حق دعوت کند‪ ،‬اجر او همانند اجر كسي است كششه‬
‫از او تبعيت كرده است و اين از اجر هيچكدام از آنهششا كششم نميكنششد‪ ،‬و‬
‫هر كس به سوي گمراهششي دعششوت كنششد گنششاهش هماننششد گنششاه كسششي‬
‫است كششه از او تبعيششت كششرده اسششت و ايششن از گنششاه هيچكششدام از آنهششا‬
‫نميكاهد‪) .‬مسلم(‬

آنچه هر مسلماني بايد

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

آنچه هر مسلماني بايد

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

‫آنچه هر مسلماني بايد بداند‬

‫یششود‪ ،‬و بشر روی عشرش اسشتقرار یشافته‬

‫یماند‪ ،‬هر چند سششرزمین و میهششن و جنسششیت و رنششگ آنهششا مختلششف‬

‫ت‬ ‫ول َ ي َت ُْر ُ‬ ‫غ الل ّي ْ ُ‬ ‫ما ب َل َ َ‬ ‫َ‬ ‫ه َ‬ ‫ل َي َب ْل ُ َ‬

‫فصل اول‪ :‬اركان ايمان‬

‫و همچنین میفرماید‪ :‬چ چ چ چ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ‬

‫ایمييان آنسييت کييه بييه خداونييد و فرشييتگانش‪ ،‬کتابهييا و‬

‫ایمان داریم که توحید خالص‪ ،‬همان فطرتی است که خداوند انسان‬

‫تانگيز هسششتي‪ ،‬خششداي‬ ‫ظم و شگف ‌‬ ‫دريابند و از روي قوانين و سنن من ّ‬

‫چ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞﯟﯗ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣﯤ ﯺ چ الروم‪٣٠ :‬‬

‫ﭟ‬ ‫ﭝ ﭞ‬ ‫ﭜ‬ ‫ﭛ‬ ‫ﭚ‬ ‫چﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ پ پ‬

‫كه بيان كن سرگذشت هود( برادر‬ ‫مد! براي مشركان م ّ‬ ‫)اي مح ّ‬

‫چ‬ ‫ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ‬ ‫ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ‬ ‫ﭱ‬ ‫چﭯ ﭰ‬

‫یکنششد و بیششان میدارد کششه او‬

‫هركس از ايشان )كه فرشتگان و مأموران اجرا فرمان يزدانند‪ ،‬به‬

‫ایمان شرط صحت و پذیرش عبادات است‬

‫یشود عبادات هم بدون‬

‫ﯼ ی ی ی ﯺ ﯺ ﯺ چ طه‪١١٢ :‬‬ ‫ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫چﯺ ﯺ‬

‫ﯘﯗ ﯙ ﯚ ﯜﯛﯗﯗﯗﯗﯗ ﯝ ﯞ ﯟﯗ ﯠ‬ ‫چ ﮯ ﮰﯗﯗ ﮱ ﯓ ﯔﯗ ﯕ ﯖ ﯗﯗ‬

‫ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ چ چ الفرقان‪٢٣ :‬‬ ‫چﭲ ﭳ‬

‫يگششردد( و كسششي كششه خششدا نششوري‬

‫ﰎﰒﰒﰒﰒﰒﰒﰒﰒﰒ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ چ طه‪٥٠ :‬‬

‫ازدليل اثبات وجود خدا‬

‫يبيننشد كشه كشاري از‬‫فتر و نشاتوانتر از آن م ‌‬

‫ﯟ ﯠ چ الزخرف‪٩ :‬‬ ‫چﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ‬

‫هاند و آنان به معبودان خود‬

‫ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ چ الطور‪٣٥ :‬‬ ‫چﭪ ﭫ ﭬ‬

‫اصل اول‪ :‬هر فعلی فاعلی دارد‬

‫هانييد؟! بلكييه ايشييان طييالب‬

‫اصل دوم‪ :‬هر فعلی نشانگر توانایی و صفات فاعل آن‬

‫يسششازد و بادهششا ابرهششا را‬

‫پروردگار پیمیبریم و با مشاهدهي نظم و دقششت در آنهششا بششه حکمششت و‬

‫هرگز نمیتوان کاری را به کسی نسبت داد که از انجام آن‬

‫يتوانند چيششزي را بيافريننششد‬ ‫يسازند كه نم ‌‬ ‫آيا چيزهائي را انباز خدا م ‌‬

‫و خواه خاموش باشيد )و آنها را به يششاري نطلبيششد‪ .‬در هششر دو صششورت‬

‫بگو‪ :‬آيا دربارهي انبازهاي خود كه علوه از خدا آنها را هم به فرياد‬

‫توحید فرمانبرداری و پرستش‬

‫ﮍ چ الكوثر‪٢ :‬‬ ‫چﮊ ژ ﮌ‬

‫يتوانند چيزي را بيافرينند‬ ‫يسازند كه نم ‌‬ ‫آيا چيزهايي را انباز خدا م ‌‬

‫ههايي بيش نيستند‪ ،‬و مالك سششود و زيششاني بششراي‬

‫میکردند همچنان بر آن باقی ماندند هر چند معبودان آنها به پروردگار‬

‫ﯧﯗ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯸ چ السراء‪٥٧ :‬‬ ‫چﯥ ﯦ‬

‫ﮉ ﮊ ژ ﮌ ﮍﮎ‬ ‫ﮇﮈ‬ ‫چچ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ‬

‫هر کس که کس دیگری را بششه جششای خششدا و بششه انششدازهی او دوسششت‬

‫ت‬ ‫قييوِلي ِبال ّي ِ‬

‫يگفتند‪ :‬آيا چيزي از كار )پيروزي و نصرتي كه پيغمبر به ما وعششده‬

‫ﰎﰒﰒﰒﰒﰒﰒﰒﰒﰒ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ چ طه‪٥٠ :‬‬

‫ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ چ العلى‪٣ - ١ :‬‬ ‫چﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ‬

‫یکی بودن منبع دریافت در زندگی اسلمی‬

‫امت‪ ،‬خداوند تنها اجماع امت را از خطييا و لغييزش مصييون‬

‫ایمششان منششوط بششه برگردانششدن اختلفششات بششه سششوی خششدا و رسششولش‬

‫ﭣ ﭤ ﭥ چ النجم‪٤ - ٣ :‬‬ ‫چﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ‬

‫خدا نازل میشد و آنها هم بر آن کار بودند و خداوند به روش و منهششج‬

‫ﯺ چ التغابن‪٨ :‬‬ ‫ﯩﯺ ﯺ ﯺ ﯺ ﯺ‬ ‫ﯨ‬ ‫چﯤ ﯥ ﯦ ﯧ‬

‫اي مؤمنان! از خدا و پيغمبرش فرمانبرداري كنيد‪ ،‬و از پيغمبر‬

‫ﮦ ﮧﮨ ﮰ چ الحشر‪٧ :‬‬ ‫چﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ‬

‫يكنند‪ ،‬بايد از اين بترسند كششه بليششي‬ ‫آنان كه با فرمان او مخالفت م ‌‬

‫دوباره میفرماید‪ :‬هیچ چیزی به اندازهي حکم صادر کششردن و جششواب‬

‫لزمهي وحدت منبع در زندگی اسلمی‬

‫يگويند كه آنان‬ ‫يكني از كساني كه م ‌‬ ‫جب نم ‌‬ ‫)اي پيغمبر!( آيا تع ّ‬

‫اطاعت و فرمششانبرداری از پششدر و مششادر كششه در آن معصششيت خداونششد‬

‫یا در حدیث دیگري میفرماید‪:‬‬

‫حجیت فهم و برداشت سلف صالح از كتاب و سنت‬

‫امت و پیروان من به هفتاد و سه فرقه تقسیم میشششوند همهي آنهششا‬