ELSEVR KRMOV

BR OSMANOV

QTSAD NZRYY
Drslik

Azrbaycan Respublikas
Thsil Nazirliyinin 21 iyun 2004c il tarixli 560 sayl mri il ali
mktb tlblri n drslik
kimi nr tvsiy edilmidir

Az
K56

Elmi redaktor: sa Hseyn olu Alyev

AMEA qtisadiyyat nstitutunun direktoru, i.e.d., professor
Ryilr: Arif krli olu krliyev
ADU-nun kafedra mdiri, mkdar elm xadimi i.e.d.,
professor
li Qulu olu Allahverdiyev
ADPU-nun qtisadi v Sosial fnlr kafedrasnn mdiri,
i.e.d., professor
Clil Hbib olu Krimov
ADNA-nn dosenti i.e.n.

K56 E.N.Krimov, B.O.Osmanov QTSAD NZRYY

Bak, Vtn nriyyat. 2010. 630 sh.
Tzlnmi v yenidn ilnmi tkrar nr

4752013811
K
121-2004
E.N.Krimov,
B.O.Osmanov
2


1. .11
2. .
1. .....13
2. ...15
3. ..17
4. .24
3. . . .
1. .....30
2. - .....33
3. .....35
4. ..40
4. . .
1. ......51
2. ...53
3. : ..59
4. .....63
5. .......68
5. . .
1. , ...71
2. ....74
3. .....77
4. ....83
6. .
1. ...86
2. , ...92
3.
..99
4. .101
7. . -
1. ()......104
2. ..107
3

3. , .......109
4. ....112
5. ......114
8. .

1.
119
2. .....123
3. .......130
9. .
1. . ...134
2. ..138
3. : .......139
4. ......142
5. .............145
6. . .......149
7. ...152
8. , ....159
9.//

//164//
10.
1. ..169
2. ..170
3. , ...176
4. 179
11. .
1. ...180
2. .......182
3. .188
12. .
1. ....200
2. ..202
3. , .......205
4

13. .
1.
......210
2. ..213
3. .......219
4.
.....221
5.
.......228
14. . :

1. .
....232
2. ....237
3. .......241
15. . .
1. .....243
2. ..248
3. 254
4. , ...257
16. . . .
1. .....262
2. ...264
3. .......268
4. ....273
17. . .
1.
.278
2. .....280
3. ..........284
4. - . ..288
5.

:
,

..293
5

18. .
1.

...296
2. .....299
3. ..........303
19. .
1. ..305
2. ..309
20. .
1. , ,
.316
2.

()......320
3.

..322
4. ....324
5. 330
21. .
1. - ..333
2. ..336
3.
............338
4.

340
22. .
1. , .340
2.

345
3. ...........348
6

4.
351
23. . .
-
1. ..353
2. , ,
.....356
3. ............360
4. - ....362
24. .
1. ..365
2. .........368
3. ...........372
4. ...373
5. ..374
25. . ,
.
1. -
377
2. ...381
3. ...........385
4. ..386
5.

........................................................................390
26. .
1. .......397
2.

nzri
..401
3. - ..........404
4. ...405
27. . .
.
1. ..410
7

2. ......415
3.
............................................................................420
28. .
1.
..423
2.
.......425
3. ().......427
4. ,
...429
29. .
1. ,
...436
2.
...438
3. .......441
4. : , .....447
30. .
1. , .450
2. .......454
3. ............457
4. - ..461
31. .
1. , ...464
2. ......466
3. .............471
32. .
1. .474
2.
.......476
3.

.................................................................479
4. ..481
8

5. .484
33. . .
1. .487
2. .....489
3. -..............492
4. .496
34. .

1.
...500
2.

.....502
3. ...505
4.
.508
35. .
1.
..511
2. ...517
3. ..........520
4. : .....527
36. .

1. ...530
2. ..534
3. , ..........536
37. .
1. ..542
2. .....544
3. ..........549
9

4. .554
38. .

1. ...559
2. ..562
3. .........565
39. .
1.

..568
2.
................574
3. .......576
40. .579
41.
....625????
???

10


b ,
,
- ,

.
,

. ,
, -
m he d .
nlar il . Bu vaxta qdr o

,
. 2004-c ild
nr qtisadi zriy
drsliyi tlblrin iqtisadi tfkkrn formalamasnda
msbt rol v hazrda bu drsliyi ld etmk
tindir. Bu sbdn d tlblrin istifad ed bilcyi v
masir tlblr yeni drsliyin yazlmasna ehtiyac
yaranmdr.
Bununla yana, haqqnda danlan drsliyin apndan
ken
dvr
rzind
ali
thsilin
yeni
standarta
uyunladrlmasna ciddi ehtiyac y. drsliyi
,

, ,
.
drsliyinin mlliflri
i , masir tlblr v standartlara cavab vern
samball bir drslik yartmaa mvffq olmular.
11

 , qtisadi nzriyy drsliyi

bynilck
. ,
.
tn b v
n daha mkmml bir drslik kimi
hazrlanacana rait yaradr.

12

 .

1.
d ,
yb
.

sas .
art .
, .
.

.
, ,
lar .
, .
, ,
.
,
v eyni zamanda .
,
.
a
(, , .)
. .

maddi lr v xidmtlr gstrmkdir.
,
. , .
, artr v
mxtlif .
.
13

 -
. - ,
y .
?, ?,
? . ?,
? .
? (, ,
i, .) faliyyti
.

-
. , , , .
.
.
, .
, . ,
,
lazm
, d -
.
,
. ,
. ,

.

.
, ,
gstrir.
- ,
, .
su .
, , i,
airdir. , i14

 - ni hat
edir. ; - , -
, - .

.
tisadi yatlarda v kvi informasiya
vasitlrind , a
rast

(, , .) i .
10 %- .
,
, , ,
. tutulur.

,
. Qapal iqtisadiyyatda olan
iqtisadi aqlr
keirilir. ,
.
. Bu ki
- 3-10 %, 3-9 %, 30
%, 60 %- .
, , , , .
.
2.

. ,
-

dr. Bir sra alimlr
15

 .
,
.

.
-
.
() . 1615-
t .
Hin ;
;
. ()
demkdir. ,
.
S,
zia iat

.
,
. : , ,
n ,

,
- .
etibarn

. .
(1842-1924) . , 1890-
n

. .

S
terminin . 90-

16


,
, . h
, ludurlar.
d
ilahlardan (h) .
.

3.

, .
,
, . , , - , -
. .
,
,
, 17

. . , ()
,
..., (-,
1981, .177).

. , ,
, ,
.

, .
.
.
.
.
. .

.
i
,
. .
:

.
. - ,
,

. ..
, ,

.

lri,


lri .
18

 ,
;
.


.

.
. ,
( )
,

.
..
.. ,
,
.

nd as mqsd


r. .
c

il yanr.
Elmi dbiyyatlarda v drsliklrd metod anlay il
yana metodologiyada anlayna da rast glmk olur. Metod
dedikd myyn bir hadis v ya prosesin yrnilmsind
istifad ediln alt, sul, vasit v s. zrd tutulur.
Metodologiya is metodlar haqqnda elmdir.
qtisadi nzriyynin metodologiyas mxtlif iqtisadi
hadislri, proseslri yrnn metodlar haqqnda elmdir.
qtisadi hadis v proselrin yrnilmsin nzriyyilrin
baxlar mxtlif olduu kimi onlarn istifad etdiklri metod
19

v metodologiyalar da frqlidir. qtisadi hadis v proseslr yanamann sas istiqamtlri aadaklardr:

a) Subyektiv yanama, bu yanamada iqtisadi hadislrin thlilind x nqtsi kimi tsrrfat subyekti (ev
tsrrfat, firma v s.) . Bunlarn hr biri mtlq
mstqildir, ham bir-birin qar brabr vziyytddir. Bu
yanamada iqtisadi subyektin davranmasdr. Tlbat v faydallq bu metodologiyann sas
kateqoriyalardr. Bunlarla yana son hdd faydall, son
hdd xrclri, son hdd mhsuldarl v s. teqoriyalarndan da istifad olunur. Bu yanamadan marjinalistlr daha
ox istifad edirlr.
b) Neopozitiv-emprik yanama, bu yanamada sas
diqqt iqtisadi hadislrin yrnilmsin v onlarn qiymtlndirilmsin verilir. Bu yanamada sas yer tdqiqatn
texniki aparat tutur v tdqiqatn nticsi kimi mxtlif nv
iqtisadi modellr alnr. Neopozitiv- emprik yanamada riyazi
aparatdan geni istifad olunur.
c) Rasionalist (smrli) yanama, bu yanamadan
istifad ednlr cmiyytin tbii, rasionalist qanunlarn
drk etmy alrlar. Onlar iqtisadi sistem tam, btvlkd
tdqiq etmy cmiyytin iqtisadi yrnmy
chd edirlr. F.Kene, A.Smit, D.Rikardo z tdqiqatlarnda
bu metodoloji yanamalardan istifad etmilr. D.Rikardoya
gr iqtisadi nzriyynin vzifsi insann davrann deyil,
ictimai mhsulun istehsaln, b tnzimlyn
qanunlar yrnmkdir. Bu yanamada sas diqqt dyr,
qiymt, iqtisadi qanunlara verilir. Bu yanamada
subyektivilrdn
frqli
olaraq
cmiyytin siniflr
b, istismarn mvcud olunmas etiraf olunur.
d) Dielektiv-metarialist yanama, bu yanamada
iqtisadi hadislrin gerkilikl mvcud olan v onlarn
inkiafna daxiln xas olan laqlrini thlil edir. Bu
20

yanamaya gr iqtisadi hadis v proselr daim yaranr,

inkiaf edir v myyn dvrdn sonra mhv olur. Bu
hrkt saddn mrkkb, aadan yuxarya doru olaraq
daim ba verir. qtisadi hadis v proselrin marksist thlili
bu metodologiyaya saslanr.
qtisadi predmeti
kimi bu elmin tqiqat
sahri haqqndak . Merkantilizm
mktbinin nmayndlrin gr iqtisadi nzriyynin
tdqiqat sahsi tdavl sferas (dairsi, sahsi), fizokratlara
gr aqrar (knd tsrrfat) sferas, klassik mktb gr (o
cmldn marksizm gr) maddi istehsal sferas, masir
iqdisadi mktblr gr is istehsal v xidmt sferalardr.

,
. .
, .

.

.
,
.
,
, .
,
, hyata
keirildiyi . is
.
()
,
.
,
.
21

 .
-
, .

.
ox .

, , , , , ,
. .
h
,
.
,
, .

.

ox .
. ,
. .
is .
,
,
.
.
.

. ,
,
-
, .
.
22

 ,
.

.
, .

.

,
() .
ya
.
.
, ictimai
. ,
, - ,
.
.
.
-

. , 1998-
() 2,25,
v 2,90, n 3,35, 0,39
.


. -
. , -
, . .

() ,
- .
.
.
23

4.

,
,

.
,
. Btn lr ,
.
.

.


.
,

,
,
.


.
. Bu
,
.
,
.
, ,
. ,
, , . .
24

 , , ,
. .
,
.
()
. ,

, .
,
(, .) .

,
.


in n .

,
.

,
.
, n
,
.


t .

,
.
xeyli
.
u
25

. ,
- 50%- (40 ),
30-40%- , 50%-
(43 ) .
800
.


.


.
, iqtisadi biliklr
.
- ,

.


,

. i

,
,
; , ( )
.... (N.Tusi , B 1980 .177).

ox vacibdir.
,
.

. ,
26

.
nin .
,
.
tin situsiyalarda
.
, .
. :
, ,
He stnlk .
,

.

.
ma
.

.

,
.

ya

,
, aadak kimidir

27

dvl 1.2

28

29

 .
.

1. Q .
-
.
indn .
.

. ,
-

.
mat yla
, , gil
.
dastan
, , ,
. Burada d,
,

, t
:
,
.

. ,
,
. korlayanlara
.
.
531-479- .
30

 .
,

,
. ,
, ,
().
.
.

.
rn fikrin
.


. (. 430-355)
.
.

.
,
. , ,
.
,
. , ( )
.
ir
,
.
(.. 427-347)
. ,
.
, .
()
31

 , ( )
.
(.. 384-322) ,
.
, aninin,
. ,

. ,
.
- ,
,

frqlndir.
:
. ,
.

.

.
ani
.
, ,
,
.
. ,
anlrini
.
: (), ()
(). ,
. ,
12
atufindialarn .
32

,
, .
n n
.
n
.
- .

.

2. Q-


tarix ,
.


. ,
,
, ,
.
, , ,
( 1993 .39,).
, (.460).
n
,
: (.157),
(.511).

,
:
,
. ,
33

 :
.

:
, ,
, (. 493).

:
,
.
, .
.
, - ,
.
(: .23, 525,
353).
.
- .
-
1992-
.

: ,
(.421). ,
, [
] (.460).
- , , -
qiymtli .
(.123).
[ ] (.134),
(361). 83- -
( ) .
(kid v ld aldadanlarn)
, .
34

- , ,
.

. - ,
.
,
-, -, .
- -
, v -
. - () 3435 : [ ] -
!
[ ] -
,
[ ]:
. [, ] !
(.162).

3.


.
yrn, lakin
.
.
. O, i
gstrir:

, ,
- .
, insan ,
. Byk air i
:

?
35

 ,
,
,
.
. -

:

,
.
,
.
, ,
, .
,
!
,
.
,
srlrind syldiyi :

,
?
,
, .

, .
.
:

,
.
,
36

 a.
,
.
, -
-
:

,
, ?
,
, .
- ,

, .
.

:

,
.
, ,
-.
, ,
.
,

:

, ,
.
,
, .
37


(1201-1274)
. baqa ,
.
-
, .
,
, baqa
. ,
, trzi
. . , ,
,
, ,
. ,
. ,
,
.
, :
()
,
, -

. Tusi
:
, ,
,
-
. . , ,
, ,

. :
, , ,
; , , -
, , ; , , -
38

 ,
.
.
edilmsini
,
. , 40-
.

.
.., .,
.
.
.. ,
: ,
, ,
,
, .
. .

. ,
,
,
, ,
.
1876- 7-

.
.
1877- 11- ,

. : , ,
,
.
39

. , , , , .
.

4.

.

, zrurt yarand.

.
,

.
, ( )
. .
- , ,
.

i .
(1571-1641), (1575-1621)
.
() n .
.
.
,
. ,
.
(la, ) .

.
,
40

 .
, .

.

.
.

. ,

.
., ,
.
.
.

,
. .

,
.
.

.
., . .
.

du
.
- , . .

.
, , , ,
41

 .
. , onun
.
,
, .


.

(1776) .

.
.

,
.

. ,

.
.
.

.
.
. - ,
,
. ,
, .
.

. ,
,
. , .
42

 .

y . .
, , , ,

.

.
n
i vardr.

.

- sidir.
., ., .. .
.
.
.
-
. , ,

.

. ,

. ,
, , , .
, .
, (),
.

. -, , ,

43

 .


, ,
.

.. (1870-1924)
-. ,
, , , .
. Lenin

. 1917-
,
. .


qrarlamas .

.
.
,
.
()
, ,
. ,
.
. a
,
. ,
, .
44

 .
.

.
,
.
( ), -
.
,
, , .
,
.
-
,
.

: ,
, - .
n
:
- ., . .
.
,
.
.
.
,
,
, ,
. - .
.

.
45

- ., ., ., .

.
, ( )
.
- eoklassizmin
dir ki, o, -
.
,
,
( ) v
( sviyysi, ,
.) ,
, .

.
:

.
(1883-1946) nd

.
,
(1936) . -
(., .,
., ., . .) .

.

-
,

.
46

 ,
.
, .
.
,
( )
.
s
.
,
, ,
()

.
s., .,
., .
.
.

-
- . -
.

(), .
. :
-
;
- () ;
-
(a .).

.
47

 -
, ,
,
- .
-

,
.v,
.
,
, -
.

, ,
.

-
,
la,
.
d n y ()
, - . L
,

. ,
.
,
:
i (), ()
- .
m .

. -
48


.
(s) .
.
,
. (
) . u

. .

.

.
strilir. -
.
-
.
.

- ()
.
.

49

50

1.


k , , ,
,
.
, .
,
k . ,

.
, .
.
()
.

. -
- ()

.
.
, ,
:
) ; ,
, .
,
,
.
, , .
- ,
. .
51

 , ,
(formaladrmdr).
r
. ,
. k
. .
, m
.
) , t
.
.
, v s.
ld edirlr. M t
il
.
, ,
.
,

.
) i ,


.
(,
, , .) .

.

,
.
() .
, , .
.
52


. ,

.

2.
()
.

.
.

.

.
, .
. ,
.
,
.

, ,
.
. , .

, , , .
.


.

. ,
.
.
53


. .

, ,
, , ,
, ..
- (. , . )
,
, ,
,
, ,
.
. , . , .


,
, .
-
. . , .

, .

, .
, - .
, ,
. ,
;
.

.
, , ,
, () ,
.
, ,
54

 . ()
, . .
.

- . fiziki

. , (
) . , (),
, i, ,
-
. () t
, , n d
.
.

.

m -

.
, .

.
.


,
. ,

.
.
.

, .
55


.
.
-
d
.

, ,
,
. .

,
, n .
-
() .



- .
. ,
, , , .
.
.
.
-

,
.

,
, .


.
56

 .
,
(
), . mk
resurslar hm fiziki v zehni qabiliyytlri, hm d sahibkarlq
faliyytini znd ks etdirir.
, ,
.
n
. ,
.

( )
.
16 60-65
,
.

,
.
, .

.

.

.
.

(1789-1846) .
.


. , ,
, .
57


-
vf, . ,

,

.
,
. , -
.

.

,
. , .


.
(-)
.
.
,
( , ),
.

. in i i
.
Mbadil ,

. ,
,
. -
, - .
58


. ,

.

. ,
ba
.
,
.

.

3. :

.

, ,
.
. (1723-1790)
. ,

.

.
,
, (sahlr) .

. ,


.

.
59


. , ,
.
()
.
,

.
,
.
.
.
, -
, ,
.

. , -

.
() - ,
,
.
.
,
.

:
,
, , ,
, , .

. ,
, ,
. .
,
60

 .
-
. ,
n, n ilsi
.
, ,
.

- in. ,
l

.

. ,

. - ,
,
.

.

.

.
,
.
.

.

.
.
61

 ,
.

.


.
.

,
. .
()
()
.

. -

()
. ( ,
- ) .
() ,
(
) . , (, , )

() .
,
. .

.
,
.
,
.
.
- .
62
=

4.


.
,
.
.
mnft .
,
.

.

.

.

, .
, .

,
.

, . (),
( ), () .
(==)=(, , , , ) , ,
, , .
() ()

63

 .
, .
c = () .

,
.
.
e ,
,
,
.
, ,
.
,
-.
:
.
n k
,
. ,
(
2-3 )
. = () .

( ).
,
l.



.
.
:
64

Cdvl 3.1
,

. 2-
25 . 10
25 (25-10=15)
t .
, t si

.
.
,

.
. (kil 1)
) ; ) .
,

65

 . (l
)
: = :.

. :

() ()
,
() () ,

.


. ()
()
.

.
. ,
, .
-
.
66

 .
.
,
. ,
.
, . ,
.
.
.

.
,
.

. .

.
,
.

. ,
.

.
, .

.

67

: ) ; ) ; )
- .

5. A


.

.

.


. ,
. ,
, ,
.
. ,

.
. , ,
, , ,
( ) .

:
) ,
;
) ( )
, ;
)
.
68

 ()
:
) ,
;
)
;
)
.
.
R(
, =
Q

.

.
.
.
,
.

.
. ,
69


.
daha .

, ,
ld ediln
glir, .

()
.
.
: ,
,
,
.
.

70

IV F.
1. M ,
C
v xidmtlr
. ,

v xidmtlr
. .

dr.


.
.


. , ( )
,
r, v s.
,

.
,
, , .
.
asl olaraq istehsal
.
.
i .
,
,
,
.
71


, ,
.
(, , .)
.
, .

.
,
.
, .

.
,
.
,
.
, .
,
, .

.
,
,
. -
, .
,
,

. , ,
, , ,
,
.
-
. -
72

 .
.
,
.
.

, .
,
.
iqtisadi
frqli kild edilmidir. ,
(., . .)
.
,
. klassiklr
kimi baa drlr.

() ,
.


.
. . :
,
.
. ,
.

.
. .
, ,
, , ,
.
.

73

 .
.
.
( )
. ,
,
.

2. M

()
, , .

() .
, - ,
. .
, .
- ,
, , ,
i .
, ,
, ,
.
edir.
misal olaraq
, ,
.
,
.
,
(,
) .
74



.

. -
,
, daxildir.

-
.
()
. .
.
,
idi.
, -

apara bilmmlri .
.

. .
, .
.
-
nmundir.

,
.

.
75

d tkil .
,
, ( ) .

.
shmdar cmiyytinin ,
. .

.
()
. , ,
-
. zm
80-90 %-
.
10 %- 50 %- .

.
,
.
.

ml glir.
-
- .

()
.
,
,
.

() amaqdadr.
76


, d
.

, .
,
.

3. M


. -
.
,
. ,
,
.


. ,
, ()
.
77

 (i) (i)
. ,

.
, .

onun .

il .

vaxtlarda .
. ,
,
.

. , , , - ,

.
q
.
.

. 1946-1951-

. 1951-1953

. 1967-
, 80-
. 100

.
100
.
78


. ,
.

. ,

.
, . ,


.
-,
.
,

. 1979-1992-
.
? :
.

, onlarn

.

.
. , ,
u .

.

.
79

 .
dn ,
.
:
.
, .
,
, t
,
. ,

,
.
( )
, mk .
,
(-) ,
,
.

vsiq alr.

da
.
.
:
, - ;
;
; - .

, .
:
80

- y 20 %-

n ;
-
.

.
- . ,
.

. l
;
-
;
-
;
-,

.


.
.
.

.

. 1995-
19951998- in
, ,
, , .

15%-
81

 ,
.
85%- , ,
.
. ( )
15%-i (
), 50%-
, 10-20%- .
25%-
.

(1996-1998; 19982000; 2000-2001 2001-2005- )

2005- .
,

. n
.
i , .
.
,
. , .

2

3 .
a
: k (
)
;
( ) .
. ,
,
82


. ,
k .
s, d -
,
nlrin . ,

. ,

. ,
etdiyi ,
.

. Nhayt bu mddt 2010-cu ilin sonunda baa

atmaldr.
4. M
drl . -, -
.
.
,
.
.
, dr
. , , , ,

.
.
drl
lr ,
. ,

83

 a.
drl ,

.
, , , ,
.
drl ,
. ,
. , .
drl
d .
,
.
.
, ,
.
. c
,
,
.
. .

.
() mnafelr
qrup zr: (, ), ()
.
:
- :
, , , .
- : ;
; .
84

M -


.
,

.
unu yerin
yetirir,
.
.

85

 .
1.

, , . ( )
, , .
,
. . , .
, ,
. , . ,

.

(, , , .)
.

.
, ,
.

el
. -

lr .
.
. ( )
i il diqqti clb edir:
- ()
;
- ;
- (dlili),
, .
86

.
:
)
;
) , ,
.


. .
, ( )
, ,
,
.
( ), , -
. ,
.
. (17481832) . . =

.
:
-
(

);
- - ( );
- ,
() ;
-
.

.
87


-
.

.
:
- ,
;
-
, ;
-
;
-

;
-
.
.


.
:
- ;
- ;
- v ;
- -
;
- ;

, diyiniz
.

. ,

88

.
. ,
,
.

, ,
; , ,
.
.

, , , , ,
.
.
,
.
.
, .

.
,
. in
.

. - rld .
. ,
,
,
.

. ,
. .

89

( ) .
40-60-

.
,
- . yksk
artq ,
.
.

.
nin
, . .
ayanr.
,

, .
,
, .

.
, ,

.
.

. ,

g (, ) . ,

.
(,
): (
90

),
( i )
. .
.

,
.

v
. , , .
.

.
. , x
. . gr i
g
- .
- , , , , .
.
. , , ,
, . .
.

. , ,
, , .
, ,
, , .
91

, .

. ,
, . .

,
v - , , ,
.

2. ,


frqli .

.
-
.
(13321406)
. (),
() ().
(1723-1816)

: , .
i
: n
mrhlsi, a ,
, , ,
, .
:
92

 4.4. S .
.
-, - . ,
, , daha ox
, , .
. ,
aqlamdr.

- : , ,
, m .


: ,
,
,
, tl . Sonralar o, bu
mrhllr altnc hyat keyfiyytinin axtar mrhlsini
d lav etmidir.
93

 v
.
.
.

.

.

, ,
.
- :
.

.
f
.
, ,
. , ,
. , .
- .
mxtlif chtlrdn, baxlardan
yrnilir.
-
-in . -
,
, ,
formalar , v
s. .
.
.
. ,

.
94


nemt .
-
.

il .
.


l , .
n
klri
: ,
,
.
.
-
, u,
-dir.
; ;
; , .
- d
, .
, ,
, . .
-
- . : ,
. ,
, ,
, , .
.
.
95


i
. ,
, , , .
.
l qanunlar, qaydalar f
.

.
,
.
() ,
, ya ,
. . i
( lr ) ( lr )
.
,
,
, .
n ,
.
daha . ,

.
.
.
,
. .
20- - in
.
96

 - n.

,
apar. ,
smrli ,
. Bazar sistemind azad sahibkarlq
mvcud olduu n iqtisadiyyatn sas probleminin n?,
n qdr? v kimin n?, - hlli mlkiyytilr trfindn
mstqil yerin yetirilir. Qiymtlrin qrarlamas is daha
ox tlb v tklifin qarlql tsirindn ba verir.
-
, edilmsidir.
.
,
atmazlqlara da . ,

- .
.
, .
.
-
.
- rl
.
20- , 50-
, 90- balayaraq
, .

, -
.


. ?,
97

? i.
. ?
. ,
.
.

lar ,
() ()
.


. a
.
iqtisadi .

,
in stnlynd zn gstrir.

.

.
.
,
daha ox .

. el ,
, ,
.

.
. nin
(, .)
98

 .

n y .

3. lr


( )
.
lr y
.
,
tlbatlarn sonsuzluu,
.
.
,

.
.
,
nn
yi nzrd tutulur. ,
.

, . ,
. ,
(, , ,
)
n ,
y y :

99

 .
, ,
, y
.
,
() .

,
,

.
.
( )
100

 g
.
() a
.

, rndan
.
,
.
qtisadi seim problemi daimidir. Bel ki, oxsayl
tlbatlar dmk istfad olunan hr bir amil
mhdud olsa da ondan alternativ istifad v istehsal
amillrinin daha ya kombinasiyas (uzladrlmas)
problemi hmi mvcuddur. ETT-nin inkiaf daha yax
kombinasiyalarn qurulmasna sbb olar.

4.
,
(, ) , ,
si demkdir. ,
.
in
r.
, i -
- is .

50-60- .
( )
(- )
.
.
101

 ,
in , ,
,
a . . i,
. - .
. -
( ) bir-birin

.
,
( , , , )
,
( , , , )
.
.
.
,
,
.

. ,
, ,
.
,
.
, , ,
.
.
102


.

.
. - , (
)

.
, ...
, ,

.

.

:
,
.

103

I .
1. ()
,
, , .

, .
.
, , , . ,
.
vasitsil

.

.
, d, . ()
, .

, ,
.


. .

.
,
. .
.
, .
.
,
.
104

 ii. ,
, iqtisadiyyat
.
n

. ,

.
.

.
-
, .
.

.
.

.

.

.
. ,

.

. ,

.

.
.

105

 .
.
.
.
, .
, ,
, , -.

:
) ,
, .
, ;
) hr, .

.
.

. .

idi.


. .
,
.

. ,
, , , , .
- .

106

 2.

.
,
. , nin v
,
, .
. ,
,
. ,
,
- , .

. ()
, .
,
.
,
. ,
yni mtnin insann tlbatn dmk qabiliyyti onun
fiziki v kimyvi xasslrindn, hndsi lsndn v s.
asldr. M,
, ,
. - . G
.

() . , ,
.
,
,
mhsullarn .
,
-
.
107


. , 20
, (1:20).
. 1:20 ,
1:22 . 1:20
, 1:22 .
(,
) .
.
ki, v ya
. O , . ,
,
, ()
.
.
onun
.
.
.


.
l.
. , ,

.
,
.

. ,
, , .
nvlri -
.
, ,
108

, . , , ,
.

. nvlri -
.


. , ,

.
, , ,
, .
. ,
()
.
.
-
eyni kmiyyt
. 20 (22 )
,
20 (22)
.

.

olunur.

3. D, .
v
.
(., .),
.
.
109

, .
( ) .
(, , .)

.

. (
)
( )
.
(
) .
, . ,
,
. ,
.

.
. ,

.
.
,
.
.
(- .)
,
. ,
. yaranmdr.

(, , ) .
.

.
, .
110


. ni
.

( )
. ,
100 . 20
10 , 25
12 , 40
15 , 10
17 , 5 18
.
40
15 .
, 15
.


sbb olur.
dirir. ,
-
.
. i ,
. ,


. ,
,
.
. ,


.
.
111

 ()
z tuturlar.

4.
lr
. nlar,
,
lar.
,
.
,
, 20
.
, .
,
. ,
,
. =20
20
() , , 20
.

. .


a diqqt yetirmidir. ,
,
.

. ,
.

.
112

 ,
.


.
,
. mt
, , , .
.
r. ,

,
.
,
.

,
ksin, .
.
:
,
.
,
.

i. ,
.
,
(
) .
digr
. , .
. .
.

113

 ;
.
Onu da qeyd edk ki, pulun mahiyyti haqqnda
masir nzriyyilrin baxlarna nisbtn, XIII srd
yaam Azrbaycan mtfkkiri Nsirddin Tusinin
baxlar daha elmidir. Onun fikrinc mxtlif xslrin
hazrladqlar mhsullara srf etdiklri mk muxtlif (ox
v az) ola bilr v buna gr d zruri olaraq bir
tarazladrc, brabrldirici vasity ehtiyac meydana
xar, o da dinar (pul) olar(Bax Xac Nsirddin Tusi,
xlaqi-Nasiri, Bak 2005).
Pulun meydana glmsi mt fetiizmini daha da
gclndirdi. K.Marksa gr mt fetiizminin (kapital,I
cild, fsil 1, 4) mahiyyti imsanlar arasnda mnasibtlrin yalamas, yalarn insanlar zrind
hakimiyytidir. Bel ki, mt istehsals nn
gndlik tcrbsind min olur ki, onun maddi rifah
mtnin bazarda zn aparmasndan, onun satlbsatlmamasndan, baha v ya ucuz satlmasndan asldr.
Bellikl mty evrilmi yalar sanki canl ruha
malik olurlar. Bel xr ki, insanlar mk mhsullarnn
hrktini idar etmirlr, ksin, mt formas alm
mk mhsullar insanlarn taleyini idar edir. Pulun
meydana glmsil mt fetiizmi pul fetiizmin
evrilir.

5. P
, ,

unu .
.
,
.
114

 . ,
.
,
.
.
.
() ,

.

.
. ,
.
.
,
. .
,

, . ,
, .
.
.

: -; -.
. unu
()
. ,
digr
.
--.
() il .
115

 () ,
.
.
.
,
.
, .
,
.

olmasdr.
.
- . ,
.
, , ,
.
-,
, . .

. ,
, . ,

.
.
.

. ,
.
. ,
.


.
.
, . .
116


.
lk . 1690, 1571- ,
ri .
. , ,
.
()
. 1915-
- .
()
1993-

,
() .
.

. 10%-
.

,
.

117

kil 6.1

118

V .

1. B
H .
, .


.
.
,

() .
.
;
ayr-ayr metod v .
.
,
, .
,
.


. ,
. , ,
.
.
. 60-
, . 70-80-
h
. O, k ( ) ,
, .
119

 .
. :
; ;
;
; ; . .

.
, ,
.

.

.
- ,
. .

. , -
. ,
, ,
.
.
. ,

. , .
.
.

. , : ?,
? ?
.
, .
, ,
.
() ,
120

 .
.
,
. ,
(, .) ,
.
, ,
.
.

. ,
. ,
, .
.
n
. ,
.
, dir,
.
, .

. .

.
n .
istifad edrk

. .
N
.
.
,
,

.
121


.


.

, . ,

; -
, baha
; , .
,
, -
.

.
-
. ,
,
- ,
.
, -
. ?,
? c?
. , s
.
-
. -
.
, di. B

, -
m. -

.
122

,
-
.
- .

2. B
iv
. (, ,
, ), , ,
,
. -in
: , (),
. (),
.
.
,
, ,
,

.
,
-
,

.

.
. u
.
. ,

.

.
123

 ,
. Onu da
qeyd edk ki, N.Tusinin xlaqi-Nasiri srinin ikinci
mqalsi Evdarlq elmi haqqnda dr. Bu mqald ail
qurman zruriliyi, onun faliyyti v sair il laqdar ox
qiymtli mslhtlr, tvsiylr verilmidir.
, u
, , n
. , , ,

.
, - ,
, ,
.
.
. lar
- .

- -
,
.

,
.
,
. .
lr
, , , ,
. ,
. .

.
124

.
.

.
.

:
)
() r?
) , ()

?
-
. H , ,
, .
, ,
.

.
,
.
,
.
, razlq .
- , ,
(, , .) .
, .
i .
v


verilmsin .

.

.
125

, , ,
niahl dn .

.
, trbiy lanlardan
. ,
,

.
- , -
t .
, d
.
. - ,
,
.


. ,
.
,
.
, ,
,
.

, ,
. , ,
,

.

.

126

 .
, .

.
lar , , (, , ,
), (, ,
, .),
(, , .).

,
.
: ,
, ,
,
, , , . X
,
. ,

,
v .


. .
,
.


,
.

.
.
127

 ,
.

. .
U i
y. ,
,
. , ,
, .
.
, .
.
U i . , ,

, .
V u , t
. ,
.

. .
, ( )
.

.


.
.

zi .
,
128

 , , .
.

, , , , , , .
. ,
.

, ,
, .
. ,
.

,
.
lir. ,
- .

.
,
, .
, - .
( )
.
. ,
, ,
. , lr
. ,
,
.

129

 3. B
, , . ,
.
, n, . .
: , .
.

y
.
,
.
i ,

. ,
.

.

. B
. ,
.

.
.
.
,

.
;
- n ; ,
130

 .


- .

,
.
-
.
.
.
:

;
.
, , . .


.

. ,

.

. , , ,

.
.


131

.

.

. ,
-
yrn. ,
n .

, ; ; ;
;
.
.

.
( 50-60 ), 100 %- ,
5-6 , 50-60
%- da .

.

. 70 ()

.

.

.
ox .
132

 ,
,
,
, .

.

,

. 90-
(1991-1995- ) 70-
.

znd .


.

133

I .

1. B
-
.
,
. - hyata keirilir.mt-pul metamorfozlar ,
(-) (-)
.
, ,
. , -
-
mcmusudur.

, . ,
,
.
.
,
.

, , .
,
, ,
. -
.
myyn .
,

.
- , , :
134

)
, .
, ,
.
.
)
.
, , a.
) ,

.
, .

.
) , ,
. ,
,
.

- s .
,
- , ()
. ,

.
,
.
:
-

. , , , ,
, , . .
135

-
,
, , . ,
, , .
.
-
-
.
- .
-
(, , ) -.
-
-.
- ,
- ,

-.
- () ,
, . -.
- , ,
. -.
, ,
, .
- ,
. ,
-
bazrlar .

.
-
. , :
, , ;
: .
136

 (, ) , ,
() i .
larda
. -

.

,
. da ,
.
,
v .

aparl.

, -
.
,
.
edir.
,
.
.
.
,
, -

, , ,
.
elem, n ,
, , rqab, . B , i ,
,
137

. , ,
.
, .
elementlri v iqtisadi qanunlarnn qarlql laq v
tsiri, bazar mezanizmi adlanr. Bazarda istehsal trfdn
tklif, istehlak trfdn is tlb x edir v bir-birin
qar dururlar. Bir-birin qar duran bu iki qvv (tlb
v tklif) bazarn konkret raitindn asl olaraq az v
ya ox mddt tarazlarlar (mvazintlirlr). Onlarn
tarazlq (mvazint) vziyytin gtirilmsi kortbii,
bazar qanunlarnn faliyyti, ya da dvltin
tnzimlyici tsiri nticsind ba verir.
Bazarda satc v alclarn vziyyti oxsayl
amillrin tsiri altnda dyin bazar konyunkturasndan
asldr. Bazar konyunkturu dedikd, bazarda mhsul v
xidmtlrin realiz olunduu hr bir zaman ksiyindn
yaranan iqtisadi rtlr mcmusu nzrd tutulur. Bazar
konyunkturu tlb v tklifin nisbti, qiymt sviyysi,
bazarn tutumu, alclarn tdiyy qabiliyyti, mt
ehtiyyatlarnn vziyyti, inhsarln sviyysi v
sairni hat edir.
Bazar mexanizmini qiymtlrin yaranmas v
resurslrn
bldrlmsi
mexanizmi
kimi
d
sciyylndirmk olar.

2. B c
.
- . ,
. .

,
.
138


,
. , -
.
s
.
o
. ,
, .
(i) ,
, , ,
.
,
n hyata keirir.
.
.
: ,
, .
.
,
.

3. M:
.
.
- . 50-
.

.
in
. n 139

 .
,

.
,
;
,
.
.
,
.

. , . ,
, , -;
;
. B
.
.


. , ,
.

.
d ox hmiyytlidir.
, .

.
, .
140


.
, ,
. .
()
,
. M
,
.
:
- i ;
- ( ,
);
- ;
- ;
- .
,
- -
.
t
. :
- ;
-
;
- ;
- ;
-
;
- v .

. , , ,
.
141

 ,
.

4. T
,
, - . , - .
, - ,


(, .) .
,
.
,
.
,
. , -
, .
- ,
,
.
, n
n .
, .
-


. ,
, , .
,
. , , . , .
142

 . ,
, .

.
:
) - :
,
, ,
;
) : ,
, ,
;
) ;
) .
,
.
. ,
, ,
,
. ,
,
.
.

- .
Q
:

1
10

2
8

3
6

4
5
6
5
4
3
Cdvl 8.1

.
143

Burada D-(demand) tlb

P (price) qiymt
Q (quitti) tlb gstriln
mtnin miqdar

qiym
,
- .
,
.

.


.

. ,
s
.
s
()
.
,
.
,
. bu
144

 .
i

.
.
- .
, - .
, () -
. ()
, - ()
y- .
Tlbin qiymt v digr amillrdn asll tlbin
funksiyas adlanr. Tlbin qiymt funksiyas aadak
kimi iar olunur:
D=f(P)
Burada D- tlb, f- funksiya, P- is qiymtdir.Tlbin digr
amillrdn asll is aadak kimi iar olunur:
D=f(P,J,Z,W...)
Burada D-tlb, f-funksiya, P- qiymt, J- glir, Z- zvqlr,
W- gzlmlri ks etdirir.

5.
.

.

,
. ,
145

 . T
, .

, ,
.
,
, . ,

. ,
, . ,
.
,
.
,
.
Bazarda tklifin sviyysi tklif qanununa sasn
formalar. Bu qanunun tlbin gr tklifin sviyysi
mhsul v xidmtin sviysi . ,

.

.

:

1
2

2
4

3
6

4
8

5
1
0

Cdvl 8.1
.
Qiymt
146

3
2
1
0

10

-
.
,
in d.
,

.

. ,
. , e
( 90 %)
.
(50-55 %) ,
.

.
,
.

.
. ,
147

 , .
,

.

. ,
,
olunmasna .
.
, an -
.
, .
M ,
.

, ()

.
Tklifin qiymt v digr amillrdn asllnn riyazi
ifadsi is aadak kimidir:
S=f(P)
Burada S (sapply) tklif, f- funksiya, P- qiymt. Digr
amillrdn asll is aadak kimidir:
S=f(P,Pres, K, T, W, B)
Burada is S-tklif, f-funksiya, P-qiymt, Presresurslarn qiymti, K-ttbiq olunan kapital, T-vergi v
dotasiyalar, N- satclarn say, B- digr amillri gstrir.

6. T . B
148

 .
,

.

.
.
:

;
;
;
.
- lik
. lik ,
n ()
(%) . ,

( = 1).

.

, (>1),

,
- (<1). ,
.
, -
. 6 2
qdr 4 (2 8
) b , (
149

) 12 16 (2 8) , >1 .
6 2 , (
) 2 , 12 (6 2)
8 (2 4) , <1 . 3
: (6 2) =(2 6).
, (% ) (% ) i
.
Tlbin dyim sviyysi
=
Glirlrin dyim sviyysi
,
(0) . , ,
.
,
.
.
.
,
rd , , . .
,
, .
, -,
. ,

.
, n
dck v .

.
.
:
150

.
:

( ) ()
.
.
,
k
, ,
-.

. , . , ,
.
.
, ( , ,
.) ,
.
.
,
. ,
s. .

- , -
. ,
.
, ()
. ,


- .
() ,
. ,

;
151

 ()
. ,
.

.


:
- ,
;
- , ,
;
- ,
;
- ,
.
. . .
.
. . ,
. O ,

.

7. Q
. ,
,
,
. : istehsal,

.
152

, - , , -
u .
.

.
.
. ,
., ., .., .-

. ,
. .
,
.

.
, .
.
,
.
. ,
.
.
:
;
, ;
; n
.
.

s .
.
.
,
gtirib xarr.
153


.
,
. Hmin
. .
P .

, .
.
.
,
.
- ,
. ,
,
,
. .
, ,
,
. 1, 2, 3, 4
:

1
2
3
4
5
0

d .

154


.

.
, .
, .
,
.
,
,
.

.
. , - .
sizliyin
.
.
. . ,
, .

.
() .
,
.
(, ,
, .) .

.
.
,
.
155

 ,
.


.
.
, , ,
. .
rl, ,
, () ,
(,
.) .

- . M

. B
,
.

.
, zif. ,
,
.
, ,
. . ,
.
,
. -
,
, , . .

.
156

 . ,
a ,
, ,
. -
,
.


.
(
()
.
.
.
. ,
(
).
, .
, .
. l

.
, ,
. (,
, y .)
(50%- ) .
(
) .

. ( )
.
,
. -

157

 . ,

( ) ,
.
, , ,
- . .
, , . .

, ,
.

( )
.
, , .
.
.
, .

. -
, .
. , ,
.

, ,

.
,

. ()
, .

. -, , knd tsrrfat ,
.
158

 , . .
.

,
.
. , ,
.
.
.
.
,
:
) ;
) n
;
)
;
)
.
, ,
i, .
.
, . -

aparlmasna .

8. R ,
.


.
159

,

.
,
.
. .
, -
.
. O
n .

. ,
,
. , - dn, ,
lardan, . ,
.
, ,
.
( )
:
-
;
- ;
- n
;
-
.

.
160

 .
.
(, , , .)

. ()
.
, ,
.

. ,
. ,
, .
(, , , .)
.

.
:
,
( )
.
.
() (-) .
,
. ,
, :

;
,
(, , .) ;
;
,
.
161

 ,
.

, :
, , .
(
- )
.

, ,

.
,
. el
.

. .

. .
, .

.
, ,
.
80 %- .
:
- ;
-
;
- ;
-
;
-
;
- .
162

 lar
..
.
:
1.- .
2.
.
3. .
4.
.
5. .

, . . ,
. ,
.
. - ,
, - ,

.
.
, :
- ;
- (
);
- ;
- , -
;
- .
:
- ;
- ;
- , , . ;
- .
163

9.

d . , -
. ,
.
, .
(-,
) . , (),
, .
,
.
. ,

. :
(i). ,

.
(, ,
) . ()

- .
.
, ,

.
;

. Bzi hallarda kndd (sbd) bir aptek
kknn, qhvxanann v s. olmasn da inhisarlq hesab
edirlr.
, - .

, edi. ,
164


. -
,
,
i v s.
,

.
.. . tkilati
lar .
,

,
. , .
nn (),
.
, .
. L


(tkilat, qurum) .

. . ()
.
, , , .
.
60- . -

.
, , ,
. . , ()
165

 ,
, ,
, ,
.
-
.
. in
hkmtlri -
. , irktl
.
buna . (
) in

.


. a
, ,
.
,
() . ()


. ,
.
,
, . ,

() .


. ,
166

 .

.
()
.


.
. ,
. -

. , .
.

, . ,

. , . ,
,
. ,

. .
.

.
.

. , - 1890 , 1914- , 1936-
- .
167


. 1920-
- 80
, 1960- 4, 10 -
90%- 3 .

h .


.
.
33%-, 50%-, 66,6%-
, .
2001- .
- . Q
. :
) ;
)
;
)
;
) ;
)
.

168

I .

1. .
termini
hququ lr .

.
, - , r.
edilmsin ,
. ,
,
ili.
.

li. ,
,
, , fiziki
.
, , . in
.
.


.
,
. -
. un
,
. , , , ,
, n . .

. B , , ,
169

 ,
. .
- ,
, ,
.
. ,

, . .

, -
,
, , .
.

:
- ;
- -
,
;
- ,
;
- i.
: , , , ,
, , ,
, ,
,
() .

2. B

()
.
170

 . lk
1531- .
1887- .

, ,
- li . da
- a bilir.
:
-
.
;
- ;
- -
;
- ,
;
- ;
-

.
(, .)
i ,

.
:
1.r , -
.
.
(1-2%)
.
2. , -
.

. ,
171

 -.
85%-
, 8%- 6%-
. 54 150-
.
3. , -

.

, ( ) .
,
() .
,
. .
4. .
dr: (
in ), (
).
. H
.
.
()
.
5. ,
.

.
:
) ();
) () .
3%- .
()
;
, -,
172


.
,
.
. ( )
. O
-
.
, ,
.
- .
-
.

. ,

.

.
, ,
,
.
. ,
i
.
,
.

. -
.
, , ,
.
.
(, , .)
173

 .
,
.

.
.
.

; .

, .
.
.
(, , , ) -.

n
.
- -
.
()
. ,
. ,
100 20 ,

10%-.

divident
20
(
100
100 200 ) 200 .
%
10

,
.

.

.

174

 - .
.

. ,
, .
.
-
.


.

.
()
, s nu
lar .

.
lm,
- .
.
-
. ,
.
.

. .
,
t . .
.
an,
i ,
.
:
() ;
175

 ;
;
.

.
,
. ,

,
.

, -
, v
. .

3. Y ,
.

.
,
.

.
. , ,
, . - n
,
.
,
da .
.
(, -, , , - .)
176

. , -
. .
.

. M

s
. .
(, )
. -
.

.
.
( )

a.

. B
. .

. (
), .

. B ,
.
B ,
, . .

.

.
177


.
.
,
. ,

,

.
,
. ,

.
.
,


.

. ,
.

, l
.
r, .
,
t , .

.
.
, , , .
.
.
178

4. A

(, , ) 20-30-
. -
.
.
( ) , nin
, (, .)
.


.
(24
1992- ),
(25 1994- ),
(29
1994- ),
(5 1993- ) .
. ,
,
,
.

.


.


.

.
179

X .

1.
, , . ,

. ni
,
.
. , ,
,
,
,
.
,
.

.

, ,
. (marjinalistlrin) ,
,
a
() ,
,
.

.

.
, ( iyysi)
,
, .
180


J. (1748-1832) .
.

.
l () .

. ,

. Onu da qeyd edk ki, N.Tusiy gr
lzzt vern hr ey faydal deyildir v biz d bu fikirdyik.
.
. ,
()
.

(1835-1882) . ,
(1871)
.
li , ,
.


. ()
: k o .
(., .) .

.

,
,
.
.
181

 (., ., .) ,
.
,
,
.

2.


. ,
:
) ()
,
;
)
i ;
) ,
,
.
()
.
,

.
,
.
q
.
.
,

.
prosesini
1854-
182

. (1810-1858)
. B ,
(
z qalmas )
() , -
.

, s
.

(- ) lr.
Yu
i.
:

()
()
()
0
0
1
10
10
2
13
3
3
15
2
4
16
1
5
16
0
Cdvl 10.1

() 10-a
l () 10- . 2-
13, 3- .
,
. , 5-
, 0-a .
183

kil 10.1
,
,
; ()
.
,
.
-
,
.

a
.
,

. , ,
.
,
-
.
,
,
. F
:
184

...

= bdc glirlrindn xrclrin pul vahidin dn orta son hdd
faydall.

Bdc glirlrindn xrclrin pul vahidin dn son

hdd faydall ai
mnunl
:

: , , , ,
;
, , , , .
-
;

1 (: )
(TU) nec yutil artacan
gstrir.
, (

)

, .
.
,

185

 () . , , .

:

;


, -
- .
,
, .
i
,
, .
:
1. ,
( ) . ,
.
2.
.
. ,
, -
.
.
.
i . B
i . B
,
,
.
186

 - iyylndiri . , ,
. .
- . :

. 100
100

is .
, .
.
-
. .
. ,

,
.
- :

kil 10.2
)
)

187

 . E
( ) ().

3.

lu ,
.
.
,
( ) :
1. ( ) () , >;
2. () () , >;
3. (=).
>> v ya A=B>C, >~ ,
> t .

. ,
, ,
.

.
.
. 30-
. . ,

.
.

.

: =+.
.
,
188


. , 1,5
, 1 , 12

:

(12
( 1,5 )
)
( 1 )
8
0
12+0=12 9+3=12
6
3
6+6=12
4
6
3+9=12
2
9
0+12=12
0
12
Cdvl 10.2


.
=/ =0 ,
=0 = / .

:

189

 () ()
.
.

1
2

1,5 3
3
3 1,5 2
.
, , :
) ;
) .
,
,
.
Y
9
8
6
4
2
0
X
2 4 6 8 10 12
10.4 .
,
, .
,
,
v
. ,
190

,
. ,
1,5 1

. Bu zaman bdc xtti aadak kimi
olur. ( 2)
Y

0
2 4 6 8 10 12
10.5
Bu zaman bdc xttinin koordinat oxu il ksim
nqtsi koordinatlarn balanc nqtsindn uzaqlar v 8dn 12-y keir.

h .
. ,
s
. -

r.

.
191

 , -
a . D,
n
.

10.6. .
, (
) ( ) ,
2 ( =-2),
( =1) ,
.
(
)

.

192

,


. ,
, ,

,

.
,
,

.


, .

n
10.7.
.


.
193

 ,
.
,
.
. n :

kil 10.8
-

( )
)

()

k
:
-

;
- -
,
,
;
194

-

;
- ,
(
).
,


.
si ,
.
,
? dr stn .


.

3
:

195

 10.9 .
(12 )
(nn 1 .)
(n 1,5 .)
.
,

.
.
, .

.

, .
( ) (
) .

196



.1

( ,
). :
1. ,
.
i

10.10
2. ,
. ,
, , , . ( ).
,
. ,
() .
( )

, -, ,
. .
, ,

. ,
1

197


, .

.
.

10.11 - .
,
, ()
.
t
.
, ( )
. - "

.
- '-

.
.
,
, -
198

 .
,
. Q


.

, ,
; )
; )
; ) ; )
(, ,
, .) .

199

XI FSIL.STEHSAL XRCLR V MNFT

1. stehsal xrclrinin mahiyyti v quruluu
Bazar iqtisadiyyatnda iqtisadi subyektlr mhsul v
xidmtlr istehsal emk n lazm olan istehsal amillrini
resurslar bazarndan satn alrlar. Bunun n onlar myyn
miqdarda pul vsaiti srf edirlr. Sahibkarlq subyektlrinin
smrli seimi (davran) istr satn aldqlar istehsal
amillrindn maksimum ntic almaq, istrs d amil
xrclrinin minimalladrlmas yollarn axtarmaa svq edir.
Sahibkarlq subyektlrinin istehsal amillri almaq
mqsdil srf etdiklri vsait istehsal xrclri adlanr. stehsal
xrclri hm sad, hm d mrkkb kateqoriyadr. Saddir,
ona gr ki, xrclr sznn mnasnn z bunun n olduunu
v istehsaln tkilinin
ney baa gldiyini bildirir.
Mrkkdir, nki xrclrin mahiyyti v lsnn
myynldirilmsin metodik yanamalar mxtlifdir.
Istehsal xrclrinin mahiyyti haqqnda nzriyyilrin
fikirlri xeyli mxtlifdir. A.Smit v D.Rikardo istehsal
xrclrini istehsal qiymti kimi nzrdn keirirlr.
C.Mill, C.Mak-Kullox, R.Torrens mtnin dyrinin
glirlrdn (mk haqq, mnft, renta) ibart olduunu sas
tutaraq, istehsal xrclrini d ylm mk msrflri kimi
izah edirlr.
XIX srin sonlarnda F.Vizer istehsal xrclrinin yeni
konsepsiyasn ilyib hazrlamd. Onun subyektiv nzriyysin gr hqiqi istehsal xrclri mtnin istehsalna srf
olunmu iqtisadi ehtiyatlarn faydall il myyn
olunmaldr.
Neoklassizmin grkmli nmayndsi A.Marall is
istehsal xrclri nzriyylrinin obyektiv (klassik) v subyektiv (marjinalist) variantlarn birldirmy (sintez etmy)
200

almdr. O, istehsal xrclrini fhllrin ziyytin v

kapitalistlrin imtinasna sbb olan xrclrin cmi kimi azah
edirdi.
K.Marksn fikrinc is istehsal xrclri kapitalistlrin
mhsul v xidmtlrin istehsal n srf etdiklri sabit v
dyin kapitaln cmindn ibartdir.
Mhasibat baxmndan istehsal xrclri dedikd,
resurslar bazarndan istehsal amillrinin alnmas n srf
olunan vsait nzrd tutulur. Bu xrclr quruluuna gr
aadklar hat edir: sas kapital nsrlrinin ld
edilmsin srf olunan vsait; yanacaq v elektrik enerjisinin
alnmasna srf olunan vsait; sas v yardm materiallarn,
yarmfabrikatlarn alnmasna srf olunan vsait; muzdlu
iilr srf olunan vsait v s. stehsal xrclrinin kmiyyti
resurslarn bazar qiymtlrindn v onlarn alnma miqdarndan
asl olur. qtisadiyyatn mxtlif sahlrind istehsal
xrclrinin bu mxtlif nsrlrinin xsusi kisi mxtlif olur.
Bel ki, bzi sahlrd sas materiallarn xsusi kisi nisbtn
yksk olur ki, bel sahlr ()
.
. Bzi
sahlr is mktutumlu, elmtutumlu hesab olunurlar.
qtisadi subyektlr istehsal xrclrini aa salmaq
haqqnda fikirlrkn onlarn quruluuna diqqqt yetirmlidirlr. Xsusi kisi yksk olan amil qnat edilmsi
daha yksk smr ver bilr.
Istehsal xrclrinin aa salnmasnn sas yollar
(istiqamtlri) aadaklardr:
- ETT nin nailiyytlrindn kompleks istifad edilmsi;
- Masir tlblr cavab vern texnologiyalardan istifad
edilmsi;
- Man, dzgah, avadanlq v s. istifadnin nvblilik
msalnn artrlmas;
201

- Xammal, yanacaq, enerji v s. qnat etmk.

Iqtisadiyyatn mxtlif sahlrind istehsal xrclrinin
aa salnmasnn bu sas istiqamtlrinin ttbiqi xeyli
mxtlifdir.
Onu da qeyd etmk lazmdr ki, istehsal xrclrinin aa
salnmas mhsulun keyfiyytin xll gtirmmlidir. Bzi
hallarda is mhsulun keyfiyytinin yksldilmsi tdbirlri
istehsal xrclrinin artmasna da sbb ola bilr.
2. stehsal rinin nvlri
Mhasiblrdn fqli olaraq, iqtisadlar istehsal
xrclrinin zahiri v kifayt qdr akar trfi qane etmir.
Onlar xrclrin daxili mahiyytini amaa chd gstrirlr.
Iqtisadi dbiyyatda istehsal xrclri mxtlif cr tsnif
olunurlar. Bunlardan biri frdi v ictimai istehsal xrclridir.
Frdi istehsal xrclri dedikd fiziki v hquqi subyektlrin
mhsul v xidmtlrin istehsalna srf etdiklri kapital msrflri nzrd tutulur. Ictimai istehsal xrclri dedikd is
mhsul v xidmtlrin istehsalna cmiyytin kdiyi xrclr
nzrd tutulur. Frdi istehsal xrclri kapital msrflri il
lldy halda ictimai mk msrflri cmiyyt trfindn
mk srfi il llr. Hr bir sahibkar istehsal smrli tkil
etmk n frdi istehsal xrclrini ictimai istehsal
xrclrindn aa salmaa alr. Bel bir raitd onun
qazanc (mnfti) daha ox olur. Istehsal xrclrinin bu cr
tsnifat marksist dbiyyatda daha geni yaylmdr.
Masir nzriyylrd istehsal xrclri sasn akar v
gizli xrclr klind nzrdn keirilir. Bzi dbiyyatlarda
bunlar xarici v daxili xrclr klind nzrdn keirilir.
Akar (xarici) xrclr dedikd, istehsal subyektlrinin resurslar
bazarndan istehsal amillri almaq n srf etdiklri vsait
nzrd tutulur. Gizli (daxili) xrclr is sahibkarn istehsal
202

amili almaq mqsdi il pul srf etmsil laqdar deyildir. Bu

xrclr bir nv sahibkarn qurbanlar hesab olunur. Msln,
sahibkar malik olduu istehsal sahsini (torpaq, tikili v s.)
baqasna icary vermyib, z istifad edir. O, bir nv hmin
sahni icary verib alaca icar haqqn qurban verir. Bzi
hallarda is sahibkar firman z idar edir, bu v ya digr
ilrd alr. O, bu ilri baqasna grdrb mk haqq
dsydi v z baqa yerlrd ilsydi mk haqq olard.
Sahibkarn qurban verdiyi icar haqq gizli (daxili) xrc
hesab olunur. Bu xrclr mhasibat sndlrin dms d,
iqtisadlar trfindn nzrd tutulur.
Akar (xarici) v gizli (daxili) xrclrin mcmusu
mcburi istehsal xrclri adlanr. Mcburi istehsal xrclrinin
trkib hisslrindn biri d normal mnftdir. Normal mnft
istehsalya hmin sahd qalmaa imkan verir.
qtisadi dbiyyatlarda istehsal xrclri sabit (tsbit
olunmu) v dyin xrclr formasnda da tdqiq olunur. Sabit
xrclr o xrclrdir ki, onlarn kmiyyti istehsal olunmu
mhsulun miqdarndan (hcmindn) asl deyildir. Bu xrclr
vergilr, borca gr faiz, mhafiz haqq, amortizasiya
ayrmalar, idaretm xrclri v s. aid edilir.
Dyin xrclr is bilavasit istehsal olunmu mhsulun
miqdarndan (hcmindn) asl olaraq dyiir. Bu xrclr
xammal v materiallar, yanacaq v elektirik enerjisin v
s.kiln xrclr, muzdlu iilr veriln mk haqq v s. aid
edilir. Sabit v dyin xrclrin mcmusu, mumi istehsal
xrclri adlanr.
Nzrdn keiriln xrclrin istehsaln miqdarna olan
nisbti orta istehsal xrclrini ifad edir. Orta istehsal
xrclrinin aadak nvlri vardr: orta sabit xrclr, orta
dyin xrclr v orta mumi xrclr. Orta mumi xrclr,
orta sabit xrclrl, orta dyin xrclrin cmin brabrdir:
AC=AFC+AVC.
203

Istehsal xrclrinin tsnifatnda son hdd xrclri

kateqoriyas da mhm yer tutur. Son hdd xrclri dedikd,
lav mhsul vahidinin istehsal il laqdar mumi xrclrin
artm nzrd tutulur. Aadak cdvld son hdd xrclri v
onlarn mumi dyin xrclrl laqsi ks olunmudur.
mhsulun miqdar
0
1
2
3

umumi dyin xrclr

0
10
18
24

son hdd
0
10
8
6

Cdvl 11.1
Cdvldn grndy kimi, son hdd xrclri iki yana
duran mumi dyin xrclrin frqin brabrdir v ya:
TVC
MC=
Q
Son hdd xrclrinin yrnilmsi tsrrfat faliyytinin
thlilind mhm yer tutur. Bel ki, istehsaln miqyasnn
dyiilmsi il laqdar son hdd xrclri istehsal qiymtindn
aa olarsa, istehsal davam etdirmk mqsduyundur. ks
tdqird, istehsal dayandrmaq daha mqsduyundur. nki
istehsaln genilndirilmsi firmann zrrl ildilmsin
sbb olar.
Istehsal xrclrinin nvlrindn biri d alternativ
xrclrdir. Alternativ xrclr dedikd mvcud ehtiyatlardan
(mk, kapital, material v s.) n lverili istifad olunmasnn
dyr kmiyytini ks etdirn xrclr nzrd tutulur. Baqa
cr desk, mvcud iqtisadi ehtiyatlar tsrrfat faliyytinin
hansna ynltmk mslsi meydana gldikd altelnativ
xrclri hesablamaq zrurti meydana xr. Sahibkar znn
iqtisadi imkanlarn mxtlif cr mhsullarn istehsalna
204

ynld bilr. Bu mxtlif sahlr kilck xrclr bir-biri

n alternativ hesab olunur. Alternativ xrclri mqayis
etmkl, sahibkar z n n lverili seimi hyata keirir.
Son dvrlrd iqtisadi dbiyyatlarda transaksion xrclr
ifadsin d tez-tez rast glmk olur. Transaksion xrclr
dedikd, mbadil sahsin mlkiyyt hququnun dyidirilmsi il bal olan xrclr nzrd tutulur. Bu xrclr,
sasn, aadak xrclr aid edilir:
a) iqtisadi faliyytl mul olann (iqtisadi agentin)
informasiya axtana, informasiya alnmas v ilnmsin
srf olunan vaxt v vsait;
b) nticsiz informasiyalarla laqdar itilr;
c) danqlarn aparlmasna srf olunan xrclr;
d) kollektivd Konsensus idealogiyasnn formalamasna v s. kiln xrclr.
Bzi dbiyyatlarda mtlrin tdavl il laqdar
olan xrclri d istehsal xrclrinin bir nv hesab edirlr.
mtlrin tdavl dairsind hrkti il laqdar olan bu
xrclrxalis tdavl xrclri v tdavl dairsind istehsal
prosesinin davam il laqdar olan xrclrdir. stehsal
prosesinin tdavl dairsind davam il laqdar xrclr
normal nqliyyat xrclri, mtlrin saxlanmas, qabladrlmas v s. il laqdar olan xrclr aiddir. Xalis tdavl
xrclrin is satclarn, kassirlrin, nzartilrin, mahid
cihazlarnn v sairnin saxlanmas xrclri aid edilir.
stehsal xrclri kimi, tdavl xrclrinin d azaldlmas
sahibkarlarn ld etdiklri qazanclarn artmasna sbb
olur.
3. Mnftin mahiyyti, nvlri v rol

Bazar iqtisadiyyat raitind iqtisadi faliyytin hr bir

nv il mul olan iqtisadi subyekt, faliyyt myyn
205

mqsdl balayr. Onun sas mqsdi, mmkn olduqca

yksk qazanc ld etmkdir. Onun bu mqsdi, iqtisadi
dbiyyatda mnft kateqoriyas il ifad olunur.
Mnftin
mahiyyti
v
tbiti
haqqnda
nzriyyilrin baxlar xeyli mxtlifdir. A.Smit gr
mnft, hminin torpaq rentas sahibkarlar trfindn
iilrin mk mhsulundan xma hesab edilir. Lakin o,
haqq dnilmmi myin tzahr formas olan mnft,
orta mnfti mk dyr nzriyysi baxmndan izah ed
bilmmidir. Bu nzriyyy gr, mnft iilrin sayna
proposional olmaldr. Hyat faliytind is, kapitaln
kmiyytin proporsional olur.
Mnft haqqnda neoklassiklrin baxlar klassiklrin
baxlarndan xeyli mxtlifdir. Neoklassiklrin mnft
nzriyysinin sasn son mhsuldarlq nzriyysi tkil
edir. Bu nzriyyy gr, kapital da mk kimi mhsuldar
xidmt edir v ictima mhsuldan z payn alr. Bu pay
kapitaln yaratd son mhsulun dyrin brabr olan
hisssidir. Frenk Haytn fikrinc, mnft qeyri-tkmil
rqabt raitind sahibkarlarn risk getdiklri faliyytlri
mqabilind aldqlar haqdr.
J.umper gr, mnft sahibkarlarn elmi-texniki
yeniliklri ttbiq etdiklrin gr aldqlar haqqdr.
P.Samuelsonun da mnft haqqnda fikri buna yaxndr.
Onun fikrinc, mnft qabaqcadan nticsi grnmyn
texniki yeniliklrin csartli ttbiqindn gtrln
mvqqti glirdir.
Neoklassiklr mnfti iqtisadi hkmranlqla da
laqlndirirlr. Bunlara kapital sahiblri, idarednlr,
mhndislr, htta, shm sahiblri olan muzdlu iilri d
aid edirlr.
206

Klassiklrdn frqli olaraq K. Marks mnftin mahiyytini mk-dyr nzriyysi nqteyi-nzrindn izah
etmidir. Onun fikrinc, mnft izafi dyrin evrilmi
formasdr; mnft reallam, pul formasn alm izafi
dyrdir.
Mnftin mahiyyti haqqnda nzri baxlar mxtlif
olduu kimi onun haqqnda da fikirlr mxtlifdir. K.Marks
mnftin iki nvn orta v stlik-tdqiq etmidir. Orta
mnftin qrarlamas sahlraras rqabtin nticsidir.
Bel ki, kapital daim daha yksk kapital olan sahlr
gedir. Kapitaln da bu cr axn btn sahibkarlar n
brabr (orta) mnftin qrarlamasna sbb olur.
Orta mnft dedikd, mxtlif sahlrd ttbiq
olunmu eyni kmiyytli kapitallar n brabr mnftin
ld olunmas nzrd tutulur. Msln, mxtlif sahlrd
(snaye, knd tsrrfat, ticart v s.) ttbiq olunmu 100
vahid kapital 10 vahid mnft ld edir. stlik, mnft
is bundan lav ld ediln mnftdir. Bu mnft
mxtlif amillrl bal olur. Azad rqabt raitind bu
mvqqti olur, inhisarlqda is daimidir.
Masir iqtisadi dbiyyatlarda is mnftin iki nv
nzrd keirilir. Bunlardan biri mhasibat mnftidir.
Mhasibat mnfti dedikd mhsulun satndan ld
ediln puldan, xarici xrclri xdqdan sonra, yerd qalan
hisssi nzrd tutulur. Mhasibat mnfti normal mnft
d adlanr.
Normal mnft kapitala hmin ttbiq sahsind
qalmaa imkan vern minimal mnftdir. Bu mnfti
kapital qiymti, investisiyalar qiymti, biznesin itirak
qiymti hesab etmk olar. gr, normal mnft baqa yerd
mmkn olan glirdn aa olarsa, sahibkar kapital daha
mnftli shy keirr. Normal mnft marksizmin orta
207

mnft kateqoriyas il mqayis oluna bilr. Bel ki, hr

ikisi istr normal mnft, istrs d orta mnft, sahibkar
hmin sahd faliyyt gstrmy imkan verir.
qtisadi (xalis) mnft dedikd is, satdan ld
ediln puldan btn istehsal xrclrini (daxili v xarici)
xdqdan sonra, yerd qalan hiss nzrd tutulur. qtisadi
mnft istehsal xrclrin aid olan normal mnftdn
lav alnm xalis glirdir. Xalis mnft sahibkara imkan
verir ki, faliyytini davam etdirsin v lazm olduqda
genilndirsin.
Sahibkarn iqtidadi faliyytind mnft mhm rol
oynayr. K.Marksn yazd kimi, mnft kapitalist istehsalnn hrktverici qvvsidir, ancaq mnftl istehsal
edil biln ey v ancaq mnftl istehsal edildiyi drcd
istehsal edilir. Kapitaln hyat faliyytind mnftin
rolunu, XIX srin ortalarnda yaayb yaratm ingilis
publisisti T.C.Danninq obrazl kild aadak kimi ifad
etmidir: Kapital hay-kydn v dydn uzaq qar, o, z
tbiti etibarl qorxaqdr. Bu bir hqiqtdir, lakin btn
hqiqt tkc bunlardan ibart deyildir. Tbit boluqdan
qorxduu kimi, kapital da mnftin olmamasndan v ya
ox az olmasndan qorxur. Kifayt qdr mnft olduqda
is kapital csartlnir. Mnft 10% olduqda, kapital hr
kild ildilmsin raz olur; mnft 20% olduqda, kapital
c glir; 50-% olduqda is htta ban da vermy
hazrdr. Mnft 100% olduqda, kapital btn br
qanunlarn tapdalayr; mnft 300% olduqda, o, htta
aslacan gz nnd tutmal da olsa, hec bir cinaytdn
geri durmaz (K.Mark, Kapital I cild, sh. 758).
gr bel olmasayd mhariblr, terrorizm,
narkobiznes v s. kimi insanla xas olmayan proseslr ba
208

vermzdi. Btn bu proseslr kimlrs yksk mnft

tmin etdiyi n hl d davam edir.
mumiyytl desk, mnft hr bir sahibkarn md
arzusudur. nki, mnft ld etms istehsal genilndir,
tkmilldir, yeniliklri ttbiq ed bilmz. Bunlarsz is
rqabt mbarizsin davam gtirmk olmaz.
Istehsallarn ld etdiklri mnftin artrlmasnn
yollar, istehsal xrclrinin aa salnmas, idaretmnin
tkmilldirilmsi v sairdir.

209

XII FSL. FRMA V ONUN FALYYT

MEXANZM
1. Firmann mahiyyti v onun faliyytinin
sas iqtisadi gstricilri
Bazar iqtisadiyyatnn subyektlrindn biri d firmadr.
Firma geni yaylm szlrdn biri olmaqla hrfi mnas
mxtlif cr izah olunur. Bzi dbiyyatlar bu szn hrfi
mnasnn italyanca igzar snddki imzan tsdiq
edirmdemkdir. Digr dbiyyatlarda is ingilis dilindki
firmszndn ml gldiyi idda olunur ki, bu szn d
mnas brk, etibarl, inadl demkdir.
Firma dedikd, istehsal amillrinin kombinasiyas
vasitsil mhsul v xidmtlrin hazrlanmas v realladrlmas il mul olan tsrrfat vahidi nzrd tutulur.
qtisadi dbiyyatlarda firmav mssis anlaylar adtn
eyni mnada ildirlr. Bununla yana, bu mfumlar arasnda
myyn frq d qoyulur. Bel ki, firmaya bir v ya bir ne
msis daxil ola bilr. Mss dedikd is adtn tk
profilli, myyn bir mhsul istehsal edn, xidmt gstrn
tsrrfat vahidi nzrd tutulur.
Canl orqanizm kimi, daim faliyyt gstrn iqtisadiyyat
yz minlrl, milyonlarla firmadan (mssisdn) ibartdir.
Hr bir firma ( mssis) iqtisadiyyatn ilk qurulu hlqsidir.
O, bir trfdn texniki vahiddir, digr trfdn sosial vahiddir,
nc trfdn hquqi vahiddir. Firma (mssis) texniki
vahiddir bu o demkdir ki, orada myyn bir hissnin,
qovan v ya mhsulun hazrlanmas texnlogiyas baa
atm olur. Firma ictimai vahiddir, bu o demkdir ki, burada
cmiyytin myyn sayda zvlri faliyyt gstrir. Mhsul
v xidmtlrin istehsal il laqdar onlar arasnda iqtisadi
mnasibtlr ba vermkl yana digr sosial mnasibtlr d
210

ba verir. Bel ki, onlar ictimai, yaradc, dini v s. tkilatlarda

birlrk faliyyt gstrirlr. Firma hquqi vahiddir dedikd,
firma il digr firmalar, cmiyyt zvlri, dvlt tkilatlar
v.s arasndak hquqi mnasibtlr nzrd tutulur.
Hr bir firmann iqtisadi hyatdak yeri, xsusi kisi bir
ox iqtisadi gstricilrl myyn olunur. Bu gstricilr
san aagdaklardr:
a) maddi-texniki potensialn gstricilri: illik
dvriyynin hcmi, sas mhsul istehsalnn miqdar v hcmi;
firmaya daxil olan mssis v istehsal sahlrinin say v
istehsal sahsi ( M2) ; sas kapital v kapital qoyulularnn
hcmi, iilrin say v s.
b) maliyy potensial gstricilri: aktivlrin hcmi;
firmann z kapitalnn hcmi; xalis glirin hcmi; aktiv
filiallarnn say v hcmi ( M2) v s.
c) elmi-texniki potensial gstricilri: elmi-tdqiqat v
tcrb - konstruktor ilrin xrclnn vsaitin hcmi, tdqiqat
mrkzlrinin say; lkd v xaricd qeyd alnm patentlrin
miqdar; hmin patentlrin lisenziyasndan ld ediln vsaitin
hcmi v s.
Firmann faliyytinin mumildirilmi, sas gstricisi
illik dvriyynin hcmi hesab olunur, yni firma illik faliyyti
nticsind mhsul v xidmtlrin istehsal v realladrlmas
nticsind n qdr vsait ld etmidir. llik dvriyyy
qiymtli kazlarn satndan ld ediln vsait, dividentlr v
s. aid edilir.
Bazar iqtisadiyyat raitind, firma bazar mnasibtlrinin obyekti v subyekti hesab olunur. Bazar mnasibtlrinin obyeki olmas o demkdir ki, hr bir firma satlbalna bilir. Firma bazar mnaibtlrinin subyektidir dedikd
is firmada istehsal olunan mtlrin satlmas, firmaya lazm
olan istehsal vasitlri, i qvvsi v s. alnmas nzrd
tutulur.
211

Firma, hminin, sahibkarlq v biznes faliyytinin

subyektidir. Biznes faliyyti dedikd, hmin faliyytin daxili
v xarici mhitini tkil edn xslr, tkilatlar v bilavasit
istehsaln itiraklar arasndak mnasibtlr sistemi nzrd
tutulur. Biznesin daxili mhiti dedikd, kapital sahiblri,
menecerlr v muzdlu iilr arasndak mnasibtlr nzrd
tutulur. Biznesin xarici mht dedikd is, biznes
faliyytinin tkilats olan firma il dvlt v cmiyyt, mal
gndrnlr, istehlaklar, borc vernlr v borc alanlar
arasnda olan mnasibtlr nzrd tutulur.
Hr bir firma biznes faliyyti il yana kommersiya
faliyyti il mul olur. Firmann kommersiya faliyytin
sasn aadaklar aid edilir:
a) snaye, knd tsrrfat, tikinti v s. firmalarnn
istehsal faliyyti il laqdar olan ticart mliyyatlar, yni,
istehsal olunmu mhsul v xidmtltin realladrlmas
mliyyatlar;
b) ticart, bank v s. firmalarn mt v pullarn
dvriyysin aid ediln ticart mliyyatlar;
c) mtlrin alcya doru hrkti il bal olan
danma, sorta, qorunub saxlanmas il laqdar olan
nqliyyat, sorta v.s firmalarnn mliyyatlar;
) ticart faliyytinin mxtlif nv icar, informasiya v
baqa xidmtlrl tmin edilmsi mliyyatlar.
Firma faliyytinin son mqsdi, yksk mnft ld
etmkdn ibartdir. Bu mqsdl, firma bir sra taktiki v
strateji tdbirlrdn istifad edir. Taktiki tdbirlr sasn
aadaklar aid edilir: stehsal v satn hcminin artrlmas;
daha yksk artm srtin nail olmaq; bazarda paynn
artrlmas; kapitaln quruluunun tkmilldirilmsi; qoyulmu
kapitala gr mnftin artrlmas v s.
Strateji tdbirlr is uzunmddtli dvr n sas
mqsd v vziflrinin seilmsi, bunlarn yerin yetirilmsi
212

n resurslarn toplanmas v istifad edilmsi aiddir. Strateji

tdbirlr mdafi v hcum xarakterli olur. Mdafi
xarakterli tdbirlr sasn yeniliklrin ttbiqi il bal
risklrin azaldlmas aid edilir. Bu mqsdl yeniliklri ttbiq
edn rqiblrin faliyyti izlnilir v sair. Hcum xarakterli
strategiya is yenildirm, innovasiya, yeniliyin yrnilmsi
v bazar boluunun doldurulmas strategiyalarn hat edir.
Yenildirm strategiyas yenilik- lrin ttbiqinin artrlmas
n resurslarn artrlmasn, innovasiya strategiyas mhsul
v xidmtlr istehsaln artrmaq n yeni texnologiyalarn
mnimsnilmsini, sas kapitaln tzlnmsini nzrd tutur.
Firmann hcum strategiyas elmi-tdiqat ilrin kiln oxlu
xrclrl v igzar riskl laqdardr.
2.Firmalarn tsnifat
qtisadiyyatn ilk qurulu vahidi olan firmalar, iqtisadi
dbiyyatlarda mxtlif lamtlr zr tsnif olunurlar.
1. Malik olduqlar mlkiyyt gr onlar: xsusi, qrup,
dvlt, bldiyy v qarq mlkiyytli firmalara ayrlrlar.
Xsusi mlkiyytli firmalar dedikd mlkiyyti myyn bir
xs v ya aily mxsus olan firmalar nzrd tutulur. Bunlar
adtn xrda firmalar olub daha ox xidmt sahlrind, knd
tsrrfat istehsalnda mvcud olur. Qrup mlkiyytli
firmalarn mlkiyyti cmiyytin mxtlif zvlrin mxsus
olur. Qarq mlkiyytli firmalarn mlkiyyti is dvlt,
cmiyytin mxtlif zvlrin, qruplarna v s. mxsus olur.
2. Faliyyt gstrdiklri iqtisadi sahlrin gr
firmalar: snaye, knd tsrrfat, tikinti, nqliyyat, rabit v s.
xarakterli olur.
3. Funksional xarakterin gr istehsal, ticart v xidmt
xarakterli firmalar vardr. stehsal xarakterli firmalar maddi
nemtlrin istehsaln hyata keirir. Ticart xarakterli firmalar
213

is istehsal olunmu maddi nemtlrin realladrlmas il

mul olur. Xidmt firmalar is mxtlif xidmtlrin istehsal
v gstrilmsi il mul olur.
4. Firmalar hcmin gr kiik (xrda), orta v iri
msislr ayrlrlar. Onlar adtn, icilrin sayna gr
frqlndirilir. Bu frqlnm hm mxtlif lklrd, hm d
myyn bir lk iqtisadiyyatnn mxtlif sahlrind frqli
olur. Msln, rqi Avropada 50 nfr qdr iisi olan firma
kiik firma hesab olunduu halda, AB-da 100 nfr qdr
iisi olan firma kiik hesab olunur. Orta firma mvafiq olaraq
50-500, AB-da 100-500, iri firmalar da mvafiq olaraq 500dn ox v 1000-dn ox, Azrbaycan Respublikasnda
snayed 50 nfr qdr, tikintid 25, nqliyyatda 15, ticart
v xidmt sahlrind 10 nfr qdr iisi olan mssis
kiik mssis hesab olunur v s.
Bazar iqtisadiyyatnda mvcud olan firmalarn 80-90%-i
istehsal olunan mumi milli mhsulun 45-50 %-i, ilynlrin
50-60%-i, yeni yaradlan i yerlrinin 70-80%- dn oxu xrda
v orta firmalarn payna dr. Ayrlqda gtrldkd, kiik
(xrda) firmalarn xsusi kisi mumi firmalarn 90%-n
yaxnn hat edir. Kiik firmalarn saynn ox olmas onlarn
mvcud olmas n nisbtn az miqdarda kapitaln tlb
olunmasdr. Bel firmalarda i yerlrini yaratmaq digrlrin
nisbtn on df az kapital tlb edir. Xrda (kiik) firmalar
myyn stnlklr malikdir. Bel ki, onlar oxsayl
olmaqla, azad rqabtin faliyyti n rait yaradrlar. Kiik
firmalar evik olmaqla bazarn konyukturasna ox tez reaksiya
verirlr. Kiik firmalar srtl yenilmk qabiliyytin
malikdir. Onlarn atmazl is rqabt mbarizsin
davamszldr. Yeni yaradlm firmalarn oxunun mr
mddti 5 il yaxn olur. Lakin onlarn oxu lv olunmur,
baqa sahd, baqa formada faliyyt gstrirlr.
214

Orta firmalarn da znmxsus xarakterik chtlri

vardr. Bel ki, onlar kiik firmalar kimi oxsayl v evik
deyillr. Onlar myyn nv mhsul v ya xidmt istehsal il
ixtisaslaaraq, bazarn myyn sahsind mvcud olurlar.
Orta firmalar iri firmalar n rqibdirlr, zlri iri firmalara
evrilmy, inhisarlamaa meyllidirlr.
ri firmalarn stnly is onlarn sabatl v rqabt
davaml olmasdr. Bu firmalar lv olunmurlar, onlarn yalnz
sahiblri, mlkiyytcilri dyiilir. ri firmalarda axnl,
ktlvi istehsal olduu n, istehsal xrclri xeyli aa olur.
ctimai my qnat olunur. lkd hyata keiriln elmitdqiqat ilrinin ox hisssi bel firmalarda hyata keirilir.
Msln: AB-da elmi-tdqiqat ilrinin 95%-dn oxu 600
irkt trfindn maliyyldirilir. ri firmalarda alan
iilrin say ox olmaqla, lkd istehsal olunan mumi milli
mhsulun da ox hisssi bu firmalarda istehsal olunur.
Msln, AB-da knd tsrrfat mhsullar istehsal edn
mumi firmalarn 15%- yaxnn tkil edn iri firmalar
mhsul istehsalnn 32%-ni, istehsal etdiyi halda, mumi 34%ni tkil edn xrda firmalar knd tsrrfat mhsullarnn
cmi 32%-ni istehsal edir. Onu da qeyd edk ki, firmann
hcminin iri olmas qazancn, mnftin ox olmas demk
deyildir. nk, firmann optimal hcmdn knarlamas idar,
nqliyyat v.s xrclrin artmas demkdir. Bu is qazancn
azalmasna sbb olur.
5. Firmalar tsnifatladran lamtlrindn biri d onlarn
tkilati hquqi formasdr. Tkilati-hquqi formasna gr
firmalar aadak kimi olurlar: dvlt, frdi, rikli, pay,
mhdud msuliyytli, shmdar cmiyytli.
Dvlt firmalarnda (mssislrind) istehsaln tsisats v tkilats kimi, dvlt v ya bldiyy x edir. Bu
firmalar adtn, ya ox yksk ilkin kapital qoyuluu tlb
olunduu, ya xrclrin dnilmsi mddti ox uzun olduu,
215

ya da cmiyyt n zruri mhsulun istehsalnn ziyan

gtircyi qabaqcadan mlum olduu sahlrd yaradlr. Bu
firmalarda smrlilik nisbtn aagdr. nk bu firmalar
rqabti tam hiss etmir, dvlt onlarn itkilrini dyrk,
onlara hamilik edir. Bu firmalar tsrrfat faliyytind
mstqil deyillr, onlar mhsul v xidmti adtn, maya
dyrin (istehsal xrclrin) realiz edirlr.
Frdi (ail) firmas adtn ail zvlrindn ibart olur.
Onlar mlkiyyti olmaq etibaril adtn zlri d mk srf
edrk mhsul v xidmtlr istehsal edirlr. Bu firmalar daha
ox xidmt sahlrind, knd tsrrfat mhsullar istehsalnda
mvcud olurlar.
rikli (tam ortaql) firma az iki fiziki v ya hquqi
xs trfindn yaradlr. Firmann faliyytin eyni drcd
cavabdeh olurlar.
Pay v rikli firma is az bir rik v bir pay fiziki
v ya hquqi xs trfindn yaradlr. rik firmann
hdliklrin v borclarna btn mlak il, pay is pay
miqdarnda cavabdehdir.
Mhdud msuliyytli (Ltdlimited) firma bir v ya bir
ne fiziki v hquqi xs trfindn yaradlr. Bel firmann
tsisilri yalnz firmann nizamnam fondundak payna gr
msuliyyt dayrlar
Firmann geni yaylm formalarndan biri d shmdar
cmiyytidir. Bu cmiyyt n az fiziki v ya hquqi xs
trfindn yaradlr. Cmiyytin nizamnam fondu shm
buraxl il formaladrlr. Shmdarlar cmiyytin hdliklrin malik olduqlar shmlrin miqdarna mvafiq olaraq
cavabdeh olurlar. Shmdar cmiyyt shmlrin sat yolu il
pul vsaitlrinin mrkzldirlmsi sasnda istehsaln tkili
formasdr. Shmdar cmiyyti dedikd, mumi shmdar
kapitala pul dyn, sahibkarlq faliyytind ondan istifad
edn v birg glir ld edn v ya zrr kn xslrin ittifaq
216

nzrd tutulur. Buraxlan shmlrin nvndn, onlarn

bazarda dvriyysinin tkilindn asl olaraq, shmdar
cmiyyti aq v qapal olurlar. Aq shmdar cmiyytin
shmlri bazarda satlb-alnr. Qapal (mhdud msuliyytli)
shmdar cmiyytin shmlri is tsisilr arasnda
bldrlr.
Hquqi statusundan, iqtisadi mstqilliyin drcsindn,
irktlr v blmlr arasndak qarlql laqlrdn asl
olaraq, shmdar cmiyytlr konsern, konqlomerat v maliyy
qruplar formalarnda olur. Konsern maliyy nzarti sasnda
hquqi chtdn mstqil irktlrin (shmdar cmiyytlrin)
bir vahidd birlmsi nticsind faliyyt gstrn
sahibkarln tkili formasdr. Konsernin faliyytin nzart
imkan konsern daxil olan firmalarn shmlrinin nzart
paketin sahiblikl myyn edilir. Nzart paketi, adtn,
konsernin zln tkil edn istehsal firmasna mnsub olur.
Konsern daxil olan digr irktlrin (maliyy, nqliyyat,
ticart v s.) siyasti ba irktin siyastin tabe olur.
Konsernd ox vaxt vahid nzart mrkzi-mumi strategiyan
hazrlayan, irktlr (shmdar cmiyytlri) qarsnda konkret
vziflr qoyan v onlarn yerin yetirilmsin ciddi nzart
edn holdinq irkti formalar.
Bir sahib (mlkiyytiy) mxsus olan hquqi mstqil
irktlr qrupu konqlomerat adlanr. Bu irktlr adtn birbirindn asl olmayan iqtisadi siyast yeridirlr. Bu mstqil
irktlrin myyn qrupda birldirilmsi onlarn glirliyi,
sahnin perspektivliyi v daha ox sahibin maliyy
imkanlarndan asl olur. Bir-biri il n iqtisadi, n d hquqi
laqsi olmayan firmalar birldirn konqlomeratlar adtn
davamsz olur, tez yaranb, tez d yox olurlar.
Shmdar cmiyytinin (irktinin) formalarndan biri d
maliyy qrupudur. Maliyy qrupu iqtisadiyyatda xeyli
mrkkb hadisdir. Bu qrupa daxil olan firmalar hquqi v
217

qismn d iqtisadi mstqilliklrini saxlayrlar. Onlarn mnafe

birliyi hr hans birg mliyyatlarn keirilmsi zaman akar
olur. Maliyy qruplar vvllr ail ittifaqlar kimi yaranrdlar.
Fordlarn, Rokfellerlrin, Rotldlrin, Nobellrin maliyy imperiyalar daha ox tannb. Firmalarn maliyy qrupunda
birlmsi shmdar kapitalnda qarrql itirak sistemi
vasitsil hyata keirilir. Bir trfdn snaye firmalar bank,
nqliyyat, ticart firmalarnn shmlrini satn alr, digr
trfdn is bank, nqliyyat, ticart v s. firmalar snaye
firmalarnn shmlrini satn alaraq onlarn mnftlrinin
blgsnd itirak edirlr. stehsal firmalar zlrin xidmt
edn banklarn tsisilri olur, banklar is snaye, ticart v
baqa firmalarn yaradlmasnda tsisi kimi x edirlr.
ml gln maliyy, snaye-maliyy qruplar lk
iqtisadiyyatnda hkmran rol oynayrlar.
Ekonomiksin mlliflrin (K.Makkonnell v C.Bryu)
gr AB-da firmalar aadak formalarda da nzrdn
keirilirlr:
a) Union shop-yalnz hmkarlar tkilatlarnn zv
olanlar v ya olacaqlar ilyirlr, i qbul olunurlar;
b) Open shop-hmkarlar tkilatlarnn zv ola da bilr,
olmaya da;
c) Nonujon shop-yalnz hmkarlar tkilatlarnn zv
olmayanlar ilyirlr v ya qbul olunurlar;
) Closed shop-yalnz hmkarlar tkilatlarnn zvlri
ilyirlr v ya qbul olunurlar;
d) ctimai istifad mssissi-hyat n zruri olan
mhsul v ya xidmt istehsal edir. Onlara dvlt trfindn
gcl kmk gstrilir.

218

3. Firma haqqnda nzriyylr

qtisadi dbiyyatda firmann (mssisnin) faliyyti
haqqnda
mxtlif
nzriyylr,
nzri
baxlara
(konsepsiyalara) rast glmk mmkndr. Bu nzri baxlar
bir-birinin alternativi hesab olunur, mxtlif lklrd v
mxtlif dvrlrd bu v ya digri hkmran rol oynayr.
Firma haqqnda klassik, nnvi nzriyy-mnftin
maksimumladrlmas nzriyysidir. Bu nzriyy iki
ehtimala saslanr:
1. Mlkiyytilr firmann faliyytini idar edir v
firmann ilrin gndlik nzarti hyata keirir.
2. Sahibkarn yegan arzusu mnfti maksimumladrmaqdr.
Sahibkarn btn faliyyti onun ld etdiyi mnftin
miqdarndan asl olduu n o, daha ox mnft ld etmyi
arzulayr. O, mnft ld etms v ya az mnft ld edrs
rqabt mbarizsind onu sxdrb aradan xararlar.
Firma haqqnda digr nzriyy menecer nzriyysidir. Bu nzriyy d iki ehtimala saslanr:
1. Masir mrhld operativ idaretm, sasn,
mlkiyytilr trfindn deyil, xsusi ixtisasl menecerlr
trfindn hyata keirilir;
2. Menecerin sas mqsdi, satn hcmini v bundan
alnan gliri maksimumladrmaqdr. nk menecer veriln
haqqnn v digr dmlrin miqdar satdan alnan glirin
miqdarndan asl olur.
Firmann faliyyti haqqnda nzriyylrdn biri d
firmann miqyasnn maksimumladrlmas nzriyysidir.
Bu nzriyynin trfdarlarna gr istr sahibkarlarn, istrs
d menecerlrin mqsdi firmann miqyasn maksimumladrmaqdr. nk, bunun nticsind hm menecerlrin
219

xsi statusu v qazanc artr, hm d mlkiyytilrin glirlri,

aktivlri artr.
Firmann miqyasnn maksimumladrlmas prosesi
sasn iki yolla ba verir. Birinci yol daxili v xarici mnblr
hesabna kapitaln v istehsaln tmrkzlmsi vasitsil
firma hcminin genilndirilmsidir. Bu mqsd atmaq n
firmann mnftinin blnmz hisssindn, amortizasiya
fondundan, qiymtli kazlarn emissiyasndan, bank v digr
tkilatlardan alnan borc vsaitindn istifad olunur.
Firma hcminin genilndirilmsinin ikinci yolu qovuma
v udma nticsind kapitaln v istehsaln mrkzlmsi
yoludur. Qovuma dedikd, mxtlif firma balarnn
birlm haqqnda baladqlar mqavil nzrd tutulur.
Qovuan firmalarn shmlrinin vahid nmun sasnda
yenidn buraxlmas qovuma mexanizmini tkil edir.Udulma
is bir firma trfindn baqasnn kapitalnn z nzartin
keirilmsi vasitsil ba verir. Bu proses d ya knll, ya da
mcburi hyata keirilir. Bir firma knll olaraq znn
nzart shm paketini digrin satdqda (adtn bazar
qiymtindn yuxar) hquqi xs kimi sradan xr v udulmu
olur. Digr halda is mflislmi firmann mlak
mhkmnin qrar il satldqda, firma onu alr v satlan
firma udulmu olur.
Firma haqqnda nzriyylrdn biri d firmann
davran haqqnda nzriyydir. Bu nzriyynin trfdarlar
iddia edirlr ki, firmann bir deyil (mnfti mak, sat mak,
hcmi mak), oxlu mqsdi var, burada mxtlif mnafelr
qarlarlar. Bu mxtlif mnafelr: idarednlri, shmdarlar, muzdlu iilri, dvlti v.s gstrmk olar. Bu mxtlif
mnafelr bir-biril toqquur. Bu toqquma sosial grginliy
evrilmmk n, firmann ali idar orqan bu mxtlif
mnafelri firmann mumi strateji mnafeyin uzladrma
bacarmaldr. Ali rhbrlik buna nail olarsa firma z
220

faliyytini normal davam etdir bilr. Ali rhbrlik bu

mnafelri uzladrmaq n, onlar arasnda kompromis
razlamasnn ld edilmsin diqqt yetirmlidir. Firmann
davran nzriyysind xarici mhit d xsusi fikir verilir.
Buraya firman hat edn iqtisadi, siyasi, ekoloji, sosial rait
v s. aid edilir.
4.Tkmil v qeyri-tkmil rqabt raitind
firmann davran
Firmann davran, onun strategiyas v taktikas
seimin bazar quruluu v ya xsusi bazar vziyyti tsir
gstrir. Firmann davran is z nvbsind onun
faliyytinin gstricilri: qiymt, mnft, smrlilik il
bilavsit baldr. Firmann davran v nticliliyi hmin
sahnin faliyytin, o da z nvbsind btvlkd milli
iqtisadiyyata tsir edir.
yrndiyimiz kimi, bazarn sas elementlri olan rqabt
v inhisarn nisbtlrindn asl olaraq, bazarn tkmil v qeyritkmil modellri vardr. Bu modellr raitind firmann
davran da mxtlif olur.
Btn digr modellr kimi, xalis rqabtli bazar modeli
d xalis mcrrdlikdir (abstraksiyadr). Bu modeld sah
bazarnda bir-birindn asl olmayan oxlu istehsal v
istehlak firmalar olur; onlarn hr birinin tlb v tklif
sviyysi sah il mqayisd ox czidir; ona gr d
qiymtin sviyysin tsir ed bilmir; sahy giri v x
srbstdir v s.
Real hyatda is bel qurululu, yni xalis rqabtli bazar
tin ki, mvcud olsun, ya da yuxarda gstriln rtlrin oxu
gzlnilmir. Bel ki, sahy daxil olmaa v biznes qurmaa
myyn brokratik v ya iqtisadi mhdudiyytlr hmi
mvcuddur; sahd oxsayl satc olduu halda, bazar
221

hkmranlna malik olan v qiymtlri dikt edn stn

firmalar da hmi mvcuddur v s. Btn bunlarla brabr,
rqabt qabiliyytli firmann davrann baa dmk n bu
rtiliklri nzr almaq lazmdr.
Tkmil rqabt raitind firmann davrann thlil
etmk n daha bir rtliyi, firmann mqsdini d nzr
almaq lazmdr. qtisadi nzriyyd mvcud olan mxtlif
mktblrin, cryanlarn nmayndlrinin (klassiklr,
marksistlr, yeni klassiklr v.s) oxu firmann sas mqsdi
mslsind yekdildirlr. Onlarn oxunun fikrinc, firmann
sas mqsdi mnfti maksimumladrmaqdr.
n mumi kild mcmu mnft (TP-total profit)
mcmu sat pulu il mcmu xrclr arsndak frq kimi
myynldirilir v bunu aadak kimi gstrmk olar:
n
m
TP=TR-TC=P1Q1-W1 X1
i=1

Burada n-istehsal olunan mhsullarn miqdar;

m-ttbiq olunan istehsal amillrinin miqdar;
p- i mtsinin qiymti;
q- istehsal olunmu i- mtsinin miqdar;
w- i-istehsal amilinin qiymti;
x- istifad olunmu i-istehsal amilinin miqdar.
Demk olar ki, firma mnftini istehsal amillri vasitsi
v yaradlm son hdd mhsulunun qiymti, hmin istehsal
amilinin qiymtin brabr olduqda maksimalladrr.
Tkmil rqabt raitind firmann mhsuluna olan tlb
fqi xtdir. nki o qiymt alandr, istehsal etdiyi hr eyi
cari bazar qiymtlrin sata bilr. Bel ki, cari bazar qiymtin
satmaq mmkndrs, ucuz satman mnas yoxdur. Baha da
satmaq mmkn deyildir, nki bu halda firmann mhsuluna
tlb sfra dr. Ona gr ki, mhsulu bazar qiymtin tklif
222

edn oxlu sayda firmalar mvcuddur. Buna gr d rqabt

qabiliyytli firmann mhsuluna tlb fqi xtdir.(kil 1)
P

1Q

kil 12.1 Rqabt qabliyytli firmann mhsuluna tlb

yrisi.
Tkmil rqabt raitind rqabt qabiliyyti firma
mhsulununun hr vahidini car bazar qiymtin satmaqla PQ
hcmind mcmu sat pulu (mcmu glir) v orta sat pulu
(orta glir) ld edir. Onun ld etdiyi mcmu gliri
koordinatlarn balancndan ken dz xtdir. (kil 2)

P
TR

kil 12.2 Rqabt qabliyytli firmann mumi gliri

(sat pulu) yrisi.
223

Orta glirin qrafik tsviri is o, firmann mhsuluna orta

tlb yrisi il tam st-st dr, nki hr bir mhsulun
satndan orta glir cari bazar qiymtin brabrdir.
Daha bir mhsul vahidinin satlmas nticsind firmann
mcmu gliri myyn vahid qdr (mhsul vahidinin qiymti
qdr) artacaq ki, bu da son hdd gliri adlanr. Son hdd
gliri lav mt vahidinin satndan ld olunan glirdir.
Bellikl, tkmil rqabt raitind son hdd gliri orta glir
v mhsulun qiymtin brabrdir. Bu zaman firmann son
hdd v orta gliri onun mhsuluna olan tlb yrisi il st-st
dr.(kil 12.3)
P

D=MR=AR
P

1Q

kil 12.3 Rqabt qabliyytli firmann son hdd v orta

gliri v onun mhsuluna tlb yrisi.
Tkmil rqabt raitind qsa mddtli dvrd firmann
tklifi yalnz onun istehsal xrclri il myynlir. Buna gr
d firmann tklif yrisi onun son hdd xrclri yrsi il stst dr. nk, istehsal hcmi artdqca, daha bir mhsulun
istehsalnn son hdd xrclri d artr (azalan son hdd x
qanununa gr). Bu raitd firmann tklif yrisi yksln
sciyylidir: (kil 12.4)

224

MC=S

O
Q
kil 12.4. Rqabt qabliyytli firmann tklif yrisi.

Tkmil rqabt raitind firmann davrannn thlili

zaman diqqt yetiriln rtiliklrdn biri d istehsalnn
zn
smrli
(rasional)
aparmasdr.
stehsal
davrannn smrliliyi daha bir mhsul vahidi istehsalnn
verdiyi son hdd gliri (uduu) hmin lav vahidi
istehsalnn son hdd msrflrindn ox olduqda ld edilir.
Mhsulun son hdd gliri il son hdd xrlri arasndak
msbt frq fiirmann son hdd glirini tkil edir.
Baqa szl, firma istehsal hcmini onun son hdd
gliri v son hdd xrclri il brabrln qdr davam
etdirckdir. MR=MC olduu halda, istehsal z glirin
daha he n lav ed bilmyck, nk glirinin hcmi
maksi- muma atm olur. gr, istehsal yen davam
etdirmi olarsa, onda son hdd gliri son hdd xrclrindn
az olur, glir is aa dmy balayr.

225

MC=S

Pe
D=MR=AR

O
Qe
O
kil 12.5. Qsamddtli dvrd rqabt qabliyytli
firmann tarazl.
Demli MR=MC glirinin maksimalladrlmas rtidir.
MR v MC yrilrinin ksim nqtsi firmann mvazint
nqtsidir (kild E nqtsi). Firmann mvazinti glirin
maksimuma atd PE mvazint qiymti v QE mvazint
istehsal hcmi il sciyylnir. (kil 5)
Tkmil rqabt raitind rqabt davaml firmalarn
davran cmiyytd Allokativ smrliliy sbb olur. P=MC,
yni bir trfdn mtnin (xidmtin) qiymti onun son hdd
xrclri qiymtindn ox olmur. Bu cmiyytin resurslarnn
ictimai tlabatn dnilmsini maksimalladra bilmk n
lazm olan qaydada bldrlmsi demkdir. Tkmil rqabt
raitind istniln mt mcmusu deyil, mcmu tlbin
quruluuna, yni istehlaka stnlkverimlrin mvafiq
quruluda istehsal edir. Digr trfdn tkmil rqabt raitind
istniln mtnin (xidmtin) qiymti nemtin istehlak n
son hdd faydallnn gstricisi kimi x edir. Mhsulun
faydalln qiymtl ifad olunandan az qiymtlndirmyn
istehlaklar onu almaa hazrdrlar. Baqa szl desk, hr bir
226

mt onun son faydallnn bazar qiymti il brabrldiyi

nqty qdr alnacaq v bu zaman istehlak da alnan
faydall (hzzi) maksimalladracaqdr.
Qeyri-tkmil (inhisar, oliqopolik, inhisar) rqabt
raitind firmann davran tkmil rqabtd olduundan
frqlidir. Msln, inhisa rqabt qabiliyytli firmalarn
mhsuluna olan tlb yrisi, tkmil rqabtli firmalarn
yrisindn daha az elastik, lakin inhisar tlb yrisindn daha
ox elastik olur.
Qsamddtli dvrd inhisar rqabtli firmann
davran, sasn, inhisar davranna bnzyir. Bu zaman
firmann son hdd gliri qiymt brabr deyil, nk firmann
qiymt zrind myyn nzarti var. Bel ki, firma mhsula
olan tlbatn itirmdn onun qiymtini artra bilir. Firma z
mhsulunu daha ox satmaq n mhsulun qiymtini aa
salr ki, bu halda firmann son hdd gliri yrisi, tlb
yrisindn aada yerlir. nhisar rqabt raitind firma
istehsal hcminin v qiymtin el kombinasiyasn seir ki,
onun ld etmi olduu glir maksimum hdd olur. Firmann
MC = MR yrilrinin ksimsi il tarazlq nqtsi myyn
edilir. MC = MR rti glirin maksimuma atmas rtidir.

Qeyri-tkmil rqabt raitind rqabt qabiliyytli firma

istehsal bir qdr ksirli edir v qiymti artrr. Qiymt son
hdd xrclrindn yksk (P>MC) olduundan, cmiyytd
allokativ smrliliy nail olunmur. Qiymtin yksk olmas
nticsind firmann mhsuluna tlb azald n firma zrr
kckdir. gr bu zaman firmann tarazlq qiymti orta
dyin xrclri dyrs, firma faliyytini davam etdirir.
MC=MR olan hcmd mhsul istehsal edrk itkilri
minimuma endirir. gr tlb ox aadrsa v tarazlq
qiymti orta dyin xrclri dmirs, firma istehsaln
dayandrr. Uzunmddtli dvrd is rqabt qabiliyytli
firmann inhisarc
rqabt bazarnda davran, inhisar
modelind olduundan frqlidir. Bel ki, sahy daxil olmaq
227

n manelr olmadndan, daha dorusu, az olduundan

yeni firmalar bu sahd z istehsallarn tkil edir. Buna gr
d vvlki firmalarn hr birinin mhsuluna olan tlb azalr v
son hdd gliri yrisi daha az meylli olur. yrilrin bu dn
yalnz tlb yrisi orta xrclr yrisin toxunana qdr davam
edir. Bu toxunma nqtsind iqtisadi mnft yox olur. Buna
gr d sahy yeni firma v kapital axn da dayanr. Bu
raitd sahnin btn firmalar yalnz normal mnft ld
edcklr. nk tarazlq qiymti orta xrclr sviyysind
sabitlir. "E" nqtsi inhisar, qeyri-tkmil rqabt raitind
uzunmddtli dvrd tarazlq nqtsi olur.
5. nhisar rqabt qabiliyytli firmann
xrclrinin minimalladrlmas
mumiyytl qeyd olunmaldr ki, inhisar rqabt
raitind n allokativ, n d istehsaln smrlliyi ld edilir.
nk, bir trfdn, qiymt uzunmddtli orta xrclrin n
aa sviyysin brabr deyil, digr trfdn, tkmil
rqabtd olduu kimi, qiymt son hdd xrclrin brabr
(P=MC) deyil.
Qeyri-tkmil rqabtin bir formas olan oliqopoliya
raitind firmann davrannda myyn xarakterik chtlr
gz arpr. vvla oliqopoliya rqabti bir ox gstricilrin
gr xalis inhisar xatrladr. Bel ki, oliqopoliya mhsuluna
olan tlb yrisi inhisardak tlb yrisin ox oxayr. Bu
oliqopoliyann iki hlledici xsusiyyti: sahy daxil olmaq
n manelrin olmas; sahd faliyyt gstrn firmalarn
bir-birindn qarlql aslqlar il laqdardr. Firmalarn say
az (2-5) olduundan, birinin davran rqib firmalarda
mxtlif reaksiyalar yarada bilr. Buna gr d oliqopolist
firma znn bazardak davrann tkc znn marana,
bazarn vziyytin gr deyil, hm d rqiblrinin cavab
reaksiyalarnn proqnozunun nticlrin uyun qurmaldr.
228

Digr trfdn, oliqopolik rqabt raitind mvcud olan az

sayda firmalar z aralarnda mtrk strategiya v taktika
haqqnda szl, hr bir trfda n lverili olan qiymtlri
myyn ed v sah tklifinin optimal lsn, hr bir
itiraknn sah istehsalndak payn myynldirib bazar
z aralarnda bl bilrlr. Bu mqsdl firmalar arasnda aq
v gizli svdlmlr aparlr.
Masir mrhld gizli svdlmlr stnlk ksb edir.
C.Helbreyt v P.Samuelson z srlrind dflrl qeyd
edirlr ki, masir dvrd oliqopolik firmalarn aq
svdlmlr ehtiyac yoxdur. Onlar ilrin vziyytini,
potensial imkanlar, bir-birinin mqsd v maraqlarn o qdr
yax bilirlr ki, grmdn, telefonla danmadan ham n
eyni drcd srfli olan strategiya ilyib hazrlaya bilirlr.
Qeyri-tkmil rqabtin inhisar formasnda, bazarda
myyn bir firma btn mt tklifini tkil etdiyindn o,
qiymt qoyan hesab olunur. Bu firma mtsin olan tlbi
itirmdn qiymti artra bilr. Bununla bel firmann z
mhsuluna istdiyi qdr yksk qiymt tyin etmk
iqtidarnda olduunu dnmk d dzgn deyildir. Bel ki,
firma znn qiymt siyastind halinin alclq qabiliyytini,
tdiyy qabiliyytli tlbi nzr almaldr.
nhisar rqabtli bazarda digr firmalarn oraya girii
bal olur. Bu ballq hm inzibati-hquqi, hm d iqtisadi
metodlarla ld olunur. Msln, myyn bir mhsul
istehsaln v ya texnologiyan ttbiq etmy mstsna hquq
vern patentin ld edilmsi, myyn mhsul istehsalnn
yalnz bir firmaya icaz vern dvlt lisenziyasnn olmas,
nadir xammal resursuna malik olma v s.
Digr firmalar kimi, inhisar firma da son hdd gliri son
hdd xrclrindn az oluncaya qdr istehsal davam etdirir.
MR v MC yrilrinin ksim nqtsi firmann mvazint
nqtsidir. MR v MC arasndak msbt frq firmann son
229

hdd glirini tkil edir. N qdr ki MR>MC mcmu glir

artacaq, ksin olduqda is mcmu glir azalr. Mnftin
maksimalladrlmas rti is MR=MC-dir.
nhisar firma n son hdd gliri qiymtdn aa
olduundan mvazint nqtsind son hdd xrclri qiymtdn
aadr - MC<P. Bellikl inhisar zaman allokativ smrlilik
rtin ml olunmur, yni, cmiyytd resurslar n smrli
v optimal qaydada bldrlmmi qalr.
Qsamddtli dvrd firmann mvazint nqtsi istehsal
hcminin v mvazintli qiymti myynldirir.

kil 12. 6. nhisar firmann mvazinti.

Burada gliri maksimalladran istehsal hcmi QE il iar
olunmudur. Mvazintli qiymt gldikd is o, tlb
imkanlarndan x edrk firma trfindn myynlckdir. Tlb yrisi bazarda tklif ediln hmin hcmd
mhsula gr istehlaknn hans qiymti dmy hazr
olduunu gstrir. Firmann PEdn aa qiymt myynldirmsi mnaszdr, nk istehlak daha ox pul vermy
230

hazrdr. Firma PE-dn yuxar qiymt tyin ed bilmz, nk

daha yksk qiymt bazar bu qdr mtni qbul etmz.
Demli, PE qiymti inhisarcnn mnftini maksimalladran
mvazint qiymti olacaqdr.
Uzunmddtli dvrd d firma iqtisadi mnft ld
edck, nk sahy kapitaln glmsi qarsnda myyn
sdlr vardr. nhisarn z is istehsal hcmini artrbazaltmayacaq, nk bu halda onun mnfti azala bilr. Bu
sbbdn d uzunmddtli dvrd d firma iqtisadi mnft
ld edck, onun mhsulunun mvazint qiymti is
uzunmddtli orta xrclrin n aa nqtsin enmyck.
nhisar zaman P>LRAC minimum olacaqdr.

231

XIII FSL. SAHBKARLIQ FALYYT:

MAHYYT V FORMALARI
1. Sahibkarlq anlay. Sahibkarn hquq v vziflri
Bazar iqtisadiyyatna keidl laqdar bu iqtisadiyyata
xas olan sahibkar, sahibkarlq qabiliyyti, sahibkarlq faliyyti
v sair kimi szlri d dilimizd vtndalq hququ
qazanmdr. Sahibkar sz sahib v kar ifadlrinin
birlmsi olub, nyin is sahibinin, mlkiyytinin n is bir
il mul olmasn ifad edir. Daha aydn desk, sahibkar
yeni mussisnin (firmann) yaradlmas, cmiyyt tklif
olunan yeni ideyann, mhsulun v ya xidmtin ilnib
hazrlanmas il bal riski z zrin gtrn xsdir. Sahibkar
xeyir gtrmk mqsdil istehsal amillrini hrkt gtirn
v ya bu faliyyti tkil edn iqtisadi subyektdir. Sahibkar,
yni mlkiyyti sahibkarlq faliyyti il mul olmaq n
sahibkarlq qabiliyytin malik olmaldr.
Sahibkarlq qabiliyyti dedikd, maddi v ya intellektual
mlkiyyt sahiblrinin ictimai faliyytin myyn sahsind
daha ox yararl olmas, myyn ii daha mvffqiyytl
icra etmsi nzrd tutulur. Bu qabiliyyt bir trfdn
sahibkarn frdi psixi xsusiyytindn, digr trfdn is onu
hate edn iqtisadi raitdn asldr. Sahibkarliq qabiliyyti ya
ictimai faliyyt prosesind, ya da thsil prosesind ld edilir.
Uzun mddt birinci yol, yni faliyyt prosesi stnlk ksb
etdiyi halda masir dvrd ikinci yol stnlk ksb edir.
Dvrn tlbin cavab vern thsil prosesind ayr-ayr xslr
sahibkarlq qabiliyytin yiylnirlr. Sahibkarlq qabiliyyti
xsusi nv insan kapitaldr. Daha aydn desk sahibkarlq
qabiliyyti nemtlr v xidmtlr yaradlmas n istehsaln
btn digr amillrinin birldirilmsin ynldilmi xsusi
nv insan kapitaldr. lverili raitd bu qabiliyytin ictimai
232

hyatn mxtlif sahlrind istifad edilmsi sahibkarlq

faliyytidir.
Sahibkarlq faliyyti dedikd, fayda (mnft) ld
etmk mqsdil z riski sasnda mstqil, sistematik olaraq
mhsul istehsal etmk, xidmt gstrmk v ticartl mul
olmaq faliyytidir. qtisadi dbiyyatda sahibkar, sahibkarlq
faliyyti il bal mxtlif fikirlr rast glmk mmkndr.
ngilis iqtisads R.Kantilyona (1680-1734) gr, feodalizm cmiyytindki torpaq mlkiyytilrin v mxtlif
nvl muzdurlara, yeni iqtisadi sistemd, kapitalizmd
mnft gtrmk mqsdil digrlrindn mhsulu myyn
qiymt alaraq, bazarda zn hl d mlum olmayan
qiymt satmaa alan (demli risk edn) yeni insanlar qrupu
lav olunmudur. O, bu insanlar sahibkar adlandrr.
Kantilyonun fikrinc, sahibkarlq xsusi nv iqtisadi vzif
olub mxtlif nv bazarlarda mtlr olan tlbl tklif
arasnda uyunluq yaratmaa alr.
A.Smit (1723-1790) is sahibkar z istehsaln
planladran v tkil edn, onun nticlri zrind mstqil
srncam vern, mnft gtrmk mqsdil kommersiya il
bal hr hans bir ideyan realladrmaq n risk edn
mlkiyyti kimi sciyylndirirdi.
Fransz iqtisads J.B.Sey (1767- 1832) d sahibkar risk
etmsin baxmayaraq, mnft gtrmk mqsdil hr hans
bir mhsul istehsal edn xs kimi qlm almd. O,
sahibkarlq
mnftini tmin edn iqtisadi mhiti-bazar
mhitini trafl tdqiq etmidir. Onun fikrinc, sahibkar
mnfti ld etmk n sahibkarn yerin yetirdiyi vziflr
yaradc xarakter dayr.
Sahibkarlq faliyyti haqqnda alman iqtisads
V.Zombartn (1863-1944) fikirlri myyn qdr frqlnir. O,
sahibkarlq faliyyti qarsnda duran mqsdi iki yer: sas
v asl mqsdlr blmdr. Onun fikrinc sahibkarlq
233

faliyytinin sas mqsdi daim inkiaf etmk, iklnmk,

genilnmkdir. Bu mqsd atmaq n sahibkar risk
etmy hazr olmal, inadkarlq v inam gstrmli, mumi
mnafe namin bir ox insanlar i clb etmyi bacarmaldr.
Zobmarta gr, mnft ld etmk sahibkarn ikinci drcli,
asl mqsdidir. Bs, grsn mnft ld etms, sahibkar
nec inkiaf ed, ikln bilr?
Avstriya iqtisads J.Sumpeterin (1883- 1950) sahibkarlq haqqnda fikirlri d maraqldr. O, sahibkar hr eydn
vvl yeniliki adlandrr. Onun fikrinc sahibkar olmaq
digrlrinin ed bilmdiklrini etmk, yenilik tapmaq,
khnliy qar xmaq, all risk etmk . Sumpeter
yazr ki,
sahibkarlq faliyytinin subyekti kimi, hm
mlkiyytinin z, hm d firmann, bankn, shmdar
cmiyytin idaredicisi (direktoru, meneceri v.s) x ed
bilr.
Dahi nzriyyi N.Marks (1818-1883) sahibkarla
mlkiyyt sahibi olan kapitalisti bir-birindn ayrmams, onlar
eynildirmidir. Buna gr d marksist iqtisadi nzriyyd
sahibkarlq ayrca iqtisadi kateqoriya kimi tdqiq olunmamdr.
A. Maral, C.M.Keyns v baqalar da sahibkarl,
sahibkarlq faliyytini bu v ya digr drcd tdqiq etmilr.
Masir dvrd sahibkarlq faliyyti dedikd, tsrrfat
subyektlrinin mnft v ya xsi glir ld etmk mqsdil zlrinin cavabdehliyi v mlak msuliyyti sasnda,
qanunvericilikl qadaan edilmyn tsrrfat faliyytinin
btn nvlri zr hyata keirdiklri tbbskarlq faliyyti
nzrd tutulur.
Sahibkarlq faliyyti mrkkb iqtisadi mzmuna
malikdir. Bir trfdn o, iqtisadi kateqoriya olmaqla bazar
subyektlri arasndak oxsahli iqtisadi mnasibtlri (mhsul
v xidmtlrin istehsal, mbadilsi, blgs v.s) znd ks
234

etdirir. Digr trfdn sahibkarlq smrli tsrrfatlq

tipidir. Bel ki, sahibkar daha ox mnft ld etmk n
elmi-texniki trqqinin
yeniliklrindn, mtrqqi mk
sullarndan v sairdn istifad edrk znn iqtisadi
faliyytini daha smrli hyata keirmy alr. nc
trfdn sahibkarlq mtrqqi iqtisadi tfkkrdr. Bel ki,
mtrqqi iqtisadi tfkkrl sahibkar dvrn tlbatna uyun
mhsul v xidmtlr istehsal edir, daha mtrqqi sullarla
xidmt gstrir, ictimai hyatn mxtlif sahlrind ciddi
qnat rejimin riayt edir, traf mhitin qorunmasna alr
v.s.
Sahibkarlq faliyytinin zruri rti iqtisadi azadln
olmasdr. qtisadi azadlq dedikd insann malik olduu
iqtisadi resurslar (kapital, i quvvsi, torpaq), habel istehsal
olunmu mhsullar zrind srbst srtd srncam vermk
azadl nzrd tutulur. Onu da qeyd etmk lazmdr ki,
iqtisadi azadlq sonsuz deyildir. Bel ki, bir trfdn mlkiyyt
sahibi malik olduu kapital resurslarndan istifad edrk
mhsul v xidmtlr istehsal etmk v sair kimi iqtisadi
faliyyt gstrmkd mstqildir. Digr trfdn sahibkarlq
subyektlri cmiyyt, digr sahibkar, iilr v sair qarsnda
myyn msuliyyt dayrlar. Demli sahibkar myyn
hquq v vziflri yerin yetirmkl iqtisadi azadln
reallamasn tmin edir.
Sahibkarn, sahibkarlq subyektinin hquqlar aadaklardr:
-firma (mssis) amaq v onun idar olunmasnda
itirak etmk;
-baqa firmalarn faliyytind srncamnda olan
mlakla itirak etmk;
-iilri i qbul etmk v idn azad etmk;
-iilrin myinin dnilmsinin forma v sistemlrini
myyn etmk;
235

-z mhsullar v xidmtlri n qiymtlri (tariflri)

myyn etmk;
-digr subyeklrl laqlri hyata keirmk n
bankda hesab amaq;
-sahibkarlq faliyytindn
ld ediln mnftdn
srbst istifad etmk v sair.
Sahibkarn vziflri is sasn aadaklardr:
-qvvd olan qanunvericilikdn v balad mqavillrdn irli gln btn vziflri yerin yetirmk;
-i qbul olanlarla
mqavillr balamaq, onlara
qanunvericilikl myyn olunmu minimum sviyydn az
olmayaraq mk haqq dmk, onlara normal mk raiti
yaratmaq;
-istehsal olunmu mtlri markaladrmaq;
-antiinhisar qanunvericiliyin riayt etmk;
-z faliyyti haqqnda dvlt, statistika v maliyy
orqanlarna myyn edilmi formada hesabatlar vermk v
sair.
Sahibkarlq falyytinin obyeklri dedikd cmiyytin
tlbatn dmk n lazm olan mhsul v xidmtlrin
istehsal, cmiyyt zvlrin mxtlif xidmtlrin gstrilmsi v s. nzrd tutulur. Sahibkarlq faliyytinin subyektlri dedikd is sahibkarlq obyektlrinin istehsal, satn
v sairni tkil edn fiziki v hquqi xslr nzrd tutulur.
qtisadi dbiyyatda, KIV-d, adi danqlarda sahibkarlqla sx bal olan biznes anlayndan da geni istifad
olunur. Bu anlayilar bir-birin yaxnladran bir sra mumi
chtlr vardr: vvla, hr ikisinin mqsdi mnft ld
etmkdir v bu mqsd bazar vasitsil nail olur; digr
trfdn bu mqsd nail olmaq n istehsal v xidmt
faliyytlrini hyata keirirlr; baqa bir trfdn is onlarn
faliyyti n iqtisadi mhitin, iqtisadi azadln olmas tlb
olunur. Bu kimi mumi chtlrl yana onlar arasnda
236

myyn frqli chtlr d vardir: vvla, biznes faliyyti

tarixn mt istehsali il laqdar oldugu uun nisbtn qdim
dvrlrdn balanmdr, sahibkarlq faliyyti is kapitalizmin inkisaf il laqdar meydana glmidir. Digr trfdn
biznesmen mhtkirlikl, klk glmkl, li gtirmkl z
mqsdin nail ola bildiyi halda, sahibkar bu yollarla z
mqsdin nail ola bilmz; sahibkar yeniliki, daim axtarda
olan iguzar insandr. Digr trfdn is biznes faliyyti
birdflik akt kimi sciyylndirdiyi halda, sahibkar faliyyti
daimi bir faliyytdir. Buna gr d lk iqtisadiyyatnn
mumi mnzrsi sahibkarlarn yeniliki faliyyti il sx
baldr.
qtisadi dbiyyatda sahibkarlq mxtlif meyarlar
baxmndan tsnifldirilir:
1. Mlkiyyt gr: frdi, qrup, dvlt, qarq;
2. Faliyytin hcmin gr: kiik, orta, iri;
3. Faliyyt sahsin gr: snaye, knd tsrrfat,
nqliyyat, tikinti v.s
4. Faliyytin xarakterin gr: istehsal, kommersiya,
xidmt;
5. hat etdiyi raziy gr: yerli, regional, milli,
beynlxalq;
6. Innovasiya sahibkarl sahibkarln bu formas
ayr-ayr tsrrfatlarda texnoloji yeniliklri ttbiq etmkl,
man v avadanlqlar quradrmaqla v sair il mul olur.
2. Sahibkarlq subyektlrinin vziflri v onlarn
realladrlmas mhiti
Sahibkarlq subyeklri, yni sahibkarlq faliyytinin
tkilatlar mhsul v xidmtlrn istehsaln tkil edrkn
myyn vziflr yerin yetirirlr. Onlarn yerin yetirdiklri
sas vziflrdn biri iqtisadi faliyyt n zruri olan digr
237

amillri (mk, kapital, torpaq) bir yer toplamaqdr. Bu

amillrin myyn bir kombinasiyada birlmsini tmin edir.
Bu kombinasiyann
smrli tkil edilmsi sahibkarlq
subyek- tinin sahibkarlq qabiliyytindn asl olur.
Iqtisadi resurslarn kombinasiyas sabit olmayb dyikndir. Bu dyiknliy resurslarn qiymti, istehsaln texniki
sviyysi, firmann istehsal hcmi, firmann sat bazarlarna
yaxn v ya uzaqda yerlmsi v s. tsir edir. Bel mxtlif
amillri nzr alaraq sahibkarlq subyekti daha ox mnft
ld etmk mqsdil isehsal amillrinin smrli kombinasiyasn tkil etmy almaldr.
Sahbkarlq subyektinin
digr vzifsi maksimum
mnft ld etmk n iqtisadi faliyytind yeniliklri
ttbiq etmkdn ibartdir. qtisadi faliyytin btn
sahlrind: mhsullarn istehsal, onlarn realladrlmas,
xidmtlrin gstrilmsi v .s mxtlif yeniliklrdn geni
istifad etmlidir. Yeniliklrdn istifad etmkl frdi istehsal
xrclrini ictimai istehsal xrclrindn aa salmaqla ld
etdiyi mnfti maksimalladrmaa alr. Bununla da
rqiblrini qabaqlayr v cmiyytd z nfuzunu artrr.
Sahibkarlq subyeklrinin yenilikilik faliyyti bazarlarda
mhsul bolluunun yaradlmasna, gstriln xidmtlrin
kmiyyt v keyfiyytinin ykslmsin sbb olur. Sahibkarlq subyeklrinin yenilikilik vzifsi cmiyytin iqtisadi
trqqisinin sasn tkil edir.
Sahibkarlq subyektlrinin vziflrindn biri d iqtisadi
faliyytinin mxtlif msllri zr qrarlar qbul etmkdir.
gr, sahibkarlq faliyytinin hcmi kiikdirs qrarlarn
qbul
edilmsi sahibkarn z trfindn hyata keirilir.
Faliyyt dairsi geni v mrkkbdirs sas qrarlar, biznesin
taleykl qrarlar sahibkar trfindn ikinci drcli msllr zr qrarlar is sahibkarlq subyektinin digr itiraklar
trfindn qbul olunur. Sahibkarlq faliyytinin subyekti
238

kimi bir xs deyil, bir nesi x edrs hr biri faliyytin

konkret sahsi zr (sat, tchizat, maliyy, reklam) ixtisaslar v bu sahnin faliyyti il bal qrarlar qbul edirlr.
Sahibkarlq faliyytinin sas msllri zr smrli
qrarlarn qbul edilmsi n qrar qbul ednin z bir sra
xsi keyfiyytlr malik olmaldr. Bu xsi keyfiyytlr
aadaklar aiddir:
sahibkarlq faliyyti n tlb olunan mumi bilik;
masir iqtisadi tfkkr;
iguzar mdniyyt;
iqtisadi vziyyti onerativ thlil etmk v z imkanlarn
dzgn qiymtlndir bilmk bacar v s.
qtisadi faliyytin sas msllri zr qrarlarn qbul
edilmsi sasn iki formada hyata keirilir: nnvi olaraq
qrarlar sahibkarlq subyekti trfindn tkbana v ya digr
vziflilr trfindn qbul edilir v yuxardan aaya doru tabelilik uyun olaraq ynldilir v icra
edilirlr. Bzi lklrd (Yaponiya, Cnubi Koreya v s.) is
XX srin 70-80-ci illrindn balayaraq qrarlarn qbul
edilmsind aa pilllrin d fal itirak nzrd tutulur.
Aadaklarn fal itirak il razladrlm qrarlarn qbulu
daha yax nticlrin ld edilmsin sbb olur.
Sahibkarlq subyeklrinin mhm vziflrindn biri d
all risk etmkdir. Bel ki, sahibkarlq subyekti iqtisadi
faliyytl laqdar mxtlif vziflri yerin yetirmk n
z vsaiti, vaxt v igzar almdki nfuzu il risk edir.
Sahibkarlq faliyyti hr zaman qeyri-myynlik, riskl
baldr. Sahibkarlq riski sortalanan v sortalanmayan
risklr ayrlr. Sortalanan risklr dedikd yann, danma
zaman mhsulun xarab olmas, firma rhbrlrinin v ya
aparc mtxsislrin lm v ya xstlnmsi v s. nzrd
tutulur. Bu kimi risklrdn irli gln zrri dmlr n
onlar sortalanrlar.
239

Sortalanmayan risklr is sasn aadak hadislrl

laqd olur:
alclarn zvqndki dyiikliklr;
rqiblrin faliyytindki dyiikliklr;
iqtisadi resurslarn qeyri-smrli blgs v qiymtlrin
dyiilmsi;
siyasi raitin dyiilmsi, mnaqilr, tbii v ekoloji
flaktlr v s.
Bu risklrdn is sortalanmaq mmkn deyildir.
Risklrl laqdar sahibkara dyn zrrin sviyysi
frqlndirilir: a) aparlan riskli mliyyat nticsind sahibkar
mnft ld etmir. Atalar demikn aldm qoz, satdm qoz
mn qald xlts, b) aparlan riskli mliyyat kiln
xrclri dmir, zrr sahibkarn z hesabna dnilir. Bel hal
adtn tsadfi ola bilr. c) aparlan iqtisadi faliyyt sahibkar
mflisldirir. Bel haln ba vermmsi n sahibkar all
risk etmyi bacarmaldr. H.Fordun dediyi kimi iinizd daha
ox ala stnlk verin-ala v bir daha ala .
Sahibkarliq subyeklri trfindn bu v digr vziflrin
hyata keirilmsi sahibkarliq mhiti raitind ba verir.
Sahibkarlq mhiti dedikd igzar
faliyytin hyata
keirilmsin tsir gstrn rait v amillrin mcmusu
nzrd tutulur. Bunlara iqtisadi mhit, texnoloji mhit, tbiicorafi mhit, siyasi rait v s. aiddir. Bu v digr amillr
sahibkarlq faliyyti n lverili v ya qeyri-lverili rait
yaradr.
Sahibkarlq faliyyti n lverili iqtisadi mhitin
formaladrlmasnda aadak amillr d mhm rol oynayir:
sahibkarln inkiaf n zruri qanunvericilik bazasnn
yaradlmas, sahibkarla dvlt
himaysi,
firmalarn
(mssislrin) yaradlmasna, faliyytin genilnmsin
imkan vern vergi, kredit, gmrk siyastinin yeridilsi, dvlt
v xsusi blm
trfindn
sahibkarln inkiafna
240

ynldiln vsaitin artrlmas, sahibkarlq infrastrukturunun

formalamas v onun smrli faliyyti n raitin
yaradlmas v s. Sahibkarlq infrastrukturu dedikd innovasiya mrkzlrinin, lizinq firmalarnn yaradlmas, sahibkarlarn hazrlanmas v ixtisasartrma mktblrinin, kurslarn
v s. olmas nzrd tutulur.
3. Azrbaycanda sahibkarln formalamas
Bazar iqtisadiyyatna keidl laqdar Azrbaycanda
hyata keiriln iqtisadi islahatlarn sas istiqamtlrindn biri
d sahibkarlq faliyytinin formalamas v inkiaf etdirilmsidir. Bu mqsdl dvlt mlkiyytinin zlldirilmsi v
iqtisadiyyatn liberalladrlmas il yana Sahibkarlq
faliyyti haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanunu da
qbul edilmidir. Bu qanunda sahibkarln mahiyyti,
prinsiplri, sahibkarlq subyeklrinin hquq v vziflri,
sahibkarln dvlt trfindn mdafi v tqdir olumasnn
forma v sullar, sahibkarln dvlt orqanlar il qarlql
mnasibtlri v s. myyn edilmidir. Qanunda gstrilir ki,
sahibkarlq faliyyti fiziki xslrin, onlarn birliklrinin,
habel hquqi xslrin mnft v ya xsi glir ld etmk
mqsdil zlrinin cavabdehliyi v ya mlak msuliyyti il,
yaxud digr hquqi v ya fiziki xslrin adndan
qanunvericilikl qadaan edilmyn tsrrfat faliyytinin
btn nvlri, o cmldn mhsul istehsal, sat v xidmtlr
gstrilmsi
formasnda hyata keirdiklri mstqil
tbbskarlq faliyytidir.
Qanun mlkiyytin btn formalarnn brabrliyi
prinsipinin hyata keirilmsi, mstqil olaraq faliyyt
sahlri seilmsi v iqtisadi qrarlar qbul edimsi sasnda
iqtisadi tbbsn v igzarln geni tzahr etmsi n
rait yaradlmasna ynldilmidir.
241

Qanunun birinci blmsind sahibkarlq faliyyti,

sahibkarlq haqqnda qanunvericilik, sahibkarln subyeklri v
sahibkarlq hdudlarnn
hquqi nizamlanmas msllri
aqlanr. Qanunun ikinci blmsind sahibkarn hquq v
vziflri, nc blmsind is sahibkarln dvlt
tnzimlnmsi msllri nzrdn keirilir.
Qanunun drdnc blmsind is sahibkarlq faliyytinin
dayandrlmas v ona xitam verilmsi msl- lrindn bhs
olunur. Qanunda gstrilir ki, sahibkarlq
faliyytinin
dayandrlmas haqqnda qrar adtn sahibkarn z qbul ed
bilr. Dvlt orqanlar, o cmldn antiinhisar faliyyti, vergi,
ekologiya, sanitariya, memarlq, texniki thlksizlik, yanndan
qorunma msllri zr slahiyytli orqanlar is sahibkarlq
faliyytinin dayadrlmas haqqnda tqdimat vermk hququna
malikdirlr. Mbahislr yalnz mhkm yolu il hll edilirlr.
Sahibkarlq
faliyytin xitam verilmsi bard qrar da
sahibkarn z trfindn v ya mhkm trfindn qbul edilir.
Bu qanunla yana, sahibkarln hquqi bazasn
mhkmltmk n oxlu miqdarda qanun v normativ hquqi
snd qbul edilmidir. Bunlara dvlt mlkiyytinin
zlldirilmsi, kiik v orta sahibkarla dvlt yardm
regionlarn sosial-iqtisadi inkiaf proqramlar v s. gstrmk
olar. Sahibkarla kmk mqsdil Sahibkarla Kmk Milli
Fonduda
yaradlmdr. Sahibkarla kmk mqsdi il
informasiya mrkzlri, lizinq firmalar v sairlr d yaradlmdr. zlldirmnin hyata keirilmsi nticsind 40
mindn ox kiik mssis v obyekt, 1600- yaxn iri obyekt
zl mlkiyyt evrilmidir. Bunun nticsind DM-da zl
blmnin pay 2008-ci ild 84,5% tkil etmidir. Knd tsrrfat
v digr sahlrd zl blmnin pay daha ykskdir.

242

XIV FSIL. .

1


.
n .

gtrn
,
.
.
, q-q
. k .
o , ,
.
, ,
. ,
a,
. ,
.
, , ,
. rl
, .
,
.
, nun

.
. ,
b :
243

- nin
;
- ,
;
-
.

, .
. ,
, .

, .
h .

.
, .

.
, ,
.
( )
r
. a
.
i
.
y
:
) ;
) ;
) ;
) ( )
.
.
244

1. ,
, , .

. .

.
, ,
,

.
.
2. : ,
, , , .
.
3. , , l
.
4. :
nim,
. ,
, ,

.

,
.

.
() t-
. ,
,
. ,
.
r
. almr,
245


. () ,
,
ln .
,

.
5. ,
.
. ,
-
.
.
n .

. .

. ,
l
.
,
.

. -
frqlnir. -
n , ql ,
,
,
n . . -
n ,
.
,
dr. , p,

246

 . ()
a :
- ,
;
- ,
;
- ,
.
() l

.
T
Q

mk haqq tarifi
n
Tn
S
mk srfi
kil 13.1

-
. ,
tarifin iddia ednlr tlb ox, yksk tarif drcsin
iddia ednlr is ksin, az olur.
2.

247

 ,
, , , .
fni
.
.

.

.
m ,
, .
.
:
- ,
;
- ,
;
- , ,
() ,
.
.
, -
.
- , , e
u .

.
k.
,
,
.

. ,
.
248


, ,
. n .
, .

. l y,
, , ,
. .
, ,
. ,
,
.
, n .
,
.
,
. ,
, .
,
. ,
.
n .
B , ,
.
.

. d i
.
,
( ,
t,
.) . in ,
(,
249

, , v s.)
.
.
,
, ,
, .
.
,
.
, r :
-
;
-
() ;
- .
, , -
. (, , )
,
.
()
, . i-

,
. -
, .
-
.


. ,
, .
.
,

250


.
nu sas blokun frqlndirmk olar:
- -
in ;
- ,
;
- , ,
( )
.

?
.
, ,
.
(, , ) ;
;
; l
.
(, , )

.
() ,
() - . -
251


.
,
,
.
S-S
.
,
, ni
k .

.
,
,

.
,
e . ,
,

;
y
.
, hl,
. ,
- .

.
,
-
.
,
:
252

- , ,
() ;
-
;
- .

.
,
() . sistem nan yaranr.
.
(, ) , .

-
. , ,

,
.
,
.

.
, o
.

. daim 55-60
.

.

. .

253

 d.
,
, ,

. .

. s
, .
,
.
. .
.

.
a.

. ,
. .
. ,
.
3. l

tkil e. ,
.
. o.
, t,
.
, .
,
254

. .
.
() . , .
, ,
.
,
,
.
, ,
.
.
, ,
. ,
, k
, .

. . . ,

. , -
i . ,
. ,
,
- .
K

.

. 70-
.
,



255

.
.

.
r
, .
.
k
.
, ,
.

. ., ., .
.

r.
r
.
,
.
,
. ,
, , .
.
.

4. ,

.
256


.
-
,
;
- () ,

,
.

. .
ni .
ni
. U.P
, . .
. nin . ,
. .
n
,
. , l
.
(..,.S, . .)

,
-
.
,
. ,
.
,
. r
. . ,
nu
257

. (.,
.m .) ni
. ,



.
,
lr .
,
,
,

. ,
,
.
,
,
.
,
yksk . ,
.
..

.
.
:
nun ,
. .

, ; ( ) v
.
, onun d
.
258

 ,

. oe

. ,
d 70-80% -
.
, .
() , m,
.
.


.


. - ,

.
:
- ,
, n q ;
- ;
- ;
- ;
- ,
v ,
. bu
,
. bu
.
,
. ,
259


.
, ,
in
.
.
()
. :
() ,
.
, () , n ,
. .


.

. -nin , , 4 $
- .

,
.

.

() .
,
, (, .)
.
,
.
, , ,
,
. .
, v
260

 . ,
150 y 200
.
.
-

. ,

.
:
- ;
-
;
- , , .

,
.
-
,
.
, nn mu .
haqqnn
,
.

XV FSL. .

1.

261

 . o
,
mr v .
,
h . l
, di.
,
.
,
. . , . .
.
K ,
.
.

, bd
. .
,
, ,
.


.

.

, o, , ,
, . .

(., .) ,
,
,
262

 , , , .
(.
.)
.
.
.
, ., ., . ,
.
. ., . ,

, , .
da .

. Marksn ,
, .
( , , .)
, , muzdlu
.
, d
i .
, ,
.
()
.
,

.
()
. ,
d ,
.
2.
263

 ,
.
, .
l . -
.

.
.
k
.
, ,

. ,
baqa yer ,
. n
di. -
.
.

.
.
, - ,
xadimlrinin
. , , .
,
, .
.
.
, -
.
, r

.
.
264

-
.
. ,
a
.
, , , ,
. .
(
) ,
. , , .
,
, .
,
. ,

. d

( ) .

.

. ,
.

,
- d
, - .

,
. ,
,
, snaye kapitalna
.
265

 ,
. ,
dir.
, . () , ,
dir.
, ,
,
. .

;
r.
y
.

. n
tqribn
. a
.
mvafiq olur.
.


, . ,

.
t
.
( )
, ,
.

.

266

 . ,
,

. , .
a
(. ,
) .
,
,
y,
.

. v srin


.

. ,
() -
. -,
. kapital sahiblri, banklarn
,
.
n
,
.

.
, ,
lr, , ,
-
.

maliyy
oliqarxiyasn
formaladrr.
M , lar
.
267

 ,
,
,
.
l
da .
(v) , (l) aktiv v passivlr v
s. daxildir. , ,
. v (yalan)
(, , .) .
,
,
.
- . ()
p .
, , k
(, , .) . () ,
, . .
, kooperativ
kapital .
3.
.
. , ;
. ,
.

.

.
, (
) .
268

 ,
,
. ,
.
Dvrann birinci mrhlsind sahibkar avans etdiyi pulla
resurslar bazarna xr. Bu bazarlardan mhsul v xidmtlr
istehsal etmk n lazm olan istehsal amillri dstsini satn
alr. Bunun nticsind sahibkarlarn pul kapital mhsuldar
kapitala evrilir. Bu proses tdavl dairsind (sahsind) ba
verir.

() .

. ,
.
,
,
.
.
. ,
, s
( ) .
,
, i qvvsi . qvvsinin
hrkt gtirilmsi nticsind o, artq dyr yaradr. Bel
olmsayd, i qvvsinin alnmasnn mnas olmazd. Yaradlan
yeni dyrin bir hisssi kapitaln sahibi, mlkiyytisi trfindn
sahibkar mnfti klind mnimsnilir.
si
.
.
.
hs .

.
269

 .
, ( )
.
aadak kimidir:

l lri

. . -

bel .
(), ,
. ,`
, .
. `
,
.
, -
,
,
.


. ,
,
.
.
.
.
,

,

.
,
270

() ,
.

, .
.
, onun
.
,
. ,

.
, .
()
, anb
.
.
.
, ,
.
. n
. Msln, knd
tsrrfatnda i dvr istehsal vaxtnn az bir hisssini tkil
edir.

. b

.
,
r . misal olaraq ,
, . .

.
.

.
271


.
,
-
. , , ,
. .

.
.
, , , ,
( ) .


, , .
.
n
. :
-
;
- , m

. 10 .
.
iqtisadi
,

. gr :
-
;
- kapital
.
n il olunmas
.
()

272

 .
n
.
aadak kimidir:

(') = 100 ('= 100)

, .
,
. .
.

.

in .
, ,
.
4.
( , )
.

() . ,


.

.
273


. Bunlardan biri mhsuldar kpital nsrlrini
satmaqla onun qiymtin brabr birdflik glir ld edir.
, (, , ,
.) ,

.
t,
( )
ld etmkdir.
.

. lar ,
, ,
,
.
()
a
(=)
.
ir
( )
, ,
. l
.
() .
.
c
c .
,
, .
, .

,
. ,
274


,
.
, nin ksim nqtsi, borc
kapital bazarnda mvazinti (tarazl) bazar faizi normasn
ks etdirir.
I
S
E
J
D
O

kil 15.1

.
.
,
, , .
.
,
. ,
.
,
. .
,
.
il .
(, ,
.) n
,
, .
275


. ,

.
.
sviyysi r.
i .
,
yeni (),
. .
-
.
k ()
.
gzlnilmsi zruri olan nisbtlrin pozulmasna gtirib
xarr.
,
(, , .) ,
,
.
n
n .

n
,
.

.
.
rr , ,

.
, . 276

 , li
. ,
.

,
l .
c
, .
, ,
.

XVI FSIL. .

1.
277


.
. , knd tsrrfat

olunur.
knd tsrrfat . Knd
tsrrfat ,
. Hyatmzda knd tsrrfatnn
rolunu AB-n prezidenti olmu Franklin Ruzvelt aadak
kimi ifad etmidir. Fermer bu gn lrs biz hammz sabah
lcyik.
t
rrfat
x .
odur ki, knd tsrrfat
. , ,

n .
Knd tsrrfat i
, .
Knd tsrrfatnn
, n
.
v ,
. Knd
tsrrfat
, ,
. ,
10-15-20 .
Knd tsrrfat
.
.
278

 lr knd
tsrrfat . ,

, knd tsrrfat
. ,
. B
.
.
,

.
Knd tsrrfat
, bii ,
. - , dvltin v s.
mlkiyytinddir. qdan
, .

() .
, knd tsrrfat

,

. ,
,
s
.

.
,
.
,

, .
,
279

 ,
. 20-90
-
-
. 90-
,

.
44,7% - , 33,2% - , 22,1% -
. ,
, .
2.
()
.
.
, - ,

. Knd tsrrfat ,
s ,
, ,

.

.
, .
, , , . ,
, knd
tsrrfat r ,
. niiin
. torpagn
280

iiii . ii

ii
.

iii
n .
. ,
iiii
iiii .
n -
. , .
nd srrfat
. -
.
.
,
i
.
. -
.

.
hsinin ,
.
, rl,
. .
a ()
.
n
, , , .

.
nd srrfat ,
n
, .
.
281

 .
, nd srrfat
.

.
,
.
. ,

. ,
.


:
.
. ,

.
.

.
,
.
( )
. ,
.
,
: - .
,
az aa olduqda is ox olur.
.

282

 n .
.
Renta
S

Re

Oq

Torpaq bazarnda tarazlq

kil 16.1
,
. ,
.

, .

= 100

.
, s
200 borc i 5%-.
4000 . 400
orpaq
283

 200 ,
200 .

, .
,
.

.

.
-

n
. (, , ,
- ) , .
.
.
n
.
.
, .
3.

.
,
, nd srrfat
,
. .

.
284


, , , . .

.
.
,
.
.
.
. .
. ,

.

.

.
. n
,
.

.
( )
,
.
. ,
.

, , . . y
. ,

285

 .

.
l
. ( ),
. Bazar iqtisadiyyatnda

.
z
.
.
. ,

. y nd
srrfat,
. . nd
srrfat ()
. Knd srrfat
(++),
(++P) .

ar nd srrfat
.
()
.
,
.
-
,
() .
ar
.
() :
286

() (). I D
. i

.
,

.

.
daha yksk
.

. , a
.
, . , -
, , -
air. II D a

a .

.
nd srrfat
. , ,

. .
cmiyytin
.

.
nd srrfat
, .
287

 .
(, , .)
.
, , ,
- .
- .
nd srrfat r
, .
, i, iya
. ,
.
.
, qiymt
.
, .
4. - .
nd srrfat
- ,
. ,
.
nd srrfatn nd srrfat
.
nd srrfat
-
() . nd srrfat
, nd
srrfat i
, k .
.
, nd srrfat
288

 .
nd srrfat


.

.
-
() . - nd
srrfat .
- . , -
9/10-
.
- d
, nd
srrfat ,
- .
, nd srrfat

. ,
(, , ,)
.
.
a :
) nd srrfat ;
) nd srrfat ;
)nd srrfat , ,
;
) .
Knd srrfat
( , , ,
.)
- nd srrfat
.
289

 nd srrfat
.
nd srrfat ,

.
- nd srrfat
. Knd srrfat

-.
. Knd
srrfat ,
(), - i f
- .
nd srrfat
. nd
srrfat i
.

.
.

-
.
Knd srrfat
.
ox az hisssini t
80%-
.


s . ,
1950-2000- -
5,4 - 2,2 - , 70%
290

 nd srrfat
.
nd srrfat

. op
r.
,
.
Knd srrfat
.
,

.
- nd
srrfat , v
. nd srrfat

.
-
.
nd srrfat

k .
-
.
, nd srrfat
hazrda nd srrfat
, ,
. -
30% - nd srrfat
, 10 % - nd srrfat
60 % - nd
srrfat , , .
.
291

 , -
.

.
nd srrfat
, a


.
nd srrfat ,
,

.
-
.
-nd srrfat
. -nd
srrfat ,

nlugu. , - ()

4/5 -
.
-nd srrfat
, ()
.
, -
.
nd srrfat

-, - .
nd srrfat

. l (
292

)
.
5. : ,

.

.
,
. .


. ,
.

. s
.

.
,

.
.
.

.
, , .

.

15 . 7-8
293

 0,5 .

.

()
.
.
, .

100, 150,
300 .
- ,
.


.

,
,
.

:
(1993-1994- )

.
(1995-1996- )

.
,
, ,


.
294

 1997-2000- .
;

. , ,
,
.
2000-2002- .

.
,
,
.
bu
.
,
, .
. , 2008-
- 80 . , 40 . , /
5 .
. -, ,

- 95 .
/
. ,
texniki , .
.
, , , , . 90-95 % -
.
VII FSIL. MIKROQTSAD TNZMLM
295

1. Mikroiqtisadi tnzimlmnin zruriliyi v mahiyyti

Bazar iqtisadiyyatnn sas subyekti olan firma
(mssis) znn igzar faliyytind digr iqtisadi
subyektlrl myyn iqtisadi v digr laqlr girir. Bu
laqlr zn lazm olan istehsal vasitlri v xidmtlri satn
aldqda, z mhsullarn realladrdqda v s. yaranr. Cmiyyt
inkiaf etdikc, istehsaln miqyas genilndikc bu laqlr
oxalr v mrkkblir. Bel bir raitd firmann bazarda
davran mikroiqtisadi tnzimlm mexanizmi vasitsil
hyata keirilir. Bu mexanizm istr firma daxilind, istrs d
firma il digr firmalar, dvlt v mk kollektivi arasnda
yaranan mk, mlak v digr mnasibtlri tnzimlyn
tkilati, iqtisadi v hquqi normalar znd ks etdirir.
Mikroiqtisadi tnzimlm dedikd, firma kollektivinin
faliyytinin qarya qoyulan mqsd atmaq istiqamtin
ynldilmsi nzrd tutulur. Bu mqsdl, sasn mcburetm
v iqtisadi hvslndirm prinsipindn istifad olunur.
Mxtlif iqtisadi sistemlrd hmin prinsiplrdn bu v ya
digrin daha ox stnlk verilir. Msln, inzibati-amirlik
sistemind mcburetmy stnlk verildiyi halda, bazar
sistemind iqtisadi hvslndirmy daha ox stnlk verilir.
nzibati-amirlik sistemind tsrrfatlq mnasibtlrinin
tkili mrkzldirilmi qaydada hyata keirildiyi halda,
bazar sistemind qeyri-mrkzldirilmi qaydada hyata
keirilir.
Real hyatda ttbiq olunan bu prinsiplr bir trfdn
iqtisadi azadln genilnmsin, digr trfdn is onun
dvlt trfindn mhdudladrlmasna sbb olur. Bazar
sistemind firmann faliyytini bazar tnzimlyir, bazarn
faliyytini is myyn vasitlrl dvlt tnzimlyir. Bu o
demkdir ki, firmann faliyytin dvltin mdaxilsi
minimum hdd olur. Dvlt yalnz firma z mqsdlrindn
296

ox knarlad halda onun faliyytin mdaxil edir. Bu

mdaxil yalnz dvltin mnafelri deyil firmalarn da
mnafelrin uygun hyata keirilir.
Bellikl, mikroiqtisadi tnzimlm mexanizmi vasitsil
yalnz dvltl firmalar aras v firma daxili iqtisadi
mnasibtlr deyil, ictimai istehsaln mqsdi d reallam
olur. Bu reallama nticsind bir trfdn firma z mqsdin
atr, maksimum mnft ld edir, digr trfdn is halinin
tlbatlar dnilir, onlarn rifah ykslir. Firmann (z
mqsdin)-yksk mnft ld etmk mqsdin atmaq
n, onun davrannn cari v uzunmddtli iqtisadi
siyastini frqlndirmk lazmdr. Cari dvrd firmann seim
azadl ox mhduddur. Bel ki, onun faliyyti vvllr
balanm mqavillr v digr hdliklrl, investisiya v
innovasiya zr qbul edilmi qrarlarla mhdudlar. Digr
trfdn, firmann istehsal imkanlar onun malik olduu
istehsal gclri, avadanlqlar v texnologiya il mhdudlar.
Uzummddtli dvrd is firma z faliyytinin mxtlif
sahlri zr yeni qrarlar qbul ed bilr. Bu dvrd
firmadaxili tnzimlm, sasn, firma n yksk mnft
tmin edn tdbirlri hat edir. Bu tdbirlr firma
faliyytinin smrli olmasn tmin edn raitin
yaradlmasna ynldilir.
Firmann faliyyt strateqiyas tsrrfat-iqtisadi,
inzibati, hquqi v mnvi-psixoloji vasitlri znd
birldirir. Firmann strategiyas iqtisadi kateqoriya kimi
resurslarn (mk, kapital, material msrflri v s.) idar
olunmas kimi d nzrdn keirilir. Tdqiqatlarn fikrinc,
istehsal hcminin iki df artmas, mhsul vahidin xrclrin
20% azalmasna sbb olur. Bu nzriyyy gr, istehsaln
hcmini artrmaqla firmann bazarda kiinin artmas yksk
glirin ld edilmsin v firmann rqabt qabiliyytinin
artmasna sbb olur. Bundan baqa, son hdd faydall, son
297

hdd xrclri, tlb v tklif v baqa nzri baxlara

saslanan firma strategiyalarna da rast glmk mmkndr.
Bunlardan bu v ya digrindn istifad edilmsi, konkret
raitdn v menecerin elmi dnyagrndn asl olur.
Firma strategiyasnn nv frqlndirilir: portfel,
igzar v funksional. Portfel strateqiyas myyn bir
sahibkara mxsus mxtlif tsrrfat blmlrini hat edir ki,
bunlar irktlr qrupunu (irkt, konsern, konqlamerat v s.)
ml gtirir. Portfel strategiyas irktin smrli faliyyti v
glck inkiaf n zruri olan tdbirlr sistemini hat edir.
gzar strategiya is firmaya yksk rentabellik tmin edn
tdbirlr kompleksini hat edir. Bu mqsd, yni yksk
rentabellik, firmaya daxil olan mxtlif tsrrfat blmlrinin
faliyytlrinin laqlndirilmsi vasitsil tmin olunur.
Funksional strategiya is tsrrfat blmsinin mxtlif
blrinin faliyytini ks etdirir.
Hr bir firma z mqsdini v imkanlarn nzr alaraq,
strategiyann mxtlif variantlarn seir. Bunlardan n asas v
az risklisi-mhdud artm variantdr. Bu variant, adtn, z
vziyyti il kifaytlnn firma seir. Bu zaman artm
strategiyas ld olunan sviyydn balanr. Mlayim artm
da nisbtn ox seiln variantdr. Bu zaman mtlrin esidi
genilndirilir, irktlrin qovumas ba verir. Artm vvlki
dvr nisbtn srtli olur. Firmann alternativ strateji
tiplrindn biri d azalma strategiyasdr. Bu zaman firmann
mqsdi vvlki dvr nisbtn aa myyn olunur.
Firmann tam lv olunmas v ya onun myyn
blmlrindn azad olunmas (lv olunmas v ya satlmas)
zaman straqtegiyann bu nvndn istifad olunur. Bu nv
daha ox iqtisadi aktivliyin azalmas dvrnd v ya firmann
btn gstricilrinin pisldiyi raitd ttbiq olunur. Real
hyata alternativ strateji variantlarn hr ndn d eyni
zamanda istifad oluna bilr. Msln, myyn bir mhsul
298

istehsalnn artmas zaman, digr mhsul istehsal azaldla

bilr.
2. Mikroiqtisadi tnzimlmd menecmentin
v marketinqin rolu
Firma strategiyasnn trkib hisslrindn biri d
menecmentdir. Menencment sas mqsdi, firmann yksk,
maksimum mnftini v rqabt qabiliyytini tmin etmkdir.
Menecment istehsalnn smrliliyinini tmin edilmsinin
prinsip v metodlarnn mcmusu kimi x edir. Menecmentin
sasn istehsaln smrliliyinin yksldilmsi metodlarn
ilyib hazrlamaq v onlar realladrmaq tkil edir.
sas mqsd atmaq n menecment aadak
vziflri yerin yetirir:
1. Firmann mumi mqsdinin myyn edilmsi. Bu
mqsd daim konkretlir v daha xrda mqsdlr ayrlr ki,
bu, xrda mqsdlr firmann ayr-ayr blmlri trfindn
yerin yetirilir. mumi mqsdin myyn edilmsi avtoritor
idar sitemind olduu kimi, idaredici (menecer) trfindn
myyn edilir v mxtlif blmlr onun gstrilrini yerin
yetirirlr. Bundan frqli olaraq, yapon firmalarnda ttbiq
olunan rinqi sistemind idar edn (menecer) xsusi snd
rinqse hazrlayr v onu yerin yetirmli olan blmlrin
rhbrlrin gndrir. Onlar hmin problemi v onun yerin
yetirilmsi sistemi il tan olurlar. Sonra onlar bu tdbirlr
haqqnda z tkliflrini v qeydlrini idaretmnin yuxar
pilllrin trrlr. Son nticd idaretmnin (menecerin)
qbul etdiyi qrar onu yerin yetircklrin rylri sasnda
qbul olunur. Bu
sistemd qrarn qbul edilmsind,
idaretmnin orta mrhlsinin hquq v msuliyyti daha
mhm olur.
299

2. Xarici mhitin thlili. Bel ki, firma onu hat edn

xarici mhiti dyi bilmdiyi n, ona uyunlamaldr.
Firman hat edn xarici mhit aadaklar misal gstrmk
olar:
a) demoqrafik amillr (halinin say, quruluu);
b) iqtisadi yksli v enmlr;
c) siyasi sabitlik.
Bu amillr firmann faliyy gstrdiyi bazara v onun
vasitsil firmann faliyytin tsir gstrir. Xarici mhit
thlil edilrkn xarici lklrdki rqiblrin faliyyti d nzr
alnmaldr.
3.Proqnozladrma v planladrma. Bunlar yaxn v uzaq
glckd istehsaln sas istiqamtlrini myyn etmkd
mhm rol oynayr. Planladrma idaretmd qbul edilmi
hr bir qrar saslanmaa imkan verir .
4. Menecmentin yerin yetirmli olan vziflrindn biri
d nizamlamadr. Firmann faliyytind yaranan knarlamalarn nizamlanmas zruri rtdir.
5.Nzart vzifsi-firma iilrinin z vzif borclarnn
vaxtnda v keyfiyytl yerin yetirmsin nzrd tutur.
6.Hvslndirici vzifsi msis kollektivinin firmann
son mqsdin atmaq n maddi v mnvi maraqlandrlmasn nzrd tutur. Menecmentin bu vzifsi xsusi
hmiyyt ksb edir. nki hr bir firmann faliyyti orada
alan insanlarn igzarl, onlarn i v bir-birlrin olan
mnasibtindn asldr. Buna gr d firmann mumi
maraqlar il hr bir iinin maraqlarnn uyunladrlmas
faliyytin daha smrli olmasna rait yaradr. Bunlarn
maraqlarnn uyunlamamas, is firmann mumi faliyytin, onun sas mqsdin mnfi tsir gstrir.
Firmann maksimum mnft ld edilmsi prosesind
iinin maddi v mnvi maraqlandrlmas v onlarn inkiaf
n normal raitinin yaradlmas mhm rol oynayr.
300

Iqtisadi inkiaf sviyysi aa olan lklrd halinin glirlri

az olduu n, maddi maraqlandrma daha mhm hmiyyt
ksb edir. Yksk glirli lklrd is onlarn inkiaf n
normal raitin yaradlmas sas rol oynayr. Demli,
mikroiqtisadi tnzimlm prosesind iinin my
hvslndirilmsi mhm rol oynayr.
Mikroiqtisadi tnzimlm prosesind mhm rol oynayan
menecment z vziflrini menecerlr vasitsil realladrr.
Onlar idar etdiyi firma, tkilat, blm v s. faliyytini
planladrr, idar edir, ona nzart edir. Menecerlrin say
firma iilrinin mumi saynn 8-15%-n qdrini hat edir.
Mikroiqtisadi tnzimlmd
menecmentl yana,
marketinq d myyn rol oynayr. Marketinq-istehsaln
tkili, mhsulun sat v konkret bazarn yrnilmsinin
kompleks sistemidir. Marketinqin d sas vzifsi menencment
kimi, firma n maksimumum mnftin ld edilmsini
tmin etmkdn ibartdir. Bu mqsdl, marketinq z
faliyytini aadak istiqamtlrd hyata keirir:
a) konkret bazar hrtrfli, kompleks yrnir;
b) bazarn tlbatna mvafiq olaraq, myyn mhsul
nvlrinin istehsaln tki edir;
c) bazar raitindn asl olaraq qiymt siyastini
myyn edir;
d) sat hvslndirm tdbirlrini v satdan sonrak
xidmti tkil edir v sair.
Marketinqin bu vziflri marketinq faliyytinin
istiqamtlrini myyn edir. Bazarn konkret vziyytindn
asl olaraq, firma marketinqin mxtlif nvlrindn istifad
edir:
- mhsulun keyfiyytindn asl olmayaraq,
ona tlb
yoxdursa, tlb yaratmaq mqsdi il marketinq xidmti
konversion marketinqindn istifad edir;
301

- mhsula tlb az olduqda is tlb yaratmaq v ya tlbin

tzahr n rait yaratmaq mqsdil hvslndirici
marketinqdn istifad olunur;
- mhsula potensial tlb olduqda, onu real etmk n
mhsulun keyfiyytini yksltmk mqsdil genilndirn
marketinqdn istifad olunur;
- bazarn myyn nv mhsulla doymas nticsind ona tlb
azaldqda, tlbi artrmaq n remarketinq nvndn istifad
olunur;
- mvsmdn v konyukturadan asl olaraq mhsula tlb
trddd etdikd, sinxromarketinq nvndn istifad olunur.
Bu halda, sat tlbin trdddlyn uyun olaraq stabillir;
- tlb mvafiq sat saxlamaq n kmkedici
marketinqdn istifad olunur;
- tlb istehsal imkanlarndan yksk olduqda tlbi azaltmaq
n demarketinqdn istifad olunur. Bu mqsdl qiymt
artrlr, reklam dayandrlr;
- tlb yksk olduqda, onu minimuma endirmk mqsdi il
ks-tsir gstrn marketinq nvndn istifad olunur. Bunun
n istehsal v sat azaldlr;
- xarici bazar kompleks yrnmk, orta v uzun mddt
mhsul
ixrac
proqramn
hazrlamaq
n ixrac
marketinqindn istifad olunur.
vvllrd yrndiyimiz kimi, marketinq myyn
mnada istehsaln flsfsidir v tamamil bazarn tlblrin
tabe olur. Bazarn tlblri is elmi-texniki v sosial amillrin
tsirindn daim dyiilir. Buna gr d marketinq firmaya
maksimum mnft gtirn sullar axtarb tapmal, shvlrin
risklrini azaltmal, firmann dayanql inkiaf n raitin
yaradlmasna xidmt etmlidir.
3. Mikrosviyyd firma davrannn
dvlt tnzimlnmsi
302

Mikroiqtisadi tnzimlm prosesind menecment v

marketinql yana, dvlt tnzimlnmsi d mhm rol
oynayr. Mikroiqtisadi sviyyd dvlt tnzimlnmsi
dedikd, firmann normal faliyytini tmin edn mxtlif
forma v metodlarn mqsduyun tsiri nzrd tutulur.
Nzri chtdn iqtisadi liberalizm gr, dvltin
firmann iqtisadi faliyytin qarmas smrsizdir. Lakin
qeyri-tkmil rqabt raitind bazar mexanizmi firmann
tarazl inkiafn tmin ed bilmir. O, z faliyytind bazar
mexanizminin atmazlqlar il qarlar. Buna gr d
masir mrhld mikrosviyyd d dvltin iqtisadiyyata
tnzimlyici tsiri zruridir.
Firmann faliyytin dvltin tnzimlyici tsiri mxtlif
mqsdlr gdr. Bunlara bzi mhsullar istehsalnn
mhdudladrlmas, digrlrinin is hvslndirilmsi, isizliyin sviyysinin azaldlmas, inflyasiya il mbariz v s.
daxildir. Mikroiqtisadi sviyyd dvlt tnzimlnmsi
bilavasit v dolay yollarla hyata keirilir. Firmann
faliyytin bilavasit tsir dvltin gcn saslanr. Dvlt
z gcn arxalanaraq bzi iqtisadi proseslr zr
qadaanedici, mcburedici tdbirlr grr. Msln, dvlt
myyn mhsullar v xidmtlr zr tsbit edilmi v son
hdd (aa v ya yuxar) qiymtlrini myyn edir. Bu
qiymtlr tarazlq qiymtindn yuxar v ya aa ola bilr.
Dvlt myyn mhsul istehsaln, texnologiyalar qadaan
ed bilr. Dvlt, hminin, minimum mk haqq sviyysini
d myyn ed bilr v s.
Dvlt vergi gztlri, dotasiya, subsidiya, amortizasiyann srtlndirilmsi v s. vasitlrl mikroiqtisadi tnzimlmni hyata keirir.
Dvltin mikroiqtisadi tnzimlm vasitlrindn biri d
antiinhisar mbarizsidir.
303

mumiyytl desk, istr dvlt, istrs d menencment

v marketinq vasitsil hyata keiriln mikrotnzimlm,
firmann az-ox drcd dayanql faliyytini tmin edir.

MAKROIQTISADYYAT
XVIII FSL. MAKROQTSADYYATA GR
1. Makroiqtisadiyyatin tdqiqat predmeti
304

Makroiqtisadiyyat-iqtisadi nzriyynin, iqtisadiyyatn

btvlkd faliyyt mexanizmini yrnn hisssidir.
Makroiqtisadiyyatn tdqiqat obyekti btn tsrrfat zr
yekun, mumildirilmi gstricilrdir. Milli srvt, mumi
milli v mumi daxili mhsul, milli glir, mcmu dvlt v
zl investisiyalar, tdavld pullarn mumi miqdar,
hminin makroiqtisadiyyat lk zr orta glirlr, orta mk
haqq, inflyasiyann sviyysi, mulluq, itimai mk
mhsuldarl kimi orta iqtisadi gstricilri yrnir v tdqiq
edir. Eyni zamanda makroiqtisadiyyatn predmeti iqtisadi
artmn mumildirilmi gstricilri, lk iqtisadiyyatn
sciyylndirn kmiyytlrin artma, yaxud azalma templri v
onda ba vern iqtisadi proseslr v qurulu dyiikliklridir.
Makroiqtisadiyyatn mstqil bir fnn kimi formalamas
C.M.Keynsin ad il baldr. qtisadi nzriyynin mstqil
hisssi olan makroiqtisadiyyatn formalamasnda XX srin 2030-cu illrindki iqtisadi dyiikliklrin v o cmldn, Byk
tnzzln gcl tsiri olmudur. C.M.Keynsin Mulluq,
faiz v pulun mumi nzriyysi srind makroiqtisadi
problemlrin yrnilm mexanizmini aadak kimi
gstrmidir:
1. Mulluq sviyysini myynldirn amillrin
akar edilmsi;
2. sizlikl mbariz metodlarnn myynldirilmsi;
3. Pulun rolunu v pula tlbi myynldirn
amillrin yrnilmsi;
4. Nemtlr v pul bazarlar arasnda qarlql laqni
tmin edn sas vasiti kimi faiz drcsinin rolunun thlil
edilmsi.
qtisadi
nzriyynin
mstqil
blmsi
olan
makroiqtisadiyyat mikroiqtisadiyyatdan az yarm sr gec
305

formalam, lakin bu iki elmlr qarlql laqli v bir-biril

kifayt qdr sx baldr. Mikroiqtisadiyyatla makroiqtisadiyyatn tdqiqat predmetlri v metodlar arasnda xeyli
frq vardr. Mikroiqtisadiyyatda ayrlqda gtrlm bazarda
qiymtin myynldirilmsi mexanizmi, istehlaknn
davran v istehsalnn istehsaln hcmi bard qrar qbul
etmsinin motivlri yrnilir. Makroiqtisadiyyatda is iki sas
bazar: mt v xidmtlr v pul bazar nzrdn keirilir.
Makroiqtisadiyyat sasn mvazintin pozulmasnn nticlrini yrnir, onlar qiymtlndirir, onlarn mnfi tsirinin
azaldlmas sullarn tklif edir. Makroiqtisadiyyat iqtisadi
nzriyynin mikroiqtisadiyyatndan tamamil ayr-ayr olan,
tcrid olunmu hisssi deyil. Makro v elc d
mikroiqtisadiyyatda dvlt, firmalar, ev tsrrfatlar
subyektlri faliyyt gstrir. Onlarn faliyytlri, qbul
edilmi mumi qrarlarn nticlri yalnz ayr-ayr
subyektlrin iqtisadi faliyytin deyil, hm d btvlkd
iqtisadiyyata tsir edck. Msln, istehsaln azalmas
raitind investisiyalar n hvslndirm olmur. Firma n
daha az hcmd glirin yeni maksimum nqtni tapmas
btvlkd iqtisadiyyatda milli istehsaln azalmas ev
tsrrfatlarnn daha az glir ld etmlri iqtisadiyyatda
istehsal olunmu mtlrin bir hisssinin satlmamas
demkdir. Buna gr d makroiqtisadi tdqiqatlarda
mikroiqtisadi problemlr d zn yer alr.
Btvlkd makroiqtisadiyyatda aadak sas tdqiqat
istiqamtlrini frqlndirmk olar:
1) stehlak nzriyysi istehlak xrclrinin dinamikasn myynldirn sas amili frqlndirir.
2) nvestisiya qrarlar qbul edilmsi nzriyysi
iqtisadiyyatda tlblr hcminin dyimsi haqqnda
qrarlarn qbul eidilmsind xsusi firmalarn maraqlar
ndn ibartdir, sualna cavab verir.
306

3) Pul nzriyysi pula tlbin n il myynlmsi

v masir iqtisadiyyatda pulun rolu necdir, suallarna cavab
verir.
4) Mulluq nzriyysi yol veriln isizlik
sviyysini, mcburi isizliyin sbblrini, isizliyin DMin dinamikasna tsirini yrnir.
5) qtisadi artm nzriyysi iqtisadi artmn optimal
tempini, onun mnb v nticlrini myynldirir.
qtisadiyyat inkiaf xarakteri dadndan makroiqtisadiyyat
iqtisadiyyatn keyfiyytc yeni mrhly kemsi rtlrini,
yni iqtisadi artm rtlrini akarlamaldr.
6) qtisadi tsikllr nzriyysi inkiafn fazalarnn,
onlarn parametrlrini, bhranl hadislrinin yaranma
sbblrini tstiq edir.
7) qtisadi siyast nzriyysi. Makroiqtisadiyyatda
prinsipial msllr hll olunur: dvlt iqtisadiyyat
tnzimlmlidirmi, iqtisadiyyat dvlt tnzimlmsinin
prinsiplri, metodlar v hdlri necdir.
8) Beynlxalq iqtisadiyyatn nzriyysi. XX srin 90c illrinin sonunda qlobollama problemlrinin tdqiqi
xsusi rol oynamaa baald.
9) Keid
iqtisadiyyat
nzriyysi.
Makroiqtisadiyyatn bu blmsinin yaranmas kemi
sosialist lklrind yeni iqtisadiyyatn formalamas il
baldr.
lk iki problem daha ox mikroiqtisadi sciyyli olsa da
mikroiqtisadi konsepsiyalar onlarn zminind formalar.
Keid iqtisadiyyat nzriyysi mstqildir v myyn
iqtisadiyyat tipin aiddir. Bununla bel o, btn vvlki
problemlri znd ehtiva edir v onlarn hllini tklif edir.
Btn bu sadalanan tdqiqat istiqamtlri tcrid
olunmu sciyyli deyil. Onlarn hll variantlar qarlql
307

laqdar olmaldrlar ki, btn iqtisadiyyatn faliyyt

konsepsiyas siyasi formalaa bilsin.
Milli iqtisadiyyatn quruluu mrkkkb olduu n,
onun inkiaf yalnz artmdan ibart deyil, btn
iqtisadiyyatlarda hm d tnzzl var. Mikroiqtisadiyyatn
qarsnda iqtisadiyyatda yarana bilck mumi tarazln
rtlrini myynldirmk msllri durur. Bunun n
sas problemlr: istehlak, investisiyalar, dvltin mdaxilsi,
isizlik, faiz drcsi, qiymt sviyylrinin dyidirilmsi
v s. arasndak qarlql laqni akar etmk lazmdr.
Nticd iqtisadiyyatn vahid i mexanizmi yaradlmaldr.
Mikro- iqtisadiyyatda o, konsepsiya klind tzahr edir.
qtisadiyyatn faliyyt konsepsiyas bir ne
problemin hllindn ibart olmaldr. Bu problemr
daxildir:
Milli
mhsulun
dyr
etibari
il
qiymtlndirilmsi;
Mulluun optimal sviyysinin ld olunmas;
nflyasiya;
qtisadi artm;
qtisadi tsikl;
Dvlt siyasti, onun istiqamtlri v smrliliyi.
Bir elm kimi makroiqtisadiyyat mxtlif mktblrl
tmsil olunub v onlarn nmayndlrinin sas problemlr
baxlar frqlidir. Makroiqtisadi tdqiqatlarn mikroiqtisadi
tdqiqatlardan bir frqi d bundadr.
Bellikl, makroiqtisadiyyatn sas problemi sas bazar
iqtisadiyyatnn faliyyt gstrmsi n mxtlif
mktblrin nmayndlrinin nzri baxlarna saslanan
bitkin konsepsiyan yaratmaqdan ibartdir.
Makroiqtisadiyyatda tdqiqatn xsusiyyti eyni bir
problem zr bir ne baxn v ya modelin olmasndadr.
308

qtisadiyyatn faliyyt gstrmsi, onun problemlri v

onlarn hlli bard sas alternativ tsvvrlr mxtlif
mktblrd formalab. n dyrli nzri konsepsiyalar
aadaklardr:
Neoklassik;
Keynsi;
Monetarist;
nstitusional.
Mhz bu mktblr arasnda tdqiqatn ilkin verilnlri,
iqtisadiyyatn faliyyt gstrmsi, ayr-ayr bazarlarn
qarlql laqsinin qanunauyunluqlarnn akarlanmas v
onlar arasndak laqnin xarakteri, iqtisadi siyastin
aparlmas v perioritetlri haqqnda tsvvrlr xeyli
frqlnirlr.
2. Makroiqtisadi proseslr nzri baxlar
Mlumdur ki, klassik mktb iqtisadi nzriyyd XX
srin 30-cu illrin qdr stnlk tkill edib.
Makroiqtisadiyyat hmin dvr qdr btv bir elm kimi
formalamadndan mnblrd n vahid bir konsepsiyaya,
n d hr hans bir fikr rast glinmir. Ayr-ayr msllrin
v makroiqtisadi problemlrin tdqiqi v rhini A.Smitin,
D.Rikardonun, K.Marksn, L.Varlasn srlrind rast
glinir. Bu istiqamt btvlkd ortodoksal klassikadr. n
sistem- ldirilmi kild bu konsepsiyaya A.Maralln
qtisadi nzriyynin prinsiplri kitabnda v Kembric
mktbinin digr nmayndlrinin srlrind verilmidir.
Klassik mktbin nnlrinin davam etdirilmsind n
ardcl olanlar neoklassiklrdir.
Bu mktbin sas ideyalar aadaklardr:
309

 qtisadiyyat mahiyytin gr tkmil rqabt

iqtisadiyyatdr. Qeyri-tkmil rqabtin meydana glmsi
tsadf hal olub iqtisadi tbitin n mahiyytini, n d
xarakterini dyimir. Bu Sey qanununun sasnda ba verir
ki, bu qanuna gr tklif tlbi dourur. Buna gr d
tklifin dyimsi tlbin dyimsin sbb olacaq v
iqtisadiyyat yenidn mvazintli vziyyt qaydacaq.
Btn istehsal amillrindn tam istifad olunur.
Tklifin sviyysi potensial sviyyddir.
Tklifin hcmi yalnz nad istehsal amillri il
myynlir. Btn amillr qarlql vzlnndi.
qtisadiyyat z tnzimlnn olduundan dvltin
ona tsiri minimal olmaldr. Dvlt iqtisadiyyat kaz
pullarla tmin edir, z maliyy bazasn formaladrmaq
n vergilri yr.
qtisadiyyat z tnzimlnndi. Onun znd olan
tnzimlyicilr bunlardr:
- mk haqq;
- qiymt;
- faiz drcsi.
z tnzimlnn stabilldiricilr iqtisadiyyata, xarici
mdaxily mracit etmdn, mvazinti brpa etmy
imkan verirlr. Xarici mdaxil dedikd dvltin
iqtisadiyyat mstqil tnzimlmsi baa dlr.
Mcmu tlb-mcmu tklif modelind sas rol
mcmu tklif verilir.
Qiymtlt tamamil evikdir, nk onlar qsa
mddt rzind hm artma, hm d azalma istiqamtind
dyi bilirlr.
qtisadiyyatda tam mulluq var. sizlik mvqqti
xarakter dayr, ox vaxt knll olur.
310

 Klassiklr klassik dixotomiya vziyytindn x

edirlr. qtisadiyyat iki mxtlif sektora blnr.
- pul;
- real.
Btn real bazarlar (mt, torpaq, kapital v mk)
mvazintlidir. qtisadiyyatn inkiafna sas tsiri real
sektor gstrir.
Pul v real bazarlarn faliyyti mstqil sciyylidir,
pul v real sektorlarn bir-birin qarlql tsiri minimaldr.
Pullar iqtisadiyyata mstqil tsir gstrmirlr,
hesablama vahidi v tdavl vasitsi vzifsini yerin
yetirirlr.
Iqtisadi subyeklr z mnftlrinin maksimalladrlmasndan x edrk rasional faliyyt gstrirlr.
Msln, firma n daha ox mnft ld etmk, ev
tsrrfatna is istehlak artrmaq vacibdir. Subyektrin
qbul etdiklri btn qrarlar iqtisadi konyukturann byk
tsiri altnda olur.
Klassik yanama subyekti qiymtlndirmdn
azaddr, o, kifayt qdr obyektivdir.
Neoklassik mktbin sas nmayndlri R.Solou,
T.Srajent, R.Lukas, N.Uolessdir.
Keynsi mktbi. O, makroiqtisadiyyat btv sistem
kimi nzrdn keirir v klassik mktbin btn
postulatlarn inkar edirdi. Keynsilrin fikrinc, iqtisadiyyat
klassik mktb trfindn real iqtisadi proseslri ks
etdirmyn ideal, mracit model kimi nzrdn keirilirdi.
Keynsi
konsepsiyasnn
sas
mddalar
aadaklardr:
qtisadiyyat tkmil rqabt iqtisadiyyat deyil, ksin,
bazarlarn qeyri-tkmilliyi masir iqtisadiyyata xasdr.
311

 qtisadiyyat ox vaxt qeyri-mvazint vziyytind

olur, mumi mvazint nadir hallarda ld olunur v bu, ani
xarakter dayr.
Bazarn z mumi mvazintin brpa edilmsi
problemini hll ed bilmir.
Mvazintin brpa olunmas bir ox problemlrin hll
edilmsin gr msuliyyti dvlt z zrin gtrmlidir.
Dvltin iqtisadiyyata mdaxilsi obyektiv xarakter dayr.
Mcmu tlb-mcmu tklif modelind aparc rol
mcmu tlb mxsusdur. Dvlt mdaxilsi mcmu tlbin
v ya iqtisdiyyatda mumi xrclrin artmasn
hvslndirmlidir.
Klassik mktbin iqtisadiyyatn zn brpas
haqqnda fikri z tnzimlnn stabilldiricilrin
faliyytin sykns d slind bel deyil. nstitusional
amillrin (uzunmddtli mqavillr) v subyektlrin
davranlarnn subyektiv xsusiyytlrinin, iqtisadiyyatn
glcyi haqqnda onlarn proqnozlarnn tsiri sbbindn
qiymtlr evik deyillr.
Faiz drcsi iqtisadiyyatda yegan tnzimlyici rolunu
oynaya bilmz, nk qnatl ylm pulun mlkiyytisi
il investorlarn maraqlar st st dmr.
mk haqq konyuktura dyidikc dyiil bilmz,
nk onun sviyysi uzunmddtli mk mqavillrind
tsbit olunur.
qtisadiyyat n mcburi isizlik xasdr.
qtisadi subyektlr qeyri-rasional faliyyt gstrirlr,
onlar nnlr, sosial rtiliklr, davran psixologiyas kimi
subyektiv amillri ld rhbr tuturlar.
Pullar srvtdir v onlarn mstqil dyri vardr.
Btn bazarlar qarlql laqdardr v onlarn
birindki istniln dyiikliklr digrlrind dyiikliklr
312

sbb olur. Pul bazar v real bazar arasnda myyn

qarlql tsir mexanizmi mvcuddur.
stehsal amillri qarlql vzlnn deyillr, ondan
tam istifad olunmur, buna gr d bazar iqtisadiyyat n
sas problem potensial DM sviyysin atmaqdr.
Monetalizm nzriyysi masir iqtisadi nzriyyd
n maraql cryanlardan biridir. Monetarist nzriyysinin
sa- snda daim glir ideyas v pul tlbi nzriyysi durur.
Monetarist konsepsiyaya gr:
qtisadi subyektlr uyunlama gzlmlri
nzriyysin gr mvafiq hrkt edirlr.
Ev tsrfatlar z glrini cari glirdn deyil, daimi
(permanent) glirdn x edrk planladrrlar.
qdisadiyyata dvlt mdaxilsi iqdisadiyyatn
tbitin ziddir, lakin, bununla barmaq lazm glir.Dvlt
oxdandr
ki,
pul
bazarndadr,
nd
pullarn
emitentidir.Buna grd o, birinci nvbd iqdisadiyyatn
pul sektorunun tnzimlnmsi il mul olmaldr.
Tnzimlmnin mqsdi pul ktlsinin artm dinamikasn
dyidirmlidir.
Dvltin iqdisadiyyatn seal sektoruna mdaxilsi
arzu olumazdr, nki, birincisi, dvlt iqdisadiyyatlar frdi
investisiyalardan az smrlidir. kinci, dvltin mt v
xidmtlr alnn artmas yalnz dvltin artmas hesabna
mmkndr.

Ev tsrrfatlar z glirlrini cari glirdn deyil, daimi

(permanent) glirdn x edrk planladrrlar.
qtisadiyyata dvlt mdaxilsi iqtisadiyyatn tbitin
ziddir, lakin, bununla barmaq lazm glir. Dvlt oxdandr
ki, pul bazarndadr, nd pullarn emitentidir. Buna gr d o,
birinci nvbd iqtisadiyyatn pul sektorunun tnzimlnmsi il
313

mul olmaldr. Tnzimlnmnin mqsdi pul ktlsinin

artm dinamikasnn dyidirilmsidir.
Dvltin iqtisadiyyatn real sektoruna mdaxilsi arzu
olunmazdr, nki, birincisi, dvlt investisiyalar frdi
investisiyalardan az smrlidir. kincisi, dvltin mt v
xidmtlr alnn artmas yalnz dvltin artmas hesabna
mmkndr.

314

Cdvl 18.1
XIX .
1.T , ,

,
,
315

 .
,
.

.
.

,
-
r,
()
. , la
. ( )
(
)
B

. ,
l , .
.
, :
) ;

, lr
. , , , , , .
.
)
.
. d
. ,
.
.
d
.
316

 . , .
) in,
, ,
. ,
, ,
( ,
). .
)
, , , -,
. .

: , , .
,
,
.
( ) ,
. ,
.
;

; ()
. t
, .

.
.
,
. ,
, ()
. , .
, ,
() . , ,
, . ,
317

 . ,
,
. , ( )
, () .
,
.
, .

, .
,
. ,
.
l
.

.

.
,
.
.
, .
,
.

. ,
. ()
, ,
, .
,

. - ,
.
.
318

 ,
.
ctimai tkrar istehsal prosesind yaradlm mhsul
natural v dyr quruluuna malikdir. Natural qurulu dedikd
istehsal vasitlri v istehlak eylri olmas nzrd tutulur.
Buna mvafiq olaraq ictimai istehsal iki blmy ayrlr:
I-istehsal vasitlri istehsal edn sahlr;
II-istehlak eylri istehsal edn sahlr.
ctimai mhsulun dyr quruluunu nzriyyilr
mxtlif cr izah edirlr. K.Marksa gr hm ayrca mtnin,
hm d ictimai mhsulun dyr quruluu istehlak edilmi
istehsal vasitlrinin dyrindn (c) v yeni yaradlm
dyrdn (V+M) ibartdir. Yeni yaradlm dyr is zruri
mhsulun dyrindn v izafi mhsulun dyrindn ibartdir.
W=C+V+M
Hazrda geni yaylm iqtisadi fikr gr ictimai
mhsulun dyr quruluu drd nsrdn ibartdir:
a) istifad xrclri (u)
b) amil xrclri (f)
c) lav xrclr (re)
d) sahibkarn mcmu gliri (D)
stifad xrclri dedikd mhsulun istehsalnda istifad
olunmu istehsal vasitlrin kiln xrclr nzrd tutulur.
Amil xrclri dedikd is sahibkarn digr istehsal amillrin
kdiyi xrclr nzrd tutulur. Bunlara iilr veriln mk
haqq, borc kapital mqabilind veriln faiz v torpaq rentas
aid edilir.
lav xrclr dedikd avadanlqlarn mnvi anmas il
laqdar olan xrclr nzrd tutulur. Bu nzriyy gr
ictimai mhsulun dyri W=U+F+V+D
2. ()
319

 ,
, ,
, .

. ,
- ,
.
.
. ,

,
.
,
.
.

,
. , (
) ,

. ,
,
, ,
.

. - ,
,
.


. ,
, , ,

320

 .
-
, . , ,
. ,
.
. ,
, .

- .


. , , . , .
, 10% , 67% .

.


.

,
( - )
.
.

( 4-
),
.

. , . .
321

 nzimlmy
.
3. M ,

.
, ,
.
,

.
, , ,
, ,
.
,
,
.
,
,
. ,
.
, , .

. ,
( )
. :
) : ,
, , . .
)
:
- , ,
, .
322

) -
:
- - ,
, a . , s, , . - .
)
;
) .
,
,
.

. , , ,
, .
,
.
:
-
;
;
, ,
n ;
;
.
4.
M
M, ,
.
.
,
323


.


u , .

. , ,
, , ,
, .
c .
.
, ,
, , ,
, . , ()
,
, , ,
.

.
, . 8-10 , 4-5
.

= .


.

.

.
, i
.


324

 .

.
1988-

. ()
, () , ,
. () ,

,
.
, -
.

.
()
() ,

. -


c. -


.
(, )
(, c)

. - -
1 %- .
ndn .
,
.
, .
325

, ,

, , ,

, ,
,
.
qtisadi dbiyyatlarda v KU-d nominal v real DM
ifadlrin rast glmk mmkndr. Nominal DM dedikd
qvvd olan (cari ilin bazar) qiymtlrl hesablanm, D
nzrd tutulur. Qiymtlrin dyimsin gr dqiqldirilmi
v ya baza qiymtlrin gr hesablanm DM real adlanr.
Real DM hesablamaq n nominal DM inflyasiyann
tsirindn tmizlmk, yni qiymtlrin indeksasiyasn ttbiq
etmk lazmdr.
lknin iqtisadi inkiaf sviyysinin thlilind adam
bana dn DM gstricisi sas gtrlr. nkiaf etmi
lklrd bu gstrici 10-12 min AB dollarndan yuxar,
inkiaf etmkl olan lklrd is bundan aadr.

. ()

.

.
.

. 1664-c
.

(, , )
. . .
,
. .
326


.

. , ,
(, , ) .
, . ,
.

, .
(,
.) ,
.
.
-
. k,
, k

.

.
,
,
, .
.

. ,
.

. 70-90 %- ,
10-30 %- .

.
327



. ,

.
, l
,
d.
,
.

.
,
,
.
, .
,
,
glmir. , (10-15 )

.
d .
.
-
, , .

.
-
, .

.
- ,
.

328


.
-
(, .)
.
- ( , ,
) ,
.
- ,


.
- ,
,
, . ,
n
.
.
,
.
,
.

5.

,
. ,
,
,
.

329

 etmi.
.


. , 1758- m
. ,
2
:
1)
;
2) (,
, .)
;
3)
;
4)
(, ) ;
5) ,
.

.
. ,
- . , () ;
:
,
;
;
-100 %-;
.
..
. .
,
330


.


,
.

( )
- . ,

, ,
.
.
()
, .

.
,
331

 .

, .

,
.

.
Bazar iqtisadiyyatnn bu atmamazlqlarn myyn
qdr qarsnn alnmasnda dvlt myyn rol oynad n
masir nzriyyilrin bzilri bu formaya vlti d daxil
edirlr.

XX
FSIL.
CTMAI
TKRAR
STEHSAL
SSTEMND
QEYR-STEHSAL SAHLRNN ROLU
1. Maddi v qeyri-maddi istehsal
sahlrinin xsusiyytlri
Hr bir lknin milli iqtisadiyyat maddi istehsal v
qeyri-maddi istehsal sahlrindn ibartdir. Maddi istehsal
332

sahlrind maddi nemtlr v maddi xidmtlr istehsal hyata

keirilir. Maddi nemtlr dedikd, maddilmi, myyn bir
fiziki forma alm istehsal vasitlri v istehlak eylri nzrd
tutulur. Maddi istehsal sahlrind maddi xidmtlr d istehsal
olunur. Bunlara nqliyyat, rabit, mnzil-kommunal, mit,
ictimai-ia, ticart sahlri aiddir. Bu sahlrd sasn (ictimai
ia v mitin myyn hisssindn baqa) yeni mhsullar
yaradlmr, lakin onlarn dyrinin artmas hyata keirilir. Bu
sahlrd ttbiq olunan ictimai myin sas vzifsi, cmiyyt
zvlrin istehsal v qeyri-istehsal tyinatl xidmt
gstrmkdn ibartdir.
Qeyri-maddi istehsal sahlri is qeyri-maddi nemtlr
istehsal v qeyri-maddi xidmtlr istehsal sahlrindn
ibartdir. Bu sahlrd cmiyyt zvlrin qeyri-maddi
xidmtlr (shiyy, thsil, incsnt v s.) gstrilir v qeyrimaddi nemtlr (dbiyyat v incsnt srlri) istehsal
olunur. Bu sahlrd tsir obyekti insan, insann hyat
faliyytinin sosial rtlri v ictimai orqanizm olan
cmiyytdir. Bu sahlrd faliyyt gstrnlr ya mnvi
nemtlr yaradr, ya da qeyri-istehsal xidmtlri yaradr v onu
realladrrlar.

ctimai istehsaln sxematik tsviri aadak kimidir.

333

kil 20.1
Maddi v qeyri-maddi sahlr myyn xarakterik
xsusiyytlri il bir-birindn frqlnir. Maddi istehsal
sahlrinin sas xarakterik xsusiyytlri aadaklardr:
- bu sahlrd insan tbit maddlrin dyidirici tsir
gstrir, tbit maddlrini z mqsdin lazm olan kl,
formaya salr;
- bu sahlrd yeni mhsullarn yaradlmas prosesind
istifad edilmi istehsal vasitlrinin dyri, canl mkl
mhsula keirilir v mhsula yeni dyr lav olunur;
- bu sahlrin mhsulunun istehsal v istehlak zaman v
mkan, kmiyyt v keyfiyyt etibaril frqli olur;
- bu sahlr btn digr sahlrin maddi sasn tkil
edir.

334

Qeyri-istehsal
sahlrind
yaradlan
xidmtlrin
mxtlifliyin baxmayaraq, onlarn xarakterik chtlri
aadaklardr:
- Bu sahlrin faliyyti ilk nvbd insan amilinin
fallamasna rait yaradr. Buna gr d bu sahlr sosial
sah adlanr;
- Bu sahlrd mk prosesi yaradc, yksk intellektual
xarakter dayr. Bu sahlr yksk mk tutumluu il
frqlnir;
- Bu sahlrd xidmtlrin istehsal v istehlak zaman
v mkan etibaril st-st dr. Bu sahlrd yaradlan
xidmtlri toplamaq, onlar bir yerdn baqa yer aparmaq
mmkn deyil.
- Bu sahlrd yardc myin nticlri xsi istehlaka
v qeyri-istehsal tyinatl ictimai istehlaka xidmt edir;
- Bu sahlrin ksriyyti ictimai nemtlr yaradan sah,
bazar mexanizminin mhdudluu sahsidir, Onlar bdcdn
maliyyldirilm sahsi kimi baxmaq olar. Thsil, shiyy,
mdniyyt, mdafi, ictimai aayii qorumaq v s. bel
sahlr hesab olunur.
- Bu sahlrin xarakterik chtlrtdn biri d bu
sahlrd istifad olunan maddi vsaitlrin (altlr,
avadanlqlar v s.) dyri myin nticlrinin zrin
keirilmir, ttbiq olunan mk, yeni dyr yaratmr. Bunlara
baxmayaraq, hmin sahlrd ttbiq olunan mk
qiymtlndirilir v myyn qiymt malik olur.
ctimai istehsaln bu iki sahsinin xsusi kisi
cmiyytin inkiafnn mxtlif dvrlrind xeyli frqli
olmudur. Bel ki, XX srin vvllrin qdr maddi istehsal
sahsinin xsusi kisi xeyli yksk idi. XX srin ortalarndan
balayaraq, qeyri-istehsal sahlri srtl inkiaf etmidir. Bu
proses ictimai istehsaln humanistlmsinin genilnmsil
335

laqdar idi. Bunun nticsidir ki, inkiaf etmi lklrd

UDM-un 60-80%-i sosial sahd yaradlr.
2. Xidmtlrin mahiyyti v tsnifat
Masir dvrd BMT-nin milltlraras statistik hesablamalar sistemind btn iqtisadi sahlr (o, cmldn maddi
v qeyri-maddi) sektora blnr. Birinci sektor tbii
srvtlrin hasilat il laqdar hasilat sektoru adlanr. Buraya
hasilat snayesi sahlri, knd tsrrfat, me tsrrfat,
balqlq sahlri aid edilir. kinci sektora hasilat sferasnn
mhsullarn emal edn sahlr aid edilir v emal sferas
adlanr. nc sektora (sferaya) is xidmt sahlri aid edilir.
Buraya hm istehsala xidmt edn, hm d qeyri-istehsala
xidmt edn sahlr aid edilir.
Xidmt-mqsduyun mk faliyytidir ki, onun
nticlri insann bu v ya digr tlbatn dyn faydal tsir
kimi tzahr edir. K.Marksn fikrinc, xidmt hr bir mt
kimi myin xsusi istehlak dyrindn baqa bir ey deyildir,
lakin bu myin spesefik istehlak dyri burada ona gr
xidmt deyiln xsusi bir ad almdr ki, o, bir ya kimi
deyil, bir faliyyt kimi xidmt gstrir.
Xidmtlr (sektoruna, blmsin) hm maddi (istehsal
tyinatl), hm d qeyri-maddi (qeyri-istehsal tyinatl)
xidmtlr aid edilir. Maddi (istehsal tyinatl) xidmtlr zlri
d iki cr olur. stehsala xidmt ednlr- bunlara istehsala
xidmt edn nqliyyat, rabit, istehsal avadanlqlar, qurularn
v s. tmiri, istehsala xidmt edn hquq, maliyy-kredit
xidmtlri aid edilir. Maddi xidmtlrin digr hisssin-xsi
istehlaka xidmt ednlr aid edilir. Bunlara ticart, mit,
ictimai-ia, ev avadanlqlarn, cihazlarn tmiri v s. aiddir.
vvld gstrildiyi kimi, istehsal tyinatl xidmtlrin
gstrilmsi prosesind, sasn, yeni maddi nemtlr
336

yaradlmr, lakin mvcud olanlara dyrin lav edilmsi,

itirilmi istehlak dyrlrinin brpa olunmas hyata keirilir.
vvlki cmld sasn sz ona iardir ki, ictimai ia v
mitin bzi xidmtlri yeni mhsullarn istehsalna sbb
olur. Msln, ia msislrind xrklr biirilir, bzi
mit xidmtlri nticsind paltar, ayaqqab tikilir, mebel
hazrlanr v s.
Qeyri-maddi (qeyri-istehsal tyinatl) xidmtlr d iki
qism ayrrlar: xsi istehlak tyinatl, ictimai istehlak
tyinatl. Thsil, shiyy, mdniyyt, incsnt v s.xidmtlri
xsi istehlak tyinatl xidmtlr hesab olunurlar.
Xidmtlrin bu kimi tsnifat il yana daha bir tsnifata
da rast glmk mmkndr. Bel ki, funksional formalarna
gr xidmtlr: istehsala xidmt ednlr, xsi istehlaka xidmt
ednlr v ictimai istehlaka xidmt ednlr ayrlr. Bunlar
cdvl klind aadak kimi tsvir etmk olar.

kil 20.2
337

xsi v ictimai istehlaka xidmt edn sahlrin

mcmusu sosial sah hesab olunur. nk bu sahlrin
faliyyti bilavasit insan amilinin fallamasna, insan
kapitalnn formalamasna sbb olur.
3. Qeyri-istehsal sahlrind iqtisadi
mnasibtlrin xsusiyytlri
Mhsuldar qvvlrin inkiaf il bal ictimai istehsaln
sosial istiqamt olmas il laqdar, qeyri-istehsal sahlrinin
rolu xeyli artr. Buna gr d nzriyyilr bu sahlrd
iqtisadi mnasibtlrin xarakterin daha ox diqqt yetirmy
balamlar. Bu sahlrd iqtisadi mnasibtlrin xarakteri
haqqnda nzriyyilrin fikirlri xeyli mxtlifdir. Bel ki,
bzilri bu sahlri iqdisadi mnasibtlr daxil etmyin
leyhin xr, digrlri bu sahlrd srf olunan myi d
qeyri-mhsuldar hesab edir. Bzilri d bu sahlrd srf
olunan myi d mhsuldar mk hesab edir v s.
Bzilri is bu sahlrd ki iqtisadi mnasibtlri maddi
istehsal sahlrindki mnasibtlrl eynildirilir. Onlarn
fikrinc mhz maddi istehsal sahsindki iqtisadi faliyyt v
bununla laqdar olan iqtisadi mnasibtlr cmiyytin
hyatnn maddi sasn tkil edir. Bu mstvidn x edrk,
qeyri-istehsal sahlrindki iqtisadi mnasibtlri nzrdn
keirk.
Bildiyimiz kimi, hr bir cmiyytin, iqtisadi sistemin
iqtisadi sasn istehsal vasitlri zrind mlkiyyt
mnasibtlri tkil edir. gr cmiyytin iqtisadi sasn da
istehsal vasitlri zrind mlkiyytin sas formas x
edirs, bu qanunauyunluq hm maddi istehsal sahlrin, hm
d qeyri-maddi istehsal sahlrin aiddir. Frq yalnz ondan
ibartdir ki, maddi istehsal sahlri n bu, ilkin, qeyri338

istehsal sahlrind trmdir. Maddi istehsal sahlrind

hakim mlkiyyt formas necdirs, qeyri-istehsal sahlrind
d onun kimi olur. Msln, inzibati-amirlik sistemind maddi
istehsal sahlrind mlkiyytin hakim formas ictimai (dvlt)
mlkiyyti olduu kimi, qeyri-istehsal sahlrind d ictimai
(dvlt) mlkiyyti hkmranidi. Bazar iqtisadiyyat raitind
is mlkiyytin mxtlif formalar mvcud olduu n, qeyriistehsal sahlrind d mlkiyyt mxtlifliyi mvcud olur.
str thsil, istr shiyy v s. sahlrd dvlt msislri il
yana, zl mlkiyyt msislri d mvcud olur. Bazar
iqtisadiyyat raitind intellektual mlkiyyt hququ xsusi
ciddilikl mhafiz olunur.
mk mnasibtlrind d proses maddi istehsal
sahlrind olduu kimidir. Maddi istehsal sahlrind muzdlu
mkdn istifad olunduu kimi, qeyri-istehsal sahlrind d
muzdlu mkdn istifad olunur.
Blg mnasibtlrind d vziyt maddi istehsal
sahlrind olduu kimidir. Burada da mhsulun blgs
kapitala grdir. Yni, kimin kapital oxdursa, milli glirin d
ox hisssi ona atr. Frq is ondan ibartdir ki, qeyri maddi
istehsal sahsind alanlar, milli glirin yenidn blgs
nticsind z paylarn alrlar.
Qeyri-istehsal sahlrind rqabt v digr iqtisadi
mnasibtlr d, maddi istehsal sahlrind olduu kimidir. Bu
sahlrd alan, istr intellektual mlkiyyt sahiblri, istrs
d digr iilr zlrinin hyat sviyysini yaxladrmaq,
kapitallarn artrmaq urunda rqabt mbarizsi aparrlar.
Qeyri-istehsal sahlrind bazar mnasibtlri myyn
xarakterik xsusiyytlr malikdir. Bel ki, maddi istehsal
sahlrind bazar mnasibtlri tam hkmran olduu halda,
qeyri-maddi istehsal sahlrind bazar mnasibtlri il yana,
qeyri-bazar mnasibtlri d mvcud olur. Bazar iqtisadiyyat
lklrind myyn sviyyli thsil, tibb v digr sosial
339

xidmtlr cmiyyt zvlrin pulsuz gstrilir. qtisadiyyatda

dvlt mlkiyytinin xsusi kisindn asl olaraq, mxtlif
lklrd pulsuz xidmtlrin xsusi kisi d xeyli mxtlifdir.
Bununla brabr bu sahlrd pullu, dnili xidmtlr daha
ox stnlk tkil edir.
Sosial zmant vern minimumdan lav olan pullu
xidmtlr bazar blmsin daxil edilir v halinin glirlri
artdqca, onlarn da xsusi kisi oxalr. Bazar iqtisadiyyatna
kedikc bdc tkilatlarnn gstrdiklri bzi pulsuz
xidmtlr d pullu xidmtlrl vz olunur. Mlkiyyt
formalarnn mxtlifliyi kooperativ v frdi mk faliyyti
sahlrind pullu xidmtlrin gstrilmsi n daha yax
rait yaradr. Dvlt mlkiyyti rivsind xidmtlrin
bazar blmsinin yaradlmas mlkiyyt obyektlrinin icary
verilmsi vasitsil inkiaf etdirilir. Btn mxtlifliklr
cmiyyt zvlrinin xidmtlr olan tlbatlarnn daha dolun
v keyfiyytli dnilmsini tmin edir.
4. Maddi v qeyri-maddi sahlrin qarlql laqsi
ctimai istehsaln bu iki sahsi: maddi v qeyri-maddi
istehsal sahlri bir-biri il qarlql laqddir v bu laqlr
cmiyyt inkiaf etdikc daha da genilnir v inkiaf edir.
Bel ki, briyytin inkiafnn ilk alarnda insanlar
myyn xidmtlri zlri hyata keirir, sonralar bu xidmtlr
ayr-ayr xslr trfindn grlr, daha sonralar is xidmt
gstrn ayr-ayr sahlr meydana glir. Msln, vvllr
insanlar zlrinin geyim yalarn zlri hazrlayr, sonralar
bunlar ixtisaslam xslr trfindn hazrlanr, daha sonra is
bu ilrl mul olan sahlr meydana glir. Thsil, shiyy,
incsnt v s. sahlrd d inkiaf bu cr getmidir. ctimai
mk blgsnn nticsi olan bu proses ictimai mk
mhsuldarlnn ykslmsin sbb olmudur.
340

Bu sahlr arasndak qarlql laq, sasn, aadak

formalarda mvcud olur. Bir trfdn, maddi sahlrd istehsal
olnan maddi yalar qeyri-istehsal sahlrind ttbiq olunaraq
istehsal qeyri-maddi xidmtlrin kmiyyt v keyfiyytinin
ykslmsin sbb olur. Digr trfdn is maddi istehsal
sahlrind mk mhsuldarlnn yksldilmsi bu sahlrd
alanlarn ixtisar olunmasna v onlarn qeyri-istehsal sahlrin kemlrin rait yaradr.
Qeyri-istehsal sahlri d z nvbsind, maddi istehsal
sahlrinin inkiaf n lverili rait yaradr. Bel ki, bir
trfdn maddi istehsal sahlrinin mhsullarndan istifad
edrk bu sahlr n bazar rolunu oynayr. Digr trfdn,
maddi istehsal sahlri n ixtisasl ii qvvsi hazrlayaraq,
bu sahlrd mhsul v xidmtlrin istehsalnn kmiyyt v
keyfiyyt dyiikliklrinin ba vermsin sbb olur.
Maddi v qeyri-maddi istehsal sahlrinin birg v
qarlql faliyyti nticsind, cmiyyt zvlrinin maddi
hyat sviyysinin ykslmsi insanlarn orta mr mddtinin
artmasna sbb olmudur. Msln, XX srin vvllrind orta
mr AB-da 47, Azrbaycanda 27, dnyada orta hesabla 35 il
olduu halda, XX srin sonunda, 2000-ci ild bu gstrici
AB-da 77, Azrbaycanda 71,8, dnyada is 50 il olmudur.
Briyytin inkiaf il laqdar olaraq, maddi v qeyrimaddi sahlrin lk iqtisadiyyatnda tutduu xsusi kisi d
dyiir. Bu msbt meyl bir trfdn qeyri-istehsal sahlrind
alanlarn saynn srtl artmasnda, digr trfdn DM-un
getdikc daha ox hisssinin xidmt sahlrind istehsal
olunmasnda zn gstrir. Bu proses inkiaf etmi lklrin
iqtisadiyyatnda zn daha aydn hiss etdirir. Bu lklrd
DM-un 60-80 %-i xidmt sahlrind istehsal olunur.
lk iqtisadiyyatnda xidmt sahlri mhsulunun xsusi
kisinin artmas myyn drcd bazar iqtisadiyyat
lklrind istifad ediln Milli Hesablar Sistemi (MHS) il
341

laqdardr. Bel ki, makroiqtisadi hesablamalarda ttbiq

olunan MHS, planl iqtisadiyyat lklrind ttbiq olunmu
xalq tsrrfat balans sistemindn frqlidir.
vvllr bu lklrd ttbiq olunmu xalq tsrrfat
balans sistemi iqtisadi nzriyy klassiklrinin (A.Smit,
K.Maks)
mk-dyr
nzriyysin
saslanrd.
Bu
nzriyyy gr, mcmu ictimai mhsul v onun trkib hisssi
olan milli glir maddi istehsal sahlrind yaradlr, qeyriistehsal sahlri is bunlarn yenidn bldrlmsind v
istifadsind itirak edir. Xalq tsrrfat balans sistemi maddi
v qeyri-maddi sahlrin mvcudluunu qbul edirdis d,
hesablamalarda qeyri-maddi sahlrin mhsullarnn (xidmtlri) nzr almrd.
Masir hesablamalarn sasland MHS is istehsaln
geni konsepsiyasna gvnir. Bu konsepsiyaya gr, istr
DM, istrs d milli glir, maddi v qeyri-maddi sahlrind
istehsala kiln xrclr v ya istehsallarn ld etdiklri
glirlr sasn hesablanr. Bu hesablamalarda pullu v pulsuz
xidmtlrin hesablanmasnda myyn frqlr vardr. Bel ki,
pullu xidmtlrin dyri maddi xrclr, mk haqq v glirl
myyn olunur. Pulsuz xidmtlrin glirlri is cari maddi
xrclr v mk haqq fondunun cmi kimi hesablanr.
Sonda onu da qeyd edk ki, xidmt sahlrinin srtli
inkiaf cmiyytin inkiafnda msbt haldr. Bu prosesin
mtrqqi olmasn XIX srin ortalarnda K. Marks qeyd
etmidir. Onun yazd kimi, milli srvtlrin brabrliyi
raitind mhsuldar hali (maddi istehsal sahlrind
ilynlr) qeyri-mhsuldar haliy (qeyri-istehsalda alanlar)
nisbtn az olan lk, daha zngindir. Buna sbb, hmin
lkd ictimai mk mhsuldarlnn daha yksk olmasdr.

342

XI .
1. ,

,
, .


.
,
.

.
. ,
, .
, ,
, , .
,
, .
, .
, .

,

.
, .

. :
)
;
)
, nin
, .
343


. ,

,
. ,
g,
.
,
,
mn almaqdr.

.
. ,
() , ,
, oxald . K
,
.
, l zl.
(, , ) nu,
n . .

. , , -

onun
.

, .
,
,

. - ,

.

,
344

 . ,
. ,
,
.

.
n
.
,
.

.

.
:
- dil;
- ;
- ;
-
.
, n

.
.

2.
,
.
.
,
.
() .
,
,
345

 , ,
. ,

.

.
c ,
c. ,
c
( )

c.

c
. ,
( )

.

.
.
80-90 % ,
50-60 %-.
.
()
, ni,
, . .
,
( )
.

.
,
i .
346

 , ,
, .
,
.
( ),
, ,

. , ,
,
.
,
.

. , -
, ,
. -

yaranr. .
, ,
edi.
,
zn gstrir. ,
.
,
.
.
.
Hmin ()
, v s.

(), -
,
. ,


347

.

. 40-50
, - .
sa ox
tssf ki, amdr.

. .
.
.
.
-
.
, .

,

. (
)
.

. H is
.
-
. ( ,
, .)
,
.

3.
,
. , .

348

 . el
.
,
raiti mqabilind
.
.

.
, ,
:

k; ;
.

.

: -
;
;
;
in .
:
1. ;
2. ;
3. (, ) ; un
.
ctimai mk mhsuldarl dedikd, mcmu ictimai
mhsulun maddi istehsal sahlrind alanlarn sayna
nisbti nzrd tutulur. Fond verimi is milli glirin sas
istehsal fondlarnn orta illik dyrin v dvriyy vasitlrin
olan nisbtidir. Bunun ksi olan gstrici is fond tutumudur.
Material tutumu dedikd, milli glir vahidinin istehsal n
srf olunmu, xammal, enerji, yardm materiallar v s.nzd
tutulur.
349


.
,
. ,

. ,

.
:
- - .
.
60- -

.
,
.
,
.
.
-
.
-

. -

, - .
-

dilmlidi.
.

350

 4.
,
.

,
. ,

. ,

.

Yaponiya
AB
Fransa
Kipr
Azrbaycan
Qvineya
Zambiya
Malavi
Cdvl 21.1

()2003
34066
31437
29627
15200
888
514
430
113

2000-ci il
80,7
77,1
78,8
76,6
72,0
46,5
43,0
40,7

.
,

.
. ,
-
.
351


. (..,
..) 1960-1982-c -
- 20 %-
1-2% ; 20-25% ,
3-4% ;
30 %- , 6 %-
. - , c,
qla, c
nail .

352

XXII
FSL.
STEHLAK
YIIM
V
NVESTSYALAR
MULTPLKATOR-AKSELERATOR NZRYYS
sas makroiqtisadi gstricilrdn biri olan milli glir
istifadsin gr istehlak v ym fondlarna ayrlr. Milli
glirin bu iki hisssi arasnda olan nisbtin gzlnilmsi, zruri
olan ictimai tkrar istehsaln nisbtlrindn biridir.
Nzriyyilrin fikrinc, istifad olunan milli glirin 70/85%-i
istehlaka, 15/30%-i yma srf olunmaldr. Hr bir lknin
konkret tarixi taitindn asl olaraq, bu nisbt bu v ya digr
drcd dyiil bilr.
1. stehlakn mahiyyti v tsnifat
stehlak dedikd mhsul v xidmtlrdn istifad
olunmas, onlarn fiziki mnada mhv edilmsi nzrd tutulur.
Burada qeyri-mhsuldar, cmiyyt zvlrinin xsi istehlak
nzrdn keirilckdir. ctimai tkrar istehsaln son fazas olan
istehlak, onun digr fazalar (mbadil, blg) il, xsusil d
istehsal fazas il sx laqdardr. Bel ki, istehlakn sviyysi
xeyli drcd istehsaln sviyysindn asl olur. mk
mhsuldarl v ona mvafiq olaraq ictimai istehsaln
sviyysi yksk olan lklrd qeyri-mhsuldar istehlakn da
sviyysi yksk olur.
Qeyri-mhsuldar istehlak sasn aadak istiqamtlrd
tsnifatladrlr:
a) istehlak olunma obyektlrin gr maddi nemtlrin
v xidmtlrin istehlak frqlndirilir;
b) istehlakn subyektlrin gr xsi v ictimai istehlak
frqlndirilir. ctimai istehlak dedikd, idaretm, mdafi,
elm, thsil v s. xidmtlrindn istifad edilmsi nzrd
tutulur;
353

c) istehlakn yerin yetirilmsi formasna gr, frdi v

kollektiv istifad formalar frqlndirilir. Kollektiv istifad
dedikd, dvlt mlkiyytind olan yaay evlrdn v digr
obyektlrdn, ictimai xidmt msislrinin xidmtlrindn
birg istifad olunmas nzrd tutulur;
d) mhsul v xidmtlrdn istifad pullu v pulsuz
qaydada hyata keirilir.
stehlakn kmiyyt chti v onun dinamikas myyn
natural v dyr gstricilri il ifad olunur. Bu gstricilr
ictimai istehsaln smrliliyi sviyysil yana, cmiyytd
olan blg mnasibtlrindn d asldr. Bu mnasibtlrdn
asl olaraq sosial quruplarn, aillrin v frdlrin v s.
istehlak xeyli frqli olur. stehlakn sviyysin tsir edn sas
amillr aadaklardr:
a) Glirin (milli glirin) hcmi, bu amill istehlak dz
mtnasibdir. Glirin sviyysi yalnz istehlakn kmiyytin
deyil, keyfiyytin d tsir gstrir. Bel ki, glirlr
oxaldqca, insanlar daha baha v keyfiyytli mhsul v
xidmtlrdn istifad etmy chd gstrirlr;
b) Mhsul v xidmtlrin qiymtlri sviyysi; bunlarla
istehlakn sviyysi trs mtnasibdir;
c) Zruri dmlrin sviyysi (borc, crimlr, vergilr
v s.).
Masir iqtisadi dbiyyatda istelak dedikd, myyn
dvrd ev tsrrfatnn mhsul v xidmtlrin alnmasna
kiln xrclr nzrd tutulur. Bu xrclr uzunmddtli
istifad mhsullarna (man, mebel, televizor v s.), cari
istehlak mhsullarna (rzaq, paltar, benzin v s.) v xidmtlr
kiln xrclr aid edilir. Ev (mnzil) alnmasna kiln
xrclr is investisiya xrclrin aid edilir. Nzriyyilr
muxtar istehlak xrclrini xsusi il vurulayrlar. Muxtar
istehlak xrclri dedikd, ilkin tlabat mtlrin olan
minimum istehlak xrclri nzrd tutulur. Bel ki, bu xrclrin
354

sviyysi milli glirin kmiyytindn asl deyildir. Milli

glirin sviyysi n qdr aa olsa da frdlr, aillr bu
xrclri kir. z glirlri atmadqda, borc almaqla bu
xrclri dmy mcbur olurlar. Bzi hallarda is vvllr
hyata keirdiklri ymdan istifad edirlr. Dvlt is glirlr
az olduqda, baqa dvltlrdn, beynlxalq maliyy tkilatlarndan borc gtrmkl muxtar xrclri dmy alr.
stehlak yalnz glirin (milli glirin) sviyysindn deyil,
istehlaka meyllilikdn d asldr. qtisadi dbiyyatda istehlaka
orta hdd meylliyi v istehlaka meylliyin hddi (son hddi)
anlaylarna da rast glmk mmkndr. stehlaka orta
meyllilik-APC (average propensity to consume) milli glirin
istehlak olunan hisssinin btvlkd milli glir olan nisbtil
llr:
C
APC= = 0,8
Y
lmas, o demkdir ki, istifad olunan milli glirin 80%-i
cmiyyt zvlri trfindn istehlak olunur.
stehlaka son hdd meyliliyi (MPC-mazginal propensiti
to consume) istehlakdak dyiikliyin milli glird dyiikliy
nisbti kimi llr:
C
MPC=
Y
MPC= sfrla bir arasnda dyiilir;
MPC=0 milli glirin btn artm istehlak olunur;
MPC= milli glirin artmnn yars istehlak olunur,
yars is ylr;
MPC= 1 milli glirin artmnn hams yma srf
olunur.
355

qtisadi dbiyyatda istehlakn funksiyas anlayna da

rast glinir. stehlakn funksiyas C=Ca + cYd formulunda
yazlr. Burada:
C- istehlak;
Ca muxtar istehlak;
c- istehlaka son hdd meyliliyi (MPC);
Yd srncamda qalan milli glir, yni, vergilr
dnildikdn v transferlr (bdcdn dmlr) alnandan
sonrak glir.
2. Ymn mahiyyti, sbblri, ona tsir edn
amillr v tsnifat
Mlum olduu kimi cmiyyt inkiaf etdikc, onun
zvlrinin tlbat da artr. Onlarn artan tlbatlarn dmk
n, mhsul v xidmtlrin istehsal da artmaldr. Bunun
n is istehsal amillrinin hcmi artmal v keyfiyyti
yaxladrmaldr. Bellikl, cmiyyt istifad etdiyi milli
glirin hamsn istehlak etmmli, onun myyn hisssini
istehsaln genilndirilmsin srf etmlidir.
Milli glirin bir hisssinin istehsaln genilndirilmsin
srf olunmas ym adlanr. Baqa szl desk, izafi mhsulun
(milli glirin trkib hisslrindn biri) bir hisssinin kapitala
qatlmas kapital ym adlanr. Ev tsrrfatn, firmalar v
dvlti yma svq edn sbblr mxtlifdir.
Ev tsrrfatn yma svq edn sbblr aadaklardr: bahal mhsul v xidmtlrdn istifad etmk
arzular; qocaldqda, mk qabiliyytini itirdikd, isiz
qaldqda normal hyat raitin malik olmaq; uaqlarnn
glcyini tmin etmk n onlar daha nfuzlu
universitetlrd oxutmaq v s.
356

Firmalar yma, daha dorusu kapital ymna svq

edn sbblr is aadaklardr:
a) Rqabt mbarizsi. Bel ki, hr bir firma kskin
rqabt mbarizsin davam gtirmk n ETT-nin nailiyytlrindn, mtrqqi mk sullarndan v s. geni istifad
etmlidir. Btn bunlar is myyn qdr vsaitin, ymn
olmasn tlb edir;
b) Kapital hrisliyi. Bel ki, hr bir firma, kapital z
hcmini mmkn qdr genilndirmy alr. K.Marksn
yazd kimi, Kapital hrisliyinin sonu yoxdur, n qdr ox
kapital olursa, bir o qdr ox ymaq istyir.
Dvlti yma svq ednlr is aadaklardr:
a) ctimai mtlrin istehsaln genilndirmk n
daha ox kapital qoyulular tlb olunur;
b) lknin ictimai thlksizliyinin tmin edilmsi
getdikc daha ox vsait tlb edir;
c) qtisadi v ekoloji thlksizliyin tmin edilmsi d
getdikc daha ox kapital qoyulular tlb edir v s.
Ym tyinatna gr sasn aadak istiqamtlrd
hyat keirilir:
a) stehsal tyinatl ym-bu mhsul v xidmtlrin
istehsaln hyata keirmk n lazm olan istehsal
vasitlrinin alnmasna xidmt edir;
b) Qeyri-istehsal tyinatl ym-bu qeyri-istehsal
tyinatl sas kapital nsrlrinin artmna ynldilir;
c) stehlak tyinatl ym-bu istehsaln genilndirilmsi il lqdar, istehsala yeni clb olunmu ii qvvsi
n lazm olan istehlak eylrinin alnmasna srf olunur;
d) Ehtiyat v sorta fondunun yaradlmasna xidmt
edn ym.
Bu v ya digr tsrrfatda ymn sviyysin tsir edn
sas amillr aadaklardr:
357

Glirlrin sviyysindn asl olaraq iqtisadi subyektlrin

ymlar da mxtlif olur. Daha dorusu, glirl ym sasn
dz mtnasibdir. Bel ki, glirlri ox olan tsrrfatlar
yma daha ox hisssini srf edirlr. Bu mdda btn firma
v lklr d aiddir v bu qanunauyunlua ilk df
C.M.Keyns diqqt yetirmi v onu sas psixoloji qanun
adlandrmdr.
Bu qanuna gr, iqtisadiyyat inkiaf etdikc glirin (milli
glirin) daha az hisssi istehlak olunur v daha ox hisssi
ylr. Bu is istehsaln mumi hcmin v mullua mnfi
tsir gstrir. Bu da z nvbsind, mcmu tlbin lngimsin
v sahibkarlarn mhsul v xidmtlr istehsal etmk
maraqlarna mnfi tsir gstrir. Bel bir vziyyti Keyns
qnatilik paradoksu adlandrr. Demli, ymn myyn
srhdlri kemsi ifrat istehsal bhranlarna sbb olur. Bunun
ba vermmsi n istehlakla ym arasnda olan zruri
nisbt gzlnilmlidir.
qtisadi dbiyyatda yma orta meyillik v yma son
hdd meylliyi ifadln d rast glmk mmkndr.
Yma orta meyllilik
S
APS= formasnda
Y
ifad olunur. Bu milli glirin ylan hisssinin milli glirin
mumi hcmin nisbtini ifad edir. Msln, APS-0,3
(average propencity to save-glirin orta qnat hcmi) olmas,
bu o demkdir ki, milli glirin 30%-i ylr.
Yma son hdd meyilliyi (MPS) milli glirin bir vahid
artd tqdird ymn
S
n qdr artacan gstrir:
MPS= Msln, MPS
Y.
358

(marginal propensiti to save) 0,15 olarsa, milli glirin bir manat

artmas ymn 0,15 manat artmasna sbb olar. MPS-d
sfrla vahid arasnda dyiir.
Srncamda qalan glir (Yd) ya istehlak oluna, ya da
yla bildiyindn ymn funksiyas (S) srncamda qalan
glirdn istehlakn kmiyytinin xlmas il alna bilr:
S=Yd Ca
Buna gr d ymn funksiyas:
S= Ca + s Yd
Burada Ca muxtar istehlak;
S- yma son hdd meylliliyi (MPS);
Yd srncamda qalan gliridir.
Yekun olaraq onu da qeyd etmk olar ki, istehlaka v
yma son hdd meylliliklrinin cmi (MPC + MPS=1) vahid
brabrdir.
Ymn hyata keirilmsi ictimai istehsaln smrliliyinin ykslmsin, mhsuldar qvvlrin inkiafna sbb
olur. Ym mhsuldar qvvlrin maddi nsrlrini
yenildirmkl, xsi nsrnn d inkiaf etmsin sbb
olur. Ym daha ox insan kapitalnn inkiafna ynldilir.
Bel ki, istehsaln humanistlmsi milli glird zruri mhsul
nisbtinin artmasn tlb edir. Buna gr d bir trfdn
sahibkarlarla muzdlu iilr arasndak mk mqavillrinin
balanmasnda onlarla brabr dvlt v hmkarlar
tkilatlarnn nmayndlri d itirak edir, digr trfdn,
sahibkarlar v dvlt insan kapitalnn inkiaf n
myyn tdbirlr (thsil v ixtisasn artrlmas, shiyy v
digr xidmtlr) hyata keirirlr.
359

3. nvestisiyann mahiyyti v tsnifat

nvestisiya (latnca- investio-geyindirirm) dedikd, mnft ld etmk mqsdil lk daxilind v xaricind
iqtisadiyyatn mxtlif sahlrin uzunmddtli kapital
qoyulularn nzrd tutur. nvestisiya hmin dvrd
mlkiyytinin istehlakn myyn qdr mhdudladrsa da,
glckd daha ox glir ld etmkl, istehlak genilndirmy imkan yaradr. Buna gr d cmiyyt zvlri z
ymlarn, sasn, investisiya edirlr. qtisadi dbiyyatda
investisiyalarn mxtlif tsnifatna rast glmk mmkndr:
1. Maliyy v real investisiyalar frqlndirilir. Maliyy
investisiyalar dedikd, divident ld etmk mqsdil qiymtli
kazlarn ld edilmsi nzrd tutulur. Bunun nticsind,
qiymtli kazlarn sahiblik hququ dyiilir v yeni sahiblr
mksiz glir ld etmk imkan yaradlr. Real investisiya
dedikd is mnft ld etmk mqsdil real kapital
nemtlrinin (dzgah, quru, avadanlq v s.) alnmasna srf
olunmu vsait nzrd tutulur.
2. nvestisiyalar mumi v xalis investisiyalara ayrlr.
mumi investisiyalar dedikd, sas kapital nsrlrin, mtmaddi ehtiyatlarna (xammal, materiallar, hazr mhsul v s.),
mnzil tikintisin investisiyalar nzrd tutulur. Bunlarn
nticsind yeni layihlr hyata keirilir, istehsal
genilndirmk mmkn olur. mumi investisiyadan
amortizasiya ayrmalarn xdqdan sonra, yerd qalan hiss
xalis investisiyadr.
3. nvestisiya dvlt v zl mlkiyyti trfindn
hyata keirilir. Bunlarn investisiya istiqamtlri, mqsdi v
mnblri frqlnir. zl investisiyalar adtn daha tez v
yksk mnft tmin edn sahlr ynldilir. Onlarn
mnbyi sahibkarlarn hyata keirdiklri ymlar v aldqlar
borclardr. Dvlt investisiyalar is az mnftli, uzun vaxt
360

tlb edn sahlr ynldilir. Onlarn mnbyi is dvlt

bdcsi v knardan clb ediln vsait olur.
mumiyytl investisiyalar uzun mddtli v qsa
mddtli olmaqla, bank v qeyri-bank tkilatlar (investisiya,
sorta, tqad fondlar v s.) trfindn hyata keirilir.
4. qtisadi dbiyyatda muxtar v mcburi investisiya
ifadlrin d rast glmk mmkndr. Muxtar investisiya
dedikd, milli glirin v faiz normasnn sviyysindn asl
olamayaraq, yeni kapital nsrlrinin yaradlmas nzrd
tutulur. Muxtar investisiyalara sbb ETT-nin nailiyytlrindn
istifad etm hali artm, mharib v siyasi evrililr v s.dir. Buna tipik misal hrbi tikililrin, yollarn inas, onlarn
zruri avadanlq v qurularla tchizi v s.-dir. Bu kimi zruri
investisiyalar milli glirin v faizin sviyysindn asl
olmayaraq hyata keirilir. Mcburi investisiyalar is
cmiyyt zvlrinin istehlak xrclrinin artmas il laqdar
olaraq hyata keirilir.
Muxtar investisiya iqtisadi artma ilk tkan verir. Bunun
nticsind artm glirlrin nticsi olan mcburi
investisiyalar iqtisadi artmn daha da srtlnmsin sbb
olur.
5. Riskin sviyysin gr investisiyalar: risksiz, az
riskli, orta riskli, yksk riskli v mhtkir riskli olur.
qtisadi dbiyyatda investisiyann aadak nv d
frqlndirilir: sas kapitala investisiya, mnzil tikintisin
investisiya, ehtiyatlara investisiya.
nvestisiyann hcmin, sviyysin, sasn, aadak
amillr tsir edir:
a) ld ediln glirin (milli glirin) istehlaka v yma
blnmsi nisbti. Bel ki, gliri az olanlar onun ox hisssini
istehlaka srf edirlr. Gliri ox olan iqtisadi subyektlr is,
yma nisbtn ox hisssini srf edirlr;
361

b) Gzlniln mnft normas. Hyata keiriln

layihdn yksk mnft gzlnilirs, oraya daha ox kapital
can artr. nki, mnftin yksk olmas kapital cu gtirir.
c) Borc faizi drcsi. gr gzlniln mnft normas
borc faizinin orta drcsindn yksk olarsa borc alb
investisiya etmk srflidir. ks tqdird risk edib investisiya
etmy dymz.
d) nflyasiyann gzlniln srti. gr srt yksk
olaca gzlnilirs gzlniln mnft normas qiymtdn
dck v investisiyalar hmin layihdn uzaqlamaa
alacaqlar;
e) nvestisiyann sviyysin avadanlqlarn alnmasna,
istismarna v ona ediln xidmt kiln xrclr, vergilrin
sviyysi, z kapitalnn hcmi v s. tsir gstrir.
nvestisiyalar DM-un n qeyri-sabit komponentidir.
Bel ki, iqtisadi tsiklin gediindn, elmi-texniki yeniliklrdn,
tlbdki dyiikliklrdn, sahibkarn hval-ruhiyysindn v
s. asl olaraq investisiyaya maraq, onun hcmi dyiilir.
4. Multiplikator-akselerator nzriyysi
stehlak, ym v investisiya proseslri il sx bal olan
mhfumlardan biri multiplikatorur. Multiplikator- investisiya
dyiilmlrindn asl olaraq glirin (milli glirin)
dyiilmsinin gstricisidir. Bel ki, investisiya hcmi
artdqda glirin (milli glirin) hcmi, investisiya artmna
nisbtn k df artr. Multiplikator k-koffisenti il iar olunur
v bu koffisent istehlaka son hdd meyllikdn bilavasit
asldr. Onu da qeyd etmk lazmdr ki, multiplikator yalnz
muxtar investisiyalarn glirlrin artmasna tsirini ks etdirir.
Multiplikasiya prinsipinin kmiyyt xarakteristikasn
ifad edn K koffisenti
362

Y
K= yni, glir (milli glir) artmna olan nisbti inkiaf

etmi lklrd K 2-3 arasnda trdd edir, yni investisiya

artmna nisbtn, glirin artm 2-3 df ox olur. Artm Y=
K klind d yazmaq olar.
Multiplikator anlayndan ilk df 1931-ci ild R.F.Kann
istifad etmidir. Sonralar C.M.Keyns trfindn daha geni
yrnmidir. Daha sonralar is multiplikatorun vaxt amilini
nzr alan modeli P.Samuelson, F.Maklup, C.Robinson,
A.Xansen v baqalar yrnmi v mvafiq modellr
yaradlmdr. qtisadi dbiyyat da multiplikatorlarn mxtlif
formalarna tsadf olunur. Bunlara misal olaraq investisiya
multiplikatoru, vergi multiplikatoru, balans bdc multiplikatoru, pul multiplikatoru v s. gstrmk olar. Multiplikatorun
thlili real iqtisadiyyatda mvcud olan qnatilik (ym)
paradoksunu izah etmy imkan verir. Bel ki, qnatilik
mcmu tlbi azaldb istehsal v mvafiq olaraq gliri
azaltd halda, ym hesabna hyata keiriln investisiya
tklifin v glirin artmasna sbb olur.
stehlak, ym, glir, investisiya anlay il bal olan
mhfumlardan biri d akseliratordur. Akselator (lat.-akcelerotezldirirm, srtlndirirm demkdir) investisiya artmnn
hazr mhsul, glir v istehlak tlbinin artmna olan nisbti
ifad etdirir. O, bir nv multiplikatora ks kmiyytdir.
Akselarator yalnz mcburi investisiyann glir, mhsul v
tlb artmna olan nisbti ks etdirir. Yni, glir, mhsul v
tlbin artmn v ya azalmas mcburi investisiyann artm v
ya azalmasn tlb edir.
Akselerasiya prinsipinin mahiyyti ondan ibartdir ki,
istehlak xrclrinin artmas v ya azalmas kapital ymnda
dyiikliklr sbb olur. mtlr istehlak tlbinin artmas,
istehsal gclrinin d artmasn tlb edir. ksin, istehlak
363

xrclrinin azalmas mnfti azalda bilr, bu is investisiya

hcminin azalmasna sbb olur.
Bu prinsip ilk df 1913-c ild A.Aftalon trfindn irli
srlm, 1919-cu ild C.M.Klark ttfindn geni tdqiq
edilmidir. Sonralar bu prinsip R.Xarrod, C.Hiks, P.Samuelson
trfindn iqtisadi artmn yeni keynsilik modelin daxil
edilmidir. Makroiqtisadi modellrd akselarator multiplikatorla birlir v iqtisadiyyatn tnzimlnmsi n geni
istifad olunur.
Multiplikator v akselatorun birg faliyyti mhsul buraxl v ya glirin artmna sbb olur. Dvlt tnzimlnmsi
nticsind istehlak tlbi artr, mt v xidmtlr yeni tlbi
srtlndirir v bu da son nticd milli glirin artmasna sbb
olur. Milli glirin artm is z nvbsind investisiyalarn
artmna, bu is sahibkarlq faliyytinin canlanmasna gtirib
xarr.
Multiplikator v akselatorun iqtisadiyyat da bel tsiri
daimi olmaqla iqtisadi artmn daimiliyin sbb olur.

364

XXIII .

1. M

.
,
.
c , , , ,
. .

,
. , .
, ,

.
:
(), .
()
.
:
- , ,
;
- d .

.
,
. ,
. ,
;
365

- ,
. ,
,
;
-
,
;
-
.

.

, .

. ,

.


.

.

.

.

.
.
, .
.

.
366



.
.
.

l demk .
,
. ,
.
, ()
,
.
, -
,
mmkndr.

.
,

.
, 70-
, .

,
du.

.
na
, , -
dir
.
,
367


. , I 70-

my balamd.
20- Azrbaycan Respublikas - dan
. ,

i.

r. 60-70-
,
. ,
Azrbaycan Respublikas
.
90- Azrbaycan Respublikas

,
.
,

.
2. R
.
,
- ,

. , ,
(, ) .
, iqtisadiyyatn -
(, , , .)
.

368

 .
-
.
20-

,
,
. qtisadi

. ( , ,
, .)
, , ,
.
. 11-14 . ,
20 . .
3 .
, 600-700
. . , 70%- . .


,
. ,
,
.
, ,
nu .
,

.
in

369

 . bu
avadanlqlara olan tlb xeyli azalmdr. Bu azalma daha
ox onlarn keyfiyytinin dvrn tlblrindn geri
qalmasdr.
(
.) .
,
,
.


. E ,
da .

. ,
. ,

, daimi yaadqlar yerd i tapa bilmyn
hali snaye mrkzlrin gedir. ,
,
. Regionlarn sosial iqtisadi inkiaf haqqnda Dvlt Proqramlarnn yerin yetirilmsi gediat milli iqtisadiyyatn razi
quruluunu tkmilldirilmsind mhm yer tutur.
,
. ,
i i i
,
.
, -,
,
370

( , , ) .
Btn bunlar is lkd istehsal ounan mhsulun rqabt
qabiliyytinin artrlmasna sbb olar v onlarn dnya
bazarna xarlmasna rait yaradar.
Milli iqtisadiyyatda hyata keiriln qurulu
dyiikliklrind biri d infrastrukturda hyata keiriln
yeniliklrdir. nfrastrukturun mxtlif sahlrind (istehsal,
sosial bazar) hyata keiriln dyiikliklr, digr sahlr
nisbtn daha ox hiss olunur.
Salam
milli
iqdisadiyyatn
yaradlmasndan
iqdisadiyyatdan dvlt v zl blmlrinin xsusi kisinin
dyidilmas d mhm rol oynayr. Bazar iqdisadiyyat ox
mlkiyytiliy sasland n zl blmnin inkiaf
etdilimsi xsusi hmiyyt ksb edir. Hyata keiriln
iqdisadi islahatlarda bu msly xsusi diqqt vermidir.
Bunun nticsidir ki, istehsal olunan DM-un 80%-dn oxu
zl blmd istehsal olunur.
,



v bunula laqdar, halinin rifahnn yksldilmsin ,
, ,
n artrlmasn
misal . 1998-
--30025, 32380,
4310, 3650, 570 .
2008-ci ild Azrbaycanda adambana dn DM 4439
manat v ya 5403 AB dollar olmudur.

n ,
, , ,
371

 . n
lr .

3. M
,
.
. ,

, onlara
,
,
.

. ,

. ,
, .
i,
, ,
.
.
,

.

.

.
.

nn .
.
( )
- .
372

 (,
, .) .
- .


.
i, .
4. M
yrndiyimiz , ,
.
,
. ,
, ,
.
, ,
, -, , ,
.
.

. , A ()
, .
,
.

.
B ,
.

,
.
,
.
.
373

 5. M

in . , -
,

.
,
.

.
.


.

. ,

.

.

n .
-
liliyin gs
.

in
.
,
,

. ni
edilmsi in
inin ,
374

 . ,

.
,
.

-
. -
,
.
, ,
.


. , ,
,
- .
.

, .

.
.

.


.
,
, ,
.
375



.
, \
, .

. ,
.

,
.
.
,
, .

376

XV . -,

1. -

,


() .

.
, sz olu. , -
, ,
.
,
, .
-

. ,
, .
-
.
, , ; ,
. ,
;
;
.
.

.

;
377

 ;
. .
- , ,
.
Bzilrin gr is iqtisadi tiskl-iqtisadi artma uzun
mddtli melin olmas raitind bir sra illr rzind
tkrarlanan v bir-birindn davaml v intensivliyi il
frqlnn iqtisadi falln ykslmsi v enmsidir.

.
, , n
,
,
sayrlar.
, -
(., . .)
,
.
. . .., .
.
.
,
1380- .
. (2-4 ), (7-12 ), znets
(16-35 ), (40-60 ),
(200 ).
,
. , da
.
.
. .
,
- .
da
378

. (., ., .,
. .) .
in tsiklin tbiti haqqndak baxlar xeyli
frqlidir. .
. ,
ik .

.

,
di.

.
.
,
.

.
.. (1835-1882) ,
11 .
, nn ,
. ..
. ..
.
,
.
, , .
. - (,
, .) -
.
. (1773-1842) ,

. -
379


.
,
, .Bunlardan n saslar aadak
cdvld vermilmidir.

Cdvl 24.1

380

 2.
,
.
.
,
. ,
,
.

,
( , .258).
,
l ,
.
: ,
(), i .
,

. ,
,
. .
.

.
, .
,
. l
.

.
, .
,
.
381

. ,
.

.
.
1825-
. 1847-48-

.
1929-1933- .
2

,
5
3

.
5
30 .
,
, . ,

. ,

( , .267). ,
(, .)
, -
,
.

.

. ,

, ;
.
, , -
382

 , , .

() . .
,
. ,

.
.
,
.

.
, .

. ,
,
.
, .

.
.
, ,
in .
.
(
), ,


. d
.
,
, .
, ,
383

 ,

.
-
tsiri .
.
.

I
IV

kil 24.1


: (, );
(), ()
().
,
(), ,
. . 70-80- in
. ()
, sin
,
zr . , , ,
384

 . .
,
. ,
- ,
, .
3. D
, ,
il ,
azaltmaq
.

,
.
, , . s
,
. ,
.

- .
,
- .
,
.

, ,
,
v s.
385

 ,
, , faiz
drcsi yksldilir v s.
nda
()
. ,
- ,
.
70-80-

. , ,

.
.
.

ni .
.
4. M
-
. ,
,
. ,
.
,
. ,

baa dr.
lar () ,
. ()
,
, .
, ,
386

,
.
,

.
,
.
,
.

.
Mulluq nzriyysi uzun tkamll inliaf yolu
kemidir v oxsayl konseptual yanamalarn, metodlarn v
altlrin olmas il sciyylnir. Hmin problem nzri
baxlara dnya iqtisadi fikir tarixind mvcud olmu
cryanlarn fikirlrin rast glirik.
d
. ., ., .,
. . -

. Bu cryann sasn A.Smitin klassik nzriyysi tkil
edir. , .
( )
, ,
. ,
,

.
K ,
. ,
- ,
.
. ..
,
,
387

 v -
. ,
, .

, ,

. mk bazarnda yalnz mk haqqnn sviyysi v
ondan asl olan mk tklifi kmiyyti formalar. Amma
myin tklifi faktiki mulluun formalamasnda sas rol
oynamr, o, yalnz mk haqqnn hazrk mblind onun
maksimum mmkn sviyysini sciyylndirir.
,
.
Mcburi isizliyin olmas smrli mcmu tlbin
atmazlqlar il rtlnir ki, bunu da bdc v kredit-pul
tnzimlnmsinin eksponsionist tdbirlri aradan qaldra bilr.
Dvlt mcmu tlbi artmas istiqamtind tsir etdikd,
my tlbin artmasna sbb olur.

.
- .
,
(,
, - ) .
nstusional-sosioloji
mktbin
nmayndlrin
(T.Veblen, C.Danlop, C.Helbreyt v b.) gr, mulluq
sahsind ki, problemlr mxtlif nv institusional
islahatlarn kmkliyi il hll oluna bilr. Bu mktbin
nmayndlri n diqqtin makroiqtisadi thlil zrind
cmlnmsindn uzaqlamaq sciyyvidir v onlar mk
bazasndak uyunsuzluqlar i qvvsi v onlara mvafiq
olan mk haqq sviyysinin quruluundak sosial, pe,
sah, cins, ya, v s. frqlrl izah etmy almlar.
388

Mulluun
mqavil
nzriyysi
(M.Beyli,
D.Qordn, K.Azariadi) neoklassik keynsi baxlarn sintezin
saslanan konsepsiadan ibartdir. Nzriyyilr bir trfdn
keynsilrin pula mk haqqnn srtliyi bard fikirlrini
qbul edir v hesab edirlr ki, mk bazarnda uyunlama
qiymtlrin deyil, istehsaln v mulluun fiziki hcminin
dyimsi hesabna ba verir. Digr trfdn, bu srtliyin z
z xsi iqtisadi maraqlarnda hrkt edn frqlrin
optimalladrlan davrandan irli glir.
Bu nzriyynin sasnda, sahibkarlar v iilrin z
aralarnda uzun mddtli mqavil mnasibtlrin girmlri
haqqndak mdda durur. evik bazar konsepsiyas (R.Bual,
Q.Stendik) XX srin 70-ci illrind n inkiaf etmi Avropa
lklrind iqtisadiyyatn qurulu dyiikliyi dvrnd
yaylmdr. Bu konsepsiyaya mk bazarnn qaydaya
salnmasnn zruriliyi, daha evik funksional frdildirilmi
v qeyri-standart mulluqlara (qismn mulluq, natamam
i v ya hfsi, qsamddtli mqavillr v s.)
kemyin zruriliyi mddas irli . Bel
yanama, iqtisadiyyatda qurulu dyiikliklrinin aparlmas
xrclrini azaltmaq aadaklar hesabna ld olunur:
-i grmnin (azad etmnin) evikliyinin v
mulluun rngarngliyi.
-i vaxtnn tnzimlnmsinin, normalladrlm i
gn daha mtrqqi i rejiminin myyn edilmsinin
evikliyi.
-daha frdilmi yanama sasnda mk haqqnn
tnzimlnmsind eviklik;
-iilrin
sosial
mdafiysinin
metodlar
v
formalarnn, hminin i qvvsinin hcmi, quruluu,
keyfiyyti v qismtinin mk bazarnda tlb v tklifin
artb-azalmasnn uyunlamasnn evikliyi.
389

mumiyytl evik mk bazar, konsepsiyas,

sahibkarlar v iilr arasnda qarlql mnasibtlrin forma
mxtlifliyinin yaranmasn nzrd tutur v mcmu
xrclrin, mnftliyinin rtmasn v mk bazarnn yksk
dinamikliyi saxlanmasna ynldilmidir.
Monetar mktbin nmayndlrin (M.Fridmen,
E.Fels, F.Keyqen, K.Buruner, F.Moltser v b.) gr d
bazar iqtisadiyyat zntnzimlnm mexanizmin malik
olduu n smrli mulluu bazar z myyn edir. Bu
dvrd dvltin mdaxilsi bazarn zntnzimlm
mexanizminin pozulmasna, mcmu tlbi artrmaq chti is
infilasiyaya sbb olur.
5. -
- . sizlik mfumunu ilk df 1911-ci
ild Britaniya ensklapediyasnda, sonra is 1945-ci ild
AB-nn mk nazirliyinin hesabatlarnda ildilmidir.
Hazrda
isizlik
mxtlif
hcmlrd,
formalarda,
mddtlrd olmaqla dnyann btn lklrind
mvcuddur. ,

. sizlik, mulluun ksin olaraq tsiklin bhran v sstlk fazalarnda
artr, canlanma v yksli fazalarnda is azalr.
, c
, .
Beynlxalq mk tkilatnn (BT) satandartlarna
sasn, isizlr ya 16 v daha artq olub nzrdn keiriln
dvrd:
- i (glirli muliyyti) olmayanlar;
390

- i axtaranlar (dvlt, kommersiya, mulluq

qurumlarna mracit ednlr, xsi laqlrdn istifad
ednlr v s.);
- i balamaa hazr olanlar daxildir.
my qabil olanlar isizliy aid etdikd, yuxarda sadalnm
meyarlarn hr gzlnilmlidir. sizlik- mk bazarn
ayrlmaz elementidir, mk bazar, bazar qanunlarna tabe olan
mk satan v alanlarn mxtlif cr v dinamik laqlr
sistemi klind olub, aadak spesfik xsusiyytlr
malikdir:
-sah, pe v s. frqlr nzr alnmadan vahid milli bazar
kimi nzrdn keirilir;
-i gtrm mnasibtlrin tsir edn yegan gstrici
kimi myin qiymti (mk haqq drcsi) thlil olunur.
,
.
, .. (1766-1834) c,
( )
. ,

. c
, .
c .
-
.
c, ,
,
.
C.. c, ,
. .
,
, .
.
391


.
,
, .
. ,
c. c, ,
, c

. c
- . ,

, c,
,
, , c
.
,
c
c .

. ,
,
. ,
.
c ()
c . raitind c
.
. ,
,
()
.

:

100

392

 ,
is .
,
(), , , .

, ,
. , .
,
.
1-3 .
()

.
. ,
, ,
.
.
.
Sturuktur isizliyin formalrndan biri texnoloji isizlikdir
ki, yeni texnologiyalarn v avadanlqlarn ttbiqi nticsind
yaranr. Bu da insanlarn manla vzlnmsin v onlarn
azad olmasna aparr. Bu zaman bazarn hcmi artarsa,
mulluq sasn yeni pe v daha yksk pe hazrlna
malik iilrin pe hazrlna malik iilrin clb edilmsi
hesabna artacaq. Keid dvrnd hrbi snaye kompleksinin
(HSK) konversiyann aparlmas v koniyukturann artbazalmasnn gclnmsi nticsind xsusi hmiyyt ksb
xsusi konversiya v iqdisadi isizliklrin frlndirilmsi
fikrini sylynlrd var.
. ,
393

 ,
.
Hqiqi (real) v saxta isizliyi frqlndirmk lazmdr.
halda insan mk qabiliyytin malikdir v ilmk istyir,
lakin mk bazarnda yaranm vziyyt gr i tapa bilmir.
ikincisi bu v ya digr sbblrdn mk faliyyti il mul
olmaq istmynlri sciyylndirir. sizlik akar v gizli,
uzunmddtli v qsamddtli olur. Uzunmddtli isizliy
sturuktur, qsa mddtliy is mvsm v friksion isizlik
aiddir.
qtisadi nzriyy knll isizlik anlayna rast glinir ki,
burada iilrin myyn bir qismi bu v ya digr sbbdn
mk bazarna xr v knlsz isiz olur. Bundan baqa,
mk bazarnn thlili zaman tkrar (dvri) isizlik v i
tapmaa midin itirib birdflik i qvvsi srasndan xan
xslri nzrd tutan durun isizliyi kimi hadislri nzr
almaq lazmdr.
Mddtin gr durun v axc isizliklr frqlndirilir.
sizliyin mddti i yerinin itirilmsi il, yeni i yerind i
dzlmk arasndak zaman ksiyi il llr. sizliyin axc
formas iinin mssisdn z istyi il, mdiriyytin
tbbs il idn getmsil sciyyllnir.
Mvsm isizlik is adndan blli olduu kimi ilrin
mvsmi xarakter damas ilk laqdardr. Knd
tsrrfat, tikinti, me tsrrfat, balq ovlama v s.
sahlrd ilr mvsmi xarakter dad n, isizlik d
mvsmi olur. Bu zaman, i qvvsin olan tlb mvsmi
xarakter dayr.
. ,
, .
,
c .
394

. ( ,
, )
:
c ,
c
, .

. ,

, cy c c. , n c .

, ,
. ii
.
3-5 %
. ,
,

veri.

.
.

.
. ,
.
.
- 1 % ,

. ,
,
. 395

 ,

. ,
, ,
.
,
.

, ,
.
- . , ,
in ,
.
,
-
.

.
,
.

396

XXV .

1. .
( : -, )
a . l ,
n v ictimai tkrar istehsaln pozulmasn
gstrir. ,
ve.
, ,
.
,
. ,
1861-1865-ci
,

. XX srin
vvllrin qdr inflyasiya myyn dvrlrd hiss
olunurdu. XX srin vvllrindn balayaraq daimi proses
evrilmidir.
i
d ,

.
i , ,
.
i
.
, ,
. ,
- y ,
397

 .

.
,
, , ,
.
,
.
- .
.
( , , , , ib
.)
- .
- ,
i, , .
,
i ,
,
.
-
. ,
;
, .
,
:
Qiymtlri ,
.
10 %- , c
, , . , 5 %-

. , ,
.
398

 ,
.
-
.
nin 10-50%,
100%- ,
.
,
.
, ,
.
()
. iqdisadiyyatda
.
100%- , .
, .

- . 1938-48 116 ,

.
.
,
.

,
.
, .
,

.

.
399

 .
- .
, . ,
,
() ,
d.
, .
ni
,
olundu
,
.

.
-
.
artrmasna .
-
,
.
,
.

.
-
ropor .
i, - ,
.

.

.
,
.
400

 l mlum olur ,
. ()
,
.
c
c .

il
.


.

, i
.

.

.
2. onun haqqnda nzri baxlar.

.
.
.
:

( ) ,

;

;
401

 (
);
, , .
Bdc glirlrini ox stlmk, dvltin iqtisadi
siyastind shvlr v s. proselrd tdavl lav.
bal

.

m
( )
gstrmk olar.

.

.
,
.

.

( , , ),
, c
.
d r
.

.
, inkiafnn
artmasna
.
:
- ;
402

- ti
;
- ;
- borc
.
,
-
.

.
,
m .
:
- ;
- ;
- sin .

. ,

. ,
.
.

.
, .

, . Sonunculara
, qurulu
,
. er ,
, ,
,
. .
, ,
403

 .
,
r a .
, , ,
,

Sahsinddir r
- - v
.
3 -
-
- .

. ,
,
.
,
. ,
,
,
, , .

,
.

.
.
,

, .

. ,
404

 (pulun)

.
.

, .
,

, -
:
-
-
;
-
;
- ;
- ;
- ;
-
.
4.
-
. hr
, ,

.
,
. ,

n
. ,
,
. lr ,
srt srti

405

 .
srt s
. : ,
;
( );
- ;
. s :
;
r, azaldlmas, ,

;
.
,
. Bel ki , pul ktlsinin artm srtinin
aa salnmasnn qalmaz nticsi istehsal v muluun
aa dmsidir. Bu qarlql aslln xarakterini fillips
yrisi sk etdirir.
P%
Ph
P-infilasiyann srti
U-isizlik sviyysi
Ph-Fillips yrisi

U%
0
kil 25.1
406


n
:
,
.

mbariz .
(
.) .
,

.
.

.
,
, .

l

, .
a
.

, l
, . ,

. , .

.
,
-
.
td
407

l .
,

.
.

.
, ,

msbt . yrnmk
.

2008- n 20-22
% - .

. ,
(31 2005- ).

:
,
, x

, in
mantlrin
,
qurulu
, , -
.
.
,

n
(: 1 2005- ). 408


:
- li
;
- ;
- ;
- .
ya
, -
.
,

.
,
,

.

409

XXVI FSL. MAKROQTSAD TARAZLIQ.

MCMU TLB V MCMU TKLF
1. Frdi v mcmu tarazlq
Milli iqtisadiyyatn dayanql inkiaf n iqtisadiyyatn
mxtlif sahlri v chtlri arasnda myyn nisbtlrin
gzlnilmsi zruri olduu kimi, bu mxtlif sahlr v
chtlr arasnda myyn tarazln (mvazintin) olmas da
zruridir. Nisbt v tarazlq anlaylar mzmunca bir-birin
yaxn olsalar da, eyni deyillr. Bel ki, tarazlq dedikd faktiki
nticlrin gzlnilmsi zruri olan nisbtlr yaxn olmas
nzrd tutulur. Msln, iqtisadiyyatn normal faliyyti n
5 mln ton neft lazm olur. lkd 4,7-4,8 mln ton neftin
xarlmas tarazlq vziyyti hesab oluna bilr.
qtisadi dbiyyatlarda bazar v mcmu tarazlq
(mvazint) anlaylarna rast glinir. Bazar tarazl dedikd,
ayr-ayr bazarlarda tlb v tklifin brabrliyi, daha dorusu,
tarazl, bir-birin daha ox yaxn olmas nzrd tutulur.
Bazar tarazl modeli tlb v tklifin mahiyytini, onlarn
qiymti il qarlql laq mexanizmi aydnladrmaq n ox
lverilidir. Bel ki, tlb v tklifin brabrliyi raitind
qrarlaan qiymtlr tarazlq qiymtlri adlanr. Bu qiymt
istehsalnn faydal faliyytini tmin edn qiymtdir. Tarazlq
qiymti istehsal (satc) v istehlaknn (alcnn) vvlcdn
nzrd tutduqlar faydall ld etmy imkan verir. Bel ki,
istehsal mtni hmin qiymt satb z xrclrini dyir v
gzldiyi mnfti d gtrr. stehlak is malik olduu pula
tlbat dyn miqdarda mt ala bilir.
Qiymtin tarazlq qiymtindn knarlamas is hm
alc, hm d satc n lverili deyildir. nk, real qiymt
tarazlq qiymtindn yksk olarsa, satc z mtrilrinin bir
hisssini itirmi olur, alc is malik olduu pula tlbatn
410

dyck miqdarda mt ld ed bilmir. Bazar qiymti

tarazlq qiymtindn aa olduqda is satc mnftini itirir v
htta istehsal xrclrinin myyn hisssini d dy bilmir.
Qiymtin tarazlq qiymtindn aa olmas hal alc n d
lverili deyildir. nki, myyn mddtdn sonra zn
lazm olan mtni hmin qiymt tapa bilmyckdir. Btn
bunlara gr d hans sbbdns bazar qiymtinin tarazlq
qiymtindn knarlamas onun tarazlq vziyytin qaytarlmas meylini yaradr. Bu bazar frdlrinin (bazar subyektlrinin) z faydallqlarn artrmaa ynldilmi iqtisadi
davranlarnn tsiri il olur. Ayr-ayr bazarlar sviyysind
iqtisadi msllr aydnlq gtirn bazar tarazl bu bazarlarn
qarlql laqsindn ibart olan, mumilikd iqtisadiyyat
sciyylndirn makroiqtisadi problemlrinin izahna imkan
yaratmr.
Demli, MM-un hcmi il rtlnn mcmu tklif v
cmiyytin mumi glirlri il mhdudlaan mcmu tlb
arasnda laqlrin izahna, ayr-ayr bazarlarda yaranan
tarazlqla makroiqtisadi tarazln uyunlamas mexanizminin
thlilin zrurt yaranr. Aydndr ki, iqtisadiyyatn mxtlif
sahlri bir-birindn tcrid olunmu kild faliyyt
gstrmir, bir-biril qarlql laqddir. Ayr-ayr frdlrin
davrannda, ayr-ayr bazarlarda ba vern hr cr
dyiikliklr btvlkd iqtisadi inkiafda, makroiqtisadi
sviyyd z ksini tapr. Nzr almaq lazmdr ki,
makroiqtisadi tarazlq thlil edilrkn yalnz bazar amillrinin
thlili il kifaytlnmk olmaz. nk ETT-nin, yeni
texnologiyalarn, mtrqqi mk sullarnn v s. tsiri
nticsind iqtisadiyyatn sahlri, mssislri arasndak
qarlql laqlr daim dyiir, tkmillir. Bu dyiikliklr
qeyri-iqtisadi (siyasi, sosial, demoqrafik v s.) amillrin tsirin d mruz qalr. Btn bunlarn nticsind is makroiqtisadi tarazlq daim dyiir.
411

qtisadi dbiyyatlarda ideal v real makroiqtisadi mvazint anlaylarna rast glmk mmkndr. deal (nzri,
arzuolunan) mvazint dedikd adndan mlum olduu kimi,
nzri chtdn arzuolunan mvazint nzrd tutulur. Bu
mvazint atmaq n sasn aadak rtlr ml
olunmas tlb olunur:
- frdlrin hams bazarda istehlak eylri tapmaldr;
- sahibkarlarn hams bazarda onlara lazm olan istehsal
amillrini tapmaldr;
- vvlki ilin btn mhsulu realiz olunmladr.
Real makroiqtisadi tarazlq dedikd is qeyri-tkmil
rqabt v bazara xarici amillrin tsiri nticsind qrarlaan
tarazlq nzrd tutulur. n mumi kild iqtisadi tarazlq
iqtisadi ehtiyatlarla tlbatlar arasndak uyunluun
problemidir. Aydndr ki, burada tam uyunluqdan shbt ged
bilmz, nk, tlbatlar hmi ehtiyatlardan artqdr. Buna
gr d mumi tarazlq tlbatlarnn mhdudladrlmas rti
il ehtiyatlardan optimal istifad tmin edil bilr.
Nzriyyilr makroiqtisadi tarazln mxtlif modellrini yaratmlar. Bunlardan n ilkini F.Kenenin qtisadi
cdvllrind tsvir olunan sad tkrar istehsal v tdavl
modelidir. Bu modeld Fransada knd tsrrfat mhsullar
istehsal v onun realladrlmas prosesi ks olunmudur.
K.Marks is kapitalist ictimai tkrar istehsaln (hm sad,
hm d geni) modelini yaratmdr. Bu modeld makroiqtisadi
mvazint resurslarn (istehsal vasitlri v istehlak eylrinin)
yerdyimlri hesabna hyata keirilir. Bu yerdyim
ictimai istehsaln I v II blmlri v iqtisadi subyektlr
arasnda ba verir.
qtisadi dbiyyatlarda Leon Valras (1834-1910) azad
rqabt qanununun faliyyti raitind mumi iqtisadi
mvazint modelini daha ox nzrdn keirir. O, bel bir
qnat glir ki, mumi iqtisadi tarazlq yalnz myyn rtlr
412

daxilind mmkndr. Bu rtlr is tam azad rqabt,

bazarda btn alclarn brabrliyi, iqtisadi vziyytin
dyimmsi, iqtisadi sistemin qapal olmas aiddir. Varlasn
tarazlq modeli gcl riyazi aparat sasnda qurulmudur.
L.Varlasa gr mumi iqtisadi tarazlq el bir haldr ki, bu
zaman istehsal xidmtlrin olan smrli tlbi v smrli
tklif xidmtlr bazarnda tarazlar; mhsullara olan smrli
tlb v smrli tklif mhsullar bazarnda tarazlar v
nhayt, sat qiymtlri mhsuldar xidmtlrd ifad olunmu
istehsal xrclrin brabr olur. Valrasn modelinde mumi
tarazlq istehsal xidmtlri v mt bazarlarndak tarazlqlardan trnir, baqa bazarlarn tsiri nzr alnmr. O, mumi
tarazl izah etmk n nisbi qiymt anlayndan istifad
edir. Bu mqsdl bazarda olan mtlrdn biri ekvivalent
vahidi kimi qbul olunur v onun sasnda nisbi qiymt
myyn edilir.
n
L.Valrasn riyazi baza sasnda mcmu tlbi: Xki ,
mcmu tklifi is
n
i=1

formulasndan istifad
i=1 Xki
edir. Burada Xki i-ci alcnn ald K mtsinin miqdarn,
Xki is i-ci bazar itiraksnda olan K mhsullarnn ilkin
ehtiyat miqdarn gstrir. Bu zaman btn mtlrin mcmu
tlbi v mcmu tklifi K nv mtd ifad olunur. Valrasa
gr mumi tarazlq
mcmu tlb v mcmu tklifin
brabrliyi zaman
n
n mmkn olur: Xki = Xki
i=1
i=1
Makroiqtisadi tarazlq haqqnda V. Leontyevin Xrclrburaxl modeli, C.M.Keynsin qsamddtli iqtisadi tarazlq
413

modeli, A.Maraln, C.Veymann v s. d modellrin d

modellri vardr.
Frdi tarazlqdan frqli olaraq, makroiqtisadi tarazlq
mxtlif amillrin tsirindn ml gln mumildirilmi
gstricilrl rtlnir. Bel gstricilrdn biri d qiymtin
mumi sviyysi gstricisidir. Onu da qeyd edk ki,
makroiqtisadi tarazla tsir edn mxtlif amillr ayrayrlqda mxtlif zamanlarda deyil, eyni zamanda da tsir
edir. Buna gr d real iqtisadiyyatda makroiqtisadi tarazlq
dayanql olmayb daim pozulandr. Bununla bel, iqtisadi
tarazlq daim pozulduu kimi, onun brpa olunmas da ba
verir. Bu baxmdan demk olar ki, makroiqtisadi tarazlq
iqtisadiyyatn mmkn olmayan v eyni zamanda mvcud olan
haldr. Bu hal iqtisadi dbiyyatda mvazintsizliyinmvazinti adlanr.
Makroiqtisadi mvazintin masir thlili myyn
mumi- ldirmlrin kmkliyi il aparlr. Bunlardan n
mhumlri aadaklardr:
a) mvazintli miqdarda mhsul v xidmtlri
birldirn milli istehsaln real hcmi;
b) btn mhsul v xidmtlr mcmusunun qiymt
sviyysi.
Masir iqtisadi dbiyyatda makroiqtisadi tarazln
qrafiki aadak kimidir:

414

Qiymtlrin illik artm

srti
(MM-un defilyatoru)

AS

3
2
1
0

-2

-1
Real UMM-un illik artm srti

AD

kil 26.1
2. Mcmu tlb v tklif
Makroiqtisadi tarazl daha aydn baa dmk n
onun qarlaan trflri olan mcmu tlbi v tklifi nzrdn
keirk. Mcmu tlb mhfumu iqtisadiyyatn mxtlif
blmlrinin hmin vaxt rzind xrclmy hazr olduu
pulun mcmu hcmini bildirir. Mcmu tlb (AD-agregate
demand) dedikd, milli iqtisadiyyatda yaradlm btn son
mhsul v xidmtlrin alnmas n iqtisadi subyektlrin
hams trfindn planladrlm mcmu xrclr baa dlr:
AD=C + + G + Nx
Burada: C - ev tsrrfatlarnn istehlak xrclri;
- xsusi blmnin investisiya xrclri;
G dvlt xrclri;
415

Nx xalis ixrac.
Mcmu tlbin ox hisssini (50%) halinin istehlak
xrclri, 30%- yaxnn dvlt xrclri, 15-20% -ni xsusi
blmnin investisiya xrclri tkil edir.
Mcmu tlbin sviyysin bir ox amillr tsir edir.
Bunlara real milli glirin sviyysi, ylm mlakn sviyysi,
dvltin maliyy, pul-kredit siyasti v s. Onun sviyysin
tsir edn sas amillrdn biri d lkd qiymtlrin mumi
sviyysidir.
qtisadi nzriyyd mcmu tlb kmiyytinin qiymtlrinin sviyysindn azalan asllq qanunu nzri chtdn
saslandrlr. Bu qanun qiymtlrin dyimsi (artrlmas)
nticsind iqtisadiyyatda ba vern effektin (tsirin)
xarakterin sasalanr:
a) faiz drcsi effekti, bel ki, qiymtlrin sviyysinin
artmas (digr amillr sabit qaldqda) pula tlbin artmasna
sbb olur. Bunun nticsind is faiz drcsi ykslir. Faiz
drcsinin ykslmsi is investisiya qoyulular v digr
mqsdlr n kredit gtrlmsin maran azalmasna
sbb olur. Nticd mcmu tlb azalr.
b) Varllq v ya real kassa qalqlar effekti. Qiymtlrin
mumi sviyysinin yksldilmsi bank mantlrinin,
qiymtli kazlardan glirlrin real dyrinin aa dmsin
sbb olur. Nticd istehlaklar vvlki znginliklrini brpa
etmk n allarn azaldr, ym hyata keirirlr. Bunlarn
nticsind is mcmu tlb azalr.
c) dxal allar effekti. lkd qiymtlrin sviyysinin
ykslmsi xarici mt v xidmtlrin idxalnn artmasna, v
milli mt v xidmtlrin ixracnn azalmasna sbb olur.
Nticd mcmu tlbin trkib hisssi olan xalis ixracn
azalmas ba verir.
Qiymtlrin mumi sviyysinin aa dmsi is
yuxarda nzrdn keirilnlrin ksinin ba vermsin sbb
416

olur. Yni istehlaklar daha ox mhsul v xidmtlr alr daha

ucuz milli mhsulun xarici bazarda satlmaq imkan yaranr v
s. .Btn bunlarn nticsind is mcmu tlb artr.
Qiymtlrin mumi sviyysi dyimz qald halda da
mcmu tklifin artb-azalmasna tsir gstrn amillr vardr.
Bunlar qeyri-qiymt amillri adlanr. Mcmu tlb tsir
gstrn qeyri-qiymt amillri aadaklardr:
- istehlak ynml xrclrd dyiikliklr;
- investisiya xrclrindki dyiikliklr;
- xalis ixracatda dyiikliklr.
stehlak ynml xrclrdki dyiikliklr istehsallarn
zvqndki dyiikliklr, onlarn borclar, vergilrin miqdar
v drclri, crimlrin sviyysi v s. il laqdardr.
nvestisiya xrclrindki dyiikliklr is faiz drcsinin
dyimsi, gzlniln mnft, msislrdn alnan vergi,
texnologiyadak dyiikliklr v s. il laqdardr.
Xalis ixracatn artmas da qiymtlrin dyiilmzliyi
raitind mcmu tlbin artmasna sbb olur.
Makroiqtisadi tarazln bir trfi mcmu tlbdirs, digr
trfi mcmu tklifdir. Mcmu tklif (AS- aggregate supple)
dedikd, lkd istehsal olunmu v qiymtlrin btn
mmkn sviyylrind iqtisadi subyektlrin myyn mddt
rzind tklif etmy hazr olduqlar mhsul v xidmtlrin
mcmusu nzrd tutulur. Mcmu tklif istehsal olunmu milli
glir d adlandrla bilr. Qiymtl tklif arasndak dz
proporsionallq mcmu tklif n d dorudur. Mcmu tklifi
d qiymtin sviyysin uyun olaraq artb-azalr. Lakin, ayrayr bazarlar n bu asll saslandran hmin rtlr,
makroiqtisadi sviyyd mslni izah etmk n kifayt
etmir. Hr bir istehsal subyekti istehsal artrmaq n xrclrl
glirlri mqayis edir. stehsal olunan mhsulun qiymtinin
artmas istehsal artmaa svq ets d, qiymtlrin mumi
sviyysinin artmas istehsal (tklifin) artmas firmann
417

marann tmin etmmi olur. Buna gr d mcmu tklifin

yrnilmsind yeni amillrin tsirinin nticlrini nzr
almaa ehtiyac duyulur.
Mcmu tklifi myynldirn amillrin tsiri iqtisadi
inkiafn sviyysindn bilavasit asldr. Tcrb gstrir ki,
btn dvrlrd iqtisadi imkanlardan eyni drcd istifad
olunmur. sizlik, istehsal subyektlrinin tam gc il
ilmmsi, tbii ehtiyatlarn istehsala clb olunmas
imkanlarnn mhdud olmas v s. vaxtar hll olunmas tlb
olunan problemlr kimi qarya xr. Btn bunlarn
qsamddtli v uzunmddtli dvrlrd hll olunmas, msmu
tklifin qsamddtli v uzunmddtli dvrlrd yrnilmsinin iki modeli vardr.
Mcmu tklifi aradran klassik mktb bildirir ki,
istniln mcmu tklif yrisi aqulidir. Mcmu tklif yrisi
dedikd milli istehsaln real hcminin qiymtlrin sviyysindn asll nzrd tutulur. Bu konsepsiya iqtisadiyyatn
tam gc il ilmsi v resurslarn tam mulluu
ehtimalndan x edir. Bel raitd qsa mddt istehsal
hcminin artrlmas mmkn deyildir.
Klassik mktbdn frqli olaraq, keynsi mktb iddia
edir ki, mcmu tklif yrisi ya fqidir ya da ucalandr. Mcmu
tklif yrisinin fiqi paras iqtisadiyyatn drin tnzzl,
mk v istehsal resurslarndan tam istifad edilmmsi
vziyytin mvafiqdir. Bu nzriyynin sas XX srin 30-cu
illrinin bhran v tnzzldn sonra istehsal xrclrinin v
resurslarn qiymtinin artmasndan kinmdn istehsal
genilndirmk dvrnd irli srlmd. Bu zaman istifad
olunmayan istehsal gclrinin yklnmsinin artmas qiymt
sviyysin toxunmadan milli istehsaln real hcmini artrmaa
imkan verirdi. Nticd qiymtlrin sviyysi artmadan da
mcmu tklif artrd. Qiymtin artmamasnn sbbi mhsul
418

vahidin kiln xrclrin dyimmsidir, nki, istifad

edilmmi istehsal gclrindn istifad olunurdu.
Tlb yrisinin paras:

P
III

II

I
I - keynsi para
II - aralq para
III - klassik para
0
DM
kil 26.2
Masir iqtisadi nzriyy ondan x edir ki, nzrdn
keiriln konsepsiyalar tkrar istehsaln gerklikd mmkn
olan mxtlif vziyytlrini tsvir edir. Demli, mcmu tklif
yrisinin gman ediln formasn hissdn ibart bir
yrid birldirmk mntiqidir. fiqi v ya keyni, aquli v ya
klassik; aralq v yay yksln.
Mcmu tklif yrisinin aquli (klassik) v fiqi (keyni)
paralar arasndak aralq para is ykslndir. Bu para
tkrar istehsaln el vziyytini nzrd tutur ki, bu zaman milli
419

istehsaln real hcminin artmas, qiymtlrin myyn

drcd artmas il mayt olunur.
Mcmu tklifin dyimsin qiymt amili il yana,
qeyri-qiymt amillri d tsir gstrir. Bunlara iqtisadi
resurslarn qiymtlrinin dyimsi, mk mhsuldarlnn
dyimsi, hquqi normalardak dyiikliklr v s. aid etmk
olar.
3. Mcmu tlb v mcmu tklifin qarlql laqsi
Mcmu tlb v mcmu tklif sadc kmiyytlr cmi
olmayb, iqtisadiyyatn keyfiyyt gstricilridir. Bunlar
formalamalarnda myyn mstqilliy malik olsalar da, birbiril sx bal olan anlaylardr. Alclarn pul glirlri il
mhdudlaan mcmu tlb v satclarn mhdud iqtisadi
ehtiyatlarndan istifad drcsi il myynln mcmu tklif
daim qarlql laqlidir. Bu qarlql laq iqtisadiyyatn
mvcudluq haldr. Mcmu tlb v tklifin qarlql laqsi
onlarn yrilrind d ks olunur:
Qiymtlrin shiyysi
AD

AS

III
II
I

0
Milli istehsaln real hcmi
kil 26.3
420

Cmiyytin istehsal imkanlarn maksimumladrmaq

meyli mcmu tlbl mcmu tklifin qarlql laqlrinin
optimallamas drcsindn bilavasit asldr. Msly
klassik konsepsiya baxmndan yanaan iqtisadlar (A.Smit,
D. Rikardo, C.Mill, A.Marall v b.) bazar sisteminin
iqtisadi ehtiyatlarn tam istifadsini tmin etmsi ehtimaln
sas rt kimi qbul edirlr. Onlarn fikrinc iqtisadiyyatda
ba vern knarlamalar bazar zntzimlmsi il brpa
olunur. Onlarn bu grlri Sey qanununa saslanr. Bu
qanuna gr tklif zn mvafiq tlb yaradr. Demli,
mcmu tklik d mcmu tlb yaradr v iqtisadiyyatda ifrat
istehsal bhran ola bilmz. Belki, tklifin artmas istehsallarn glirlrinin v onlara mvafiq olaraq tlbin
artmasna sbb olur. Klassik mktb qiymtlrin evik olub
tlb mvafiq dyimsini sas rt kimi qbul edir.
Onlarn bu baxlar hyatda zn dorultmur v ifrat
istehsal bhranlar ba verirdi. XX srin 30-cu illrinin
bhran onlarn makroiqtisadi taraqzlq haqqndak
baxlarna gcl zrb oldu. Bu zaman onlarn baxlarna
alternativ olan Keynsi baxlar meydana gldi v geni
yaylmaa balad.
C.M.Keynsin fikrinc tklif zn mvafiq tlb
yaratmr, ksin, tlb tklifin yaranmasna sbb olur v
buna gr d dvlt smrli tlbin yaradlmasna rait
yaratmaldr. Keynsilrin fikrinc tlbin mhdud
sviyysind tklif DM-un potensial sviyysin ata
bilmz. Tlbi artrmaq n dvlt iqtisadiyyata fal
mdaxil etmlidir v s.
Klassiklrin v keynsilrin mcmu tlb v mcmu
tklif frqli baxlar onlarn makroiqtisadi mvazint
modelind d aydn hiss olunur.
421

- :
1-
;
2-
.

1-
- ;
2-
- .

kil 26.3
kil 26.4
Makroiqtisadi mvazint, o cmldn dvltin iqtisadiyyata mdaxilsi haqqndak klassik baxlardan kkl
frqlnn keynsi baxlar XX srin 70-ci illrd z
mvqelrini itirmy balad. Bu vaxtlardan balayaraq, ayrayr lklrin iqtisadi siyastind neoklassizmin yeni
variantlar (monetarizm, tklif iqtisadiyyat v s.) stnlk ksb
etmy balamdr. Makroiqtisadi tarazlq nzriyysi
iqtisadiyyatda dvlt v zl blmlrinin optimal nisbtlrinin
myyn edilmsind mhm rol oynayr.

422

XII
.

1.

- -

. .
,

. ,
. ,
,
. is ,

,
.


. .
, ,
.
,
, , - c. 19291933-c .
.. ,
,
.
, c
-
.
423


. ,
. .


.
.
,
, in
, ,

. daxildir. , ,
.

(l) .
. (la)
.

.
,
.

- , ,
. .

.
-
.
,
, -

.
, ,
424

 .
D, , , ,
di.

, nda mvcud olan
iqtisadiyyatn tnzimlnmsi prosesidir.

2.

sah

nzriyy .

.

- , ,
.
.

.
.-, ., ., .
,
.

.
si
(., . .)
, ,
- .

.
30-

.
425

. C.M.
,
. ,
.

.
. ,
.

,
.
60-

. (., .,
. .)
, .

.

.
80- bzi lklrd

.

.

.


.

,
-
. : ?,
426

 ?, ?
.

.
( )


() .
.

.

hmin
.

.

3. D ()



.
c
.
. ,
, ,
,
. ,
. ,
c .

. -
in .
427

c . ,

,
(, )
. - in
v c
, , c ()
.

.
- ,
,
. .
,
.
.
:
1. b
c
;
2. r l;
3. ;
4.
;
5. i .
,
, ,

. ,

.
Masir iqtisadi dbiyyatlarda dvltin iqtisadiyyat
tnzimlm vziflri minimum v maksimum vziflr
ayrlr. Dvlt minimum vziflri aadaklardr:
428

a) ictimai nemtlr istehsal, yni iqtisadiyyatn normal

faliyyti zruri xidmtlr (nqliyyat, enerji dayclar,
su tchizat v s.) istehsaln hyata keirmk;
b) bazar, milli sahibkarlar xarici tsirlrdn qorumaq
(gmrk rsumlar, vergilr v s. vasitsil);
c) assimmetrik (dzn olmayan) informasiyaya qar
mbariz aparmaq, nki bel informasiya sahibkarlarn
faliyytin ciddi zrb vura bilr;
d) inhisarla qar mbariz;
e) pul dvriyysinin smrli tkili v s. Btn bunlar
bazarda oyun qaydalarnn gzlnilmsin xidmt edir.
Dvltin maksimal vziflrin aadaklar aiddir:
a) antitsiklik v antiinflyasiya tdbirlrin grlmsi;
b) sosial siyastin hyata keirilmsi;
c) glirlrin tkrar blnmsi;
d) iqtisadiyyatda qurulu dyiikliklrini, investisiya
siyastini, regional siyasti hyata keirmk; traf mhiti
qorumaq;
e) Milli maraqlar beyllxalq miqyasda qorumaq v s.

4.

.

.
, . ,
,
.
,
429


. ,
.



.


: () ,
,
,
,
,
.
,
.

. ,
. ,
,
,
.

.
. drclrini , ,
.

B ,
, ,
- ,
.
430

 . ,

. ,
,

.


.


. ,

d .
( ) .

. -
.

.
.
, .
(
,
, - )

.
.
.

.


431

. ,
-
() .

,
, .

.
,
. ,
-

()

,
bu

.
-
.

tmi.
.
: - , (
)
, l

l,
d

. ,
, ,
.


.

( ,
.)
432

 . 30-
..
.
() .
:
, -

u , -

,
.
()
. ,
,
.
.
,
, ,
,

, ,
iqtisadiyyat qzmasn.

.

,

. , ,
:
;
, ;
433

; ;
.


kild .
,

.
ni n
. ,
. ,

.
-
,
.

.
.
, .
,
,
bilr.
, .

- . ,

srtini lngidir.
-
,
.

.
434

Masir
dbiyyatda
iqtisadiyyatn
dvlt
tnzimlnmsinin forma, metod v altlri sxematik olaraq
aadak kimidir:

kil 27.1

435

XXVIII .
1. ,
-
vziflrinin
. l szndn
, lar .
,
- i,
. -
.

.
o

demkdir.

.
,
,

. ,
, ,
.
,
.

.

.

436

,
.


baxmndan :
vziflri
, vziflri yerin
yetirir.
. ,
v vziflrini .
vzif
, ,
, a

. vzifsi
,
. vzif
(
- ), ( .)
u, ,
myyn xidmtlrl tmin edilmsidir
s vzif un, ,
rin n ifad
edir.
a, irktlrin
.
- vziflrini



. ,
l
. l
437

 ,
, sa .
irktlrin l
d
, hminin
. ,
. Elmi
.
- , onun
s.
- ,
.
- ,

.
, , , .
,
.
2.



. 20-

.
t, , -
438

 istifad
haqqnda .
30-60-
.
..

:
1. ni

,
.
2. .

is .
.
3.
,
.

, ,
.
4.
.
.
. . p ,

.

. ( - ., ., .
; . ; . ;
. , . . )
439

. 40-60-
v .
n

.
. , , ,
XX
70-
.
.


.

. - p
,
.
. .
. . ,


. ,

rd. 3 :
; ;
( ,
, ).
XX 70- , ,

.

,
n
440

 . p-
-
,

, ,
r daxildir.
l
va
, ,
nzrd tutur.
mvqey
daxildir.
,
.
3. Maliyy
dedikd,
baa
dlr.
, - , ,
. -

.

qurum :
; , ;
; ;
;
441


:
- ;
- , ,
;
- () -
;
- s ()
;
-
() ;
-
;
- ,
. kil 28.1

442


,

.

. ,
c
. ,
.

,
(, , )
.
.
,
vziflrinin
.
, r, ,
. ,
.
, .
,
n ni
.

s. ,
,
.

.
,
. ,
443

 .


.
bdcdn
.
. ,
- 800-
.

.

.

.

,
(, , ) .
, ,
.
.

.
, , ,
.
.

.
.
, ,
,
. .
.
.
444


: , , .
;
, ,
; , ,
. .

: (, ,
.); , ,
l, ,
.
.
, onun
. .
,
.
.
5 %- .

.
,
.
.

,
.
.

.
.
c .
- .

.

445

.
.
. , .

.

.

.
.
,
. - 22-25%-
.
.

,
.
,
.
-
.
.

.
,
.
:
, .

.
,
.

446

 4. S: ,

.


.
a
. ,
( ,
, , ,
.) .


.

.

.
,
. ,
,
.

. v
.

, ,

. i
() , , .
.
.

.
447

.
.

. - .
.
.

,

.

,

.
() .
()
.
. c ,
.
.

.

. , ,
,

, ()
.
d
. ,
.
448

 .

. .
,
gstrmy .


. ,

.
i n
.

.

449

XXIX FSIL. KREDIT SISTEMI V

QIYMTLI KAIZLAR BAZARI
1.Kreditin zruriliyi, mahiyyti v vziflri
Masir iqtisadiyyat maliyy mnasibtlri il yana,
kredit mnasibtlrinin d olmasn tlb edir. Kredit iqtisadi
kateqoriyadr. Latn mnli kreditium szndndir v
mnas borc, credo- myyn faizl pul, yaxud mtlri
borc vermy etibar edirm, inanram demkdir. Kredit
sivilizasiyann erkn anda, ibtidai icma quruluunun
dald dvrd, mlak brabrsizliyi yarand zaman
meydana glmi v slm kapital formasnda faliyyt
gstrmidir. Kredit iqtisadiyyatn umumi inkiaf il birg,
onun qanunlar il inkiaf edrk kredit znn iklnm
dvrn bazar iqtisadiyyat raitind atd. Bazar sisteminin
inkiaf il slm kapital borc kapital adn alr v sasn
istehsala xadmt edir v iqtisadiyyatn digr sahlrinin
inkiafna ynldilir.
Masir raitd kredit borc kapitalnn, yni borca
verilmi pul kapitalnn hrkt formasdr. O, kreditvernlr v
kreditgtrnlr arasnda mnasibtlri ifad edir v bu zaman
azad pul kapitalnn borc kapitalna evrilmsini tmin edir.
Kreditin zruriliyi kapitaln znn tbiti v onun tkrar
istehsal prosesind dvriyysi v dvrannn qanunauyunluqlar il rtlnir:
- mssislrin (firmalarn) sasl
tmiri, yenidn
qurulmas v amortizasiyas n bir dflik iri hcmli
investisiyalarn hyata keirilmsi;
- xsusi dvriyy vsaitlri mnblri hesabna
dnilmyn dvriyy kapitalnn tamamlanmas;
- hazr mhsullarn reallamasndan pul glirlri daxil
olana qdr mk haqqnn dnilmsi;
450

- maddi istehsal sahlrind xammal ehtiyatlarnn

yaradlmas: yngl snaye, yeyinti snayesi, knd tsrrfat
v s.
Tsrrfat subyeklri bzi hallarda zlrinin malik olduqlar
srbst pul vsaitinin lav vsait ehtiyac hiss edirlr.

.

.
()
:
a) mssislrin malik olduqlar mvqqti srbst pul
vsaiti;
b) mk haqq fondu: mtlrin reallamasndan pul
vsaitlrinin daxil olmas il mk haqqnn dnilmsi
arasnda olan vaxt rzind yaranan mvqqti srbst pul
vsaiti;
v) xammal, material, yanacaq v s. Alnmas n lazm
olan v hllik istifad olunmayan pul vsaitlri.
c) ym fondu, baqa szl, izafi mhsulun
kapitallamas n ayrlan hisssi;
- xsusi tyinatl fondlar;
- halinin pul ymlar;
- bdc sistemi vsaitlri v mqsdli fondlar v s.
() :
; , ;
;
; .

.
.
,
. 451

 . ,

.
.
()


.
. in
. ,


.
.


.

.
,
(), , ,
, .
-
. ,
, , ,
, v s.
d kredit (,
, ) .

gstrnlr . ,
d vardr v s.

, , ,
452

, , lizink krediti, faktorinq krediti

var.

.
.
. .
li sahibkarlarn mtlri mhltl vermsidir.
.
.
. Veksel (alman
Wechsel- mbadil) myyn formada yazl kild trtib
edilmi (uzunmddtli hdlik klind) qiymtli kazlardr.
,
. ,

.
,
,
.
. ,
. .
.


.
, .
.

.

.
.
.
453


, .

.
,
, ,
. . ,
.
, , , ,
.
,
.
, . .
.
(1-10 )
.
.

.
,
.

. 1-5
.
.
2. Kredit v bank sistemi
Kredit sistemimyyn tarixi dvrd kredit mnasibtlrinin, kreditlmsinin forma v prinsiplrinin v maliyy-kredit tkilatlarnn mcmuundan ibartdir. Kredit
sisteminin sas elementlri banklar v qeyri-bank kreditmaliyy tkilatlardr. ,
. Bank-qiymtli kazlarla alver edn v
454

kreditorlarla borc alanlar arasnda vasitilik edn

msisdir. Bank bir trfdn faliyytd olmayan, srbst
pul vsaitlri v glirlri toplayr, digr trfdn is bu pul
vsaitlrini faliyytli sahibkarlarn srncamna verir.
Banklar srbst pullarn mrkzldirilmsini, habel ondan
istehsal v tdavl dairsind istifad olunmasn tmin edir.
Banklar baqa msislrdn frqli olaraq istehsal dairsind
deyil, tdavl dairsind faliyyt gstrir.
Banklar sistem halnda olub ayr-ayr banklar v bank
institutlarn znd birldirir. Bank kapitalnn tmrkzlmsi nticsind bank nhnglri meydana glmidir.
Bank iinin beynmillmsi nticsind transmilli banklar v
maliyy qrumlar yaranmdr.
. ,
.
.

.

.
:
,
;
-
;
;
, ,
.
.
- .
-
; ;
- ; -;
. .
455


-
. ,
.
. Bank p
.
.
,
.
.

. ,

. ,
,
. - .
,
, .

() .
() .

.
.

.
.
-
raitd mxtlif hrlrd
.

- - .
, , ,
. n
456

 ,
.
3. Qiymtli kazlar bazar
i
. .

.
l
.

.
.
-
.

.
.
()
.
kild
() qalr.

.

.
- ,
,
.
.
.
dir .
,
, ,
457

.

( )
. ,
.
,
. .
, ,
.
(1-3, 5, 10
.)
.

.

. 525
. 1-5 .
3, 6 12

.

()

() ,
n
.
. ,
.
.

.
.
.

, .
458


.
.

. 1
3
. ()
-.
bldiyy ,
-
. (-
) .



. - -
, ,
. .

.
.
, .
znn tkilat sturukturuna gr qiymtli kazlar
bazar ilkin v trm bazarlara ayrlr.
lkin bazar. Bu bazarda yeni buraxlm qiymtli
kazlarn sat ba verir. lk df buraxlm shmlrin v
istiqrazlarn sat nticsind onlar buraxan lazm olan
miqdarda maliyy vsaiti ld edir, qiymtli kaz is onu
ilkin alann lin keir v onu yenidn baqasna satmaq
hququ qazanr.
Qiymtli kazlar buraxan hquqi xs emitent,
qiymtli kaz ld edn xs is investor adlanr. Fond
bazarnda qiymtli kazlarn sas alclar hquqi xslrdir,

459

ilk nvbd banklar, sorta tkilatlar, investisiya v

pensiya fondlardr.
Trm bazar. Qiymtli kazlarn sonrak alqsatqs nticsind ikinci bazar yaranr. Bunun saysind
maliyy resurslar sonrak investorlar arasnda yenidn
bldrlr. kinci bazar olmadan oxsayl yeni layihlr
maliyy mnbyindn mhrum olard.
Trm bazarn quruluunda qiymtli kazlarn birjada
dvriyysinin xsusi yeri vardr. Birja bazar Fond birjas
adlanr v qiymtli kazlarn satnn mtkkil bazardr.
Fond birjalarna ancaq birja qaydalarna uyun gln
kompaniyalar buraxlr. Birjada alnb-satlan qiymtli kaz
daha stn hesab olunur.
Gnc v maliyy chtdn zif olan irktlrin qiymtli
kazlar birjadan knar bazarlarda dvr edir.
Fond bazarnn iki nv vardr:sport v mddtli bazar.
Sport bazarnda nad svdlmlr aparlr v
qiymtli kazlarn haqq alq-satqs vaxt dnilir.
Mddtli bazarda vaxt gstrilmkl svdlmlr
aparlr v mqavil balanr. Burada glckd dnilmsi
zruri olan hdliklri v onun mddti gstrir.
Fond barjalarn dvlt v xsusi kompniyalar yarada
bilr. Dvltin qiymtli kazlar bazarnda ancaq dvltin
buraxd qiymli kazlar satlr v dvltin ehtiyaclarn
(bdc ksiri) dmk n lazimi vsait toplanr. Bu
bazarda mliyyatlar aparmaqla Mrkzi Bank pul
tdavln tnzimlyir. Qeyri-dvlt qiymtli kazlar
bazar is zl blmy xidmt edir v onlarn maliyy
ehtiyaclarnn dnilmsind yardm rol oynayr.
Qiymtli kazlar bazarnn mumi vziyyti fond
indeksi vasitsi il qiymtlndirlir. O dnyann iri
birjalarnda shmlrin kursunun dyimsinin qeydiyyatn
aparr. nformasiya vasitlrind fond indeksi drc olunur.
460

Bu yolla bazar itiraklar firmalarn, irktlrin iqtisadi

vziyytlri haqqnda mlumat ld edirlr. gr myyn
irktin qiymtli kaz yksk qiymtl satlrsa, demli
hmin irktin ii yaxdr v ksin.
qtisadiyyatn mumi vziyyti qiymtli kazlar
bazarndak vziyytdn ox asldr. Qiymtli kazlarn
kursunun (bazar qiymtinin) dmsi iqtisadiyyata mnfi
tsir gstrir, onun fasilsizliyini pozur. Bu cr hallarn
tsirini azaltmaq n dvlt fond bazarnn faliyytini
tnzimlmlidir.
4. Pul kredit siyasti
-
.
- , ,
v .
- ,
.
-
.
,
. -
. ,
, yksli
, .
- ()
.
c
. ()
, -
, ()
.
c
() ,
461

 myyn
.

na .


.
Mrkzi Bankn pul-kredit siyastinin balca istiqamti
aq bazarda mliyyatlardan ibartdir. Bazar iqtisadiyyat
lklrind bu vasitdn geni istifad olunur. Pul tklifin
tsir edn bu mliyyatn mahiyytini dvlt istiqrazlarnn
alnmas, yaxud satlmas tkil edir. Bu mliyyat qiymtli
kazlar bazarnda aparlr. MB lazm olduqda qiymtli
kazlar satmaq yolu il tdavl sferasndak artq pullar geri
alr, tdavld pul azl olduqda is qiymtli kazlar almaqla
tdavl lav pul daxil edir. MB bununla kommersiya
banklarnn ehtiyatlarn artrr, pul tklifinin artmna kmk
edir v ksin qiymtli kazlarn sat is bu ehtiyatlarn
azalmas il nticlnir.
Mrkzi Bank uot drclri siyasti vasitsi il
kommersiya banklarnn mcburi ehtiyatlarn gtrmlri
zr faiz drclrini tnzilyir. Mrkzi Bank bir qayda
olaraq kommersiya banklarn maliyylldirilir, onlara borc
verir. Bu borclarn verildiyi faiz drcsin uot drcsi
deyilir.
Konkret vziyytlrdn asl olaraq kommersiya
banklarnn Mrkzi Bankdan gtrmli olduu pul
vsaitlrin gr dniln faizin drcsi aa-yuxar ola
bilr. Mrkzi Bank faiz drclri vasitsi il kommersiya
banklarnn kredit vermk imkanlarn genilndir v yaxud
mdudladrra bilr. Bununla da tdavld olan pulun
ktlsini artrmaq yaxud azaltmaq olar.
462

Bununla yana, Mrkzi Bank lombard drclrindn

istifad etmkl d kommersiya banklarna kredit ver bilr.
Bu zaman Mrkzi Bank kommersiya banklarnn borc
hdliklrini girov gtrmkl onlara myyn faiz drclri
il kredit verir.
Mrkzi Bank mcburi ehtiyat normalarn tnzimlyn
ehtiyatlarn hcmin tsir etmk imkanna malikdir. Btn
bunlar n mcburi ehtiyat normalarnn myynldirilmsi Mrkzi Banka imkan verir ki, pul tklifin
smrli tsir gstrsin. Mrkzi Bank iqtisadi konyuktorlardan asl olaraq ehtiyat normasn 3%-dn 2%- qdr
myyn ed bilr. Ehtiyat normalar qanunla myyn
olunur. gr, bankn qanunla myyn olunmu mmkn
ehtiyat normasndan artq ehtiyatlar olarsa, yalnz o halda o
borc vermkl pul tklifini artra bilr.
Pul-kredit siyastinin iki nvndn istifad olunur.
Birincisi, yumaq pul-kredit siyastdir. Yumaq pul-kredit
siyasti pul ktlsinin artrlmas v faiz drclrinin aa
salnmas yolu il iqtisadiyyatn stimulladrlmasna nldilmidir.
kincisi, srt pul-kredit siyasti. Bu siyst mhdudladrc xarakter dayr, tdavld pul ktlsinin artmasn
lngidir v ya infilyasiya leyhin istifad olunur.
Yumaq v srt pul-kredit siyastlri evik pul-kredit
siyastini xarakteriz edir. Bu siyast iqtisadi tsiklin
fazalarna uyun olaraq dyiir. Tcrbdn mlumdur ki,
snayec inkiaf etmi lklrin mrkzi banklar trfindn
sasn evik pul-kredit siyastindn istifad olunur.

463

XXX FSIL. VERGLR V VERGI SSTEM

1.Verginin zruriliyi, mahiyyti v vziflri
Dvlt znn sosial-iqtisadi vziflrini yerin yetirmk
n, dvltin pul kissi hesab olunan dvlt bdcsin
toplanm vsaitdn istifad edir. Bu vsait, sasn, hquqi v
fiziki xslrdn toplanm vergilr hesabna cmlir.
Dvltin vergi toplama siyasti dvltin z qdr qdimdir.
Vergi dedikd, dvlt trfindn mssis (firma), tkilat,
vtnda v digr xslrdn tutulan mcburi dmlr nzrd
tutulur. Vergi, lknin milli srvtindn istifad edilmsi
mqabilind, fiziki v hquqi xslrin dvlt qarsnda
thhddr. Ekonomiksin mlliflri K.Makkonnel v
S.Bryu yazrlar: Vergi ev tsrrfat v ya firma trfindn
hkumt vzind bilavasit he bir mal v yaxud xidmt
alnmad halda pulun mcburi dnilmsidir, z d bu cr
dnilm qanunsuz hrktlr gr mhkmnin tyin eldiyi
crim deyil.
Vergilrin trifin fransz alimi P.M.Todme daha sistemli
yanamdr. Onun fikrinc vergi cmiyytin xrclrini
dmk v hr ksin imkanlarna mvafiq onlarn
vtndalarn arasnda bldrlmsi mqsdi il dvlt
trfindn mcburi qaydada hyata keiriln pul vsaitlrinin
tutulmasdr.
Verginin bu trifind sas nsr itirak edir:
- verginin tutulmas xarakteri- mcburi tutulma.
- verginin tutulmasnn sas mqsdi-dvlt xzinlrinin
vsaitlrl tmin edilmsi.
- verginin tutulmas hcmi- xrcin dnilmsind
vtndalarn itirak etm imkanlar.
464

Bunlardan baqa, bzi masir nzriyyilr vergiy

kateqoriya yanamasnn zruriliyini v onun oxchtliyini
qeyd edirlr. A.V.Buzqaln hesab edir ki, vergi kompleks
kateqoriyasdr,
iqtisadiyyatla
hququn
simbiozudur.
L.V.Dukanic hesab edir ki, vergi cmiyytin real hyatnn
znd iqtisadi v sosial siyasi mnasibtlri cmlyn
mrkkb oxchtli hadisdir.
Vergi (o cmldn rsum, gmrk rsumu v s.) o,
sasn fiskal, bldrc v hvslndirici vziflrini yerin
yetirir. Verginin fiskal vzifsi bdc glirlrini tmin
etmkdn ibartdir. Bu zaman, tkc dvlt bdcsinin deyil,
mxtlif bdcdn knar fondlarn, yerli bdclrin glirlrinin
formalamas nzrd tutulur. Vergi hminin milli glirin
blgs v yenidn blgs vziflrini yerin yetirir. Verginin
yerin yetirdiyi vziflrdn biri d hvslndirici vziflrdir.
Verginin sviyysi el olmaldr ki, mhsul v xidmtlr
istehsal ednlr bu prosesd maraql olsunlar. Vergilrin
sviyysi yksk olarsa bu maraq he enmi olar. nki, n
qdr ox istehsal edrlrs, bir o qdr ox vergi dmli
olurlar.
Smrli vergi sisteminin formalamasnda vergiqoyma
haqqnda iqtisadi prinsiplr ilk df A.Smit trfindn
myyn edilmidir. Hazrda onlar bir sra dyiikliy uram,
lakin z hmiyytini saxlam v onlar aadak kimi
xarak- teriz etmk olar:
- dalt prinsipihr ks z glir v imkanlarna
mvafiq dvlt xrclrinin maliyylmsind itirak etmlidir.
- Tarazlq prinsipivergi dyicilrinin v dvlt
bdcsinin mnafeyi balans. Bu prinsip Lafter yrisi il
xarakteriz olunur, vergi bazasnn vergi drclrinin
dyiilmsindn asln, elc d bdc glirlrinin vergidn
aslln gstrir.
465

- Vergi dyicilrinin mnafelrinin uotu prinsipi

hesablama v verginin dnilmsinin sadliyi:
a) myynlik prinsipi (vergi dyicilrin mblg,
dniin sulu v vaxt dqiq aydn olmaldr.);
b) mnasiblik prinsipi(vergi dyicisi n daha
mnasib olan vaxtda v sulla ylmaldr.)
- Qnat (smrlilik) prinsipi vergi alnmasna kiln
xrclrin maksimum azaldlmasn nzrd tutur.
Bu v ya digr prinsiplr vergitutanlar v vergidynlr
n lverili v faydal olmal, hr iki trfin maraqlar tmin
edilmlidir. Yni, hm dvlt bdcsin v digr fondlara
vsait toplanmal, hm d vergidynlr istehsal
faliyytlrini davam etdirmk n myyn qdr maraql
olmaldrlar. Bunun n d vergi sistemind myyn
gztlr nzrd tutulmaldr.
2. Vergi sistemi
Vergi il laqdar anlaylardan biri d vergi sistemidir.
Vergi sistemi sivilzasiyann uzun mddtli inkiafnn
nticsidir. Vergi sistemi-dvltin mvafiq hquqi aktlarna
saslanr. Onlar verginin ylmasnn v tkilinin konkret
metodlarn prinsiplrini, vergi elementlrini myyn edir.
Vergi sistemind vergi subyekti, verginin obyekti, vergi
mnbyi, vergi drclri v s. ks olunur. Vergi subyekti
dedikd, qanunla vergi dmk qabiliyyti olan xs; vergi
obyekti dedikd, vergi tutulan glir, yaxud mlak (mk haqq,
mnft, qiymtli kazlar v s.); vergi normas dedikd is
vahid vergi obyektin (kmiyyti) hesablanm verginin
miqdar nzrd tutulur.
Masir vergi sistemin mxtlif vergi nvlri daxildir.
Mxtlif lklrd ttbiq olunan vergilrin nvlri 10-30
arasnda trddd edir. Eyni zamanda ttbiq ediln vergilrin
466

drclri d xeyli mxtlifdir. Bunlar hr bir dvlt trfindn

yrdln iqtisadi siyast mvafiq olaraq myyn edilir.
Vergilri meyarlarna gr aadak kimi tsnifldirmk
olar:
1. tdiyy suluna gr:
a) Mstqim vergilr bilavasit glir v mlaka gr
myy edilir. Bunlar bilavasit mk srfi il laqdardr.
Bunlara halidn alnan frdi glir vergilri, mssislrin
mnftindn vergi v sosial sorta ayrmalar aiddir.
halidn alnan frdi glir vergisi mk haqq, mvacib,
sahibkarlq mnftindn, dividentdn, faizdn, rentadan,
qonorardan v s. hesablanr.
b) Dolay vergilr- qiymtlr vasitsil ylr. Bunlar
tdavl v istehlak zr hesablanr, mtlrin qiymtlrin
lav edilir v istehlaklar trfindn dnilir. Bunlara
dvriyy vergisi (AB, Kanada, kemi sosialist lklrind),
lav dyr vergisi DV (bazar iqtisadiyyat lklrind o,
cmldn Azrbaycanda), aksizlr, ixracat vergisi, gmrk
rsumu, istehlak vergisi, yol fonduna daxil olan vsaitlr,
patentldirmdn daxil olan vsaitlr v sair. Masir raitd
dvltin sosial fziflrinin genilnmsi il laqdar olaraq
sosial sorta fondlarna dnilr geni yaylmdr. z
mahiyytin gr onlar mqsdli vergilrdir nki myyn
tyinatlar vardr.
2. Vergilrin ylmas v onun mblin srncam
vern orqanlardan asl olaraq dvlt v yerli vergilr
frqlndirilir. Dvlt vergilri dvlt qanunlar sasnda
mrkzi hkmt trfindn ylr v dvlt bdcsin
ynldilir. Onlara glir vergisi, gmrk haqlar v s. aiddir.
Yerli vergilr is yerli hakimiyyt orqanlar trfindn ylr
v yerli bdcy daxil olur. Yerli hakimiyyt orqanlar sasn
frdi aksizlri v mlak vergisini yrlar.
467

3. stifad edilmsin gr vergilr mumi v xsusi

vergilr blnr. mumi vergilr dvltin vahid xzinsin
daxil olur. Xsusi vergilr myyn tyinata malik vergilrdir
(ms, yanacaq srtg materiallarnn reallamasndan vergilr
yol fonduna daxil olur v yollarn yenildirilmsin v cari
tmirin ynldilir.)
4. Vergi normalar nvlrindn asl olaraq proporsional,
proqressiv v reqressiv olurlar. Proporsional norma vergi
obyektin onlarn kmiyytinin differensiallamas nzr
alnmadan eyni faiz nisbtinin myyn edilmsidir.
Proqrossiv, yaxud mtrqqi norma glirlrinin artmas il,
vergi normalar da artr. Reqressiv normada mbli artdqca
ondan tutulan faiz drcsinin azalmas nzrd tutulur.
Cmiyyt inkiaf etdikc mxtlif nv vergilrin
nisbtid dyidirilmidir. Bel ki, XIX srd v XX srin
vvllrind dolay vergilr sas yerd idi. kinci dnya
mharibsindn sonra aparc yer birbaa vergilr kedi.
Masir vergi sistemin artm tempin gr, sosial sorta
sistemin dmlrinin sviyysi hm birbaa v hm d dolay
vergilri qabaqlayr.
Mxtlif lklrin mxtlif dvrlrd hyata keirdiklri
iqtisadi siyastin trkib hisslrindn biri d vergi siyastidir.
Vergi siyasti dedikd, vergi drclrinin v vergi alnma
sviyysinin dyidirilmsi, vergi zr gztlr, amortizasiya
ayrmalarnn srtlndirilmsi v s. nzrd tutulur. Dvlt
znn vergi siyasti vasitsil tkrar istehsal prosesinin
fazalarna, iqtisadiyyatda qurulu dyiiklrinin hyata
keirilmsin, elmi-texniki trqqinin srtlnmsin tsir
gstrir. Buna gr d vergiqoymada vergi drcsinin hcmi
byk rol oynayr.
Vergi drcsi hr bir vergi obyektin gr (mk
haqqnn, danmaz mlakn hr bir vahidin dn verginin
miqdar) hesablanan vergi ayrmalarnn kmiyytidir.
468

Vergi il laqdar olan anlaylardan biri d Laffer

yrisidir. Bu anlay Amerika iqtisads A.Lafferin ad il
baldr. O, bir ox hesablamalar aparm v sbut etmidir ki,
vergi drclrinin myyn sviyydn yksldilmsi
bdcy daxilolmalarn azalmasna sbb olur. Bel ki,
vergialnma drcsinin yksldilmsi bir trfdn, vergi
subyektin istehsaln inkiafna maran azalmasna, digr
trfdn is bir ox vergidyicilrin vergidn yaynmalarna
sbb olur. Vergidn yaynma is daha ox iri kapital sahiblri
arasnda ba verir. nki, onlar klli miqdarda qazancdan l
kmk istmir v mxtlif sullarla qanunvericilikd olan bu
v ya digr zif yerlrdn istifad edrk vergidn yaynrlar.
Bu mqsdl, onlar mslhti firmalarn xidmtindn istifad
edirlr. kil 30.1
y

60
50
40
30
20
10
0 10 20
Laffer yrisi

X0
30 40

50 60

Burada: X vergi drcsinin sviyysi (faizl)

Y - vergi daxilolmalarnn kmiyyti;
Xo - optimal vergi drcsi, yni bdcy daxil olmalarn
maksimum hddi;
469

A. Laffer qrafik tsvir sasnda gstrmidir ki, he d

daimi olaraq vergi drclrinin artmas dvltin vergi
glirlrinin oxalmasna tsir etmir. Bzi hallarda vergi
drclrinin z hddini tmsi hallar, bdc daxilolmalarnn
sviyysin bu v ya digr drcd mnfi tsir gstrir. Laffer
yrisi mcrrd iqtisadi modeldir v vergi drcsi il vergi
mdaxillri arasndak obyektiv asll ks etdirir. Lakin,
praktikada onun ttbiqi, tssf ki, mmkn deyildir v real
iqtisadi vziyyt n vergi mdaxillrinin azalmaa balad
kritik nqtni myyn etmk olduqca tindir.
Masir vergi sisteminin yenidn qurulmas ziddiyytli
xarakter dayr. Vergi stimullamas iqtisadiyyata, inflyasiyann srtinin azaldlmasna msbt tsir gstrir. Lakin
isizlik, stuasir, bhranlar, ekoloji bhranlar kimi mnfi hallar
qalmaqdadr. Btvlkd qeyd etmk olar ki, hr bir dvltin
vergi sistemi mxtlif mqsdli, oxsayl, crb-cr
vergilrdn ibart mrkkb mexanizmdir.
Lakin, bir lknin vergi sistemi, digr lknin vergi
sistemindn daha smrli olur. Sistemin keyfiyytini
qiymtlndirmk n, adtn, aadak meyarlardan istifad
olunur:
- qtisadi neytrallq vergi sisteminin smrliyini ks
etdirir. Bu meyarn kmkliyi il vergilrinin istehlak v
istehsallarn bazar davranna, hminin, resurslarnn
blgsnn smrliyin tsiri qiymtlndirilir.
- Tkilati sadlik vergi sisteminin ilnmsin, o
cmldn, vergilrin ylmasna xrclri myynldirir.
- hdliklrinin brabrliklri mxtlif iqtisadi
vziyyd olan vergi dyicilrini onlarn anadanglm
keyfiyylrin gr deyil, faliyytlrinin nticlri il bal
myyn meyarlara gr differansiasiyasn nzrd tutur.

470

3. Fiksal siyast
Maliyy-vergi mnasibtlri il laqdar olan mhfumlardan biri fiksal siyastdir. Bu siyast hkumtin iqtisadi
siyastinin trkib hisssidir. Fiksal siyasti dedikd, dvlt
xrclri v vergilri sahsind hyata keiriln iqtisadi siyast
nzrd tutulur. Fiksal siyast dvltin myyn mqsdlr
atmaq n istifad etdiyi maliyy tdbirlri kompleksidir.
Dvlt iqtisadiyyat sabitldirmk, mulluu tmin etmk,
inflyasiyaya qar mbariz etmk, iqtisadi artm srtlndirmk v s. mqsdil myyn tdbirlr hyata keirir. Bu
tdbirlr iqtisadiyyatda dvlt blmsinin inkiafn da aid
etmk olar. Fiksal siyast bilavasit v dolay yollarla hyata
keirilir. Dvlt bdcsindn tkrar istehsal tmin etmk,
dvlt kapital qoyulularn genilndirmk, infrastrukturan
inkiaf etdirmk, mhsul v xidmtlri satn almaq v s. n
istifad edilmsi bilavasit bu sulla aid edilir. Dvlt, vergi
siyastindn istifad edrk iqtisadiyyata dolay (balavasit)
tsir gstrir. Dvlt fiskal siyast vasitsil cmiyytin
mcmu tlbini tnzimlyir. Bununla da tlbl tklif
arasndak nisbtin tnzimlnmsin tsir gstrir.
Fiksal siyastin nzri saslar grkmli ingilis iqtisads
C.M.Keyns trfindn ilnib hazrlanm v digrlri
trfindn inkiaf etdirmidir. Keynsin nzriyysinin balca
ideyas verginin iqtisadiyyatn tnzimlnmsinin v onun
inkiafnn sas alti olmasndan ibartdir. Buna gr d
C.M.Keyns vergini mcmu tlbin artmnn, mvafiq olaraq
real mumi milli mhsulun artmn sas amili hesab edirdi.
Monetarizm
nzriyysin
sasn
(M.Fridman,
F.Keyqan, F.Xayek1970-1980-c illr) vergi digr komponentlrl yana, pul tdavln tsir edir, onlarn vasitsil
tdavldn artq miqdar pul xarlr. Bununla iqtisadiyyatn
inkiafnn lverili olmayan amillri azalr.
471

qtisadi tklif nzriyysind (A.Laffer, M.Feldstayn,

M.Evans 1970-1980-c illr) vvlki iki nzriyy kimi, vergi
iqtisadi inkiafn v iqtisadi tnzimlnmnin n mhm amili
hesab olunur. Bu nzriyyy sasn verginin azaldlmas
sahibkarlq v investisiya faliyytinin srtli artmna sbb
olur. Bu nzriyy il laqdar A.Laffer bdc glirinin vergi
drcsinin vziyytindn riyazi aslln myyn etmidir.
A. Laffer gr, vergilrin ixtisar milli istehsaln v
glirin artmasna sbb olur, z nvbsind bdcy vergi
toplanmasn azaltmr v bdc ksirin sbb olmur, daha az
vergi drcsi vergi bazasn genilndirmk hesabna bdcy
daxil olmalarn artmasn tmin edir.
Masir dvrd dvlt fiskal siyastin sas istiqamtlrini
hyata keirmkl maddi v pul resurslarnn daha ox
hisssinin z lind cmldirir v lk iqtisadiyyatnn n
vacib problemlrin srf edir.
Azrbaycanda bazar iqtisadiyyat raitind dvlt vergi
siyastini daha da gclndirmkl, fiskal siyastin hyata
keirilmsin gcl baza yaradr.
Artq respublikada mumi daxili mhsulun 45 faizi dvlt
bdcsi vasitsil yenidn bldrlr. Xsusil, respublikada
son dvrd birbaa v dolay vergilrin drclri tnzimlnmi
v onlarn bdcy daxil olmas mexanizmi tkmilldirilmidir.
Azrbaycanda dvlt bdcsi ksirli olsa da, dvlt
bdcsinin glirlri il xrclri
arasnda nisbtin
tnzimlnmsind fiskal siyast mhm rol oynayr. Fiskal
siyast maliyy-bdc siyasti kimi d sslnir v qiymt, pulkredit v digr siyast formalar il qarlql surtd
laqdardr.
Azrbaycanda dvltin fiskal siyastinin hyata
keirilmsind vergi sisteminin tkmilldirilmsi xsusi rol
oynayr.
472

Azrbaycanda bdcy vergi daxilolmalarnn hcmini

aadak qaydada artrmaq olar:
1. Vergi dyicilrinin sayn artrmaqla;
2. Dolay vergi dyn obyektlrin sayn artrmaqla;
3. Birbaa v dolay vergi qoyuluunda vergi
drclrini artrmaqla.
Azrbaycanda vergi sisteminin tkmilldirilmsind
yuxarda gstriln istiqamtlrin xsusi rolu vardr.
Vergi il laqdar vergi byannamsi v vergi
mdniyyti anlaylarna da rast glmk mmkndr. Vergi
mdniyyti dedikd, vergi orqanlar trfindn myyn
edilmi vergilrin tam v vaxtnda dnilmsi v vergidn
yaynanlara qar fal mbariz aparlmas nzrd tutulur.
Vergi mdniyytinin yksk olmas, vergidn yaynmalarn
azalmas v bdcy vergi daxilolmalarnn artmasna sbb
olur.
Vergi Byannamsind cmiyyt zvlri zlrinin illik
glirlri v xrclri haqqnda vergi orqanlarna hesabat tqdim
edirlr. Bu Byannamni sasn kommersiya faliyyti il
mul olanlar, sas i yerindn knarda mul olanlar,
srbst mk faliyyti il mul olanlar v s. tqdim edirlr.
sas i yerindn baqa yerd mul olmayanlar, Byannam
tqdim etmirlr.

473

XXXI FSL. PUL TDAVL V PUL SSTEMLR

1. Pul dvriyysinin mahiyyti v quruluu
qtisadi dbiyyatda v KV-d pul tdavl, pul
dvriyysi, tdiyy dvriyysi, pul-tdiyy dvriyysi v s.
kimi anlaylara tsadf olunur. Bu anlaylar oxar olsalar da,
mahiyytin gr xeyli frqlnirlr. Pul tdavl dedikd
yalnz nad pulun hrkti nzrd tutulur. Tsrrfat
faliyyti il laqdar nad pul nianlar fiziki xslr,
tsrrfat subyektlri v dvlt qurumlar arasnda hrkt edir.
Bu zaman pul, tdavl vasitsi, tdiyy vasitsi v ym
vasitsi vziflrini yerin yetirir.
Pul dvriyysi dedikd is nad v nadsz formalarda
olan pul nianalarnn hrkti prosesi nzrd tutulur. Demli
pul dvriyysi hm nad pullarn, hm d nadsz pul
nianlarnn hrktini hat edir. Nadsz pul nianlar tdavl
etmir. nk, hr alq-satq qdind yeni pul niannn (qbz,
veksel, ek v s.) olmas tlb olunur.
Metal pul tdavl raitind mt dvriyysi kimi, pul
dvriyysi d dyr dvriyysi kimi x edirdi. nk, metal
sikknin z dyri var idi. Masir kaz pul dvriyysi is
dyr dvriyysi deyildir. nk, kaz pul nianlarnn dyri
nominal il mqayisd ox czidir. Msln, 100 dollarn
istehsal n yalnz sentlik xrc kilir.
Tdiyy dvriyysi dedikd, lkd mvcud olan tdiyy
vasitlrinin hrkti nzrd tutulur. Buraya hm nad pulun,
hm d tdiyy vasitlrinin (qbz, veksel, bank hesablar zr
tdiyy mktublar v s.) hrkti nzrd tutulur.
Pul tdiyy dvriyysi dedikd is dvriyynin nad v
nadsz olmasndan asl olmayaraq pul, tdiyy vasitsi kimi
faliyyt gstrir.
474

Pul dvriyysi dedikd, pulun aadaklar arasnda

hrkti nzrd tutulut: Mrkzi Bankla Kommersiya
banklar arasnda, kommersiya banklarnn z aralarnda,
banklarla digr iqtisadi subyeklr arasnda, iqtisadi subyeklrin
z aralarnda, fiziki xslr arasnda v s.
Pul dvriyysinin quruluu mxtlif lamtlr zr
tsnif olunur:
1. Pul dvriyysi onun formasndan asl olaraq nad v
nadsz formalarda hyata keirilir.
2. Xidmt etdiyi mnasibtdn asl olaraq pul
dvriyysinin formalar:
a) pul-hesablama dvriyysi dedikd, fiziki v hquqi
xslr arasnda olan mt v qeyri-mt hesablamalar
nzrd tutulur;
b) pul-kredit
dvriyysi
tsrrfatlarda
kredit
mnasibtlrin xidmt edir;
c) pul-maliyy dvriyysi is tsrrfatlarda maliyy
mnasibtlrin xidmt edir.
3. Pulun hrkt etdiyi subyeklrdn asl olaraqbankalar arasnda; banklarla hquqi v fiziki xlr arasnda;
hquqi xslr arasnda; hquqi v fiziki xslr arasnda, fiziki
xlr arasnda olur.
Hr bir milli iqtisadiyyat milyonlarla fiziki v hquqi
subyektlr arasnda olan, habel, digr lklrdki mtrilri
d zn lav edn mnasibtlrin geni axli bksindn
ibartdir. Bu qarlql laqlrin sasn hesablamalar v
tdiyylr tkil edir. Bu hesablama v tdiyylr pul
dvriyysinin kmyi il hyata keirilir.
Qeyd olunduu kimi, pul dvriyysi nad v nadsz
formalarda hyata keirilir. Pul dvriyysinin sasn is
tdiyy dvriyysi tkil edir. nkiaf etmi bazar iqtisadiyyat
lklrind mumi pul dvriyysinin 90-95 %-i nadsz
tdiyy vasitsil hyata keirilir. Bu proses pul vsaitlrini ya
475

alclarn v ya satclarn bankalardak hesablarna yazmaqla,

ya da qarlql tlblrin vzldirilmsi yolu il hyata
keirilir. Bunlarn hyata keirilmsind bankalar sas rol
oynayr.
2. Nad v nadsz hesablamalarn tkilinin
prnsplri v formalar
Nad pul dvriyysi dedikd nad pul nianlarnn
(banknot, xzin biletlri, sikklr v s.) fasilsiz hrkti
nzrd tutulur. Pul dvriyysinin trkib hisssi olan nad pul
dvriyysi halinin pul glirlrinin byk hisssinin ld
edilmsi v xrclnmsin xidmt edir.
Nad pul dvriyysi z hrktin Milli (Mrkzi)
Bankn hesablama kassa mrkzlrindn balayr. vvlc
pullar bankn ehtiyat fondlarndan dvriyy kassalarna
trlr. Burada is nad pullar kommersiya banklarnn
mliyyat kassalarna gndrilir. Kommersiya banklar bu
pullarn bir hisssini dni sasnda bir-birin ver bilir. Nad
pullarn sas hisssi mssis v tkilatlarn kassalarna
gtrlr, myyn hisssi is haliy bilavasit dnilir.
Mssis v tkilatlar kassalarna gtirilmi nad pullarn bir
hisssindn onlar arasnda olan hesablamalar n istifad
edir. Nad pulun sas hisssini is pul glirlrinin mxtlif
nvlri kimi (mk haqq, mvazint, pensiya, tqad, sorta
dnilri v s.) haliy verilir.
hali gtrdy nad pullar mxtlif mqsdlr n
xrclyir: vergilr, rsumlar, crimlr, sorta dnilri,
rzaq mhsullar, ev lvazimatlar, paltar v s. alr; xidmtlrin
(mnzil-kommunal, mit, tibb, thsil v s.) haqqn dyir;
qiymtli kazlar, lotereya biletlri alr v s. Bellikl nad
pullar ya bilavasit kommersiya banklarnn mliyyat
kassalarna, ya da mssis v tkilatlarn kassalarna toplanr.
476

Mssis v tkilatlarn kassalarna toplanm nad pullar

(onlar n myyn edilmi limitdn baqa) onlara xidmt
edn kommersiya banklarna trlr.
Nad pul dvriyyssinin tkili aadak prinsiplr
saslanr:
a) btn msis v tkilatlar nad pullarn (myyn
edilmi limitdn lav) banklarda saxlamald;
b) banklar btn msis v tkilatlar n
kassalarnda qalacaq nad pulun miqdarn (limiti) myyn
etmlidir;
c) mssislr v tkilatlar nad pulu ancaq onlara
xidmt edn kommersiya banklarndan ala bilr.
Nad pul dvriyysinin mrkzldirilmi qaydada
tkilind mqsd pul tdavlnn sabitliyini, elastikliyini v
qnatiliyini tmin etmkdir.
Pul dvriyysi tkilinin sas formas nadsz tdiyy
dvriyysidir. Nadsz pul dvriyysinin tkili d myyn
prinsiplr sasnda hyata keirilir:
a) hesablamalarn hyata keirilmsi myyn hquqi
rejiml rtlnir. Qanun v qanun qvvli aktlar v s.
hesablama n sas hesab olunur;
b) hesablamalar bank borclar zr aparlr;
c) dyicinin maliyy n aspekti (razl) olmaldr;
d) tdiyynin tcili, msln, tdiyy taprqlar
onlarn yazld gn xmaqla 10 gn mddtind qvvd
olur;
e) hesablamalarn
dzgn
aparmasna
btn
itiraklarn nzarti hyata keirilir.
Nadsz hesablamalar myyn formal hesablama
sndlri sasnda v mvafiq snd dvriyysin ml
olunmaqla hyata keirilir. Hesablama sndlrin nvndn,
tdiyy slundan, bankda snd dvriyysinin tkilindn v
477

s. asl olaraq nadsz hesablamalar aadak formalarda

hyata keirilir:
a) Qbzlrl hesablamalar. Bu zaman hesab sahibi
(qbz vern) banka yazl srncam verir ki, qbzi tqdim
edn qbzd gstrilimi miqdarda pul versin. Qbzlrdn
hm fiziki, hm d hquqi xslr istifad edir. Lakin, fiziki
xslr arasnda qbzlrl hesablamalara yol verimir.
b) Tdiyy tlblri (taprqlar, mktublar) il
hesablamalar. Bunlar mal gndrlnlr trfindn yazlb
kommersiya sndlri il alcnn bankna gndrilir v bank
bu tlb taprn dyiciy (mal alana) tqdim edir. onu
.
. g
.
Mal dyn

Alc

Mal
gndrn,
xidmt edn bank

Alcya
xidmt
edn bank

.

, (
, ,
v s.) .
i , ,
478

 .
.
- . ,

.
a -, .
.
.
= , ,
.
M1 (svdlr n pul) = M0+tlb qdrki bank
depozitlri v ek depozitlri. Bu halinin cari vsaitlri,
msisslrin hesablama hesablar baklardak tlb qdrki
hesab, yol eklrdir.
M2 (tdavldki pul ktlsi)=M1+kommersiya banklarnn tcili v mant depozitlri, geri alma bard bir gnlk
razlamalar v s.
M3 = M2+ iri hcmli sertifikatlar v tcili depozitlr,
dvltin qsamddtli v orta mddtli borc istiqrazlar v s.
4 3+ ,
l. ,
.
. ,
.
=4+ v s.
3. Pul tdavl qanunlar v onlarn xarakteristikasi
qtisadiyyatin normal inkiaf etmsi n gzlnilmsi
zruri olan nisbtlrdn biri d tdavld olan pulun miqdar
il tdavld n lazm olan pulun miqdar arasnda olan
479

nisbtdir. Bu nisbt z ksini K.Marksn kf etdiyi pul

tdavl qanununda tapr.
K.Marks dyr v pul tdavl formalarnn inkiaf
mrhllrini aradrakn pul tdavl qanununu kf etmidir.
Bu qanuna gr tdavl n lazm olan pulun miqdar
satlacaq mtlr qiymtlri cmi il dz, pulun tdavl
srtil trs mnasibtdir:
PQ-K+a-b
M=
V
Burada M-tdavl n zruri olan pulun miqdar;
PQ- satlacaq mtlrin qiymtlri cmi;
K- kreditl satlacaq mtlrin qiymtlri cmi;
a- vaxt atm dmlr;
b- nadsz dmlr;
v- pulun tdavl srti.
Tdavl n lazm olan pulun miqdarna tsir edn sas
amil satlacaq mtlrin qiymtlri cmidir. Digr amill
,
. ()
s
,
a .

b . ,
,
, . c

zrurt yaradr.

l
. , ,
( ) ,
.
480


. He n il
mhdudlamayan pul emissiyas bu qanunun tlblrinin
pozulmasna, tdavl dairsinin artq miqdarda pul nianlar il
dolmasna v onlarn qiymtdn dmsin sbb olur. Bel bir
raitd pul tdavlnn tnzim olunmas pula olan tlb v
pulun dvriyyy faktiki daxil olmas il hyata keirilir. Bu
proses Milli (Mrkzi) Bank trfindn tnzim olunur.
mt tdavln tnzimlmk n zruri pulun
miqdarnn hesablanmas Amerika iqtisadcs .Fier trfindn
d aparlmdr. O, bunu mbadil tnliyi adlanan tnlik
vasitsil riyazi yolla hesablamaa chd gstrmidir:
PQ
MV=PQ v ya M=
V
Burada M-tdavl n lazm olan pulun miqdar;
PQ-mt qiymtlrinin cmi;
V-pulun tdavl srti.
Onu da qeyd edk ki, tdavldki pulun miqdar il
bazardak mtlrin ktlsi arasndak nisbt, pulun alclq
qabiliyytini myynldirir. Pulun alclq qabiliyyti
dedikd, pul vahidin (manata, rubla v s.) almaq mmkn
olan mtlrin miqdar nzrd tutulur. mtlrin qiymti
yksk olarsa, pulun alclq qabiliyyti aa dr.
4. Pul sistemlri
Mhsuldar qvvlrin inkiaf il laqdar mt-pul
mnasibtlrinin inkiaf hr bir lkd milli pul sisteminin
qrarlamasna sbb olur. Pul sistemi dedikd lkd tarixn
tkkl tapm v milli qanunvericilikl tsbit edilmi pul
tdavlnn tkili nzrd tutulur. Pul sisteminin sas
elementlri (nsrlri) aadaklardr:
481

a) Milli pul vahidi-qanunvericilikl myynldirilmi v btn mtlrin qiymtlrini ifad etmy xidmt edn
pul niandr (manat, rubl, dollar, marka v s.). Pul vahidi bir
qayda olaraq kiik trkib hisslr blnr. Bir manat 100
qpik, 1 dollar 100 sent v s.;
b) qiymt miqyas-lkd pul vahidi qismind qbul
olunmu pul metalnn v hmin vahidin hisslrinin ki il
miqdar. Qiymt miqyas sabitdir. Msln, qiymtlr nec
dyiilir dyiilsin, bir qpik manatdan 100 df kiikdir;
c) pullarn emissiya sistem-pul v qiymtli kazlar
buraxan qurum (tkilat); pullarn tdavl qanunla tsbit
olunmu buraxlmas qaydas; Mrkzi (Milli) Bank bank
biletlri, xzindarlq is xzin biletlri v sikklr buraxr;
d) tdavldki pul ktlsinin quruluu-nad v nadsz
pullar; mxtlif dyrli kupyurlarn hcmi arasnda nisbthesablamalarn rahatl bundan asldr;
e) valyuta pariteti milli valyutann digr valyutalarla
nisbti.
Tdavld olan pullarn nvndn asl olaraq pul
tdavl sistemi frqlndirilir:
a) mt pul sistemlri-bu sistemd mt pullardan
alclq qabiliyytlri onlarn mt dyrlrin saslanan real
mtlrdn istifad olunur. Msln, yksk inflyasiya
raitind myyn ilrin grlmsind bzi mtlrdn
(taxl, t, toyuq v s) haqq dmk n istifad olunur;
b) metal pullarn tdavl sistemi-bu zaman tam dyrli
qzl v gm pullar tdavld olur. Kredit pullar (banknotlar)
is pul metalna (klc v ya sikk) srbst dyidirilir;
c) kredit v ya kaz pullarn tdavl sistemi-bu zaman
metal pullar tdavldn sxdrlm olur v buna gr d
kaz pullar qzla dyidirilmir. Bu pul sistemi fidutsiar
(etibara saslanan) pul sistemi d adlanr.
482

Metal pullarn tdavlnn mvcud olduu vaxt pul

sistemlrinin iki tipi olmudur: bimetalizm v monometalizm.
Bimetalizm-el bir pul sistemidir ki, bu zaman mumi
ekvivalent rolunu iki metal-qzl v gm yerin yetirir. Hr
iki metaldan srbst sikk ksimsin v onlarn qeyri-mhdud
miqdarda tdavld olmas nzrd tutulurdu. Bimetalizmin
nv mvcud olmudur: paritet valyuta sistemi-bu zaman qzl
v gm sikklr arasnda nisbt kortbii kild myyn
olunurdu; ikili valyuta sistemi-bu zaman qzl v gm
sikkllr arasndak nisbt dvlt trfindn myyn
olunurdu; axsayan valyuta sistemind is qzl v gm
sikklr qanuni tdiyy vasitlri olur, lakin, brabr saslarda
deyil, qeyri-brabr saslarla, bu sistemd qzl pullarn
ksilmsi srbst gm pullarn ksilmsi is qapal qaydada
hyata keirilirdi. Bu zaman pul sistemi sanki bir ayaqdan
gm ayaqdan axsayrd. Bu sistemd gm sikklr qzl
sikklri tdavldn sxdrma thlksi bimetalizmdn imtina
etmy sas oldu. Hmin qanunauyunluq tarixd KopernikQreem v ya ucuz pullar qanunu kimi mlumdur. Bu
sistemd qiymtli metallar bazarnda qiymti rsmi qiymtdn
aa olan pullar pis, dyri rsmi qiymtindn yuxar olanlar
is yax pullardr.
Monometalizm el bir pul sistemidir ki, bu zaman bir
pul sikksi mumi ekvivalent rolunu oynayr. Bu sistemin
tipi olmudur: mis, gm v qzl monometalizmi. Bunlar
mxtlif lklrd aparc rol oynamlar.
Qzl monometalizmin d nv mvcud olmudur:
qzl sikk standart, qzl kl standart v qzl-deviz
standart. (Bunlar haqqnda nisbtn geni mlumat
Beynlxalq Valyuta Sistemi mvzusunda verilckdir.)
Kredit v kaz pullarn tdavl sistemind pul nianlar
ictimai maddi srvtin gstricilri deyildir, yni qzla
dyidirilmirlr. qtisadi dbiyyatda kredit-kaz (findutsiar)
483

pul sistemind nv frqlndirilir: keid-znd metal v

kaz tdavln birldirir; tam fidutsiya standart; elektronkaz pul standart.
5. Pul siyasti
Dvltin iqtisadi siyastinin trkib hisslrindn biri d
pul siyastidir. Pul siyasti dedikd, lknin maliyy orqanlar
trfindn onlarn gddklri mqsdlr atmaq n hyata
keirdiklri v tdavld olan pulun miqdarna tsir edn
tdbirlr kompleksi nzrd tutulur. Bu siyast bzi hallarda
monetar siyast d adlanr. Pul siyasti vasitsil dvlt pul
vahidini mhkmltmk, qiymtlri sabitldirmk, iqtisadiyyatda qurulu dyiikliklri aparmaq, iqtisadi artm srtini
sabitldirmk v baqa mqsdlr atmaa alr. znn
pul siyastini hyata keirmk n dvlt iqtisadi, hquqi v
inzibati idaretm metodlarndan istifad edir. Bu metodlar
mumi mqsd xidmt etslr d bir-birindn myyn qdr
frqlnir v hr birinin znmxsuz altlri vardr. qtisadi (v
ya dolay) metodlar iqtisadi subyektlr tam seim azadl
verir. Pul kredit siyasti vasitsil dvlt DM-a, qiymtlrin
sviyysin, investisiyalarn hcmin, faiz drcsin, valyuta
kursuna v s. tsir gstrir. nzibati v ya birbaa metodlarla
pul siyasti hyata keirrkn, dvlt iqtisadi subyektlrin
seim imkanlarn xeyli mhdudladrr. nzibati tnzimlnm
altlrin: kvotalar, lisenziyalar, gstrilr, qiymtlrin
dondurulmas, valyuta mhdudiyytlri, ticart lavlrini
son hdd lavlrinin myyn edilmsi v s. aiddir.
Hquqi tnzimlnm metodlar vasitsil dvlt iqtisadi
subyektlr n iqtisadi oyun qaydalarn myyn edir, bu
v ya digr iqtisadi proseslri tnzim edn qrarlar, srncamlar v s. qbul edir.
484

Dvltin iqtisadi siyastinin trkib hisssi olan pul

siyastinin hazrlanmas v hyata keirilmsi Mrkzi (Milli)
Bankn n mhm vzifsidir. Bu bankn srncamnda olan
sas tsir altlri aadaklardr: rsmi ehtiyat normalarnn
tnzimlnmsi, aq bazar mliyyatlar, faiz drcsil
manipulyasiya etmk, yni onu bu v ya digr istiqamt
dyidirmk.
Mrkzi (Milli) Bankn pul tklifin n gcl tsir
banklarn ehtiyat normalarn dyidirilmsi vasitsil hyata
keirilir. Bel ki, hr bir kommersiya bank z vsaitinin
myyn hisssini mtlq Mrkzi Bankda saxlamaldr.
Mrkzi Bank bu hissnin kmiyytini dyimkl kommersiya
banklarnn borcverm qabiliyytin v bununla da pul
tklifin tsir edir.
Aq bazar mliyyatlar da tdavld olan pul ktlsinin
tnzimlnmsind mhm rol oynayr. Bel ki, Mrkzi Bank
dvltin qiymtli kazlarn sataraq tdavldn pul gtrr, bu
kazlar almaqla tdavl pul keirir. Bu kazlarn sas
alclar is kommersiya banklardr. Kommersiya banklar bu
kazlar Mrkzi Banka satdqda onlarn pul ehtiyatlar v
borc vermk imkanlar artr v ya azalr. Bu mliyyatlar
nticsind is pul tdavl tnzimlnmi olur.
Mrkzi Bank trfindn hyata keiriln pul siyastinin
digr alti faiz drcsinin dyidirilmsidir. Bu proses diskant
siyasti d adlanr. Mlum olduu kimi, Mrkzi Bank
kommersiya banklarna borc verir. Bu borclarn mqabilind
ald faiz drcsi faizin uot drcsi adlanr. Bu drcni
dyimkl, Mrkzi Bank kommersiya banklarnn borc alma
v borc verm imkanlarna dyidirici tsir gstrir.
lkd bu v ya digr dvrd yaanan iqtisadi
vziyytdn asl olaraq, Mrkzi Bank ucuz v ya bahal pul
siyastini hyata keirir. Ucuz pul siyasti iqtisadi tnzzl v
yksk isizlik raitind hyata keirilir ki, sahibkarlar ucuz
485

v asan kreditdn istifad edrk faliyytlrini genilndirsinlr. Ucuz pul siyasti kommersiya banklarna da z
ehtiyatlarn artrmaa imkan verir v s. Bahal pul siyasti is
mcmu xrclri azaltmaq v inflyasiya srtini lngitmk
mqsdil hyata keirilir. Bu mqsdl aadak tdbirlr
grlr:
a) faizin uot drcsi artrlr. Bununla kommersiya
banklarnn Mrkzi Bankdan, sahibkarlarn is kommersiya
banklarndan borc almaq maraqlar mhdudladrlr;
b) Mrkzi Bank trfindn dvltin qiymtli kazlarn
sat hyata keirilck kommersiya banklarnn borc vermk
imkanlar mhdudladrlr;
c) Ehtiyat tlblri normas artrlaraq kommersiya
banklarnn borc vermk imkanlar mhdudladrlr v s.
Dvltin pul siyastin btn bazara tsir gstrn bu
mmi tnzimlmlrl yana, konkret kredit tmzimlmlri
d tsir edir. Bunlara misal olaraq istehlak tlblrin kreditin
hcminin mhdudladrlmas, bir borc gtrn n borc
hddinin myynldirilmsi v s. gstrmk olar.
lknin pul siyasti bdc v vergi siyasti il dqiq
laqlndirilmlidir.

XXII . MCMU NN
FORMALAMASI

486

 1. H
,
.
,
.

.

.
-
.
: ,
; - ;
; ;
; ; ;
.
1990- balayaraq


.
, mddti
.
0-
1-
.
0,5- ,
0,5- 0,8 , 0,8-
hesab olunur.
.
.

. , ,
487


.

. , ,
, ,
. .
.

.
-
. ,
,
- ,
, ,
. ,
,
,
.
, . .

,
.
,

ola
bilr. ,
,
. ,
, ,
.
,
, yi . halinin hyat sviyysi il sx bal olan
anlaylardan biri ail bdcsi anlaydr.
488

Ail bdcsi dedikd, ailnin glir v xrclrin

balans nzrd tutur. Ail bdcsi mhsul v xidmtlr
istehsalnn mhm rti olan insan amilinin formalamasnda
byk hmiyyt ksb edir. Al bdc glirlrinin mnblri
sonrak praqrafda nzrdn keirilck. Ail bdcsi xrclri
aadak istiqamtlrd hyata keirilir:
rzaq mhsullar ld etmk;
qeyri-rzaq mhsullar ld etmk;
mxtlif xidmtlrdn istifad etmk;
uzun mddtli istifad olunan ev yalar ld etmk,
mnzil kiraysini dmk v s.;
vergilri, borclar dmk, ym hyata keirmk;
2. G


.

. , (),
. . ,
,
. , , ,
.
,
cmiyt zvlrinin
.
, ,
.
,
.
, , , .
489


.
.
.

,
.

.
,
. , -
,
.

.
.

( )
.
.
,
. ,

, .


.
, , (
) ( )
.
. -


. ,
490

 .

.

.
glilr
hesab olunur. Bunlar -
.
.
, mlaka,
. -

. -
2-10 %,
50-60 %- .

. - (., ., .)
, .

.
tr
aqib nisbtn , yni
muzdlu iilrin pay yava artr.
..
,
.
,
.
,
, , ,
. ..
-
,
491

 .

.
, ..
,
.

,
.
, , .
.
()
.
.

(1917-1921- ),
(1966-1976- ) .
. ,

.
3. -

.


. , ,

.


.


492

 - .
.

. ,

.
- , in
mxtlifliyi
- .
, .

: ;
;
v ; -;
() .
.
,
.


. ( , 1876-1959-
).
20 %- 20 %-, 40
%- 40 %-, 60 %- 60 %-,
80 %- 80 %- 100 %- 100
%-
. Real hyatda bu mmkn olan hal
deyil. Glirin hams halinin az bir hisssinin lind
cmlmi olsayd, bu mtlq brabrsilik olard. Real
hyatda bu hal da mmkn deyil. Real hyatda mxtlif
amillrin tsiri nticsind aillrin glirlri mxtlif olur.
eyni
. ,
20 %- 5 %-, 40 %-
493

 15 %-, 60 %- 30 %-,
80 %- 50 %-, 20 %

80

60

40

lklrin mcmu glirlrind halinin pay

100

yrisi

20

20

40

60

80

100

kil 32.1
50 %- .

.
,
,
,
.

494

 (
1884-1945-
sdir) .
() ()
:

T
OEF

.
,
,

. 0 1 .

,
,
.
.
Sosial grginliyin yumaldlmasnda v glirlrin
formalamasnda sosial dalt prinsipin stnlk verilmsi
mhm hmiyyt ksb edir. Nzriyyilr sosial daltin
qrarlamasnn aadak istiqamti zr qruplarlar.
Nzriyyilrin bzilri bu prosesd libertarizm
konsepsiyasna stnlk verirlr. Bu konsepsiyann
trfdarlar xsusi mlkiyyt hququ da daxil olmaqla, frdin
azadlq hququna stnlk verirlr. Buna gr balanc
vziyytlrinin eyniliyi raitind rqabtli bazarlarda ld
olunmu amil glirlri, sosial daltliyi tmin etmy imkan
verir.
Utilitalizm konsepsiyasnn trfdarlarna gr cmiyytin ifah frdlrin uurlarnn mcmusudur v dvlt
mcmu nticnin maksimalla- drlmasnn qaysna
qalmaldr. Cmiyytin mcmu rifahnn maksimallamas
frdin rifah sviyysinin d maksimalladrr.
495

Eqalitarizm konsepsiyasnn trfdarlar is sas diqqti

frdlr arasnda milli glir b nzrdn keirilmsin
ynldirlr. Onlarn birinci yanamas cmiyytd btn
frdlrin brabr dyr malik olmas kimi humanist fikr
saslanr v bel hesab edirlr ki Milli lirin bls brabr
olmaldr
J.J.Russo v K.Marks bu konsep- siyann
trfdarlar idi.
Bu konsepsiyann digr grkmli nmayndsi Con
Roulzd gr cmiyytin rifah n pis vziyytd olan frdin
rifahndan asldr. Cmiyytin rifah is sonuncunun rifahnn
axladqda artr.
4. Y
-

.

.

.

.
.


. ,

u

.
, .

496

 . ,

, ,


.

.
-
.


.
.
.
.

, . ,

.

1
2

-
-
3
2
.
. , -
1975- 5500,
1980- 8414, 1987- 11600 .
1987- 16
.
Briyytin XXI sr qdm qoymasna baxmayaraq,
dnyann btn lklrind xeyli miqdarda yoxsullar vardr.
AB mt- xsislrinin hesablamalarna gr AB-da 49
mln-dan ox insan minimum sviyydn aa vziyytd
497

yaayr. Onu da nzr almaq lazmdr ki, AB-da yaay

minimumu digr lklrdn xeyli ykskdir.

- .
, 15-18
, -
. 50 %-
. 18 %-
. 1985 49,6 %, 1997- 77,6 % .

1992-
. 840 -
,
.

,
.

.
.
:
,
, ,
.
.
,
.
: ,
. .
, ,
baqa
.
498


.

.
,
, . .

.
16-18
.

,
.

.
. ,

(
) .
, . n
.

, -
.
Btn dnyada olduu kimi, Azrbaycanda da
yoxsullua qar mbariz Proqramlar trtib edilrk hyata
keirilmidir v keirilmkddir. Bu proqramlara mvafiq
olaraq, regionlarn sosial-iqtisadi inkiaf proqramlar da trtib
olunub yerin yetirilir. Hyata keiriln tdbirlr nticsind
hazrda yoxsulluun drcsi xeyli azalaraq 11%- enmidir.

XXIII
.

499

1. K

Tarixin gedii gstrir ki, mhsuldar qvvlrin
inkiaf il laqdar olaraq, myyn bir iqtisadi qurulu
daha mtrqqi digr bir sisteml vz olunur v ya iqtisadi
sistem znn aa mrhlsin keir. Bu keid iki yollatkaml v ya inqilab yolu il ba verir. qtisadi saslar
eyni olan iqtisadi sistemlrd keid tkaml yolu il ba
verir. qtisadi saslarn mxtlif olduu iqtisadi sistemlrd
is keid inqilab yolla ba verir.
Bu keidlrin ba verdiyi dvr is keid dvr adlanr.
Digr iqtisadi hadislr haqqnda nzriyyilrin baxlar
mxtlif olduu kimi, keid dvr v keid iqtisadiyyat
haqqnda baxlar da mxtlifdir.
Keid dvr haqqnda ilk fikri K.Marks Qota
proqramnn tnqidi srind sylmidir. Onun fikrinc,
kapitalizmdn inqilabi yolla sosializm kerkn, xsusi
keid dvrnn olmas zruridir. Bu dvrn zruriliyi
ondadr ki, yeni cmiyytin tsrrfat formalar kapitalizm
cmiyytinin hkmranl raitind ml glib inkiaf ed
bilmzdi. Bu fikir inzibati amirlik sistemindn bazar
iqtisadiyyatna kerkn d dorudur. Bel ki, inzibatiamirlik sisteminin hkmranl raitind zl mlkiyyt
saslanan tsrrfat formalar (zl mlkiyyt msislri,
fermer tsrrfatlar, liberal ticart v s.) mvcud ola
bilmzdi. Bel tsrrfatlarn meydana glmsi n keid
dvrnn olmas zruridir. Bu dvrd cmiyyt zvlri
hminin olkni iqtisadi v siyasi chtdn idar etmyi
yrnirlr.
Bzi nzriyyilr gr feodalizmdn kapitalizm
kerkn v htta azad rqabt bazar sistemindn
tnzimlnn bazar sistemin kerkn d keid dvr
500

mvcud olur v bu dvrn iqtisadiyyat adalanr. Bazar

sistemind tsadf olunan keid lokal v qlobal xarakter
dayr. Lokal xarakterli keid dedikd XX-srin 30-cu
illrind ayr-ayr kapitalist lklrind tnzimlnn bazar
sistemin keid nzrd tutulur. Qlobal xarakterli keid is
50-60-c illrd bir ox kapitalist lklrinin tnzimlnn
bazar sistemin keid idi.
Masir iqtisadi dbiyyatda iqtisadi transformasiya
mvhumlarndan daha ox istifad edilir. qtisadi
transformasiya da keidi ks etdirir v bu proses btn
olklri hat edir. Lakin lklrin iqtisadi inkiaf
sviyysindn asl olaraq transformasiya prosesi
mxtlifdir. nkiaf etmi bazar iqtisadiyyat lklri n
bu proses postsnaye cmiyytin keiddir. Bu cmiyyti
informasiyal
cmiyyt,
yni
iqtisadiyyat,
bk
iqtisadiyyat, thsil, elm bilik iqtisadiyyat v s. d
adlandrrlar. Bu cmiyytin xarakterin chti xidmt
sahlrinin stnlk ksb etmsi (ilynlrin 50%-dn oxu
bu sahlrd alr), frdlraras kommunikasiyann geni
yaylmas, thsil, elm v s. aparc rol oynamdr.
nkiaf etmkd olan lklr n transformasiya
inkiaf iqtisadiyyatna keiddir. Postsosialist lklri n
is transformasiya bazar tsrrafat iqtisadiyyatna
keiddir.
qtisadi dbiyyatda transformasiyann nv
frqlndirilir: epoxol (byk texnoloji inqilablarda
srtlnir), sistemlraras (inzibari-amirlik sistemi il bazar
iqtisadiyyat aras) v sistemdaxili. Bu zaman ictimai
hyatn btn trflrind (iqtisadiyyatda, siyastd,
ideologiyada v s.) sasl dyiikliklr ba verir. Mhsuldar
qvvlrin inkiaf il laqdar olaraq bu keid vvlki
dvrlrd tsadf olunmu keidlrdn sasl surtd
frqlnir. vvla keid dvr inqilabi yolla deyil, tkaml
501

yolu il hyata keirilir. Digr trfdn, bu lklrd

vvllr xsusi mlkiyytdn imtina edilib ictimai (sasn
dvlt) mlkiyytin keid ba vermidirs, indi
oxmlkiyytiliy keid ba verir. Nec deyrlr, inkarn
inkar prosesi ba verir v nticd yeni keyfiyytli keid
chd gstrilir. Bu dvrd mlkiyyt mnasibtlri il
yana, resurslarn blgs, istehsaln mqsdi v stimullar
v s. sasl srtd dyiir. nzibati-amirlik sistemindn
tnzimlnn bazar sistemin keid dvr d myyn vaxt
tlb edir. Bu keid dvr mhsuldar qvvlrin inkiaf
sviyysindn, mxtli sosial qruplarn, siyasi partiyalarn
mumi i mnasibtindn, cmiyyt zvlrinin iqtisadi
tfkkrndn, idar ednlrin bacarndan, beynlxalq
raitdn v s. Asl olaraq mxtlif ola bilr.
2. K

.
(- )

.
,
,
- .

.
.
,
. ,
. ,

. , ,
502

,
, ,
, ,
.
,

( ) . ,

.
.


.

, , . .

, ,
.
.

.
- t
,

. ,
()
,
.
- -,
, . .

.
.

503

.
.

.

.
, , ,
.
.
(
, , .)

. ,
, ,
.
- ,
.
, ,
. .
- .
-

.
,
. , 70
-
,
. ,


. ,
,
504


.
3. K


.

. ,


.
-
,
. ,
, , . .

.
,
.
,
,
.

.

(, , ,
.)
.
. ,
?, ? ?

505


.
() .

.
,


.
(
) .

.
,
() ,
.

.

,
,
.

.
,

.


.
.

. -

506

 . ,


.

. ,


,
.

.
-
, ,
. . , -
.
, (,
, .)

-
.

, ,
.


. ,
, ,
.
.
507

4. A



.
,
, .


20 %-
,

.

.
.


.
,
,
. ,

.
1990-1994-
.
- vziflrindn
,
, ,


508

 .
. ,


.
,
, .

.
-
.


.
. ,

.


.
,
.

.
, ,
, ,
, ,
,
.

.

, .
509


, . .

.

XXXIV
.

510

 1. B

,

.

,
. ,


.
. ,
n
.
lkd mhsuldar qvvlr inkiaf edir,
mulluq artr, .
,
,
.
, ,

.
, ,

. , , ,
.

olunduuna ,
.

.
. 511


.
,
n zruri ola

.
,
.

.
.

.
,
-

.
.


.
.
malik .
,
, , kapital
ttbiqi sahlri, mhariblr n canl mrmi
.
urunda
.
. ,

.
512


vvllrindn 90-c illr qdr davam etmidir. ,

,
.
,

.
,
. ,
50- hmin
. 60-70-

. 80- 40%-
edilirdi.
30-
.
2
,
5
3
.
5
.


. , 60-


.

. ,

.

. ,
513

 ,
. X
, xeyli
.
.
, . , , ,
- .
.
- .
-
.

,
sabitlmsi
n.
-
. -
-
, .
. - ,

.
3
,
4
. - ,
. ,

. in, , -

lar .
,
lr.
514

 la brabr
mbarizasi d mvcuddur. Bu mbariz bzi hallarda
onlar arasnda iqdisadi mhariblr sbb olur.

. , ,
,
. -
. , ( ),
( ),
( )
.
,
.
Masir dnya tsrrfatnn trkib hisslrindn biri d
postsovet lklridir. Bunlar kemi dnya sosialist tsrrfat
sistemin daxil olan lklr v kemi SSR-nin dalmas
nticsind siyasi mstqillik ld etmi dvltlridir. Bu
lklr d zlrinin iqtisadi inkiafnda bazar iqtisadiyyatna
stnlk verir. Bunlarn bzilrind bazar iqtisadiyyatna
keid baa atm, digrlrind is davam etmkddir.
,


.

.
,
.

. , ,
,
, . 515

 . ,
( ), (
), ( ) .
,
.
Masir dnya tsrrfatnn trkib hisslrindn biri
d postsovet lklridir. Bunlar kemi dnya sosialist
tsrrfat sistemin daxil olan lklr v kemi SSR-nin
dalmas nticsind siyasi mstqillik ld etmi
dvltlridir. Bu lklr d zlrinin iqtisadi inkiafnda
bazar iqtisadiyyatna stnlk verir. Bunlarn bzilrind
bazar iqtisadiyyatna keid baa atm, digrlrind is
davam etmkddir.
,


.

.
,
.
l .

.
,
. ,
,
,
- , ,
.
516

 . , , :
;
;
;
(
).
-
.
2. D

.
,
.
, - ,
, .
.

.
:
;
;
;
.

. -,
- ,
. .

.

517

larn .
-
.

,
.
n ,
.
.

,
, ,

.
.

.
misal olaraq
, ,
.
,
, :

;
;
;
v s.



.
,
,
.
518


.
, .
satclara
. Dempinq qiymtlri il
laqdar lklr arasnda bzn ticart mhariblrid
ba verir.
,
()
.
,
. ,
, -
.
. 40
, - .

.
, ,
.
, ,
.

, .
.
,
.
,
, .
.

. 519

 25-30 .
,
() n

. ,

.
3. B

, ,
,
.
.

. ,
,
.
.
, ,
.
.
()
.
, i, ,
, .
,

b . ()
m
.
m
.
520


.
.

etmir. B
,
.
,
.

, , .

, , .
,
,
,
.

. ,
, , ,
. ,
. ,
,
,
, .
,
.
bir sra
lklrin
.
521


.
.
60-
. 4
,
,
5

.

,
. ,
,
.


. - ,
,
.

.
.

. ,
,

.
, .


. .
522

 s in,
, - .

. Mxtlif lklrin
kapitallar iqtisadi layihlrin yerin yetirilmsind birg
itirak edirlr. Msln, Azrbaycan Beynlxalq mliyyat
irkti (AB) Xzr dnizinin Azrbaycan blgsind olan
enerji dayclarnn hasili v dnya bazarna atdrlmasn
hyata keirir. Bu irktin kapital mxtlif irktlrin
kapitallar nticsind yaranmdr. Bu irktlr d z pay
kapitallarna mvafiq olan mhsul (xam neft) mnft ld
edirlr.
.

.

, (,
.) - .

, -
- .

.

, , ,
.
.
.
.
523



m.
.

crtlnmsin ,
-
.
.
,
(, .)
. iii .
,
,
.
Msln, sver saatlarnn 40%-i Almaniya v Fransadan
glmi iilr trfindn hazrlanr.
,
,
.
nda ya

.

.
, .
, .

.
1979-
.
. 524


.

. (, ,
), ,
.


.
.
, . ,
,

.

-
,
.
. ,

.
-

.
.
:
1.
i
.
, , ,
.
2. ,
i .
525


.
3.
.
.
.
4.
i .
5.
.
, ,
- .

. -
.
.
. ,

.

.
.

.
-
. ,
,
.
.
.
,
.
i
,
526

 .

.
,
bunu
.
4. Q:

.
(
)
(, ,
.)
. ,
.

,
.
.

.
, ,
, ,

. ,
( ),

.
, ,
.
.
527

 .

.

. , ,
(7 %- ) .

,
.

,
.

.
.

. , ,
, , .
,
. ,

.
nin . ,
.

kskinlir. ,
, . .
528

 . , in 0,1
,
. ,
,
500 , 50 .

oxal.

XV
.
XARC
N
529

1. Xarici

c
c. Xarici tc ,
.
, c
.
c
. c
c
.
c c
c
c
. c c
-
.
c c
. ,
,
. lar ,

. c
c . ,
c di.

. , c ,
- c .
, c,

. ,

530

 c qalrl. c

.
.

c c
c. ,
c c .
c c .
c c
.
c c ,
, ,
. .
c c , , c
. c ,
,
. c c ,
, c , ,
.
c n
. ,
c ( )
. c c
c c c c
.
, c
c .
c c c .
, c .
( , , ) c
, c
. c , c
531

 ,
. c c
.
, c
, . c,
. c

. c c ,
c .
c c
. c c
.
c, c
.
.
c c .
c, , , c,
.
cat ,
. c,

.
c
c c c
. , c 70%- ,
15%- , .

. c c
. (2000-2001-c
dn) faliyytinddir.

c c c c
. 532


:
, , , ;
- ;
;
, c;
;
c, c , ;
, , ;
, , ,
;
c ,
.

c . c
, c
.
c .

c c .
c ,
.
c , .
c
, , c c
.
c 90 %-
c .
137 . ,
.
, -. ,
c c
, c
533

. c
c
, c ,

, c ,
.
Beynlxalq ticartin hyata keirilmsind Trans Milli
irktlr (TM) mhum rol oynayrlar. Onlar dnya
bazarlarnda ayr-ayr mhsullarn alq-satqsn z llrind
cmldirdiklri kimi ayr-ayr lklrin ideal-ixrac
mliyyatlatn da l keirmilr. XXI srin vvllri n
dnya taxl, kofe, qardal, me materiallar, ttn, dmir
filizi bazalarn 90%-i, mis v boksit bazarnn 85%-i, banan,
tbii kauuk v xam neft bazarnn 75%-i TM-in nzarti
altnda olmudur. AB-n ixrac mliyyatlarnn yars
Amerikal v xarici TM trfindn hyata keirilir.
Onlarn pay Byk Britaniyada 80%, Sinqapurda is 90%-
atr.
2. X c
c c,
. -
c c
c . c c
,
.
c c .
c
. c, (
) .

(c), c c .
534

c c, , c
.
c c
. c
() . Onlarn
fikrinc, dvlt xarici ticart himaydarlq etmlidir.
c c
. . ,
c c
. ,
c c c
. , , c c c, .
. , c
c c
. c c c
c .

. c c t
. ,
,
. ,
c
. ,
, ,
. c
c c .
. , c c

c.
, in
.

535

. c

.
,
. , ,
.
, ,
:
-
;
-
;
- .

, .

. ,
.

,
.

.

3. Ty ,

in ()
. y

. ,
( ),
, ( ) .
536

 , .
.
, .
si
- .
y (, , )
.
,
-
. y
,
.

, , ,
.

. , , ,
.
y
. ,
. ,


.
.

.

.

.
537

 10 %-
. ,
n
.

, , ,
.

. , . -
, y
.
y
: , , ,
,
, ,
, .
y
. ,
- .

.
y

. ,
.
, -
,
y
.
y
,
538

. , ,
, , , .
, ,
,
.


. ,
, y
.
,
.
,
, azad
,
. .

mqsdi,
,
.
y
,
, ,
. ,
,
, i
.

.

.


539

 .
,

.
. ,
,
.
,
y
() . ,
-
.
Masir iqtisadi dbiyyatlarda tdiyy balans
aadak blmdn ibart olduu qeyd olunur:
a) cari mliyyatlar balans-mt v xidmtlrin
mbadil prosesini, hminin, birtrfli birdflik dmlri
ks etdirir;
b) kapital mliyyatlar balans-xarici aktivlrin
alnmas v satlmas, uzunmddtli borclarn verilmsi
v alnmas ks etdirir;
c) kommersiya faliyyti il bal olmayan
mliyyatlar, rsmi beynlxalq ehtiyyatlar zr
hesablamalar. Bunlar tdiyy balans saldosunu
tarazladrmaq n hyata keirilir. Bu mqsdl qzl
sat, yeni kreditlr zr faizlrin dnilmsi vaxtnn
uzdlmas tdbirlri hyata keirilir.

Tdiyy balansnn nmunsi

540

 Ad

Mbli
pul
vahidi

Cari mliyyatlar hesab:

1) mt ixrac;
2) mt idxal;
3) xarici ticart balansnn
saldosu.
Xidmtlr hesab:
4) xidmtlr ixrac;
5) xidmtlr idxal;
6) mt xidmtlr balansnn
saldosu.
nvestisiyalar:
7) investisiyalardan
xalis
glirlr;
8) xalis pul krmlri;
9) cari mliyyatlar zr
saldo.
Kapitaln hrkti hesab:
10) gln kapital;
11) gedn kapital axn;
12) kapital hrktinin balans.
Ehtiyatlarn hesab:
13) rsmi ehtiyatlar;
14) tdiyy balans saldosu.

Saldo
pul
vahidi

250
-500
-250

90
-40
-200

-10
-190

200
-60
-50
50
0
Cdvl 35.1

541

XVI . BEYNLXALQ A

1. V

beynlxalq
.

.
, .
, , mzmun
. , - m,
A , Tiy , . ,

baa dlr. , ,
, ,
.
.

,
.


il .
.
lknin v
() .

, .
,

. 60 .
,
,
542

 .
, 60
.
,
:
q; q;
, ,
q; q.

nin .
,
,
, ,
.

. , , (
) .

, .
,
.
, - (
)

()
. .
:
,
; , ,
. .

.
543


.


.
-

.

.
at
. ,
10-15

.

.

2. V

, , ( )
.
() ,
.
,

.

.
c : ,
. , 1 = 1,05 $ . ,
.
, 1 = 0,8 .
544


. ,
, .
. ,
,
. ,

. , ndan

.

edi. ,
nn
. nn

.

. 15
.
, , , , ,
, , , , , , ,
(60,2 %), , , . ,
1 , 1 ,
1 , -. ,
15
. 15 ,
,
.
,
- 40 ,
40 . , 1 =
1 (40 : 40). ,
.
-
545

. ,
.
()
.
.
,
, . -
. ,
v - . .
, .
.

.
n .
.
.

,
.
,
.

, -, ,
.
, ,
:
) ,
;
) -
;
) ,
() .
546


. , ,
.
1. ,
. ,
,
,
.
.
. ,

, ,
.
2.
. , ,
. ,
,
.
,
.
,
.
3. . ,

.
,

ckdir.

,
.
,
,
.
547

4. ,
(
dir)
.
,
. yi,
.

.

.
5. .
,
.
.
6.
.

.
i.
7.
.
.
. , ,
.
.

. ,
,
,
.

() c
- . ,
548

 c
, .

c
, , c .

. (yumaq) c ()
. , ,
, .
, . C ()
- ()
.
.

3. V
.

, -
. C, -
,
.
c
.
. , ,
, ,
,
.
,
549

 , c .
,
() .

. , ,
- -,
.

,
.

, .

- .
, .
,
zrurti yaradr.
.
-
.
-
.
n
. 1867-c
, .

:
-
;
-
;
550

-
;
-
( )
.

1879-c 1934-c .

. , ,
.
, - 113,0016 ,
23,22 .
c c
.
c
.
, - ,
. ,
.
, , c ,
.
1922-c

c
. c
. c
. -
,
c . ,

.
30- in ,
,
551

 . 1929-1936-
- .
-
1944- -
() .
:
1. (BVF)
- .
s
- .
2. - .
- . -
,
.
3.
. .
(31,1 ) 35 .

.
4.
.
M
.
, -
.
,
( 10 %-
- ). ,
( ),
. ,

.

c
552

 il baldr . 1949-c
- 50 %- ,
70 %- (22 ) c.
, -
iqtisadi v siyasi .
70-c .

,
, , c ,
.
. c
.
.
1971-c .
, 30 1973-c
.

. 1976-1978-

.
,

.

.
, ()
.

.
,
, .

553

.
. ,
, S (
- ) . S

. ,
.
, .
,

(-) u .
, (, , .)

. (,
, , , .)
(
);
.
la
. , 38
, 13
.

4. B -

.
, , ,
,

. ,
.
, .
554

 50-
. ,
-
. 70-


.
,
. , , :
) c ,

;
)
;
)
dil ;
)
.
.
,
.
c c .

. , ,
, c c ,
.

,
.

-
. (),
() ,
555

 n .
- -
, .
() 1944- () .
, -
, i

. - ,
. ,

.
250
, lr
100 .
,
70-85 %-
.
( 20 %- , 6%-
, 6 %- )
60 %- 24 ,
40 %- .
25 %- .
125 %- .

.
.
, .

.
:
) c
;
556

) d
() ;
) c c
;
)
. .
-i :
) ,
, c
;
) ,
;
c) ,
;
) ,

.
- ,
( ) - .
,
, - ,
.


().
(), ()
- () .
- dr
. ,

n
. ,
.

557

-
.

. .
- -
. - ,
-
.

, 15-20 ,
.
, ,
- ,
.
.

, .
, ,
, ,
.

n
. ,
.

. , 1800-
1:3 1900-
1:10, 1930- 1:30, 90-
1:74-, 1:83- brabr .
- ,
.

XXXVII FSL. AZRBAYCAN DNYA

TSRRFATI SSTEMND
1. Azrbaycann beynlxalq iqtisadi mnasibtlrinin
558

formalamasnn sas istiqamtlri

razisin v halisinin sayna gr Azrbaycan Respublikas dnya tsrrfat sistemind nisbtn kiik kiy
malikdir. Buna baxmayaraq bu tsrrfat sistemind onun
znmxsus yeri vardr. Corafi yerlmsin v nisbtn
zngin enerji dayclarna malik olduu n lkmiz
dnyann iqtisadi hyatnda myyn rol oynayr. Bel ki,
imal-Cnub, rq-Qrb nqliyyat dhlizi zrind yerldiyi
n Azrbaycan bu corafi mkanlarn laqlndirilmsind
mhm rol oynayr. Byk pk Yolunun bu razidn kemsi
Azrbaycann dnyann mxtlif lklri il iqtisadi laqlrd
olmas tarixinin ox qdim zamanlardan balandn xbr
verir.
Tqribn iki sr yaxn dvr rzind Azrbaycann digr
lklrl laqlri ar Rusiyas v SSR adlanan mkan vasitsil hyata keirilmidir. XX srin sonlarnda siyasi mstqillik
ld etmi Azrbaycan Respublikas dnya tsrrfat sistemin
daxil olan bir ox lklrl iqtisadi laqlrini mstqil olaraq
hyata keirmy balamd.
qtisadi laqlr vasitsil Azrbaycann dnya iqtisadiyyatna inteqrasiyas onun iqtisadi imkanlarndan, corafi
mvqeyindn daha smrli iqtifad etmklrl milli iqtisadi
inkiaf etdirmy imkan verir.
Bazar iqtisadiyyatna keidl laqdar Azrbaycan
iqtisadiyyatnda hyata keiriln qurulu dyiikliklri onun
dnya tsrrfatna daxil olan iqtisadi laqlri d
genilndirmy imkan verir. Azrbaycann bu lklrl
iqtisadi laqlri uzun mddt sasn mt mbadilsi
formasnda hyata keirilmidi.
Siyasi mstqillik ld etmi lkmizin digr lklrl
iqtisadi laqlrin yeni istiqamtlrin kapital ixrac, iqtisadi
inteqrasiyas v i qvvsinin miqrasiyasn aid etmk olar.
559

Mstqilliyin ilk dvrlrind Azrbaycan sasn kapital idxal

edn lk idi. 2003-2008-ci illrd iqtisadiyyata investisiya
qurulular 38 milyarad dollar olmudur ki, bunun da 27
milyard dollar xarici kapital idi. dxal olunan kapital sasn
enerji dayclarnn hasilat sahsin ttbiq olunurdu. Bu
sahd ld ediln nailiyytlr iqtisadiyyatn digr sahlrinin
dirlmsin sbb olurdu. 2000-ci illrin vvllrindn
balayaraq xarici kapital infrasturuktur, knd tsrrfat v s.
sahlrind d ttbiq olunmaa baland. Bel ki, 2003-2008-ci
illrd qeyri-neft sahlrin kapital qoyulular 6,2 df
artmdr. 2003-c ild bu sahlr mumi kapital
qoyulularnn 26,8 %, 2008-ci ild is 69% ynldil- midir.
Hmin illrdn balayaraq Azrbaycan kapital ixrac etmy d
balad.
Digr lklrl iqtisadi laqlrin istiqamtlrindn biri
d iqtisadi inteqrasiyadr. Bel ki, Xzr dnizinin Azrbaycan
blmsindn enerji dayclarnn hasilat v dnya bazarna
atdrlmasnda xarici kapitalla yana Azrbaycan kapital da
itirak edir. Msln, Azri-raq -Gnli yatana ttbiq
olunan kapitaln 34,13 % BP (operator) irktin, 10%
ARDN-, 10,28% - Unosal, 10%-i NPEX v baqa irktlr mxsuslar. Milli Kapital Bak-Tiflis-Qars dmiryolunun
kilmsi v digr layihlrd itirak edir.
Azrbaycan Respublikasnn dnya tsrrfatna daxil
olan lklrl iqtisadi laqlrin istiqamtlrindn biri d i
qvvsinin miqrasiyasdr. Bu proses hm respublikadan digr
lklrl ilmy getm, hm d lkmiz ilmy glmyi
hat edir. Bel ki, xarici kapital lkmiz glrkn z il
myyn qdr i qvvsid gtirir. Budan baqa digr
lklrdn d leqal v qeyri-leqal yollarla lkmiz glrk
iqtisadiyyatn mxtlif sahlrind ilynlr vardr.

560

Azrbaycan Respublikasnn vtndalarnn myyn

hisssi digr lklrd (xsusn Rusiya Federasiyanda)
faliyyt gstrrk z aillrinin yaayn tmin edirlr.
Siyasi mstqillik ld edildikdn sonra Azrbaycan
Respublikasnn xarici lklrl iqtisadi laqlri hat edn
xarici iqtisadi siyast sasn aadak istiqamtlrd hyata
keirilir:
a) xarici ticart siyasti;
b) dni balans siyasti;
c) xarici investisiya siyasti;
d) xarici yardm siyasti
Azrbaycan Respublikasnn xarici iqtisadi siyastin sas
istiqamtlrindn biri dni balans siyastidir. Bu balans
myyn dvr rzind (il, 6 ay, 3 ay) lknin digr lk il
apard iqtisadi mliyyatlarn cmini znd ks etdirir.
BVF-nun myyn etdiyi qaydaya sasn bu balansda
aadaklar ks olunur:
a) Azrbaycanla xarici lklr arasnda ba vern mt,
xidmt v glirlr zr btn mliyyatlar;
b) Azrbaycann digr lkl v beynlxalq tkilatlar
qarsndak hdliklri v s.
O dni balansnn tnzim olunmasda BVF-nun
myyn etdiyi qaydalar sasnda hyata keirilir.
Xarici iqtisadi laqlrin istiqamtlrindn biri d xarici
investisiya siyastidir. Bu siyastin saslar 1992-ci ild qbul
edilmi Xarici investisiyann qorunmas haqqnda AR
qanunu il myyn olunmudur. Bu qanunda lky xarici
investisiyalar clb etmk mqsdil onlar n myyn
gztlr nzrd tutulmudur. Msln, mnft vergisi
gztl myyn edilir. Maddi istehsal sahlrind faliyyt
gstrnlr iki il (knd yerlrind 3 il) mnf vergisindn azad
olunur, msisnin ehtiyat fonduna ayrmalar vergidn azad
olunur v s. Btn bu v digr gztlr lky xarici kapital
561

axnnn gclnmsin sbb olmudur. n ox investisiya

xarici kapital n stfli olan neft hasilat sahsin
ynldilmidir. Bu sahy xarici kapital axn bu sah il
yana digr sahlrd d (xsusn infrastruktur) faliyytin
dirlmsin, sonra is srtli inkiafna sbb olmudu.
Azrbaycan Respublikasnn dnya tsrrfat sistemin
daxil olan lklrl iqtisadi laqlrin ml glmsi v
genilnmsind xarici yardm siyasti d myyn rol
oynayr. Xarici yardm siyasti beynlxalq tkilatlardan v
dvltlrdn yardmlarn alnmas v istifad edilmsi tdbirlrini hat edir. Bu yardmlar sasn lkmizd bazar
iqtisadiyyatnn keidl laqdar hyata keiriln iqtisadi
islahatlarn ba tutmasna xidmt edir. Bu yardmlar, hminin,
milli valyitann sabitliyinin tmin olunmas, milli mdafini
mhkmlndirilmsi v s. mqsdlrl d gstrilir. Avropa
birliyinin TASS proqram lkmizd dvlt msislrinin
yenidn qurulmas, zl blmnin, knd tsrrfatnn,
infrastruktur v s. inkiaf mqsdlrin xidmt edir.
2. Xarici ticart siyasti v xarici ticart laqlri
Azrbaycan Respublikasnn dnya tsrrfatna daxil
olan lklrl iqtisadi laqlrin mhim istiqamtlrindn
birid xarici ticart laqlridir. Xarici ticart laqlri sasn
yeni maliyy mbilrin yaradlmas v iqtisadiyyat lazm olan
mhsullar v xidmtlrl tmin edilmsin xidmt edir.
Siyasi mstqillik ld etdikdn sonra xarici ticartin
gclndirmk mqsdi il myyn qanunlar qbul edilmidir.
Bunlara AR-da xarici ticartin smrliliyinin artrlmas
tdbirlri haqqnda 10/I-1994, AR-nn xarici ticartinin
srbstldirilimsi haqqnda 5/IV-1994 v baqalarn gstrmk olar.
562

Bazar iqtisadiyyatna keidl laqdar xarici ticartin

liberalladrlmasna baxamayaraq real hyatda dvlt xarici
ticart bu v ya digr drcd mdaxil edir. Bu mdaxil
sasn gmrk tariflri vasitsil hyata keirilir. Bu mqsdl
20 iyun 1995-ci ild Gmrk tarifi haqqnda AR Qanunu
qbul edilmidir. Bu qanunda gmrk tariflrinin formaladrlmas v ttbiqi, hminin Azrbaycan Respublikasnn
gmrk srhddindn ken mallardan rsum tutulmas
qaydalar myyn edilmidir. Qanunda myyn ediln
gmrk tariflrinin mqsdi aadaklardr:
- idxaln mt quruluunu smrldirmk, yni
iqtisadi inkiaf n daha lverili olan man v avadanlqlarn
xsusi kisin stnlk vermk;
- Azrbaycan Respublikasi sazisind mallarn gtirilmsi v xarlmasnn valyuta glirlri v xrclrinin lverili
nisbtini tmin etmk;
- valyuta srvtlrinin respublikann gmrk razisin
gtirilmsi v xarlmas zrind smrli nzartin tmin
edilmsi;
- iqtisadiyyatn xarici rqabtin mnfi tsirindn qorumaq
v onun dnya tsrrfatna smrli intiqrasiyasna rait
yaratmaq v s.
Gmrk tarifi Azrbaycan Respublikasnn gmrk
srhddindn keiriln mallara ttbiq edilir v idxal v ixrac
gmrk rsumlar drclrinin mcmusudur.
dxal v ixrac gmrk rsumlarnn drclri v lverili
ticart rejimi ttbiq olunan lklrin siyahs Nazirlr Kabineti
trfindn myyn olunur. lverili ticart rejimi ttbiq
olunmayan lklrin mallarna v lk mnyi myyn
olunmayan lklrin mallarna idxal gmrk rusumlarnn
drclri iki df artq myyn olunur.
Azrbaycan Respublikasnn iqtisadi mnafelrini qorumaq n idxal ediln mallara mvqqti olaraq aadak
563

xsusi nv rsumlar ttbiq oluna bilr: xsusi rsumlar,

antidempinq rsumlar, konpensasiya rsumlar.
Azrbaycan Respublikasndan ixrac olunan mallar gmrk ixrac rsumuna clb olunmurlar.
Yuxarda qeyd olunduu kimi Azrbaycan Respublikasnn dnya tsrrfatna daxil olan lklrl iqtisadi
laqlrin sas formalarndan biri xarici ticartdir. vvllrd
yrndiyimiz kimi xarici ticartin zruriliyi lknin iqtisadi
inkiaf sviyysi, tbii corafi mhit v s. kimi amillrdn
asldr. A.Smitin qeyd etdiyi kimi xarici ticart onu hyata
keirn btn lklr n faydaldr. Azrbaycan Respublikasnn xarici ticarti d milli iqtisadiyyatn mnafeyin
uyun hyata keirilir.
Azrbaycan Respublikasnn xarici ticart dvriyysi hr
il xeyli artr. Bu artm aadak cdvld aydn hiss alunur
(mln AB dollar): Cdvl 37.1
llr
200

Dvriyy
2917,3

dxal
1172,1

xrac
1745,2

Saldo
573,1

200

8558,4

4211,2

4347,2

136,0

200

11638,9

5266,7

6372,2

1105,2

200

11771,7

5713,5

6058,2

344,7

20

54922,8

7166,6

47756,2

40589,6

0
5
6
7

08
2007-ci ild Azrbaycan Respublikasnn rezidentlri v
qeyri-rezidentlri trfindn 137 lk il aparlm xarici ticart
mliyyatlarnn mbli-11,8 milyard AB dollar olunmudur. Hmin ild ixrac 6,1 milyard, idxal -5,7 milyard, saldo
564

is 344,7 mln. dollar tkil etmidir. Xarici ticartl 4020

hquqi v 10160 fiziki xs mul olmudur.
2008-ci ild idxaln 67,3% uzaq xarici lklrl, 32,7%
is MDB lklril hyata keirilmidir. xracn is 96,6%
uzaq xarici lklrl, 3,7% MDB lklri il olunmudur
xracatn 85%-dn artn mineral xammal tkil etmidir.
dxalatda is man v mexanizmlr, elektromexnika
avadanl, nqliyyat vasitlri, metallar v s. stnlk ksb
etmidir. Azrbaycann xarici ticarti msbt saldoya malik
olsa da onun smrliliyi nisbtn aadr. nki ixracatda
mineral xammaln xsusi kisi ox ykskdir. Bu disproporsionalln azaldlmasnda neft emal, neft-kimya sahlrinin inkiaf mhm rol oynaya bilr. xracatda hazr
mhsulun xsusi kisinin artrlmasnda yngl v yeyinti
sahlrinin inkiaf, yeni texnologiyalarn ttbiqi d myyn
rol oynaya bilr.
3. Azrbaycan v beynlxalq iqtisadi tkilatlar
Azrbaycann dnya tsrrfatna inteqrasiyasnda, bu
tsrrfata daxil olan lklrl iqtisadi v digr laqlrin
genilndirilmsind mxtlif beynlxalq tkilatlara daxil
olmas da mhm rol oynayr. Buna gr d Azrbaycan
Respublikas siyasi mstqillik ld etdiyi dvrlrdn
balayaraq mxtlif beynlxalq tkilatlara zv olamaa
balamdr.
Siyasi mstqilliq ld etdikdn sonra Azrbaycan
Respublikasnn birinci df zv olduu beynlxalq tkilat
slam Konfrans Tkilatdr. 8 dekabr 1991-ci ildn Azrbaycan bu tkilatn zvdr. 50-dn artq mslman lksini
znd birldirn bu tkilatn slam nkiaf Bank v slam
hmrylik fondu Azrbaycanda bir sra iqtisadi layihlrin
hyata keirilmsind itirak edir. slam Konfrans Tkilatna
565

mxsus kapital sasn meliorasiya v su tsrrfat sahsin

ynldilmidir. Mil-Mugan kollektorunun v Samur-Aberon
kanalnn yenidn qurulmas kapitaln itirak vasitsil hyata
keirilir.
Azrbaycann dnya iqtisadiyyatna inteqrasiyasnda
qtisadi mkdalq Tkilat da mhim rol oynayr. Bu
tkilat 1992-ci ilin fevralnda yaradlm v Azrbaycann
nisbtn yaxn qonu mslman lklrini znd birldirir.
Bu tkilat da bir sra iqtisadi layihlrin hazrlanmasnda v
onlarn yerin yetirilmsind itirak edir.
Azrbaycann dnya iqtisadiyyatna inteqrasiyasnda
onun Beynlxalq Valyuta Fonduna v Beynlxalq Yenidnqurma v nkiaf Bankna zvly d mhm rol oynayr. Bel
ki, bu beynlxalq tkilatlar onlara daxil olan lklr arasnda
valyuta mnasibtlrinin tnzimlnmsi, onlara uzunmddtli
borclarn verilmsind fal itirak edir. Azrbaycanda hyata
keiriln bir ox iqtisadi layihlr bu tkilatlarn verdiklri
kreditlr hesabna hyata keirilir.
Kemi SSR-y daxil olan bir ox respublikalar
birldirn Mstqil Dvltlr birliyi (MDB) tkilat da bu
lklrin iqtisadi laqlrinin tnzim olunmasnda myyn rol
oynayr.
Azrbaycan Respublikas 1993-c ild yaradlm Qara
Dniz qtisadi mkdalq Tkilatlarnn tsisilrindn
biridir. Azrbaycan Respublikas, Grcstan, Ukrayna,
Moldaviyann daxil olduu GUAM tkilatnn da tsisilrindn biridir. Bu v digr iqtisadi tkilatlar vasitsil
Azrbaycan Respublikasnn dnya tsrrfatna inteqrasiyas
getdikc genilnir.
Azrbaycann dnya tsrrfatna inteqrasiyasnda onun
mumdnya Ticart Tkilatna daxil olmas da ox mhm
rol oynaya bilr. O, bu tkilatn iind 1993-c ildn mahidi kimi itirak edir. Bu tkilata zv olman trfdarlar v
566

leyhdarlar arasndak mnasibtlr hl d davam edir.

Trfdarlarn fikrinc bu tkilata zvlk lky kapital axn
xeyli genilndirck, keyfiyytli mhsul v xidmtlr idxal
artacaq v s. leyhdarlar is iddia edirlr ki, ticart rejiminin
lv olunmas is iqtisadiyyatn myyn sahlrin mnfi tsir
edrk onlarn xarici kapitalndan asl vziyyt dmsin
sbb ola bilr.
Azrbaycann dnya iqtisadiyyatna inteqrasiyas beynlxalq ictimai mk blgsnn stnlklrindn istifad edrk
znn milli srvtlrindn daha smrli istifad etmy nail
olmudur. Bunun nticsind iqtisadiyyatn mxtlif sahlrind xeyli nailiyytlr ld etmidir. Bu nailiyytlr makroiqtisadiyyatn sas gstricisi olan DM-un daha dorusu
adambana dn DM-un hcminin artmasnda hiss etmk
olar. Bel ki, 1998-ci ild adambana dn DM 570 AB
dollar olduu halda 2008-ci ild bu rqm 5404 dollar
olmudur. 2003-2008-ci illr rzind adambana dn DMun nominal hcmi be df artmdr. Bu artmla laqdar bu
dvrd lkmizd yoxsulluun sviyysi 44,7%-dn 13,2%-
enmidir.
Hyata keiriln tdbirlr nticsind lknin milli
thlksizliyi, o cmldn rzaq thlksizliyi xeyli mhkmlnmidir. 2010-cu ilin iyunun vvli n lknin qzlvalyuta ehtiyatlar 23 milyard AB dollar olmudur ki, bu da
lknin xarici borcundan (3,4 milyard) alt dfdn oxdur.
Azrbaycan znn dnli bitkilri olan tlbatnn 76%-ni, qu
tin olan tlbatnn 74%-ni t olan tlbatn 94%, kr
yana olan tlbatn 83%-ni z istehsal hesabna dyir.
kr, trvz, meyv istehsal is z tlbatndan oxdur.

567

XVI .

1. Q
,
krs.
. , ,
, ,
.
, nlar
.
. q () . Qlobal problemlrin yaradlmasnn sas sbblri
insanlarn tbitl v z aralarnda olan mnasibtlrdir.
. ,
. , , v s, ,
, .
,
.
. ,
.
,
, .
568

Hmin
, . .

.

, . -

.

k . ,

. -
.
, ,
. .
,

.
,
.
, ,
. ,
, . ,
50
, 100-
.

. ,
.
hmin
.

, . ,
569


. ,
.
,
,
. ,
i.
, 2-3
12-15 . 30-40 ,
3 1-2
.


, ,
l .
, -
250
360 a
.
30-40 %-, , 20-25 % -i,
, 15-25 % -i
.

z tsirini gstrir.

.
. ,
i
. ,

. 100
.
.
570

 ,
c .

, .
300
. 3-5
. ,
, ,
. ,
26
. 2
.
- .
. 2000-
1900- 6,5 .
0,6
10-20
.


.

.
.

- . ,

. ,
, ,
. ,
, .
zlir
571

onlar arasndak ziddiyytlr kskinlir.

.
.
, , ,
,
, .
,
,
, , , -
.
,

. , ,

, -
.
,

.
.
i
.
-
-
s .

laqdar . , 1800-

, 1900- 1:10,
1:83 .
, 30 .
572

 24 (80 %-) 20 %-
25-30 . - 20
%- 80 %- 160-170
. (,
.) .
l -
. ,
, , , . .
,
. ,
,
. ,
artr.

.
.
, ,
2 , 1,2
1 .

, -

.
, ,
. in
,
. 30 %-
- .

. ,
.
,
.
573

, i
, .
, ,
.
-
(, , .)

.
( v)
. , KV
mlumatlarna gr 2
. l aid
et .
-
, (-, ,
.) .
pisl .
.

2. Q
,
, . ,

. Hmin problemlrin
.
,
,
,
(, , lq . ), ,
,
.
hyatlarn s .
574

 ,
, .
. ,

qaydb .
-
,
. .
,
,
.

.
. ,
l
. ,
. , ,
.
,
. ,
-
.
- .
- ,
,
.
. , ,

, i ,
i
.
,
575

.
, -
. -

. ,
i ,

.


. ,

,
.
, i
, -
.

,
.

.
.- ,
,
,

.


y .
y o cmldn
15-
.
576

 3. Q v Azrbaycan

.
, .

. ,
.
yirmi
20 %-
. i
,
.
,

.
,
. Son illrd bu
geriliklrin xeyli azalmasna baxmayaraq, ksriyytin
vziyyti hl d lazm sviyyd deyildir.
,
. -
, ,
. , i


.
-

.
,
nn nticsidir.

577

. ,
.
,

.

.
, .
2015-
.
2003-2005-

.
, 50 %-
.
.
- , regionlarn sosial-iqtisadi inkiaf, ,
.


.

578

SZLK

Aq qiymtli kazlar bazarnda mliyyatlar mrkzi dvlt banknn tdavld olan pulun miqdarn
artrmaq (azaltmaq) mqsdil qiymtli kazlar almas
(satmas).
Aq iqtisadiyyat - milli iqtisadiyyatn dnya tsrrfat
laqlrind, beynlxalq mk blgsnd maksimum itiraka
ynmlnmsi.
Aqrar siyast-hm knd tsrrfat qiymtlrin v
fermer glirlrin maddi yardm etmk yolu il aqrar sektor
nmayndlrinin iqtisadi maraqlarnn mudafisin, hm d
fermalarn brldrlms v mexanizasyasnn tqdr edilmsi
yolu il knd tsrrfatnn smrliliyinin artrlmasna
ynldilmi siyastdir.
Allokasiya - nemtlrin frdlr v ya istehsal amillrinin
sahlr arasnda myyn blgs.
Allokativ smrlilik - mhdud resurslarn onlarn son
istifadsi istiqamtind optimal yerldirilmsidir ki, bunun
nticsind istehlak tlbin n yax mvafq olan mt v
xidmtlr istehsal olunur. Bu, btn bazar qiymtlri v
mnftlrin sviyysi istehlak tlbi strukturuna mvafq
olanda ld olunur.
579

Alternativ msrflr - myyn nemtin istehsalna srf

olunmu amillr hesabna istehsal oluna bilsi nemtlrin
dyri.
Amilin mhsul hddi qiymtliliyi - amilin mhsuldarlq
hddinin dyrlilik ifadsi
Amilin orta mhsuldarl - mumi istehsaln istifad
olunan amilin hcmin nisbti.
Amilin son hdd mhsuldarl - istehsala lav amil
vahidinin clb edilmsi zaman mumi istehsaln artmas.
Amilin son hdd mhsulundan son hdd sat pulu lav amil vahidinin istehsala clb olunmas zaman mumi
sat pulunun artmas.
Amil son hdd xrci - istehsala lav amil vahidinin
clb edilmsi zaman mumi msrflrin artmas.
Amirlik iqtisadiyyat - cmiyytin tsrrfat hyatnn
dvlt mlkiyytin, mrkzi planladrmaya v inzibati idaretm vasitlrin saslanan tkili sistemi.
Amortizasiya (dni) - sas fondlarn dyrinin onlarn
istismar prosesind tdricn hazr mhsulun dyrin
keirilmsi.
Antiinflyasiya siyasti - inflyasiyann qarsnn alnmas
v aradan qaldrlmas n tdbirlr sistemi.
Antiinhisar siyasti - inhisarlarn, birlm v
udmalarn, kartellrin, ticartin mhdudladrlmas zr
razlamalarn tnzimlnmsind ifad olunan siyast,
praknd
qiymtlrin
a
antirqabt
praktikasnn
dstklnmsi siyasti.
Akar olmayan (qalmaz) msrflr - firmann mhsul
istehsal il laqdar z resurslarndan istifad il bal olan
alternativ msrflri; firmann resurslarnn icary verildiyi
(yaxud satld) tqdird ld oluna bilck glir itkisindn
ibartdir.
580

Azalan son hdd mhsuldarl qanunu - texniki trqqi

olmadqda myin optimal kapital tminatna atldqdan sonra
istehsal amillrinin birinin artmas dyin amilin mhsuldarlq
hddinin azalmas il mayit olunur.

Bank - myyn olunmu mddt pul mantlrini

qbul edn, hminin kredit (borc) vern maliyy tkilat.
Bank Mrkzi - lknin pul-kredit tnzimlmsi
hququna, pul emissiyasna, valyuta kursunu tnzimlmy,
lknin qzl valyuta ehtiyatlarn saxlamaa inhisar hquqa
malik sas bank.
Banklar kommersiya - pul vsaitlrinin clb edilmsi v
qaytarlma v dnilm rti il z adndan yerlidirilmsi
mqsdil yaradlan universal kredit tkilatlar. Bu banklar
mtrilrin tapr il valyuta, qiymtli metallar, qiymtli
kazlarla mliyyatlar hayata keirir, mtrilr kassa
xidmti gstrir, qanunun yol verdiyi digr mliyyatlar aparr.
Banknot - Mrkzi bank trfindn buraxlan v lknin
pul tklifinin bir hisssini tkil edn nd kaz pul.
Barter - bir iqtisadi nemtin baqa birisin
dyidirilmsi.
Bazar : Satc v alclara qarlql lverili svdlr
hyata keirmk n laqy girmy imkan vern sosialiqtisadi institut;
Bazar :
(qtisadi institut,) satc v allara qarlql
lverili svdlr hyata keirmk n laqy
girmy imkan verir;
tsrrfat subyektlri arasnda rqabt laq
formas, bu zaman eyni bir mtnin qiymti tez
brabrlmy meyilli olur;
581

alq-satq aktlarnn mcmusu, konkret mtnin

satcs v alcs arasnda svd aparmaq n
yer.

Bazar qiymti - bazarda satc v alc arasnda z

mqsdlrin atmaa chd etmlrinin gediind formalaan
qiymt.
Bazar iqtisadiyyat - xsusi mlkiyyt, seim
azadlna v rqabt saslanan sistem, xsi maraqlara
syknir, hkumtin rolunu mhdudladmr.
Bazar imtinalar - bazar mexanizminin myyn
raitd Pareto zr faydalln ld olunmasn tmin ed
bilmy qabil olmamas.
Bazar seqmenti - tlb elastikliyi il frqlnn alc
qruplarnn mkanda v ya zamanda ayrlmas.
Bazarn infrastrukturu - mt bazar, kapital bazar v
digr bazarlarn normal faliyytini tmin edn idar, tkilat,
dvlt v kommersiya mssislri v xidmtlrin mcmusu.
Bazarn iflas - resurslarn optimal yerldirilmsin nail
olmaq mmkn olmayan vziyytdir - bu, inhisar, ictimai
nemtlr, xarici effektlr informasiyann asimmetrikliyidir.
Istehsal (firma) - nemtlr istehsal etmk v satmaq n
amillr alan iqtisadi subyekt.
Bazis ili - indeksasiyann ona nisbtn aparld x
dvr.
Bentam ictimai rifah funksiyas - btn cmiyyt
zvlrinin frdi rifahlar gstricilrinin adi v ya llbbiilmi cmi.
Bertran mvazinti - bazardak el vziyyti tsvir edir
ki, bu zaman firmalar duopoliya raitind hr frmann
mvcud istehsal hcmi sviyysind mtnin qiymti urunda
rqabt aparrlar. Mvazint sabitliyi qiymt xrclri il
582

brabr olanda ld olunur, yni rqabt mvazinti

myynlir.
Birja - mt, qiymtli kazlar, valyuta bazar, hminin
i qvvsinin muzdla tutulmasnda vasitilik edn tkilat.
Birinci ictimai rifah nzriyysi teoremi - rqabtli
mvazint vziyyti Pareto-smrlidir.
Birinci Hossen qanunu - nemtlrin son hdd faydall
azalr.
Borc kapital - tsbit olunmu faiz drcli qiymtli
kaz buraxlmas yolu il xarici mnblrdn myyn
mddt alnb kompaniyaya qoyulmu pul.
Bon Mdd xrclri -verilmi mtnin istehsalnn bir
vahid artmas il bal lav xrclr.
Borc faizi - diskontun bazar drcsi; kapital
mlkiyyiisinin borc alnm vsaitlr gr myyn mddt
rzind ddiyi qiymt.
Byk rqmlr qanunu - bu qanuna gr byk qruplar
ayr-ayr frdlr nisbtn daha sabit aparrlar, (ninki, ayrayr frdlr). Bel ki, ayrca bir istehlak konkret mtnin
qiymti qalxdqda onun aln artra bilr, halbuki
istehlaklarn oxu az almaa balayacaqlar.
Blg - istehsal itiraklarnn yaradlm mhsulda v
glird aylarnn myynldirilmsi.
Bhran - l) inkiaf etmi bazar tsrrfatnda vaxtar
tkrarlanan v satla bilmyn mtlr istehsalnda ksini
tapan hadis; 2) btn iqtisadi gstricilrin digr pislmlri.
Bdc - 1) dvltin (mssisnin) myyn mddt n
trtib olunmu pul xrclri v glirlrinin cdvli; 2) xsin,
ailnin myyn mddt n glirlri v xrclrinin
mcmusu.
Bdc defisiti - xrclrin bdc glirlrindn artq
olmas.
583

Bdc xtti - verilmi qiymtlr v bdcd istehlak

n lyetr olan iki nemtin mxtliv birlmlrindn ibart
olan nqtlrin mcmusu.
Brokratiya - dvlt mmurlarnn n yksk tbqsi.

Canl mk - insann urlu, mqsdynl v

mqsduyun faliyyti, onun zehni v fiziki enerji srfi il
bal olub, hm onun znn xsi tlbatlarnn, hm d
btvlkd cmiyytin tlbatlarnn dnilmsi n zruri
olan hr hans yeni istehlak dyri olan faydal effektin
yaradlmasna ynldilir.
Cevons Uilyam Stenli (1835-1882)- ingilis iqtisads,
Siyasi iqtisad nzriyysi (1871) kitabxanada faydallq
nzriyysini inkiaf etdirmidi. Cevons nemtin dyrliliyinin
onun istehsal n lazm olan mkdn asl olmas ideyasn
inkar edir v sbut edirdi ki, dyrlilik alcnn hmin nemtin
faydall haqqnda subyektiv fikirdn asldr. Cevons bildirir
ki, nemt yalnz z il gtirdiyi faydalla mvafiq olaraq
dyrlndirilir, mk v digr istehsal amillri yalnz bu
nemtlrin istehsalnda itirak ednd dyr malik olurlar. O
gstrmidir ki, istehlak ald nemtlrin sayn myyn
nemtin sonuncu vahidinin faydallq hddinin istniln digr
nemtin sonuncu vahidinin faydallq hddin brabr
oluncayadk artrmaa meyillidir. Cevons hm d statika v
nzri thlilin iqtisadi elmd birldirilmsi problemi il
maraqlanrd.

oxlua qoulma effekti - baqa istehlaklarn tlb

hcminin dyimsin cavab olaraq bir istehlaknn nemt
tlb hcminin birtrfi qaydada dyimsi.
584


Daxili (akar olmayan) xrclr yni istehsal amillri
frmasna mxsus xrclr.
Deduksiya - mntiqi mlahizlrd mumi muddalardan
xsusi nticy glm.
Deflsit - geni mnada nyins atmamas, azl; dar
mnada hazrk anda kifayt qdr olmayan resurs v y mt.
Demoqrafiya - hali haqqnda, halinin mumi sayn v
lmllk, doum v miqrasiya nticsind onun dyimsini,
halinin cinsin v yana gr blgsn, onun coraf v
pe strukturunu yrnn elm.
Demoqrafik tl - lk halisinin artm tempinin ld
oluna bilck iqtisadi artm sviyysini stldiyi vziyyt, bu
is halinin hr nfrin dn glirin azalmasma sbb olur.
Devalvasiya - bir lk valyutasnn digr lknin
valyutasma nisbtn birdn qiymtdn dmsi, mbadil
kursunun aa dmsi.
Dyin msrflr - istehsal hcmi dyidikd dyin
msrflr.
Dyin xrclr - mhsul istehsal hcmi dyidikd
dyin xrclr.
Dyikn asllq - modeld ona baqa bir dyinin tsir
etdiyi dyin. Msln, mhsula olan tlbin hcmi (asl
dyin ) onun qiymtindn asldr (asl olmayan dyin).
Disbalans mvazintin olmamas, sas tsrrfat
gstricilrinin (sisteminin) mvazintsizliyi.
Diskont - mt v ya xidmtin elan edilmi preyskurant
qiymtindn istehsalnn istehlak n etdiyi gzt; iqtisadi
subyektin glck nemt nisbtn indikin stnlk verm
tdbiri; subyektin rifahnn dyiilmmsi rti il cari dvrd
hr vahid nemt hcminin azalmas zaman glck dvrd
mt hcminin ne vahid artacan gstrir; pula
585

mnasibtd: myyn dvrd verilmi kredit pulun hcmi n

qdr artmamaldr ki, subyektin rifah dyimsin.
Doktrina tlim, elmi nzriyy.
Dotasiya mnfi vergi.
Dvriyy vergisi - mhsulun sat hcmindn sat
pulunun faizi kimi alnan vergi.
Dvriyy kapital - firmann istehsal prosesi mddtind
tez dvr edn qsamddtli cari aktivlri; bura material
ehtiyatlar, bitmmi istehsal, son mhsul, debitor borcu, cari
passivlri xmaq rtil nad pullar daxildir.
Dvlt v bldiyy mssislrinin zlldirilmsi vtndalarn, shmdar cmiyytlrinin (yoldalqlarn)
dvltdn pay, shm, mlkiyyt almas yolu il xsusi, ayrayr hallarda is kollektiv mssislr evrilm prosesi.
Dvlt v bldiyy msislrinin zlldirilmsi
vtndalarn, shmdar cmiyytlrinin (yoldalqlarn)
dvltdn pay, shm, mlkiyyt almas yolu il xsusi, ayrayr hallarda is kollektiv msislr evrilm prosesi.
Dvlt irkti dvlt mlkiyytind olan cmiyyt.
Dvlt Korporasyas - dvlt mlkiyytind olan
kompaniya.
Dividend shmdar cmiyytinin xalis glirinin
shmdarlar arasnda bldrlmli olan v bir adi v ya
imtiyazl shm dn hisssi.
Direktiv qiymt - dvlt trfindn yuxar v ya aa
son hdd kimi myynldirilmi qiymt.
Diskontladrlm (gtirilmi) cari dyr - myyn
zaman ksiyindn sonra dnilmi bir dollarn hazrk
dyridr.
Duopoliya - oliqopoliyann nv, bu zaman bazarda
yalnz iki istehsal faliyyt gstrir
Duopsoniya - bazarda yalnz iki alc v oxlu satc olan
vziyyt.
586

Durunluq - iqtisadi tsiklin bhrandan sonra gln

durunluq dvr.

Elastiklik - tlbin mhm xsusiyyti, tlb (v ya tklif)

kmiyytinin nisbi dyimsinin mxtlif amillrin (qiymt,
glir v s.) dyimsindn asl olmasm gstrir.
Emissiya - qiymtli kazlarn, pullarn v digr maliyy
sndlrinin tdavl buraxlmas.
Engel yrisi - verilmi qiymtlr sistemind dvlt
bdcsinin mxtlif llrind istehlaknn ayrca nemt
tlbinin hcmini gstrn nqtlr mcmusu.
Engel qanunu - istehlak glirinin artmas onun ilkin
tlbat mallarna nisbtn daha ox ziynt yalarna xrclrini
artrr.
Ekonometrika iqtisadi hadis v proseslrin kmiyyt
trflrinin yrnilmsind riyaziyyatn v stetistik thlilin
vasitlrindn istifad edn elm sahsi.

ks-laq effekti - verilmi bazarda ilkin dyiikliklrin

tsiri altmda onunla laqdar olan bazarlarda ba vern
dyiikliklr nticsind hmin bazarda qismn mvazintin
dyimsini ks etdirn effekt.
myin kapitala silahlanmas kapital hcminin myin
hcmin nisbti.
mt - insan faliyytinin mhsulu, sat n istehsal
olunmu v hr hans bir tlbat dyn iqtisadi nemt.
myin optimal kapital tutumu - myin verilmi
texnologiyaya hr mhsul vahidin minimum xrclri tmin
edn kapital tutumu.
587

myin kapital tutumu -kapital hcminin myin

hcmin nisbti.
mk - insann ayr-ayr frdlrin v ya btvlkd
cmiyytin tlbatlarn dmk n maddi v mnvi
nemtlr yaratmaq mqsdil sosial mqsdynl faliyyt
prosesi.
mk haqq - my gr maddi mkafatlandrma,
yaradlm v satlm mhsulun (xidmtin) dyrinin mssis
v tkilat iilrin atan hisssi.
n az xrc qaydas - hr bir resursa xrclnmi sonuncu
dollar eyni mhsul hddi vermlidir.
sas kapital - frmanm tkrar sat n deyil,
uzunmddtli istifad mqsdil ald aktivlr (binalar v
avadanlqlar).
vzlm effekti, substitusiya - istehlak dstin daxil olan
mtlrdn birinin qiymtinin dyimsi nticsind istehlak
strukturanun dyimsi (mxtlif mtlrin alnmasma ayrlan
vsaitlrin nisbti).

Faiz - kredit gr dnc, borc alann borc ald vsait

gr kreditora ddiyi mbl.
Faydallq funksiyas - istehlak olunan nemtlrin
faydallnn tmin olunma sviyysi il onlarn miqdar
arasndak asllq.
Faydallgn son hddi- istehlak olunan sonuncu nemt
vahidinin faydall v ya istehlak zaman nemt bir vahid
artdqda mumi faydalln artmas.
Fermer - knd tsrrfat mssissinin, fermann sahibi.
Faliyyt gstrmk - faliyytd olmaq, ilmk.
Frqsizlik xritsi - oxlu frqsizlik yrisi, faydallq
funksiyasnn qrafik tsviri.
588

Frqsizlik yrisi - myyn sayda iki nemtin istehlak

n eyni drcli olan birlmsini gstrn nqtlr
mcmusu.
Fillips yrisi - myin qiymtinin dyim srti il
isizlik sviyysi arasndak aslln qrafk tsviri.
Firma - hquqi xs hquqlarna malik tsrrfat,
snaye, ticart mssislri.
Fiskal - dvlt xzinsi maraqlanna aid olan.
Fiskal siyast - dvltin vergi myynldirmk v
toplanm vsaitlri xrclmk hququndan istifad etmsi.
Fier effekti - qiymtlrin sviyysinin
dyimsi
zaman hadislrin ardcll: qiymtlrin sviyysinin
azalmas (artmas)
mcmu tlbinin iki sbbdn azalmas
(artmas): qiymtlrin sonrak azalmasn (artmn) gzlyn
ev tsrrfatlar cari istehlaklarm azaldrlar (artrrlar);
-mlkiyytin borclulardan kreditorlara (kreditorlardan
borclulara) tkrar blgs; borclularn istehlaka son hdd
meyllri kreditorlarnkndan daha ox olduundan mcmu tlb
azalr.
-qiymtlrin sonrak azalmasn (rtmn) gzlyn ev
tsrrfatlar cari istehlaklarn azaldrlar (artrrlar).
Fyers - glckdki myyn tarix ncdn
razladrlm qiymt myyn miqdarda mtnin
atdrlmas haqqnda tcili kontrakt.

Glir effekti - istehlaknn istehlak dstin daxil olan

mtlrdn birinin qiymtinin dyimsi nticsind onun real
glirinin dyimsi.
Glir effekti Slutskiy gr - qiymtinin dyimsi
zaman nemt tlb hcminin mumi dyimsi il Slurskiy
gr vzlm effekti arasnda frq.
589

Glir effekti Hiks gr - istehlaknn verilmi nominal

glirind nemt tlb hcminin dyimsi v hmin nemtin
qiymtinin dyimsin gr onun real glirinin dyimsi.
Glir haqqnda deklarasiya, yaxud vergi deklarasiyas vergi vernin tn mddt rzind (adtn bir il) ld etdiyi
glirlr v onlara amil ediln gztlr haqqnda rsmi,
qanunla myyn edilmi formada doldurulmu riz.
Glir - istehlak yrisi - verilmi qiymtlr sistemi v z
bdcsnin mxtlif hcmind istehsaln soruduu iki nemt
dstindn ibart nqtlr mcmusu.
Glir hddi- hr mt vahidinin sat hcminin artmas
nticsnd ld olunan lav glir. Hdd gliri mumi glir
artmnn sat hcmi artmna nisbti kimi tyin olunur.
Glir vergisi - dvltin hquqi v fziki xslrin
Glir istehlak yrisi - verilmi qiymtlr sistemi v
istehlaknn z bdcsinin mxtlif hcmind soruduu iki
nemt dstindn ibart nqtlr mcmusu.
Glirin kompensasiyaedici dyimsi - nemtin qiymti
artdqdan sonra istehlaknn rifahnn dyiilmzliyini tmin
edn pulun mbli.
Gmrk - xarici mtlrin idxal n dvlt bdcsin
dnc.

Heirlm - fyers bazarlarnn v optsion bazarlarnn

bir riskin digri il kompensasiya edilmsi n istifad
olunduu mliyyatlar.
Hrrac (ktlvi hrracdan sat) - alclar arasnda yara
saslanan mt sat. mtni almaq hququnu ld edn
hrrac qalibi daha yksk qiymt tklif etmi alc olur.
Herfindal indeksi - bazarda firmalarn mumi sayndan v
onlarn nisbi hcmlrinin blgsndn (mumi istehsalda
paylar) x edrk hesablanan satclarn tmrkzlmsinin
590

gstricisidir; bazarn iimumi hcmind firmalarn paylarnn

kvadratlar cmi kimi hesablanr. Bazar hkmranl drcsini
gstrir.
Helbreyt Con Kennet (d.1908) - kanada iqtisads, iqtisadi
nzriyyd institusional istiqamtin nmayndsi. sas
srlri: Bolluq cmiyyti (1958), Yeni snaye cmiyyti
(1967). sas ideyalar:
snaye chtdn inkiaf etmi iqtisadiyyatlara
mlkiyytilr trfindn idar olunan rqabtli xrda
mssislr v texnokrat qulluqular trfindn idar olunan iri
snaye kompaniyalarn inhisar sektoru daxildir:
iri kompaniyalar faliyytlrini el planladrrlar ki,
bazar qeyri-myynliyini minimuma endirsinlr reklamn
kmkliyi il yeni mhsulun istehsalna balamam, ona tlb
yaradrlar;
iri firmalar texniki innovasiyalarn inkiafna rvac
verirlr, istehsal miqyasnda qnat nail olurlar ki, bu da glir
artmna sbb olur;
iri kompaniyalar dvlt trfindn dadlmal deyil,
onlarn inhisar hakimiyytindn sui-istifadsinin qarsnn
alnmas n nzartd saxlanlmaldr;
Amerika bazar sistemini onda ictimai sektorun
inkiafna az resurs ayrldna gr tnqid etmidi; xsusi
sektorun hakim mvqeyi is xsusi bolluq v mumi kasblq
vziyyti yaradr;
Snaye cmiyytinin byyb yeni snaye cmiyytin
kemsi.
Hiffen mtsi - aztminatl istehlaknn bdcsind
byk yer tutan mt, ona tlb btn digr rtlrin
brabrliyi raitind qiymtin dyidiyi istiqamtd dyiir,
nki glir effekti vzlm effektini stlyir.

591

Hiffen paradoksu - nemtin qiymti artdqda (azaldqda)

ona tlb hcminin artmas (azalmas), glir effektinin
vzlm effektini stlmsi il izah lunur.
Hiks supermultiplikatoru - verilmi srtl ekzogen
iqtisadi artm raitind makroiqtisadi subyektlrin muxtar
(milli glir kmiyytindn asl olmayan) xrclrinin artmas
zaman milli glirin artm drcsini sciyylndirn msal.

Xalis ayrca nemt - hr bir vahidi ayrca haqqa satla

biln nemt.
Xalis ictimai nemt - el bir nemtdir ki, insanlarn ona
gr haqq dyib-dmmsindn asl olmayaraq btn
vtndalar trfindn kollektiv istehlak olunur. Xalis iqtisadi
nemt iki xsusiyyti il sciyylnir: istehlakda seimli
olmamas v aradan gtrl bilmmsi. Msln, milli
mdafi bel xsusiyytlr malikdir.
Xalis investisiyalar - vzlmy gedn vsaitlri
xdqdan sonra qalan mumi investisiyalar.
Xalis inhisar - yaxn vzlyici substitutlar olmayan
iqtisadi nemtin yegan istehsals olub sahy yksk giri
manelri il bilavasit rqabtdn mhafz olunan frma.
Xalis milli mhsul (XMM) - kapitaldan istifady gr
(amortizasiya) dyrlr xdqdan sonra qalan mumi milli
mhsul.
Xalis diskontladrlm (gtirilmi) qiymt
glckd gzlniln xalis glirin qdrinin diskontladrlm
qiymti il investisiyalarn diskontladrlm qiymti
arasndak frq:
592

NPV=PV(TR-VC)-PV(I),
Burada (TR-VC) xalis glir; I - investisiyalardr.
Xarici (akar) xrclr - firmaya mxsus olmayan v
onun trfindn alnan istehsal amillrinin xrci.
Xarici artm - genilnmsi firmanan tbii bymsi
hesabna deyil (daxili genilnm), birlm, udma v ya birg
mssislr yaradlmas hesabna ba vern artm
Xarici effektlr - nemtlrin istehsal v istehlak
zaman yaranan v bazar qiymtlrind ksini tapmayan xrclr
(mnf xarici effektlr) v ya mnftlr (msbt xarici
effektlr).
Xrclr funksiyalar - mhsul istehsal hcmi il onun
istehsah n zruri olan minimum xrclr arasndak asllq.
Xrclrin minimalladrlmas - verilmi hcmd
mhsulun istehsal amillrinin onlarn nisbi qiymtlri nzr
alnmaqla uzladrlmas yolu il n az xrcl istehsal edilmsi.
Xsusi mlkiyyt - slahiyyt obyektin mnasibtd
btn hquqlara ayrca bir insann malik olduu vziyyt.
Xsusi sahibkarlq firmas - sahibinin ilrini z
maraqlarnda apard, idar etdiyi, btn mnft sahib
olduu (qalq glir) v onun btn hdliklrin gr xsn
msuliyyt dad (yni qeyri-mhdud msuliyytli subyekt
olduu firma

car (kirayy vermk) - mstqil tsrrfat faliyyti

n icariy lazm olan torpaq, digr tbii resurslara,
mssislr mqavily saslanan mddtli v vzli sahib
olma v onlardan istifad v ya baqa mlkiyytdn istifad.

593

ctimai mk blgs - mxtlif mk faliyyti

nvlrinin tcrid olunmas. mk blgsnn iki sas nv
var: cmiyyt daxilind v mssis daxilind.
ctimai ilr - dvltin sosial infrastruktura, o
cmldn yollara, evlr, zibilin ydrlmasma v s. kdiyi
xrclr.
ctimai nemtlr - dvltin btn vtndalar v ya
lk halisinin oxu n verdiyi mt v xidmtlr (thsil,
shiyy, mnzil). Onlara gr birbaa dni yoxdur.
ctimai xrclr - cmiyytin firmalarn faliyyti il
rtlnn msrflr (aylarn tullant sular il irklnmsi, ay
suyunun tmizlnmsin xrclr).
ctimai seim nzriyysi - insanlarn hkumt
idarlrindn z xsi maraqlarnda istifad etdiklri mxtlif
sul v metodlar yrnn nzriyy.
ctimai rifah funksiyas - tsrrfat qrarlarnn
nticlrinin
btvlkd
cmiyytin
mvqeyindn
dyrlndirilmsi meyar.
Iki nemtin son hdd vzlm normas - frdin
tlbatlarnn (faydallq fnksiyasnn qiymti) tmin edilm
drcsini dyimdn bir nemtin istehlakn bir vahid
artrmaqla digrinin istehlakn n qdr azaltmaq mmkn
olduunu gstrir.
kinci ictimai rifah nzriyysi teoremi - gr istehlak
stnlkverimlri koordinatlarn balancnda, qabarq
frqsizlik yrilri il, texnologiya is miqyasdan sabit v ya
azalan qazancla sciyylnirlrs, onda hr bir Pareto-smrli
vziyyt n mvazintli qiymtlr vektoru tapmaq olar.
kinci Hossen qanunu - verilmi qiymtlr v bdcd
istehlak maksimum faydalla faydallq hddinin qiymt
nisbti btn istehlak olunan nemtlrd eyni olduqda atr.
kitrfli inhisar bazar - yegan satcnn yegan alc
il qarlad bazar.
594

kitrfli oliqopoliya bazar - bir ne satcnn bir ne

alc il qarladg bazar.
ki nemtin son hdd vzlm normas - frdin
tlbatlarnn (faydallq funksiyasnn qiymti) tmin edilm
drcsini dyimdn bir nemtin istehlakn bir vahid
artrmaqla digrinin istehlakn n qdr azaltmaq mmkn
olduunu gstrir.
kiqat mvazint - milli iqtisadiyyatn tam mulluq v
tdiyy balansnn sfr saldosu raitind milli glir
sviyysind mumi iqtisadi mvazint nail olmas
kiqat mvazint milli iqtisadiyyatn tam mulluq v
tdiy balansnn sfr saldosu raitind milli glir
sviyysind mumi iqtisadi mvazint nail olmas.
kinci drcli qiymt ayr-sekiliyi ayr-ayr partiya
mtlrin mxtlif qiymtlr satlmas.
qtisadi artm - myyn vaxt rzind lkd mumi
istehsal hcminin artmas.
qtisadi azadlq - frdin z maraqlar v qabiliyytlrini
ictimai nemtlrin istehsalnda, blgsnd, mbadilsind v
istehlaknda fal almaq yolu il hyata keir bilmk
imkan.
Iqtisadi dvriyy - real iqtisadi nemtlrin dairvi
hrkti, pul glirlri v xrclrinin qabaqdan gln axn il
mayit olunur.
Iqtisadi eksperiment - iqtisadi hadislrin daha lverili
raitd praktik yrnilmsi mqsdil onlarn sni surtd
dyidirilmsi v ya tkrar canlandlmas.
qtisadi mqsdlr - z faliyytind frdin (ev
tsrrfatl), frmanm, btvlkd cmiyytin gddy
mqsdlr.
Iqtisadi mnft - mcmu sat pulu il hm xarici, hm
d daxili xrclr daxil olmaqla btn xrclr arasndak frqdir.
595

qtisadi model - strukturu hm obyektiv xsusiyytlri,

hm d tdqiqatn subyektiv mqsdli olmas il myynln
iqtisadi proses v ya hadisnin formalladrlm tsviri.
Iqtisadi nemt - mhdud miqdarda olan tlbatlarn
dnilms vasitlri Iqtisadi nemtlr mhsullara v
xidmtlr blnrlr. Miqyasa gr qnat:
artan - mhsul hcminin istehsalda istifad olunan btn
xrclrin artmasndan daha byk srtl artmas. Msln,
resurs xrclri 20% olduqda, istehsal hcmi 30% artr.
azalan - mhsul hcminin istehsalda istifad olunan btn
xrclrin artmasndan daha aa srtl artmas. Msln,
resurs xrclri 20% olduqda istehsal hcmi cmi 10% artr.
Iqtisadi nzriyynin predmeti - mhdud istehsal
resurslarndan smrli istifad, insann maddi tlbatlarnn
maksimum tmin edilmsin nail olmaq mqsdil onlarm
idar edilmsi problemlridir.
Iqtisadi renta - tklif srt mhdud olan resursa gr
haqq. qtisadi rentan hm d myin minimal (ehtiyatda olan)
qiymti il bazar qiymti arasndak frq kimi d
myynldirirlr.
qtisadi renta - istehsal amili mlkiyytisinin amildn
istifady gr ald pulun miqdar il onun hmin xidmtlri
gstrmy raz olduu minimum pul mbli arasndak frq;
v ya kapitaldan, mlkiyytdn v ya torpaqdan alandan
sahibkarlq faliyyti tlb etmyn glir.
qtisadi resurslar, istehsal amillri -iqtisadi nemtlr
istehsal n zruri olan elementlr. sas resurs nvlri kimi
x edirlr: mk, kapital, sahibkarlq qabiliyyti. (ox vaxt
onlara informasiyan da lav edirlr.
qtisadi seim - alternativ variantlar arasndan n
yaxsnn seilmsi, bu zaman mhdud resurslardan istifad
nticsind faydalln maksimalladrlmas ld olunur.
596

Iqtisadi seimin rasionallg mnft v xrclrin thlilini

nzrd tutur.
qtisadi smrlilik - bazar iqtisadiyyatnda qarda
duran mqsdlr atmaq n vasitlrdn istifad etmyin
mqsdynly. Bu v ya digr hrktin smrli olub
olmamasn myynldirmyin sas meyar Kaldora-piiks
meyardr. Kaldora-Hiks meyarna gr, gr iqtisadi hrktin
istehlak artql v istehlak mnfti klind msbt
nticlri onun mmkn mnf nticlrindn oxdursa, onda bu
hrkt smrli olar.
Iqtisadi sistemlr - myyn tamlq, cmiyytin iqtisadi
strukturunu ml gtirn qarlql laqd olan iqtisadi
elementlr mcmusu; iqtisadi nemtlr istehsal, blgs,
mbadilsi v istehlak il bal formalaan mnasibtlr
vhdti.
Iqtisadi siyast - hkumtin iqtisadi sahd konkret
hrktlri.
Iqtisadi tsikl - iqtisadiyyatn iki eyniadl iqtisadi tsiklik
fazalar arasnda inkiaf.
Iqtisadiyyat - (sasn ttbiqi iqtisadi problemlri yrnn
elm sahsi, tlbatlarn maksimum dnmsi mqsdil nadir
iqtisadi resurslardan istifad il laqdar sasn ttbiqi iqtisadi
problemlri yrnn elm sahsi, bir d bazar sistemind
mvazintin tmin edilmsi il baldr.
qtisadiyyatn dvltsizldirilmsi - dvltin ictimai
istehsalda dvlt tnzimlmsi sahlrinin azaldlmasn v
iqtisadiyyatn sasn iqtisadi tnzimlm metodlarna keidi
nzrd tutur.
qtisadiyyatn Pareto-smrli (optimal) vziyyti - el
bir vziyytdir ki, bu zaman istehsaldak v blgdki he bir
dyiiklik baqalarnn rifahn pisldirmdn cmiyytin
birc zvnn d rifahn yaxladra bilmz.
597

qtisadi agentlr - iqtisadi mnasibtlrin iqtisadi

nemtlrin istehsal, blgs, mbadilsi v istehlaknda itirak
edn subyektlri.
nduksiya - xsusi, tk-tk hallardan mumi nticy
aparan mntiqi dnc.
nflyasiya - mt v xidmtlrin qiymtlrinin mumi
sviyysinin artmas.
nhisar rqabti bazar oxsayl alc v satc olan
mxtlif cinsli mt bazar, burada mhsulun tbqlmsi
nticsind istehsallar inhisar hkmranlna malik olurlar.
Inhisar - inhisar mnfti ld etmk mqsdil maddi v
maliyy resurslarn, elmi-texniki potensial tmrkzldirmkl bazar zrind nzarti hyata keirn tsrrfat
birliyi.
nhisar bazar - potensial rqiblri olmayan bir satcnn
oxsayl alcya qar durduu bazar.
nhisar hkmranl - inhisarn tklif hcmini dyimkl
bazar qiymti sviyysin tsir ed bilmk imkan.
Inhisarszladrma - dvltin inhisarlam istehsal
strukturunun aradan qaldrlmasna v rqabtin inkiafna
ynldilmi siyasti.
Inteqrasiya - hr hans hisslrin tamda (btvd)
birldirilmsi.
ntensivldirm - elmi-texniki trqqinin (ETT)
nailiyytlrin saslanan get-ged daha smrli istehsal
vasitlri v myin tkilinin daha tkmil formalar v
texnologiyalarnn ttbiqi.
stehlak (ev tsrrfat) - z tlbatlarn dmk n
nemtlr alan iqtisadi subyekt.
stehlak artql - istehlaknn verilmi hcmd nemt
n dmy hazr olduu maksimum mbll onun ddiyi
mbl arasndak frq.
598

stehlak imkanlar yrisi - verilmi miqdarda nemtin

istehlaklar arasnda Paretoya gr optimal blg variantlarn
gstrn nqtlr mcmusu.
stehlak mvazinti - mt dsti alnn optimal
qaydas - bdc mhdudiyyti xttinin frqsizlik yrisin
toxunma nqtsi (XA XB) -mvazintd olan istehlakmn
optimal mt dsti.
stehlak znbili - insann sas fzioloji v sosial-mdni
tlbatlarn tmin etmk n istehlak mtlri v xidmtlri
dsti.
stehsal amilinin mcmu (mumi) mhsulu hmin
amilin myyn miqdarna dn istehsal olunan mt.
stehsal firma nemtlr istehsal etmk v satmaq
n amillr alan iqtisadi subyekt.
stehsal amillri - istehsal ehtiyatlar, kapital, insan
resurslar v s.
stehsal amilinin orta mhsulu - istehsal olunan
mtnin istifad olunan amil vahidin dn hcmi.
Istehsal amillrinin vzlnmsinin
(substitusiyas)
elastiklik msal -kapitaln texniki vzlsmsinin norma hddi
bir faiz dyidikd myin optimal kapital tutumunun ne faiz
dyicyini gstrir.
Istehsal funksiyas - istifad olunan istehsal amillrinin
miqdar il maksimum mmkn olan mhsul istehsal arasnda
asllq.
Istehsal imkanlar - texnologiyann hazrk vziyytind
btn mvcud resurslardan tam v smrli istifad etmkl
cmiyytin iqtisadi nemtlr istehsal etmk imkanlar.
stehsal imkanlar hddi (v ya transformasiya yrisi) btn mmkn resurs v texnologiyalardan hmin zaman
ksiyind iqtisadiyyatda istehsal oluna bilck maksimum
mt v xidmtlrin miqdarn gstrir.
599

stehsal imkanlar yrisi - iki nemtin Pareto-smrli

istehsal hcmini gstrn nqtlr mcmusu.
stehsal xrclri - mt (xidmtlr) istehsalna kiln
xrclrin cmi, tklif qiymtinin myynldirilmsind sas
kimi gtrlr.
Istehsala msrflrin elastiklik msal - mhsul
istehsal faiz dyidikd mumi msrflrin ne faiz
dyicyini gstrir.
stehsalda Pareto-smrlilik - nzrd tutulmu
istehsal amillri mcmusundan el istifaddir ki, bu zaman
onlarn sahlr aras tkrar blgs hesabna baqa nemtlrin
istehsaln azaltmadan birc nemtin d istehsaln artrmaq
mmkn deyil.
stehsal artql - satlm mhsula gr alnm
mbll istehsalnn hmin mhsulu satmaa hazr olduu
mbl arasndak frq.
Istehsal mvazinti - xc hdlri; son hdd v bazar
qiymti arasnda brabrliyin yarand vziyyt. Qeyri-sabit
mvazintli bazar - tlb v tklif hcminin el raitd
brabrliliyidir k, bu zaman qiymtin znn muvazt
gstricisindn sapnmas bazar svdlmsi itiraklarnn
el reaksiyas il mayit olunur ki, bu, qiymti mvazint
gstricisin qaytara bilmir.
stehsaln amil gr elastiklik msal - amilin hcmi
bir faiz dyidikd istehsaln ne faiz dyicyini gstrir.
stehsaln miqyasa gr elastiklik msal - btn
amillrin artm srti bir faiz dyidikd istehsaln ne faiz
dyicyini gstrir.
stehsaln smrliliyi - bir iqtisadi nemtin istehsaln
azaltmadan digrinin istehsaln artrmaq n (Pareto-optimal
resurs blgs) nad resurslan tkrar bldrmk mmkn
olmayanda ld olunur.
600

nvestisiya - maddi mt v xidmtlr istehsal n

nzrd tutulmu real kapitaln (avadanlq, manlar v s.)
almmas n istifad olunan pul.
nvestisiya tlsi - iqtisadi konyukturann el bir
vziyytidir ki, bu zaman sahibkarlar perspektivlri bdbinlikl
dyrlndiklrindn faiz drcsinin dyimsi investisiya
tlbin tsir etmir.
S yrisi - faiz drcsi v milli glirin gstricilrinin
birlmsindn ibart olan nqtlr mcmusudur ki, bu zaman
nemtlr bazarnda, keynsral konsepsiyasna gr, mvazint
ld olunur.
qvvsi - insann mk qabiliyyti, yni onun istehsal
prosesind ttbiq etdiyi fiziki v mnvi gclrinin mcmusu.
sizlik - iqtisadiyyatda vziyyt, bu zaman i qabiliyytli
halinin bir hisssi nisbtn artq olur (ehtiyat mk qvvsi).
Bizim lkd isiz kimi ii v qazanc olmayan, lverili i
axtarmaq mqsdil halinin mulluq xidmtind qeydiyyatda olan v i balamaa hazr olan mk qabiliyytli
vtndalar gtrlrlr.
zafi tlb funksiyas -tlb funksiyas il iqtisadi
subyektin tklif funksiyas arasndak frq.
zokvant - verilmi istehsal hcmini tmin edn myyn
miqdarda iki istehsal amilinin mxtlif birlmlrindn ibart
olan nqtlr mcmusu.
zokosta - iki istehsal amilinin dyrin gr eyni olan
mxtlif miqdarda birlmlrindn ibart olan nqtlr
mcmusu.
zokvantlar xritsi - oxlu izokvant, uzun mddtin
istehsal finksiyasnm qrafk tsviri.

Kapital - istehsal amillrindn biri, fiziki kapitala

(binalar, qurular, ofislr, manlar, altlr v s.) v insan
601

kapitalna (mumthsil v pe hazrl) investisiyalar

qoyuluu il hyata keiriln istehsal faliyyti.
Kapital qiymti - istehsal amilini almaq n dniin
kmiyyti.
Kapital ym - blnmmi mnft ehtiyatnn
artrlmas yolu il konkret firmann nad kapitalnn artmas
prosesi; mcmu istehsal hcminin artrlmas mqsdil
iqtisadiyyatda xalis kapital ehtiyatnn artrlmas prosesi.
Kapital nemtlr - digr mhsullarn istehsalnda istehsal
amili (bilavasit istehlaklara satlan mtlrin ksin olaraq)
qismind istifad olunan uzunmddtli mtlr (dzgahlar,
pelr).
Kapitalizm - xsusi mlkiyyt, azad sahibkarlq
faliyytin, rqabt, iqtisadi proseslrin sasn bazar
tnzimlm mexanizmlrin saslanan ictimai-iqtisadi qurulus.
Kardinalist konsepsiya - faydalln kmiyytl llmsini hesab etmy saslanan istehlak tlbi nzriyysi.
Kartel - inhisar hakimiyyti ld etmk n vahid qiymt
v tklif hcmlri bard razlama il birlmi bir qrup
homogen (eyni cr) nemt istehsals.
Kateqoriya - 1) hadislrin n sas xsusiyytlri v
mnasibtlrini ks etdirn mumi anlay. 2) hr hans mumi
lamtlr malik bir qrup ya, hadis.
Keid iqtisadiyyat - bir iqtisadi sistemdn digrin
inqilabi v ya tkaml yolu il xsusi tarixi keid dvr.
Kembric effekti - tdavld olan pulun miqdarnn
dyimsi zaman hadislrin ardcll: pulun miqdarnn
artmas (azalmas)
nemt tlbin artmas (azalmas)
qiymtlrin sviyysinin artmas (azalmas).
Kembric tnliyi - pul tklif v iqtisadiyyatdak
qiymtlrin mumi sviyysi arasnda bilavasit laqni
myynldirn pulun kmiyyt nzriyysin gr MV=PT
(rvinq Fier tnliyi, ilk df 1911-ci ild alnmdr) v burada:
602

M - iqtisadiyyatda pul ehtiyat;

V - pulun tdavl srti;
P - qiymtlrin mumi sviyysi;
T - svdlrin say yaxud mt v xidmtlr
tklifinin mumi hcmidir.
Kembric universitetinin qtisadlar iqtisadiyyatdak pul
ehtiyat (M) il son glir (Y) arasndak laqni MV=Y
formasnda ks etdirmk n nnvi pul nzriyysini
dyimidilr. Glirin tdavl srti (Kembric tnliyi) bellikl
aadak kild ifad olunur:
Y
V
M
Burada V - iqtisadiyyatdak pul ehtiyyatnn son mt v
xidmtlr al zaman pul ehtiyatnn ldn l kediyi
dflrin orta saydr.
Kene Fransua (1694-1774) - fransz iqtisads, onun
srlri fziokratlar mktbinin sasn qoymudur. Kene hesab
edirdi ki, knd tsrrfat srvtin mnbyidir, mhsuldar sinif
- icari fermerlris z mvcudluu n lazm olan
mhsulu yaradr.
Bu xalis
mhsul sonra
torpaq
mlkiyytilrinin, hminin sntkarlar v tacirlrin
tlbatlarn dmk n istifad olunur. znn sas
Iqtisadi cdvl (1758) srind Kene xalis mhsulun
kndlilr, torpaq sahibkarlar v tacirlr arasnda istehsal v
mbadil olunduunu gstrmy chd etmidi. Kene cdvli
slind xrclr - buraxl cdvli idi.
Keyns Con Meynard (1883-1946) - ingilis iqtisads,
znn mhur Mulluq, faiz v pulun mumi nzriyysi
(1936) kitabnda ktlvi isizliyin z izahn tklif etmi v
onunla mbariz n dvlt siyastinin aparlmas n
tvsiylrini vermidir. Keyns qdr klassik iqtisadi nzriyy
hesab edirdi ki, bazar z btn resurslarn mulluuna can
atr, nki mbadil mexanizmi tlb v tklifin mvazintini
603

tmin edir (Sey qanunu). Keyns tam mulluq raitind

deyil, bhranl iqtisadiyyat, durunluq raitind i fall
sviyysinin formalamasn izah edn mumi nzriyy
ilyib hazrlamdr. Durunluun sbbini o, mcmu tlbin
azalmasnda grrd, amma tlbin artmasna hr hans bir
avtomatik stimulun olmadndan, Keynsin fkrinc, tlbin
artmas v durunluqdan xmaq n dvltin mdaxilsi
lazmdr. Vergilri azaltmaqla halinin alclq qabiliyytini
yksltmk olar, dvltin xrclrini, msln, ictimai ilr,
artrmaqla is lav mcmu tlbi yaratmaq olar. Keyns
multiplikator v akselerator nzriyysinin mllifdir.
Keyns effekti - qiymt sviyysinin dyimsi zaman
hadislrin ardcll: qiymt sviyysinin artmas (azalmas)
real kassa qalqlarnn azalmas (artmas) faiz
drcsinin artmas (azalmas) investisiyalara tlbin
azalmas (artmas) =^- milli glirin azalmas (artmas).
Kiray qiymti - zaman vahidind amildn istifady
gr dniin kmiyyti.
Klark vergisi - frdin ictimai nemtin faydallnn
qiymtlndirilmsini azaltdna gr iqtisadi sanksiyalar.
Klassik dixotomiya - milli iqtisadiyyatn bir-birindn
tcrid olunmu iki blm klind tsvvr olunmas: real v
pul; real blmd pul blmsindn asl olmayaraq istehsaln
hcmi v strukturu, mulluq, nemtlrin nisbi qiymtlri, pul
blmsind is yalnz qiymtlrin sviyysi (pulun
miqyas) myynldirilir.
Kobba-Duqlas istehsal funksiyas - istehsal funksiyasnn nv, texnologiyan istehsal amillrinin tkmil
qarlql vzlnmsi v vahid brabr miqyasdan istehsaln
elastikliyi il sciyylndirir.
Kollektiv nemtlr - hr hans bir frd tklif olunan
nemtin miqdar baqalarndan asl olmayaraq dyiil
604

bilmmsi sbbindn yalnz bir qrup xs tklif oluna biln

mt v xidmtlr.
Kommersiya-ticart. Tvompaniya -sahibkarlarn snaye,
ticart, nqliyyat v digr birlmlri.
Komplemenfar nemtlr - bir-birini tamamlayan
nemtlr (bir nemtin qiymtinin artmas ikinci nemt tlbin
azalmasna sbb olur).
Konversiyallq - milli valyutann istniln formada v
btn mliyyat nvlrind xarici valyutaya srbst dyidiril
bilmk qabiliyyti.
Kondorse paradoksu
ssverm sasnda ss
oxluu
il myynldiriln qrup stnlk verimlrinin
qeyri-tranzitivliyi.
Kontrakt - dana girn trflrin qarlql
hdliklrini ks etdirn mqavil, sazi v rsmi snd.
Kooperativ -bir qrup frdin qarlql xeyir gtrmk
n birg malik olub idar etdiyi firma tkili formas.
Kouz teoremi - gr btn trflrin mlkiyyt hquqlar
dqiq myynldirilibs, transaksion xrclr is sfra
brabrdirs, son ntic (istehsaln dyrliliyini maksimalladran) mlkiyyt hququ (gr glir effekti nzr
alnmazsa) blgsndki dyiikliklrdn asl olmur.
Kredit - borc, borc vern v borc alan arasnda
mnasibt, bu zaman kreditor (borc vern) borc alana pul v ya
ya verir, borc alan is myyn vaxtda hmin mbli v ya
hmin nvdn v hmin keyfiyytd yan qaytarmaa sz
verir.
Kreditor - borc gtrn borc vern fziki v ya hquqi
xs (mssis v ya tkilat).
Kurno mvazinti - bazarda duopoliya raitind hr bir
firma mstqil faliyyt gstrrk digr firmann ondan
gzldiyi istehsal hcmini sediyi zaman ld olunur. Kurno
605

mvazinti iki firmann reaksiya yrilrinin ksim nqtsi

kimi tzahr edir.
mumi iqtisadi mvazint - tlb v tklif brabrliyinin
btn makroiqtisadi bazarlarda eyni zamanda birg
mvcudluu.
Kurno nqtsi - son hdd sat pulu v son hdd xrclr
yrilrinin ksimsi - qeyri-tkmil rqabtd mnftin
maksimalladrlmas raiti.
Kurno Ogsten (1801-1877) - rqabt v inhisar
raitind qiymt yaranmas problemini tdqiq etmi v bu
tdqiqatlarn nticlrini (tlbin v tklifin dyimsi qanunu)
Srvt nzriyysinin riyazi prinsiplri kitabnda ks
etdirmi fransz iqtisads. Kurno hm d znn inhisar,
duopoliya, oliqopoliyan tdqiqatlar il mhurdur.
Korporasiya - shmdar kompaniyas kimi qeydiyyatdan
kemi xsusi firma; snayenin millildirilmi sahsind
dvlt mxsus mssis.

Qadaanedici qiymt - nemt tlb hcminin sfra

brabr olduu qiymt.
Qara bazar - dvltin myynldirdiyi yuxar
qiymt hddindn yksk v dvltin myynldirdiyi aa
qiymt hddin atmayan qiymtlrl ticart svdlmlrinin
aparlmas.
Qarq iqtisadiyyat - bazar v amirlik iqtisadiyyat
elementlrini sintez edn cmiyyt nvu, burada bazar
mexanizmlri dvltin fal hrktlri il tamamlanr.
Qeyri-sabit mvazintli bazar tlb v tklif hcminin
el raitd brabrliyidir ki, bu zaman qiymtin znn
mvazint gstricisindn knarlaamas bazar svdlmsi
itiraklarnn el reaksiyas il mayt olunur ki, bu, qiymti
mvazint gstricisin qaytara bilmir.
606

Qismn mvazint - ayrca gtrlm bazarda

formalaan mvazint.
Qiymt - mt v xidmtin dyrinin pulla ifadsi.
Qiymt indeksi -cari ilin qiymtinin bazis ilinin
qiymtin nisbtinin 100%-i hasilidir.
Qiymt - istehlak yrisi - verilmi bdc v nemtlrdn
birinin qiymtinin dyimsi raitind istehlaknn soruduu
iki nemtdn ibart dsti gstrn nqtlr mcmusu.
Qiymt ayr-sekiliyi qeyri-tkmil rqabt bazarnda
eyni mnli mtnin mxtlif qiymtlr satlmas.
Qiymt dskriminasiyas - qeyri-tkmil
rqabt
bazarnda nomogen mtnin mxtlif qiymtlr satlmas.
Birinci drcli qiymt diskriminasiyas - hr mt
vahidinin onun tlb qiymtin satlmas.
Ikinci drcli qiymt dskriminasiyas - ayn-ayn partiya
mtlrin mxtlif qiymtlr satlmas.
nc drcli qiymt diskriminasiyas - mtnin
bazarn ayr-ayr seqmentlrind mxtlif qiymtlr satlmas.
Qiymt mharibsi - rqiblri oliqopolistik bazardan sxdrmaq mqsdil mvcud qiymtlrin sviyysinin
tdricn tsiklik endirilmsi.
Qiymtli kazlar - sahibinin hr hans mlkiyyt
hquqlann ifad edn v myyn glir gtirn snd (shm,
istiqraz v s.).
Qiymtli mtlr - glir artdqda onlara tlbin kskin
kild artd mtlr (zint yalar).
Qiymtlrin aa hddi - mhsula myynldiril
bilck minimum qiymt; dvlt trfindn myynldirilir.
Qiymt gr tklif funksiyas - tklifin hcmi il tklif
olunan mtnin qiymti arasndak asllq.
Qsamddtli v ya qsa dvr (short-run) (frmann
faliyytind) - el bir zaman ksiyidir ki, bu mddtd istehsal
amillrindn birini d dyimk mmkn deyildir.
607


Laffer yrisi glir vergisi drcsi il vergi ym
hcmi arasnd statistik mahid olunan aslln qrafk
tsviri.
Leveric tsbit olunmu faizli borc kapitalnn
kompaniyanm maliyy faliyytind istifad olunan shmdar
kapitalna nisbti.
Leontyev istehsal funksiyas istehsal funksiyasnn
nv, texnologiyan istehsal amillrinin tkmil qarlql
vzlnmmsi v vahidin brabr miqyasdan istehsaln
elastikliyi il sciyylndirir.
Lv tlsi - faiz drcsinin znn minimal mmkn
qiymtin yaxmlad v buna gr d pul tklif artmnn
onu azalda v investisiya tlbini stmulladra bilmdiyi
iqtisadi konyuktura vziyyti.
Lvilik tlsi - faiz drcsi sviyysinin el aa
vziyytidir ki, adamlar pullarn investisiya etmy deyil,
onlar saxlamaa (lviliy stnlk verilmsi) stnlk
verirlr.
Liberalizm - 1) sahibkarlq azadl, parlamentarizm v
demokratiya trfdar olan siyasi v ideoloji baxlar sistemi. 2)
azadfkirlilik.
Limit qiymti - sahy rqiblrin glmsinin qarsn
almaq n kartelin myynldirdiyi qiymt.
Limitldirilminyins
miqdar
hdd
il
mhdudladrlmasdr.
Lisenziya - dvlt orqanlar trfindn bu v ya digr
tsrrfat faliyyti hququ vern icaz.
Lizinq - lizinq komaniyas trfindn aktivlrin (binalar,
avadanlq, nqliyyat vasitlri) alnmas, kompaniya sonra da
hmin aktivlrin mlkiyytisi qalmaqla onlar myyn
edilmi qiymt mtrilr kirayy verir.
608

Lobbiilik - dvlt orqanlarna onlar myyn qruplarn

maraqlarna cavab vern siyasi qrarlarn qbul edilmsin v
ya resurs blgs aparlmasna ynmlndirmk mqsdil
tsir gstrilmsi.
Lokal - yerli, myyn hdudlardan knara xmayan.
Lorentsa yrisi - cmiyytin mcmu glirinin mxtlif
hali qruplar arasnda qeyri-brabr blgsnn qrafk tsviri.
Leontyev istehsal funksiyas - istehsal funksiyasnn
nv, texnologiyan istehsal amillrinin tkmil qarlql
vzlnmmsi v vahid brabr miqyasdan istehsaln
elastikliyi il sciyylndirir.

Makroiqtisadi siyast - hkumt trfindn btvlkd

iqtisadiyyatn mumi mqsdlrinin myynldirilmsi v bu
mqsdlr atmaq n idaredici altlrin ttbiqi.
Makroiqtisadiyyat-iqtisadiyyat elminin mumi iqtisadi
falln yrnilmsi il mul olan blmsi; iqtisadiyyat
btvlkd nzrdn keirir.
Maliyy - mssisnin, dvltin srncamnda olan btn
pul vsaitlrinin mcmusu, hminin onlann formalamas,
blgs v istifad edilmsi sistemi.
Maltus Tomas (1766-1834) - ingilis keii, onun hali
artmna baxlar (riyazi silsil klind artan istehsal
artmndan frqli olaraq halinin say hndsi silsil
qaydasnda artr) hali qanunu haqqnda tcrb (1798)
kitabnda verilmidi. Bunun nticsind insanlarn oxu btn
mrn yoxsulluq v sfalt, mhariblr, epidemiyalar v
aclq iind keirmy mhkumdur. Sonuncular cmiyyt n
nemt kimi x edir, nki hali artmn lngidirlr.
Marketinq - mssis, firma, tkilatn bazarn
tlblrin, alclarn mt v xidmtlr tlbatnn
609

dnilmsin ynmlnmi istehsal, sat v tcart

faliyytinin tkil v idar edilmsi sistemi.
Marks Karl (1818-1883) - alman filosofu v iqtisads,
tarixi dyiikliklr haqqnda yeni nzriyy yaratmdr ki,
onun da sasnda antaqonist siniflr arasndak ziddiyyt
dayanr. Bu, Kapital srind verilmidir (birinci cild 1867ci ild nr olunub, ikinci v nc cildlr F.Engels trfindn
redakt olunaraq K.Marksn vfatndan sonra 1884 v 1885-ci
ild ap olunmular). K.Marks mt haqqnda tlimin, myin
ikili xarakteri haqqndak tlimin, izaf dyr haqqnda tlimin,
iqtisadi bhranlar, ictimai tkrar istehsal v s. haqqnda
tlimlrin mllif kimi mhurdur. O, slind kommunizmin
banisi olmudur.
Marksizm - cmiyytin inkiaf, insan tfkkrnn
tbiti haqqnda flsf, iqtisadi v sosial-siyasi baxlar
sistemi. Tlim XIX srin ortalarnda yaranmdr. Banilri
K.Marks v F.Engelsdir. Marksizmin fundamental sasn
dnyann inqilabi dyidirilmsi, kapitalizmin devrilmsi v
kommunizm cmiyytinin qurulmas ideyalar tkil edir.
Marall Alfred (1842-1924) - ingilis iqtisads, ayr-ayr
iqtisadi dyiikliklr arasnda bir sra dqiq riyazi asllq askar
etmidir. Iqtisad elminin prinsiplri (1890) kitabnda
gstrmidir ki, dyrlilik hm tlb, hm d tklifl
myynlir, z d tlb qiymti qsa mddtd, tklif is
uzun
mddtd
myynldirir;
nadir
nemtlri
qiymtlndirmk paradoksunu v s. izah etmidir.
Menger
cdvli - kardinalist
konsepsiyasnn da
istehlak stnlk verimlrinin tqdim etm formas.
Menecment - mssisnin idaretm sistemi, bazar
tsrrfat raitind mt v xidmtlr istehsal vasitsil
ictimai tlbatn dnilmsin ynmlnmsidir.
Merkantilizm - iqtisadi fkir v siyastd cryan, XVIII
srd ngiltrd yaranb v ticart kapitalizminin inkiafn
610

mayit etmidir. Merkantilistlr milltin znginliyinin

mnbyi kimi ticart v kommersiyann hmiyytini
vurulayrdlar.
Metodologiya - 1) hr hans bir elmd ttbiq olunan sul,
priyomlarn mcmusu; 2) drk etmnin elmi metodu haqqnda
tlim.
Meyar - frqli lamtlr, l.
Mnft - mumi sat pulu il mumi xrclr arasnda
frq.
Mnftin maksimalladrlmas - nnvi frma
nzriyylrind v bazar nzriyylrind frmanm n mhm
mqsdlrindn biri. Firmalar qiymt-nticlrinin el
birlmsini myynldirmy alrlar ki, bu maksimum
mnft gtirsin.
Miqyasdan gln glir - istehsal srtinin dyimsi il
btn amillr n eyni olan onlardan istifad hcminin
dyim srti arasndak nisbt.
Mill Con Start (1806-1873) - ingilis iqtisads, Siyasi
iqtisadn prinsiplri, onlarn sosial flsfy bzi ttbiqlri il
(1848) kitabm yazaraq klassik siyasi iqtisadn inkiafna
byk thflr vermidir. O, hesab edirdi ki, dvltin
mdaxilsi glirin tkrar blgs yolu il halinin maddi
rifahn yaxladra bilr; myin modifikasiyas yolunda
thsil manesinin olduunu birinci gstrmidir v s.
Milli glir (MG) - iqtisadi agentlrin myyn statistik
dvr rzind mumi milli mhsul istehsalndak xidmtlrin
gr aldqlar btn glirlrin mumi mbli.
Milli srvt - cmiyytin btn tarixi boyu ym
olduu nemtlrin mcmusu, bir d cmiyytin, lknin hazrk
anda malik olduu eylr.
Milli hesablar (MHS)- myyn qurululu v
faliyyt qanunauyunluqlar iqtisadi sistem rivsind
611

mumi milli mhsulun v milli glirin yaradlmas, blgs v

istifad olunmasn izah edn kompleks anlaylar sistemi.
Model - yrniln obyekt haqqnda tdqiqat n mhm
olmayan xsusiyytlrinin nzr alnmamas hesabna
yaradlan sadldirilmi tsvvr.
Modifkasiya edilmi Fillips yrisi - inflasiya srti il
isizlik sviyysi arasndak aslln qrafk tsviri.
Monetarizm - iqtisadi nzriyyd klassik cryan
mktbi, ona gr tadavldki pulun miqdar tsrrfat
konyukturasnn formalamasnda hlledici amildir v
tadavldki pul ktlsindki dyliikliklrl milli glirin
mcmu kmiyyti arasnda bilavasit ballq mvcuddur.
Monopson bazar - potensial rqiblri olmayan bir
alcnn oxsayl satcya qar durduu bazar.
Monopson hkmranl - monopsonunun tlb hcmini
dyimk yolu il bazar qiymti sviyysin tsir etmk
imkan.
Motivasiya - insanlarn frdi v tkilatn mumi
mqsdlrinin ld olunmasna ynmlnmi faliyytin
stimulladrlmas, hvslndirilmsi prosesi.
Multiplikator - makroiqtisadi subyektlrin muxtar
xrclrinin (milli glirin hcmindn asl olmayaraq) artmas
zaman milli glirin artm drcsini sciyylndirn msal.
Mbadil - vzind ns tklif etmkl kimdns mt
alnmas akt, bazarda mt v xidmtlr alnn
maliyyldirilmsi sulu.
Mbadild Pareto-smrlilik - nzrd tutulmu
nemtlrin frdlr arasnda el blgsdr ki, bu zaman
baqalarnn rifahn pisldirmdn cmiyytin birc zvnn
d rifahn yaxladrmaq mmkn deyil.
Mssis - istehsal amillrini kombin etmk yolu il
mt v xidmtlr istehsal edib satmaq vasitsil z
maraqlarn hyata keirn tsrrfat vahidi.
612

Mssisnin rentabelliyi - onun qoyulmu kapital artra

bilmk qabiliyyti.
Mflislm - mssisnin mtlrin (ilrin,
xidmtlrin) xrcinin dnilmsin dair kreditorun tlblrini,
bdcy v qeyri-bdc fondlarna mtlq dnilr d daxil
olmaqla, dmy qabil olmamas.
Mvazint qiymti - rqabt qvvlrinin tsiri altnda
tlb v tklifi tnzimlyn qiymt.
Mvazint qiymti - tlb hcminin tklif hcmin
brabr olduu qiymt.
Mlkiyyt - istehsal rtlri v nticlrin gr insanlar
arasndak iqtisadi v hquqi mnasibtlr sistemi.

Natural tsrrfat - mhsullar tsrrfatdaxili istehlak

v istehsaln z tlbatlarnn dnilmsi n istehsal olunan
tsrrfat.
Nemt - insann tlbatlarn dmy yararl ya v ya
xidmt.
Nemt ictimai - eyni zamanda rqabtli olmayan v
knarladrla bilmyn nemt.
Nemt knarladrlan - bazar qiymtini dmy hazr
olmayanlar n latmaz nemt.
Nemt normal - istehlaknn gliri artdqca ona tlb
artan nemt.
Nemt rqabtli - bir subyekt trfindn istehlak onun
digr subyekt trfindn istehlakn qeyri-mmkn edn nemt.
Nemtin faydall (utility ofgood) - iqtisadi nemtin
insann bir v ya bir ne tlbatn tmin etm qabiliyyti.
mumi faydallq itehlak olunan btn nemtlrin mcmu
faydall.

613

Neoklassik sintez - makroiqtisadiyyatda neoklassik v

keynsi konsepsiyalarnn metodoloji verilnlrindn birg
istifady saslanan istiqamt.
Ne ictimai rifah funksiyas -btn cmiyyt zvlrinin
frdi rifahlarnn adi v ya drcy yksldilmi qiymtlri.
Neytral texniki trqqi Harroduya gr - kapitaln orta
v son hdd mhsuldarlnn dyiilmzliyi raitind
texnikanm tkmilldirilmsi nticsindiqtisadi smrliliyin
artmas.
Neytral texniki trqqi Solouya gr - myin orta v
son hdd mhsuldarlmn dyiilmzliyi raitind texnikanm
tkmilldirilmsi nticsind iqtisadi smrliliyin artmas.
Neytral texniki trqqi Hiks gr -texnikann milli
glirin mk v kapital arasnda dyimdn blgs il
mayit olunan V tkmilldirilmsi nticsind iqtisadi
smrliliyin artmas.
Nisbi qiymt - mtnin myyn miqdarda baqa bir
nemtl ifad olunmu qiymtliliyi.
Nei ictimai rifah funksiyas - cmiyytin rifahnn
cmiyytin n varl zvlrinin rifahna gr myynldirilmsi.
Normal mnft - sfra brabr iqtisadi mnft sahibkar qabiliyytlrindn istifadnin alternativ dyri. Firma
yalnz normal glir gtrnd, onun gliri btnlkl firmann
btn xrclrinin dnilmsin srf olunur
Normativ iqtisadi nzriyy - olann deyil, olmal
olann yrnilmsi.
Normal mnft - firmanm z mt v xidmtlrini
tklif etmsini tmin etmk n yetrli olan mnft. Bazar
nzriyysin gr, normal mnft allokativ smrliliyi
tmin edn istehsal xrclrin daxildir.

614

Nou-xau - faliyyt gstrdiyi mddtd firmann ld

etdiyi v onun rqabt qabiliyytini gclndirn tcrb v
ticart laqlri.

Oliqopol bazar - bir ne satcnn oxsayl alcya

(tklif oliqopoliyas) v ya bir ne alcnn oxsayl satcya
(tlb oliqopoliyas) qar durduu ohomogen mt bazar.
Oliqopoliya - olduqca azsayl mssisli bazar
strukturas, bu mssislrin hr biri bazarda xeyli yer tutur v
qiymtin yaranmas prosesin tsir ed bilir.
Optimalladrma - oxlu mmkn variantlardan n
yaxsnn seilmsi.
Ordinalist konsepsiyas - istehlak tlbi nzriyysi,
faydalln sra llmsinin mmknlyn saslanr v onun
kmiyyt baxmndan llmsinin mmknlyn inkar edir.
Orta glir - mhsul vahidinin satndan ld olunan glir.
Orta msrflr - hr vahidin istehsalna msrflr.
Orta xrclr - mhsulun bir vahidinin istehsalna kiln
xrclr.
Oyunlar nzriyysi - qrar qbul edilmsi il bal
vziyytlrin (oyunularn) davrann riyazi metodlarla tdqiq
edn elm.

ncdn qoyulmu (avtomatik) tnzimlyicilr

hkumtin cari qrarlarndan asl olmayaraq eni
(dirli)dvrnd mcmu tlbin artmasna (azalmasna)
aparan
dvlt
v
ya
xsusi
sektor
trfindn
myynldirilmi glirin tkrar blgs mexanizmlri
(vergiqoyma v mvazintlr sistemi, dividentlrin dnilmsi
qaydalar v s.)
615


Paradiqma - tdqiqat msllrinin hlli n nmun
kimi qbul edilmi nzriyy.
Pareto Vilfredo (1848-1923) - Italiya iqtisads, mumi
iqtisadi mvazint nzriyysini qurmaq n mexaniki
sistemlrin mvazintinin riyazi thlil metodlarn ttbiq
etmidi. z baxlarn o, siyasi iqtisad drsliyind vermidi.
Pareto etiraf edirdi ki, faydall lmk tindir v
seim n faydalln ordinalist konsepsiyas kifayt edrdi.
Paretoya gr optimallq -cmiyytin maksimum
iqtisadi rifah haqqnda nzri tsvvr yaratmaq:
iqtisadiyyatn el vziyytidir ki, bu zaman bir v ya bir ne
xsin vziyytini digrinin v ya digrlrinin vziyytini
pisldirmdn yaxladrmaq mmkn deyil. Paretoya gr
optimal vziyyt atmaq n rt var:
-nemtlrin istehlaklar arasnda optimal blgs;
-istehsal sahlri arasnda resurslarnn optimal
yerldirilmsi;
-mhsulun optimal istehsal hcmi.
Piqu vergisi mnfi xarici efektlr istehsallarndan
alnan v xsusi msrflri ictimai msrflrl brabrldirn
haqq.
Piqu effekti - qiymtlrin sviyysinin dyimsi
zaman hadislrin ardcll:
qiymtlrin
sviyysinin
artmas (azalmas) - real xzin qalqlarnn azalmas
(artmas) qnat etmy son hdd meylliliyinin
artmas (azalmas)
ev tsrrfatlarnn istehlaknn azalmas
(artmas).
Planladrma - dnlm kild nisbtlrin
gzlnilmsin, resurslardan smrli istifad olunmasna
ynmlnmi tkilati v iqtisadi faliyyt sistemi.
616

Pul - mumi ekvivalent rolunu yerin yetirn xsusi nv

mt; hr yerd mbadil vasitsi kimi qbul ediln aktiv;
lgv (tez realiz olunan) vsait.
Pul qiymti - mtnin pul klind (myyn miqdarda
pulla) ifad olunmu dyrliliyi.
Pul sistemi - lkd pul tklifinin tnzimlnmsi n
dvltin istifad etdiyi tdbir v altlrin mcmusu.
Pul tdavl srti - myyn dvr rzind mcmu
xrclr kmiyytinin tdavld olan pulun miqdarma nisbti.
Pul xlyalar - iqtisadi subyektin tsrrfat qrarlan
qbul etdikd dyr gstricilrinin real qiymtlrin deyil,
nominal qiymtlrin saslanmas.
Pulun neytrall - pulun milli iqtisadiyyatda rolu
haqqnda tsvvr, buna mvafiq olaraq pul ktlsinin
dyimsi real parametrlr tsir etmir-; istehsaln hcmi v
Pulun superneytrall - pulun milli iqtisadiyyatda rolu
haqqnda tsvvr, ona gr pul tklif srtinin artmas real
parametrlr: istehsal hcmi v mulluq, nemtlrin nisbi
qiymtlrin tsir etmir.

Rasional gzlmlr - nzri konsepsiya, ona mvaflq

olaraq iqtisadi subyektlr qrar qbul edrkn glcyi qrarn
qbul edilmsi an n ld olan btn informasiyan clb
etmkl gzlniln hadislrin formalamas prosesini adekvat
ks etdirn model sasnda proqnozladrrlar; rasional gzlm
sasnda myynldiriln parametrin qiymti, yalnz tsadf
nticsind faktik qiymtdn frqlnir.
Razlama, gzlmlr frziyysi - bu frziyyy gr
firmalar v frdlr glck hadislri shvsiz grrlr v qrar
qbul edrkn lazmi informasiyaya tam xa malik olurlar.
Rqabt mhsulun sat zaman istehsal zaman v
tchizatlarn qarlql faliyyti, laqsi v mbarizsi, ayr617

ayr mt istehsallar v ya mt (xidmtlr) tchizatlar

arasnda n yax sat rtlri urunda iqtisadi bhslm.
Real faiz drcsi -inflyasiyan nzr almaqla
dqiqldirilmi, yni dyiilmz qiymtlrd ifad olunmu
faiz drcsi.
Real mk haqq - mk haqqnn alnm mbl alna
bilck mt v xidmtlrin miqdar il ifad olunan alclq
qabiliyyti.
Refleksivlik frziyysi - iki eyni nemtlr dsti olduqda
istehlak hesab edir ki, onlardan biri digrindn pis deyil.
Resurslarn smrli yerldirilmsi - istehsal
amillrinin zaman v mkanda faydall maksimalladrmaa
imkan vern uzlamas.
Rikardo ekvivalentliyi teoremi - dvlt xrclrinin
myyn kmiyytd artmas dvlt xrclrinin vergilr
hesabna v ya dvlt borclarnn artmas hesabna
maliyyldirilmsindn asl olmayaraq milli glirin hmin
kmiyyt qdr artmas il nticlnir
Roulz ictimai rifah funksiyas - ictimai rifahn
cmiyytin
n
kasb
zvlrinin
rifahna
gr
qiymtlndirilmsi.

Sabit msrflr - istehsal hcmi dyidikd dyimyn

msrflr. Son hdd msrflri - hr vahid istehsal artm
zaman mumi xrclrin artm.
Sabit (tsbit olunmu) xrclr - firmann mhsulun
istehsal hcmindn asl olmayaraq kdiyi xrclr.
Sabit mvazintli bazar - tlb v tklif hcminin el
raitd brabrliyidir ki, bu zaman qiymtin znn
mvazint gstricisindn sapnms bazar svdlmsi
itiraklarnn el reaksiyas il mayit olunur ki, bu,
qiymti mvazint gstricisin qaytara bilir.
618

Sabitldirm siyasti - hkumtin vergilr, dvlt

xrclri, pul tklif hcmi v inzibati tnzimlm vasitsil
milli iqtisadiyyatn artmn stimulladrma (ekspansionist) v
ya lngitmy (restriktiv) ynldilmi tdbirlr sistemi.
sabit - xrclri mhsul istehsalnn hcmindn asl
olmayan amillr
Sahibkar - znn xeyir gtrmsi mqsdil istehsal
amillri il mampulyasya edn, onlardan rasional istifad edn
iqtisadi agent.
Sahibkarlq faliyyti - vtndalarn v onlarn
birliklrinin mnft ld edilmsin ynmlnmi tbbskar
mstqil faliyyti. Mssisnin tkilati-hquqi formas
hdudlarnda zlri risk getmkl v mlkiyyt msuliyyti
damaqla hyata keirilir.
Sat pulu - satlm mhsul hcmindn mumi glir.
Senoraj -dvltin tdavld olan pullarnn artrlmas
nticsind ld etdiyi glir, lav buraxlm pullarn mbli
il onlarn buraxlmasna kiln xrclr arasndak frq
brabrdir.
Sey Jan Batist (1767-1832) - fransz iqtisads, Siyasi
iqtisad haqqnda traktatnda (1803) A.Smitin bazar
nzriyysini inkiaf etdirmidir. O deyirdi ki, hr bir mt
baqasna dyidirildiyindn bazara gln hr bir mt znn
tlbini yaradr v bazarda yaranan hr bir tlb z tklifni
yaradr. Bu qarlql laqni ox vaxt Sey qanunu adlandrrlar.
Hmin qanun iqtisadi bhranlarn mmknlyn inkar etmk
n, bazar iqtisadiyyatnn avtomatik olaraq tam mullua
atmasn sbut etmk n istifad edilirdi.
Smrli gzlmlr nzri konsepsiya, ona mvafiq
olaraq iqtisadi subyektlr qrar qbul edrkn glcyi qrarn
qbul edilmsi an n ld olan btn informasiyan clb
etmkl gzlniln hadislrin formalamas prosesini adekvat
ks etdirn model sasnda proqnozladrrlar; smrli
619

gzlm sasnda myynldiriln parametrin qiymti, yalnz

tsadf nticsind faktik qiymtdn frqlnir.
Smrli gzlmlr frziyysi bu frziyyy gr
firmalar v frdlr glck hadislri shvsiz grrlr v qrar
qbul edrkn lazmi informasiyaya tam xa malik olurlar.
Shm (qiymtli kaz) - shmdar cmiyytlri trfindn
buraxlan v cmiyytin nizamnam fondunda (kapitalnda)
paya mlkiyyt hququnu tsdiqlyn v dividend (glir)
gtirn qiymtli kaz nv.
Shmdar (shm sahibi) - shmdar cmiyyti shmlrinin,
nizamnam kapitalda pay mlkiyytisi olan hquqi v ya
fziki xs.
Shmdar kapital-shmdar kompaniyasnn onun
shmdarlar trfindn shm mqabilind verdiklri v hmin
kompaniyann mvcud olduu mddtd permanent
maliyyldirm mnbyi olan pullar.
Shmdar cmiyyti - shmlrin buraxlmas yolu il z
vsaitlrini birldirmi hquqi v fiziki xslrin knll
razlamas sasnda yaradlm tkilat.
Shmlrin mznnsi - hazrk mqamda konkret
shmdar cmiyytinin shmlrinin qiymtli kazlarn
yerldirilmsi (sat) il mul olan fond birjasnda, mt
birjalarnn fond blrind, banklarda v broker idarlrind
satlb-alnd qiymt.
Smrli bazarlar frziyysi - smrli bazarn yalnz
nemtin v ya qiymtli kazn qiymtin tsir ed bilck
btn ld oluna bilck informasiyann bu qiymtd ks
olunduu halda mvcud olmas ehtimal.
Smrlilik - istehsal olunmu iqtisadi nemtlrin
(nticlrin) hcmi v resurslann miqdarnn (xrclrinin)
nisbtini, minimum xrcl hmin hcmd nemt istehsalm
sciyylndirn anlay; hmin resurslarla maksimum hcmd
nemt istehsal.
620

Sxdrma effekti - dvlt xrclrinin artmas il rtlnn

faiz drcsinin ykslmsin gr xsusi blmnin iqtisadi
fallnn azalmas.
Sistem - bir tam halnda birlmi tsrrfat vahidlri,
mssislrin mcmusu;
hr hanssa bir i n sas rolunu oynayan prinsiplrin
mcmusu; ictimai qurulu formas.
Snob effekti - baqa istehlaklarn tlb hcminin
dyimsin cavab olaraq bir istehlaknn nemt tlb
hcminin ks istiqamtd dyimsi.
Smit Adam (1723-1790) - otland iqtisads, onun
srlri klassik iqtisadi nzriyynin sasn qoymudur.
Xalqlarn srvtinin tbiti v sbblri haqqnda tdqiqatlar
kitabnda ictimai mk blgs haqqnda tlimi, ixtisaslama
v mbadilnin zruriliyini, bazar mexanizminin faliyyt gstrmsini (grnmz l), mk dyr nzriyysini.
Bazar tsrrfat sisteminin normal faliyyt gstrmsi
prinsiplrini (dvlt mdaxilsindn azadlq, rqabtin
stnlk tkil etmsi) saslandrmd.
Son hdd mhsulu (marginal produci) istehsal amilinin istifad olunan digr amillrin hcminin dyiilmz qalmas
rti il istehsal amilinin bir vahid artmas il laqdar lav
mt istehsal. Mhsul hdd hmin amilin bir vahid artmna
dn mt istehsal artm kimi myynldirilir.
Son hdd mhsulu (marginal produci) istehsal
amilinin - istifad olunan digr amillrin hcminin dyiilmz
qalmas rti il istehsal amilinin bir vahid artmas il laqdar
lav mt istehsal. Son hdd hmin amilin bir vahid artmna
dn mt istehsal artm kimi myynldirilir.
Son hdd gliri hr mt vahidinin sat hcminin
artmas nticsind ld olunan lav glir. Son hdd gliri
mumi glir artmnn sat hcmi artmna nisbti kimi tyin
olunur.
621

Son hdd msrflri hr vahid istehsal artm zaman

mumi msrflrin artm.
Son hdd faydall istehlak olunan sonuncu nemt
faydall v ya istehlak zaman nemt bir vahid artdqda
mumi faydalln artmas.
Son hdd xrclri verilmi mtnin istehsalnn bir
vahid artmas il bal lav xrclr.
Sosializm - siyasi doktrinadr, istehsal vasitlri zrind
kollektiv mlkiyytin mhmlyn vurulayr, sas sahlrd
ictimai mlkiyytin, mumi planauyunluq v proporsionalln, my v ictimai istehsal fondlarna blgnn sas
yer tutduu iqtisadiyyatda sas rolu dvlt verir. Marksizm
sosializmi kapitalizmdn kommunizm keidd ara mrhlsi
(birinci mrhl) kimi nzrdn keirirdi.
Staqnasiya-lk
iqtisadiyyatnda
uzunmddtli
depressiya, durunluq vziyyti
Staqflyasiya - hr hans bir lknin v ya bir qrup
lknin iqtisadiyyatnn istehsaln qiymtlrin artm
(inflyasiya) v isizlrin saynn artmas il mayit olunan
azalmas v ya durunluu (staqnasiya) il sciyylnn
vziyyti.
Substitutlar - istehlakda bir-birini vzlyn nemtlr.

xsi (frdi) mlkiyyt cmiyytin ayr-ayr zvlri

(frdlr) trfindn onlarn xsi v ya ail tlabatlarnn
dnilmsind
ynldilmi
maddi
nemtlrin
mnimsnilmsind
ynldilmi
maddi
nemtlrin
mnimsnilmsin dair iqtisadi mnasibtlr.
irkt shmdar cmiyyti kimi qeydiyyatdan kemi
xsusi firma; snayenin millildirilmi sahsind dvlt
mxsuz msis.
622

irkt, cmiyyt sahibkarlarn snaye, ticart,

nqliyyat v digr birlmlri.
takelberger mvazinti - duopoliyan firmalar arasnda
bazar hkmranln qeyri-brabr blgl tsvir edir ki, bu
zaman firmalardan biri zn lider kimi (ya qiymt gr, ya
hcm gr, ya da eyni zamanda hr ikisin gr) aparr, digri
is uyunlama strategiyasn hyata keirrk birinci firmann
etdiyi seimdn x edib z davrann tnzimlyir.

Tam v smrli mulluq - mk bazarnda

mvazint, bu zaman myin mhsulunun son hddinin
qiymti my xrclr hddin brabr olur.
Tbii inhisar - btn mssislri v halini n mhm
iqtisadi raitlrl (su, qaz, elektrik enerjisi, kommunal
xidmtlri v s. il ) tmin edn, xsusi frmalarn rqabt
mbarizsin yol vermyn v tsrrfatn idar edilmsind
byk qnat sbb olan istehsal nv.
Tkaml - tdricn dyim, inkiaf prosesi.
Tklif - satc trfindn bazarda myyn qiymt v
verilmi zaman ksiyind satlan mtnin miqdar. Tklif
qanunu mtnin qiymti n qdr yksk olarsa (btn digr
mtlr nzr almmaqla), ondan bir o qdr ox miqdarda
istehsal olunub sata xarla bilcyini bildirn qanun.
Tklif - satc trfindn bazarda myyn qiymt v
verilmi zaman ksiyind satlan mtnin miqdar.
Tklif funksiyas - tklifin hcmi il onu
myynldirn amillr arasnda asllq.
Tklif qanunu - mtnin qiymti n qdr yksk
olarsa (btn digr sbblr nzv almmaqla), ondan bir o
qdr ox miqdarda istehsal olunub sata xarla bilcyini
bildirn qanun.
623

Tklif qiymti - istehsalnn nemti satmaa raz

olduu minimum miqdarda pul.
Tklifin arpaz elastiklik msal - bir nemtin qiymti
bir faiz dyidikd digr nemtin tklifinin ne faiz
dyicyini gstrir.
Tklifin hcmi - istehsalnn hmin qiymt satmaa
hazr olduu nemtin maksimum miqdar.
Tklifin qiymt zr elastiklik msal (tklifin
bilavasit elastikliyi) -tklif olunan nemtin qiymti bir faiz
dyidikd tklifn hcminin ne faiz dyicyini gstrir.
Tklif siyasti - dvltin iqtisadi konyukturaya xsusi
blmnin faliyytinin smrliliyinin yksldilmsin
ynldilmi tdbirlr vasitsil tsiri.
Tkmil rqabt - aadak lamtlri il sciyylnn
bazar struktur:
oxsayl mt satcs v alcs;
mhsulun eyni qbildn olmas;
resurslarn hrktinin tam mobillivj, sahy
glmkd v ondan xmaqda manelrin olmamas;
he bir iqtisadi agent qiymtlr zrind hkmranla
malik deyil;
itiraklar qiymtlr v istehsal rtlri bard tam
mlumatldrlar.
stehsal amilinin mcmu (mumi) mhsulu - hmin amilin
myyn miqdarna dn istehsal olunan mt.
Tkmil rqabt bazar - oxsayl satcs v alcs olan
eyni nv mt bazar, burada onlarn istniln hr birinin
hrkti bazar qiymtlrinin sviyysin tsir etmir.
Tkrar istehsal maddi nemtlr v xidmtlr v
xidmtlrin, i qvvsinin, mnasibtlr v maraqlarnn
istehsal prosesinin fasilsiz brpas.
Tlb - bazar iqtisadiyyatnn n mhm kateqoriyasdr.
Qiymtlrin myyn sviyysind alcnn ala bilcyi mt
624

v xidmtlrin miqdarn ifad edir, yni tlbatlarn bazara xas

olan ifad edilm formasdr.
Tlb funksiyas - tlb hcmi il ona tsir gstrn
mxtlif amillr (qiymt, glir, istehlak, stnlk verimlr,
gzlmlr v s.) arasnda asldr.
Tlb qanunu - hr hans bir mtnin qiymtinin
artmasnn hmin mty tlbin azalmasma sbb olmasnda
tzahr edn qanunauyunluq.
Tlb qanunu - nemtin qiymti aa ddkd ona
tlbin hcmi artr.
Tlb qiymti - istehlakmm nemt gr dmy hazr
olduu pulun maksimum miqdar.
Tlb qiymti funksiyas - nemtin qiymti il ona
tlbin hcmi (qiymt gr tlb finksiyasnn ksi) arasnda
asllq.
Tlb v tklif qanunu - tlb artqda nemtin qiymti
artr, tklif artdqda is qiymt aa dr; tlb azaldqda
nemtin qiymti aa dr, tklif azaldqda is qiymt artr.
Tlbin arpaz elastiklik msal - bir nemtin qiymti
bir faiz dyidikd digr nemt tlbin ne faiz dyicyini
gstrir.
Tlbin hcmi - istehlaknn hmin qiymt almaa
hazr olduu nemtin maksimum miqdar.
Tlbin qiymt gr elastikliyi - qiymtin bir faiz
dyimsinin tsiri altnda tlb hcminin nisbi dyimsini
gstrir.
Q / Q
Q nin %
D
E P P / P - %
Tlbin glir gr elastiklik msal - istehlaknn
gliri bir faiz dyidikd tlbin hcminin ne faiz
dyicyini gstrir.
625

Tlbin qiymt gr elastiklik msal (tlbin

bilavasit elastikliyi) - soruulan nemtin qiymti bir faiz
dyidikd tlbin hcminin ne faiz dyicyini gstrir.
Ttbiqi iqtisadiyyat - iqtisadi thlilin real iqtisadi
vziyytlr ttbiqi. Ttbiqi iqtisadiyyatn qarsnda duran
msl iqtisadi siyasti ilyib hazrlamaa kmk edrk
iqtisadi nzriyydn irli gln proqnozlar qurmaqdr.
Ttil - rhbrliyin onlarn myin sosial-iqtisadi raitlri
il bal tlblrini qbul etmy mcbur etmk mqsdil
iilrin istehsal dayandrmas.
Torpan qiymti - sabiq torpaq mlkiyytisinin
qoyulmu kapitala gr bank faizi ala bilcyi pulun mbli.
Demli, torpan qiymti glck torpaq rentasnn
diskontladrlm dyridir.
Transanktsion xrclr - mbadil sahsind mlkiyyt
hququnun verilmsi il bal xrclr.
Thlil - yann hqiqtn v ya fikrn trkib hisslrin
blnmsi.
Tklifin qiymt gr elastikliyi - qiymtin bir faiz
dyimsinin tsiri altmda tklif hcminin nisbi dyimsini
gstrir.
Q / Q
S
E P P / P
Tlbin glir gr elastikliyi:
Q / Q
E 1 / 1
Tranzitivlik frziyysi - gr istehlak A dstini B
dstindn stn bilirs, B dstini is S dstindn stn bilirs,
demli o, A dstini S dstindn stn bilir v mvafiq olaraq
istehlak n A dsti B dstin v B dsti S dstin
brabrdirs, onda A v S dstlri d onun n brabrdir.

626

Uzunmddtli dvr (firmann faliyytind) (lond-run)

btn istehsal amillrind dyiikliklr ed bilmk n
kifayt edck zaman ksiyi.

mumi faydallq istehlak olunan btn nemtlrin

mcmu faydall.
mumi iqtisadi mvazint- tlb v tkilif
brabrliyinin btn makroiqtisadi bazarlarda eyni zamanda
birg mvcudluu.
mumi faydallq - myyn vaxt ksiyind verilmi
miqdarda mhsulun istehlakndan frdin ald mumi
mmnunluq (faydallq).
mumi glir i mssissinin ilin nticlrin gr
btn iqtisadi faliyyt nvlrindn mcmu glirinin
gstricilri, satlan mt (xidmtlrin) mumi sat pulundan
v mssisnin qeyri-sat faliyytini nzr alan dni
balans saldosundan ibartdir. mumi glir anlay konkret
mhsulun (v ya bir ne mhsulun) satndan ld olunan
glirin gstricisi kimi istifad olunur.
mumi iqtisadi mvazint - milli iqtisadiyyatn btn
nemtlr v amillr bazarlarmda eyni zamanda tlbin tklif
brabr olduu vziyyti.
mumi (mhasibat) mnfti - mt (v ya xidmtlr)
satndan mcmu sat pulu il onlarn istehsal v sat il
bal xarici msrflr arasndak frqdn ibartdir.
mumi sat pul - mhsulun, ilr v xidmtlrin,
hminin maddi srvtlrin satndan ld olunmu mumi
mbl.

627

mumi xrclr - hr hans mhsulun v ya iqtisadi

nemtin istehsal v reallamasna mssisnin hm dyin,
hm d sabit xrclr daxil olmaqla btn xrclrinin mcmusu.
nc drcli qiymt diskriminasiyas - mtnin
bazarn ayr-ayr seqmentlrind mxtlif qiymtlr satlmas.

Vahid aqrar siyast (VAS) - Avropa Birliyinin (AB)

aqrar blmy kmk n apard siyast. sas mqsdlr:
fermerlrin qnatbx hyat sviyysinin saxlanlmas v
aqrar blmnin iqtisadi smrliliyinin yksldilmsi.
Valyuta (hrf: qiymt, dyr) - beynlxalq iqtisadi
mbadild v pul haqq-hesablar il bal digr beynlxalq
mnasibtlrd itirak edn lknin pul vahidi.
Valyuta bazar - xarici ticart, xidmtlr, kreditlr,
investisiyalar, beynlxalq dnilrin hyata keirilmsi n
lazm olan valyuta v xarici valyutalardak dni sndlrinin
(eklr, veksellr, krmlr, akkredetivlr) almb-satlmasn
tmin edn mexanizm.
Valyuta kursu - mbadil zaman iki valyutanm dyr
nisbti; bir lknin pul vahidinin digr lknin pul vahidi il v
ya bir qrup lknin pul vahidlri il (valyuta znbili) ifad
olunmu qiymti.
Valras qanunu - n sayda qarlql laqdar olan
bazardan ibart iqtisadiyyatda (n-l)-ci bazarda mvazint ld
olunubsa, onda sonuncu bazarda da mvazint olacaq; bildirilir
ki, iqtisadiyyatda tlb olunan mtlrin mumi dyri hmi
tklif olunan mtlrin mumi dyrin brabrdir.
Veblen effekti - istehlak tlbinin artmas effekti, mtnin
daha yksk qiymt malik (daha aa deyil) olmas il
laqdardr
628

Veblen Torsteyn Bunde (1857-1929) - Amerika

iqtisads, o, birinci olaraq n iri Kompaniyalarn
genlnmsinin ntclrinin neqatv dyrlndirm v bunu
Veyil sinfin nzriyysi (1899) kitabnda ks etdirmidi.
Veblen etiraf edirdi ki? konpaniyalar istehsaln tkilinin
faydal alti ola bilrlr, amma o, hesab edirdi ki, iri kompaniyalar idar ednlr bunu el edirlr ki, igzar dairlrin
iklnmsi cmiyytin rifahna mvafiq olmur. Bu tezisi
inkiaf etdirn Veblen xsusi sahibkarlq
iqtisadiyyatnn
materialist sciyyvi itiraklarndan
bzilrin
hcum
edir, onlar pul rqabti, nmayikran veyillik v
nmayikran istehlak adlandrrd.
Veblen hminin iqtisadi inkiaf prosesi il
maraqlanrd v hesab edirdi ki, texniki trqqi il rtlnn
mhsuldarlq artm iqtisadi bhran drinldirck, bir
trfdn fhllrl idaretm strukturlar, digr trfdn is
shmdarlarla geni igzar dairlr arasnda mnaqini
gclndirck.
Veksel - mcrrd v ksiz borc hdliyidir, myyn
edilmi formada yazl kild doldurulur (qiymtli kaz
nv), v ya borc pul almaq vasitsi kimi firma, yaxud dvlt
trfindn buraxlan maliyy alti.
Veksel-Conson teoremi -istehsal miqyasnn elastikliyi
hr bir istehsal amilinin istehsal elastikliyinin cmin
brabrdir.
Venur (risk) kapital (venture capital) - shmdar
kapital v ya firmaya maliyy mtxssislri trfndn
veriln borc (msln, kommersiya banklarnn v sorta
kompaniyalarnn risk kapital blri trfindn) ki, bu da
onlara yeni olduqlarna gr xsusil yksk risk drcli
layih olub nnvi xarici maliyyldirm vasitlrinin
kmkliyi il maliyyldirmk mmkn olmayan mhsullara
v istehsal proseslrin investisiyalar etmy imkan verir.
629

Vergilr - hquqi xslrdn lk qanunvericiliyi

trfindn myyn edilmi qaydada v rtlrl hyata
keiriln mcburi dmlr.

Yarmq istehlak - iqtisadi konyukturann mk

bazarndak defisitin nemtlr bazarndak artqlqla uzlad
vziyyti.
Yaay minimumu- insanlarn hyat faliyytinin
saxlanlmas v i qvvsinin tkrar olunmas n zruri olan
minimum yaay vasitlri. Yaay minimum cmiyytin
inkiafnn hazrki raitind n aa ictimai zruri hyat
sviyysi il myyn edilir.
Ym paradoksu - Keyns konsepsiyasnda ym hcmi
artdqca istehsal olunan milli glirin azalmas.
Ymn qzl qanunu - iqtisadi artmn neoklassik
modeli raitind halinin hr nfrin dn istehlak fondu,
gr qnat normas kapitala gr istehsal hcminin
elastikliyin brabrdirs, maksimum srtl artr.
Yoxsulluq tlsi - el bir vziyytdir ki, bu zaman sosial
tminat zr vsait alan isiz i axtarmaq istmir, nki onun
alaca potensial mk haqq isizliy gr vsaitdn az olacaq.
Yoxsulluq- hr hans bir lkd saslandrlm. Normalar
zr minimum yaay vasitlri olmayan cmiyytin myyn
tbqsinin iqtisadi vziyytidir.
Yoxsulluun sviyysi - halinin glirinin 50 faizdn
oxu rzaq mhsullarnn alnmasna srf edilrs, bu,
yoxsulluq hesab edilir.
Yutil - marjinalist konsepsiyasnda frdi faydalln rti
l vahidi.

630

dbiyyat
1. qtisadi nzriyy. Mikroiqtisadiyyat-1,2. Drslik. (RF
mkdar elm xadimi prof. i.e.d. Q.P.Juravlyovann mumi
redaktsi il). Moskva 2007. Bak-2008
2. qtisadi nzriyy. Makroiqtisadiyyat-1,2. (RF mkdar
elm xadimi prof. i.e.d. Q.P.Juravlyovann mumi
redaktsi il). Moskva 2008. Bak 2009
3. C.M.Keynz. Mulluq, mnft v pulun mumi
nzriyysi. Bak 2001
4. Azrbaycan iqtisadiyyat. Bak, 1998.
5. qtisadi nzriyy. Drslik. Bak, 1999.
6. qtisadi nzriyy. Drslik. Bak, 2002.
7. qtisadi tlimlr tarixi. Bak, 2002.
8. Krimov E., Qasmov B. qtisadi nzriyy. Bak, 2004.
9. Marks K. Kapital. I, II, III cildlr,
10. Meybullayev M.X. XIX srin iqtisadlarnn srlrind
klassik elmi sistemin inkiaf. Bak, 2001.
11. Nsrullayev F.A. qtisadi nzriyynin predmeti v
metodologiyas. Bak, 1997.
12. krliyev A.S. Dnya iqtisadiyyat v beynlxalq
mnasibtlr. Bak, 1999
13. krliyev A.S. Keid iqtisadiyyat v dvlt. Bak, 2000.
14. Vliyev T.S., Hsnov A.Azrbaycan iqtisadi fikir tarixi.
Bak, 1996.
15. Vliyev T.S. qtisad elminin nzri saslarnn tarixi
tkam. Bak, 1999.
16. .., .., ...
: , : - , 1998

17. .., ..
: . ..: 2002
18. .. : . .:, 2002
19. / . . .
.., . : , 2000
631

20.

.
.
.
.., .. 1997
21. . , . ,
.:,1993 .2
22. ., ,
1 . .: 1999
23. .
, . 2.
.: , 1993
24. ., ., . /.
. .:, 1993
25. () / ..
.., .., .: .
..,2000
26. : / .
..,
..,
..,
.., .: -, 2002
27.
.
/
.
..,
..,
..,
..,-.: -. 2007.

632

metodiki vsaitin 50-dn

ox mqal v tezislrin
mllifidir.
Hal- hazrda
AKU-nun elmi ilr zr
prorektorudur.

Krimov Elsvr Nriman

olu
1958-ci ild Qdim
Gy mahalnda anadan
olmudur. 1979-cu ild orta
mktbi
bitirib
D.Bnyadzad adna Xalq
Tssrfat nstitutuna daxil
olmu
v
oran
mvffqiyytl bitirmidir.
1975-1978-ci
illrd
sgri xidmt borcunu
yerin yetirmidir. mk
faliyytin fhl kimi
balamdr.
1981-ci ildn o, AMEA-nin
qdisadiyyat
nstitutunda
laborant, kiik elmi ii,
byk elmi ii ilmidir.
1985-89-cu illrd
is
asperanturada oxumudur.
qdisad elmlri namizdi,
dosentdir. 3 drslik, 2

1936-
1968-

(
)
.

(
.
)

(
)

633