You are on page 1of 102

J.INoa -,-,.p.

dn Eo>proto LilLoraria Luso-Brazileiro- Edltor


~----~~~~~~ 5

EA DE OUEIROZ

RllULHO ORTIGIO

c&'"" ;ca. .rtt...,..~r


11 hJIITIU, M~ llll.\~ t 110> ~ltYts

Qll.\llT I

~KRIR

1883

LXSBO.A
F.liPRtZA UTTEII,\1\IA l.l1S().UI\AZII.F.l11,\-I.UIT0RA
llO-nUA 1)0!11 GOI\flBSIROS:- 1.

Tlt0$1UPtlll Ol [t~~Ut UtTtRIRJt LU$01fltlllt 1RA- (0rtOU


uno oo Autrll, 6-u~ao~o

Carta a sua alteza real o serenssimo principe snr D. Carlos regente em nome do rei

F!U MM.A.R.J:O
Rn4O d't!lln onrltl - Jlrojncto de portida de sua , J.
lc.ln - l't.,~ol.\s qm: o ocorup.anbnm c r.cssoa.s que
dtwl~ riluu tu:ornp:mllnlo. Eloqtu.mte c uottnc1
paralltlo \ t imlllluic., nociooaes e As Far
fiM - .\ !'d Ut'lU;:"iiO do priucipc. Como C11e!:i n nzeram. Comi) ull~ 1'1 arflustlbamot;-A instruco
dn ~"' al11:1 . o~ c.rnc;. f'!itndos. Os seus lino3.

u .. r.tU!O: 1111"-lri.,_ A< "lia! COU\hcneias. 0 ~U


Uaeor d qdll- llll"r\'t'llt"o do ~ua magestade a

raiuba na d1n~.,o iniPilt'Ciual de st~u augu~to


Olho- O pnuti~, o IIOIIII'IU, o cidad.io.., o a1f.,..
~. o m~trml~ttro. o cQn ..,.Jheiro d~Lldo - A
da~t m
Cri,t p._"\li,KOJ~ti.:t-A rt'non-io men
t.tl ,J, '\UI allAt~- U como o pri.ncipe de\ Cria
rmr.~d,r n't'''" mornrnto supremo (l'3r3 dar o
qu I+\ i' M thronn, famjlia, SOCied:Jde e
113lurwn - Sul'l rtlht1.A pOrm
\IdO,

for~

o que fr ser

LISBOA, 25 OE IIAIO OE 1883

SeNnonl
E' liC inlcrrsse particular m:ls impnrtnnti!tsimu o assumplo c1uc or.l nos lraz pnr
meio de carln aos p~s iott'rinnmcnh. l"C..1t''
tlc vos!ln alteza.

O ~8 <lo artigo I~~ do lilulo nn <Iii Carln


Constitucinnal da munnrchin garauh n tocln
o cidadiio o cHr~ito dL cornmuniLar pnr cscripto <..-om o l,O<Icr Exc('tllivo, t. d'c~~t dir"'ilo qur hoje h1mnmo~ n libcldmlc de u~ar, M
abrigu da lei, apron~ilnruJo p.arn tal fim u mu
men(o prcsenh, cm CJlH' vosst\ nlte1.a i u chdl
tcmporareo do obredito l'udrr, comu N'gtnll'
do reino na nusenciil cm parll':o. dl' Ca.'tt~H.t
uc seu auguMo pa( Kl-1\ey nosso scnhur,
que Deu~ guarde por longo' <' dilalad"' an-

nos.
Senhor, hn obrn d< II'!'S parn quatro mez
que o~ papeis publiC(l) nos duram a bn nu1<1

ue que vossa alteza iria em bree roonpllar

i)

o tinnlnio da sua cductu;o como principc,..


\"tHUu l'ieliull'ln c como ser Yerlebrado, cornnch, algurn;'ls tcrra:s e partidas do mundo,
.-orou o linado in(anle snr D. Pedro, que
llcus crn sUl\ santa gloria haja.
l'or "''' dartn, 11u>.cram as folhas o dedo
Mhn. o~ IUH1H'~ de algumas ~oas, que ,~a
ganwnll ~c sup1mnha 'irem a ser chamadas
Jl.1Ml atnrupnnhnr vossa alteza em :ma pcrcgrinn.;lio de l'~ludo pralico atravez dos homrns c das coist\~ tln ch,il isn~o cnhc gentes
~x tranh a.s.

Segui uws ns intligiln~C'S da imprensa lillrra do I"''Sun l d'essn cmbai~ada pcclagogicn,


t orrinm nus entre desdenhosos c galhofcirus, 1.ni~ abrig,L,amos a convieo inde:stru...
clirl ele '1"'' o redactores d'.Js FarpM
rram os 1.\l\alhtiro~ naturalmente. indicados
(K'Ia opmitu tublica c pelo consenso gral
da l'lrl<' para a honrosa e ardua misso de
qu~ H'

lr\lla\n.

EITt'I'I\anll'ntc, Senhor, rclanceando os


4111<.- no passado, e investigando, atrnvez

6
ilo movimento polilico c do movimento inlclleclual do scculo, 11uacs :os insliluirs
oaciooaes a cuja campaioba tenhamo, de
tanger parn tnconlrar os varws compro,adtlmcnlc n1tos pnrn se incumbirem no momento presente do honroso encargo de P"'ccplorcs de vossa allcza, o que que 'cmos t . . . Ou antes: O 11uc 6 I[Uc vossa altct...'l v~~ Porque, cm uussa acrysolada uwdc.lia, olh 1rercrimos perante e...a inlcrn>gno rcmcllrr-nos o um silencio discreto,
ponere custodiam. ori nostro, clor dois J~!t
sos alraz_, cur,os e ~ubmisso~, com os olho!\
no cho c os clnqu<'S dcbai\0 do bra~o,
aguardando II'UIHIUillos o real vc,ciliclum de
'ossa alleu.
Vossa olteza, hnvcndo por bem bai'\:(lr
sua serem~~~ nHl ,,is~o sobre ns inslitui~cs

palrias, v para um lado as dua' camar.t,


a Sociedade Gcogrnphica, n Unhcr>idndc
do Coimbra 'll o salo1n da senhora ll. ~laria
Kruz; ,e para o lado ll(l(lOslo, outra banda.
ve vossa allc1.a P11rpas, quarenta a tin-

tocnln nlumc.!\ tlc uma prosa divina, a ~00


ri-i., n 'olu me, que ser a mais bclla, a
mais pur-~ r n mais dur-~dour.~ gloria lillcraria dn

~cculo

pae

do

rclici~imo

principc, nu-

vo!......,J. allc:t.a.
Os lilltr.~tos 'indouros, chamados .a iilustrar pelo ln vor de suas pennas o reinn~c dr ,-o~~n alteza, procuraro porfia
i111itar rsta obra sublime. l'orm de balde.
Porctm.~ oadt' ha uuti~ inimitavcl, pcl::t n.fT:tbilichult do lcato sobc'(!tudo, do que o critico
no cslnclto benigno de morto. Seremos pois os
cla~sicos dn lingua, c)(IS outros, para esse
tempo. Seremos os l'iriras e os O~rnardes
do t~du do rcl Lulz, o \'Cnlurosissimo. As
ar3.clcmin.., an.hhnro, como preciosas relquias. a lanltrnn ,. o bordo nodoso com
qm atrdWs>amo> a vida espargindo sobre a
terra a luz c as pisadura_<. \'ossa alteza, octot;t-narin, t:ornado de ct't.."~, por os seus rr.acs
ocuJn.., Jl.lr nu:-. ler RO!) ~cus netos, aos quacs
lu:-.....t itlhJ.l tlir, batendo com os ns dos de..
dn~ s.1hrc a nns~a obr~ an\are11ccida e veoe~u~to

mndn:

d~

-0 velho rei Cario" foi l:in lw>m tn lrascnteim rei como n prlruipc ~l'U prng~nitnr,
mas ralla.rnm-the Cu reio~ c- Li' io!\ d\ ..ta laia
para o immorlalisarern no clernn juhilo da:;
gentes!
ll 1ossa alteza soluaril dr saudo,;n mnHOll sobc as cabeas infantis da sua prole.
c:onHilhrnntlo-~e um mona1cha desd itoso por
CJ11U ou \'llsln perspectiva do seu ciuntl11lhe

faltou a projeco gmmlco>t tl'cstn otm cathedralesca.


Qulira ,o~sa alteza ir stmprc S(;,:uintlo.
por partes.
Qut ( CJUC as duas camoras tio parlamento
tccm hotado durante o dccui'I<O 1los ultimos
11uin~e annos cm bcn~>ficio ''" cdurao de
vosl!3 nltcza ou da >~luca~no d'algucm que
seja n'cstc mundo1
Nada, serenssimo senhor! pela palavra
nadai
llndc ter constado por ccrlo a I'Ossa alteza
o que elles ainda ultimamente fizeram com
um projecto de lei sobre a iostruc~o St'CUO-

tlari;t, u 'lnnl Thomaz Ribcinl, csl'IC bem-

ministro de \'o~.:.n nHer. '\. c pordo sua corte, arrancou n rerro"" das
entranhas dn musa para o mandar para a
IIH'"' l'HIIlu uma cspccic de t:;t~nwa adminitrali"' 1l11 fltljlliilW tio 111/tl.

qu, .. t,.

'ntr~

13..,.1lad~

Comu Vfll\Sn altt."za no Cl'll a (\~se tempo


n-g&nlt solwrnno do reint), c st ncluwo aindn

onlo sob o dominio da auctoridarll' pat~rnn,


noin ...alwmo~ ~c lhe teriam IU'rmittidu a lcilur.t &l'ts~r dcbatC' ..
fui um:t ,oisa enorme. n~I)Cit3' cl ~cnhor!
lm 1mrin que lhe abolis!"'m o latim,
lin~,,a murln e m lingoa. s.cvandijada de
\Nhm. c\quisitos, como .tum-f.~t-{ui c outros
'II~~' hws; c cm subslilui:io ptdin tfiltripliua
JtNyc/wln!Jif'll, tluc c 1-a para OK l'n1Hl7.<'S tica-

nm ht.m no rncto da nlmn humnnu.

I~

vol-

tamlu-sc para a meza, o or:ltlor lwnttvu:


l!u l'. snr pre:;idcntc, nu me im11.nrta
l'OIH Tilu t.i\io, nem 1nc importa com ningutm uc~ll' mundo . .Uma c m3is alma para
cima dn nlumno, que do que u~ rapazes
pmi>:~nl 1>arn ir para leis 1

lO
Outro IJIIUI'ia rcligiio, pOr<tu sem rtligifio o que o homem? O homtm sem religio , eont licen('~, um bruln. E eil<l\a
Rcnao 1uc fra visinho d'cllc cm l'ari c
<lUC nrw cru bruto. Pt"'<(u~! Porque linha
temor de Dcus,- dc noite, s escondidas,
cm casa. O orador soube-o pela porteira
do pctlio.
Rou,e um deputado <1uc insistiu cm que c
an,,,(assc o publico IIth lyccu,, porque muila canalha junta no nlucnde nndtt. Um menino at duis o clnuo para os mestres lodos se eonl"cnlrarcm c fazerem uma cdulao capaz.
Houve rnAi!-0 um (JUC pediu institutos dl'
in>lructo secundaria para a mulher, fll'la
raso de ()ut~, segundo cllet se torna\'a mi,;tor que a 11111 1her, 1f ue 6 j<l " tosa, Jout

tambt m o ptr{um~. Tc\luall


E hou\C ainda um outro que, abunoland~>
nn> ideias do prcccdcnlc, exclamou cniHncciclo, com os olhos cm alvo: E' ~ndistltll
Jattl, snr prt.$idtnl~, qu.e os dois srzo1, o
masc"lino e o (tminin.o, camiulttm na un-

da do futuro an lll<lll 11nt do oucro, de mos


Jad!" Egut~lnwnlc lc,luall
F.mfim, "" <nbo de vinte dias de diseus~~,, a 4tr....nria nbrigou a agarrar no projcclo
J><ls ordha< ~ a lc,al-<> de rastos para a
camar,1. du:-. p..1n:-.: nH\::t como esta camara o
nn tltail. pnr toh.a nenhuma do mundo, o

ministro dn~ 1-'lort.'t d'alma, e do Reino, lcYou-n JHlr\ c~!la no louvavcl intuito de o
pilr cm ''crso. I\ consltt agora que o vo
apro\'cilac sob a forma de magica no tbcatrH do O. ,\lal'in.
l.ngc1 dctlUis cln instruCo publica no

,iu \'m:sn allt1..a como cllcs pegaram n'uma


quroiJo d'arlc11. . .
'
Lembra se um do fallar no leilo do diplmnal:t Ztta Blrmudcz, o (1ual reunia s
qualid.~tlls dn mais C'-Ccllentc homem uma
pt<(Ucn:c cllecJo d'arte com qowrro pott.s
, , ,...,(0$,

ln ou\ ir filllar pi'la primeira ,.ez durante


lu,l.l a !'>Un lont:ta carreira parlamentar em
qualrn J"'t" ttruoos, a camara c o governo l'mb\aslmcaram por um momento, mas

l't~nhimfo immcd ialtnmnte cm

si com ma-

w..-

rtwilhosa )lrt~tna de tspirilu, t.amarn l'


\'t'rno menl\lram a!\ ''3bc\-a~ f;uniliarnwnh.
cumo se tael:t um tio~ lcgisla1lu~ n;1u liVO$SC rciln dr.sdc mniln PCCJlli'IIO nutra l'oi~
seno jogar a purara l'Ont JH..Ih'!<; d'tssc...
llonvc um nsscnllnwnlo g,ral na a...~tmhlcia, C OS 1-(t,.SlOS O :IS VOZ('~ C\Jlrmitlm
C<Jill unanimid"dc:
- Oh! sim! ... o' polcs clrtN'os .. ...,..
nhcc:cmos p~~~rci Iissinu1ncntcl

- 0 1.niz, sor prt.si~cnlc, nilu podt L'' "'"'


scnlir que Jln."Ciosi,lail{'s de hio inc!'timah..l

':tio r arti:;.tho sai11m do reino para ir t.nriIJUCCC:r 0~ IUU~iCUS (.'' llangciros! ..


- .\JJpuiudo ~ :tppoi.tdo l - U(linuu o '"r
Jlrcsidenlc dn con~L"IIwJ con' il'lQ c ~ubita

mente Hlumiluto JU,Ju pro\'idcnl'in comu 11111


idrnle da Rlruria em J>Oics.
K :1 camara cm (lC!'O, pc1r tmiH~ os 'otos
menos um, votou um crcdiln supplcmcnlar
de ;; contos de ris. l'ara qu~. srnhort J>ara
Jlrotcgcr a arte naciuual, que nem tem t'S,:ulns, nem mestres_, nem tli~ipulos. nt'tll

13

modelos, nem lhros, ocm (oisa nenhuma,


alim do sn1', <'onde de ,\lmctlina, e a <llllll
a t".aru,tr-<t, nn (nho de \'nlc annos de CSCJUC-

rimf'nlo ou de desdcm, ~c lembra de palrorinar atinai com :; c,:onto~ C\ lraordioarios I


CIDl'U cunlu~ por qunlro cntus rciissirnos,.

rntu rico :wuhnr!. .. por fJUOi ro potes, que


un~ cli1.cm 'JIIt' fur:1m fdtoh l'm Pompeia, o
oulrus tJlW foram feitos rHa~ Caldas antes da
\:iuda de t;hra~tl), c qur, em lodo o t\lW,
atiRlitlioc.lo-M' mc~mo que houH~s~em l:ii1lo
fl'Ho~ ha muitn mais tempo c muilissimo
mai,.. Jons~. s s.'ria.ul de algunltl utilidl.\dc
10!\ artisl.ts. ~t' lh'os d~scm c.hcios tlc compota tlc marnu.1o ou tle c4ln"'cr,a de pimen ..

tos com cl'nuur~ts!


Tal a t\UI\iara, scrcnissin1o priru.:i()C I

t:

t~ro~raphic.a

pode

\'Os~a

alteza crer

qll<' i: outra 'I"C tal. A subiB corporaro d.t


rua do ,\ll'critn no pass.~ de um parlamento
rorn<J u de S. Ucnlo, com '' dilrcrcna de que,
em HZ d< ~,.,. declivo, de a~signalUIa, a
aD<'<J lusli>cs por mcz. r n 'cllc n rhctori<'a

consullhn em vez de ser deliberante. E'


a camara ou a nntc--camnrn dos aprcndize~ a
deputados c a ministro~; o vitcllo mamo
dequea rcprcscntuo naciunal ~o boi gordo.
Na prirncirn <Jirinl.a feira de dc.'l>acho digne-se vossa nllc1.a ordenar que o l rinchanle
mr da real rasa lhe raspe bem rasp.1do um
dos seus minbtros c lb'o ttir\n

~cm cas~a:

ahi est o gcographo.


EncastJUc..se o geoga-apho: cisubi o lllini~..
Iro.
Sobre a l1ni>ersidade corramos o veu d>
pudicicia. O mesmo governu, considl!randt.l
reccntem~ntc n inOucncia dc~lurubranlc Jm~
esse luminoso foco do sn~cr cxurcitt sobro a
imagina("'" d11 mocidade, dclilwrou ~m prodencia applicar-lhe um apaH11dor. A re<lll'itu
de cu:'lino-disse em portaria o ~nr minblro
do reino ao reitor d'aqucllc in,fitulo de ins truco-o mclhDr 10r-lhc ponto. E assim se fez, com rcgosijo e 81>t>lauso geral do
dou los.

Rt'sln-nol-' o drau~tina-room da senhora


D. ~l nria 1-ruz.
Jt,tc centro inlellcclunl est indubitnvclmrnle acima de lodos os outros c exerceu

na t!'ducac:' ruwionnl uma influencia doce e


brne6<d. E' <WIO <tue durante muitos an"'" foi lk'la escada lnpclada da ..lbbaie au
Bois ttresidida por essa dama, e nao pelos
degraus sordidos da sociedade gcograpbic.,,
que os lillcr.llos, com algum stylo c pcra,
iam a dt.pulntluf; c inm :l ministros.

A csln inlcrvcnM senhoril, que por algum tl'mJHl deu l 1mlilica porluguc.z(t uma

lc ahnosplwr. dr dclieade1.a c de gra1a,


um fugltivn odorr di (trmni11lt1 se deve h

accordn quo !"4' fez cm alguns caracteres entre a avid<'L <ln ambi~es e o respeito pelas
~o\ a' ~luuhn~.
llc n,ln ha llitra lodos os cffeilos uma
diiTcnn('a .:on~idtra,cl cmlrc o entrar na 'Tidn
d:tnlo u hrJo a uma scnhorat e o entrar
levndu <'lll harola 11clo sor l'equilo c pelo
1mr l.u,iluw Cortltiro.
A senhora O. Maria Kruz abdicou porem

16
hn 1nuito lolll (lO da i n(l UCO<'a tln sua ttmnbilidade JWrantc o prl'sli~io tmlitieo tl'n!'C!\
dois ge&oraphos fura-' it.lns. c conll'ula- ......

hojL cm nmwcccr i1 ~un anlig,, c.rlc n amisndc. a coln'l'I"Sa\ii,, c n ch dll!' suas qum-

lns-fciras.
'fuda ('!'<sn gente. no lim de contas, !:W hm
im()Orladn lauto t't~m vossn ultt!U rmo
com minha ~n lnrla. Ao (M~so quf .1.1
i'(trpas dc~du o priutciro dia du sua l'\ ll:'ilcncia ai hoje j:m nis desFolaram os nlh"-'
dcs,eladu~ c rc:o;pcilo!'DS elos intcrc~"l'"" da
real fnmil.iu, cm {.;L'I'al 1 c uuaito cm l':-iltcdal

dos de

'"~$3

alteza serenssima.

Erd '"OsSlt allez.1 um bab), ria allur.t de


umn bcngali.t., qmuulu seus illu!'lrc~ fM"

vilulcnle il1mlidos Jlnr intliguus CCIO!'it'lhcro~~ app3n.Tiam cou1 \'OSSU alkza nos .. ilio..
publicos apresentando-o ao~ po\"oS cm lraJt"
tlc maw1ru, j tlc l',(U'Oncl d~ conu~clill, j;a
de labcliao de cnlrtmcz.

De um;a 'cz tc,aram--o

{h

\'rrida." di' ta-

vt~llos vestido de runccionari<li"'blito: aka

li

ate 11bui,o, "JIOiainadu cm cimn dos botins


3Jiurrados, j:oquclo, oollarinho alto, chnpcu
relfunclo, grilho de ouro no rclogio c luva
bruma. YoS!'O nliC7.a (IOder~ fazer umn itlcia

da ligura qu~ esta' a dignando-se de olhar


por urn bincwulo s avessas para o prior da
Lapa. Era a<1uillo cm louro, sem a coot\a c
sem o annd liturgico .
.I., F'apn> prolcslnoam com energia, clanuuuln cm ;tylo velwmcntc <lUC vossn alteLl liuiJ.t dirt.Hus inilludheis a no ser tQnfunditlo 1wr meio dt)s ndantlo!<- (U'tifit'io~ do
al~ib;,bc da l'rlc com um Jllulrc pC<tucno.
Qu< 1 o..sa alttza era n hcnlciro presumJ>livo
de um SCCJ>lro; nunca o de um cachucho de
prtt;udorl Qm ruais uobrc do <(UC essa vcsl imtnla seria a pura nudez cm1l a de,cncia
garaulidn pela antiga r..tha de vinha
ou I"'" um ,;mples phylo,mn .
.t' f"arpll$ aconsl'lhamm <lUC \'Cslh-~cm
\o~~ :.tlt\!1.111'\l'nsnlnmrnte, de nnnclla, nnias
de l, kuich<rhokar, blusa, collul'inho chato,

P'"""

t M'm

luva~.

llujc~

<JUC \Qs.sa alhza um homem, tlcit

18

xamo!; ao seu juizo 01muncipado o deuiilir


qmm linha razo: se o< aulicos ~ooselhci
ros da guarda-ruupa de vossa allcza. se n<is,
srus criticos.
~tais tarde quando vo'"' ali~'' IM!n~lruu
nos dorninios da inslrul';'io sccun,laria, ,.
qtu de Coimbru foi ch nlllado pu cartas rt'

gins o mestn. de hebraico J~u1uim .\ln~


Sousa para o lim de "' ler a """'' allz
l.ogica e Rhcloricn, As Farp<11 apoderamm-se solicitas c Hlnzcs d'cssl' sapitnlt
caturra, c pro\'aram p,r meio clu &fJ.)'Umcn
los irrespondivcis que era ahuar da subuliSSI1o de um jovcn princi JW innoccnle
e ingenuo, o pr <ldronle ol'cllc, "'" o
prclc\IO de o instruir, esse agoinmto nlchu, pilhado na lohregn cscurid~o olu molaph)~icn univtrsitaria, c po~to na \juda, rom
a borla doutoral a um lado c n comedouro
do l'aJJ ao outro, n ,., plica ns rcgn1s du
cnthimcma, do epichcrcma tJ do sorite.'\, e
bem assim o t'mprcgo da syned~hc, da anlunomasia e do cnlaC"hrese.

19
\p~,~..-.ar

de Iodas as nossas ohjecOc$,

C$-SC

preeh 'ossa allcz.a, procurnnlo c.:wilo~a


monlo (azer-lhe acreditar lfUC 0 cpichcrcma
cr,, ll\o iudiSJlCnsavel ao homem como o prolrin flu.
Su linhamos rasao ou niio sabe-o hoje
nd.t~lu

humani!'la amargurou

o~ dia~

\'n'ltl'

muiln bem vossa alteza, <1uc hcHIICIH ha


uns poucos d'anoos sem ler precisado nunr.:~

at hoje nem do epichercma nrrn do sorinem dl' coisa alguma d'aqucllns rorn t1ue
(M>r t.mtn tempo o cslopou, ~cm provcilo
para ningucm, esse scmsaboro trcmcbuoclu. st.'U rncslre.
~~ ...

Qunnrlo foi da nomeao do sn r Cdnsc-

lhl'iro \'ialu, do sn r Mattcns Fcri.o, ilO $flr


Santa-Monica, As Parpas in tervieram de
non, constatando que a cducnt~o de vossa
alkm no era precisamente a piscina t.la
(udil'3 Susana, para assim a nKfearcm cm

grupo DI) thologic'O de todos os ''elhos barba:~ 3J>Oseotados da magistratura e da academia.

Os rcsu llados co~Urm:unn <1unn1o por


CSM occ.'"io prcdiscmos. o.. pedagogos de
vossa allcza educaram-o dcnlro da 'irlude
mas fra dn nntu rezo., fazendo de vosso ullcw uma CSJ>ecic de rosi~re de N:tnlcr~-e,
cuja vid.t ti\esse por fim scnir de as.sum-

plo a um romance co-oado prlas sociedades


sabias c dclioado u ~onferi-sc cm Jll'cmio
d~ 30iOlaO is engnmmacJCiras \ririUO!'a~.
Conbecc vossa allczu a Etlucaro 41~ wn
l"'incipe, do !>dmond Aboul t 1\ccommcndamos-IIJe <'Onl emp~uho a leitura d'cssn ubra
li\o imporlanle aos J>rincipcs como o l"'"pri>
lino de ~lnchiavcl.
Em li:lo digna das
mcdila~'c-s,

uossn~

mais gra,cs

About rnoslm-nos a tragil'a

~i

Juno du J>rincipc Pnulo no primeiro dia do


seu noivado.

E' alia noile. Findaram "' feslas du h)mcncu cm palacio. O monnr~ha agrndcccu
n'um bem clnbor<ulu spcech ns mlluifcla~:Ocs gemes do regosijo da crle
orct"io
do feliz consorcio do priocipc herdeiro, appl~udindo inwndicionalmcnlc as dan~ c

a cantatas, e cpcrhantlo-sc apcnns de poul'd pimenta nos molhos mcdiocrtmcnte incrlllliarios do rcnl bnnquct<. o~ musicos,
dt~;.rnl'.l\nudndnA

tiS

ll~ulas,

m<'l liclo o rabe-

t'!ao na caixa, c confi:,dos o~ limbnles ao


DIIN,'O da real ~pclla, ha,iam-sc retirado a
~tu~ tugurius. Os aulicos resona,am ene:oothatlos nos entres dn regia monsilu. ~o comnmndantc dtl cHmJ>:.mhia elos vivn~. incum~ido, mediante '' csporluln de i):200 c janl:lr, tle razer de Pn\'o nos dias dL wla, ha\i.l lrnnina1ln O!" -.eus trabalho~; n n'i, com
,,.. natural nfTohilirladc, ha ia-llw dilo comrno,ido, bnlend>-lhc no homhro c mclcndollcll na m<> os 3:200: Qb,.igtulo, lllfll JIOu I
t t.'lle, com o "n~.ciro rcstnurr~do pnr cluas
gl'llladas, parlirn \ Jlrcssa para ir hvantar os
l\a.' Jt<'public.a n'ura maniftslaJo de
l'rolincia p.'lra que C!\lava cscripturndo.
Tudo pois era ~ilcncio c lrCY:JS no rrgio
nlt.anr, qunndo o monnrcha se rrgucu, de
hnrnbrc c chinela~. no louv:cvd intuito de
""lmirccer dos duros euc.ugns da publica
~crnao espreitando uni ucomcnlo pela

22
fechadura da prla da camnrn nupcial do
prncipe Paulo e da princcza \lotr~.orida.
N'i~to, ao atra.\'..C.Sclr na e.~curiclolo u ~.alo d,

baile, mudo, apagado e dc>crto, e;otrapuzl


Brn o rei que ia de cor{)a para baixo r de
chichelos ao ar por cima de um {<~ultil. eucarnbulhndo n'um homem <(U durmi;l scnlndo nli ns~im . Goilos tlc roav:loo dn mnnnrchn nlcr~adu, c corle1.os <'111 cc~roul:s IJUC
chrgnm com luzes. Dcscohrc-'c rue o rei
eahira por cima do prncipe real, qut c>la,a
ooi\"audo sosinho n'uma cadeira tom o chapou de bicos na cabea, abr;l~ddo a >pada
dos "-'S >eus avs.
- Que faz I'OCC fi<jlli, seu OS(Ujlido t -lhe
perguntou o monarchn com voz a<'l'1l.
- Eu nano- respondeu o prlncitiC sorriciente u doce.- Conw n Jlrincww Mnrgnritla
me c.lissc que ia nanar porn u sua L'mnrn o

como eu agora nn tenho cnmnoa para nanar,


vim nnnar para esta cadeira.
-Chamem os me.>tl'<)s de onn altc7.,1bradou o rei iracundo, com um gallo na t.,.ta
c com os braos cruzados no peito.

Um momento depois, como os tret pedagogos compar~esscm real prcsl'O\'il, enrolados ii pressa nas togas do pnofc""rado, de
barretes de dormir, com as c~unpelcnlcs pennns dr pato aparadas da ''espera c mcllidas
nlraz das orelhas, o rei disse-lhes:
-Esse jumento que ahi <'olA, (c estendendo o seu tlctlo magninw, c:om um lurgo
f>Chlil nnttgo indicava. o priH'ipc, nslido de
gtncrnl, de esporas c challi'U armado, que
boccja,a encostado ao sabre de seus antep:l"ados) esse real jumento ignora complclamcnle os deveres mais rudiutcntarc ... de um
)Jtlncipc para com a sua princC7..t'l. E t\ para
islu 11ue cu lenho tido aqui engorda durante <1uinzc annos lrrs burros de Ircs mestres!. . . Ora mui lo bem: \'Ou deixar-vos
n s< po espao de cinC<> oninutos com to
repul!lh'O idiola. Se ao cabo de cinco mi nu-

nulos, contados ))CIO rclogio, cllc no estiV<'r nn facto d'aquillo tue toclo o homem de
barba.' na cara de,e saber pn nu \'ir para
a.c1ui n estas horas nanar n'mna t.~dc:ira,
dccapilo-,os a lodos trez esta noite como

'H

11uem derapila pelo cnlrudo Ires peru' gnrdos r rmhurrachado~!


Uma- "<'7. a ss com o real ahtmtu), ux

Ires pedagogos r<thir:un cru dcsrcilo 1rrntoln


nos brar<ts uns dos oulro,, porque nenhum
d'elles sabia nem sr lrmhr:wa de haver jmais lido nos auclores roi~n alguma 1'tlali\a
aos der;erf's mais rw{imtntares dos Jlrint~i
pr.s para rom suas printt::a.~.

Quando ''ossa al!ez.1 <r dignar de pas-ar


um cxamt~ wbre C.'-l:t matcria. aos !'CU~ Jlt'""
dagogos, pedimos, senhor, r ousamo~ t~pt..
rar

d1t vo~!itl ctcm~ncin,

que n pena ultima

lhes seja rctrnmuladn.


Piedade, principe, piedade!

Quer vossa altc7. n mnis pro,as da fllsinlercssado soliriludc com que ,(a ParptM lcoru
sempre ''rindo com diurno c noclul'lln olho
sobre n prcsligio de tudn quanto mais di
reetam~ntc se relaciom1 com a sua pc~soa,
com a sua ramilia, cum n sua COrte! ...
Comlltt lsc vossa altc?.O essa collcrriln im
ruarcescivel c a cadn momento enconlrarn

n'rlla os con~rlhos mais amign,cis e maos


jnl'llos, sohrt~ ns maneiras, soluc a toiltttt,
~"bre n lingungtm, sobre a cliqucla do palnti: acerca do~ ti!;('Ursos da t'Hra, dos unif.,rmes. das hbres. dos r~,all<.-, tias carrmts,tn~, dos lJ;_tiles, dos janlans, das viagens, dns ~n(ul"s, rins rccilns do gala, tlns
n\istas mililnt\~, tlc.
Quem foi quu mais ard~nlcnwnle pugnou
1ra qu~ no 1'1'1"\SSC a \'O>.<a nllrza e a ~ru
au~uslo irmn a alcunha pirga~ dos cabtras
lotaua e dos louras creanM, que lhes pult~ram os nolh.in l'islas t
Quem mah. do que ns '\C esforou em
ohslar que sua magesladc a rainha c-ahi~~~,
l'-llh a anlonnnH'n de anjo tia ra ridadt.~ nos
lugarc.s comnHIHN c.la rhCl()riNt sordida de
ltrotisso r do fogo preso, dt bambolim de
nmrla e de pt\r frilo! ...
IS<l faremos a vossa aiiC7.1 o injuria dt
n suppr a"a' dc>lluido de bom goslo para
nUo compnhcndc1 quanlo ~ JWioricdadc, lc\tula at esse ponto de: im~onUncncia, melindra e crnurchcce aquclla delicada c fonn

:G
Or do recato, que a mai' IH'IIa joia da'
printe7.4\S <lUC bebem silenl'in~\mentl! e h~.-'
roicamentc u vida na oiJ:-~eu ritladc in,iulavcl, como u imperalli>. ln Allcmanhn, pur
exen.plo, ou n imperatriz do llrnzit.
Por todos estes ttulos jul~aamos n> tr
a ccrtcza de ~cr os indl\ i1luus chamado"'
a .acomp3nhar vossa alteza nn ~un \ingem ele
ioslruclio.
Quuudo ullimamcntc lemos uns gn1..ctns os
nomes dos snrs Antonio \ug:u~lo d' AguiJr '-'

)Jartens Fcrr;lo. cm vez do' nn>.'\llS, aqu-11<


que cscrcc cst~ Iinh"" hlfgraphou a E.,..
de Queiroz nos seguintes termo~:

Ell dt Qnciro::-l."m'tnct's 1/otel-Cintra. Diga sr. ruebtm 1'ti connilt ir e.rtran-

geiro J>rinri},t.S. e $e rae.


E recebemos a reguiniL n...spo~la:
Ramalho Ortigo- Ct~,ann.<- Luboa.
So ruebi .tlbti'IO Rrng11 rouritt ir Coltartt
burros, e 1t<i() 'OQit.
H~lvicis-nos pois lanado n umbos ao oltracismo . .. )J aldi~o e prud<mial

_,
oO prcdaro majnr Quillinan, que to galhardamente defendeu ha pouco n hunra narionul public~mt .. no ,1/oru iug-f'o.vt ""'"bisca
cnnlra o actesl:llcl llriglh, annuncin ngtlt'U e
far. puhlico qtu, 'is lo o gol'crno de sua ma8<''1-tdo 6dclli,.,;imn n~u ha <c r prcslatlu a roo...r.-~Jo deida ao feito alludidu, clk, major Quiltina.n, nrlu mais voln~rn n so<.corrcr-""' nns mulc,lias de Brigth. Urigth tem
d'uru tnaolc o ricu tl1' gente s Ol'(.icns. 1'rll"'ir sobre cllc a carJricho, <tuc 11 rnajor
Qulllinao da licrnal \ ~m3.1'3 dn' tununus
p<lc tle>de hoje beber-nos o Mn~uc ooludc, que o bebe pur conta do lavrador.
1\lgula-tc ruun ahi, vbora scdcntal
Ns porm, scnhol', - como ~e diz oa
t.nc I)arisiennc- mio somos tsst major.
lamos pois clnr n ,ossa alh~zn n'C$Ic tnonuntu dcdsh 11 c solcmne os dcrr.uleiros
con~clhos qt1c a nossa dcdica('o n \'o~sa nlt.-zn nos ins pira, para que a todo o tempo
se rulo diga 'I"" um mcstruinho tlcsrJcito nos
reduziu n'csla suprt.ma conlingcncin u um

silt.'lldo c.rimino~, !'arocoleando-nos C)'llica-

mente no vil mutismo, romo dois


l'Crmclhos dl'nlro ele uma

r~domn

pt'i'r~t

clwia

d'ngua, emquanto \O:o.s..'\ altr1.a tarninh.l para o ahysmn1 lcnulo no C'<:lrnngriro, ~umo

<turm lcl'a uma

rctorl:~,

pelo curando rhimi-

co ~nr .\ntonio Augw.to d' \guiar.


Pomos 'tilmentc pr4'1rridos certo- por
CSMC CU\'alheilo .. U111 chimico, ~wnhorl um
pcrrurnisla dcs.."tprO\'C"ilttdo! um haldrotllll'iro
ele drogas! 11111 troquil hn M lictnicln' clclaborntorio, oojnso c pc~'"''"'ntosl ,\ lrm d'issn, um
gordo des<Hmmuna l., um gordo invC"ro~imill
um d'cstc~ gordos que no 1),1~>--am ~' nl-

fnndcgas ~rtn que a~ apalpadtirn~ venham<"


lhe ponham o visto r um gordo CJUC ''nC ahu..
mar a Eurol'3~ e qtu:~ ''ossa alteza. em ju,ta
sali~rao tln curio:-oid:ulc dos po' os. s h.1 rir
\'Cr rur~(ulo n U\ hihi r 11 ltVirii'Z tltJ J)Ubli<'O h3
feira de Snint-Clonl HH na rt'ira nu llflifl
d'tpius, a dois sou I~" ,'3~' Elle, dualtn
d,~ um cstraclo, dint Frann : - .lft.v.v;tllr~l
jr suis jf.lllll' {il/4, jr suis III ,) llnr.<ti/11,
j'ni ~tis< an.t, i ~" 150 kilm, ta": moo
cnollet, S. r. I' I

E """a ullc7.a, de casaca e gravata branca, 1''''-'.uulu v Olhu ao pol'o, com mnlicin,
t('r tlt atrc.~r('nlar :
llu'y 11 pM dt cotoll l dtdarl4 1 rnr.r~;,.,,,\ I
Elh. dl'mnit- n nmis usa uma Juneta forr:uln dt t~mlchu . ..
E ~ csi\' htJJllCIII <iuc ' 'llC se o rcnl olhci-

ru de "'"" nllczn alravez do t(UC hu ((UC


\lr JICJr l'ssc mundo!

l' 111 ulliro, de galochas de borml'11a na


\1~13!

l' 111 olhciro que ,.ac para ,er tudo e que


a ,.j lllt'!OIHO :.c no ,~iu nunca scnilo ut~ mcl:ult d H'ntrt, 1wrquc tla outra metade nt
us, pt's t'rirH"iJiia para o seu ra.i(, vhmnl n hcnlis(rhcrio do gl'andc indccirrawl' do eterno
iUL'OHIIU~Ci \'t'l l

Qut, (H.1u nossa pnrte, tome. vo~sa :dh~za


1111ta cttu nito pretendemo~ scn~urnr ninguem ~ L m;~ vez que os paes de 'ossa alteza dttitlirdm ttuc C$Se caYalbeiro nus dc,ia
~ub-.lituir 11ara o acun\tlanhar, ns no temo!> que t.lizcr seno que vac muilo bem

30
ncompanhndo. Vau lindo! No haja duvida
nenhuma 11ue ''ac pcrfcilo!
E tO(Ia\'ia po:-.~i\ct t)lH' u ,cn"rl\t"l
snbio venha n nhnl'lnr um IHmco do ulgt'brhmto h."'chnico da scicnl'll que 1nu ,.:h,..

riosamcnlt. professa t ()UC', qu301lo 'o~:o-.t ali,....


~obre o nurw du sua ,~,i., no
ctlf Anglnis ou sobre o go''<'l'no do stu rof1
na ..\ ,~nm drs Patins, cllt HH rrspontloa t.r1a
frmula ~0-r~SO'. ou 1\0,~so, a rnal foirmulu n:to prcc;isnmcntc a dn thgancia mais
gnrantid:t, I)O~Lu fJUC 5Cja, :.trn tuc~l!in alguma, a elo bissulfalo de vola"a.

1.a o consulte

Antes de cntnunos agorn nn ordtm dos


o nu:-...o mister fft" tritiru"' nns
impe o tlc\'Ct sagrnclo de minis-trar a ,, ...!'a
nltc?A'l., con~idcrcmCJos JlOI' um momento n c~
tado prc.. cnte da rclm;.u;u qur ,os~a. :elhza
ne concluir na sun (,rox.imn \iagt'U1Um jornal insuspeito, o rnmmrrtiO Jt
l'orlugal, rtsumc o programma d'essa t-ducao no ''guinle 1undro:
..conhece o p>ilac;ipe o latim, franc<:, -

ron~clho~ CJUC

31

ylt:. italiano, """'"io, he.tptmhol, e estuda


o yrtgo. Fa com "uito aproolamento o
curwo de hunwn itladtS; te>ulo 11M principal-

'""" a!argntlo o.w: t-ttwlm ~obrt a historia


urur,r."al r pttlrill. E.:~tuda um cuno rrgf,..
lur rf,. sci,.nr.itl.v uultl.rat.s e matltematic(JI,
~,cu sciem:1s ~ociaes, que 110de-se di.:e1
t'OJI'HitUtUI a SCICNCIA DO CtWimNO para 1Ul1
prutrtpe, o curso dt di.ripli111u ><guido por
11m ulu:u ttua ,'fido o :stguintt, que indicamo" mnis tll':ttlu'nlcidamenle por encendertnrM I}Ut muitu iute1'essa sabet-se.
Comeou pelo est1tdo OJII'O{tmdado da pln't.sapilia. e.tptrialment dirigido t>ara o tstula superior tlu phiwsophia tio direito.
f-111 18i8 camro11 os estwlos de philosophita racional e moral, e ltisto>ia syslematora tio philosophia.
11rryarado tJ.t"im, comecou t'm seguida o
tltotlo dt direito natural "" da phiwsophill
do .lirtito. l'a.no depoia a tsllidllr o direito lllthlico interno e i>Olitico; -diito
t<>nstitucional portugtt~:; e ilistoria tanto
antiga como modtrna da~ in.1lituies poli.-

tictls dtt 1tado; mgrmi:mo da adminisuartio publica 1"111 f1orlll!Jdl JtO.t ~t'U\ di.fftTl'ltltl ramos; ltitura t r.rplil'tl{t~ elo t:odigo
a<lmild.~lratu:Jo ~ dtl.li iti.v rltitotcus.
Bxlullo comtmadu tlt ill$/ituiruu poli ti
cln das priuripcu.tt tWft$ culttl.s t analy~'
de se11 systtuw eleitoral.
Ptttal/elwnenle e em lies t~ltrmu<ltr,,
stw fllle:a &tguiu o r,tutlo ~y!t4'matico dn
hi.Ttoria do cllrtito 111thliro da J;uropa, 1t
guindo co11u> b<tst u liOtac<lolm i<l.e lil'all
publir. et I' Burope mocltrne, tio l'iromtt La
gutronitrt.

li.,w.dos tio., l>rincipti'S tmtru(os 1'""1'"


foi nlterwltt tt cmm r a organixfldo poli
lita tia Euro1m desde 01 trattulo... d,. pa: ,,,

ll'wphalia alt' a actualidade.


li.lt<do dos /.rabatlww rio cond de Curo<r
~obr~ n CJryaui~arU.Q ,Jo rti110 dt llalia, r ,1~1
corrt.tpowlrnria diplomatica JtllUI imporUthlt $Obre os !Jr(uult."J acmUtcimtiHOS JIOli
1jru1 contnnpmatuo,~t, .wguimlo t.Sse fJ>twlo

ptla zcellentt collurn dos .lolCflf\-ES uo


l'l.O,IATlQUP.:;.

t;.,.,,/"

do., priucipats tratadO$ diplomarom a ln9lattrra: trotado tlt llulllbarltl 1661; tratado de Jfetrren

tiras cf,

PM'l~Cgal

liO:J; tratwloA tl'allimt!U ' d, commtrdo

tratado., da quadrupla aUianra


t\:11; tratm/11 para a rtprut do tra[u:o
d 18/i t IR'i2, ' tratado dt commercio

''' IHII;

d't:'ilr nH'.ffiiO mUtO.

Tam~t~wlo o t.<tudn ptcial do direito ptL


blico intt),w, r l'"''allelumtiUt ainda com o
Mttuln das tt;.vrifllincts, qut ficam, indir.t~das,
rallltt'OII .-..uu nllt':n u e.Ytuda~ o c.U?'SO de
/Jirdw f'11blicn fllttrltllcioM~, segttndo 11ma
illlrmlur~to tio [II'ucipios, que dominam
t~l,. ramo importtuate da scitu.cia. do direito,
r da tltruria elas nacionalidade., gui11do
drpoi~ a r~ltulc1

t'.)ptcial ~obre o 0RoJT 1!\'TER""'"'" Coount, dt lllurmchli. /880.


Sllla. allt:d t.dd oiudu rursando tstas dilriplum~.

1-:m mai11 ,,. /.~i2, cmterou $110 altt:a


ccmjwttu,uult rmu o eatmto do direito PI'"'
blico utttrlltrciollal o curso dt economia polilira, ,'ff!JUiu.tlo t.>tptahtientt o TKA IT~ o' eco-

:H.
rfQ)IIl & rotiTIOll& SOCI.u., de JosfJIIr Garnirr
( 1880), COIIlJITthendendo muito t~J>rrialwlll'

o ttrutlo 1ln 11y.tttma Jitludario nd.y difftrtHtell utJes, f dos c:amiu.Jws dt [rrro e cau(l""

como mtios uonomir().'l.


lrlualmtntt em :'ff!Juimtntfl ,f ttorlwua
1mlitica, r.vtwla a .'tCruria fi, fu:twf,, ,,..
guntf<J O 'l'Jt,\1 1'~ OP.S I"INANCP.S, dt. .fmfph

r:arllitr ( tS~.v) com 11pplicao ,; ory1111t


uro de Portugal.
l'ma r.otliJllemenlo !lo pla!W ri """'" 1/e
sritucia.s .rociat$, qru foi adoptado ninltJ
faltam outra.' di.stiplina.r. S'tJtu '3WIo, t
1tOs outros, ccmtiurwrtf $Ua alu:u JindtJ qut
.ttjl' a sua Piaytm.
Com liUt.f de dtca-" hora!, ,. ti)JJI una
exacta apJ1lirao, o t'rintipl um fH~Ji,fo
1-'tmre1 o.v r.'dudos tliiJireis f l'l~&riados, qut

firam intlirtIM.
l.y,yjm ttl~tram O.li

ettv Jilho. "


K' claro que

rti.g J, l'orlttgal

o'

e.-;la~ informUl.,'l'~ proc~.-chrn

din-elamenlc do pa.;o. Tudo n ~umpro,a: ._,


datas, os lilulos tlos c~nrnpcudios e as "ua.."

edies, a ord~m detalhatla dns ~sludos, ns


horas de li~no, etc. f:stamos por tanto cm
rrcntc de um h.'stcmunho nulbcntico, de um

doe:urmmln llblHrico .
.\nal) ~crnnl-o.
Yos:->a :tlh.'l.a bastante mo~o ainda c b::a~
lanlc robu,lo Jllii"U IJUC o stu ccrcbro ht\ia
n:-i1'Liclo s innucnchls d\:-.sc regmen auitJuiladr de toda a intclligcncia.
Xote poi!<o 'u~a allcz.a, rm primeiro lugar,

a lingoa dl' prtto cm que est redigida esta


\ JIOSiO.
Para clilA'r uma coisa hlo simples, o stylo
olo m~slrc de 1ossa allc~a rabeia na e<onfn!ol.o mais rontorcida e mai~ rornicho!o.a, cm
lmta com t\ l)()bresa de um \'Ol'abu1nrio cslrcitissirno, de crcadn de NCrvic.

Comtrtn'

1elo eslltolo nprofundmlo. . . Depois cot~tro


OJ t.stwlu,\ ,f, philo.~opl11'n. . . Comeruu em
uguiJa o -.tudo do diltito ... l'aralldalllt'ltlt

,ffY'fi u. o tstuJo ~'!l'leiiUJ.li~o. . . .to-

yuintlQ tc1wu btt9e., etc. ~las, Ous pictloso I


i;ln nno .I ,.,~,cvcr, i~ln coar-se. Quem
no pode cprimir-sc melhor que vne

36
ter rurunculos, e n() deve escrever, deve

Iom ar salsa parrilha.


l'ara julgar um tal plano M estudo<,

tn que vosso aH~zn um din, s t'sconditltt.~

d'rsscs senhores, 3hl\'\ um Jivrc, de tlllt rn


d.1gogisla, sja <tual fr. Em 1mlqucr arlign
de ~ncyclopcdio ,~ossa ;;\lleza lera, de rc!<r.lu.
que o IIm du cduca~no prclllll'llr o homem
pnra a cnni< perfeita fclicidadt tl'l'lle mr"""
e para a felicidade ela> seus sirnilhanles rcn
virluole tln S\l(t atlapluo mais fecunda ao
nuoio physico, ao rnciu

l~connmito,

ao mC'iu

pulitico, ao meio C!\ Ihclico, au meio mural.


Na rarte rt!hltiva aos conhccinwntos, ou inshue{:o I"Xopriamrnl<' dila, a cduc.1lu lccn
por objecto f(ll.cr-nos ~-onheeer as manift-,.la
t)()s ou os phenomcno; do uniwr~o. prinetpiando na lurnlrncntc fHH' cslnlmht.'er as eH\ trS4U' categorias e.m <tnt esses phcnomenm M"

dilidcm. O cachecismu da doutrina do rral,


(cillunos o 11ue ho de mais clonwnlar), rtthot
succinlanwcclc lodos os phanumrccos 'I"'' a
e.lucalo km por fim submrlltr a ""'"' invcsligacro :\s seis ordrus sef.~<inles:

37
t .- o~ phcnomcnos da quanlidnde, da
frrnn, da "'lrns.o c do movimcnlo, ou phcnomt.nos malhtmatiroM.
?.-O phcnonl<'nos do mo,imenlo dos
a!'.lros, di\ ~u:. dimenso, das suas distandas ~spccti,as t.lc. 1 ou pbcoomeoos astrorvmuco.t.
:t"-Os phonnmcnos do calor, da luz, da
t1cctrkidudo, tlu mngnctismo, da acusllen.
IJU Jlhl'lliiiii(IIIOS phy$(O.T.

~.
Os piHnomcnos de combinnto e de
dccomposittio, 011 phcnon1enos chimicos.
5.<~
Os llwnoaurnos proprios aos scr(S

\'ivos, ou pht'nomtnn!4

u.

bioLoyico~.

Os tluncoontnos do dCSCO\'OII'imcnlo das sot'ioolnoh, ou pbcnomenos sociaes.


Entre "ln~ di"~r;ns ordens de phcnom<~
nos ha umn te~rrclan de d~pcndtncia sucl"C"'... l\.t. u,. \oiorlr que se no podem conhcr'r os phcnomcnos da 6. rategoria sem
conhrer as da ;;.; no se podem conhecer
a." tia ;;. sc1n conhecer as da ,(..; e assim por
diante.
:'\do se aprende n tUilronomin e a pbysica

38
lerrcslTC srm noiocs nalhemnlicos. N1n ha
chirnica srm uma t.onslilui3o anlcrtlr da
physica. No ha phcnomeno 'ilal qur ~
ontprehcnoln sem o tonhccimmolo previn ola
'Ynlhesc rhionica. Nlo ha finulnwnle fill"lo
sucinl que se defi.on ~l'icnlifk:unt'nte SNII o
conhecimento da S) nl hcse biologica.
As scicncias cuju~ leis regem os phNtoomcnos

do~ diiTerenh~

grupos

(1ue no-.

h"

ferimos al'lllun-se hoj eonsliluidas e l'lo>mnm-se n!\ sticncias rundamcnhws.


Cada uma d'eslas c;ticnciu:-. st t~lmln por

um mclhodo que lhe prhali\o e a 'I"


cnrrtspnndc o dcsen ol\"irnen lo 11rogroi o
dn!' nossas faculdade~. As$im n methodu dil!i
mnthcmatica.'- o tio rndoriuro p1r di.>cluto ; o da nsl ronomitl t' a obsnraro; n da
physica 11 uperieooeiu; o tltl chimh;o 1
n analy~,.: n da hiolngia, m~.. im com'' n
da anlhropologia. nu hiologia apl>litala ao
homem, l\ comprn-aro; o dt' t,;oeiulogia
r a obsfrrorlio critira e a fi/,ro lu.to-

rica.
A enunciaco d'csln ordem hil'rar11uica dos

39
...-onhtimrntos

ilt\t-st'

a Augusto Com te; c

"''" n parle da doutrina d'c.<.<c poderoso

Nnoadur <la Ull'nlalidadc bumana que ninl)liC'rn atl hoj~. cli~cutiu nem contestou nas
!(r.lnlc> linha< ~;cracs. Esla mclhodi~au
t~ dar.1. ln tonsi~tentc c to fecunda, que
no h .o huj ~ ,lcmali>ndor que a no adopte
f.."~JIIlo

;1 nHiis

dtna~ott

~rgura da~ clu:~,es

para a coor-

dn:o itl~il\!4.
F.mqunnlo i1 ap[llic.~ilo d'cslc principio
duc;t~ilo <Iii. Spencer:
Om' nu cdma~o '~ deve proceder do
<implcs I"" '" u tomposlo 6 uma edadc sobre u <[Ulll c111 l'Crln modidu lodos se fundam. O rspiriln dscuvolve-sc. Como Iodas
as ...._.i:-.:1s C}Ul' se clcsenvohcm, ellc progride
du hunul~l'nt'O pard o hCI<'rogeneo; e como
um "),( ..ma nurmul de cduca~'o a contral~"io ohjl'(.'ti'<l (l'c~~ marcha subjectha,
ll'\ ... col\h:r a nw~nm progre..,~o. Esta formula a~sim interpretada tem uru akance
muilu 111:\inr dn que primeira vista parerc; 11m1ul rt ~cu principio implica no sm~n le tuc ltmos de proceder do simplr"

para o c:omposlo no ensino dt! taln um rlu~

ramo< da sdcncia, mas que outro tanto devemo rnzcr eom relao no cttnh<'\'imrotq
total Como o esprito no comea P" clis
1~\r srnilo d'um pequeno numero dt faruldndr< nctivas, e que as faculdadt< clcscnvnl\'idns mais lttrde entram SlWl~\'S"h'nuwn lr
Olll ncitu ;'l6 chcgarcrn a fnncl'ionur tndns
simu llarlcuncntc, scguc..sc 1uc o l'nsinn niio
deve nbratar primeiro seno um prqmno
numero tl'objcctos, suclrssi\amcntL~ t\l'l'n:-;.ccntados nt~ que se CMhprchruolnm tO>Io<.

smcote na cspcrialidndc que a odu''"l'llo deve prol'cler do $implcs paro o comllO>Ict, lambem no conjumto.
llm seguida Spencer accrcsccntn, de arco""
do <:om lodos os pedagogos mocl"r~ws, que
a ctlucnciio dn c~rcau cn cl<wc) t:on<fmlnr no
modo ncloptndo c na oOI'dem scguid11 com a
educao da humanidade C'OMiclrrndn hi<tnricamcntc. A gcncsc da sciencin no indhidun no pole seguir uma marchil diffcn'ntt
da gcne.e da seiencia na rap. F. n'et
ponto Spencer in,oca o nomt dt t:onct~ e

Ni!n '

&.1

cuna-c rc<pcito,nmcntc dcantc trelle, por~tut

a ordrm po~ilivi~la do$ r~ludos corrf's-

ponclc endament~ :i coluo dos conhecimentos nn humanidade, a qual principiou


(Wlr itnc~ti~:tr o~ fntlos cosmologiros c inor~Jnlt''" mui longr lcmpo antes de atrender

;b lei~ hiogra11hicao e :i ida historica da


c:oopt:'dc.

Vrjnmo~ ngMn {t luz d'estcs princpos


como os prtlngogos de vo>sa alteza rcguhtrnm n clistrihui~5o dos conhecimentos que
roram intumbidos de ministrar-lhe. '
Sua altt:ll -diz a informao que analysamo- romtfOt4 pelo e.twlo aprofundado
da philoT>hin.
E<ta simples pMposito inicial b>sta pelo
;..n pl'lfnndo aiMnec patholo(liOO para sobre
db '" tliagnolic.u a inrpcia crdadeiramenlt tra~ita que prcsicliu educao iotelleclual
,Jl v.,~sa nltc'Zn.
Principiar ptht philosophia!!
\las a philoSO(lhia ~ precisamente a ui-

timn das coi!:U'Itl que se cn~innrin u um hu-

mcmt se a philo~ophia rosse rois.a qm !'e


impuzcsse a algucm pelo do!lmalismo Jo~
mestres.
O que uma philo~ophia scnio um S) , .
trma de lei,, dcduzid.l> prlo e,pirito de I
urn da conrronlau ~Jus cau~as c do!:> ciTtitos dos phcnomcnos phy>iCOs C uns pll'no-

mcnos mor.u:~, e de~tinadas a rnzcr-no~ pn.~


\'Cr, mai~ longa di~lancia da nossa cornprchcnso

1c~soal,

o destino do homem no

grt!mio da hocicdndc c no seio da natul"('za


Como pois que algucm Nnprebnk

crcr.r um Jthilosopho de um menino de in!-'lrulto primaria, (ttlCUcJO-ll S)'S(COltlli"'lr


prla~ alias c ;,ublis c trrela<k de cau e
cll"lito Um conjunctu ~Jc phcnumeno~, iJUI!

cllc nem

SC'IJUcr cunlit'CC

lidaclc cont:n:ht~ qun ntu

na sua ruuctiona-

Ol3$

na :abslnll\'lo

psychologica de fim c de origl'fli ~


0 )JriHd(JU rund31llCillttl dt ludo

O !<i)S

I('Oli.l de tcluc-ao c l.lc cn~no t' cornu ji


\imu~-tJUI.!, sempre c invarianlrnenl~. sr

proceda

do~

factos p:lrtkular.:' para no li;

srrne' c da~ lei> geraes para as leis de applic"'o.

Cnono f ento que a vossa alteza ensinaram leis de appiicao sem o conhc>cimento
prc,io das leis ~eraes e sem o conhecimento
anterior dos ractos partioul:trrs?
Que cspccic de philnsnt>hia tsta CJUC
vo:;~u nllc1.tl :liJrcndeu, to C\lr,mhnuwn lc c
tilo miraculusamcnte cnmn poderia ll'r aprendido n leitura >em o conherimento das letras
ou n nrithmetiea sem a n~o dos numcnls! ...
E' a ilo$la11ratio magna de Bnccon! E' o

scrpticisrno S) stcmatico de Oes.:artc! E' o


metaph)si>Jno de Uobbcs e etc l.cihnilt.t E'
o clci>IIIO olc- l.nckc ou o dt Vultnioct E'
o cnunlismo de Spinoso ou o de r.oudill:od 1\. o scepticisu10 do llrd<eky1 E'
o mnttinlismo de llolbaeh ou de l.a )lcttrie 1 E' o encyclopedismo de Condorcct 1
R' o scotimcoblismo de Rousseau t E' o
idcali""" de lianl c de mgcl. P.' o pe;simismo de Hartmann c dt Sdoorwnhaucr!
F.' o coclcclismo do snr Cousin t E' o rc' olu-

cionismo de Proulhont R'

objetthim

de Stuart \Iiii c de Herbert Spencer' I!' o

cvolucioni:-.mo de Onrwio! E' o ~ith j,mo


de Comte ou de Littr?
A informa" que to oppllrlunanll'nlc
bai>ou da aula de vossa altr>.1 redat\~
do Diario de PortUfJt&l arrantn o nos..m t''lpirito perplexo a csln cruel duvida.
Diz-nos esse paprl precioso 1ue a Jhilosophia que ossa alir>.;\ aprcnleu a phlosophia racio>tal o mntal.
Ora, oomo vossa alteza laiHz sabe, 11
o termo nnlrmntin' irnplica n nt\gn,., de um
termo contrario. Assim quem diz uma (1hilr.sophin ob}tcli ca ou u111a philosn1,hia matrrilllitn, d a pcrocber d'c<.<e mO<I:> que h.1 u.11a
philosophia subjerti M c uma philosphia
fspiritualista, m~s <Jilt' nilo d'essas <Jnr se
trata.
Os pedagogos de vossa alle>.n, in,innanlulhc que 1: r11cio>aal c mor11l n philosuJihia
que lhe ensinam, dtham enlrudcr qut ha
lambem uma philosophia immoral e uma
philosophia irracional, OJlJOsln a essa.

E' lrislc o IJcnsar que \'OS$\\ a ltc l n e:;t{t


desde de 1878 a cstudat uma coisa 'I"" RC
c..unvcrlcr{t n'utn $ystcma dt' inacionali(/mle
e o'uma duulrina de dumornlisao dcdc
que "'"-a nlh-.<.1 se de ao ligeiro trabalho de
'irar pelo n'r>so a tal coi>n t(Ue lhe ensinaram.

O programma que tem rrgulado a instrucdo de vossa alh.za act r~{~ nta que vos.....a alteza tem cshulado essa philusophia na direcro do estwln .mperior da pllilosophic tlo tlirtilu, c cpw avsint pJ"tpa,ado comtOl" tm.
A,.guida n l'.'tlmlo do dirtit11 tw:tural.
l'cranll urnttlo espanto :o-a allirmati,a deitamos. abaho da:; tstante~ todns os livros de
direco philo~ophica clcstk a mais rctlllltu
anliguidndL nt os nossos dias.
J nterro~.unus 3\ idamentc a::.; tradies egyp..ias do tcrn1K1 das d}'na:.,litts pbaroonk.:t~,
contcrn1mnual'as c.las p)r.unidrs c antcriorc$
dl' r1ualnJ mil nnnos i1 era 1lt t:hristo, os vcstigios que rc~tum dos l"'l'yru~ do IIi hta.l fv.rttrario c do Li ..o .Ws morlot.

Interrogamos quanto se sabo "'' pr<'>entc

da passagem no tcrn pu c no c'l~o da philosopbia rhinc7.a do r-Jiiii!J c tlot f'hu ..-1\ ... j.
lut(uirirno::l t:unb1.!'n1. posto 4(UC com

llhli'

rcslrva, b~m cntcndidln, qu1ulo ~c deslinda


para a e-speculao ph ilu.-:nphil'a dos m~ lhu~
e dos emblemas indcctnlcs do~ rcligit'' l '
dns liturgias phallicn~ da Chaldca c du :;y-

rin.

1\clcmos ,~,molho prcssurusu. t manu...,J. ...


rnos com mo ncrvosn c ligcil'll ludo f(IHlllln
o snr Va."couct'llos .\breu lem flilo a nll'1't'l~
de nos communic-nr a. r~sptilu 1lo~ sysh~wJs
philosophkos e mnis systcmn> dos Ar)"'
!:onsu ltnmos 'fhnlcs de llilclo c Oemmdtn,
Socrates c l'lalo, \ristotclcs, 7.enon ,. t:ti-

curo, Pomponacio c \ vcrrncs, lodo:-. "" . ,_


tholostioo~, lutlos .,~ plolonico~, lodos "'lrripatclicos, lodos os: cpicuri~la!->. hulo!\ m.
pantheislas, lodos o~ ~ceptico,, to..Jo.s o~ 111 tCI'iali:sl;ts, c todos os atheus, Nt'OJ cxt.'i'Jl~<io
d'um S, cltsdc OS D~'a lO!}Q.'i dt' l at rir" :u ,Ju
scculo xnt at o tw~so ffitHicruo Tn la,
comprchcndcndo todos os ntheus \Crdatll'in,.

c lotlos os nlhcus fingitlo, dc~dc l'nnini, qur


morreu qucitnndo como impio pelo parlnmrntu de Tolo.sl, at um bom tcnc.lliro nosso
amigo CJUC doi\ nu de ir {~ miss~\ ha lllnb; de
um omno, para no se compromcllcr com os
sut'o:'lo do club Ciomt:S 1../al.
l'uis bem: no cnbo de l~o lab<lrio>ns cxca,.a~t~ crudilns c de Io \'D~tas invt!diga\cs
hi:o;lorkas, puJemos assc\'crar, sob nossa palaxm dr honra, n ' 'OS$3 allcza, que nada encontramo~ Ol'ln nas I ratli\cs, nem nos liv-rlS ~hios, urm na CUH\'t.rsao ''i\'a dos
doulos, 'I"" no~ possa Mr, ainda que mui
rcmolmncntc, idcin nlgumn do que vcnhu n
ser u .vltt<lo tlt uma Jlhilosophia upuicl"'"''' dirigido para o -.wdo dt oottro phiI"Jdiu, como aquclln tlc que ln gloriosa-

mente se trata no <Juatlro dos con h<~llimentos


pr'UIIin:tdos a \HSS3 allc%4 pelos ~eus nmerando~ mestres.

O /Jireito /Yclltwal, cm 1ue se diz que


u<s:a allcza cnlrou dcjJOis do prcpuro dn
philtuuphiu t.rprcwlmtnlf dirigitlll para a
plailu.vo]!laia, f n rcliqui11 aarissimtt de um

48
cslado oncnlal (JUC dr~apparCC('II da csph~ra
philos.ophica, mas cujus \'Csligiu!il fhrmul'o a
rorluna de poder cn~onlrar 3IIIIa entre oo
rcrros-vclhoS da hi>lnl'ia do JH'IIs31l1CIIIo.
Parece que hoU\'t' tonl cflCito, cm tcm,Ha!lo,
0 que quer que ro>.'C 11 que S<' deu 0 UOIII<
hoje arclmico de Ditffilo t'awral.
Alm da gcnlc
c dcsronll!'l'idn
que c:om mo rnyst~rlosa tabcrucia em Por
lugal u ensino publico c o de \ossa alhlo,
niugucm mais ignora hujc cm clia qut lud1
11 llircilo ~ unl produclo dn cililisa~o, e
nunca uma mn.nifl"Sitl\'do ou unaa obr-4 la
naturc1.a. Ntth socicdudcs rmlimenlarl~ uu
se conhece o Diroilu. l'las sociedades rhiliSJdas o Dircilo \?3ria, ~gundo as l'OOCt'll\'nN
iull'llcdmw~ que dirigem o IU'oKrc-:.:~n trn
cada ""'" d'cssns sociedades. R d'nhi "''"
que o Oill'ilo clcrnu. E' l'lmw pr,i"'mcutc porque progrc~si\o, tumo progn~
siva a moral e a nrh:, c nilo J)()tqut. l(.fja
um idc..l inualo :i uolurcza do homem.
O erru da \'clhn dcnominatJu.de Dmolo
.Yawral procedia de que os philusophus ,1,...

'"""'.Y"'

i9
a nature1.a, e cm sua boa r a
rccla c justa. )las Darwin
v~io. Desde cn llo !icou demonstrado <rue,
prlos procc~SOS porque clla OliCra na rormao dos aggrcgados humano,, a natureza
immoral c iniqua.
A lei do universo basca-se sobre o r.on~urso d'estcs dois grandes agentes : a luta
prla rida e a sel<t;u natural. A lula pela
vida o ctad9 permanente de todos os seres, para os quacs a crca;Io uma eterna
batalha. A sorte do connicto decide-a n scltco natural. Como? !lixando na espceic,
pela adaplalio ao meio, os ~rcs mais rortcs,
c expulsando os seres inreriorcs. Por isso o
o prorcssor Uaeckel affirmn: \ lheoria de
Darwin estabelece que nas sociedades humanas, como na:; sociedades nnimars, nem
os direiiOt ncro os dtoert-s nem os beM nem
os yosos do~ membros associados podem ser
cguaes.
Ora o que que estabelece o Direito? O
Direito estabelece precisamente o contrario
~onltedam

~onside1avam

'

50
d'lsso: a cguntdnde dos den'rt$ "-"-'ipron ..
Jnra a mais N[uilaliva tlislrihuico elos btn.
O Oircilo portanto no
nlln ' uma
crnamt\'o da lei natural, rnns umn real'~l
oontrn essa lei.
A nalurc1.a o lrinm[>hO bn1lnl clcrrlado ao forte. A sociedade ~ a j>n>let-;.io
conscicule. a~scgurada ao frttco. A crea~.1o
funda a l11ta Jltkl cicia. A soci'Cladc orgaui-

~a

o au<lrilio pew t:ristencia.

Uma chilisao lnnlo mais ndcanlada


quanlo mais ella submcllc 110 seu domnio
as faltllidadcs naturaes. E a'sim qu o homem, de C(llli(U isla cm conquista, l'l>egar.i
11111 dia, como diz llchncr, ao paraiz~ futuro, ao ptuaizo lcnea.l, c1ondc no veio uut~
para onde ,ae, c c1uc no < ucn. dom dil ino primilivo mas o fruclo dea,leiru do Irabulho humano.
Todo aquclle que, no meio d'estc csrur~~
compacto da intclligcncia de cada um para
o progresso geral, se delem no caminhu a
aprender com os seus pedagogos a cois.t a

que tlh-s nituhl chumnm o Direito JYalural,


l'~tti 1~ur <''-Sl' fni.'IQ fra tln t:ivilisaco c fdra

,IJ humanidnoh.

Se C> nosso intento (o'!Sc perturbar o doce


npouso do ptrrtplnrt's de vossa alleza, pndt'riamos pl'r~uular como l! possil'cl ensinar
lodo o dirriln <tnc vossa alleza aprende,
sem pt~,inm('nte fo1.cr conhecct os grnndcs
phcnnuno~ que o Oi o~ito tem por tim dirigit t' c1uc !:iC chamam n ntl('ti01 a {amiUa,
" J>rullfi~tiiHl. o trllbalho, ele.
Podninrno~ perguntar ainda quem que
a~sUilll' n rcspnn:4tlbilidndc de ensinar a ''ossa
alh7.t\ a lti~ttmitr t>atria c a M$10ria unitv.rsflf :mtc~

d<. st h:\\'crcm rrcusado a C"<<'T-

'-"-'T l''-~'

fuotc:;"u !ii individu()S idonoo:;:, os


'IUI.! ~~tu-. -...~u .. t ..tudo!t c:opcciaes demonstra ..
ram n irnpt'1..'HS..'l ou no pnlfcs..~rado ser ()$
mai~ t-onlwccdorc~ d'Ls.sa materia, como o
.;.nr tinhciro t:hayas, o sor Olheira ~larlins

,. n ,,,. Thcophilu Braga.


l'och.'rinmo:-- vctguntar mais, se a lingoo.

niin ~er ~m u.ma nacionalidado um ra..to


tiio importante, pelo menos, como o olirdto, c ~c pcrmiltido que. M quaolr d.
estudos de um prncipe de 'intc anno,, se
n3o rlign uma s palana retalha au <'onh<~
cimrntotlus grandes escriplorc~, t1t'JW!\ilarius
das 111ulio>cs historicas c das tr.uli\'tocs Jl<l<'-

licns dn sun Jlatrin.


l1ooleriamos perguntar, linahul'nll', <'Oono
que a /i.-onomia politica, a qual """ Cullodo Io concisamente dilllniu rliztndu que
a 1titncia economica ~ a srltntia dru OJ
lort.a, se p6de ensinar a um menino ,fe
redoma, sem no.o alguma do~ cll'llll'lllu~
COOSiiluli"OS dos ''alorcs; St'lll H tonlll't'imcniO das scicncias que produzc111 a rii(U1'7.a,
!'orno ~o a mcehanic.a, a phpicu c a l'llimlNl i sem a mnima ideia das nHtlcrios 11rimos <tnc ns industrias lcansronnnm, nciU tios
instrumentos que elfe:cluam essas lrnnsror-

macs, nem dos mo,...imcntos t..ommrrd3t"S


que modificam e alteram de lol(ar para (,,..
gnr o ,aJo r dos produ elos; um monno qu~
o vacuo enorme do seu quadru d'c>ludo<

.. ,,, rnuslr;\ na ignoranch\ absoluta tio que


lo n milho, do que o lrigfl, du qm' ( o arrol, tlu CJU~" ,-.. n assucar, do que o nlgmlu,
dn tJUl' l a Iii, do que o c.ar\ o, tio ()UC
o ftrn): de mn menino que nunca foi n uma
lo\onrn., nem a uma onicina, rlcm a uma
robl'ica; de um menino CJUC nunct viu cm

C\t.rdt:lo uma charrua, um torno, uma Sl'I'I'IIJ


umn lu-ocn, uma bomba, uma nuuJuinn de
\:lfK,r ou um moinho de verllo; um menino
JU uunca olhou de perlo para l'!-S\' in...trumf'nlu vhu de hxla.s as lr.tn!'(urma\Ut... indu .. lri:u-s, que ~c chama oobrdrn; um wcnino
l'mlim cpat nunca sahiu s, c (JUC~ n ~ua mc
numa ltvon s compras, :, LC'ndu, ao talho
ou it fcira; e lJUC snhcnllo todos os clircilos
<Jlll' hn unlu racs c sobrcnulurncs, Jlnhlicos
c 11arlicull\rCS, nncionac$. c intcrun.dunncs,
- st~ ni'tu sabe ainda como se fllz c; po
IJUi' l'IIIIH~ C O \ inhO <1Ue bebe, 0 lcf..'i1IU CJUC
o \'l'sh c a Ye1n que o alumiat ntm quan ...
tn

t'll'<lit

auih!

u kilo da l'ilrm~ uu o litro do

N" IIOrim nno III'Ctcnclcmos nllligir '"


de \' US$.3 allc1.:\. O mestre irrl'S

mr~lrc.~

poo"1'cl, pela boa nwlo de que o mc>tl\' c


nnllo nn dirc~:~:iio intcllcctnal do homem.
I~' por esse moti w tJUC A.'i Furpa.s 11ro
JnllCrom sempre que n instruci.:to rlc ,.o ..-.a

allc7.tl se lh.cs~c, como l) dos dcm:ti!-1 ddad,,~.


nas escolas publicas do seu 1niz. l'orcluc
a forte, H fetunda~ 3 vcrdadt'ira lio uu
vem da auctoridadc tlogrnalka

tiO~ mc~tn-....

vem do 1i1oc impulso ol:11lo ao esprito c dncln


ao t'Jtraclcr pela convi vencia dos 4.'HUdisdpulo> c dos companhciru>.
E' n'cssa inlhmt tunununhu de intun.!l'scs com lndhiduos du mesma ra\'a. da nw!li.-

ma nao, da me.cmn idade, f(1U' n hornrm


comea a comprehcntlcr n prirnrira e a mai!'
im lottantc no\o ~ociul , a n<tfin dn solidilrirdndc humnna. o ncc.ani~mo de latlo o
vcl\lnoleiro progresso, tendente ao triuonpho
Goonl das foo'('tls sym1111lhiras &~~hn: :" fura.<
cgoiotas, n~apta~o mais perfeita do indiiduo :i eommunidad<.
E no f sctmcnlr u hylhmu du egHisrno

55
c da S) mpalhin <JUC se rorma e se rcgulnriM
rH.\S rt.'lncs de convivcncin '~m os nossos
'imilhanles. Sno as curiosidades inlcllccluacs
<JUC cil'spcrlam, c os conhccimenlo~ <(UC <c
lrall$1llillem no sentido dos problemas mais
imporlanles para a gerao a que (l<)rlcn.-emos.
llcladc d'aquillo C(UC valemos, mocahncnle
e intellrclualmenlc, dcvcmol-o aos contactos
c s suggestcs dos indivduos que nos Icem
rodeado alravct da c>cistencia. E' esta uma
dhida <JUC poucos se lembram de pagar, reconhecendo com vcocra.'io os bencflcios cla
amisadc. Todas as mil~s cstno pronla8 sempre a declinar sobre as cem s companhias>> dos
<eus filhos a rcsponMbilidadc dos seus desvarios. So rari,;simas aquellas que sabem
"b>rackccr, como collnborailo elos seus dcsHio>, a parle enorme que as companhias
bua.<>J livecam 113 formao do CS[II'IO e nn
furma:&o do c~raclcr, na inlcUigcncia, na
digniclttdc, na honra, na gloria dos gcus filhos.
O homem mais perfcilamcnle edurado pur

56
um ""''Ire roi Stuart :llitl. \o< nnlt annos
de idudc cllc linha aprcnolido om Janus
Mill, seu pae, ludo quanto a sricnda 110Je
ensinor n um sabio e n um philo><>tho. E
todavia Stuart llill conta-nos na '"" aulobiogrophia que, ao perguntar utn olia a si
ruC$mo se seria feliz,. um:l vtz l'tnlisndns
nus int;lituics e na.s idC\Hi hulns u~ ro-

Coomns <tuc elle t>rojectava crcar, a sua conscicucia lhe respondera :- n[lo. tt:Sl'nli-mt'
ento dc~rnllccer,-diz cllc; ~todas,. Comdaes sobre que se linha architcl'1.1do minha vida se desmoronaram de rct"'"'" \I ai
tarde cllc sentiu a dr, sentiu dct><>i' o am<lr,
o amOr 3J)3\.onado, absor,cntc, C'norrnt_o, elominando todo o seu ser, sulomcllcndu n for~
disol~enre da ana!yse; c rui si rnt4o <tu
ellu se sentiu homem, rcvivcnolo flarn a natnrcza, Corte da grando Cora Cfi!C n IHtluroza
lho comnnanicava, equilibrado parn M~mJlrc no
seu destino, cingido no coroo J"ft>itnul dr
uma mulher que cllc amou dh o >abi.,,
o philo$0pho, o rcfonnador Crio c implara
vcl -com o amor illimilado, tnthusin.. ti~,-.,.


5'1

caalh.ciresco, que as velhas legendas I)ric.'as allribuom nos gltmd<!i amantes ceJc...
bros

.\ cdur.ar<n ministrada a vossa all~z., pclos mesmos processos por que se ministra o
alimento r., gallinhas nas rndeiras mechanicas, :lJH'l'nr de o no h' r Coito um sabio
como Stuart Mill, imtlcdiuo cgualmcn tc de
se fazer um homem.
~o basta, para cdurar um mancebo, 'ir
o snr )lartcns Ferro ou o snr Santa M<>nica duas ou l1cs vezes por di:t com a bomba
da pntlll ospil'ilual, abrir-l he o bico, c:urc-

gar o'um 1iton, c encher-lhe o pa110 de


doutrina haurida nos compcndios do sor Jos
Garnier.
lloje cm tlia, menos tio c1u~ nunca, se podem inculir ~~ um homem opinies ftilns,
mtroduzindu-lb'a por injcro pedagogicn.
Ji Stendhal dizia que c>tnmus n'um scculo
cm que munle seri escul:ulu o homem que
tiver opinits ndividu:1cs. S os timidos, o~
preguiosos r os tolos tuc tccm cnmo
!\Ua..~ as upinics em gyro. Ora as O(linics

:;s
individuncs s se :ulc1uirem 1>cln livr( <'rilita
da opinio da ma>sa, qut ( indisp<uM\fl
tonheccr c tratar.
E' o qur hn muilo tempo tucnprehrnder:cm
IOdaS 3S (OIIlili3.S l'f'nanleR {ll'~'rCa da t:tlura
o dos <rt'" filhos.
Os principcs de Orlcans srnlaram-M no.<
mesmo bo ncos cnu1 os lll hos dos bn rgur~es do seu tempo no I)Ccu Henri ,,..
O principc re.l da Allcmanha fez "' "'"'
estudos na univcnlidndc de Uonn. Seu filho
o pr;incipc Wilhclm seguiu n seu rurso na
mesma unhersidadc, tendo por rondi,;ccpul~
n prineiJtC de Saxe-~leioingcu, filho do gr:loduqoe de lluden, c n printi)lC ci'Oidombourg.
Os que pa.<saram cm Bonn de 1878 a f AAO
viram esses prinCfll'N, cnvol\ idos f..'Om v,d...mais cshtdantcs, c vestidos como cllcs. do
rhapcu mole e veslon abolnaclo, i!'fm a p
para a uni\'crsitla.dc com a pa;otla dr ~ouro
tlchaixo do brao, bc~>erem juntos o mtitrtin
nos eaf4'~, e passearem de sapatos fcmdos
e carhimbn nos beios pelos 'uburbir" de
llonn, cm t:odcsbcr~ ou cm llri;lcrb:uh.

59

O prinl'ip~ Frederico Alexandre Carlos, hoJe


rd regen te de Wurtcmhrrg, rcz os seus estudos nns unhrrsidadrs dr llerlim e de Tuhing.
O prinip< r.~rlos Alr\andre. gro-duque
lll S..1.xe-Wtirnar-Eiscnnch, ~ alumno das
univrr~idn<ll's de lena c d l.<ipzig.
O priul'ipr Christiann lugu,to il<cdrri<o,
1orineipc hcrclcin> de Sks,i~-llolstcin-!iou
olrrb<mt!!, ~ alumno da unhrrsidade de Bm>n.
O prinoipc Frederico l;uilhrrme, griloduque de Mklcmb~urgSttcli17., cgualmcntc form~ulu cm Uonn.
O princil"' F,rnrsto 11', duque reinante de
Sa\<'-Colurg-Gotha, amtor da conhedda
\'iagcm du Egyplo, fez ~~~~ llonn um curso
ele philo:\nl,hia c um curRn elo economia fU)-

Iitit-a.
O princi1 reinante da ~rvia, )lilo Obrcnovitch, rl't os. seus estudos cm Pari~, no
lyccu Louis-lc-Grand.
Os filhos dn rainha tlr Inglaterra foram
educados na~ universidades de Can>brirlgc c
de 0\fonl; c todos elks, assim OOillll " ' fi-

60

lhos do prinripe imperial ela \llrmnha, ,._


bem um officio. Uns sao lilhngrnphos, outros so ltunciJos, outros ouunderruulnrt'!l,
outros typngr:,phos. Se ,o~sn nlt('za hmnt ...
se aprendido um officio, conlo. I farpo prupuscram cm tcm1)0 opportuno, vossa :'llh'za

teria oblit.Jo ento a singular 31)tido ~:rr'-'


brnl que tlltdu ligada au mnis pcrrcito bf.'nvolv-tmcnto da l'Oordclla\'tin dos Ulo\lmtn
los nervoso~ ( muscular\.~ .... f1Jrr3r-s(-hia
agora, n:t convil'<'ncia do!'- :o.~us primm da
Allemanha c dn Inglaterra, io <ksonnsnhuloll'll
melnncoJin <rue ~cmprc in"ndr os cs1irirm~
inrcriores ('IH capacidade, rntre os hornt'll"'
cguae~ cm tondi~o.
Os doi~ tilhn> do princitiC de !\alies r-t!o
prcscntrnunh 4.-'!!:ludando nn Suissa, C"llm a
simplicidado <lo dois jovens cidados dn M
bia c modesta publica hclvclicn.
0 rei Alfonso XII de lli<p.111ha, n Jrin
cipe da llollnnola. o pri1wi1w Euscnio ~r.,_
letio, ele, ti1.crnm cgunhnrnh os :o.cu~ ''Ut'!YI~
n:ts cscolus JIUhlicns, corniVl'rtlm n'dlo~ l'nm
homens ele todas as opinic~ WJiilkns r dr

61
toda.' as as UJlinies religiosas, aprenderam
a dbtinguil-os flCio seu 1alor pessoal, l'izeram-llws fonol'\'s, receberam-os d'rlles, crea.ram linalmcntt um circulo de aiTei~'es, ligada.' s mcmnria~ da mocidade, e constituindo
um dos mni~ do\cts e dos mais nobres encantos dn vidn.
\ossa allc1.1, que at hoje no tee ainda
um con~1.tanhciro c um amigo, consena em
rulhta um dos principacs instrumentos da
nlli' id:ulc humnnn, o seu cOrtlo, e n'cllc,
imforodntivn c wutil, o ua1ital precioso dos
>cus niTol'los desem pregados.
Em um '"orolio sentimen tal que procede
a cxposi5o dos estudos de vossa alteza puIJiic.tda no /Jiario de Portugal, ltlem-se as
"'guintcs linhns:
Sw magt~ladt a rainloa qui;; upeeal'"tnlt lomar tt &tU Ctlidado lt!}uir dia a dia
co1~t yrantlt dtrtrnimtnlo~ e ez:tremado Gtdado a ttlurar<io dos oeu filhos .

Dcplornwl , screnissimo senhor, prorundamcntc dcploravel, similhante interveno I

6:?
E' rcalrncntc preciso 1111~ os (IC~a&'ll"' ,,,.
abusem dr mais du C"lll')t'lupe-dismo da sua ignorancin rH\ rn11hria rJuc provo~'l nlh~7.a

fcss3m para no terem dc,idauu~ntc ::u.'un!'oo'

lhado sua magestadc n'cslc ruporlanto a>sumplo.


A rnis$o da me nn cducarlo rio homrm
lorrnina <(unndo este ch~gu nos quulo17.tl annos. Charles Robin o di~s;;. Ah essa rdade
s.o u~ scntimcnlos que iuspirnm o.!' al'los.
c me <JUC cumpre dirigir os se:ulimcntos. l>os quatone annos cm (hanh !<-.ln a"
ideias que dirigem as ac:--<'~ .
.\s ps,ychoscs, a~sin'l t:arno n" m;anift..ta
~cs

anathomiCils c as

(unc~'rs ph)~iuln~oj ...

cas, cantctcrislicas da puborcladc, om.:crram


Ncgredos que nenhuma milc ltrn rhreito de
dovn$!Hll' na cduca{:o elo uu1 l'l.tpa;,, ussiru

corno nenhum pac tem clil't'ilo urmlogo ua


educ.ta~Uo

.Jc uma. mcniua.

1'cx.lo a me que inlcrH\m fiS4~hrwnh. 113!'


legitimas curiosidadt-s inll'llrl'lual~ de um
mnnctbo ofTcnde egualmcnlc o (>Udur d'cllc
c o !l'clla.

'

63
N~o ~abemo~

se ''OSsn allc7.a ndcJniriu j n


6nnc c clara comprehen,.lodequc nau veio:w
munclu trazido do Norte n'um cabaz ornado
de IOJ)CS nzucs c OOr de 1osa, ou achado .ontre .c' violelns do janlion sob uma rolha de
couve. Se v o_,,.., alle1.a chegou j com cffeito
ao conhecinwnto da sccrcln verdade cmbriologiea <1ue d~slroe essa ingenua c graciosa
legenda da sua meninice, ''ossa alteza wmeou desde esse dia, pcln subita renovao
do amor e do I'CSpcilo a sua me, n ser para
ella u ,-crdadciro filho, mas cessou pnrn lodo
sempr~ de ser o alumno tl'essa scnhurn.
Desde que u 111 homem entra no perodo
da v~rilidade a mulher cm cuja convhcncin
elle tem que educar as suas raculdndcs csthelicas c as suns raculdadcs criticas a sua
noiva ou a sua amante .
.\ pc,-,onalidade sagrada d'aquella que nos
deu u ser preciso, para a honra, para a dignidade, para o encan to carinhoso da ramilia, que fiqu~ para sempre extrnnha aos processos pcdagogicos com que cada um de ns
arrancou da arvore da scicncia u mordeu

com a voracidade do~ ocprohos o fructo delicioso e lcrrivcl do bem c do mal.


O amor maternal o anjo lcgondariu ""
cdcn, quel 11crante n cu1iosidutlc scicnlilh.a
do homem c do gladio de sangnt que o C\
pulsa da innoccncia, Cbre o rosto lacrimo'o
c se encerro eternamente na ahura imma
culnda das suns aza. desdobradAS c pcndtn
les.
E preciso <lUC assim seja, para que um
pouco de ccu fique no fundo tio cor.tttlo
d'aquella que nos deu luz, e junto da qual
inciTavclmcnlc doce para lodo o homtm
ir, de longo a longe, dcsscndcular-sc tia
amarguras ardentes dn vida drsilludida pousando os beios com ~cncrao nn eristalino
veio abenoado de cuja corrente humild< c
melodiosa, escondida no mais longint1uo e
mais ridentc vallc do pa,;sado, golejou ><Jbre
a nossa infaocia a pcrola da candura.
Considere agora vossa allcza os resullados
cm que a sua cduca.Uo comeou ja a fru<ti
ficnr.

Vossa allc:t.u, mt idud< c1c vintC" annos,


continua a assistir todo~ os dias ao santo
sacrifit'Q da mit\s.a, C' no fez ainda a um
companheiro ou n um omigo o sacriflcin pes ...
soai de um lnpis ou de uma pcnnn d'nto.
alt~1..1 frequenta ainda rcgulnrotcntc
o tl"ihunal dn penitencia. Em pcriOtlos dctcl'minndos o c.~rdcal bis110 tln Porto vem oll1ir
dt tonfisso a vosS3 nltr1..1. Sua ~mioencin
rcvr,..ndissima recolhe no sMmrio do seu
prito n narrativn dos pcccndos qu< vossa~~~
tcza no perpetrou e dos bcncfirios <juc ''ossn
alieM egualmrnlc nllo dislribiu. flcpois do
IJUC, feito o acto de cuntl'io, clh o absol~
vc cm nome de Ocos !'adro Todo l'odcro!<O,
fa7.endo-lhe por clle a wlcmne pr111nc.<sa dt
um comrnodo c confortnvt'l thronosinho n>titault de cstrcllns o CSI>Crttns alturas da Vin
Lacltn pnrn o dia cm qur vossa allcu ~l
ver honrar a celcstinl manso toro a sua
agradn,cl p1cscnta, indo ll'OCltr um apto
d'a1..1s com os anjos, que o esperau> "''udosos
no Empyrco.
Para os cfTeilos cclestiaes ctdunte q:ao

"'"sa

66
nGo pde haver melhor \'ida que a que VHs<a
nllcza tem, nem mdhor morte que a que lhe
c~t.i dc.<linada,
A uniea coisa de rc~ar rue a hhturn
111'0 seja por ven tura lo nconunoda.ticia como a providcnda, pon1ue, nu dizer dL" um
outro padre mestre, n J>alriarl.!ha \'oltair."t a
hisloria s di1. bem d',.quclles qn" Jlrnlirnnt
o hcm, Elln de um dcsprc~" incivil rnm
lodos os que dclic.1damcole se <'oecrl'3m na
misgo<liscrl'ltl de no praticar coisaalgumn.
K' n'csse helio soccgo que no tempo antigo se endurecia o corao aos tyrannn~ ~

qu" ainda hoje se engorda o flgado ao., patos. No porm <nm tal rcRirncn que cfc
ordinn.rio Si' desernol vc no:-o homens o si'n
timcnlo da rcspons.1bilidadc, o espiritu rl4>
~ncrfieio c o unHu tl(l cle,,cr.
E no emtanlt) a~ cstolns clr rnedirintt, n{o,
escolas pol~ tc-cboicas, a unic,.idadc, a c<cola naval c n cscofn do exercito lr;Jsblrdam de nmn mocidauc, contcrnporanca cl

vossa alteza, a qual vae enlroar agora n1,


conflicro da "ida chil e reorcanil'iar a soc.it~

:.

6i
olade sobre n <runl vossa alteza hn de r~inar
um dia. Do <'>pirilo d'essa mocidade, das
suas tcndrndas, dos suas asriraes, das
~u:1s vislas futuras, (o vo~!tn nlleza cu\ Portugal o unico homem da sua idade que nllo
ltm conhrcinnnto algum.
Creado no meio de cavnlhrirns de vincotnta a scssrnt annos, tonsrrvadorcs c
rorlczos, mais wlhosainda J>clas suas idria.~
qu~

pelos

s~us

nnnos, ''os.-.n allcza s

CJ)...

nhcce do seu ll'lnpo os indivduos que ccsllllram de tou1:1r parte no movimento d'clle
<' fll'rtcnl'ern fll'la sua immobilidade mental
:'lll. gera{"cs mori\IS.

\os..~ allr1.4L rhC'goo n maioridade; as


l't)rtr.s dn nni\o prestaram- lhe venin; em
turno de vossa allcza quarcnln ou cincocntn
~nidorcs, antigo~ mil itar('s 1 anligos min istros, antigos magistrados, IH'ijnrn-lhe a mllo
'''" cada mnnhii, fazendo alas, de dorso cur'" c d'olho> uo cho, para que vossa alteza
1~1sse, intlnwrulo c magcstoso, da sala em
'I"" lhe scvcm o seu latim para a sala cm
que lhe ~e ..em a sua merenda; vossa altet.a

I iS

to o herdeiro presumptivo do lhrunn 1 \" n rt


gente do re-ino cm nnnw do rei, o St'nhor

de Guin c da conqui:o.ta. navegao, f(JIII


mercio dn Ethiop1a, .-.\rnbia, Ptrsia c da ln
di:t: e lodnvin no(: S('nhor dr tornar sirnplesmcnlc um bilhclc de r n >apor J nuIra banda c <IC ir :k Cacilha.<, "'"' lktlla
previa de sua aususlu mo.
Todos os dias a augusla mr I """' lleu pede a nola das suas lic,, c. sompntiUC vossn nlh):?.a no chcorou inhirnmrnh n
seu verbo, n cxcclsa sobcrnna pmhibc-o tlt
se ir di\'erlir. isto ~, fie ir noite a~~ lt""'
crcios Witoync entro tlois homens 1lr tlmgonas e de r.s1mda lt tin ia, como ~ucm ""'
preso paro o calabouo.
Quando porm hn graes mg~~tios pt'O
dcnlcs da lclibora11o do poli< C\Cculil'n,
medidas CXCCJlCionaes'dt admini,lra.o, Irolado imporlanle que a<signar roon alguma
poiCncia C\ lrangeira , lljUSICS de paz OU oh
clni"J\~CS de guerra ~mincolcs, ~nlilo, <(U<'r
Yossa alteza lenha sali>rcilo :1. 'U3$ li\'0
quer no, :ma magt,slndc a r.linha nu ~

tl\1

11.UC a que l'll>>a allrza saia, 110rquc vossa


alh'tJI < un~clhriro d'cslndo desde os dcsoilo

anno:.., r

~cmprc.~ t(U O!-

grandes ncs,ocio:-

da rt'publir> se compliun, 1ossa alteza lcm


por misslo ,tc~lindal-os.
&o coincidcuhml'nh l'OII\ um conDicto politico u;l"" rclou.cs inkrnacionacs do paiz ocr
currc algum crm palmar no thcma de \'OS-Sa
alltza, cnhlo a (JCUa disciplinar de rcduso
(l<lr mgligwia 1111 csludo subsliluWa pela
privtu;o de sobrCJllC7.4\, ullm de <tuc vosSt'l
altczn corl'igido como nmu ..::sludanle, v ao
mcsrno l Ctn()O sulvu1 a 1mtria como bom
ronsclhciu .
.\lrn de CUII<Ciheiro d'c.<ladO, VOSsa ai
lrza alfcr.s dt l:wcl'iro~ c segundo le
mnle dt\ armrula.
surnmtunt"'nh t\tranha,cl-no o csc.ondcnmu.:. c(UC honrando a carreira das
armf)~

por meio da adoPtO d'c..~s duas pa-

assumida!; in. ab!tetUia, ,ossa alteza.


nu honre cgu;tlnwnlc as profisses liberocs,
di::;nant.ll)-~l de n~sumir lambem nlg:unt diplumr, na~ c.arrt!i1ns St'it.nlificas c litterarias.
lc!ntc~

O
No llrolcndl'I'nrnos que Iugo aus cjunzr,
annos de itladc o I\C!'SCnl fl!ilo dnutur le ta
pcllo c sodo de mcrilo da kalcmia. l'uderium poru~ com '\'Untngcru, scguudu IW$
parece, comear }lor nomcaln o~sociatlo pro'incial da .\cadcmia, por \'\Cillplo, c lhar-

mnceutico.
~tais tarde, no diu cm qut \'O!->!'-Q. alltzn t'''lcbrou o seu l.

anniH~n-;.;)rio

nataJid.,, le-

riam podido ele\ ;.lf ..u t.."alcguri,Lde ~cgnwlan


oista du ral"u ldadc do philusophia ,. " suei
du instituto. E assim consccutila e Jrnen:"sivamcnll~.

De sorte que, hnjc cm di.1.

t'\.t-

ctamcntu t\$Sim corno nlretts tio c\crtHu e


...:gundo tenente da armada, '""" all<'t.l poderia muito bt!m creia-H !-cr :-~~tiu ciTeclivo da tlc:.ul~mia. c bal'lmrcl formado cm
dircilo.
!'io p<>dcmos liio pouco atlingir as razurs
ntyslcrios.::~s cm virtude da:;. <JUUe.s n":-..1 allca n:iu foi aindn nomeado tupello. ll1ulos
os habilo' de dCI'I>~o d~ '"'"' alll'l'l, nada
mai~ eommotlo do rJHC ~sa J~.tknll' ""Jt-..ia.<eiticn. ,\ qualquc1 huru :1 <(UI' >C II'IUIItllS!iC

71
cnlrc~ar aos seus estudos, \'OS{.:a alteza rnrill :t bnrha C diria a mi!!o!:la a :;-i 11\CSUIU; c logo t'm seguido sem mais J>l'rda. de

pam se

lcr~po, \CS!ido d'atrcr>, iria hrar significado.


\ os.'<.1 allcza dignd-c talvc1. tlc sorrir downcnlc ideia comica de se o seu (lr<>p>io
t:l(>ello... ' 'osa alteza c'lremnmcnlc
bom c amavcl rm surrir. F.speramos que
vossa allc1.a hr r.gunlmcnlc o cspililo sufficicntc c a mnlicia prc<isa para comprchcnde pcrCdlamcnlc que niio , cm rigor, muito
menos padre do que tenente de si mesmo.
Tal , senhor, o absurdo gr<>IICSI.'O da cli'l"cla torlcz, na tunl o obrigam a vegeta
lrJbalhosamcnt, como uma blla c rica t>lanla tlc n li,ro dcntru de uma estuCtl pdrc.
VoS..'<.1 allcz.1 tem $ido submcllido aos rigores tenebroso' d'cssc regmen no propusilo de o 101'11111' maiR pClCcilo c mnis Ccliz.
Esl:i succcdrlldo a vossa nll..a o mesmo
que su.,ccdc aos povos a que os reis proeuI"Jm dar a Ccliddadc I'"' meio da lyrannia.
o~ povos ngradcccm, mns preferem o infor-

n
luoio, j>orquc o corao do honll'm pmt
vlcrntnncntc liberdade. c \3C ''""' ella
tmn mai:-. ou menos. lentido mas n'um c'forto cHnslnnle, comn n'lc a t'rt.'"'''''nt.'' d~
t>lnnla para a parle d'tmdr lht Hill " lu.
Ora como nos no pare< ju~to ''"'' jllra
o~ JIO\'OS se pea uma coi~u, c nos prin4.'ip~
~c ofl'r1ca a coh~a <:ont 1
ariu, lmln a nosm
opioi~o (lcerca da edu.,ao de ,.,>Ssa allcll
se resume u'islo:
Que o libertem l

!'ara conhecer a realidade do nnmolo, noitu fim serio da stieocia, JH'Cc:isu ,ulrar uu
ccunlmlc da ''ida como entr(nnrn nn li\'3 u:o.
puloolinos bastardos-sem pnc <' S<'lll tmdrinlw.

Os principcs nio constituem c'OOi>l'fio


esta lei geral da forma~o dos homens. 11.1
cducniln de gabinet, do halo cncrvanh ''"'
mr~lrC'"S,

dos C.'\mareiros c da!-> aia~, nunra

sahir.tm seno doentes e' !~dantes


Na sagrao dos czares ha um; l'nmu
niA til alia significa( s) mhclit\l: n im(~

radur no se cnnli1rnu \'lll <tunnto por trcs


no haj11 cltscitlu elo tbrono. ,. penctrauo "~ na mulliclo; c isto 11uer di1cr que na
cmwhcu~;in ~lo 1ovo n aucloridndt c I) val01
rto~ monarthn!! recebe umu to sngr~u.Jn unco l'HIIIO a dn santa chrsma.
1'mlos os reis rorte se fir.crnm ,. se educaram :a si mesmos flt)S mnis rudts c mni~
hotis mntaCI< da natureza e da .ocicdadt
humnna.
\'cja I'Ossa nllc1.a Cnrlos llagow, que !I<
aos quarcnla aunO!> qu ... mandou chamar
um llll'slre pnra aprender a ler. \'cja Pedro
o {: I"IUHic, do qual a cdmno de cnmnra
1 czcs

COIIH.\llU por (ttzcr Um poltro. \o,tio quinze

nnnn:'\ no se ntrtwia a alravcss..u um ribciou. 1\cagiu cmlim suhrc si mesmo f>Chl


:O.UR llUCa ror:L JlCSSO:II. llara pcrd1.r H medo ao~ regatos, um dia, dn borda dt um na
vo, t\rrojou-sc ~w nuu. Para se fn1.cr mnrinhcil'o comC\'UU por aprender a manobra,
ser\ indo como grumclc. l~ara se fl.l.7.Cr militar COIIliJ\'OU por tnmbor na celebro COIII!l3nhia dos jowns boyardos. E purn 1'\!COusli-

naciunaJidade russa comrc;uu ()Or t'llll!\


lruir navios, a macltmlo, como uffieial d1
carpinteiro c de c.alia(atc, nos c ...taldro.. le
Sardam. T.unhrm niio teve nwslre.:-.. l' roi
<omsigo nwsmo que t'llc apr<nciLu a linRutt
allcm e :1 liugua holloudez.1. ltja \u,;.toltc7.a, cmfim, todos tllll.WIIes 'llll' no gtJnrnn
do~ homens ti vcriltll uma acfa,~ftu l'flicaz, t rtronhccer :\1.} na li('itO dos HH'.... tres ou ~ ,~
llO linc C\CI'CiciO da rura C da \ODiado individual que se crinno1 os carorltrcs vcnlndriramcntc domiuallorls, como o de Cromwell, como o de Bttni\IJarte, t'Omo n dl S.lnlo lgnacio, tumo o cll' l.uUtcru, corno o dr
Calvino, comn o de {; uilhernH. n racilurno.
como o de Washington. corno o ,fc lin~~~h.
Vossa allt1.a achn-~c prccisamcnlc ogoro
lui't n

na gtandc crise de Ioda u sua vidn, no mn

mrnlo psychologico ela e.<colha entre a ujric;u dircc~o inc111a dos !'CII!o l~l-d.gugo~
C n rC.1Cllo d~1 stm v nulndc l):u,t urna ha..
r..a1o nova, c.:omo a cru<' deram a ~i llii."'-Uin"'
Pedro 1 na 1\ussia c t:arlos xn "' SUL'\'.
A pro:xinm viagem a Ol't:,:-;io pr.,pria,

n unka, parn se lmar e~sn rcso1ut"'io suJlrl'lllH. \o!<-"' nltr1..n tem aiC hnje vivido no
careen. da nlKdicncia. Fazem-o c.irtularagora
rt'ln f:uropn, de crle cm c<irlc, como um
animal dnmcslicaolo p<'lo ""' llarlens Fcrr-lo
,. lrabalhando vo do >nr Aguiar, denlro
da jaula ola di-cillina.
E ,hnmam ..Jht a is~o uma Yiagem l ~las
no mni~ olu 1uc uma no\'a lio isso! a
li;io th. rttull'ira, rntal c tremenda, exaltando,
confirmando c li.\ando do modo m:s perigoso
no cApit,ito de vossa nlleza os ertos de todas As oulrtt-< li~ilcs (uncslas que lhe Icem
dado.
I!' 11rceiso que \'OSsa alieM se compenetre bem, n\~lc nulmt:ntu l' dr uma ''CZ para
sempre, como prinCflC~ como rei, como cidadJo ~ como hnmrm, ptlra regra de lodo 11
""' l'""'cdimcnlo I"''S<'nte e futuro, crucr de
,; para imn, quer de si para baixo,-quc o
regmen da obcdicncia o $ystcma da ncga\'O do caracter. O homem $ um homem
ohsdc o instante cm que, perante o conOicto
da conscicncitl c d:o nucloritladc, cllc aprende
1

16
a Sl'r utn rcbtlc.Jc-. _.\ obcdit'm:ia a fOrma

forrada tlc t'tho IIli de manlciga cm que o


moltln a mas~ snpooncca dvs scnis_, mn~
cm que perde o feitio, poN1uu se c1ucbrn ou
porque se C>bor.\a, a nobre IK'rsonalidndc
humana.
Submisso lt vonlade tios seus prcccplorcs,
vossa alle'..a flcnri1 rmra stiH(U't' um prinoiJW
de rrrna, prctcnl'ioso, apclinl.-ado e piegas.
booilo para ornar uma pcndula barala n'um
salo chinfrin, ou para sc pt'lr cm cima de
11111 kakc cohNio d'assucnr, cm pompa de
$Ob1cmcs..'\, n'umn bda lithrllgtL
\'ossa allr1.11 l'rcfcrint de cerlo ser nquillo
par.1 que a simples onlurc>.a o deslinouum nobro ser ,-i vo, um bclln ,. rortc ropa:r.
altivo, inlrlligrnlc c honrado.
Bm pte~cn~a pois da ''onqonnhill obriga lo
rin c ncrasla dos scmsabnn'ts officiacs incumbidos de 0 guardar, \ 'OSS3 allcza, RIIC
nm,. transpo'i.ln n rronleira, no tem scon um
tl'c.slcS- dois ])a Jlido~ ((U'' tomar rclali,amcn lt
aos seus nio~, IH~dagogos, camtucirm~ c mr!ll ..
Ires: -!mhjug(dos sun unit.a c exclosi\'a

ii

vontadr, rorrompcndn-n.: ou dc,rnzcr-<


d'cllcs rugindo.
Hnea~mos

uma

d~c~sns

com ~L"rtni41oul e firm.._~1.4'l t't.~da

duas soluiw:o.

A corurio do mc~1 1c pelo alumno


' hm
sido pnr Vt'7A'~ ''anfajQstuncnle intenltula, l'UIIl
resulladu~ "';Jlisraetorios llara a ra~io t part.L
a hnmanidnolc.
CumJH'C-IlOS sobre ('slu !tOnto rcrrrir n
vossa allcza o que sutc.,dcu com n educarito do rallccido mar<tmz de Niza, um dos
raros c dcrrntlciros homens de espirilo que
produsiu a aristocracia pcrlugueza par; encanto do mundo clcgan lc na EuroJ>n c para
horrilr c csonndnlo da corte g<lba c ca ltll"ra
dos paes eh vossa alieM. ,\ velha c ''Cneranda scnhi>rn marquez.~ de Niza, av do
actual conde da Vidigucir-~ fidalgo da casa
de vossa alteza, linha sohrc a cducno do
~u !ilho os mesmos (ll"cconccitos lamcnlnveis que affiigcm o corao nmantisRimo da

me de

\'OS...~

alteza. l'ara dirigir a educa-

i8
llo do jo,en rnnrqucz veio cxprcsamrnte
de Romn para o solar dos Niz.ts, allltori;ndo
por um breve ponlificio, o mtti~ t';,hio c o
rn:is vcncraYel dos monges los~.:anos. A pn.SC:n\a nuslcrn do ahnlisado JHltlagogo, a sun

fronte pcnsati\a c pallidn, a sua longa barba


negra Cslmrsn uo cscapulal'i" do habito, a
compostura das suns maneiras. o rccillloirrl!'nto singelo do seu porh, a alia c preciosa cullura elo seu cspioilo coryclopcdico
c a sua \tremada drvoo, puseram cm todos os vdhos parentes da ramilin 11111 sentimento profundo de nspcito, de \'Cncrao c
de conliana illioniladn.
Nos intcrv;lilns dos cxcn:itios liltcrarios c
dos e~crcicios religiosos, quando o monge
dc1.ois de haver feito n suo lio de musi(a.
tomava ellc msmo a rcba do seu alumno
c accord11va n'clle os torimciros sentimentos
estheticos, tocando por sua mo um 11&cttwno ou um ttemolo. era lo 'i"" e lflo
pungcnlr, sob a ,,ibrao do seu arco noal!i~to-al, a voz do violin(), !JUC no s o I'!'
qucno mnrqucz impnllidecia, locado de uma

i9
nn,-a e e'tr:tnha commou mystcriosa1 mas
n proprin sonhorn marqnczo dmrtwa., tlnt~c
men tc enternecida, suhj ugtulu rrla cxprcss;io penetrante da mclodin rue o grnndc arlista, bumildcmcnlc ooullo sob a roupctn
d'e~ frade, l'!!ipargia cm torno de si n'um
lento soluo ot,ulhaotc de pcrolas.
Terminada a educao thcol'ica, era prcc.-i~o camplclfll .. n na pratica JWr rncio de uma
'i agem na f:uropa, c o man1ucz de ~iza,
nbcn~oado por sua me, jiU rilil'ado pcln cuhnrislia c pela confisso geral, partiu para
l'nris com o seu preceptor.
lluranlc os r>rimciros mczcs correu tudo
n'uma SCI'I'nicl:ule e n'umn ontem ,crdadcir~mcnte claustral. O pn..>ccr>tor cscre,;n por
todos os concios. O menino, c~Hia vez mniR
cnmcdidu, mais respeitoso c mai~ temente n.
ll~:us, pnrccit\ disposto a pa~~.u t ~em solul'o
de continuidade, da innocenda de um chcrubim p:tra a santidade de um doutor da
cgrcja. llCj)Os 1 a pouco C jl0UC01 foi SUCCCSsivamente diminuindo o numero das ca 11n~

c augmcntando o numero dns contas. Os

80
dois p/1\'os de sanlidaile tinham >r ronvcrtido cm dois sumidouro:-. rnorm~s tlc dinheiro. A ~nhora marquezn quch:\\3-'-C' n.-pcnidamcnlc eom scn~ridadc cadn
tnais
atrinumio...:.n. Chegou n Anal uma ,arl:l elo

,,.z.

pndrc. lh(llicocs cn1$i\as, c r:~sf~ clcbcig, ('001 um perrnwe rortissinw "" p<ll-

c/Jouli, <[UC om ento o chrii"O cln moda, o


cheiro seleoted, o cheiro o'hut, $Cgundo "
lc1mo com que mais tarde o galante rei da
llollanda tinha de enri<[urccr o vocahulario
pr~cio'o do cocodcllismo. Depois do que. nunca m3is n rc)C'5iaslico es-creveu. Acabou-se,

cm ultimo rcurso, por suspender Ioda a rcmrS!'n ele numerario para Paris. 'tas nem
esta suJiprcsso violenl.n dos meios clttrrrniuou uma mudana sensi vel cm tu lastimoso
estado do coisas. Ptu.a obter nl)lii"ins positivas do mar<[ucz do Nh.a c elo seu aio roi
preciso mandar de pi'Oposito n l'nris o procurador da casa, e s ento se n~in no conhecimento do occorrido.
O vcncravcl monge, dcpoi~ de ler ~ido umn
noite rchaptisado a cl1nmpagnc n'um ~:f<~bi-

81

nele do t.af iugh:z, e.sfllWccu-sc do burrl


peodur,tdo 00 ('llhiclc d'C:'.W gabinrlt, C rt'z
cav:lllwirosamcntt.\ prescnt~ cl'ellc au mailr~
(/'/wtfl 1uancln tstc lh'o 1uiz restituir na
noih. inuucdialn. Ucpoi!oi, 1or uul louva1 .eulicncnlo de re.'pcilu pela iuiQiabilidadc :.o.ccrdotul, dcilou nlmho inc~oravcl
mcnk us suas barba.., d'ast'<'la. prornua~la...~
lraif;o pelos beijos de \'Uria!'o bailariun:-. que
u udut-nvaw, c gu:trdou unic.."llncuh:, \'omo
'ymbuln da rigidtz dos seus 11riucijlius, um
"''cro c irntla""' ri bigode.
)lai>. 1:1rdc, tuaudo clll'gou a noticia terminante que de Lisboa lhes no cnviQriam
nem umis dez tiis. o llilii'<!UCZ lt'Cmcu. O
padr~ ento ralhou, fatrmlo ob~cnar c1m
Heriu jii'('Ci~f_. que cllcs fu:;~cm amhos dois
JIUibas inusuo~ 1111ra (Jrccosarem 1mra alguma t.oisa du dinheiro tia senhor;t rnartptrza; que scri:t JlrCciso ainda tiUl' C!\Sa senhora houvesse sido nli~c,.avchncnlc rouba~a
dur:mtc todo o tempo que lurara a cdueau du >cu lilho, para <JIIC lnnlo cllc corno
o seu u\cslrc ni\o c~ li vc:-.~cm pcrcil:uncntc

hnhililndos 11 g:mhiu n s ua vidu pelo lrnbalho tm qunhtucr parlt do mundo ondt a


,;.,nhura marqucla s~ dignnsse de '" abnnolnnar.

E t'rn seguida, mcltcndo ns ''tl\as das


rebwas dcbai\o do bro~o e actnoh-ndol uma
Cig;urrllC. 1 roram amhos ::tJ)rf':tCnhl.r-SC illl
dincl<or de um lbcaho que ~~~ cst:ripluomo
comn violinos.
llcpois dn <'S!ICCiaculn, um lanlo cbrios ol
commoo Cltpilosa d:1 onusicn quo linhnou
feito ao lado um do oulro, ~nhiam juntos,
offcrcciam o sru brau l'om a gnlnnlrria dt
ffil~ridionacs ~ duas aC'Iri7..CS que por ventura
se tmonlra.~~,,un n'CS$::\ noite aind:1 mais pobre> cln que cllcs. c inm junlos bc>bcr a sua
chOJ>t cm parli' car~l, na calmnnll frcscur.1
elos houlc,:ud.

Os pedagogo~ de 'nssa altc1.a oo1 "'"''


no tasu do tlo m~\l'(J UCz de Nisn. ,\ n$, prlu
nunns, no nos consln <lUC o snr 'lnrltn:-.
Fcrrru, loque algu.m in~lrumento, ucm l}th.'
~~~ lll'tndns musicac~ tntrcro nu numero tln;.;

83
que l'\nrn;un o snr ,\ nlonin .\ ub'tlsto de

Aguiar. lm ,. outro Nlu rebeldes ,; arte, c


foi pl'la fcn~n da artt <rue o humanismo do
marquez de .'lisa penetrou o arnez lheologiCt> du :oiCU n1113\"CI Oio.
E o' prcci'-0 isw, a picada da arte no intimo do ccm.lo de um humcm, para que
ellc, vcnh: ,ronde virr, saia tl'ondc snir,
se cun, crlu d<prcssa no digno companheiro
do mu i" spiriluou c do mais elegante dos
geutltmt~~.

(.\unntlo <lllcs nio Icem a nrlc por si, ou


conl1-n si, o nwlhor, I'Cal t~cnhor, deixal..os
ser o que sno, c n:in lhes bolir. lncorruplo;,
so inspidos:. Corrou1pidos tornam-se portos.

Rtl.bla l'ti!!\ a ''H!"Sa altc1.a um unico rcfuga.


Parece urna l>il-loa de sele cabeas, ao primeiro nspt-cll>. l'ur.o illusol L-se a bisl.r
ria. de todas :\!" c,-aSl's celebres: ~ a coisa
mais simtllcs d'c>IC mundo. Basta ler cak-anhnrc, c \oSs.1 ali<'la lcno-os. Ba.sla ler uma
Jmuca ele lemo para dar p:ua feijes, c voo;a

CUI'>U:- a

alteza lcm diante de si o mundo inhiro que


dar para esses lcgumr~.
Tudo mais simples de~rlh~.
Con,ir apenas que n'urnn estaro de hu
!etc, em qualquer linho de caminho du ferro,
vo$..~ all<"za ('IH:ontrc sun di!';lJH~in, do
Indo opposto !t linba, um c'" alio 1mnto ~
ligeiro.
Uma palavra t~lcgr.rrhiea olo ''ossn altezn
il cdnro d'.riN Ftuttttt, o Fron fin., o proprio Iironliu, n v('nccdor dn Gra111l l'rh
de Longcharnp~. o rspcrar no lontn qm
\'Ossa alteza dcsignc, suiHoisso c clicwhanle.
immon. l e csiM~do na~ sua~ qualn pcrn.a~
d':wo, de vr.nlns aJias, ndundns, avirlnl'l, ncr-

,osas c 113.lpitantcs.
Jlmquanto os pedagogos, abnntados no
rcstaurnulc da gare, celmem, naasc.ondo rui ..
dosos, \'orazcs de azote e d(' carbonc. vo!oi.s.:
alteza, cm bicos de p~s. prega-lhes um rabo
de pa1rrl cm cada um, c dc.appar<'r ''<'lox
1>clo ru ndo.
Um pulo :\ sclla, rcdca hnix.a, r avante I
Que importll tudo quanto poss ;ucccdcr

em seguida ti A p!olago~ia 'l"c rcbcnl~ ahi


a&~;;iml n juril"prmltm:ia que desmaie! !1. chimka <iUC cai,, l""a a bauda I a clique la que
e'loi~!

\ humanidaM lriumpha, porqu~. desdr

esS\" U\011\l'llln, vo~~a 311l"7.a )i\re.


Quem uu~nr:\ cmu~trangcl-0 1 C<Xtgil-o,

vio-

lcnlal-o t
Vm;sa t'ltc1.n \'rcltulc que um princi ..
ei(n\ mn:-; C tamh\lrn um homem, chrgu f,
nn\i(uitlndc, U o nnicu c c~~lusivo ~enhor
de ~i n\csmo.
Todo~ os i>R''iihcs dos paizcs livres,-1:~
Fantn, da Suissn, du llollandn, da lnglalcrrn, dos Esladus l'nidos da Amcrica-subirllo dcsfr:ohlaolos M lupc dos mnslros paro
cohrircm cl1 Ioda a ~ua fOI\'11 c de lucia n sua
gloria nn pc:-su..'\ dt \'o~sa alteza a ~U3 in,iolabilidntlc ~:wru~nla de touri8ll'.
Todos '" rodigo~ c lodos os ltibunnes do

mtuulo csl5o alnrlcos paro lhe p~slar defcs.~


c lwm(nagtm.
Rei,
na Ajuda, no alio elo seu lhrono, cmn :1 purpurJ i1s costas, a. cort)a nn

I""'"

86
lestn r n :sccptr> cm llunho,

vnl'l~H

alttY.a

tem npcna. para o dcfcndtr um c'~rdto tlt


cimo mil c.oroncis, com durentn~ soldadn!-,
e o habil Antuues. Flirtl da fronteira, ronl
um pasaJllll'lr no bolsll, um snto de noitl'
o.a mo e um chapcu de cho,a dl'IKth:o d1
brao, \'05.sa ~IIC7..3 lcw sua dif.po.!'il.:n,

como qualquc1 ouli'O, pnrn sulvnguardar l'


manter os seus inY"iolavcis dirt'ilos d'homrm provido de uma chnpelleira c de um
guia llardckcr, todas as armados o todos ns
exacitos do mundo.
~ a oorle portuguc7.a reealcilrar, $e '"
seus prdagogos intentarem imphr-se-lhr c
embargar-lhe o passo, vossa alteza, com um
simples gesto, dl3ma um gendarme, que lhe
enc.afuma lodos esses rnas$adorl'N nu eadeiu.
- ncixcm circular~ meus scnhnrrs! deixem circular! tal a palavnt d;t fora publica, de um e'trcmo an ontn r'lrcmo tm
todn o mundo ch'ilisado.
Considere vossa allrr.a o que rm drfUIIl
stanri!IS analo~r.ls fez o prncipe herdeiro da
Hollnnda, o nbio, o ~Clce, o in<lfavel (o

tron. Ots.c:lc que !':C adum cm Puis,

nu~ seus
pe1ueur" appartamcntos da rua Auh,r, nl\o
hwvc mais OI'ta.t-. humana~ t1ue a nl>l'igas..
:ocP a ,-oll-ar c$IOp;.\dn do :-.cu reino.
A nf\~ Ollhn~, senhor, cnubc-no:; ainda a
gloi..'l tlc conlu.."Ccr ou Bignon cssc ntloi'a''''1
cosn'"potita, <tuc tinha a &1b<doria de tlrercrir a ;.omn'lodidudc de um .chnpcu mole de
Pinaul rl Amour au peso de crualqucr cort)a
d'cslc naundo. F.ra, como vo~sa alhzn, um
louro, Ulll pouco tnnis rul\'0 apenas. r&1V3
as suissas crn wteltUe, c:uninbaHI lentamente, como 111n piccador rntigndo ao acabar
tle desmontar, e apc:-oar do !"CU dc~dcm tlc
toilcltc c de mancir~l~, havia n'cllc a dh,-

Hnco dolenlt' de um anligo sangut nohrt,

n altn aristocrn,ia <'llll~ada c r... ticnta da pro


clar-a familin df. Nassau.

:Xo houve cartas rtgias, nem neHoc.-ia~Ws


diplomaticas, nem enredos, mm viulcncins~
ntm ameaas, nem csroros cl'ordem alguma
CJUC

o levassem a demo\ cr

jamai~

de Paris

n sua mn1a grande.


Um dia o rl'i da l!ollanda, que o> cne<m-

88
ln:-- dt. \huinmc ~lusard distrnhinm ~l:tnmts
''ClC~ dn~ intere..."Ses da polilh.a mcrlanclw.a
p.1rn as t."no,;venl'ias da Jlnisuu IJorh. m-

-.ontrou-sc t(im Citron, dt. IJ3~s:tJ(i'lll, no


fuycr de um thealrt do boult~rcl. O "itvrunu incognilo abraou o lilhn (1('111 t>infurn
tmn 'IT\Jsito c firmeza, ~J diss(-1ht prrl'l1(liOI'innwntc:
- 0 rnf'nino vae d'nqu i !\Cm mni~ prrdn de

ltmpn til pnm baixo para n llollantln ttinar.


Qurm tica cm Paris agora sou cu. Ttnho
aqui no bolso a minha abdicao, c ou j
l dentro ao foycr do> arli~la a--i~nar-lh'a.
\cceilc o:-. meus parabcos.

Cilron, inclinando-se. agr:.uh1l'l'U

l'nrnmq-

\'tln, r n<crcsccntou :

-1!!-\pcrn-mc cotr.o :l(Jni 11111 mmnrn to~i


nhn. 'l"r cu venho ja .
~oi csRa a derradeira \'Cl. IIU(' o mnn:trlha
do:-; PnizC"S Onixos viu o !'ru htlrdlirn n'c~t\!
mundo. Pouco depois Citron mnrria n:l ~ua
cama de rnp3z na ru3 .lubcr. firtm ,. fl'liz
nn in'"t'lcrndn ~:onvico de <IUt' t nwlhnr ~r
urn l"irtur morto do que um rt'i \nt.

S!l

l'ma n..'t. cm l~aris, simplc..smcnle mns


conrorhllclmtnlt inslallado n'um mtrrsol
sobre o~ Campo~ Els~os, ou n'um terceiro
nndar "'brr o l.tl\cmbourg, segundo os seus
guslos ele c!ubmatt ou os seus gostos de litleralo, 1<'111 vo"'" altcr.a nalurnlmentc indicado~ o~ iudhitluu!' que devem constituir n
sun primcir-d r,uJa de companhcir~ls.
T(fll u !'(fir Rud riguc-s, dislinclo alunlno
de uHdhina, JUirtl u pilotur no muntlo scicnlifico. 'J\m n snr Mruitmo Pina 1 C!o;pilituoso
fulhnllniNIU, pttl'tl 1' ~uio1 no mundo lillcr4Lrin. T~.-m n sur Loureiro, o snr Columbano,
o M>r. Monlrii'O 1\nnmlho c os dcmnis pintorr> JKiriU((liCtcs Jlara o introduziem no
mundu nrlislico. Sabindo do mundo onde a
gcntr l'"'~Ud.l, ltm. nnalmrnlc, VOSsa aiiC7.."t
o '"' Jtl'lm~ mu Colla.o de )lagalhes p..ra
,, h\ ,,r :au muutlo onde a gente se di'H "fli',

I)Rris iult.'ir,, ~C: resume o'isso, e tOOu o


mundn :-r :u-hn rtsurnidu cm raris.
Qu~l lcm ~ sor nhi n novo <JUadro ele cs-

90
lu~os dc,lioado n rcf;t7.Cr "as nas verdaoleiras base:; a educaJo olc rossn nllcza' :Xada

mais simplus! Quem sabe rn:li~ d'cssa materia do que os mdhores pedagogos tnda a

gontc. \ussa allcr.a farit snbinmcntc u que


faz toda n genlt que se ioslruc. isto , co
mcu.r 3 apr~rulcr tudo aqnillu tlm! o lr.lto
dc1 mundo cm 1111e eu lrll lhe moslrnr 'I""
no sabe.
l'ossn allc7.1l lcvanta-o;e, orno todus os
que se presam, ias ~eis horos tia mouh;
toma a sua douchc ou 11m banho morno,
fa1.cndo-sa pisloumu com agua gelada pelos
$CU.:, lado~ fracm~; monla. em !\cguida o seu
Cfl\'ttllo il'landcz, c vac com o sr. Jcrunymo

Collao galopar para o Bois de lloulngnc.


Confere-se dcpoi~ uma !tora de e:;grirna c
de liro no hali!n, e cm seguida almnvo no
urrk. Yac com o snr .\1ariooo Pina ao
Collcgio de Frana c ouve a lin do snr
llcuan. l'ac com o snr 1\odrigucs Escola de
Mt,licinn c as;i:;tc preleco do snr f.harcot. Vau com us pinlorcs ao Louvre u olhn

!li

para a \';nu de )Jillo. Sobra-lhe ainda


lcmJl41 para dar a volla da tarde c1n carroagcm no llui~. c para ;mupareccr n'um fitt
o'dotk.
A nuih- CfmUJ M" no priocipe impuncmenh~

lclt(.

as l'On\cnirncias C\.igem a toi...


par\l jantar. a casaca in-

r<'rNnonio~n

glctn, n grn,nta branea, c a pcrola preta


ccrcntla tlc brilh;ullcs no pcilo da camisa. E'
inutil di1.cr <Jlll' w nilo [J!icm ondccoracs.
S os porltiHs, us dclllisltls c os pcstidigitadrcs <(III' usn111 hoje rssc arrcbit[UC tlc
mn\1 grnNu.
A' nuit< <'011\'CIIl ldadc c posio de
''O~l'la

dlr7.n uml\ I101"a de {'Hoversao rnys-

trrio~.n :\H

fundo dt:'

\10\:t flaiynoif~

!JTillft

n'um pequeno lhcalro.


Cm S dia d't,lc> Jlrchcnchcr melhor a
educa~lu I '""' alltza do que seis annos
de c>ludo ,..,,,... o llrto Publico do vi:;condc tlc l..ngucnmitr~. ou subrc o Dirtilo
in.ttrttttrimudl t.Jr Blunlschli, com o snr
Marlcns Frrro dcbru~ado em cima do hombro de vo~M alle;::l a c!>~. plicar os textos no
1

lento rum-rom cocc.gucutu c rhylhmit'(l elos


sabios anligos c dos ~jalo~ velhos, 11<> propicio :is ::WJmncca~ I
De <JUt\ndo um <JUandn ser nlil IJUC voss:t
allc'.n v:\ ao Bullil'r beber ~ervcja l!Onl os c'ludnnlc~. ou
ponha o chap<'U lyrolez,
de Miro br.1ncu corn uma JlUJJOula bordada n
matiz, e conMgc um clomlngo de sol a um
croqui$ ~c imp~<o na Oorcsla de Fonlaincblcau, indu cm seguidu pro,ar n.s frilun.ltde llnl'llizon cm companhiu d'nrlislns.

'I""

Ou\ ir.\ tnlvuz ,-ossa allrz.a falhar nas rocollt.;. Chama v:un-llws n 'ou Iro lt'mJIO as
C(Jrfr :ds, chaumram ..Jh<':o depois n~ lorntts, t principiam a chnmnr-llu~s agora a:-.
horiso,&Utt4. ,\ lrajcc.toria do nome indica
bem n dccadcrwia de um gcnro, tJUC nem
dcs..wonselhamos nem atnnsclhamn~ a oinguem.
m..tcnos apcno~ ttuc, t.,onomhlum~ntc, u
cotOill' rcpresrnla no ttuilibrio SiU'ial o mais
imporlnnle beneficio. Elln o apjiJrolho dipcrsor do dinhtiru, da influencia,. tln aucln-

93
ridadc, 11ur o agiuln rondcnsa. Se a cocollc
nlio dr!-~t"~:t~M o agiola, n agiota engloba-

ria rm ~i o uni,crs.o.
Oc tcmp<~s a ltmp"

la surge nu horison-

tc um fillw-ramilia, lcwlbado, casposo e de


unhns roidas, n t)UC'h3r-se aos caixeiros
scntinwnlae~ e (t..., burguezas romnntica~ de
que uma cl'c~sn!'\ ms mulheres o trabin c o

abandonou, u cllt, u.lmn culhusiaslica c pur:> tlr porto 11ohrc, <IUttl tt per11da preferiu
o~ joanetes de um banqueiro rico.
Se clltls niu tiwsscm o sublime bom

grnso dt pmduzir tlrliodicamcn le algumas


choradlira~ d'csla mdcm, veja vossa all<'Y.ll
cm 1111c linda 11osio social que fica,am
p:ra n vclhkt os fi\11"'-ramilias 'Iuc ge
a1ahounm pnr tssa!: dama~ c que cm nome
da puria I) rita ~c julgam no direito de fiC.11' au

1-" 11'cllas para toda a 'ida'

Bem C!'ltuno~ 'cndo daqui o snr eon:"t'lhriro \ ialt vrlnud11 as races horripilado perante r< h' gcnero dr con rersato. E' <'Crio

porm 11110, ><' d'<stc mcsmo.assumpto Homero ni\o hou\ l'~sc feito um pocnlat o mes-

9.1

mo snr pudico Viale no teria hoJe u 1111111111


para n 'ella dar li1'6e>; a \"U>Sl alteza
l.,am o~ r"~i~ insalubres, pnKIUl'ln:-. tlt \'t'"lhas raat"O nubrc.s, arislOCrti~das tlc nH\is
c cahidn~ cm lansuor 11ciO clrrramnmcnlo
C\1.."C!\$ho lo azul no sangue, !iiio ftcqucn-

tcnwntc utilis.,irnas as nrulhcrfs da categoria a que nos estamos I'Cfc<indo . ..


(O snr Martens Ferro contorce-se nu es(utnr-nos. Ses. ex." se acha incouunudado,
talvez melhor retirar-se, por'l"'' auh tcmo~ de t,.onlinuar ainda por um rnnnwnto.
E quamln 'oltar que s. C:\. . trag;.t com!\ign a
timbalt tl'~trgrnl. Vossa allc>.a rctlnrna-a.
Que lh'n tlt'cml)
;\ glurio. do reinado de Lulz '"' 1wr C\t:'m ...

plu, vem todn da

f'omp~duur.

Se c~s11 cl-

gan le o cspi1ituosa rnulhcr no li V('S~t fdlu

ao roi de Fan;:a a alta honra de str ,,.,. al~um tcnti)U sun con' iva, uma mu llicll1o l'nor
me ele coisa" cncanladorn~, {IUl' ~uobrcttm
3 t.i\ili;.;.:u;o moderna, no tlriam jm::-- 'indo ao munclo. .\ essa li;,t\'rJ, 1mu ithnl'i:.tl
pnra a urle, dc,emos hOj<" o:; rlllitiu:--us n:-

trato' do Lntuur, o fino gcncro rastoril de


Wattcau, ns pltu t'mlru de Shrcs, as mimM.ttti C!-!lnluoliuhas Uc Str\c, H!:' m:tis lindo~

relogios c n.s mais gradoso~ t'dnnJx's do


mundo.
Da gloriosa protectora ~ mestra de Luiz
:cv di1.ia Vollnic: -lilu r.t de ntre.l
lia fortes probabilidades para err que
de nenhum dos moshcs 1le vossa allew ellc
dis.cssc outro tanto.
Vossa alteza vae pomlcrar tnlvll'l truc
bem dc,filuidn de graodC7AI, vulgar c corricwcira dt Ulai~, a (!~istenei(l a IJUC O nlrodutiruOS ...

\i tlc nsl a vida (:cm rcaHdntlc assim,


magnanimo senhor'
Ninguem grandt nom pcquenn u'cstc
mundo pela vida que leva, pomposa ou
obscura, solta ou apcrren<hl. i\ categoria em
que temo~ de dassifi-ar a importanria dos
homens deduz-se do valor dos actos que clles pratic~m, das ideias 'Iuc diflundem c dos

96
sculimcnlu:-. que communicam ao~ Sl'U!'I f'imilhantts.
~ binnria a naturt7A de toclo o homem
suJkritor. )]ctade d'elle pertcnc ao ramcrro passageiro de cada dia: a outra metade
pertence no ideal cteruo de um mundo mais
perfeito, cm cuja obra cada um cllllabora
procurando tornai-o, 011 orbila tia sua npti
dlio IIC-SMJl\1, ou rnais justo. nu mnig ,.;,.o ou
mtti~ hclln.
As.,im,. cadn um tem t.tn ~i, MllJt'rittr a todas a:; tor1tes.1s dn terr" 1 lllfJOlluln, iln iola,el e sagrada, a m~stka torre cburnca ~m
que habita a aspirnto immorlal do c>pirito
do homem.
I! JII"Cd~n nmnr, meu senhor. l~is ahi
tudo.
]II'Cciso amar fra da c~]lhcm ele lodos
os inlcsscs pcssones crctulos ]>Cin sociedade
dt t]IH' fazemos parte e estabclcddo' pelo
cstntlo, ]><'la prc~lisso ou ]>ela g~rarchin.
l'"'''isu amar pela abnegatiiil c pl'ln .acrificio tlc tudu para se chegar a ..:r al~;uma
coisa. ~~ pf\.--ciso amar uma ideia, uma pro-

97
penso da Mcictladc, um inluilo tln nalurcsa, uma exprc,slio da arlc, ou ~imples
mcnle t unicamente umn rnulhcr, como

a.~

amou Musscl, l.ord Byron, Shaks1Wurc ou


Pelrar,a, afim de sahir r<lra da '""-''" obscura do vulgo, e ser um homem.
Amo pois vossa allczn, c deixe correr o
mundo I
Nilo ha hojr cm dia educao especial
para o officiu olr. rei nem para moiro qualquer officio. Hn uma inslructo geral c ha
uma inlructiio lcchnica para cada modo de
vida . .\ educao essa e una e indivisvel.
Em lodo o cslado c cm Ioda a oudio
social o homem bem educado um homem
suprrior. O bomcm sem educao, por mais
alio que o eollo<1ucm, fica sempoc um suballcrno.
No ocgimen de liberdade c de initialiva,
em qut comeam agora a \'iver ns sociedades e<mlcmpornncas. a lei da concorrcneia
absorve tudo, e os reis mais solidamente
equilbradlls nos seus lhrooos no suo seno
7

98
os ltomcns mais perftilnmcnlt' t.-quilibr:u1os
nn \'tla grral. rtja vo:;.-sa alhla os mole:t
priucil'''' dos niuos dn llaliu, IJUO o av
mutetnn de vo!'~ allcza unifitou, c.ctmu cm
ti\o pouco leulpu tlcsap1mrcccra m lodo~, sepultados nas trevas de UIU .iltwio lragicol
Compurc-os com os reis . to rortcmcnk in$lluidos, das pcqucnas IHl('C~ tonfutkradas
d1i

\.lltmanha, c pondt.rc como este.' J1rcsis-

lrm na lratlico o na cnnlinuidudo hblorical


Porlantn, c <'111 conl'lu~o:
)'ara dilr ao thronn J)()rlugul'Z um b~uu
rei 1 JH.'U~t \'OS~a nllc:t..a cm tlur nn sua J'rs...
soa patria um ddaddc) instruidn; humanidudc um lwmcm justo; it naturt't.tl um
,;;ulio o ''aleoil' animal.
,_\ SClt'\ 1.mes, nns sem; mestres c su;1 ,rte,
dnloro!-ln ma~ inclispcn~tlvcJ IJUC ''ossa

nltcza dt

~u3lmcntc

ar1uillo

'I"~ lhes

dc\'C:

desgostos!
[!'qmtin-nos

to,~ar

n'uma t(Ulslo C\t-cun-

daria, uuts OJllllll'l una: o qmsiAu dos uwios.


na prt~\i~lo de que. Jk.r.tnle a fuga fll' \uss.J

99
nll f'ZO, o s nr Na1.alcth cJt!libcl't corlar-lhc
\'hcres.

Ol-1

1\'c:-ole pontn, como cm luilu n mais, l:t


Pattws esto dil'pu~k:lo de vossa alltza.
Ainda u1nn linha pelo hkgrapho a esta rcdal.;:o, c nt\s \tbrircmos dc.sc.l~ J,,gu par-.1 o
lim de occorrl..'r, cm nome da juslic;a c do
hum ~cnso, $ iiC!'(H'S!I!:l ela Ji vrt \'iugcm dr
\'H~!'a alte1.a na Eurlpa, Unli\ :oubscripc;lo

nncional.
l'cJdcriamo!' ('Onsagrnt ;u1ui algumas c;onsidrrill'CS ~s ,anlagcus, ccunomic.a ... que n\sta l'tmjunclur.t leria IMra ,ossa olh.z.. a Jlo:<~
sc ~h unl o11kio. Dr:octlc este mom('n lu poN'III a nossa altitude d<' baoqueims de vossa allc7.3 p em nussu Jabio o helio da n..~
SCI'\'U.

F.ucmos flr\'urosos n su bscrill\'lo.


ullim:tm('nlc fez uma

o snr nr.ll./.1 aintl.l

ou lr,\ cm r,,vnr tiO rei ~J,,c0CU 1 (~ lirou CHilSidcrlLVclS rf'l"nllados. Ora vo~so ull,z.o nfio
nlt.nus d1) que ~l3l"I.'01 c n:, MlllWS mai~
do

CJ11C fir-,1/l,\.

l'ortJHl' C~SC

:;ujeilo

ou tro dia IJIIC doswbl'iu o Cuuijll, n

~1\

()

v~io

400
com isso pa.m os jornacs c p.1m as re,islM,
corno com o mai> rcnoloso achado d'ot~
mundo; ao pusso que ns somos os dcsc,cndcntcs d'aqucllcs que ha alguns centos d'onnos descobriram esse mesmo Congo, ccomo vossa alteza sabe pcrfcilaucntc-nunca o mandamos bolar rolhai
Aos ps tlu vossa altero.

Ramalho Ortigiio.

[~~RW

llnlRARIA lUSHRAnWRA- Editora


Gmnlr, t dt Soou Pinto

"0, RUA OOS CORREEIROS, t.-liSBOl


=:laQ

r.-..

- - ....; -~---. --

N"O FRLO=

OS GRANDES MALES
EOB

GRA~""DES RE~.r:EDIOS
tUUDO CO.,lt10 OI.S DC(JI&$ 0\Jt. JUCEWI O CUtAG HUUO,
(OS 1(10$ I &IS flltiOJilU D[ l i Plit'ftliR E COIUTtl

DB..

J,

B.ENGADE

f.l..ta tn1~1IIUInl nl>TI t dhldi~a M'Q 45 c.adtnwtn COiltt>ndo


IGI'~.rtn:u ,. t C'brQnu.u lmJr~,ol"-lll M-'JIU'Ildo ao JIN.'\1 ''" . . .
r~ .. C'ltdl't ('ndt.rn ~~~ ditlrlbu.lr.lo a. !.. Cldl'nl.-(1,

O HOMEM PE.XM:XTXYO
POR LOUIS FIGUIER

Ir"'

Obra lllulrll cou ttMJ


ar
E!.a tmrort.ant~ p!lbl!r.a~LJ. rliOa.uunk! impNS"'' MD bom

jd n!Jo h1riL4

Lt ~~ e.t I tll-1--'~.

f!

1P<l
a.

L~'fe:avtlt.! ~-ta CUiltloi

EMILIO ZOLA

O ROMANCE DA MODA
6MUUC'w-() POR
:E. DF:

B~OS

LO:PO

("' ~- !IELDE.\\O~IOt
OBRAS PUBLICADAS

AS RAAS HUMANAS
POR LOO!S FJGOIER
OllRA li.LUS'l R.AOA CQ,\\ GRAVURAS
\'1u Vllllrl(' du CiSO pa!l'li41,1htlllmC'JIWt!ll!'adrnttclotm dia
~o:rllll' (IIUIIMI, tluurede~ IJC'III rlllha, Si600; broehadl), .

31

You might also like