Modern Trklk

Aratrmalar Dergisi

Cilt 2, Say 4 (Aralk 2005)

Mak. #60, ss. 189-197
Telif HakkAnkara niversitesi
Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi
ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blm

Prof.Dr. Muharrem Ergine

Gk Tanrs Terimi zerine

Azmi Bilgin
stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi

ZET
slmiyet ncesi metinlerde geen gk tanr terimi, Trklk Bilimi aratrmaclar
tarafndan bir ok kez ele alnp tartld. slmiyet sonras metinlerde geen gk
tanrs terimi zerinde bugne kadar hi durulmad. Bu makalede 14. yzyla
gelinceye kadar slm ncesi ve sonras balca metinlerde bu iki kelimenin birlikte ve
yalnz bana kullanlar incelendi. Daha sonra 14. ve 15. yzyl metinlerinde tespit
ettiimiz gk tanrs ifadesinin, metnin balamndan hareketle hangi anlamda
kullanld zerinde fikir yrtld. slmiyet sonras metinlerde tanr kelimesi daha ok
ilh karlnda kullanlrken incelediimiz metinlerde geen gk tanrs sznn
Allah karlnda kullanld grlmektedir.
ANAHTAR SZCKLER
tengri, Allah, Trk, gk
ABSTRACT
The term of gk tanr, which seen in the Pre-Islamic texts has been discussed many
times in several occasions by Turkish specialists. However, no one has mentioned on
gk tanrs term, which used in Post-Islamic period text so far. In this article using of
those words (both together and separately) has been analyzed until 14th century
within the Pre-Islamic and Post-Islamic periods. The meaning of gk tanrs term is
also discussed based on text structure for 14th and 15th centuries as well. It has been
seen that the word of tanr has been used generally for the meaning of deity on the
texts belonged to the Post-Islamic period and the term of gk tanrs has been used
for the meaning of the God in the texts, which we have examined.
KEY WORDS
tengri, God, Turk, heaven.

190 Modern Trklk Aratrmalar Dergisi

Cilt 2 . Say 4 . Aralk 2005

Tengri kelimesi Kktrk yaztlarnda gk, gk yz, gn rengi (mavilii) ve

tanr anlamlarnda kullanlmtr. Burkanc Uygur metinlerinde tanr kelimesi, ilh,
tanr, Buda, Burkan, Efendi anlamlarna gelmektedir. slmiyet sonras dnemin
balangcnda 1. Allah, 2. ilh anlamnda; daha sonra ise 1. ilh 2. Allah
karlnda kullanlmaya balanmtr.
Eski Trklerde gn ve yerin yalnzca bir tane klcs, yaratcs olduu ifade
ediliyor, ancak bunun ad verilmiyordu (gel 1995: 147). Baz aratrmalara
dayanarak 8-10. yzyllarda Trklerin maddeden yaltlm bir ilh kavramna
ulatklar sanlmaktadr (Esin 2001: 60-61). Bir baka gre gre ise tengri kavram
inlilerinkine tamamen benzemekteydi. Buna gre Tao dininin kinatn btn
ruhuna verdii panteist anlam ve bir saysnn simgesi gk veya Tai-chi (ilk tek birlik)
olmas ile aklanabilir (Esin 2001: 61-62).
zellikle eski Trk dncesinde, gk ile Tanr arasnda kesin bir ayrlk
gstermek ok gtr (gel 1995: 147). Trkler tanr iin kk tengri ya da tengri
kelimelerini kullanmlar, kk kelimesini tek bana tengri iin kullanmamlardr
(Barutu znder 1998 : 171-172). Kktrkler kaanlarn gksel hkmdarlar
olarak nitelendiriyorlard (Esin 2001: 21). inde ve Trklerde gn kutbu sanlan
Kutupyldz, Trke adyla Altun (veya Temr)-kazguk in astrolojisinde gk
hkmdar denen gksel tanrnn saray sanlyordu (Esin 2001:41). Kktrk ve Uygur
kaanlar bu dnem metinleri dikkate alndnda ok iyi izah edilemeyecek bir
biimde de olsa ge aittirler. Kaan soyundan olanlarn ruhunun ge veya Yitiken
yldz takmna, yani gk tanrsnn mekn olan Kutupyldz ynne utuu
sanlyordu. Bylece Trklerde de hkmdar atalarnn gksel ruhlar arasnda yer
ald anlalmaktadr. Ayrca inde olduu gibi Kktrk yaztlarnda da gk tanrs
bir hkmdar olarak dnlp, tengri-kan (tanr han) denmekteydi (Esin 2001: 59).
Gk ve tanr kelimelerinin Orhun Yaztlarnda kullanlna bakacak olursak
balca u rnekleri grrz: ze kk tengri asra yagz yer klntukda ekin ara kii ogl
klnm stte mavi gk (yz) altta da yaz yer yaratldnda, ikisinin arasnda
insanoullar yaratlm (Ergin 1976: 51; Tekin 1988: 8-9). Bu cmlede yerle gk
yaratldktan sonra insanolunun da bu iki varlk arasnda yaratldndan sz
edilmektedir. Yani lem yaratlmtr, ancak nasl ve kim tarafndan yaratld ve bu
yaratmann yoktan var etme biiminde olup olmad aklk kazanmamtr (Ta
2002: 36-38). Kktrk metinlerinde geen Tengri teg tengride bolm trk bilge kagan bu
dke olurtum. (Ben) Tanr gibi ve Tanrdan olmu Trk Bilge Kaan bu devirde tahta
oturdum. (Ergin 1976: 49; Tekin 1988: 2-3) ifadesinden Kktrk kaanlarnn yce,
kudret sahibi bir varlk ya da ilh ve gksel (semav) olduu1; Tengri k birtk n
1 Tengri teg tengride bolm ifadesinin farkl biimde anlamlandrlabilecei konusunda

Gk Tanrs Terimi zerine

Azmi Bilgin

kam kagan ssi bri teg ermi Tanr g vermi olduu iin babam hakann askerleri
kurt gibi imi (Ergin 1976: 53; Tekin 1988: 10-11) cmlesinden, Tanrdan g ald;
Tengri yarlkaduk in, illigig elsiretmi kaganlgg kagansratm... Tanr yle buyurduu
iin, devletliyi devletsiz brakm, hakanly hakansz brakm... (Ergin 1976: 53;
Tekin 1988: 12-13) sznden ise Tanrnn buyuran bir varlk olduu ve bu buyruklara
Trk hakanlarnn boyun edii anlalyor. Bu yaztlarda ve Kktrk harfleriyle
yazlm br metinlerde gn ycelii iinde Tanrnn ycelii de sz konusu
edilmitir.
ze tengri basmasar stteki gk kmedike (Ergin 1976: 54; Tekin 1988: 14-15) ...
ze tengri duk yer sub... ...yukardaki Tanr kutsal Yer (ve) Su... (Ergin 1976: 68; Tekin
1988: 50-51) ve ze trk tengrisi yukardaki Trk tanrs (Ergin 1976: 52; Tekin 1988:
10-11) biiminde geen szcklerden de Tanrnn ve gn stte, yukarda olduu
dier varlklardan daha stte, ykseklerde olduu anlatlmak istenir.2 Kktk
yaztlarnda ze, Orta Trke dneminde idiz, daha sonra ulug szckleri gk
ve tanr iin kullanlmtr. Bu ilintisi ve deintisi olmayan bir ykseklik olarak da
yorumlanabilmektedir. Tanr ve gkle ilgili bu tr genel bilgilerin dnda Orhun
yaztlarnda din ve fiziktesi fikirlere pek yer verilmedii grlmektedir.
Orhun yaztlar gn basksndan ve yok etmesinden sz eder. Eski Trk
dnyasnda kaan tahttan indirmenin lmcl bir su olduu bilinir. Tpk
slmiyetin kabulnden sonra yazlm, zellikle siyasetnme tr eserlerde sklkla
karlatmz zllullh ifadesinde olduu gibi, gerekten prens/tigin Tanrnn
yeryzndeki temsilcisidir. Onun emri gn emri, onun yapt gn yaptdr
(Roux 1999: 86, 87).
Bu yaztlarda aman inanndan sz edilmedii iin VIII. yzyldaki Trklerin
aman inanlar ile XIX. yzyldaki Moollarn aman inanlar arasnda balant
kurmak doru olmaz.
in ve Yakn Dou verilerinden baka Trk mezar talarndaki atlardan, P.
Schmidt ve O. Turan gibi bilginler Kktrk devrinde gk ibadetinin, tevhit
dinlerinden slmda zirveye erien, her tasavvurdan mnezzeh ilh dncesine
doru ykselmekte bulunduu kanaatine varmlardr. Doerfer Trklerin tengri
kelimesini umumiyetle ilh anlamnda kullandklarn, baka tabiat tezahrlerine de
temil ettiklerini sylemitir (Esin 1978: 87). Bir baka gr de kinatn kll ruhunu
mukaddes sayan ve bylece panteizme yaklaan, Taoizme benzer bir tanr inancnn
ayrntl bilgi iin ayrca bk. Ercilasun (1985: 69-74); Barutu znder (1995: 89-100).
2 Hz. Peygamber, bedev bir kadnn mmin olup olmadn anlamak zere ona Allahn nerede olduunu
sormu, kadn parmayla ge iaret edince "Bu kadn Allah'a inanyor" demitir (bkz. Mslim,
Mescid, 33). Burada gk yalnzca cisim olarak deil, mutlak ykseklik ve stnlk iareti olarak
yorumlanmtr. Gk, madd, manev, cismn ve ruhan btn yaratklarn, meknn ve zamann st
demek olan mutlak ykseklie iarettir.

191

192 Modern Trklk Aratrmalar Dergisi

Cilt 2 . Say 4 . Aralk 2005

Universalismin olduudur (Esin 1978: 43-48) .

Gk tengride kut bulan Trk hkmdarlarndan Kktrk kaan, gnee
benzetiliyordu (Esin, 2004: 75). Hunlar g tank tutarak ant ierdi, fakat Trk
devrinde, Trkler ve br Asyallar ant merasiminde, daha ok gne ve ay ahit
tutuyorlard (Esin, 2004: 77).
Kaan gkten gelmitir, ge benzer, gk tarafndan yaratlmtr (Roux 1999: 88).
Kktrk kaanlar gnee benzetilirken Uygur kaanlarnn bazs gk
tanrsndan, dierleri gne ve aydan, veya Kn-aydan kut alm saylyordu.
Kutadgu Biligde kaan kiiliinin ad Kn-togddr ve gnee benzetilir (Esin 200: 7071).
Uygur kaanlar 744-789 yllarndaki Kktrk kaanlar gibi, gk kutuna iaret
eden lakaplar (Tengride kut bolmu) tarken beinci kaandan sonra (789-790)
gne ve aydan kut almaktadrlar (Esin 2004: 83).
Uygurlar dneminde inceden tercme edilmi Budist ierikli metinlerde gk
tengri ifadesi sklkla gemeye devam etmektedir. Ancak burada tengriyle birlikte
kullanlan kelimelerin nemine ve dier varlklardan farkllna vurgu yaplmak
istendii anlalmaktadr. Bununla ilgili en Zang evirisinden birka rnek
vermekle yetineceim: nip yarok kn tengri kk tengrig (642-3) parlak gnein
gkyzn ssledii gerei (Rhrborn 1996: 66-67); knli ayl iki yarutdalar
yarutdlar kk tengrig (1732-4) gne ve ay iki aydlatan gk yzn aydnlatyordu
(Rhrborn 1996: 152-153); kk tengri ordosn tetr saknsar teringin kengin kertgnp stn
agtnguluk yeg adrok yer oron tetir (1819-23) gkyz saraynn derinlii ve genilii
dnlnce orann inanllar iin ykselebilinecek ve istenebilinecek bir yer olduu
grlr. (Rhrborn 1996: 159) .
Orta Trke devresinde Uygurlar dneminden kalma iirlerde tengri kelimesi
tanr ve gk anlamlarnn yannda saygdeer, efendi karlnda da
kullanlmaktadr:
ngdn kntn bulungda
grnlg yil yiltirdi
Kidin tadn bulungda
Tengri kap ald
Cenup-ark kesinden
Sevin rzgr esti,
imal-garp kesinden
Gk kaps ald (Arat 1986: 296-297)

Gk Tanrs Terimi zerine

Azmi Bilgin

Knglngin grnlg kll

Yirke tengrike sevin tutl
Gnln ferah tut
Yere, ge sevin gster (Arat 1986: 282-283)
Yir-ke tengri-ke sevin tut
Burkan-lar-ka tap kl
Yeri, g sevindir,
Burkanlara kulluk et (Arat 1986: 296-297)
krtle tzn tengrim burkanm bulunsuzum
gzel, asil tanrm, burkanm, bulunmazm (Arat 1986: 16-17).
bar ililig kk kalk yzinte
bakl burkan tengri totunguz
bar ililig gk yznde
retici burkan olarak dodunuz (Arat 1986: 52-53)
arslan bilge tengri ilig knk duk kut
anulayu ok ekem tlek kz tengrim
Arslan Bilge Tengri lig Knk Iduk-Kut
Bir de ablam Tlek Kz Tengrim (Arat 1986: 220-221)

Dua ayini Ortaan ilk dnemlerinde gl bir etkisi bulunan ve btn kutsal
varlklarn en by kabul edilen gk tanrs Tengriye yaplmaktadr. Hiong-nular
dneminden tek bir belgede bir dman ehrinin fethinden sonra ge ynelik bir
haykr bir kr eylemi yer alr (Roux 1999: 30-31).
Ouz Kaann efsanev kiilii hakknda ok eski bir tarihte olumu olan Ouz
Kaan Destannn manzum paralarndan birinde kk tengri tamlamas
gemektedir3:
Dmanlarn lagurdum
Dostlarmn men kldrdm
Kk tengrige men dedim
Senlerge bire men yurdum

3 Bu eserin gnmze ancak 13. yzyldan kalma bir nshas ulamtr.

193

194 Modern Trklk Aratrmalar Dergisi

Cilt 2 . Say 4 . Aralk 2005

Dmanlar ben alattm

Dostlarm ben gldrdm
Gk Tanrya ben dedim
Size veriyorum yurdum (Tekin 1986: 103).

Ouzlarn destan hayatn anlatan bir baka nemli eser Dede Korkut Kitabdr.
Bu eserde slm ncesi ve sonras Trk kltr hayatnn yansmalar birlikte
grlmektedir: Az aub ger olsam/stmzde Tangr grkli. (Ergin 1981: 75; TezcanBoeschoten 2000: 31); ycelerden ycesin/ Kimse bilmez nicesin/ Grkl Tangr/ ok cahiller
seni gkde arar, yerde ister/ Sen hod mminlerin knglindesin (Ergin 1981:184; TezcanBoeschoten 2000: 122). lk cmlede grkl Tanrnn gkle balants kurulurken,
ikincisinde Tanrnn tm meknlardan beri olduu sylenmi ve dier stn sfatlar
sralanmtr.
Kgarl Mahmut, Tengrinin anlamn, Allah; azze ve celle olar vermi ve buna
u bilgileri de eklemitir: Kfirler ge tengri derler, azametli grdkleri her eyi,
rnein bir da ya da bir aac da tengri olarak adlandrr ve nnde secde ederler.
Bunlar bilge bir adama da tengriken derler. (Kgarl Mahmd 2005: 551). Buradan
anlaldna gre tengri kelimesinin Mslman Trkler arasnda Allah iin,
Mslman olmayan Trkler tarafndan da byk heybetli ve gsterili varlklar iin
kullanld anlalmaktadr.
Rylands Kuran tercmesinde de tengri kelimesinin ilh anlamnda
kullanldn, bu kullanln daha sonraki metinlerde de yaygnlaarak devam
ettiini grrz: Ol Tangr kk iinde idi err, hem yer iinde idi err... Gkteki ilh da
yerdeki ilh da Odur... (Zuhruf 43/84) (Ata 2004: 126). Yer kk idisi tuta and ol rz
rstanng mengizlik kim szleyr sizler. Gn ve yerin rabbine andolsun ki bu vaad,
sizin konumanz gibi kesin ve gerektir (Zariyat 51/23) (Ata 2004: 144).
slm devrede Uygur harfleriyle yazlm eserlerden Sircl-kulbda (istinsah
tarihi 1431) Firavunla ilgili yle bir kssadan sz edilir:
Firavun Hmn adlg vesiriga buyurt kim mening n bir andag ndr imaret
kopartkl kim tnyata andn ndr imret bolmazun kim men anng ze kp Ms
aytkan Tengrini kkte kreyim tip(Sertkaya 1975: 42-43).

Hz. Musann insanlar zaman ve mekndan beri olan Allaha davet ettiini
biliyoruz. Metinden anlald kadaryla Hz. Musann szn ettii Tanry gkte
grmek iin Firavun, Haman adl vezirine emrederek dnyann en yksek kulesini
yaptrmasn ister.
Buna benzer bir kssay ve dnceyi biz 14. yzylda Anadoluda yazlm olan
k Paann nl Garibname adl eserinde de grmekteyiz:

Gk Tanrs Terimi zerine

Azmi Bilgin

Yani kim gk Tanrsn vurma-un

Tanr benven diyben durman
Yani, gklerin de sahibi olan Allah, Tanr benim diyerek ldrmek
istiyordu. (Yavuz 2000: 825).

Nemrut isyan edip tanrlk iddia edince gklerin altnda kartal gibi hoplayarak bir
ok alp Allaha att. Gk Tanrsn yani Allah tanr benim diyerek vurmak istedi.
Kssann devamnda Allahn Cebraile emrederek bir bal alp onun okuna kar
tutmasn syledii, Nemrutun bala saplanp kanlanan oku tahtna brakarak her
zamanki gibi ilerine devam ettii anlatlr.
Beyitte gk Tanrsnn gklerin sahibi olan Allah olarak anlamlandrld
grlmektedir. Yani Kuranda geen rabbs-semvt (mesel bk. er-Rad 13/16; elsr 17/102; es-Sfft 37/5)n karl olarak dnlmtr.
Anadoluda 15. yzylda yazlm ilk siyasetnamelerden biri olan Enisl-cels adl
bir eserde de Gk Tenrisi gemektedir. Bu eser tarafmzdan nere
hazrlanmaktadr. Aslnda bu makaleyi yazmaya bizi sevkeden de bu rnek olmutur:
Ve dah bir gn Hrn er-Redi grdiler, Arafa gninde Araftda ol gyet isside ba
auk yaln ayak bir ta stinde turm, Hak tel hazretine tazarru ve zrl ider.
Eydr ki Hudvend, Allh, Perverdigr! Ben bir gnhkr kulvan, benm im
oldur ki beni dyim mafiret su-y-la yuyasn, baa rahmet idesin. Anlar ki anda hzr
turmlar-d, eydrler-idi ki gr cebbr- zemn Gk Tenrisine nice (1) zrl ider
didiler (Kasm b. Seyd Hfz el-Ankar, vr. 31b).
Bir gn Harun Reidi grdler, Arafa gnnde, Arafatta ok scakta ba ak
yaln ayak bir tan stnde durmu, Yce Allaha yalvarp yakaryordu.
yle sylyordu: Ey Allahm! Ben gnahkr bir kulum. Beni devaml
mafiret suyuyla ykayp, bana rahmet et. Orada hazr bulunanlar: Grn,
yerin hkmdar (Harun Reid), Allaha nasl yalvaryor. dediler.

Gk Tanrsnn burada metnin balamndan hareketle Hudavend, Allah,

Perverdigr karlnda kullanldn grmekteyiz. nk bir cmle nce, ad
geen kelimelerle yalvarlan en yce varlk iin bunlarn Trke karl olan Gk
Tanrs kullanlmtr.
slmiyetin kabulnden sonra yazlm eserlerde gk ile tanr kelimelerinin
anlam ilikileri gz nne alndnda, aada zet olarak verilen Allah ile ar
kelimesi arasnda kurulan anlam balantsna benzedii anlalmaktadr.
Kuranda bir ok kez geen Allah ara istiva etti (mesel bk. el-Araf 7/54,
Yunus 10/ 3, Taha 20/5, el-Furkan 25/59, es-Secde 32/4, el-Hadid 57/4) ifadesinden,
tefsirciler Allahn btn yaratklar zerindeki hkm ve iktidarnn anlalmas
gerektiini belirtmilerdir. Ar aslnda tavan anlamndadr. adr ve ardak gibi
ykselen ve glge veren eyler iin kullanlr. Ar anlamlandrrken ycelik ve stlk
mutlaka gz nnde tutulmaldr. Ar hkmdarlarn zerine clus ettikleri taht

195

196 Modern Trklk Aratrmalar Dergisi

Cilt 2 . Say 4 . Aralk 2005

anlamnda da kullanlr olmutur. Taht iin gereken mlkten, izzet ve saltanattan

kinaye de klnmtr... (Yazr ts. : 2176-2177) Ar btn lemi kaplayan, snrlar ve
gc insan aklyla anlalamayacak kadar yksek bir makam olarak dnlmtr.
Meknlar, ynler st, en stn bir ycelik ifade eder. stivann ara zg
klnmasnn sebebi ise onun, yaratlanlarn en by olmasna balanmtr.4 lh
azamet ve saltanatn tasviri anlamndadr. Kinat yaratan ve idare eden Allah ara
istiva etmitir. Baz bilginler Kuranda geen ykseltilmi tavandan (et-Tr 52/5)
arn kastedildiini belirtmilerdir (Yavuz 1991:407). Ar Tasavvufta Allahn zuhur ve
tecelli edecei bir tenezzl mahallidir.
Bugne kadar slm ncesi metinlerde geen gk tar ifadesi bir hayli tartld.
slm dnemde son iki rnekte olduu gibi gk tanrs biiminde geen ifade
zerinde durulmad. Biz bu makalemizde Garibnme ve Enisl-celste geen bu iki
rnee dikkat ekmek istedik. Bu iki rnein yannda slm dnemde kullanlm
olan gk ve tanr kelimeleri arasndaki anlam ilikilerini de incelemeye altk.
Sonu olarak 14 ve 15. yzyllarda Mslman Trkler tpk slm ncesi dnemde
yaayan atalar gibi, Tanry bir mekndan ok, yukarda ayette geen Allah ara
istiva etti konusunda olduu gibi, ykseklii, ycelii, ulalmazl ve eriilmezlii
gkle birlikte tasavvur ettiklerinden, Allah kelimesi iin Gk Tanrs demekte bir
saknca grmemilerdir.5 Eski Anadolu Trkesine kadar metinlerde hep gk tanr
eklinde eksiz geen bu tamlamann iyelik ekli kullanlmas da zerinde durulmas
gereken bir baka konudur.

Kaynaklar
ARAT, Reid Rahmeti (1986) Eski Trk iiri. Ankara: Trk Tarih Kurumu yaynlar.
ATA, Aysu (2004), Trke lk Kuran Tercmesi (Ryland Nshas): Karahanl Trkesi (Giri-MetinNotlar-Dizin). Ankara : Trk Dil Kurumu Yaynlar.
BARUTU ZNDER, F. Sema (1995) teri teg teri yaratm trk bilge kagan ve teri teg
teride bolm trk bilge kagan ibareleri zerine Trk Kltr Aratrmalar: Prof. Dr.
Zeynep Korkmaz Armaan, Ankara: Trk Kltr Aratrma Enstits, 89-100.
BARUTU ZNDER, F. Sema (1998) Yenisey Kitabeleri ve Yer-sular Trklk Bilgisi
Aratrmalar: Hasibe Mazolu Armaan II, Harvard, Cilt 22, 171-182.
Eb Abdillh Muhammed b. Ahmed el-Ensr el-Kurtub (1387/1967) el-Cmiul-ahkm minelKurn, Drl-Kitbil-Arab, Kahire, VII, 219-221.
ERCILASUN, Ahmet B. (1985) Bige Kaan Beng Tann Kuzey Cephesinin lk Satr
zerinde Baz Dnceler, Beinci Milletler Aras Trkoloji Kongresi, stanbul, 23-28 Eyll
1985, Tebliler: I. Trk Dili, Cilt I, stanbul, 69-74.

4 Eb Abdillh Muhammed b. Ahmed el-Ensr el-Kurtub 1387/1967: 219-221

5 Dinler Tarihi alannda alan bilim adamlarnn konuyu bu adan yeniden ele almalarnda

yarar bulunmaktadr.

Gk Tanrs Terimi zerine

Azmi Bilgin

ERGN, Muharrem (1976) Orhun bideleri, , stanbul: Mill Eitim Basmevi.

ERGN, Muharrem (1981) Dede Korkut Kitab I, Ankara: Trk Dil Kurumu yaynlar
ESN, Emel (1978) slmiyetten nceki Trk Kltr Trhi ve slma Giri, stanbul:Edebiyat
Fakltesi Matbaas.
ESN, Emel (2001) Trk Kozmolojisine Giri, stanbul: Kabalc Yaynevi.
ESN, Emel (2004) Orta Asyadan Osmanlya Trk Sanatnda konografik Motifler, stanbul: Kabalc
Yaynevi .
Ksm b. Seyd Hfz el-Ankar, Enisl-cels, vr.31b/13. [Not: Eser tarafmzdan nere
hazrlanmaktadr.]
Kgarl Mahmd (2005) Dvn Lugtit-Trk (eviri, uyarlama, dzenleme: Sekin Erdi-Serap
Tuba Yurteser), stanbul: Kabalc Yaynevi
GEL, Bahaeddin (1995) Trk Mitolojisi, Cilt II, Ankara: Trk Tarih Kurumu.
RHRBORN, Klaus (1996) Xuanzangs Leben und Werk, Tail 5, Die alttrkische Xuanzang-Biographie
VIII. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
ROUX, Jean-Paul (1999) Altay Trklerinde lm. eviren: KAZANCIGIL, Aykut, stanbul :
Kabalc Yaynevi.
SERTKAYA, Osman F.(1975) slm Devrenin Uygur Harfli Eserlerinden Sircl-kulb. stanbul
niversitesi yaymlanmam doktora tezi.
TA, smail (2002) Trk Dncesinde Kozmogoni-Kozmoloji. Konya: Kmen yaynlar.
TEKN, Talat (1986) Trk Dili: Trk iiri zel Says I (Eski Trk iiri). Cilt LI, Say: 409, Ankara :
Trk Dil Kurumu yaynlar.
TEKN, Talat (1988) Orhon Yaztlar, Ankara: Trk Dil Kurumu yaynlar.
TEZCAN, Semih- BOESCHOTEN Hendrik (2000) Dede Korkut Ouznameleri, stanbul: Yap
Kredi yaynlar.
YAVUZ, Kemal (2000) k Paa, Garib-nme, stanbul:Trk Dil Kurumu Yaynlar.
YAVUZ, Yusuf evki (1991) Ar, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, Cilt III, stanbul,
406-409.
YAZIR, Elmall Hamdi (ts) Hak Dini Kuran Dili. stanbul: Eser Kitabevi, Cilt III, 2176-2185.

Azmi Bilgin
Do. Dr., stanbul niversitesi. Edebiyat Fakltesi, Eski Trk Edebiyat Ana Bilim Dal
retim yesi.
Adres: stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Eski Trk Edebiyat Ana Bilim Dal. Laleli,
stanbul
Tel: 0212 455 57 00
Yaz bilgisi :
Alnd tarih: 15 Kasm 2005
Yayna kabul edildii tarih: 30 Kasm 2005
E-yayn tarihi: 27 Aralk 2005
kt sayfa says: 9
Kaynak says: 24

197