2014 07 17 NSOR Prednacrt

Fall
VLADA CRNE GORE

Ministarstvo odrivog razvoja i turizma
Nacionalna strategija odrivog

razvoja 2015-2020
pred nacrt
Jul 2014
08
Nacionalna strategija odrivog razvoja 2015-2020 / PRED NACRT
LISTA SKRAENICA
BDP
Bruto domai proizvod
CAMP
Program upravljanja obalnim podrujem
CG
Crna Gora
EMAS
Sistem za upravljanje zatitom ivotne sredine i ema provjere
EU
Evropska unija
EU SDS
Evropska strategija odrivog razvoja
EUROSTAT
Statistiki ured Evropskih zajednica
GEF
Globalni fond za ivotnu sredinu
HDI
Indeks ljudskog razvoja
HNB
hronine nezarazne bolesti
IHDI
Nejednakost-prilagoen indeks humanog razvoja
ISSP
Institut za strateke studije i projekcije
JLS
Jedinica lokalne samouprave
KAP
Kombinat aluminijuma Podgorica
LFS
Istraivanje o radnoj snazi
MEK
Ministarstvo ekonomije
MIDAS
Institucionalni razvoj i jaanje poljoprivrede Crne Gore
MMS
Mikro, mala i srednja preduzea
MONSTAT
Zavod za statistiku Crne Gore
MORT
Ministarstvo odrivog razvoja i turizma
MPI
Viedimenzionalni indeks siromatva
MRC
Milenijumski razvojni ciljevi
MSOR
Mediteranska strategija odrivog razvoja
MSP
Mala i srednja preduzea
NHDR
Izvjetaj o humanom razvoju (National Human Development

Report)
NSOR
Nacionalna strategija odrivog razvoja Crne Gore
OECD
Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj
Strana 2 | 111
OIE
Obnovljivi izvori energije
Protokol o
IUOP
Protokol o integralnom upravljanju priobalnim podrujem

Sredozemlja
PRCG
Pravaci razvoja Crne Gore
PROCON
Project Consulting
RAE
Romi, Akalije i Egipani
SCP
Odriva potronja i proizvodnja (Sustainable consumption and

production)
SDG
Ciljevi odrivog razvoja (Sustainable Development Goals )
SDI
Strane direktne investicije
SEE
Jugoistona Evropa (South-East Europe)
SODIS
Informacioni sistem socijalne i djeje zatite
SWOT
Snage, slabosti, anse i prijetnje
SZO
Svetska zdravstvena organizacija
TE
Termoelektrana
TEN-T
Trans-evropska transportna mrea
TNA
Procjene tehnolokih potreba
UN
Ujedinjene nacije
UNDP
Program Ujedinjenih nacija za ivotnu sredinu
UNEP
Program Ujedinjenih nacija za razvoj
WEF
Svjetski ekonomski forum (World Economic Forum)
WTTC
Svjetski savjet za putovanja i turizam (World Travel & Tourism

Council)
ZZZCG
Zavod za zapoljavanje Crne Gore
Strana 3 | 111
SADRAJ
1. Zato sprovodimo reviziju NSOR CG?.....................................6
1.1.
Makroekonomska kretanja........................................................................7
1.2. Neusklaenost nacionalnih i sektorskih politika sa ciljevima i mjerama

politike odrivog razvoja
. 9
2. Sprovoenje politika od znaaja za odrivi razvoj Crne Gore..12

2.1.
Pregled implementacije prve NSOR.........................................................12
2.2.
Institucionalni kontekst za implementaciju NSOR...................................13
2.3.
Legislativni okvir odrivog razvoja Crne Gore........................................16
3. Meunarodni okvir relevantan za izradu NSOR 2015-2020.....18

3.1. Kljuna dokumenta na meunarodnom nivou relevantna za politiku
odrivog razvoja u Crnoj Gori........................................................................... 18
3.2. Usklaenost nacionalnih i sektorskih dokumenata sa zahtjevima na
globalnom nivou............................................................................................... 19
3.3. Prioriteti na meunarodnom nivou versus kljuni neodrivi trendovi u
sprovoenju politike odrivog razvoja u Crnoj Gori...........................................20
4. Metodologija izrade NSOR CG 2015-2020.............................24

5. Vizija i smjernice odrivog razvoja Crne Gore.......................25
5.1.
Vizija odrivog razvoja Crne Gore............................................................25
5.2.
Smjernice odrivog razvoja Crne Gore....................................................25
6. Prioritetni pravci i sa njima povezani opti ciljevi odrivog

razvoja Crne Gore (NSOR CG 2015-2020)..................................26
7. Prioritetne teme i pitanja odrivog razvoja Crne Gore u periodu
do 2020. godine......................................................................28
7.1.
Uvoenje zelene ekonomije....................................................................28
7.1.1.
7.1.2.
7.1.3.
7.1.4.
7.1.5.
7.1.6.
7.1.7.
7.1.8.
7.1.9.
Poljoprivreda/proizvodnja hrane i ruralni razvoj..................................29

Odrivi turizam................................................................................... 31
Energetika.......................................................................................... 32
Industrija............................................................................................. 34
Odriva gradnja.................................................................................. 35
Upravljanje otpadom..........................................................................36
Odrivo gazdovanje umama..............................................................38
Odrivo upravljanje i valorizacija vodnih resursa................................41
Plava ekonomija.................................................................................. 43
Strana 4 | 111
7.1.10........Odriva proizvodnja i potronja i drutveno odgovorno poslovanje

44
7.2. Ouvanje i vrednovanje prirodnog kapitala.............................................46
7.2.1. Ouvanje biodiverziteta......................................................................46
7.2.2. Smanjivanje pritisaka zagaenja na ivotnu sredinu..........................48
7.2.3. Usluge ekosistema.............................................................................. 50
7.2.4. Odrivo upravljanje prostorom............................................................53
7.2.5. Integralno upravljanje obalnim podrujem Crne Gore........................53
7.2.6. Odriva valorizacija mineralnih resursa..............................................54
7.3. Inkluzivni rast.......................................................................................... 55
7.3.1. Demografska kretanja i njihova povezanost sa ekonomskim i
drutvenim razvojem i stanjem ivotne sredine............................................56
7.3.2. Borba protiv siromatva kroz zaposlenost i preduzetnitvo (sa
akcentom na zelene poslove)........................................................................60
7.3.3. Socijalna zatita i borba protiv socijalne iskljuenosti........................63
7.3.4. Pametni gradovi (urbani razvoj kroz odrivo upravljanje prostorom)..66
7.3.5. Odrivi transport (poboljanje prostorne povezanosti).......................67
7.3.6. Unapreenje zdravlja stanovnitva.....................................................69
7.3.7. Kulturna diversifikacija........................................................................72
7.4. Razvoj zasnovan na znanju.....................................................................74
7.4.1. Poboljanje sistema obrazovanja........................................................74
7.4.2. Inovacije i istraivanje u slubi razvoja...............................................77
7.5. Ravnomjerni regionalni razvoj.................................................................77
7.6.
Upravljanje za odrivi razvoj...................................................................79
7.6.1. Poboljanje zakonodavnog okvira.......................................................79

7.6.2. Reforma i jaanje institucionalnog okvira za odrivi razvoj
unapreenje administrativnih i strunih kapaciteta......................................80
7.6.3. Efikasna primjena koordinacionog mehanizma u eliminisanju barijera
za efikasne meusektorske integracije i saradnju.........................................80
7.6.4. Jaanje inicijativa privatno-javnog partnerstva...................................80
7.6.5. Uee javnosti u donoenju odluka...................................................81
7.6.6. Kreiranje integrisanog informacionog sistema za donoenje odluka. .81
8. Indikatori odrivog razvoja 2015-2020.................................82

9. Literatura..........................................................................94
Strana 5 | 111
1. Zato sprovodimo reviziju NSOR CG?

Prva Nacionalna strategija odrivog razvoja Crne Gore (u daljem tekstu NSOR)
usvojena 2007. godine, predstavljala je korak u nastojanju da se opredjeljenje
Crne Gore da bude ekoloka drava konkretizuje i sprovede u djelo. U periodu
kad je raena, oslanjala se na smjernice i ciljeve tadanjih stratekih
dokumenata, kao to su Pravci razvoja Crne Gore kao ekoloke drave, Strategija
razvoja i redukcije siromatva i druge na nacionalnom nivou, kao i Mediteranske
strategije odrivog razvoja (MSOR), zakljuke dva svjetska samita o odrivom
razvoju i njihova kljuna dokumenta (1992. i 2002. godine) i drugih instrumenata
za postizanje odrivog razvoja na meunarodnom nivou.
Nadovezujui se na tadanji zakonodavni okvir i Viziju odrivog razvoja Crne
Gore, odrivi razvoj uveden je u nacionalne politike i legislativu promoviui
sljedee prinicipe:
Integrisanje pitanja ivotne sredine u razvojne politike;
Internalizacija trokova vezanih za ivotnu sredinu (tj. prevoenje
eksternih trokova degradacije ivotne sredine u interne trokove
zagaivaa/korisnika) kroz implementaciju principa zagaiva/korisnik
plaa;
Uee svih drutvenih aktera/zainteresovanih strana u donoenju odluka,
konsultacije, dijalog i partnerstva;
Pristup informacijama i pravdi;
Jednakost meu generacijama i jednakost unutar iste generacije
(ukljuujui i rodnu ravnopravnost);
Princip predostronosti, tj. zahtjev da se ouva prirodna ravnotea u
okolnostima kada nema pouzdanih informacija o odreenom problemu;
Princip supsidijarnosti (hijerarhije odnosno meuzavisnosti) izmeu
lokalnog i globalnog nivoa; i
Pristup uslugama i finansijskim resursima koji su neophodni za
zadovoljavanje osnovnih potreba.
Ovi principi, kao i meunarodni procesi pod okriljem UN-a, a kasnije i EU trebalo
je da vode dalji razvoj nacionalnih sektorskih politika.
Monitoring sprovoenja i ukupni uinak prve NSOR ukazao je na propuste zbog
kojih nijesu postignuti oekivani ciljevi. Nauene lekcije iz ovog procesa, osnova
su za dalje planiranje politika i sprovoenje mjera relevantnih za odrivi razvoj
Crne Gore. Pored navedenog, u periodu od usvajanja prve NSOR do danas, u
Crnoj Gori su se desile mnoge promjene, naroito reforme vezane za EU
integracije i harmonizaciju nacionalne legislative sa Acquis-em. Takoe, na
nacionalnom i meunarodnom nivou pokrenuti su novi programi i inicijative
vezane za odrivi razvoj.
Sve navedeno uticalo je na to da se steknu uslovi za reviziju NSOR, koja treba da
bude usklaena sa novim politikama i strategijama.
Strana 6 | 111
U odnosu na prethodnu NSOR, gdje je integrativnost principa odrivog razvoja

bila obezbijeena na nivou odabranih pojedinanih prioritetnih tema odrivog
razvoja u okviru tri stuba odrivosti, primarno kroz integraciju principa zatite
ivotne sredine u oblasti drutvenog i ekonomskog razvoja, sada je NSOR-om
neophodno utvrditi mjere i akcije u interdisciplinarnim i meusektorskim
prioritetnim temama odrivog razvoja u skladu sa zahtjevima UN i politikom EU.
I.1. Makroekonomska kretanja
Od sticanja nezavisnosti 2006. i usvajanja prve NSOR 2007. godine, ekonomski
razvoj Crne Gore karakterisale su znaajne promjene. Nakon inicijalnog perioda
rasta uz izuzetan obim stranih ulaganja u periodu 2007-2008. godina, svjetska
ekonomska kriza se na malu i otvorenu crnogorsku ekonomiju odrazila veoma
negativno, ukazujui na neodrivost privrednog rasta zasnovanog prevashodno
na eksternim faktorima, te potrebu za razvojem internih faktora razvoja.
Tabela 1: Makroekonomski indikatori u Crnoj Gori, 2007- 2013
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2.680,
3.085,
BDP (mil. )
2.981,0 3.104,0 3.234,0 3.148,9
5
6
Realni rast BDP-a
10,7
6,9
-5,7
2,5
3,2
-2,5
(%)
BDP po stanovniku
4.282
4.908
4.720
5.006
5 216
5.079
(u )
Inflacija
7,7
7,2
1,5
0,7
2,8
5,1
Ind. proizvodnja
0,1
-2,0
-32,2
17,5
-10,3
-7,1
(rast %)
Neto priliv SDI (u
524,9
567,6
910,9
552,0
389,1
461,6
mil. )
20131
3.335,9
3,5
5.340
0,3
10,6
323,9
Izvori: Monstat, Centralna banka Crne Gore, Zavod za zapoljavanje Crne Gore, Ministarstvo
finansija, Vlada Crne Gore
Tako je 2009. godine zabiljeen pad realnog BDP-a za 5,7%, da bi se od 2010.

ekonomija polako oporavljala sa rastom BDP-a od 2,5%, odnosno 3,2% naredne
2011. godine. Ipak, znaajan pad aktivnosti u mnogim sektorima, prije svega
industrijskoj proizvodnji, graevinarstvu, umarstvu i saobraaju, uzrokovao je
negativan trend ekonomskog rasta u 2012. godini. Do ponovnog oporavka
privrede dolazi 2013. godine kada je zabiljeen rast od 3,5% (preliminarni
podatak). Efekat krize najizraeniji je kroz pad stranih direktnih investicija (SDI)
koje su sa 910,9 miliona u 2009. godine pale na 323,9 miliona u 2013. godini.
U istom periodu, dolo je do pada inflacije sa 5,1% u 2012. na 0,3% u 2013.
godini.
Pomenuta kretanja su se odrazila na stanje i kretanja na tritu rada, dok mjere u
okviru politike trita rada nijesu dale eljene rezultate na ta ukazuju osnovni
parametri: broj zaposlenih i nezaposlenih lica, kao i njihove promjene u nivou i
strukturi. Ukupna nezaposlenost stanovnitva u 2013. godini iznosila je 15,0%
to predstavlja najveu stopu nezaposlenosti u posljednjih osam godina. Visok
nivo nezaposlenosti praen je i strukturnim problemima na tritu rada kao to
su: dugorona nezaposlenost, veliki broj nezaposlenih lica koji se smatraju tee
zapoljivim, visoka nezaposlenost mladih, rast broja nezaposlenih visokokolaca,
1 BDP - preliminarni podatak; SDI - preliminarni podatak.
Strana 7 | 111
sezonski karakter zapoljavanja i velika zastupljenost strane radne snage.

Poseban problem predstavlja stuktura zaposlenih po sektorima djelatnosti i
visoko uee zaposlenih u neprivrednim djelatnostima poput dravne
administracije, obrazovanja, zdravstvene i socijalne zatite i administrativnih
djelatnosti. U okviru privrednih djelatnosti, najvei broj zaposlenih je u sektoru
trgovine 21,8%, u sektoru smjetaja i ishrane 8,4%, dok je u preraivakoj
industriji zaposleno 7,5%.
Tabela 2: Trite rada zaposlenost i nezaposlenost, 2007- 2013
2007
2008
2009
2010
2011
2012
156.4 166.22 174.15
161.74
163.08
166.53
Broj zaposlenih
08
1
2
2
2
1
34.39
Broj nezaposlenih
29.535 28.385
31.864
30.869
30.182
6
Stopa nezaposlenosti
11,9
10,7
11,4
12,1
11,6
13,5
(%)
2013
171.47
4
32.190
15,0
Izvori: Monstat, Zavod za zapoljavanje Crne Gore
Podaci o spoljnotrgovinskoj razmjeni pokazuju postepeno smanjenje

spoljnotrgovinskog deficita koji je najveoj mjeri rezultat kriznog prilogoavanja
privrede i smanjenja agregatne tranje, ali je neravnotea i dalje prisutna usljed
smanjenja industrijske proizvodnje, izvoza aluminijuma i elektrine energije kao i
velike zavisnosti od uvoza. Tako, u 2013. godini, izvoz crnogorske privrede je bio
skoro pet puta nii u odnosu na uvoz. Rast se oslanjao na rast tranje, a ne na
produktivnosti, a izvoz je bio skoncentrisan na nekoliko proizvoda metalne
industrije male dodate vrijednosti i male tehnoloke sofisticiranosti. Niska
izvozna baza, slaba diferenciranost proizvoda i visoka zavisnost od uvoza ukazuju
na neophodne reforme u cilju daljeg razvoja crnogorske ekonomije.
Grafik 1: Spoljno trgovinski promet Crne Gore, 2007-2013 (u mil. )
Izvor: Monstat
Sa druge strane, situacija u oblasti javnih finansija nije ohrabrujua, s obzirom da

je krajem 2013. godine javni dug dostigao vrijednost 1.933,0 miliona ili 57,9%
BDP-a. Budetski deficit je u 2012. godini iznosio 6,8% BDP-a, dok se za 2013.
godinu procjenjuje na 3,9% BDP-a. Izvjesno je da e u narednim godinama biti
potrebno novo zaduivanje, to e prouzrokovati rast dravnog duga. Iako je
javni dug i dalje ispod mastrihtskog kriterijuma, zabrinjava njegova rastua
Strana 8 | 111
tendencija, te opasnost da u narednom periodu postane ograniavajui faktor

ukupnom privrednom rastu.
Grafik 2: Javni dug Crne Gore Crne Gore, 2007-2013 (u mil. )
Izvor: Ministarstvo finansija
Srednjorone projekcije Savjeta za ekonomsku politiku i razvoj ukazuju na spor ali

stabilan oporavak ekonomije u narednim godinama, to e pratiti oekivane
trendove u eurozoni. Tako se oekuje da u 2016. godini realni rast BDP-a dostigne
4,5%, zajedno sa smanjenjem inflacije, deficita dravnog budeta i stabilizacijom
SDI na 11% uea u BDP-u. Oekuje se i da e makroekonomsko okruenje u
projektovanom periodu karakterisati poveana izvozna aktivnost, dok unutranja
tranja ostaje smanjena pod uticajem mjera tednje. Predvien je i blag rast
potronje domainstava kao i stabilan nastavak investicionih aktivnosti.
Procjene su da e turizam, poljoprivreda i ruralni razvoj i sektor energetike biti
kljuni za rast i revitalizaciju nacionalne ekonomije. Ipak, da bi se postigao odriv
rast, neophodna je dalja diverzifikacija i jaanje konkurentnosti ekonomije.
Pitanje konkurentnosti privrede bie jedno od kljunih u pred-pristupnom procesu
Evropskoj Uniji2.
U pogledu ekonomskih reformi, od 2007. godine do danas ostvaren je znaajan
napredak. Potvrdu tome daje i sticanje statusa drave kandidata za lanstvo u EU
i poetak pregovora, kao i lanstvo u Svjetskoj trgovinskoj organizaciji. Takoe,
posljednji izvjetaj Svjetske banke Doing business 2013, pokazuje poboljanje
optih uslova poslovanja u Crnoj Gori, pa je tako ostvaren napredak za sedam
mjesta u odnosu na prethodnu godinu.
I pored naznaka ekonomskog oporavka, postojea privredna struktura nije
prilagoena zahtjevima odrivog razvoja jer se, jo uvijek, u velikoj mjeri zasniva
na zagaujuim industrijama i neodrivoj eksploataciji resursa. Dodatno,
atraktivnost Crne Gore kao turistike destinacije, dovela je do ubrzane
urbanizacije, prenamjene poljoprivrednog u graevinsko zemljite i velikog
pritiska na priobalno podruje. I pored pojedinanih zakonskih rjeenja, veina
odluka o sprovoenju razvojnih projekata jo uvijek se donosi uglavnom na
2 Prema pokazateljima Svjetskog ekonomskog foruma, Crna Gora se nalazi na 76. mjestu od 144
zemlje u pogledu cjelokupne konkurentnosti. U ovom istraivanju, makroekonomsko okruenje i
infrastruktura identifikovani su kao najvee prepreke konkurentnosti crnogorske privrede.
Strana 9 | 111
osnovu iskljuivo ekonomskih efekata,

komponentu i efekte na ivotnu sredinu.
pritom
zanemarujui
socijalnu
Kljuni izazovi ostaju: odravanje makroekonomske stabilnosti, ubrzanje

privrednog rasta uvoenjem zelene ekonomije, kao i da to nije na utrb ouvanja
i vrijednovanja prirodnog kapitala, vea resursna efikasnost i podizanje nivoa
konkurentnosti privrede, te uravnoteeni razvoj kako na nivou regiona, tako i
meu pripadnicima razliitih drutvenih grupa.
I.2.
Neusklaenost nacionalnih i sektorskih politika sa ciljevima i

mjerama politike odrivog razvoja
O neusklaenosti nacionalnih i sektorskih politika sa ciljevima i mjerama politike

odrivog razvoja, najbolje govore postignuti rezultati. Analiza primjene NSOR
2007-2012, kao i razvoj pojedinanih nacionalnih i sektorskih politika u
prethodnom periodu ukazuju da principi odrivog razvoja, u velikoj mjeri
integrisani u nacionalne politike i legislativu, u praksi nerijetko nijesu uzimani u
obzir, naroito pri prioretizaciji razvojnih projekata od nacionalnog znaaja. U
meuvremenu, otpoeo je proces pribliavanja EU, ali se usvajanje i
implementacija razvojnih principa EU nije odvijala istom brzinom. Zbog toga,
mnogi aktuelni koncepti danas nedostaju u crnogorskom legislativnom okviru,
kao npr. jasno odreenje efikasne upotrebe resursa, odriva proizvodnja i
potronja, znaajan dio regulative o klimatskim promjenama itd.
Nacionalna strategija odrivog razvoja nije uspjela, u skladu sa oekivanjima, da
odgovori na izazove ouvanja ivotne sredine, demografske, ekonomske,
socijalne i kulturne izazove, kao i izazove globalizacije, regionalne saradnje i
upravljanja. Pojedini pokazatelji ukazuju da efekti NSOR nijesu doprinijeli
postizanju zacrtanih cljeva ve da je dolo do produbljivanja postojeih problema.
Ovo je posebno izraeno na polju regionalnih razlika, smanjenja siromatva i
ouvanja prirodnih resursa.
Za razliku od ekonomskog rasta gdje je u jednom periodu zabiljeeno pozitivno
kretanje, koje nije praeno adekvatnim razvojem, regionalne nejednakosti su
poveane. Mjereno indeksom razvijenosti jedinica lokalnih samouprava (JLS) 3
moe se uoiti da su JLS sjevernog regiona, ujedno najmanje razvijene, nastavile
zaostajanje u odnosu na JLS primorskog i sredinjeg regiona. Od ukupno deset
JLS koje spadaju u grupu manje razvijenih (ispod 75% prosjeka CG) ak devet JLS
pripadaju Sjevernom regionu4.
Takoe, prema podacima Monstata, stopa siromatva u 2012. godini je dostigla
najvei nivo jo od 2006. godine i iznosila 11,3%. Pored poveane stope
siromatva, pokazatelji koji ukazuju na razlike u nejednakosti (jaz siromatva,
3 Za vie detalja vidjeti Zakon o regionalnom razvoju (Slubeni list CG 20/11 i 26/11) i Uredba o
metodologiji izraunavanja indeksa razvijenosti jedinice lokalne samouprave
4 Mjerenje razvijenosti optina ne obuhvata optine Petnjicu i Gusinje, jer u vrijeme objavljivanja
nijesu bile osnovane, meutim imajui u vidu da su nastale izdvajanjem iz manje razvijenih optina
moe se ustanoviti da i ove optine pripadaju grupi manje razvijenih.
Strana 10 | 111
otrina siromatva i Gini koeficijent) su u porastu, to ukazuje na znaajno

raslojavanje i sve tei poloaj najosjetljivijih grupa. Pomenute nejednakosti su
izraene upravo na nivou regiona, kao i na nivou urbano/ruralno. Stopa
siromatva u sjevernom regionu je skoro dva puta vea od stope siromatva u
sredinjem i primorskom regionu i iznosila je 18,3% u 2012. godini, to ujedno
predstavlja 50,2% siromanih u Crnoj Gori.
U oblasti zatite ivotne sredine i ouvanja prirodnih resursa nastavljeni su
pojedini negativni trendovi kao to su: prekomjerno i neracionalno iskoritavanje
pojedinih vrsta tj. ekosistema, promjene u nainu koritenja zemljita
prvenstveno konverzija poljoprivrednog zemljita u graevinsko, ubrzana
urbanizacija i ratrkana gradnja, zagaenja vode i zemljita, isputanje
nepreienih otpadnih voda iz razliitih izvora, prekomjerno i neracionalno
koritenje vodenih resursa, degradacija rjenih tokova i slivnih podruja zbog
eksploatacije mineralnih resursa, bespravne aktivnosti u umarstvu,
nekontrolisana urbanizacija priobalja i sl.
Da zakljuimo, vodei uzroci koji i dalje generiu trendove neodrivosti razvoja
Crne Gore obuhvataju sljedee:
Vie deklarativno nego sutinsko prihvatanje principa odrivog razvoja,
uzrokovano prevashodno ekonomskim efektima djelovanja, prije nego
socijalnim i efektima na ivotnu sredinu;
Neusklaenost ili nezadovoljavajui nivo usklaenosti nacionalne
legislative sa meunarodnim zahtjevima;
Nedosljedna primjena postojeih zakonskih rjeenja;
Neadekvatna ili nedostajua podzakonska akta kojima se omoguava
sprovoenje zakonskih rjeenja koja promoviu implementaciju principa
odrivog razvoja u praksi;
Izostanak
adekvatnog
informacionog
sistema
(pojedinanih
ili
jedinstvenog) za praenje stanja i procesa korienja i zatite prirodnih
resursa; ovo je posljedica nedostatka finansijskih i tehnikih kapaciteta za
sveobuhvatno praenje uticaja zagaenja, odnosno ukupnih antropogenih
uticaja na prirodni kapital Crne Gore. Za posljedicu imamo nepostojanje
evidencije i monitoringa zahvata koji uzrokuju tete u ivotnoj sredini s
aspekta procjene nivoa uzrokovanih teta, te obezbjeivanja naknada za
tete uzrokovane ivotnoj sredini, ukljuujui prevenciju i smanjivanje
tete kod prirodnih hazarda.
Kao posljedica prethodnog, nema monitoringa o posljedicama zahvata koji
su odobreni na osnovu prihvaenih elaborata o procjeni uticaja na ivotnu
sredinu, odnosno izvjetaja o stratekoj procjeni uticaja na ivotnu sredinu,
to oteava kreiranje novih politika na odrivim osnovama;
Nejasnoe u/nedovoljno poznavanje i preklapanje nadlenosti institucija;
nedovoljna meu-sektorska koordinacija Vladinih resora, te neadekvatna
saradnja nadlenih nacionalnih i lokalnih organa kako bi se obezbijedila
usklaenost javnih politika sa politikom odrivog razvoja i na lokalnom
nivou.
Izostanak kaznenih odredbi u sluaju krenja zakonskih propisa.
Strana 11 | 111
Neodrivo korienje prostora izrokovano nedostatkom praenja u prostoru

primjenom kvantitativnih pokazatelja. U pitanju su tek sporadini pokuaji,
u okviru projekata iju realizaciju finansiraju meunarodni donatori.
Neodrivom korienju prostora doprinosi i nepostojanje planske
dokumentacije koja je dovela do visokog stepena nelegalne gradnje to u
svakom segmentu doprinosi neodrivosti razvoja, te neodlunost u
rjeavanju ovog problema prevashodno zbog socijalnih efekata.
Ogranienost postojeeg sistema upravljanja zatienim podrujima,
pogotovo u obalnom podruju to utie na izostanak integralnog
upravljanja vrijednim ekosistemima i zatienim podrujima prirode koji se
nalaze i u morskom i u kopnenom dijelu obalnog podruja;
U sektorskom smislu, zelena ekonomija je zastupljena u definisanju
stratekih pravaca i vizije razvoja, ali nedostaje njihova puna integracija i
mjere kojima bi se omoguilo da ovaj i slini koncepti zaista zaive u
praksi;
Neadekvatno upravljanje vrstim otpadom i otpadnim vodama;
Neadekvatna zatita biodiverziteta, ouvanje otpornosti i stabilnosti
ekosistema i racionalno korienje voda i uma;
Nedovoljna energetska efikasnost u svim sektorima (naroito
graevinarstvu i transportu) i tek zaetak orijentacije na alternativne
izvore energije (misli se prije svega na sunevu i energiju vjetra) 5.
Za praenje sprovoenja NSOR u dosadanjem periodu bilo je zadueno

Ministarstvo odrivog razvoja i turizma, odnosno Odjeljenje za podrku
Nacionalnom savjetu za odrivi razvoj (formiran 2002. godine, kao savjetodavno
tijelo Vladi Crne Gore), ija je osnovna uloga bila davanje savjeta i preporuka sa
ciljem uticaja na politiku u oblasti odrivog razvoja. Brojnost i raznovrsnost
lanova Nacionalnog savjeta trebali su da doprinesu horizontalnoj i vertikalnoj
koordinaciji. Meutim, to se nije desilo. Direktni uzorci su: nedovoljni struni i
tehniki kapaciteti za sprovoenje odluka Nacionalnog savjeta, nedostatak
nauno-istraivake komponente i nedovoljna finansijska podrka sprovoenju
politike odrivog razvoja. To je, u krajnjem, doprinijelo izostanku planiranog i
politiki podranog procesa eliminisanja ili ublaavanje neodrivih razvojnih
trendova u Crnoj Gori.
5 Izvor: Analiza o ostvarenjima ekoloke drave: 20 godina ekoloke Crne Gore.
Strana 12 | 111
2. Sprovoenje politika od znaaja za odrivi razvoj Crne Gore

Od kada je usvojena, NSOR je kroz proces evaluacije pretrpjela reviziju u dijelu
svog Akcionog plana kada su revidirani odreeni broj ciljeva, mjera i sa njima
povezanih indikatora, to je uraeno u skladu sa izvjetajima o implementaciji i
progresom ostalih programa i njihovim rezultatima koji su se u meuvremenu u
Crnoj Gori postizali.
2.1.
Pregled implementacije prve NSOR
Monitoring realizacije i uinak prvobitne NSOR praen je kroz set mjera i za njih
definisanih indikatora, na osnovu ega je pripremljeno pet godinjih Izvjetaja o
implementaciji NSOR.
Grafik 3: Rezultat sprovoenja NSOR 2007-2012, po stubovima
Prva NSOR je definisala pet optih ciljeva. Cilj 1 odnosio se na ekonomski stub
odrivog razvoja i bio je definisan na sljedei nain: Ubrzati ekonomski rast i
razvoj i smanjiti regionalne razvojne nejednakosti. U okviru ekonomskog stuba,
NSOR je predviala osam tematskih oblasti, sa 76 mjera, od kojih je prema
finalnom Petom izvjetaju o implementaciji iz 2012. godine, sprovedeno 64,47%.
Samo tri mjere ostale su bez aktivnosti, a pet mjera u fazi priprema. Cilj 1 mjeren
je sa 11 optih indikatora, koji i dalje predstavljaju dobre pokazatelje stanja, ali bi
ih u skladu sa novim razvojnom vizijom, trebalo proiriti.
Cilj 3 odnosio se na ivotnu sredinu, i bio formulisan na sljedei nain: Osigurati
efikasnu kontrolu i smanjenje zagaenja i odrivo upravljanje prirodnim
resursima, a koji predstavlja osnov jednog od tri stuba odrivog razvoja i to
ekolokog. Za ekoloki stub, NSOR je predvidio deset tematskih oblasti, sa 100
mjera, od ega je prema finalnom Petom izvjetaju o implementaciji iz 2012, 47%
sprovedeno u potpunosti i preteno sprovedeno, dok za 22% mjera nijesu
dostavljeni podaci ili nije bilo aktivnosti. Opti uinak aktivnosti u okviru ovog
stuba mjeren je sa 10 optih indikatora, a generalni zakljuak je da je u ovom
stubu postignut znaajno manji prosjek uinka u odnosu na ostala dva stuba.
Strana 13 | 111
Na drutveni razvoj su se neposredno ili posredno odnosili ciljevi 2, 4 i 5.

Socijalni stub je sadrao 60 mjera, a cilj koji se tie socijalne vizije se mjerio kroz
sedam optih indikatora, dok je za etiku viziju postojao samo jedan indikator.
Kulturnu viziju odrivog razvoja ni tokom revizije nije bilo mogue definisati u
smislu postavljanja odgovarajuih indikatora. Mjere iz socijalnog stuba su sa dva
najvea statusa sprovedenosti - 65%; za dvije mjere nijesu dostavljene
informacije, a sa dva najmanja stepena sprovedenosti je bilo 20% mjera. Kada je,
na primjer, rije o reformi obrazovanja, koja je dobrim dijelom trebalo da ide u
korak sa odrivim razvojem, razlozi to do rezultata nije zaista i dolo ima vie.
Sama referma programskih sadraja ne znai nita bez ljudskog inioca, odnosno
dobro obuenih nastavnika. Takoe, ukoliko njihov rad nije podran
odgovarajuim materijalnim i tehnolokim preduslovima, reforma ne moe biti
uspjeno realizovana. ak i kada bi se ta dva preduslova, kadrovski i materijalnotehnoloki ostvarili, teko da bi bilo znatnijih iskoraka. Bez obzira na promjene
spoljanjih inilaca, ostaje kao problem porodina situacija uenika i sve manja
integrativna funkcija porodice i zajednice. Crnogorska kola, a i kole na
globalnom nivou, izgubile su svoju vaspitnu komponentu u korist kognitivne. Na
taj nain su izostali mnogi "meki aspekti" koje treba razvijati kod mladih, a koji bi
posredno doveli do vee samozapoljivosti, mobilnosti, preduzetnosti, boljeg
dogovora na tritu rada i uvjerenja da rad i obrazovanje imaju smisao. Zbog
toga se ono to je realizovano iz prethodne NSOR ne moe ak ni smatrati
okonanim ve, eventualno, samo zapoetim procesom.
Generalni razlozi za mjere koje nijesu sprovedene u okviru sva tri stuba mogu se
podijeliti u eksterne i interne. Eksterni razlozi ogledaju se u uticaju svjetske
ekonomske krize zbog koje je Crna Gora zapala u recesiju, a puna implementacija
NSOR-a bila ometena. Ranjivost nacionalne privrede tada je dola do punog
izraaja i ukazala na brojne prepreke koje su se ogledale u prioritizaciji politika i
aktivnosti koje nijesu u skladu sa odrivom upotrebom prirodnih resursa. to se
tie internih razloga zbog kojih nije dolo do pune realizacije Strategije, oni se
odnose na injenicu da je Crna Gora jo uvijek na putu ostvarivanja principa
vladavine prava, a sistem odgovornosti u takvim okolnostima nije uvijek ostvariv
na optimalan nain. Osim toga, niz specifinih razloga igrao je ulogu u tome, i to:
nizak politiki prioritet pogotovo pitanja koja se odnose na zatitu ivotne
sredine, slaba meuresorna i meusektorska komunikacija; nejasno definisane
nadlenosti i nedostatak koordinacije izmeu razliitih nivoa upravljanja;
nedostatak finansijskih i kadrovskih kapaciteta, nedostatak pouzdanih recentnih
podataka i njihova razuenost, kao i nizak stepen svijesti u javnosti i njenog
ukljuivanja u ove tematike. U pojedinim situacijama nije bilo mogue doi do
potrebnih podataka i utvrditi stvarne uzroke neizvravanja definisanih mjera.
2.2.
Institucionalni kontekst za implementaciju NSOR
Prva NSOR prepoznala je potrebu veih i irih ovlaenja drave u sva tri stuba
razvoja, kao i nesavrenost trita da regulie sloene probleme drutva u
tranziciji. Stvoreni su i neki institucionalni preduslovi za regulaciju i intervenciju
kada je u pitanju razumijevanje i realizovanje privatnog i pojedinanog interesa u
Strana 14 | 111
odnosu na opti interes zajednice. To otvara mogunost za uravnoteeniji rast i

kada su u pitanju budue generacije.
Ipak, postojei institucionalni okvir vezan za odrivi razvoj se moe okarakterisati
kao vrlo sloen zbog postojanja nacionalnog i lokalnog nivoa, kao i neeljenih
konflikata nadlenosti ili blokiranja zakonskih akata podzakonskim i lokalnim. Iz
tog razloga postoji potreba da se, umjesto deklarativnog opredjeljenja, kreira
efikasniji mehanizam koordinacije implementacije i monitoringa, kao i da se
obezbijede finansijska sredstava i adekvatni kadrovski kapaciteti za postizanje
odrivog razvoja.
Zbog svog koncepta i sveobuhvatnosti, veliki broj institucija i organizacija u Crnoj
Gori ima neku vrstu uloge odnosno uticaja kada je u pitanju odrivi razvoj 6.
Najznaajnije institucije meu njima su:
Ministarstvo odrivog razvoja i turizma - zadueno za politiku ivotne
sredine, odrivog razvoja, razvoja turizma, planiranje, izgradnju i
upravljanje prostorom. U okviru ovog Ministarstva, nalaze se i Odjeljenje
za podrku Nacionalnom savjetu za odrivi razvoj i klimatske promjene kao
i Koordinaciono tijelo za odrivi razvoj, kao tijela zaduena za sprovoenje
izrade NSOR i praenje njene implementacije.
Nacionalni savjet za odrivi razvoj - uspostavljen 2002. godine uoi

priprema Crne Gore za Svjetski samit o odrivom razvoju u Johanesburgu,
kao savjetodavno tijelo Vladi koje, kroz svoju strukturu lanstva, osigurava
da miljenja i stavovi razliitih drutvenih struktura budu dostupni Vladi u
sagledavanju razvojnih politika, planova i strategija. U decembru 2013.
godine dolo je do promjene njegovog imena u Nacionalni savjet za odrivi
razvoj i klimatske promjene. Savjetom predsjedava Predsjednik Crne Gore 7
i on ima 21 lana. Savjet ima tri radne grupe, i to: Radnu grupu za reviziju i
praenje implementacije Nacionalne strategije odrivog razvoja; Radnu
grupu za odrivo upravljanje resursima i Radnu grupu za ublaavanje i
prilagoavanje klimatskim promjenama.
U dosadanjem radu, Savjet je ostvario ograniene rezultate iz djelokruga
svojih aktivnosti i povjerenih funkcija. Prije svega, nije dolo do potrebnog
nivoa usaglaavanja stratekih i sektorskih politika i programa sa ciljevima
odrivog razvoja, kao i njihovog sprovoenja na nacionalnom i lokalnom
nivou. Nedovoljna usaglaenost Programa rada Vlade i rada Savjeta su u
znaajnoj mjeri uticali na nedovoljan stepen integracije kljunih principa
odrivog razvoja u ostala strateka dokumenta, sektorske politike,
programe i planove. Takoe, nedovoljni i neadekvatni struni i tehniki
kapaciteti na nacionalnom i lokalnom nivou, kao i nedostatak finansijskih
sredstava su doprinijeli da ostvareni rezultati ne budu na nivou planiranih.
6 Prva NSOR prepoznala je preko 90 razliitih institucija od znaaja za sprovoenje politike

odrivog razvoja.
7 Do 2013. godine Savjetom je predsjedavao Predsjednik Vlade Crne Gore, dok od decembra 2013.
ovim tijelom predsjedava Predsjednik Crne Gore.
Strana 15 | 111
Kancelarija za odrivi razvoj osnovana je 2006. godine sa ciljem da

koordinie resore unutar Vlade u procesu kreiranja odrivih politika i
strategija i osigurava vezu sa Savjetom. Kancelarija je funkcionisala u
okviru Generalnog sekretarijata Vlade Crne Gore, izvan sistema
ministarstava i bavila se svim stubovima odrivog razvoja. Od 2011.
godine Kancelarija je integrisana u Ministarstvo odivog razvoja i turizma,
kao Odeljenje za podrku Nacionalnom savjetu za odrivi razvoj.
S obzirom na nivo spovedenih aktivnosti NSOR 2007-2012 od 60% za sva
tri stuba, neophodno je u okviru ovog Odjeljenja ojaati mehanizme
koordinacije aktivnosti koje se sprovode na nacionalnom i lokalnom nivou,
kao i od strane strunih i naunih instutucija, nevladinog sektora, te
privatnog sektora i drugih aktera. Pored obezbjeivanja neophodnih
finansijskih i kadrovskih kapaciteta, potrebno je razmotriti vraanje
njegovog statusa kao nezavisnog strunog tijela, izdvojenog iz organa
dravne uprave.
Koordinaciono tijelo za odrivi razvoj osnovano je 2012. godine sa ciljem

izrade Nacionalne strategije odrivog razvoja nakon 2012. godine, te
praenja sprovoenja principa i standarda odrivog razvoja. ine ga
predstavnici nadlenih ministarstava i Zajednice optina i broji 33 lana.
Dosadanji rezultati pokazuju da Koordinaciono tijelo, uzimajui u obzir i
kratak period njegovog funkcionisanja, nije ostvarilo svoju osnovnu ulogu.
Kljuni faktori ovakvih rezultata mogu se nai u deklarativnom
opredjeljenju za izvrenje definisanih zadataka, motivaciji lanova, kao i
(ne)prepoznavanju znaaja sprovoenja aktivnosti odrivog razvoja na
nivou nadlenih institucija. U narednom periodu potrebno je, pored
formalnog, nai mehanizme za stvarno preuzimanje i izvrenje definisanih
nadlenosti ovog tijela.
Centar za odrivi razvoj osnovan je krajem 2013. godine od strane Vlade

Crne Gore i Misije Ujedinjenih nacija u Crnoj Gori (UNDP) sa ciljem da
promovie odrivi razvoj u kontekstu pristupanja Evropskoj uniji. Njegove
aktivnosti bie usmjerene na etiri specifine oblasti: odrivi turizam,
odrivu energiju (ukljuujui energetsku efikasnost i obnovljive izvore
energije), upravljanje resursima i ekosistemima, te prilagoavanje
efektima klimatskih promjena i sigurnost u oblasti ivotne sredine.
Vani aspekti budue izgradnje institucionalnog okvira su mjesto i uloga
Centra za odrivi razvoj. Imajui u vidu da je jedna od njegovih znaajnijih
funkcija dalje ukljuivanje nauke u proces donoenja odluka, kao i da prui
ekspertsku pomo Vladi Crne Gore, u narednom periodu je neophodno, sa
nadlenim institucijama, preciznije definisati njegov pravni status i ulogu
to bi doprinijelo uspjenijoj primjeni koncepta odrivog razvoja. Na taj
nain bi se izbjeglo nesprovoenje odreenih mjera, preklapanje
nadlenosti i nedovoljan nivo koordinacije i saradnje u sprovoenju
aktivnosti iz oblasti odrivog razvoja to su bili neki od kljunih uzroka za
Strana 16 | 111
izostanak planiranog procesa ostvarivanja odrivih trendova razvoja u

Crnoj Gori.
Analizom institucija koje su ukljuene u sprovoenje ciljeva i mjera odrivog
razvoja prepoznato je i nekoliko problema koji su u manjoj ili veoj mjeri
doprinijeli da stepen sprovedenosti definisanih aktivnosti Akcionim planom
NSOR-a 2007-2012. ne bude na nivou planiranog. Moe se rei da jedan od
glavnih problema predstavlja preklapanje nadlenosti izmeu razliitih aktera, uz
nedostatak saradnje izmeu njih, to esto dovodi do konflikata u interesima,
osmiljenim stratekim planovima, programima pa ak i usvojenim zakonima,
ime se umanjuje stepen djelovanja i implementacije u razliitim sektorima.
Saradnja izmeu aktera nije kontinuirana i usmjerena ka zajednikim ciljevima,
ve se najee odnosi na pojedinane, vremenski ograniene programe, koji su
obino podstaknuti od strane meunarodnih oganizacija. Takoe, proces
participacije, naroito u pogledu donoenja vanih odluka i planova, obino nije
ispotovan, pa neki akteri, naroito krajnji korisnici kao to su lokalno
stanovnitvo i biznis sektor, ne uzimaju uea u tom procesu, a samim tim ne
mogu ni doprinijeti boljem rjeavanju problema i generalno implementaciji
razliitih programa, iako bi mogli igrati aktivniju ulogu. Nedostatak ljudskih
kapaciteta, u pogledu strunosti i njihovog broja, pokazao se kao jedan od
ograniavajuih faktora za postizanje boljih rezultata u primjeni prethodne NSOR.
Na nivou nadlenih institucija je formalno odreen broj zaposlenih (od jedne do
etiri osobe) koji su zadueni za sprovoenje mjera odrivog razvoja. Ipak, u
samom procesu sprovoenja preuzetih obaveza stvaran broj i njihov stepen
ukljuenosti je manji od predvienog, to znaajno umanjuje efikasnost i
efektivnost sprovedenih mjera. U ovom kontekstu treba razmotriti i subjektivni
faktor, odnosno nedostatak posveenosti i motivacije ljudi da se posvete
rjeavanju ovih problema. Uzrok izostanka motivacije u administraciji moe se
traiti i u neadekvatnoj finansijskoj kompenzaciji, koja je posebno izraena u
uslovima krize i primjene mjera tednje. Jo jedan od znaajnih problema je i
nedovoljno razvijena svijest kod svih aktera, i javnog i privatnog sektora, i
nacionalnog i lokalnog nivoa, o znaaju i neophodnosti realizacije principa
odrivog razvoja u svima aktivnostima bez obzira na znaaj odreenih projekata i
investicija u ekonomskom smislu. Iz tog razloga je potrebno nai balans izmeu
ekonomskog, ekolokog i drutvenog aspekta razvoja drutva u cjelini.
2.3.
Legislativni okvir odrivog razvoja Crne Gore
Generalno posmatrano, koncept odrivog razvoja je sadran u skoro svim

propisima i stratekim dokumentima u vidu osnovnih ciljeva i principa. Pored
daljeg usklaivanja domae legislative sa zahtjevima Evropske unije u ovoj
oblasti, u narednom periodu je potrebno veu panju posvetiti efikasnoj primjeni
usvojenih normi.
Kljuni zakoni koji su analizirani i koji se odnose na odrivi razvoj su: Zakon o
ivotnoj sredini (Sl. list Crne Gore, br. 48/08, 40/10, 40/112); Zakon o stratekoj
procjeni uticaja na ivotnu sredinu ("Sl. list RCG", br. 80/05, 73/10 od 10.12.2010,
40/11, 59/11), Zakon o procjeni uticaja na ivotnu sredinu ("Sl. list RCG", br.
80/05, 40/10, 73/10, 40/11, 27/13), Zakon o zatiti prirode (Sl. list Crne Gore", br.
Strana 17 | 111
51/08, 21/09 , 40/11, 62/13), kao i drugi sektrorski propisi, podzakonski akti i
uredbe.
Na osnovu analize zakonodavnog okvira moe se ocijeniti da veina zakona
prepoznaje znaaj odrivog razvoja i korienja resursa i s tim u vezi
neophodnost potovanja principa odrive upotrebe raspoloivih resursa na svim
nivoima. Ipak, osim opteg i deklarativnog opredjeljenja za smanjenjem i
uklanjanjem neodrivih trendova razvoja, u ovim zakonima nijesu detaljnije
razraeni instrumenti i mehanizmi na osnovu kojih bi bilo mogue utvrditi
potrebni nivo smanjenja i uklanjanja nastalih negativnih posljedica odnosno
sancije neadektvatnog korienja resursa. I pored injenice da u pojedinim
propisima postoji princip prevencije i predostronosti, prepoznat je nedostatak
preduzimanja ovih mjera u kontekstu sprjeavanja nastanka, a ne samo u dijelu
njihove sanacije. S tim u vezi, treba pomenuti i osnivanje eko-fonda odnosno
Fonda za zatitu ivotne sredine ija sredstva bi namjenski bila opredijeljena za
programe i projekte iz oblasti odrivog razvoja, kako je predvieno Zakonom o
ivotnoj sredini. I pored preduzetih aktivnosti, do realizacije ove zakonske
odredbe nije dolo iz vie razloga. Osnivanjem Fonda bi dolo do uvoenja
razliitih vrsta naknada, poreza, prireza, kao i do internalizacije trokova u
ivotnu sredinu to bi omoguilo da se sprovode preventivne aktivnosti, a ne
samo aktivnosti koje doprinose sanaciji negativnih posljedica. U postojeoj
zakonskoj regulativi potrebno je dodatno produbiti odrednice prema odrivom
razvoju, jer se postojee mogu shvatiti u irokom kontekstu to moe doprinijeti
razliitom tumaenju i nainu njihovog sprovoenja u praksi.
Vano je pomenuti da u drugim zakonima, prije svega sektorskim 8 nijesu
prepoznati neodrivi naini korienje resursa, osim u krovnom Zakonu o ivotnoj
sredini. Da bi bio bilo mogue primijeniti principe ouvanja i odrivog korienja
resursa u svim sektorskim politikama, moraju postojati i odredbe o tetama i
naknadama u sluaju neodrivog korienja. Jo jedan od nedostataka
zakonodavnog okvira odnosi se na primjenu i sprovoenje kaznenih mjera za
sluaj neodrivog razvoja odnosno degradacije ivotne sredine. Postojeim
zakonima predvieno je preduzimanje mjera i radnji koje se odnose na
spreavanje daljeg tetnog uticaja po ivotnu sredinu, a ije sprovoenje
zahtijeva dui vremenski period. Shodno navedenom, potrebno je razmotriti
naine i mehanizme za efikasnije i efektivnije sprovoenje izrenih mjera u
sluaju zagaenja ivotne sredine i drugih aktivnosti suprotnih principima
odrivog razvoja. Dva vana principa u vezi sa zatitom ivotne sredine i
odrivog razvoja su da je zagaiva duan da se osigura od odgovornosti za tetu
od mogueg zagaenja i da u sluaju nastanka tete zagaiva plaa. Meutim,
u dosadanjoj praksi gotovo da nijesu identifikovani sluajevi u kojima je dolo do
primjene ovih principa. U narednom periodu je potrebno raditi na jaanju
kadrovskih i tehnikih kapaciteta koji bi doprinijeli njihovoj primjeni i na taj nain
se, osim deklarativnog i formalnog opredjeljenja, postigla i stvarna
usredsreenost na ostvarivanje principa odrivog razvoja.
Za praenje odrivih trendova razvoja zakonskom regulativom su predvieni i
nacionalni indikatori ivotne sredine u okviru kojih se mjeri i pritisak ekonomskih
8 Zakon o rudarstvu, Zakon o umama, Zakon o ribarstvu i marikulturi, Zakon o vodama itd.
Strana 18 | 111
aktivnosti na ivotnu sredinu. Ovi indikatori predstavljaju dobru polaznu osnovu, i

u buduem periodu je potrebno raditi na njihovom proirenju kako bi se dobili to
bolji, prije svega, kvantitativni, pokazatelji ostvarenih rezultata i pratio napredak
u ovoj oblasti.
S obzirom da koncept odrivog razvoja proima sve sektorske politike, strategije,
programe i planove, i uzimajui u obzir znaaj sprovoenja njegovih principa i
ciljeva, potrebno je razmotriti mogunost usvajanja Strategije odrivog razvoja u
Skuptini Crne Gore. Ustavom Crne Gore predvieno je da Strategiju odbrane
usvaja Skuptina Crene Gore, dok ostale strategije usvaja Vlada Crne Gore. U
sluaju usvajanja Strategije odrivog razvoja u Skuptini Crne Gore doprinijelo bi
veem stepenu obaveznosti i odgovornosti svih aktera u sprovoenju definisanih
aktivnosti odrivog razvoja.
Strana 19 | 111
3. Meunarodni okvir relevantan za izradu NSOR 2015-2020

Odrivi razvoj zvanino je uveden u strateko planiranje Crne Gore 2007. godine
prvom Nacionalnom Strategijom odrivog razvoja, oslanjajui se na globalno
prihvaene principe odrivog razvoja predstavljene u Deklaraciji sa Konferencije
o ivotnoj sredini i razvoju Ujedinjenih nacija iz Rio de eneira 1992. godine,
Johanesburkom planu implementacije sa Svjetskog samita o odrivom razvoju
UN-a iz 2002. godine, kao i principe Milenijumske deklaracije UN iz 2000. godine
dodatno definisane Milenijumskim razvojnim ciljevima (MRC). Pored ovih
globalnih procesa, NSOR 2007-2012 je imala utvrene osnove u Mediteranskoj
strategiji odrivog razvoja, kao i Ustavu i Deklaraciji o proglaenju Crne Gore kao
ekoloke drave.
3.1.
Kljuna dokumenta na meunarodnom nivou relevantna za

politiku odrivog razvoja u Crnoj Gori
S obzirom na angaovanje Crne Gore u aktivnostima UN-a u oblasti odrivog

razvoja, glavni postulati vizije odrivog razvoja proistekli su iz dokumenta
Budunost kakvu elimo, usvojenog na Konferenciji UN Rio+20 2012. godine, a
oslanjanju se na koncept zelene ekonomije, participativni pristup i
meusektorsku saradnju, uz uvaavanje ranije usvojenih principa odrivog
razvoja i njegovih stubova ekonomskog, ekolokog i socijalnog. UN vodi proces
na globalnom nivou kako bi se definisala strategija razvoja za period poslije
2015. godine, uz odgovarajue ciljeve odrivog razvoja (eng. Sustainable
Development Goals SDGs). Takoe, izvjetaji o napretku pri ostvarivanju MRC
kao i nacionalni izvjetaji o razvoju po mjeri ovjeka UNDP-a ukazuju da su glavni
izazovi u Crnoj Gori i dalje smanjenja stope siromatva i regionalnih razlika.
Fokusirajui se dalje na evropski nivo, od najveeg znaaja za usmjeravanje
odrivog razvoja identifikovane su Evropska strategija rasta EU 2020 i Evropska
strategija odrivog razvoja (EU SDS). Osnovni principi koje ove strategije
promoviu odnose se prije svega, na ideje poput tzv. decoupling-a razvoja u
kome se predvia razdvajanje ekonomskog rasta od naruavanja ivotne sredine.
Ovo zahtijeva primjenu novih modela poslovanja u kojima je odrivost centralno
pitanje. Drugi izazovi odnose se na odrivost saobraaja, odrivu proizvodnju i
potronju, odrivo upravljanje prirodnim resursima, pri emu je prepoznata
vanost valorizacije ekosistemskih usluga. Akcenat je stavljen i na usklaivanje
drugih politika EU sa principima odrivog razvoja, to je ve ranije napomenuto
kao pitanje od znaaja i za Crnu Goru pri emu treba usklaivati legislativu ne
samo sa tekovinama EU, ve i na nacionalnom nivou izmeu sektora. I u EU
SDS posebna panja stavljena je na znaaj obrazovanja i istraivanja, kao i
finansijske mehanizme koji e osigurati njenu uspjenu primjenu.
Analizirajui dalje Evropsku strategiju rasta EU 2020, uoena prednost je to su
njeni principi i inicijative ve uvrteni u nacionalni strateki okvir kroz dokument
Pravci razvoja Crne Gore 2013-2016. Od drugih evropskih inicijativa, kao
posebno znaajna identifikovana je Mapa puta za efikasnu upotrebu resursa
(Roadmap to a Resource Efficient Europe). Ovo je ujedno i okosnica novog
Strana 20 | 111
ekonomskog modela u kome koncept zelene ekonomije dalje evoluira od

lineranog modela u kruni, dajui osnove cirkularnoj ekonomiji9. Detaljnija
razrada ovog koncepta u crnogorskim uslovima dostupna je u Nacionalnom
izvjetaju o razvoju po mjeri ovjeka 2013- 2014: Na putu ka resursno efikasnoj
ekonomiji: ispunjenje obeanja Crne Gore da postane ekoloka drava.
Konano, regionalni okvir razvoja definisan je Strategijom Jugoistona Evropa
2020 koja prevodi ciljeve EU 2020 u regionalni kontekst. Ova Strategija uvodi
detaljne i kvantifikovane indikatore rasta sa akcentom na zapoljavanje i
stvaranje opteg prosperiteta u regionu, to bi NSOR 2014-2020 trebalo dalje da
razloi kroz nacionalne ciljeve i indikatore.
3.2.
Usklaenost nacionalnih i sektorskih dokumenata sa

zahtjevima na globalnom nivou
Posmatrajui nacionalni nivo, znaajan pomak ostvaren je usvajanjem

nacionalnog dokumenta Pravci razvoja Crne Gore 2013-2016 (u daljem tekstu:
PRCG), ime je obezbijeen glavni okvir za dalje posmatranje razvoja kroz prizmu
Evropske strategije EU 2020, primjenjujui principe zelene ekonomije,
orijentisane na usluge i inovacije, to je u skladu sa stratekim opredjeljenjima
Crne Gore kao zemlje kandidata za EU ali i njenim statusom ekoloke drave.
Postojea nacionalna politika ivotne sredine promovie racionalno korienje
prirodnih resursa, adekvatno vrednovanje i zatitu ekosistema i primjenu principa
zagaiva/korisnik plaa. Iako je sve navedeno u skladu sa principima odrivog
razvoja, nije adekvatno preneeno u sektorske politike. Takoe, Nacionalna
strategija biodiverziteta sa akcionim planom 2010-2015 u skladu je sa principima
odrivog razvoja i sadri osnovna naela koja se odnose na resursnu efikasnost,
meutim, njihova primjena u praksi kada je u pitanju promjena ekosistemskog
pristupa nije na zadovoljavajuem nivou. Takoe, Nacionalna strategija
upravljanja otpadom (nacrt iz marta 2013. godine) i Nacionalna strategija
upravljanja kvalitetom vazduha definiu ciljeve koji su orijentisani na smanjenje
ivotne sredine i koji su komplementarni sa NSOR. Dosadanja Iskustva pokazuju
da e primjena zahtjeva definisanih ovim strategijama biti izazov u narednom
periodu10.
Strategija regionalnog razvoja 2014-2020 ima za cilj postizanje ravnomjernijeg
socio-ekonomskog razvoja svih regiona i jedinica lokalne smaouprave u Crnoj
Gori, na osnovu jaanja konkurentnosti, inovativnosti i kreiranja novih radnih
mjesta. U skladu sa Pravcima razvoja Crne Gore 2013-2016 godine i relevantnim
EU politikama, definisane su smjernice i mehanizmi za postizanje ovog cilja, a
uspostavljen je i adekvatan mehanizam monitoringa kroz izraunavanje
kvantitativnih pokazatelja (indeksa razvijenosti i indeksa konkurentnosti JLS).
9 Prema Ellen MacArthur Foundation, cirkularna ekonomija zasniva se na restorativnom procesu,
pri emu se poveava efikasnost upotrebe resursa i obnovljivih izvora energije, a minimizira otpad i
upotreba toksinih materija, i vodi rauna o pametnom dizajnu proizvoda, koji zajedno vode do
stvaranja zatvorenog sistema proizvodnje.
10 Izvor: UNDP NHDR
Strana 21 | 111
Kroz uvoenje obaveze stratekog planiranja i redovnog izvjetavanja na

lokalnom nivou, uspostavljeni su i bolji kanali komunikacije i osnova za bolju
saradnju nacionalnog i lokalnog nivoa, a posebna panja posveuje se
promovisanju meuoptinske saradnje.
Nacrt Strategije razvoja energetskog sektora u Crnoj Gori do 2030 i planirani
razvojni projekti nijesu u skladu sa naelima resursno efikasne ekonomije i
pristupom minimalnog uticaja na ivotnu sredinu, to nalau EU energetske
politike (misli se, prije svega, na planiranu izgradnju nove termoelektrane u
Pljevljima). Sa stanovita resursne efikasnosti i zatite ivotne sredine,
nova/dodatna upotreba lignita kao pogonskog goriva predstavlja lo razvojni
izbor, a u odnosu na evropske politike o de-karbonizaciji ekonomije, i izbor koji e
dovesti u pitanje mogunost usklaivanja sa EU standardima. 11
Strategije u privrednim sektorima prepoznaju odrivo upravljanje resursima u
okviru optih ciljeva, ali ne uspijevu da do kraja razrade mjere i obaveu na
operacionalizaciju takvih pristupa na adekvatan nain. Slino je i kod prostornog
planiranja gdje je integracija zahtjeva odrivog razvoja prisutna na nivou
smjernica i ciljeva, ali ne uvijek i u formulisanju rjeenja u planskim dokumentima
to u konanom dovodi do neadekvatne zatite prostora.
Proces pristupanja EU donosi i neophodno usklaivanje domaeg sa evropskim
zakonodavstvom, ija e adekvatna primjena biti veliki izazov za Crnu Goru,
imajui u vidu dosdanja iskustva. Upravo jedna od najeih primjedi koje
Evropska komisija saoptava u svojim izvjetajima o napretku, a odnosi se na
ivotnu sredinu, je u dijelu slabe primjene usvojenih politika i zakonskih rjeenja.
Nova NSOR treba da ostane pri polaznim principima odrivog razvoja i
orijentacije ka zelenoj ekonomiji, uz uvaavanje novih razvojnih principa i njihove
strukture (odriva proizvodnja i potronja, odrivo korienje resursa, oslanjanje
na informaciono drutvo, drutvenu odgovornost, horizontalno pozicioniranje
klimatskih promjena i dr.). Iz gornje analize, vidi se da e stabilan i odriv
ekonomski rast ostati pokreta razvoja i poslije 2015. godine, to bi trebalo da
omogui stvaranje novih poslova. Pri tome je znaajno napomenuti da svaka
drava treba da kreira adekvatne i koherentne politike za postizanje ovih ciljeva
u skladu sa svojim specifinim nacionalnim mogunostima. U kontekstu Crne
Gore, treba iskoristiti mogunosti kooperacije, razvoja preduzetnitva, javnoprivatnog partnerstva i socijalne inovacije. Razvoj politika treba da bude takav da
otvara mogunosti za trgovinu i privlaenje investicija, a javna potronja treba da
bude usmjerena ka prevazilaenju infrastrukturnih prepreka.
Konano, NSOR 2015-2020 treba da predstavlja krovni dokument kojim se moraju
voditi i ostala strateka dokumenta usvojena na nacionalnom nivou, a da bi se
osigurao legitimitet ove Strategije, uzet je u obzir i irok participativni proces,
kao i rezultati konsultacija koje je sproveo UN sistem u Crnoj Gori o razvojnim
ciljevima za period poslije 2015. godine koji ukazuju na to da stanovnitvo
prepoznaje postulate zelene ekonomije kao kljune za dalji razvoj Crne Gore.
11 Izvor: UNDP NHDR, Mapa puta ka resursno efikasnoj Crnoj Gori - Na putu ka resursno efikasnoj
ekonomiji: ispunjenje obeanja Crne Gore da postane ekoloka drava
Strana 22 | 111
Praenje meunarodnih trendova i stratekih pravaca naroito je bitno kada su u

pitanju klimatske promjene, kao globalni problem koji moe imati znaajan uticaj
na Crnu Goru i njenu ekonomiju. Zbog toga je bitno da se i mjere i aktivnosti svih
sektora koji e biti obuhvaeni ovom NSOR usklade sa aktivnostima i
smjernicama prepoznatim kroz razliite meunarodne strateke dokumente.
3.3.
Prioriteti na meunarodnom nivou versus kljuni neodrivi

trendovi u sprovoenju politike odrivog razvoja u Crnoj Gori
U poglavlju 3.1. identifikovani su dominantni razvojni koncepti i inicijative koje se

primjenjuju na meunarodnom nivou kroz UN sistem i zakonodavstvo Evropske
Unije, kao i regionalne incijative, poput Strategije SEE 2020 koja je relevantna za
Crnu Goru kao jednu od drava jugoistone Evrope i lanice Regionalnog savjeta
za saradnju. Ipak, znaajno je naglasiti da zagovaranje razvojnih modela poput
zelene ekonomije i resursne efikasnosti u ovoj Strategiji ne proizilazi samo iz
puke potrebe za praenjem trendova i harmonizacijom sa pomenutom
legislativom, ve se zasniva na analizama koje ukazuju da su upravo ovakvi
pravci razvoja odgovor na gorue probleme crnogorskog drutva i mogu
doprinijeti rjeavanju kljunih neodrivih trendova, definisanih u prethodnim
poglavljima (vidjeti 1.1, 2.1).
Tabela 3: Prioritetni razvojni koncepti i principi koji proistiu iz meunarodnih obaveza
(UN, EU, SEE) u odnosu na glavne neodrive trendove identifikovane u Crnoj Gori
Razvojni konceptualni okvir
Zelena ekonomija
Cirkularna ekonomija
Prioritetni principi koje treba
VS. Kljuni izazovi i postojei neodrivi
integrisati u zakonodavstvo
trendovi
Efikasno korienje resursa
Uspostavljanje odrivog sistema
upravljanja resursima (vode, morski
resursi, ume, mineralne sirovine,
zemljite, vazduh, biodiverzitet + otpad)
Decoupling - razdvajanje ekonomskog
rasta od pritisaka na ivotnu sredinu
Meusektorska saradnja i efikasna
koordinacija administracije
Nezaposlenost (veza sa SEE 2020,

makroekonomski pokazatelji CG, veza
sa inkluzivnim rastom i sistemom
vrijednosti u drutvu)
Nekonkurentna i ranjiva ekonomija
(makroekonomski trendovi)
Neravnomeran regionalni razvoj
(makroekonomski pokazatelji i
pokazatelji lokalnog ekonomskog
razvoja)
Inovacije i istraivanje i razvoj

Valorizovanje usluga ekosistema
Dekarbonizacija + Integracija klimatskih
promjena u sektorske politike, naroito
energetiku (komplementarna energetska
i klimatska politika, po uzoru na EU,
Nedovoljna socijalna inkluzija

osjetljivih drutvenih grupa (pokazatelji
trita rada, iz sektora obrazovanja i
zdravstva)
Dominantne visoko zagaujue
industrije (KAP, eljezara)
Strana 23 | 111
akcenat na OIE i EE)

Odriva proizvodnja i potronja
Uspostavljanje sistema odgovornosti
(accountability)
Digitalizacija drutva
Neodriva eksploatacija resursa i

neadekvatni planovi za budunost
(primjer Pljevlja II i novih rudnika iz
Strategije energetike i UN NHDR)
Pritisci na zemljite i prostor generalno
(ubrzana urbanizacija, prenamjena
poljoprivrednog zemljita, pritisci na
obalno podruje, potreba za revizijom
Prostornog plana)
U tabeli 3 dat je osnovni konceptualni okvir koji je koriten pri izradi strategije,
prije svega principi zelene i cirkularne ekonomije, koji su predstavljali polaznu
osnovu koju treba inkoroporirati u nacionalno zakonodavstvo i adaptirati
specifinim nacionalnim uslovima. Kolone u okviru tabele izdvajaju kljune
koncepte koji dalje omoguavaju primjenu i razradu okvira zelene i cirkularne
ekonomije, dok su sa druge strane izdvojeni najznaajniji parametri koji ilustruju
neodrive prakse u Crnoj Gori.
Razlozi zbog kojih je izabran ovakav okvir razvoja, u kome dominira zelena
ekonomija, zasniva se najveim dijelom na podacima i primjerima dobre prakse
iz evropskih zemalja. Primjera radi, broj tzv. zelenih poslova poveavao u EU za
20%, ak i u vrijeme finansijske krize (period 2007-2011). Poslovi u oblasti
energetske efikasnosti, obnovljivih izvora energije i upravljanja vodama i
otpadom nosioci su ovakvog razvoja, i s obzirom na rastue pritiske na ivotnu
sredinu sve traeniji. S obzirom da Crna Gore ima izuzetan potencijal za
unapreenje energetske efikasnosti, dok potencijali za iskorienje razliitih
izvora i kapaciteta obnovljivih izvora energije znaajno prevazilaze energetski
intenzivna fosilna goriva, uz zakonske obaveze da se dostignu odreeni ciljevi
ve do 2020. godine, jasno je da e tranja za strunjacima u ovim sektorima
rasti.
Slina je situacija i sa upravljanjem otpadom, koji je u sri novog, cirkularnog
modela razvoja, pri kome se znaajan dio otpada reciklira. Procjene na nivou
Ujedinjenog Kraljevstva ukazuju da vea primjena ovakvog ekonomskog modela
moe generisati dodatnih 50.000 poslova i preko 3 milijarde funti prihoda. Sline
procjene nijesu dostupne za Crnu Goru, ali na osnovu podataka o trenutnom
stepenu reciklae i generisanog otpada, moe se zakljuiti da su mogunosti i u
ovom sektroru znaajne i da se trenutno ne iskoritavaju na adekvatan nain.
Procjene su da ak 70% objekata za stanovanje u Crnoj Gori zahtijeva adaptaciju
za poveanje energetske efikasnosti (odreeno na osnovu broja stambenih
objekata i prosjene godine gradnje). Analiza UNDP Crna Gora pokazala je da bi
fazno (tokom perioda od 10 godina) sprovoenje mjera energetske efikasnosti
(izolacija spoljnih zidova, zamjena stolarije, krovna i izolacija podova) na svim
nelegalno sagraenim objektima doprinijelo poveanju BDP-a od 1,5% godinje 12.
Puna valorizacija ovih mogunosti znaajno bi doprinijela rjeavanju jednog od
primarnih problema crnogorskog drutva nezaposlenosti, pri emu su
12 Izvor: UNDP NHDR
Strana 24 | 111
potencijalni poslovi dovoljno fleksibilni i irokog spektra da mogu ukljuiti

razliite obrazovne profile i obuhvatiti osposobljavanje i obuke posebno osjetljivih
slojeva stanovnitva, kao i mladih. Ovakve mjere u saglasnosti su i sa ciljevima
regionalne strategije SEE 2020, koja rjeavanje nezaposlenosti stavlja u centar i
predvia stvaranje ak milion novih poslova u regionu do 2020. Treba
napomenuti da se nezaposlenost tretira kao gorui problem ne samo kao
preduslov materijalnih benefita i rasta ekonomije, ve kao osnovni preduslov za
stvaranje drutva blagostanja (welfare society), u kome su zadovoljene i
izbalansirane kako materijalne tako i socijalne potrebe pojedinca. Zelena i
cirkularna ekonomija omoguavaju da ovo bude postignuto uz smanjenje
negativnih uticaja na ivotnu sredinu, kako bi i budue generacije mogle da
uivaju iste benefite. Na taj nain, postie se stanje ravnotee koji nazivamo
odrivim razvojem.
Ipak, kako iskustva pokazuju, da bi ovo bilo i postignuto, prije svega je potrebno
fokusirati se na integraciju principa efikasnog korienja resursa. Kada se radi o
gubicima prilikom eksploatacije resursa, podaci ukazuju na izuzetne slabosti
crnogorske ekonomije. Neracionalna i neefikasna upotreba resursa je
identifikovana kao jedan od kljunih neodrivih trendova, ali ona, izmeu ostalog,
doprinosi i drugim obrascima - nekonkurentnosti ekonomije i njenoj ranjivosti
pred spoljnim uticajima. Zbog toga se resursna efikasnost namee kao prvi korak
u daljem ojaavanju ekonomije, uz uspostavljanje efikasnog sistema upravljanja i
jasnu koordinaciju nadlenih resora i meusektorsku saradnju.
Takoe, dalji razvoj neemo moi da karakteriemo kao odriv ako se nastavi sa
neracionalnim korienjem resursa i pritiscima na elemente ivotne sredine
zemljite, vodu, vazduh i ivi svijet. Nastavak ovakvih trendova znai da e
resursi koji su nam trenutno dostupni biti iscrpljeni ili ozbiljno narueni ve za
generaciju ili dvije ve danas moemo sagledati koliko su pojedini medijumi
narueni u odreenim oblastima, poput vazduha u Pljevljima, nedostatka
prostora u priobalju usljed ubrzane urbanizacije i neplanske gradnje ili
zagaenosti zemljita i voda usled intenzivnim industrijama aluminijuma i
gvoza, koje takoe zavise od metalinih sirovina i rapidno ih eksploatiu. Ovakvi
trendovi ne samo da ugroavaju pravo buduih generacija da ive u barem
podjednakim, ako ne i boljim uslovima, ve se sada ispoljavaju nepovoljno na
zdravlje graana u najizloenijim oblastima. Takav razvoj, koji se postie na raun
zdravlja ljudi i ugroavanja buduih generacija, nikako ne moemo nazivati
odrivim.
Kao odgovor na ove probleme, predlae se usvajanje nekoliko principa koji ve
postepeno postaju dio zakonodavstva, ali jo uvijek nedostaje njihova adekvatna
primjena u praksi. To se prije svega odnosi na princip razdvajanja ekonomskog
rasta od pritisaka na ivotnu sredinu (decoupling) . Ovo je u evropskim
ekonomijama ve u velikoj meri postignuto orijentisanjem na sektor usluga, kao i
unapreivanjem sistema obrazovanja i stvaranjem uslova koji podstiu
inovativnost, istraivanje i razvoj. Kako bi se ovakvo razdvajanje postiglo i u
potpunosti razumjelo da je smanjenje pritisaka na ivotnu sredinu smisleno i sa
ekonomske strane, potrebno je uzeti u obzir sve pritiske na ivotnu sredinu i
njihove efekte, zbog ega se valorizacija uloga ekosistema smatra izuzetno
Strana 25 | 111
vanom. Pod time se podrazumijeva kvantifikovanje benefita koje nam

ekosistemi pruaju poput uma koje nam obezbjeuju vazduh koji udiemo,
vezuju ugljen dioksid i tako dopinose ublaavanju efekata klimatskih promjena,
reguliu vodni sistem, smanjuju procese erozije zemljita. Procjenjeno je da su
vrijednosti usluga ekosistema zatienih podruja u Crnoj Gori u 2010. godini
iznosile oko 68 miliona 13, to ukazuje i kolika je potencijalna teta ukoliko se
neodrivi trendovi nastave i narue ekosisteme i njihovo funkcionisanje.
Konano, dugorono naruavanje ekosistema i neracionalna upotreba prirodnih
resursa, prije svega fosilnih goriva, dovela je do izuzetno izraenog problema
klimatskih promjena. Veza klime i energetike naroito je izraena, pa tako i
Evropska Unija donosi integralne politike koje vezuju ciljeve smanjenja emisija
gasova staklene bate, poveanja udjela OIE i energetske efikasnosti. Slini
ciljevi moraju ve biti dio naih obaveza kroz Energetsku zajednicu, a postajae
sve ambiciozniji sa pribliavanjem i lanstvom u Evropskoj Uniji, gde je cilj za
2050. godinu dekarbonizacija, odnosno smanjenje emisija staklene bate za 8095%. Istovremeno, studije Meuvladinog panela za klimatske promjene,
najrelevantnijeg naunog tijela za ovu temu, ukazuju da e region Mediterana biti
naroito osjetljiv na
klimatske promjene. Potencijalne posljedice ukljuuju
podizanje nivoa mora, sue, poplave, umske poare i sve ee ekstremne
meteoroloke dogaaje, poput jakih oluja. Procjene su da e se ovo nepovoljno
odraziti na kljune ekonomske sektore turizam, energetiku i poljoprivredu, da
moze znatno naruiti uslove ivotne sredine, a u krajnjem, imae i negativne
posljedice po zdravlje ljudi i sasmim tim, sveopte blagostanje drutva. Ponovo,
jasno je da se klimatskim promjenama moramo baviti zbog nas samih, a ne
iskljuivo zbog meunarodnih zakonskih obaveza.
Alati koji omoguuju postizanje ovakve vizije razvoja, ukljuuju, izmeu ostalog,
politike odrive proizvodnje i potronje, koje su usko vezane za energetsku
efikasnost, politike ekodizajna, drutveno odgovorno poslovanje, zelene javne
nabavke kao i digitalizaciju drutva i stvaranje informacionih sistema koji e
olakati informisano donoenje odluka. Sve ovo, ipak, nee biti dovoljno ukoliko
se ne uspostavi sistem odgovornosti, politike i drutvene, duboko vezan za
odreeni set vrijednosti i odrivih navika i ivotnih stilova, o emu e vie rijei
biti u nastavku.
Prioriteti za odrivi razvoj lokalnih zajednica
Predstavljeni konceptualni okvir trebalo bi da slui kao osnov razvoju lokalnih
strategija odrivog razvoja. Ipak, imajui u vidu znatne razlike izmeu regiona i
njima pripadajuih optina u Crnoj Gori, prisutne su znaajne razlike u potrebama
i prioritetima lokalnih zajednica u razliitim regionima. Shodno tome, pregled
prioriteta e biti ustanovljen na osnovu potreba regiona.
4. Metodologija izrade NSOR CG 2015-2020
13 Iste godine, izdaci za finansiranje zatienih podruja u Crnoj Gori iznosili su tek oko 2 miliona
. Izvor: Vrednovanje usluga koje pruaju zatiena podruja u Crnoj Gori, UNDP/ISSP studija, 2010.
Strana 26 | 111
Kao i u sluaju izrade prve NSOR, revizija ovog dokumenta koristi pozitivna
iskustva iz globalnih i evropskih procesa, kao i praksu mediteranske regije.
Prevashodno se zasniva na principima i preporukama datim u zakljucima dva
svjetska samita o odrivom razvoju i njihovim kljunim dokumentima, ukljuujui
i dokument Budunost kakvu elimo, usvojen na UN konferenciji Rio+20. NSOR
CG 2015-2020 je takoe usklaena sa Mediteranskom i Strategijom odrivog
razvoja EU, ali i sa strategijom Evropa 2020 i njenom inicijativom Resursno
efikasna Evropa, i Mapom puta do resursno efikasne Evrope. Nastavljajui na
temeljima koje je utvrdila prethodna NSOR, revizija uzima u obzir i Milenijumsku
deklaraciju Ujedinjenih nacija i Milenijumske razvoje ciljeve, kao polaznu osnovu.
Za definisanje okvira nove NSOR posluila je i analizirana praksa u primjeni
prethodne NSOR, nauene lekcije, ali i nacionalna i lokalna strateka dokumenta,
koja su u meuvremenu doneena, a u skladu su sa globalnim i evropskim
procesima u tim oblastim (npr. strategija energetike, poljoprivrede i ruralnog
razvoja, umarstva, strategija biodiverziteta, plan upravljanja otpadom itd). Od
posebnog znaaja bili su inputi dobijeni kroz UNDP Nacionalni izvjetaj o razvoju
po mjeri ovjeka, koji je ove godine poseveen temi resursno efikasne Crne Gore.
Metodologija izrade NSOR 2015-2020 podrazumijevala je proces analize
postojeeg stanja, gdje se prvo polo od efekata realizacije prethodne NSOR.
Radi ostavrenja to ireg participativnog i interaktivnog procesa, u oktobru 2013.
bilo je prezentovano Polazite za reviziju NSOR CG koje se, u saetoj formi,
osvrnulo na trendove koji ine okvir za izradu revidirane NSOR. Dokument je
prezentovan na sastancima u Podgorici, Nikiu, Ulcinju, Budvi i Bijelom Polju. Na
osnovu dobijenih komentara i analitikog rada konsultantskog tima, pripremljena
je ira osnova nazvana Platformom za izradu NSOR 2015-2020 (u daljem tekstu
Platforma), koja sadri analizu postojeeg stanja i pravce daljeg razvoja.
Paralelno, uz podrku UNDP kancelarije u Crnoj Gori, tim konsultanata pripremio
je nacrt Nacionalnog izvjetaja o razvoju po mjeri ovjeka Mapa puta ka
resursno efikasnoj Crnoj Gori (u daljem tekstu UNDP NHDR). Oba dokumenta
prezentovana su strunoj i zainteresovanoj javnosti. Platforma je prezentovana
iroj javnosti, strunjacima, predstavnicima univerziteta, civilnog drutva i
predstavnicima javnih institucija na sedam radionica (u Budvi, Baru, Herceg
Novom, Pljevljima, Mojkovcu i Danilovgradu) u sva tri regiona Crne Gore, pri
emu je posljednja radionica u nizu organizovana u Podgorici u martu 2014.
godine. Uzimajui u obzir miljenja i sugestije iznesene u okviru participativnog
procesa, struni tim i Ministarstvo odrivog razvoja i turizma pristupili su
izmjenama i dopunama Platforme, razvoju metodolokog pristupa za
komunikaciju rezultata rada strunog tima iroj javnosti koji je zasnovan na
problemsko-uzronoj analizi i SWOT analizi. Istovremeno su identifikovane
dodatne aktivnosti koje nijesu planirane prilikom pokretanje procesa izrade NSOR
CG, a koje su ocijenjene neophodnim nakon sprovedenih konsultacija sa
strunom i zainteresovanom javnou. S tim u vezi, izvreno je redefinisanje
poetno anticipirane dinamike realizacije procesa revizije NSOR CG.
Proces izrade se realizuje u koordinaciji i pod strunim nadzorom Ministarstva
odrivog razvoja i turizma (MORT), odnosno supervizijom Nacionalnog savjeta za
odrivi razvoj i klimatske promjene, a u postupku otvorenog javnog tendera,
Strana 27 | 111
MORT je odabralo kompaniju CEED Consulting iz Podgorice kao referentnu

konsalting podrku procesu revizije NSOR CG.
5. Vizija i smjernice odrivog razvoja Crne Gore

5.1.
Vizija odrivog razvoja Crne Gore
Za razliku od prethodne NSOR koja je imala pet vizija za svaki od kljunih

elemenata razvoja drutva, i to: ekonomsku, socijalnu, ekoloku, etiku i kulturnu
viziju, kroz participativni proces koji je pratio pripremu NSOR 2015-2020, dolo se
do zakljuka da je primjerenije imati jednu sveobuhvatnu viziju koja e se bazirati
na smjernicama za ostvarenje odrivog razvoja.
U tom smislu, vizija odrivog razvoja Crne Gore za period 2015-2020 godine
sadrana je u Platformi za izradu Nacionalne strategije odrivog razvoja 20152020, koja je prezentovana u drugoj fazi participativnog procesa i dalje
usklaivana kroz konsultacije sa glavnim uesnicima u procesu. Prema tome,
vizija odrivog razvoja Crne Gore podrazumijeva Crnu Goru kao dravu
sa visokim nivoom razvoja ljudskog kapitala, visokim kvalitetom ivota
svih svojih graana u svim regionima, efikasnim korienjem
unutranjih potencijala i resursa, uz odriv i ravnomjerniji drutvenoekonomski i teritorijalni razvoj.
Strategija odrivog razvoja ima za cilj da prepozna resurse i potencijale, i da
obezbijedi uslove za njihovu valorizaciju i stvaranje nisko-emisionog drutva,
mjereno ubrzanim rastom i razvojem i kvalitetnijim uslovima za ivot svih
graana, uz postizanje resursne efikasnosti i adekvatne zatite ivotne sredine,
pritom vodei rauna o klimatskim promjenama. Za razliku od prethodne NSOR
kada je integrativnost principa odrivog razvoja obezbijeena prevashodno kroz
integrisanje principa zatite ivotne sredine u oblasti drutvenog i ekonomskog
razvoja i to na nivou odabranih pojedinanih prioritetnih tema odrivog razvoja u
okviru tri stuba odrivosti, NSOR 2015-2020 polazi od prepoznavanja
interdisciplinarnih i meusektorskih prioritetnih tema odrivog razvoja u skladu
sa zahtjevima UN i politikom EU, za koje se utvruju neophodne mjere i akcije.
Usmjeren na cjelokupnu teritoriju Crne Gore, ovakav pristup zahtijeva definisanje
smjernica razvoja na nivou zemlje kao cjeline, ali i specifinih ciljeva na nivou
pojedinanih sektora, sve sa ciljem postizanja efikasnijeg korienja raspoloivih
resursa i potencijala.
5.2.
Smjernice odrivog razvoja Crne Gore
Prethodno definisana vizija odrivog razvoja Crne Gore do 2020. godine, poiva
na smjernicama odrivog razvoja koje proistiu iz okvira definisanih globalnim i
EU procesima. Ove smjernice prezentovane su relevantnim meunarodnim
dokumentima koji definiu globalne akcije ali daju i usmjerenja za nacionalne
Strana 28 | 111
politike od znaaja za odrivi razvoj. Od relevantnih za Crnu Goru, prepoznate su

sljedee:
Doprinos ekonomskom razvoju kroz valorizovanje usluga ekosistema i
integraciju klimatskih promjena u sektorske politike, naroito energetilku;
Mijenjanje neodrivih obrazaca u proizvodnji i potronji, kroz efikasno
korienje resursa i uspostavljanje odrivog sistema upravljanja resursima
(vode, morski resursi, ume, mineralne sirovine, zemljite, vazduh,
biodiverzitet, otpad);
Inkluzivni rast kroz smanjenje socijalnih razlika i ravnomjerni regionalni
razvoj;
Uspostavljanje sistema odgovornosti uz poboljanje upravljanja na
lokalnom, nacionalnom i regionalnom nivou, kroz bolju meusektorsku
saradnju i efikasnu koordinaciju administracije.
6. Prioritetni pravci i sa njima povezani opti ciljevi odrivog

razvoja Crne Gore (NSOR CG 2015-2020)
Analiza razliitih scenarija odrivog razvoja pripremljenih za Rio+20 14 dovodi nas
do zakljuka da postoje brojni, izvodivi naini da se ostvari odrivi razvoj, kao i da
ne postoji saglasnost oko jedinstvene liste akcija i mjera koje treba preduzeti.
Upravo zbog sveobuhvatnosti i kompleksnosti koncepta odrivog razvoja,
napredak u jednoj oblasti moe jednako voditi do sinergetskih efekata, ali i do
potrebe za ustupcima u drugoj. Neki od njih koji se odnose na globalna dobra
moraju biti globalno i razmatrani. Kako nema jedinstvenog rjeenja ili politike za
odrivi razvoj, mjere i politike definisane od dna-ka-vrhu moraju biti posebno
osmiljavane za svako pitanje, svaku zemlju i svaki sektor. U meuvremenu,
ciljevi politiara kada je u pitanju odrivi razvoj postali su izuzetno ambiciozni i
sve tei za ostvarivanje. Ono oko ega postoji saglasnost je da u fokusu, prije
svega, treba da budu obrazovanje, istraivanje i razvoj i ciljevi vezani za
stanovnitvo, jer se time ostvaruju najvei sinergetski efekti za sam razvoj i
zatitu ivotne sredine. Takoe, usmjeravanje na ukupni odrivi razvoj daje
mnogo bolje rezultate, nego ukoliko se posmatra individualni cilj i na njemu se
radi izolovano.
Imajui u vidu prethodno navedeno, specifinosti same zemlje i kljune uzroke
trendova neodrivosti u sprovoenju politike odrivog razvoja Crne Gore, u
skladu sa globalnim i EU trendovima i potrebom da se na to odgovori na
integrisan nain, izdvaja se nekoliko prioritetnih pravaca budueg razvoja u Crnoj
Gori.
Uvoenje zelene ekonomije zasnovane na pristupima odrivog rasta
(prioritet EU 2020 strategije) i horizontalnoj integraciji prioriteta na putu
ka resursno efikasnoj ekonomiji (UNDP NHDR). Ovaj pravac podrazumijeva
odrivo koritenje prirodnih resursa, odnosno pospjeivanje resursne i
energetske efikasnosti, zatitu prirode i u ekonomskim aktivnostima,
14 Za vie detalja vidjeti Prototype Global Sustainable Development Report DESA| UN Economic
and Social Development, dostupan na http://sustainabledevelopment.un.org/index.php?
menu=1621
Strana 29 | 111
kreiranje i promociju odrivih obrazaca proizvodnje i potronje, kao i mjere

mitigacije i adaptacije na klimatske promjene.
Ouvanje i vrednovanje prirodnog kapitala, posebno vodei rauna o

neophodnosti internalizacije trokova ivotne sredine. Obim i kvalitet
prirodnih resursa bilo direktno ili indirektno opredjeljuje ekonomiju svake
zemlje. U osnovi odrivog razvoja je postizanje ekonomskog rasta i razvoja
koji ne doprinose smanjenju vrijednosti, raznovrsnosti i kvaliteta prirodnog
kapitala. U tom smislu, predmet posebne analize je stanje prirodnih
resursa u Crnoj Gori i mogunosti koje pruaju za razvoj, te glavni izazovi u
upravljanju ovim resursima sa stanovita resursne efikasnosti i smanjenja
uticaja na ivotnu sredinu15.
Inkluzivni rast Kroz ovaj pravac teilo bi se eliminisanju nezaposlenosti

i svih vrsta razlika, kao i balansiranom policentrinom razvoju zasnovanom
na kvalitetnoj infrastrukturi koja omoguava pristupanost, ima minimalni
uticaj na ivotnu sredinu i kulturni ambijent, i otporna je na uticaje
klimatskih promjena, incidenata i hazarda. Posebno je vano razumjeti
uzroke demografskih kretanja i njihovu povezanost sa ekonomskim i
drutvenim razvojem, te stanjem ivotne sredine, i u tom kontekstu
analizirati unapreenje zdravlja stanovnitva.
Razvoj zasnovan na znanju postizanje odrivog razvoja podrazumijeva

odreena znanja i vjetine na svim nivoima drutvene organizacije, od
pojedinaca do krovnih institucija, a koje treba da se postignu kroz sistem
obrazovanja, podsticanje istraivanja i inovacija u oblastima nauke i
tehnologije. Upravo ovakve aktivnosti daju najvee sinergetske efekte i za
ostale dimenzije odrivog razvoja ekonomski razvoj i zatitu ivotne
sredine.
Ravnomjerni regionalni razvoj podrazumijeva ubrzani odriv razvoj i

rast svih regiona, zasnovan na konkurentnosti i inovativnosti. Politika
odrivog razvoja Crne Gore mora se odnositi na cjelokupnu njenu teritoriju.
Trenutno, glavnina prirodnih resursa raspoloivih za budui razvoj zemlje
nalazi se u najmanje razvijenom i najslabije naseljenom regionu.
Zadravanje status quo pospjeilo bi dalje migracije i pritisak na prostor i
resurse druga dva regiona. Nasuprot tome, ukoliko se na vrijeme ne
definiu mjere i aktivnosti za odrivo upravljanje ovom teritorijom, postoji
opasnost prenoenja loe prakse u upravljanju prirodnim resursima,
ukljuujui prostor i dalji pritisak na ivotnu sredinu. Ulaganje u
infrastrukturu i ruralni razvoj, doprinijeli bi podizanju kvaliteta ivota
graana na ovim prostorima i svakako odrivosti razvoja ukupne Crne
Gore.
Upravljanje za odrivi razvoj Kroz implementaciju prethodne NSOR,

odreeni sutinski problemi su prepoznati u svim oblastima, a odnosili su
se na slabosti sistema, kao to su nedostatak finansijskih, ljudskih i
15 Veza sa UNDP Nacionalnim izvjetajem o razvoju po mjeri ovjeka Mapa puta ka resursno
efikasnoj Crnoj Gori
Strana 30 | 111
tehnikih kapaciteta, loa implementacija zakona, nedostatak saradnje

izmeu sektora i usklaenosti sektorskih politika, preklapanja i nejasne
definicije insitucionalnih nadlenosti, kao i nedostatak integrisanog
sistema monitoringa i obavjetavanja zasnovanog na savremenim
informaciono-komunikacionim tehnologijama, koji bi omoguavao bolji
protok i razmjenu podataka i znanja, a time i informisano donoenje
odluka. Zbog toga bi jedana od pravaca budueg razvoja trebao za cilj da
ima jaanje itavog sistema za sprovoenje odrivog razvoja, ukljuujui
holistiki nasuprot dosadanjem vie fragmentiranom pristupu.
Polazei od vizije odrivog razvoja, smjernica i prioritetnih pravaca djelovanja,
zasnovanih na identifikovanim uzrocima neodrivosti, definisani su sljedei opti
ciljevi NSOR 2015-2020:
1. Ubrzanje ekonomskog rasta i razvoja, uz postizanje makroekonomske
stabilnosti i ravnomjerniji regionalni i ruralni razvoj;
2. Ostvarenje inkluzivnog rasta uz smanjenje siromatva i unapreenje
zdravlja stanovnitva;
3. Osiguravanje odrivog upravljanja prirodnih resursa uz odrivu proizvodnju
i potronju, sa veim stepenom zastupljenosti zelene ekonomije;
4. Poboljati sistem upravljanja na svim nivoima uz bolju meusektorsku
saradnju i saradnju izmeu nacionalnog i lokalnog nivoa i vee uee
javnosti u donoenju i sprovoenju odluka;
5. Ouvati multikulturalnost crnogorskog drutva i identitete.
7. Prioritetne teme i pitanja odrivog razvoja Crne Gore u periodu

do 2020. godine
U okviru prioritetnih pravaca, prepoznate su prioritetne teme za koje je
procijenjeno da imaju interdisciplinarni i meusektorski karakter za odrivi razvoj
Crne Gore, te da su u skladu sa zahtjevima UN-a i politikom EU.
7.1.
Uvoenje zelene ekonomije
Prema definiciji UNEP-a (2012), zelena ekonomija je ona koja obezbjeuje

ekonomski razvoj, dobrobit drutva i socijalnu jednakost uz smanjenje rizika po
ivotnu sredinu; u praksi, to znai primjenu nisko-karbonskog razvoja, odnosno
stvaranje nisko-emisionog drutva, efikasnu upotrebu resursa i osiguravanje
socijalne inkluzije. Kao zemlja kandidat za punopravno lanstvo u Evropskoj Uniji,
Crna Gora ima obavezu da inkorporira ove razvojne principe u svoje
zakonodavstvo. Ovakva putanja proizilazi i iz dokumenta Budunost koju elimo,
koji je donijet pod okriljem UN-a iji je Crna Gora lan. Ipak, puni legitimitet
ovakvom izboru daje i izbor crnogorskih graana: rezultati konsultacija koje je
sproveo UN sistem u Crnoj Gori o razvojnim ciljevima za period poslije 2015.
godine ukazuju na to da stanovnitvo prepoznaje postulate zelene ekonomije kao
neophodne u daljem razvoju Crne Gore. Izmeu ostalog, akcenat je stavljen na
znaaj ouvanja ivotne sredine, ali i njen potencijal pri ekonomskoj valorizaciji,
koji nije adekvatno iskoriten.
Strana 31 | 111
U nacionalnom kontekstu, to dalje znai promjenu razvojnog modela koji bi u

budunosti vodio ka cirkularnoj ekonomiji i efikasnoj upotrebi resursa ali i daljem
razvoju ekonomije zasnovane na znanju. Takoe, akcenat u narednom periodu
treba staviti na poboljanje ekonominosti proizvodnje, u skladu sa
kategorizacijom crnogorske privrede kao one zasnovane na efikasnosti (WEF,
2013) i principom odvajanja ekonomskog rasta od negativnog uticaja na ivotnu
sredinu (eng. decoupling), koji je takoe jedan od bazinih principa na kojima su
zasnovani koncepti zelenog rasta i zelene ekonomije 16.
U meuvremenu, dok prelazak na ovakav model ne bude mogu, dominantni

razvojni model poivae na principima zelene ekonomije. Bitno je naglasiti da za
primjenu zelene ekonomije i principa odrivog razvoja nema univerzalnog
modela on treba da bude prilagoen specifinim potrebama drave i njenih
graana. Sa tim u vezi, razlikuju se sektori ije su aktivnosti fokusirane na
investiranje u prirodni kapital, i to: poljoprivreda, ribarstvo, vodoprivreda,
umarstvo. Sa druge strane, sektori poput energetike, graevinarstva,
upravljanja otpadom, saobraaja i turizma su oblasti kod kojih su inicijative
zelene ekonomije fokusirane na smanjenje potronje energije i upotrebe resursa.
Dio ostvarenja vizije odrivog razvoja treba da bude vezan i za promjenu fokusa
umjesto dominantnog oslanjanja na strane investicije i pomo meunarodnih
finansijskih institucija treba prenijeti panju na razvoj zelenog i socijalnog
preduzetnitva, uz nastavak strukturnih reformi i infrastrukturnih projekata od
nacionalnog znaaja, naroito onih koji e stvoriti preduslove za ravnomjerniji
regionalni i ruralni razvoj. Ovdje e uloga drave biti od posebnog znaaja, kako
bi se sproveli odgovarajui podsticajni programi. Ovim programima treba dodati i
neophodnost udruivanja i saradnje poev od daljih aktivnosti na razvoju
klastera, preko popularizacije udruivanja u razliite kooperative do irih
inicijativa regionalnog karaktera, koje e, s obzirom na veliinu crnogorskog
trita, biti od izuzetnog znaaja.
Kako je ve napomenuto, konceptualni okvir odrivog razvoja i zelene ekonomije
u studijama UN-a i zakonodavstva EU prepoznaje vie aspekata koji se
meusobno prepliu i uslovljavaju. Za potrebe ove Strategije i specifinih
nacionalnih okolnosti, prioritetne teme e biti obraene kroz sljedee cjeline:
1. Odrivo upravljanje prirodnim resursima, koje se odnosi na aspekt
investiranja u prirodni kapital, tanije poljoprivredu (odnosno proizvodnju
hrane), umarstvo, vodoprivredu i plavu ekonomiju.
2. Efikasno korienje resursa, koje se najvie reflektuje kroz promjene u
energetici, industriji, turizmu i saobraaju, kao i u sektoru graevinarstva i
upravljanja otpadom.
3. Odriva i ista proizvodnja i potronja, u okviru koje ukazujemo na znaaj
drutveno-odgovornog poslovanja, primjenu standarda, kao i uticaje ve
pomenutih sektora.
16 Analizirajui dalje inicijative koje se vode na evropskom nivou, kao kljuna je identifikovana
Mapa puta za efikasnu upotrebu resursa. Ovo je ujedno i okosnica novog ekonomskog modela u
kome koncept zelene ekonomije dalje evoluira od lineranog modela u kruni, dajui osnove
cirkularnoj ekonomiji.
Strana 32 | 111
4. Smanjenje doprinosa klimatskim promjenama i poveanje otpornosti

ekonomije na njihove negativne efekte.
7.1.1.Poljoprivreda/proizvodnja hrane i ruralni razvoj
Pored turizma i energetike, poljoprivreda je prepoznata kao jedna od okosnica
budueg razvoja crnogorske privrede. Sa ueem u BDP koji dostie 8% i oko
49.000 domainstava iji stalni ili dodatni prihodi zavise od poljoprivredne
djelatnosti, i koji ine skoro treinu zaposlenih u Crnoj Gori, poljoprivreda se
namee ne samo kao ekonomska, ve i kao bitna socijalna komponenta budueg
razvoja. Njena multifunkcionalnost, potencijal u povezivanju sa turizmom i znaaj
za razvoj ruralnih podruja, stavljaju je u prvi plan i kada je u pitanju politika
odrivog razvoja. Svrha djelovanja je obezbjeivanje sigurnih koliina i stabilne
ponude hrane dobrog kvaliteta podizanjem konkurentnosti i odrivim
gazdovanjem resursima, uz obezbjeivanje adekvatne infrastrukture (fizike,
poslovne i drutvene) za razvoj ruralnih podruja i ublaavanje i sprjeavanje
daljih migracija iz ovih oblasti u urbane centre. Domaa proizvodnja hrane
doprinijee i makroekonomskoj stabilnosti kroz smanjenje trgovinskog deficita i
jaanje konkurentnosti domae privrede.
Strategija poljoprivrede i ruralnog razvoja 2014-2020 17 prepoznaje sljedee
izazove: neophodnost jaanja konkurentnosti crnogorskog poljoprivrednog
proizvoaa, bezbjednost hrane i standardi kvaliteta, odrivo upravljanje
resursima, poboljanje kvaliteta ivota na selu, i administrativni kapaciteti u
sprovoenju definisane politike i obaveza koje donosi proces pristupanja EU.
prepoznajui prednosti i mane crnogorske poljoprivrede, u ovom stratekom
dokument se jasno navodi da Crna Gora ne moe da se takmii u oblasti
poljoprivredne proizvodnje sa ekonomijom obima, niskim trokovima proizvodnje
standardizovanih proizvoda. Umjesto toga, budui razvoj zasnovan je na
proizvodnji manjeg obima sa fokusom na visoko-kvalitetnim tradicionalnim i
organskim proizvodima sa oznakom geografskog porijekla. U tom smislu,
definisani su ciljevi Strategije i to:
razvoj efikasnog, inovativnog i odrivog agro sektora koji e proizvoditi
zdravu, visoko kvalitetne prehrambene proizvode dajui dodatnu
vrijednost prirodnim resursima i upotrebom tradicionalnih proizvodnih
metoda, koji su u stanju da izdre pritisak konkurencije na domaem i EU
tritu.
Razvoj ekonomski aktivnosti i kreiranje novih radnih mjesta u ruralnim
podrujima sa posebnim fokusom na kvalitet turistike ponude i kratke
lance vrijednosti za proizvodnju visoko kvalitetnih proizvoda i usluga,
potujui kulturno nasljee i uz odrivo korienje prirodnih resursa.
Promocija razvoja sela i drutvenih usluga kako bi se poboljao kvalitet
ivota u ruralnim podrujima i smanjile se migracije ka urbanim centrima.
Kako se dalje navodi, ovi ciljevi bie ostvareni potovanjem sljedeih
horizontalnih principa: podrka za investicije koje promoviu proizvodnju visokokvalitetnih i bezbjednih prehrambenih proizvoda sa dodatom vrijednou na
osnovu korienih prirodnih resursa, tradicije i organske proizvodnje; sprovoenje
17 Nacrt iz jula 2014. godine.
Strana 33 | 111
aktivnosti sa ciljem razvoja funkcionalnih poljoprivrednih trita; podrka

udruivanju poljoprivrednih proizvoaa i konsolidacija poljoprivrednog zemljita;
prenos znanja i edukacija poljoprivrednih proizvoaa kada su u pitanju nove
proizvodne tehnike, i razvoj novih i inoviranje postojeih proizvoda i usluga u
sektoru; te izgradnja institucija i kapaciteta koji e osigurati primjenu ovako
zamiljene politike i mjera i obezbijediti transparentno sprovoenje zakona.
Politika razvoja crnogorske poljoprivrede i ruralnih podruja ve je u velikoj mjeri
usklaena sa principima evropske Zajednike poljoprivredne politike koji u sebi
integriu principe odrivog razvoja, kao i mjere prilagoavanja na klimatske
promjene, u skladu sa kojima se sprovode mjere podrke.
Razvoj turizma neodvojivo je uvezan sa karakteristinom nacionalnom hranom,
pa ga je neophodno podrati proizvodima koji e svojim kvalitetom moi da
odgovore na traene standarde. Kako bi se to omoguilo, neophodno je da proces
sertifikacije poljoprivrednih proizvoda bude jednostavan i transparentan, dok bi
drava u ovoj fazi trebalo da nastavi podrku poljoprivrednim, a naroito
organskim proizvoaima. Potencijalno vei uticaj poljoprivredni proizvoai
mogli bi da ostvare i kroz udruivanja u klastere ili kooperative, to je esta
praksa u razvijenim zemljama. ansa za razvoj poljoprivrede je upravo u
oslanjanju na turizam i tihi izvoz, kroz turistiku ponudu, ime e se smanjiti i
trgovinski deficit. Nacionalna kuhinja i zdrava hrana mogu biti poseban segment
turistike ponude koja e predstavljati snaan zamajac za dalji razvoj
poljoprivredne proizvodnje i proizvodnje hrane u Crnoj Gori.
Zajedno, ovakvo strateko programiranje i sprovoenje politika razvoja
poljoprivrede odrazie se povoljno na itavu nacionalnu ekonomiju i doprinijeti
ostvarivanju cjelokupne vizije odrivog razvoja. Veza sa zatitom ivotne sredine
ogleda se kroz jasnu orijentaciju na organsku proizvodnju koja minimizira
upotrebu pesticida i drugih sredstava koja degradiraju vazduh, vodu i zemljite;
takoe podstie koritenje autohtonih sorti i rasa, a time i ouvanje genofonda
kao i ouvanje razliitih ekosistemskih usluga. Poveanje resursne efikasnosti u
poljoprivredi ostvarie se unapreenjem tehnologije koja se koristi, kao i
podizanjem nivoa znanja poljoprivrednih proizvoaa o nainima ouvanja
plodnosti zemljita i primjene adekvatnih agro-ekolokih mjera, dalji razvoj
organske proizvodnje, diversifikaciju aktivnosti na poljoprivrednim gazdinstvima
(aktuelne su mjere podrke sa ciljem razvoja turistikih usluga i kapaciteta u
ruralnim podrujima) te podizanje nivoa produktivnosti i efikasnosti prehrambene
industrije18. U isto vrijeme, adekvatne mjere bi trebalo da doprinesu procesu
inkluzivnog rasta. Naime, prema naelima poljoprivredne politike EU, mladi
poljoprivrednici mogli bi se podstai na formiranje sopstvenih gazdinstava uz
pomo grantova i drugih formi podrke, pri emu e razliiti tipovi obuka i
edukacije biti od kljunog znaaja.
7.1.2.Odrivi turizam
O znaaju turizma za crnogorsku privredu najbolje govore podaci da su se prihodi
od turizma od 2006. do 2012. godine udvostruili, pa su tako 2013. godine
iznosili oko 700 miliiona , a zemlju je posjetilo 1,4 miliona turista (vie nego
18 UNDP NHDR Na putu ka resursno efikasnoj ekonomiji, februar 2014.
Strana 34 | 111
dvostruko u odnosu na ukupnu crnogorsku populaciju). Prema procjenama

Svjetskog savjeta za putovanja i turizam19 (WTTC), direktan doprinos sektora
putovanja i turizma bruto domaem proizvodu u 2013. godini iznosio je 9,8%
BDP, uz oekivani rast na nivo od 12,6% u 2014. godini, te godinji rast od 8,6%
u periodu od 2014-2024. godine, kada se oekuje da dostigne nivo uea u BDP
od 17,7%. Takoe, oblast je do sada relativno dobro regulisana Master planom
donijetim 2001. godine, koji je slijedilo usvajanje Strategije razvoja turizma do
2020. godine kao i Akcionog plana za pripremu turistikih sezona odnosno
Agende reformi u oblasti turizma iz 2013. godine. Istovremeno, turizam je jedna
od oblasti u kojoj je od poetka definisana vizija razvoja, sa jasnom orijentacijom
ka privlaenju stranih investicija i formiranju baze za visoko-razvijeni turizam.
Projekti koji su sprovedeni proteklih godina, ili se trenutno realizuju, kao to su
Porto Montenegro, Lutica Bay i Kumbor, predstavljaju konkretne rezultate koji su
ostvareni stvaranjem povoljne klime za privlaenje investicija. Investicije imaju i
iri pozitivni efekat na lokalne zajednice u kojima se sprovode, jer osim to
dovode do direktnog zapoljavanja i poboljanja neophodne infrastrukture,
nerijetko direktno pomau lokalnu zajednicu stipendiranjem uenika, edukacijiom
i slino. Zbog toga su najee dobro prihvaeni i predstavljaju model i za druge
regione Crne Gore u kojima bi trebalo stvarati ovakva sinergetska dejstva
turizma.
Ipak, nedovoljna diverzifikacija turistikog proizvoda, izraen sezonski karakter i
dominantna vezanost za obalno podruje, uveavaju pritiske na ivotnu sredinu.
Sem to se u velikoj mjeri zasniva na korienju prirodnih resursa (prostora,
vode, goriva, elektrine energije i hrane), turistika djelatnost doprinosi i
stvaranju znaajnih koliina otpada i zagaenja 20. Atraktivnost obalnog podruja,
usljed nedostatka drugih ekonomskih aktivnosti, doprinijela je ubrzanoj
urbanizaciji i esto nelegalnoj gradnji du obalne linije, to je znaajn pritisak na
postojeu infrastrukturu. Ovome je doprinio i neadekvatno regulisan sektor
planiranja prostora, nedostatak kvantitativnih pokazatelja upotrebe prostora, kao
i samo deklarativno pozivanje na principe zatite ivotne sredine. Dodatno,
uprkos podacima koji govore da se broj turista postepeno poveava iz godine u
godinu, nedostaju sadraji koji e ih motivisati da se due zadre u odreenoj
oblasti. Zbog toga i nova Agenda reformi u oblasti turizma insistira na
diverzifikaciji ponude. Pomenuta Agenda prepoznaje znaaj inicijativa male i
srednje privrede za generisanje prihoda i unapreenje itavog sektora.
U kontekstu zelene ekonomije i principa odrivog razvoja, velika ansa
prepoznaje se kroz dalje razvijanje turizma zasnovanog na prirodi, naroito
pogodnog u manje razvijenim sjevernim i ruralnim oblastima, ali i razvoj
ekoturizma npr. u oblasti Boke Kotorske21. U tom smislu, destinacijsko planiranje i
razvojne strategije koje se pripremaju i realizuju, prvi su koraci u ozelenjavanju
turizma. Ovdje je potrebno da se uz pomo podsticajnih programa i sistema
19 Za vie detalja vidjeti Travel & Tourism Economic Impact 2014 Montenegro, World Travel &
Tourism Council
20 UNDP NHDR Na putu ka resursno efikasnoj ekonomiji, februar 2014

21 Za vise detalja vidjeti: Ecotourism for Local Development in Boka Kotorska (Montenegro),
feasibility study, CAMP Montenegro, jul 2014.
Strana 35 | 111
edukacije, lokalno stanovnitvo motivie na preduzetnike aktivnosti. U ovom

sluaju formiranje kooperativa i klastera moglo bi znaajno da pomogne, kako bi
se prenijela iskustva dobre prakse iz zemlje i regiona 22. Takoe, ovo bi trebalo
uvezati sa proizvodnjom organskih poljoprivrednih proizvoda i drugih
tradicionalnih lokalnih specijaliteta, kako bi se formirala sveobuhvatna turistika
ponuda koja odgovara ovakvom profilu turista.
U daljem razvoju turizma, naroito znaajnu ulogu e imati i zatiena podruja.
Interakcija sektora turizma i sektora zatite prirode odnosno zatienih podruja,
bie dvosmjerna razvoj turizma u ovim oblastima zasnivae se na ouvanju
prirode i pejzaa, kulturnog nasljea i tradicije, dok e zatiena podruja imati
mandat da te vrijednosti uvaju i unapreuju kroz donoenje i sprovoenje
planova upravljanja i mobilizaciju finansijskih resursa iz razliitih izvora.
Turizam treba povezati i sa drugim sektorima, poput saobraaja, poljoprivrede i
vodoprivrede, jer su meuzavisni i samo uz adekvatnu saradnju mogu proizvesti
najpovoljniji efekat po ekonomiju. I u ovom sluaju moraju se uzeti u obzir
klimatske promjene koje se ve sada odraavaju na prihode od turizma, dok
podaci studije Procjene tehnolokih potreba (TNA) ukazuju da se mogu oekivati
smanjenja prihoda u rasponu od 33 do 68 miliona godinje.
Poseban doprinos turizma odrivosti ogleda se u karbon neutralnim uslugama i
resursnu efikasnost, jer kroz smanjenje potronje papira, vode i energije,
trokova pakovanja, ohrabrivanja korisnika za ouvanje ivotne sredine,
korienje alternativnih izvora energije, itd, turizam direktno doprinosi
unapreenju odrivog razvoja23.
Takoe, turizam je oblast u kojoj je mogui ostvariti bre efekte u pravcu
smanjivanja nezaposlenosti, odnosno smanjenja siromatva. Odreeni projekti u
ovoj oblasti, u formi pilot programa, bili bi svojevrsna smjernica i za druge
oblasti. Dalje napore treba koncentrisati i na obrazovanje kadra, unapreenje
brenda Montenegro Wild Beauty ali i regionalnu i meunarodnu saradnju, u cilju
razvoja boljeg proizvoda i marketinga.
Novi NSOR svakako treba da predvidi ograniavanje neodrivog korienja
prostora, posebno najatraktivnijih lokacija ije su prorodne, ambijentalne i
kulturoloke vrijednosti ponegdje ve ozbiljno dovedene u pitanje.
7.1.3.Energetika
Energetika je prepoznata kao jedan od glavnih pokretaa razvoja Crne Gore.
Ipak, da bi se ovaj sektor razvijao u skladu sa naelima odrivosti, efikasne
upotrebe resursa, iste proizvodnje i potronje i bio generator zapoljavanja i
zelene ekonomije, potrebno je nastaviti podrku obnovljivim izvorima energije i
daleko iroj primjeni mjera energetske efikasnosti. Posebno, neophodno je
22 Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja ve sprovodi mjere podrke diversifikacije na
poljoprivrednim gazdinstvima, nuei bespovratnu pomo za prilagoavanje smjetajnih kapaciteta i
stavljanje istih u funkciju razvoja turizma i ostvarivanja dodatnih prihoda u ruralnim podrujima.
23 Neke od ovih praksi ve su integrisane u Pravilnik o vrstama, minimalno-tehnikim uslovima i

kategorizaciji ugostiteljskih objekata (dobijanje poena za primjenu alternativnih izvora energije i sl).
Strana 36 | 111
planirati mjere za smanjenju emisija gasova sa efektom stklene bate 24. U vezi s
tim potrebno je paljivo planiranje daljeg razvoja ovog sektora, to bi nova
Strategija razvoja energetike Crne Gore do 2030. godine trebalo da ponudi.
Prednost je to postojei zakonski i strateki okvir ve predvia podsticaje za
obnovljive izvore energije kroz program feed-in tarifa, a komercijalne banke nude
povoljnije kreditne linije za mjere energetske efikasnosti. Ipak, podaci ukazuju da
postoje druge barijere koje spreavaju iru primjenu ovih mjera na terenu. U
oblasti obnovljivih izvora energije, problem je jo uvijek nedovoljno otvoreno
trite, kao i dugotrajan i komplikovan proces dobijanja dozvola za izgradnju
ovakvih postrojenja. Takoe, postoje indicije da trenutno ponuene nadoknade za
zelenu energiju nijesu dovoljne, a s obzirom da postoji tendencija pada ove
nadoknade, projekti postaju neisplativi dok su jo uvijek u procesu regulisanja
dozvola i rjeavanja drugih pravnih pitanja25.
Pomak je ostvaren u regulisanju proizvodnje sa malih vodotoka, gdje je
realizovan i trei tender za dodjelu koncesija za male hidroelektrane. Uopteno,
hidroenergija i biomasa su predvieni kao glavni obnovljivi izvori u ispunjavanju
obaveze da se dostigne 33% udjela obnovljivih izvora u ukupnoj finalnoj potronji
do 2020. godine, to je dio obaveza koje su preuzete na osnovu Ugovora o
Energetskoj Zajednici. Meutim, da bi se ovaj cilj uspjeno ostvario, moraju se
imati na umu obaveze koje dolaze iz evropskog acqui-ja, a koje propisuju stroga
pravila u oblasti odrivog upravljanja ovim resursima, kao i efekte koje mogu
imati na biodiverzitet vrsta i ekosistema, na koje se drava obavezala i kroz
konvencije UN-a o ouvanju bioloke razovrsnosti. Takoe, svaka od ovih mjera
mora paljivo odmjeriti socijalne posljedice i izvagati da li e one donijeti vie
tete ili koristi kako lokalnom stanovnitvu, tako i u odnosu na ukupnu nacionalnu
ekonomiju. Pri dugoronom planiranju se mora razmotriti i uticaj klimatskih
promjena na ovaj sektor, jer se TNA studijom potencijalne tete u sektoru
energetike samo za hidroelektranu Piva procjenjuju na blizu 7 miliona godinje
ve od 2030. godine.
Obaveze preuzete Ugovorom o Energetskoj zajednici odnose se i na oblast
energetske efikasnosti, gdje je predvieno poboljanje od 9% do 2018. godine. S
obzirom na ogromne gubitke elektroenergetskog sistema koji se trenutno
oslikavaju na raunima za struju, vee ulaganje u ove mjere je apsolutno
neophodno. Osim daljeg usaglaavanja legislative sa Direktivama Evropske Unije
koja je 2012. godine donijela novu Direktivu o energetskoj efikasnosti, potrebno
je posebnu panju posvetiti javnim zgradama koje moraju postati nosioci
promjene i vidljivi primjeri dobre prakse, kao to je sluaj sa novom zgradom UN
u Podgorici. Shodno tome, mora se obezbijediti primjena audita zgrada, izrade
energetskih pasoa i adekvatnog obiljeavanja njihovog energetskog uinka.
Kao to je ve spomenuto, komercijalne banke poele su da nude povoljne
kredite za primjenu ovih mjera u domainstvima ali se uprkos tome, stanovnitvo
24 Izmeu ostalog, na ovu obavezu podsjea i Evropska komisija koje je, u posljednjem Izvjetaju o
napretku, pozvala Crnu Goru da razmotri utvrivanje obaveze za smanjenje emisija u skladu sa
politikama EU.
25 Zbog toga, u trenutku pisanja NSOR 2015-2020, jo uvijek nemamo otvorena dva planirana
vjetroparka, Mouru i Krnovo, dok je udio solarne energije praktino nepostojei, uprkos ogromnim
potencijalima, naroito u junom regionu.
Strana 37 | 111
jo uvijek teko odluuje da iste i uzme, jer se period otplate i povraaja

sredstava percipira kao predug. Pomak je napravljen kampanjama koje su
sprovedene uz pomo meunarodnih razvojnih agencija, ali se edukacija mora
nastaviti i kroz direktnije oblike formalnog i neformalnog obrazovanja. Ova
djelatnost takoe nosi izuzetan neiskorien potencijal u obimu mogunosti za
pokretanje biznisa, ali je ograniavajui faktor neadekvatno obuena radna
snaga.
Tokom proteklih godina zapoeto je vie infrastrukturnih projekata koji imaju
potencijal da Crnu Goru pretvore u regionalno energetsko jezgro (podmorski kabl
sa Italijom, Trans-jadranski gasovod), preko kog e se obavljati trgovina
elektrinom energijom izmeu drava zapadnog Balkana i Evropske Unije. Ipak,
da bi se ispunile obaveze koje proizilaze iz lanstva u Energetskoj Zajednici, kao i
pregovora sa EU, potrebno je zavriti liberalizaciju elektroenergetskog trita do
2015. godine kao i odvajanje distribucije iz Elektroprivrede Crne Gore. Presudan
uticaj na dalji razvoj sektora imae pitanje KAP-a, koje je ve znaajno naruilo
unutranju energetsku sigurnost i nepovoljno se odraava na itavu ekonomiju.
Takoe, do sada predviene aktivnosti u oblasti energetike, oslanjaju se na
izgradnju drugog bloka termoelektrane Pljevlja i potencijalno razvoja TE Maoe,
zajedno sa prateim rudnicima. Iako je jasan znaaj ovog projekta za lokalno
stanovnitvo i pokretanje razvoja sjevernih optina, ovaj projekat se mora
sprovesti sa velikim oprezom i u skladu sa standardima i direktivama Evropske
Unije koje se odnose na industrijske emisije, proizvodna postrojenja velikog
kapaciteta kao i obavezu primjene najboljih dostupnih tehnologija, jer se na taj
nain mogu smanjiti ili eliminisati negativni uticaji na ivotnu sredinu. Iako Crna
Gora trenutno nema obaveze da ispuni sve standarde propisane ovim
direktivama (koje se pritom stalno auriraju i postaju sve stroije) moe imati
izuzetno problematian i skup kamen spoticanja kroz nekoliko godina, kada se
nae na pragu ulaska u EU. Osim to e u tom trenutku biti neophodno
prilagoavanje postojeih postrojenja standardima EU, svako neslaganje sa EU
zakonodavstvom bie podlono penalima, to e rezultirati visokim trokovima i
pritiskom na dravni budet. Pravovremenim djelovanjem, ovakve posljedice se
jo uvijek mogue izbjei.
Ovo istie znaaj neophodnosti praenja razvoja i pravovremeno prilagoavanje
klimatsko-energetskim politikama Evropske Unije, ne samo Energetske
Zajednice, jer e se svaka greka napravljena u ovoj fazi, skupo naplaivati u
narednoj deceniji. Pri sprovoenju energetski intenzivnih projekata kao to je
novo postrojenje na ugalj, neophodna je izrada transparentnih i rigoroznih
procjena uticaja na ivotnu sredinu, kao i kvantifikacija zdravstvenih posljedica
koje ovakva postrojenja mogu imati po okolno stanovnitvo.
Konano, razvoj energetike trebalo bi da predstavlja okida pokretanja
djelatnosti u drugim sektorima. Ovo se prije svega odnosi na nauku i istraivanje,
koja bi mogla da ponudi inovativna rjeenja za razvoj. Takoe, ovo je jedna od
oblasti u kojoj e ublaavanje ali i prilagoavanje na klimatske promjene
zahtijevati tjenju saradnju javnog i privatnog sektora, uz uee civilnog drutva
i obrazovnih institucija. Mogunosti za pokretanje malih i srednjih preduzea i
stvaranje poslova imaju potencijal izuzetnog obima, o emu e vie rijei biti u
dijelu o inkluzivnom rastu ove Strategije.
Strana 38 | 111
7.1.4.Industrija
Industrija26 je sektor crnogorske privrede koji bi do 2020. godine trebalo da
pretrpi najvee promjene27. Trenutna situacija je izuzetno nepovoljna, jer je
najvei udio industrijske proizvodnje ostvarivan u Kombinatu Aluminijuma
Podgorica, koji je opstajao zahvaljujui izuzetnom obimu subvenicija i drugih
oblika dravne pomoi, a uprkos zastarjeloj tehnologiji, izuzetnoj neefikasnosti i
energetskoj intenzivnosti. Imajui u vidu da je nekadanja potronja energije u
KAP-u iznosila oko 40% ukupne potronje u dravi, uz znaajan udio u emisijama
gasova staklene bate, konano razrjeenje pitanja KAP-a imae odreujuu
ulogu za sektor industrije.
Pored KAP-a, crnogorska industrija oslanja se na vaenje ruda i kamena kao i
preraivaku industriju, i to u velikoj mjeri, prehrambenu i drvnu. U ovim
oblastima ima potencijala za podsticanje preduzetnikih ideja koje e voditi do
formiranja novih malih i srednjih preduzea, baziranih na principima zelene
ekonomije i u skladu sa drutveno odgovornim, odrivim principima poslovanja.
Uz podsticaje za korporativnu odgovornost i opti doprinos drutvu, potrebno je
razviti svijest o obrascima proizvodnje i potronje u industrijskim procesima i
graevinarstvu, jer je trenutna situacija neodriva na dugi rok. Osim to se
iscrpljuju prirodni resursi koji se koriste kao sirovine, nedostaje sistemsko
razmiljanje gde e se u obzir uzimati cio ivotni ciklus proizvoda, kao i njegova
reciklaa i ponovna upotreba u drugim proizvodnim procesima.
Kako se navodi u UNDP NHDR, za poboljanje u sektoru industrije u smislu
primjene principa odrivog razvoja i poveanja resursne efikasnosti, neophodno
je:
modernizovati postojeu i razviti novu industriju koja e biti zasnovana na
novom znanju i inovacijama, na osnovu korienja domaih inputa i uz
potovanje standarda zatite ivotne sredine;
osavremenjavanje proizvodnje, poveanje stepena finalizacije proizvodnje,
uvoenje novih tehnologija i sistema kvaliteta,
ponuditi stimulativne mjere za investiranje u istije tehnologije i poveanje
energetske efikasnosti,
dalji razvoj preraivake industrije zasnivati na preduzetnitvu, razvoju
malih i srednih preduzea, klastera, biznis zona i inkubatora, kao
neophodne poslovne infrastrukture u sklopu netradicionalnih mjera
podrke sektoru MSP.
7.1.5.Odriva gradnja
26 Odnosi se na: vaenje rude i kamena, proizvodnju elektrine energije, gasa i vode, te
preraivaku industriju.
27 Nakon usvajanja Strategije razvoja preraivakog sektora u januaru 2014. godine koja je
ukazala na dva kljuna problema sektora, a to su niska produktivnost i slaba konkurentnost, u
sklopu pregovarakog procesa, u planu je izrada Industrijske politike za Crnu Goru, uz podrku
Evropske komisije i OECD-a.
Strana 39 | 111
Odriva gradnja odnosi se na: graevinarstvo koje se, pored ostalog, zasniva na
energetski efikasnoj gradnji i primjeni ostalih instrumenata zelene gradnje,
odrivu politiku stanovanja, pametni urbani razvoj, ouvanje tradicionalne
fizionomije naselja u obalnom podruju, naroito zaleu, te ire u podrujima
vrijedne prirode i ruralnim prostorima.
U prethodnom periodu, graevinarstvo je raslo sa najveom stopom u odnosu na
ostale sektore, prije svega zbog atraktivnosti obalnog podruja, realizovanih
investicija, ali i migracija u Podgoricu kao administrativni centar drave. Postojei
strateki dokumenti prepoznaju ciljeve u oblasti graevinarstva i stanovanja koji
su usklaeni sa principima odrivog razvoja, a obuhvataju: unapreenje
prostornog planiranja, poboljanje kvaliteta graevinskih radova i korienje
odrivih graevinskih proizvoda, upotrebu mjera energetske efikasnosti i veeg
korienja energije iz obnovljivih izvora u stambenim zgradama 28. Takoe,
identifikovan je znaajan potencijal za utede energije u ovom sektoru
primjenom mjera toplotne izolacije stambenog fonda (UNDP NHDR).
Kao posebno pitanje treba razmotriti i odrivost trenutnog naina korienja
prostora, naroito u optinama junog regiona, gdje se pritisci od graevinskih
aktivnosti sve vie poveavaju i daleko su od prosjenih u slinim evropskim
zemljama. Pored ubrzane urbanizacije, dodatni problem predstavlja neadekvatno
planiranje infrastrukture i naselja koja su sve vie ratrkana i sem to vre
pritisak na prostor, poveavaju trokove gradnje i odravanja do mjere
neodrivosti to e se kasnije odraziti na njihovu funkcionalnost, u velikoj mjeri
doprinijeli su gubitku vrijednosg poljoprivrednog zemljita (prenamjenom u
graevinsko).
Od znaaja je ponovo istai neophodnost primjene mjera energetske efikasnosti,
koje moraju postati standard za novogradnju, kao i upotreba obnovljivih izvora
energije gdje god je to prikladno (solarni paneli na krovovima zgrada i sl).
Odriva proizvodnja i potronja ukljuuje i primjenu koncepta eko-dizajna, koji
podrazumijeva primjenu principa efikasnosti u samom dizajnu procesa i
proizvoda, ali i upotrebu prirodnih materijala. Ovo bi u nacionalnom kontekstu
bilo izuzetno korisno i moglo bi da ima viestruku primjenu, jer bi se od npr. drvo
koje je iroko rasprostranjeno, uz postojeu drvno preraivaku industriju, moglo
upotrebljavati za izgradnju turistikih koliba/ekoloda, to je osnov daljeg razvoja
ekoturizma u Crnoj Gori. Takoe, ovakve graevine mogu postati objekti javne
namjene (poput vrtia, obrazovno-naunih centara i dr.).
7.1.6.Upravljanje otpadom
U oblasti ivotne sredine i klimatskih promjena (poglavlje 27), Evropska komisija
identifikovala je upravljanje otpadom kao jedan od najizazovnijih problema u
Crnoj Gori. Analiza stanja pokazuje da je recikliranje i ponovna upotreba otpada
na veoma niskom nivou, a da se oko 60% komunalnog otpada odlae na divljim
ili neregulisanim deponijama29. Reciklaa nekorienih vozila, elektrinih i
elektronskih ureaja se tek uspostavlja. O potrebama za dodatnim investicijama
28 Izvor: Pravci razvoja Crne Gore 2013-2016, Vlada Crne Gore
29 Slino stanje je i kod drugih vrsta otpada graevinskog, industrijskog i sl. Izvor: UNDP NHDR.
Strana 40 | 111
u razdvajanje otpada i reciklau govori i Izvjetaj o napretku Evropske komisije,

koja je definisala i ambiciozne ciljeve za reciklau, a Crna Gora ih prihvatila 30, koji
u ovom trenutku djeluju teko ostvarivi, bez znaajnih promjena. Sveobuhvatno
rjeenje problema dato je u Nacionalnom planu upravljanja otpadom do 2020.
godine. Adekvatno sakupljanje, razdvajanje otpada i reciklaa direktan su
doprinos odrivom razvoju Crne Gore. Sa druge strane, odlaganje ili sporije
rjeavanje ovog problema doprinosi neodrivim trendovima koji su bili prisutni i
do sada, a koji ne samo da uskrauju privredu za korienje znaajnih resursa,
nego i ugroavaju i doprinose pogoranju zdravlja stanovnika (usljed izostanka
adekvatnih sanitarnih deponija).
U skladu s globalnim procesima i EU politikama, adekvatno upravljanje otpadom
treba da stvori osnov za razvoj tzv. cirkularne ekonomije, koja se bazira na
promijenjenoj percepciji problema pa tako otpad poinje da se posmatra kao,
raspoloivo, neiskoriteno dobro. U ovom pristupu, umjesto bacanja poslije
upotrebe, otpadni materijal se ponovo koristi ili reciklira kao sekundarna sirovina
za proizvodnju novih proizvoda (kao organski ili neorganski sekundarni resurs).
Po ovom modelu, rezidualni otpad koji se ne moe reciklirati, koristi se za
proizvodnju energije (Popovi, 2013).
Grafik 2 prikazuje sloene veze u modelu cirkularne ekonomije, gdje je jedno od
centralnih mjesta posveeno samom dizajnu proizvoda. U crnogorskom kontekstu
to znai da treba obratiti panju na dizajn i karakteristike materijala uvoznih
proizvoda, kako bi se osiguralo da se uvoze oni koji su najpogodniji za dalji
proces razlaganja i/ili reciklae. Takoe, sa daljim usaglaavanjem sa EU
zakonodavstvom, stvorie se potreba za primjenom principa ekodizajna, koji je
ponovo u vezi sa preduslovima cirkularne ekonomije i principima odrivog
razvoja, na koji se treba ve sada oslanjati. To se odnosi na primjenu
ozelenjavanja javnih nabavki (vidjeti dio o Odrivoj proizvodnji i potronji).
Imajui u vidu specifine nacionalne uslove u Crnoj Gori, primjena ovakvog
modela razvoja imala bi multiplikativni efekat i omoguila rjeavanje vie
problema istovremeno. Time bi se, na primjer, doprinijelo rjeenju problema
deponovanja otpada koje trenutno predstavlja jedno od kljunih pitanja u
kontekstu nacionalnih okolnosti, ali i harmonizacije sa EU standardima.
Sa druge strane, treba imati u vidu infrastrukturu potrebnu za prelazak na
ovakav ekonomski model, njegove prepreke i nedostatke, ali i vremenski domet
ovog dokumenta, iji se mandat zavrava 2020. godine. Zbog toga treba paljivo
razmotriti realne ciljeve koje je mogue postii u tom periodu, a koji se prije
svega odnose na formiranje osnovne infrastrukture za separaciju i obradu
razliitih tipova otpada. Od izuzetne vanosti jeste i pitanje promjene obrasca
ponaanja stanovnitva. Da bi se ovo postiglo, kljunu ulogu e imati
obrazovanje, kako bi se kod djece od najranijeg doba formirala svijest o znaaju
ivotne sredine i usvojio set vrijednosti koji je u skladu sa principima odrivog
razvoja. Izmeu ostalog, to znai i stvaranje navika da se otpad razdvaja i
predaje na reciklau, ime se postavljaju temelji budue tranzicije ka cirkularnoj
ekonomiji.
30 Zakonom o upravljanju otpadom (Sl. list CG 64/11) i prateim podzakonskim aktima.
Strana 41 | 111
Uspostavljanje integralnog sistema upravljanja otpadom predstavlja osnovu

novih razvojnih koncepata. Ipak, bitno je napomenuti da se ovome ne tei samo
radi ispunjavanja EU i UN agendi, ve da je transformacija od sutinskog znaaja
za Crnu Goru i njen dalji obrazac rasta i razvoja.
Stanje u ovoj oblasti trenutno je na nezadovoljavajuem nivou, usljed nedostatka
organizovanog pristupa problemu koji je doveo do stvaranja velikog broja divljih
deponija irom zemlje i lou situaciju u institucionalno ureenom dijelu
zbrinjavanja otpada, kome nedostaje adekvatan tretman.
Pretvaranje otpada u energiju trenutno se ne primjenjuje. Napredak je primijeen
kroz implementaciju projekta Priprema i implementacija dravnih i lokalnih
planova upravljanja otpadom, u okviru koga je razvijena nova Nacionalna
Strategija upravljanja otpadom, kao i procjena i prognoza koliina i sastava
sakupljenog otpada. Dalja implementacija ovog projekta trebalo bi da dovede do
ispunjavanja vizije ove Strategije, rezultirajui uspostavljanjem integralnog
sistema upravljanja otpadom na dravnom nivou, ali i prijeko potrebnog
osnaivanja lokalnih samouprava da razviju i sprovedu sopstvene planove.
Ukoliko se ovi ciljevi ostvare, Crna Gora e u narednoj deceniji dobiti snanu
osnovu za dalje planiranje i transformaciju ekonomije, shodno principima
cirkularne ekonomije.
Takoe, kako su graani Crne Gore potvrdili u nacionalnom konsultativnom
procesu, zajednika razvojna vizija jeste Crna Gora koja ima ouvanu ivotnu
sredinu, prirodne ljepote i potencijale koji e pokrenuti razvitak svih ostalih
privrednih grana. To nee biti ostvarivo ukoliko se nastavi sa stvaranjem brojnih
divljih deponijija koje ugroavaju vazduh, zemljite i vodu, ali i zdravlje ljudi koji
ive u njihovoj blizini. tavie, ciljevi zelene i cirkularne ekonomije vode
posmatranju otpada kao sirovine, to znai korjenitu promjenu naina naeg
razmiljanja i percipiranja problema otpada. U isto vrijeme, takvo prihvatanje
nosi sa sobom i preuzimanje odgovornosti za sopstveno djelovanje, i to na nivou
pojedinca. A ono, dalje poiva na obrazovanju i usvajanju odreenih navika od
djetinjstva, kao to je u ovom konkretnom sluaju, razvrstavanje otpada na
izvoru.
Zbog toga treba dalje raditi na uvoenju ove oblasti u nastavne programe, ali i
sprovoditi neformalnu edukaciju kao jedan od oblika prekvalifikacija ili
dokvalifikacija postojee radne snage, naroito pripadnika RAE populacije i drugih
socijalno ugroenih kategorija stanovnitva koji su ve prihvatili obavljanje ovih
poslova, a ije se zapoljavanje i integracija u drutvo moe pomoi kroz razliite
poslove u ovoj djelatnosti.
Strana 42 | 111
Grafik 2: Industrija otpada u centru procesa cirkularne ekonomije31
Konano, u prelaznom periodu, dok se ne ostvari puna generacijska promjena

naina razmiljanja, bie neophodno rigoroznije primjenjivati kaznene politike i
mjere za nepotovanje propisanih mjera kao i zagaenje ivotne sredine
odlaganjem otpada na divlje deponije.
7.1.7.Odrivo gazdovanje umama
umski ekosistemi, kao jedan elemenat biodiverziteta, predstavljaju naroito
znaajan resurs Crne Gore, koji iziskuje posebnu panju. Po zastupljenosti ovog
ekosistema, Crna Gora se istie u odnosu na druge drave u Evropi, jer ume
pokrivaju 59,9% teritorije Crne Gore, a umska zemljita 9,8% (Nacionalna
inventura uma 2013). Prosjena drvna zaliha po hektaru je oko 160 kubnih
metara, ali treba imati u vidu izraenu neravnomjernost prosjene drvne
zapremine izmeu kontinentalnog i primorskog dijela Crne Gore.
31 Izvor: Going for Growth: A Practical Route to a Circular Economy, str.3 prevod iz Mapa puta ka
odrivoj upotrebi resursa, UNDP
Strana 43 | 111
ume u Crnoj Gori obezbjeuju niz ekosistemskih usluga koje znaajno doprinose
kako lokalnim zajednicama, tako i itavoj dravi pa i ire. Direktne ekosistemske
usluge ogledaju se u obezbjeivanju energije i grae, i kao takve predstavljaju
osnov za sektor umarstva. Osim obezbjeivanja osnovne sirovine za drvnopreraivaku industriju i korienje biomase za dobijanje energetskih usluga,
ume pruaju i druge ekosistemske usluge, koje se ogledaju kroz zatitu terena
od vjetrova i erozije, regulaciju tokova kruenja vode u prirodi, a time i
dostupnost i kvalitet voda koje koristi ovjek, kao i skladitenju ugljenika. ume
podravaju i razvoj drugih djelatnosti od kojih lokalno stanovnitvo zarauje za
ivot, a odnose se na sakupljanje umskih plodova, ljekovitog bilja, kao i na lov
divljai i drugih ivotinja. Osim pokrivenosti, ostali parametri bitni za umarski
sektor (drvna zaliha, godinji prirast, pristupanost uma za iskoritavanje) su
takoe visoki i za ovaj sektor povoljni, pa ga to svrstava u jednu od bitnih
ekonomskih grana u Crnoj Gori. umski resursi, odnosno eksploatisana drvna
masa, se u Crnoj Gori prvenstveno koristi kao energent (ogrijevno drvo) i u
industrijske i tehnike svrhe (kao graa u obliku preraene oblovine, a u manjoj
mjeri za proizvodnju namjetaja, ploastih materijala, i objekata od drveta).
U periodu od usvajanja prve NSOR do danas, pokrenuto je vie inicijativa koje
doprinose odrivom gazdovanju umama: poboljana je informaciona osnova
(sprovoenjem Nacionalne inventure uma i uspostavljanjem umarskog
informacionog sistema), uvedeni su poboljani instrumenti i procedure planiranja
i gazdovanja umama, usvojena je Nacionalna umarska strategija za period
2014-2023, a paralelno, usvajanjem Strategije razvoja preraivake industrije,
obuhvaena je i drvna industrija. Ipak, sve navedeno nije i dovoljno, zato se mora
nastaviti sa aktivnostima na realizaciji politika odrivog gazdovanja umama,
ukljuujui razvoj nauke i istraivakog rada u umarstvu, posebno vezano za
klimatske promjene i prilagoavanje uma, korienje biomase kao izvora
obnovljive energije, poboljanje zdravstvenog stanja uma i adekvatno
vrednovanje usluga umskog ekosistema.
Meutim, i pored povoljne strukture umskih ekosistema i znaaja sektora
umarstva u ukupnoj ekonomiji Crne Gore, evidentni su odreeni problemi koji u
buduem periodu treba da budu adekvatno adresirani.
Jedan od glavnih problema ovog resursa predstavljaju bespravne
aktivnosti u umarstvu, kroz koje se znaajne koliine drveta sijeku na
neodriv nain, to ima posljedice kako sa ekonomskog (zbog podsticanja
sive ekonomije i izvoza oblovine) tako i sa ekolokog stanovita (zbog
negativnog uticaja na stanje umskih ekosistema, ime se dodatno
proputa mogunost poboljanja kvaliteta i produktivnosti sastojina). S
ovim u vezi je i nedostatak lanca odgovornosti i kontrole prometa drvnih
sortimenata, ime je ostavljen prostor za bespravnu sjeu.
Za odrivo upravljanje i gazdovanje umama, a to podrazumijeva
odravanje njihovih ekonomskih, socijalnih i ekolokih funkcija, i dalje
nedostaju adekvatne informacije (o umskim stanitima, bitnim i
ugroenim vrstama, ekosistemskim uslugama i njihovom ekonomskom
znaaju), zatim kompetentan kadar obuen u skladu sa savremenim
metodama upravljanja i gazdovanja umama, kao i savremen sistem
monitoringa i upravljanja ovim resursom.
Strana 44 | 111
Vlasnika struktura umskih zemljita ima velikog uticaja na njihov

kvalitet, jer se u privatnim umama, zbog nekompetentnog korienja od
strane vlasnika, njima ne upravlja na adekvatan nain, i njihov kvalitet se
ne unapreuje.
Problemi sa infrastrukturom, prvenstveno umskim putevima su takoe
prisutni, jer se oni ne grade u skladu sa normativima koji doprinose
adekvatnijoj zatiti. Jedan od problema koji je specifian za ovaj sektor su
umski poari, koji su posljednjih godina intenzivniji, kao i poveana
tendencija suenja pojedinih vrsta drvea uzrokovana pojedinim biljnim
tetoinama i bolestima.
Upravljanje i gazdovanje umama u Crnoj Gori treba da bude unaprijeeno, u

smislu da se njima gazduje u cilju ispunjavanje ekolokih, proizvodnih i socijalnih
funkcija. Da bi se to u stvarnosti obezbijedilo neophodno je da se stvore
preduslovi kao to su poboljanje informativne baze o umskim stanitima,
integracija zahtjeva EU Natura 2000 u planove razvoja uma i programe
gazdovanja umama, uvoenje lanca odgovornosti i kontrole prometa drvnih
sortimenata, unapreenje sistema spreavanja poara, i jaanje administrativnih
kapaciteta unutar sektora.
Pitanje umarstva naroito je delikatno, jer obuhvata viestruke oblasti
upravljanja, to dalje zahtijeva tijesnu meusektorsku saradnju i koordinaciju.
ak i na globalnom i evropskom nivou ovo se oslikava kroz niz problema, pa tako
nedostaje pravno obavezujua legislativa i mehanizmi koji bi omoguili odrivo
upravljanje umama. Na nivou EU, tek nedavno je usvojena prva Strategija
umarstva na koju bi i dalji razvoj umarstva u Crnoj Gori trebalo da se oslanja.
Nacionalna umarska politika usvojena je 2008. godine i postavila je dobre
deklarativne osnove, ali kao i u mnogim segmentima, problem je implementacija.
Nacionalna umarska strategija za period 2014-2023 u potpunosti integrie
principe odrivog razvoja i u prvi plan stavlja ume koje svojim kvalitetom,
funkcijama i proizvodima predstavljaju prepoznatljiv simbol ekoloke drave 32.
Predloeni opti ciljevi i mjere povezuju razliite aspekte ovog prirodnog
potencijala, ukljuujui doprinos razvoju praksi zelene ekonomije, odrivom
ekonomskom razvoju i ekosistemskim uslugama koje ume obezbjeuju.
Glavni problemi koji su i dalje prisutni ogledaju se kroz nelegalnu sjeu uma,
gde je neophodno osnaiti nadlene institucije da reaguju i preduzmu adekvatne
mjere spreavanja ovakvih aktivnosti. Ovo je usko vezano i sa rjeavanjem
drugih goruih pitanja od nacionalnog znaaja poput korupcije i vladavine
prava. Takoe, u saglasnosti sa stratekim opredjeljenjima EU, treba predvidjeti i
izradu Planova upravljanja umama, koji bi trebalo detaljnije da razrade mjere
kojima e se regulisati ova oblast, uz prenos vie ingerencija na lokalne
samouprave.
Drugi problem odnosi se na dostupnost informacija o umskom fondu koji bi dalje
trebalo da obezbijedi osnovu za odrivo upravljanje. Iako je napravljen pomak u
procjeni obima umskog fonda, treba dalje raditi na razvijanju metodologije
32 Vizija umarske politike do 2023.
Strana 45 | 111
ekonomske valorizacije ekosistemskih usluga uma 33. Takoe, neophodno je

poboljati mehanizam dodjele koncesija (uz obavezno uvoenje izrade procjene
uticaja na ivotnu sredinu) i pratiti potovanje potpisanih koncesionih ugovora uz
sankcije raskidanja, to trenutno nije sluaj, ili se vri selektivno.
Percepcija stanovnitva o ovakvom doprinosu uma jo uvijek je na veoma
niskom nivou, i tu se Crna Gora ne izdvaja od drugih evropskih drava. Zbog toga
nova strateka dokumenta i politike moraju predvidjeti programe adekvatnog
komuniciranja kljunih poruka iroj populaciji, veoj zastupljenosti u obrazovnim
programima i slino. Takoe, podaci ukazuju da se umarstvo sve vie razvija i
doprinosi nacionalnoj ekonomiji, ali su ovi efekti jo uvijek ogranieni i daleko od
ispunjenja svog punog potencijala. Prerada drveta i proizvodnja finalnih
proizvoda se zasnivaju na zastarjelim konceptima i niskom stepenu obrade
finalnog proizvoda, koji ine da ova djelatnost stagnira. Struktura i kapacitet
preduzea koja se bave preradom drveta je takva da nijedno trenutno nema
znaajniju ulogu u regionalnim tokovima trgovine drvetom i proizvodima od
drveta34. Zbog toga je uz komunikaciju i edukaciju, neophodna podrka ka veoj
orijentaciji zapoljavanja u oblasti umarstva, gde bi ponovo od znaaja bili
podsticajni grantovi, sa fokusom na mladu populaciju, nove preduzetnike i nove
koncepte razvoja.
Ovakav razvoj umarstva bi oekivano trebalo da se odrazi i na ouvanje svih
nivoa umskog biodiverziteta, uz doprinos drugim ciljevima ove Strategije, kao
to su smanjenje siromatva, ravnomjeran regionalni razvoj (naroito otvara
brojne mogunosti za razvoj sjevera) ali i oivljavanje ruralnih oblasti.
ume Crne Gore su resurs koji moe biti ozbiljno ugroen manifestacijama
klimatskih promjena u predstojeim godinama. Ukoliko se ostvare prognozirane
poviene temperature i sve ee nepogode ukljuujui umske poare,
cjelokupan proces planiranja zelene ekonomije zasnovane na umarstvu moe
biti ozbiljno ugroen. I u ovoj oblasti potrebno je detaljnije razraditi klimatske
modele, pratiti razvoj i raditi na pravovemenom prilagoavanju sektora,
ugledajui se na najbolje prakse drugih mediteranskih zemalja.
7.1.8.Odrivo upravljanje i valorizacija vodnih resursa
Osim za omoguavanje osnovnog, biolokog opstanka ovjeka, voda je resurs koji
se koristi u razliitim privrednim aktivnostima. Crna Gora raspolae sa velikim
koliinama podzemnih i povrinskih voda, to se esto istie kao njena znaajna
komparativna prednost u mediteranskom kontekstu. Vodeni resursi ne odnose se
samo na tekue i stajae kopnene vode, ve i na podzemne vode kao i na sva
vlana stanita. Meutim, iako je u pitanju vrijedan i ogranien resurs, u Crnoj
Gori postoji niz problema vezanih za njegovo koritenje, ukljuujui sljedee:
33 U Crnoj Gori je 2010. godine uraena prva analiza ekosistemskog doprinosa (UNDP/ISSP), ali se
na tome ne treba zaustaviti.
34 Usvajanjem Plana restrukturiranja kompanije Vektra Jaki u Pljevljima, pokretanjem proizvodnje

i zapoljavanjem radnika, stvaraju se uslovi da ovo preduzea postane okosnica budueg
drvopreraivakog klastera Crne Gore.
Strana 46 | 111
Isputanje otpadnih voda iz razliitih izvora predstavlja jedan od najveih

problema ovog resursa u Crnoj Gori. To se odnosi na isputanje iz
industrijskih postrojenja, koja zbog zastarjele tehnike opremljenosti
nemaju adekvatne sisteme za tretman otpadnih voda.
Zatim na isputanje komunalnih otpadnih voda, naroito iz urbanih
sredina, pri emu ak ni velike optine nemaju kolektore i sisteme za
tretman koji pokrivaju itavu urbanu mreu, ali i u veini prigradskih i
ruralnih naselja, gdje se komunalne vode isputaju direktno u okolinu.
Takoe, poljoprivredne aktivnosti u rjenim slivovima, naroito u
centralnom i junom dijelu, gdje je poljoprivredna proizvodnja
najintenzivnija,
predstavljaju
difuzni
izvor
zagaenja
organskim
materijama koje dospijevaju u vodotokove.
Prekomjerno i neracionalno koritenje opta svijest javnosti o koritenju
vodenih resursa je niska, pa se Crna Gora suoava sa situacijom gdje nivo
potronje prevazilazi dostupne resurse, naroito u ljetnjim mjesecima ili
pojedinim lokalitetima, kao i sa time da korisnici ne plaaju potronju vode
u domainstvima. Ovaj problem je dodatno pojaan zbog loeg tehnikog
stanja mree za vodosnabdijevanje, zbog ega su gubici veliki (od 30 do
80%), to itav sistem ini neracionalnim.
Degradacija rjenih tokova i slivnih podruja zbog eksploatacije mineralnih
resursa u koritima rijeka ali i ekosistema u slivnim podrujima, ime se
naruava prirodna dinamika hidrolokih procesa. Problem je naroito
prisutan u donjim djelovima rjenih tokova, gdje su ove aktivnosti potpuno
izmijenile hidroloki i ekoloki reim.
Zbog svog viestrukog znaaja i naina koritenja, vodeni resursi potpadaju pod
nadlenost vie razliitih instuticija i resora, ali u praksi postoji neusklaenost
izmeu tih sektora i njihovih razvojnih planova. Takoe, i dalje ne postoji
integralni sistem upravljanja vodenim resursima, a pitanja voda nijesu adekvatno
integrisana u razliite sektorske politike. Zbog nedostatka uvezanosti i
informacionog sistema, tano stanje hidrolokih i ekolokih parametara i njihova
meuzavisnost nije poznata. Takoe, informacije o stanju vodenih resursa su
relativno ograniene, nesistematizovane, dolaze kao proizvod programa
monitoringa koji se prvenstveno odnose na praenje standardnih hemijskih i
fizikih parametara, kao i na podatke vezane za vodosnabdijevanje. Sve to ini
sutinu problema koji se u ovom kontekstu javljaju. Zbog toga je implementacija
programa i sprovoenje zakona koji se tiu voda generalno slaba.
Na samitu u Riju 2012, zakljueno je da je voda u samoj sri odrivog razvoja jer
je tijesno povezana sa velikim brojem drugih globalnih izazova. S druge strane,
oblici koritenja i upravljanja vodenim resursima kakvi su do sada bili praksa,
smatraju se neodrivima, i procijenjeno je da ukoliko se nastave, mnoge oblasti
mogu osjetiti dalekosene posljedice.
U skladu sa time, a i zbog problema koji su do sada bili izraeni kada je u pitanju
koritenje i zatita vodenih resursa, kao i zbog potrebe za potovanjem EU
direktiva i zakona, Crna Gora e morati da promijeni pristup upravljanju ovim
krucijalnim resursom. U skladu sa Okvirnom EU direktivom o vodama, vodenim
resursima e se zarad postizanja odrivog razvoja morati upravljati na integralan
Strana 47 | 111
nain, to predstavlja koordinisani razvoj i upravljanje vodama, zemljitem i

drugim resursima, da bi se postigla ekonomska efikasnost, socijalna blagodet,
bez ugroavanja odrivosti vitalnih ekosistema. Taj proces podrazumijeva
poboljanje okvira upravljanja, zatitu voda od razliitih oblika zagaenja,
racionalizaciju koritenja, restoraciju i poboljanje vodenih ekosistema, a u
krajnjoj liniji poboljanje kvaliteta ivota za sve korisnike.
U tom pristupu, upravljanje vodama se svodi na upravljanje rjenim slivovima,
kao prirodnim geografskim i hidrolokim oblastima, pri emu se za svako
identifikovano slivno poduje donosi poseban plan koji postavlja kontekst za
usaglaavanje i postizanje navedenih socijalnih, ekonomskih i ekolokih ciljeva.
Aktivnosti koje bi doprinijele postizanju tih ciljeva bi se odnosile na sljedee:
Racionalizaciju potronje, kroz smanjenje gubitaka i prekomjerne potronje
vode. S jedne strane, ovo bi podrazumijevalo poboljanje tehnikih
aspekata postojee infrastrukture, a s druge strane uvoenje regulatornih
mjera kojima se smanjuje prekomjerna potronja (uvoenje cijene koja
pokriva pune trokove, porez na vodu sa progresivnom stopom u
zavisnosti od upotrijebljene koliine i sl) i podsticanje odrivih oblika
koritenja i potronje vodenih resursa.
Izgradnja i poboljanje komunalne infrastrukture, kojom bi se svakom
stanovniku osigurao pristup bezbjednoj vodi za pie i adekvatnim
sanitarnim uslovima.
Zatitu vodenih resursa kroz upravljanje drugim ekosistemima u slivnom
podruju, prvenstveno umskih, zbog ekosistemskih usluga preiavanja i
ouvanja vode i spreavanja procesa erozije.
Restoraciju degradiranih vodenih ekosistema (npr. rjenih korita, obala,
vlanih stanita) zbog obnavljanja ekosistemskih usluga koje se odnose na
vodu.
Smanjenje svih oblika zagaenja vodenih resursa iz takastih i difuznih
izvora. Posebnu panju treba obratiti na spreavanje zagaenja i
preiavanje i recikliranje otpadnih voda iz industrije i urbanih podruja.
Ovakve aktivnosti podrazumijevaju i jaanje institucionalnog okvira, kroz
uspostavljanje novih tijela i organizacija za integralno upravljanje slivnim
podrujima, naroito eme koje podrazumijevaju partnerstva privatnog i javnog
sektora i uee javnosti, kao i meunarodnu saradnju. Ovakav pristup takoe
podrazumijeva dalje jaanje zakonodavnog okvira, naroito kroz transpoziciju i
sprovoenje relevantog EU zakonodavstva iz oblasti voda, kao i kontinuirano
unapreenje ljudskih kapaciteta i informisanje i edukaciju javnosti.
7.1.9. Plava ekonomija
More i obalno podruje su jedan od najvrijednijih resursa Crne Gore i ogroman

potencijal za inovacije i rast. Trenutno predstavljaju osnov za ekonomske
aktivnosti poput: turizma, pomorstva, brodogradnje, ribarstva i akvakulture, a u
pripremi je i istraivanje o mogunostima eksploatacije nafte i gasa. U EU, plava
ekonomija zapoljava oko 5,4 miliona ljudi i generie bruto dodatu vrijednost od
Strana 48 | 111
skoro 500 milijardi godinje. Oblasti za dalji razvoj na bazi ovih resursa u Crnoj
Gori su i: biotehnologija, eksploatacija ivih i neivih komponeneti morske
sredine u farmaceutske svrhe, eksploatacija minerala, energetika i dr 35.
U dosadanjem periodu, razvoj turizma, pomorske privrede, iskoriavanje
mineralnih sirovina (pijesak i kamen), uz neto manji uticaj poljoprivrede i
ribarstva, doprinijeli su neodrivom eksploatisanju neobnovljivih prirodnih
resursa obalnog podruja (misli se prije svega na prostor i pejzane vrijednosti).
Kao posljedica izostanka integralnog upravljanja obalnim podrujem, kljuni
izvori pritiska na resurse i kvalitet ivotne sredine i obalnog podruja bili su (a i
dalje je to sluaj): pretjerana i ubrzana urbanizacija usljed izgradnje turistikih
kapaciteta (praena divljom i ratrkanom gradnjom i prenamjenom
poljoprivrednog zemljita u graevinsko), izlovljavanje ribljeg fonda, neadekvatan
tretman otpada i otpadnih voda, luke, marine i druga infrastruktura pomorske
privrede. Doprinos neodrivosti dali su i izostanak kvantitativnih pokazatelja koji
bi procijenili granini kapacitet nosivosti podruja (odnosno sposobnost prostora
da primi odreeni broj turista), kao i neadekvatna primjena strateke procjene
uticaja. Ovo je za posljedicu imalo ugroavanje stanita, biodiverziteta i prirodne
ravnotee uopte. Ovakvo stanje prati i neadekvatan institucionalni i zakonski
okvir sa velikim brojem slabo iskoordiniranih nadlenih institucija koje su esto u
konfliktu i ije se nadlenosti preklapaju, ili postoji nerazumijevanje nadlenosti i
neadekvatna primjena zakonskih odredbi. Nerijetko, zakonska rjeenja ne sadre
kaznene odredbe, a ona pozitivna rjeenja zasnovana na najboljoj meunarodnoj
praksi (oblast zatite ivotne sredine), ne primjenjuju se.
Kljune aktivnosti planirane prethodnom NSOR u cilju ouvanja morskih resursa
(ukljuujui priobalno podruje), su u toku: realizuje se projekat CAMP
Montenegro koji e rezultirati izradom Nacionalne strategije integralnog
upravljanja obalnim podrujem i plana upravljanja, na temeljima odradaba
Protokola za integralno upravljanje obalnim podrujem. Takoe, u toku je izrada
Prostornog plana posebne namjene obalnog podruja koji e ublaiti pritisak
neplanskog razvoja u zoni morskog dobra, doprinijeti kvalitetnom razvoju
turistikih i nautikih sadraja i u velikoj mjeri obezbijediti zatitu prirodnog
pejzaa i ekoloki vrijednih podruja.
Kao i u sluaju voda, i ovaj resurs zahtijeva integralno upravljanje, kojim bi se
smanjilo zagaenje, zatitio biodiverzitet i kulturna batina, postigla koordinacija
izmeu razliitih sektora i korisnika, a time usaglasile i potrebe razvoja i zatite.
Kako se konstatuje u UNDP NHDR, integralno upravljanje morskim resursima i
primjena instrumenata kao to je prostorno planiranje mora, stvorie mogunosti
da se adekvatno iskoristi potencijal za plavi rast 36 i da ovi prirodni resursi
znaajnije doprinesu efikasnoj i odrivoj ekonomiji.
35 Izvor: UNDP NHDR

36 U okviru svoje integralne pomorske politike, EU je izradila dugoronu strategiju pod nazivom
Plavi rast kako bi podrala odrivi rast u razliitim pomorskim sektorima i aktivnostima vezanim
za more. Za vie detalja vidjeti: http://ec.europa.eu/maritimeaffairs/policy/blue_growth/
Strana 49 | 111
7.1.10.
Odriva proizvodnja i potronja i drutveno
odgovorno poslovanje
Odriva proizvodnja i potronja definisane su kao proizvodnja i upotreba roba i
usluga koje ispunjavaju osnovne potrebe i doprinose boljem kvalitetu ivota, uz
minimalno korienje prirodnih resursa, toksinih materija i emisija 37. Ove
principe treba uvaavati prije svega pri planiranju industrije, graevinarstva i
energetike, u kojima treba podsticati transfer tehnologija koje su svojim dejstvom
najprihvatljivije po ivotnu sredinu. S obzirom da u Crnoj Gori u sektoru
energetike i preraivakoj industriji preovladavaju tehnoloki procesi koji su
resursno i emisiono intenzivni, te da je u pitanju zastarjela tehnologija, i da je
stepen finalizacije proizvoda nizak, teko da moemo govoriti o odrivoj
proizvodnji. Sa druge strane, izbor potroaa je ogranien (izuzev u sluaju
kupovine energetski oznaenih proizvoda) pa su i postojei obrasci potronje
neodrivi. I pored postojanja zakonskog osnova, zelene javne nabavke jo
uvijek nijesu zaivjele.38
Posmatrajui nacionalni kontekst, principi SCP mogu uzrokovati potrebu za
drastinim promjenama u industrijskom sektoru. Postojea postrojenja suoie se
sa usvajanjem i postepenom implementacijom sve veeg broja standarda koji e
se reflektovati na njihovo poslovanje. Neki e biti u mogunosti da se prilagode,
uz vie ili nie trokove, dok pojedine firme mogu biti prinuene da obustave
svoje poslovanje. Uloga drave ovdje e biti da pomogne ovaj prelaz i olaka
situaciju najugroenijim radnicima kroz programe prekvalifikacija. Ipak, klju
uspjene transformacije bie u planiranju i ranom usvajanju standarda i najboljih
dostupnih tehnologija, to treba podrati odgovarajuim politikama.
Slina situacija oslikae se i na sektor graevinarstva, gdje su brojni standardi
ve usvojeni kao i odgovarajua sektorska Strategija i ije se sprovoenje odlae
zbog nedostatka sredstava. Uprkos krizi, ovaj trend bi morao da se preokrene u
narednim godinama, sa poveanjem korienja predpristupnih sredstava
Evropske Unije.
Sa druge strane, shodno evropskim SCP politikama treba raditi na usvajanju
evropskih direktiva iz oblasti ekodizajna, oznaavanja proizvoda (ecolabelling),
primjene zelenih javnih nabavki i odgovornog poslovanja. Sutina ovih inicijativa
ogleda se kroz primjenu rjeenja koja su energetski najefikasnija i najpogodnija u
odnosu na svoje dejstvo po ivotnu sredinu.
Kako studija UNDP NHDR istie, uz gore navedene inicijative, ponaanje
potroaa u tijesnoj je vezi sa primjenom principa efikasne upotrebe resursa,
zbog ega se posebna panja mora posvetiti oblikovanju odrivih ivotnih stilova
i obrazaca potronje. To podrazumijeva i konsenzus o naim realnim potrebama i
izborima koje pravimo u njihovom zadovoljavanju. U crnogorskom kontekstu, brzi
rezultati mogu se postii kampanjama koje promoviu ovakvo ponaanje kao
37 Izvor: CEED SCP Studija, Oslo Simposium
38 Izvor: UNDP NHDR
Strana 50 | 111
odgovorno i, u sluaju mlaih generacija, popularno. Takoe, znaajni efekti

mogu biti ostvareni putem javnih nabavki ukoliko se fokus stavi na potronju
proizvoda koji imaju manje negativne uticaje na ivotnu sredinu. Ipak, da bi se
ostvarili dugoroni efekti, ovo se mora posmatrati kao strateko pitanje koje
zahtijeva paljivo planiranje. Klju lei u obrazovanju koje mora od najranijeg
djetinjstva promovisati odrive vrijednosti i formirati navike i svjesnost buduih
ekoloki i socijalno osvijetenih generacija.
Jo jedna od oblasti u kojoj je potrebna aktivnost nacionalnog obima je oblast
odrivog poslovanja. Evropska Unija trenutno primjenjuje dobrovoljnu EMAS
emu (Eco-Management and Audit Scheme) kojom se organizacije obavezuju na
odgovorno poslovanje u skladu sa principima odrivosti, uzimajui u obzir uticaj
na ivotnu sredinu. Kompanije koje se obaveu na ovu emu dobijae, u skladu
sa EU regulativama, posebne eko oznake, kojima e se njihovi proizvodi izdvajati
na tritu i biti prepoznatljivi kao oni proizvodi razvijeni u saglasnosti sa
principma ouvanja ivotne sredine.
Drava treba da ohrabri primjenu ovakvih modela, prije svega ulaui u dalju
edukaciju stanovnitva o viestrukim prednostima ovakvih proizvoda za njihovo
lino zdravlje, kao i zdravlje porodice i itavog drutva, ali i osnovu za zdraviju
ivotnu sredinu koja podrava produktivan ivot, blagostanje i odrivost. Pozitivni
primjeri ovakvog poslovanja ve postoje u Crnoj Gori, iako jo uvek nijesu
formalno sertifikovani. Najee se sreu na nivou malih preduzea, koje pokreu
entuzijasti, svjesni neophodnosti ouvanja okoline i odgovornosti koju svaki
pojedinac ima. Ovakve inicijative nedavno su realizovane i kroz inicijativu
Ministarstva odrivog razvoja i turizma, dodjeljivanjem eko-sertifikata za
najzeleniju kompaniju. Ovakvu praksu treba nastaviti uz njenu pojaanu
promociju u medijima. Predstavljanje pozitivnih primjera, naroito u domenu
malih i srednjih preduzea treba da postane model koji e pokrenuti i druge na
akciju. Usaglaen sa ciljanim grantovima i drugim podsticajnim programima sa
akcentom na mlade, ovaj model trebalo bi da dovede do postepenog
uspostavljanja samoodrive ekonomije.
Takoe, u Crnoj Gori prepoznat je i znaaj ireg koncepta drutvene odgovornosti
kroz Politiku za drutvenu odgovornost u Crnoj Gori, koji podrazumijeva
odgovornost neke organizacije za uticaje njenih odluka i aktivnosti na drutvo i
ivotnu sredinu (ISO 26000). Ova nacionalna politika oslanja se na
meunarodno priznatu inicijativu o odrivom poslovanju UN Global Compact, koji
objedinjuje ne samo naelo odgovornosti u odnosu prema ivotnoj sredini ve i
ljudska i prava radnika, kao i borbu protiv korupcije. Takoe, u obzir je uzeta i
Strategija drutveno odgovornog poslovanja 2011-2014, usvojena na nivou EU,
koja povezuje koncept drutvene odgovornosti sa unapreenjem konkurentnosti i
otvaranjem novih radnih mjesta, uz formiranje baze za stvaranje povezanijeg,
ekonomski razvijenog i odrivog drutva. Primjena principa drutvene
odgovornosti se u najveoj mjeri zasniva na dobrovoljnim mehanizmima, ali
iskustva drugih evropskih zemalja pokazuju da drava paljivim planiranjem
politika i podsticajnih instrumenata moe znatno da pospjei ovaj proces (Politika
za drutvenu odgovornost u Crnoj Gori, 2013). Takoe, organizacije civilnog
Strana 51 | 111
drutva treba da nastave napore u promociji koncepta iroj javnosti i mobilisanju

preduzea da uvide benefite primjene ovakvog sistema poslovanja.
Strana 52 | 111
7.2.
Ouvanje i vrednovanje prirodnog kapitala
Zbog znaaja koji prirodni kapital ima za rast i razvoj ekonomije jedne zemlje,
jedan od pravaca ostvarenja vizije odrivog razvoja Crne Gore u narednom
periodu odnosi se upravo na stanje (obim i kvalitet) prirodnih resusursa, kao i
usluge ekosistema, sa posebnim akcentom na zatiena podruja.
Neophodno je ukazati na sadanje politike eksploatacije raspoloivih prirodnih
resursa te zanemarivanje usluga ekosistema, kako bi se, na osnovu najbolje
evropske i globalne prakse, dali predlozi politika na kojima bi se zasnivao odrivi
razvoj Crne Gore u narednom periodu.
7.2.1.Ouvanje biodiverziteta
Crna Gora obiluje prirodnim resursima na ijem je koritenju zasnovana

cjelokupna privreda, a najznaajniji su: biodiverzitet, vode, more i priobalje,
zemljite i mineralni resursi. Prisustvo i raspoloivost ovih resursa proizvod su
raznovrsnih geografskih faktora i njihove interakcije, ukljuujui: poloaj,
topografiju, klimu, geoloku prolost.
Biodiverzitet predstavlja najvaniji elemenat i pokazatelj stanja ekosistema, pa
se stoga obino uzima kao najbolji indikator ekoloke odrivosti. Biodiverzitet se
odnosi na raznovrsnost oblika i formi na tri osnovna nivoa bioloke organizacije
geni, vrste i ekosistemi. Njegov znaaj se ogleda u tome to ovjeku prua niz
dobara i usluga koji utiu na sigurnost, bezbjednost, kvalitet ivota kako
pojedinaca, tako i itavog drutva.
Kombinacija geografskih faktora kao sto su poloaj, raznovrsnost klimatskih
tipova, geoloke i pedoloke osnove, topografije, u sinergiji sa ekolokim
procesima i istorijom ovjekove interakcije sa prirodnim okruenjem, rezultiralo
je visokim stepenom biodiverziteta u Crnoj Gori, to je ini jednom od vanih
vruih taaka biodiverziteta na regionalnom, evropskom pa i globalnom nivou.
Biodiverzitet se posmatra na tri nivoa ekosistemski, specijski i genetski.
U Crnoj Gori, ekosistemski diverzitet ogleda se u prisustvu nekoliko razliitih
tipova ekosistema, i to: planinski, umski, travnati, slatkovodni, marinski,
priobalni, karstni, peinski i kanjonski. Sva ta stanita naseljena su velikim
brojem vrsta iz skoro svih sistematskih kategorija, iji konaan broj jo nije
poznat, zbog nedostatka istraivanja. Do sada je opisano oko 3.250 biljnih vrsta,
iji je indeks diverziteta (S/A=0.837) najvii u odnosu na zemlje u regionu, a
slino je i sa indeksom za gnijezdee ptice. Mapiranje rasprostranjenosti vrsta
ukazuje da se cijela Crna Gora moe smatrati centrom biodiverziteta, dok su
njene pojedine oblasti centri diverziteta za pojedine grupe organizama (biljke,
ptice, gmizavce i vodozemce; Nacionalna strategija biodiverziteta 2009-2014).
to se tie genetskog diverziteta, istraivanja ovog nivoa biodiverziteta u Crnoj
Gori vrlo su skromna, i ogledaju se prvenstveno u kontekstu agrobiodiverziteta,
Strana 53 | 111
tj. raznovrsnosti sorti poljoprivrednih kultura i rasa domaih ivotinja koje se

tradicionalno koriste u proizvodnji hrane. Na visok genetski diverzitet takoe
ukazuje postojanje velikog broja endeminih vrsta i podvrsta, ali detaljniji podaci
o genetskom diverzitetu u Crnoj Gori nijesu dostupni, niti je taj genetski
potencijal adekvatno valorizovan.
Mala gustina naseljenosti, tradicionalni naini koritenja zemlje koji se jo
praktikuju naroito u ruralnim sredinama, ne-intenzivna industrija i slabo
razvijena infrastrukturna mrea, uslovili su da je priroda Crne Gore i dalje
relativno ouvana. Glavni oblik zaite prirode u Crnoj Gori je in situ zatita kroz
sistem zatienih podruja, koja trenutno pokrivaju oko 9% nacionalne teritorije,
od ega su najvei dio nacionalni parkovi, kojima upravlja poseban organ, Javno
preduzee za nacionalne parkove Crne Gore.
Ex situ zatita prvenstveno se odnosi na nekoliko inicijativa zatite genofonda
autohtonih rasa ivotinja i sorti biljaka koje se koriste u proizvodnji hrane.
Posebnim pravnim aktom, zatieno je 307 biljnih, 11 gljiva i 430 ivotinjskih
vrsta. Crna Gora ima posebnu Nacionalnu strategiju biodiverziteta sa akcionim
planom koja detaljno tretira pitanja zatite i valorizacije biodiverziteta.
I pored relativno dobre ouvanosti ekosistema, promjene u demografiji i oblicima
koritenja dovele su do znaajne degradacije pojedinih ekosistema i gubitka
biodiveziteta na lokalnom nivou. Glavni problemi u Crnoj Gori kada je
biodiverzitet u pitanju predstavljaju:
Prekomjerno i neracionalno iskoritavanje pojedinih vrsta, odnosno
ekosistema. Ovo se naroito odnosi na vrste od ekonomskog znaaja
riblje vrste, ivotinjske lovne vrste i vrste divljih biljaka i gljiva koje se
sakupljaju iz prirodnih stanita. to se tie ekosistema, najugroeniji su
umski, zbog neracionalnog iskoritavanja, kojim se njihova povrina
smanjuje. Takoe, usljed naputanja tradicionalnih naina proizvodnje
hrane, ugroen i agrobiodiverzitet, ime se gube autohtoni genotipovi.
Promjene u nainu koritenja zemljita prvenstveno konverzija zemljita
u graevinsko, kojim se ekosistemi gube ili degradiraju. Degradacija
ekosistema posljedica je i eksploatacije mineralnih sirovina, naroito
razliitih vrsta kamena, ljunka i drugih materijala koji se koriste u
graevinarstvu, a ija se eksploatacija intenzivirala u zadnjem periodu.
Takoe, naputanje tradicionalnih naina koritenja zemljita, poput
planinskog pasarenja, dovodi do promjene u ekosistemima zbog sukcesije,
ali i do gubitka genetskih resursa koji su od znaaja za proizvodnju hrane.
Na taj nain, populacije autohtonih sorti i rasa se smanjuju, postaju
fragmentisane i nestaju.
Zagaenja vode i zemljita izazivaju gubitak biodiverziteta i promjene u
ekosistemima. To se naroito odnosi na zagaenje od industrije.
Invazivne vrste su prepoznate kao jedan od glavnih problema
biodiverziteta na globalnom nivou. Kada je Crna Gora u pitanju, i dalje se
ne zna u kojoj mjeri one predstavljaju problem, ali je on bitan u kontekstu
morskih ekosistema, gdje su prvenstveno zbog isputanja balastnih voda
iz plovila, ali i zbog promjene areala distribucije vrsta zbog klimatskih
promjena, primijeene promjene u ekosistemima.
Strana 54 | 111
U sri navedenih problema je neefikasan sistem zatite prirode kao i vrlo niska
svijest javnosti o znaaju biodiverziteta. Stoga aktivnosti u ovoj oblasti treba
usmjeriti na jaanje sistema zatite prirode, prvenstveno kroz jaanje sistema
zatienih podruja (ukljuujui i marinske) i programe zatite ugroenih vrsta,
pospjeivanje istraivanja u ovoj oblasti, sa posebnim akcentom na mapiranje
usluga ekosistema i njihovu ekonomsku valuaciju, zatim na programe
remedijacije i restoracije degradiranih ekosistema, i na edukaciju i podizanje
svijesti u javnosti o znaaju biodiverziteta i posljedicama njegovog nestanka.
Strana 55 | 111
7.2.2.Smanjivanje pritisaka zagaenja na ivotnu sredinu

Zemljite - Po sastavu i obliku koritenja, najvei procenat raspoloivog
zemljita u Crnoj Gori se odnosi na ume i umsko zemljite (44%), dok 18%
povrine teritorije otpada na neplodno zemljite (kamenjari), ukljuujui i
izgraeno zemljite (naselja i putevi). to se tie poljoprivrednog zemljita, ono
predstavlja posebno vaan resurs. Iako pokriva 37% teritorije, njegova
iskoristivost za proizvodnju hrane je ograniena, zato to se svega 12% od toga
obrauje (kao oranice, bate, vonjaci i vinogradi), a karakteriu ga i
fragmentisanost distribucije, usitnjenost posjeda, esto i nepristupanost i
oteano navodnjavanje usljed topografije terena. Veinski ostatak (88%)
poljoprivrednog zemlijta predstavljaju livade i panjaci, koji su od znaaja za
stoarstvo, ali ne doprinose primarnoj proizvodnji prehrambenih sirovina biljnog
porijekla.
Glavni problemi kada je u pitanju zemljite u Crnoj Gori odnose se na:
Konverziju zemljita prvenstveno se odnosi na urbanizaciju, izgradnju
industrijskih i raznih drugih infrastrukturnih objekata. Ovaj problem
naroito je izraen u blizini naselja, posebno u nizijama i oko rjenih
tokova, kao i u primorskom pojasu,
Degradacija kroz eksploataciju mineralnih resursa (ljunak, pijesak,
razliite rude),
Razliiti oblici zagaenja (industrijsko, zagaenje od poljoprivrede i
komunalnih voda) kojima se mijenjaju hemijske, fizike i bioloke
karakteristike zemljita.
Proces erozije takoe je sve prisutniji kao posljedica nekoordinisanog
upravljanja zemljitem i gubitka biodiverziteta i sa njim poveznih usluga
spreavanja erozije.
U sutini ovih problema nalazi se nekoliko trendova i procesa:
Demografski trendovi Naputanje ruralnih oblasti i migracije u urbane
sredine (to takoe znai i naputanje tradicionalnih oblika koritenja
usljed ega se kroz ekoloke procese sukcesije gubi poljoprivredno
zemljite, jer zarasta umama).
Loe upravljanje zemljitem Sistem upravljanja zemljitem je nerazvijen,
i karakterie ga nedostatak informacija i statistikih podataka sa terena,
monitoringa i adekvatnih ljudskih i tehnikih kapaciteta.
Da bi se rijeili problemi sa zemljinim resursima, potrebno je usmjeriti aktivnosti
ka poboljanju sistema upravljanja zemljitem, kao i remedijaciji i restoraciji
degradiranih zemljita.
Vazduh - Sastav vazduha je njegov najvaniji aspekat, zato to direktno ili
indirektno utie na zdravlje ljudi i kvalitet ivota, a u sprezi sa klimatskim
faktorima, moe izazvati niz promjena u ivotnoj sredini. S tim u vezi, praenje
stanja vazduha i njegovog sastava predstavlja jednu od bitnih aktivnosti u
kontekstu zatite ivotne sredine, a parametri koji se mjere odnose se
prvenstveno na emisije ugljendioksida i drugih gasova sa efektom staklene
Strana 56 | 111
bate, zatim supstanci koje oteuju ozonski omota i koncentracije respirabilnih

(particulate mater PM) estica. Na osnovu rezultata programa monitoringa koji
se redovno sprovodi na teritoriji Crne Gore, zakljueno je da ona generalno spada
u drave sa niskom emisijom CO2, zbog toga to ima relativno mali udio
termoenergetskog sektora u ukupnoj proizvodnji elektrine energije i nema
intenzivnu industriju. Emisija supstanci koje oteuju ozonski omota minimalna
je, zbog potovanja Montrealskog protokola. to se tie PM estica, njihove
koncentracije variraju kao posljedica industrijskih i saobraajnih aktivnosti i
poara koji su esta pojava u ljetnjim mjesecima, te njihove koncentracije
predstavljaju jedan od veih ekolokih problema Crne Gore.
Kao glavni problemi u ovoj oblasti istiu se sljedei:
Industrijska postrojenja poput KAP-a i eljezare, kao i Termoelektrana i
Rudnik uglja u Pljevljima, koji operiu sa zastarjelim i neadekvatnim
ureajima za preiavanje vazduha39.
Sagorijevanje vrstih goriva, prvenstveno uglja u domainstvima, dovodi
do emisija gasova i
estica.
Saobraaj predstavlja jedan od glavnih faktora u promjeni kvaliteta
vazduha, to zbog intenziteta, gdje su posljedice najintenzivnije u urbanim
podrujima, to i zbog generalne zastarjelosti vozila koja uestvuju u
saobraaju, iji izduvni sistemi nijesu po savremenim ekolokim
standardima.
Sagorijevanje otpada, naroito na divljim deponijama.
Poari koji su uestali u ljetnjim, sunim mjesecima.
U sutini problema lee zastarjele tehnologije koje koristi industrijski sektor,
zastarjela vozila koja se koriste u saobraaju, i generalno neinformisanost i
neobavijetenost javnosti o ovom problemu i tome koliko svako domainstvo i
pojedinac istom doprinose.
Da bi se stanje poboljalo, treba raditi na unapredjenju tehnologija i podizanju
svijesti javnosti. Ovo je pitanje koje je bitno i u medjunarodnom kontekstu, zbog
prirode atmosfere i njene sprege sa klimatskim promjenama, tako da e Crna
Gora morati posvetiti posebnu panju ovom elementu ivotne sredine.
Hidropotencijal - Crna Gora raspolae velikim koliinama voda, to je svrstava
u vodom najbogatije zemlje svijeta. Vodni resursi se u Crnoj Gori koriste
viestruko za vodosnabdijevanje naselja (uglavnom iz podzemnih izdana ili iz
Skadarskog jezera u sluaju primorskih optina), za navodnjavanje
poljoprivrednih povrina (oko 3% povrina se navodnjava), u razliitim
industrijama (fabriki pogoni poput KAP-a, eljezare, Pivare koriste vodu preko
optinskih vodovodnih sistema), flairanje (iz podzemnih izvora na nekoliko
lokacija koncesije iznose oko 500 miliona litara godinje; flairanje mineralnih
voda iznosi 3-5 miliona litara godinje, iako je procijenjeno da postoji potencijal
za oko 30 miliona litara godinje) i za rekreaciju (sportski ribolov, eko-turizam,
39 Doprinos KAP-a i Termoelektrane najbolje se pokazao tokom 2009. godine, kada su emisije bile
smanjene usljed privremenog prestanka rada ova dva postrojenja (Peti izvjetaj o implementaciji
Nacionalne strategije odrivog razvoja).
Strana 57 | 111
spavarenje i veslanje). Posebnu panju iziskuje hidropotencijal u kontekstu

energetike, koja svoj razvoj zasniva upravo na iskoritavanju ovog obnovljivog
izvora, pri emu se trenutno od procijenjenih potencijala koristi manje od 20%. U
tom kontekstu, bitna je injenica da se sve kopnene vode (osim rijeke Cijevne)
formiraju na teritoriji Crne Gore, to olakava koritenje i upravljanje ovim
resursom.
Aktivnosti u ovom sektoru treba usmjeriti na postizanje holistikog pristupa
vodenim resursima. Cilj treba da bude postizanje dobrog ekolokog status voda,
prema biolokim, hidro-morfolokim i fiziko-hemijskim parametrima. To se moe
postii nizom aktivnosti koje su usmjerene ka integralnom upravljanju slivnim
podrujima (to podrazumijeva prirodne geografske i hidroloke oblasti i njihove
ekosisteme), zatim ka unapreenju sistema za preiavanje otpadnih voda i
infrastrukture za vodosnabdijevanje, remedijacijom i restoracijom degradiranih
ekosistema. Kako su ove teme povezane sa razliitim sektorima, i odgovornost za
njihovu implementaciju lei na razliitim akterima, neophodno je da se svi
relevantni sektori uveu i djeluju u sinergiji.
Morski resursi Poloaj Crne Gore daje joj naroitu povoljnost koja se ogleda u
izlasku na Jadransko more. Crna Gora posjeduje 288 km morske obale i 2.450
km2 povrine teritorijalnog mora, to je jedan od njenih najznaajnijih resursa koji
predstavlja glavni osnov za razvoj pomorske privrede, turizma, a ima i veliki
znaaj u sektoru proizvodnje hrane kroz klasinu poljoprivredu u priobalnom
pojasu (ribarstvo i marikulturu), o emu je ve bilo rijei.
Problemi mora i obalnog poduja u Crnoj Gori ogledaju se u sljedeem:
Zagaenje prvenstveno netretiranim otpadnim vodama iz naselja koja
nemaju adekvatne komunalne sisteme, to lokalno izaziva pojavu
eutrofikacije. Takoe, znaajan input zagaenja dolazi od pomorske
privrede, konkretno od plovila (u obliku nafte, ulja, balastnih voda...) i
infrastrukture (luke i marine).
Nekontrolisana urbanizacija priobalja jedan je od najaktuelnijih problema,
jer dovodi to gubitka prostora, zemljinih resursa, kreira probleme sa
otpadnim vodama i otpadom, koji nemaju adekvatan tretman, izaziva
eroziju, gubitak biodiverziteta i mijenja prirodne hidrografske procese i
dinamiku (struja, bujica) koji utiu na sedimentaciju i kreiranje topografije
priobalnog pojasa, ukljuujui i plae.
Gubitak biodiverziteta Osim urbanizacije priobalja, marinski biodiverzitet
je ugroen zbog vie faktora. Pojedine komercijalno isplative vrste (ribe,
rakovi, koljkai) se prekomjerno eksploatiu pa su zapaeni negativni
trendovi u njihovim populacijama. Strukturne promjene u stanitima
izazvane deponovanjem vrstog otpada, miniranjem, neadekvatnim
metodama ribolova i ekstrakcije biodiverziteta utiu na degradaciju
podvodnih stanita. Na kraju, problem invazivnih vrsta u Crnoj Gori
najaktuelniji je upravo u marinskim ekosistemima, zbog isputanja
balastnih voda i irenja areala distribucije pojedinih vrsta usljed klimatskih
promjena.
Strana 58 | 111
Ekonomske grane koje predstavljaju strateko opredjeljenje Crne Gore, kao i

socijalna pitanja, prvenstveno ona koja se odnose na zdravlje nacije i kvalitet
ivota, direktno zavise od stanja ivotne sredine. S ozbirom na ovu neraskidivu
uzajamnu vezu, u cilju postizanja cjelokupnog odrivog razvoja, politika zatite
ivotne sredine mora biti inkorporirana u politike svih drugih sektora. Posebna
panja ouvanju ivotne sredine i odrivom korienju prirodnih resursa mora se
posveivati na svim nivoima obrazovnog sistema kao i informisanja javnosti. Uz
edukaciju je neophodan i stroiji nadzor, kao i kazne za zagaivae i one koji
degradiraju ivotnu sredinu, bilo iz reda privrednih subjekata ili samih graana
(uz korektivne mjere kada je u pitanju najsiromanije stanovnitvo). Za postizanje
ovih ciljeva, neophodno je podsticanje istraivanja i sticanja novih saznanja o
dinamici prirodnih procesa i ovjekovom uticaju na njih.
7.2.3.Usluge ekosistema
Usluge ekosistema podrazumijevaju sve direktne ili indirektne koristi koje ovjek
ima od prirode. Direktne koristi su one koje neposredno koristimo i koje imaju
ekonomsku vrijednost kao to su hrana, energija, sirovine za farmaceutsku,
graevinsku i druge industrije, dok su indirektne sve one od kojih zavisi kvalitet
ivota, a u krajnjoj liniji opstanak zajednica pa i ovjeanstva. Tu spadaju
preiavanje voda, spreavanje erozije, skladitenje ugljenika itd, kao i estetske
i kulturne vrijednosti koje pruaju mogunosti za rekreaciju i uivanje.
Trenutno usvojena klasifikacija ekosistemskih usluga prepoznaje sljedee

kategorije:
Usluge snabdijevanja predstavljaju proizvode koje se dobijaju od
biodiverziteta, kao to su biljna i ivotinjska biomasa koja se koristi kao
hrana, gorivo, graa, vlakna, sirovine za razliite industrije (farmaceutsku,
prehrambenu), kao i voda za pie. Ovi proizvodi se obino direktno koriste
i oni imaju trinu vrijednost. to se tie Crne Gore, bitne su sljedee
usluge snabdijevanja:
o Proizvodnja hrane u Crnoj Gori predstavlja znaajnu ekonomsku
aktivnost. Vei dio stoarske proizvodnje zavisi od biomase koju
proizvode prirodni ekosistemi (panjaci), dok se odreene divlje
vrste biljaka i ivotinja love i sakupljaju iz prirodnih stanita radi
direktne konzumacije ili prodaje i prerade u cilju ostvarivanja
ekonomske dobiti. Tu prvenstveno spadaju mnoge vrste riba,
rakova, mekuaca i drugih organizama u slatkovodnim i marinskim
ekosistemima, zatim divlji plodovi (borovnice i drugo umsko voe,
kotanji, divlji nar) i razliite vrste gljiva. Osim toga, znaajne su
mnoge vrste ljekovitog i aromatinog bilja koje se koristi kako u
ishrani, tako i u narodnoj medicini ili kao sirovina za farmaceutsku
industriju. Poseban znaaj u proizvodnji hrane igra agrobiodiverzitet,
tj. genetski resursi autohtonih sorti biljaka i rasa ivotinja koje se
tradicionalno koriste u ishrani, i koje predstavljaju osnov za
organsku i tradicionalnu poljoprivredu. Ovi resursi i njihovo ouvanje
Strana 59 | 111
naroito su bitni u kontekstu klimatskih promjena, jer e autohtoni

genotipovi biti bolje adaptirani na oekivane promjene klime.
Izvor energije ume predstavljaju jedan od najvanijih prirodnih

resursa Crne Gore i prvenstveno se koriste kao izvor energije za
domainstva, te ine 4,5% bruto domae potronje energije i goriva
(podatak se odnosi na 2010. godinu 40, i ukljuuje drvnu biomasu,
umske
ostatke,
ostatke
od
primarne
drvne
industrije,
poljoprivredne usjeve, nus-proizvode iz poljoprivrede (biljni i
ivotinjski).
Graa Osim koritenja za ogrijev, umski resursi se koriste u

graevinskoj industriji. U ove svrhe u manjoj mjeri se koriste i druge
bioloke sirovine, poput trske.
Biodiverzitet znaajno doprinosi i kvalitetu i kvantitetu vodenih

resursa. Pojedini ekosistemi, poput movarnih stanita du sjeverne
obale Skadarskog jezera ili uz obale rijeka vre filtraciju i tako
spreavaju da razliiti oblici zagaenja dospiju u vodene
ekosisteme. Uz movarne, i umski ekosistemi u slivnom podruju
takoe vre tu funkciju, a oni takoe utiu i na dopunjavanje
podzemnih izdana slatke vode i tako doprinose njenoj dostupnosti
za koritenje od strane ovjeka.
Usluge podrke predstavljaju one usluge koje su neophodne za

obezbjeivanje funkcionisanja ekosistema i sve ostale ekosistemske
usluge, kao sto su formiranje zemljita, fotosinteza, kruenje vode i
materije. U Crnoj Gori, bitno se osvrnuti na sljedeu uslugu podrke:
o ume, movarna stanita i marinski ekosistemi pruaju usluge
skladitenja ugljenika, i tako doprinose mitigaciji klimatskih
promjena. Skadarsko jezero, na primjer, jedno je od najveih
tresetita u Evropi, i kao takvo predstavlja skladite ugljenika koje
treba dugorono odravati (Schneider-Jacoby et al., 2010).
Usluge regulisanja su one koje se dobijaju od regulisanja procesa u
ekosistemima, kao to su regulisanje klime, parazita i tetoina,
preiavanje vode i vazduha, spreavanje poplava i erozije, polinacija
poljoprivrednih kultura. U kontekstu Crne Gore, vane su sljedee:
o Osim to se pojedine vrste koriste direktno u ishrani, znaaj
biodiverziteta u kontekstu proizvodnje hrane ogleda se i u pruanju
odreenih usluga kao to su polinacija (opraivanje) kako
kultivisanih, tako i divljih biljnih vrsta, razliite vrste insekata i
drugih ivotinja, zatim primarna proizvodnja u travnatim
ekosistemima (panjacima) koja omoguava obavljanje i razvoj
stoarstva, kao i obezbjeivanje funkcionalnosti zemljita kao
poljoprivrednog resursa, kroz prisustvo raznovrsnih biolokih
zajednica prvenstveno mikroorganizama koji stupaju u mutualistike
relacije sa uzgajanim kulturama.
40 Izvor: Nacrt Strategije za razvoj energetike do 2030. godine, str. 14.
Strana 60 | 111
Prisustvo ouvanih ekosistema, naroito umskih, spreava eroziju

zemljita, dok movarni ekosistemi utiu na spreavanje poplava.
Kulturne usluge su one koje se odnose na mogunosti rekreacije i

turizma, duhovnog i kulturnog obogaivanja. Mozaik ouvanih ekosistema i
prisustvo odreenih vrsta u Crnoj Gori, prua estetske i kulturne
vrijednosti, koji kao takvi predstavljaju osnov za razvoj rekreativnih
aktivnosti. Ekosistemi mora i priobalja, zatim ouvani planinski i vodeni
ekosistemi, sa diverzitetom vrsta koje ih naseljavaju, upravo ine osnovu
za turizam koji je jedan od glavnih ekonomskih grana u Crnoj Gori.
Istraivanja ekosistemskih usluga i njihovog uticaja na ekonomiju Crne Gore do

skoro nijesu postojala. Godine 2011, po prvi put je uraena ekonomska procjena
ovih usluga, na osnovu meunarodno usvojenih metodologija, i uz koritenje
raspoloivih podataka. Iako su ti podaci obino nepotpuni ili nedostupni, ipak
postoji odreeni stepen pouzdanosti u izvedenu procjenu, po kojoj vrijednost
ekosistemskih usluga za crnogorsku ekonomiju iznosi 982 milliona na godinjem
nivou kako je prikazano u tabeli koja slijedi.
Tabela 4: Procjena vrijednosti usluga ekosistema u Crnoj Gori za 2011. godinu41
Ekosistemska usluga
Ekonomska vrijednost
Koliko doprinosi
(mil )
(%)
Usluge snabdijevanja
Vrste koje se izlovljavaju/ubiru iz prirodnih
114,4
11,7
stanita, usluge obezbjeivanja stone
hrane (panjaci)
umska graa i energija biomase
54,4
5,5
Usluge regulacije
Polinacija i diseminacija
28,7
Odravanje poljoprivrednog zemljita i
njegove plodnosti
Zatita slivnih podruja
47,8
Zatita obalnog podruja
1,3
Usluge podrke
Skladitenje ugljenika
197,5
20,1
Kulturne usluge
Rekreacija zasnovana na prirodi/pejzaima
537,3
54,7
Ukupno
981,4
7.2.4.Odrivo upravljanje prostorom

Manjkavosti postojeeg sistema planiranja prostora odraavaju se direktno na
upravljanje prostorom. Naime, problemi u upravljanju prostorom ogledaju se u
promjeni namjene prostora, neplanskoj ili nelegalnoj (divljoj) gradnji i
nekontrolisanoj urbanizaciji. Ovakva praksa dovela je do devastacije najvrijednijih
resursa u Crnoj Gori, prije svega morskog dobra, poljoprivrednog i umskog
zemljita, vodotoka i izvorita, podruja posebne namjene i njihovog
neposrednog okruenja. Pored toga, ugroavaju se prirodne vrijednosti i pejzane
cjeline koje predstavljaju nasljee Crne Gore i dio su njene prepoznatljivosti kao
41 Modifikovano od Emerton 2013, Montenegro: The economic value of biodiversity and
ecosystem services, Technical Report, UNDP Montenegro
Strana 61 | 111
ekoloke drave i turistike destinacije, pogotovo kada se ima na umu namjera

dalje diversifikacije turistikog proizvoda. Pored navedenog, prenatrpanost ali i
ratrkanost naselja, doprinose padu kvaliteta ivota u urbanim sredinama (zbog
nedostupnosti infrastrukture).
Reforma procesa prostornog planiranja dala je odreene rezultate, ali mjere
sanacije izraene divlje gradnje jo uvijek nijesu sprovedene. Pored saniranja
nastalih teta, u cilju odrivog upravljanja prostorom, neophodno je poboljati
funkcionisanje sistema u dijelu efikasnog sprovoenja planova, te stvarno (a ne
samo formalno) sprovoenje obaveze procjene uticaja i strateke procjene
uticaja planova na ivotnu sredinu. Time e se na najefikasniji nain zahtjevi
odrivosti i zatite ivotne sredine integrisati u planska dokumenta.
U cilju zatite poljoprivrednog i umskog zemljita, neophodno je definisati
odgovarajuu zemljinu politiku koja bi posluila kao osnov za prostorno
planiranje, te adekvatnu poresku politiku kao instrument valjanog upravljanja
prostorom. Time se na najbolji nain postie usklaivanje razliitih socijalnih,
ekonomskih i potrea zatite ivotne sredine.
7.2.5.Integralno upravljanje obalnim podrujem Crne Gore
Obalno podruje Crne Gore obuhvata administrativne granice est primorskih
optina. Karakteriu ga visoki razvojni potencijali, ali i sloeni odnosi izmeu
ovjekovih aktivnosti sa jedne, i prirodne okoline sa druge strane, pri emu u tim
odnosima dominira izraen pritisak na prirodne resurse 42. Da bi se ouvao i
adekvatno valorizovao razvojni potencijal obalnog podruja, prvenstveno kroz
odrivo upravljanje raspoloivim resursima, neophodno je osigurati integralno
planiranje i upravljanje obalnim podrujem (IUOP).
Integralno upravljanje obalnim podrujem podrazumijeva odrivo upravljanje i
korienja obalnih podruja, u isto vrijeme uzimajui u obzir osjetljivost
priobalnih ekosistema i pejzaa, raznovrsnost aktivnosti i upotreba, njihov
meusobni odnos, kao i pomorsku orjentaciju odreenih aktivnosti i upotreba, i
uticaj na morske i priobalne sisteme. Uvoenje integralnog upravljanja obalnim
podrujem podrazumijeva racionalno planiranje aktivnosti kako bi se osiguralo da
su ivotna sredina i predjeli usaglaeni sa potrebama u kontekstu ekonomskog i
drutvenog razvoja, odnosno prioritetima u oblasti kulture, kao i ouvanje
priobalnih podruja i prirodnih resursa za dobrobit sadanjih i buduih generacija.
MORT trenutno realizuje Program integralnog ipravljanja obalnim podrujem Crne
Gore (CAMP CG) koji predstavlja programski okvir za podrku Crnoj Gori od strane
UNEP/MAP u sprovoenju Protokola Barselonske konvenecije o integralnom
upravljanju obalnim podrujima Mediterana (IUOP Protokol). Istovremeno
Program je koncipiran na nain da obezbijedi strunu i tehniku podrku
prostorno planerskom timu zaduenom za izradu PPPNOP CG kroz integrisanje
42 O emu je ve bilo vie rijei kroz pojedinane analize raspoloivih prirodnih

resursa u Crnoj Gori, kao i u dijelu upravljanja prostorom.
Strana 62 | 111
principa odrivosti i zatite ivotne sredine u novi plan za obalno podruje Crne
Gore.
Glavni rezultati CAMP-a CG bie izrada Nacionalne strategije za integralno
upravljanje obalnim podrujem CG (NS ICZM) sa Planom integralnog upravljanja
obalnim podrujem CG (IUOP Plan), u kontekstu ciljeva ovog programa: a)
kreiranje mehanizama koji su u funkciji dostizanja odrivog razvoja obalnog
podruja; b) podrka u sprovoenju nacionalnih politika i Protokola o IUOP
Barselonske konvencije; c) promocija integralnog planiranja i upravljanja obalnim
podrujem; d) razvoj nacionalnih i lokalnih kapaciteta za IUOP kroz pomo u
prenosu znanja o primjeni instrumenata i pristupa integralnog upravljanja
obalnim podrujima. Istovremeno rezultati CAMP-a CG slue kao struna podloga
u izradi novog Prostornog plana posebne namjene za obalno podruje CG (PPPN
OP CG).
Analiza postojeeg institucionalnog i zakonodavnog okvira pokazala je da
generalno postoji povoljan strateki okvir za odrivi razvoj Crne Gore i integralno
upravljanje obalnim podrujem. Sam koncept integralnog upravljanja je ve
prepoznat u odreenom broju postojeih politika i stratekih dokumenata u Crnoj
Gori, posebno u posljednjih nekoliko godina usvajanjem novih zakona (kao
rezultat usklaivanja sa zahtjevima EU), unapreenjem sistema ureenja
prostora i ratifikaciijom rotokola o IUOP.
Ipak, utvrene su manjkavosti i institucionalnog i zakonodavnog okvira i
definisane konkretne mjere i aktivnosti koje treba da dovedu do potpune
integracije principa integralnog upravljanja obalnim podrujem u crnogorski
institucionalni i legislativni kontekst, i to je jo vanije, cijeli set mjera koji treba
da omogui njihovu primjenu, zasnovanu na odredbama Protokola o IUOP.
Protokolom su utvrena opta naela upravljanja priobalnim podrujem koja
definiu mjere koje je neophodno sprovesti u cilju zatite i odrivog korienja
priobalnog podruja. Ove mjere odnose se i na pojas ograniene gradnje u irini
100 metara od obalne linije, utvrivanje granica morskih zatienih podruja,
sprjeavanje linearnog irenja urbanog razvoja i drugih mjera ukljuujui i
ograniavanje ekonomskih djelatnosti vezanih za korienje priobalnog podruja.
Takoe je ureeno pitanje zatite prirodne i kulturne batine ukljuujui movare
i ua, morska stanita, obalne ume, dine, priobalne predjele i ostrva.
Protokolom se definie i primjena instrumenata za integralno upravljanje
priobalnim podrujem, ukljuujui i procjenu uticaja na ivotnu sredinu, nosei
kapacitet sredine, strateku procjenu uticaja na ivotnu sredinu, zemljinu
politiku, rizike, prirodne hazarde, institucionalne obaveze i uee javnosti.
7.2.6.Odriva valorizacija mineralnih resursa
Dosadanjim istraivanjima je otkriveno 28 vrsta mineralnih sirovina, od kojih je
do sada 15 eksploatisano. Od znaaja su metaline (boksit aluminijum, olovo,
cink) i nemetaline mineralne sirovine (razliiti oblici kamena, ljunak i pijesak,
morska so). to se tie fosilnih goriva, odnosno energetskih sirovina, eksploatie
Strana 63 | 111
se ugalj, dok su nafta i gas u fazi istraivanja. Treset, ije su koliine u basenu
Skadarskog jezera procijenjene kao znaajne, takoe se jo uvijek ne eksploatie.
Eksploatacija mineralnih sirovina predstavlja znaajan elemenat ukupne
ekonomije Crne Gore. Meutim, ona je i dalje zasnovana na koritenju zastarjelih
tehnologija koje imaju veliki uticaj na ivotnu sredinu. Eksploatacija ovih sirovina
za posljedicu ima prvenstveno direktnu degradaciju prirodnih stanita kroz
eliminisanje vegetacije i zemljita, kao i kreiranje razliitih vrsta zagaenja
(kontaminacija zemljita, voda, emisije gasova i estica u vazduh, kreiranje
buke). Mineralne sirovine predstavljaju ogranien resurs, i procjene za pojedine
vrste ve ukazuju na smanjenje njihovih zaliha do nivoa na kom njihova
eksploatacija nije ekonomski isplativa.
S tim u vezi, bie neophodno preduzeti mjere za ozelenjavanje ovih ekonomskih
grana, a to daje dodatni podstrek ka prelasku na model cirkularne ekonomije.
Takoe, mjere i aktivnosti bi se trebale odnositi i na remedijaciju i restoraciju
degradiranih i kontaminiranih podruja. Od posebne vanosti za odrivu
valorizaciju mineralnih resursa je primjena instrumenata upravljanja ivotnom
sredinom (procjena uticaja) koja mora biti uvedena kao preduslov izdavanja
koncesije, to trenutno nije praksa.
7.3.
Inkluzivni rast
Ostvarenje koncepta inkluzivnog rasta jedna je od temeljnih pretpostavki

odrivog razvoja i povezana sa principima zelene i cirkularne ekonomije. 43
Okosnica koncepta inkluzivnog rasta su: poveanje zaposlenosti, smanjivanje
siromatva i nejednakosti, vee uee graana u donoenju odluka, vee
mogunosti ivotnih izbora i zadovoljstvo ivotom. Inkluzivno drutvo razumije
pritisak razvoja na okruenje i prilagoava mu se promjenom paradigme u
pravcu ouvanja resursa i meugeneracijske solidarnosti.
Inkluzivni rast je tijesno povezan sa ekonomskim razvojem, na nain da znai
poveanje blagostanja za sve drutvene slojeve. Ovaj koncept takoe
podrazumijeva brigu za ljude koji ive na ili ispod granice siromatva, ali na nain
da takve graane raznim mjerama i politikama ukljui u ekonomske i drutvene
tokove, odnosno da povea njihov pristup tritu rada, uslugama, dobrima i
mogunostima koje zajednica prua. Ukoliko dijele blagodeti rasta i razvoja, ljudi
moraju aktivno uestvovati i u procesu njegovog razvoja. To znai irenje
mogunosti za uee i uticaj na donosioce odluka; podrazumijeva potovanje
zakona, princip odgovornosti i transparentnosti, procese dogovaranja do
postizanja konsenzusa o svim vanim pitanjima ekonomskog, ekolokog i
drutvenog razvoja.
43 Saa Popovi: Energetska efikasnost. Devet kljunih principa za razumijevanje zelene
ekonomije su: odrivi razvoj, jednakost, prosperitet i blagostanje, unapreenje prirode,
odgovornost, prilagodljivost, odriva potronja i proizvodnja, investiranje u budunost.
Implementacija cirkularne ekonomije prevashodno podrazumijeva promjenu shvatanja i uvjerenja
ljudi, kao i razvoj novih obrazaca potronje, uz injenicu da obuhvat uticaja tehnolokog razvoja ne
moe biti adekvatno anticipiran.
Strana 64 | 111
Inkluzivni rast se ne moe stimulisati iskljuivo ekonomskim i normativnim

mjerama, ve i osnaivanjem takozvanih mekih aspekata, u prvom redu
osjeanja povjerenja meu graanima, na razliitim nivoima drutvenih odnosa,
kao i snaenjem optimizma graana, koji se najee prepoznaje kroz uvjerenje
da naporan i posveen rad i dobro obrazovanje mogu dovesti do uspjeha u
ivotu. Na tom putu najvaniju kariku kada je rije o mladima predstavlja
obrazovni sistem, u kome, pored kognitivne funkcije, u kolama treba ojaati
vaspitnu funkciju. Sljedea karika je zdravstveni sistem, jer se crnogorski graani
ve sada nalaze meu onima koji koriste najvie antidepresiva u regionu. Dug
period tranzicije, kriza i poljuljani odnosi povjerenja meu ljudima i povjerenja u
institucije, kao i vjere u pozitivne drutvene vrijednosti, rezultirali su kumuliranim
stresom, koji dalje moe doprinijeti uruavanju ljudskog kapitala zajednice. To se
u prvom redu odnosi na porast hroninih nezaraznih bolesti, poveanje broja
graana sa psiholokim problemima, upotrebi ljekova, alkohola, nikotina i opojnih
sredstava, te porastu broja samoubistava i maloljetnike i druge delikvencije.
7.3.1.Demografska kretanja i njihova povezanost sa
ekonomskim i drutvenim razvojem i stanjem ivotne
sredine
Rezultati popisa stanovnitva Crne Gore iz 2011. godine pokazali su nastavak
trendova starenja i sporijeg rasta crnogorskog stanovnitva uoenih 80-ih godina
prolog vijeka, koji su, u kombinaciji sa internim i eksternim migracijama,
znaajno uticali na promjenu demografske slike Crne Gore.
Starenje stanovnitva je posljedica opadajuih stopa prirodnog prirataja i rasta
oekivanog trajanja ivota u prethodnom periodu, to je rezultiralo kontinuiranim
poveanjem uea starijih stanovnika u ukupnoj populaciji i rastuom stopom
mortaliteta44.
Ukupan broj stanovnika u Crnoj Gori 2011. godine je 620.029, dok je 2003.
godine iznosio 612.267. U periodu izmeu dva popisa, ukupan broj stanovnika je
uvean za 1,3%.45 Ukupan prirodni prirataj u periodu 2003-2011 iznosio je
18.196, to ukazuje da je istom tom periodu ostvaren negativan migracioni saldo
od 10.434 stanovnika. Znaajno je ukazati na razliitu dinamiku kretanja broja
stanovnika u periodu od 2003-2011. godine ako sa dravnog preemo na
optinski nivo. Samo est (od 21) optina u Crnoj Gori zabiljeilo je rast broja
stanovnika (Bar, Budva, Podgorica, Roaje, Danilovgrad i Tivat), dok je u svim
44 Dok je stopa prirodnog prirataja 1951. godine iznosila 20,8, 2003. godine bila je svega
4,3 (minimalna vrijednost ostvarena je 2006. godine, kada je stopa prirodnog prirataja bila
2,4). Nakon toga dolazi do blagog oporavka, ali ipak nedovoljnog za bri rast stanovnitva (stopa
prirodnog prirataja 2009. godine je 4,4).
45 Tokom posljednje decenije XX vijeka, rast stanovnitva je usporen i istovremeno praen

ukupnim starenjem stanovnitva. Kretanje stanovnitva, pored biolokih inilaca, bilo je uslovljeno i
ukupnim socio-ekonomskim deavanjima u ovom periodu, meu kojima su najznaajnija: raspad
bive SFRJ i ratovi u okruenju, sankcije meunarodne zajednice, duboka ekonomska kriza, politiki
problemi, i sl.
Strana 65 | 111
ostalim optinama broj stanovnika smanjen. To je posebno izraeno u optinama

sjeverne regije, u kojima se broj stanovnika smanjio i do 29% (avnik).
Materijalna nesigurnost i bolji uslovi ivota (vee anse) u centralnim i
primorskim gradovima uticale su znaajno na interne migracije, odnosno
raseljavanje sjeverne regije i rast broja stanovnika u ekonomski najrazvijenim
gradovima centralne i june regije (Podgorica, Budva, Bar) 46.
Za razliku od sporog rasta broja stanovnika, u periodu izmeu dva popisa, broj
stanova je povean za 27%, a odnos broja stanovnika i broja stanova smanjen,
sa 2,49 (2003) na 1,98 (2011). U dvijema optinama ovaj odnos je ak i manji od
1 (Budva 0,80 i avnik 0,95), sa razliim uzrocima. U avniku je posljedica
raseljavanja, a u Budvi ekspanzije graevinarstva i prepoznavanja grada kao
atraktivne turistike destinacije.
Ovi pokazatelji nas prirodno vode do pitanja regionalizacije drave i nejednakog
razvoja regiona centra, juga i sjevera. O nerazvijenosti sjevernog regiona najbolje
govori injenica da vie od 50% dravne teritorije naseljava manje od treine
ukupnog stanovnitva. Sa druge strane, skoro etvrtina stanovnika Crne Gore
naseljava tek neto vie od 10% teritorije.
Region
Sjeverni
Sredinji
Primorski
Tabela 5: Regioni47 Crne Gore, osnovni pokazatelji

Stanovnit
Povrina
Gustina
Stanovnitvo
vo
(km2)
naseljenosti
%
177.837
7.304
24,35
28,7
293.509
4.917
59,69
47,3
148.683
1.591
93,45
24,0
Teritorija
%
52,9
35,6
11,5
Izvor: MONSTAT i kalkulacije autora
Fertilitet (natalitet) crnogorskog drutva se pokazuje kao sloeni fenomen u

kojem uestvuje niz prepletenih i uzrono-posljedino povezanih inilaca. U dijelu
biolokih faktora, treba imati na umu injenicu da crnogorsko drutvo stari
(poveava se udio stanovnika preko 65 godina starosti), to moe uticati na dalji
pad nataliteta. Tako projekcije demografskih kretanja u narednim decenijama
kazuju da e 2030. doi do poveanja broja stanovnika, ali da e ih ve 2050. biti
manje u odnosu na dananji broj. U istu grupu inilaca svrstavaju se i mogui
negativni zdravstveni aspekti ivota ena (ishrana, prevencija bolesti, pogoranje
optih uslova ivota tokom tranzicije itd).
46 Podaci Monstat-a za 2009. godinu o internim migracijama takoe ukazuju na raseljavanje

sjevera i naseljavanje razvijenih optina
47 Podjela drave na tri geografska regiona: Sjeverni, Sredinji i Primorski je izvrena Prostornim
planom Crne Gore do 2020. godine, a kasnije prihvaena u Zakonu o regionalnom razvoju (Sl. list
20/11 i 26/11). U skladu sa prethodnim, i u skladu sa Zakonom o teritorijalnoj organizaciji Crne
Gore, jedinice lokalne samouprave Shjevernog regiona su: Andrijevica, Berane, Bijelo Polje,
Gusinje, Kolain, Mojkovac, Plav, Petnjica, Pluine, Pljevlja, Roaje , avnik i abljak. Jedinice lokalne
samouprave Sredinejg regiona su: Glavni grad Podgorica, Prijestonica Cetinje i optine
Danilovgrad i Niki. Jedinicelokalne samouprave Primorskog regiona su optine: Bar, Budva,
Herceg Novi, Kotor, Tivat i Ulcinj.
Strana 66 | 111
U dijelu ekonomskih i drutvenih faktora, izvjesno je da prilina ekonomska

iscrpljenost crnogorskih graana moe negativno uticati na natalitet. Kao dio
bive zajednike i socijalistike drave, Crna Gora je dostigla visok prag
drutvene razvijenosti, industrijalizacije i urbanizacije, poloaja ena i kontrole
raanja. Nakon snanog rasta u poslijeratnim godinama, to je uslovilo, posebno u
urbanim djelovima, smanjenje broja djece u porodici. U periodu nakon tranzicije,
svemu tome treba dodati i znatno osiromaenje porodica, kao i novog radnog
zakonodavstva, pa se ve sada oekuje da se to moe negativno odraziti na
zapoljavanje enske radne snage zbog moguih porodiljskih odsustava. Crna
Gora do sada nije ozbiljno razmatrala mogunosti stimulacije raanja, kako kroz
poreske tako i kroz mogue druge olakice porodicama sa djecom.
Tako se pokree i trea grupa psiholoki faktori nataliteta. Iako Crna Gora ima
pozitivne i relativno stabilne stavove o znaaju porodice, injenica je da je
znaajno naruen osjeaj ivotne sigurnosti, koji moe da utie na spremnost da
se preuzme briga o potomstvu. Manji broj djece u porodici moe voditi ka
disbalansu u natalitetu izmeu muke i enske djece, na to utiu patrijarhalni
stereotipi zajednice. Podaci o stanovnitvu Crne Gore, dobijeni na Popisu 2011.
godine, svakako ukazuju da bi bilo potrebno ozbiljno i svestrano razmotriti pitanja
nataliteta i prirodnog prirataja stanovnitva.
Na demografsku sliku Crne Gore svakako e uticati i migracije, a podaci iz
posljednjeg Popisa ukazuju da je zemlju u periodu izmeu dva popisa napustilo
oko 5.000 graana. Kada se ima u vidu da su iseljenici iz Crne Gore u veini
sluajeva (ak 75% svih iseljenika) starosne dobi do 40 godina, jasno je da je iz
zemlje odlazilo stanovnitvo sposobno za reprodukciju i odgajanje djece. U isto
vrijeme, pokazuje se da do sada u zemlju imigrira mahom stanovnitvo bez djece
starije dobi, to dodatno ini nepovoljnijom ukupnu generacijsku sliku drave.
Prema scenariju MONSTAT-a48, do 2030 se moe oekivati intenzivnije poveanje
broja doseljenih od broja odseljenih lica, to bi rezultuiralo pozitivnim i rastuim
migracionim saldom. Rezultati posljednjeg popisa stanovnitva pokazuju,
meutim, da je migracioni saldo nula, odnosno da se odselilo isto onoliko
stanovnika koliko se uselilo u Crnu Goru. To znai da bi sa sadanjom stopom
feritiliteta i mortaliteta i nultim migracionim saldom, Crna Gora zapoela proces
depopulizacije (kako je i predvieno prema jednom od scenarija i to nakon 2015.
godine).49
48 Crna Gora Zavod za statistiku, Demografski trendovi u Crnoj Gori od sredine 20. vijeka i
perspektive do 2050. godine, Podgorica, decembar, 2008. godine (U naredne dvije decenije (do
2030. godine) bilo bi nastavljeno intenzivnije poveavanje broja doseljenih od broja odseljenih, to
bi rezultiralo stalno pozitivnim i rastuim migracionim saldom. Za drugu polovinu projekcionog
perioda je pretpostavljeno smirivanje migracionih kretanja, tako da bi se prosjean godinji
migracioni saldo stabilizovao na oko 2.600 lica godinje.)
49 Isto. Naime, ako bi vrijednosti komponenti kretanja stanovnitva Crne Gore tokom itavog
projekcionog perioda ostale nepromijenjene, tj. zadrale se na prosjenom godinjem nivou koji je
registrovan u razdoblju 2004-2006, tada bi ve nakon 2010. godine dolo do prekida
viedecenijskog trenda demografskog rasta, a stanovnitvo Crne Gore bi poslije 2015. godine
poelo da se smanjuje. Depopulacija bi bila kontinuirana, a stanovnitvo zemlje bi u 2050. godini
brojalo svega 542 hiljade lica, ili za 95 hiljada tj. 15%. manje nego poetne 2005. godine. Crna
Gora je, poreenja radi, priblino isti broj stanovnika imala poetkom 1970-ih godina. Naime, s
obzirom da se projekciona varijanta srednjeg fertiliteta i varijanta nultog migracionog salda
Strana 67 | 111
Na migracije u Crnoj Gori znatno e uticati predstojea integracija u EU, kao i

globalna kretanja. U zemlji ija se ekonomija nakon tranzicije oslanja na sektor
usluga u 65%, izvjesno dolazi do redukcije moguih zanimanja stanovnika. To
znai da e mladi ljudi iz Crne Gore, koji ne nau sopstvenu ivotnu perspektivu
u sektoru usluga, odlaziti u zemlje EU koje e im pruati bolje uslove za ivot i
profesionalno napredovanje. U isto vrijeme, Crna Gora e i dalje privlaiti radnu
snagu mahom nie obrazovne strukture za jednostavnija zanimanja, posebno iz
regiona, koja je u tranzicionim godinama popunjavala radna mjesta za koja nije
postojalo dovoljno interesovanje crnogorskih graana.
Graditeljski investicioni bum 2008. godine doveo je u Crnu Goru dosta graana iz
inostranstva, mahom iz Rusije, ali i iz Irske (posebno u dijelu Boke). injenica je
da klimatske pogodnosti drave mogu sa EU integracijama uticati da odreeni
broj imigranata bude starije ivotne dobi (kao to je, na primjer, to sluaj sa
Floridom, SAD ili panijom). To znai da bi Crna Gora ve sada mogla planirati
matricu migracija imajui u vidu trokove i koristi koje e nastati oekivanim
migracijama.
Zabiljeeni trendovi migracionih kretanja i praenje obrazovne strukture
odlazeeg i dolazeeg stanovnitva bi trebalo da budu jedan od fokusa u okviru
demografske politike. To znai da bi trebalo planirati mjere zaustavljanja
nepovoljnih trendova kada je rije o "odlivu mozgova", odnosno odlivu mlade
radne snage u reproduktivnoj ivotnoj fazi. Ovo je mogue ostvariti sistemom
stipendiranja i kreditiranja obrazovanja mladih uz obavezu vraanja u zemlju,
pruanjem povoljnosti mladim branim parovima (rjeavanje stambenih pitanja,
povoljniji krediti) i stimulacijom nataliteta kroz brigu o djeci u okviru
obrazovnog sistema, odnosno kroz brigu o majkama i porodiljama u okviru
radnog zakonodavstva, socijalnog i penzionog staranja. Obrazovanu radnu snagu
ne treba zadravati sistemom obrazovanja u kojem se nude sve fakultetske
grupe i programi, ve prilikom da se koluju u inostranstvu, uz povoljne
studentske kredite ili stipendije i obavezu povratka u zemlju na odraivanje
potrebnih godina staa.50 U tom periodu, za oekivati je da mladi ljudi zaponu
formiranje porodice i steknu potomstvo te da trajno ostanu u zemlji. Crnogorsko
visokokolsko obrazovanje svojim kvalitetom, u sluaju da se taj kvalitet
dostigne, moe privlaiti mlade ljude iz regiona i svijeta i pozitivno uticati na
migracione tokove i obrazovnu strukturu pridolica. U svakom sluaju, politike
obrazovanja i zapoljavanja mladih znaile bi korak ka pozitivnom migracionom
saldu u zemlji.
meusobno razlikuju jedino po hipotezama o migracijama, proizlazi da bi depopulacija efikasno bila

sprijeena jedino ukoliko bi Crna Gora od jednog tipinog emigracionog postala tipino imigraciono
podruje.)
50 Vrlo indikativnim se moe smatrati veoma esto pominjanje stranih predavaa na crnogorskim
fakultetima, koji se meu studentima percipiraju kao po svemu kvalitetniji nastavnici. Crna Gora
strukturom svog visokokolskog kadra nije uspjela da se nametne na tritu obrazovanja i to se
osjea na svakom koraku. Upravo zbog toga bi trebalo imati u vidu iskustva drugih mikrodrava i
njihov odnos prema ljudskom kapitalu u kontekstu migracija.
Strana 68 | 111
Crna Gora u okviru EU integracija ne smije da zazire od imigracionih tokova, ali

treba da vodi promiljenu kulturnu politiku, koja e zatititi izvorne kulturne i
identitetske vrijednosti i dijelove tradicije koji idu u korak sa konceptom odrivog
razvoja. Kao i svaka druga zemlja, i Crna Gora e biti izloena kulturolokom
uniformisanju kao posljedici globalizacijskih trendova i mijeanja stanovnitva.
Ovo je tim ozbiljniji zadatak za nau zemlju zbog toga to je rije o maloj
zajednici po broju stanovnika, zbog ega e biti potrebno uloiti dodatne napore
u okviru kulturnih politika u ouvanju samobitnosti i izvornog identiteta
crnogorskih graana. Porijeklo imigranata e svakako biti promijenjeno u odnosu
na kraj prolog i poetak ovog vijeka, kada su dominirale izbjeglice i interno
raseljena lica. Prema jednom od scenarija, imigranti bi u periodu koji slijedi
mahom dolazili iz Azije i Afrike.51 Ova kretanja su svakako podlona i politikom
uticaju, kakav se moda u drugoj deceniji moe oekivati sa ruskim i ukrajinskim
imigrantima. Investiciona ulaganja svakako e dovesti radnu snagu sa drugih i
udaljenih prostora, ali e nastaviti da privlae i radnu snagu iz regiona. Za Crnu
Goru jeste vano da postoji to pozitivniji migracioni saldo, po mogunosti mlae
radne snage u reproduktivnoj fazi ivota i sa to viim stepenom obrazovanja.
Jedan od prioriteta kada je rije o praenju migracionih trendova je obaveza da
se oni sagledavaju i iz ugla obrazovanja i kolske spreme uopte, kako bi se
pojedinanim politikama i pozitivnim akcijama stimulisao to vei broj mladih i
obrazovanih da ostaju/dolaze u Crnu Goru.
Demografski trendovi na koje ukazuju rezultati sa posljednjeg Popisa (2011)
nalau i sagledavanje njihovih uticaja i veza sa drutvenim i ekonomskim
kategorijama. Dok bi visoka stopa fertiliteta znaila poveanje trokova za
obrazovanje, u uslovima demografske stagnacije ili opadanja, to se nee
dogoditi, odnosno sektor obrazovanja moe dobiti manipulativni prostor za
poveanje standarda kola i pouavanja. Svakako, i tu e se uoiti bitne
regionalne razlike, budui da ve sada neke kole ostaju bez uenika (zapaeno
je da je sve manje uenika u optinama koje biljee demografski pad, a takvih je
16 od 21). To znai da se stok humanog kapitala zemlje moe uveati ukoliko se
u najmanju ruku ne smanjuju trokovi za obrazovanje ve se oni usmjere na
poveanje kvaliteta. Meutim, regionalne razlike ve sada znae i opadanje
kvaliteta nastavnog kadra u optinama koje ekonomski nazaduju, tako da su u
ovom sektoru svakako potrebne dodatne korektivne mjere.
Starenje stanovnitva, na drugoj strani, svakako e se odraziti na trokove
zdravstva. Na jednoj strani, manje je djece koja roenjem automatski postaju
korisnici zdravstvene zatite, ali se javlja daleko vei broj starijih i starih sa
posebnim zdravstvenim potrebama.
Ipak, najvei problem vezan za oekivani demografski pad e se ticati trita
radne snage i radno aktivnog stanovnitva. U ovom trenutku to se dijelom
balansira donoenjem novog penzionog zakona, ali ga ne prati i politika
otvaranja i osmiljavanja takvih radnih mjesta (sa potrebnim obukama) koje e
angaovati starije radnike. Takoe, porast broja stanovnika uvijek izaziva i porast
tranje za proizvodima i uslugama, to se zbog stope prirataja u Crnoj Gori ne
oekuje u znaajnijoj mjeri, a to posredno znai i stagnaciju koja bi se mogla
51 Isto.
Strana 69 | 111
ostvarivati u privredi. Nije zanemarivo razmotriti ni pitanja tednje graana, jer

istraivanja pokazuju da stanovnitvo preko 65 godina ulazi u fazu negativne
tednje (premda je u ovom ekonomskom trenutku u nacionalnoj ekonomiji
tednja prilino zapostavljena na svim nivoima).
Sporiji rast populacije, bazino gledano, moe uticati na poveanje dohotka po
stanovniku zato to se obnovljivi resursi rasporeuju na manji broj stanovnika
(elektrina energija, na primjer). Mogue je i da se uspori devastacija prirodne
sredine. Na drugoj strani e se ovakva demografska kretanja negativno odraziti
na agregatnu tranju i na tehnoloki razvoj. Mogue je, meutim, da sporiji rast
populacije smanji nivo nejednakosti u raspodjeli dohotka, ali to zavisi jo od niza
preduslova koje drutvo treba da obezbijedi.
U svakom sluaju, staro stanovnitvo Crne Gore i smanjenje rasta broja
stanovnika suoavaju dravu sa rastuim trokovima zdravstva, sporijim rastom
humanog kapitala i poveanjem odnosa neproduktivnog i produktivnog
stanovnitva, to se u srednjem i dugom roku odraava na smanjenje dohotka po
stanovniku, odnosno pad ivotnog standarda.
7.3.2.Borba protiv siromatva kroz zaposlenost i
preduzetnitvo (sa akcentom na zelene poslove)
Globalna ekonomska kriza i recesija koja je uslijedila, uticale su na smanjenje
zaposlenosti u veini zemalja svijeta. Mala i otvorena ekonomija poput
crnogorske bila je snano pogoena krizom i to se stanje, i pored izvjesnih
znakova oporavka, nije znaajno promijenilo. Iako je tokom posljednje decenije,
uprkos padu prouzrokovanom krizom, dolo do porasta bruto domaeg proizvoda
i kupovne moi stanovnika, Crna Gora nije ujednaila napredak u pogledu
socijalnih indikatora. Disparitet u linom dohotku je snano izraen izmeu
urbanih i ruralnih sredina, na to je presudno uticala nezaposlenost stanovnitva.
Kada je zaposlenost u pitanju, uoljive su i velike regionalne razlike. U najteem
poloaju je sjeverna regija u kojoj je gotovo treina raspoloive radne snage
nezaposlena.
Kada je rije o krajnje nepovoljnim regionalnim razlikama na tetu sjevera
zemlje, treba poi od pitanja zbog ega graani odlaze sa sjevera, a neke zemlje
u svijetu sline naem sjeveru (na pr. Novi Zeland) privlae novo stanovnitvo.
Takozvane mantre vezane za osovinu turizam - poljoprivreda - sektor malih i
srednjih preduzea (MSP) svakako mogu donijeti izvjesne rezultate, ali je i ovdje
potrebno raditi na mekim aspektima vezanim za aspiracije stanovnitva i
tvrdokorne potroake crte koje je uvrstila tranzicija. Ono zbog ega bismo i
sami rado postali stanovnici sjeverne regije krije se u mogunostima koje nude
zemlje poput Novog Zelanda (bolja medicinska njega, istoa, pristup znanju,
naroito naprednom, komunikacija, pravo na izbor i tolerancija). U tom smislu
bi optiki kabal i serije promiljenih savjetodavnih radionica sa graanima,
posebno mladima, trebalo da daju odreene efekte.
Kao i u ostalim zemljama Evrope, i Crna Gora se suoava sa problemom
nezaposlenosti mladih. Tako je nezaposlenost meu mladima ispod i do 25
Strana 70 | 111
godina skoro 40%, a sve je vei broj mladih sa viom i visokom kolskom
spremom (preko 9.000) koji trae posao.
Problem nezaposlenosti jo vie zaotrava pitanja nejednakosti polova (42,1%
zaposlenih ena u odnosu na 55,7% zaposlenih mukaraca) 52, to se jo snanije
ispoljava u sjevernoj regiji zemlje.
Ovi pokazatelji jasno ukazuju na sutinska ogranienja kada je u pitanju inkluzivni
rast. Izazovi koji su se pojavili u okviru ekonomskog stuba (uz nedostatak
finansijskih i kadrovskih kapaciteta lokalnih zajednica i neprepoznavanje znaaja
stratekog planiranja) svakako se u cjelini odraava na ono to je u Strategiji EU
2020 nazvano inkluzivnim rastom. U tom smislu inicijativa EU2020: Agenda za
nove vjetine i poslove, je vodee usmjerenje koju bi trebalo sprovoditi kroz ovaj
sektor, a kroz obrazovanje u prvom redu.
Poto se privredna slika Crne Gore u znaajnoj mjeri promijenila, osobito kada je
u pitanju industrijska proizvodnja, sektor MSP je postao kljuni prostor za jaanje
privrednih aktivnosti i rasta i razvoja na odriv nain. Posebnu panju kroz sistem
obrazovanja, kao i stimulativne mjere, treba usmjeriti prema sektoru zanatstva,
to se pozitivno moe odraziti na samozapoljavanje i diverzifikaciju ponude,
posebno u sektoru turizma i usluga.
Strateka orijentacija za ekonomski rast Crne Gore bi trebalo da bude ciljana
podrka malim i srednjim preduzeima sa potencijalom rasta, u prvom redu u
sektorima turizma i poljoprivrede, uz mogunost da zemlja u narednom periodu
postane regionalni energetski vor. Radi smanjivanja regionalnih razlika,
stimulisanje malih i srednjih, kao i mikro preduzea posebno treba sprovoditi u
sjevernoj regiji i ruralnim oblastima. Radna mjesta e se otvarati i kroz projekte
stranih investitora, emu u prvom redu podrku treba da prui fleksibilan
obrazovni sistem. Sistemi obuke treba da doprinesu veem angaovanju radnika
iz Crne Gore, jer je do sada pravilo da radnici u mnogim djelatnostima, poev od
graevinarstva i ugostiteljstva pa do rada na plantaama, stiu iz okruenja. U
poetnoj fazi snaenja ovog sektora, posebnu panju treba posvetiti identifikaciji
problema koji ograniavaju njegovo djelotvornije irenje i efikasnost, a tiu se
neusaglaenosti zakonske regulative na razliitim nivoima. To podrazumijeva i
giljotinu propisa koji koe razvoj sektora MSP, a treba nastaviti sa
identifikovanjem najvanijih biznis, finansijskih i zakonskih barijera (kolizije
zakonskih i podzakonskih akata, nacionalnih i lokalnih) u sektoru MSP.
Konkretan primjer su poslovi koji se tiu sakupljanja i korienja otpada. Prostor
za nova radna mjesta se u mnogim EU dokumentima mahom vide u reciklai,
obnovljivim izvorima energije, ekologiji. Ova oblast u Crnoj Gori ima valjan
zakonodavni okvir, ali ni jedna lokalna samouprava nije dala dozvolu da se
djelatnost obavlja na njenoj teritoriji. Jedan od razloga su monopolske pozicije
komunalnih preduzea, koje lokalne samouprave nastoje da zatite. Zbog toga je
potrebno uraditi lokalne planove i mjere stimulisanja zapoljavanja, kao i
projekcije
potrebnih
kadrova.53
Umreavanjem oblasti
obrazovanja i
zapoljavanja sa ekologijom treba stimulisati i kroz prelazak na odrivo troenje
52 Dokument Evropske banke za rekonstrukciju, Strategija za Crnu Goru, str. 10
Strana 71 | 111
energije. Dobra praksa koju treba razviti i nastaviti je kreditiranje za prelazak

domainstava na manju potronju energije.54
Iako je Crna Gora dosta uinila na planu poboljanja poslovnog okruenja, i
smanjila poreze na poslovanje, predstavnici MSP i dalje imaju ozbiljne smetnje
koji stoje na putu njihovim biznisima. U prvom redu je rije o jo uvijek visokim
doprinosima na line dohotke zaposlenih, kao i nepovoljne kamatne stope
prilikom dobijanja kredita.
MMS su mahom potrebna sredstva do deset hiljada , kako za investicije tako i za
obrt. Potrebno je razmotriti mogunost da se u Zakonu o bankama predvidi da su
komercijalne banke dune da prosljeuju kredite koje dobijaju od razvojnih
fondova po istoj kamatnoj stopi po kojoj su ga one dobile, jer to nijesu potroaki
krediti. Samo u tom sluaju kreditiranje predstavlja finansiranje i stimulisanje
MMS razvoja, a ne banaka. Takoe, opti nedostatak povjerenja i problem loih
kredita, izazvali su daleko zahtjevnije garancije i hipoteke. To osobito pogaa
ene, koje na svoje ime imaju uknjieno veoma malo imovine. U tom je smislu
treba nastaviti sa razvojem ideje o formiranju tzv. garantnog fonda, koji bi sluio
upravo za garancije enama preduzetnicama i vlasnicama MSP. Posebni pravac
kada je u pitanju pristup sredstvima, predstavljaju i sredstva Svjetske banke
namijenjena regionalnom povezivanju. Dodatno, zbog visokih trokova
poslovanja, prije svega visine poreza i doprinosa na zarade, ene nerijetko idu u
sivu zonu.
Naelo da se prvo misli o malima, odnosno da ono to treba platiti moe da
plati mikro ili malo preduzee, treba da bude prilog dobrom poslovnom
ambijentu. Ukoliko bi se razmotrila ideja koja se razmatra u okviru EU kao princip
Think small first, poslodavci bi se mogli stimulisati da ostanu i rade u
zakonskim i kontrolisanim okvirima55. Zbog toga drava treba da delegira javna
ovlaenja i vri pravni nadzor, a sektor sa svoje strane zadrava samoodrivost,
mobilnost i fleksibilnost.
53 Konkretan primjer moe biti zapoljavanje ena koje trenutno rade u sivoj zoni u Budvi, a bave
se ponudom raznih vrsta domaih kolaa karakteristinih za mediteranski areal. Uvoenje tih
djelatnosti u legalne tokove ne znai da im se nametnu dabine koje one ne mogu da plate, ve da
u tom dijelu postoji afirmativna akcija. Lokalna samouprava bi, sa svoje strane, mogla obezbijediti
prostor za prodaju, to bi doprinijelo bogatstvu turistike ponude. Praksa je slina onoj koja se
sprovodi sa pripadnicima RAE populacije kada je rije o sakupljanju sekundarnih sirovina.
54 Konkretan primjer je 60 obuenih majstora za solarnu energiju, koji usljed kolizije zakonskih
propisa ne mogu da svoje znanje realizuju na tritu. U isto vrijeme, budui da su proli obuku u
Njemakoj, ali nisu i ispunili formalni uslov od 1000 asova obuke, oni nijesu konkurentni na
okolnim tritima, koja imaju sistem majstorskog ispita.
55Vidjeti: http://ec.europa.eu/enterprise/policies/sme/small-business-act/ Prvo misli na maleali
djeluj na veliko je otpilike ideja kako da se 23 miliona malih i srednjih preduzea u Evropi angauju
vei broj novih radnih mjesta. 2008 godine je usvojen Small Business Act for Europe, koji se odnosi
na sve koji imaju ispod 250 zaposlenih, to predstavlja 99% svih evropskih biznisa. U tom
kontekstui treba razumjeti u kojoj mjeri su MSP u Crnoj Gori, koji imaju tek nekoliko zaposlenih,
izloeni pritisku barijera koje ih sistematski dovode na ivicu gaenja. Inicijativa treba da pobolja
administrativno i legislativno okruenje, kako bi MSP poele da generiu nove poslove i rast.
Strana 72 | 111
Zapoljavanje se mora posmatrati u najuoj vezi sa obrazovanjem, posebno

srednjim strunim i viskom obrazovanjem. Kad je rije o srednjem strunom
obrazovanju, vano je uvoenje dualnog sistema uenja i majstorskog ispita 56,
uz ostvarivanje maksimalne saradnje svih sudionika u procesu osposobljavanja,
od formalne srednje kole, obrazovanja odraslih do licenciranih provajdera
obuka, zavoda, unija, zanatskih komora. Velika razuenost ovlaenja, tenje za
monopolskom pozicijom, povremeno nezdrava konkurencija, preplitanje
ovlaenja, usporavaju ovaj sektor obrazovanja i utiu na njegovu smanjenu
efikasnost, pa time i na smanjenu konkurentnost radne snage. U dijelu
obrazovanja je neophodno napraviti analizu i takoe sprovesti giljotinu propisa
na jednoj strani i primjenu efikasnih mjera za balansiranje potreba trita rada sa
obrazovnim sistemom na drugoj strani. To znai omoguavanje prohodnosti za
svakog uenika, ali i mjere koje podrazumijevaju da se prije upisa u odreene
kole i na odreene fakultete zahtijevaju ispunjenja standarda i da sistem
eksterne mature napravi valjanu selekciju i red pri upisu.
U oblasti visokog obrazovanja, probleme u zapoljavanju stvara nepostojanje
upisne strategije, koja bi uvaavala probleme trita rada i odrivog rasta i
razvoja. U tom dijelu bi jedna od restriktivno-afirmativnih mjera bila stipendiranje
kolovanja za zanimanja koja su potrebna na tritu rada, odnosno ograniavanja
prevelikih upisnih kvota za zanimanja u kojima postoje vikovi.
Jedan od najozbiljnijih problema vezanih za konkurentnost visokokolske radne
snage su nedovoljne praktine obuke. Tako se i u okviru strunog
osposobljavanja visokokolaca pokazalo da to u polovini sluajeva nije bilo po
odgovarajuem planu i programu, broj radnih sati je bio razliit, kao i pitanje
mentora, a poslodavci su se alili da zbog nemogunosti biranja nijesu mogli ni
da se valjano kadrovski oslone na pripravnike.
Odreeni broj novih i inovativnih radnih mjesta ostvario bi se kroz proces
diverzifikacije usluga u turizmu, a produilo bi se i trajanje turistike sezone. U
tom smislu je mogue povezivati sva tri stuba razvoja, ali i jaati veze unutar
njih. Na primjer, u oblasti razvoja i zatite kulturne batine mogue je stavljanje u
funkciju dobara nematerijalne kulture, posebno u turizmu, to bi znailo nova i
raznolika radna mjesta. U vezi sa energetskom efikasnou i ouvanjem ivotne
sredine, i dalje treba snaiti prakse kreditiranja i pruanja zanatskih usluga MSP u
dijelu odrive gradnje, obnovljivih izvora energije i prelaska sa elektrine energije
na alternativne oblike (posebno znaajno i za urbani razvoj). 57 To treba da podri
obrazovni sistem pruanjem odgovarajue obuke. Tu je vana koordinacija sa
lokalnim samoupravama, koje treba da imaju projekcije potrebnih radnih mjesta i
pravce razvoja zapoljavanja u okviru lokalne privrede.
56 Majstorski ispit treba da bude jedini regulativni instrument u uslovima slobodnog trita.
57 U tom smislu treba prihvatiti i sugestiju Direktorata za energetsku efikasnost: Smatramo da
energetska efikasnost (inae po definiciji jedna od osnovnih komponenti odrivog razvoja), nije u
dovoljnoj mjeri zastupljena u predmetnom dokumentu (Poglavlje 3 Energetika). Polazite u djelu
definisanja uloge energetske efikasnosti treba obavezno da naglasi davanje prioriteta smanjenju
zahtjeva za energijom u odnosu na efikasno korienje energetskih resursa. Naime, koliko god da je
troenje energije racionalno i efikasno, ne moe biti vie opravdano od smanjenja potreba za
energijom.
Strana 73 | 111
U cilju boljeg zapoljavanja, kao jedan od moguih obrazaca se moe pomenuti

zanatska samouprava, koja radi i na profesionalnom jaanju kroz nuenje
razliitih servisa. Kao jednu od stimulativnih mjera, trebalo bi nastaviti sa
razvojem mogunosti da posebno ruralni dijelovi imaju bolju internet konekciju,
kao i regionalnu dostupnost usluga koje mogu poveati zaposlenost.
7.3.3.Socijalna zatita i borba protiv socijalne iskljuenosti
Jednak pristup mogunostima i iskorjenjivanje siromatva, jedan je od uslova
odrivog razvoja. Osobito u vremenima krize, vei teret pada na najugroenije
kategorije, sa tendencijom daljeg i dubljeg pogoravanja. Borba protiv socijalne
iskljuenosti, unapreenje socijalne pravde i osnovnih prava, ve dugo su
osnovni ciljevi Evropske unije koja se temelji na potovanju ljudskog dostojanstva
i solidarnosti. To znai da nova politika odrivog razvoja u Crnoj Gori mora imati u
fokusu odgovarajue smjernice iz Inicijative Evropske platforme protiv
siromatva.
Prema vrijednosti HDI (Indeks ljudskog razvoja) Crna Gora se nalazi na 52. mjestu
u okviru 187 drava, to je smjeta u kategoriju zemalja sa visokim HDI. Od
2005. je dolo do poveanja HDI za 5%, odnosno HDI je godinje rastao za
0,6%.58 Meutim, ovaj indeks ne omoguava da se vide nejednakosti u raspodjeli
ljudskog razvoja kroz cijelu populaciju, pa se moe smatrati indeksom
potencijalnog razvoja. Zato se izraunava IHDI, koji uzima u obzir nejednakost u
sve tri dimenzije, koji predstavlja indeks stvarnog ljudskog razvoja. Prema tom
indeksu, crnogorski HDI se umanjuje za 7,4% zbog nejednakosti. Takoe, postoji i
viedimenzionalni indeks siromatva (MPI), a kod nas je uveden 2010. 59, koji
uzima podatke iz Ankete o potronji domainstva. Intenzitet liavanja, to jest
prosjean procenat uskraenosti koju trpe ljudi u siromatvu je 41,6%. 60
Prema podacima MONSTAT-a, 2012. godine je 11,3% stanovnitva u Crnoj Gori
imalo potronju ispod apsolutne linije siromatva. Siromatvo je poveano i u
urbanim i u ruralnim oblastima. Ipak, seosko stanovnitvo ima mnogo vei rizik
od siromatva u odnosu na gradsko. Dubina i otrina siromatva su takoe vee
u tim oblastima. Sa poveanjem siromatva, dolo je i do poveanja
nejednakosti. Gini koeficijent je povean sa 24,3 na 26,5% u 2012. godini.
Istraivanja pokazuju da zarade, bilo iz privatnog ili javnog sektora (i penzije) u
veini sluajeva obezbjeuju mogunost da se izbjegne apsolutno siromatvo.
Zbog toga je zapoljavanje tih lica prioritetni nain rjeavanja ovog problema, pa
58 Zdravlje i obrazovanje su vodei razlozi da zemlja zadri svoje mjesto u zoni visokog razvoja po
mjeri ovjeka i respektabilno 52 mjesto, uprkos tranziciji i ekonomskoj krizi. Da nije bilo ratova i
tranzicije, rast je mogao biti znatniji. Konkretno, na uveanje godina ivota su nuno uticale i nove
tehnologije lijeenja i protok informacija. Zemlja je imala snaan prilivi direktnih stranih investicija,
ali nije razvila ekonomsku efikasnost, a u pojedinim oblastima je ugroena odrivost razvoja.
Socijalne norme i drutveni kapital ugroavaju HDI, a problematian je razvoj kapaciteta i
institucija.
59 U Crnoj Gori se prati od 2005, u saradnji sa Svjetskom bankom.

60 NHDR 2013, UNDP
Strana 74 | 111
i rastereenja budetskih davanja u ovoj oblasti, odnosno ekonominog i

odrivog troenja. U tom smislu je od znaaja donoenje Agende za nova radna
mjesta za ove kategorije stanovnitva, uz aktivnu inkluziju onih koji su
najudaljeniji od trita rada.
Stopa siromatva i pokazatelji nejednakosti se mogu smanjivati palijativnim
mjerama u vidu primarne socijalne zatite, koja obezbjeuje minimum socijalne
sigurnosti siromanih i rizinih djelova populacije, to se kroz indikatore
uglavnom vidjelo u prethodnom NSOR-u. Meutim, to nije dugorono i
ekonomino rjeenje. Zato je bolje planirati mjere alokacije resursa tako da se oni
efikasnije koriste u borbi protiv siromatva, na nain da se sredstva uloe u
obuke i osposobljavanje za trite rada. Tu je prilika da se stimulie odrivi
regionalni razvoj i praviniji pristup uslugama. Unapreenje ruralnih oblasti, u
cilju smanjenja nejednakosti, moe ii uporedo sa ekonomskim oporavkom sela i
irenjem opsega turistike ponude i poljoprivredne proizvodnje u ruralnim
oblastima.
Pored osnovnih ljudskih prava i sloboda, Ustav Crne Gore nacionalnim manjinama
jemi prava i slobode, koja mogu koristiti pojedinano i u zajednici sa drugima, i
namee obavezu dravi da zatiti pripadnike manjinskih naroda i drugih
manjinskih nacionalnih zajednica od svih oblika nasilne asimilacije i
ograniavanja pristupa mogunostima. Zakonom o manjinskim pravima i
slobodama se omoguava efikasno uee manjina u javnom ivotu. Zakon o
zabrani diskriminacije Crne Gore donijet je 2010. godine. Pripadnost nacionalnoj
manjini navedena je kao osnov diskriminacije, a navode se i posebne mjere
uvedene radi zatite nacionalnih manjina. Godine 2003. je ustanovljena funkcija
ombudsmana, kao samostalne institucije, iji je zadatak da unapreuje ljudska
prava i slobode. Uzimajui u obzir zakonsku regulativu, ravnopravnost u Crnoj
Gori je garantovana, a zakonski okvir predstavlja valjano polazite odrivog
razvoja u uslovima drutvene jednakosti.
Dosadanji NSOR je tretirao niz problema, poev od raseljenih lica, osjetljivih
kategorija, rodne ravnopravnosti. Takoe, ravnopravnost i socijalna zatita su
imperativni cilj veine dokumenata koji se tiu odrivog razvoja. Ovdje, meutim,
ima jo mjesta za pomenute meke aspekte, jer vidljivost i inkluzija osoba sa
invaliditetom, HIV oboljenje, sa razliiti seksualnim orijentacijama, nailazi na
probleme u praksi.
U Crnoj Gori je u toku rad na projektu Socijalni karton - informacioni sistem
socijalnog staranja61. U pitanju je jedinstvena baza podataka o (potencijalnim)
korisnicima prava iz socijalne i djeije zatite materijalnih davanja i usluga
socijalne i djeije zatite. Inae, jedan od kljunih problema sistema socijalne i
djeje zatite je nepostojanje jedinstvene evidencije o odgovarajuim oblicima
zatite svih socijalno ugroenih stanovnika Crne Gore. Postoji samo evidencija
koju omoguava SODIS sistem informacioni sistem socijalne i djeje zatite.
SODIS sadri bazu podataka o broju korisnika materijalnog obezbjeenja i
61 Uredba o socijalnom kartonu iz 2001. godine je socijalni karton definisala kao skup podataka o
domainstvima u Republici Crnoj Gori, njihovoj imovini, prihodima, specifinim rashodima,
socijalnim potrebama i potrebama u pogledu zdravstvene zatite.
Strana 75 | 111
dodatka za djecu. Takoe, od 1. januara 2014. godine je uspostavljena baza

podataka djeje zatite, sa ciljem da obezbijedi pouzdane podatke o situaciji
djece i njihovim potrebama, kao i mjerama zatite i uslugama koje im se pruaju
od strane centara za socijalni rad. 62
Centri za socijalni rad treba da osnae saradnju sa Zavodom za zapoljavanje
zajednikim radom na aktivaciji korisnika materijalnog obezbjeenja na tritu
rada. To podrazumijeva i saradnju na razvoju radnih programa za ovu ciljnu
grupu, kako bi se sprijeilo neformalno zapoljavanje i zloupotreba prava.
Potrebno je to prije donijeti Zakon o legalizaciji neformalno izgraenih objekata,
kako bi se uspostavila njihova evidencija i smanjila greka ukljuenosti onih koji
nemaju pravo na materijalno davanje u sistemu socijalnog staranja.
Rodna nejednakost takoe umanjuje ljudski kapital zajednice, zbog ega se
izraunava Indeks rodne nejednakosti. Pitanje rodne ravnopravnosti je bilo
snano vidljivo i u dosadanjem NSOR, i to u prvom redu kroz edukaciju i
institucionalne mehanizme. Budua politika odrivog razvoja bi trebalo da
prepozna neposredne uinke na odreene socijalne slojeve kroz dosadanje
politike (ruralna oblast, sjever Crne Gore, vlasnice preduzee i nekretnina), a
od evaluacije bi zavisilo koje da se dalje stimuliu i nastavljaju u irem opsegu.
Rodna ravnopravnost treba da bude tzv. horizontalno pitanje i da proima sve
oblasti od obrazovanja, zdravstva, kulture, medija, ekonomskog osnaivanja
Budue akcije treba posebno usmjeriti na viestruko osjetljive grupe RAE ena, sa
sela, sa invaliditetom, izbjeglice i raseljena lica.
U okviru rodne ravnopravnosti, najvidljivija je neravnopravnost uea u
politikom ivotu, a to je upravo na liniji onog milenijumskog cilja koji je postojao
i u dosadanjem NSOR. U Zakonu o dravnim slubenicima i namjetenicima
postoji klauzula koja ide u tom smjeru, ali ona nije obavezujua. Postoje i dobre
mjere afirmativne akcije, koje treba ojaati (poput one o osnivanju garantnog
fonda za ene preduzetnice) radi lakeg dobijanja kredita. ene koje se bave
biznisom nemaju velike aspiracije. Trenutno su aktuelne afirmativne akcije u
Investiciono razvojnom fondu, u smislu manje kamatne stope, kod Zavoda za
zapoljavanja i kod Ministarstva poljoprivrede kroz agro-budet i MIDAS projekat.
Meutim, najvei problem je sa kolateralom, jer ene nemaju imovinu
registrovanu na svoje ime. Zbog toga treba podrati ideju da se kroz IPA projekat
formira Garantni fond gdje Drava garantuje za odreeni dio sredstava.
Poseban izazov za odrivi drutveni razvoj u okviru ravnopravnosti i socijalnog
osiguranja predstavlja RAE populacija, i raseljena lica. Kao problem ostaje
zaposlenost koju je veoma teko pratiti. Iako Zavod za zapoljavanje vodi
evidenciju jedino kada su u pitanju RAE, a i Uprava za kadrove, veoma je teko
tano ih pratiti. Prole godine ih je na evidenciji bilo preko hiljadu koji ekaju
62 Slovenako iskustvo ukazuje da je informacioni sistem u funkciji reforme materijalnih davanja i
smanjenja broja korisnika u sistemu socijalnog staranja. Cilj nije samo pojednostavljivanje
procedure ve i da drava posveti veu panju onim korisnicima koji su iz objektivnih razloga
prinueni da primaju pomo. Sprovoenjem ovog projekta, Crna Gora ima mogunost da primijeni
princip radne aktivacije korisnika materijalnih davanja i da ta sredstva preusmjeri na one kojima je
potrebna trajna podrka drave.
Strana 76 | 111
posao. Oni se zapoljavaju kroz razliite vidove aktivne politike zapoljavanja, a

inae spadaju u tee zapoljiva lica. Najvei problem su Romi sa Kosova i to iz
vie razloga (ekonomski, i razni drugi). Oni bi mogli dobiti dozvole boravka za
strance ili dravljanstva, ali mnogi ostvaruju i neka prava drugdje, pa nastoje da
ih sauvaju. Romkinje su dvostruko diskriminisane. Tu su i pitanja djeijih prava i
problem pronje, gdje se prepliu ingerencije vie institucija.
RAE populacija se uglavnom bavi sakupljanjem sekundarnog otada, posebno na
Koniku. Ono viestruko pomae i drutvu i njima. Ministarstvo za ljudska i
manjinska prava je finansiralo nabavku trokolica i mini kombija uz obavezu da
materijal selektuju i predaju Reciklanom centru. Ovi poslovi treba da budu
legalizovani, ali plaanje doprinosa bi mogla biti subvencionirana. To je jedna od
dobrih mjera afirmativne akcije, koja ujedno doprinosi smanjenju nezaposlenosti
osjetljivih grupa.
Stanovanje i urbani razvoj RAE populacije zavisi od toga jesu li u pitanju
domicilna ili raseljena lica. Za domicilna lica se problem rjeavao po principu
partnerstva sa lokalnim samoupravama (Bijelo Polje, Niki, Berane) ili sa
Karitasom. Za raseljena lica polo se od Sarajevske deklaracije i Beogradske
inicijative rjeavanja stambenog pitanja za sva raseljena i interno raseljena lica u
zemlji. Ukupna vrijednost Regionalnog stambenog programa je preko 584 miliona
za etiri drave regiona, od ega je ve prikupljeno oko 252 miliona . U Crnoj
Gori predvieno je rjeavanje stambenog pitanja za 6.063 lica (1.177
domainstava) koja spadaju u najranjivije kategorije (lica smjetena u
neformalnim kolektivnim centrima i ugroena lica u privatnom smjetaju, sa
posebnim osvrtom na Kamp Konik). Ukupna vrijednost projekta u Crnoj Gori je
27,7 miliona , od ega je doprinos drave 15% 63.
7.3.4.Pametni gradovi (urbani razvoj kroz odrivo
upravljanje prostorom)
Grad je vjetaka tvorevina i njegov razvoj moe biti ostvariv samo ukoliko se svi
urbani procesi cjelovito planiraju i usklauju sa zakonitostima prirodnog
63 Najvei donatori Programa su: Evropska unija, Sjedinjene Amerike Drave, Njemaka, Italija,
vajcarska, Turska. Fond regionalnog stambenog programa, odlukom donatora, se nalazi kod
Razvojne banke Savjeta Evrope sa sjeditem u Parizu.Crna Gora je u okviru Regionalnog
stambenog programa u martu 2013. godine, kandidovala Pilot projekat- Niki izgradnja 62
stambene jedinice, ija ukupna vrijednost iznosi 2,78 miliona (sredstva granta iznose 1,98 miliona
, a kontribucija lokalne jedinice je 0,6 miliona ). U cilju realizacije ovog projekta pripremljen je
projektni zadatak , i u toku je izrada projekne dokumentacije od strane Agencije za planiranje i
projektovanje Optine Niki. Revidovan Glavni graevinski projekat i dozvola za gradnju e od
stane Optine Niki biti dostavljene Jedinici za implementaciju DOO "Project Consulting" PROCON
koja raspisuje tender za izvoaa radova. Ministarstvo rada i socijalnog staranja je usvojilo pravilnik
za odabir korisnika, formiralo komisiju za odabir korisnika i utvrdilo preliminarnu listu korisnika.
Skuptina donatora je 11. oktobra 2013. godine, odobrila Projekat Kamp Konik kojim je
predviena gradnja 120 stambenih jedinica. Ukupna vrijednost ovog projekta je 7,4 miliona EUR,
sredsva granta su skoro 6 miliona , kao i Projekat izgradnje Doma za stare u Pljevljima, ija
ukupna vrijednost iznosi 2,6 miliona od ega su donatorska sredstva 2,1 miliona . Jedinica za
implementaciju DOO "Project Consulting" PROCON radi na rjeavanju administrativnih pitanja kako
bi se stvorili uslovi za implementaciju projekta u dijelu koji se odnosi na postupak javnih nabavki.
Okvirni finasijski sporazum je potpisan u Parizu 5. novembra 2013. godine. Sporazum o Grantu je
potpisan izmeu Ministarstva rada i socijalnog staranja i Razvojne banke Savjeta Evrope.
Strana 77 | 111
okruenja. Gradovi su pokretai razvoja, centri povezivanja, inovativnosti,

kreativnosti, rada i pruanja usluga. Koncentracija stanovnitva znai da oni
postaju veliki potroai energije i potencijalni zagaivai ivotne sredine. To znai
da se grad mora planirati i razvijati u ravnotei izmeu ekonomije, socijalnog
blagostanja i ivotne sredine, a u procesu planiranja, graani moraju uzimati
aktivno uee. Vaan je posebno balans izmeu namjena povrina, ouvanje
kvaliteta urbanog ivota, tako da atraktivne zone ne budu iskljuivo predmet
potranje i brzog troenja. Poto je u Crnoj Gori dolo do znaajne migracije
stanovnitva u gradove, odrivi razvoj podrazumijeva i posebnu urbanu viziju
razvoja.
Odrivost grada i kvalitet ivota mjeri se i kroz stanje vazduha, biodiverziteta,
kroz kvalitet hrane i proizvoda, zdravlje ljudi, kvalitet stanovanja, nain
upravljanja otpadom, kroz potronju raspoloivih resursa i tako dalje... Zbog toga
vanu ulogu u izgradnji odrive zajednice imaju i lokalne vlasti, lokalne zajednice,
ali i sve druge institucije odgovorne za kvalitet saobraaja, ivotne sredine, za
razvoj ekonomije, obrazovanja i tako dalje. I konano, svaki graanin snosi
odgovornost prema tome kako se odnosi prema gradu i njegovim resursima.
Svaki graanin mora da bude svjestan ogranienosti resursa i da se prema njima
odnosi tako da ih obnavlja tamo gdje je to mogue, ili da ih sauva za budue
generacije. Zato je vano znati da svaki odrivi grad ima definisane elemente za
mjerenje postignutog.64
Nije problem samo popisati neformalna naselja i primjere divlje gradnje. 65
Poseban segment urbane vizije je mogunost pristupa za sve, a posebno za
osobe sa invaliditetom. U Crnoj Gori je javnost senzibilisana u ovom pravcu, ali u
praksi nije dolo do znaajnijeg poveanja mogunosti pristupa, te se lokalne
zajednice moraju obavezati da sprovedu odgovarajue mjere u ovoj oblasti.
Priutivi i energetski efikasni stanovi za siromane i mlade su takoe vaan
element odrivog urbanog razvoja. U Crnoj Gori postoji veliki broj podstanara i u
isto vrijeme veliki broj stanova za trite i praznih stanova na sjeveru zemlje i u
ruralnim oblastima. U tu bi svrhu valjalo istraiti pozitivne meunarodne prakse,
mogunost takozvanih kadrovskih stanova za lica sa malim prihodima, stavljanja
u upotrebu praznih stanova. Izgradnja tih stanova najee ne slijedi principe
energetske efikasnosti, to dodatno optereuje resurse.
Prema raspoloivim najavama, banke su spremne da ulau u graditeljstvo,
ukoliko su u pitanju objekti visokog standarda i male pokrivenosti zauzetosti
prostora, to je znaajno za razvoj turizma i kapaciteta sa etiri i vie zvjezdica.
64 Biljana Gligori, Expeditio, Odriva budunost gradova

65 injenica je da se jedan na grad - Budva - ubrzano devastira u smislu odrivog razvoja. Ovdje
bi trebalo ozbiljnije pratiti evropsku legislativu kada je rije o zatiti od buke, uslovima za normalan
ivot i pristup uslugama. Konkretno, i kroz broj albi inspekcijama i inicijative civilnog sektora, lako
bi se locirale oblasti u dravi koje su izloene poveanom riziku od gubljenja urbanih funkcija.
Strana 78 | 111
7.3.5.Odrivi transport (poboljanje prostorne povezanosti)
Oblast saobraaja je od posebnog znaaja za razvoj crnogorske ekonomije jer

dobra povezanost drave kao i stanje saobraajne infrastrukture predstavljaju
preduslov za dalji razvoj turizma, ali i podrku nesmetanom obavljanju drugih
aktivnosti u sektorima industrije, graevinarstva, poljoprivrede i umarstva, ali
doprinosi i snanijem inkluzivnom razvoju, jer ini dostupnijim usluge i moe
uticati na smanjivanje migracija. Shodno tome, infrastrukturna ulaganja u ovom
podruju bie meu najveima, a oekuje se da budu realizovana iz dravnih
sredstava kao i uz znaajnu podrku meunarodnih razvojnih institucija. Razvoj
dobre mree puteva znatno e olakati saradnju sa zemljama u okruenju, ali i
ostatkom Evrope, naroito izgradnjom autoputa Bar-Boljare, koji e biti dio Transevropske transportne mree (TEN-T).
S obzirom da se gotovo itav sektor, sa izuzetkom eljeznice, direktno oslanja na
uvozna fosilna goriva, izuzetno je energetski intenzivan i odgovoran je za preko
15% emisija CO2eq. Jasno je da je potencijal za smanjenje gasova staklene bate
u ovom segmentu znaajan. Takoe je jasno da je ovakav model daleko od
standarda EU i ciljeva kojima treba teiti, zbog ega u oblasti saobraaja lei
izuzetan potencijal za primjenu mjera efikasnosti i smanjenja potronje. Sa druge
strane, saobraaj je jedna od oblasti koju treba dekarbonizovati. Istovremeno,
transformacija sektora ka istim tehnologijama ne samo to e doprinijeti
postizanju ciljeva evropske politike (10% biogoriva u ukupnoj potronji do 2020.
godine), ve bi doprinio i veoj energetskoj nezavisnosti zemlje.
U Evropi, sve se vie insistira na korienju efikasnih vozova umesto korienja
avio-saobraaja. Da bi se ovo ostvarilo u Crnoj Gori, neophodno je raditi na
unapreenju eljeznike mree. Iako je cjelokupna mrea elektrifikovana, ona je
slabo razgranata i zastarjela. Teretni saobraaj treba orijentisati na eljezniki i
vodeni kad god je to mogue, kako bi se smanjio pritisak na postojeu mreu
puteva, koja je dodatno optereena nedostatkom obilaznica.
Jedno od moguih rjeenja treba traiti u prelasku na ekonominije oblike
putovanja, kao to su autobusi novih generacija, sa daleko manjom upotrebom
goriva i nivoom emisija CO2. U perspektivi, po uzoru na neke evropske metropole,
trebalo bi uvoditi stroe kriterijume za kupovinu novih vozila, a vremenom i
motivisati na dalju dekarbonizaciju ovog sektora prelaskom na hibridne ili
elektrine autobuse.
Evropska Bijela knjiga o saobraaju (White Paper on Transport) predvia da
evropski saobraajni sistem bude integrisan, da u svojoj osnovi ima snaan
informaciono-komunikacioni sistem koji e korisnicima omoguiti da biraju
najekonominije oblike i kombinacije putovanja. Cilj kome se tei na nivou EU je
da primat ima javni prevoz, a da se individualni prevoz koristi samo u zavrnim
djelovima putovanja (tzv. posljednje milje) a i tada predvia korienje elektrinih
ili drugih istih oblika prevoza. Sa postojeom i planiranom mreom puteva,
jasno je da potencijali za prelazak na dominantno uee javnog prevoza postoje
i u Crnoj Gori, ali je sprovoenje ovakvih promjena usko vezano i za ponaanje i
Strana 79 | 111
navike stanovnitva. Zbog toga ovo treba da bude jedna od akcentovanih tema u
obrazovnim programima i kampanjama o odrivom razvoju.
Takoe, treba podrati i razvoj kombinovanih oblika transporta, kako u putnikom
tako i u teretnom saobraaju. Ovo znai da se mora prei integralno planiranje
drumskog, eljeznikog, vodenog i vazdunog saobraaja za postizanje
optimalnih rezultata u pogledu efikasnosti. Uspostavljenjem jednog ovakvog
sistema stvorie se uslovi i za ujednaeniji regionalni razvoj.
U oblasti legislative, primjetan je napredak posljednjih godina, usvajanjem
odgovarajuih zakona. Ipak, jo uvijek je potrebno usklaivanje sa evropskim
acquis-em u oblasti bezbjednosti u saobraaju, koja ostaje hronini problem Crne
Gore, rezultujui izuzetno visokim brojem saobraajnih nezgoda godinje. Iako
postoji Strategija poboljanja bezbjednosti u drumskom saobraaju koja
prepoznaje znaaj sprovoenja otrijih mjera u ovoj oblasti, treba osigurati njenu
strou implementaciju.
Uzimajui u obzir izazove koji e biti pred Evropom, a naroito Crnom Gorom koja
u ovoj oblasti jo uvijek kaska za Evropom, otvara se veliki prostor za istraivanje
i inovacije, kako bi se razvila napredna tehnoloka rjeenja koja e doprinijeti
rjeavanju ovih izazova. Sa tim u vezi treba usmjeriti budue istraivake napore,
naroito u planiranim nauno-razvojnim parkovima. U ovom sluaju, treba
potraiti saradnju saobraajne industrije, kako bi se podsticala saradnja i
pronala primjenjiva rjeenja koja je mogue komercijalizovati.
U meuvremenu, promjene se mogu postii na mikro nivou. Naime, vea
upotreba bicikala ili manjih elektinih vozila znaajno bi doprinijela postizanju
poboljanju stanja ivotne sredine, kao i optem zdravlju stanovnitva. Pozitivni
primjeri ve postoje u junom regionu, gde optina Tivat stimulie lokalno
stanovnitvo na upotrebu javnog sistema bicikala. Takoe, u Perastu ve nekoliko
godina funkcionie sistem elektrinih dvotokoa, koji se dopunjavaju na stanici
upotrebom solarnih panela. Ovakav sistem mogao bi biti primijenjen i u drugim
manjim primorskim mestima. tavie, imajui u vidu veliinu gradova u Crnoj
Gori, ovakvi oblici putovanja mogli bi biti rasprostranjeniji u gradskom
saobraaju. Posmatrajui srednje i dugorono, biciklizam u Crnoj Gori moe imati
znaajno vei udio, zbog ega treba raditi na obiljeavanju biciklistikih staza ne
samo u urbanim okvirima ve i njihovim povezivanjem u nacionalne i regionalne
mree, kako je prepoznato studijom TNA (2012). Ovakav projekat znaajno bi
doprinio i razvoju ekoturizma, boljoj prostornoj povezanosti i smanjenju
regionalnih razlika.
Ipak, da bi vidjeli ovakve promjene na veem nivou, od izuzetnog znaaja je
usvajanje drugaijeg sistema vrijednosti, gdje e od presudnog znaaja biti
obrazovanje, kao i medijske kampanje koje e na adekvatan nain popularisati
prelazak na ovakve tipove prevoza.
Da bi se ovakva ambiciozna vizija zaista i sprovela, uz podrku stranih investicija
i ciljanih napora na nacionalnom nivou u pogledu obrazovanja i promjene opteprihvaenih drutvenih vrijednosti, neophodno je ukidanje podrke neodrivim
aktivnostima, u ovom sluaju tenim fosilnim gorivima. Jasno je da se za
Strana 80 | 111
najsiromanije kategorije stanovnitva moraju predvidjeti mjere koje e ih zatiti,

davanjem povlastica za javni prevoz i slino. Za sve druge, ipak, moralo bi da
vai pravilo da cijena odraava direktne trokove, odnosno ukljuuje eksternalije
koje su posljedica viestrukog zagaenja ivotne sredine.
7.3.6.Unapreenje zdravlja stanovnitva
Zdravlje igra vanu ulogu u odreivanju ljudskog kapitala zemlje, ukljuujui i
uinak koji ljudi ostvaruju na tritu rada, to je direktno povezano sa
makroekonomskim koristima, kao to je BDP po stanovniku. Zdraviji ljudi mogu
biti produktivniji jer fiziki i mentalno aktivniji pojedinci djelotvornije koriste
tehnologiju, opremu i sopstvene vjetine. Zbog toga je zdravlje nacije posebno
vano u okviru odrivog razvoja. 66
Zdravstveni sistem Crne Gore je zasnovan na jednakosti pristupa, dostupnosti,
principu kvaliteta i primjene standarda, edukaciji i tehnolokoj podrci i
reorganizaciji institucija.67 Javni zdravstveni sistem treba da ostane besplatan, jer
osigurava odreeni nivo pravinosti i osjeaj vlasnitva i sigurnosti graana. Ipak,
sistem zdravstva u Crnoj Gori, uprkos reformi, ne zadovoljava u potpunosti
potrebe razvoja ljudskog kapitala, odnosno slaba je korelacija izmeu
opredijeljenih sredstava i zdravstvenog stanja nacije. 68 U narednom periodu
usmjerenost treba da bude ka ekonominosti troenja, odnosno ostvarenju
finansijske odrivosti kroz promjenu ulaznih parametara ka izlaznim
parametrima.
Sistem zdravstva mora biti orijentisan ka rezultatima, da ima osmiljenije
mehanizme raspodjele resursa koji ne promoviu veliki broj zaposlenih i
neefikasno korienje infrastrukture. Bilo bi od znaaja uvoenje medicinskih
protokola kao u zemljama EU koji jasno razdvajaju odgovornosti primarnog i
66 Nacionalni izvjetaj o razvoju po mjeri ovjeka, UNDP, 2013.Prosjeni ivotni vijek mukaraca u
Crnoj Gori poveao se sa 58 godina u periodu 1952-1954. na 71 godinu 2008. godine. Prosjean
ivotni vijek ena u Crnoj Gori znaajno je produen, za punih 17 godina, sa 60 koliko je iznosio u
periodu 1952-1954. na vie od 76 godina koliko je iznosio 2008. godine. Istovremeno, stopa
smrtnosti je drastino smanjena usljed masovne vakcinacije, redovnih sistematskih pregleda za
bolesti kao to je tuberkuloza, edukacije i podizanja nivoa svijesti i boljih uslova ivota seoskog
stanovnitva. Zdravlje graana Crne Gore znaajno je pogorano tokom tranzicije, mjereno, na
primjer, zvaninim podacima o oekivanom ivotnom vijeku. Globalno dostupni protok informacija
u oblasti zdravlja i obrazovanja ispravlja neke nedostatke naih sistema, jer je vea obavijetenost i
mogunost samostalne prevencije stanovnitva.
67 Ocjena integriteta zdravstvenog sistema u Crnoj Gori, 2011, UNDP, WHO i Ministarstvo zdravlja
68 MONTENEGRO: After the Crisis: Towards a Smaller and More Efficient Government, Public
Expenditure and Institutional Review, Main Report, World Bank, October 2011, str.85 (CRNA GORA:
Nakon krize: Ka manjoj i efikasnijoj vladi, Pregled javne potronje i institucija, Glavni izvjetaj,
Svjetska banka, oktobar 2011.)Crna Gora troi vie na javno zdravstvo nego druge zemlje sa
slinim nivoima dohotka. Rashodi sistema javnog zdravstva u Crnoj Gori su 2008. godine iznosili
14,7% ukupne javne potronje, to je iznad prosjeka kad se uporedi sa zemljama EU. Uprkos
realizaciji odreenih reformi iji je cilj bio da unaprijede efikasnost, ravnopravnost u pristupu i
kvalitet zdravstvenih usluga, njihov uticaj na ljudski kapital nije onoliko znaajan koliko se to
oekivalo.
Strana 81 | 111
sekundarnog/tercijarnog nivoa za lijeenje, pruanje usluga i ljekove. U

postojeem modelu finansiranja, dobro bi bilo predvidjeti stimulanse da se
smanjuju trokovi i da se tei utedama, kao i snaiti veze izmeu bolnica i
primarnog nivoa zatite u smislu kontinuiteta njege, upuivanja, standarda
lijeenja i razmjene informacija. Cilj bi bio smanjenja pritiska na sekundarni i
tercijarni nivo zdravstvene zatite i pruanje 85% zdravstvenih usluga na
primarnom nivou, koji jo nije ostvaren.
Ogranien i neujednaen pristup osnovnim usugama zdravstvene zatite za
socijano iskljuene kategorije stanovnitva mahom se zadrava u okviru RAE
populacije, koja pokazuje loije zdravstvene indikatore i izloena je nizu
nepovoljnih strukturnih faktora koji utiu na zdravlje, kao to su siromatvo,
neodgovarajue obrazovanje i nizak nivo socijalne integracije. Veina Roma ivi u
malim, kompaktnim naseljima sa loim uslovima stanovanja, esto i bez
osnovnih sanitarnih uslova, to doprinosi njihovom loijem zdravstvenom stanju.
Pristup zdravstvenoj zatiti im je otean injenicom da dio njih ne posjeduju
dokumenta, te da njihov zakonski status u Crnoj Gori ostaje neutvren. Ovi
problemi mogu se ciljano obuhvatiti zdravstvenim politikama vezanim za RAE
populaciju.
Jednakost pristupa znai nastavak borbe protiv neformalnih plaanja u sistemu
zdravstvene zatite. Neformalna plaanja u sistemu zdravstva podrivaju sisteme
zvaninih plaanja, optost, dostupnost i pravinost sistema zdravstvene zatite,
pa otuda imaju negativan uticaj na ljudski kapital u Crnoj Gori. Pravinost se
moe promovisati uspostavljanjem medicinskih standarda za itavu teritoriju
drave i ranjive grupe. Mehanizam akreditacije za pruaoce zdravstvenih usluga
moe osigurati zadovoljenje ovih minimalnih standarda opreme i brige. Mogu se
utvrditi zdravstveni subjekti u oblastima sa ogranienom pokrivenou i
pristupom, te se mogu realizovati dodatne mjere izgradnje kapaciteta kako bi se
rjeavale njihove specifine okolnosti. Moe se obezbijediti dodatna podrka time
to e se zahtijevati od osoba koje su zavrile kolovanje za ljekare i medicinske
sestre da odreeni dio vremena provedu u slubi u oblastima koje nijesu dovoljno
pokrivene uslugama zdravstvene zatite.
Liberalizacija postojeeg pruanja usluga umnogome je ograniena na
farmaceutski sektor i ambulantnu brigu. Iako nije preporuljiva privatizacija
bolnica radi ouvanja drutvene funkcije bolnica i osiguranja njihove dostupnosti
za sve, treba podstai diverzifikovaniji model pruanja zdravstvenih usluga sa
komponentama privatnog sektora. Moe se istraiti mogunost irenja privatne
prakse u javnim ili privatnim kapacitetima, za ta je opet potrebna snanija uloga
drave u licenciranju, akreditaciji i obezbjeivanju kvaliteta.
Dva sektora, javni i privatni, treba dodatno povezati i upotrijebiti na najkorisniji
nain. Takva je i tekua reforma sektora zdravstva, koja predvia potpisivanje
ugovora sa privatnim pruaocima usluga kako bi se osiguralo da u onim
sluajevima kada neko ne moe da dobije uslugu u javnim zdravstvenim
ustanovama, da je moe dobiti kod privatnog pruaoca usluga.
Zdravlje nacije u dobroj mjeri zavisi od kapaciteta ljekara i ostalih zdravstvenih
radnika. Postojee obrazovanje ovog osoblja u zemlji, udrueno sa problemima
Strana 82 | 111
primjene bolonjskog sistema studiranja i globlanih problema studiranja u eri

tehnolokih izazova, nije dovelo do poveanja kvaliteta medicinskog osoblja. 69
Zbog toga bi bilo dobro razmisliti o mogunosti stipendiranja ljekara koji su
potrebni crnogorskom zdravstvu.
Zdravlje nacije zavisi u prvom redu od zdrave ivotne sredine (kvaliteta vode,
vazduha, nekontaminiranog poljoprivrednog zemljita, zatite od buke) 70, ali i od
zadovoljstva ivotom i pristupom uslugama. Zdravlje zavisi i od mogunosti
pojedinca da sebi priuti kvalitetne namirnice, odmor, profilasu, odnosno i od
njegove ekonomske sigurnosti. Zbog toga se zdravlju nacije treba pristupati
integralno, u sinergiji sva tri stuba razvoja. Stoga je prioritet u ovoj oblasti
promovisanje zdravlja i prevencija oboljenja, to znaajno moe smanjiti izdatke,
odnosno omoguiti realokaciju postojeih budetskih sredstava. Sa druge strane,
zdravlje je jedan od inilaca koji vode veoj produktivnosti radne snage. 71
Kada je u pitanju prevencija, treba neprekidno pratiti trendove obolijevanja i dalje
ograniavati nezdrave stilove ivota72, sa mogunou poveanja poreza na
grijeh (duvanski proizvodi, alkohol...). U ovom dijelu ve postoji odgovor u
sistemu izbornih predmeta u kolama, ali edukaciju treba izvoditi kontinuirano i u
svim generacijskim skupinama.73 U prilog tome idu i podaci da se Evropa u
narednom periodu moe suoiti sa porastom oekivanih godina ivota graana,
ali godina optereenih bolestima. Taj trend treba pratiti i u Crnoj Gori, pogotovo
zbog toga to to znatno poveava trokove zdravstva74.
U okviru sektora zdravlja vano je pratiti trendove koji se odnose na hronine
nezarazne bolesti, uz razvoj i uvoenje monitoringa sa odgovarajuim setom
indikatora za HNB75, riziko faktore i determinante koji bi bio uskladjen sa nedavno
usvojenom SZO Rezolucijom, a prilagodjen nacionalnom kontekstu, sa ciljem
njihovog smanjenja kao i smanjenja faktora rizika. Takoe, i dalje treba nastojati
69 Budui da je Crna Gora mala zemlja, ljekari nemaju uvijek mogunosti da unapreuju svoje
vjetine na veem broju pacijenata. Zbog toga, studenti medicine nemaju mogunosti da vide
brojna oboljenja i naue kako da ih lijee u praksi. Istovremeno, izuzetno je skupo finansiranje
jednog medicinskog fakulteta, vie nego to bi iznosilo plaaje kolarina odreenom broju
ljekara/specijalista koji bi sticali medicinska zvanja u inostranstvu. Preporuljivo je ispitati da li je
djelotvornije dati stipendije ili plaati finansijski zahtjevan fakultet sa svim potrebnim osobljem i
materijalnim sredstvima u Crnoj Gori. (Nacionalni izvjetaj o razvoju po mjeri ovjeka 2013., str.74)
70 Ipak, na novou Evrope nije zapaeno da je u dijelo toksino hemijskog zagaenja i zagaenja
vazduha dolo do poboljanja zdravlja. http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-0213-237/EN/KS-02-13-237-EN.PDF U Crnoj Gori je potrebno praenje crnih taaka, gdje su ovakvi
oblici zagaenja najizraeniji.
71 http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-02-13-237/EN/KS-02-13-237-EN.PDF
strana 54
72 Jedan od primjera prevencije je i nastojanje Svjetske zdravstvene organizacije da se ogranii

unos soli kroz razne namirnice.
73 Vidjeti vie i sveobuhvatnije u UNHDR 2013.

74 http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-02-13-237/EN/KS-02-13-237-EN.PDF,
strana 13.
Strana 83 | 111
na unapreenju seksualnog i reproduktivnog zdravlja, uz potovanje ljudskih

prava u ovoj oblasti.
U okviru politike prvenecije bolesti, treba poveati nivo edukacije vezano za
faktore rizika od hroninih nezaraznih bolesti (visoki krvni pritisak, upotreba
duvana i alkohola, nepravilna ishrana, nedovoljna fizika aktivnost, prekomjerna
gojaznost i nivo holesterola). Na ove faktore rizika po pravilu najvie uticaja
imaju siromatvo (odnosno smanjenje nejednakosti u zdravlju graana) i
obrazovanje graana, ali i usmjerenje politika zdravstvene zatite ka prevenciji
tokom cijelog ivota, obaveznim pregledima djece, omladine i zaposlenih i
skrinizima u okviru populacije.76
Ljudski kapital u Crnoj Gori bio je pod znaajnim stresom 90-tih godina prolog
vijeka to se odrazilo i na smanjenje oekivanog trajanja ivota i poveanje stopa
mortaliteta. Zato je jednako znaajno i praenje indikatora i unapreenje
mentalnog zdravlja graana. Poto je u teoriji i praksi ve odavno potvren
znaajan uticaj stresa na obolijevanje i smanjenje imunog odgovora organizma,
treba razbijati predrasude vezane za psiholoku potporu i lijeenje. Loa
paradigma po kojoj nije sramota imati neku organsku bolest, ali je sramota lijeiti
se od duevnih problema, znaajno umanjuje sposobnost pojedinaca da se suoe
sa stresovima i zahtjevima koje namee doba snane kompetitivnosti i
tehnolokih izazova.
I dalje treba nastojati na ouvanju sistema pravinosti pristupa kvalitetnim
uslugama. Sa ovim se moraju povezati i regionalne razlike u mogunosti
pristupa, pa je vano planirati mjere kojima bi se ovaj problem ublaio (npr.
odreeni period rada ljekara u oblastima gdje nema pristupa uslugama) to bi
povoljno uticalo na smanjenje odseljavanja stanovnitva.
U oblasti zdravstvenih poltika, izvjesno treba nastojati na to potpunijem voenju
registra obolijevanja crnogorskih graana, kako bi se uoavali negativni trendovi
i uvao ljudski kapital zajednice. Tome svakako mogu doprinijeti i uporeenja
podataka sa regionalnim i globlanim trendovima i razmjena pozitivnih praksi.
75 U strukturi ukupnog umiranja stanovnitva, udio HNB iznosi oko 75% i ima trend rasta, na ta
utiu starenje stanovnitva, tranzicione posljedice i socio-ekonomsi uslovi. Mnogi od faktora rizika
se mogu prevenirati kroz zdarve stilove ivota i promjenu obrazaca ponaanja. Praksa razvijenih
zemalja je pokazala da u je znaajnoj mjeri mogua redukcija stopa obolijevanja i prijevremenog
umiranja od najvanijih hroninih nezaraznih bolesti uspostavljanjem dobre funkcionalne
povezanosti izmeu mjera unapreenja zdravlja, primarne, sekundarne i tercijarne prevencije i
savremenih metoda lijeenja. (Vlada Crne Gore, Strategija za prevenciju i kontrolu hroninih
nezaraznih bolesti, Podgorica, 2008)
76 Vidjeti: Zakonska regulativa i finasiranje u prevenciji i kontroli HNB, Vlada Crne Gore, Stratefija
zaprevenciju i kontrolu hroninih nezaraznih bolesti, Podgorica, 2008, str. 53 (Kvalitet ivotnih
namirnica, organska poljoprivreda, zdrave namirnice, takse na grijeh, propisi pri gradnji
stambenih i proizvodnih objekata, saobraajni propisi u domenu ekologije i line bezbjednosti,
kontrola aerozagaenja, zdrava radna mjesta sa veim brojem pauza i mogunou za tjelene
vjebe, dostupnosz ZZ)
Strana 84 | 111
7.3.7.Kulturna diversifikacija
Pojam kultura se odreuje kao njegovanje sistema vrijednosti, ali i kao zajednika
kulturna batina u oblasti umjetnosti i nematerijalne kulture.
Kada je u pitanju sistem vrijednosti i odrivi razvoj, kultura bi trebalo da znai
ograniavanje potroakih navika i hedonistikog stila ivota, a sa druge strane
da snai osjetljivost za zajednike probleme i meugeneracijsku solidarnost. 77
Globalno drutvo naeg vijeka zahtijeva promjenu paradigme ponaanja, budui
da su resursi ogranieni i da od kulture ivljenja zavisi njihovo ekonomino
troenje. Zbog toga je kroz sve sisteme drutva vano ograniavanje potroakih
navika kroz promociju drugaijih kulturolokih navika i obrazaca ponaanja. To
znai drugaije razumijevanje svijeta koji nam je dat u nasljee (cirkularna
ekonomija, zelena ekonomija), vaspitanje kroz obrazovanje i izgradnju ideala i
drutveog povjerenja - veza sa obrazovanjem, drugaiji pristup pitanjima
bezbjednosti usljed razvoja tehnolokih mogunosti za njeno ugroavanje, odnos
prema energiji i njenom troenju (Resourse Efficiency) (veza sa ekonomijom,
energetskom efikasnou i ouvanjem ivotne sredine), promjenu navika i
podsticanje razvoja umjerenosti, kao i podsticanje inovacija koje mogu doprinijeti
odrivoj kulturnoj viziji. Poseban znaaj imaju principi odgovornosti i savjesnog
rada i poslovanja - veza sa etikom, potovanje zakona.
Kada je rije o kulturnim praksama i batini znaajno je da kulturni sektor privlai
obrazovanu radnu snagu i da je ekoloki prihvatljiv. Njime se znaajno mogu
ublaiti regionalne razlike, sprijeiti iseljavanje i podstai preduzetniki i
inovativni duh graana. Kroz razvoj kulture se razvijaju sve socijalne vrijednosti i
osnauju graani i lokalne zajednice: prosvjetiteljska, utie na osnaivanje
graana, doprinosi ekonomiji i, na kraju, predstavlja zabavu kao vid obogaivanja
ivota pojedinca.
U dosadanjem NSOR, kada je u pitanju bila kulturna kao razvojna komponenta,
naglasak je bio na normativnim aktima i informacionom sistemu, a tek se u ovom
periodu vri popis kulturnih dobara u registre. Imajui u vidu Mediteransku
strategiju, u narednom periodu je potrebno identifikovati i sanirati devastirane
ambijentalne kulturne cjeline, a posebnu panju posvetiti revitalizaciji starih
gradova, ne samo Cetinja, Bara i Kotora.
U Mediteranskoj strategiji, obrazovanje se dovodi u kontekst mediteranske
kulturne raznolikosti, to kroz politike odrivog razvoja treba horizontalno
77 Mi ivimo u vremenu tehnikih otkria bez presedana, koja vode sve potpunijem ovladavanju
silama prirode i neutralisanju vremena i prostora. Ali ovaj razvoj, iako doprinosi naem komforu,
udobnosti i sigurnosti ivota, ne ide u pravcu istinske kulture i prosvjetljenja. Sasvim suprotno, on
je destruktivan za ideale... Stvarni uzrok propasti naroda je nesposobnost ovjeanstva da rijei
SOCIJALNE, MORALNE i DUHOVNE probleme. Sve dok je borba za egzistenciju takva da samo
najprilagoeniji mogu da preive, postoji zdrav razvoj vladavine individualizma. Kada se mehanizmi
reakcija eliminiu iz individue, originalni napor i inicijativa suzbiju, a kreativne sposobnosti narue,
rasa postepeno tone u divljatvo i nestaje. Slian kraj prijeti naoj dananjoj civilizaciji... (Tekst
preuzet iz originalnog intervjua, koji je Nikola Tesla dao amerikom novinaru,
pretpostavlja se oko 1920. godine)
Strana 85 | 111
povezati sa pitanjima ravnopravnosti i uea, ali i sa zapoljavanjem i

ekonomski razvojem. Oblast kulture u Crnoj Gori boluje od rasutih podataka i
snaga, od preplitanja i duplog rada i zahtijeva paljiviju analizu i praenje kroz
sistem indikatora.
To znai drugaiji ekonomski pristup kulturnom nasljeu 78 i vrijednostima
mediteranskog naina ivota, injenici da smo mnogo toga sauvali jer nijesmo
bili u epicentru globalizacije. Svaka regija ima svoje specifinosti: primorski,
jezerski, planinski Mediteran, koji moe biti stavljen u funkciju turistike privrede.
Nematerijalna kulturna batina se moe povezivati sa ekologijom i turizmom,
poljoprivredom - pa da kultura hrane, na primjer bude osnov za razvoj MSP. Pri
muzejima je potrebno planirati i radionice (replike artefakata, izrada suvenira,
hrana kao suvenir ukoliko je dugotrajna koje mogu obezbijediti izvjesnu mjeru
samoodrivosti). Krovna konstrukcija za ove ideje su opet think-thank-ovi - tijela
koja bi bila zaduena za sakupljanje, razradu i osmiljavanje poslovnih ideja, a
okupljala preduzetnike i djelatnike iz raznih oblasti, kao i uenike i studente.
Inkluzivna i tolerantna drutva, u kojima su pojedinci slobodni, tehniki obueni i
talentovani, predstavljaju zajednice koje podstiu inovacije i time ekonomski
prosperitet. Kreativne zajednice u Crnoj Gori doprinijele bi razvoju i unapreenju
umjetnikih izraza i kulturnih praksi, privlaile bi turiste, investitore i medije i
posredno generisale ekonomski, socijalni i tehnoloki razvoj lokalnih zajednica
(lokalni razvoj zasnovan na kulturi - kod nas u prvom redu Kotor i Cetinje).
Ekonomizacija kulture dogaala se na mnogim mjestima u svijetu gdje je dolazilo
do gaenja industrije, kriza, porasta nezaposlenosti. U gradovima to znai
podsticanje kulturne potronje i nalaenje odgovarajue ravnotee izmeu
lokalnog kulturnog nasljea i modernizacije. Ovo je kljuno za odrivi razvoj, uz
uvaavanje ne samo makro ve i mikro planova (decentralizacija, lokalne
inicijative) koji podstiu samozapoljavanje, mobilnost, diverzifikaciju zanimanja.
Predloene aktivnosti Evropske banke za rekonstrukciju e u mnogome zavisiti od
sposobnosti zemlje da razvije svoje prirodne i kulturne resurse na odriv nain, a
to znai i podrku odrivom turizmu. Poto je u tranzicionom periodu dolo i do
pojava devastacije tih komparativnih prednosti Crne Gore, u okviru narednog
NSOR-a odgovarajui sektori se na poetku moraju zaduiti da naprave valjane
analize stanja i ukau na potrebne mjere zatite.
Prilikom razvoja turistike ponude, Crna Gora mora nai ravnoteu izmeu
kreiranja spektakala, na jednoj strani, i kreiranja i prezentacije lokalnih
vrijednosti. U prvom sluaju je lokalna zajednica u funkciji radne snage, a u
drugom aktivni ponua ideja i inovacija. U svakom sluaju bi trebalo nastojati na
potovanju cjelovitosti, istorijskoj dosljednosti i izvornim vrijednostima kulturnih
sadraja, kako ne bi dolo do sutinske destrukcije kulturnog nasljea.
78 Ne treba samo poveavati broj zaposlenih u muzejima, kao statinim objektima kulture, jer
ono u Crnoj Gori nijesu na nivou jednog Rima ili Atine, niti mogu imati priblian finansijski efekat.
Zato treba ograniiti zapoljavanje i razvijati samoodrivost.
Strana 86 | 111
Vizija odrivog grada znai da je on cjelovit sistem socijalnih odnosa i kulturnih

normi, koji mora imati kulturni centar namijenjen lokalnoj zajednici u svakom
znaajnijem dijelu grada, kako bi stanovnici mogli razvijati svoje potencijale.
Zbog toga kulturna politika nije samo ouvanje nasljea, komercijalni turizam i
visoka umjetnost, ve mogunost kreativnog ivota za sve.
7.4.
Razvoj zasnovan na znanju
Obrazovanje predstavlja jedan od preduslova odrivog razvoja, budui da se

promjena shvatanja i uvjerenja ljudi zapoinje i odvija upravo u okviru
obrazovnog sistema. Zelena ekonomija, naroito, kao kretanje privatnih i javnih
institucija u pravcu ekonomskog rasta, unapreenja ivotne sredine, smanjenja
siromatva i socijalne iskljuenosti, podrazumijeva u svom temelju obrazovne
politike koje su kvalitetne u smislu ishoda i ekonomino osmiljene u pogledu
utroka sredstava.
7.4.1.Poboljanje sistema obrazovanja
Obrazovanje je kljuni strateki interes Crne Gore i njenog odrivog razvoja i
treba mu pristupati sa najveom moguom odgovornou i zahtjevima i to na
svim obrazovnim nivoima. injenica da u strukturi svog bogatstva zemlje visokog
prihoda OECD-a imaju ak 80% ljudskog kapitala i nematerijalne imovine (znanja,
patenata, inovacija), ukazuje da je obrazovanje jedino u stanju da prati izazove
sve intenzivnijih drutvenih promjena i izazova.
Prethodna NSOR prepoznavala je obrazovanje jednako kao zasebnu kategoriju,
ali i kao oblast koja proima ostala dva stuba, kako bi se obezbijedila odrivost na
dugi rok kroz promociju cjeloivotnog razvoja vjetina u okviru zelene ekonomije
za sve graane. To podrazumijeva meusektorsku saradnju i posebno mjere
kojima se poboljava zaposlenost mladih.
Obrazovanje predstavlja jednu od centralnih tema strategije Evropa 2020 i
direktno proima najmanje tri od sedam inicijativa (Mladi u pokretu, Nove
vjetine za nova radna mjesta i Evropska platforma protiv siromatva), a
indirektno je povezano sa ostale etiri, budui da je ljudski kapital preduslov
svakog razvoja. Zbog toga se u ovoj oblasti dobro rukovoditi strategijom EU2020,
jer ona stavlja akcenat na bolje obrazovne ishode, odnosno na nove vjetine i
znanja, bolje i raznovrsnije poslove i slino.
Vii novo budetskih rashoda u sadanjim okolnostima teko da je mogue
oekivati, niti bi to znailo automatsko rjeenje svih problema sektora. Umjesto
toga je potrebna odriva potronja u ovom sektoru, to podrazumijeva bolju
meusektorsku saradnju, kao i saradnju unutar sektora. Zbog toga su i dalje
potrebne sistemske i strateke reforme na svim obrazovnim nivoima.
Reforma obrazovanja u Crnoj Gori, kao i pratei strateki dokumenti na svim
obrazovnim nivoima, su stvorili pretpostavke za odriv razvoj i jednakost
pristupa. Meutim, strateko planiranje u ovoj oblasti u prvom redu
Strana 87 | 111
podrazumijeva suoavanje sa ishodima obrazovanja u Crnoj Gori na svim

nivoima. O tome ve imamo pokazatelje iz treeg PISA testiranja, koji i dalje
ukazuju na ozbiljne probleme u funkcionalnim vjetinama i znanjima u oblasti
jezikih, matematikih i naunih kompetencija. Nai uenici su i dalje znatno
ispod OECD prosjeka.79 Reforma obrazovnog sistema je rezultirala malim ili
neznatnim rastom, a neujednaenost tog rasta ukazuje u prvom redu na
probleme kadrova i tehnike opremljenost kola.80 injenica da su uenici koji su
pohaali predkolsko obrazovanje imali bolje rezultate posebno ukazuje na
potrebu ranog uenja i nalae vei obuhvat djece ovim obrazovnim nivoom.
Prethodni NSOR je postavio cilj da se generalna stopa obuhvata djece
predkolskim obrazovanjem povea do 40%, pa bi u narednom periodu mogli
pratiti i stimulisati privatne inicijative i licenciranje. Rezultati treeg testiranja
svjedoe o rodnoj jednakosti u pristupu obrazovanju. Poto je naa zemlja u dijelu
obuhvata osnovnim obrazovanjem ostvarila visoke rezultate, sada bi fokus
trebalo ciljano usmjeriti na RAE djecu i dobre prakse vezane za pripremu djece za
kolu i poznavanje jezika.81 To se odnosi i na djecu sa posebnim potrebama. U
kontekstu znaaja ranog uenja, potrebno je da se u saradnji sa Ministarstvom
zdravlja ostvari rano prepoznavanje takve djece, radi njihove efikasnije inkluzije.
S obzirom da znaajno zaostajanje naih uenika ima direktne veze sa praksama
pouavanja, poseban strateki izazov je priprema nastavnih kadrova kroz
visokokolsko obrazovanje, a posebno mjesto imaju nastavnike grupe i
stipendiranje najboljih studenata kako bi se za njih opredjeljivali, uz daleko vei
udio praktinih obuka. 82
U domenu srednjeg i visokog obrazovanja, samo praenje obuhvata nije dovoljno
u okviru budue politike odrivog razvoja. Problem u Crnoj Gori postoji kada su u
pitanju vjetine i kompetencije koje se stiu u okviru strunih kola, kao i
79 Takve rezultate dobrim dijelom objanjava Evaluacija reforme obrazovanja, koja se pojavila
prole godine, a koja ukazuje, izmeu ostalog, na loe inicijalno obrazovanje nastavnika za aktivno
uenje.
80 Najmanji napredak je ostvaren u oblasti nauka i matematike, a najvei u oblasti italake

pismenosti. Nastavnici koji predaju nauke odnosno matematiku, lake dolaze do bolje plaenih
poslova na tritu rada. Takoe, opremljenost kola potrebnim uilima u oblasti nauka nije na
potrebnom nivou. U oblasti italake pismenosti svakako valja potraiti razloge neto boljeg
napredovanja, kako bi se slijedili primjeri dobrih praksi.
81 RAE naselja nisu istog statusa, kao ni obuhvat djece iz njih. Mogue rjeenje bi bilo otvaranje
vrtia neposredno u naseljima ili u blizini naselja RAE populacije. Poznavanje jezika sredine se
pokazalo kao sutinsko za uspjeh u koli i jednakost pristupa uslugama. Pohaanje vrtia bi
osposobilo RAE populaciju djece da mnogo lake prate kolske programe i osnailo spremnost
porodica da ih alje u kole.Prole godine je 163 djece RAE prolo kroz pilot projekta oko
ukljuivanja u predkolsko, kako bi se poveao stepen upisa i smanjile barijere. Postoje i asistenti u
koli.
82 Kada su u pitanju pedagoke fakultetske grupe, trebalo bi zahtijevati visoki opti uspjeh
polaznika, kao i procjenu psiho-pedagokih potencijala buduih nastavnika. Zemlje koje su ostvarile
visoki drutveni razvoj i rezultate u oblasti obrazovanja, po pravilu imaju zahtjevne i visoko
cijenjene pedagoke studije, dok je u Crnoj Gori, u optem bijegu od svih proizvodnih zanimanja, u
sektoru obrazovanja izvrena snana negativna selekcija kadrova. U tom smislu bi valjalo razmotriti
i pitanja licenciranja i relicenciranja, kao i stalne obuke nastavnika.
Strana 88 | 111
neusaglaenost sa tritem rada. Obuka nastavnika je ovdje jo zahtjevnija, zbog

toga to nastavnici u strunim kolama inicijalno nijesu pedagozi.
Kada su u pitanju strune kole, mogue je pilotirati nekoliko strunih kola koje
bi dokazale da imaju kapacitet da budu mobilne u pruanju obuke za zanimanja
koja se trae na tritu rada. U tom dijelu bi bila znaajna i saradnja sa
Zanatskom komorom i sa Centrom za obrazovanje odraslih.
Posebni izazovi oekuju zajednicu u oblasti obrazovanja odraslih, a valjane
smjernice e svakako donijeti Nacionalni okvir kvalifikacija. Potrebno bi bilo
pratiti pokazatelje neformalnog i informalnog obrazovanja i obuhvat starijih
grupacija stanovnitva u cilju osposobljavanja za nove vjetine i znanja, ili
priznavanja steenih. Reforma obrazovnog sistema je prepoznala znaaj
cjeloivotnog uenja i NSOR ima indikatore o licenciranim pruaocima usluga u
obrazovanju odraslih, ali se malo vide smjerovi i priznavanje znanja steenih
neformalnim i informalnim putem. Ukoliko bi takve prakse postojale, a bile
prepoznate kroz Nacionalni okvir kvalifikacija, svakako bi motivisale zaposlene na
dodatnu mobilnost.
Jedan od kljunih zahtjeva reforme je bila i Strategija univerziteta, ali ne samo
kroz uvoenje principa Bolonje, ve i kroz promiljenu strategiju i upisnu politiku.
Izostankom upisne politike koja reflektuje potrebe trita rada, nanijeta je velika
teta odrivom drutvenom razvoju zajednice i pojedincima. To ne znai da u
Crnoj Gori treba smanjiti obuhvat ljudi koji stiu visoko obrazovanje, ve znai
diverzifikaciju (odnosno suavanje, gdje je potrebno) fakultetskih grupa prema
potrebama trita rada. Na to se jednim dijelom moe uticati sistemom i
sredstvima iz kojeg se vri postojee stipendiranje studenata, kao i ostalih
pogodnosti (dom, krediti). Realokacija bi se mogla vriti kroz pojaano
budetiranje onih fakultetskih grupa za kojima postoji potreba na tritu rada. Na
drugoj strani bi se ograniavalo budetiranje, odnosno smanjio broj studenata za
grupe za koje ne postoji potreba na tritu rada ili su ve u zoni hiperprordukcije.
U cilju poboljanja kompetencija crnogorskih visokokolaca, vano je povezivanje
univerziteta kroz ulaganje u istraivanje i razvoj, umreenost sa univerzitetima u
EU i svijetu, gdje treba jo unaprijediti postojee dobre prakse, kao i povezivanje
sa sektorom privrede. Jedna od mogunosti je praenje vidljivosti univerziteta u
naunom svijetu, kao i uee u R&D projektima.
Kao to je to zapoeto kroz MEIS portal u oblasti niih nivoa obrazovanja,
potrebno je formirati baze podataka koji su relevantni za sektor visokog
obrazovanja83, posredno za trite rada i sutinski za voenje i mobilnost
obrazovnih politika.
kole i fakulteti u Crnoj Gori bi trebalo da postanu centri za brain storming na
razliitim nivoima, posebno srednjem strunom i visokokoskom, jer uenici i
studenti, kao nova generacija, daleko lake i bre prepoznaje odreene trendove
83 U procesu konsultacija je u vie navrata pominjano pitanje crnogorskih znanja i strunosti, pa bi
moda trebalo razmiljati o njima kao o resursu, odnosno imati spisak strunjaka u raznim
oblastima koji mogu biti na raspolaganju privrednim subjektima i Dravi. Koliko je nama poznato,
odreeni projekat ovog tipa je ve postojao, ali je dao tek neznatne rezultate.
Strana 89 | 111
i zahtjeve tehnolokog razvoja. Kada o tome razmiljaju stariji, onda im se u

ekonomskom dijelu, najee ponude kafii i klubovi, a ne diverzifikovane usluge
i servisi. U tom smilu je potrebno obrazovne politike i ovaj sektor povezati sa
etikom komponentom razvoja, zelenom ekonomijom i principom energetske
efikasnosti, to sve sutinski moe doprinijeti odrivom rastu i razvoju i
meugeneracijskoj solidarnosti.
7.4.2.Inovacije i istraivanje u slubi razvoja
Za postizanje odrivog razvoja i zelene ekonomije, posebno je znaajna uloga
istraivanja, koje je zadnjih decenija bilo relativno skromno, naroito u odreenim
oblastima (ivotna sredina) i uglavnom nesistematizovano, to je dodatno
stvaralo problem nedostupnosti podataka. Veza izmeu istraivanja s jedne
strane i upravljanja i donoenja odluka, odnosno razvoja, s druge strane je bila
izuzetno slaba, pa se kao posljedica toga javljala situacija da se sprovode
istraivanja koja nijesu usmjerena ka rjeavanju razvojnih problema, kao i da se
planski, strateki i drugi dokumenti i odluke esto donose na osnovu zastarjelih i
nepouzdanih podataka koji ne reflektuju objektivnu situaciju.
U ovom kontekstu, glavnu ulogu imaju nauno-istraivake institucije, iji je
mandat da obezbijede istraivanja u slubi razvoja. U Crnoj Gori nauka i
istraivanje se skoro iskljuivo vezuju univerzitete, dok prevoenje njihovih
aktivnosti u patente i druge rezultate koji bi doprinijeli napretku drutva esto
izostaju. Zbog toga je neophodno raditi na podsticanju saradnje izmeu
akademskog sektora sa donosiocima odluka ali i sa poslovnim sektorom. U ovom
podruju su ve prepoznate odreene inicijative kao primjeri dobre prakse, poput
osnivanja nauno-tehnolokih parkova koje mogu zaivjeti uz pomo programa
javno-privatnih partnerstava.
Podsticanje istraivanja svakako treba dovesti u vezu sa regionalnom
razvijenou drave. To znai da sve politike koje dopinose afirmaciji sjeverne
regije kroz nauno istraivake projekte mogu znaiti pozitivan input ostajanju
stanovnika u toj regiji.
7.5.
Ravnomjerni regionalni razvoj
Mjereno BDP-om po paritetu kupovnih snaga 84, Crna Gora se nalazi ispod
evropskog prosjeka razvijenosti s obzirom da njen BDP ini svega 41% prosjeka
EU28. Kljuni uzrok ovakvog stanja je neravnomjeran regionalni razvoj u Crnoj
Gori, koji se ogleda u izraenim disparitetima njena tri geografska regiona:
sjevernog, sredinjeg i primorskog. Mjereno svim ekonomskim pokazateljima, u
razvoju posebno zaostaje sjeverni region, obzirom da raspoloivi razvojni resursi
regiona u prethodnih nekoliko decenija nijesu valorizovani na najadekvatniji
nain. Smanjena ekonomska aktivnost dugorono se odrazila na rast
nezaposlenosti i odliv stanovnitva, to je uticalo i na rast prosjene starosti
84 Podaci se odnose na 2012. godinu. Crna Gora, kao zemlja sa 620.029 stanovnika je u skladu sa
Regulativom Evropske komisije (EC) 1059/2003, definisana kao jedan NUTS region na sva tri nivoa
(NUTS 1=NUTS 2=NUTS 3), od ukupno 272 NUTS II regiona u okviru EU-28.
Strana 90 | 111
stanovnika ovog regiona ime se reproduktivna sposobnost regiona znaajno

smanjila. Iako ini 52,8% teritorije Crne Gore, sjeverni region naseljava svega
28% njenog stanovnitva i nalazi se na 50,1% prosjeka razvijenosti Crne Gore 85. S
druge strane, ovaj region istovremeno raspolae sa najveim dijelom prirodnih
resursa Crne Gore, ija efikasna valorizacija treba da doprinese daljem razvoju
Crne Gore i pribliavanju prosjeku razvijenosti EU. Prinueni da se bore za
elementarni opstanak, stanovnici ovog regiona nerijetko pribjegavaju neodrivim
metodama upotrebe prirodnih resursa kako bi obezbijedili prihod za svoje
porodice. Usljed neadekvatnih mehanizama koordinacije nacionalnog i lokalnog
nivoa, te izostanka administrativnih, tehnikih i finansijskih sredstava za
adekvatne kontrole i monitoring, u tome im se pridruuju i stanovnici ostalih
regiona, ali i investitori i privrednici koji koriste prirodne resurse sjevera Crne
Gore.
U prethodnom periodu, politika regionalnog razvoja dominantno je bila
usmjerena na doprinos ravnomjernijem regionalnom razvoju kroz ulaganje u
infrastrukturu, a mnogo manje na jaanje ljudskih resursa, konkurentnosti i
inovacije. Efekti politike pokazuju da su znaajna ulaganja u prethodnom periodu
bila usmjerena na razvoj sjevernog regiona, meutim, upravo zbog strukture tih
ulaganja, nije dolo do poveanja zaposlenosti i rasta broja MSP na ovom
podruju. Naprotiv, interne migracije, kao i odliv stanovnitva u zemlje u kojima
postoji crnogorska dijaspora je nastavljen.
Strategija regionalnog razvoja 2014-2020 godine ima za cilj postizanje
ravnomjernijeg socio-ekonomskog razvoja svih jedinica lokalne samouprave i
regiona, zasnovanog na konkurentnosti, inovativnosti i zapoljavanju, pri emu je
jasno da je, paralelno sa ulaganjem u osnovnu infrastrukturu, potrebno
realizovati i niz mjera koje se odnose na podizanje stepena konkurentnosti manje
razvijenog regiona, kao i na jaanje ljudskih resursa i zapoljavanje. U tom
smislu, da bi se smanjile regionalne razlike u Crnoj Gori, u periodu do kraja
2020. godine, planirano je:
Unapreenje sistema koordinacije u realizaciji politike regionalnog razvoja
i jaanje meuoptinske saradnje kao vane za realizaciju razvojnih
projekata na nivou regiona, a naroito na sjeveru;
Unapreenje sistema monitoringa realizacije Strategije regionalnog
razvoja, kao i izrada statistikih pokazatelja na nivou regiona, naroito
BDP;
Realizovanje kljunih kapitalnih projekata od kojih je najvaniji izgradnja
autoputa Bar-Boljare, i paralelno sa tim, dalje unapreenje poslovnog
ambijenta, razmatranje uvoenja poreskih olakica i razvoj sistema
podsticaja u sjevernom regionu radi poveanja investicija u ovaj region
(naroito u oblastima turizma, poljoprivrede, energetike i drvoprerade).
Ovo je u cilju poveanja dodate vrijednosti u proizvodnji i otvaranja novih
radnih mjesta, imajui u vidu da je nezaposlenost jedan od kljunih
elemenata nieg stepena razvijenosti sjevera;
Unapreenje ostalih elemenata konkurentnosti i razvijenosti regiona,
naroito sjevernog, prvenstveno u oblasti obrazovanja u skladu sa
85 Pri tome je stepen razvijenosti Primorskog regiona bio 62% iznad prosjeka, dok je stepen
razvijenosti Sredinjeg regiona bio 23% iznad prosjeka razvijenosti Crne Gore u periodu 2010-2012.
Strana 91 | 111
potrebama trita rada, jaanje saradnje javnog i privatnog sektora, kao i

u dijelu podrke razvoju MSP u poljoprivredi, turizmu, drvopreradi,
energetici kroz podrku razvoju MSP (poput umreavanja MSP u klastere,
podrku uvoenju meunarodnih standarda poslovanja, poveanje
dodatne vrijednosti u proizvodnji, promociju izvoza itd).
Jaanje apsorpcionih kapaciteta jedinica lokalne samouprave, centralne
vlasti, kao i privrede, radi ostvarenja to veeg procenta korienja
sredstava iz EU fondova za realizaciju razvojnih projekata 86.
Pored konkurentnosti i inovacija, industrije, turizma i kulture, obrazovanja,

zapoljavanja i socijalne politike, saobraajne infrastrukture, energetike i
poljoprivrede i ruralnog razvoja, jedna od prioritetnih oblasti SRR odnosi se na
zatitu ivotne sredine. Kako se navodi u dokumentu, u fokusu je promocija
odrivog razvoja zasnovanog na zatiti prirode, minimalnog zagaenja vazduha,
zatite kvaliteta voda i efikasno upravljanje vrstim otpadom i otpadnim vodama,
zatita od buke u ivotnoj sredini, bezbjedno upravljanje hemikalijama i kontrola
industrijskog zagaenja.87
S obzirom na raspoloivost prirodnih resursa u sjevernom regionu, o emu je bilo
rijei prethodno, za oekivati je da e se pritisak antropogenih uticaja preseliti sa
primorskog na ovaj region. Zato je vano sumirati nauene lekcije i dosljedno
primjenjivati vaee zakonske odredbe, kako bi se sprijeila devastacija prostora,
neodrivo upravljanje resursima i osigurala resursna efikasnost u svakom
privrednom segmentu koji se bude razvijao na ovom prostoru.
7.6.
Upravljanje za odrivi razvoj
Pored znaaja koji imaju institucionalni i zakonodavni okvir za uspjeno

sprovoenje i upravljanje definisanim aktivnostima odrivog razvoja, potrebno je
raditi i na jaanju drugih segmenata. Crna Gora, kao drava koja je poetkom
devedesetih godina prolog vijeka u Ustavu uvela odrednicu da je, izmeu
ostalog, i ekoloka drava, mora nastaviti sa uspostavljenjem i sprovoenjem
mjera koje e doprinijeti jaanju mehanizama saradnje i razmjene informacija
izmeu razliitih aktera, veeg stepena zainteresovanosti i participacije javnosti
u donoenju odluka, jaanja javno-privatnog partnerstva i kreiranju jedinstvenog
i efikasnog sistema informisanja. Ovako uspostavljeni mehanizmi predstavljaju
osnovu uspjenije realizacije dostizanja planiranog nivoa odrivog razvoja.
7.6.1. Poboljanje zakonodavnog okvira
U Crnoj Gori se od 2007. godine i usvajanja prve NSOR razvija zakonodavstvo u

oblasti odrivog razvoja, kada su prvi put i definisani i usvojeni principi odrivog
86 Izvod iz Strategije regionalnog razvoja Crne Gore 2014-2020, Ministarstvo ekonomije. SRR je u
potpunosti usklaena sa Pravcima razvoja Crne Gore 2013-2016, EU 2020 i SEE 2020, i u tom
smislu komplementarna sa NSOR-om.
87 Izvor: Strategija regionalnog razvoja Crne Gore 2014-2020, Ministarstvo ekonomije
Strana 92 | 111
razvoja. Osim toga, zapoet je proces pridruivanja EU, koji izmeu ostalog,
podrazumijeva harmonizaciju zakonodavnog okvira sa EU zakonodavstvom,
odnosno transponovanje zahtjeva EU u nacionalno zakonodavstvo, sprovoenje
mjera, monitoring i evaluaciju. Ovaj proces je neophodan i kako bi se omoguio
razvoj zelene ekonomije, naroito u oblasti zatite konkurencije i pratee
legislative koja e voditi do poboljanja uslova poslovanja i privlaenja investicija.
Poboljanja i harmonizaciju treba nastaviti i u drugim sektorskim politikama, prije
svega poljoprivredi, turizmu, energetici i graevinarstvu, kao glavnim razvojnim
granama. Neophodno je specificiranje odrednica prema odrivom razvoju, jer se
postojee mogu shvatiti u irokom kontekstu to moe doprinijeti razliitom
tumaenju i nainu njihovog sprovoenja u praksi.
U cilju efikasnijih politika odrivog razvoja u pojedinim oblastima, potrebno je
izvriti prepoznavanje aktivnosti koje su suprotne odrivom razvoju i korienju
resursa i sa tim u vezi definisati odgovarajue kaznene mjere koje bi doprinijele
veem stepenu odgovornosti javnih, privatnih i poslovnih subjekata. Kao vaan
segment uspostavljanja odrivog razvoja je i pravovremeno reagovanje nadlenih
instutucija. U tom dijelu propisi moraju biti jasni i precizni, jer svaka zakanjela
reakcija moe prouzrokovati posljedice koje e nepovratno ugroziti planirani nivo
odrivog razvoja. Da bi dolo do poboljanja zakonodavnog okvira, pored
dosljedne primjene postojeih zakona, potrebno je razmotriti i mogunost
usvajanja Strategije odrivog razvoja u Skuptini Crne Gore. Vrlo vjerovatno, to bi
uticalo na poveanje nivoa obaveznosti sprovoenja, monitoringa, izvjetavanja i
unapreenja odrivog razvoja na svim nivoima.
Za uspjenu realizaciju navedenih aktivnosti potrebno je prethodno obezbijediti
adekvatne kadrovske i tehnike kapacitete, koji moraju biti praeni i
odgovarajuim finansijskim sredstvima. Poboljani z akonodavni okvir treba da
obezbijedi jo bolje mogunosti za inkluzivniji, ravnopravniji i odriviji razvoj
drutva u cjelini.
7.6.2. Reforma i jaanje institucionalnog okvira za odrivi
razvoj unapreenje administrativnih i strunih
kapaciteta
Polazei od analize institucionalnog okvira i uoenih problema, izdvojilo se
nekoliko kljunih aktivnosti koje je potrebno sprovesti u cilju njegovog jaanja.
Prva u nizu aktivnosti se odnosi na poboljanje koordinacije i saradnje izmeu
sektora kao i institucija unutar sektora, u cilju to bolje razmjene informacija,
koordinisanijeg planiranja i donoenja odluka. Takoe, neophodno je raditi na
poboljanju ljudskih kapaciteta i kadrova kroz adekvatne programe edukacije,
obuka i cjeloivotnog uenja, koji bi omoguili konstantno usvajanje novih znanja,
vjetina i metodologija neophodnih za adekvatno sprovoenje aktivnosti
usmjerenih ka odrivom razvoju. U ovom kontekstu uoena je i potreba da se u
svim institucijama, nacionalni i lokalni nivo, osposobe kadrovi koji bi radili na
poslovima odrivog razvoja kao vid profesionalne orjentacije. Na taj nain bi se
obezbijedio vei nivo profesionalizacije, posveenosti, motivacije i kontinuiranog
rada u sprovoenju potrebnih aktivnosti odrivog razvoja. Potrebno je insistirati
Strana 93 | 111
na pronalaenju mehanizama primjene odredbi odrivog razvoja u politikama i

programima koji se sprovede u institucijama na svim nivoima i svim drutvenim
akterima povezanim sa konceptom odrivog razvoja. Potrebno je dodatno raditi
na podizanju i razvijanju svijesti javnosti o ciljevima i znaaju sprovoenja
koncepta odrivog razvoja ne samo osoba direktno ukljuenih i zaduenih za
njegovo sprovoenje ve i svih druvenih struktura u cilju obezbjeivanja
budueg odrivog razvoja.
7.6.3. Efikasna primjena koordinacionog mehanizma u
eliminisanju barijera za efikasne meusektorske
integracije i saradnju
Meusektorska komunikacija i razmjena infromacija se pokazala kao jedna od
kljunih nedostataka i uzroka nieg stepena realizacije planiranih aktivnosti za
odrivi razvoj. Jasno definisani mehanizam koordinacije, komunikacije i razmjene
informacija izmeu sektora doprinosi efikasnijoj upotrebi ogranienih kadrovskih,
tehnikih i finansijskih resursa. Kao jedna od vanih preporuka unapreenja ovog
mehanizma je i usklaivanje programskih aktivnosti izmeu nadlenih institucija i
njihova pravovremena saradnja. U ovom dijelu, Crna Gora bi trebalo da, po
naelnom uzoru na mreu SOLVIT centara 88, razvije tijela koja bi proeljavala
pojedini problem vezan za odrivi razvoj kroz razne sektore (ministarstva) i
ukazivala na mogunosti rjeenja problema i unapreenja saradnje, kako ne bi
dolazilo do preplitanja obaveza i kako bi se kreirale upotrebljivije baze podataka.
7.6.4. Jaanje inicijativa privatno-javnog partnerstva
Jedan od sve prisutnijih modela upravljanja je i privatno-javno partnerstvo koje
omoguava valorizaciju raspoloivih resursa u uslovima kada upravlja (najee
drava ili lokalna smaouprava), ne raspolau potrebnim sredstvima da sprovedu
inicijativu/planirani projekat. U uslovima ekonomske krize, ovo e sve ee biti
izvor finansiranja za planirane projektne aktivnosti te stoga treba biti adekvatno
razmatran. Zahtijeva transparentno sprovoenje procedure izbora privatnog
partnera i jasno definisanje prava i obaveza izmeu njih.
7.6.5. Uee javnosti u donoenju odluka
Uee javnosti u donoenju odluka sr je demokratskog procesa i mora biti
vodilja u nastavku izrade razvojnih planova i agendi koherentnih politika koje
doprinose odrivom razvoju i podrazumijevaju otvorenost i participaciju graana
u procesu i donoenja i sprovoenja odluka. To se moe osigurati na razliite
naine, izmeu ostalog, kao u sluaju izrade ove Strategije, serijom konsultacija i
radionica, kao i sprovoenjem javnih rasprava, i raznim drugim afirmativnim
akcijama stumilisanja uea javnosti na transparentan i pristupaan nain koji je
dostupan svim graanima. Odrivi razvoj podrazumijeva i drutveno odgovorno
ponaanje svih drutvenih aktera (civilnog, poslovnog i javnog sektora) 89, a da bi
se ira javnost vie angaovala u ovoj oblasti, potrebno je napraviti tijesnu vezu
88 http://ec.europa.eu/solvit/site/about/index_en.htm
Strana 94 | 111
sa obrazovanjem o odrivom razvoju i procesu donoenja odluka, koje bi

dugorono vodilo do podizanja svijesti i znaajnijeg angaovanja javnosti u svim
oblastima odrivog razvoja. Kreiranje i snaenje on-line praticipacije graana,
svakako znae i poveanje transparentnosti u donoenju odluka i snaenje
povjerenja graana u institucije. Te sisteme treba kontinuirano unapreivati u
narednom periodu, to moe uticati posredno na problem socijalne iskljuenosti,
migracije i demografske tokove.
7.6.6. Kreiranje integrisanog informacionog sistema za
donoenje odluka
U cilju donoenja informisanih odluka, adekvatne legislative, planiranja, zatim
implementacije i monitoringa programa i projekata, i generalnog osnaivanja
javnosti, neophodno je postojanje integrisanog informacionog sistema. Postojei
sistem donoenja odluka rijetko je zasnovan na objektivnom stanju stvari ili na
ekspertskom znanju, tako da nije adekvatan za budui razvoj u smjeru odrivosti.
Postojee znanje i informacije fragmentisani su, meusobno nepovezani i
nedostupni ciljnim osobama, institucijama i javnosti. Stoga, postojei sistem
treba zamijeniti novim, koji je zasnovan na pristupanosti, razmjeni i dijeljenju
informacija, u cilju obezbjeivanja adekvatnih podataka za informisano
donoenje odluka i njihovog stalnog unapreenja.
Kreiranje ovakvog sistema nije mogue bez prethodnog pospjeivanja
meusektorske saradnje. Dalje unapreenje MONSTAT-a i prilagoavanje
metodologijama EUROSTAT-a, kao i usaglaavanje sistema monitoringa ivotne
sredine sa meunarodnim metodologijama i standardima i sistemom indikatora,
trebalo bi da postavi osnove ovog sistema, koji bi dalje bili unapreivani, uz
saradnju sa drugim nadlenim institucijama. Informacije treba da budu redovne,
pravovremene i zasnovane na irokom spektru pokazatelja, koji otkriva ne samo
obim ve i kvalitet aktivnosti koje se sprovode u pojedinim oblastima, i koje su
pravovremeno dostupne akterima u skladu sa njihovim potrebama. Konano,
ovakav sistem treba da ima pridruene podatke iz geografskih informacionih
sistema, kako bi bio sveobuhvatan i kvalitetan.
Monitoring NSOR 2015-2020 e biti baziran na kvantitativnim indikatorima
usklaenim sa metodologijama EU i drugih meunarodnih institucija koje se bave
pitanjima odrivog razvoja. Na ovaj nain e se utvrditi bazno stanje koje e
posluiti za praenje ostvarenih rezultata po svim definisanim prioritetnim
temama i pitanjima. Ovako dobijeni indikatori e omoguiti donoenje
blagovremenih i efikasnih odluka i unapreenje postojeeg stanja odrivog
razvoja.
8. Indikatori odrivog razvoja 2015-2020
89 Predlog: Politike za drutvenu odgovornost u Crnoj Gori, Ministarstvo odrivog razvoja i turizma,
Podgorica, decembar, 2013.
Strana 95 | 111
U cilju praenja realizacije Nacionalne strategije odrivog razvoja 2015-2020

razvijen je set indikatora zasnovan na priritetnim tematskim oblastima.
Nacionalni sistem ima praznina u pogledu dostupnosti podataka u razliitim
oblastima. U prethodnom periodu su uloeni znaajni napori za standardizaciju
metodologija i prikupljanje neophodnih podataka za izraunavanje neophodnih
pokazatelja. Ipak, neophodo je dalje unapreenje MONSTAT-a i prilagoavanje
metodologijama EUROSTAT-a, kao i usaglaavanje sistema monitoringa ivotne
sredine sa meunarodnim metodologijama i standardima i sistemom indikatora,
koji bi dalje bili unapreivani, uz saradnju sa ostalim nadlenim institucijama.
Prilikom definisanja indikatora odrivosti konsultovana je meunarodna literatura
u ovoj oblasti, kao i postojei indikatori za praenja prethodne NSOR-a. Kljuni
dokumenti na osnovu koji su predloeni indikatori za praenje su:
Monitoring izvjetaj o EU strategiji odrivog razvoja, EU
Izvjetaj globalnog odrivog razvoja, UN
Indikatori zelenog rasta, OECD
Izvjetaji o implementaciji Nacionalne strategije odrivog razvoja Crne
Gore
Uredba o Nacionalnoj listi indikatora zatite ivotne sredine
UNDP NHDR Na putu ka resursnoj efikasnosti: ispunjenje obedanja Crne
Gore da postane ekoloka drava sa Mapom puta.
Prilikom izbora indikatora teilo se usklaivanju sa indikatorima odrivosti EU
uvaavajui potrebe praenja.
Veina indikatora iz proscesa monitoringa
sprovoenja prve NSOR je ukljuena i sada. Indikatori se ugavnom poklapaju sa
EU indikatorima odrivosti. Pojedini indikatori EU nijesu relevantni, jer se
raunaju na nivou EU ili lanica koje su u sastavu pa su iz tog razloga iskljueni.
U prilogu je data tabela predloenih indikatora NSOR koja obuhvata:
1) naziv indikatora
2) opis indikatora tj. ta indikator predstavlja,
3) raspoloivost indikatora u zavisnosti od podruja za koji se rauna
(nacionalni/regionalni nivo),
4) izvor(i) na osnovu kojeg se rauna indikator i
5) napomena, koja se odnosi na dostupnost podataka u pogledu mogunosti
raunanja ili usklaenosti dostupnih indikatora sa predloenim, koji se
mogu koristiti za praenje do izraunavanja predloenog.
Predoeni indikatori predstavljaju polaznu osnovu, dok e finalna lista indikatora
e biti definisana nakon finalizovanja optih ciljeva, prioriteta i mjera za koje e
se vezivati indikatori.
Strana 96 | 111
OBLAST/INDIKAT
OR
I) OPTI INDIKATORI
Opis
1. Socioekonomski
razvoj
Realni BDP per
capita
Investicije
Stopa tednje
domainstva
Produktivnost rada
Energetski
intenzitet
Nacionalni
nivo
Investicije iskazane
kao %BDP
tednja domainstva
kao procenat
raspoloivog prihoda
domainstva
Mjera autputa (realni
GDP) ostvaren po
jedinici rada (mjereno
po ukupnom broju
radnih sati)
Izraunava se kao
odnos izmeu ukupne
potronje primarne
energije i bruto
domaeg proizvoda
(BDP).
Zaposlenost
Nezaposlenost
Javni dug
2. Demografske
promjene
Stopa zaposlenosti
starijih radnika
Raspoloi
vost
Javni dug kao %BDP
Odnos osoba starosne

dobi od 55 do 64
godine starosti koji su
zaposleni
Oekivano trajanje ivota na 65 godina
(mukarci)
Oekivano trajanje
ivota na 65
godina (ene)
Nacionalni
nivo
Nema
podataka
Izvor
Napomena
MONSTAT
Nije dostupan
na
regionalnom i
lokalnom
nivou (nivo
JLS) iako bi
bilo jako
korisno da se
izraunava.
MONSTAT
Nema
podataka
Nacionalni
nivo
Nacionalni i
regionalni
nivo
Nacionalni i
regionalni
nivo
Nacionalni
nivo
MEK,
Izvjetaj o
stanju
ivotne
sredine na
bazi
indikatora
MONSTAT
Bilo bi
korisno da se
rauna i na
regionalnom
nivou.
ZZZCG,
MONSTAT
Ministarst
vo finasija
Nacionalni i
regionalni
nivo
LFS
MONSTAT
Nacionalni
nivo
Nacionalni
nivo
MONSTAT
MONSTAT
Strana 97 | 111
OBLAST/INDIKAT
OR
Stopa fertiliteta
Opis
Raspoloi
vost
Nacionalni
nivo
Izvor
Napomena
MONSTAT
II) UVOENJE ZELENE EKONOMIJE

1.
Poljoprivreda/pr
oizvodnja hrane
Potronja
mineralnih ubriva
Potronja
sredstava za
zatitu bilja
Organska
poljoprivreda
2. umarstvo
Povrina pod
umama
Obim ekploatacije
uma
Indikatorom se
predstavlja ukupna
koliina
upotrijebljenog
mineralnog ubriva na
bazi azota (N), fosfora
(P2O5) i kalijuma
(K2O) u poljoprivrednoj
proizvodnji kao i
potronja pojedinih
kategorija mineralnog
ubriva u kilogramima
po hektaru godinje,
ukupno i prema
kulturi.
Indikatorom se
predstavlja potronja
sredstava za zatitu
bilja, uvoz, izvoz i
proizvodnja sredstava
za zatitu bilja,
tretirane
poljoprivredene
povrine i ukupne
povrine usjeva.
Udio povrina pod
organskom
proizvodnjom i
njihovog udjela u
ukupnoj
poljoprivrednoj
proizvodnji.
Nacionalni
nivo
Izvjetaj o
stanju
ivotne
sredine na
bazi
indikatora
Nacionalni
nivo
Izvjetaj o
stanju
ivotne
sredine na
bazi
indikatora
Nacionalni
nivo
Ministarst
vo
poljoprivre
de i
ruralnog
razvoja i
Monteorg
anica
Uee povrina pod

umama u odnosu na
ukupnu povrinu
Nacionalni
nivo
Eksploatacija uma u
odnosu na prethodni
period
Nacionalni
nivo
Ministarst
vo
poljoprivre
de i
ruralnog
razvoja i
MONSTAT
Ministarst
vo
poljoprivre
de i
Strana 98 | 111
OBLAST/INDIKAT
OR
Suva stabla u
umama
umski poari
3. Integralno
upravljanje
vodenim
resursima
Povrinske i
podzemne vode
rasprostranjenost
Indeks kvaliteta
povrinskih voda
Kvalitet vode za
pie
Opis
Indikatorom se
predstavlja koliina
suvih stojeih i leeih
stabala u umama koja
su vana stanita
velikog broja biolokih
vrsta to uslovljava
veu bioloku
raznovrsnost umskih
stanita.
Indikatorom se
predstavlja broj poara
i veliina zahvaene
povrine radi ocjene
negativnih posljedica
na ivotnu sredinu
% povrininskih voda u
odnosu na ukupnu
koliinu voda i
%podzemnih voda u
odnosu na ukupnu
koliinu voda
Indikator se zasniva na
metodi izaunavanja
Indeksa kvaliteta
voda, prema kojoj se
deset parametara
fiziko-hemijskog i
mikrobiolokog
kvaliteta agregiraju u
zbirni indikator
kvaliteta povrinskih
voda.
Indikatorom se
predstavlja kvalitet
vode za pie iz
sistema za javno
vodosnadbijevanje
kroz praenje uzoraka
vode za pie koji ne
zadovoljavaju
propisane kriterijume
kvaliteta.
Raspoloi
vost
Nacionalni
nivo
Nacionalni
nivo
Izvor
Napomena
ruralnog
razvoja i
MONSTAT
Izvjetaj o
stanju
ivotne
sredine na
bazi
indikatora
Izvjetaj o
stanju
ivotne
sredine na
bazi
indikatora
Uprava za
vode???
Izvjetaj o
stanju
ivotne
sredine na
bazi
indikatora
Izvjetaj o
stanju
ivotne
sredine na
bazi
indikatora
Strana 99 | 111
OBLAST/INDIKAT
OR
Upotreba
slatkovodnih
resursa
Gubici vode
4. More i obalno
podruje
Naseljenost
obalnog podruja
Kvalitet morske
vode za kupanje
Opis
Indikatorom se
predstavlja ukupna
koliina vode
zahvaena iz
slatkovonih izvora koja
se koristi za potrebe
vodosnabdijevanja,
poljoprivrede,
preraivake industrije
i potrebe hlaenja u
energetskim
postrojenjima kao i
zahvaene koliine
vode za potrebe
svakog od pomenutih
sektora.
Indikatorom se
predstavlja gubitak
vode koji nastaje
curenjem ili
isparavanjem tokomm
distribucije izmeu
vodozahvata i mjesta
isporuke da bi se
ukazalo na efikasnost
upravljanja sistemom
vodosnabdijevanja.
Procenat ukupne
populacije koja ivi u
obalnom podruju
Indikatorom se
predstavljaju promjene
u kvalitetu morske
vode za kupanje u
toku posmatranog
vremenskog perioda.
Kvalitet vode se
analizira preko
mikrobiolokih
parametara (ukupne
koliformne bakterije i
fekalne koliformne
bakterije, intenstinal
enterococci i
Escherichia coli) i
fiziko-hemijskih
parametara
(povrinske aktivne
supstance).
Raspoloi
vost
Nacionalni
nivo
Nacionalni i
regionalni
nivo
Izvor
Izvjetaj o
stanju
ivotne
sredine na
bazi
indikatora
Napomena
Izvjetaj o
stanju
ivotne
sredine na
bazi
indikatora
MONSTAT
Izvjetaj o
stanju
ivotne
sredine na
bazi
indikatora
Strana 100 | 111
OBLAST/INDIKAT
OR
Procjena biomase
ribljeg fonda i
dozvoljene kvote
za izlov
Ribolovni kapacitet
5. Turizam
Dolasci turista
Opis
Indikatorom se
predstavlja stanje
biomase i nivo
eksploatacije ribljeg
fonda i drugih morskih
organizama na
nacionalnom nivou.
Indikator se utvruje
na osnovu
procentualnog uea
ekonomski vanih
vrsta riba i drugih
morskih organizama u
okviru procenjenog
maksimalno odrivog
prinosa
Kapacitet ribarske
flote se mjeri preko
broja plovnih objekata,
njihove duine i snage
motora, kao i drugim
znaajnim
pokazateljima.
Indikatorom se
predstavlja dinamika
dolazaka turista
(domaih i stranih)
ukupno i prema
zemljama porijekla,
prema optinama i
turistikim mjestima
gdje su smjeteni i
vrsti objekata za
smjetaj. Indikatorom
se predstavljaju podaci
o gustini turistikog
prometa i prikazuje
pritisak na okolinu u
turistikim mjestima u
odnosu na sljedee
parametre:
- broj turista po km2;
- broj turista po
stanovniku;
-broj turista po
mjesecima;
- broj turista po
regionima: juni,
centralni i sjeverni.
Raspoloi
vost
Nacionalni
nivo
Izvor
Organ
dravne
uprave
nadlean
za poslove
poljoprivre
de, organ
uprave
nadlean
za poslove
statistike,
Institut za
biologiju
mora.
Nacionalni
nivo
MONSTAT,
Izvjetaj o
stanju
ivotne
sredine na
bazi
indikatora
Nacionalni,
regionalni
nivo
MONSTAT
Napomena
Strana 101 | 111
OBLAST/INDIKAT
OR
Noenja turista
Intenzitet turizma:
broj leaja i stepen
iskorienosti
kapaciteta
Broj turista na
krunim
putovanjima
Opis
Indikatorom se
predstavlja trend
noenja turista
(stranih i domaih)
ukupno i prema
zemljama porijekla,
prema optinama I
turistikim mjestima i
vrsti objekata za
smjetaj. U noenja
spada broj noenja
koje ostvare turisti u
smjetajnom objektu.
Indikatorom se daju
podaci o gustini
turistikog prometa i
prikazuje pritisak na
okolinu u turistikim
mjestima u odnosu na
sljedee parametre:
- broj noenja po km2
(pritisak na okolinu);
- broj noenja po
stanovniku (pritisak na
domicilno
stanovnitvo);
- broj noenja po
mjesecima (desezonalnost);
- broj noenja po
regionima: juni,
centralni i sjeverni (desezonalnost).
Indikatorom se
predstavlja broj leaja
(njihova rasporeenost
po optinama,
regionima I vrstama
objekata za smjetaj),
kao I stepen njihove
iskorienosti.
Indikatorom se
predstavlja broj turista
na brodovima koji
krstare Crnogorskim
primorjem. Ovakav vid
turizma ima znaajan
uticaj na poveanje
emisija u vazduh i
vodu (otpadne vode sa
brodova). Indikator
obuhvata sljedee
Raspoloi
vost
Nacionalni,
regionalni
nivo
Izvor
MONSTAT
Nacionalni,
regionalni
nivo
MONSTAT
nacionalni
nivo
MONSTAT
Napomena
Strana 102 | 111
OBLAST/INDIKAT
OR
6. Energetika
Energetska
efikasnost
Opis
parametre: broj turista
na krstarenjima u
odnosu na ukupan broj
turista; broj marina po
kilometru obale.
Raspoloi
vost
Primarna potronja
energije
Izvor
MEK,
Izvjetaj o
stanju
ivotne
sredine na
bazi
indikatora
MEK,
Izvjetaj o
stanju
ivotne
sredine na
bazi
indikatora
MEK
Potronja
obnovljivih izvora
energije
Udio obnovljivih izvora

energije u bruto
finalnoj potronji
energije
Elektrina energija
proizvedena iz
obnovljivih izvora
Proizvodnja energije iz
obnovljivih izvora
(vjetar, hidro, solarna,
geotermalna i
biomasa)
uee uvoza u
ukupnoj potronji (%)
Nacionalni
nivo
Nacionalni
nivo
MEK
Indikator predstavlja
koliinu komunalnog
otpada kroz reciklau i
kompostiranje, kao i
koliinu odlenog
otpada u sanitarnim
deponijama i
spaljivanje.
Nacionalni
nivo
Studija
resursne
efikasnost
i
Produktivnost resursa
(RP) dobija se
stavljanjem u odnos
GDP-ja i DMC-a, a
izraava se u 000 /t
ili u /kg.
Nacionalni
nivo
Studija
resursne
efikasnost
i
Energetska
zavisnost
7. Upravljanje
otpadom
Tretman
komunalog otpada
- korak ka
cirkularnoj
ekonomiji
8. Odriva
proizvodnja i
potronja
Produktivnost
resursa
Napomena
Strana 103 | 111
OBLAST/INDIKAT
OR
Domaa potronja
materijala
Atmosferske
emisije
Potronja
elektrine energije
domainstava
Finalna potronja
energije
9. Odrivo
poslovanje
Sistem upravljanja
ivotnom sredinom
Opis
Indikator domae
potronje matrijala
(DMC) mjeri ukupnu
koliinu matirerijala
koja se direktno koristi
u domaoj ekonomiji i
zraava se u tonama
per capita.
Atmosferske emisije
obuhvataju praenje
kvaliteta vazduha u
pogledu: emisje
sumpornih oksida
(), emisije azotnih
oksida (), emisije
ne-metan isparljivih
organskih
jedinjenja(NMVOC),
emisije amonijaka
(3)
izraunava se kao
odnos potronje
el.energije
domainstava u
ukupnoj potronji
el.energije
Finalna potronja
energije je energija
koja se utroi u
sektorima saobradaja,
industrije, usluga,
poljoprivrede, javnom i
sektoru domadinstava
kao konanim
potroaima (ne
ukljuuje dakle
energiju kojom se
snabdijevaju
postrojenja za
transformaciju).
Broj organizacija sa
sistemom upravljanja
ivotnom sredinom
Raspoloi
vost
Nacionalni
nivo
Izvor
Studija
resursne
efikasnost
i
Napomena
Izvjetaj o
stanju
ivotne
sredine na
bazi
indikatora
Nacionalni
nivo
MEK
Nacionalni
nivo
MEK
Nema
podataka
U EU
pokazatelj
predstavlja
broj
organizacija
sa sistemom
upravljanja
ivotnom
sredinom
Strana 104 | 111
OBLAST/INDIKAT
OR
10. Odrivi
transport
Potronja energije
od transporta u
odnosu na BDP
Modalni presjek
teretnog
saobraaja
Opis
Raspoloi
vost
Indikator se dobija
dijeljenjem poronje
energije trasporta sa
BDP
Teretni transport
prema vrsti prevoza
(% u ukupnom
teretnom saobraaju
tonski kilometri)
Broj rtava
saobraajnih
nesrea
Putniki transport
prema vrsti prevoza
(% u ukupnom
saobraaju putnikih
kilometara)
Broj ljudi koji su

poginuli u
saobraanim
nesreama. Podaci
obuhvataju sve rtve
koje su preminule u
roku od 30 dana od
saobraajne nesree.
Podatak se odnosi u
onosu na prethodi
period tj. baznu
godinu.
Napomena
prema EMAS
emi
MEK
Nacionalni
nivo
Modalni presjek
putnikog
saobraaja
Izvor
Nacionalni
nivo
Nacionalni
nivo
MONSTAT,
Izvjetaj o
stanju
ivotne
sredine na
bazi
indikatora
MONSTAT,
Izvjetaj o
stanju
ivotne
sredine na
bazi
indikatora
MUP
III) PRIRODNI KAPITAL I USLUGE EKOSISTEMA U FUNKCIJI INTERNALIZACIJE

TROKOVA IVOTNE SREDINE
Ekoloki porezi u
Udio poreza vezanih za Nacionalni
Ministarst
odnosu na poreze
ivotnu sredinu u
nivo
vo
rada
ukupnim porezima i
finansija
doprinosima
IV) INKLUZIVNI
RAST
1. Socijalna
ukljuenost
Rizik od
siromatva ili
socijalne
Nacionalni,
regionalni
nivo
MONSTAT
Nema
podataka u
ovom obliku.
Strana 105 | 111
OBLAST/INDIKAT
OR
iskljuenosti
Opis
Raspoloi
vost
Izvor
Rizik od
siromatva posle
socijalnih transfera
Ozbiljnost
materijalnog
siromatva
Nejednakost
prihoda
Veoma nizak
intenziteta rada
Dugorona
nezaposlenost
Jaz u platama po
polu
Rano naputanje
kole
MONSTAT
Ljudi koji ive u

domainstvima sa
niskim nivom
intenziteta rada kao %
od populacije 0 do 59
godina. Ljudi su
definisane koji ivi u
domainstima sa
veoma niskog
intenziteta rada
radnog uzrasta koji su
radili manje od 20% od
njihovog potencijala u
toku prethodne
godine.
Nezaposleni vie od
jedne godine
Razlika u bruto
zaradama izmeu
ena i mukaraca
Procenat populacije 18
do 24 godine sa
najvie nie srednjeg
obrazovanja (ISCED)
nivoi 0, 1, 2 or 3c
short) koji nisu bili u
daljem obrazovanju ili
obuci u toku etiri
nedelje prije
istraivanja.
Nacionalni,
regionalni,
lokalni
Nema
podataka
Napomena
Podaci su
dostupni za:
stopu
siromatva,
rizik
siromatva,
jaz
siromatva,
otrina
siromatva
Pokazatelji
nejednakosti
(udio u
potronji
najsiromaniji
h, gini
keficijent,
odnos
kvintnih
udjela
(S80/S20))
Neophodno
istraivanje
ZZZCG
Neophodno
istraivanje
Istraivanj
e
Neophodno
istraivanje
Strana 106 | 111
OBLAST/INDIKAT
OR
Odrasli sa niskim
obrazovnim
stepenom
Opis
% stanovnitva u
populaciji sa niskim
obrazovnim stepenom
(ISCED) nivoi 0, 1 i 2
Visoko obrazovanje % stanovnitva
starosti starosne dobi
30 do 34 sa zavrenim
visokim obrazovanjem
(ISCED) nivoi 5 i 6
Cjeloivotno
Broj ljudi ukljueni u
uenje
cjeloivotno uenje u
odnosu na %populacije
izmeu 25 i 64 godina.
Ljudi izmeu 25 i 64
godine koji su izjavili
da su bili ukljueni u
obrazovanje ili obuku
prethodne eti nedelje
prije istraivanja
(brojilac) u odnosu na
ukupnu populaciju iste
starosne grupe
(imenilac).
2. Pametni gradovi (urbani razvoj kroz
odrivo upravljanje prostorom)
Izgraene povrine Indikatorom se
(Built-up areas)
prikazuje irenje
urbane zone na raun
poljoprivrednog,
umskog i drugog
polu-prirodnog i
prirodnog zemljita.
Posmatraju se
povrine zauzete
izgradnjom i urbanom
infrastrukturom, kao i
urbanim zelenim,
sportskim i
rekreacionim
povrinama.
Indikatorom se takoe
ukazuje na porijeklo
urbanog zemljita
iskazano kroz udio
razliitih kategorija na
osnovu kojih je
izvrena prenamjena.
3. Unapreenje zdravlja stanovnitva
Raspoloi
vost
nacionalni
nivo
Izvor
Istraivanj
e
Napomena
Neophodno
istraivanje
Istraivanj
e
Neophodno
istraivanje
Istraivanj
e
Neophodno
istraivanje
Podaci
organa
dravne
uprave
nadlenog
za poslove
poljoprivre
de,
organa
dravne
uprave
nadlenog
za poslove
ivotne
sredine i
organa
uprave
nadlenog
za poslove
statistike
Indikator
definisan
nacionalnom
listom
indikatora
zatite
ivotne
sredine.
Nema
podataka
Strana 107 | 111
OBLAST/INDIKAT
OR
Oekivano trajanje
ivota i zdravih
godina ivota
Smrt usled
hroninih bolesti
Samoubistva
Proizvodnja
toksinih
hemikalija
Opis
Oekivano trajanje
ivota od roenja i
Oekivan broj godina
ivota za koje se
oekuje da ivi u
zdravom stanju
Raspoloi
vost
Izraunava se kao
odnos ljudi ispod 65
godina ije je uzrok
smrti hronina bolest u
ukupnoj populaciji do
65 godina
Izraen kao broj
samoubistava po
stanovniku na 10 000
Proizvodnja toksinih
hemikalija koje mogu
ugroziti zdravlje ljudi u
tonama
Izvor
MONSTAT
i Institut
za javno
zdravlje??
?
Napomena
Podaci o
oekivanom
trajanju
ivota su
dostupni.
Nepohodna
provjera za
godine
zdravog
ivota
Institut za
javno
zdravlje??
?
Izloenost
zagaenju
vazduha od estica
Mjerna
mjesta
Izloenost
zagaenju
vazduha ozonom
Mjerna
mjesta
Emisija gasova
staklene bate
Nacionalni
nivo
Emisija CO2 po
stanovniku
Nacionalni
nivo
V) RAZVOJ ZASNOVAN NA ZNANJU

Izdaci za
%izdavanja u odnosu
istraivanje i razvoj na BDP
Nacionalni
nivo
MUP
Agencija
za zatitu
ivotne
sredine???
Izvjetaj o
stanju
ivotne
sredine na
bazi
indikatora
Izvjetaj o
stanju
ivotne
sredine na
bazi
indikatora
Izvjetaj o
stanju
ivotne
sredine na
bazi
indikatora
Agencija
za zatitu
ivotne
sredine
MONSTAT
VI) RAVNOMJERNIJI REGIONALNI RAZVOJ
Strana 108 | 111
OBLAST/INDIKAT
OR
Indeks razvijenosti
jedinica lokalne
samouprave u
Crnoj Gori
Indeks
konkurentnosti
jedinica lokalne
samouprave u
Crnoj Gori
Opis
Kompozitni pokazatelj
stepena razvijenosti
jedinica lokalne
samouprave i regiona
koji se rauna kao
ponderisani prosjek
pet osnovnih socioekonomskih
pokazatelja i to: stope
nezaposlenosti,
dohotka po
stanovniku, prihoda
budeta (sopstvenih i
zajednikih) jedinica
lokalne samouprave
po stanovniku, opteg
kretanja stanovnitva i
stepena obrazovanja
Pokazatelj stepena
konkurentnosti
jedinice lokalne
samouprave i regiona;
rauna se na osnovu
indikatora, koji su
razvrstani u osam
kategorija
(podindeksa), od kojih
po etiri ine dva
osnovna indeksa,
kvalitet poslovnog
sektora (demografija,
zdravlje i kultura;
obrazovanje; osnovna
infrastruktura i javni
sektor; poslovna
infrastruktura) i
kvalitet poslovnog
okruenja (investicije i
preduzetnika
dinamika; razvijenost
preduzetnitva;
ekonomski rezultati nivo; ekonomski
rezultati - dinamika).
Indeks prua
mogunost
meusobnog
poreenja jedinica
lokalne samouprave i
regiona na nivou
indeksa i podindeksa.
Raspoloi
vost
Regionalni,
lokalni nivo
Regionalni,
lokalni nivo
Izvor
MEK
MEK
Napomena
Istraivanje
Strana 109 | 111
9. Literatura
Council of the European Union, EU Sustainable Development Strategy (EU SDS),
(2006)
ETC/SCP, SCP Indicators report, (2011)
ETF, Frame: Skills for the Future Supporting a Strategic Vision for Human
Resources Development: Skills Vision 2020 Montenegro, (2013)
European Commission, EU 2020: A strategy for European Union growth, (2010)
European Commission, EU strategy 2011-14 for Corporate Social Responsibility,
(2011)
European Commission, Nature 2000
European Commission, White Paper on Transport, (2011)
European Environment Agency, Green economy concepts, (2011)
European Environment Agency, Resource efficiency survey report, (2011)
European Sustainable Development Network, Experiences with National
Sustainable Development Strategies in Europe, Martinuzzi, (2013)
Evropska banka za rekonstrukciju i razvoj, Strategija za Crnu Goru, (2012)
Kancelarija za odrivi razvoj, Akcioni plan Nacionalne strategije odrivog razvoja
Crne Gore za 2011-2012, Podgorica (2011)
Kancelarija za odrivi razvoj, Komunikaciona Strategija odrzivog razvoja Crne
Gore, Podgorica (2011)
Kancelarija za odrivi razvoj, Prvi izvjetaj o implementaciji Nacionalne strategije
odrivog razvoja Crne Gore za period april 2007 - mart 2008, Podgorica (2008)
Ministarstvo ekonomije, Strategija regionalnog razvoja Crne Gore 2010-2014,
Podgorica (2011)
Ministarstvo finansija, Pravci razvoja Crne Gore 2013-2016, Podgorica (2013)
Ministarstvo odrivog razvoja i turizma, Drugi Izvjetaj o sprovoenju
Milenijumskih razvojnih ciljeva, Podgorica (2013)
Ministarstvo odrivog razvoja i turizma, Prvi Izvjetaj o sprovoenju
Milenijumskih razvojnih ciljeva, Podgorica (2011)
Ministarstvo odrivog razvoja i turizma, Strategiju za upravljanje otpadom,
Podgorica (2014)
Ministarstvo odrivog razvoja i turizma, TNA Crna Gora, Podgorica (2012)
Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja, Nacionalna inventura uma,
Podgorica (2013)
Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja, Strategija umarstva, Podgorica
(2011)
Strana 110 | 111
Ministarstvo turizma i zatite ivotne sredine, Strategija biodiverziteta Crne Gore,

Podgorica (2009)
Ministarstvo turizma i ivotne sredine, Nacionalna strategija odrivog razvoja
Crne Gore, Podgorica (2007)
Ministarstvo za ekonomski razvoj, Prostorni plan Crne Gore, Podgorica (2008)
Ministarstvo za ekonomski razvoj, Strategija energetike, Podgorica (2007)
Ministarstvo unutranjih poslova i javne uprave, Strategija poboljanja
bezbjednosti u drumskom saobraaju 2010-2019, Podgorica (2009)
MONSTAT, Popis stanovnitva, domainstava i stanova u Crnoj Gori, Podgorica
(2011)
Nacionalni savjet za odrivi razvoj, Analiza o ostvarenjima i izazovima ekoloke
drave 20.godina ekoloke Crne Gore, Podgorica (2011)
PLAN BLEU - UNEP/MAP Regional Activity Center, Mediterranean Strategy for
sustainable development follow up, (2013)
Slubeni list Crne Gore, Plan upravljanje-otpadom-2008-2012, Podgorica (2008)
The Regional Cooperation Council, South East Europe 2020 Strategy, (2013)
Ujedinjene nacije, Izvjetaj UN o razvoju za period posle 2015, (2012)
UNDP Montenegro, Montenegro: the Economic Value of Biodiversity and
Ecosystem services, Technical Report, Podgorica (2013)
UNDP Montenegro, Nacionalnom izvjetaju o razvoju po mjeri ovjeka 20132014: Na putu ka resursno efikasnoj ekonomiji: ispunjenje obeanja Crne Gore
da postane ekoloka drava, Podgorica (2014)
UNDP, WHO i Ministarstvo zdravlja, Ocjena integriteta zdravstvenog sistema u
Crnoj Gori, Podgorica (2011)
UNDP/ Institut za strateke studije i prognoze (ISSP), Izvjetaj po mjeri ovjeka
NHDR, Podgorica (2009)
United Nations, The Future We Want - Rio+20, (2012)
United Nations, The Millennium Declaration and the MDGs, (2000)
Vlada Crne Gore, UN Montenegro, Srednjoroni izvjestaj o Milenijumskim
razvojnim ciljevima, Podgorica (2010)
World Bank, MONTENEGRO: After the Crisis: Towards a Smaller and More
Efficient Government, Public Expenditure and Institutional Review, Main Report,
(2011)
World Travel & Tourism Council, Travel & Tourism Economic Impact 2014
Montenegro, (2014)
Strana 111 | 111

2014 07 17 NSOR Prednacrt

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

2014 07 17 NSOR Prednacrt

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Fall

VLADA CRNE GORE

Nacionalna strategija odrivog

Nacionalna strategija odrivog razvoja 2015-2020 / PRED NACRT

Bruto domai proizvod

Program upravljanja obalnim podrujem

Sistem za upravljanje zatitom ivotne sredine i ema provjere

Evropska strategija odrivog razvoja

Statistiki ured Evropskih zajednica

Globalni fond za ivotnu sredinu

Indeks ljudskog razvoja

hronine nezarazne bolesti

Nejednakost-prilagoen indeks humanog razvoja

Institut za strateke studije i projekcije

Jedinica lokalne samouprave

Kombinat aluminijuma Podgorica

Istraivanje o radnoj snazi

Institucionalni razvoj i jaanje poljoprivrede Crne Gore

Mikro, mala i srednja preduzea

Zavod za statistiku Crne Gore

Ministarstvo odrivog razvoja i turizma

Viedimenzionalni indeks siromatva

Milenijumski razvojni ciljevi

Mediteranska strategija odrivog razvoja

Mala i srednja preduzea

Izvjetaj o humanom razvoju (National Human Development

Nacionalna strategija odrivog razvoja Crne Gore

Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj

Nacionalna strategija odrivog razvoja 2015-2020 / PRED NACRT

Obnovljivi izvori energije

Protokol o integralnom upravljanju priobalnim podrujem

Pravaci razvoja Crne Gore

Romi, Akalije i Egipani

Odriva potronja i proizvodnja (Sustainable consumption and

Ciljevi odrivog razvoja (Sustainable Development Goals )

Strane direktne investicije

Jugoistona Evropa (South-East Europe)

Informacioni sistem socijalne i djeje zatite

Snage, slabosti, anse i prijetnje

Svetska zdravstvena organizacija

Trans-evropska transportna mrea

Procjene tehnolokih potreba

Program Ujedinjenih nacija za ivotnu sredinu

Program Ujedinjenih nacija za razvoj

Svjetski ekonomski forum (World Economic Forum)

Svjetski savjet za putovanja i turizam (World Travel & Tourism

Zavod za zapoljavanje Crne Gore

Nacionalna strategija odrivog razvoja 2015-2020 / PRED NACRT

1.2. Neusklaenost nacionalnih i sektorskih politika sa ciljevima i mjerama

2. Sprovoenje politika od znaaja za odrivi razvoj Crne Gore..12

Pregled implementacije prve NSOR.........................................................12

Institucionalni kontekst za implementaciju NSOR...................................13

Legislativni okvir odrivog razvoja Crne Gore........................................16

3. Meunarodni okvir relevantan za izradu NSOR 2015-2020.....18

4. Metodologija izrade NSOR CG 2015-2020.............................24

Vizija odrivog razvoja Crne Gore............................................................25

Smjernice odrivog razvoja Crne Gore....................................................25

6. Prioritetni pravci i sa njima povezani opti ciljevi odrivog

Uvoenje zelene ekonomije....................................................................28

Poljoprivreda/proizvodnja hrane i ruralni razvoj..................................29

Nacionalna strategija odrivog razvoja 2015-2020 / PRED NACRT

7.1.10........Odriva proizvodnja i potronja i drutveno odgovorno poslovanje

Upravljanje za odrivi razvoj...................................................................79