2

KENTLEME SORUNSALININ AILIMLARINDA BR NC

VE KURUCU: BARLAS TOLANIN ESERLER VE AKADEMK
YAAMINA GENEL BR BAKI

G
Do. Dr. Ali Ergur
Galatasaray niv Fen-Edebiyat Fak. Sosyoloji Bl.
Yrd. Do. Dr. Feyza Ak
Galatasaray niv Fen-Edebiyat Fak.
Sosyoloji Bl.

r. Gr. Didem Dan

Galatasaray niv Fen-Edebiyat Fak.
Sosyoloji Bl.

Yrd. Do. Dr. Verda rti

Galatasaray niv Fen-Edebiyat Fak.
Sosyoloji Bl.

Yrd. Do. Dr. pek Meril

Galatasaray niv Fen-Edebiyat Fak.
Sosyoloji Bl.

Yrd. Do. Dr. Buket Trkmen

Galatasaray niv Fen-Edebiyat Fak.
Sosyoloji Bl.

r. Gr. Nazl kten

Galatasaray niv Fen-Edebiyat Fak.
Sosyoloji Bl.

zet: Trkiyede toplumbilimin yaygnlamas ve kurumsallamasna nemli katklar

olan Prof. Dr. Barlas Tolan, kentleme olgusu zerine ilk eletirel ve zmlemeci
yaklam gelitiren bilim insanlarndan birisi olmutur. Kentleme olgusu, Tolanda
yalnzca bir mekn sorunsal deil bir modernleme aamasdr. Krn zlerek yerini
yeni iliki ve yap biimlerine terke etmeye balamas, beraberinde, toplumsal deimenin
hzna bal bir dizi elikiyi de getirmitir. Bu, bat modeli kentlemeden farkldr. Tolan
bu temel sorunsalndan yola karak insann modernleme sreci iindeki konumunu
incelemeye ynelmi, sosyal psikoloji aratrmalar bu balamda domutur. Ayn ekilde
anomi ve yabanclama olgular zerine de dnm, bu konuda Trkiyede neredeyse
tek referans olan kitabn yazmtr. Bu makale, Tolann genel toplumbilimsel
yaklamn, yntemini ve aratrma alanlarn tantmay amalar.
Anahtar Kelimeler: Barlas Tolan, kentleme, anomi, yabanclama
Abstract: Professor Barlas Tolan was one the pioneering sociologists who problematized
the urbanization phenomenon in Turkey, on a critical and analytical axis. According to
Tolan, the process of urbanization is phase of modernization, and not only a problematic
of space. The gradual dissociation of the rural relations and structures evoked the
replacement of these by modern ones, but it also engendered a series of contradictions due
to the speed of the change. This is quite different model of urbanization comparing to that
of the western model. By starting from this crucial point, Tolan thought about the position
of the man in the process of modernization that gave birth to his studies in social
psychology. By the same token, Tolan analyzed the phenomena of anomie and alienation,
and henceforth wrote the nearly unique reference book on that subject in Turkey. This
article aims to present the general sociological approach, methodology and domains of
research of Tolan.
Key Words: Barlas Tolan, urbanization, anomie, alienation

Giri
Trkiyede toplumsal olgular ve sorunlar zerine dn, kkleri on
dokuzuncu yzyl son eyreine kadar uzanan bir dnsel etkinliktir. Sosyoloji
krssnn niversite ats altnda rgtlenmesi, dnyadaki rneklerini
yakndan takip ederek 1914 ylnda Ziya Gkalpin giriimiyle mmkn
olmutur. Ancak Trkiyenin savalar ve darbelerle kesintiye uram toplumsal
yaam, toplumbilimin bir gelenek olarak gelimesinin nnde ciddi bir engel
tekil etmitir. Toplumbilimsel almalarn, ou zaman speklatif nitelikli
sosyal felsefe olmaktan kurtulup toplumsal gerekliin verileriyle beslenen bir
kuramlatrma abasna dnmesi, sistemli bir aba olarak ancak bugn
emeklilik yalarna yeni gelmekte olan toplumbilimcilerin kuanda tam
anlamyla kurumsallamaya balamtr. 1 1940l yllarda domu olan bu
kuak, farkl kaynaklardan beslenme, nc toplumbilimcilerin atklar yoldan
ilerleme, niversite ortamnda grece daha rahat alma (zellikle 1960l
yllarda) olanaklarna sahip olmu bilim insanlarndan olumaktadr. Bu kuan
nemli isimlerinden birisi de Barlas Tolandr. Bu makale, Tolann
almalarnn genel bir betimlenmesinden ibarettir. Tolann eserlerinin daha
incelikli zmlemeleri, belki byle genel bir ufuk turundan sonra daha sistemli
bir ekilde yaplabilecektir. Biz, bu kstl makalede, onun bilimsel
etkinliklerinin balcalarn ksaca tantmay amaladk. O nedenle, Barlas
Tolann aratrma ve eserlerini, onun en ok zerinde durduu alan veya
temalara gre ayrmaya altk. Buna gre, Barlas Tolann bilimsel dnce
gzerghnn ilk dura ve srekli sorunsal olan kent ve kentleme olgular
zerine almalarn tartarak bu makalenin ve aslnda Tolann dnce
dnyasnn temelini k noktas olarak kabul ettik. Barlas Tolan, ayrca aile,
sanayi iileri, anomi ve yabanclama gibi kentin deimesine bal olgular
zerinde de eserler vermitir. Bunlarn dnda, Tolann bir dier ilgi alan
sosyal psikolojidir. Bu kapsamda, uzun yllar dersler vermi, Ben ve Toplum
adl kitaba katkda bulunmutur. Nihayet, Tolan, mesleki yaamnn son
dnemini Galatasaray niversitesinin kuruluuna adamtr. Uzun yllar,
1

Yanl anlamalar engellemek iin zorunlu bir not dmek gerekiyor: Bu makalede,
toplumbilimsel aratrmalarn bu kuaklarla balad iddia edilmemektedir. Daha nceki
kuaklarn, Niyazi Berkes, Behice Boran, Muzaffer erif Baolu, Fatma Baaran, brahim
Yasa, Mbeccel Kray, vb. toplumbilimcilerin yaptklar ok deerli saha almalar elbette
mevcuttur. Ancak burada altn izmek istediimiz olgu, aratrma pratiinin, zellikle bu
ad anlan toplumbilimcilerin rencisi olan kuaklarda kurumsallamaya baladdr.

3
yneticilik yapt niversitesinden 2005 ylnda kendi isteiyle emekliye
ayrlmtr. Bu makale, Tolann balca etkinlik alanlarn balklar halinde
sunmay ve onun Trk toplumbilimi iindeki yerini gstermeyi
hedeflemektedir.

Deimenin Sanclar, Geici Bileimler, zgn Modernlikler: Trkiyede

Kentleme Olgusu
Barlas Tolann sosyal bilimlere nemli katklarndan biri, kent sosyolojisi
alannda yapt almalar olmutur. Bu konuda, kukusuz en nemli eseri
1968-1970 yllar arasnda Paris X - Nanterrede hazrlad Trkiyede
Kentleme Sorunsal balkl doktora tezidir. Sz konusu almann dikkat
ekici pek ok zellii arasnda, ncelikle tez yneticisinin nemini vurgulamak
gerekir. Barlas Tolann tez danman Henri Lefebvre, kentbilim alanna olduu
kadar, genel olarak 20. yzyl sosyal bilimlerine damgasn vurmu bir
toplumbilimcidir. Trkeye de evrilen Modern Dnyada Gndelik Hayatn
Eletirisi, Diyalektik Materyalizm ve daha da nemlisi, ne yazk ki henz
Trkede yaynlanmam olan, Meknn retimi (La production de lespace)
balkl almalaryla amzn eletirel dnce dnyasnda kilit isimlerden
biri olmutur.
Dnemin ruhunu yanstan tezinde, Barlas Tolan, toplumbilim ve tarih
perspektiflerini birletirerek, Trkiyedeki kentleme srecinin yetkin ve
kapsaml bir okumasn yapmtr. Tezin varsaymnn mikro lein
kstlayclna hapsedilmesi yerine, global ve makro bir perspektife
oturtulmas ihtiyacn sk sk vurgulayan Tolan, bu ynelimini metodolojisinde
Trk toplumuna hkim olmu retim biimlerinin tarihsel dnmn anlama
abalarnda gstermitir. Bunu yaparken, Trkiyede kent mekn zerinden
okumaya alt toplumsal dnmn zerine kurduu sorunsaln, hem
global hem kltrel zeminde inceleme iddiasnda olmu, bunu baaryla
gerekletirmitir. Bu anlamda, tezi, dnemin baml toplumlarndan birinin
dnm zerinden uluslararas bilime nemli bir katk olmutur. Bu anlamda,
Tolann tezin giriinde zayfl olarak tantt ve belki asl sorunsalnn
biraz kysnda kalm bir grnt arz ettii iin, bu eletiriyi alabilecek olan- ve
kendinden sonraki almalara zemin olmasn arzu ettii tarihsel incelemesi,
yine de bu adan nemlidir. Burada Tolan, Trk toplumu ile Trkiye arasndaki

4
analitik ayrma iaret eder; nk Trk toplumu zerine retim biimleri ve
ilikileri asndan yaplan bir inceleme, Tolana gre, Trkiye tarihi ile snrl
tutulmamaldr. Trk toplumu ayrtrmas, Asyal kkenden gelen gmen
toplumsal yapnn dinamiklerinin, yerleik dzene geerken geirdii deime
dolaysyla ortaya kan retim tarzn anlamamza yardmc nitelikte bir
ayrmdr. Burada Tolan, yerleik dzene geen topluluklar, Marksist kuramn
Asya tipi retim tarz (ATT) perspektifinden inceler. Bylece, gnmz Trk
toplumunda kentleme sonras retim ilikilerindeki dnm anlamaya
alrken, zmlemesine tarihsel derinlik kazandrma yoluna gider.
O yllarda yaygn olarak kabul gren kuramsal paradigmalar erevesinde,
kentlemenin unilineer bir model izlediini ve Bat toplumlarnn sanayi
devrimiyle yaadklar toplumsal deimenin, Trkiye gibi Bat-d
toplumlarda genel Batllama sreciyle paralel ve ezamanl bir ekilde
yaandn belirtir. Bylece Bat-d dnyada krsal toplumdan kentsel
topluma gei, bir sanayilemesiz kentleme sreci olarak yaanm ve
kanlmaz olarak elikili sonular retmitir. Hocas Lefebvre gibi Marksist
bir kent okumas yapan Tolan, Trkiyede kentleme srecini toplumsal
gerekliin kent meknna yansmas zerinden deerlendirmitir. Kr kkenli
gmenlerin kente uyum sorunlar ve bu iki dnyann (krsal ve kentsel
yaplarn) bir araya gelmesiyle ortaya kan sorun ve atmalar incelemitir.
Bu anlamda, k noktas Chicago Okulunun kentsel patolojiler perspektifine
yaknlam grnse de, Tolan bu nisbeten dar yaklamn tesine geerek,
meseleye daha geni bir adan yaklamay tercih etmitir.
Bu almada Tolan, ikili bir zmleme dzeyi benimsemi, bir yandan
arlkl olarak krsal bir toplumsal yapdan kentlemi topluma gei srecini
sorunlatrrken, dier yandan kentsel pratik ve meknlar incelemitir. Tolann
kentsel yerine kentlemi terimini tercih etmesi, kentleme srecinin hzl ve
kitlesel gle beraber gelien ve eksik sanayilemeyle paralel giden sorunlu ve
zorunlu zelliini vurgulamak amaldr. Sonuta, Trkiye kentlerinde
toplumsal gruplar aras elikilerin grnr olduu ikili kent modellerine
uygun bir yap ortaya kmtr: Bylece bir yanda batc sekinlerin kenti, dier
yanda kr kkenli gmenlerin gecekondu blgeleri hzla zlen eski kentin
yerini almlardr.
Kentsel meknn bu ikili yaps, gndelik yaam pratiklerinde gzlemlenen
elikilerle paralellikler sergilemektedir: ki farkl kent, iki farkl mekn, iki

5
farkl toplumsal pratik modeli. styap dzeyinde gzlemlenen toplumsal
pratikler (Tolan bunu, Lefebvrein izinden giderek gndelik yaam olarak okur)
ayn mekn paylaan bu iki farkl toplumsal grubun elikilerini de temsil
etmektedir. Bu iki toplumsal kmenin elikileri, bylece ayn toplumsal
gerekliin iki ynn sergilemekte ve btn anlamak iin nemli ipular
sunmaktadr.
Barlas Tolann ikili kent modeli zmlemesi, eer bu noktada sonlanm
olsayd, o da 1960l ve 70li yllarda Latin Amerikada balayan Bamllk
Okulu yaklamnn sonradan mruz kald ar eletirilerden payn alm
olacakt. Ancak o, ilk bakta birbirinden tamamen kopuk ve iine kapanm
gibi grnen bu iki toplumsal grup arasndaki ok boyutlu ilikileri ele alarak,
bu kuramsal daralmadan incelikle syrlmay baarr. Bu iki yapnn, arazi
speklasyonu, kentsel planlama, eitim, iletiim, retim, tketim ve benzeri
eitli toplumsal, kurumsal ve hukuki mekanizmalarla birbirleriyle
ilikilendirildiini gsterirken, elikili gibi grnmesine ramen, bunlarn hem
btnlemeci hem ayrmac bir ilev tadna iaret eder.
Bu ilevlerin bir arada ilemelerini, saha almasyla destekledii gecekondular
zerine tespitleriyle netletiriyor. Tolan, gecekondulama olgusuna Lefebvrein
kent hakk (le droit la ville) perspektifinden yaklaarak, tabandan gelen
kente yerleme ve kenti sahiplenme hareketi olarak yaklar. Bu erevede,
Kentsel Planlama Daireleri tarafndan yaplan geni lekli planlarn, toplumsal
gereklikten kopuk, batl planlamalara yknen teknokratlar tarafndan
yaplmalarnn dourduu sorunu anlamamz, bu perspektiften daha kolay
olabilmektedir. Sz konusu planlarn, bir toplumsal olgu olan
gecekondululamay yok sayan yaklamlar yznden uygulamaya
geirilemeyileri, bize styapsal bir batllamay savunan Trk burjuvazisi ve
modernleme ideolojisi zerine de nemli sorular sordurabiliyor: Planlar,
gecekondulama gereini dikkate almadklar iin baarszla batan mahkm
olarak hazrlanrlarken, dier taraftan uygulanamadklar oranda baarszl
kabullenip gecekondular yok edilmedike planl kentleme yapamayz
diyerek gecekondulamay sulamaktadrlar. Oysa yok saylan gecekondular,
kent hakk talep edercesine kentsoylular tarafndan oturulan blgeleri epeevre
evrelemekte ve neredeyse, zaman iinde burjuva kenti kovalayan 2 bir
2

Barlas Tolan, Problmatique de lurbanisation en Turquie, Doktora Tezi, Universit de

Paris Nanterre, 1971, s.434.

6
grnt arz etmektedirler. Tolan, bu tezini zaman iinde farkl kent
merkezlerinin nasl gecekondular tarafndan evrildiini ve merkezin bu
evrilmeden kaarcasna nasl baka yere kaydn, daha sonra ayn evirme
hareketinin yeniden nasl gerekletiini krokilerle de gstererek destekliyor.
Bu evreleme, kentin bir yandan ok merkezli bir oluuma dnmesine,
dier taraftan ise bu ok merkezliliin arazi speklasyonunu getirmesine yol
ayor. evreleyen ve kovalayan gecekondunun, kentlemenin etkin bir
aktr haline gelmesini bu perspektiften daha net anlayabiliyoruz. Bir yandan
da batllama/kentlileme ilikisine deinen Tolan, sz konusu olann yalnzca
meknsal bir kovalamaca olmadn, bunun kltrel yansmalarn ev ileri,
buralara yansyan gndelik hayat ve tketim pratikleri zerinden de
grebileceimize iaret ederek etnografik bir mekn okumas yapar. Bunu
yaparken, Ankara zerine yapt saha almasnn verileri, bizce dnemin
gecekondulama ve batllamac kentleme arasndaki balantlara k tutmas
asndan nemlidir.
Barlas Tolann ikili kent konusunda gelitirdii bu alm son yllarda kent
almalarnda hkim olan toplumsal ve meknsal paralanma yaklamnn
muzdarip olduu paralar arasndaki ilikiyi yok sayan, mikro odakl vurgunun
yeni bir okumasn yapabilmemiz iin de nemli bir katk sunmaktadr.
Yaklak krk yl nce yazlan bu tez, bugnn Trkiyesindeki kentsel toplumu
okuyabilmemiz iin ciddi ipular sunmaktadr. Zira, btnlemeci ve ayrmac
ikilikten beslenen bu elikili yap, bugn de toplumsal deime dinamiklerini
besleyen balca etkenlerden biri olmaya devam etmektedir. Tolann kentsel
yeniden yaplanma sreci iinde, makro yaplarn dnme odaklanm
zmlemelere girimesi, onun, bireyi yok saymas anlamna gelmez. Nitekim,
Tolan kentleme sorunsalna zgn bir yaklamla yeni bir alm getirdikten
sonra, dnen kentli bireyin kar karya kald yabanclama durumuna,
Trkiyeye zg bileimleri de hesaba katarak deinir.

ada Toplumun Bunalm: Anomi ve Yabanclama

Barlas Tolann en zgn yaptlarndan birisi, ada Toplumun Bunalm:
Anomi ve Yabanclama balkl kitabdr. Bu eser, esas olarak Tolann 1979da
doentlik tezi olarak hazrlam olduu almann gzden geirilmi ve
geniletilmi halidir. lk basm, ayn yl Ankara ktisadi ve Ticari limler

7
Akademisi Toplum Bilimleri Aratrma Enstits Yaynlar arasndan yaplan
kitap, grd geni ilgi zerine, 1981de ikinci kez baslmtr. Trkiyenin
birok yksek retim kurumunda temel bavuru kaynaklarndan birisi haline
gelmi olan ada Toplumun Bunalm, yazld dnemin koullarnn
zgllklerini iermesine karn, hl dikkate deer bir ilgi ekebilmektedir. Bu
ilginin balca nedeni, eserin son derece analitik bir yap ve hayli kapsayc bir
plan zerine ina edilmi olmasdr. Bununla birlikte, konuyu yeteri genilikte,
birok temel boyutuyla, ama gereksiz ayrntlara dalmadan toparlayabilen
yaklam, ada Toplumun Bunalmn Trkiyenin toplum bilimleri
akademik evrelerinde aranan bir bavuru kitab haline getirmitir. Kuramsal
kuruluu ve yntembilimsel yaklam itibariyle, bu eserin, konu ile ilgili balca
dnrlere yaklak olarak eit mesafede durabilen bir zellikte olduu
grlr. Zaten bu tavr, Tolann dier almalarnda da saptanabilen bir
zelliktir. 3 Bir dnce akm veya okulunu sadk bir mrid gibi izlemekten
ziyade, bunlarn gerekli olduu lde karsamalarndan zgn bir bileim elde
etmek, Tolann oulcu bak asnn kant saylabilir. Kukusuz, her
toplumbilimci gibi, Tolann da daha yakn durduu, dnsel yrngesini
yaknna oturttuu kuramsal balamlar vardr. Ancak, Tolan, aratrma
nesnesinin kendine zg kuramsal gereklerinin de genellikle farkndadr. Bu
gereklere uygun bir yaklam ina etmek, onun ilk kavramsallatrma srasnda
benimsedii bir ilkedir. Bununla birlikte, Barlas Tolann toplumbilimsel
dnnn elbette tehis edilebilir baz temel zellikleri vardr. Tolan, kkeni
Durkheimc bir toplum ve toplumbilim anlayna kadar giden varsaymsalindirgemeci bir yaklamdan yana arln hissettirir. Bylece, aratrma
nesnesi, Durkheimn tarif ettii gibi, nceden tanmlanmaya, bize grnen
dsallklar zerinden, varsaymlarla aratrlabilir klnmaya allr. 4 Anomi
olgusunu deerlendirme abas da byle bir bak asyla btnleir. Zaten
bizatihi anomi olgusunun kendisi, bir toplumsal btnleme srecini yapsal
unsurlarla betimleme giriiminin bir yansmasdr. A-nomiden bahsedebilmek
iin, nomosun doasna ilikin saptamalar yapmak kanlmazdr. Kural ve
normallik mefhumlar, ancak onlar anlaml klabilecek bir yapsal btnln
az ok tanml olmasyla mmkndr. Barlas Tolann zellikle yksek
3

Barlas Tolan, Toplum Bilimlerine Giri: Sosyoloji ve Sosyal Psikoloji, Ankara: Gazi
niversitesi Yaynlar, 1985, s. 206.
Emile Durkheim, Les Rgles de la Mthode Sociologique, Paris: Presses Universitaires de
France, 1968, s.28

8
renimi yapt 1960l yllar ve daha zelde Fransa balamnda yapsalc
eilimlerin ne denli yaygn ve egemen olduklar hatrda tutulursa, onun bilimsel
kiiliinin biimlenmesinde bu kkenin ne denli merkezi bir neme sahip
olduu daha iyi ortaya serilebilir. Tolann doktora almalarn gerekletirdii
yllar ise yapsalcla ilk tepkilerin filizlendii dnem olarak adlandrlabilir.
Jacques Derrida, 1968de nl De la Grammatologie adl kitabn yaynlayarak,
o dneme kadar akademik evrelerde egemenliini koruyan yapsalcla kar
cihat iln eder. Eserin nemli bir ksm Claude Lvi-Straussla, Saussurele ve
Aydnlanmac yaz geleneiyle bir hesaplama niteliindedir. 5 Ayn yl renci
olaylarnn Pariste ve kkl Amerikan niversitelerinde patlamas elbette
tesadfi deildir; bir a, kurumlar ve yanlglaryla yarglanrken, beraberinde
btn dnsel birikimi de yadsnmaktadr. Sorbonne binas igal edildii
zaman, Auguste Comteun el yazmalarnn tahrip edilmesi kadar simgesel bir
Vandalizm sklkla grlmez. Barlas Tolan, bu deime yllar boyunca,
muhafazakrla dmeden dengeli bir dnsel izgi izlemek iin aba sarf
eder. Bu tavrnda, gz ard edilmemesi gereken asl nemli etken, doktora tezini
antsal Henri Lefebvrein ynetiminde yazm olmasdr. Lefebvre, daima
yaknnda bulunduu, ama her zaman eletirel mesafesini koruyarak iine dahil
olmaktan zenle kand yapsalc kuramlara temkinlilikle yaklamtr. 6
Lefebvrei belirleyen temel itki, daha ziyade Marksist yani atmac
ynelimidir. Lefebvre, kenti ve onun dolaymyla modern dnyay bir denge
durumu olmaktan ziyade, bir atma zemini olarak alglamaya meyyaldir. 7
stelik kent, tketimci yeni-kapitalist rgtlenme iinde bir kresel g
5

rnein, Derridaya gre, Saussuren, fonetik yazl sistem ile konuulan dilin sistemini
yzletirmesi, onu Avrupa-merkezli bir bak asyla kavramaya altnn bir kantdr.
Jacques Derrida, De la Grammatologie, Les Editions de Minuit, Pairs, 1992, s.59; Derrida,
Rousseaudan Lvi-Straussa kadar uzanan, yaz zerinden gelien bir iddetin varlna
dikkat eker; bunun ilk adm da ad vermektir. (s.164)
Lefebvree gre, yapsalclar, tarihsellii byk lde reddederek, kolayca
metafizikleebilecek bir sistem evresinde dokunmu bir toplum tahayyl kurmaktadrlar.
Bu ise, gndelik yaamn gerekliinin fazlaca soyutlanm bir halini biimlemekte,
Franszlar bunlarn [yapsalclarn] ilerinde neler olduunu anlayamamaktadrlar. Onlar ise,
herkesin btnletirici-btnleen, yaplanan-yaplatrc olduu sistemsel rgtlenmeyi
tanmlayacaklar yerde, kalplerinin ln dinlemektedirler. Henri Lefebvre, Au-Del du
Structuralisme, Paris: Editions Anthropos, 1971, s.278.
Kent, yalnzca bir toplumsal yapnn, genel bir toplumun sadece mekna yansmas deil, bir
zaman-mekndr. Henri Lefebvre, Du Rural lUrbain, Paris Editions Anthropos, 1970,
s.148. [La vie sociale dans la ville, 1962]

9
ilikileri merkezine dnmektedir. 8 Dnemin egemen kuramsal almlarnn
ideolojiklemesine kar kan Henri Lefebvre, dinleyicileri arasnda Barlas
Tolann da bulunduu 14 Aralk 1968 tarihli bir seminerinde, bu tek boyutlu
bak asnn yerine, biimsel, ilevsel ve yapsal zmlemelerin bir arada,
birbirilerine stnlk kurmadan kullanlacaklar l zmleme yntemini
nerir. 9 Doal olarak, bu yaklam, rencisi Barlas Tolan da yakndan
etkilemitir.
ada Toplumun Bunalm, ncelikle dnsel erevesinin merkezinde
sorunsallatrlan anomi ve yabanclama kavramlarnn, farkl kuramsal
yaklamlarda nasl zmlenmi olduklarna odaklanr. Bu balamda, Tolan,
Durkheimn anomi kavrayn ve bunun eitli toplumsal tezahrlerini
betimler. Bu amala, yap ve btnlemeye dayal bak asnn temelini
oluturan kolektif bilin kavramn irdeler. Tolan, bu balamda, kolektif bilin
ile dayanma ilikisine, oradan da adalet hissine deinir. Durkheima gre,
iblmne dayal bu deerler, bir toplumun kuruluunun vazgeilmez
unsurlardr. 10 Tolan, bu kavramsal giriten sonra, kolektif bilincin zlmesi
veya zayflamas durumunda ortaya kan belirtileri tartmaya giriir. 11 Bu
belirtilerin en anlamllarndan birisi intihar eylemidir; zaten Durkheimn
intihar zel bir inceleme konusu yapmas bouna deildir. Durkheim, en
bireysel ve patolojik olann iinde dahi toplumsal grmeyi, onun nfuz edici
karakterinin snrlarnn sonuna gitmeyi hedeflemitir. Nitekim ntihar adl
almas bu yaklamdan yola karak dnlmelidir. Durkheimn anomi
kavramndan yaygnlkla bahsetmesi, hatta tipolojisinde anomik intihar
kategorisine yer vermesi, kolektif bilincin bir arada tutucu gcndeki anmann
yola aabilecei ynszleme durumunun, intihar kadar kktenci bir davrana
dahi yol aabileceine olan inancn gsterir. ntihar, her trl buhran
dneminde art gsterir; bu, o buhrann iyi veya kt olmasyla ilgili deil
yalnzca bir deime sreci olmasyla ilgilidir. 12 Aslnda Tolan da, yzyl kadar
8
9

10

11

12

Henri Lefebvre, La Rvolution Urbaine, Paris: Gallimard, 1970, s.32

Henri Lefebvre, Du Rural lurbain,, Paris: Editions Anthropos, 1970, ss.241-242 [Les
besoins fonctionnels, 1968].
Emile Durkheim, De la Division du Travial Social, Paris: Presses Universitaires de France,
1973, s.27.
Barlas Tolan, ada Toplumun Bunalm: Anomi ve Yabanclama, Ankara: Ankara ktisadi
ve Ticari limler Akademisi Yaynlar, 1981, s.20.
Emile Durkheim, Le Suicide, Paris: Presses Universitaires de France, 1973, s.271.

10
sonra, kendi toplumsal gerekliine, benzer bir pencereden bakmaktadr.
Nitekim, kitabn yazld yllar, Trkiye iin bir toplumsal karmaa ve
belirsizlik dnemidir. Geleneksel toplumsal rgtlenme biimleri hzla
zlmekte, ancak yerlerine henz tam anlamyla ve toplumsal uzlama
zemininde oluan yeni yaplar gelememektedir. Hepsinden nemlisi, krsalgeleneksel toplum deerleri ksmen yok olmakta, ksmen biim deitirerek
kentli yaam rntlerinin iine dalmaktadr. Bu sre, grece hzl
gerekleen krdan kente g olgusunun kanlmaz sonucudur. Barlas Tolann,
temel kentleme sorunsal balamnda, bu yaplar ve deerler dnm daha
anlaml hale gelir. Tolan, 1945-50 dneminden itibaren hzla gelien kentleme
srecini, toplumbilimsel balamda tartmaya balayan kuan mensubu olmas
hasebiyle, anomi kavramna zel bir hassasiyetle eilmitir. Bir anlamda, o
yllarda toplumbilim almalar yapan bir Trk aydn iin, kentleme alannda
dnmek, neredeyse kanlmaz bir eit bilimsel grev gibidir. Tolan, ayn
dnsel izginin devamnda, Durkheimn yaad aa dikkat eker, tutucu
olarak alglanabilecek kavramsallatrmalarna karn modern toplumun
gelecei konusunda isabetli ngrlerde bulunduunun altna izer. Bununla
birlikte, bu yaptn en zgn yanlarndan biri olan eletirel diyalektik yaklam,
bu noktada da saptayabiliriz: Tolan, bir yandan Durkheimn anomi kavramnn
eitli eletirilerine yer verirken, dier yandan, kavramn, Durkheimn kendi
toplumbilimsel dnsel evrimi iindeki deimelerine de yer verir; ksaca onu
sabit bir kavram olarak kabul etmekten zellikle kanr.
Anomi kavramnn tartlmasnn ikinci adm olarak, Barlas Tolan, Mertonc
yorumu ele alr. Mertonn anomi kavramn yeniden deerlendirii,
Durkheimnkinden farkl olarak, sapma davranna odaklanr. 13 Kendi
toplumsal koullarna da son derece uygun olarak, yzyl sonu Fransasnda
toplumsaln, 1930lar A.B.D.sinde ise bireyselin belirleyici unsur ve toplumsal
eylem birimi olarak alglanmas kanlmazdr. Mertona gre, sapma, kltrel
hedefler ile normlar arasndaki ayrmalardan kaynaklanr. 14 Bu anlamda,
anominin kavramsallatrlmas ve kullanm, doal olarak byle temel bir
farkllk gstermitir. Tolann kapsayc yaklam, o dneme dek belli bal
birok dnr, bu iki ana anomi kuram zerine gelitirdikleri tartmalarla,
eserine dahil eder. Geni Anglo-Sakson yaznnn yan sra, Durkheim ve
13
14

Tolan, ada Toplumun Bunalm, s.80.

Robert K. Merton, Elments de Thorie et de Mthode Sociologique, Paris: Plon, 1965, s.169.

11
Merton yaklamlarna ek olarak, Parsonsn yap ve eylem anlayn da
ekleyerek bir bileim abasna giren Franois Chazelin zgn yaklamn da
ieren bir oulcu tavr sergiler. 15 Zaten bu, Tolanda mevcut olan genel bir
yntembilimsel tercihtir: Keskin bir duru yerine, oulcu bir sentezi arar,
Chazelin yaklamna da bu nedenle yer vermitir. Hatta buradan, Trkiye iin
ad konmam tehislere varmak ister. Tolana gre, toplumsal deimenin hz
ve iddeti, anomik ortamn yaratlmasnda dorudan katk yapar.
Tolan, izleyen blmde, ikinci anahtar kavramna yabanclamaya ynelik
benzer bir eletirel tartmay aar. Yabanclamann en klasik tanmna,
Marxn kuramn ayrntl bir ekilde serimleyerek, ncelikle, kavramsal aklk
salamaya alr. Bu balamda, emein yabanclamasnn nasl met
fetiizmine yozlatnn altn izen Tolan, yalnzca Marxtan deil, ondan
esinlenerek yabanclama kavramn derinletiren Marcuse ve Millsin
birbirinden farkl bak alarna da deinerek, yabanclamann kuramsal
atsn byk lde kurmu olur. lerleyen blmlerde, anomi ve
yabanclama kavramlarn bir arada ve birbirleriyle olan etkileimsel iliki
dzeyinde yorumlayan Tolan, sapma davran balamnda anomiye zel bir yer
verir. Yabanclamay ise, yalnzca maddi retim temelinde deil, zihinsel
yaratm ve ilikiler boyutunda da tartr. Bu kapsamda Frankfurt Okulu ve
Lukcs temelli eyleme kavramna ve kleleme olgusuna nem verir.
eyleme (rification) ve anomi arasndaki balanty irdeleyen Tolan, 16 emek
mcadelesinin nisbeten glenmi olduu yllarda kaleme ald bu kitabn
ikinci basmnn, ironik bir ekilde bu zgrleme srecine ok kkten ve yok
edici bir darbe vurulduu bir zamanda yaparak, her iki dnem iin de mnidar
bir bilimsel saptama yapm olur. Barlas Tolann bu almas, ii haklarnn
acmaszca ve gz dnm bir liberal hn- itih ile trpanlanaca kritik
dnemin banda hayli anlaml bir ekilde, toplumbilim yaznna deerli bir
katk yapmtr. Zira, Tolan, yalnzca anomik ortam tehis etmekle yetinmez;
bunun bir yazg olmadn, deitirme olanaklar yaratlabileceini 17, stelik
yabanclama kavramnn bilimsel tartmasn da yaparak belirtir. 18 Bu adan
bakldnda, Tolann, gnmzde rneklerini sklkla grdmz kuru ve
15
16
17
18

Tolan, ada Toplumun Bunalm,, s.96.

A.g.e., s.191.
A.g.e., ss.202-210
A.g.e., ss.210-212

12
ntr bir dile snan, tavrsz bilimsel almalardan ok farkl olarak, bilim
insan kimlii kadar aydn sorumluluunu da mdrik olduunu iddia edebiliriz.
Dier yandan, Tolan, o dneme zg propagandac kabalnda szm ona
bilimsel almalar gncel politika diline kurban etmekte beis grmeyenlerin
dt hataya da dmez. Bu yaklamn, anomi ve yabanclamann bir eit
modern insanlk durumu olarak kavramsallatrlmas yolunda pekitirecek
rneklere yer verir. Bu dorultuda, kapitalist dzende olduu kadar sosyalist
dzende de anomi ve yabanclamann grlebildiine dair rnekler verir.
Bylece, kavramlar diyalektik bir eksene oturttuu gibi, yine gnmzde,
kimilerinin srarla erdemini vurgulad speklatif sosyal felsefe haline
getirmekten zenle kand toplumbilim kavray erevesinde, almasn
bir salt kuramsal derlemeden ibaret tutmaz; grgl veriler, somut deneyimler ve
toplumsal gereklik gstergeleriyle destekler. Kitabn son alt-blmlerde,
Tolan, toplumsal sorumluluunu, konunun kendi kltr balamyla daha
dorudan ilikisini gstererek yapar: Genellikle sanayilemi lkelerin
sorunlarndan yola klarak yaplan anomi ve yabanclama zmlemelerini
temkinlilikle okumak gerektiini ve bu zgn gelime modellerinin kendilerine
zg bunalm biimleri olabileceinin altn izer. Burada, zellikle krdan
kente g, sanayi-temelli olmayan bir kentleme srecinin yaratt zel bir
anomik ortamn belirtilerini gzlemlemeye alr. Bugn doru
deerlendirmek iin ok anlaml saptamalarn 1970lerin sonunda yapan Tolan,
hl tam olarak anlalamam olan oklu deime olgusundan bahseder:
Trkiye gibi toplumlar, kentleme srecinde yalnzca sanayileme veya yalnzca
krdan kente g deil, modern-ncesi retim ve rgtlenme biimleri de dahil
olmak zere, bir ok deime srecini ayn anda yaamak zorunda
kalmaktadrlar. stelik bugn buna, kresel pazara eklemlenme zorunluluu da
eklenmi durumdadr. Nitekim Tolan da, ada Toplumun Bunalmnda bu
sorunu, kent zelinde vurgular. Ayrca Mbeccel Krayn tampon mekanizma
kavramna da yer vererek Trkiyeye zel anomik durumu betimler. 19 Bu
konuda da hayli oulcu bir yaklam olan Tolan, ideolojik olarak farkl bir
konumda bulunan Cemil Meriin anari olarak adlandrlan genlik
olaylarnn aslnda anomi kaynakl olduuna dair saptamasna da bu
incelemesinde yer verir. Nephan Saran, Turhan Yrkan gibi
toplumbilimcilerin, genliin kendi zelliklerine ve gecekondulamaya dayanan
19

A.g.e., s.216

13
yaklamlarn da dta brakmayan Barlas Tolan, derlemecilik noktasnda
taklmadan, btn bu farkl grlerden kendi zgn duruunu tretir. Bu
noktada ise, adn koymasa da (eserin 1979da yazlm, 1981de gzden gemi
olduu unutulmamaldr) kreselleme srecinin gelmekte olan travma yaratc
etkilerinin altn izer. Tolan, modern toplumun vard aamada bir tketimyoun dnya ile evrili hale geldiini, geiciliin, krlganln, yaamn her
alanna hzla nfuz etmekte olduunu belirtir. Trkiye iin ise daha zel bir
saptama yaparak, modernleme srecinin, gnmzde ivmesinin arttn,
bunun kanlmaz olarak bireyde krlma ve bozulmalara yola atn, ama son
tahlilde, bunun doal bir olgu olarak karlanmas gerektiini ifade eder. Bu,
tam olarak bir toplumbilimci tavrdr; olgular duygusal veya anlk durumlaryla
deerlendirmeden, gncel politik tartmalarn paras yapmadan, toplumsal
deimenin doal tezahrleri olarak deerlendirir. Anomi ve yabanclama,
ancak tek yanl ideolojik baklardan kurtulmu bir toplumbilimsel
zmlemeyle, oklu bir nedensellik kavray iinde anlalabilir, ada
Toplumunun Bunalmnda, Tolann ortaya koymaya alt sorunsal, savlar
ve yntem byle bir yaklamn rndr. Geiciliin 20, tekine mesafelenmi
insan ilikisinin en u rneklerine, en gayr-insani yaam pratiklerine sklkla
rastlamaya baladmz gnmze dair, otuz yla yakn bir sre nce verilmi
ngrl bir uyar olarak dnebileceimiz ada Toplumun Bunalm,
C.Wright Millsin tarif ettii toplumbilimsel dnn (muhayyile), Trk
toplumbilimindeki en anlaml rneklerinden saylmak gerekir. Bireyin
yabanclamas zerine dn, Tolan ister istemez bir sosyal psikoloji
kavrayna doru ynlendirmitir.

Toplum Bilimleri ve Sosyal Psikoloji

Toplum Bilimlerine Giri kitabnn ilk yazm 1975 ylnda tamamlanm;
1975'de birinci, 1978'de ise ikinci basklar gerekletirilmitir. Sz konusu
eser, Sosyoloji ve Sosyal Psikoloji olmak zere iki kitaptan olumaktadr. B.
Tolan'n kitabn ikinci yazmnn birinci basksnn (1983) Giri blmnde de
belirttii gibi, eserde sadece toplumbilimin deil, sosyal psikolojinin de ana
konular ele alndndan; zellikle de sosyal psikolojinin baz temel kavramlar
ilenirken bata psikolojinin ve kltrel antropolojinin olmak zere,

14
psikiyatrinin de verilerinden yararlanldndan, Toplum Bilimlerine Giri
bal uygun grlmtr.
Barlas Tolann Toplumbilimlerine Giri kitab toplumbilim ve sosyal psikoloji
ile ilgili genel bilgileri kapsayan iki kitaptan oluur. 1996 ylnda drdnc
basksn yapan kitap, sosyal bilimler terminolojisinin Trk diline yerlemesine
nemli katklarda bulunmutur. Birinci kitap, toplumbilimsel dncenin
tarihsel aamalarn, toplumbilimin yakn bilimler ile ilikilerini, temel kavram
ve bilgilerini, kendi iinde farkllamasn, bu bilim dalnn ana sorunlarn ele
alan bir bavuru eseri niteliindedir. Birinci kitabn ilk blmnde
toplumbilimin douu ve geliimi ele alnmtr. Toplumbilimin felsefeden
ayrma srecine deinildikten sonra toplumbilimin ncleri, modern
toplumbilimin kurucular, bunlarn gelitirdikleri toplumbilimsel yntemler ve
kuramlar ile bu kuramlarn eletirilerine yer verilmektedir. II. Dnya
Savandan sonra Amerikan egemenliine giren toplumbilimin bu lkedeki
geliim sreci, Tolann kitabnda deindii konulardan biridir. Amerikan
toplumbilim ekolnn zellikleri eletirel bir yaklamla bir kez daha ele
alnm, Amerikan toplumbiliminin belli bal temsilcileri, zellikle Parsons,
Merton ve Millsin toplumbilimi, kuram tamamen kenara itmemi olmalar
sebebiyle vurgulanmlardr.
Toplumbilimin temel kuramlarnn ve yntemlerinin anlatld bu ilk kitabn
bir yandan okuyucu iin sosyoloji disiplinine giri niteliinde olmas
hedeflenirken, dier yandan, yazarnn da ifade ettii gibi (...) sistematik
sosyoloji yapmaktan ok, ada toplumun daha iyi anlalmasna olanak
salayacak bilgi ve kavramlar vermek ve dier sosyal bilimler, bu arada
zellikle sosyal psikoloji iin temel bir ereve izerek, okuyucuya btnc bir
gr sunmak 21 birincil ama olarak belirmitir. Sosyolojiye Giri olarak
adlandrlm kitap drt blmden olumaktadr : Efltun'dan Montesquieu'ye
kadar uzanan dnemde toplumsal felsefenin tarihsel geliiminin balca
noktalarnn hatrlatlmasyla balayan birinci blm, Saint-Simon, Proudhon,
Comte, Hegel, Marx, Durkheim, Pareto ve Weber ile sosyolojinin toplumsal
felsefeden farkllama srecini inceledikten sonra, Sosyolojide ada
Gelimeler bal altnda ncelikle Amerikan toplumbilimi (Spencer ve Tarde
21

20

Barlas Tolan, bu durumu ephemerus toplumu olarak adlandrr. (s.283)

Barlas Tolan, Toplum Bilimlerine Giri. Sosyoloji ve Sosyal Psikoloji, Ankara: Sava
Yaynlar, 1983, s.9.

15
gibi Amerikan toplumbilimini etkileyen Avrupal toplumbilimciler, Amerikan
toplumbiliminde ilk psikolojist ve sosyal psikolojist yaklamlar, Parsons,
Merton ve C. W. Mills gibi Amerikan toplumbiliminin gelime dnemindeki
belli bal temsilcileri) olmak zere, dnemin Fransz toplumbiliminin
(Gurvitch ve Gurvitch'in kiiliinde), yan sra Ziya Gkalp ve Mbeccel Belik
Kray ile de Trkiye'de toplumbilimini ele almaktadr.
Birinci kitabn ikinci blm, toplumbilimin toplumsal gerekliin btnln
zmlemede ve aklamada kendi bana yeterli olamayaca, toplumbilimin
de dier sosyal bilimlerin kuram, kavram, yntem, veri ve bulgularndan
yararlanmak zorunda olduu gereinden yola karak, toplumbilimin dier
sosyal bilimlerle olan ilikileri ile eitli konu ve alanlara gre farkllam
biimlerini, dier bir deyile zel toplumbilimleri ele alnmtr. Toplumbilimin
tarih, ekonomi, etnoloji, psikoloji ve sosyal psikoloji ile ilikilerinin yan sra
bilgi, ekonomik, sanayi, kent, ky, din, ahlk, hukuk, siyasal, eitim ve edebiyat
sosyolojilerinin incelendii ikinci blm, bir yandan sosyolojiyi bilimsel
evresine gre konumlandrrken, dier yandan kendi iinde farkllat
alanlara dikkati ekmektedir.
Toplumbilimin tanm, konusu ve snrlar, toplumbilimsel terminolojinin en sk
olarak kulland baz deyim ve kavramlar, yine toplumbilimsel aratrmann
temel aralar, yntem ve teknikleri birinci kitabn nc blmnn
konularn oluturmaktadr. Sosyolojide Temel Kavram ve Bilgiler balkl
nc blmde yazar, sosyolojinin tanm ve snrlar; sosyolojik yaklamn
ve aratrmann temel aralar ksmlarnn ardndan aile, kltr, sosyalleme,
toplumsal kontrol mekanizmalar, tabakalama ve toplumsal hareketlilik,
toplumsal deime ve yabanclama (bu kavram ikinci yazmda eklenmitir)
gibi toplumbilimin ana konularna yer vermektedir. Toplumbilimin yntem
alannn eitliliinin ve geniliinin yan sra, bu yntem alannn anlamsal
farkllamas ile ilgili snflandrma nerisini de ieren son blm, yazarn mitos
ve ideoloji kavramlar ile sosyal bilimlerin ne lde bilimsel, ne lde
ideolojik bir nitelik tadklar, dolaysyla ne lde mitos yaratcs
olduklar 22 sorusuna ek olarak, toplumbilimci ve toplumsal arasndaki znenesne ilikisinin niteliinin nesnellik dzeyinin saptanmasn fevkalde

16
karmak ve g kld 23 saptamasndan da yola karak, toplumbilimi, nitelii,
ierii ve yntemi asndan epistemolojik mercekte incelemektedir.
Tolana gre, Sanayi Devrimiyle birlikte ortaya kan hzl teknolojik deime,
toplumsal kurumlarda, rgtlenme biimlerinde, kltrel yapda ve bunlara
bal olarak, dier sistemlerde de temel dnmlere yol amtr. Bu
dnmlere kout olarak, insann doa, dier insanlar ve toplumla olan
ilikilerinde gzlemlenen bunalm, hatta mutsuzluk hali giderek nem
kazanmakta, maddi refahn tek bana yeterli olamayaca dncesi
yaygnlamaktadr. Bu ada bunalmn; siyasal rejimler, gelimilik dzeyleri
ve aralarndaki kltrel farkllklar ne olursa olsun, deiik grnmler altnda,
her toplumda varln duyurmakta olduundan yola kan Tolan, Toplum
Bilimlerine Giri kitabnn 1983 basksna, yabanclama ile ilgili bir blm
ekleme gereini duymutur. Yabanclama kavramn tarihsel olarak
inceledikten sonra, yabanclamann ada yorumcular, yabanclama
srecinin evreleri ve yabanclamann boyutlar zerinde duran Tolan, ada
toplumbilimin temel sorunlarna ksaca deinerek birinci kitab sonlandrmtr.
Toplumbilimlerine Giri kitab, sunduu btnc bak as ile okuyucularn,
zellikle toplumbilim rencilerinin ada toplumlar daha iyi anlamalarna
olanak salamtr. Bu sebeple, halen pek ok sosyoloji blmnde okutulmaya
devam edilmektedir.
Daha nce de altn izmeye altmz gibi Sosyolojiye Giri, Birey, Grup ve
Kitle Asndan Psikolojinin Toplumsal ve Kltrel Boyutlar balkl ikinci
kitaba zemin nitelii de tamaktadr. Bu ikinci kitab, Barlas Tolan'n 1974
ylnda ATA Gazetecilik ve Halkla likiler Yksek Okulu tarafndan
yaynlanan ders notlaryla G. sen ve V. Batmaz ile birlikte 1985'de
yaynlayaca Ben ve Toplum, Sosyal Psikolojiye Giri (Teori Yaynlar,
Ankara) kitaplar arasnda bir kpr olarak da dnebiliriz. 24
23F

Balnn da haber verdii zere, Toplumsal ve Kltrel Bir Varlk Olarak

Birey, Kiilik ve Kiiler Arasnda Etkileim, Toplumsal Gruplar ve Toplum
Psikolojisi Sorunlar, bu kitabn temel eksenlerini oluturmaktadr. Kiiyi
toplumsal ve kltrel bir varlk olarak anlamaya/aklamaya almak, evre ve
23
24

22

A.g.e., s.327

A.g.e., s.331
Bu eseri, 1991 ylnda yine Galip sen ve Veysel Batmaz ile beraber hazrlad Sosyal
Psikoloji (Adm Yaynclk, Ankara) izleyecektir.

17
kaltm etkenleri, toplumsallama/kltrel uyuma sreleri ve psikolojik
ilevlerin toplumsal ve kltrel grnmleri zerinde dnmeyi
gerektirmektedir. Kitabn bu birinci blm; genlerin bireyin fiziksel ve
psikolojik varl zerindeki etkileri, evre-kaltm tartmasnda bir ara olarak
zek, toplumsal ve kltrel bir deer olarak zek, bireyin toplumsallamas
(meknn toplumsal ve kltrel nitelii, toplumsallamann nitelii ve psikolojik
grntleri, temel kiilik yaps kuram, sapma ve sapm davranlar vd.),
renme srecinin genel nitelikleri (renme ierii ve biimleri, renmenin
bireysel varlk zerindeki etkileri, renme ve davran yaklam, renmeyi
etkileyen etkenler, renmede bilisel hiyerari vd.), sosyal renme ve kltrel
farkllamalar (st ocuunda renme, ocuun toplumsal stats, kltrn
btnsel etkisi vd.), duygusal-cokusal fonksiyonlar (cokusal ifadelerin ve
durumlarn kltrel eitlilii, duygusalln psiko-sosyal yorumu ve
kurumsallamas, bir duygusal zmleme rnei : yas), algsal fonksiyonlar
(deneysel, kltrel, kurumsal ve kiisel boyutlaryla), bellek (bellei etkileyen
psiko-sosyal etkenler, bellein toplumsal ereveleri, ortak bellek) ve dnsel
fonksiyonlar ve kltr zerinden bunu gerekletirmektedir.
Kiilik ve kiiler arasnda etkileim alt blmleriyle ele alnan ikinci blm, kii
ve kiilik kavramlarnda kltrel farkllamalar gsterirken; bir yandan kiilik
tipleri, kiilii oluturan faktrler, kiilik ve alkanlklar, kiilik ve tutumlar;
dier yandan da benlik, benlik bilincinin toplumsal grnmleri, bireysel
gereksinmelerin doyuma ulamasn engelleyen psikolojik mekanizmalar
(engelleme, atma vs.), engellenmi gereksinme ve eilimlerin ksm
doyumunu salayan psikolojik savunma mekanizmalar gibi psikoloji ve
sosyolojinin eklemlendii noktalar aydnlatmaktadr.
Kiiler arasnda etkileim, zellikle kiileraras iletiimde dilin kurumsal ve
ilevsel yanlarna dikkat ekmesinin yan sra, kiileraras ilikilerin toplumsal
(rol, stat, kiileraras ilikilerde kltrel farkllamalar, kiileraras
yaknlamann koullar...) ve psikolojik boyutlarn (kiileraras ilikilerin genel
psikolojik modeli, kiileraras ilikilerde tepki biimleri modeli...)
ayrntlandrmas bakmndan da nemlidir.
Sosyal psikolojiyi en geni anlamyla insann grup iindeki tutum ve
davranlarn anlamaya alan bilim dal eklinde tanmlarsak; grup, gruplarn
oluumu, grup ii ve gruplararas etkileimin, sosyal psikolojinin en temel
aratrma ve kuramlatrma alan olduunu syleyebiliriz. Eserin bu nc

18
blmnde, toplumsal gruplar, gruplarn genel nitelikleri (grubun oluumu,
grup yelii, grupla zdeleme, grup basks, grupta nderlik, gruplararas
etkileim) ve grup ii davranlar (gruplarn yapsna sosyometrik yaklam,
iletiim alar, grupsal dzeyde farkllama ve tabakalama, kk gruplarn
ileyii, otorite ve nfuz olgusu) alt temalaryla ele alnmtr.
Kalabalk ierisindeki davranlar, kitle olaylar, kamuoyu ve kitle iletiimi,
propaganda, toplum psikolojisi olgusunun kavranmasna ynelik temalardr. G.
Tarde ve G. Le Bon'un kalabalklar psikolojisi, toplu iddet ve cokunluk
olaylarnn yan sra; felket davranlar, kalabalk iinde tutum ve
davranlarnn; sylenti ve moda ise kitle olaylarnn anlalmas iin seilmi
rneklerdir. Kamuoyu kavramnn belirsizlii, kamuoyunun oluumunun ana ve
ara srelerini izleyen propagandann yer ald sayfalarda ise, yazar,
propagandann tanm, isel ve dsal nitelikleri, propaganda eitleriyle beraber
haber ve propaganda arasndaki snrn belirsizlii zerinde durmaktadr.
Yukarda anlan temalarn da iaret ettii gibi, Birey, Grup ve Kitle Asndan
Psikolojinin Toplumsal ve Kltrel Boyutlar (herhangi bir giri kitabndan
beklenecei zere) bir derleme almas niteliindedir. Kitabn kaynakas
ngilizce ve Trke eserlere ek olarak sunulan Franszca kaynaklarla dneminin
mevcut dnce iklimini eitlendirme olana yaratmas bakmndan bizce
nemlidir. Bu kitap, hi kukusuz B. Tolan'n uzun yllar verdii sosyal
psikoloji derslerindeki birikimini kendisini duyma ans olmayan kiilerle
paylama isteinin somut bir ifadesi olduu kadar, Trkiye'deki sosyal
bilimlerin geliimine katkda bulunma abasnn da gstergesidir. zellikle,
kitabn ilk yazld tarihteki sosyal psikoloji alanndaki mevcut Trke giri
niteliindeki kitaplarn azl da dikkate alndnda 25, bu almann
25

Mmtaz Turhan'n 1951'de stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi tarafndan yaynlanan

Kltr Deimeleri: Sosyal Psikoloji Bakmndan Bir Tetkik, ikinci basks 1965 ylnda
(Anl Yaynevi, stanbul) Selmin Evrim'in evirisi ile kan Sosyal Hareketlerin Psikolojisi
(P. Maucorps), David Krech ve Richard S. Crutchfield'in stanbul niversitesi Edebiyat
Fakltesi tarafndan 1965 ylnda Erol Gngr'n evirisi ile yaynlanan Sosyal Psikoloji:
Nazariye ve Problemler, ilk basks 1969 ylnda (stanbul, Bedir Yaynevi) yaplan G. Le
Bon'un Kitleler Psikolojisi (ev. Selahattin Demirkan), Krech ve Crutchfield'in Ballachey ile
yazdklar ve dilimize Mmtaz Turhan'n Cemiyet inde Fert olarak evirdii (1970, Milli
Eitim Basmevi, stanbul) Individual in Society, 1971 ylnda Ankara Sevin Matbaas'nca
yaynlanan nsan Grubu (yazar : George C. Homans, evirenler : O. Onaran, B. Oran, .
Oskay), 1973 ylnda S. Evrim'in evirisiyle stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
tarafndan yaynlanan Psikososyoloji'nin lkeleri (J. Maisonneuve), 1974 ylnda 2. basks
gerekletirilen Arnold S. Tannenbaum'un letmede Sosyal Psikoloji (San Matbaas,

19
lkemizdeki sosyal bilimler terminolojisine katks kendiliinden ortaya
kmaktadr.
Yazarnn, gerek belli bal aratrma, dnme ve yazma alanlarn gerek sosyal
psikolojiyle ilgisinin arkasndaki olas nedenleri dndmzde, bu
almann B. Tolan'n hem bir bilim adam hem bir insan olarak
sorgulamalarnn getii ana eksenleri grebilmek asndan anlaml olduuna
inanyoruz. Birey zerine dnme, Tolan bireyi saran toplumsallama
halkalar zerine de almalar yapmaya itmitir. Ksa sreli de olsa, Tolan, aile
yap ve ilikilerine eilerek, zgrleme srecinde cinsel roller, aile ilevinin
farkllamas, kentleme ve aile ii ilikiler konularnda yaynlar yapmtr.

Barlas Tolann Aile Anlay

Tolan aileye ncelikle toplumsal deime asndan bakar. Toplumsal
deimeler hibir zaman aniden, dorudan ve kendiliinden olumazlar. Bir
durumdan bir dierine geite, baka bir deyile eski yapnn tasfiye olmaya
balayp yenisinin oluunu henz tamamlamad aamada doan norm ve
deerler boluu, srekli olarak oalan, eitlenen ve kendilerinden farkl bir
hale gelen, bylece de geii kolaylatran saysz ara-tip tarafndan
doldurulmaya allr. Bu ara-tipler, toplumsal dnm srecinin
keskinliklerinin yaratabilecei uyumsuzluklar yumuatarak, geleneksel
deerlerden modern deerlere geii kolaylatran bir tr tampon mekanizma
oluturmaktadr. te gnmz Trk ailelerinde yaanmakta olan dnm
srecinde, bylesi ara-tiplerin giderek daha ok grlmeye baland
gzlemlenmektedir. 26 Bylece Tolan, Trk aile yapsna ikili bir grev ykler.
Trk ailesi bir yandan hem retim ve tketim, hem trn idamesi ilevini
srdrrken toplumsal deerleri ve cinsel rolleri yeniden retmektedir. Ancak
dier yandan toplumsal deimenin kanlmaz dntrc etkisiyle giderek

26

Ankara, ev. Nilfer Satr) ile 1975 ylnda yaynlanan S. Freud'un Kitle Psikolojisi
(Bozok Yaynlar, stanbul, ev. K. ipal) adl eserler 1975'li yllara gelinmeden varln
tespit edebildiklerimizdir.
idem Katba'nn nsan ve nsanlar'nn ilk basks 1976 ylnda; Muzaffer erif'in
Alan Yaynlar tarafndan yaynlanan Toplum Kurallarnn Psikolojisi'nin smail
Sandkolu'nun evirisi ile Trke'ye kazandrlmas ise 1985 ylnda olacaktr.
Barlas Tolan, Aile, Cinsiyet ve Cinsel Roller, Aile Ansiklopedisi, Ankara: TC Babakanlk
Aile Aratrma Kurumu Yaynlar, Cilt:1, 1991, ss.208-214.

20
oalan, eitlenen ve farkllaan aile tipleri olgusu gzlemlenmektedir. Bu
balamda aile toplumsal deimenin hem arac hem engeli olmutur. Ancak
aile asndan anlaml ve kkl toplumsal deimeler iin 1950li yllar
beklemek gerekmitir. Bu yllara kadar Trk toplumunda yaygn olan aile tipi,
geleneksel geni ailedir. Bu aile tipinde, ana-baba ve ocuklarn dnda, kadn
ya da ounlukla erkein ebeveynleri veya dier akrabalarndan bazlar ayn
at altnda yaarlar. Ataerkil ilikilerin egemen olduu bu ailenin temel ilevi,
kendi kendine yeterli bir retim birimi olmay srdrmesidir. Bu geleneksel
yap ierisinde kz ve erkek ocuklarn toplumsallamalar, temel ve kesin
farkllklar erevesinde gerekleir; bu durum geleneksel ailelerin, gerek
kendini, gerekse toplumsal deer ve normlar yeniden retmesinin en nemli
aamasdr. Byle bir yap ierisinde gelien geleneksel roller, mevcut retim
kalplarnn ve toplumsal dzenin deiiklie uramadan srdrlmesi iin
vazgeilmez bir n koul olutururlar. Bu dzenin sarslarak dnmeye
balamas, snrlar keskin bir biimde belirlenmi geleneksel rollerin de
deimesine yol aar ya da en azndan zemin hazrlar. Ancak dnmn ilk
aamalarnda temele ilikin deiiklikler deil, mevcut roln daha iyi yerine
getirilebilmesi ynnde talep ve uygulamalar sz konusudur. rnein kadnlar,
ancak analk rol araclyla toplumda stat sahibi olunabilecei normunu
sorgulamak yerine, bu roln gereklerini daha iyi uygulayabilmek iin eitim
olanaklarnn arttrlmasn ister ve bu ynde aba gsterirler. 27
26F

Tolan, ailedeki cinsel rollerin dnmne ilikin grlerinde sosyo-ekonomik

dnmleri nemli bir etken olarak ele alr. Kentleme, sanayileme ve
kapitalistleme sreci ierisinde aile, geleneksel yapsndaki ilevlerinden bir
ounu ve toplumun temel kurumu olma zelliini giderek yitirmektedir.
Ailenin toplum ierisindeki merkezi rol ve konumunun sarslmasndaki en
nemli etken, retimin ailenin tekelinden karak, ounlukla daha byk ve kr
amal iletme birimlerinde yaplmaya balanmasdr. Bylece toplumda aile
iletmeleri ile yaygn bir rekabete girebilecek kapitalist iletmelerin oalmaya
balamas, aile ile toplum arasndaki uyumlu ve olumlu ilikileri bozmu, bir
eit atma ortam yaratmtr. Aile, varln srdrebilmek ve yelerinin
gereksinimlerini karlayabilmek amacyla yapsnda ve ilevlerinde deiiklik
yapma zorunluluunu duymu, yeni toplumsal koullarla uyum yapmaya alan
bir kurum haline dnmtr. Yapsal deimeler ve uygulanan politikalar,
27

A.g.e.

21
aileyi kimi zaman destekler, kimi zaman da tehdit eder durumlar yaratmtr.
Krdan kente g ve toplumdaki hzl deime ile birlikte geleneksel ailenin baz
temel deerleri zlm ve aile, kendisine yeni denge ve uyum mekanizmalar
yaratmaya almtr. 28
Tolan, deime srecindeki aile yapsn temel tipe ayrr: Kr ailesi, gei
ailesi ve kent ailesi. Kr ailesi bir retim biimi olarak varln
srdrmektedir. Ancak erkek ve kadn cretli emeinde nemli deiiklikler sz
konusudur. Gn birinci aamasnda erkek emei kente ynelmi, kadnlar
kyde kalarak retim ilerini yrtmlerdir. Erkeklerin mutlak otoriteleri
zlmeye balamtr. Geni aile yaps burada kyden kente g ve geici
paralanma durumunda da dayanma ve karlkl yardm ilikileri erevesinde
devam etmektedir. te yandan, zellikle kentsel alanlarda gecekondu
blgelerinde gzlemlenen gei ailesi, geleneksel ve modern aileler arsnda
kalm bir kltrn rn olan aile tipidir. Doal olarak, kent ortamnn
yaratt bask ve dlama etkisine kar, gecekondu ailesinde yardmlama ve
dayanma gelimi, aile balar neredeyse kyde olduundan daha sk hale
gelmitir. Kent ailesi olduka geni bir sosyo-ekonomik yelpazedeki aile
tiplerini kapsamaktadr. Ancak tipik rnek olarak, yar eitliki ve laik yapdaki
kk burjuva ailesi ele alnabilir. Genelde bakldnda, kadn emeinin
igcne katlm orannn en yksek olduu kesimin bu kategori olduu ve
bunun sonucunda, kadnn statsnn ekonomik ve toplumsal anlamda iyiletii
grlmektedir.
Aile ierindeki geleneksel rollerin deimesine neden olan bir dier nemli e
de medyann etkisidir. 1992 ylnda tamamlad Medyalarda Kadn ve Aile
mgesi almas bu konudaki kapsaml almalardan biridir. (Tolan, 1992:
32-47) 29 Tolan bu almasnda 1980li yllarda hzlanan toplumsal dnm ve
yeniden yaplama srecinin, kitlesel etki alan gittike byyen medyalarda,
zellikle televizyonlarnda nasl yansyp grntlendiini burada sunulan aile
imgeleri araclyla gstermitir.
28F

Btn eserlerinin temelinde Tolan daima toplumsal gerekliin verileriyle

beslenmeye zen gstermi, savlarn ou zaman kendi almalar saha
28
29

A.g.e.
Barlas Tolan, Medyalarda (Basnda ve Televizyon Reklamlarnda) Kadn ve Aile mgesi,
Trkiye Gnl, say 18, 1992, ss.32-47.

22
aratrmalarnn verileriyle desteklemitir. Speklatif yaklamlardan zenle
kanan Tolan, toplumsal gerekliin lmlemesine dayanmayan
zmlemelerin toplumbilimsel niteliinden kuku duymutur.

Trkiyedeki Avrupal mgesi ve Ulusal Kimlik

Barlas Tolann 1996 ylnda Galatasaray niversitesinde aratrma ekibiyle
birlikte gerekletirdii Trkiyeden Dnyaya Bir Bak: Trkiyedeki Avrupal
mgesi ve Ulusal Kimlik Kurgusuna Etkileri 30 balkl bir saha aratrmas,
aratrma ynelimlerinde yeni bir alan iaret etmektedir. zellikle kimlik
kavram erevesinde oluturulan aratrma tasarm, alannda o tarihe kadar
yaplm ender rnekler arasnda yer almaktadr. Trkiyede Avrupal
imgesinin, Trk imgesini nasl kurduunu, ve bunun tarafndan nasl
kurulduunu, zellikle stereotip oluumlar asndan inceleyen aratrmada,
Barlas Tolann bir dier ilgi alann, sosyal psikolojiyi de ieren yntemsel
aralar grlmektedir. Trkiyede siyasal ve hukuksal dzenlemeler balamnda
Avrupa Birlii tartmalarnn ok youn olduu bir ortamda, meseleye
kamuoyu asndan yaklamas, katksn younlatrmaktadr.
29F

Aratrma, yerel ve ulusal, ulusal ve kresel dizgeler arasndaki gidi gelilerin,

gerilimlerin, kiinin kendisini ve iinde bulunduu evreyi deerlendirmesi
asndan giderek daha belirleyici bir hal ald bir ortamda, baka aidiyetler ve
kltrlerle karlama sonucu kurgulanan biz etkeninin neminin artt
varsaymndan yola kmaktadr. Batya yaplan olumlu ya da olumsuz
referanslarn Trkiyede modernleme, adalama, uygarlk ltlerini
belirlediinin de alt izilerek, farkl Avrupa lkelerine yaklamdaki nanslarn
anlalmas esas alnmtr.
Milliyetilik, kreselleme, kimlik, aidiyetler gibi toplumsal gndemin nemli
belirleyenleri, Tolann ve alma arkadalarnn aratrma gndeminde de
nemli bir yer bulmutur. Trkiyede sadece Avrupallara ynelik deil, Arap
lkelerine de ynelik nyarglar ve stereotipleri inceleyen aratrma, biz, teki,

30

Barlas Tolan, Hlya Tufan, Nazl kten, Buket Trkmen, zlem Danac, Jale Miniba,
Trkiyeden Dnyaya Bir Bak: Trkiyedeki Avrupal mgesi ve Ulusal Kimlik Kurgusuna
Etkiler, stanbul: Galatasaray niversitesi Yaynlar, 1999.

23
dost, dman perspektiflerinden, zellikle de Adornonun The Authoritarian
Personality 31 eserindeki tutumlararas lmlerinden etkilenmitir.
1500 kii zerinde yaplan saha aratrmas, ilk aamada Trklerin kendi
kendilerini nasl grdkleri, hem de Avrupallarn Trkleri nasl grdn
dndklerini deerlendirmeye almtr. nce benin nasl tanmlandna
bakmak, ardndan da tekinin gzyle benin ortaya karlmas
hedeflenmitir. Anderson 32, Smith 33 gibi sosyolojik milliyetilik okumalarnn
yan sra, Oakes 34 ve Sherif 35 gibi sosyal psikolojik kategorizasyon kuramlarnn
da besledii aratrma tasarm kendi alannda yenilikidir. Trkiyenin sadece
Dou ve Batnn kesime noktasnda bulunmasn deil, kendi iinde de Dou
ve Baty tamasn vurgulayan sonu blm, zamana yenilmemi ilgin
saptamalar iermektedir.
31F

3F

Barlas Tolann nemli kuramsal ynelimlerinden biri de yabanclama

kavramn iermektedir. Bu kavram esas alarak 1999-2000 yllar arasnda
Galatasaray niversitesinde Feyza Ak, Nazl kten ve Buket Trkmenden
oluan aratrma ekibiyle birlikte tasarlad ve ynettii Trkiyede Otomotiv
Sektr ilerinin Sosyo-kltrel Profilinden Bir Kesit 36 balkl almada,
derinlemesine grme ve anket teknikleri birlikte kullanlmtr. Otomotiv
sektr, Trkiyenin kresel ekonominin rekabet koullaryla ilk yzleen ve
kurumsallamasn daha erken gerekletiren bir sektr olarak ele alnmtr. Bu
dnem, Trkiyenin Avrupa Birlii ile btnleme abalar asndan da
dnldnde, yine bu sektr, dierlerinden daha hzl bir aama kaydetmi
grnmektedir. Bunun yan sra, birbirini izleyen iten karmalar nedeniyle
35F

32
33
34
35

36

gvensiz bir ortamda, yenileen retim koullarna uyum salamak zorunda

olan, tamam erkek ve ounluu meslek lisesi mezunu bir ii kitlesi zerinde
yapldndan, zellikle zorlayc bir aratrma ortamnda gereklemitir.
ilerin retimle ilikisini, rettikleri rnle ilikilerinden, alma koullarna,
i dndaki hayatlarndan altklar kuruma aidiyet hislerine kadar geni bir
yelpazede deerlendiren aratrma, i sosyolojisi asndan Trke literatre
zgn bir katk iermektedir.

32F

34F

Trkiyede Otomotiv Sektr ileri

31

24

Theodor W. Adorno (et alii.), The Authoritarian Personality, New York: W W Norton & Co
Inc,, 1993.
Benedict Anderson, Imagined Communities, Londra: Verso, 1987.
Anthony Smith, Milli Kimlik, stanbul: letiim Yaynlar, 1994.
P.J. Oakes (et alii.), Stereotyping and Social Reality, Oxford: Blackwell, 1994.
M. Sherif, In Common Predicament: Social Psychology of Intergroup Conflict and
Cooperation, New York: Houghton Mifflin, 1966.
Barlas Tolan, Feyza Ak, Buket Trkmen, Trkiyede Otomotiv Sektr ilerinin SosyoKltrel Profilinden bir Kesit, Yldzhan Yaylaya Armaan, stanbul: Galatasaray
niversitesi Yaynlar, 2003.

ve iyeri ile ilgili bilimsel sorunsallar lkemizde genelde iletme, alma

ekonomisi ve endstri mhendislii gibi disiplinler balamnda
deerlendirilmektedir. Bu aratrmann amac, i ve rgt sosyolojisinin
kavramlarna, analitik aralarna yaslanarak sanayi iileri zerinde bir
aratrma yapmak olmutur. Sahadan kaynaklanan verilere dayanarak, hem
alma ortam gibi toplumsal hayatn nemli blmn oluturan bir alan iyi
tanmak ve tanmlamak, hem bireyin toplumsal ve iktisadi anlamdaki
retkenliini artrmak asndan nemlidir. Trkiyede otomotiv sektrnn
uluslararas rekabete ald bir dnemde, bu sektrn zel koullar, sahay
daha da ilgin klmaktadr.
ounluu ikinci kuak kentli ve meslek lisesi mezunu olan iilerin Trkiyede
ii kavramnn tad zor yklemler nedeniyle, gerekte kendi kk
iletmelerine sahip olmay hayal etmeleri, ocuklar iin kendilerinden daha iyi
bir gelecek iin abalarken, bir yandan kriz sonras isiz kalanlara ya da
kendilerinden daha kt koullarda alanlara bakarak kretmeleri; kkl bir
kurumda alyor olmann verdii inan ile istikrarsz bir piyasann yaratt
alkantlarn kurban olma korkusu arasnda gidip gelmeleri, alma ortamnn
belirgin nitelikleri olarak ortaya kmtr. Sendikal ortamn snrll ve ard
arda gelen ekonomik krizlerin yaratt belirsizlik nedeniyle, srekli bir
gvensizlik ortamnda alan bu insanlarn, bir yandan da kresellemenin
getirdii idari ve teknolojik yeniliklere uyum salama potansiyellerini ayakta
tutmalar gerekmektedir. Bu adan otomotiv sektrndeki iilerin deneyimi,
uyum salama stratejileri, Trkiyedeki alma hayatnn dier kesimleri
asndan da ilgin bir rnek olarak dnlebilir.

25

26

Sonu

Prof Dr. Barlas Tolann Hayat ve Eserleri

Trkiyede toplumbilimin yaygnlk kazand, farkl etkilere ald ve zgn

zmlemelerini retmeye balad bir dnemde yetien Prof.Dr. Barlas Tolan,
akademik yaam boyunca, iinde tad toplumun hzl deimeden
kaynaklanan sorunlarna daima duyarl bir bilimsel tutumu srdrmeyi
baarmtr. Bu ynde almalar yaparken, hem toplumbilimin btn kuramsal
ve yntembilimsel birikimine ak durmu, hem Trkiyenin kendine zg
toplumbilimsel bileimlerini kavramsallatrmaya almtr. Bu abasn,
yalnzca yerel kaynaklarla beslemek, Trkiye leinde dnmek dar
grlle sapmamtr. Tam tersine, Trkiyenin anlalmasnn, ancak onun
kresel pazarla eklemlenme srecindeki konumunun zmlemesi zerinden
mmkn olabileceini ok erken bir evrede sezmitir. Bu nedenle, Tolanda,
farkl kuramsal kaynaklardan yararlanma, farkl teknikleri bir arada kullanma,
en nemlisi, Dnya leinde sregiden toplumbilimsel almalarn Trkiye
gereine uyumlandrlmas abas kesintisiz olarak gzlemlenir. Nitekim
Tolan, doktora tezinden balayarak, Trkiyenin deime srecini ok boyutlu
anlamlandrma abasn srdrmtr. Bu bilimsel dn izgisi, benzer bir
toplumsal dinamizm karsnda onu anlamlandrmak iin en temsil edici birime,
kente odaklanan Chicago Okulu toplumbilimcilerinin yntembilimsel tavrna
benzer. Bununla birlikte, Tolan, Trkiyenin kendine zg deime rntlerini
betimlemekle yetinmemitir; onun Dnyadaki yeri ve kresel kapitalizmin
dnm ile olan ilikisini de gstermitir. stelik, yalnzca kentleme
almalaryla kendini snrlamam, temeldeki deime sorunsalnn kendisini
kanlmaz olarak gtrd dnme zeminlerine de almtr. Bylece Tolan,
kentlemeden yola karak, alma sreci, emek, anomi, yabanclama olgular
zerinde durmu, ancak bunlarn yalnzca makro boyuttaki sorunlaryla deil,
bireyin dnyasndaki etkileriyle de ilgilenmitir. Ayrca, Tolan, btn bu
almalarnda, toplumsal gerekliin grgl verilerine daima yer vermi,
kuramsal almlarn bu gereklik zmlemeleri zerine gelitirmitir. Tolan,
Trkiyede toplumbilimin sistemli bir ekilde toplumsal gereklik ile iliki
kurmasn salayan, toplumbilimi kymeti kendinden menkul bir sosyal felsefe
olmaktan karmak iin youn aba sarf eden kuan bata gelen
temsilcilerindendir.

1943te Denizlide doan Barlas Tolan, 1962de Galatasaray Lisesinden mezun

olmu; Bordeaux niversitesi, Siyaset Bilimleri Enstitsnde niversite
eitimini tamamladktan sonra 1971 ylnda Paris niversitesinde Trkiyede
Kentleme Sorunsal konulu doktora tezini vermitir. 1971-1973 yllar
arasnda Devlet Planlama Tekilatnda uzman olarak alan Tolan, 1974
ylnda Gazi niversitesi Ynetim Bilimleri Fakltesinde balad akademik
hayatna 1986-1993 yllar arasnda Marmara niversitesi Franszca Kamu
Ynetimi Blmde devam etmitir. 1989 ylnda profesrlk nvann alan
Tolan, akademik kariyeri boyunca, kent sorunlar, aile yaps, sanayi iileri ve
yabanclama zerinde almtr.
Bordeaux ve Paris niversitelerinde konuk retim yesi olarak ders vermi
olan Tolann sosyal bilimler alannda eitli kitap ve makaleleri yaynland.
nemli almalar arasnda Toplum Bilimlerine Giri,( Adm, Ankara, 1996),
ada Toplumun Bunalm: Anomi ve Yabanclama, (ATA Yaynlar, No:
132, 1980), Trkiyeden Dnyaya Bir Bak. Trkiyedeki Avrupa mgesi ve
Ulusal Kimlik Kurgusuna Etkileri, (Galatasaray niversitesi Yaynlar,
stanbul, Nisan 1999.) saylabilir.
Akademik almalar ve idari grevleri dnda, sosyal sorumluluun da
Tolann hayatnda ayr bir yeri bulunmaktadr. Sosyoloji Dernei, Trk Sosyal
Bilimler Dernei, Fanszca Konuan Sosyologlar Dernei (Association
Internationale des Sociologues de Langue Franaise) ve Fikir ve Kltr Dernei
yesi olan Tolan bu derneklerin toplantlarna aktif biimde katlarak bunu her
zaman kantlamtr.
1993 ylndan itibaren kurulu almalarnda bizzat grev ald Galatasaray
niversitesinde rektr yardmcl dahil olmak zere eitli idari grevlerde
bulunan Tolan, emekliliine kadar Galatasaray niversitesi Sosyoloji Blm
Bakanl grevini srdrmtr. Prof.Dr. Barlas Tolan 1992 ylnda Fransa ve
Trkiye arasnda imzalanan uluslararas antlama gereince temelleri atlan
Galatasaray niversitesi'nin kurucularndandr. Emekli Bykeli Cokun Krca
ile birlikte niversitenin tm blmlerinin ders programlarnn dzenlenmesinde
ve Trk niversite sisteminde yer almayan "leri Franszca ve Sosyal Bilimlere
Hazrlk" snflarnn oluturulmasnda nemli katklar salamtr. Galatasaray
niversitesi'nin kurucu rektr yardmcs olan Tolan ayn niversite ierisinde

27
Sosyal Bilimler Enstits'nn ve Sosyoloji Blm'nn kurulmasna nayak
olmutur. u an halen ayn niversitenin Sosyoloji blmnde emekli retim
yesi olarak Trkiyede Toplumsal Sorunlar ve Gndelik Yaamdan Toplumsal
Kurama derslerini vermektedir. Evlidir; iki kz ve torunu vardr.
Uluslararas Tebliler
Tolan, B., Espace Public Multiculturel et Citoyennet en Europe, Identits
et Diversits Culturelles, 2me Journes europennes de Galatasaray, 24 et 25
octobre 2002, stanbul
Tolan, B., Les Reprsentations Turques sur lEurope, LEurope et la
Turquie,Sorbonne, Paris, 8-10 Novembre 1998.
Tolan, B., Designer lAutre: Recherche sur les Strotypes, Communication
prsente au Colloque de LInstitut Agronomique Mditerranen de
Montpellier: la Turquie entre Trois Mondes, Montpellier, 5-7 Octobre 1995.
Tolan, B., Structures, Idologies et Reprsentations Familiales en Turquie,
Communication prsente au Colloque Internationalee d Paris:
Industrialisation, Communication et Rapports Sociaux en Turquie et en
Mditerrane Orientale Depuis un Sicle, Paris, UNESCO, 27-29 Mai 1991.
Tolan, B., Gelimekte olan lke Sosyologlarnn Sorunlar, AISLF Kongresi
Teblii, Paris, 26 Eyll-2 Ekim 1982.
Tolan, B., Ringas, Z., Cousn, C., Problmes Urbains du Bassin Athnien,
Paris niversitesi Seminer Bildirisi, Nisan, 1970, 30 s.
Tolan, B., La Problmatique de lUrbanisation dans les Pays SousDvelopps, Paris niversitesi Seminer Bildirisi, Aralk, 1969, 16 s.
Tolan, B., Mouvement dUrbanisation en Turquie: Essaie de Synthse des
Donnes Partielles et dAnalyse Statistique, Paris niversitesi Seminer
Bildirisi, Mays 1969, 93 s.
Ulusal Tebliler
Tolan, B., ,80. Ylda Dnce Akmlarnn Uygulamaya Yansmas ve
Gelecei, Cumhuriyetin 80. Ylnda Yurt ve Dnya,28. ktisatlar Haftas
teblii, stanbul, 11-13 Aralk 2003.
Tolan, B., Toplumsal Kuram, Deien Dnya ve Eitsizlikler, Sosyoloji
Dernei, IV. Ulusal Sosyoloji Kongresinde Oturum Bakan, Cumhuriyet
niversitesi, Sosyoloji Blm, Sivas16-17-18 Ekim 2003.

28
Tolan, B., ve sizlik, Mula niversitesi Geleneksel Sosyoloji Gnleri
Konferans teblii, Mula, 28-29-30 Mays 2003
Tolan, B., Kentlemenin Sosyo-Ekonomik Sonular, Marmara letiim
Fakltesi letiim Haftas Paneli teblii, stanbul, 29 Mays-2 Haziran1995.
Tolan, B., adalama Srecinde Genlerin Kiilik Yaplar, Kuzey Kbrs
Trk Cumhuriyeti Birinci Genlik Sempozyumu teblii, Lefkoe, 30-31 Ekim
1985.
Tolan, B., Genlik ve Sorunlar Genlerin Topluma Kar Daha Faydal
Olmalarnda Karlatklar Engeller Paneli teblii, 9 Eyll niversitesi, Mula
letmecilik Yksek Okulu, 25 Haziran 1985.
Tolan, B., Toplum ve Mekan Sosyal Bilimler Ulusal Kongresi teblii, ODT
ve Trk Sosyal Bilimler Dernei, 6-8 Haziran 1980.
Tolan, B., Proje Uygulamalarnda Toplum Bilimlerin nemi , Devlet Su
leri Orta Kademe Yneticileri Semineri, Glky Eitim Merkezi, Bolu, 18-20
Ekim 1979
Tolan, B., letme Ynetiminde Sosyal Bilimlerin levi Trk Traktr
Fabrikas Eitim Program erevesinde verilen konferans, 21 Haziran 1979.
Tolan, B., Ulusal Eitim Politikamz, Ulusal Eitim Politikamz hangi etkin
Gruplar Biimlendirmektedir? Paneli teblii, Trkiye Eitim Dernei Eitim
Toplants, Ekim 1978.
Tolan, B., Babakanlk Devlet Planlanlama Tekilat, 4. Be Yllk Kalknma
Plan, Kentleme, Yerleme ve Blgesel Gelime zel htisas Komisyonu
yelii ve Sunulan Rapor, Mart 1977.
Tolan, B., A..T..A. letme Ynetimi Enstitsnde Seri Konferanslar, 19751979
Tolan, B., Ynetim Sosyolojisi Kollokyumu, 14-15 Ekim 1976, TODAE
(Mdahale)
Tolan, B., Anomi ve Anari, Anari Semineri, Eskiehir ktisadi ve Ticari
limler Akademisi, Eskiehir, Mart 1972.
Tolan, B., Ankarada Genel Mesken Durumu ve Meskenle lgili Tercihler ve
Deer Yarglar zerine Baz Dnceler (Uygulamal Aratrma) Siyasal
Bilgiler Fakltesi Seminer Bildirisi, Mays 1969, 93 s.
Tolan, B., Toplum Kalknmas Asndan Trk Kynn Sosyal Yaps,
Siyasal Bilgiler Fakltesi Seminer Bildirisi, Aralk 1966, 119 s.

29
Uluslararas Kitaplarda Makaleler
Tolan, B., Les reprsentations turques sur lEurope edit par Ahmet nsel, La
Turquie et LEurope, lHarmattan 1999 (Nazl kten ve Buket Trkmen ile), p.
Tolan, B., Designer lAutre: Recherche sur les Stereotypes, edit par M.
Bazin, S. Kanal, R. Perez, J. Thobie La Turquie Entre Trois Mondes, Paris,
LHarmattan, 1998, p. 47-57
Tolan, B., Structures, Idologies et Reprsentation Familiales en Turquie,
dit par J. Thobie et S. Kanal, Industrialisation, Communication et Rapports
Sociaux en Turquie et en Mditerrane Orientale, Paris, LHarmattan, 1994, s.
91-110
Yurtii Makaleler
Tolan, B., Avrupal Deyince Akla Gelenler, Gr, Mart-Nisan 2000, ss. 5459. (Barlas Tolan,Nazl kten, Buket Trkmen ortak yayn )
Tolan, B., lkokul retmenleri ve Gszlk Duygusu, Yiit Okura
Armaan, Galatasaray niversitesi Yaynlar:3, stanbul, 1998, s.381-392
Tolan, B., Designer lAutre: Recherche sur les Stereotypes, Cokun Krcaya
Armaan, Galatasaray niversitesi Yaynlar:2, stanbul, 1995, s.253-261.
Tolan, B., Aile Yaplarnn Farkllamas (stanbul rnei), nan Kraa
Armaan, Galatasaray niversitesi Yaynlar:1, stanbul, 1994, s.255-256.
Tolan, B., Medyalarda (Basnda ve Televizyon Reklamlarnda) Kadn ve Aile
mgesi, Trkiye Gnl, say:18, Ankara, 1992, s. 32-47.
Tolan, B., Aile, Cinsiyet ve Cinsel Roller, Aile Ansiklopedisi, TC
Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Yaynlar, Cilt:1, Ankara, 1991, s.208-214.
Tolan, B., Geleneksel Aileden ada Aile Yapsna Doru Dnyada ve
Trkiyede Aile Yapsnn Evrimi, M....B.F. Dergisi, Cilt: VII, say: 1-2,
stanbul, 1990, s.237-250
Tolan, B., adalama Srecinde Genlerin Ekonomik Konumu: Tutum ve
Deerler Genliin Eitimi ve Sorunlar, TED Yaynlar, Ankara, 1986.
Tolan, B., Ulusal eitim Politikamz. hangi Etken Gruplar
Biimlendirmektedir? Ulusal Eitim Politikamz, Trk Eitim Dernei Yayn,
Bilim Dizisi, No:2, Ankara, 1979, s.189-255.
Tolan, B., Kalknma planlarnn Mekansal Grnm zerine ATA
Ynetim Bilimleri Fakltesi Dergisi, Cilt: 1, No: 1-2, 1979, s.173-199.
Tolan, B., Toplumsal Yaplar (Georges Gurvitchden eviri), ATA Dergisi,
Cilt: 7, say: 1-2, 1975, s.241-260.

30
Tolan, B., Brtcene, ., nc Plan ve Sosyal Muhtevas zerine, (Cem
Arel adyla) zgr nsan, say: 10, Mart 1973, s.21-29.
Yurtd Kitaplar
Tolan, B., Problmatique de lUrbanisation en Turquie: Aspects Sociaux
(Trkiyede Kentleme Sorunsal), doktora tezi, Universit de Paris , Paris, 1971
Yurtii Kitaplar
Tolan, B., (yneten) Trkiyeden Dnyaya Bir Bak. Trkiyedeki Avrupa
mgesi ve Ulusal Kimlik Kurgusuna Etkileri, Galatasaray niversitesi Yaynlar,
stanbul, Nisan 1999, 151 s.
Tolan, B., Toplum Bilimlerine Giri, Adm, Ankara, 1996, 512 s. (ilk basm)
Tolan, B., nver, ., Bulut, I., Dada, C., 12-24 Ya Genlerin SosyoEkonomik Sorunlar, MEGSB Yayn, Ankara, 1986.
Tolan, B., sen, G., Batmaz, V., Ben ve Toplum: Sosyal Psikoloji I, Teori
Yaynlar, Ankara, 1985, 329 s.
Tolan, B., (yneten) Eskiekirde Sanayi ileri, Anadolu niversitesi
Yaynlar, No:56, Eskiehir, 1984
Tolan, B., ada Toplumun Bunalm: Anomi ve Yabanclama, ATA
Yaynlar, No: 132, Toplum Bilimleri Aratrma Enstits Yaynlar, No:1,
Ankara, 1980, 322 s. (kinci Bask, ATA, No:166, Ankara, 1981)
Tolan, B., Byk Kent Sorunlarna Toplu Bir Bak, ATA Yaynlar, No:99,
Ankara, 1977, 122 s.
Tolan, B., Sosyal Psikoloji, ATA Gazetecilik ve Halkla likiler Yksek
Okulu Ders Notlar, No: 20, Ankara, 1974, 265 s.
Tolan, B., Toplumbilimsel Adan Trkiyede Byk Kent Sorunlar, DPT
Uzmanlk Tezi, Ankara, 1973, 181 s.
Tolan, B., Brtcene, ., Planl Dnemde Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Alanda
zlenen Gelimeler zerinde Bir Soyutlama, DPT, Ankara, 1972, 57 s.
Tolan, B., Trkiyede ller tibaryle Sosyo-Ekonomik Gelimilik Endeksi
(1963-1970), DPT Yayn No:1282-SPD, No:52, Ankara, 1972, 80 s.
Tolan, B., Yerleme Sorunu, DPT, Ankara, 1971, 38 s.
Tolan, B., Trner, M., ezik, A., Trkiyede ller tibaryle Sosyo-Ekonomik
Gelimilik Endeksi (1963-1967), DPT Yayn No:900-SPD, No: 207, Ankara,
1970, 225s.