Geleneksel Enerji Kaynakları

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2492

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1463
GELENEKSEL ENERJ KAYNAKLARI
Yazarlar
Prof.Dr. Erturul YRKOULLARI (nite 1)
Prof.Dr. nder ORHUN (nite 2)
Prof.Dr. Hseyin KOCA (nite 3)
Prof.Dr. Mete KOKAR (nite 4, 6)
Prof. Mahmut PARLAKTUNA (nite 5, 7)
r.Gr.Dr. Nimet KARAKO (nite 8)
Editr
Prof.Dr. nder ORHUN
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2012 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Genel Koordinatr Yardmcs
Yrd.Do.Dr. rem Erdem Aydn
retim Tasarmcs
Dr. Kadriye Uzun
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlusu
r.Gr. lker Usta
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Geleneksel Enerji Kaynaklar
ISBN
978-975-06-1162-9
3. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 3.000 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Mart 2014
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................
ix
Enerji, Enerjinin Snflandrlmas ve nemi.........................
ENERJ VE TANIMI........................................................................................
Newton Mekaniine Gre Enerji.................................................................
Kuantum Mekaniine Gre Enerji................................................................
zel Grelilik Kuramna Gre Enerji ..........................................................
ENERJNN SINIFLANDIRILMASI..................................................................
Fiziksel ve Ekonomik Ynlerine Gre Enerjinin Snflandrlmas ............
Kinetik Enerji...........................................................................................
Potansiyel Enerji......................................................................................
Elektromagnetik Enerji............................................................................
Nkleer Enerji..........................................................................................
Herhangi Bir Deiflime Urayp Uramadna Gre Enerjinin
Snflandrlmas .............................................................................................
Enerji Hammaddesinin zgl Enerji eriklerine Gre Enerjinin
Snflandrlmas .............................................................................................
Enerji Maddesinin Kullanm Srasnda evreye Etkisi................................
Ynnden Enerjinin Snflandrlmas...........................................................
Enerji Hammaddesinin veya Kaynaklarnn Yenilenebilir Olup
Olmadna Gre Enerjinin Snflandrlmas ...............................................
ENERJ KULLANIMI.......................................................................................
ENERJNN KORUNUMU ..............................................................................
ENERJ BRMLER.........................................................................................
Gnlk Yaflantda fl ve Enerji......................................................................
ENERJ TEKNOLOJS ...................................................................................
Enerji Dnflmlerinde Verim ......................................................................
ENERJNN TOPLUM N TAfiIDII NEM ..............................................
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
Yaflamn inden............................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
3
4
4
5
7
7
7
7
8
8
8
9
9
9
9
9
10
12
14
15
16
17
19
21
22
22
25
25
25
Dnyada ve Trkiyedeki Geleneksel Enerji

Kaynaklar ve Potansiyeli ........................................................ 26
DNYADAK GELENEKSEL ENERJ POTANSYEL, RETM VE
TKETM ......................................................................................................
TRKYEDEK GELENEKSEL ENERJ POTANSYEL, RETM VE
TKETM ......................................................................................................
Trkiyenin Enerji Ekonomisinin Analizi .....................................................
Trkiyedeki Petrol Kaynaklarnn Potansiyeli, retim ve Tketimi..........
Trkiyedeki Doal Gaz Kaynaklarnn Potansiyeli, retim ve Tketimi..
Trkiyedeki Kmr Kaynaklarnn Potansiyeli, retim ve Tketimi ........
1. NTE
27
30
31
31
33
34
2. NTE
iv
indekiler
TRKYEDEK GELENEKSEL ENERJ FYATLARININ

DEERLENDRLMES...................................................................................
zet................................................................................................................
Yaflamn inden............................................................................................
Yararlanlan nternet Adresleri .....................................................................
3. NTE
35
37
38
39
40
40
41
41
Kmrlerin Oluflumu, zellikleri ve Hazrlanmas ............. 42

KMRLERN OLUfiUMU.............................................................................
Turbalarn Oluflumu ......................................................................................
Turbalarn Kmre Dnflm ....................................................................
KMRN YAPISI........................................................................................
Kmrn Organik Bileflenleri.......................................................................
Kmrdeki norganik Maddeler ...................................................................
KMRN ZELLKLER.............................................................................
Nem................................................................................................................
Younluk .......................................................................................................
Gzeneklilik...................................................................................................
Sertlik .............................................................................................................
Tane Boyut Dalm .....................................................................................
tlebilirlik ve Ufalanabilirlik ..................................................................
Manyetik Duyarllk.......................................................................................
Kmrlerin Dier zellikleri ........................................................................
KMRLERN SINIFLANDIRILMASI ............................................................
KMR RETM YNTEMLER ..................................................................
Ak flletme Yntemi....................................................................................
Yeralt flletme Yntemi ................................................................................
KMR HAZIRLAMA....................................................................................
Kmrn Ykanabilme zellikleri ...............................................................
Kmrdeki Safszlklarn Giderilmesinde Uygulanan Yntemler ...............
Kmrdeki Safszlklarn Giderilmesinde Uygulanan
Fiziksel Yntemler.........................................................................................
Younluk Farkna Bal Yntemler ......................................................
(Gravite Zenginlefltirme Yntemleri) .....................................................
Elektrostatik Ayrma Yntemleri ............................................................
Manyetik Ayrma Yntemleri..................................................................
Kmrdeki Safszlklarn Giderilmesinde Uygulanan Fiziko-Kimyasal
Yntemler ......................................................................................................
Kmrdeki Safszlklarn Giderilmesinde Uygulanan Kimyasal ve
Biyolojik Yntemler ......................................................................................
Kmrde Nem Orannn Azaltlmas ............................................................
zet................................................................................................................
Yaflamn inden............................................................................................
43
43
44
45
45
46
46
46
47
47
48
48
48
48
48
49
50
50
53
57
58
63
63
63
63
66
66
66
67
67
68
70
71
71
72
73
indekiler
Kmr Kullanm Alanlar ve Kmr Teknolojileri .............. 74

KMR KULLANIM ALANLARI....................................................................
TERMK SANTRALLERDE LNYT KULLANIMI............................................
Termik Santrallerin evreye Etkileri ............................................................
Karbon Dioksit (CO2 ) Yaynm ..........................................................
Kkrt Dioksit (SO2) Yaynm .............................................................
Azot Oksitler (NOx) ...............................................................................
Baca Tozlar.............................................................................................
Kl ..........................................................................................................
ISINMA SEKTRNDE KMR KULLANIMI .............................................
ENDSTRDE LNYT KULLANIMI ..............................................................
Kmrden Amonyak retimi .......................................................................
KMRLERE UYGULANAN ISIL SRELER...............................................
Kmrlerin Yaklmas ...................................................................................
Kmr Yakma Sistemleri ..............................................................................
Sabit Yatakta Yakma Sistemleri..............................................................
Toz Kmr Ocaklar ...............................................................................
Toz Kmr - Sv Karflmlarnn Yanmas .............................................
Siklon Ocaklar .........................................................................................
Akflkan Yatakta Yakma Sistemleri.........................................................
Kmrlerin Gazlafltrlmas............................................................................
Gazlafltrma Sreci.........................................................................................
Gazlafltrma rnleri .....................................................................................
Kmrlerin Svlafltrlmas ............................................................................
Dolayl Svlafltrma Yntemleri ....................................................................
Dorudan Isl Bozundurma Yntemleri ......................................................
Ekstraksiyon - Hidrojenleme Yntemi .........................................................
Piroliz .............................................................................................................
Kmr Cinsi .................................................................................................
Piroliz Scakl ..............................................................................................
Istma Hz......................................................................................................
Tanecik Bykl .......................................................................................
Basn.............................................................................................................
Piroliz Ortam ................................................................................................
Piroliz Yntemleri ........................................................................................
Yavafl Piroliz ...........................................................................................
Hzl Piroliz .............................................................................................
Ani Piroliz ...............................................................................................
Kmrlerin Koklafltrlmas ...........................................................................
Koklaflma Srecinin Aflamalar .....................................................................
Koklaflma Srecini Etkileyen Parametreler ..................................................
Trkiyede Kok retimi ................................................................................
zet................................................................................................................
Yaflamn inden............................................................................................
75
75
78
78
79
79
79
79
79
80
80
82
82
83
83
84
84
84
85
85
86
87
88
89
90
90
91
92
92
92
92
93
93
94
94
94
94
95
95
96
96
98
100
101
101
102
102
4. NTE
vi
indekiler
5. NTE
Petrol retimi.......................................................................... 104

PETROLN OLUfiUM TEORLER ................................................................
PETROLN TARHES ................................................................................
PETROL REZERVLER ..................................................................................
PETROLN FZKSEL VE KMYASAL ZELLKLER...................................
Fiziksel zellikler..........................................................................................
Kimyasal zellikler .......................................................................................
PETROLN DOADAK DURUMU .............................................................
PETROLN ARANMASI VE RETLMES ...................................................
PETROLN TAfiINMASI VE DEPOLANMASI ...............................................
PETROL FYATLARININ BELRLENMES VE PETROL FYATLARININ
YILLAR NDEK DEfiM........................................................................
zet................................................................................................................
Yaflamn inden............................................................................................
6. NTE
106
107
110
112
112
113
115
120
124
124
127
128
129
130
131
131
Petrol Rafineri Sreleri ......................................................... 132

PETROL RAFNER SRELERNN NEM ................................................
RAFNERDE RETLEN BAfiLICA RNLER..............................................
Gaz rnler ...................................................................................................
Sv rnler....................................................................................................
Kat rnler ...................................................................................................
RAFNERLERN SINIFLANDIRILMASI..........................................................
LKEMZ PETROL RAFNERLER................................................................
PETROL RAFNER fiLEYfi AfiAMALARI.....................................................
Ham Petroln Depolanmas .........................................................................
Tuz Giderme..................................................................................................
HAM PETROL DAMITMA KOLONU VE RNLER ...................................
Damtma .......................................................................................................
n Istma .......................................................................................................
Ham Petrol Damtma Kolonu.......................................................................
Gaz rn .......................................................................................................
Btan zomerleflme fllemi ............................................................................
zomerleflme ..................................................................................................
NAFTA............................................................................................................
Nafta Hidrojenleme fllemi ............................................................................
Kkrtl Bilefliklerden Arndrlmas......................................................
Azotlu Bilefliklerden Arndrlmas..........................................................
Oksijenli Bilefliklerden Artlmas ...........................................................
Metal-Organik Bilefliklerin Artlmas .....................................................
Olefinlerin Doyurulmas .........................................................................
Benzin Deerini Arttrma fllemi.............................................................
Benzin ......................................................................................................
Aromatikleflme Tepkimeleri ..................................................................
Ba Krlmas Tepkimeleri .....................................................................
133
133
134
134
134
135
136
138
138
140
140
140
142
142
144
145
145
146
146
146
147
147
147
147
147
147
149
149
vii
indekiler
Aromatik Hidrokarbonlar Kazanma fllemi .................................................

GAZ YAI (Kerosine)...................................................................................
DZEL YAKIT.................................................................................................
BENZN YAI (Gas oil)................................................................................
Katalitik Paralanma......................................................................................
zobtann Alkilleme fllemi..........................................................................
ALT RN .....................................................................................................
Alt rnn Vakum Damtma Kolonunda Ayrfltrlmas fllemi ..................
Vakum Damtma Kolonundan Alnan Ya rnlerin fllenmesi ................
Yalama Yalarnn Katalitik Hidrojenlenmesi fllemi.................................
Yalama Yalar ve Vakslarn Ayrfltrlmas fllemi.....................................
Vakum Damtma Kolonu Alt rnnn fllenmesi .....................................
Asfalt flleme ..................................................................................................
zet................................................................................................................
Yaflamn inden............................................................................................
149
150
151
151
151
152
153
153
154
154
155
156
157
159
161
162
163
163
164
Doal Gaz retimi .................................................................. 166

DOAL GAZIN TARHES..........................................................................
DOAL GAZ REZERVLER ...........................................................................
DOAL GAZIN FZKSEL VE KMYASAL ZELLKLER ............................
Fiziksel zellikler..........................................................................................
Gazn Younluu ...................................................................................
Gazn Akmazl ......................................................................................
Gazn Skfltrlabilirlii ............................................................................
Kimyasal zellikler .................................................................................
DOAL GAZIN ARANMASI VE RETLMES..............................................
Sudan Arndrma............................................................................................
Hidrojen Slfr ve Karbon Dioksitten Arndrma .......................................
Ar Hidrokarbonlarn Ayrfltrlmas ............................................................
DOAL GAZIN TAfiINMA VE DEPOLANMASI ...........................................
Boru Hatt Taflmacl ................................................................................
Svlafltrlmfl Petrol Gaz (LPG) ...................................................................
Svlafltrlmfl Doal Gaz (LNG)....................................................................
Skfltrlmfl Doal Gaz (CNG)......................................................................
Trkiyede Doal Gazn Taflnma ve Depolanmas ....................................
zet................................................................................................................
Yaflamn inden 1 ........................................................................................
Yaflamn inden 2 ........................................................................................
168
169
171
171
174
178
178
179
180
181
181
181
181
181
181
182
182
183
185
186
187
188
189
189
190
7. NTE
viii
8. NTE
indekiler
Doalgazn Kullanm Alanlar................................................. 192

Doalgazn Kullanm Alanlar.......................................................................
DOALGAZIN KULLANIM ALANLARI.........................................................
DOALGAZ VE TESSATI LE LGL BAfiLICA KAVRAMLAR VE
TANIMLAR .....................................................................................................
Gaz Hacmi .....................................................................................................
Gazn Normal Hali ........................................................................................
Gazn flletme Hali.........................................................................................
Basn.............................................................................................................
Younluk .......................................................................................................
Bal Younluk..............................................................................................
Isl Deer ve Wobbe Says ..........................................................................
Is Gc .........................................................................................................
Anma Is Gc ..............................................................................................
Baca Gaz Kayb ...........................................................................................
Yanma Verimi................................................................................................
Gaz Tesisat ve Bafllca Elemanlar...............................................................
DOALGAZ TESSATINDA GVENLK VE KURALLAR.............................
Doalgaz Hattnda Emniyet Kurallar...........................................................
Gaz Balantlarna Ynelik Genel Koflullar.................................................
elik Boru Kullanmnda Korozyona Karfl nlemler.................................
Gaz Alarm Cihazlar ve Kullanm................................................................
DOALGAZ LE ISITMADA SSTEM SEM ..............................................
KULLANIM AMACINA GRE DOALGAZ TKETM CHAZLARI ...........
Doalgazl Ocak ve Frnlar..........................................................................
Doalgazl fiofbenler .....................................................................................
Doalgazl Soba.............................................................................................
Doalgazl Kat Kaloriferi...............................................................................
Doalgazl Kombiler .....................................................................................
Kazanlar .........................................................................................................
BACALAR .......................................................................................................
Bacalarn Snflandrlmas.............................................................................
Bacalarda Youflma ve Korozyon ................................................................
DOALGAZ KAZAN DARELERNDE, BNA TESSATLARINDA VE
EMNYET AISINDAN DKKAT EDLMES GEREKEN NEML
NOKTALAR ....................................................................................................
zet................................................................................................................
Yaflamn inden............................................................................................
192
193
195
195
196
196
196
196
197
197
198
198
198
199
199
202
203
204
205
206
206
208
208
208
209
209
209
211
213
214
214
215
218
219
220
220
221
221
Szlk ................................................................................... 223

Dizin ...................................................................................... 229
nsz
nsz
adafl bireyin yaflamn srdrebilmesi iin hava su gibi zorunlu gereksinimlerine enerji de eklenmifl bulunuyor. Enerji olmakszn bir yaflam artk dflnlemez.
Yaflamsal her maddenin bir enerji boyutu bulunmaktadr. Enerji, yenilenebilir enerji ve geleneksel enerji olmak zere iki bafllk altnda ele alnmaldr. Geleneksel
enerji kaynaklar denince aklmza, doada zaten var olan enerji kaynaklar gelmelidir. Bu tr enerji kaynaklar milyonlarca, belki de milyarlarca yl sren bir hayli
uzun bir sre sonucunda meydana gelirler. Petrol, kmr, doalgaz gibi doadaki miktar snrl olan bu enerji kaynaklar, en verimli flekilde kullanlmaldr. Bu
kaynaklarn kullanlabilir hale gelmesi iin, ardarda birok sreten gemeleri gerekir. Dnya nfusunun nlenemez flekilde artmas, enerji retiminin tketimi karfllama oran zerinde olumsuz bir etki oluflturmaktadr. Ekonomideki arz talep dengesi, enerji fiyatlar zerinde de uygulanarak, enerji fiyatlar giderek artmaktadr.
Bu adan ele alnrsa, enerji retiminin yan sra enerji kaynaklarnn ynetimi
de nem taflmaktadr. rencisi olduunuz bu n lisans program bu amaca ynelik uzmanlar yetifltirmeyi hedeflemektedir.
Elinizdeki kitabn ilk iki nitesinde, enerji ile ilgili genel bilgiler verildikten
sonra onu izleyen alt nitede kmrn, petroln ve doalgazn oluflumu, kullanm alanlar ve bunlarla ilgili teknoloji tantlacaktr. Son iki nitede ise yakt-enerji hesaplar ve yakma sistemleri zerinde durulacaktr.
niteleri alflrken ilk sayfasnda yer alan niteyle ilgili bilgileri mutlaka gzden geiriniz. Bu bilgiler, nitenin amalarn, nitede geen anahtar szckleri
ve niteyi alflmaya bafllamadan nce hangi bilgileri gzden geirmeniz gerektiini belirten bir izelgeyi iermektedir. Metin ierisinde yer alan kaln harflerle yazlmfl szcklerin anlamlar sayfalarn yan tarafndaki bofllukta ayn hizada verilmektedir. Metin ierisinde zmleri ayrntl olarak verilmifl rnekler ve sizin
kendi kendinize zeceiniz sra sizde sorularna rastlayacaksnz. Bu rnekleri
dikkatlice gzden geirerek, sra sizde sorularn da mutlaka zmelisiniz. Sra sizde yant anahtar nitenin son tarafnda verilmektedir. Yaptnzn doruluundan emin olmak iin verilen zmlerle karfllafltrnz. nitenin sonundaki zet,
nitenin amalarn bafllklar fleklinde sralayarak hazrlanmfltr. zetten sonra,
kendimizi snayalm bafll altnda, niteyi ne kadar rendiinizi lmek amacyla verilen oktan semeli on tane test sorusu bulunmaktadr. Bu sorularn yantlar, kendimizi snayalm yant anahtar bafll altnda verilmektektedir. Yantnzn
yanlfl olmas halinde, bilgi eksikliinizi gidermek iin hangi blm gzden geirmeniz gerektii ile ilgili ipularna, ayn anahtardan gz atmanz neririm.
Bunlarn dflnda, nitedeki konularn gnlk yaflama yansmalar olan yaflamn
iinden ve nitedeki konular destekleyen okuma paras blmleri, rendiklerinizin daha anlam kazanmasn salayacaktr. Kitabn sonunda yer alan dizin ve
szlk blmleri ise kitabn ierisindeki anahtar szckler ve dier nemli terimlerin hangi sayfalarda bulunduklar konusunda size yardmc olacaktr.
Bu kitap elinize ulaflncaya kadar, editr, yazarlar, retim tasarm ve grafik
tasarm ekiplerinden oluflan genifl bir kadro rnek bir dayanflma sergilemifltir.Bu
alflmann etkin biimde srdrlebilmesi iin gereken ortam salayan Anadolu
niversitesi Rektr Prof.Dr. Davut AYDIN baflta olmak zere, deerli yazar arkadafllarma, Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan BOZKAYAya, renim Tasarmcs Yrd.Do.Dr. etin POLATa, baflta Yrd.Do.Dr. M. Emin MUTLU olmak zere
Dizgi ve Grafik Tasarm ekibine ve dier katk salayanlara teflekkrlerimi sunar,
sevgili rencilerime baflarlar dilerim.
Editr
Prof.Dr. nder ORHUN
ix
Amalarmz
N
N
N
N
Bu niteyi alfltktan sonra,

Enerji kavramn tanmlamak,
Enerjiyi snflandrmak,
Enerji birimlerini tanmlayarak, birbirlerine dnfltrebilmek,
Enerjinin toplum ve insan yaflamndaki nemini ve lkelerin kalknmasndaki roln aklamak,
iin gereken bilgi ve becerileri kazanacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Enerji
Enerji Kaynaklar
Yenilenebilir Enerji Kaynaklar
Enerji Birimleri
Enerjinin Korunumu
Enerjinin Dnflm ve Verimi
erik Haritas
Geleneksel Enerji
Kaynaklar
Enerji, Enerjinin
Snflandrlmas ve
nemi
ENERJ VE TANIMI
ENERJNN SINIFLANDIRILMASI
ENERJ KULLANIMI
ENERJNN KORUNUMU
ENERJ BRMLER
ENERJ TEKNOLOJS
ENERJNN TOPLUM N TAfiIDII
NEM
Enerji, Enerjinin
Snflandrlmas ve nemi
evremizde grdmz her canl, belli iflleri yapabilme yeteneine sahiptir.
Canllar bu iflleri yaparken ifl-enerji efldeerlii kuralna gre enerjiye gereksinim duyarlar. nsanlarn da yaflamlarn srdrebilmek iin enerjiye gereksinimleri bulunmaktadr. nsanlar bu enerjilerini yedikleri gdalardan alrlar. Gdalardan
alnan bu enerji, organlar alfltrmada ve vcut scaklnn oluflmasnda ve korunmasnda kullanlr. nsann gnlk almas gereken ortalama enerji 1000-1500
kcal civarndadr.
Fazladan aldmz enerji ise vcut fonksiyonlarmz dflndaki iflleri yapmamza
olanak salar Doada insan dflndaki canllar, yaflamlarn srdrebilmek iin gerekli olan gda ile yetinirken, insan gda dflnda da enerji kaynaklarna gereksinim
duyar.Belki de insanolu enerji kullanm asndan ihtiyacndan ok daha fazla
enerji kullanan tek canl varlktr.Gdalardan salanan enerjinin temeli aslnda gSIRA SZDE beslenme
neflten salanan enerjidir. Gnefl enerjisinin gdalarda depolanmasna
zincirinin bir halkas olarak da bakabiliriz. Gnefl, yediimiz rnlerin oluflmasn
salar, hayvanlar da bu rnlerle beslenir. nsanlar da ifllerini Dyapmak
iin gerekli
fi N E L M
enerjiyi hayvanlar ve bitkileri yiyerek elde ederler. Gnefl yalnz yediimiz rnlerin deil snmadan, ulaflma kadar eflitli amalarla kullandmz enerji kaynakS O R U
larnn da temelidir.
ENERJ VE TANIMI
fl-enerji efldeerlii kural:

fl yapabilmek iin enerjiye
sahip olmak gerekir.
Kilokalori(kcal): 1kg suyun

scakln 14.5C den
15.5C ye ykseltmek iin
gerekli s miktardr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
Enerji szcn gnlk hayatmzda ska kullanrz. Szlk anlam olarak G

SZDE
harcama istei ve yetenei olarak tanmlanan enerji terimini SIRA
bir iki
cmle ile tanmlamak zordur. Enerji nedir? sorusuna genel olarak verilen yant, enerjinin bir
tr olan kinetik ve potansiyel enerji gibi mekanik enerjinin bir tr veya tketiAMALARIMIZ
len yakt olmaktadr.
N N
fl ve enerji tanmlaryla ilgili olarak bu program ierisinde yer alanKTeknolojinin

Bilimsel
T A P
lkeleri ders kitabnn ayn isimli nitesini renmifl olmanz gerekir. Bu amala ilgili niteyi tekrar gzden geiriniz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Newton Mekanii,
S.I.Newton (1642-1726)
tarafndan temel yasalar
ortaya konulmufl flk
hzndan ok daha kk
hzla hareket eden ve
atomlara gre ok byk
olan cisimlerin hareketini
inceleyen fizik dal
Fizikte, enerjiyi Newton Mekanii, Kuantum Mekanii ve zel Grelilik

kuramna gre tanmlamak gerekir. Enerji, Newton Mekaniine gre ifl yapan kuvveti douran neden olarak tanmlanr. Kuantum Mekaniine gre uzayda yaylan
dalga paketi (foton) olarak tanmlanan enerji, zel Grelilik kuramna gre de
E=mc2 denklemiyle tanmlanan maddenin baflka bir hali fleklinde ifade edilir. Burada m ktleyi, c ise flk hzn gstermektedir. fiimdi enerjinin bu tanmlarn srasyla inceleyelim.
Kuantum Mekanii: Bir

atomdaki elektronlarn
hareketi gibi ok kk
boyutlarda oluflan olaylar
aklamada kullanlan
kuram.
Newton Mekaniine Gre Enerji

Bir F kuvveti bir cisim zerine etki ettiinde bu cisme x kadar yer deifltiriyorsa yaplan ifl,
W = F.x.cos
zel Grelilik: Iflk hzna

yakn hzlarda hareket eden
cisimlerin hareketini
inceleyen A. Einstein (18791955) tarafndan kurulan
fizik kuram
RNEK
(1.1)
eflitlii ile verilir.Burada , F ile x arasndaki ay gstermektedir.flin birimi SI

birim sisteminde newton.metre (N.m) veya joule(J)dur. Bir cisim veya sistemin konumu ya da durumu nedeniyle ifl yapabilme yeteneine veya kapasitesine enerji
denir. fli yapan, kuvvet olduuna gre kuvveti douran neden olarak da enerjiyi
tanmlayabiliriz. fl zamandan bamsz bir niceliktir. Birim zamanda yaplan ifl ise
g olarak tanmlanr ve birimi J/s ya da watt(W) dr.
Bir ifli, ktlesi 20 kg olan bir sand, sandn durduu zeminden 2m yukarya
kaldrmfltr. flinin yapt ifli bulunuz. (g =9.8 m/s2)
zm:
flinin yapt ifl, Efl. (1.1)de F=mg ve x=h alnarak, bulunur:
W= F.h=(mg).h
W= (20kg)x(9,8m/s2 )x(2m)=392 J
fli, sand zeminden 2m yukarya kaldrmakla 392 J ifl yapmfltr. Bylece sanda ifl yapabilme kapasitesi kazandrlmfltr.
Kuantum Mekaniine Gre Enerji

Maddeyi oluflturan atomlar, ekirdek ve etrafnda dolanan elektronlardan oluflmufl
birimlerdir. ekirdek etrafnda dolanan elektronlarn enerjisi sabit deerlerde olup,
elektronlar enerji dzeyi ad verilen belirli enerji durumlarnda bulunurlar. Atomun enerji yaymas elektronun yksek bir enerji dzeyinden alak enerji dzeyine gemesi ile olur. Bu geiflte, elektromagnetik dalga yaylr. Bu dalga ise, foton
ad verilen enerji paketiklerinden oluflmufltur. Fotonun enerjisi E,
E = h
(1.2)
ile verilir. Burada h (Planck sabiti) de dalgann frekansdr. Frekans birimi Hertz
(kasaca Hz) veya S-1dir hnin deeri 6.67.10-34 J.s dir. O halde Kuantum Mekaniine gre enerjiyi, foton veya enerji paketikleri olarak tanmlayabiliriz. Gneflten
dnyaya gelen enerji elektromagnetik dalgalar ya da fotonlar yoluyla olmaktadr.
RNEK
Frekans =5,33.1014 Hz (s-1) olan tek bir fotonun enerjisi nedir?

zm:
E = h eflitliinde deerler yerine konulduunda,
E = (6.67.10-34 J.s )x(5,33.1014 Hz) = 33.55.10-20 J
bulunur.
1. nite - Enerji, Enerjinin Snflandrlmas ve nemi
zel Grelilik Kuramna Gre Enerji

Bir cismin hz, flk hzna (c=3.108 m/s) yaklaflrken dflk hzlarda kullandmz
Newton Mekanii geersiz hale gelir Bu durumda zel Grelilik Kuram uygulanr. Bir cismin grelilik ktlesi M,durgun ktlesi M0 olmak zere,
M = M0(1-v2/c2)-1/2
(1.3)
ile ifade edilir. Burada v cismin hz c ise flk hzdr. Cismin hz, flk hzna
yaklaflt zaman cismin Kinetik Enerjisi
Ek = (M-M0)c2
(1.4)
bantsna gre bulunur. Buna gre cismin kinetik enerjisi arttka grelilik
ktlesi de artar. M-M0=M olmak zere, kinetik enerji
Ek = M c2
SIRA SZDE
(1.5)
SIRA SZDE
olarak ifade edilir. Enerji, ktle ile flk hznn karesinin arpm olarak ifade
edildiinden ktlenin enerjiye denk olduu ortaya kar. Bu iliflki
kinetik
D fi yalnzca
NELM
enerji ile snrl olmayp teki enerji eflitleri iinde geerlidir. Bu enerji ekirdek
iinde ya da flk hzna yakn hzlarda nem kazanr. Nkleer enerjinin temeli bu
S O R U
dnflmdr.
D fi N E L M
S O R U
Ktle ve enerji birbirine dnflebileceinden,enerjinin korunumu ilkesinin

D K K A T daha uygun
ifadesi:Bir sistemin, ktle-enerjisi sabit kalr fleklinde olmaldr.
SIRA SZDE
DKKAT
N N
1 ton (1000kg) maddenin tamamen enerjiye dnflmesi sonucu ortaya kan enerjiyi joule (J) ve kilowattsaat (kWh) olarak bulunuz (.c=3.108m/s)
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
zm:
E = mc2 ifadesinde deerler yerine konursa
K T A P
E = (1000kg)x(3.108m/s)2= 9.1019 J
D fi N E L M
6
bulunur. kWh = 3,6.10 J olduuna gre, bu enerjinin elektrik enerjisi olarak
efldeeri 2,5. 1013 kWh olup yaklaflk dnyann bir ylda tkettii enerjinin drtte
T E SL EOV R Z UY O N
birine karfllk gelmektedir.
T E SL EOV R ZUY O N
DKKAT
NTERNET
NTERNET
N N
Enerjinin bu tanmlarndan sonra, enerjinin dorudan llemeyen bir nicelik

olduunu belirtmekte yarar vardr.
Enerjinin nasl bulunduunu aklaynz.
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
Enerji kelimesi Yunanca en(i) ve ergon(ifl) kelimelerinin

K Tbirleflmesinden
A P
D fi N E L M
oluflmufltur.
evremizde grdmz eflitli canl ve makinalar incelediimizde hepsinin
enerji olmadan yaflayamadn ve alflamadn gzleriz. Canllar
srT E SL EOVyaflamlarn
RZ UY O N
drmek iin enerjiye gereksinim duyarlar. Enerjimizi yediimiz besinlerden alrz.
Makinalarn da alflmas iin enerjiye gereksinimi vardr. Evimizdeki buzdolab,
DKKAT
elektrik sprgesi gibi cihazlar elektrikle alflrken,otomobil gibi makinalar da de-
NTERNET
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
D fi N E L M
Enerji kuramsal bir kavramdr. Bu kavram yardmyla birok doa olayn

olaD K K Aaklamak
T
na bulunmaktadr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
RNEK
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
D fi N E L M
T E SL EOV RZ UY O N
DKKAT
NTERNET
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Termodinamik:fl ve baflka
enerji biimleri ile fiziksel
sistemlerin halleri
arasndaki iliflkileri
inceleyen fizik dal.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
polanmfl enerji ieren benzin ve mazot gibi yaktlar kullanr. Aslnda kullandmz bu yaktlarn esas kaynann gnefl olduunu unutmamak gerekir. fiimdi de
enerji kavramnn tarihsel geliflimine bakalm:
Enerji kavram ilk olarak 17. yzylda Galileo Galilei (1564-1642) tarafndan ortaya atlmfltr. Bu kavramn nemi, 19. yzyln ortalarna kadar tam olarak anlafllamamfltr. Ondokuzuncu yzyln sonunda enerjinin, hareket enerjisi,s enerjisi,biyolojik enerji v.b. pek ok flekli olduu biliniyordu. Deiflik enerji flekillerinin
hepsini ayn temele oturtan ve enerji kavramna gerekten evrensel bir nem kazandran ilke, ilk olarak 1847 ylnda Alman fiziki Hermann von Helmoltz (18211894) tarafndan bulunmufltur. Hermann von Helmoltzun enerji kavramna en
nemli katks enerjinin bir flekilden dierine kaypsz olarak dnflebileceini ileri srmesidir. Bu ilke bir bakma enerjinin korunumu yasasndan baflka bir fley deildir. Enerjinin korunumu yasas, (dorusal ve asal) momentumun korunumu ve
ykn korunumu yasas gibi doann temel yasalarndan birisidir. Doada her fiziksel ve biyolojik olay enerjinin korunumu ilkesine uygun olarak oluflmaktadr.
Enerjinin korunumu yasasnn bulunuflunun Doay anlamamzda katks byk
olmufltur.
nsanolunun enerji ihtiyac,doa ile etkileflmesi sonucu ortaya kar. Doa bir
bakma enerji ihtiyacnn domasnn nedenidir. Beslenme, barnma, ulaflm,snma
v.b. ihtiyalar insann doa ile etkileflmesi sonucu ortaya kmaktadr. Gerekte insan, enerjinin varl deil de yokluu etkiler. Ani bir elektrik kesintisinin dourduu sonular hepimiz yaflamflzdr. Enerji ihtiyalar iin insanlar deiflik kaynaklar kullanmfl olsalar da,yaflamn temel enerji kayna Gneflten gelen elektromagnetik enerji olmufltur.
htiyacmz olan enerjiyi elde etme abas, bize enerjinin retilmediini, bir flekilden dierine dnfltn sylemektedir. O halde enerji retilmez, bir flekilden
dierine Kullanlabilir Enerji (Yararl Enerji)ye dnflr.
Enerji dnflmleri salanrken termodinamiin yasas dflna klmaz.
Kumarbazlarn yazgsn andran bu yasalar flu flekilde ifade edebiliriz:
Kazanamazsn
Koyduunu bile kurtaramazsn
Oyunu da terk edemezsin.
fiimdi bu yasalar sras ile aklayalm:
Birinci Yasa: Kullanlabilir enerji (yararl enerji) elde etmek iin yine enerji harcamak gerekir.
kinci Yasa: Enerji dnflm veriminin <<1>> den kk olduunu, dnflm
srecinde dflk kalitede bir enerji tr olan s aa kacan ve srecin tersinmez olduunu belirtir.
nc Yasa: Maddeden s almann bir limiti olduunu veya baflka deyiflle
0 K (-273 C) scakla inmenin olanakl olmadn ifade etmektedir.
Devridaim makinas
SIRA SZDE(kendiliinden enerji reten makina) yapmak neden olanakl deildir?
D fi N E L M
Gnmz
teknolojisi ile 1 birim elektrik enerjisi elde etmek iin 4 birim s
enerjisine gereksinim duyulmaktadr. Bu 4 birim enerjinin 2 birimi s olarak soR U
uk kaynaaS Oatlmaktadr.
Birim, dnflm srecinde kullanlmakta, ancak 1 birim elektrik enerjisine dnfltrlebilmektedir. Bu bize elektrik enerjisinin ne kadar deerli olduunu ve tasarruflu kullanmamz gerektiini gstermektedir. Bu
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
durum, bir birim elektrik enerjisi elde etmek iin barajlardan salnan suyun, termik santrallarda yaklan kmr ve doal gazn miktar ve bunlarn yanmas sonucu evreye verilen zararn hesabn iyi yapmak gerektiini gstermektedir. izelge 1.1de eflitli yaktlarn birim miktarlarndan (kg) elde edilen elektrik enerjisi
miktar verilmifltir.
1kg su (100 m dfltnde) (%28 dnflm)
2,7.10-4 kWh
1 kg kmr
1 kWh
1 kg Petrol
3 kWh
1 kg Uranyum
50000 kWh
1 kg Plutonyum
6000000 kWh
izelge 1.1
eflitli yaktlardan 1
kg baflna kan
elektrik enerjisi
izelge 1.1den grlecei gibi eflitli yaktlardan kg baflna elde edilen elektrik
enerjisi, en fazla Uranyum ve Plutonyumdan elde edilir. Uranyum ve Plutonyum
ise nkleer santrallarda yakt olarak kullanlmaktadr.
ENERJNN SINIFLANDIRILMASI
Enerji eflitli biimlerde snflandrlabilmektedir. Burada snflandrlmann yapld gruplar farkl olsa da birka ayrcalk dflnda, bu enerjiler birbirlerine dnflebilirler. fiimdi bu snflandrmalar ele alalm:
Fiziksel ve Ekonomik Ynlerine Gre Enerjinin

Snflandrlmas
Bu snflandrmada enerji, mekanik (potansiyel ve kinetik), elektrik, kimyasal, termik vb. olarak gruplandrlabilir. ok deiflik enerji trleri bulunmasna karfllk,
drt temel enerji trnn bilinmesi ile dier enerji trleri bunlar cinsinden anlafllabilir (fien,2002). fiimdi bu temel enerjileri inceleyelim.
Kinetik Enerji
Hareket enerjisi adn da alr. rnein, rzgar trbinleri ile hidrolik trbinleri dndren bu enerjidir. Birisinde hareket eden hava, dierinde ise su bulunmaktadr.
Bilindii gibi kinetik enerji,
Ek =
1 2
mv
2
(1.6)
fleklinde ifade edilir. Burada m cismin ktlesini, v ise hzn gstermektedir.

Ktlenin birimi kg, hzn birimi m/sdir. Aslnda havada ve suda hareketli olan molekllerin kinetik enerjilerinin asl nedeni de gnefl enerjisidir. rnein deniz suyunun buharlaflmasnn nedeni gnefl flnm enerjisidir. Isnma sonucu ortaya kan bu enerjiye her ne kadar s enerjisi denilse de, aslnda bu enerji de bir eflit
kinetik enerjidir.
Potansiyel Enerji
Temel enerji trlerinden birisi de cisimlerin bir referans dzleminden olan ykseklikleriyle orantl olan potansiyel enerjidir. Bunun nedeni, yerekimi kuvvetinin ci-
simleri yer merkezine doru ekmesidir. fiekil 1.1 deki gibi m ktleli bir cisim yerden h yksekliine karlrsa
Ep=mgh
fiekil 1.1
m Ktleli Cismin
Yeryzne Gre
Potansiyel Enerjisi.
(1.7)
fleklinde ifade edilen bir potansiyel enerji depolar. Burada m ktle g yerekimi
ivmesidir. Eer bu tafl serbest braklrsa tafl yere ulafltnda potansiyel enerji kinetik enerjiye dnflr.
Her ne kadar yerekimi, etrafmzdaki tm cisimlere etki
eden kuvvet ise de, bu kuvvet tek deildir. nsanlar tarafndan hissedilmeyecek kadar kk olan bu kuvvet, maddem
nin oluflmasndan sorumlu olan elektromagnetik kuvvettir.
Atomlarn birleflerek molekl oluflturmasna neden olan
bu enerjiye kimyasal enerji ad da verilebilir. Buradan kimh
yasal enerjinin de bir tr elektrik enerjisi olduu sonucuna
da
ulafllr Bir yakt yakldnda iindeki kimyasal enerji s
Yeryz
enerjisine dnflr. Elektrik enerjisi de elektron hareketi dier deyiflle kinetik enerjisinden kaynaklanmaktadr.
Elektromagnetik Enerji
Elektrik enerjisinin bir dier tr de elektromagnetik enerjidir. Gneflten gelen flnm enerjisinin yeryzne ulaflmas elektromagnetik enerji ile olur. Elektromagnetik enerji az veya ok her cisim tarafndan yaymlanr. Bu enerji dalga fleklinde hareket eder ve bu sebeple de bofl uzayda bile yaylabilirler. Dalga boyuna gre X,
kzl tesi, mor tesi, mikrodalga, radyo dalgas ve grnr dalga boylarnda enerji gibi trleri de bulunur.
Nkleer Enerji
Temel enerji trlerinden birisi de nkleer enerjidir. Atom ekirdeinin blnmesi
(fisyon) veya birleflmesi (fsyon) sonucu ortaya kan enerjidir. Nkleer enerji santralleri dier yakt santralleri gibidir, yalnz burada yakt olarak radyoaktif madde
kullanlmaktadr.
Enerji, herhangi bir deiflime urayp uramadna,enerji hammaddesinin zgl enerji ieriine,enerji hammaddesinin kullanm srasnda evreye etkisine ve
enerji hammaddesinin yenilenebilir olup olmadna gibi eflitli kriterlere gre snflandrlabilmektedir (Acarolu, 2003).
Herhangi Bir Deiflime Urayp Uramadna Gre

Enerjinin Snflandrlmas
Bu snflandrmada enerjiler iki grupta toplanr:
Birincil (Primer) Enerjiler:Doal enerjiler olarak da adlandrlan bu enerjiler,
doadaki enerjilerin herhangi bir deiflim ya da dnflm geirmemifl halidir. rnein: gnefl, rzgar, jeotermal, nkleer enerji hidrolik gibi enerji kaynaklar bu
gruba girerler.
kincil (Sekonder) Enerjiler: Tretilmifl enerjiler olarak da adlandrlan bu enerjiler, birincil ya da ikincil enerjilerin dnfltrlmesi sonucu elde edilebilmektedir.
rnein: elektrik, s, mekanik, kimyasal, elektromagnetik, flk vb.
Enerji Hammaddesinin zgl Enerji eriklerine Gre

SIRA SZDE
Enerjinin Snflandrlmas
Bu snflandrmada enerjiler iki gruba ayrlr:
Youn Enerjiler: Birim ktleye ve hacme dflen enerji miktar
youn yani bD fi N E L M
yk olan enerjilerdir. rnein petrol, kmr, hidrolik enerji, nkleer enerji vb.
Youn Olmayan Enerjiler: Youn enerjilerin tersi olan bu enerji trne gnefl
S O R U
ve rzgar enerjileri rnek gsterilebilir.
Bir enerjinin youn olup olmadna karar vermek iin birim ktleye dflen
(J/kg)
D K K Aenerjiye
T
3
veya birim hacme dflen enerjiye (J/m )bakmak gerekir.
SIRA SZDE
N N
Enerji Maddesinin Kullanm Srasnda evreye Etkisi

Ynnden Enerjinin Snflandrlmas
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Bu snflandrmada da enerjiler iki gruba ayrlrlar:

AMALARIMIZ
Temiz Enerjiler: Kullanm srasnda evreye zarar vermeyen enerjilerdir. rnein: gnefl, rzgar, hidrolik vb.
K Tenerjilerdir.
A P
Temiz Olmayan Enerjiler: Kullanm srasnda evreyi kirleten
rnein: petrol, kmr, doalgaz vb.
AMALARIMIZ
Enerji Hammaddesinin veya Kaynaklarnn Yenilenebilir

TELEVZYON
Olup Olmadna Gre Enerjinin Snflandrlmas
TELEVZYON
Bu snflandrmada enerjiler iki gruba ayrlrlar:

Yenilenebilir Enerji: Doal ortamdan srekli veya tekrarlamal olarak gelen
NTERNET
enerjidir. Bu enerjinin zellii, bu enerji kullanlsn ya da kullanlmasn evremizde var olan enerjilerdir. rnein: gnefl, rzgar, jeotermal vb.
Yenilenemeyen Enerji: Geleneksel enerji olarak da adlandrlan bu enerjinin en
nemli zellii insan abas olmadka salnmayan enerji olmasdr. rnein: nkleer, fosil yaktlar (kmr, petrol, doal gaz vb.) Bu enerji tr bafllangta yaltlmfl olup, enerji salnmn bafllatabilmek iin dflardan bir etki gerektirir.
Yaygn olan baflka bir snflandrma da kullanlabilir enerjiyi elde etmede kullandmz enerji kaynaklarna gre yaplabilir. Bu snflandrmada, enerji kaynaklar iki grupta toplanabilir.
1. Fosil Yaktlar (Geleneksel),
2. Gnefl
Fosil yaktlar tkenen kaynaklar, gnefl ise gerekte tkenmesine (mr
15.1012 yl) karfln sonsuz kaynak kabul edilebilir. Fosil yaktlarn oluflumu milyonlarca yl srer ve eflitli canllarn fosillerinden oluflur. Tkenen kaynaklar arasna btn kat,sv,gaz ve nkleer yaktlar; gneflten salanan kaynaklar arasna
rzgar, dalga, hidrolik biyoktle gibi enerji trlerini koyabiliriz. Bunlarn dflnda
kalan jeotermal ve gelgit enerjisi de gnefl dfl sonsuz kaynaklar olarak ayr bir
grupta toplanabilir (Kavrak, 1979).
Geleneksel enerji kaynaklar, bu kitabn dier nitelerinde ayrntl olarak
incelenecektir.
ENERJ KULLANIMI
Enerji kullanm, enerjinin kullanlma amacna,sektre ya da yakt trne gre snflandrlabilir. Enerji kullanan sektrler; endstri, tarm, ulaflm ve konut olarak
sralanabilir. Bu sektrlerden ilk ikisi retimle, dier ikisi ise tketimle ilgilidir. Geliflmemifl toplumlarda ticari enerji kullanm ok az olup enerji kullanm sras
K T A P
NTERNET
10
(nem srasna gre) konut, ulaflm, tarm ve endstri fleklindedir. Toplumun ekonomik dzeyi ykseldike kullanmn sektrel dalm oranlar deiflir. rnein,
endstrinin ve ulaflmn pay artarken tarm ve konutun pay azalr. leri teknoloji
dzeyine geilmesi ile tketim ve hizmetlere harcanan enerjinin retime harcanan
enerjiyi getii grlr (Kavrak, 1979).
izelge 1.2
Enerjinin Tr ve
Kullanld Yerler
Tr
rnek
Mekanik
retim, nakil vb.
Yksek s
Yksek frnlar,basnl buhar vb.
Dflk s
evre stma, scak su, yemek piflirme vb.
Aydnlatma
Konutlar, sokak aydnlatma, ticari kurulufl vb.
Geliflmekte olan toplumlarda enerji daha ok piflirme ve aydnlatmada kullanlmasna karfln geliflmifl toplumlarda ise mekanik enerji ve yksek s olarak
kullanm byk oranda olmaktadr. Dnya enerji tketiminin kaynaklara gre
dalmna bakldnda kullanlan enerjinin hemen hemen tamam fosil yaktlara dayaldr.
fiekil 1.2
Dnya Enerji
Tketiminin
Kaynaklara Gre
Dalm.
Kaynak: (Akova,
2008)
Hidrolelektrik
%6
Nkleer Enerji
%6
Petrol
%36
Kmr
%28
Doalgaz
%24
Dnya enerji tketiminin blgesel dalmna bakldnda ise zengin lkelerin

daha ok enerji tkettikleri, tketilen enerji kaynaklar iinde Petrolun %36 gibi
oranda olduunu syleyebiliriz.
ENERJNN KORUNUMU
Kapal bir sistemde yani dflardan sisteme veya ieriden dflarya enerji akfl olmadnda enerji korunur. Dier deyiflle enerji sabit bir deer alr. Byle bir sistemde potansiyel enerjinin kinetik enerjiye ya da kinetik enerjinin potansiyel
enerjiye dnflmnde, birindeki artma dierindeki azalmaya eflittir. Enerji deiflimi sfrdr. K kinetik enerji, U da potansiyel enerji olarak ifade edilirse, afladaki eflitlikler yazlabilir:
E = K +U=0
K = -U
K2 - K1=U1-U2 veya
K1+ U1=U2+K2
(1.8)
11
Enerjinin korunumu yasas Efl. (1. 8) ile ifade edilir. Efl. (1. 8)e gre enerji
retilemez, yalnzca dnfltrlebilir. Birok enerji eflidi bulunmasna karfllk
bazlar gnlk yaflammzda ok yaygndr. Bu enerjiler s (termal), gnefl ve kinetik enerjidir. Genel olarak doal enerji kaynaklar doada bulunduklar gibi
kullanlmazlar. rnein doal gazn s enerjisi yoktur ve s vermez, yalnz kimyasal enerji depolar. Doal gaz yaklarak, kimyasal enerjisi s enerjisine dnfltrlr. Enerjiyi kullanlabilir hale getirmek iin bir ok dnflme gereksinim
duyulabilir. Elde edilen sonu enerjinin kullanlabilmesi iin retimi yannda taflnmas ve denetlenerek tketici iin uygun hale getirilmesi gerekir. Bu sorun ise
eflitli enerjilerin (kimyasal, mekanik, nkleer) elektrik enerjisine dnfltrlmesi ile zmlenmifltir. rnein, bir dere kysnda piknik yapan aile, ay yapmak
iin suyu kaynatmada piknik tp kullanr. Oysa ay yapabilecekleri suyu kaynatabileceklerinden daha fazla enerji yan bafllarndaki deredeki suda kinetik
enerji olarak bulunmaktadr. Ailede kimsenin aklna bu enerjiyi ay yapmada
kullanmak gelmez.
Enerji kaynaklarn kullanabilmek iin belli aralarla kullanlabilir enerjiye dnfltrlmesi gerekir. rnein, gnefl enerjisini elektrik enerjisine dnfltrmek
iin gnefl pillerine ihtiya duyulur. Sizde bu rnekleri oaltabilirsiniz.
Piknik yapan aile deredeki suyun enerjisini kullanarak nasl ay yapar?
SIRA SZDE
fiimdi enerji dnflmlerinin gemifline bakalm. En yaygn olarak bilinen enerD fi N E L M

ji dnflm insanlarn yediklerini sindirmesidir. Yediimiz bitkiler gnefl enerjisini kimyasal enerjiye dnfltrp depolamak iin fotosentez yaparlar. nsanlar ve
S O kinetik
R U
hayvanlar, bu bitkileri yiyerek, kimyasal enerjiyi kaslar yardmyla
enerjiye
dnfltrr. Koflan bir atlet rneinde olduu gibi. Odunun yaklmas, yelkenlileri
itmek iin rzgardan yararlanmak ve aalarn taflnmas iin nehirlerin
D K K A T kullanlmas enerjinin ilk bulunan dnflm yollardr. Daha sonra insanolu, evresindeki
doal enerjiyi kullanabilme arayflna girmifltir. Bu amala eflitli
enerji dnfltrSIRA SZDE
cleri yaplmfltr. Yel deirmenleri bu arayfln rndr. Ondokuzuncu yzylda
kimyasal enerjiyi mekanik enerjiye dnfltren buhar trbini icat edilmifltir. Buhar
AMALARIMIZ
trbini, ondokuzuncu yzylda sanayi devriminin anahtar olmufl,
tarm toplumlarn sanayi toplumuna dnfltrmeye bafllamfltr. Bu etki yalnz ekonomik adan
olmamfl,toplumlarn yaflam tarzn da deifltirmifltir. Buhar trbini,daha sonra araK T A P
ba motoru ve jet motoruna dnflmfltr.
Buhar trbinine, gnmzde kullanlan motorlarn atas olarak baklabilir. Bu
motorlarn ounu gemi, uak ve kara aralarn iflleten motorlar oluflturmaktadr.
TELEVZYON
Bu motorlarda genel ilke, mekanik enerjinin fosil yaktlardan elde edilmesidir. Genellikle elektrik enerjisi, fosil yaktlar kullanlarak elektrik santrallerinde yakt motorlar yardmyla elde edilir. Yakt olarak da kmr, petrol ve doal gaz gibi fosil
N T E R N E T ve fabrikayaktlar kullanlr. retilen elektrik enerjisi, bu santrallerden konutlara
lara verilir. Elektrik enerjisi ok eflitli amalar iin kullanlr. Elektrik enerjisini cazip klan ise bu enerji trnn ok kolay datlabilir olmasdr. retilen elektriin
ulaflm, snma, aydnlanma gibi amalar iin kullanlabilmesi ancak baflka aralarla olanakldr. rnein ampul, elektrik sobas ve yksek hzl tren bu aralardan
yalnz birka tanesidir.
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
12
fiekil 1.3
Enerji Dnflm
Kimyasal
Enerji
Gnefl
Enerjisi
Elektrik
Enerjisi
Is (Termal)
Enerji
Nkleer
Enerji
Mekanik
Enerji
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
evremizdeki
makinelerden
otomobil, buzdolab ve televizyonda enerji dnflm nasl
SIRA
SZDE
gerekleflmektedir?
D fi enerjisinin
NELM
Gnmz
byk bir ksm fuel-oil, doal gaz ve kmr yaklan
elektrik santrallerinden elde edilmektedir. Bu kaynaklar yenilenebilir zellikte olmadndan Stkenmeleri
sz konusudur. Bu kaynaklar iin, bu tketim hz srmeO R U
si durumunda petrole 40 yl, doalgaza 60 yl kmr iin 230 yl gibi mr biilmektedir (Akova, 2008).
DKKAT
ENERJ BRMLER
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
N N
Pratik adan
kadar enerji tr varsa o kadar enerji birimi var olduu syleneSIRAneSZDE
bilir. Genel olarak, herkesin kabul ettii SI birim sistemindeki enerji birimi joule
dr ve J harfi ile gsterilir. Bazen enerji yakacak ton birimi ile de ifade edilebilir.
Bu amalaAMALARIMIZ
ton-kmr, ton-petrol efldeeri, galon vb. birimlerde kullanlr. Dnyada birlik salamak iin pratikte enerji tketimleri milyon-ton-petrol-efldeeri olarak ifade edilmektedir (fien,2002).
K T A P
Enerji konularnda
hesaplamalar yaplrken, enerjinin, bir trden dierine dnflmesi halindeki enerji dnflm oranna dikkat edilmelidir. Bu dnflm oranndan belirli bir zaman sresinde baflka enerji trne dnflen enerji miktar anT E Enerji
L E V Z Yterminolojisinde
ON
lafllmaldr.
bu miktara enerjinin gc ad verilir. Buna gre enerji joule (J) cinsinden llmesine karfllk, g watt (W) cinsinden ifade edilir. Tanm olarak W, bir saniyede (s) dnflen bir J enerji orandr. O halde, g birim zamanda
enerji miktardr. Wnin st katlar kilo (bin,103), mega (mil N Tdnflen
ERNET
13
yon,106), giga (milyar,109), tera (trilyon,1012), peta (katrilyon,1015) ve egza (pentiyon,1018), kelimeleri kullanlarak ifade edilir.
Birimin Ad
Efldeeri
1 kw-h
3,6 megajoule (MJ)
1 cal
4,18 J
1 BTU (ngiliz Is Birimi)
1055 J
1 Beygir gc (B.G.yada h.p.)
746 W
1.106 ton kmr efldeeri (Mtke)
28 PJ=7,5 TWh
1.106 ton petrol efldeeri (Mtpe)
42 PJ=12 TWh
1 ton petrol = 3 ton kuru odun
12.103 kWh
Gc 1 kW olan bir elektrikli ev aletinin 3 saat alflmas sonucu harcad enerjiyi bulunuz.
izelge 1.3
Baz Enerji ve G
Birimleri ve
Bunlarn Efldeerleri
Kaynak: (fien, 2002)
RNEK
zm:
1 kW g harcayan elektrikli ev aleti 3 saat alfltnda 1 kW x 3 saat = 3 kWh
enerji tketecektir.
Ayn enerjiyi joule cinsinden hesaplayalm:
1 kW, 1000 W olup, saniyede 1000 J enerji tketimi anlamna gelir. 3 saat =
3x60x60s = 10.800 s olduundan (1000 W) x (10.800 s) = 10.800.000 J = 10,8 MJ
enerji tketilmifltir.
Yllk dnya enerji tketimi 400 EJ olduuna gre; bu enerjinin
a) 12,5 ylda tketilen bykln Joule (J) olarak
b) Bir nceki flkta hesaplanan enerji, bir ylda tketilseydi, TW (Terawatt) olarak
g efldeerini bulunuz.
zm:
a) Dnya yllk enerji tketimi 400 EJ olduuna gre, 12,5 ylda tketilen enerji
12, 5 yl 400
EJ
= 5.000 EJ
yl
olup, bu enerjinin joule olarak karfll 5000 EJ = 5.103 (1018 J) = 5.1021 J

olacaktr.
saat
saniye
b) 1yl = 365 gn 24
60 60
gn
saat
= 31.536.000 saniye
olup, yaklaflk olarak
1 yl = 32.106 saniye
alrsak, bir nceki flkta bulduumuz enerjinin bir ylda tketilmesi halinde,
karfllk gelen g tketimi
5.10 21 J
6
32.10 s
= 0, 156 .1015 W = 156.1012 W

= 156 TW
bulunacaktr.
RNEK
14
Elektrik enerjisi kullanan cihazlarn harcamasn ifade etmede watt (W) kullanlr. Elektrik akm amper (A) ve potansiyel fark volt (V) birimlerinde lldnde,
W=VA
SIRA SZDE
SIRA SZDE
(1.9)
fleklinde bulunur. Alternatif akmda (AC) ise gerilim ve akm ayn fazda olmadndan g ifadesi
D fi N E L M
D fi N E L M
W=VAF
S O R U
(1.10)
O R U
fleklinde Solur.
Burada Fye faz faktr denir.
DKKAT
Alternatif Akmla
D K K(AC)
A T ile ilgili g hesaplamalarnda faz faktr (F) gz nne alnmaldr.
SIRA SZDE
Enerji ile
g birbirlerine baldrlar. Pratikte enerji miktar ile bunun harcandSIRA SZDE
zaman gz nne alnan g arasndaki iliflki,
AMALARIMIZ
N N
K T A P
Enerji= G x Zaman
AMALARIMIZ
olarak tanmlanr. O halde 1 kilowatt-saat (kWh)lk enerji, 1kWlk bir cihazn

1 saat alflmas durumunda, 3,6 MJluk enerji tketmesi anlamna gelir.
K T A P
Gnlk Yaflantda fl ve Enerji

TELEVZYON
NT ERRNN EETK
Bir yryfl veya koflu sonunda duyduumuz yorgunluk, byk bir ifl yaptmz
T E uyandrr.
L E V Z Y O N Koflarken veya yrrken gerekten byk bir ifl yaplr m?
duygusunu
Bu sorunun yantn bir rnekle inceleyelim.
Yaklaflk 5000
N T E Rmlik
N E T ykseklie sahip bir dan tepesine trmanrken 70 kglk bir
kiflinin yapt ifl nedir? g=10 m/s2 alnz.
zm:
Bu ifl iin harcanan enerji
W = mgh= (70kg)x(10m/s2)x(5000m)=35.105 J
olup, bu enerjiyi kWha evirirsek
35.105 / 3,6.106 = 0.98 kWh bulunur.
Bu ifl bir elektrikli cihazn 1 veya 2 saatte harcad elektrik enerjisine karfllk
gelmektedir. Bu hesaplamay yaparken srtnmeye karfl yaplan ifl gz nne
alnmamfltr. Srtnmeye karfl yaplan ifl gz nne alnrsa, bu iflin daha byk
kaca aktr ama kaslarnn ne kadar verimsiz alfltn gstermesi asndan
sonu deiflmez.
Dacnn 3 gnde trmandn varsayarsak, bu durumda g;
Beygir Gc: 0,736 kWa eflit

g
P=0,98kWh/72h
=0,013kW=0,02BB
olur.
Bu deer kk bir makinenin motorunun gcnn %20 si kadardr. Bu gcn
kk kmasnn nedeni, geceleyin dinlenme molas nedeniyle kaybedilen zamann hesaba katlmfl olmasdr. Ortalama g hesaplarnda dinlenme srelerinin hesaplanmas gerekir. nk bu sreler zorunlu zaman kaybdr. fiimdi baz sorularla ifl konusundaki bilgilerimizi tekrar gzden geirelim.
15
Yatay ve dz bir yolda yrrken ifl yaplr m?
SIRA SZDE
Bir buz dolabn zeminde iten bir ifli ifl yapar. Ayn ifli hareket ettirmeyecei
fi N E L M
duvar gibi bir cismi ittiinde ifl yapamaz ama yinede ifl iflinin Dkaslarnda
iten yaplmaktadr. fli itmeye devam ederse kendini ifl yapmfl gibi hisseder.
D fi N E L M
S O R U
S O R U
70 kg ktleli bir kiflinin 5 kmlik dz bir yolda 1 saatte yapmfl olduu

ifl mi,
yoksa ayn yoSIRA
SZDE
lu 1 saatte alan bisikletli bir kiflinin yapt ifl mi byktr?
DKKAT
fi N E L M
nsanlar ihtiyalar olduu enerjiyi eflitli gdalardan alrlar.D Bu
enerji gdalarn
SIRA SZDE
vcutta yaklmas ile aa kar. Yiyeceklerin enerji deerleri kalori
veya kilo kalo3
S O R U Yiyeceklerin
ri (=10 cal) cinsinden llr ve kcal miktar kalorimetre ile llr.
kalori miktarlar llrken bir fleyin farkna varlmfltr. nsann gereksinimi olan
AMALARIMIZ
enerji miktar yapt ifl ile ilgilidir. Masa baflnda alflan bir kifliyle, kmr ocanDKKAT
da alflan bir iflinin enerji gereksinimleri farkl olup,kmr ocanda alflan ifli,
masa bafl memurun yaklaflk iki kat kadar enerjiye gereksinimK duymaktadr.
T A P
N N
SIRA SZDE
Besin
Kalori
Besin
Elma kk
65
Yumurta
Ekmek 1/2 dilim
70
Balk 125 gr
Havusuyu 1 bardak
60
St 1bardak
Peynir 1dilim
135
Dana eti,125 gr
SIRA SZDE
N N
Kalori
TELEVZYON
AMALARIMIZ
75
140
K 165
T A P
NTERNET
SIRA SZDE
DKKAT
D fi N E L M
SIRA SZDE
S O R U
AMALARIMIZ
DKKAT
K T A P
SIRA SZDE
izelge 1.4
Baz Besinlerin
TAMALARIMIZ
E L E V3 Z Y O N
Kalori(Cal)=10
cal=1kcal Deerleri
Kaynak: Marion,
K T A P
1989
NTERNET
200
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Gnlk kalori ihtiyac uluslarn geliflmifllii ile orantldr. Normal bir insann
kalori ihtiyac 1000 -1500 kcal iken ABD vatandafllarnda bu miktar 3000 kcal ye
kadar kabilmektedir.
ENERJ TEKNOLOJS
Enerji teknolojisi, birincil enerji kaynandan en son amaca ulafllana kadar karfllafllan tm aflamalar kapsar. Bu aflamalar izelge 1.5de zetlenmifltir.
evrim
rnek
retim
Yakt karma: Kmr madeni, petrol kuyusu, vb.
Dnflm
Petrol rafinerileri, elektrik santralar, vb.
Tketim
Benzin motoru, elektrik motoru, vb.
Her evrim basamanda belli oranda enerji kayb meydana gelir. Enerji retiminde bu kayplar dflk, dnflmde byktr. rnein elektrik retimi iin kullanlan petrol, kmr gibi yaktlarn enerjilerinin 2/3 hatta 3/4 kaybolur,ancak
geri kalan elektrik enerjisine dnflr. Enerji naklinde kayp oranlar deiflir. Boru hattyla doal gaz,petrol,hatta kmr nakli ok az enerji kaybyla gerekleflir.
Nakledilen enerjinin %1-2si dzeyinde olan bu kayp oran, elektrik naklinde %15
oranna ulaflmaktadr.
evrim basamaklarnn en verimsiz olan son evrim adn verdiimiz tketim
basamadr. Bu basaman iine;retimde kullanlan ifllemler,stma,ulaflm,vb. gi-
izelge 1.5
Enerji evrim
Basamaklar
16
bi btn enerji gerektiren faaliyetler girer. Ulaflmda karfllafllan gerek verim %25 arasnda deiflmektedir. Su stmada karfllafllan ortalama verim %20 dzeyinde,
dier ou iflte ise verim, %1-10 arasndadr. evrim basamaklarndan enerji retim ve nakli kk kayplarla,hazrlama ve tketim ise byk kayplarla gerekleflebilmektedir Hazrlama basamanda ileri teknolojilerini kullanlabilir olmas
nedeniyle ilerisi iin bu basamakta byk deifliklik beklenmemektedir. Tketim
veya enerji verimliliinde nemli saylabilecek geliflmeler beklenmektedir. Dnflmlerde,her dnflm enerji kaybna yol atndan amaca ulaflmak iin ok az
sayda dnflm olmas istenir.
Enerji Dnflmlerinde Verim
Verim: Yaplan iflin,bu ifli

yapmak iin kullanlan
enerjiye oran.
Kullandmz makineler, bir enerji kaynandan enerji karabilen ve bu enerjiyi

yararl ifle dnfltrebilen aletlerdir. Enerji kayna olarak,gnefl olabilecei gibi
gnlk hayatmzda kullandmz kmr, petrol, odun v.b yakt olabilir. Bu kaynaklardan yararl enerji elde etmek iin gnefl pilinden,enerji santrallarna (hidrolik,termik, nkleer vb.) birok ve eflitli byklkte sistemler gelifltirilmifl ve gelifltirilmektedir. Fakat burada unutulmamas gereken nokta, hibir makinenin, enerji
kaynann tmn kaypsz olarak yararl enerjiye dnfltrmediidir. Enerji dnflm iflleminde enerji bir flekilde evresine kamay baflarr. Her hareketli sistemde srtnme kuvveti olduu dflnlrse, bu srtnme kuvveti enerji kaynandan salanan enerjinin bir ksmn s enerjisine dnfltrecektir. alflan bir makinenin etrafnda scakln artmasnn nedeni budur. Bu sy alp tekrar alp makinenin hareketi iin kullanlmas sz konusu deildir. Havai fiflek gsterisinde,fiflein patlamasnda depolanmfl enerjinin bir ksm ses, flk ve s olarak serbest hale
gelir. Her makine verim ad verilen bir orant katsays () ile tanmlanr.
Verim = =
Yaplan
Kullanlan Enerji
olarak yaplr. fiekil 1.4de verimi olan bir makinedeki enerji akfl gsterilmifltir.
fiekil 1.4
1 W
Is fleklinde
dflar verilen
enerji
Bir Makinada
Enerji Akfl.
Kaynak: (Marion,
1989)
Enerji
kayna
Makina
Makinaya
verilen
enerji
W
Yararl
ifl
Mazot tank gibi enerji kayna bir makineye W kadar enerji salasn. Enerjinin
W kadarlk bir ksm yararl ifl olarak kullanlr, geriye kalan (1-) W kadar ksm
ise sya dnflr.
Kullanlan hemen btn makinelerin verimleri % 50 (0,5) den daha kktr.
rnein bir otomobilin ortalama verimi % 30 civarndadr. Bu verim motorun ne
derece iyi alfltna ve alflma hzna bal olarak deiflir. Gnn teknolojik koflullarna bal olarak bafllangta dflk olan makine verimleri daha yukarlara ekilebilmektedir. Kmr kullanan bir elektrik santralnda kmrdeki (kimyasal
17
enerji) enerjinin yaklaflk %40 elektrik enerjisine dnfltrlebilmektedir. rnein

1000 MW lk bir elektriksel g reten bir santral 2500MW gcnde enerji harcar
ve 1500 MW lk enerjiyi ise dflar atar. Dflarya atlan s, sl kirlenmeye neden olacak,bu kirlenmede ekolojik dengeyi byk oranda etkileyecektir.
Verim asndan incelendiinde insan vcudu olduka verimli bir makinedir.
Bir kasn vcudun dflardan ald eflitli gdalar yardmyla oluflan kimyasal enerSIRA SZDE
jiyi mekanik enerjiye dnfltrme verimi yaklaflk % 40 civarndadr.
Dflardan salanan kimyasal enerjinin yaklaflk %60 lk ksm sya dnflr. Bu s, makinelerdeki gibi dflar atlmaz vcut scakln 36.5 C da tutmak iinDkullanlr.
Vcudu fi N E L M
muzda zellikle s reten bir organmz yoktur, vcut, kaslarn oluflturduu sdan
fazlasn kaybedince titremeye bafllar. Bu titreflim hareketi ile vcut kaybettii sy
S O R U
salama yoluna gider.
Enerjinin dnflm verimi ne olursa olsun, enerji kayb sz konusu deildir.
D K K A TDier bir deyiflle enerji daima korunur.
SIRA SZDE
ENERJNN TOPLUM N TAfiIDII NEM
N N
Toplumlarn geliflmiflliinin nemli bir llerinden birisi de kifli baflna dflen

enerji miktardr. nsanlk tarihine bakldnda medeniyetin geliflmesi
ile kullandAMALARIMIZ
enerji trlerinin eflidi arasnda bir paralellik bulunmaktadr. Bafllangta insanolu yalnzca yenilenebilir enerji kaynaklarndan faydalanrken, bugn btn
T A P eflitliliine
enerji kaynaklar kullanlr duruma gelmifltir. Fakat bu enerji Kkayna
karfln evre faktrnn devreye girmesi sonucunda zellikle 1970li yllardan sonra yine yenilenebilir enerji kaynaklarna ilgi artmfltr ve baz Avrupa lkeleri 2020li
yllarda tkettikleri enerjinin %40n yenilenebilir enerji kaynaklarndan
T E L E V Z Y O Nkarfllamay planlamaktadrlar.
evre kirliliinin son yllarda artmasnn en nemli nedeni olarak nfus artfl ve
enerji tketimi gsterilmektedir. Ayrca dnya enerji tketiminin %65ini nfusun
NTERNET
%15inin kulland dflnlrse tketim alflkanlklarnn ne kadar nemli olaca
ortadadr. evre kirliliinin giderilmesinde lkeler kadar kiflilere de byk sorumluluk dflmektedir.
lkelerin kalknmas ve buna bal olarak enerji kullanm srecektir. Ancak bu
kaynaklarn kullanlabilir olmas iin evre etkilerine ve tkenir enerji kaynaklarnn kullanmna dikkat ve zen gsterilmesi gerekir. Srdrebilir bir kalknma iin
yenilenebilir enerji kaynaklarna geifl kanlmaz gibi gzkmektedir. Gnmz
geliflmifl toplumlarda yaflayan bir insann kulland enerjiler flu flekilde gruplandrlabilir (D. nan, 2001):
i) Yaflamn srdrmek iin gdalardan alnan enerji (gda sanayinin kulland
enerjiden kifli baflna dflen pay)
ii) Yaflad evde kulland enerjiler (stma, serinleme, aydnlanma, yemek piflirme, amaflr ykama, scak su, elektrikli ev aygtlar vb.)
iii) Bir yerden baflka bir yere gitmek iin bindii tafltlarda kullanlan enerjiden
kifli baflna dflen pay (otomobil, otobs, tren, gemi, uak vb.)
iv) flyerinde kulland eflitli aralar iin gerekli enerjiden kifli baflna dflen
pay (snma, aydnlanma, asansr, bilgisayar, telefon vb.)
v) Sanayinin rettii ara ve gerelerin kullanmnda bunlarn yapm iin harcanan enerjiden kifli baflna dflen pay (kumafl, otomobil, imento, cam,
plastik, kat vb.)
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
18
fiekil 1.5de kimyasal enerjinin tketiciye olan akfl gsterilmektedir. Burada

kimyasal yaktlar iin ortalama deer kullanlmfltr. Bafllangta kullanlan yaktn
yars yararl iflte ve kullancya ulafltrmada kullanlrken, yararl iflin yaklaflk yars kadar s olarak harcanmaktadr.
fiekil 1.5
Enerjinin Yakttan
Tketiciye Akfl.
Kaynak: (Marion,
1989)
Kullanlan
yakt
%100
%48
Termal
enerji
%36 yararl s
%36
%19 s
kayb
%52
Mekanik
ifl
%12 s
kayb
%25
%6
%6
%18 s
kayb
%27
Elektrik
Toplam yararl enerji
%9
%9
%51
Toplam s kayb
%49
Toplam
%100
nsanolunun gereksinimlerini karfllayabilmesi iin, bugn dnya yzeyinde

kullanabilecei enerjiler bellidir. Tketim alflkanlklarmz deifltirmekle, dier bir
deyiflle daha az enerji kullanarak evreyi daha az kirletmifl olacaz. Enerji kullanrken belki de daha tasarruflu olmamz gerektii aktr.
19
zet
N
A M A
Enerji kavramn tanmlamak.
enerji hammaddesinin yenilenebilir olup olma-
Enerji szcn gnlk hayatmzda ska kul-
dna gre snflandrlr. Enerji kaynaklarn
lanrz. Szlk anlam olarak G harcama iste-
kullanabilmek iin, bu kaynaklarn belli ara-
i ve yetenei olarak verilen Enerji terimini bir
larla kullanlabilir enerjiye dnfltrlmesi ge-
iki cmle ile tanmlamak zordur. Enerji, Newton
rekir. rnein, gnefl enerjisini elektrik enerji-
Mekaniine gre ifl yapan kuvveti douran ne-
sine dnfltrmek iin gnefl pillerine gereksi-
den olarak tanmlanr. Kuantum Mekaniine g-
nim duyulduu gibi.
re uzayda yaylan dalga paketi foton (h) olarak

tanmlanan enerji, zel Grelilik kuramna gre
E=mc2, yani maddenin baflka bir halidir. Enerji
N
A M A
N
A M A
Enerji birimlerini tanmak ve birbirlerine dnfltrmek.
kuramsal bir kavramdr. Bu kavram yardmyla
Pratik adan ne kadar enerji tr varsa o kadar
birok doa olayn aklamak olana bulun-
enerji biriminin var olduu sylenebilir. Genel
maktadr. Enerjinin Korunum Yasas, ihtiyac-
olarak, herkesin kabul ettii SI birim sistemin-
mz olan enerjinin retilmediini bir flekilden di-
deki enerji biriminin joule dr ve J harfi ile gs-
erine dnfltn sylemektedir. O halde
terilir. Bazen enerji yakacak ton birimi ile de
enerji retilmez, bir flekilden kullanlabilir ener-
ifade edilebilir. Bu amala ton-kmr, ton-pet-
ji (yararl enerji) ye dnflr Enerji dnflmleri
rol efldeeri, galon vb. birimlerde kullanlr.
salanrken termodinamiin yasas geerlidir.
Dnyada birlik salamak iin pratikte enerji t-
Termodinamik Yasalar:
ketimleri milyon-ton-petrol-efldeeri olarak ifa-
Birinci Yasa: Kullanlabilir enerji (yararl enerji)
de edilmektedir. Enerji konularnda hesaplama-
elde etmek iin yine enerji harcamak gerekir.
lar yaplrken, enerjinin, bir trden dierine d-
kinci Yasa: Enerji dnflm veriminin <<1>>
nflmesi halindeki enerji dnflm oranna dik-
den kk olduunu, dnflm srecinde dflk
kat edilmelidir. Bu dnflm oranndan belirli
kalitede bir enerji tr olan s aa kacan
bir zaman sresinde baflka enerji trne dn-
ve srecin tersinmez olduunu belirtir.
flen enerji miktar anlafllmaldr. Enerji termino-
nc Yasa: Maddeden s almann bir limiti
lojisinde bu miktara enerjinin gc ad verilir.
olduunu veya baflka deyiflle 0 K (-273 C) s-
Buna gre enerji joule (J) cinsinden llmesi-
cakla inmenin olanakl olmadn ifade et-
ne karfllk, g watt (W) cinsinden ifade edilir.
mektedir.
Tanm olarak W, bir saniyede (s) dnflen bir J

enerji orandr. O halde, g birim zamanda d-
Enerjiyi snflandrmak.
nflen enerji miktardr. Wnin st katlar kilo
Enerjiler eflitli flekilde gruplandrlabilir. Bu
(bin,103), mega (milyon,106), giga (milyar,109),
gruplandrma:fiziksel ve ekonomik ynlerine
tera (trilyon,1012), peta (katrilyon,1015) ve egza
(mekanik, elektrik, kimyasal, termik vb, olarak
(pentiyon,1018), kelimeleri kullanlarak ifade
gruplara ayrlabilir. Enerji trleri,drt temel
edilir 1 kWh, cal, 1 BTU (ngiliz Is Birimi), 1.106
enerji cinsinden ifade edilir. Bu drt temel ener-
ton kmr efldeeri (Mtke) 1.106 ton petrol efl-
ji: Mekanik (Kinetik,Potansiyel), Elektromagne-
deeri (Mtpe) gibi enerji, 1 Beygir gc (B.G.ya
tik ve Nkleer enerjidir. Ayrca enerjiler, her-
da h.p.) g birimleri enerji sektrnde ska
hangi bir deiflime urayp uramadna, ener-
kullanlmaktadr.
ji hammaddesinin zgl enerji ieriklerine,
20
Kullandmz makineler bir enerji kaynandan
drlabilir. Bunlar:yaflamn srdrmek iin gda-
enerji karabilen ve bu enerjiyi yararl ifle d-
lardan alnan enerji,yaflad konutta kulland
nfltrebilen aletlerdir. Her makine verim ad ve-
enerjiler, bir yerden baflka bir yere gitmek iin
rilen bir orant katsays () ile tanmlanr.
bindii tafltlarda kullanlan enerjiler, iflyerinde
Verim = =
Yaplan
Kullanlan Enerji
fleklindedir.
N
A M A
Enerjinin toplum ve birey iin nemini ve lkelerin kalknmasndaki roln aklamak.

Toplumlarn geliflmiflliinin nemli bir llerinden birisi de kifli baflna dflen enerji miktardr. Enerjiyi kullanan sektrler; endstri,tarm,
ulaflm ve konut olarak sralanabilir. Bu sektrlerden ilk ikisi retimle, dier ikisi ise tketimle ilgilidir. Geliflmemifl toplumlarda ticari enerji
kullanm pek az olup enerji kullanm sras(nem srasna gre) konut,ulaflm,tarm ve
endstri fleklindedir Toplumun ekonomik dzeyi ykseldike kullanmn sektrel dalm
oranlar deiflir. rnein, endstrinin ve ulaflmn pay artarken tarm ve konutun pay azalr.
Gnmzn geliflmifl toplumlarnda yaflayan bir
insann kulland enerjiler flu flekilde gruplan-
kulland eflitli aralar iin gerekli enerjiden

kifli baflna dflen pay ile sanayinin rettii ara
ve gerelerin kullanmnda bunlarn yapm iin
harcanan enerjidir.
21
Kendimizi Snayalm
1. Afladaki birimlerden hangisi, enerjinin birimi deildir?
a. BTU
b. J (joule)
c. kWh
d. Mtpe
e. watt(W)
2. Termodinamiin birinci yasas, afladaki niceliklerden hangisine ait korunum yasasn ifade eder?
a. Enerji
b. Ktle
c. Elektriksel yk
d. Asal momentum
e. Lineer momentum
3. Enerjinin korunumu yasasn bulan bilim adam afladakilerden hangisidir?
a. Newton
b. Galilei
c. A. Einstein
d. Joule
e. Helmholtz
4. Bir termik santralde enerji dnflm hangi srada
olmaktadr?
a. Potansiyel-Kinetik-Elektrik
b. Kimyasal-Kinetik-Elektrik
c. Nkleer-Kinetik-Elektrik
d. Elektrik-Ses-Elektromagnetik
e. Kinetik-Elektrik-Kimyasal
5. 1 kg kmrn yanmas sonucu elde edilen elektrik
enerjisi 1kWh olduuna gre, 1ton kmrn yanmas
sonucu elde edilen elektrik enerjisinin bykl kWh
cinsinden afladakilerden hangisidir?
a. 1.102
b. 1.103
c. 1.104
d. 1.105
e. 1.106
6. Bir kiflinin gnlk ortalama enerji ihtiyac 1500 kcal

olduuna gre,bu enerjinin kJ olarak karfll afladakilerden hangisidir? (1cal=4.186 J)
a. 6,279.106
b. 3,139.106
c. 1,570.106
d. 0,784.106
e. 0,392. 106
7. Verimi 0,4 olan bir makineden alnan kullanlabilir
enerji 400 J ise,bu makineye verilen enerji J cinsinden
afladakilerden hangisidir?
a. 10
b. 100
c. 1000
d. 10000
e. 100000
8. Afladakilerden hangisi yenilenebilir enerji kaynaklarndan deildir?
a. Gnefl
b. Rzgar
c. Jeotermal
d. Hidrolik
e. Doalgaz
9. Afladaki enerji kaynaklarndan hangisi temiz enerji kayna deildir?
a. Nkleer
b. Doalgaz
c. Gnefl
d. Rzgar
e. Biyoenerji
10. leri teknoloji kullanan toplumlarda afladaki sektrlerden hangisinde, enerji tketimi fazladr?
a. Endstri
b. Konut
c. Tarm
d. Ulaflm
e. Salk
22
Yaflamn inden
Okuma Paras
Bilim adamlar sesi fla evirdiler

Amerikal
bilim
adamlar, ilk kez
yksek frekansl sesleri fla evirmeyi
baflardlar.
Bilim dnyasnda
keflfin ve yeniliin snr yok. Bilim adamlar son olarak sesi
fla dnfltrmeyi baflardklarn akladlar. flte Lawrence Livermore Laboratuvarnda gerekleflen garip
dnflm.
Amerikal bilim adamlar, elektrik sinyallerini sese
dnfltren bir prosesi tersine evirerek ilk kez yksek frekansl sesleri fla evirmeyi baflardklarn
akladlar.
Nature Physics dergisinde yaymlanan makalede, Lawrence Livermore Ulusal Laboratuvarndan arafltrmaclar, gelifltirdikleri yeni teknolojinin, bilgisayar yongalar, LEDler ve transistrlerin daha da gelifltirilmesini salayacan belirttiler.
Cep telefonlar gibi cihazlarda bulunan piezo-elektrikli
hoparlrlerin insan kulann duyabilecei dflk frekanslarda alfltn kaydeden arafltrmaclar, bu prosesi tersine evirerek, fl retmek iin, insan kulann
duyabileceinden 100 milyon kez daha yksek frekansl ses dalgalar kullandklarn ifade ettiler.
Bu karmaflk arafltrmann baflnda yer alan Michael
Armstrong, gelifltirdikleri prosesin, yksek frekansl seslerin fla evrilmesini ok doru bir flekilde grmeyi
saladn syledi.
ENERJ SORUNU VE TRKYE
Kaynak: AA arflamba, 18 Mart 2009 06:47
ENERJ
Enerji adafl yaflamn stratejik girdilerinden birisidir ve
metabolizmik bir benzetmeyle, toplumsal organizmann
kanndaki fleker gibidir. Tarihte zengin enerji kaynaklar zerine pek ok medeniyet kurulmufl, enerji yetersizlii duvarna arpmak bu medeniyetlerden bazlarnn
sonu olmufltur. rnein Roma mparatorluunun kflne yol aan faktrler arasnda, Romallarn paralarnn deerini koruyamayp hzl bir enflasyon spiraline
yakalanmfl olmalar saylr. Zira Roma, gcnn zirvesinde iken, para basmak iin ihtiya duyduu altn ve
gmfl Nbye, yani bugnk Sudan gibi Afrika eyaletlerinden temin etmifl, fakat bu eyaletlerini kaybedince,
Avrupadaki fakir madenlerin iflletilmesi gerekmifltir. Bu
madenlerin yzeysel kapasitesi hzla tketilmifl, derinlere inmeye alflldnda galerilerden su kmaya bafllaynca, madenlerin iflletilmesinden vazgeilmifltir. Yeterince kymetli metal bulunamaynca paraya bakr ve inko katlmaya bafllanmfl, ksacas parann deeri hzla
aflnmfltr. Halbuki imparatorluu bir arada tutan en
nemli faktrlerden birisi, o zamann bilinen dnyasnda, her tarafta geerli bir para biriminin varl ve bu sayede canlln srdren ticaret olmufltur. Paraya gven
kaybedildike ticaret gerilemifl, artan yoksulluk ve tatminsizlik, koskoca imparatorluun sonunu getirmifltir.
Avrupann Orta a karanlklarndan syrlmasnda etkin rol oynayan faktrlerden birisinin de, Romallarn
kapatmfl olduu madenlerin yeniden iflletmeye almas olduu sylenir. Avrupallar bunu, galeri diplerindeki suyu yeldeirmenleri vastasyla dflar pompalayarak, yani rzgar enerjisini kullanarak baflarmfllardr.
Baz medeniyetler de tam tersine, etrafta zaten yeterince enerji kayna bulunduuna inanmfl, keflfettikleri
yeni enerji kaynaklarn devreye sokmamfllardr. rnein, M.3. asrda, skenderiyeli Heron buhar makinasn keflfedip tasarmn dahi izmifl, fakat bu bulufl, dnemin Msrnda bolca kle bulunduundan hayata geirilmemifltir. nsanlar 19. yzyla kadar biyolojik enerjiden yararlanmaya devam etmifl, birbirlerini kle olarak kullanmay doal addetmifllerdir. Halbuki insan veya hayvan tm biyolojik organizmalar, hi de iyi birer
makina deildirler. zellikle insan, temel yaflam ihtiyalar dflnda fiziksel ifl yapmak zere tasarlanmamfltr. Nitekim insan metabolizmasnn enerji verimi %15
civarnda olup, besin olarak alnan her 100 kalorilik
hammaddeyi ancak 15 kalorilik ifle dnfltrebilmektedir. Dolaysyla insan abuk yorulan, yorulduka da iflini dikkatsizce yapmaya bafllayan bir canldr. Halbuki ifl
yapmak zere tasarlanmfl mekanik sistemler, insana
oranla ok daha byk miktarlarda ve hep ayn standartta ifl yapmak yeteneine sahiptirler. rnein 10 tonluk bir kamyon bir gnde, gn boyu srtlarnda 50fler
kglk imento uvallaryla dolaflan 10,000 insann yapaca kadar ifl yapabilir. Bir baflka deyiflle, lkemiz
nfusunun alflma anda olan yaklaflk 20 milyonluk
ksmnn bir gnde yapabilecei toplam fiziksel ifli, 2,000
kamyonluk bir filo ayn sre ierisinde yapabilir. Bu
2,000 kamyonluk filoyu satn aldktan sonra gereken
mazotu salayp filoyu alfltrmak, 20 milyon insan sadece ekmekle dahi besleyip alfltrmaktan ok daha
ucuz ve ayn zamanda ok ok daha sorunsuzdur. Zira
gn boyu fiziksel ifl yapmfl olan insanlarn akflam olduunda, ifllerinde daha yaratc olabilmek iin dflnmeye vakit ayrmalar, bilim, teknik ve kltre karfl ilgi
duymalar bir yana, birbirlerine karfl saygl ve sevgili
davranmalar dahi mmkn deildir. Byle toplumlar
medeniyete ancak ok snrl katklarda bulunabilir.
Geri tarihte bunun istisnalar da vardr ve Eski Msr,
srf, kle ve hayvan formundaki biyolojik enerjiye dayanarak, insanlk yapm en byk eserler arasnda yer
alan piramitleri infla etmeyi baflarmfltr. nk Firavuna mezar yapmak zere lesiye alflmak Msr insan
tarafndan, br dnyada lmszl garantileyen bir
ibadet biimi olarak alglanmfltr. Grek tarihi Herodotusun aktardna gre, Firavun Hufunun (Greke Keops) piramidinde, 20 yl sreyle 100,000 insan ve binlerce manda alflmfltr. Msr halk bunu ve ardndan,
Hafrenin (Greke Kafir) ayn derecede muhteflem piramidini yapmfl, fakat sonra da Msr medeniyetinin beli
krlmfltr. Onca abay bylesine tekil bir proje zerinde younlafltran lke takatsz kalmfl, uzun bir sre iin
dalmfltr.
Halbuki 100,000 kiflinin 20 ylda yapaca ifli, 20 kamyonluk filosu olan bir flirketin 10 ylda yapmas mmkndr. Bu ise gnmzn ekonomik leinde sadece kk bir flirkettir. st dzeyde enerji tketen geliflmifl lkelerde bu apta yzlerce, hatta binlerce flirket
vardr. Dolaysyla bu lkeler her on ylda bir ortaya
yzlerce piramit koyabilecek bir potansiyele sahiptirler.
Bu yzden de binlerce kilometrelik otoyollar, yzlerce
liman ve havaalanlar, her biri birer sanat eseri niteliinde yzlerce muhteflem gkdelenleri, devasa barajlar ve
saysz kprleri vardr. Geliflmifl lkeler bu eserlerin
ounu, enerjinin ucuz olduu bir dnemde tamamla-
23
mfl, geliflmemifl lkeler ise bu frsat, ne yazk ki karmfllardr. Dnya enerji kaynaklar artk zorlanmakta,
enerji giderek pahallaflmaktadr. Dolaysyla geliflmemifl lkelerdeki enerji tketimi az, ulusal birikim de buna paralel olarak snrldr. Hemen her fley, az enerji tketerek yapldndan zensiz, kentlerindeki yaplaflma
baflta olmak zere, hayatn her vehesi irkin ve dzensizdir. Kifli baflna enerji tketimi dnya ortalamasnn
altnda olan Trkiyenin genel grnm, hepimizin
bildii ve grd gibi, bu ikinci grup lkelerinkine
benzerdir.
Tabii ki geliflmemifl lkeler de geliflmifl lkelerin dzeyine varmak isteyecek ve dnya enerji talebi srekli
ykselecektir. Ancak dnyamzda halen kullanlmakta
olan enerji kaynaklar, tm dier kaynaklar gibi snrldr. Petroln 40 yl sonra tkenecei, kmrn ise ancak 200 yl dayanabilecei sylenmektedir. Bu kaynaklarn tkenmesi halinde insanln, Orta alardaki yaflam dzeyine geri dnmesi, vcut slarndan yararlanabilmek amacyla hayvanlaryla birlikte, ahrlarda yaflamaya ynelmes kanlmaz bir son gibidir. Gnefl,
rzgar ve biyoenerji gibi alternatif enerji kaynaklar flimdilik, dnya enerji ihtiyacna snrl katkda bulunabilecek gibi grnmekte, yakn gelecekte esas olarak kmre gvenilmektedir.
Halbuki enerji kayna olarak youn kmr kullanmnn, ciddi baz sakncalar vardr. rnein, doada bulunan kmrde mutlaka bir miktar da kkrt bulunmakta ve kmr yandka bu kkrt, kkrt dioksit gaz (SO2) olarak atmosfere daglmaktadr. Bu gaz havadaki nemle bulufltuunda slfrik asit (H2SO4) buharlarna dnflr ve yamurla birlikte yeryzne iner. Asit
yamurlar denilen bu olgu, mermer kapl antik yaplarn yzeyini aflndrp, metalden yaplmfl herfleyin
paslanmasn hzlandrr. Ayrca, asit buharl hava canl
organizmalar tarafndan solunduunda, pek ok salk
sorunu dourur. Nitekim, ngilterenin fazla kmr yakmas nedeniyle skandinavya ormanlarnn sal bozulmakta, bu lkeler ngiltereye teden beri, daha az
kmr kullanmas iin bask uygulamaktadr.
Kmrn yanma olay ayrca, yaklan her gram baflna
atmosfere yaklaflk drt gram karbondioksit gaznn da
(CO2) salnmas demektir. Dnyada her yl milyarlarca
ton kmr yaklmakta, atmosfere bunun 4 misli arlkta karbondioksit gaz salnmaktadr. Karbondioksit ise
bilindii gibi sera gazlarndan birisidir. Yani dnya yzeyine dflp de geri yansyan gnefl flnlarn, dnfl
yollar zerinde sourarak atmosfer scaklnn artmasna sebep olur. nsan medeniyetinin kmre dayal
24
olarak devam etmesi demek, atmosferdeki karbondioksit miktarnn devaml artarak yeryzn bir cehenneme evirmesi demektir. Bu sre ierisinde, nce kutuplardaki buzul ktleler eriyecek, baflta Hollanda ve
Bengladefl olmak zere, alak rakml lkeler okyanus
sularnn altna gmlecektir. Atmosferdeki karbondioksit birikimi arttka yeryznn scakl artmaya devam edecek ve devam iin belli bir scaklk aralna
ihtiya duyan dnya hayat, sona ermese de sendeleyecektir. Bilim evreleri tarafndan ska dile getirilen bu
iddialar, hafife alnmamas gereken bir tehlikeye iflaret
etmektedir. Ntekm geliflmifl Batl lkeler bu tehdidin
ciddiyetinin farkna varmfl, aralarnda mzaladklar
Kyoto Protokolu ile karbondokst emisyonlarn snrlama karar almfllardr.
Sera gaz olay aslnda yeni bir fley deildir. Bundan 3
milyar yl kadar nce atmosferde, flimdikinin 4,000 kat
kadar karbondioksit bulunmakta, bu eski atmosfer flimdikinden ok daha fazla gnefl fl sourmakta idi. Fakat atmosferin scakl yine de hayat mmkn klacak
dzeylerde seyretmifl, zira gnefl o zamanlar, flimdikinin %70i kadar enerji neflretmifltir. Dolaysyla gnefl
daha souk iken, karbondioksite daha zengin olan
atmosfer daha sourgan davranmfl, dnyadaki hayatn
gerektirdii scaklk aral byle salanmfltr. Halbuki
flimdi gneflin gcnde %30luk bir azalma, dnyann
tmyle buzullarla kaplanp derin donmufl buzdan bir
kreye dnmesi demektir. Zira atmosferde artk, eskisi
kadar karbondioksit yoktur. Peki ama dnya o gnlerden bugnlere nasl gelmifl, bu arada hayat varln nasl devam ettirmifltir?
Gnefl 3 milyar yl nce daha zayf, atmosfer karbondioksite ok daha zengin iken, atmosferde oksijen yoktur ve dnyadaki hayat, anaerobik dediimiz bakterilerle kapldr. Herkes memnun mesut yaflarken, gnefl
snmaya bafllamfl, hayat bir telafltr almfltr. Gnefl
daha fazla radyasyon yaynladka atmosfer daha fazla
fln sourmakta, scaklk tehlikeli bir flekilde artmaktadr. Bu gidifle bir son vermek iin, atmosferdeki karbondioksiti afla indirmek gerekmifl, hayat son anda,
fotosentez dediimiz olay keflfetmifltir. Bilindii gibi
tek veya ok hcreli bitkiler havadan karbondioksit
alp, suyla birlikte fotosentez yapmakta, metabolizmas
iin gerekli enerjiyi bu flekilde salarken, havaya oksijen salmaktadr. Yeni bir yaflam tr olarak ortaya kan bu tek hcreli bitkiler, atmosferdeki karbondioksit miktar yksek olduundan, kolaylkla oalp her
taraf sarmfl, bnyelerinde karbondioksit toplayp atmosferdeki karbondioksit miktarn kademeli olarak bu-
gnk dzeyine kadar azaltmfllardr. Kendileri ise, trilyonlarla ldke topraa karflmfl, jeomorfolojik etkinlikler altnda kalp, bugnk kmr ve petrol halini almfllardr. Yaylan bitkisel hayat atmosferdeki oksijen
miktarn arttrmfl, bu da bugn tanflk olduumuz karmaflk canl trlerinin ortaya kmasn salamfltr. Daha ncesinin kahramanlar olan anaerobik bakteriler
ise, oksijenin ulaflamayaca yerlere inmifl, botulizm ve
tetanoz gibi eflitli hastalklara yol aan parazitik bir
yaflama ynelmifllerdir.
Dolaysyla, yeraltnda onca kmrn bulunmasnn bir
hikmeti vardr ve hayat bunu, kendisini, giderek snan
gneflten korunmak iin yapmfltr. fiimdi bu kmr
yakp karbondioksit olarak atmosfere salmak, 3 milyar
yl ncesinin sera koflullarna dnp, hayat ilkinin tam
tersi bir krize sokmaktr. Kmre dayal termik santrallar iflte tam bunu yapmaktadr. Fakat doa, byk ihtimalle bu krizi aflmay da baflaracak ve bunu belki de,
insann kendini beenmiflliinden kaynaklanan antropomorfik dflncelerinin aksine, insan dfllayarak yapacaktr. Zira milyonlarca canl trnden oluflan hayat, milyonlarca ayak zerinde yryen bir sperorganizma gibidir ve bu ayaklardan birinin sorun yaratmaya bafllamas halinde, onu kesip atmasn bilir.
Aslnda gelecek, enerji kaynaklar asndan pek de yle karanlk deildir. En ciddi alternatiflerin baflnda ise
nkleer enerji gelmektedir
Kaynak: www.nuce.boun.edu.tr/va3.html
Vural Altn, Boazii niversitesi Mhendislik Fakltesi
25
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e
2. a
3. e
4. b
5. b
6. a
7. c
8. e
9. b
10. a
Yantnz yanlfl ise Enerji Birimleri bafllkl konuyu gzden geiriniz

Yantnz yanlfl ise Enerji ve Tanm bafllkl
konuyu gzden geiriniz.
konuyu gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise Enerjinin Korunumui bafllkl konuyu gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise Enerji Birimleri bafllkl konuyu gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise Enerji Dnflmlerinde Verim bafllkl konuyu gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise Enerji Kaynaklarnn Snflandrlmas bafllkl konuyu gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise Enerji Kaynaklarnn Snflandrlmas bafllkl konuyu gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise Enerji Kullanm bafllkl
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
Bir sistemin veya cismin konumunu ve durumunu
deifltirmek iin ifl yaplr.Yaplan bu ifli hesaplayarak ya da enerji trne gre deiflik hesaplarla enerji bulunabilir.
Sra Sizde 2
Devridaim makinesi kendi enerji kayna ile srekli hareket edebilen bir makinedir. Byle makinelerin yaplmas olanakszdr. nk enerji yoktan var edilemez.
Gerek makineler enerjiyi sadece baflka enerjiye dnfltrr, enerji retemezler.
Sra Sizde 3
Piknik yapan ailenin deredeki suyun kinetik enerjisinden yaralanabilmesi iin suyun kinetik enerjisini s
enerjisine ya da kullanlabilir enerjiye dnfltrecek makinelere ihtiyac vardr. Bu makineler olmadan deredeki suyun kinetik enerjisini kullanarak ay yapamazlar.
Sra Sizde 4
Otomobil yakttaki kimyasal enerjiyi mekanik enerjiye
dnfltrrken, buzdolabnda elektrik enerjisi mekanik
enerjiye, televizyonda ise elektrik enerjisi flk ve ses

enerjisine dnflmektedir
Sra Sizde 5
Yatay yolda yrme ifli, srtnme ifli ve mekanik ifl olmak zere iki ksmdan oluflmaktadr. Yrme srasnda insan vcudu her adm atflta vcut bir miktar ykselip alalmaktadr. Her admda bu ykselme ve alalma birka cm olmasna karfllk, her admda yaplan bu
kk ifllerin toplam ile yine byk bir ifl aa kmaktadr. Bu flekilde her adm atflta yaplan ykselip
alalma ifline bacak ve kollarn hareketi iin yaplan ifller de katlmaldr.
Sra Sizde 6
Bisikletle yaplan yolculukta, ykselip alalma ifllerinin
yalnzca bacaklarn hareketi nedeniyle snrl kalmasndan dolay daha az ifl yaplr.
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Altn, V. (2007/Ocak). Enerji Dosyamz, Bilim ve
Teknik (Yeni Ufuklara eki)
Atlgan, . (2000),. Eng.Arch.Gazi Univ., Vol.15, No.1,
31-47.
(www.energy.itu.edu.tr/iTUOnerileri.pdf), Trkiyede
Enerji ve Gelecei, Ed. Satman, A. baflkanlnda
hazrlanan T grfl raporu (2007)
Acarolu, M, (2003). Alternatif Enerji Kaynaklar,
stanbul: Atlas yayn Datm.
fien, Z. (2002). Temiz Enerji Kaynaklar, stanbul:Su
vakf Yaynlar.
Akova, . (2008).Yenilenebilir Enerji Kaynaklar,
Ankara: Nobel Yayn Datm.
nan. D. (2001). Gemiflten Bugne Enerji Kullanm,
Ankara: Temiz Enerji Vakf Yayn No:1.
Blunden, J., and Reddish., A. 1991), Energy, Resources
and Environment, London, The Open University,
London.
http://www.eia.doe.gov
http://en.wikipedia.org/wiki/World_population
Marion, J. (1989).Modern Dnyada Fizik, ev: A.
Smer, stanbul, T Yayn No.1387.
Kavrak, (1979), Gelecekte Enerji, adafl Bilim, No:1.
http://www.aof.anadolu.edu.tr/kitap/IOLTP/2291/unit
e09.pdf
Amalarmz
N
N
N
Bu niteyi alfltktan sonra;

Dnyadaki geleneksel enerji potansiyelini retim-tketim dengesi balamnda yorumlamak,
Trkiyedeki geleneksel enerji potansiyelini retim ve tketim dengesi balamnda yorumlamak,
Trkiyedeki geleneksel enerji potansiyelini fiyatlar balamnda karfllafltrmak
iin gereken bilgi ve becerileri kazanacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Geleneksel Enerji
Birincil Enerji Kaynaklar
Enerji Younluu
Rezerv
Fosil Yaktlar
Milyar Ton Petrol Efldeeri (Mtpe)
Kifli Baflna Ortalama Enerji Tketimi
Petrol Gravitesi
erik Haritas
Geleneksel Enerji
Kaynaklar
Dnyada ve
Trkiyedeki Geleneksel
Enerji Kaynaklar ve
Potansiyeli
DNYADAK GELENEKSEL ENERJ

POTANSYEL, RETM VE
TKETM
TRKYEDEK GELENEKSEL ENERJ
POTANSYEL, RETM VE
TKETM
TRKYEDEK GELENEKSEL ENERJ
FYATLARININ
DEERLENDRLMES
Dnyada ve Trkiyedeki
ve Potansiyeli
Bir bireyin yaflamn srdrmesi iin olmazsa olmaz koflullar olan hava, su ve beslenmenin yan sra yaflamn her aflamasnda tketilen enerjinin de gz ard edilmemesi gerekir. Yafladmz konutlarn aydnlatlmas, stlmasnn yan sra konuttaki
TV, bilgisayar, amaflr makinas, bulaflk makinas, frn v.b. gibi yaflamsal aygtlarn
alfltrlmas ve ulaflmda kullanlan taflt aralar iin enerjiye gerek duymaktayz.
Bir ailenin aylk bte harcamalarnda, elektrik-su-benzin-doalgaz gibi kalemler nemli yer iflgal etmektedir. Bir ailenin enerji giderleri, lkemiz ve dnya ekonomisinin de en nemli kalemini oluflturmaktadr. Bir lkenin uygarlk dzeyini
belirleyen ltlerden biri de o lkenin rettii ve tkettii enerjidir. Dnya nfusunun yaklaflk %15 ini oluflturan sanayileflmifl lkeler, dnyada retilen enerjinin
yaklaflk %68 ini tketirken, geride kalan %85 lik nufusa sahip lkeler ise dnyada
retilen enerjinin %32 sini tketmektedirler. Doada eflitli biimlerde mevcut olan
enerji trlerine birincil enerji, birincil enerjilerden elde edilen enerji trlerine ise,
ikincil enerji ad verilir. rnein kmr birincil, kmrn yaklmasndan elde edilen elektrik enerjisi ikincil enerji kaynadr. Enerji trlerinin tkenebilir olma zelliini taflyan geleneksel enerji kaynaklar ad da verilen dnyann toplam enerji gereksiniminin yaklaflk %80 ini oluflturan ve doada oluflum sreci milyonlarca yl
alan fosil yaktlar ana bafllkta toplanmaktadr: Kmr, Petrol ve Doal gaz. Bu
nitede geleneksel enerji kaynaklar olan kmr, petrol ve doal gazn lkemizde
ve dnyadaki rezervlerinin yan sra retim ve tketimleri arasndaki farkn lkemiz ve dnya ekonomisi asndan deerlendirilmesi zerinde durulacaktr.
Enerji: fl yapabilme
yetenei.
Fosil Yakt: Oluflumu

milyonlarca sren eflitli
canllarn fosillerinden
oluflan yaktlara verilen
isimdir.
Rezerv: Doadaki bir
maden, mineral veya doal
kaynan ton yada m3 gibi
birimlerle tanmlanan
toplam miktarn ifade eder
DNYADAK GELENEKSEL ENERJ POTANSYEL,

RETM VE TKETM
Bir enerji trnn dier enerji trleriyle karfllafltrlmas asndan, birim ktle veya hacim baflna joule cinsinden ierdii enerji miktar olan enerji younluu tanmlanmaldr. izelge 2.1de eflitli enerji trlerinin enerji younluklar ksaca
MJ/m3 fleklinde yazlan Mega joule/m3 (= 106 joule/m3) ve ksaca MJ/kg fleklinde
yazlan Megajoule/kg (= 106 joule/kg) cinsinden verilmifltir (Altn, 2007). Bir maddenin ktlesel younluu, birim hacminin ktlesi olup, kg/m3 (metrekp hacminin
kilogram cinsinden ktlesi) veya g/cm3 (santimetrekp hacminin gram cinsinden
ktlesi) cinsinden tanmlanr. izelge 2.1de eflitli enerji kaynaklarna ait ktlesel
younluk deerleri verilmifltir.
Joule: Newton.metre (N.m)

fleklinde tanmlanan ifl ve
enerji birimi olup, J fleklinde
ksaltlarak gsterilir.
28
RNEK
1000 varil ham petroln ka ton ktleye sahip olduunu bulalm. 1 Varil Petrol
0,159 m3 (=159 litre) hacme sahiptir.
zm:
1 varil ham petroln ktlesini bulmak iin varil hacmi ile ham petroln izelge
2.1den aldmz younluk deerini arpmamz gerekir:
(0,159 m3) x (880 kg/m3) = 139,92 kg = (139.92/1000) ton = 0,13992 ton
Artk 1000 varil ham petroln ka ton ktleye sahip olduunu afladaki ifllemle bulabiliriz:
(1000 varil) x (0,13992 ton/varil) = 139,92 ton
SIRA SZDE
Gross
D fi Ton:
N E2240
L M pound
(=libre) ye eflit olup, pound
(=0,4536 kg) olduuna gre
1016,047 (2240x0,4536)
S O R U
kgdr.
D RK KNAET K
SIRA SZDE18
S O R U
DKKAT
zm:
SZDEalnan enerji younluu deeri petrol iin 45 MJ/kg dr. Buna
izelge SIRA
2.1den
gre 10 milyar ton (1010 ton = 1013 kg) petroln ierdii enerji
N N
(1013 kg)AMALARIMIZ
x (45.106 J/kg) = 45.1019 J
= 450.1018 J=450 EJ
olarak bulunur.
K T A P
K T A P
izelge 2.1
eflitli Enerji
TTrlerinin
E L E V Z Y O NEnerji
Younluklar ve
Ktlesel
Younluklar
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
Dnyada
2006 ylnda, 6,4 milyar bulan nfus, yaklaflk 10 milyar ton petrol efldeeri (Mtpe) enerji tketmifltir.
10 milyar ton petrol ne kadar enerji anlamna gelmektedir?
Egza joule: 10 joule

(ksaltlarak EJ fleklinde
gsterilir).
AMALARIMIZ
14.000 gross
tonluk
SIRA
SZDEbir petrol tankerine yaklaflk olarak ka varil ham petrol yklenebileceini de siz hesaplaynz.
Ortalama Enerji Younluu1,2
Ortalama Ktlesel Younluu3
Ham Petrol T E L E V Z Y O N
45 MJ/kg
880 kg/m3
Doal Gaz
54 MJ/m3
0,8 kg/m3
28 MJ/kg
1500 kg/m3
Kmr II. Kalite
14 MJ/kg
1100 kg/m3
Linyit I. Kalite
10 MJ/kg
800 kg/m3
Linyit II. Kalite
8 MJ/m3
800 kg/m3
Enerji Tr
Kmr I. Kalite
NTERNET
Ylda 9 EJ enerji
tketen bir lkenin, enerji tketiminin ka milyar ton petrol efldeeri
SIRA SZDE
(Mtpe) olduunu bulunuz.
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
29
2. nite - Dnyada ve Trkiyedeki Geleneksel Enerji Kaynaklar ve Potansiyeli
RNEK
Dnyada kifli baflna yllk tketilen enerji, petrol efldeeri olarak nedir?
zm:
Kifli baflna yllk
tketilen petrol
efldeeri enerji
Dnyada tketilen toplam yllk petrol efldeeri enerji

Dnya Nfusu
Milyar Ton Petrol Efldeeri

Enerji: Yaklaflk 45.1018
joule veya 45 EJa eflittir.
bantsndan yararlanarak kifli baflna dflen yllk petrol efldeeri enerjiyi bulabiliriz. Dnyada toplam 10 Milyar ton (= 1013 kg) petrol efldeeri enerji tketildiine
gre:
1013 kg petrol efldeeri enerji = 0,15625.104 kg petrol /kifli
6,4.109 kifli
= 1562,5 kg petrol efldeeri/kifli
Bu sonucun ne kadar byklkte enerji anlamna geldiini bulalm:
(1562,5 kg petrol) x (45.106 J/kg) = 70312,5.106 J
Ciga joule: 109 joulee
eflittir.
Bu ise yaklaflk 70 milyar joule (=70 GJ) yani 70 ciga jouledr.

Kifli baflna ortalama enerji tketimi, geliflmifl lkelerde 250 GJ dr. %5 lik nfus payyla dnya enerji tketiminde %25 paya sahip olan Amerika Birleflik Devletlerinde kifli baflna ortalama yllk enerji tketimi 400 GJ bulmaktadr. Sonu
olarak dnya nfusunun %85 i iin kifli baflna ortalama yllk enerji tketimi 25 GJ
dir. Trkiye iin ise bu deer, 57 GJ dr.
Kifli baflna ylda 500 kg petrol efldeeri enerji tketen bir lkede, 50
milyon
SIRA
SZDEkifli yaflyorsa, bu lkenin ylda tkettii enerjinin toplam ka joule olduunu hesaplaynz.
fi N E L M
Yukarda sz edilen dnyadaki toplam enerji tketiminin D2006
verileriyle yaklaflk % 86 s fosil yaktlardan salanmfltr. Petrol, kmr ve doal gazn dnyadaR U
ki yllk tketim oranlar srasyla, %38, %24 ve %24tr. Kalan S%O 14lk
enerji ise
yenilenebilir enerji kaynaklarndan salanmaktadr. Dnyadaki fosil yakt retiminin yaklaflk %30u 14,3 TkWh olan elektrik retiminde kullanlmfltr. Dnyadaki
DKKAT
ortalama yllk kifli baflna elektrik enerjisi tketimi 2230 kWh dr.
Bu deer, Avrupa Topluluu lkelerinde, 9000 kWh, ABDde 12000 kWh, TrSIRA SZDE flu rnei
kiyede 2400 kWh kadardr. Bu deerlerin anlafllabilmesi bakmndan,
verelim: 100 wattlk bir ampuln gnde 8 saat yanarak, gnde 800 Wh (= 0,8
kWh), ylda tketecei elektrik enerjisi ise (360 gn)(0,8 kWh)= 288 kWh dr. Bu
AMALARIMIZ
bilgilerin yan sra, dnyada halen bir milyara yakn insann elektrikten yoksun olduunu ekleyelim.
D fi N E L M
S O R U
kWh (kilowatt saat): 3,6.106
D K Kolan
AT
joule enerjiye efldeer
birimdir. TkWh ise trilyon
kilowatt saat anlamna
gelir.
SIRA SZDE
N N
K T A P
Bir evde gnde ortalama 8 saat her biri 100 watt olan iki ampul yandn
dflnrsek, 1
SIRA SZDE
kWh enerjinin ortalama 25 kurufl olduuna gre bir ailenin yllk aydnlatma gideri ne
kadardr?
TELEVZYON
D fi N E L M
Dnya, Avrupa ve Amerika Birleflik Devletlerindeki, yllk retim, tketim ve

S O R U
rezerv verileri izelge 2.2de verilmektedir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE
TELEVZYON
D fi N E L M
NTERNET
S O R U
NTERNET
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
30
izelge 2.2
Dnya, Avrupa ve
Amerika Birleflik
Devletlerinde
2012ye ait Yllk
Petrol, Doal Gaz ve
Kmr retim
Tketim ve Rezerv
Verileri
Kaynak:
http://www.tpao.gov.tr
Petrol retim, Tketim ve Rezervi

retim (bin varil/gn)
Tketim (bin varil/gn)
Rezerv (milyar varil)
Dnya
90900
89800
1637
Avrupa
1584,075
17230,5
131
A.B.D.
6898,266
21715
194
Doal Gaz Yllk retim, Tketim ve Rezervi

retim (milyar m3)
Tketim (milyar m3)
Rezerv (milyar m3)
Dnya
11170
11161
636,547
Avrupa
947,019
1737
13533
A.B.D.
2981
2884
38352
Kmr Yllk retim, Tketim ve Rezervi
RNEK
retim (bin ton)
Tketim (bin ton)
Rezerv (bin ton)
Dnya
8440256
8123601
948000
Avrupa
772275
1003697
84202
A.B.D.
1181967
1071818
269343
Dnyada 2012 ylna ait yllk petrol retimi ve tketimini milyar ton cinsinden
bulunuz.
zm:
Dnyada 2012 ylna ait petrol retim ve tketimi verileri (bin varil/gn) cinsinden srasyla 90900 ve 89800 dir. Bin varil/gn, bin ton/gne dnfltrrsek,
(1 varil = 0,13992 ton petrol) olduuna gre, (139,92 ton/gn) bulunur. Bin varil/yl ise
(360 gn/yl) x (139,92 ton/gn) = 50.371,2 ton/yl olacaktr. fiimdi srasyla
retim ve tketim deerlerini dnfltrelim:
Dnya 2012 petrol retimi:
(90900 bin varil/gn) x (50371,2 ton/yl) = 4.578.742.000 ton/yl = 4578 milyar
ton/yl
Dnya 2012 petrol tketimi:
(89800 bin varil/gn) x (50.371,2 ton/yl) = 4.523.334.000 ton/yl = 4523 milyar
ton/yl
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Dnya petrolSIRA
tketimi
SZDE 2012 daki verilerle srecek olursa, dnya petrol rezervi ka yl daha yetebilecektir?
D fi N E L M
TRKYEDEK
GELENEKSEL ENERJ POTANSYEL,
RETM VE TKETM
O R U
Trkiyenin Sgeleneksel
enerji potansiyelinin, retim ve tketiminin bilinmesi, gelecekte izlenecek olan enerji politikalarnn belirlenmesi bakmndan nem tafld
gibi, aile btesinde yer alan enerji giderlerinin gelecekte ne olabilecei asndan
DKKAT
da anlam taflyacaktr.
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
31
Trkiyenin Enerji Ekonomisinin Analizi

Trkiye, 2005 ylndaki yaklaflk 70 milyon nufusuyla, 6,4 milyar olan dnya nufusunun % 1,1ini oluflturmaktadr (http://en.wikipedia.org/wiki/World_population
www.tuik.gov.tr/)
2005 yl itibaryla lkemizde 4,1 EJ (=4,1 1018 joule) karfll 91,5 mtpe (=91,5
milyon ton petrol efldeeri) enerji tketilmifltir. Ayn yl dnyadaki toplam yllk
enerji tketimi 441 EJ olup 9,8 Gtpe (=9,8 milyar ton petrol efldeeri enerji) dir.
2005 yl itibaryla dnya dzeyinde Trkiyenin enerji tketim pay (4,1 EJ)/(441
EJ) = %0,93 dr. Trkiyenin kifli baflna ortalama yllk enerji tketimi 57 GJ (=57
milyar joule) olup, 1270 kpe (=1270 kilogram petrol efldeeri) dzeyindedir. 2005
ylnda dnya ekonomisinin hacmi 35 trilyon dolar olup, Trkiyenin 360 milyar
dolarlk gayri safi milli haslas vardr.
Bu verilere gre, Trkiyenin dnya ekonomisine olan katk pay
(360.109$)/(35.1012$)= %1,03 dzeyindedir. Trkiye, dnya nfusunun %1,1ini oluflturmaktadr, enerji tketim pay %0,93 tr ve ekonomik retim pay %1,03dr. Bu durum, Trkiyenin enerjiyi verimli flekilde kullandn gstermektedir. nk enerji tketim pay, nfus ve ekonomik retim payndan kktr. Dnyadaki kifli baflna ortalama yllk enerji tketimi, 1560 kpe ve 70 GJ olduuna gre, Trkiye dnya kifli baflna ortalama enerji tketiminin altnda kalmaktadr. Geliflmekte olan lkelerde, enerji tketimindeki artflla, ekonomik byme arasnda pozitif bir iliflki vardr. Bu nedenle, Trkiye, ekonomisini bytmek iin, enerji tketimini de arttrmaldr.
Gayr Safi Milli Hasla:

Ekonomiye kazandrlan yllk
toplam retim deeridir.
RNEK
izelge 2.3deki Trkiyenin 2007 yl verilerine gre, yllk petrol retim deerlerinin milyar ton/yl ve EJ/yl cinsinden karflln hesaplayalm.
zm:
Trkiyenin 2007deki petrol retim deerini irdeleyelim:
(45.535.000 varil/gn) x (360 gn/yl) = 1,64.1010 varil/yl
(1,64.1010 varil/yl) x (0,159 ton/varil) = 0,261.1010 ton/yl = 2,61 Mton
(0,261.1010 ton/yl) x (45.109 joule/ton) = 11,736.1019 joule/yl
= 117,36.1018 joule/yl = 117,36 EJ/yl
Trkiyenin 2007 yl verilerinden yararlanarak (izelge 2.3), yllkSIRA
petrol
tketim deerSZDE
lerinin milyar ton/yl ve EJ/yl cinsinden karflln da siz bulunuz.
D fi retim
NELM
Trkiyedeki Petrol Kaynaklarnn Potansiyeli,
ve
Tketimi
Petra (=tafl) ve oleum (=ya) szcklerinin birlefliminden oluflan

doada
S O petrol,
R U
bulunan bir hidrokarbon bilefliidir. Yeraltnda kat, sv veya gaz halinde bulunan
petrol, yzeye ktnda, souyarak sv haline gelir. Bu sv hidrokarbona, ham
DKKAT
petrol denir. Petrol, milyonlarca yl sren uzun jeolojik srelerde karmaflk fiziksel ve kimyasal ifllemler sonucunda oluflmufltur (http://www.istanbul.edu.tr/yerSIRA SZDE
kure/Petrol1.htm).
Trkiyenin petrol retim ve tketimine ait izelge 2.3deki veriler incelendiinde petrol retiminin artma/azalma fleklinde kararszlk gsterdii, buna karfllk
AMALARIMIZ
tketimin kararl bir flekilde artt grlmektedir.
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
32
izelge 2.3
Trkiyenin Petrol
retim ve Tketimi
(milyon varil /gn)
2004
2005
2006
2007
2012
retim
42,928
45,465
43,950
45,535
45,770
Tketim
661,372
659,334
677,622
676,551
670,550
izelge 2.4de 2007 verileriyle Trkiyedeki ham petrol rezervleri verilmektedir.

izelge 2.4
Trkiyedeki 2012
Ylna Ait Petrol
Rezervine liflkin
Veriler
Petrol Gravitesi: Petroln

younluu yardmyla
tanmlanan bir niceliktir.
Rezervuardaki petrol
106
varil
7084
106
ton
1035,939
retilebilir petrol
106
varil
1300
106
ton
185,425
retilebilir kalan petrol

106 varil
106 ton
311
45,152
Trkiyedeki 2012 verilerine gre, rezervuardaki petrol (yeraltndaki haznede

bulunan petrol) 7084 milyar varil (=1035,939 milyon ton) olup, bu petroln yaklaflk % 17,5i kadar olan 1300 milyar varili (=185,425 milyon ton) retilebilir petrol
(ekonomik deere sahip petrol) olarak tanmlanabilir. Petrol kuyularnn almasndan 2012 sonuna kadar, retilebilir toplam petrol ise (1300 - 311) milyar varil =
989 milyon varil kadardr. Bu ise 185,425 - 45,152 = 140,273 milyon ton petrol retildii anlamna gelmektedir. fiu anda mevcut retilebilir petrolmz 311 milyon
varil (=43,515 milyon ton) kadardr. Dnya petrol rezervinin yaklaflk 1,2 trilyon
varil olduunu dikkate alrsak, (311 milyon varil)/(1.200.000 milyon varil)= %0,022
kadar bir pay, dnya petrol rezervinden Trkiyeye dflmektedir.
Petrol ticaretinde kullanlan petrol gravitesi terimi hakknda bilgi sahibi olmak yerinde olacaktr. Petrol gravitesi (ya da API arpan), petroln younluu ile
iliflkili olan bir kavramdr. Bu iki nicelik arasndaki iliflki:
Petrol younluu (g/cm3 cinsinden) = (141,5) / (131,5+ petrol gravitesi)
fleklindedir. Bantdan anlafllaca gibi, gravite, younlukla ters orantldr. Yani,
gravite byrken, younluk klecektir. Gravitesi 31 den byk olan petrole hafif petrol, gravitesi 20-31 arasnda olan petrole orta petrol, 10-20 arasndaki petrole
ise ar petrol ad verilir. Kolay retilebildii, taflnabildii ve ifllenebildii iin dnya petrol talebinin %90n hafif ve orta petrol oluflturmaktadr. Dnya petrol kaynaklarnn ancak %25 kadar hafif ve orta petroldr.
RNEK
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Trkiyedeki rezervuardaki petroln ortalama younluk ve ortalama gravitesini

bulalm.
zm:SIRA SZDE
1 varil = 0,159 m3 olduuna gre, rezervuardaki petrol hacmi
9
3
9 3
(7,084.10
D fi varil)
N E L M x (0,159 m /varil) = 1,126.10 m kadardr. Buradan sz konusu petroln ortalama younluu, younluk = (ktle)/(hacim) bantsndan yararlanlarak hesaplanrsa,
S O R U
(1035,939.109 kg) / (1,126.109 m3) = 920,016 kg/m3 = 0,920 g/cm3 bulunur.
K K A T3 olduunu hatrlaynz.
1 g/cm3 = 10D3 kg/m
fiimdi de
petroln
SIRA
SZDE ortalama gravitesini bulalm:
Petrol younluu = (141,5) / (131,5 + petrol gravitesi)
denkleminde petrol younluu yerine 0,920 g/cm3 yerlefltirerek ortalama petAMALARIMIZ
rol gravitesini
hesaplarsak, 22,15 bulunur.
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
33
Trkiyede retilebilir petrol rezervinin ortalama younluk ve ortalama

gravitesini de siz
SIRA SZDE
bulunuz.
D fi N E L M
D fi N E L M
Trkiyedeki bafllca petrol sahalar Bat Raman, Karakafl, Kuzey Karakafl, Raman, Adyamandr. Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl (TPAO) ve eflitli petrol
O R U
arama flirketleri tarafndan petrol arama ifllemleri srmektedir.S zellikle
Karadenizde yaplan sondaj alflmalarnda son derece olumlu sonular alnd haberleri basna yansmaktadr. Bu konudaki gncel bir rnei, bu nitenin
sonunda yer
DKKAT
alan (Yaflamn inden) blmnde grebilirsiniz. Trkiyedeki ham petroln ifllenerek mamul petrol haline getirildii rafineri kapasitesi, 32 milyon ton/yldr. TrSIRA SZDE
kiyedeki petrol rafinerileriyle ilgili kapasite bilgileri izelge 2.5de
verilmifltir.
Rafineri Kapasitesi (milyon ton/yl)
Aliaa-zmir
10,0
prafl-zmit
11,5
Krkkale
5,0
Atafl-Mersin
4,4
Batman
1,1
AMALARIMIZ
S O R U
DKKAT
N N
Rafineriler
K T A P
SIRA SZDE
SIRA SZDE
izelge 2.5
AMALARIMIZ
Trkiyedeki
Petrol
Rafinerilerinin
Kapasiteleri
K T A P
Kaynak: Atlgan,
2000.
TELEVZYON
TELEVZYON
Trkiyedeki Doal Gaz Kaynaklarnn Potansiyeli, retim

ve Tketimi
SIRA SZDE
N T E R N E Tbasn ve sMilyonlarca yl nce yaflayan canl artklarnn yer katmanlar arasnda

caklk etkisiyle dnflme urayarak, byk oranda metan gaz ierecek flekilde
fi N Eyeraltnda
LM
meydana gelen fosil kaynakl gaza doal gaz ad verilir. PetrolD gibi
bulunur. Petrol gibi eflitli ifllemlerden geerek deil, doadan kt flekilde kullanlabilir. Doal gaz, zehirsiz, kokusuz, renksiz ve kuru havadan hafif
S O Rbir
U gazdr. Doal gaz, %70-90 orannda metan gaz (CH4), %5-15 etan gaz (C2H6), %5 propan(C3H8) ve btan gaz (C4H10), kalan ksm eser miktarda, karbon di oksit (CO2),
KKAT
azot (N2), hidrojen slfr (H2S), vb.eflitli gazlar ierir. YandD zaman,
dier yaktlar gibi evre kirliliine yol amaz. izelge 2.6da Trkiyenin eflitli yllardaki
SIRA SZDE
retim-tketim ve rezervine iliflkin bilgiler yer almaktadr.
SIRA SZDE
NTERNET
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
2004
2005
2006
2007
2012
retim
0,74
0,99
0,99
AMALARIMIZ 0,664
0,99
Tketim
24,6
30,0
34,1
40,1
148,6
Rezerv
9,3
9,3
9,3
9,3
K T A P
6,837
izelge 2.6daki veriler incelendiinde, 2007 yl verilerine gre, 9,3 milyar m3

rezerve sahip olduumuz ve yllk retimimizin yaklaflk 1 milyar m3 olduu ve doTELEVZYON
al gaz retimi ve tketiminin giderek artt grlmektedir. Fakat retimin tketimi karfllama orannn giderek azalmakta olduu anlafllmaktadr.
ve
Yukardaki saysal bilgiler, http://www.cevreonline.com/yakitlar/dogalgaz.htm
NTERNET
http://tr.wikipedia.org/wiki/Do%C4%9Fal_gaz kaynaklarndan alnmfltr. Bu kaynaklardan
daha ayrntl verilere ulaflabilirsiniz.
SIRA SZDE
izelge 2.6
Trkiyenin Doal
AMALARIMIZ
Gaz retim-Tketimi
ve Rezervi (Milyar
m3)
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
34
Doal gaz, snma amal kullanmnn yansra elektrik enerji retiminde yararlanlan doal gaz bazl elektrik santrallarnda kullanlmaktadr. Ayrca sanayi tesislerinde, retimin eflitli ifllemlerinde youn flekilde doal gazdan yararlanlmaktadr.
Trkiyedeki Kmr Kaynaklarnn Potansiyeli, retim ve

Tketimi
Kmr, yanabilen sedimanter (kelti) organik kaya olarak tanmlanr. Kmr,
bafllca, karbon, hidrojen ve oksijen gibi elementlerin bilefliminden oluflan, kaya
tabakalar arasnda damar halinde bulunan, milyonlarca ylda s, basn ve mikrobiyolojik etkilerin (rnein bitki aa ve eflitli canllarn baflkalaflmlar gibi) sonucu meydana gelmifltir. Kmr, insanolunun yaflamnda nemli bir yere sahiptir.
Termik elektrik santrallarnda elektrik retiminde, demir-elik ve imento retiminde, endstride buhar retmekte yararlanlan ifllemlerde, konutlardaki snmada
kmr bafllca kullanm alanna sahiptir. Trkiyedeki elektrik enerjisinin %32si
kmrden elde edilmektedir.
Trkiyenin kmr rezervinin yaklaflk %83n oluflturan linyit hakknda baz
bilgiler verelim. Linyit, bilefliminde %60 ile 73 orannda karbon bulunan kahverengi veya siyah kmrdr. Bileflimlerinde %20-60 orannda su ve %15-60 orannda
kl gibi uucu maddeler bulunur. Ktlesel enerji younluu en ok 7000 kcal/kg
deerindedir. Renklerine gre linyitler baz farkl zellikler taflr. Yaklaflk 2500
kcal/kg ktlesel enerji younluuna sahip olan sarmtrak linyitler ise, bileflimlerinde %60 karbon, %5 hidrojen, %30-40 oksijen ve azot bulundururlar. Esmer linyitler ise 3000-5000 kcal/kg ktlesel enerji younluuna sahiptirler, kkrt iermezler. Siyah linyitler ise 5000-6000 kcal/kg ktlesel enerji younluuna sahiptirler. Bileflimleri %70 karbon, %5-6 hidrojen, %22-25 oksijen ve azot gazlar yan sra, %3 kkrt ierir.
Ktlesel enerji younluklar (kcal/kg) asndan Trkiyedeki toplam rezervin
%53,5u 1000-2000 kcal/kg, %12,6s 2000-3000 kcal/kg, %20,3 3000-4000 kcal/kg,
%13,6s ise 4000 ve st kcal/kg ktlesel enerji younluuna sahiptir. izelge
2.7de Trkiyedeki linyit rezervinin ktlesel enerji younluklarna gre snflandrlmas ve retimdeki paylar ile ilgili bilgiler verilmektedir.
izelge 2.7
Trkiyedeki Linyit
Rezervlerinin
Ktlesel Enerji
Younluklarna Gre
Snflandrlmas ve
retimdeki Paylar
Ktlesel enerji younluu (MJ/kg ve (kcal/kg)
retimdeki Pay (%)
6,300 (1500) den kk
57
6,300- 10,500 (1500-2500) arasnda
23
10,500-14,700 (2500-3500) arasnda
18
14,700 (3500) den byk
izelge 2.8de ise, Trkiyedeki kmr retimi-tketimi ve rezerviyle ilgili yllara gre dalmfl bilgiler verilmektedir.
izelge 2.8
Trkiyenin Kmr
retim-Tketimi ve
Rezervi (Milyon ton)
2004
2005
2006
2007
2012
retim
51,122
64,309
71,512
84,170
72,50
Tketim
71,421
85,068
86,310
93,042
102
Rezerv
15,000
15,000
15,000
15,000
15,000
35
Trkiyedeki belli bafll linyit yataklarnn bulunduu yerler flunlardr:

(http://www.frmtr.com/jeoloji-jeofizik/799319-turkiyedeki-linyit-yataklari.html)
Ktahya Tunbilek havzas, Milas-Sekky-Eskihisar, Yataan, Tnaz-Bayaka,
Bayr, Turgut, Hsamlar ve Karcahisar blgeleri, Soma, Eynez ve Denifl blgeleri,
Ktahya-Seyitmer, Orhaneli, Keles (Bursa) ve Saray (Tekirda) blgeleri, an
(anakkale), Osmanck (orum), Afflin ve Elbistan, Cizre (Mardin), firnak, Silopi,
Gynk (Bolu), Ilgn, Ermenek (Konya).
Dier kmr trleri olan antrasitin %95den fazlas, taflkmrnn ise yaklaflk
%70i karbondur. Trkiyenin toplam kmr rezervinin %17sini taflkmr (yaklaflk 1.300 milyon ton) ve %83n linyit (yaklaflk 7.700 milyon ton) oluflturur. Kmr arama alflmalar son hzla srmektedir. rnein, 2008 yl ierisinde Eskiflehir-Afyon yresinde byk kmr yataklar bulunmufltur ve rezerv belirleme alflmalar srmektedir.
TRKYEDEK GELENEKSEL ENERJ FYATLARININ

DEERLENDRLMES
Trkiyedeki geleneksel enerji kkenli yakt fiyatlar, dnya ve Trkiye ekonomisinden kaynaklanan dalgalanmalardan etkilenmektedir. izelge 2.9da fiubat
2007ye ait verileri kapsayacak flekilde, konutlarn stlmasnda kullanlan eflitli
enerji trlerine ait yakt fiyatlar verilmektedir.
Yakt
Ort. s deeri
Birim fiyat
Verim
Isl fiyat
(T/1000 kcal)
Fiyat
sralamas
Doal gaz
(Eskiflehir, Bursa)
8250 kcal/m3
1,0107 T/m3
%93
0,1317
Doal gaz
(Ankara)
8250 kcal/m3
1,0866 T/m3
%93
0,1416
Doal gaz
(stanbul)
8250 kcal/m3
1,0894 T/m3
%93
0,1420
thal kmr
(Sibirya)
7000 kcal/kg
0,6695 T/kg
%65
0,1471
Yerli kmr
(Soma)
4640 kcal/kg
0,382 T/kg
%65
0,1191
Kalorifer yakt
(POAfi)
9875 kcal/kg
1,9237 T/kg
%80
0,2515
Elektrik
(TEDAfi)
860 kcal/kWh
0,2626 T/kWh
%99
0,3084
LPG/12 kg
11000 kcal/kg
5,659 T/kg
%90
0,5716
izelge 2.9daki verilerle Eskiflehirde 8 Ocak 2014 tarihinde, doalgazn m3 fiyat

T1,0107dir. Doal gaz yanflndaki verim %93 ve ortalama s deeri 8250 kcal/m3
olduuna gre, 1000 kcal snn Eskiflehirdeki doalgaz kullanlmas halindeki
maliyetini bulunuz.
zm:
(8250 kcal/m3) x (0.93)= 7672,5 kcal/m3 salanan s deerini verecektir. 1000 kcal
snn maliyeti ise (T1,0107)/(7,6725) = T0,1317/1000 kcal fleklinde bulunacaktr.
izelge 2.9
Konutlarda
Kullanlan eflitli
Yaktlarn
Karfllafltrmal
Fiyatlar
(8 Ocak 2014deki
KDVli fiyatlar)
Kaynaklar:
http://www.dogalgaz.
com.tr
http://www.tki.gov.tr
RNEK
36
izelge 2.9dan grlecei gibi, T/1000 kcal cinsinden enerji fiyatlar sralamasnda, en ucuz yakt doal gaz olup, onu srasyla kmr, kalorifer yakt, elektrik
ve svlafltrlmfl petrol gaz (LPG) izlemektedir. Doal gaz fiyat baz alnrsa, elektrik 2,34 kat, LPG 4,34 kat pahaldr. En ucuz yakt, doal gaz, en pahal yakt ise
LPG dir. Sanayide kullanlan yakt fiyatlar, bu izelgedeki fiyatlara paralellik gstermektedir. Bu veriler gncellefltirilerek, deerlendirmeleri yenilenmelidir. Enerji
fiyatlar asndan politikalar gzden geirirken bu tr verilere gerek duyulmaldr.
(Satman, 2007).
SIRA SZDE
Bu deerlendirmeyi
gncellefltirerek, kendinizin toplayaca veriler arasnda fiyat karflSIRA SZDE
lafltrlmasn siz yapnz.
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
37
zet
N
A M A
N
A M A
Dnyadaki geleneksel enerji potansiyelini retim-tketim dengesi balamnda yorumlamak.

Bir enerji trnn dier enerji trleriyle karfllafltrlmas asndan, birim ktle veya hacim baflna joule cinsinden ierdii enerji miktar olan
enerji younluu (J/kg veya J/m3) tanmlanmaldr. Bir enerji trnn enerji miktarn, dier
trlerle karfllafltrmak amacyla, milyar ton petrol efldeeri (Mtpe) kavram kullanlr. Kifli baflna dflen enerji, bir lkenin toplam enerji tketim/retiminin o lkenin nufusuna blnmesiyle bulunur. Byk miktarda enerjileri ifade
ederken egza joule (EJ = 1018 joule) veya mega
joule (MJ= 106 joule) gibi birimler kullanlr.
Dnyadaki toplam enerji tketiminin, 2006 verileriyle, yaklaflk % 86 s fosil yaktlardan salanmfltr. Petrol, kmr ve doal gazn dnyadaki
yllk tketim oranlar srasyla, %38, %24 ve
%24tr. Kalan %14lk enerji ise yenilenebilir
enerji kaynaklarndan salanmaktadr.
Trkiyedeki geleneksel enerji potansiyelini retim-tketim dengesi balamnda yorumlamak.
Trkiye, dnya nfusunun %1,1ini oluflturmaktadr, enerji tketim pay %0,93tr ve ekonomik
retim pay %1,03dr. Bu durum, Trkiyenin
enerjiyi verimli flekilde kullandn gstermektedir. nk enerji tketim pay, nfus ve ekonomik retim payndan kktr. Dnyadaki kifli
baflna ortalama yllk enerji tketimi, 1560 kpe ve
70 GJ olduuna gre, Trkiye dnya kifli baflna
ortalama enerji tketiminin altnda kalmaktadr.
Geliflmekte olan lkelerde, enerji tketimindeki
artflla, ekonomik byme arasnda pozitif bir iliflki vardr. Bu nedenle, Trkiye, ekonomisini bytmek iin, enerji tketimini de arttrmaldr.
Yand zaman evre kirliliine yol amayan doal gaz bakmndan, 2007 yl verilerine gre, 9,3
milyar m3 rezerve sahip olduumuz ve yllk retimimizin yaklaflk 1 milyar m3 olduu ve doal
gaz retimi ve tketiminin giderek artt grlmektedir. Fakat retimin tketimi karfllama orannn giderek azalmakta olduu anlafllmaktadr.
Doal gaz, snma amal kullanmnn yan sra,
elektrik enerji retiminde yararlanlan doal gaz
bazl elektrik santrallarnda kullanlmaktadr. Ayr-
ca sanayi tesislerinde, retimin eflitli ifllemlerinde

youn flekilde doal gazdan yararlanlmaktadr.
Termik elektrik santrallarnda elektrik retiminde, demir-elik ve imento retiminde, endstride buhar retmekte yararlanlan ifllemlerde, konutlardaki snmada, kmr bafllca kullanm alanna sahiptir. Trkiyedeki elektrik enerjisinin
%32si kmrden elde edilmektedir. Trkiyenin
toplam kmr rezervinin %17sini taflkmr
(yaklaflk 1.300 milyon ton) ve %83n linyit
(yaklaflk 7.700 milyon ton) oluflturur.
N
A M A
Trkiyedeki geleneksel enerji potansiyelini fiyatlar balamnda karfllafltrmak.

T/1000 kcal cinsinden enerji fiyatlar hesaplanarak sralama yapldnda, 8 Ocak 2014 itibaryla,
en ucuz yakt doal gaz olup, onu srasyla kmr, kalorifer yakt, elektrik ve svlafltrlmfl
petrol gaz (LPG) izlemektedir. Sanayide kullanlan yakt fiyatlar, bu tablodaki fiyatlara paralellik
gstermektedir. Bu veriler gncellefltirilerek,
hangi tr yaktn dierlerine gre en ucuz olduuna karar verilebilir.
38
Kendimizi Snayalm
1. Afladaki geleneksel enerji trlerinden hangisi evresel kirlilie yol amamak asndan dierlerine tercih
edilmelidir?
a. Petrol
b. Doalgaz
c. Linyit
d. Antrasit
e. Tafl kmr
6. Kifli baflna ylda 1000 kg petrol efldeeri enerji tketen bir lkede, 100 milyon kifli yaflyorsa, bu lkenin
ylda tkettii enerji ka egza jouledur?
a. 0,225
b. 0,450
c. 1,225
d. 2,225
e. 4,500
2. Trkiyede bir konuttaki yakt kullanmnda en ucuz

olana karar verirken afladakilerden hangisine dikkat
edilmelidir?
a. Yaktn alt sl deeri
b. m3 veya kg fiyat
c. Ortalama verim
d. Kullanm kolayl
e. T/1000 kcal cinsinden sl fiyat
7. Bir evde gnde ortalama 16 saat her biri 100 watt olan
iki ampul yandn dflnrsek, 1 kWh enerjinin fiyat
ortalama 25 kurufl olduuna gre bir ailenin yllk aydnlatma gideri T cinsinden afladakilerden hangisidir?
a. 28
b. 48
c. 66
d. 144
e. 288
3. 28000 gross tonluk bir petrol tankerine ka varil petrol sdrlabilir? (Ek Bilgi: 1 gross ton = 1016,05 kg, 1 varil= 0,159 m3, petroln ortalama younluu 880 kg/m3)
a. 50.832 varil
b. 101.663 varil
c. 156.048 varil
d. 203.326 varil
e. 312.096 varil
8. Trkiyenin 2006 yl yllk petrol tketimi 677,622

milyon varil/gn olduuna gre, bu deerin EJ/yl cinsinden karfll afladakilerden hangisidir?
a. 168,1
b. 384,2
c. 1236,8
d. 1681,4
e. 3846,2
4. Afladakilerden hangisi, 900 EJluk enerjinin eflit olduu, milyar ton petrole efldeer enerjiye (Mtpe) karfllk gelmektedir?
a. 1
b. 2
c. 5
d. 10
e. 20
9. Trkiyedeki rezervuardaki petroln ortalama younluu 0,921 g/cm3 ve toplam rezervuar petrol ktlesi 978,644.106 ton deerinde olduuna gre, afladakilerden hangisi, Trkiyenin milyar varil cinsinden sahip
olduu toplam rezervuar petroln ifade etmektedir?
a. 2,284
b. 3,648
c. 4,567
d. 6,681
e. 8,543
5. Dnya nfusu 6,4 milyar ve yllk tketilen enerji,

10 milyar ton petrol efldeeridir. Buna gre, afladakilerden hangisi, kilogram petrol efldeeri/kifli cinsinden dnyada kifli baflna dflen yllk toplam enerji
deeridir?
a. 1562,5
b. 2000,3
c. 3125,5
d. 4500,9
e. 5000,3
10. Ankaradaki doal gazn kullanma verimi %93, birim fiyat 1,0866 T/m3 ve 8250 kcal/m3 ortalama s deerine sahip ise, Ankarada doal gazn kullanlmas halinde 1000 kcal s miktarnn T cinsinden maliyeti, afladakilerden hangisidir?
a. 0,0802
b. 0,0975
c. 0,1317
d. 0,3494
e. 0,9281
39
Yaflamn inden
10.03.2009
Karadenizde 40 yl yetecek petrol var
AA
Girifl Saati : 03.03.2009 11:47
Gncelleme : 03.03.2009 15:24
Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl (TPAO)
Genel Mdr Mehmet
Uysal, Karadenizde 10
milyar varil retilebilir
petroln yan sra yllk
1,5 trilyon metre kplk retilebilir doal
gaz olduunu ngrdklerini bildirdi. Enerji ve Tabii
Kaynaklar Bakan Hilmi Gler, TPAO Genel Mdr
Mehmet Uysal ile birlikte TPAOnun alflmalarna iliflkin kahvaltl bir basn toplants dzenledi.Uysal, toplantda yapt konuflmada, Trkiyenin 2023 ylna kadar petrol ve doal gaz ithalat faturasnn 600 milyar
dolar olacann tahmin edildiini belirten Uysal, bu
nedenle lkenin petrol retebilir hale gelmesinin ok
nemli olduunu vurgulad. Bu kapsamda hem sz konusu faturay azaltmak, hem de petrolde dfla bamll azaltmak iin petrol ve gaz arama alflmalarna arlk verdiklerini anlatan Uysal, sondajlarn zellikle Gneydou Anadolu Blgesinde byk bir hzla devam
ettiini ifade etti. Cudi kuyusunun bu anlamda en byk beklentilerin olduu kuyulardan biri olduuna iflaret eden Uysal, bahar aynda bu kuyuda sondaja bafllayacaklarn bildirdi.2008 ylnda Adyaman, fiambayattaki kuyudaki petrol keflfi ile sevindiklerini anlatan Uysal,
bu sevincin de Diyarbakr G. Krtepe-4 kuyusundaki
keflif ile devam ettiini syledi. Yuvakyn ise en derin kuyu olacana iflaret eden Uysal, burada 6 bin 500
metrelik derinlie ulaflmay hedeflediklerini bildirdi.
Trkiyenin gnlk 600 bin varil petrol tketiminin olduunu ithalatn ise 560 bin varil olduuna dikkati eken Uysal, yurt ii retimin ise tketimin yzde 7sini
karflladn anlatt.
Gneydou Anadolu Blgesinde ABDli fiirketlerle
Anlaflmalar
Gneydou Anadolu Blgesinde de ABDde uygulanan
yeni bir metotla arama yapmak iin alflma bafllattkla-
rn anlatan Uysal, bu kapsamda da ABDli flirket Exxon

Mobil ile gizlilik anlaflmas imzaladklarn syledi.
ABDli EOG Resources flirketi ile de Gneydouda iki
ruhsatla arama yapacana dikkati eken Uysal, sz konusu flirket ile bu yl anlaflma imzalanmasnn ve yl sonunda da sondaj alflmalarnn bafllanmasnn planlandn kaydetti.
Karadenizdeki Petrol Potansiyeli
Denizlerde petrol arama alflmalarnn karadaki arama
alflmalarna gre daha komplike ve masrafl olduuna, bunun iin ortakl arama alflmalar yapldna iflaret eden Uysal, bu kapsamda, Karadenizde petrol aramak iin Petrobrasla yaplan alflmalarn ardndan
ABDli Exxon Mobil ile anlaflma imzalandn hatrlatt.Bu anlaflmann da Karadenizde petroln bir hayal olduunu dflnn kesimlere petroln varln kantladn ifade eden Uysal, Karadenizde ABDli Chevron ile
de petrol aramak iin grflmelerin devam ettiini bildirdi. Karadenizde 60 bin kilometrede 2 boyutlu sismik, 10 bin kilometrede de 3 boyutlu sismik alflmalar yaptklarn ve denizi dantel gibi ifllediklerini anlatan Uysal, Karadenizde retilebilir rezervler asndan
nemli bir potansiyel tespit ettiklerini kaydetti. Karadenizin Trkiyenin 40 yllk petrol ihtiyacn karfllayabilecek bir potansiyele sahip olduuna dikkati eken Uysal, burada 10 milyar varil retilibilir petrol ve 1,5 trilyon metre kp retilebilir doal gaz olduunu ngrdklerini ifade etti. Uysal, zellikle Karadenizdeki kefliflerimizin de ardndan 2023 ylndan itibaren petrol ve
doal gaz ithal etmeyecek lke konumunda olmamz
mmkn olacak diye konufltu.
Irakta Petrol ve Doal Gaz Arama haleleri
Irakta yaplacak petrol ve doal gaz arama ihaleleri iin
konsorsiyuma dnk eflitli lkelerin flirketleriyle grflmelerin devam ettiini bildiren TPAO Genel Mdr Uysal, BP, Shell, Gazprom, Hintli ONGC gibi byk flirketlerle grfltklerini, bunlardan bazlaryla gizlilik, bazlaryla ortaklk anlaflmalar imzaladklarn bildirdi.
TPAO, Hindistan flirketi ONGC ve Gazpromun, Iraktaki
bir sahaya teklif vermek zere bir anlaflma imzaladn
bildiren Uysal, bununla ilgili alflmalarn devam ettiini,
teklifin hazrlanmas aflamasnda olduklarn kaydetti.
Uysal, Irakta fiziki olarak da iflbirliimizi gelifltireceiz. Sadece Gazpromla deil btn komflu lkelerle iyi
iliflkiler gelifltirmeye alflyoruz dedi.
40

ran Gney Parsta 6 Milyar Dolarlk Yatrm
ran Gney Pars sahalar iin de TPAOnun yapmas gereken yatrm tutarnn 6 milyar dolar olduuna iflaret
eden Uysal, burada yllk 16 milyar metre kplk gaz
retim potansiyeli olduunu kaydetti. Suriye ve Trkmenistanda da ortak retim flirketi kurma alflmalarnn
devam ettiini anlatan Uysal, dier taraftan Gney Amerikada TPAOnn genifl bir faaliyet alan bulunduunu
bunun iin de grflmelerini srdrdklerini kaydetti.
Gney Pars sahasndaki retim ve maliyetler hakknda
bir soru zerine de Uysal, bu maliyetlerin kendi yaptklar ekonomik deerlendirmeler sonucunda ortaya koyduklar nihai maliyetler olduunu syledi. Uysal, 16
milyar metre kp ise daha nce 20 milyar metre kp
olarak hesaplanan retim yine 20 milyar olarak yaplacak. Ancak bizim ekonomik analizlerimizde temel olarak aldmz rakam 16 milyar metre kp. ran 16 milyar
metre kp ksmnda bize bir hak salayacak. Biz 16 milyarlk ksm analizlerimizde yer alyor diye konufltu.
Diyarbakrda Bulunan Petrol
Diyarbakrda bulunan petroln, retime ne kadarlk bir
katk salayacana iliflkin bir soru zerine de Uysal, Trkiyenin yllk petrol retiminin 200 milyon varil olduunu, TPAOnun Gney Krtepe sahasnda yapt keflifteki
retilebilir miktarn ise 20 milyon varil olduunu kaydetti. Diyarbakrda alan kuyu ile gnde 7 bin varil petrol
retme potansiyeline sahip olunacan bildiren Uysal,
flyle devam etti: Burada toplam rettiimiz rakam 20
milyon varilin zerine kmayacak. O da Trkiyenin ihtiyacnn onda birine karfllk geliyor. Rakamlar bu adan deerlendirmede yarar var. Gney Krtepede kaliteli bir petrol var. 7 bin varil Trkiyede retilebilecek bir
rakam. fiambayatta ve Gney Krtepede yaptmz keflifler, sadece Trkiye iin deil dnya llerinde son
yllarda ciddi saylan keflifler snfna giriyor. Dnyada da
byle byk miktarlarda retim yaplan sahalar giderek
azald. Biz de bu baflary yakaladk.
Kaynak: Anadolu Ajansn (3 Mart 2009) Karadenizde

40 yl yetecek petrol var haberine Sabah, 10 Mart 2009
tarihinde flu adreste eriflilmifltir: http://arsiv.sabah.com.
tr/2009/03/03//haber,DB0AB7CFEFA54C6F95B8EF9BC
AC75395.html
1. b
2. e
3. d
4. e
5. a
6. e
7. e
8. d
9. d
10. c
Yantnz yanlfl ise Trkiyedeki Doal Gaz

Kaynaklarnn Potansiyeli, retim ve Tketimi
bafllkl konuyu gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise Trkiyedeki Geleneksel
Enerji Fiyatlarnn Deerlendirilmesi bafllkl
Yantnz yanlfl ise Dnyadaki Geleneksel
Enerji Potansiyeli, retim ve Tketimi bafllkl
Yantnz yanlfl ise Trkiyedeki Petrol
Kaynaklarnn Potansiyeli, retim ve Tketimi
Yantnz yanlfl ise Trkiyedeki Petrol Kaynaklarnn Potansiyeli, retim ve Tketimi bafllkl konuyu gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise Trkiyedeki Geleneksel
Enerji Fiyatlarnn Deerlendirilmesi bafllkl

Sra Sizde 1
Petrol tankerinin taflma kapasitesinin
(14.000 gross ton)x(1016,047 kg/gross ton)= 14.224.658
kg ktleye sahip olduunu bulduktan sonra daha nce
bulduumuz 1 varil ham petrol ktlesini alarak
(14.224.658 kg)/(139,92 kg/varil hampetrol) ifllemiyle
101662,793 varil sonucuna ulaflrz. Yani bu petrol tankerine 101.663 varil ham petrol yklenebilir.
Sra Sizde 2
9 EJ enerji, 9.1018 joule demektir. 1 kg petrol, 45 MJ
(=45.106 joule) ierdiine gre, 9.1018 joule, petroln
enerji younluu olan 45.106 joulee blnrse bulunan sonu, 2.1011 kg petrol tketildii anlamna gelir.
Bu sonucu Milyar ton petrol efldeerine (Mtpe) evirmek iin 2.1011 kg petrol, 1012 saysna blnnce 0,2
Mtpe bulunacaktr. Bu ifllemde kg petrol efldeerini milyar ton petrol efldeerine evirirken, 1 milyar tonun
1012 kg a eflit olduunu dikkate alarak, sonucu 1012 ye
bldmze dikkat ediniz.
Sra Sizde 3
Bu lkede tketilen toplam yllk enerji, (500 kg/kifli)x(50.106 kifli) = 25.109 kg petrole efldeerdir. Bu deerin joule cinsinden enerji karfll ise (25.109
kg)x(45.106 joule/kg) iflleminden bulunan 1125.1015
joule (=1,125.1018 joule) olup, 1 EJ= 1018 joule olduuna gre 1,125 EJ dr.
Sra Sizde 4
Gnde 200 watt gce sahip iki ampul, 8 saatte 1,6 kWh
( 200w x 8 saat = 1600 Wh) enerji tketecektir. Ylda ise
576 kWh (=1,6 kWh/gn x 360 gn) enerji tketilerek,
T144 (=576 kWh x T0,25/kWh) aydnlatma gideri oluflacaktr.
Sra Sizde 5
Dnya petrol rezervi 1637 milyar varil olduuna gre,
(1 varil petrol 0,13992 ton) (1637 milyar varil)x(0,13992
ton/varil)= 229,049 milyar ton bulunur. Dnya yllk
petrol tketimi 89800 bin varil/gn olduuna gre
(229,049 milyar ton)/(89800 bin varil/gn)= 49,94 yl
bulunur.
Sra Sizde 6
Trkiyenin 2007deki petrol tketim deerini irdeleyelim:
(676.551.000 varil/gn)x(360 gn/yl) = 24,4.1010 varil/yl
(24,4.1010 varil/yl)x(0,159 ton/varil) = 1,53.1012 ton/yl
= 1530 Mton
(1530 Mton/yl)x((45.109 joule/ton)= 68850.1018 joule/yl= 68850 EJ/yl
Sra Sizde 7
retilebilir petrol rezervinin hacmini
1,171.109 varil hacmi=(1,171.109 varil)x(0,159 m3/varil)=186,189.106 m3 olarak bulabilirsiniz. Ortalama younluk ise,
(167,253.109 kg)/(0,186189.109 m3) = 898 kg/m3 = 0,898
g/cm3 olarak bulunur. Younluk ve gravite arasndaki
denklemde g/cm3 cinsinden younluk deerini yerlefltirerek, gravite deerini 26,08 olarak bulabilirsiniz.
41
Sra Sizde 8
izelge 2.11den alacanz, ortalama s deeri, ortalama verim deerleri yardmyla, kendinizin toplad birim fiyatlar vastasyla, fiyat sralamasn T/1000 kcal deerlerini karfllafltrarak yapabilirsiniz.
Kaynaklar
Altn, V. (2007/Ocak). Enerji Dosyamz, Bilim ve Teknik (Yeni Ufuklara eki).
Atgan, . (2000). Trkiyenin Enerji, Potansiyeline
Bakfl, Fac.Eng.Arch.Gazi Univ., Vol.15, No.1, 3147.
(www.energy.itu.edu.tr/iTUOnerileri.pdf), Trkiyede
Enerji ve Gelecei, Ed. Satman, A. baflkanlnda
hazrlanan T grfl raporu (2007).
http://www.natural-gas.com.au/aboud/references.html
http://hypertextbook.com/facts/2003/JuliyaFisher.shtml
http://www.simetric.co.uk/si_materials.htm
http://www.eia.doe.gov
http://en.wikipedia.org/wiki/World_population
http://www.tuik.gov.tr/
http://www.istanbul.edu.tr/yerkure/Petrol1.htm
http://www.frmtr.com/jeoloji-jeofizik/799319-turkiyedeki-linyit-yataklari.html
http://www.aof.anadolu.edu.tr/kitap/IOLTP/2291/unite09.pdf
Yararlanlan nternet Adresleri

izelge 2.1 (1): http://www.natural-gas.com.au/aboud
references.html
izelge 2.1 (2): http://hypertextbook.com/facts/2003/
JuliyaFisher.shtml
izelge 2.1 (3):http://www.simetric.co.uk/si_materials.
htm
izelge 2.2: http://www.eia.doe.gov,
http://www.tpao.gov.tr
izelge 2.3: http://www.eia.doe.gov
izelge 2.4: http://www.pigm.gov.tr/istatistikler/2012
izelge 2.7: http://www.tki.gov.tr/ierik/sayfa
izelge 2.9: http://www.dogalgaz.com.tr,
http://www.tki.gov.tr
Amalarmz
N
N
N
N
N

Kmrlerin oluflumu ve yapsn; kullanmnda ve snflandrlmasnda etkili
olan zelliklerini tanmak,
Kmrlerin retim yntemlerini kyaslamak ve bulunduu derinlie gre
retim yntemi seimini yorumlamak,
Kmr hazrlama ve zenginlefltirmenin nedenleri aklamak,
Kmr zenginlefltirme yntemlerini belirlemekte kullanlan yzdrme batrma deneyleri sonularn yorumlamak,
Kmr zenginlefltirme yntemlerini tanmak iin gereken bilgi ve becerileri
kazanacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Turbalarn Oluflumu
Kmrleflme
Jeotermal Gradyan
Litotip
Maseral
Ekonomik Dekapaj Oran
Yzdrme Batrma Deneyleri
Kmr Hazrlama
erik Haritas
Geleneksel Enerji
Kaynaklar
Kmrlerin
Oluflumu, zellikleri
ve Hazrlanmas
KMRLERN OLUfiUMU
KMRN YAPISI
KMRN ZELLKLER
KMRLERN SINIFLANDIRILMASI
KMR RETM YNTEMLER
KMR HAZIRLAMA
Kmrlerin Oluflumu,
zellikleri ve Hazrlanmas
Dnya toplam enerji tketimi, 2007 ylnda 510 EJ (Egza joule) olarak gerekleflmifltir. 2030 ylnda dnyann toplam enerji tketiminin ise % 45 artarak yaklaflk
735 EJ olaca tahmin edilmektedir. Fosil yaktlar, gnmzde tketilen toplam
enerjinin % 86sn karfllamaktadr. Geriye kalan %14lk miktar ise nkleer ve yenilenebilir enerji kaynaklarndan karfllanmaktadr. 2030 ylnda da bu oransal dalmda bir deifliklik olmas beklenmemektedir. Ancak fosil yaktlarn ierisinde
kmrn kullanm oran % 27den % 30a kadar ykselecei, buna karfln sv yaktlarn paynn azalaca tahmin edilmektedir. Dnyada bugnk retim miktarlar ile yaklaflk 150 yl yetecek kmr rezervleri olduu bilinmektedir. Kmrn
neminin nmzdeki 50 ylda artaca tahmin edilse de, kmr ierdii yabanc
maddeler nedeniyle, eflitli evre sorunlarna neden olmaktadr. Bu nedenle kullanmna eflitli kstlamalar getirilmektedir. Trkiyedeki rezervlerinin dflk kalori
ve yksek oranda kl ve kkrt ierdii bilindiinden, dnya ticaretinde yer alan
dier kmrler ile rekabet edebilmesi iin zenginlefltirilmesi gerekmektedir
(www.eia.doe.gov/oiaf/ieo/pdf/coal.pdf).
Bu nitede kmrlerin oluflumu, zellikleri, yaps, retim yntemleri ve ierdii safszlklarn giderilmesi yntemleri zerinde durulacaktr.
KMRLERN OLUfiUMU
Kmr bitki ve dier organik maddelerin kalntlarndan oluflan, yanabilir sedimanter bir kaya olarak tanmlanr. Kmr; uygun koflullarda, bataklklarda biriken bitki kalntlarnn kimyasal ve fiziksel etkilerle deiflimi sonucu oluflur. Bu deiflim, turbalarn oluflumu ve turbalarn kmre dnflm olmak zere iki evrede geliflir.
Turbalarn Oluflumu
Kmrleflmenin birinci evresinde yani turbalarn oluflumunda corafik, jeolojik, biyokimyasal ve fiziksel koflullarn ok nemli etkisi vardr. Bu koflullarn hepsinin
bir arada uyumlu geliflmesi durumunda turbalarn oluflumu bafllayabilir. Aksi bir
durumda kmrleflme sreci bafllayamaz ya da kesilir.
Corafi koflullar, bataklklarn oluflumunu ve burada yetiflen bitki rtsnn
geliflimini kontrol eder. Oluflan kmrlerin yaps, oluflumuna katkda bulunan bitki trlerine ve bitkilerin kmrleflen blmlerine baldr. Jeolojik zamanlarn corafi koflullar ve bu koflullarda geliflen bitki rtsne gre taflkmrleri-bitml
44
kmrler ya da linyitler oluflmufltur. Trkiyedeki Zonguldak havzas kmrleri,

gnmzden yaklaflk 310 milyon yl nce karbonifer devrinde, 30 metreden byk aalarn gelifltii devirde oluflmufltur. lkemiz linyitleri ise gnmzden yaklaflk 10-45 milyon yl nce pliyosen, miyosen ve eosen devirlerinde bataklklarda
geliflen zengin bitki rtlerinden oluflmufltur (Van Krevelen, 1993; Karayiit ve
Kksoy, 1998). Turbalarn oluflumu uygun corafi koflullarda, bataklklar zerinde
geliflen bitki rtsnn zamanla bataklk iinde birikmesi ile bafllamfltr. Bataklk
civarnda yetiflen bitki rts de sel ve rzgar gibi etmenlerle taflnp bu birikime
katkda bulunmufltur. Yaplan bilimsel alflmalarda turbalaflma hznn 0.5-2 mm/yl
olduu belirlenmifltir (zpeker, 1991). Kaln kmr katmanlarnn oluflabilmesi
iin binlerce hatta milyonlarca yl gerekmektedir. Yaplan arafltrmalarda 1 metre
kalnlndaki turbadan ancak 30 cm kalnlnda kmr olufltuu belirlenmifltir
(Ateflok, 2004).
Turbalaflma uygun corafi koflullarda devam ederken, kmrn oluflabilmesi
iin yeteri kalnla ulaflmas gerekir. Bunun iin uygun jeolojik koflullarn da bulunmas gerekmektedir. Yerkabuu hareketlerinin hzl olduu ortamlarda; rnein hzl taban kmesi durumunda yer alt su seviyesi bataklktaki su miktarn arttrarak turbalaflmay durdurur. Aksi bir durumda yani hzl bir ykselme sz konusu olduunda da turbalaflan bitki atklar, ak atmosfer koflullarnda aflnarak yok
olur. Bu durumda biriken bitki hz ile yerkabuu hareketlerinin uyumlu olmas
durumunda, bitki birikimi ve turbalaflma devam edebilecektir.
Ortamn biyokimyasal ve fiziksel yaps biriken bitki atklarnn turbaya dnflmnde etkilidir. Turbalaflmay etkileyen biyokimyasal ve fiziksel etmenler arasnda ortamn asitlii, ortamdaki bakteri ve mantar hcrelerinin faaliyetleri, serbest oksijen miktar, ortamn nemi ve ortamn scakl saylabilir. Bitki kalntlar
bakteri ve mantar hcrelerinin etkisi altnda bozuflarak bileflenlerine ayrlr. Bu bozuflma ve rme ifllemine ortamn scakl ve nemi de yardmc olur. Biyokimyasal olaylarn etkili olduu bu dnemde turbalar oluflmufltur. Turbalar kmrleflme
olaynn bafllangcdr, ancak turbalar kmr snfnda deerlendirilmezler. Turbalaflma srecinde bitki birikimlerinin karbon oranlar artar, nem miktar ve boflluklar azalr.
Turbalarn Kmre Dnflm

Turbalarn, jeolojik ve kimyasal etkenlerin etkisi ile yapsnn deiflerek eflitli niteliklerdeki kmrlere dnflmesine kmrleflme denir. Turbalarn kmre dnflmnde yer kabuunun hareketleri birincil etkendir. Oluflan turba bafllangta
yeryzne yakn olduundan, kmrleflme srecinde mantar ve bakteriler faaliyetlerine devam eder. Ancak yerkabuunda meydana gelen baslma ve ykselmeler
srasnda turbalar alt seviyelere inerler. Bu seviyelerde mantar ve bakteri hcreleri
bulunamaz ve kmrleflme bu aflamadan sonra scaklk, basn ve srenin etkisi
altnda devam eder. Bu etkilerin fliddeti ve sresine bal olarak kmrleflme sreci turba - linyit - taflkmr - antrasit srasn takip eder.
Turbadan linyite dnflm srecinde alt seviyelere inen yatak zerindeki dier
tabakalarn yaratt basncn etkisi scaklktan daha fazladr. Uzun sre yksek basncn etkisi altnda kalan turbalar zamanla nemin ve gzenekliliin azalmas ile,
karbon orannn artmas ve kimyasal faaliyetler nedeniyle uucu madde, oksijen ve
hidrojen orannn azalmas ile linyite dnflr. Bu srete ortamn basncnn 1500
atmosfere kadar kt belirtilmektedir (Karayiit ve Kksoy, 1998; Ateflok, 2004).
45
3. nite - Kmrlerin Oluflumu, zellikleri ve Hazrlanmas
Kmrleflme srecinde scakln etkisi, yksek dereceli kmrlerin oluflmasnda basntan daha etkilidir. Artan scaklk, kimyasal faaliyetleri hzlandrarak kmrleflme derecesinin artmasna neden olur. Taflkmrleri 150-200 C, antrasit gibi daha yksek dereceli kmrlerin ise (sreye bal olarak) 600-800 C scaklklarda olufltuu belirtilmifltir (zpeker, 1991). Yer altnda scaklln en nemli nedeni jeotermal gradyandr. Genellikle 3-4 C/100 m olan jeotermal gradyan, ancak 2000-3000m derinlie inildiinde, yksek dereceli kmrlerin oluflmasn salayacak scaklklara ulafllr. Antrasit oluflumu iin gerekli scaklk, ya ok derinlerde ya da magma sokulumlarnn etkili olduu blgelerde grlr. Buralarda yan
kayacn s iletkenlii de etkilidir. Magmann turba yatann yaknna kadar sokulduu blgelerde, kmrleflme derecesinin kontak noktasnda en yksek olduu,
kontak noktasndan uzaklafltka kmrleflme derecesinin greceli olarak azald
gzlenmektedir. Uzun sre yksek scakln ve basncn etkisi altnda kalan turbalar nemin azalmas, karbon orannn artmas, uucu madde, oksijen ve hidrojen
orannn azalmas ile yksek dereceli kmrlere dnflr. Kmrleflme sreci iinde turbalarda meydana gelen kimyasal deiflimler izelge 3.1de verilmifltir.
Jeotermal gradyan:
Yeraltna inildike, yer
scakln 1C arttran
derinlik miktardr.
RNEK
Scakln ortalama 20 C ve Jeotermal gradyann da 5C /100 m olduu bir blgede, taflkmr oluflum scaklna (yaklaflk150 C) ka metrede ulafllr?
zm: Taflkmrlerinin oluflum scakl olan 150 Cye ulaflmak iin gerekli
scaklk artfl, T= 150 C - 20 C = 130 C dir.
Jeotermal gradyan 5 C/100m olduuna gre; 130 C scaklk artfl iin gerekli
derinlik ise:
H =
130
= 2600 m
5 / 100 m
olarak bulunacaktr.
SIRAoluflum
SZDE koflullarn
Turbalarn kmrleflmesi srecinde; linyit, taflkmr ve antrasitlerin
kyaslaynz.
Dnflm
Sreci
D fi N E L M
Nem%
Kuru Klsz Bazda%

Karbon
Hidrojen
Oksijen
5.5
32.3
Turba
90
60
Linyit
20-40
65-75
16-25
Alt Bitml
10-20
75-80
4.5-5.5
12-21
Bitml
10
75-90
4.5-5.5
5-20
Antrasit
92-94
KMRN YAPISI
3-4
3-4
Uucu Madde
S O R U
65
40-50
D K K A T 45
18-40
SIRA SZDE
Kmrn yaps, yani onun yapsn oluflturan bileflenler hakknda bilgi sahibi olmak, onunla ilgili eflitli ifllemleri renmek asndan nem taflmaktadr.
K T A P
SIRA SZDE
izelge 3.1D fi N E L M
Kmrleflme
Srecinde Turba ve
S O R U
eflitli Kmr
Trlerinin Kimyasal
Bileflimlerinde
DKKAT
Meydana Gelen
Deifliklikler
N N
1-5
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
Kaynak: (Ateflok,
2004).
AMALARIMIZ
K T A P
Kmrn Organik Bileflenleri

Kmr homojen bir madde deildir. Doadaki herhangi bir element
T E L E V Z Ygibi
O N sabit bir
bileflimi yoktur. Kimyasal yaps kmrleflme srecinde deiflen organik ve yanaNTERNET
TELEVZYON
NTERNET
46
Litotip: Kmrlerde plak

gz ile seilebilen organik
kkenli bantl bileflenlerdir.
Maseral: Kmrlerde gzle

seilemeyen, litotipleri
oluflturan kmrleflmifl bitki
paracklardr.
bilen bir kayatr. Olufltuu bitkinin yaps ve ksmlar, kmrleflme srecinde etkisinde kald koflullarn farkll, kmrlerde birbirinden farkl fiziksel ve kimyasal yapdaki oluflumlarn meydana gelmesini salamfltr. Parlak, yar parlak veya
mat bir grnfle sahip olan bu oluflumlar bantl bir yap gsterir. plak gz ile
grlebilen bu bantl bileflenlere litotip denir. Taflkmrleri ve linyitleri oluflturan
litotipler farkldr. Taflkmrleri vitren, klaren, duren ve fsen olmak zere drt
ayr litotip ierir. Linyitler ise hminit, liptinit ve inertinitten meydana gelir.
Kmrler mikroskop altnda incelendiinde litotiplerin de birbirinden farkl
bitkisel yapdaki dokulardan olufltuu grlr. Litotipleri oluflturan tamamen kmrleflmifl bitki paracklarna maseral ad verilir. Maseraller kendilerini oluflturan bitki paralarnn fiziksel ve kimyasal zelliklerine gre vitrinit, eksinit ve
inertinit olmak zere ana grupta toplanr. Maseraller kmr teknolojisinde ok
nemlidir. rnein baz maseraller koklaflabilme zellii gsterirken, dierleri bu
zellii gstermezler. Koklafltrma ifllemi uygulanacak kmrlerin maseral yaps
nceden incelenerek, bu kmrlerin koklafltrma iin uygun olup olmad belirlenmelidir.
Kmrdeki norganik Maddeler

Kmrler tamamyla organik maddelerden oluflmazlar. Organik maddelerle birlikte ok eflitli inorganik madde de kmrn bilefliminde yer alr. Kat inorganik
maddeler, kmr teknolojisi asndan ekonomik deer taflmazlar ve kmrn
kullanmndan nce, eflitli zenginlefltirme yntemleri ile mmkn olduunca kmrden uzaklafltrlmalar gerekir. Kmrlerde bulunan inorganik maddeler; kil
mineralleri, kuvars, kalsedon, feldspat gibi silikatlar; kalsit, dolomit, siderit gibi
karbonatlar; pirit, markasit, sfalerit gibi slfitler ve jips, barit gibi slfatlar olarak
snflandrlr. Bunlardan baflka apatit, anataz, rutil gibi dier mineraller de kmrn yapsnda bulunabilir.
Kmrn yapsndaki inorganik maddeler kaynaklarna gre iki grupta incelenir: Birinci grupta yer alanlar kmr oluflturan organik maddelerin yapsndan gelenler; ikinci gruptakiler ise kmrleflme srecinde sel, rzgar gibi doal olaylar ile
dflardan gelerek organik madde kalntlarnn arasna karflanlardr. Bitkilerden gelen inorganik maddeler ounlukla kalsiyum, magnezyum, demir, sodyum, potasyum, kkrt, klor ve silisyum bilefliklerinden oluflup kmrdeki inorganik madde
ieriinin % 2sinden fazla deildir (Nakoman, 1971).
KMRN ZELLKLER
Kmrn kullanm alanlarnn belirlenebilmesi iin, teknolojik zelliklerinin bilinmesi gerekir. Kmrn zellikleri, bileflimine, oluflum koflullarna ve kmrleflme
derecesine baldr. Kmrn kullanm alanlarnn belirlenmesinde etkisi olan teknolojik zelliklerinden bazlar aflada aklanmfltr.
Nem
Kmrlerin ocak kflnda ierdikleri nem miktarlar izelge 3.1de verilmifltir. Grld gibi kmrleflme derecesi arttka kmrn ierdii nem miktar azalmaktadr. Kmrlerin ierisinde safszlk olarak kabul edilen nem iki eflittir: Yzey nemi ve bnye nemi. Bnye nemi kmrn yapsnda yer alr. Fiziksel olarak kmr
tarafndan adsorbe edilmifl olan ve kmrn bnyesindeki inorganik maddelere
bal olan su miktardr. Yzey nemi ise kmr yzeyindeki boflluklar dolduran
serbest haldeki su miktardr. ri boyuttaki kmrlerde yzey nemi szlerek ve
47
ak havada bekletilerek kolayca uzaklafltrlrken, ince kmrlerde filtre ya da

santrifj kurutuculardan geirildikten sonra, ancak sl ifllem ile uzaklafltrlr. Kmrn 105 Cde sabit arla gelinceye kadar kurutulmasyla saptanan nem oran toplam nem olarak adlandrlr.
Younluk
Kmr heterojen bir madde olduundan farkl younluktaki bileflenlerden oluflur.
Saf kmrn younluu, kmrleflme derecesine, nem ve uucu madde miktarna
ve ierdii bnye klnn niteliine baldr. Linyitlerde younluk 1.30-1.50 g/cm3
arasnda deiflirken antrasitlerde 1.80-1.85 g/cm3e kadar ulaflr (Van Krevelen,
1993). Kmr gibi gzenekli maddelerin younluklar farkl flekilde ifade edilir:
Gerek younluk, grnr younluk ve tanecik younluu. Kmr ile birlikte bulunan inorganik maddelerin younluklar ise saf kmrn younluundan
fazladr. rnein kilin younluu 2.60 g/cm3, piritin younluu ise 4.80 g/cm3 tr.
Kmrler ile inorganik maddeler arasndaki younluk fark, kmrlerin zenginlefltirilmesi asndan olduka nemlidir. Kmrlerin zenginlefltirilmesinde kullanlan
yntemlerin byk ounluu younluk farkna gre yaplan ayrmalara dayanr.
Gzeneklilik
Bir maddenin gzeneklilii, sahip olduu boflluk veya gzenek hacminin yzdesi olarak tanmlanr. Kmrler gzenekli maddelerdir ve toplam gzenek hacminin olduka yksek bir oran, ok kk gzenekler tarafndan oluflturulmufltur.
Kmrlerin gzeneklilii kmrn koklafltrlmas, svlafltrlmas ve gazlafltrlmas ifllemlerinde olduka nemlidir. Kmrn gerek ve grnr younluklar biliniyorsa Efl.(3.1)den yararlanlarak gzeneklilii hesaplanr.
P=
d ger - d gr
d ger
x 100
Gerek younluk:
Kmrdeki gzenek
hacminin toplam hacimden
karlmas ile elde edilen
gzeneksiz katnn birim
hacminin ktlesidir.
Grnr younluk: Kmrn
ktlesinin, hacmi kadar yer
deifltiren sv hacminden
hesaplanan grnr
hacmine blnmesiyle elde
edilir.
Tanecik younluu:
Kmrn gzeneklerinin de
katlmasyla saptanan birim
hacminin ktlesidir.
Gzeneklilik: Kat bir
maddenin ierdii toplam
boflluk yzdesidir.
(3.1)
Burada:
P = Gzeneklilik, (%)
dger = Gerek younluk, (g/cm3)
dgr = Grnr younluk, (g/cm3)
olarak alnacaktr.
RNEK
Gerek ve grnr younluu sras ile 1.52 g/cm3 ve 1.39 g/cm3 olarak belirlenen
bir kmr numunesinin gzenekliliini hesaplaynz.
zm: Kmr numunesinin gzeneklilii,
P=
1.52 g / cm3 1.39 g / cm3

1.52 g / cm 3
x 100 = %8.55
olarak hesaplanr.
SIRA SZDE
Farkl blgelerde, linyitlerin farkl gzeneklilikte oluflmasnn nedenlerini
yorumlaynz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
48
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE
Sertlik
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kmrlerin krlp tlebilme zelliklerinin, kmrn sertlik derecesinden etkiAMALARIMIZ

lendii dflnlmektedir. Termik santrallerde kullanlan kmrlerin tlp toz
haline getirildikten sonra yakldklar dflnldnde sertlik derecelerinin belirlenmesinin nemi kavranabilir. Sertlik derecesi ayrca kmr-su karflm yaktlar
K T A P
ve svlafltrma ifllemleri iin de nemlidir. Kmrlerin sertlii ait olduu snfa baldr. Kmrn sertliine karbon ve uucu madde ierii etki eder. Kmrler arasnda en sert olan antrasit, en yumuflak olan da linyitlerdir. Mohs sertlik leinTELEVZYON
de antrasit 3-4, taflkmrleri 2.5-3 ve linyitler ise 1-3 arasnda deer almaktadr.
(Meriboyu vd, 1998)
Mohs sertlik
N Tlei
E R N E Tile ilgili daha genifl bilgiye http://tr.wikipedia.org/wiki/Mohs_sertlik_skalas%C4%B1 adresinden ulaflabilirsiniz.
Tane Boyut Dalm

Kmrlerin satfl deerlerini belirleyen temel unsurlar; kl ve kkrt ierii ile ktlesel enerji younluu yani sl deeridir. Bu temel unsurlarn yannda kmrn tane boyut dalm da satfl szleflmelerinde maksimum ve minimum tane boyutunu snrlayacak flekilde yer almaktadr. Kmrlerin tane boyut dalmn kmrn
sertlii, mukavemeti, krk ve atlak sistemi gibi yapsal zellikleri etkiler.
tlebilirlik ve Ufalanabilirlik
Kmrlerin tlerek toz yakt olarak kullanld yerlerde tlebilirlik zellikleri nem kazanmaktadr. Kmrlerin tlebilirlik zellikleri deirmenlerde yaplan bir seri tme deneyleri ile saptanr. Taflkmrleri en kolay tlebilen kmrler iken antrasit ve linyitlerin tlmesi daha zordur.
Ufalanabilirlik bir parann kendinden daha kk paralara ayrlabilmesidir.
ri tane boyutunun istendii ve ince malzemelerin elenerek ayrld kmrlerin,
ufalanabilirlikleri fazla ise, deerlerinde greceli bir azalma gzlenir. Ayrca kolaylkla ufalanabilen kmrlerin kok kalitesi de dflktr. Kmrlerin ufalanabilirlikleri sertlik, mukavemet ve krlganlk gibi zelliklerine baldr.
Manyetik Duyarllk
Diamanyetik: Manyetik
duyarll kk veya
negatif olan maddeler iin
kullanlr.
Paramanyetik ve
ferromanyetik: Manyetik
duyarll yksek olan
maddeler iin kullanlr.
Diamanyetik, paramanyetik ve ferromanyetik olarak farkl kategoride deerlendirilen manyetik duyarllk, kmrlerin zenginlefltirilme ifllemlerinde nemlidir. Kmrlerin organik bileflenlerinin manyetik duyarll diamanyetiktir. Kmrdeki inorganik maddelerin bir ksm paramanyetik ya da ferromanyetiktir. Bu
zellikten yararlanarak manyetik ayrclar ile kmrn ierisindeki inorganik maddeler uzaklafltrlabilir (Kkbayrak vd., 1991).
Kmrlerin Dier zellikleri

Kmrlerin kullanm asndan daha az nemli olmasna karfln, tannmas ve snflandrlmas asndan nemli olduu kabul edilen dier baz zellikleri aflada
verilmifltir:
Krlganlk
Mukavemet
Ak havada dalabilirlik
Aflndrclk
Srtnme katsays
Renk
Parlaklk
Elektriksel iletkenlii
Isl iletkenlik
zgl s
KMRLERN SINIFLANDIRILMASI
Kmrleri oluflturan organik bileflenlerin doasndaki farkllklar ve bunlarn kmrleflmesi srecinde etkili olan faktrlerin ok deiflik olmas, ok farkl kmr
trlerinin oluflmasna neden olmufltur. Bunlar arasnda birbirine tam olarak benzeyene rastlamak olas deildir. Ayn kmr yatann farkl ksmlarnda bile nemli farkllklar grlebilir. Bu nedenle ok farkl kmr snflandrma yntemleri belirlenmifl ve bunlara bal olarak ok farkl kmr snflandrma sistemleri ortaya
kmfltr. Gnmzde bilimsel olarak kabul edilen 30 kadar kmr snflandrma
sistemi vardr. Kmrlerin snflandrlmasnda, nceki blmlerde anlatlan fiziksel zelliklerin yan sra kimyasal zelliklerinden de yararlanlr. Kmrlerin snflandrlmasnda kullanlan kimyasal zellikler ksa analizlerden elde edilen:
Nem
Kl
Uucu madde
Sabit karbon
ierikleri; kmrn elementel analizi ile elde edilen:
Karbon
Hidrojen
Oksijen
Kkrt
Azot
ierikleri; ve ayrca kmrlerin:
Kmrleflme dereceleri
Yanma zellikleri
Isl analizleri
Koklaflabilme zellikleri
Kl ergime scakl
gibi eflitli zellikleri kullanlmaktadr
Gnmzde ticari kmr snflandrmalar arasnda en yaygn kullanlan,
uluslar aras ASTM (the American Society for Testing and Materials) kuruluflu tarafndan yaplan ASTM Snflandrmasdr. Kmrleflme derecesine gre yaplan
bu snflandrmada kmrlerin sabit karbon, uucu madde, sl deer ve koklaflabilme zellikleri kullanlmaktadr. izelge 3.2de kmrlerim ASTM snflandrmas verilmifltir.
49
50
izelge 3.2
Kmrlerin ASTM
Snflandrmas
Kaynak: (ASTM,
1991)
Snf
Antrasit
Taflkmr
Alt Snf
Sabit
Karbon%
Uucu
Madde%
Meta antrasit
98
Antrasit
92
Yar-antrasit
86
14
Dflk uuculu
78
22
Orta uuculu
69
31
69
31
Yksek uuculu-A
Yksek uuculu-B
Yar Taflkmr
Isl Deer
Kcal/kg
Koklaflmaz
7800
Yeralt iflletme yntemi:

Hazrlk ve retim
faaliyetlerinin tamamnn
zel yntemlerle yeraltnda
uyguland maden iflletme
sistemidir.
Dekapaj: Madenin
retilebilmesi iin zerindeki
rt tabakasnn alnmas
ifllemidir.
Koklaflr
7200-7800
Yksek uuculu C
6000-7200
Yar Taflkmr-A
6000-7200
Yar Taflkmr-B
5200-6000
Yar Taflkmr-C
4600-5200
Linyit-A
4600
Salam yap
Koklaflmaz
Linyit-B
4600
Gevflek yap
Koklaflmaz
Linyit
Ak iflletme yntemi:
Ekonomik derinlikteki maden
yataklarnn zerindeki rt
tabakasn almak ve bylece
maden yatan
retilebilecek duruma
getirmek zere yerstnde
uygulanan iflletme
sistemidir.
Koklaflma
zellii
Koklaflmaz
KMR RETM YNTEMLER

Kmrler, organik maddelerin kelerek birikmeleri ve uzun yllar sren dnflm
srecinden gemesi ile oluflan, damar fleklindeki maden yataklardr. Kmr damarnn retimi, yeryzne yaknlna gre iki farkl retim yntem ile yaplr: Ak
iflletme yntemi ve yeralt iflletme yntemi.
Ak flletme Yntemi
Yeryznden belirli bir derinlikte bulunan kmr damarnn hangi yntemle retileceini belirleyen temel faktr, kmr damarnn zerindeki rt tabakasnn
kalnldr. Kmr damarnn zerindeki rt tabakasnn ifl makineleri ile kazlp
yklenerek, en yakn ve en uygun yere taflnmas ifllemine dekapaj denir. Ak iflletme ynteminin yeralt iflletme yntemine gre stnlkleri (Konuk ve Gktan,
1992):
retim hznn yksek olmas,
retim kayplarnn ok az olmas,
alflanlar iin daha uygun alflma ortam salanmas,
alflma ve ifl emniyetinin daha yksek olmas,
fl organizasyonu ve iflyeri kontrolnn daha kolay olmas,
Mekanizasyon olanaklarnn daha fazla olmas,
retim ynteminde yaplabilecek olan deiflikliklere esneklik salamas,
fleklinde sralanabilir. Bu stnlklere karfln ak iflletme ynteminin eflitli sakncalar da flyle zetlenebilir:
lk yatrm giderleri daha yksektir.
retim srasnda rt tabakas kaldrldndan arazinin doal yaps
bozulur.
evrenin yeniden dzenlenmesi iin ek yatrmlar gerekir.
klim koflullar iflletmecilik faaliyetlerini aksatabilir.
51
Kalifiye elemana olan ihtiya artar.

Ak iflletmede gl patlayclar kullanldnda, ek nlemler alnmad
takdirde, blgedeki yerleflim alanlar bundan zarar grebilir.
Kmr damarnn bulunduu derinliin artmas ile rt kaz maliyeti de artacandan, ak iflletmedeki retim maliyetleri artar. Yeralt iflletmeciliinde ise derinliin retim maliyetlerine fazla bir etkisi yoktur. Ak iflletme ve yeralt iflletme maliyetlerinin eflit olduu derinlikten sonra yeralt iflletmecilii daha ekonomiktir.
Ak iflletmede kaldrlacak rt tabakasnn hacminin, bu ifllem sonucunda
retilebilecek toplam kmrn ton olarak miktarna oran dekapaj oran olarak
tanmlanr.
DO =
V
T
(3.2)
Burada:
DO = Dekapaj oran, (m3/ton)
V = Kaldrlacak rt tabakas hacmi, (m3)
T = retilebilecek kmr miktar, (ton)
olarak alnacaktr.
Dekapaj orannn ekonomik snrn belirleyen tek bir matematiksel ifade kullanmak zordur. Buna karfln ekonomik dekapaj oran iin afladaki matematiksel eflitlik kullanlmaktadr.
EDO =
Dekapaj oran: Maden

yatann zerindeki rt
tabakas hacminin, madenin
toplam rezervine orandr
(m3/ton).
M y Ma
Md
Ekonomik dekapaj oran:

Bir maden yatanda, ak
ve yeralt iflletme
maliyetlerinin eflit olduu
dekapaj orandr.
(3.3)
Burada:
EDO = Ekonomik dekapaj oran, (m3/ton)
My = Yeralt iflletme retim maliyeti, (T/ton)
Ma = Ak iflletme retim maliyeti, (T/ton)
Md = Ak iflletme dekapaj maliyeti, (T/m3)
olarak alnacaktr.
RNEK
Yeralt kmr retim maliyetinin T80/ton, ak iflletme kmr retim maliyetinin

T20/ton ve dekapaj maliyetinin de T4/m3 olarak hesapland bir kmr damarnda ekonomik dekapaj orann hesaplaynz.
zm:
EDO =
T80 / ton T20 / ton

3
T4 / m
= 15m3 / ton
olarak hesaplanr.
SZDE kaldrlmaYukardaki rnekte kmr damarnn rezervi 5 milyon ton ve damarSIRA
zerinde
3
s gereken rt tabakas hacmi de 60 milyon m olarak hesaplandna gre, bu blgede
ak iflletme ynteminin uygulanp uygulanamayacan yorumlaynz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
52
Ekskavatr: rt tabakasn
veya kmr kazp ayn
zamanda kamyona ykleme
yapabilen, paletler ya da
tekerlekler zerine monte
edilmifl yksek kapasiteli ifl
makinesi.
Dragline: rt tabakasn
kepesi ile kazp yan
tarafnda kmr alnarak
boflaltlmfl sahaya dken,
paletler ya da yryebilen
bir mekanizma zerine
monte edilmifl yksek
kapasiteli ifl makinesi.
Ak iflletme ynteminin uygulanabilmesi iin kmr damarnn zerindeki rt tabakasnda basamaklar oluflturulur. rt tabakasn oluflturan kayalarn yapsna bal olarak seilen ifl makineleri ve kaz yntemleri ile rt tabakas kazlp,
nakliye aralarna yklenerek uygun bir sahaya dklr. zeri alan kmr damar da yine oluflturulan basamaklarda ifl makineleri ile kazlp, nakliye aralarna
yklenerek kmr hazrlama ve zenginlefltirme tesislerine gnderilir. Ak iflletmeciliin temel ifllemleri:
Zemin hazrlama,
Kaz ve ykleme,
Nakliyat ve dkme,
Arazinin tekrar dzenlenmesi,
olarak sralanabilir. Zemin hazrlama ifllemleri rt tabakasn oluflturan kayalarn yapsna baldr. fl makineleri ile kolaylkla kazlabilen gevflek kayalarn
bulunduu zeminlerde zemin hazrlamaya gerek yoktur. fl makinesi kendi basaman oluflturur, kaz ve ykleme ifllemini yapar. Ancak sert kayalarn bulunduu zeminlerde delme-patlatma ifllemi yaplarak kayalar gevfletilir. Bu ifllem iin
nce rt tabakasnda belirlenen aralklarda delik delme makineleri kullanlarak
delikler delinir. Daha sonra bu deliklere, uzman kiflilerce, patlayc maddeler yerlefltirilir ve patlatlr.
Kaz ifllemi kayacn ya da kmrn bulunduu yerden koparlmasdr. Yapsna gre gevflek ya da delme patlatma ile gevfletilmifl kayalar ekskavatr olarak
adlandrlan kazc ykleyici ifl makineleri ile yerlerinden paralar halinde sklerek yksek taflma kapasiteli kamyonlara yklenir. Kesici ular dner bir kepe
zerine monte edilen ekskavatrlerde ise kazlan kayalar kamyon yerine bantl
konveyrlere yklenir. zellikle retim miktar yksek kmr ocaklarnda, yksek
kapasiteli dragline (ekme kepe) olarak adlandrlan kaz makineleri kullanlmaktadr.
fl makineleri ile kazlp kamyon ya da bantl konveyr gibi nakliye aralarna
yklenen kayalar, dkm sahalarna dklr. Kmrn alnmas ile boflaltlan
blgeler dkm sahalar iin en uygun yerlerdir. Kazlan ve nakliye aralarna
yklenen kmr ise, stok sahasna ya da dorudan kmr hazrlama tesisine nakledilir.
Ak iflletmelerde rt tabakas ve kmr retiminden sonra arazinin doal yaps bozulur. Madencilik faaliyetleri sonucu bozulan arazide, retim srecinde bafllayan ve daha sonra da devam eden arazi dzenleme alflmalar yaplr. Dekapaj
ifllemlerinin en baflnda, rt tabakasnn zerindeki verimli toprak tabakas ayrca
biriktirilir. Yeniden dzenleme alflmalarnda kmr alnan blgeler dekapaj
malzemesi ile doldurulur ve verimli toprak yeniden dzenlenen blgenin en st
ksmna serilir. Daha sonra blge aalandrlarak tarm ya da orman arazisi haline getirilir. Tipik bir ak iflletme fiekil 3.1de gsterilmifltir.
53
fiekil 3.1
Tipik Bir Ak
flletme Modeli
Yeralt flletme Yntemi

Taflkmrleri ve antrasitler, linyitlere gre genellikle daha derinlerde bulunduklarndan yeralt iflletme yntemleri ile retilmektedir. Gnmzde taflkmrlerinin
% 65i yeralt iflletme yntemleri ile retilmektedir. Yeralt iflletme yntemlerinin
tercih edilmesinde derinlik ve iklim koflullarndan etkilenmeme temel etken olmasna karfln, son yllarda evresel etkiler ve hukuksal gerekeler nedeniyle ak
iflletme yntemi ile madencilik faaliyetlerinde karfllafllan zorluklar da, yeralt iflletme yntemlerinin tercih edilmesine neden olmaktadr. nmzdeki 10 ylda
yeralt iflletme yntemleri ile kmr retiminin % 50 orannda artaca tahmin
edilmektedir.
Yeraltnda belirli bir derinlikte bulunan kmr damarnda retime gemeden
nce, alflanlarn ve retim ekipmanlarnn ocaa girmelerini, retilen kmrn
dflar karlmasn ve ayrca alflma iin gerekli havann ocak iinde dolaflmn
salamak iin yollar yaplmaldr. Ayrca retimin yaplaca yerlerin hazrlanmas
da gereklidir. Yeralt iflletmeciliinin temel ifllemleri:
Hazrlk,
retim,
Tahkimat,
Nakliyat,
Havalandrma,
Su atm,
olarak ayrlabilir. Hazrlk ifllemlerinde yeryznden itibaren arazinin yapsna gre
kmr damarnn en alt seviyesine kadar galeriler, kuyu veya desandriler alr.
Kuyudan itibaren galeriler alarak kmr damarna ulafllr. Bu ifllemlerin byk
ounluu yan kaya ierisinde srdrlr. Bu ifllemler: deliklerin delinmesi, uzman kiflilerce patlayc maddelerin deliklere doldurulmas, atefllenmesi, kan tafllarn yklenip taflnmas, alan boflluun tahkim edilmesi ve alflma blgesine temiz hava gnderilmesi ifllemlerini kapsar. Son yllarda galeri ama makineleri kullanlarak, yeraltnda patlatma ifllemleri yaplmadan galeri ve desandriler alabilmektedir. fiekil 3.2de retime hazr hale getirilmifl bir kmr damar grlmektedir.
Tahkimat: Yeraltnda alan

boflluun alflma emniyetini
salamak zere
desteklenmesi.
Kuyu: Yeryznden itibaren

kmr damarnn en alt
seviyesine kadar alan
dikey aklktr.
Galeri: % 0.3 meyille
yeraltnda alan tnellerdir.
Desandri: Yeryznden
itibaren kmr damarna
ulaflmak zere alan meyilli
galerilerdir.
54
fiekil 3.2
Yeralt Kmr
flletmesinin Genel
Bir Grnfl
Ayak: Kmr damar

ierisinde alan galerilerin
birlefltirilmesi ile
oluflturulmufl kmr retim
blgeleridir.
Arn: Galeri ya da ayaklarda
kaznn yani retimin
yapld yzey.
Kmrn yerinden kazlarak karlmas iin yaplan ifllemlere retim denir.

retim ifllemi kmr damarnn ierisinde birbirinden belirli uzaklkta iki galerinin
(taban ve tavan yollar) srlerek retim panolarnn oluflturulmas ile bafllar. Taban ve tavan yollar damarn meyiline gre kk kuyucuklar (brler) ya da meyil yukar srlen galeriler (baflyukar) ile birlefltirilerek ayaklar oluflturulur. Ayak
genifllii, yani kaz arn ile ayak arkasndaki mesafe en az 1.5 m en fazla 6 m kadardr. Ayak uzunluu ise kaz yaplan ksmn uzunluu kadar olup, ayak iindeki nakliye aracnn uzunluuna eflittir. retim damar boyunca kmrn yerinden
koparlarak ayak iindeki nakliye arac olan zincirli olua yklenmesi ve nakliye
galerisine nakledilmesi ile yaplr. Yeralt kmr retim yntemleri; yatan oluflum
flekli, damarn kalnl ve eimi gz nne alnarak, kmrn kazld arna gre snflandrlr (Saltolu, 1991). Bunlar arasnda;
i- Uzun Kaz Arnl retim Yntemleri
Dolgulu uzun ayak.
Gertmeli uzun ayak,
apraz (diyagonal) ayak.
ii- Dar Kaz Arnl retim Yntemleri
Tavan ayak.
Taban ayak
iii- Topuklu Yntemler
Gertmeli topuklu ayak
Dolgulu topuklu ayak
apraz topuklu ayak (Balk kl ayak)
iv- Oda Yntemleri
Oda-topuk yntemi
Oda yntemi
gibi ok sayda retim yntemi vardr. lkemizde en ok kullanlan yntem uzun
ayak yntemidir. Ayaklarda kaz ifllemi, klasik ayaklarda arlkl olarak insan gc
ile yaplrken, mekanize ayaklarda kesici ykleyici makineler ile yaplr. Mekanize
ayaklarda kmr arndan dner kesiciler ile kazlarak zincirli oluklara yklenmektedir. fiekil 3.3de tipik bir mekanize uzun ayaktaki alflma flekli grlmektedir.
55
fiekil 3.3
Uzun Ayak
Yntemi ile Kmr
retimi
1. Kmr Damar
2. Kesici Ykleyici
3. Yryen Tahkimat
4. Zincirli Oluk
karlan kmrn boflluu, alflma emniyeti asndan belirli bir sre tutulmas gerekir. Yeraltnda alan boflluun tutulmas tahkimat yntemleri ile yaplr. Galerilerde tahkimat, galeri kesitine uygun, yeteri kadar aralkl aa ya da elikten balar kullanarak yaplr. retimin klasik yntemlerle yapld ayaklarda
ahflap ya da elik yan direklerin zerine arna paralel ya da dik olarak yerlefltirilmifl sarmalar ile tavan emniyete alnr. retim ilerledike arka sradaki yan direk
ve sarmalar sklerek n tarafn tahkimatnda kullanlr. Arkada kalan boflluk, tafl
iinde srlen galerilerden gelen tafl ile doldurulur. Buna ramble denir. Ramble
ifllemi alflma emniyetini salad gibi yeryznde, yeralt madencilik faaliyetleri nedeniyle oluflabilecek kmeleri de engeller. Madencilikte buna tasman ya da
sbsidans denir. Tahkimatn sklp ilerletilmesi ile geride kalan boflluun doldurulmamas durumunda tavan kendiliinden ker. Bu flekilde yaplan kmr
retim yntemlerine gertmeli yntemler denir. Mekanize ayaklarda ise yryen
tahkimat olarak adlandrlan hidrolik sistemler kullanlr (fiekil3.3). Bu sistemde
tavan yryen tahkimat ile tutulmakta kesici ykleyici makineler ilerledike, yryen tahkimat, ocak iinde kmr naklinde kullanlan zincirli oluk ile beraber
ileri itilmektedir.
Ayaklarda retilen kmrn yeryzne kadar iletilmesi nakliye olarak adlandrlr. Yeraltnda; ayaklardan kuyu dibine kadar olan nakliyat yeralt nakliyat; kuyu
dibinden yeryzne kadar olan nakliyat ise ihra olarak adlandrlr. Ayaklarda
nakliyat, arna kadar yaklafltrlabilen ve ar darbelere karfl dayankl olarak imal
edilmifl zincirli oluklar ile yaplr. Zincirli oluklar ile taban galerisine kadar nakledilen kmr, buradan itibaren kuyu dibine kadar bandl konveyrler veya lokomotifler tarafndan ekilen vagonetler tarafndan nakledilirler. Kmr ocaklarnda
emniyet asndan akl lokomotifler tercih edilirler. Yeryzne desandri ile balanan ocaklarda, 17 meyile kadar alflabildikleri iin bandl konveyrler byk
avantaj salarlar. Kuyu dibinden itibaren kmr, kuyu ierisinden yeryzne kafes ya da skip ile ihra edilirler.
Yeralt iflletmelerinde havalandrma en hayati konulardan birisidir ve alflmalarn her aflamasnda dikkate alnr. Ocak iine hava, kuyu yanndaki vantilatrler ile
gnderilir. Vantilatrler arza olaslna karfl yedekli olarak alflrlar. Elektrik arzalar iinde, otomatik olarak devreye giren jeneratrler bulundurulur. Ocakta a-
Ramble: retilen kmrden

geride kalan boflluun
doldurulmas ifllemidir.
Tasman (Sbsidans): Yeralt
madencilik faaliyetleri
nedeni ile yeryznn
alalarak kmesi
hra: Kuyu dibine kadar

getirilen kmrn kuyu
ierisinde alflan sistemler
ile yeryzne karlmas
ifllemidir.
Kafes: Kuyularda, kmr

ykl vagonlar yeryzne
karan byk asansrlerdir.
Skip: Kuyu dibinde kmrn
vagonlardan iine
boflaltld byk
kovalardr.
56
Metan: Bileflimi CH4 olan,

kmrn yapsnda bulunan,
ortamdaki miktar % 5in
zerine ktnda fliddetle
patlayan bir gaz.
lflma blgelerine yeteri kadar temiz hava gnderilir. Kirlenen hava ise hava dnfl
yolunu takip ederek yeryzne kar (fiekil 3.2). Havalandrmann amalar:
flilerin solunumu iin yeterli temiz havay salamak.
Hava ile alflan makine ve sistemlerin gereksinimi olan temiz havay salamak.
Kmrn yapsnda bulunan, yan tabakalardan szan ya da patlatma sonras aa kan patlayc, yanc ya da zehirleyici gazlar emniyet limitleri
altnda tutmak.
Kmr tozu, tafl tozu gibi sala zararl tozlar ortamdan uzaklafltrmak.
alflma yerlerinde scaklk ve nemi azaltarak, alflanlar iin rahat alflma
ortam salamaktr.
Kmr ocaklarnda ortamdaki havaya; kayna, patlayc maddeler, kmr veya yan tabaka olan ok eflitli tehlikeli gazlar karflr. Bunlar arasnda metan, karbon dioksit, karbon monoksit, hidrojen slfr, azot oksitler saylabilir. Bu gazlar
arasnda zellikle metan ve karbon monoksit, srekli olarak llerek, kaytlar tutulur. Metan gaznn emniyet limiti % 1dir. Karbon monoksitin ise % 0.01dir. Metan gaz limitleri aflldnda, ocak ii alflmalar durdurulur ve alflanlar tahliye
edilir.
Ocak iin gerekli hava miktar, kmrn retilmesi ile aa kan metan gaz
orann istenilen snrn altna dflrecek flekilde hesaplanr. Ayrca ayaklarda alflan kifli baflna gerekli hava miktarnn da 6 m3/dak olduu kabul edilir. Her iki
yntemle hesaplanan hava miktarndan hangisi fazla karsa ocaa en az o kadar
hava sevk edilir. Ocakta, gereken hava miktarnn kan metan gaz yardmyla hesaplanmasnda afladaki eflitlik kullanlr (Ayvazolu, 1984).
Q=
q xT
p x 24 x 60
(3.4)
Burada:
Q : Gerekli hava miktar (m3/dak)
q
: Bir ton kmr retiminde aa kan metan miktar (m3/ton)
p
: Hava ierisinde gazn indirilmek istendii oran
T
: Gnlk retim miktar (ton)
olarak alnacaktr.
Ocakta alflan kifli saysna gre, gereken hava miktarnn hesaplanmasnda ise
afladaki eflitlik kullanlr.
Q=6 x n
(3.5)
Burada;
Q : Gerekli hava miktar (m3/dak)
n
: Ocakta alflan eleman says
olarak alnacaktr.
RNEK
retilen her ton kmr iin 9.6 m3 metan gaz kan bir ocakta, gnde 1500 ton
retim yaplmaktadr. Ocak havasndaki metan oran alflan iflyeri koflullarna ve
emniyet tzklerine gre % 0.5 olarak belirlendiinden, ocaa sevk edilecek hava
miktarn bulunuz.
57
zm:
Verilen deerleri Efl. (3.4)te yarine koyarsak, hava miktar:
Q=
9.6 m3 / ton x 1500 ton

= 2000m3 / dak
0.005 x 24 x 60 dak
olarak hesaplanr.
SIRA
SZDE saysna gYukardaki rnekte kmr ocanda toplam 350 kifli alfltna gre,
alflan
re gereken hava miktarn bulunuz. Ocaa sevk edilmesi gereken hava miktar hakknda
yorum yapnz.
D fi N E L M
Yeralt iflletmelerinde su geliri iflletmenin ekonomisine dorudan etkili olup,

S O R U su gelirinin
bazen ocan kapatlmasna bile neden olabilir. Kmr ocaklarnda
kaynaklar arasnda:
Yeryz sularnn atlak ve gklerden yeraltnda alan
bofllua szmas,
DKKAT
Maden ocann etrafndaki yeralt sularnn atlak ve gklerden yeraltnda alan bofllua szmas,
SIRA SZDE
Kmrn oluflumu esnasnda tabakalar arasnda kalan sularn yeraltnda
alan bofllua szmas,
Derin maara sularnn yeraltnda alan bofllua szmas,
AMALARIMIZ
olarak saylabilir. Sularn ocaa szmasn nlemek iin yer st ve yeraltnda alnabilecek baz nlemler olmasna karfln, az veya ok her kmr ocanda su geliri vardr. Ocaa szan bu sularn; kanallar, havuzlar ve tulumbalardan
K T A P oluflan bir
su atm sistemi ile alflma blgesinden uzaklafltrlmas gerekir. Ayaklarda su geliri galeriye ynlendirilir. Yeraltnda galeriler alrken, galerinin bir kenar yaklaflk
40 cm kadar derin alarak kanal oluflturulur. Galeriler % 0.3Tmeyilli
Bu nE L E V Z Yalr.
ON
lem, hem nakliyatta stnlk salarken, ayn zamanda sularnda kuyu dibine doru kendiliinden akmasn salar. Kuyu dibinde ise havuzlar yaplarak, kanallardan
gelen sular toplanr. Havuzun st seviyesinde kurulan bir tulumba dairesindeki tuNTERNET
lumbalar aracl ile havuzlarda biriken sular yeryzne pompalanr.
N N
KMR HAZIRLAMA
Kmrn enerji retimi iin yakma sistemlerinde yaklmas evre kirliliine neden
olmaktadr. Bu blmde kmrdeki inorganik maddeler konusunda szn ettiimiz, kmrn yapsndaki safszlklar, yanma srasnda evreye, SO2 ve SO3 halinde kkrt oksitler; NO ve NO2 halinde azot oksitler; CO ve CO2 halinde karbon
oksitler; CxHy yapsndaki hidrokarbonlar ve partikl madde yaylmasna neden
olurlar. Yrrlkte olan evre ve hava kalitesinin korunmas ynetmelikleri ile kat yaktlarn kullanld tesislerin uymak zorunda olduu emisyon standartlar ve
yerleflim blgelerinde uygulanan snr deerler belirlenmifltir. izelge 3.3te insan
salnn korunmas, evrede ksa ve uzun vadeli olumsuz etkilerin ortaya kmamas iin, atmosferdeki hava kirleticilerinin maksimum snr deerleri verilmifltir.
izelgede bahsedilen ksa vadeli snr deer, gnlk ortalama snr deeri; uzun
vadeli snr deer ise bir yl iinde okunan tm sonularn aritmetik ortalamasn
gstermektedir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
58
izelge 3.3
Partikl Madde ve
SO2 iin Hava
Kalitesi Snr
Deerleri
Kirleticiler
Blge
Ksa vadeli snr deer

g/m3
Uzun vadeli snr

deer(g/m3
Kkrt oksitler
SO2 ve SO3
Genel
400
150
Endstri blgesi
400
250
Genel
300
150
Endstri blgesi
400
200
Partikl madde
Kmr Ykama: Kmrn

yapsndaki kkrt ve kl
yapc inorganik
malzemelerin
uzaklafltrlmasdr.
Lavvar: Kmr ykama tesisi.
Lave: Lavvarda elde edilen
satlabilir temiz kmr.
fiist: Lavvarda temiz kmr
elde edilirken aa kan
artk malzeme.
Mikst: Lavvarda elde edilen
ara rn.
Yukarda verilen emisyon standartlarna uyulabilmesi iin kl ve kkrt ierii

dflk, yksek sl deerli kmrlerin kullanlmas gerekmektedir. llerdeki mahalli evre kurullar aldklar kararlar ile kkrt ierii snrn yaklaflk %1 olarak belirlemifltir. lkemizdeki linyit rezervinin % 95inin kkrt ierii %1den fazla; %
57sinin sl deeri de 1500 kcal/kg dan azdr. Bu nedenle, gerek stma gerekse dier sektrlerde tketime sunulan linyitlerin zenginlefltirilmesine gereksinim vardr.
Kmrlerin zenginlefltirilmelerinin teknolojik ve ekonomik gerekeleri vardr. Bu
gerekeler arasnda:
evreye olan olumsuz etkilerin ortadan kaldrlmas,
Isl verimdeki artfl,
Dier alternatif yaktlar ile rekabet edebilme,
Tketiciye salanan kolaylklar,
Yakma kazanlarndaki verim artfl,
Taflma ve stoklama maliyetlerindeki tasarruflar,
Toz kmrn pulverize sistemlerle yakld tesislerde, tme ve iflletme maliyetlerindeki tasarruflar,
Partikl maddelerin tutulduu elektrostatik filtrelerdeki iflletme maliyetlerinde salanan tasarruflar,
Kkrt gazlarnn baca gaz deslfirizasyon nitelerinde tutulduu tesislerinde salanan tasarruflar,
Kl ve atk taflma sistemlerinde salanan tasarruflar,
Tesislerdeki tamir, bakm ve iflilik maliyetlerinde salanan tasarruflar,
saylabilir. Kmrn zenginlefltirilmesi, lavvar denilen kmr zenginlefltirme tesislerinde yaplr. Kmr zenginlefltirme ifllemlerine ykama; lavvardan elde edilen
temiz kmre lave, arta flist ve ara rne de mikst denir. Ancak tm kmrlerin yanma ncesi klasik yntemler ile zenginlefltirilebilmeleri ekonomik olmayabilir. Bu durumda, termik santraller gibi byk tesislerde, yanma sonras aa kan
partikl maddeler elektrostatik toz tutucular ile; kkrt gazlar da baca gaz artma
sistemleri kurularak tutulur ve izelge 3.3de verilen emisyon standartlarna uyulur. Kmrlerin klasik yntemlerle ekonomik olarak zenginlefltirmeye uygun olup
olmadnn arafltrlmas ve uygun yntemlerin belirlenmesi gerekir.
Kmrn Ykanabilme zellikleri

Kmrlerin kl ve kkrtten arndrlabilmeleri, yani ykanabilme zellikleri laboratuvarda yaplan yzdrme batrma deneyleri ile saptanr. Deney ncesinde kmrler kullanm alanlar dikkate alnarak boyutlarna gre snflandrlr. Daha sonra deiflik younluklardaki ar svlarda yzdrme batrma ifllemine tabi tutularak
ykanabilirlikleri saptanr. Bu deneylerden elde edilen veriler ile kmrlerin ykanmaya elveriflli olup olmad belirlenirken; ykama ifllemi sonucunda elde edilecek
temiz kmrn ierii, verimi, kl ve kkrt yapc safszlklardan arndrlmasnn
59
kolay olup olmad belirlenir. Yzdrme batrma deneylerinin yapld ar svlarn hazrlanmasnda, younluklar ayarlanabilen organik svlardan ya da inko
klorr gibi inorganik tuzlarn zeltilerinden yararlanlr.
Bir ar svnn ierisine braklan kmr numunesini oluflturan maddelerden,
younluu svdan daha dflk olanlar yzerken, younluu daha yksek olanlar
batar. Kmrn yapsna gre, kmr ve inorganik maddelerin younluklar arasndan seilmifl ar svlarn hazrlanmasndan sonra, kmr numunesine dflk
younluktan bafllanarak en yksek younlua doru yzdrme batrma ifllemi uygulanr. fiekil 3.4te yzdrme batrma deneylerinin yaplfl flekli flematik olarak
gsterilmifltir.
fiekil 3.4
YZEN
-1.3
YZEN
(+1.3-1.4)
YZEN
(+1.4-1.5)
YZEN
(+1.5-1.6)
YZEN
(+1.6-1.7)
YZEN
(+1.7-1.8)
1.4
1.5
1.6
1.7
1.8
Kmr
Numunesi
Yzdrme Batrma
Deneyleri Yaplfl
fiekli
Yo.
1.3
BATAN
BATAN
BATAN
BATAN
BATAN
+1.3
+1.4
+1.5
+1.6
+1.7
BATAN
+1.8
Deneylerde kmr numunesi, en dflk younluklu sv ierisine beslenir. Yzen ksm -1.3 fraksiyonu olarak ayrlrken batan ksm bir sonraki ar svya aktarlr. Burada yzen ksm +1.3-1.4 fraksiyonu olarak ayrlr, batan fraksiyon ise bir
sonraki ar svya aktarlr. Bu ifllem sonucunda kullanlan ar sv hcresi adedinden bir fazla rn elde edilir. Deneylerde yzen fraksiyonlar ve en youn svda
batan olarak ayrlan rnlerin kl, kkrt, uucu madde ve sl deer ierikleri belirlenerek yzdrme batrma izelgesi ve kmr ykama erileri hazrlanr. izelge
3.4de, kmr numunesinin kl ieriine gre hazrlanmfl bir yzdrme batrma
izelgesi rnei verilmifltir.
+/-0.1 g/cm3
Toplam yzen
Younluk Miktar Kl
aral
g/cm3
Toplam batan
younluktaki mal.
miktar
MXK
Miktar
% M
Kl,
MXK %MXK
SM
a1b
-1.3
37.64
8.15
Miktar
%
M
Kl,
MXK %MXK
M
Yo.
10
11
Miktar
%
12
306.8
37.64
306.8
8.15
100
3874.7
38.75
1.3
+1.3-1.4
12.73 16.41 208.9
50.37
515.7
10.24
62.36
3567.9
52.19
1.4
18.78
+1.4-1.5
6.05
29.16 176.4
56.42
692.1
12.27
49.63
3359.0
67.68
1.5
10.75
+1.5-1.6
4.70
38.71 181.9
61.12
874.0
14.30
43.58
3182.6
73.03
1.6
7.73
+1.6-1.7
3.03
47.83 144.9
64.15
1018.9
15.88
38.88
3000.7
77.18
1.7
5.69
+1.7-1.8
2.66
60.66 161.4
66.81
1180.3
17.67
35.85
2855.8
79.66
1.8
100
3874.7
38.75
33.19
2694.4
81.18
+1.8
TOPLAM
33.19 81.18 2694.4

100
38.75
izelge 3.4
Kmrlerin
Yzdrme Batrma
izelgesi
60
izelgenin 1. stununda; kullanlan ar svlarn younluklar gsterilmifltir.

(a)da gsterilen (+) iflaretleri, ait olduu younluktaki batan malzeme yzdesini;
(b)de gsterilen (-) iflaretler ise ayn younlukta yzen malzeme yzdesini gsterir. Deneyde elde edilen, ilgili younlukta yzen malzemenin yzde miktar 2.
stunda, kl analiz sonular da 3. stunda verilmifltir. 2. ve 3. stunun arpm 4.
stunu oluflturur. 5. stun, 2. stunun; 6. stun da 4. stunun yukardan aflaya
doru toplanmas ile elde edilir. Her satrdaki 6. stun deerinin 5. stundaki deere blnmesi ile 7. stundaki toplam kl deerleri elde edilir. 5. stundaki deer, yzdrme batrma deneyinde kullanlan numunenin ait olduu kmrn,
zenginlefltirilmesi amacyla dorudan bir ar svya beslenmesi durumunda, elde
edilecek olan temiz kmr miktarn gsterir. Bu deerler (1)(b) stunundaki younluklara karfllk olarak okunur. Burada elde edilecek temiz kmrn kl ierii de 7. stundaki toplam kl deerlerinden okunur. 8. 9. ve 10. stunlar, izelgenin toplam yzen stunlarndaki yaplan ifllemlere benzer olarak, fakat bu kez
rakamlar afladan yukarya toplanarak yaplr. 8. stun herhangi bir younlukta
batan malzeme miktarn; 10. stun ise bu malzemenin kl ieriini gsterir. Bu
deerler (1)(a) stunundaki younluklara karfllk olarak okunur. Kullanlan ar
svnn herhangi bir younluk deerinden 0.1 g/cm3 kadar farkl younluk deerine sahip tanelerin toplamna 0.1 younluundaki malzeme miktar denir. 11. ve
12. stunlarda younluklar ve bu deerler gsterilmifltir. 12. stundaki deerler;
ilgili younluun (+) ve (-) iflaretlerini ald satrlardaki 2. stun rakamlarnn
toplanmas ile elde edilmifltir. Bu deerler; izelge 3.5 kullanlarak herhangi bir
younlukta yaplacak ayrmann zorluk derecesi ve uygun yntem seimi konusunda fikir verir.
izelge 3.5
+/- 0.1 g/cm3
Younluktaki
Malzeme Miktar,
Ayrmann Zorluk
Derecesi Ve Uygun
Yntem Seimi
+/- 0.1 g/cm3 younluk- Ayrmann zorluk

derecesi
taki malzeme miktar, %
0-7
ok kolay
zgl arlk farkna bal yntemler- Yksek

kapasite
7-10
Kolay
Etkili zgl arlk farkna bal yntemlerYksek kapasite
10-15
Orta zorlukta
Etkili zgl arlk farkna bal yntemler

- Orta kapasite - yi iflletme koflullar
15-20
Zor

-Orta kapasite - ok iyi iflletme koflullar
20-25
ok zor

-Orta kapasite - ok iyi iflletme koflullar
-Yakn kontrol
25den ok
ok zor
ok etkili zgl arlk farkna bal yntemler

- Dflk kapasite - ok iyi iflletme koflullarok yakn kontrol
Kaynak: (Burt, 1984)
RNEK
nerilen uygun yntem
izelge 3.4te verilen bir kmr numunesine ait yzdrme batrma deney sonularna gre; bu numunenin ait olduu kmr, 1.60 g/cm3 younlukta zenginlefltirilirse:
61
a- Elde edilecek temiz kmrn ve artn miktarn;

b- Temiz kmr ve artn kl oranlarn;
c- Zenginlefltirme iflleminin zorluk derecesini ve nerilen yntemi belirleyiniz.
zm:
a- Temiz kmr miktarn bulabilmek iin: (1)(b) stunundaki -1.60 g/cm3 younluk deerinin bulunduu satrdaki 5. stun deeri okunur: %61.12 .
Artk miktarn bulmak iin: (1)(a) stunundaki +1.60 g/cm3 younluk deerinin bulunduu satrdaki 8. stun deeri okunur: %38.88.
b- Temiz kmrdeki kl yzdesi; -1.60 g/cm3 younluk deerinin bulunduu
satrdaki 7. stundan okunur: %14.30
SIRA SZDE
Artn kl yzdesi; +1.60 g/cm3 younluk deerinin bulunduu satrdaki
10. stun deeri okunur: %77.18.
c- 11. stundaki 1.60 g/cm3 younluk deerinin karflsndaki
deeri
D fi 12.
N E Lstun
M
%7.73 alnr. Bu deer izelge 3.5te verilen aklamalara gre yorumlanr.
%7.73lk deer; ayrmann kolay ve etkili zgl arlk farkna bal ynS O R U
temler ile yksek kapasitede yaplabileceini gstermektedir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
D Kolduuna
KAT
Belirli bir younlukta yzen ve batan miktarlarn toplamnn %100
dikkat
ediniz.
SIRA SZDE
N N
izelge 3.4te verilen kmr numunesinin fraksiyonlarndaki kkrt

analiz
sonular dSIRA
SZDE
flk younluktan bafllamak zere (%): 0.73; 0.89; 1.35; 1.98; 2.32; 3.11; 3.56 olarak verilAMALARIMIZ
mifltir. Kkrt ieriine gre yzdrme batrma izelgesini hazrlaynz.
D fi N E L M
Yzdrme batrma izelgesinden yararlanarak sadece kullanlan younluklarK S Oyararlanarak

TR AU P
daki veriler hakknda bilgi edinilmektedir. Ancak bu verilerden
izilen kmr ykama erileri daha genifl yorum yapabilmeye olanak salar. Kmr ykama erileri;
T EDL E KV K ZAYTO N
Yzen erisi,
Batan erisi,
SIRA SZDE
Para kl erisi,
Younluk erisi,
NTERNET
+/- 0.1 g/cm3 younluktaki malzeme miktar erisi, AMALARIMIZ
olmak zere befl tanedir. Bu erilerin iziminde kullanlan dik koordinat sistemi kare fleklinde olup, drt ekseni de kullanlr. Alt yatay eksende, kl yzdeleri;
sa dfley eksende toplam batan malzeme yzdeleri; st yatay
sadan
K eksende,
T A P
sola artan flekilde, younluklar; sol dfley eksende de yukardan aflaya doru artan flekilde, toplam yzen malzeme yzdeleri gsterilir. fiekil 3.5te, izelge 3.5teki verilere gre izilen kmr ykama erileri gsterilmifltir. T E L E V Z Y O N
Yzen erisinin iziminde, yzdrme batrma izelgesinin 5. 7. stunlar; batan
erisinin iziminde, izelgenin 8. 10. stunlar; (+/- 0.1 g/cm3 younluktaki malzeme miktar erisinin iziminde, izelgenin 11. ve 12. stunlar kullanlr. Para kN T E R Nmalzeme
ET
l erisinin izimi iin, ncelikle her bir younlukta, yzen ve batan
miktarlarn gsteren sol ve sa yandaki dfley eksenlerden ilgili deerler bir dz izgi ile birlefltirilir. Bunlara younluk izgileri denir ve fiekil 3.5de kesik izgi ile
gsterilmifllerdir. Daha sonra 3. stundaki younluk aralklarnda analiz ile elde
edilen kl oran deerlerinden birer dik klr. klan dikin ilgili younluk izgilerinin arasndaki parann orta noktas bulunur. Bu noktalarn birlefltirilmesi ile
N N
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
KS O TR AU P
T EDL EKVK ZAYTO N

SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
62
para kl erisi elde edilir. Younluk erisi ise, st eksendeki younluk deerlerinden inilen diklerin, younluk izgilerini kestii noktalarn birlefltirilmesi ile izilir. Kmr ykama erilerinden yararlanarak; herhangi bir younlukta zenginlefltirme yapldnda elde edilecek temiz kmr ve artn: malzeme miktarlar, kl
ierikleri, ayrmann zorluk derecesi ve zenginlefltirme iin nerilen uygun yntem bulunabilir. Ayrca, istenilen kl yzdesine sahip bir rn elde etmek iin hangi younlukta zenginlefltirme yaplmas gerektii saptanabilir.
fiekil 3.5
Kmr Ykama
Erileri
RNEK
fiekil 3.5te verilen bir kmr numunesine ait ykama erilerinden yararlanarak;
bu numunenin ait olduu kmrden % 15 orannda kl ieriine sahip temiz kmr elde edilmek istenirse:
a- Zenginlefltirme younluunu;
b- Temiz kmr ve artn miktarn; artn kl orann;
c- Zenginlefltirme iflleminin zorluk derecesini ve nerilen yntemi belirleyiniz
zm:
a- Alt yatay eksendeki %15 kl deerinden bir dik klarak yzen erisini kestii nokta belirlenir. Bu noktadan izilecek yatay dorunun, younluk erisini kestii noktaya karfllk gelen st yatay eksendeki deer aranan younluk deerini verir: 1.67 g/cm3.
63
b- stte, yzen erisi zerinde bulunan noktadan izilen yatay dorunun sol
dfley ekseni kestii nokta temiz kmr miktarn (%63); sa dfley ekseni
kestii noktada artk miktarn (%37) verir. Yatay dorunun batan erisini
kestii noktaya karfllk gelen, alt yatay eksendeki deer (%79) artn kl
orandr.
c- Yatay dorunun younluk erisini kestii noktadan, klan dikin +/- 0.1
g/cm3 malzeme erisini kestii noktaya karfllk gelen, sol dfley eksen deeri (% 6) okunur. %6lk deer izelge 3.5 ile kyaslandnda; ayrmann
ok kolay, zgl arlk farkna bal yntemler ile yksek kapasitede yaplabileceini gstermektedir.
SIRA SZDE bu numufiekil 3.5te verilen bir kmr numunesine ait ykama erilerinden yararlanarak;
3
nenin ait olduu kmr 1.55 g/cm younlukta yaplacak bir zenginlefltirme iflleminde;
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
a- Elde edilecek temiz kmr ve kl oranlarn;

b- Zenginlefltirme iflleminin zorluk derecesini ve nerilen yntemi belirleyiniz.

Yntemler
DKKAT
Kmrdeki safszlklarn eflitli inorganik maddeler ve nem olduu daha nce belirtilmiflti. Kmrn yaps blmnde belirtilen kmr ierisindeki safszlklara ek
SZDE
olarak, kmr retim yntemine gre yan kayatan inorganik SIRA
maddeler
de kmr
ierisine karflr. Ak iflletme yntemi ile kmr retiminde dragline, ekskavatr
gibi yksek kapasiteli ifl makinelerinin kullanlmas, ayrca son
yllarda yeralt iflletAMALARIMIZ
me yntemlerinde mekanize ayaklarn oalmas nedeniyle yan kayatan gelen
yabanc madde miktarnda nemli artfllar olmufltur. Kmrn ykanmas srasnda
yan kayatan gelen bu yabanc maddeler, genellikle iri boyutta
halde
K ve
T A serbest
P
bulunduklarndan fiziksel yntemler ile kolaylkla uzaklafltrlrken, kmrn yapsnda bulunan dier inorganik maddeler ve pirit, markasit gibi SO2 reten safszlklar daha karmaflk zenginlefltirme yntemleri ile uzaklafltrlabilirler.
T E L E V Z Y O N Kmrn
yaklmadan nce zenginlefltirilmesinde uygulanan yntemler: fiziksel, fiziko-kimyasal, kimyasal ve biyolojik yntemler olmak zere drt gruba ayrlr.
DKKAT
N N
NTERNET
Fiziksel Yntemler
Fiziksel yntemlerde kmr ile ona efllik eden inorganik maddelerin farkl fiziksel
zelliklerinden yararlanlr. Bu zellikler arasnda younluk fark en nemlisidir.
Bundan baflka; kmr ve inorganik maddelerin, elektrik iletkenlikleri ve manyetik
duyarlklar arasndaki farkllklar da zellikle kmrn deslfrizasyonunda
kullanlmaktadr.
Younluk Farkna Bal Yntemler

(Gravite Zenginlefltirme Yntemleri)
Kmr ve inorganik maddelerin younluk farkllklarndan yararlanarak, suyun ya da
younluu sudan daha fazla olan bir ar svnn iinde yaplan zenginlefltirme yntemleridir. Gnmzde en fazla kullanlan gravite zenginlefltirme yntemleri arasnda:
Ar ortam zenginlefltirme yntemleri,
Jigler,
Sallantl masalar,
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Deslfrizasyon: Kmrn
yapsndaki SO2 ya da SO3
gaz oluflumuna neden olan
inorganik maddelerin
uzaklafltrlmas ifllemleridir.
64
Hidrosiklonlar,
Ar ortam siklonlar,
Spiraller,
Koniler,
saylabilir. Bu yntemlerin uygulanabilirlikleri, kmr ve inorganik maddenin tane
boyutu ile younluklar arasndaki farka baldr. Gravite yntemlerinin seiminde
ve bu yntemin verimli olarak uygulanabilecei tane boyutunun belirlenmesinde
konsantrasyon kriteri kullanlmaktadr. Konsantrasyon kriteri (Doan, 1994):
K=
d A dS
d H dS
(3.6)
eflitlii ile belirlenir. Burada:

K : Konsantrasyon kriteri
dA : Younluu ar olan mineral (g/cm3)
dH : Younluu hafif olan mineral (g/cm3)
dS : Ayrma svsnn younluu (g/cm3)
olarak alnacaktr.
Konsantrasyon kriterinin alaca deerlere gre zenginlefltirmenin zorluk derecesi ve etkin olarak uygulanabilecei boyut izelge 3.6da gsterilmifltir.
izelge 3.6
Konsantrasyon
Kriterine Gre
Zenginlefltirmenin
Zorluk Derecesi ve
Uygulama Boyutu
Konsantrasyon Kriteri Ayrmann zorluk derecesi

> 2.5
ok kolay
0.075 mm ye kadar
2.5 - 1.75
Kolay
0.200 mm ye kadar
1.75 - 1.50
Zor
1.6 mm ye kadar
1.5 - 1.25
ok zor
15 mm ye kadar
< 1.25
RNEK
nerilen zenginlefltirme
boyut
Ekonomik olarak zenginlefltirme mmkn olmaz
Younluu 1.45 g/cm3 olan kmr numunesinden, younluu 2.1 g/cm3 olan killi inorganik maddelerin, gravite yntemleri ile su ierisinde ayrlmas iflleminde,
konsantrasyon kriterini kullanarak ayrmann zorluk derecesini ve uygun ayrma
boyutunu belirleyiniz. (Su younluu = 1 g/cm3)
zm: Verilen deerleri Efl. (3.6) da yerine koyarsak konsantrasyon kriteri:
K=
2.1 g / cm3 1 g / cm3
1.45 g / cm3 1 g / cm3
= 2.44
olarak hesaplanr.
izelge 3.5ten ayrma iflleminin kolay ve boyutunun da 0.2 mm ye kadar inebileceini syleyebiliriz.
SIRA SZDE
Yukardaki rnekte
ayrma svs olarak younluu 1.2 g/cm3 olan bir ar sv kullanlrSIRA SZDE
sa konsantrasyon kriteri ne olur?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
65
Tesise beslenen tuvenan kmr, retim yntemine gre farkl boyut gruplarn
ierir. Genellikle tesise beslenen kmrn maksimum boyutu 200 mm civarndadr.
Kmrler, ykama tesisine girmeden nce 100 ya da 150 mm aklkl bir elekten elenir. Elek st kmrler, kullanlan elek boyutuna krlarak tesise beslenen elek alt
malzemeyle birlefltirilir. Baz ykama tesislerinde elek st kmrlere elle ayklama
ifllemi uygulanarak iri boyutta piyasaya srlr. Tesise beslenen kmrler, elekler ile
eflitli boyut gruplarna ayrlr. ri boyuttaki kmrlere (6 mm den byk) jig ve ar
ortam zenginlefltirme yntemleri uygulanr. nce kmrn (-6+0.5 mm) zenginlefltirilmesinde ise dier yntemler kullanlr. 0.5 mm den daha kk boyutlu ok ince
(toz) kmrn ykanmasnda ise zel tedbirler alnarak gravite yntemleri uygulanabilir. Tipik bir kmr ykama tesisi akm flemas fiekil 3.6da verilmifltir.
Tuvenan kmr: Ocakta

retildikten sonra herhangi
bir ifllem grmemifl brt
kmr.
fiekil 3.6
Tuvenan Kmr
Elle Ayklama
veya
Krma
Elek
(100-150 mm)
ri Para Temiz
Kmr
fiist
Elek
(6 mm)
fiist
Mikst
-6 mm
+6 mm
nce Kmr
Ykama
ri Kmr
Ykama
Lave
6-0.5 mm Lave
-0.5 mm
Mikst
Lave
Snflandrma
Elekleri
Toz Kmr Ykama
fiist
Snflandrma
Elekleri
+50 mm Lave
50-18 mm Lave
18-6 mm Lave
-0.5 mm Lave
fiist
En etkili kmr ykama yntemi ar ortamdr. Endstriyel boyutta alflan cihazlarda kullanlan ar svlar, su ierisine ince boyuta (0.045 mm den kk)
tlmfl manyetit ya da ferrosilikonla karfltrlarak hazrlanr. Ayrma iflleminden
sonra elde edilen lave, flist ya da mikst ile dflar kan ar svy oluflturan malzeme geri kazanlarak tekrar kullanlr. ri boyuttaki kmrlerde statik (yer ekimi etkin) ar ortam cihazlar kullanlr. Bunlar genel olarak tekne, oluk, konik tank ya
da dner silindirik tambur fleklinde imal edilirler. Ayrma cihaznn iine ar sv
doldurulur ve kmr cihaza beslenir. Younluu ar svdan daha hafif olan kmr yzerken; ar olan inorganik maddeler batar. Ayrma banyosu olarak kullanlan cihazdaki mekanizma ile her iki rn de ayr ayr cihazdan alnr. nce boyuttaki kmrlerde ise ayrma etkinliini arttrmak iin dinamik (santrifj kuvveti etkin) ar ortam siklonlar kullanlr. Ar sv ve kmr basn altnda siklona beslenir. Siklon iinde etkili olan santrifj kuvveti yerekiminin 20-200 misli kadardr
(Ateflok, 2004). Bu kuvvet 0.2 mm ye kadar kk tanelerin etkin bir flekilde ayrlmasn salar.
Kmr Ykama
Tesislerinde
Uygulanan Tipik
Akm fiemas
66
Gravite yntemleri arasnda en ok kullanlan jiglerdir. Jigler iri boyutta zenginlefltirme salarlar. Su ile kmr karfltrlarak jigin haznesine beslenir. Bir piston
aracl ile karflmn yukar ve afla hareket etmesini salayan bir emme basma
hareketi yaplr. Defalarca yinelenen emme basma hareketi sonucu jigin haznesinde yukardan aflaya doru, younluklarna gre dizilen bir tabakalaflma oluflur.
Bu tabakann en stnde younluu en dflk olan kmr; en altnda, younluu
en yksek olan inorganik maddeler; orta kesimde de mikst olarak adlandrlan ara
rn yer alr. Daha sonra bu rnler ayr ayr jigden alnr.
nce boyuttaki kmrlerin zenginlefltirilmesinde sallantl masalar 0.1 mm boyutuna kadar kullanlabilmektedir. Tabaka halinde akan suyun ierisinde kmrn, inorganik maddelerden younluk farkna gre ayrlmasn salar. Masann
zeri dar ve uzun efliklerle kapldr. Su ile karfltrlarak beslenen kmrn ierisindeki younluu az olan kmr taneleri efliklerden atlayarak su ile beraber masann n tarafndan alnrken; younluu fazla olan inorganik maddeler efliklerin boyunca masann uzak ucuna itilirler. ki blge arasndan ara rn alnr.
nce kmrlerin gravite yntemleri ile ykanmasnda kullanlan dier yntemlerin arasnda spiraller ve koniler saylabilir. Merkezka kuvvetlerin de etkili olduu bu yntemlerde 0.1 mm boyuta kadar ykama yaplabilmektedir. Bunlar helezon biimli oluklardr. Kmr su ile beraber en st kattan beslenir Alt kata inildike karflm, santrifj ve gravite kuvvetinin etkisi altnda kalarak yatay bir tabaklanma oluflur. En i kesimde younluu en fazla olan inorganik madde; en dflta ise
younluu en dflk olan kmr yer alr. Ortadan ise ara rn alnr.
Gravite zenginlefltirme yntemleri ile yaplan ykama ifllemlerinde, kmr ile
birlikte bulunan ya da retim srasnda karflan kl yapc inorganik maddelerin byk ounluu uzaklafltrlr. Ancak kmrn ierisinde yer alan ve SO2 gaz kflna neden olan kkrt mineralleri, genellikle ya kmrn yapsna bal halde ya
da mikroskobik tanecikler halinde bulunurlar. Bu nedenle yukarda bahsedilen
yntemler ile kmrn deslfrizasyonu mmkn olmaz. Bunun iin kmrn
daha kk tane boyutlarna tlerek dier yntemlerin uygulanmas gerekir.
Elektrostatik Ayrma Yntemleri

Kmr ve inorganik maddelerin elektriksel iletkenliklerindeki farkllklardan yararlanarak ayrlmas esasna dayanr. Bu yntemde kmr ve inorganik maddeler dner bir silindirin zerinden geirilirken, dflardan bir elektrik alan uygulanr. letkenlii farkl olan taneler silindirden farkl yerlere dflerler. Pirit ve kmr farkl
iletkenlie sahip olduklarndan bu yntemle birbirlerinden ayrlabilirler.
Manyetik Ayrma Yntemleri

Farkl manyetik duyarlla sahip maddelerin manyetik alan ierisinde birbirlerinden ayrlmas esasna dayanr. Kmr diamanyetik zellik gsterirken, pirit ve kmr ierisindeki baz inorganik maddeler paramanyetik zellik gsterirler. Yksek
alan fliddetli manyetik ayrclarn kullanlmaya bafllamas ile birlikte kmrn
manyetik yntemler ile deslfrizasyonu mmkn hale gelmifltir.

Fiziko-Kimyasal Yntemler
Kmr ve beraberinde bulunan yabanc maddelerin yzey zelliklerindeki farkllklarndan yararlanarak, kmrn ok ince boyutlarda (0.5 mm den kk) zenginlefltirilmesi salanr. Minerallerin yzey zelliklerindeki farkllklar; su ile temas
67
ettiklerinde yzeylerinin slanp slanmamas, su mineral karflmlarna ilave edilen

eflitli kimyasal maddelere karfl gsterdikleri tepkilerden ortaya kar. 0.5 mm den
daha kk boyutlarndaki kmrlere uygulandklarndan kl yapc inorganik
maddeler ile birlikte, kmrn deslfrizasyonunda da etkin olarak uygulanabilirler. Yzey zelliklerinden yararlanarak kmrn zenginlefltirilmesinde endstriyel
lekte uygulama alan bulan yntemler: flotasyon, floklasyon ve aglemerasyondur. Flotasyonda su ile karfltrlarak bir hcreye beslenen kmr, eflitli kimyasallarn da ilavesiyle ortama beslenen hava kabarcklarna yapflarak ykselir.
norganik maddeler ise hava kabarcklarna yapflamazlar ve sulu karflmda kalrlar. Bylece kmrn ierisindeki yabanc maddeler, kkrt mineralleri de dahil
olmak zere, ayrlr. Floklasyon ve ya aglemerasyonun da ise kmr tanecikleri su ierisinde bir araya getirilerek inorganik maddelerden ayrlrlar.
Flotasyon: nce boyuttaki

kmr tanelerinin su
ierisinde hava
kabarcklarna yapfltrlarak
yzdrlmesi esasna
dayanan, kmr
zenginlefltirme ifllemi.

Kimyasal ve Biyolojik Yntemler
Kmrn ierisinde kkrt organik ve inorganik kkrt olmak zere iki halde bulunur. Organik kkrt, kmrn hidrokarbon yapsna bal olup, yukarda bahsedilen fiziksel ve fiziko-kimyasal yntemler ile uzaklafltrlmas mmkn deildir.
norganik kkrt ise kmrde arlkl olarak pirit formunda bulunur. Fiziksel zenginlefltirme yntemlerinin, piritik kkrdn uzaklafltrlmasndaki baflar flans, piritik kkrdn tane boyutuna baldr. Kmrn ierisinde piritik kkrdn mikroskobik taneler halindeki dalm arttka fiziksel yntemlerin etkinlii azalr. Kimyasal yntemler ile kmr ierisindeki kkrt bileflenleri, znebilen demir tuzlarna dnfltrlr ya da kimyasal yaplar bozundurularak ortamdan gaz halinde
uzaklafltrlr.
Biyolojik yntemler ile zenginlefltirmede, kmr ierisindeki kkrt oluflumlar,
mikroorganizmalar yardmyla suda znebilen slfatlara dnflr.
Kmrde Nem Orannn Azaltlmas

Kmrn ierisinde safszlklardan nemli bir bileflenin de nem olduu daha nce belirtilmiflti. Nemin varl kmrn sl deerinin azalmasna, nakliye ve stoklama da maliyet artfllarna, yakma ifllemlerinde zorluklara neden olur. Ayrca nem
scaklk deiflimlerinde buharlaflarak kmrn ufalanmasna da neden olur. Kmrler retildiklerinde niteliklerine bal olarak bir miktar nem ierirler. Buna ek
olarak, kmr ykama ifllemleri kmrn yzey nemini attrr. Kmr ykama tesislerinde, ykama ifllemlerinin sonunda suyun uzaklafltrlmas eflitli yntemlerle uygulanmaktadr. Kmrden nemin uzaklafltrlmas ifllemleri kmrn tane boyutuna baldr. ri boyuttaki kmrlerin yzey rutubeti, eleme sistemleri ile basit bir
flekilde uzaklafltrlrken, ince kmrlerin susuzlandrlmasnda merkezka kuvveti
ile alflan sistemler, filtreler kullanlmaktadr. Toz kmrn kurutulmas ve bnye
neminin uzaklafltrlmas iin sl ifllemler gereklidir.
Floklasyon: nce boyuttaki

kmr tanelerinin su
ierisinde bir araya
getirilerek ktrlmesi
esasna dayanan, kmr
Ya aglemerasyonu: nce
boyuttaki kmr tanelerinin
su ierisinde bir araya
getirilerek yzeyde
topaklanmas esasna
dayanan, kmr
68
zet
N
A M A
N
A M A
Kmrlerin oluflumu ve yapsn; kullanmnda

ve snflandrlmasnda etkili olan zelliklerini
tanmak.
Kmrler uygun corafik, jeolojik, biyokimyasal
ve fiziksel koflullarn oluflmas durumunda, bataklklarda biriken bitki ve organik madde kalntlarnn deiflimi sonucu oluflmufltur.Bu deiflim
iki aflamada gerekleflmifltir: turbalarn oluflumu
ve turbalarn kmre dnflm. Turbalarn kmre dnflm ise uygun jeolojik ve kimyasal
koflullar altnda scaklk, basn ve srenin etkisi
ile gerekleflmifltir. Bu etkilerin fliddeti ve sresine bal olarak kmrleflme sreci turba-linyittaflkmr-antrasit srasn takip eder. Linyitlerin
oluflumunda basncn etkisi fazla iken, taflkmr ve antrasitlerin oluflumunda scakln etkisi
daha baskndr. Turbalarn kmrlere dnflm
srecinde karbon oran artarken; nem, uucu
madde, oksijen ve hidrojen ierii azalr. Kmrler homojen bir yapda olmayp, organik ve inorganik maddelerden oluflurlar. Kat inorganik
maddeler kmrn kullanm srasnda evreye
olumsuz etki yaparlar. Bu nedenle, eflitli zenginlefltirme yntemleri ile kmrn yapsndan
uzaklafltrlmaldr. Kmrn zellikleri kullanm
alanlarnn belirlenmesinde ve kmrn ykanmasnda etkilidir. Bunlar arasnda: nem, younluk, gzeneklilik, sertlik,tane boyut dalm,
tlebilirlik, ufalanabilirlik ve manyetik duyarllk bafllcalardr.
Kmrlerin retim yntemlerini kyaslamak ve
bulunduu derinlie gre retim yntemi seimini yorumlamak.
Kmrler damar fleklinde oluflmufl maden yataklardr. Kmr damarnn yeryzne olan yaknl, blgenin iklim koflullar, evresel ve hukuksal
faktrlere bal olarak iki farkl retim yntemi
vardr. Yeryzne yakn ve dekapaj oran dflk
olan damarlar ak iflletme ile iflletilirken, ekonomik dekapaj orann aflan yerlerde yeralt iflletmesi tercih edilir. Ak iflletmenin temel ifllemleri:
zemin hazrlama, kaz ve ykleme, nakliyat ve
dkme, arazinin tekrar dzenlenmesidir. Ak iflletme yntemlerinde nce kmrn zerindeki
rt tabakalar kaldrlarak, kmr aa karlr.
Daha sonra yksek kapasiteli ifl makineleri ile kmr yerinden retilir. Yeralt iflletme ynteminde
temel ifllemler: hazrlk, retim, tahkimat, nakliyat, havalandrma ve su atmdr. Yeralt iflletmesinde, nce yeryznden itibaren kmrn en alt
seviyesine kadar kuyu ya da desandriler alr,
galeriler ile kmre ulafllr, kmr damar ierisinde retim panolar oluflturulur ve kmr ayaklarda retilerek yeryzne nakledilir. Tm bu ifllemler srecinde ocaa yeteri kadar hava gnderilir, alan boflluklar tahkimat ile desteklenir ve
biriken sular toplanarak ocak dflna atlr.
N
A M A
N
A M A
Kmr hazrlama ve zenginlefltirmenin nedenleri aklamak.

Kmrn yapsnda yer alan inorganik maddeler, SO2 ve SO3 halinde kkrt oksitler; NO ve
NO2 halinde azot oksitler; CO ve CO2 halinde
karbon oksitler; CxHy yapsndaki hidrokarbonlar ve partikl madde yayarak evre kirliliine
neden olurlar. Kirlilik yaratan bu maddelerin, kanun ve ynetmelikler ile belirlenen snrlarnn
afllmamas iin kmrlerin zenginlefltirilerek,
ierisindeki inorganik maddelerin belirli bir seviyenin altna indirilmesi gerekir. Kmr zenginlefltirmenin evresel etkilerden baflka teknolojik
ve ekonomik gerekeleri de vardr. Bunlar arasnda: sl deerinin arttrlmas, taflma, tme
ve yakma sistemlerindeki tasarruflar saylabilir.
Kmr zenginlefltirme yntemlerini belirlemekte
kullanlan yzdrme batrma deneyleri sonularn yorumlamak.
Kmrlerin ykanmaya elveriflli olup olmad,
ya da hangi yntemler ile ykanabileceklerini saptamak zere, laboratuarda yzdrme batrma deneyleri yaplr. Kmr ve inorganik maddelerin
younluklar arasnda belirlenen bir seri ar sv
kullanlarak, numune ar svlarn ierisinde yzdrlr. Bu deneylerden elde edilen veriler ile
yzdrme batrma izelgesi hazrlanr ve kmr
ykama erileri izilir. Bu izelge ve eriler kullanlarak; bir ykama ifllemi sonucunda elde edilecek rnn miktarlar, kl ve kkrt ierikleri ve
ayrma younluu belirlenir. Ayrca ykama iflleminin zorluk derecesi saptanr.
N
A M A
Kmr zenginlefltirme yntemlerini tanmak.

Kmrlerin zenginlefltirilmesinde fiziksel, fizikokimyasal, kimyasal ve biyolojik yntemler kullanlr. Fiziksel yntemlerde, kmr ve ona efllik
eden inorganik maddeler arssndaki younluk
farkndan yararlanlr. Bu yntemde esas olarak
iri boyuttaki inorganik maddeler kmrn yapsndan uzaklafltrlr. Ayrca kmr ve inorganik
maddelerin elektriksel iletkenlikleri ve manyetik
duyarlklar arasndaki farklardan yararlanarak
kmrn deslfirizasyonu da salanr. Fizikokimyasal yntemler de kmr ile mineral maddelerin yzey zelliklerindeki farkllklardan yararlanarak ok ince boyuttaki kmrlerin zenginlefltirilmesi salanr. Kimyasal ve biyolojik
yntemler ise kmrn organik yapsna bal ya
da kmrn ierisinde mikroskobik boyutta yer
ald iin fiziksel ve fiziko-kimyasal yntemler
ile zenginlefltirilemeyen kkrdn uzaklafltrlmas iin uygulanr.
69
70
Kendimizi Snayalm
1. Turbalarn oluflumu afladaki hangi koflullarn bir
araya gelmesiyle bafllar ve geliflir?
a. Corafik-Jeolojik-Fiziksel-Deneysel
b. Metamorfik- Fiziksel-Kimyasal-Biyolojik
c. Jeolojik-Biyokimyasal-Deneysel-Metamorfik
d. Corafik-Jeolojik-Biyokimyasal-Fiziksel
e. Biyolojik-Fiziksel-Biyokimyasal-Corafik
7. Afladakilerden hangisi yeralt iflletmesinin temel

ifllemlerinden deildir?
a. Su atm
b. Hazrlk
c. retim
d. Havalandrma
e. Arazinin Tekrar Dzenlenmesi
2. Turbalarn kmrlere dnflm srecinde kmrleflme afladaki hangi sralamay takip eder?
a. Turba-Taflkmr -Linyit -Antrasit
b. Turba-Linyit- Antrasit-Taflkmr
c. Turba-Antrasit -Linyit-Taflkmr
d. Turba-Antrasit-Taflkmr -Linyit
e. Turba-Linyit-Taflkmr-Antrasit
8. retilen her ton kmr iin 10 m3 metan gaz kan

bir ocakta gnde 2000 ton retim yaplmaktadr. Ocak
havasndaki metan oran alflan iflyeri koflullarna ve emniyet tzklerine gre % 1 olarak belirlendiinden, ocaa
sevk edilecek hava miktar afladakilerden hangisidir?
a. 1210 m3/dak
b. 1289 m3/dak
c. 1389 m3/dak
d. 1990 m3/dak
e. 2000 m3/dak
3. Gerek younluu 1.48 g/cm3; grnr younluu

1.21 g/cm3 olan bir kmr numunesinin gzeneklilii
a. % 17.94
b. % 18.24
c. % 27.84
d. % 25.14
e. % 26.94
9. Ortalama scakln 30C olduu bir blgede, yaklaflk 600C olan antrasit oluflum scaklna 2850m de
ulaflldna gre, jeotermal gradyan afladakilerden
hangisidir?
4. Kmrlerin ASTM snflandrlmasnda kullanlan

zellikler afladakilerden hangisinde verilmifltir?
a. Renk-Parlaklk-zgl Is-Isl letkenlik
b. Nem-Kl-Kkrt-Kl Ergime Scakl
c. Kmrleflme Derecesi-Yanma zellii-AzotAflndrclk
d. Sabit Karbon-Uucu Madde-Isl Deer -Koklaflabilirlik
e. Hidrojen-Oksijen-Sertlik-Krlganlk
a.
5. Kmr damarnn zerindeki rt tabakasnn ifl makineleri ile kazlp yklenerek, en uygun yere taflnmasna ne ad verilir?
a. Dekapaj
b. Ak flletme
c. Dekapaj Oran
d. Ekonomik Dekapaj Oran
e. Ak flletme Oran
e.
6. Rezervi 10 milyon ton olan bir kmr damarn iflletebilmek iin kaldrlmas gereken rt tabakas hacmi
40 milyon m3 olarak hesaplandna gre, bu blgedeki dekapaj oran afladakilerden hangisidir?
a. 2.5 ton/m3
b. % 3
c. 4 m3/ton
d. 30 ton
e. 50 m3
b.
c.
d.
1C
100m
5C
200m
10C
100m
20C
100m
40C
100m
10. Younluu 1.50 g/cm3 olan kmr numunesinden,

younluu 2.5 g/cm3 olan inorganik maddelerin, gravite
yntemleri ile uzaklafltrlmas dflnlmektedir. Ayrma
svs olarak su kullanlrsa konsantrasyon kriteri afladakilerden hangisidir? (Ek Bilgi:Su younluu = 1 g/cm3)
a. 2
b. 2.5
c. 3
d. 3.5
e. 4
71
Yaflamn inden
Trkiyenin kmr rezervi hzla artyor

Girifl Saati : 12:36
Gncelleme : 21.12.2008 15:02
Maden Tetkik ve Arama (MTA) Genel Mdrlnn,
bu yl yapt arama alflmalarnda 3 yeni kmr sahasnda ciddi bulgulara ulaflld. Eskiflehir ve Afyonda yer
alan ve daha nce hi arama yaplmayan sahalardaki
rezervin 1 milyar ton olduu tahmin ediliyor. Yetkililerden alnan bilgiye gre, MTAnn 1980li yllarn sonlarnda yavafllayan ve 2004 ylnda yeniden hzlanan arama faaliyetleri, aralksz srdrlyor. Hkmetin, enerji kaynaklarn eflitlendirme ve yerel kaynaklara arlk
verme politikas erevesinde kmr arama seferberlii bafllatan MTA, bu kapsamda hedef alanlar belirleyerek oluflturduu kmr arama projelerini hayata geiriyor. Son yllarda yaplan arama alflmalaryla, Trkiyenin maden rezervleri 20 yldan bu yana ilk defa deiflmeye bafllad. Metalik madenlerdeki deiflim, rezerv
tespitinin ok zor olmas ve uzun zaman almas nedeniyle az olurken, en ok deiflim kmr rezervinde yafland. MTAnn 2002-2007 yllar arasnda yapt arama
alflmalar sonucunda toplam 2,3 milyar ton yeni kmr rezervi bulundu. Bylelikle Trkiyenin linyit rezervleri %28lik bir artflla 8,3 milyar tondan 10,6 milyar
tona ykseldi. MTAnn, hkmetin yatrm btesini
artrmas ve personel almna izin vermesiyle artan arama alflmalar bu yl da srd. Bu yln Ocak ayndan
beri yaplan arama alflmalarnda, 3 yeni kmr sahasnda ciddi bulgulara ulaflld. Eskiflehir-nnde yer
alan sahada 300 metre derinlik ve 25 metre kalnlkta,
yine Eskiflehirin dousunda yeni bir alanda 350 metre
derinlikte ve 35 metre kalnlkta, Afyon-Dinarda da 300350 metre derinlikte ve 15 metre kalnlkta kmr bulundu. Eskiflehirdeki alanlarda rezervin tespitine ynelik sondaj alflmalar srerken, Afyon-Dinardaki rezerv
tespit alflmalar 2009da bafllayacak. Daha nce hi
arama yaplmayan bu alanlardaki rezervin, 1 milyar ton
olduu tahmin edilirken, sz konusu alanlardaki kmr, Trkiyenin toplam kmr rezervini yaklaflk yzde 10 orannda artracak.
Stratejik Kurum
Trkiyenin kmr rezervinde son yllarda meydana gelen artflta, hkmetin MTAy stratejik bir kurum olarak deerlendirerek btesini artrmas ve yeni personel almna izin vermesinin paynn byk olduu belirtiliyor. Yatrm btesi 2002 ylnda 15 milyon TLye
kadar dflen MTAnn btesini srekli artran ve bu yl
98 milyon TLye karan hkmet, 2009 iin de 102 milyon TL ayrd. Uzman personel konusunda sknt yaflayan MTA, hkmetin desteiyle, 2004te bafllamak zere 300e yakn yeni personel ald, niversitelerden de
30 civarnda uzman transfer etti. MTAya ynelik atlan
admlara bal olarak, kurumun yapt proje says ve
sondaj miktar da artt. MTAnn 2002de 20 bin metre
olan sondaj miktar, 2007de 120 bin metreye kt,
2008de flimdiye kadar 150 bin metreden fazla sondaj
yapld. Gelecek yl da 200 bin metre sondaj yaplmas
hedefleniyor.
Kaynak: 21.12.2008-Sabah

1. d
2. e
3. b
4. d
5. a
6. c
7. e
8. c
9. d
10. c
Yantnz yanlfl ise Turbalarn Oluflumu bafllkl konuyu gzden geiriniz

Yantnz yanlfl ise Turbalarn Kmre Dnflm bafllkl konuyu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kmrn zellikleri-Gzeneklilik bafllkl konuyu gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise Kmrlerin Snflandrlmas bafllkl konuyu gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise Ak flletme Yntemi bafllkl konuyu gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise Ak flletme Yntemi bafllkl konuyu gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise Yeralt flletme Yntemi
Yantnz yanlfl ise Yeralt flletme Yntemi
Yantnz yanlfl ise Turbalarn Kmre Dnflm bafllkl konuyu gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise Younluk Farkna Bal
Yntemler (Gravite Zenginlefltirme Yntemleri) bafllkl konuyu gzden geiriniz.
72

Sra Sizde 6
a. st yatay eksendeki 1.55 g/cm3 younluk deerinden bir dik inilerek younluk erisini kestii nokta
belirlenir. Bu noktadan izilecek yatay dorunun,
sol dfley ekseni kestii nokta, temiz kmr miktarn (%58); sa dfley ekseni kestii noktada artk
miktarn (%42) verir. Yatay dorunun yzen erisini kestii noktaya karfllk gelen, alt yatay eksendeki
deer (%13) yzendeki; batan erisini kestii noktaya karfllk gelen, alt yatay eksendeki deer (%75)
artn kl orandr.
b. st yatay eksendeki 1.55 g/cm3 younluk deerinden dikin 0.1 g/cm3 malzeme erisini kestii noktaya karfllk gelen, sol dfley eksen deeri (% 9) okunur. %9luk deer izelge 3.5 ile kyaslandnda;
ayrmann kolay, etkin zgl arlk farkna bal
yntemler ile yksek kapasitede yaplabileceini
gstermektedir.
Sra Sizde 1
Turbalar, basn ve scakln etkisi altnda kmre dnflrler. Linyitlerin oluflumunda basn daha etkin rol
oynarken; taflkmr ve antrasitlerin oluflumunda scaklk daha etkindir.
Sra Sizde 2
Turbalarn linyite dnflmnde basn en nemli faktrdr. Basncn bykl ve etkime sresinin farkl
olmas nedeniyle linyitlerin gzenek yaps farkl olmaktadr.
Sra Sizde 3
Blgedeki kmr damarnn dekapaj oran:
DO =
60000000 m3
= 12 m3 / ton
5000000 ton
olarak bulunur
Blgenin EDOsu 15 m3/ton olduundan ak iflletme
yntemi uygulanabilir.
Sra Sizde 4
alflan kifli baflna gerekli hava miktar Efl. 3.5ten:
Sra Sizde 7
Ayrma svsnn younluu dS = 1.2 g/cm3 alnrsa konsantrasyon kriteri:
Q = 6m3/dak kifli x 350 kifli= 2100 m3/dak

olarak bulunur.
Ocakta metan gaz miktarna gre hesaplanan, gerekli
hava miktar 2000 m3/dak olarak bulunmufltu. Bu durumda alflan kifli saysna gre gerekli hava miktar
daha yksek olduundan ocaa 2100 m3/dak hava sevk
edilmelidir.
K=
2.1 g / cm3 1.2 g / cm3
1.45 g / cm3 1.2 g / cm3
= 3.60
olarak hesaplanr.
Sra Sizde 5
izelge 3.4de kl deerlerinin yerine kkrt analiz sonular yazlarak, izelge yeniden hazrlanr.
+/-0.1 g/cm3
Younluk
Miktar
Kkrt
aral
g/cm3
Toplam yzen
Toplam batan
younluktaki mal.
miktar
MXK
Miktar
% M
Kkrt,
MXK
%MXK
SM
Miktar
%
Kkrtl,
MXK
%MXK
M
Yo.
Miktar
%
a1b
10
11
-1.3
37.64
0.73
27.48
37.64
27.48
0.73
100
189.74
1.90
1.3
12
-
+1.3-1.4
12.73
0.89
11.33
50.37
38.81
0.77
62.36
162.26
2.60
1.4
18.78
+1.4-1.5
6.05
1.35
8.17
56.42
46.98
0.83
49.63
150.93
3.04
1.5
10.75
+1.5-1.6
4.70
1.98
9.31
61.12
56.29
0.92
43.58
142.76
3.26
1.6
7.73
+1.6-1.7
3.03
2.32
7.03
64.15
63.32
0.99
38.88
133.45
3.43
1.7
5.69
+1.7-1.8
2.66
3.11
8.27
66.81
71.59
1.07
35.85
126.42
3.53
1.8
+1.8
33.19
3.56
118.15
100
189.74
1.90
33.19
118.15
3.56
TOPLAM
100
1.90
Kaynaklar
ASTM, (1991). Annual Book of ASTM Standarts, Part
26, ASTM International, West Conshohocken, PA
Ateflok, A. (2004). Kmr Hazrlama ve Teknolojisi,
Yurt Madenciliini Gelifltirme Vakf, stanbul.
Ayvazolu, E. (1984). Madenlerde Havalandrma ve
Emniyet, T Maden Fakltesi, Ofset Matbaas.
Burt, R.O. (1984) Gravity Concentration Technology, Elsevier, Amsterdam.
Doan, Z. (1994). zgl Arlk Fark (Gravite) ile
Zenginlefltirme, eds. nal, G., Ateflok, G., Cevher
Hazrlama El Kitab, Yurt Madenciliini Gelifltirme
Vakf, stanbul.
Karayiit, A.. ve Kksoy, M. (1998). Kmrn Oluflumu ve Snflandrlmas, ed. Kural, O., Kmr
zellikleri, Teknolojisi ve evre liflkileri, zgn Ofset, stanbul.
Konuk, A ve Gktan, M. (1992). Ak flletme Madencilii, Anadolu niversitesi, Mh. Mim. Fakltesi
Yaynlar, No.108. Eskiflehir.
Kkbayrak, S. Kadolu, E. ve Kemal, M. (1991). Kmrn Fiziksel ve Dier Baz Teknolojik zellikleri, ed. Kural, O., Kmr, Kurtifl Matbaas, stanbul.
Meriboyu, A. E. Beker, G. ve Kkbayrak, S. (1998)
Kmrn Kullanmn Belirleyen nemli zellikleri, ed. Kural, O., Kmr zellikleri, Teknolojisi ve evre liflkileri, zgn Ofset, stanbul.
zpeker, I. (1991). Kmr Oluflumu, Petrografisi ve
Snflandrlmas, ed. Kural, O., Kmr, Kurtifl
Matbaas, stanbul.
Saltolu, S. (1991). Kmr retim Yntemleri ve Kmr Kalitesine Etkisi, ed. Kural, O., Kmr, Kurtifl Matbaas, stanbul.
Atak, S. ve nal G. (1991) Kmr Hazrlama ve Tesisleri, ed. Kural, O., Kmr, Kurtifl Matbaas, stanbul.
Nakoman, E. (1971) Kmr, MTA Eitim Serisi, No.8,
Ankara.
Van Krevelen, D. W. 81993). Coal Typology, Physics,
Chemistry, Constitution, Elsevier, Amsterdam.
http://www.eia.doe.gov/oiaf/ieo/pdf/coal.pdf
http://www.eia.doe.gov/oiaf/ieo/world.html
73
4
Amalarmz
N
N

Kmrlerin genel kullanm alanlar ile termik santrallarda elektrik enerjisi
retimi ve amonyak retimini aklamak,
Kmrlere uygulanan yanma, gazlafltrma, svlafltrma, piroliz ve koklaflma
gibi sl dnflm srelerini aklamak iin gerekli bilgi ve becerileri edinmifl olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Kmrlerin Kullanm Alanlar
Termik Santrallerde Elektrik
Enerjisi retimi
Kmrden Amonyak retimi
Kmrlerin Yaklmas
Kmrlerin
Kmrlerin
Kmrlerin
Kmrlerin
Gazlafltrlmas
Svlafltrlmas
Pirolizi
Koklafltrlmas
erik Haritas
Geleneksel Enerji
Kaynaklar
Kmr Kullanm
Alanlar ve Kmr
Teknolojileri
KMR KULLANIM ALANLARI

TERMK SANTRALARDA LNYT
KULLANIMI
ISITMA SEKTRNDE LNYT
KULLANIMI
ENDSTRDE KMR KULLANIMI
KMRLERE UYGULANAN ISIL
SRELER
Kmr Kullanm Alanlar ve

Kmr Teknolojileri
Bu nitede; ncelikle kmrlerin termik santrallerde, stma sektrnde ve endstride kullanm alanlar hakknda bilgi verilecek, daha sonra kmrler zerine uygulanan sl sreler aklanacaktr. Bu sreler yanma, gazlafltrma, svlafltrma,
piroliz ve koklafltrma bafllklar altnda incelenecektir.
KMR KULLANIM ALANLARI

Trkiyede yksek kaliteli tafl kmr rezervlerinin byk lde Zonguldak havzas ile snrl olduu bilinmektedir. Tafl kmr, byk lde kok retiminde
kullanlmaktadr. Bu nitede kok retimi ayr bir bafllk altnda ele alnacaktr.
lkemizde, nem ve kl ierii yksek buna bal olarak sl deeri dflk linyitlerin yan sra yksek kaliteli linyit kmrleri de bulunmaktadr. Bir dier deyiflle, lkemizdeki, dflk kaliteli linyitlerin toplam rezerv iindeki pay olduka yksektir. Linyitlerimizin sl deerleri 600 ile 6000 kcal/kg arasnda deiflmektedir.
Ancak sl deeri 2500 kcal/kg dan az olan kmrler, tm linyit rezervlerimizin
yaklaflk % 66sn oluflturmaktadr.
lkemizde linyitlerin kullanm alanlar ana bafllk altnda toplanabilir.
Termik santraller
Istma sektrn
Sanayi sektrn
TERMK SANTRALLERDE LNYT KULLANIMI

Kmrlerin yaklarak, s enerjisinin elektrik enerjisine dnfltrlmesi termik santrallerde gereklefltirilmektedir. Bu yntemde, baflta kmr olmak zere dier fosil yaktlarn da yaklmasyla ortaya bir kimyasal yanma enerjisi kar. Bu enerji ile
su stlr ve buharlaflmas salanr. Elde edilen buhar, buhar trbinlerinden geirilir. Buhar trbini dnerken, beraberinde jeneratrden elektrik enerjisi retmektedir. Termik santrallerde retilen elektrik, transformatre iletilir. Burada voltaj dzenlenerek, yksek gerilim hatlar ile kullanm alanlarna taflnr.
Termik santrallerin verimlilii ortalama % 30 dolaynda bulunmaktadr. Bu
oran kmrn yanmasyla ortaya kan s enerjisinin, elektrik enerjisine dnflme yzdesidir.
Termik santrallerin kullanmnn evreye olumsuz etkileri olmasna ramen,
tm dnyada yaygn kullanm devam etmektedir.
76
Termik santrallerin en nemli stnl, dflk kaliteli linyitlerin bulunduklar

yerde yaklarak deerlendirilmesine uygun olmasdr. Bu flekilde lkemizde yaygn
olarak bulunan dflk kaliteli linyitlerin dorudan yaklarak kullanlma alan bulunmaktadr. lkemizin tm yrelerine dalmfl olan linyit rezervlerimizin en
nemlileri; Afflin - Elbistan, Beypazar, an, Mula, Orhaneli, Seyitmer, Soma,
Tunbilek ve Tufanbeyli havzalarnda bulunmaktadr. (TK, 2007)
Tm bu havzalardaki toplam linyit rezervinin, 2007 yl belirlemelerine gre
10.7 milyar ton olduu bilinmektedir. Linyit yataklarmz iinde en zengin olan Afflin-Elbistan havzasnda bulunmaktadr. Bu havzadaki yataklarda toplam linyit rezervlerimizin yaklaflk % 30u bulunmaktadr. Bu rezerv Afflin-Elbistanda bulunan
termik santraller iin yeterli grnmektedir.
lkemizde elektrik enerjisi bafllca, termik, hidrolik, jeotermal ve rzgar olmak
zere drt ana kaynaktan retilmektedir.
Termik santrallerde retilen elektrik enerjisinde, ana yakt kayna olarak linyit
ve tafl kmrnn yannda doal gaz ve fuel oilde kullanlmaktadr.
Trkiyede mevcut kurulu g dalm 2007 yl iin aflada verilmifltir.
izelge 4.1
Trkiyede Mevcut
Kurulu G
Dalm
Kaynak: EAfi, 2007
Santral
Kurulu G (MW)
Termik
27271
66,78
Hidrolik
13393
32,80
Rzgar
146
0,36
Jeotermal
22
0,06
Toplam
40834
izelge 4.1de grld gibi lkemizde mevcut 40834 MW kurulu gcn yaklaflk % 67si termik santrallerde younlaflmfltr.
izelge 4.2
Trkiyede Kurulu
Elektrik Glerinin
Kaynaklar
Asndan Dalm
Kaynak
Doalgaz
35,66
Hidrolik
32,80
Kmr
20,93
Kaynak: EAfi, 2007
thal Kmr
4,04
Sv Yaktlar
4,90
Rzgar
0,36
Jeotermal
0,06
Dier
1,25
Mevcut kurulu gler, kaynak dalm asndan incelendiinde; kmrn

tm kaynaklar iinde yaklaflk %25 gibi nemli bir yere sahip olduu grlmektedir.( izelge 4.2)
lkemiz kmrlerinden, zellikle dflk kaliteli linyitlerden, termik santrallerde, elektrik enerjisi retimi byk lde EAfi (Elektrik retim A.fi.) tarafndan
gereklefltirilmektedir.
EAfi tarafndan mevcut kurulu glerde, 2007 ylnda yaplan termik retimler
61346 GWh olarak gereklefltirilmifltir. Bunun 33738 GWh linyitlerden, 2072
GWh ise tafl kmrnden retilmifltir. Bu deerler EAfin toplam termik retiminin %58inin kmrlerden yapldn gstermektedir.
4. nite - Kmr Kullanm Alanlar ve Kmr Teknolojileri
lkemizde mevcut kurulu glerde retilen elektrik enerjisinin dalm ise aflada verilmifltir.
lkemizde termik santrallerde retilen topretilen Enerji
lam elektrik enerjisinin yaklaflk % 23nn ana
(GWh)
yakt kayna kmrdr.
Termik
155196
Enerji talebinin zamannda, gvenilir, yeHidrolik
35850
terli miktarda ve kesintisiz olarak karfllanabilRzgar
355
mesinde termik santraller ok nemli bir rol
stlenmifllerdir.
Jeotermal
155
Bu termik santrallerde kullanlan kmr
Toplam
191556
miktarlar izelge 4.4de verilmifltir.
Linyit ve tafl kmr kullanlarak, elektrik
Kullanlan
enerjisi retimi lkemize yaylmfl olan termik Kmr
Miktar(Ton)
santrallerde gerekleflmektedir. Bu termik santrallerin bafllcalar izelge 4.5de verilmifltir.
Linyit
55234238
Bu izelgeden grld gibi; lkemizde
termik santrallerin kurulmasna 1950li yllarda
1707036
bafllanmfl ve bu sre gnmze kadar de- Tafl Kmr
vam etmifltir. Bu termik santrallerden atalaz - Zonguldak termik santralinde ana yakt
olarak 3200-3500 kcal/kg sl deere sahip tafl kmr kullanlmaktadr. Buna karfln dier tm santrallerde daha dflk kaliteli linyitler kullanlmaktadr. 18 Mart
an Termik santrali ise, en yeni teknoloji rn termik santrallerden biri olarak
dikkat ekmektedir. Bu santralde linyitlerin yaklmasnda akflkan yatak teknolojisi kullanlmaktadr.
Santral Ad
Bulunduu
flletmeye
Yer
Girifl Tarihi
Kurulu
nite
Yakt
Says
Cinsi
(MW)
Afflin Elbistan- A
Yakt Isl
Gnlk
Deeri
Kmr
Alt/st
htiyac
(kcal/kg)
(Bin Ton)
Kahraman Marafl
07.07.1984
1355
Linyit
1950/1600
28
Kahraman Marafl
22.12.2004
1440
Linyit
1950/1600
10
Zonguldak
26.07.1989
300
3200/3500
40
Kangal
Sivas
06.03.1991
457
Linyit
1300/1430
60
Orhaneli
Bursa
23.03.1992
210
Linyit
2350/3850
25
Seyitmer
Ktahya
25.07.1973
600
Linyit
1500/2000
30
Soma
Manisa
29.09.1981
1034
Linyit
2400/2640
55
Tunbilek
Ktahya
15.041956
365
Linyit
2600/3000
60
anakkale
20.10.2003
320
Linyit
2340/2860
10
Afflin Elbistan-B
atalaz
18 Mart an
(Akflkan Yatak)
Tafl
Kmr
77
izelge 4.3
Trkiyede retilen
Elektrik Enerjisinin
Kaynaklara Dalm
Kaynak: EAfi, 2007
izelge 4.4
Termik Santrallerde
Kullanlan Kmr
Miktarlar
Kaynak: EAfi, 2007
izelge 4.5
Trkiyede Bulunan
Bafllca Termik
Santraller
Kaynak:http://www.
euas.gov.tr
78
fiekil 4.1
Termik Santral
Trkiyede retilen elektrik enerjisinin kaynaklar asndan dalmn irdeleyiniz?
RNEK
zm:
lkemizde retilen elektrik enerjisi, bafllca drt kaynaktan elde edilmektedir.
Bu kaynaklar termik, hidrolik, rzgar ve jeotermal kaynaklardr. izelge 4.3.deki
EUAfi 2007 verilerine gre retilen toplam 191556GWh elektrik enerjisinin %81i
termik santralarda, %18,7 si ise hidrolik santrallarda retilmektedir. Grld gibi rzgar ve jeotermal enerjiden elde edilen elektrik enerjisi miktar bunlarn yannda ok az kalmaktadr. zellikle termik santraller lkemiz elektrik enerjisinin
byk blmn karfllamaktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
lkemizdekiSIRA
termik
santrallerde kullanlan ana yakt kaynaklar nelerdir?
SZDE
Termik Santrallerin evreye Etkileri
D fi N E L Mkmrn yaklmas, zellikle dflk kaliteli linyitlerin yaklmaTermik santrallerde

snn doal bir sonucu olarak evreye olumsuz etkileri bulunmaktadr. Dnya genelinde termik
ylda 1 milyar tona yaklaflan kmr kullanld dflS O santrallerde
R U
nlrse, termik santrallerin evreye verdikleri zarar daha iyi anlafllabilir. Termik
santrallerin kmr yakmalar nedeniyle ortaya kan kirleticiler;
DKKAT
Karbon dioksit (CO2 )
Kkrt dioksit (SO2)
SZDE
AzotSIRA
oksitler
(NOx)
Baca tozlar
Kl
AMALARIMIZ
olarak befl
ana bafllkta toplanabilir.
N N
Karbon Dioksit (CO2 ) Yaynm

K T A P
Kmrn yaklmasnn doal bir sonucu olarak atmosfere karbon dioksit (CO2)
yaynm ortaya kar. Bu yaynm ile havadaki oksijen (O2) oran azald gibi, iklim deifliklerine neden olan sera etkisi ortaya kar.
TELEVZYON
NTERNET
79
Kkrt Dioksit (SO2) Yaynm
zellikle dflk kaliteli linyitlerin ieriinde bulunan kkrt, kmrn termik santrallerde yaklmas ile kkrt dioksit (SO2) haline dnflerek, baca gazlar ile yanma ortamn terk etmektedir. Son yllarda gelifltirilen teknolojiler ile baca gaz iindeki kkrt dioksit byk lde tutulabilmektedir. Ancak yine de bir miktar kkrt dioksitin baca gaz ile birlikte atmosfere yayld bilinmektedir. Kkrt dioksitin atmosfere yaylmas zellikle evredeki bitkiler ve insanlar zerine nemli zararlar vermektedir. ncelikle canllar zerinde dorudan yapy bozucu ve yzeysel yank etkisi yaratmaktadr. Ayrca yredeki yafllarn ve bal nemin fazlal
ile birlikte toprakta asitlii arttrc ve mikrobiyolojik etkinlii azaltc etki yaratarak,
dolayl yoldan canllarn direncinin azalmasna yol aar. zellikle evredeki bitki
rts zerinde bu olumsuz etkiler grlmektedir.
Azot Oksitler (NOx)
Kmrlerin yaklmasnda hava kullanld iin, havann ieriindeki azot yanma

olay srasnda azot oksitler (NOx) haline dnflebilir. Azot dioksit (NO2) azot monoksit (NO) baflta olmak zere bafllca tm azot oksitlerin solunmas akcier, karacier ve solunum yolu hastalklarna neden olmaktadr.
Baca Tozlar
Kmr ieriinde bulunan anorganik yapnn bir ksm, yanma srasnda, serbest
toz halinde baca gazna karflmaktadr. Bu toz paracklar, evreye nemli zararlar
vermektedir. Baca tozlarnn byk blm, baca gazlar atmosfere verilmeden
nce zel filtrelerden geirilerek tutulmaktadr.
Kl
Byk lde yanma sonrasnda, alnan kl miktar olduka fazladr. Buna baca
gazlarndan tutulan tozlarn da ilave edilmesiyle nemli miktarlarda atk kl olarak
alnr. Bu kl, evreye yaylmamas iin zenle depolanmaldr.
RNEK
Termik santrallerden kkrt dioksit (SO2) yaynm neden oluflur ve etkileri nelerdir?
zm:
Dflk kaliteli linyitlerin ieriinde kkrt bulunmaktadr. Termik santrallerde,
bu linyitlerin yaklmas ile ieriinde bulunan kkrt, kkrt dioksit (SO2) haline
dnflerek, baca gazlar ile yanma ortamn terk etmektedir. Kkrt dioksitin atmosfere yaylmas zellikle evredeki bitkiler ve insanlar zerine nemli zararlar
vermektedir. ncelikle canllar zerinde dorudan yapy bozucu ve yzeysel yank etkisi yaratmaktadr. Ayrca yredeki yafllarn ve bal nemin fazlal ile birlikte toprakta asitlii arttrc ve mikrobiyolojik etkinlii azaltc etki yaratarak, dolayl yoldan canllarn direncinin azalmasna yol aar.
Kmr yaklmas nedeniyle ortaya kan bafllca kirleticiler nelerdir?
SIRA SZDE
ISINMA SEKTRNDE KMR KULLANIMI
D fi N E L M
Karasal iklimin byk lde hakim olduu lkemizde evsel snma nemli bir sorun olarak ortaya kmaktadr. Isnmada doalgaz kullanmnn giderek yaygnlafltS O R kullanm
U
rlmas alflmalar devam etmekle birlikte, kmrlerin snma amal
ne-
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
80
mini gnmzde de srdrmektedir. lkemizde, snma amal kmr ihtiyac gerek

iklim koflullar ve gerekse sosyo - ekonomik koflullar nedeniyle devam etmektedir.
Nem ve kl ierii yksek, dflk kaliteli linyitlerin evsel amal snmada kullanlmas doal olarak onarlmas ok g evresel zararl etkiler yaratmaktadr. Bu
linyitlerin, evsel snma amal yaklmas srasnda ncelikle ieriinde bulunan suyun uzaklafltrlmas iin byk miktarda enerji harcanmas gerekmektedir. Bu da
nemli miktarda enerji kaybna yol amaktadr. Linyitin yanmas sonucunda, siyah
renkte grlen yanmamfl kmr paracklar soba veya kazanlardaki hava ekifli
ile srklenmekte, is fleklinde duman iinde havaya gemektedir. Bunun yannda
bu kmrn yanmas ile nemli miktarda kkrt dioksit ve azot oksitler atmosfere verilmektedir. Bu da kent yaflam iin nemli bir tehdit oluflturmaktadr.
ENDSTRDE LNYT KULLANIMI

Sanayi sektrnde kmr tketimi, bafllca Azot-Gbre, imento ve fieker endstrilerinde grlmektedir.
Burada rnek olarak en ok kullanm alan bulunan Azot-Gbre endstrisi iin
temel bir hammadde olan amonyak retimi verilmifltir.
Kmrden Amonyak retimi

Kimya endstrisinin en nemli maddelerinden birisi hi kuflkusuz amonyak ( NH3) tr.
Amonyak bafllca, gbre retiminde kullanlan bir hammadde durumundadr.
Amonyak kullanlarak amonyum slfat ((NH4)2SO4), amonyum nitrat (NH4NO3)
ve re gibi azotlu gbreler retilir. Gbre retiminin yannda amonyak, nitrik asit
(HNO3) sentezlenmesinde de kullanlr. Ayrca, buharlaflma gizli ssnn ok yksek olmasndan yararlanlarak soutma teknolojilerinde sklkla amonyak kullanlmaktadr. Endstride ok youn ve yaygn bir kullanm alan olan amonyak retimi bafllca iki yntemde incelenebilir.;
Kmr koklaflmasnda yan rn olarak elde edilebilir.
Azot (N2) ve hidrojenden (H2) sentez yolu ile retilebilir.
Endstriyel sre olarak uygulanan ilk yntem, 1910 ylnda uygulanmaya bafllanlan Haber-Bosch srecidir. Bu sre gnmzde de uygulanan yntemlerden
birisidir. lkemizde Ktahyada bulunan Gbre Sanayiinde, sentez yolu ile amonyak retiminde kullanlan hammadde, kmrdr.
ncelikle kmr kurutulur, krma ve tme ifllemlerinden sonra hava ve su buhar ortamnda gazlafltrlr. Gazlafltrma ifllemi yaklaflk 1500C scakln zerinde
gereklefltirilir. Elde edilen gaz rn yaklaflk % 58 CO, % 27 H2, % 12 CO2, % 2,5,N2,
%0,2 O2, % 0,3 H2S ve uucu kl iermektedir. ncelikle bu kl, ykama kulelerinde su ile ykama sonucu temizlenir. Gaz ierisindeki safszlklar oluflturan karbon
monoksit (CO), karbon dioksit (CO2) ve hidrojen slfr (H2S) gazlarnn giderilmesi
gereklidir. ncelikle, CO su gaz tepkimesi ile CO2a dnfltrlr. Bu tepkime sonucunda ortamda H2 gaz retilmifl olur. Daha sonra gaz, absorpsiyon kulesine gnderilir. Bu kulede, genellikle zc olarak potasyum hidroksit (KOH) kullanlr. Bu
ykama kulesinde karbon dioksit (CO2) ve hidrojen slfr (H2S) giderilir.
Absorpsiyon ykama kulelerinden kan gaz iinde bulunabilecek safszlklarn
reaktre beslenmeden nce tamamen giderilmesi gereklidir. Bu gaz iinde bulunabilecek CO, CO2, H2S gibi safszlklar reaktrde kullanlan katalizrn etkinliini ortadan kaldrabilirler. Bu duruma katalizrn zehirlenmesi ad verilir. Bu ne-
81
denle sentez gaz ileri artma kulesine gnderilir. Bu kulede genellikle sv azot ile
ykanarak safszlklardan tamamen giderilir. Daha sonra safszlklardan arndrlmfl
olan gaz iine yeterli miktarda azot gaz katlarak, azot (N2) / hidrojen (H2) oran
1/3 e ayarlanr. Azot ile hidrojen arasndaki tepkime yksek basnta ve katalizr
ortamnda gerekleflmektedir. Katalizr olarak genellikle demir (Fe), mangan (Mn),
kobalt (Co) bazl katalizrler kullanlmaktadr. Elde edilen sentez gaz 385 bar yksek basnca kadar skfltrlr. Genellikle demir (Fe) katalitik etkisi altnda amonyak
(NH3) retilir. Elde edilen rn, basn altnda 32C scakla kadar soutulur.
Amonyak sv hale geer. Tepkimede dnflmemifl gazlar tekrar reaktre geri beslenir. Kmrden amonyak retimi sreci akfl flemas fiekil 4.2. da verilmifltir.
Bu srete yer alan bafllca tepkimeler aflada verilmifltir:
Gazlaflma tepkimeleri
C + 1/2 O2 + 2N2
CO + 2N2
C + O2 + 4N2
CO2 + 4N2
CO2 + C
2CO
Su gaz tepkimesi
C + H2O
CO + H2
CO + H2O
CO2 + H2
Amonyak sentezi tepkimesi

N2 + 3H2
2NH3
fiekil 4.2
Kmr
Krma,
tme
n fllemler
Gaz
Gazlafltrma Gaz
Safszlk
Reaktr rn
Temizleme
Kl/Crf
Hava + Su buhar
Su buhar
Hidrojen
Hava
Oksijen + Su
Kmrden
Amonyak retimi
Sreci Akfl fiemas
Elektrik retimi
CO/H2
Oran
Ayarlamas
Ayrma
fllemleri
H2
Ayrma
nitesi
H2
Gaz/Sv Yaktlar
Kimyasallar
Kmrden amonyak retim srecinde sentez gaznn reaktre verilmeden nce

artlmasnda ama nedir?
zm:
Absorpsiyon ykama kulelerinden kan gaz iinde bulunabilecek safszlklarn
reaktre beslenmeden nce tamamen giderilmesi gereklidir. Bu gaz iinde bulunabilecek CO, CO2, H2S gibi safszlklar reaktrde kullanlan katalizrn etkinliini ortadan kaldrabilirler. Bu duruma katalizrn zehirlenmesi ad verilir. Bu nedenle sentez gaz, ileri artma kulesine gnderilir.
RNEK
82
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Amonyak kullanm
alanlar nelerdir?
SIRA SZDE
KMRLERE UYGULANAN ISIL SRELER
fi N E L M sl sreler befl ana bafllkta toplanabilir.

KmrlereDuygulanan
Yakma
Gazlafltrma
S O R U
Svlafltrma
Piroliz
DKKAT
Koklafltrma
Yakma; kmrlerin, hava ya da oksijen ortamnda dorudan sl ifllem sonucunSIRA
SZDE enerjisi aa kar. Bu sre nemli bir enerji kayna olada, kimyasal
yanma
rak kullanlr.
Gazlafltrma; kmrlerin farkl gaz ortamlarnda, reaktr iinde, sl olarak yaAMALARIMIZ
psal bozunmaya
urayarak, gaz rnler elde edilmesi srecidir.
Svlafltrma; kmrlerin reaktrlerde, genellikle hidrojen verici etkisi olan zcler yardmyla esas olarak sv rnler verecek flekilde bozundurulmas srecidir.
K T A P
Piroliz ise;
kmrlerin havasz ortamda, stlarak sv, kat ve gaz rnlere dnfltrlmesi ifllemidir.
Koklafltrma; koklaflmaya elveriflli kmrlerin, havasz ortamda bozundurulaTELEVZYON
rak karbonca
zengin kat rn elde edilmesi ifllemidir.
N N
K T A P
TELEVZYON
Kmrlerin Yaklmas
NTERNET
Yanma: yaktn oksijenle

birlefltii ve enerjinin aa
kt kimyasal
reaksiyondur
Teorik hava miktar: Bir

yaktn tam olarak yanmas
iin gerekli en az hava
miktardr.
Gnlk yaflammzda
N T E R N E T en yaygn flekilde kullanlan kmr kullanm yntemlerinin
baflnda kmrlerin dorudan yaklmas gelmektedir.
Kmrlerin dorudan yaklmas; evlerdeki kalorifer kazanlarndan, elektrik
reten termik santrallere kadar ok eflitli boyutlardaki kazanlarda ve frnlarda
gereklefltirilmektedir.
Kmr esas olarak, karbon (C) ve hidrojen (H) temelinde, bir karmaflk organik yapya sahiptir.
Yanma, kmr yapsndaki yanabilir organik yapnn, havann oksijeni (O2) ile
hzl kimyasal olarak tepkimeye (reaksiyona) girmeleri sreci fleklinde tanmlanabilir. Yanma sreci sonucunda kmr yapsndaki bu yanabilen elementler ve bileflikler genel olarak karbondioksite (CO2) ve su (H2O) buharna dnflrler.
Kmr organik yapsnda, karbon ve hidrojen yannda, az miktarda da olsa kkrt (S) ve azot (N) elementleri de bulunur.
Bu elementler yanma srecinde kkrt dioksit ve eflitli azot oksitleri haline
dnflerek yanma gazlar iinde bulunurlar. Ancak bu bileflikler evreye zararl
gazlar olduklarndan yanma srecine katlmalar istenmez.
Kmrlerin zellikle endstride, kazanlarda ve frnlarda yaklmas iin ncelikle krma- tme - kurutma gibi n ifllemlere tabi tutulurlar. Yakma sreci iin gerekli oksijen kayna havadr. Hava hacimsel olarak %21 oksijen ve %79 azottan
olufltuu kabul edilir. Yakma iflleminde, kmr miktarna bal olarak en az ne kadar hava kullanlmas gerektii nemli bir etkendir. Kullanlan bu havadaki oksijen miktarna teorik oksijen miktar denir. Teorik oksijen ya da hava miktar yanma srecindeki kimyasal tepkimeler yardmyla hesaplanr. Kmrn hava ortamnda frnlarda yaklmas ile yanabilen ksmlarn oksijenle birleflmesiyle oluflan
kimyasal tepkimeler sonucunda yanma slar aa kar. Aa kan s enerjisi
yanma srecinde oluflan son rnlere baldr.
C + O2
CO2 + 393560 kJ / kmol
C + 1/2 O2
CO + 110530 kJ / kmol
CO + 1/2 O2
CO2 + 283030 kJ / kmol
Yanma srecinde oluflan temel kimyasal tepkimelerden grld gibi; kmrn

yeterli miktarda oksijen ile tam olarak tepkimeye girmesi sonucunda tam yanma
ifllemi gerekleflir ve karbondioksit gaz kar. Burada aa kan enerji 393560
kJ/kmol dur. Bunun yannda eer kmr yeterli srede yeterli oksijen ile tepkimeye giremez ise, yanma ifllemi sonucunda karbon monoksit gaz kar. Bu srele ancak 110530 kJ/kmol s enerjisi aa kar.
Buna ksmi yanma ad verilir. Ancak yakma srecinin devam etmesiyle karbon monoksit oksijenle tekrar yanabilirse 283030 kJ/kmol s enerjisi ile tam yanma sonucunda elde edilen 393560 kJ/kmol s enerjisine ulaflabilir. Bir dier deyiflle kmr yaklmas srecinde, kmrn yapsnda bulunan karbonun, havann oksijeniyle iki flekilde tepkimeye girebilme olasl bulunmaktadr.
Yakma sistemlerinin tasarm, kmr n hazrlama ifllemlerin doru yaplmas,
yakma yntemi ve kullanlan hava miktar, yanma sreci sonunda oluflan gazn tamamen karbondioksit (CO2) olmasn salamasdr. Bir dier deyiflle tam yanma ifllemi
gereklefltirilmelidir. Tam yanmadan uzaklafltrlmas durumunda yanma veriminde
ve sonu olarak aa kan s enerjisinde nemli kayplar meydana gelecektir.
Yakma srecindeki kmr bnyesinde bir miktar hidrojen ve su bulunmas nedeniyle, yanma sonucunda aa kan gaz rnde su buhar da bulunacaktr. Kmrn sl deeri belirlenmesi su buharnn buhar fazda m, yoksa younlaflmfl
olarak sv fazda m bulunduuna baldr.
H2 + 1/2 O2
83
Tam yanma: Yanma ifllemi

srasnda yaktn yapsndaki
karbon (C), hidrojen (H2) ve
varsa kkrdn (S) tm
oksijen (O2) ile tepkimeye
girerek, karbon dioksite
(CO2), suya (H2O) ve kkrt
dioksite (SO2) dnflyorsa
buna tam yanma ad verilir.
Ksmi yanma: Yanma ifllemi
srasnda yaktn yapsndaki
karbon (C), tm oksijen
(O2) ile tepkimeye giremez
ve karbon monoksit (CO),
gaz kfl olufluyorsa buna
ksmi yanma ad verilir.
H2O
Kmrlerin sl deerleri kalorimetre ile belirlenir. Kalorimetre deneyi ile sl

deer belirlenmesinde yanma sonunda oluflan gazlar bafllang scaklna kadar
soutulduundan su buhar younlaflmfl olarak sv fazda bulunacaktr. Bu durumda suyun gizli buharlaflma ssn da ieren kmrn st sl deeri belirlenmifl olur.
Eer buhar kazanlarnda olduu gibi btn yanma rnleri gaz fazda ise alt sl deer sz konusu olacaktr. Alt sl deer, mevcut st sl deerden, su buharnn buharlaflma gizli ssnn karlmasyla elde edilir.
Kmr Yakma Sistemleri

Kmrlerin yaklmasnda kullanlan sistemler befl ana grupta toplanabilir:
Sabit yatakl kmr yakma
Toz kmr ocaklar
Toz kmr - sv karflmlarnn yanmas
Siklon ocaklar
Akflkan yatakta yakma sistemleri
Bu yakma sistemlerini srasyla aklayalm.
Sabit Yatakta Yakma Sistemleri

Sabit yatakl kmr yakma sistemlerinde yaklacak krlmfl kmr bir zgara zerine yaklaflk 15-20 cm kalnlkta sabit bir yatak oluflturacak bir flekilde yerlefltirilir.
Daha sonra kmr stnden daha kolay yanc, odun veya kt ile tutuflturulur.
Sabit yatakl kmr yakma sistemlerine zgaral sistemler ad da verilir. Anlan yak-
Kalorimetre (Isl deer

ler): Kalorimetre, bir
reaksiyondaki yanma ssn
lmek iin kullanlan kapal
bir sistemdir. Yaktn
oksijenle bu sistemde
yaklmas ile yaktn
bulunduu kab evreleyen
suyun scakl ykselir. Bu
scaklk artflna bal olarak
yaktn verdii s enerjisi
bulunur.
84
ma sistemleri, yaygn olarak kalorifer kazanlarnda kullanlmaktadr. Bu tip yakma

sistemlerinde krlmfl kmr paralar zgara zerine elle yklenebilecei gibi mekanik cihazlarla da gereklefltirilebilir. Elle yaplan yklemelerde, yanma srecinde yksek verim elde edilmesi, atefliye olduka bal olduu bilinmektedir. Ateflinin dikkat etmesi gereken noktalar flyle zetlenebilir.
Kmr yata hazrlanrken, yatak kalnl ve boflluklar iyi kontrol edilmelidir.
Yanma havas iyi ayarlanmaldr, gerek az hava verilmesinden ve gerekse
aflr hava verilmesinden kanlmaldr.
Yanma blgesinin zerindeki alev aralklarla kontrol edilmelidir. Siyah duman kyorsa bu durumda yatak zerinden verilen ikincil hava miktar artrlmaldr.
Yanma blgesi ok fazla karfltrlmamaldr. Bu durum, yanmamfl kmr
kayplarna neden olabilir.
Yanma blgesinde cruf topaklarnn oluflmamas iin kln souk alnmasna dikkat edilmesi gerekir.
Genel olarak, kmrn zgaral bir sistemde sabit yatakta yaklmasndan yayma ve yastklama yntemleri ad verilen iki farkl yntem uygulanmaktadr. Yayma ynteminde, kmr paralar yatan bir blmne kk miktarlarda krekle
atlarak yaplr. Yastklama ynteminde ise bir miktar kmr zgarann n tarafna
konularak bir sabit yatak oluflturulur. Burada yaklarak kor haline geldikten sonra,
zgarann gerisine itilir. Taze kmr ise yine zgarann n tarafna doldurulur.
Mekanik cihazlarla (stokerler) yaplan beslemelerde ise stten besleme, alttan
besleme ve apraz besleme olmak zere farkl yntem kullanlmaktadr. Bu tip
besleme sistemlerinde krlmfl kmr yanma blgesine alnmadan nce bir miktar
stlarak neminden ayrlr ve daha sonra yanma havas verilir.
stten beslenme sistemlerinde, kmr stten beslenirken, yanma havas da
blgeye alttan ters ynde verilmektedir.
Alttan beslemede, kmr ve yanma havas yukar doru birlikte hareket ederler.
apraz beslemede ise, kmr zgara zerinde yatay hareket ederken, yanma
havas alttan verilmektedir.
Toz Kmr Ocaklar

Toz kmr yakma sistemlerinde, ok ince partikl fleklinde tlmfl olan kmrn, hava ile birlikte yanma ortamnda yaklmas ifllemidir.
Toz Kmr - Sv Karflmlarnn Yanmas

tlen ok ince toz haline getirilmifl kmrlerin, bir svyla karfltrlarak emisyon (bulama) haline getirilerek yanma blgesine verilip, yanma havasyla yaklmas ifllemidir.
Siklon Ocaklar
Siklon ocak, esas olarak dnen yatay bir silindir grnmndedir. i genellikle
refrakter malzeme ile kaplanmfltr. Siklon ocak ierisine ok ince tlmfl kmr beslenir ve yanma havas ile yaklr, yanma ok yksek scaklklarda (1600C)
ve byk bir hzla meydana gelir. Siklona giren kmr tanecikleri eperlerine yapflr ve yanma meydana gelir.
85
Akflkan Yatakta Yakma Sistemleri

Bir sabit yatak ierisinde bulunan kat taneciklerin, yatan alttan beslenen sv veya gaz halindeki bir akflkan yardmyla hareket etmelerinin salanmas ve akflkan
zellik kazandrlmasna akflkanlafltrma denilmektedir. Akflkan yatakta yakma
sistemleri, son yllarda nemli stnlkleri nedeniyle giderek nem kazanmfltr.
Bu yakma sistemlerinin stnlkleri;
Kmr - yanma havas temasnn iyi salanmas
Yanma blgesinde homojen scaklk dalmas
Yanma blgesinde yksek s aktarm salanmas
Yanma blgesinde dflk scaklk olmas
Yanma veriminin yksek olmas
Yanma srasnda kan kkrt ve azot oksit gazlarnn tutulmas
fleklinde sralanabilir
Akflkan yatakla kmr yaklmas sistemleri, 1926 ylnda Winkler kmr yakma
ifllemi ile bafllamfltr. Akflkan yatak sistemleri, zellikle dflk kaliteli kmrlerin
yaklmas iin nemli bir teknoloji olarak grlmfl ve 1970li yllardan itibaren alflmalar younlafltrlmfltr. Akflkan yatak sistemlerinin zellikle geleneksel yanma
sistemlerinin oluflturduu evre kirliliinin nlemesine nemli katk yapt dflnlrse, gnmzde en uygun yakma sistemlerinden biri olduu grlecektir.
Akflkan yatak yakma

sistemi: indeki yatak
akflkan zellik kazandrlmfl
olan yakma sistemidir.
RNEK
Kmrn tam ve ksmi yanmas kavramlarn aklaynz?

zm:
Yanma ifllemi srasnda yaktn yapsndaki karbon (C), hidrojen (H2) ve varsa kkrdn (S) tm oksijen (O2) ile tepkimeye girerek, karbon dioksite (CO2), suya
(H2O) ve kkrt dioksite (SO2) dnflyorsa buna tam yanma ad verilir. Yanma ifllemi srasnda yaktn yapsndaki karbon (C), tm oksijen (O2) ile tepkimeye giremez ve karbon monoksit (CO), gaz kfl olufluyorsa buna ksmi yanma ad verilir.
Kmrn tam ve ksmi yanmas tepkimeleri sonucunda hangi gazlarSIRA
aa
kar?
SZDE
Kmrlerin Gazlafltrlmas
D fi Nbal
E L M olarak orDnya petrol ve doalgaz rezervlerinin giderek azalmas ve buna
taya kan fiyat artfllar, kmrlerden bu yaktlara efldeer rnler elde edilmesinin nemini artrmaktadr.
S O R U
Kmrn gazlafltrlmas, kmrn gaz rnler verecek flekilde yksek scaklklarda eflitli oksitleyiciler (oksidantlar) ortamnda bozundurulmas srecidir. KDKKAT
mrn s bozundurulmas ile elde edilen gaz rnler gazlafltrma koflullarna bal olarak karbon monoksit (CO), hidrojen (H2), karbondioksit (CO2) ve metandan
(CH4) bafllayarak ok farkl hidrokarbon gazlardan oluflur. SIRA SZDE
Bu sreten elde edilen gaz rnler, elektrik enerjisi retiminde enerji kayna
olarak kullanlabilecei gibi, eflitleri gaz ve sv yaktlarn, kimyasal maddelerin ve
AMALARIMIZ
hidrojen gaznn retiminde kullanlmaktadr.
Kmr gazlafltrma sreleri zerine yaplan alflmalar ve uygulamalar 1800l
yllarn baflna kadar gitmektedir. Gnmzde kullanlan adafl gazlafltrclarn ilk
K T A P
uygulamalar ise; 1920lerde basnl gazlafltrclarn kullanmyla bafllamfltr.
Yksek basn altnda sentez gaz retmek zere; 1936da tasarlanan sabit yatakl Lurgi gazlafltrclar gnmzde kullanlmaktadr. Ticari olarak uygulanan
TELEVZYON
Koppers-Totzeck gazlafltrclar 1938 lerde alflmaya bafllamfltr.
D fi N E L M
S O R U
Gazlafltrma: Kmrn
yksek scaklklarda eflitli
K birlikte
KAT
oksitleyici gazlarD ile
bozundurulmas ifllemidir.
N N
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
86
Gazlafltrma Sreci
Gazlafltrma srecinde, kmr zerine ncelikle krma ve tme gibi n ifllemler
uygulanr. rn daha sonra gazlafltrma reaktrne gnderilir. Bu reaktrde yksek scaklk ve basn altnda eflitli oksitleyici gazlarn kullanld ortamda tepkimeye sokularak gaz rnler elde edilir.
Gazlafltrma reaktrnde genellikle elde edilmesi istenen rnlerin yapsna gre; scaklk 900-1500 C, basn ise 1-80 atm aralnda seilir. Tepkime ortam olarak kullanlan oksitleyiciler ise; Hava, Hava+Su buhar, Su buhar, Hidrojen, Oksijen, Oksijen+Su buhar veya bunlarn karflmlar olarak seilebilir.
Gazlafltrma reaktrnde meydana gelen bafllca tepkimeler flunlardr;
Sentez gaz: Kmr, su

buhar ile yksek scaklkta
tepkimeye sokulmasyla elde
edilen ve karbon monoksit
ve hidrojenden oluflan gaz
rndr.
C + H2O
CO + H2
(Sentez gaz)
CO + H2O
H2 + CO2
(Su gaz denge tepkimesi)
C + CO2
CO
C + 2 H2
CH4
Bu tepkimelerde gerekli olan yksek scaklk, genellikle yine kmrn ksmi

yanma ifllemine tabi tutulmas ile ayn sre iinde elde edilir.
Kmr, su buhar ile tepkimeye sokularak karbon monoksit ve hidrojen retilir. Bu sre sentez gaz tepkimesi olarak adlandrlr. Bu sre sentez gaz tepkimesi olarak adlandrlr. Bunun yannda, ortamda oluflan karbon monoksit su buhar ile tepkime sonucunda ortamda hidrojen gaz ortaya kar. Bir miktar da, karbondioksit oluflur. Bu tepkime su gaz denge tepkimesi olarak adlandrlr. Gazlaflma srecinde, geliflen bir tepkimede kmr yapsndaki karbonun (C), ortamdaki
karbondioksit ( CO2) ile birleflerek, karbon monoksit (CO) oluflur. Gazlaflma srecinde oluflan bir dier tepkimede ise karbonun ortamdaki hidrojenin bir ksm ile
baflta metan (CH4) olmak zere dier hidrokarbon buharlar oluflur.
fiekil 4.3
Kmr Gazlafltrma
Sreci Akfl fiemas
Kmr
Krma,
tme
n fllemler
Gaz
Gazlafltrma Gaz
Safszlk
Reaktr rn
Temizleme
Kl/Crf
Hava + Su buhar
Su buhar
Hidrojen
Hava
Oksijen + Su
Elektrik retimi
CO/H2
Oran
Ayarlamas
Ayrma
fllemleri
H2
Ayrma
nitesi
H2
Gaz/Sv Yaktlar
Kimyasallar
Kmrn gazlafltrlmasnda kullanlan reaktrler ana grupta toplanabilir.

Bunlar;
Sabit yatak reaktrde gazlafltrma
Akflkan yatak reaktrde gazlafltrma
Hareketli yatak reaktrde gazlafltrma reaktrleridir.
87
Gazlafltrma rnleri
Kmr gazlafltrlmas sreci sonucunda elde edilen gaz rnlerin miktar ve birleflimleri, kmrn cinsine, zelliklerine gazlafltrma scaklna, basncna ve kullanlan oksitleyicilere bal olarak deiflir.
Kmr zellikleri olarak, nem, kl, uucu madde ve sabit karbon gibi temel
zellikler saylabilir.
Gazlafltrma sonucunda elde edilen gaz rnler ana gruba ayrlabilir.
a. Dflk sl deerli (4-7.5 MJ/kg)
b. Orta sl deerli (7.5- 15 MJ/kg)
c. Yksek sl deerli (15-35 MJ/kg)
Kmr gazlafltrma reaktrnden elde edilen gaz rnler, zellikle ierisindeki
partikllerin ve kkrtl bilefliklerin uzaklafltrlmas iin temizleme nitesine alnr. Gaz temizleme nitesinden alnan gaz rnler elektrik retiminde kullanlabilir. Bu gaz rnler CO/H2 oranlar ayarlandktan sonra gerek H2 gaz retiminde
ve gerekse eflitli ayrma ifllemleri ve katalitik sreler uygulanarak eflitli kimyasallarn ve gaz/sv yaktlarn retiminde kullanlabilir.
Kmr gazlafltrma sreci sonucunda elde edilen gaz rnler, bileflimlerine gre; sentez gaz, jeneratr gaz, su gaz, flehir gaz olarak drt ana bafllkta toplanabilir. Gazlafltrma sonunda elde edilen en dflk sl deerli gaz, jeneratr gazdr.
Bundan biraz daha yksek sl deere sahip olan gaz ise su gazdr. Kmr yksek scaklklarda ve basnta oksijen ve buharla gazlafltrlmasyla elde edilen flehir
gaz, yksek sl deerli bir gazdr. Yksek scaklklarda (1000 C) su buhar gazlaflmas ile elde edilen su gaz, karbon monoksit (CO) ve hidrojen (H2) asndan
olduka zengin yksek sl deerli bir gazdr. Su gaz sv yaktlarn retiminde kullanlmaktadr.
Gazlafltrma srecinde kullanlan kmrn nitelii ve bileflimi, gazlafltrmasnda
kullanlan oksitleyici gazlarn yaps ve gazlafltrmaya etki eden dier scaklk ve
basn gibi parametreler, elde edilen gaz rnlerin yapsn ve bileflimini dorudan
etkilemektedir. Bununla beraber elde edilen gaz rnlerin bileflenleri hakknda
yaklaflk bir bilgi izelge 4.6da verilmifltir.
Bileflen (%)
Gaz rn
CO
CO2
H2
N2
CH4
Sentez Gaz
38
21
37
Jeneratr Gaz
28
15
49
fiehir Gaz
55
10
27
Su Gaz
49,5
0,3
50,1
0,1
Kmrn gazlafltrma sreci sonucunda gaz rnlere dnfltrlerek kullanlmasnn, dorudan santrallerde yaklarak kullanlmasna karfl nemli stnlkleri bulunmaktadr. Kmr santralleri genel olarak yaklaflk % 30 verimle alflmaktadr. Oysa, entegre kmr gazlafltrma kombine evrim teknolojisiyle verimlilik
% 40 e kadar karlabilmektedir. Ayrca, bu srele dorudan yakma sonucunda
ortaya kan evreye zararl kkrt dioksit (SO2) gaznn giderimi % 99 baflarlmaktadr. Bunlarn yannda yine evre asndan nemli olan eflitli azot oksit
(NOx )gazlarnn emisyonu da byk lde dflrlmektedir.
izelge 4.6
Gazlaflma Srecinde
Elde Edilen Gaz
Trleri ve Bileflimleri
Kaynak: Kural, 1991
88
Gnmzde kullanlan kmr yakma teknolojilerinin verimlilik sorunu ve evreye verdii zararn yannda, giderek artan doal gaz kullanmnn ykledii maliyetlerinde yeni kmr gazlafltrma teknolojileri ile nlenmesi mmkn grlmektedir.
Gnmzde, modern entegre kmr gazlafltrma kombine evrim teknolojileri
zerine alflmalar ve arafltrmalar srdrlmektedir.
Kmr gazlafltrma sreci sonucunda elde edilen gaz rnleri irdeleyiniz.
RNEK
zm:
Kmr gazlafltrma sreci sonucunda elde edilen gaz rnler, bileflimlerine gre; sentez gaz, jeneratr gaz, su gaz, flehir gaz olarak drt ana bafllkta toplanabilir. (izelge 4.6.) Gazlafltrma sonunda elde edilen en dflk sl deerli gaz, jeneratr gazdr. Bundan biraz daha yksek sl deere sahip olan gaz ise su gazdr. Kmr yksek scaklklarda ve basnta oksijen ve buharla gazlafltrlmasyla
elde edilen flehir gaz, yksek sl deerli bir gazdr. Yksek scaklklarda (1000 C)
su buhar gazlaflmas ile elde edilen su gaz, karbon monoksit (CO) ve hidrojen
(H2) asndan olduka zengin yksek sl deerli bir gazdr. Su gaz sv yaktlarn
retiminde kullanlmaktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Svlafltrma: Kmrlerin
eflitli yntemlerle sv
rnler verecek flekilde sl
S O R U
bozundurulmas
ifllemidir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kmr gazlafltrma
srecinde, reaksiyon ortam olarak kullanlan oksitleyici gazlar nelerdir?
SIRA SZDE
Kmrlerin Svlafltrlmas
D firezervlerinin
NELM
Dnya petrol
giderek hzla tkenmesi gerei, kmrden petrol efldeeri sv rnler elde edilmesinin nemini artrmaktadr. Kmrden eflitli sreler
S O Rrnler
U
sonucunda sv
elde edilmesi kmrn svlafltrlmas olarak adlandrlr.
Kmrlerin svlafltrlmas iflleminin Almanyada 2. Dnya savaflnda kullanld bilinmektedir.
Daha sonra ABD, ngiltere, Almanya, Japonyada gelifltirme alflDKKAT
malar yrtlmfltr. Gnmzde Gney Afrikada ve inde ticari uygulamalar
bulunmaktadr.
SIRA SZDE
Svlafltrma ifllemi sonunda, kmrden gerek sv yakt ve gerekse kimyasal
hammadde kayna olarak kullanlabilecek sv rn elde edilmesi amalanr. Bu sv rnn AMALARIMIZ
enerji younluu da olduka yksektir. Enerji alannda sv rnlerin kolaylkla depolanabilir, taflnabilir evre kirlilii kontrol edilebilir zellikleri bulunmaktadr. Bu nedenle, kmrlerin svlafltrlmas sreci ayrca nem taflmaktadr.
K Tgenel
A P olarak ok karmaflk bir organik yaps olduu ve bulunduu
Kmrlerin
yere gre farkl kalitelerde olduu bilinmektedir. zellikle kmrn kat yakt olarak kullanmyla ortaya kan kl ve kkrt oksidin yaratt sorunlar mevcuttur.
E L E V Z Ybir
O N yntemle svlafltrlarak petrole alternatif bir sv yapya dKmrn Tuygun
nfltrlmesi bu sorunlar da ortadan kaldracaktr.
Svlafltrma ifllemi sonucunda, kmrden ar yakt ya, orta distilatlar, hafif
fraksiyonlar ve kimya endstrisi iin hammadde kayna gibi rnler elde edilir.
NTERNET
Bu sv rnler, ham petrolden elde edilebilecek rnlere efl deerdir.
N N
Svlafltrma Yntemleri
Dolayl Svlafltrma
(Gazlafltrma-Sentez)
Dorudan Isl Bozundurma

Piroliz
Ekstraksiyon-Hidrojenleme
89
Genel olarak, kmrlerin svlafltrlma yntemleri Gazlafltrma-Sentez ve Dorudan Isl Bozundurma yntemleri olarak iki temel bafllk altnda incelenebilir.
Gazlafltrma-sentez yntemlerinde, kmrlerden nce gazlafltrma metotlar
kullanlarak gaz rnler elde edilir, daha sonra bu gaz rnlerin belli koflullarda
sentezlenmesiyle sv rnler elde edilir.
Dorudan bozundurma yntemlerinde ise, kmrler dorudan yaklaflk 350 C
n zerindeki scaklklarda sl bozundurmaya tabi tutulur.
Dolayl Svlafltrma Yntemleri

Dolayl svlafltrma ya da bir dier deyiflle gazlafltrma-sentez yntemleri kullanlarak
kmrlerin svlafltrlmas sreleri iki aflamada gereklefltirilir. lk aflamada, kmre
esas olarak su buhar ile karbon monoksit (CO) ve hidrojen (H2) verecek flekilde
gazlafltrma ifllemi uygulanr. Elde edilen bu gaz sentez gaz olarak adlandrlr.
C + H2O
CO + H2
Daha sonra bu gaz karflmndan, su gaz denge tepkimesi ile sentez gazndaki
karbon monoksitin (CO) bir ksm su buhar ile karbondioksite dnfltrlr. Bu
tepkimeyle ayn zamanda ortamda hidrojen elde edilir.
H2O + CO
H2 + CO2
Karbondioksitin ortamdan uzaklafltrlmasndan sonra hidrojence zenginlefltirilmifl ve CO/H2 oran yaklaflk 1/2 olarak ayarlanmfl olan sentez gazndan istenilen
dalmda sv rnler sentezlenebilir. Sentezleme tepkimeleri genellikle farkl metal katalizrlerin kulland reaktrlerde gereklefltirilir. Bu tepkimelerde kullanlan
katalizrler demir ( Fe) veya kobalt (Co) bazl olabilir. Svlafltrma iflleminde genellikle sabit ya da akflkan yatakl reaktrler kullanlr.
fiekil 4.4
Kmr
Krma,
tme
n fllemler
Sentez CO2
Gazlafltrma
Gaz Ayrm
CO/H2
Oran
Ayarlamas
Reaktr Sv rnler
Sentezleme
CO2
Bu yntem ilk kez 1940 ylnda, Alman kimyaclar Dr. Franz Fischer ve Dr.
Hans Tropsch tarafndan uygulanmfltr. Bu nedenle Fischer-Tropsch yntemi olarak bilinir. Bu yntemin kullanmyla elde edilen rnler genel olarak alifatik rnlerdir. Bu rnler iinde, ok farkl karbon zincir uzunluunda parafinler, olefinler, aldehitler ve alkoller bulunabilir. Bunlarn yannda, dorudan benzin ve dizel
gibi sv yaktlarda sentezlenebilir. Kmrden Fisher-Tropsch yntemi ile sentez
gaz zerinden sv rnler elde edilmesi srecine ve elde edilen rnlerin dalmna etki eden eflitli parametreler bulunmaktadr. Bu parametreler;
Tepkime scakl,
Tepkime basnc,
Tepkime sresi
Kullanlan katalizr tipleri
olarak saylabilir.
Fischer - Tropsch ynteminde sentez gazndan sv rnler elde edilmesinde
yryen tepkimeler model olarak afladaki flekilde gsterilebilir.
Gazlafltrma-Sentez
Yntemi Akfl
fiemas
90
n CO + 2n H2
Cn H2n + n H2O olefinik rn
n CO + (2n+1) H2
Cn H2n+2 + n H2O alifatik rn
M-Gasoline srecinde ise kmrden yine sentez gaz retilir, daha sonra yine
katalizr ortamndan metanol (CH3OH) sentezlenmektedir.
n CO + 2n H2
n CH3OH
Bu tepkimelerden grld gibi, gazlafltrma-sentez yntemlerinin bir dier
deyiflle Fischer-Tropsch ynteminin en nemli stnl, retilen sentez gazndan
istenilen dalmda sv rnlerin kontroll bir flekilde sentezlenebilmesidir.
Dorudan Isl Bozundurma Yntemleri

Dorudan bozundurma yntemleri, Piroliz ve Ekstraksiyon - Hidrojenleme Yntemi olarak iki ana grupta incelenebilir.
Piroliz yntemi ve bu yntemle elde edilen sv rn verimi ve yapsna etki
eden parametreler piroliz bafll ile ayrca incelenecektir.
Ekstraksiyon - Hidrojenleme Yntemi

Genel olarak bu yntemlerle, kmr dorudan bir zelti iinde yksek scaklk
ve basnta tepkimeye sokularak sv rnler elde edilmektedir. Anlan yntemle,
kmrden sv rnler elde edilmesinin verimi, dolayl yntem olan gazlafltrmasentez yntemlerine gre daha yksektir. Ancak iflletme maliyetlerinin de daha
yksek olduu bilinmektedir.
Dorudan bozundurma yntemleri ile kmr svlafltrlmasnda, katalitik hidrojenleme ve zc ekstraksiyonu olmak zere iki temel sre kullanlr.
Katalitik hidrojenleme ynteminde kmrler yksek scaklk ve basn altnda
katalitik ortamda hidrojen gaz ile bozundurularak sv rnler elde edilir. Katalizr olarak kobalt (Co), nikel (Ni) bazl katalizrler kullanlr.
zc ekstraksiyonu ile kmr svlafltrlmas ynteminde ise ortamda tetralin gibi hidrojen verici (H-donr) bir zc kullanlr. Bazen ortamda ayrca hidrojen gaz da kullanlabilir.
Bu yntemlerde genel olarak scaklk 400-450 C, basnc ise 15-30 MPa aralnda seilir.
Dorudan svlafltrma yntemi kullanlarak gazolin elde edilmesine bir rnek
aflada verilmifltir.
fiekil 4.5
Dorudan
Svlafltrma Sreci
Akfl fiemas
Kmr
Krma,
tme
n fllemler
Kmr/Ya
Karflm
Reaktr
Hidrojen (H2)
Svlafltrma rnleri
Ar Ya
Hidrojen (H2) Hidrojenleme
nitesi
Gazolin
Ayrma
fllemi
Orta
Ya
91
rnek bir dorudan svlafltrma srecinde; kmr ve ar ya karflm hidrojen

(H2) ile 475 - 485 C scaklk ve 25 - 30 MPa basn altnda katalitik olarak tepkimeye girer. Reaktrden alnan rnler, ar ve orta ya olarak ayrlr. Alnan orta
ya hidrojenleme ifllemi sonucunda % 75 parafin, % 20 aromatik ve % 5 olefin ieriinde istenilen benzin rne evrilir.
RNEK
Kmrden Fisher-Tropsch yntemi ile sentez gaz zerinden sv rnler elde edilmesi srecine etki eden parametreler nelerdir?
zm:
Tepkime scakl, tepkime basnc, tepkime sresi, kullanlan katalizr tipleri
olarak saylabilir.
Kmrlerin svlafltrlmasnda kullanlan dorudan svlafltrma yntemleri
nelerdir?
SIRA SZDE
Piroliz
D fi N E L M
Genel olarak kmrlerin oksijensiz ortamda sl bozunmas ifllemi piroliz olarak

adlandrlr. Piroliz sonucunda gaz, sv ve kat rnler elde edilir. Piroliz, gerekte dflk scaklklarda yrtlen bir karbonizasyon ifllemidir. S O R U
Karbonizasyon ifllemi ile gaz, sv ve kat yakt retildii gibi kimyasal hammaddeler de elde edilebilir. Karbonizasyon ifllemi koflullar, sonutaD elde
iste K K A edilmesi
T
nen rnlerin niteliklerine gre belirlenir.
Kmr, piroliz ifllemi sonucunda hidrojence zengin uucu bir rnle, karbonSIRA SZDE
ca zengin kat rne dnfltrlr.
Piroliz iflleminde kmrn stlaca son scaklk, elde edilecek rnlerin miktar ve yapsn etkileyen en nemli unsurdur. Pirolizde, kmrn
stlmasnda, sAMALARIMIZ
cakl 600C kadar olan ifllemlere dflk scaklk karbonizasyon 900 C scakla
kadar olan ifllemlere orta scaklk karbonizasyon ve 900 C scaklk stnde yrK T A P
tlen ifllemlere yksek scaklk karbonizasyon ad verilir.
D fi N E L M
Piroliz: Kmrlerin
oksijensiz ortamda sl
bozunmas ifllemidir.
S O R U
DKKAT
N N
Scaklk, C
Deiflimler
100 - 150
Soutulmufl su aa kar.
150 - 300
Yapya hapsolmufl gaz kfl olur
270 - 300
nce pirit oluflumlar organik yapyla tepkimeye girerek H2S oluflturur.
300 - 350
Maseral gruplar paralanmaya bafllar, yar kok ve proto-bitmen oluflturarak kmr tanecii dflna doru hareketlenir.
350 - 450
Yavafl geliflen endotermik proses sonucu uucu buhar kfl, H2, CH4,
CO, CO2 ve dier hidrokarbonlarla birlikte geliflir.
450 - 600
Proto-bitmen paralanarak gaz, hafif hidrokarbonlar, ar katran ve bir

karbon atk oluflturur. Kalan yarkoktan ounluu hidrojen olmak zere
gaz aa kar. Olaylar dengeli bir karbon iskelet kalana kadar srer.
TELEVZYON
NTERNET
Piroliz olaynda kmrn sl bozunmasyla yapdaki organik balar paralanarak yeni rnlere dnflrler. Piroliz sonucunda ana rnlerin ne kadarnn sv rn, ne kadarnn kat rn ve ne kadarnn gaz rne geecei piroliz koflullarna baldr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
izelge 4.8
Kmr Pirolizi
LEVZYON
SrasndaT EScaklkla
Oluflan Deiflmeler
Kaynak: Kural, 1991
NTERNET
92
Kat yakt retimi asndan bakldnda karbonizasyon olarak tanmlanan bu

sl bozunma ifllemi, sv ve gaz rn retimi asndan bakldnda piroliz olarak
adlandrlr. Bu bozundurma iflleminde, ncelikle kmr yapsndaki balarn en zayf olanlar sonra da giderek daha kuvvetli olanlar krlacaktr. Bu sl paralanmalar
sonucunda sv rnler ve gaz rnler elde edilir. Sv rnler dz veya dallanmfl
zincir yapdaki ok farkl organik bilefliklerden oluflabilirler. Gaz rnler ise esas
olarak karbondioksit (CO2), karbon monoksit (CO), hidrojen (H2), metan (CH4) ve
bir miktar etan (C2H6) ve benzeri hidrokarbonlardan meydana gelmektedir.
Piroliz sonucunda kmrden elde edilen sv ve gaz rnlerin miktarlar ve yaplar zerine etki eden parametreler mevcuttur.
Bu parametreler ana hatlaryla;
Kmr cinsi ve yaps
Piroliz scakl
Kmr tanecik bykl
Piroliz stma hz
Piroliz basn
Piroliz ortam (Hidrojen, su buhar, enerji)
olarak sralanabilir.
Kmr Cinsi
Kmrlerin yapsndaki karbon, hidrojen, oksijen miktarlar pirolizi etkileyen nemli bir parametredir. Bu elementlerin yapdaki yzde miktarlar elementel analiz ile
belirlenir. ncelikle, oksijen ierii yksek bir kmrde sv rn verimi az olacak
ve gaz rn veriminde artfl grlecektir. Ayn dflnceyle kmrn hidrojen ierii arttka sv rn elde edebilme eilimi de artacaktr. Kmrn maseral yaps da
kmr pirolizinde svlaflma zelliini dorudan etkileyen bir parametredir.
Piroliz Scakl
Piroliz iflleminde kan son scaklk rn yapsn etkilemektedir. Sv ve katran kfl,
300 C civarnda bafllamakta ve 550 - 600 C den sonra artmaktadr. Buna karfln gaz
kfl 900 - 1000 C ye kadar devam etmektedir. Piroliz iflleminin 600 C scakla kadar tamamlanmas durumunda byk lde sv ve kat rn elde edilecektir.
Istma Hz
Kmrn pirolizde sl bozunmas srasnda alnan hidrokarbon buharlar, stma
ortamndan hemen uzaklaflmadan scak blgede kalma sreleri uzarsa, iki farkl
tepkime yryebilir. Birincisinde; bu hidrokarbon buharlar paralanmaya devam
ederek daha kk molekl yapsndaki hidrokarbonlar elde edilir. Bu durumda
piroliz sonucunda gaz veya sv rn veriminde artfl grlecektir. kinci olarak; bu
hidrokarbon buharlar geriye tekrar polimerleflme tepkimeleri gereklefltirerek, kat rn veriminde artfl ortaya karlabilir. Piroliz ortamnda yrmesi muhtemel
bu iki tepkimeye ikincil tepkimeler ad verilir. Bu nedenle pirolizde oluflan hidrokarbon buharlarn scak ortamda kalma sresi nemlidir. Piroliz stma hz bu sreyi denetleyen en nemli parametredir.
Tanecik Bykl
Pirolizde, kmr tanecik byklnn artmas ile kmrn homojen stlmas
glkleri ortaya kacaktr. Tanecik boyutunun artmas ile piroliz srasnda bnyede oluflan uucularn gaz ortamna geifl yolu artmaktadr. Bir dier deyiflle uu-
93
cu hidrokarbon buharlar, kat yzeyle daha uzun sre temas halinde kalrlar ve
bylece ikincil tepkimelerin etkin olmas sonucu ortaya kmaktadr. Koklaflma
tepkimelerin yrmesi ve etkin olmas piroliz veriminin dflmesine neden olur.
Ancak, yzeyde paralanma tepkimeleri ise sv veriminin azalmas ve gaz veriminin artmas ynnde etkin olacaktr.
Basn
zellikle vakum altnda yaplan piroliz ifllemlerinde, piroliz ortamn basncnn deifltirilmesi, pirolizde ortaya kan hidrokarbon buharlarnn scak ortamdan daha
hzl bir flekilde uzaklafltrlmasn salayacaktr. Bylece, pirolizde ortaya kmas
muhtemel ikincil tepkimelerin yrmesini engelleyecektir.
Piroliz Ortam
Kmr pirolizinde, ortamda oluflan uucu hidrokarbon buharlarnn, scak ortamdan uzaklafltrlarak ikincil tepkimelerin etkisini azaltabilmek amacyla, piroliz reaktrne inert scak gaz gnderilerek bunun srkleyici etkisinden yararlanmak
dflncesi gelifltirilmifltir. Buna pirolizde srkleyici gaz kullanm ad verilir. Gaz
genellikle inert bir gaz olan azot (N2) gaz olarak seilir. Bu gazn srkleme etkisi ile, pirolizde kmr paralanmas sonucunda oluflan hidrokarbon buharlar hzl bir flekilde piroliz ortamndan uzaklafltrarak ikincil tepkimelerin oluflumu ve etkisi azaltlr. Bunun sonucu olarak da gerek piroliz veriminde ve gerekse sv rn
veriminde nemli saylacak artfllar elde edilmifl olur. Piroliz ortam olarak inert srkleyici gaz kullanmann dflnda ortama su buhar da gnderilebilir. Su buharnn
piroliz ortamna gnderilmesi iflleminin olumlu sonular verdii bilinmektedir. Su
buhar esas olarak yapdaki hidrojen balarn kurarak kmr yapsn deifltirmektedir. Bunun sonucu olarak pirolizde sl bozunma sonucunda, piroliz sv rn veriminde artfl kaydedilmifltir.
Piroliz ortam olarak seilen bir dier gaz ise hidrojen (H2) dir. Hidrojenin basn altnda yrtlen piroliz ifllemine hidropiroliz ad verilir. Farkl kmrlerden
sv rn elde edilmesinde nemli parametrelerden birisi de kmr yapsndaki
H/C orandr. Kmrler iin genel olarak bu orann olduka dflk olduu bilinmektedir. Linyitler iin bu oran yaklaflk 0.8 olarak bulunmaktadr. Kmr svlaflma iflleminin baflarl olmas, yakttaki hidrojen eksikliinin giderilmesi ve ortama
hidrojen katlmasyla mmkn olabilir. Bu nedenle son yllarda hidropiroliz zerine yaplan alflmalar giderek nem kazanmaktadr. Hidropiroliz sonucunda elde
edilen sv rn veriminde nemli artfl salanabilmektedir. Farkl hidrokarbonlarn
H/C oranlar fleklinde verilmifltir.
fiekil 4.6
Sentik Petrol ve H. Kmr
SRC
Kok ve Antrasit
Kmr
Kmrler
Turba
Farkl
Hidrokarbonlarn
H/C Oranlar
( Whitehurst, 1980)
Sist Petrol
Asfalt ve Tarsand
Ar
Petrol
Hafif
Disilat
Sv rnler
Resid
0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 1.8 1.9 2.0
Hidrojen/Karbon Mol Oran
94
Piroliz iflleminde, kmr ncelikle istenilen tane byklne gelinceye kadar

krma ve tme ifllemine tabi tutulur. Daha sonra piroliz reaktrne beslenir.
Besleme kullanlan reaktr tipine bal olarak srekli veya kesikli besleme olarak
yaplabilir. Pirolizde uygulanacak ortama uygun olarak srkleyici gaz (N2), hidrojen (H2) veya su buhar (H2O) beslemesi yaplabilir. Reaktr basnc dzenlenir.
Piroliz ifllemi gereklefltirilecei scaklk ve stma hz ayarlar yaplr. Piroliz ifllemi
yrtlr. Pirolizde kan hidrokarbon buharlar bir soutma nitesinden geirilerek younlaflabilen ksmlar svlaflan rn olarak toplanr. Younlaflmayan ksm
ise gaz rn olarak elde edilir.
Piroliz reaktrnde kalan yar kok kat rn olarak alnr. Toplanan sv rn
ierisinde gerek kmr bnyesinden gelen ve gerekse piroliz paralanma tepkimeleri srasnda oluflan su bulunmaktadr. Bu su, svlaflan ksmdan ayrlarak, tamamen hidrokarbon ieriindeki sv rn (katran) elde edilir.
fiekil 4.7
Kmr Pirolizi Akfl
fiemas
Kmr
Krma,
tme
n fllemler
Piroliz
Reaktr
Hidrokarbon
Buharlar
Srkleyici gaz (N2)

Hidrojen (H2)
Su buhar (H2O)
Soutma
Gaz
Kat rn (char) Sv rn
Su Su Ayrma
fllemi
Sv rn
Katran
(Tar)
Piroliz Yntemleri
Pirolizde uygulanan yntemler, piroliz stma hz asndan deerlendirildiinde,
drt ana bafllkta toplanabilir;
Yavafl piroliz (Geleneksel)
Hzl piroliz
Ani (Flash) piroliz
Ultra piroliz
Yavafl Piroliz
Bu yntemde kmr dflk stma hzlarnda stlmaktadr. Reaktrde bulundurma
zaman yaklaflk 30 dakika kadardr. Ana rn olarak, sv ve kat rnler elde edilir.
Hzl Piroliz
Bu pirolizde kmr yksek stma miktarnda stlr. Reaktrde alkonma zaman
yaklaflk 5 saniye olarak belirlenir. Ana rn olarak sv rn, yannda gaz rnde
elde edilir.
Ani Piroliz
Bu pirolizde ok yksek stma hzlar kullanlan reaktrde, alkonma zaman 1 saniyenin altndadr.Ana rn olarak sv rn elde edilir.
95
Ultra Piroliz
Bu yntemde yine ok yksek stma hzlar kullanlan reaktrde alkonma zaman 0,5 sn nin altnda olarak belirlenir. Ana rn olarak yine sv rn elde edilir.
RNEK
Pirolizde uygulanan yntemler nelerdir?

zm:
Yavafl piroliz (Geleneksel), hzl piroliz, ani (flash) piroliz, ultra piroliz
Kmrlerin pirolizinde etkin parametreler nelerdir?
SIRA SZDE
Kmrlerin Koklafltrlmas
D fi N E L Mdemir-elik
Kmrlerden elde edilen en nemli rnlerden birisi koktur. zellikle
endstrisinin en nemli girdisi olan kok, byk lde kok ve tafl kmr ithalinin
yapld lkemiz asndan ok nemlidir. Metalurjik kok retimi
S O iin
R U gerekli olan
iyi koklaflabilen kmr yataklarnn bulunmas, endstrileflme abasndaki lkeler
asndan giderek nem kazanmaktadr. Bu nedenle, kmrlerin deerlendirilme
KKAT
yntemlerinin en nemlilerinden birisi hi kuflkusuz kmrdenDkok
retimidir.
Genel olarak; kmrn havasz ortamdan stlarak bozundurulmas ile elde
SIRA SZDE
edilen kat rn kmr koku olarak adlandrlr. Bu sl bozunma
srasnda kmr
bnyesinde bulunan uucu maddeler uzaklafltrlarak, sert ve gzenekli snger yapl kat kok elde edilir. Elde edilen kokun karbon yzdesi ok yksektir. KmAMALARIMIZ
rn koklafltrmas 550 C scaklklarn zerinde gerekleflir. Genel
olarak 700 C altnda gerekleflen koklaflma ifllemlerine dflk scaklk koklaflmas ad verilir. Bu
yntemle elde edilen koklara yar kok denir.
K T A P
Koklaflma iflleminin 900 C scakln zerinde gereklefltirilmesi durumunda
yksek scaklk koklaflmas gereklefltirilir. Yksek scaklk koklaflmas (karbonizasyonu) sonucunda elde edilen yksek scaklk koku, metalurjik kok olarak da
TELEVZYON
adlandrlr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
Koklafltrma: Kmrn
havasz ortamda stlarak
bozundurulmas ifllemidir.
AMALARIMIZ
K T A P
Metalurjik kok: Kmrlerin

yksek scaklk koklaflmas
sonucunda elde edilen
yksek scaklk koku,
TELEVZYON
metalurjik koktur.
Koklaflma Srecinin Aflamalar

Koklaflma srecinin aflamalar afladaki gibidir:
NTERNET
n fllemler: Kmr ncelikle havada kurumaya braklr, daha sonra krma ve
tme ifllemleri ile istenilen boyutlara getirilir. Daha sonra koklaflma frnlarna
beslenir.
Kurutma: Koklaflma frnlarna benzeyen kmre havasz ortamda sl ifllem uygulanr. Scakln 150 C altnda bulunduu blgede kmr kurur ve s etkisiyle
bir miktar genleflir.
Erime: Ortam scaklnn artmaya devam etmesiyle 350 C scakln altndaki
blgede kmrde bir yumuflama bafllar ve yzeysel olarak erime oluflur. Kmrde
ilk kez bozunma bu blgede bafllamaktadr. Bu nedenle, bu blge, bozunma blgesi olarak da adlandrlr. Bu blgede kmr, katran ve uucularn vermeye bafllar.
Yar Koklaflma: Frn scaklnn 550 C yaklaflmasyla bozunma tepkimeleri
stma hzna bal olarak giderek artar. Bu esnada kmrn yumuflamas, ergimesi ile oluflan hacim klmesi tekrar artarak kmr fliflmeye bafllar, sonunda taneciklerin birbirine yapflarak piflmesi ve tekrar katlaflmasnn gereklefltii bu blge
plastik blge olarak da adlandrlr.
Bu blge koklaflma sreci iin en nemli blgedir. Bu blgenin sonunda yar
kok elde edilmifl olur.
NTERNET
96
Koklaflma: Frn scaklnn giderek artmasyla yar kok rn bozunmaya devam eder. Bu srada ortamda hidrojen (H2) ve karbon monoksit (CO) gazlar kar.
Scakln 800 C zerine kmasyla gerek grafitleflme bafllar ve 900 C scakln
zerinde kok elde edilir. Koklaflma 900-1200 C scaklk aralnda tamamlanr. Bu
blgede kok iyice bzflmfl ve sertleflmifltir.
Koklaflma sonunda elde edilen kok kmr dflar alnr. Yaklaflk 17 saat su ile
soutularak scakl dflrlr. Ayrca, koklaflma frnndan kan gazlar soutma
nitesinden geirilerek younlaflabilen ksmlar ayrlr. Sv (katran) rn elde edilir. Younlaflmadan kan gazlar, yakt olarak kullanlabilir.
Koklaflma Srecini Etkileyen Parametreler

Koklaflma srecini, bir dier deyiflle elde edilen kokun zelliklerini belirleyen bafllca parametreler,
Kmrn cinsi (Koklaflma zellikleri)
Kmrn yaps (Nem, kl, sabit karbon, uucu madde)
Koklaflma sre koflullar
ncelikle kullanlan kmr, koklaflma zelliklerine sahip olan tafl kmr olmaldr. Kullanlan kmrn nem, kl, sabit karbon ve uucu madde zellikleri de
elde edilen kok rnn zelliklerinde etkili olacaktr. Bunlarn yannda, koklaflma
srecinde seilen koflullar da kok zelliklerini belirleyici nemli etkenlerdir. Bu etkenler,
Scaklk
Istma hz
Parack boyutu
Kmr yn arl
Basn
olarak verilebilir.
Trkiyede Kok retimi

lkemizde bafllca kok retimi, demir elik fabrikalarnn kok nitelerinde gereklefltirilir. Bunlarn dflnda, eflitli illerimizde bulunan jeneratr gaz reten fabrikalarda az miktarda kok retimi gereklefltirilmektedir. Kok retiminde, kullanlacak
kmrn iyi koklaflabilme zelliine sahip olmas ok nemlidir.
lkemizde kullanlan tafl kmrleri genellikle Zonguldak havzas tafl kmryle snrldr. Kok retiminde kullanlan tafl kmr iin ortalama zellikler izelge
4.9.da verilmifltir.
izelge 4.9
Koklaflmada
Kullanlan Tafl
Kmrnn
zellikleri
Kaynak: Kural,1991
zellik
% (kuru baz)
Nem
Kl
10
Toplam Kkrt
0.9
Uucu Madde
30
fiiflme
7-8
Tanecik Bykl
< 3mm
97
lkemizde retilen kok kmrnn ortalama zellikleri ise izelge 4.10da verilmifltir.
izelge 4.10
retilen Kokun
Ortalama zellikleri
Kaynak: Kural,1991
zellik
Uucu madde
Sabit karbon
Kl
1
85
14
Salamlk
M10 8 - 10.5
M40 68 - 72
Koklaflma srecini scakla bal olarak yorumlaynz?
RNEK
zm:
Kmre havasz ortamda sl ifllem uygulanr. Scakln 150 C altnda bulunduu blgede kmr kurur ve s etkisiyle bir miktar genleflir. 350 C scakla kadar kmrde bir yumuflama bafllar ve yzeysel olarak erime oluflur. Bu nedenle
bozunma blgesi olarak da adlandrlr.Scaklnn 550 C yaklaflmasyla bozunma
tepkimeleri giderek artar. Bu esnada kmrn yumuflamas, ergimesi ile oluflan
hacim klmesi tekrar artarak, kmr fliflmeye bafllar, sonunda taneciklerin birbirine yapflarak piflmesi ve tekrar katlaflmasnn gereklefltii bu blge plastik blge olarak da adlandrlr. Bu blgenin sonunda yar kok elde edilmifl olur. Scakln 800 C zerine kmasyla gerek grafitleflme bafllar ve 900 C scakln zerinde kok elde edilir.
Kmrden elde edilen kok bilefliminin temel zellii nedir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
98
zet
N
A M A
Kmrlerin genel kullanm alanlar ile termik

santrallerde elektrik enerjisi retimi ve amonyak
retimini aklamak.
Termik santrallerde, zellikle dflk kaliteli linyitlerin yaklmas ile elektrik enerjisi retimi lkemiz asndan ok nemlidir. lkemizde elektrik
enerjisi retilmesi bafllca termik, hidroelektrik,
rzgr ve jeotermal kaynaklardan salanmaktadr. lkemizde kullanlan termik santrallerde ana
yakt kayna olarak, tafl kmr, doal gaz, linyit, fuel oil olarak sralanabilir. Termik santrallerin verimlilii, ortalama %30 dolayndadr. Bu kmrn yanmasyla ortaya kan s enerjisinin
elektrik enerjisine dnflme yzdesidir. Termik
santrallerde dflk kaliteli linyitlerin yaklmas nedeniyle, ortaya kan baz kirleticiler; karbon dioksit (CO2), kkrt dioksit (SO2), azot oksitler
(NOx), baca tozlar ve kl olarak sralanabilir.
Nem ve kl ierii yksek, dflk kaliteli linyitlerin evsel amal snmada kullanlmas doal olarak onarlmas ok g evresel zararl etkiler
vermektedir.
Amonyak (NH3) kullanarak, bafllca amonyum
slfat ((NH4)2SO4), amonyum nitrat (NH4NO3)
ve re gibi azotlu gbreler retilir. Amonyak, nitrik asit (HNO3) sentezlenmesinde de kullanlr.
Ayrca, soutma teknolojilerinde sklkla amonyak kullanlmaktadr.Amonyak; kmr koklaflmasnda yan rn olarak, azot (N2) ve hidrojenden (H2) sentez yolu ile retilebilir.
N
A M A
Kmrlere uygulanan yanma, gazlafltrma, svlafltrma, piroliz ve koklaflma gibi sl dnflm

srelerini aklamak.
Yanma, kmr yapsndaki, yanabilir organik yapnn havann oksijeni (O2) ile hzl kimyasal olarak tepkimeye (reaksiyona) girmeleri sreci fleklinde tanmlanabilir. Yanma sreci sonucunda
kmr yapsndaki yanabilen elementler genel
olarak karbondioksite (CO2) ve su (H2O) buharna dnflrler. Yakma iflleminde, kmr miktarna bal olarak en az ne kadar hava kullanlmas gerektii nemli bir etkendir. Bu havadaki oksijen miktarna teorik oksijen miktar denir. Kmr yeterli miktarda oksijen ile tam olarak tepkimeye girmesi sonucunda tam yanma ifllemi gerekleflir ve karbondioksit gaz kar. Eer kmr
yeterli srede yeterli oksijen ile tepkimeye giremez ise, ksmi yanma ifllemi sonucunda karbon
monoksit gaz kar. Kmrlerin sl deerleri kalorimetre ile belirlenir. Alt sl deer, mevcut st
sl deerden, su buharnn buharlaflma gizli ssnn karlmasyla bulunur. Kmrlerin yaklmasnda kullanlan sistemler; Sabit yatakl kmr
yakma, Toz kmr ocaklar, Toz kmr-sv karflmlar yanmas, Siklon ocaklar, Akflkan yatakta yakma sistemleridir
Kmrn gazlafltrlmas, kmrn gaz rnler
verecek flekilde yksek scaklklarda eflitli oksitleyiciler (oksidantlar) ortamnda bozundurulmas srecidir. Elde edilen gaz rnler karbon monoksit (CO), hidrojen (H2), karbondioksit (CO2)
ve metandan (CH4) bafllayarak ok farkl hidrokarbon gazlardan oluflur. Gazlafltrma reaktrnde scaklk 900-1500 C, basn ise 1-80 atm aralnda seilir. Tepkime ortam olarak kullanlan
oksitleyiciler ise; Hava, Hava+Su buhar, Su buhar, Hidrojen, Oksijen, Oksijen+Su buhar veya
bunlarn karflmlar olarak seilebilir.Elde edilen
gaz rnler; sentez gaz, jeneratr gaz, su gaz,
flehir gaz olarak drt ana bafllkta toplanabilir.
Kmrden eflitli sreler sonucunda sv rnler elde edilmesi kmrn svlafltrlmas olarak
adlandrlr. Kmrlerin svlafltrlma yntemleri;
gazlafltrma-sentez ve dorudan sl bozundurma
yntemleridir. Dolayl svlafltrma bir dier deyiflle gazlafltrma-sentez yntemleri iki aflamada
gereklefltirilir. lk aflamada, kmre esas olarak

su buhar ile karbon monoksit (CO) ve hidrojen
(H2) verecek flekilde gazlafltrma ifllemi ile sentez
gaz retilir. Gazlafltrma-sentez yntemlerinin
bir dier deyiflle Fischer-Tropsch ynteminin stnl, retilen sentez gazndan istenilen dalmda sv rnlerin kontroll bir flekilde sentezlenebilmesidir. Kmrn nitelii ve bileflimi, gazlafltrmasnda kullanlan oksitleyici gazlarn yaps ve gazlafltrmaya etki eden dier scaklk ve
basn gibi parametreler, elde edilen gaz rnlerin yapsn ve bileflimini dorudan etkilemektedir. Dorudan bozundurma yntemleri; Piroliz
ve Ekstraksiyon - Hidrojenleme Yntemi olarak
iki ana grupta incelenebilir. Katalitik hidrojenleme ynteminde, kmrler yksek scaklk ve basn altnda katalitik ortamda hidrojen gaz ile
bozundurularak sv rnler elde edilir. zc
ekstraksiyonu ile kmr svlafltrlmas ynteminde ise ortamda tetralin gibi hidrojen verici
(H-donr) bir zc kullanlr. Bazen ortamda
ayrca hidrojen gaz da kullanlabilir.
Genel olarak kmrlerin oksijensiz ortamda sl
bozunmas ifllemi piroliz olarak bilinir. Piroliz sonucunda gaz, sv ve kat rnler elde edilir. Pirolize etki eden parametreler; kmr cinsi ve yaps, piroliz scakl, kmr tanecik bykl, piroliz stma hz, piroliz basnc, piroliz ortam olarak sralanabilir. Pirolizde uygulanan yntemler
yavafl piroliz (Geleneksel), hzl piroliz, ani (Flash)
piroliz, ultra piroliz olmak zere sralanabilir.
Genel olarak; kmrn havasz ortamdan stlarak bozundurulmas ile elde edilen kat rn kmr koku olarak adlandrlr. Koklaflma iflleminin 900C scakln zerinde gereklefltirilmesi
durumunda yksek scaklk koklaflmas (metalrjik kok) gereklefltirilir. Sreci belirleyen bafllca parametreler, kmrn cinsi, kmrn yaps, koklaflma sre koflullar saylabilir. Koklaflma
srecinde seilen koflullar; scaklk, stma hz,
parack boyutu, kmr yn arl, basn olarak verilebilir.
99
100
Kendimizi Snayalm
1. Termik santrallerin en nemli stnl afladakilerden hangisidir?
a. Dflk kaliteli linyitlerden elektrik enerjisi retmeleri
b. evreye zarar vermemeleri
c. Yksek verimde elektrik enerjisi retmeleri
d. nflaatlarnn kolay yaplmas
e. Byk miktarda kl retmeleri
2. Afladakilerden hangisi lkemizde retilen elektrik
enerjisi kayna deildir?
a. Termik
b. Hidrolik
c. Jeotermal
d. Rzgar
e. Gnefl
3. Afladakilerden hangisi amonyak retim yntemi
olarak kullanlr?
a. Azot, hidrojen ve oksijenin sentezlenmesi
b. Hidrojen ve azotun bozundurulmas
c. Hava ve azotun sentezlenmesi
d. Azot ve hidrojenden sentezlenmesi
e. Hava ve hidrojenin bozundurulmas
4. Kmr yapsndaki organik ksmn oksijen ile hzl
bir kimyasal tepkimeye girmesi srecine, ne ad verilir?
a. Organik paralanma
b. Koklaflma
c. Yanma
d. Anorganik paralanma
e. Kmrleflme
5. Kmrn yaklmas iin gerekli en az hava miktar
a. Gerekli hava miktar
b. Teorik hava miktar
c. Hesaplanan hava miktar
d. Matematiksel hava miktar
e. Harcanan hava miktar
6. Kmrn yksek scaklklarda eflitli oksitleyici gazlar ortamnda bozundurmas srecine ne ad verilir?
a. Yaklma
b. Gazlafltrma
c. Piroliz
d. Koklafltrlma
e. Ksmi yanma
7. Kmrlerin svlafltrlmasnn bafllca nemi afladakilerden hangisidir?
a. Petrol efldeeri sv rn elde edilmesi
b. evre dostu sv yakt elde edilmesi
c. Ekonomik sv yakt elde edilmesi
d. Kmrlerin kolaylkla bulunabilmesi
e. Kmrlerin kolaylkla svlafltrlabilmesi
8. Kmrlerin svlafltrlmasnda kullanlan bafllca iki
yntem afladakilerden hangisidir?
a. Dorudan bozundurma yntemi/Kendiliinden
svlaflma yntemi
b. Kendiliinden svlaflma yntemi/Dolayl svlaflma yntemi
c. Dorudan bozundurma yntemi/ Gazlafltrmasentez yntemi
d. Piroliz/Dorudan bozundurma yntemi
e. Ekstraksiyon yntemi/Hidrojenleme yntemi
9. Kmrlerin oksijensiz ortamda kat, sv ve gaz rnler verecek flekilde sl bozundurmasna ne ad verilir?
a. Katlafltrma
b. Gazlafltrma
c. Ekstraksiyon
d. Isl katlafltrma
e. Piroliz
10. Kmr koklaflma iflleminin 900 C zerinde yaplmas ile elde edilen kat rn, afladakilerden hangisidir?
a. st kok
b. Yar kok
c. Tamamlanmfl kok
d. Metalrjik kok
e. Metal kok
101
Yaflamn inden
Tunbilekde Kmrden Petrol retimi Bafllyor

Tesis gnlk 20 ton kmrden akaryakt ve petrokimya rnleri retecek. Yurt Madenciliini Gelifltirme Vakf Baflkan Prof. Dr. Gven nal, dn bir basn toplants dzenleyerek hem madencilik sektrnn gncel
sorunlarn anlatt hem yeni alflmalar hakknda bilgi
verdi.
1. a
retim 2009`da
Bu kapsamda, kmrden petrol retimi konusuna zel
dikkat eken nal, Trkiye Kmr flletmeleri(TK) ile
stanbul Teknik niversitesi`nin (T) ortak yrtt
projede pilot retim aflamasna gelindiini aklad.
nal`n verdii bilgiye gre retim tesisi TK`nin Ktahya Tunbilek flletmesi`nde 2009 iinde faaliyet geecek.
Yatrm bedeli 6 milyon dolar olan tesis gnlk 20 ton
kmr iflleyecek ve akaryakt ve petrokimya rnleri
retecek. Trkiye`nin sahip olduu deiflik verimlilikteki kmrlerin tesiste kullanlacan, retimden sonra
elde edilen sonularn ise 2010 yl sonunda raporlanp
Enerji Bakanl`na sunulacak hale geleceini belirten
nal, verim ve yatrm maliyet konusunda ise flu bilgileri verdi: `Kmrden petrol retiminin maliyeti varil baflna ortalama 30 dolardr. Kalori deeri 3200 olan kmrden 2000 ton iflleyerek gnde 5000 varil akaryakt
rn elde etmek mmkn. Ayrca, yan rn olarak 80
MW gcnde enerji de salanabilecek. Yatrm asndan ise rnein 5 milyon varil kapasiteli bir tesis 1 milyar dolar, 50 milyon varillik ise 8-10 milyar dolara kurulabilir. Bu Trkiye iin byk bir rakam deil.
5. b
2. e
3. d
4. c
Potansiyel 40 Milyar Ton

Trkiye`nin, enerji retimi iin en salkl kaynann
kmr olduunu hatrlatan nal, bugn rezervin 11
milyar ton olduunu, potansiyelin ise 40 milyar ton dzeyinde bulunduunu vurgulad. nal, potansiyelin rezerve dnflmesi iin yatrm yaplmasn istedi. nal,
`Dnya kmrden byk miktarda enerji elde ediyor.
Biz de bu gcmz kullanalm` dedi.
Kaynak:http://www.enerjiplatformu.com/index.php?op
tion=com_content&view=article&id=1696:tuncbilekdekomurden-petrol-uretimi-basliyor&catid=35:haberler
Yaynlanma tarihi. Cumartesi, 06 Aralk 2008 11:57 Bugn
Eriflim tarihi: 08.04.2009
6b
7a
8. c
9. e
10. d
Yantnz yanlfl ise Termik Santrallerde Linyit

Kullanm bafllkl konuyu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Termik Santrallerde Linyit
Kullanm bafllkl konuyu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kmrden Amonyak retimi bafllkl konuyu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kmrlerin Yaklmas bafllkl konuyu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kmrlerin Yaklmas bafllkl konuyu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kmr Gazlafltrlmas bafllkl konuyu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kmrlerin Svlafltrlmasbafllkl konuyu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kmrlerin Svlafltrlmas
bafllkl konuyu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kmrlerin Pirolizi bafllkl konuyu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kmrden Kok retimi
bafllkl konuyu gzden geiriniz.
102
Kaynaklar
Sra Sizde 1
Tafl kmr, Doalgaz, Fuel oil, ve Linyit kullanlmaktadr.
Edgar, T. F., (1983) Coal Processing and Pollution Control, Gulf Puplishing Company
EUSAfi Elektrik retim A.fi (2007) Faaliyet Raporu
Higman, C.,et all, (2003) Gasification, Elsevier
http://www.euas.gov.tr
Kural, O., Ed., (1991) Kmr, Kurtifl Matbaas
TK Trkiye Kmr flletmeleri, (2007) Faaliyet Raporu
Whitehurst, D. D., et all, (1980) Coal Liquefaction, Academic press
Sra Sizde 2
Karbondioksit (CO2) yaynm, Kkrt dioksit (SO2) yaynm, Azot oksitler (NOx) yaynmas ve Baca tozlar
Sra Sizde 3
Azot retimi, gbre retimi, Soutma sistemleridir
Sra Sizde 4
Karbon dioksit (CO2) ve Karbon monoksit (CO)
Sra Sizde 5
Oksijen, Su buhar, Oksijen + Su buhar, Hava
Sra Sizde 6
Piroliz, Ekstraksiyon- hidrojenleme
Sra Sizde 7
Piroliz scakl, Kmrlerin cinsi, Istma hz, Tanecik
bykl
Sra Sizde 8
Kk bileflimindeki sabit karbon yzdesi % 80nin zerinde olmaldr.
Amalarmz
N
N
N
N
N

Petrol hakknda yorum yapmak,
Petroln oluflum teorileri ve tarihesi ile Dnya petrol rezervleri hakknda
tartflma yapmak,
Petroln fiziksel ve kimyasal zellikleri, doadaki durumunu tartflmak,
Petroln aranmas, retilmesi, taflnmas ve depolanmas hakknda yorum
yapmak,
Petrol fiyatlarnn belirlenmesi ve petrol fiyatlarnn yllar iindeki deiflimi
konularn tartflmak iin gereken bilgi ve becerilere sahip olacaksnz
Anahtar Kavramlar
API Gravitesi
Akmazlk
Kaynak Kaya
Hazne Kaya
Petroln G
Hidrokarbon
Rezerv
erik Haritas
Geleneksel Enerji
Kaynaklar
Petrol retimi
PETROLN OLUfiUM TEORLER

PETROLN TARHES
PETROL REZERVLER
PETROLN FZKSEL VE KMYASAL
ZELLKLER
PETROLN DOADAK DURUMU
PETROLN ARANMASI VE
RETLMES
PETROLN TAfiINMASI VE
DEPOLANMASI
PETROL FYATLARININ
BELRLENMES VE PETROL
FYATLARININ YILLAR NDEK
DEfiM
Petrol retimi
Gnmzde lkelerin geliflmifllik dzeyinin belirlenmesi aflamasnda kullanlan en
nemli gstergelerden birisi de o lkede kifli baflna tketilen enerji miktardr. Her
geen gn enerji kaynaklarnn eflitlenmesine ramen birincil enerji kaynaklar
olarak tanmlanan petrol, doal gaz, kmr, nkleer ve hidroelektrik enerjiler arasnda petrol en yksek kullanm oran ile 20. yzyl bafllarnda elde ettii liderlik
konumunu srdrmektedir. fiekil 5.1, 2007 ylnda birincil enerji kaynaklarnn
Dnya genelindeki kullanm istatistiini vermektedir (BP, 2008).
fiekil 5.1
2007 Yl Dnya
Birincil Enerji
Kaynaklar
Kullanm Pastas
(BP, 2008)
Petrol kelime anlam olarak latince tafl anlamna gelen petra ve ya anlamna
gelen oleum kelimelerinin birleflmesi sonucu tafl ya olarak dilimize evrilebilir.
Bilimsel tanmlamas yaplacak olursa, petrol yeraltnda gzenekli kayalar iinde doal olarak oluflmufl hidrokarbonlar karflmdr. rnein metan, bir karbon
ve drt hidrojen atomundan oluflan bir hidrokarbondur. Petrol, kimyasal birleflimine ve iinde bulunduu basn ve scaklk koflullarna bal olarak sv, kat veya
gaz halinde bulunabilmektedir. Yerin derinliklerinden yeryzne karldklarnda,
atmosferik basn ve scaklk koflullarnda sv halde bulunan hidrokarbonlar ham
petrol olarak adlandrlrken, kat halde bulunan hidrokarbonlar, bileflimlerine g-
Gzeneklilik: Bir kayataki

boflluklarn kayacn toplam
hacmine oran.
Hidrokarbon: Karbon ve
hidrojen atomlarndan
oluflan kimyasal bilefliklerin
genel ad.
106
re asfalt, parafin veya bitm, gaz halinde bulunan hidrokarbonlar ise doal gaz
adn almaktadr.
PETROLN OLUfiUM TEORLER
fiist: Kolayca yapraklara

ayrlabilen, silisli, alminli
tortul kayalarn genel ad.
Geirgenlik: Bir kayacn bir

akflkan iletme kapasitesi.
Doada petroln nasl olufltuu hakknda bilgi sahibi olmak, onun retimi ve
izleyen dier aflamalarn daha kolay anlafllabilmesini salayacaktr.Petroln
oluflumu ile ilgili olarak inorganik teori ve organik teori olmak zere iki farkl
teori bulunmaktadr.
norganik teori, laboratuarlarda inorganik maddelerin kullanlmasyla elde edilebilen metan, etan, asetilen ve benzol gibi hidrokarbonlar bir kant olarak gstermekte ve petroln inorganik temelli olduunu savunmaktadr. Teori, yeraltnda
meydana gelen kimyasal tepkimeleri, volkanik faaliyetleri ve yerkrenin soumasn petroln oluflum nedenleri arasnda gstermektedir.
Organik teorinin temelini ise bitkisel veya hayvansal olsun, farkl organik maddelerin laboratuarlarda stlmas ve damtlmas sonucu petrole benzer hidrokarbonlarn elde edilebilmesi oluflturmaktadr.
Her iki teorinin de gerekeleri ve verileri karfllafltrldnda, petroln kkeninin organik olduu ve denizlerde yaflayan organizmalarn petroln oluflumunda
rol oynad ounlukla kabul grmektedir. Milyonlarca yl nce, yer krenin byk ounluunu denizler oluflturmakta iken, denizlerde yaflayan organizmalar ile
nehirler vastasyla denizlere taflnan karada yaflayan organizmalar, deniz diplerinde birikmifl ve deniz dibinde bulunan kum ve kellerle karflmfltr. Bugn yeryznde bulunan petroln kaynan, okyanuslarn oksijenli yzey ksmnda bulunan deiflik trlerdeki gzle grlemeyen planktonlarn ve deniz alglerinin oluflturduu dflnlmektedir. Plankton ve alglerden petroln oluflabilmesi iin, bu organizmalarn ldkten sonra hzl bir flekilde, bakteriler tarafndan tketilmeden
gmlmfl olmalar ve zerlerinde tabakalaflma meydana gelmesi gerekmektedir.
Bu tabakalaflma, gzeneklerinde petroln olufltuu kaynak kayalar meydana getirmektedir. Petroln oluflumunda meydana gelen tabakalaflma sreci fiekil 5.2de
gsterilmektedir (Conaway, 1999). Gzeneklerinde, lmfl organizmalar barndran deniz tabanndaki kil ve amur, zerlerindeki tabakalaflmann devam etmesiyle yksek scaklk ve basn altnda kalmakta ve killi flist ile grey denilen tabakalar oluflturmaktadr. te yandan, gzenekler iindeki lmfl organizmalar; ortamda bulunan bakterilerin aktiviteleri, yksek basn ve yksek scaklk etkileri sonucunda petrole dnflmektedir. Zaman ierisinde, yer kabuunun hareket etmesi ve
kvrlmas sonucu krlan ve/veya atlayan kaynak kaya iindeki petrol, olufltuu
ortam terk ederek, daha s derinliklerdeki gzenekli ve geirgen blgelere doru g ederek, hazne (rezervuar) kayalarda birikmektedir. Petrol iin hammadde
olabilecek yani petrole dnflebilecek deniz organizmalarn, bitkiler (yosunlar,
diatomlar, mantarlar, bakteriler) ve hayvanlar (foraminiferler, radyolarya, protozoalar, sngerler, mercanlar, kurtlar, brozoalar, mollskler ve en son olarak omurgallar) olmak zere iki gruba ayrmak mmkndr.
107
5. nite - Petrol retimi
fiekil 5.2
Petroln
Oluflumundaki
Tabakalaflma
Sreci (Conaway,
1999).
OKYANUS
PLANKTON
VE ALGLER
PETROLN TARHES
Petrol, dnya tarihine bakld zaman yabanc olmadmz bir maddedir. Gnmzde deiflik kaynaklarda petroln kullanmnn binlerce yl ncesine dayand
sylenmektedir. Heredota gre asfalt, 4000 yl ncesinde Babil duvarlarnn ve kulelerinin inflasnda kullanlmfltr. Ayrca imentolama iflleminde kimyasal katk
maddesi olarak ve gemi inflasnda yaltm maddesi olarak kullanld ifade edilmektedir. Ayrca tarihi kaytlarda, milattan nce 300 yllarnda asfaltn mumyalama
iflleminde de kullanld belirtilmektedir. Eski Pers tabletlerinde, Pers halknn ileri kesiminin petrol aydnlatmada ve tpta kulland bilgileri mevcuttur.
lk petrol kuyular 4.yzylda inde almfltr. Bambu ubuklarnn birbirine
balanmas ve ucuna matkap eklenmesi suretiyle 200 metreden derin kuyular
kazlmfl, retilen petrol yaklarak tuzlu suyun buharlafltrlmasnda kullanlmfl
ve tuz retilmifltir. 10. yzylda ise bambu ubuklarndan oluflan boru hatlar
oluflturulmufl ve petrol kuyularyla tuzlu su kaynaklar arasndaki balant salanmfltr. 8. yzylda Badat sokaklar katran kullanlarak infla edilmifl, katran,
blgede bulunan doal kaynaklardan kolaylkla kartlmfltr. 13. yzyln sonunda yakn ve uzak douya seferler dzenleyen Marco Polo Bakdeki sv asfalt anlatmfl ve ayrca petroln ticari bir mal olarak grldn hatta hayvan
derisinden yaplmfl antalarda taflndn belirtmifltir. te yandan, petroln yanma zelliinden dolay kullanm ok gerilere gider. Baz kaynaklarda, ham petroln milattan nce inde ve milattan sonra ise Orta Dou ve Avrupa lkelerinde aydnlatma amacyla kullanld sylenmektedir. Gemiflte, kolay alev almas petroln ayn zamanda silah olarak kullanlmasn dourmufltur. Rum Atefli
denilen ve petroln yanc zelliinin kullanld silah Bizansn savunmasnda
ok byk neme sahip olmufltur. Gnmz dnyasnda, yrtlen arkeolojik
alflmalar sonucunda, petroln Amerikann eski dnyaca keflfinden nce yerliler tarafndan kullanld anlafllmfltr.
Tm bunlara ramen petroln endstri sektrne damgasn vurmas 19. yzyln ikinci yars ile 20. yzylda gerekleflir. 1846 ylnda Kanadal Abraham
Gesnerin kmrden damtma yolu ile gaz ya elde edilmesi iin gelifltirdii
yntem petrol endstrisinin bafllangcnn simgesi olmufltur. Gaz yann bu yntemle retimi, aydnlatma alannda tam bir devrim olmufl, ksa sre ierisinde de
108
gaz yana olan talep artmfltr. Daha nceleri aydnlatma amacyla kullanlan balina yana olan talebin azalmas, Gesnerin Balinalarn Kurtarcs olarak anlmas sonucunu dourmufltur. Gaz yann, petroln damtlmas yntemiyle de
elde ediliyor olmas ham petrole olan talebi arttrmfl ve petrol sektrnde bymeye neden olmufltur.
Gnmz sondaj teknolojisine benzer, ilk sondajl petrol arama alflmas
ABD - Pensilvanyada 1850lerin sonuna doru Pennsylvania Rock Oil flirketi tarafndan bafllatlmfltr. O yllarda pnarlardan ve tuz gzelerinden gelen petrol
kaya ya olarak adlandrlmfl, kumafllarla toplanp ila olarak kullanlmfltr. Ayrca aydnlatma amacyla kullanlabilecei de bilinmektedir. te yandan, aydnlatmada kullanlan ya, bitkisel yalara ilaveten pahal bir iflleme tesisi gerektiren kmrden de retilmifltir.
Petroln kullanmnn geniflleyeceini ve bunun sonucunda tm Amerikann
byle aydnlanacan hesaba katan George Bissel ve iki orta, petrol Yale
niversitesinde profesr olan Benjamin Silimona inceletmifllerdir. Bu inceleme
ile halk nl bir profesr tarafndan yazlan bir raporla etkilemeyi ve bu sayede flirketi bytecek ekonomik kaynaklar arttrmay amalamfllardr. Yaplan
analizler sonras, petrolden iyi kalitede gaz ya retilebilecei anlafllmfl, rapor
byk ilgi grmfl ve bu sayede ortaklar Pennsylvania Rock Oil flirketi iin yeterli finansal kayna salamfllardr. 1856 ylnda, George Bissel New Yorkta
zerinde tuz arama kulelerinin resimleri bulunan bir ila kutusunu, ila maazasnn vitrininde grmfltr. inde bu tip kulelerle tuz aranrken 1500 metre
derinlie kadar inilmifltir. 1857 ylnda flirketin ortaklarndan James Townsend,
Edwin L. Drake ile tanflr ve onunla gaz ya hakknda konuflur. Drake, demiryolunda iflletmeci olarak alflmaktadr ve daha nce farkl birok iflte deneyimi
vardr. Drake, petroln de tuz arama yntemiyle yeraltndan karabileceini
dflnmfl ve flirkete ortak olmufltur.
Drakee Pennsylvaniaya gidip orada petroll pnar bulunan bir alann lisansn
almas grevi verilir. fiirketin sahipleri, blgedeki otoritelere yazdklar mektuplarda Drakei nemli biri olarak gsterebilmek iin kendisini Albay olarak tantrlar.
Bu politika gayet baflarl olur ve Drake gnlk 9 galon (1 galon = 3,8 litre) petroln retilebildii bir pnarn bulunduu tarlann lisansn almay baflarr. Drake
nemli miktarda petroln sondajla elde edilebileceine inanmaktadr. William
Smith isimli madenci ile sondaj faaliyetini yrtmesi iin anlaflr ve sondaj bafllar.
Ancak flirketin kaynaklar hzla tkenmektedir. Banker Townsfed, Austos 1859da
sondaj faaliyetlerinin durdurulmasn isteyen bir mektup gnderir, mektup Drakein eline gemeden 27 Austos 1859 da, 69 fit (21 m) derinlie ulaflan kuyuda 15
cmlik bir kme oluflur ve sondaj 1 haftalna durdurulur. Hafta sonunda kuyuyu kontrol etmeye gelen William Smith, kuyu iindeki borunun siyah bir svyla
dolu olduunu grr. Pazartesi gn kuyuya gelen Drake ise tm varillerin azna kadar petrolle dolu olduunu, William ve yardmclarnn da kuyuyu ve varilleri koruduunu grr. Drake kuyuya bir tulumba yerlefltirir ve petroln sondaj operasyonu sonras yeraltndan retimini ilk kez gereklefltirmifl olur (fiekil 5.3). Drakein bu baflars petrol sektr iin gaz yann keflfinden sonraki ikinci devrim olmufltur. Sondaj yaplarak petroln retilebileceinin grlmesi ksa srede Amerikada petrole hcumu bafllatr. Birok ifladam bu yeni sektrde yatrma giriflir ve
3 yl gibi ksa bir srede toplam petrol retimi 3 milyon tona ulaflr.
Drake tarafndan delinen ilk kuyudan yl sonra, 1862 ylnda John D. Rockefeller bir flirket kurarak kk bir rafineriyi iflletmeye alr. 1866 ylna dek flirketini
109
srekli gelifltiren, yeni bir rafineri kuran

Rockefellerin satfl cirosu o yl 2 milyon
dolarn zerine kar. Bu aflamadan sonra Rockefellerin abas, petrol endstrisinin her alannda (retim, rafinaj ve datm) faaliyet gsterecek bir yapnn
oluflturulmas olacaktr. O gne kadar
bamsz birok retici ve rafinerinin rekabeti yznden piyasaya srlen ihtiya fazlas rn ve yaratt fiyat istikrarszlklar, zellikle rnler iin belirli bir
standardn olmamas nedeniyle kalitesiz
rnlerin neden olduu kazalar endstriyi zor durumda brakmaktadr. Birok
kk firmay, satn alarak kurmufl olduu Standard Oil flirketinin flemsiyesi altnda toplayan Rockefeller, flirketini borsaya da aarak riski yaymfltr. 1879 ylna gelindiinde Amerikann rafineri kapasitesinin % 90 Standard Oil tarafndan
kontrol edilmektedir.
Rockefeller iin Amerika dflndaki ilk rekabet Nobel Kardefller (Robert, Ludwig
ve Alfred) yoluyla Rusyadan gelecektir. Daha sonra Fransz aile Rothschildslerin
mali desteiyle ngilizler oyuna girmifltir. Bu aflamada Samuel kardefller (Marcus
ve Samuel) yeni ve emniyetli tanker tasarmlar ile petroln denizaflr taflnmasnda devrim yaratacaklardr. fiekil 5.4, Samuel kardefllerin ilk deniz aflr tankeri Murexin izimini gstermektedir. Samuel kardefller tarafndan kurulmufl olan Shell
Taflmaclk ve Ticaret firmas, 1907 ylnda Hollanda Kraliyet flirketi (Royal Dutch
Company) ile birleflecek ve bugn Shell olarak bilinen petrol flirketi kurulacaktr.
fiekil 5.3
Drake (melon
flapkal) Tarihi
Kuyusunun
nnde
fiekil 5.4
Samuel Kardefllerin
lk Petrol Tankeri,
Murex
19. yzyl sonunda elektriin icad ve petrole bal aydnlatmaya ucuz alternatif oluflturmas petrol endstrisini ksa bir sre iin zorlasa da, iten yanmal motorlarn kullanlmaya baflland otomobil endstrisi kurtarc olmufltur. 1895 ylnda yaplan Paris-Bordeaux-Paris yarflnda 15 mil hza ulaflan otomobiller Avrupada byk ilgi grmeye bafllamfl, daha nceleri petroln gaz ya iin rafineri
edilmesi aflamasnda bir yan rn olarak grlen benzin iin karl bir kullanm alan domufltur. Ayn zamanlarda, kmr kullanlan fabrikalar, gemiler ve trenler
petroln kullanm kolayl nedeniyle kmr kullanmndan petrol kullanmna
gemeye bafllamfltr.
110
Bir dier nemli geliflme, Orta Dou blgesinde petroln keflfedilmesi olacaktr. Orta Douda, Mescid-i Sleymanda (ran) ilk petroln bulunduu kuyu iin
Tom ve John Morgan isimli Avustralyal iki kardefle kadar gidilmelidir. Mitolojik
gmfl iin Avustralyada aramalarda bulunan iki kardefl, 1899 ylnda altn bulurlar ve DArcy isimli bir ngiliz avukatn yardmyla kurduklar altn madeni flirketi
ile ok zengin olurlar. fiirket hisselerini Morgan kardefllere satan DArcy ngiltereye geri dner. randa yzeyde petrol emareleri bulunduu bilgisine sahip bir
Fransz jeolog tarafndan ikna edilen DArcy, randa yaplacak petrol aramalar iin
finansal destek vermeye bafllar. Birok zorluklar sonucu iflas aflamasna gelen
DArcy Londra Kulbnden tand ngiliz Donanmasndaki bir arkadaflndan
yardm rica edecektir. Amerikadaki petrol kefliflerini yakndan takip eden ve ngiliz Donanmasnn etkenlii iin petroln yeni atlm olacana inanan bu kifli
Winston Churchillden baflkas deildir. Churchill, donanmay bu konuda ikna
edecek, British Petroleum (BP) flirketi kurulacak ve 1908 ylnda Orta Douda ilk
petrol keflfi yaplacaktr.
Orta Dounun dier blgelerindeki petrol rezervlerinin deeri ise kinci Dnya Savaflndan sonra keflfedilir ve yksek miktarlarda retime geilir. Orta Dou
petrolleri tpk dnyann dier blgelerindeki petrol sahalarnda olduu gibi batl
byk petrol flirketleri tarafndan kontrol edilmektedir. Batl petrol flirketlerinin
Orta Dou petrollerinin zerindeki kontrolne karfl ilk ve en nemli hareket
OPECin (Petrol hra Eden lkeler Birlii) 1960 ylnda kurulmasyla gerekleflmifltir. OPEC kurulmadan nce Orta Dou lkeleri batl flirketlere karfl haklarn
kendi bafllarna korumaya alflmfl, fakat OPEC kurulduktan sonra birlik halinde
hareket etmeye bafllamfllardr.
PETROL REZERVLER
Kantlanmfl rezerv: jeolojik
ve mhendislik bilgilerinin
flnda, gncel ekonomik
ve teknik koflullarda
retilebilir kaynaklar olarak
tanmlanmaktadr. Bu tr
rezervlerde yaplan
hesaplamalar % 90
olaslkla doruluk payna
sahiptir.
Rezerv tanm, temel olarak kantlanmfl, olas ve muhtemel olmak zere kategoride deerlendirilir. Her bir kategoride, petroln veya doal gazn hesaplanan miktarnn olaslk deeri farkldr. Petrol endstrisinde yaplan hesaplar genelde kantlanmfl rezervler dikkate alnarak yaplr. 2007 yl sonu itibari ile
dnyada 1237,9 milyar varillik kantlanmfl petrol rezervi bulunmaktadr. Bu rezervler byk oranda Orta Dou lkelerindedir (% 61,0). Dier blgeler, srasyla Avrupa ve Avrasya (% 11,6), Afrika (% 9,5) ve Gney Amerikadr (% 9,0) (fiekil 5.5) (BP, 2008).
Petrol retimi paylarna baklacak olur ise rezerv dalmna gre ok farkl
bir dalm ortaya kmaktadr (fiekil 5.5) (BP,2008). Rezervlerin % 61 ine sahip
olan Orta Dou lkeleri, retimde sadece % 30,9 luk paya sahipken % 5,6 lk rezerve sahip Kuzey Amerika ise %16,8 lik retim payna sahiptir. Dier blgelerin
retim paylar ise: Avrupa ve Avrasya (% 21,9), Afrika (%12,7) ve Asya Pasifik (%
9,7) fleklindedir.
111
fiekil 5.5
REZERV
2007 Yl Sonu
tibariyle Petrol
Rezervleri ve
retiminin Dalm
Pastalar (BP,2008)
RETM
Petrol tketimi iinse yine ok farkl bir tablo bulunmaktadr. Sanayisi ve ekonomisi geliflmifl olan Avrupa, Kuzey Amerika ve Uzak Dou lkeleri yksek miktarlarda petrol tketirken, retimde yksek yzdeye sahip olan retici lkeler ise
tketimde alt basamaklarda yer almaktadr. rnein 2007 ylnda dnyadaki toplam retimin % 12,8 ini karfllayan Suudi Arabistan % 2,5 luk tketimi ile rettiinin sadece altda birini kendisi kullanmfltr. te yandan hi petrol bulunmayan
Japonya retilen petroln % 6,0 sn harcamaktadr. Sonu olarak, petrol 3. dnya
lkelerinde retilir iken geliflmifl Avrupa, Uzak Dou ve Kuzey Amerika lkelerinde tketilmektedir. izelge 5.1, 2007 itibariyle lkelerin petrol retim ve tketim
sralamalarn sunmaktadr.
Sralama
Tketim
retim
ABD
Suudi Arabistan
in
Rusya
Japonya
ABD
Hindistan
Iran
Rusya
in
Almanya
Meksika
Gney Kore
Kanada
23
Trkiye
Rezerv istatistiklerinde nemli gstergelerden biri Petroln Kalan mr olarak tanmlanabilecek Rezerv/retim Orandr. fiekil 5.6 da, 2006 yl sonu itibariyle dnya rezerv miktar ile farkl corafi blgelerin Rezerv/retim oranlar verilmektedir (BP, 2008). Grlecei gibi son 20 yldr petroln mr dzenli olarak 40
yl zerinde kalmaktadr. Bu sre iinde petrol tketilse bile, gerek yeni bulunan
petrol rezervuarlar, gerekse de bilinen mevcut rezervuarlardaki rezerv miktarnn
teknolojik ve ekonomik koflullarn deiflmesiyle oluflan artfllar orann sabit kalmasna sebep olmaktadr. te yandan, corafi blgeler karfllafltrldnda, Orta Dou blgesi yksek retimine karfllk sahip olduu yksek petrol miktar nedeniyle yaklaflk 80 yl daha 2006 yl retim hzn srdrebilecektir. Petrol mr en k-
izelge 5.1
lkelerin Petrol
retim ve Tketim
Sralamalar
Kaynak: (BP, 2008)
Rezerv/retim Oran: Bu
oran yl sonu
hesaplamalarnda
belirlenmifl rezerv miktarnn
o yl iinde gerekleflen
retim miktarna
blnmesiyle elde edilen
deerdir. Bu hesaplamada
gerek rezerv miktar gerekse
de retimin deiflmemesi
durumunda petroln kalan
mr elde edilmektedir.
112
sa blgeler, Kuzey Amerika ve Asya Pasifik olarak grlmektedir. Bu blgelerde

petroln mr, eer yeni rezervuarlar bulunmaz ise 2007 yl retim hzyla, 15 yldan azdr (BP, 2008).
fiekil 5.6
2007 Yl Sonu
tibariyle
Rezerv/retim
Oranlar (BP,
2008)
PETROLN FZKSEL VE KMYASAL ZELLKLER

Petroln fiziksel ve kimyasal zelliklerinin bilinmesi, onun ekonomik deerini ortaya koyaca gibi kalitesi asndan da belirleyici olacaktr.
Fiziksel zellikler
Younluk: herhangi bir
maddenin bir birim
hacminin (1 cm3) gram
cinsinden ktlesidir.
Petroln birok fiziksel zellii arasnda, retilmesi, taflnmas ve pazarlanmas

aflamalarnda byk nem taflyan fiziksel zelliklerini younluk (gravite) ve akmazlk (viskozite) olarak belirtebiliriz. Petroln younluu (gravitesi) snflandrmada en sk kullanlan zellik olarak bilinmektedir.
Petroln younluk deeri, kimyasal bileflimine gre farkllk gstermekte ve
0,65 - 1,02 gr/cm3 arasnda deiflmektedir. Petrol endstrisi ise ham petrol iin API
gravitesi olarak isimlendirilen bir dier tanmlamay younluk yerine kullanmaktadr. Amerikan Petrol Enstits (American Petroleum Institute) tarafndan tanmlanmfl olan API gravitesi (Efl. 5.1) younluk tanmyla ters orantl olup, mutlaka 15,5
C (60 F) scaklk ve 1 atmosfer basn flartlarnda llmeli, rapor edilmelidir.
Petroln API gravite deeri arttka younluk azalmakta ancak petroln kalitesi,
dolaysyla fiyat artmaktadr. API deerlerine gre petrol, ok hafif (60 - 45 API),
hafif (45 - 25 API) ve ar (25 - 10 API) petrol olarak tanmlanr. Dnya petrollerinin ou 27-35 API gravitesi deerine sahiptir. ok nadir olmakla beraber Kaliforniyada gravitesi 5-7 API (sudan ar), Venezuelada ve Meksikada 10-12 API (suya eflit) petroller bulunmufl, ayrca 57 API deerine sahip petrollere de rastlanmfltr. Trkiyede ise 30-40 API gravite deerine sahip petrol sahalar bulunmakla beraber, keflfedilen petrollerin ou 20-35 API aralndadr. rnein, Trkiyedeki
en yksek petrol rezervine sahip olan Bat Raman Sahasndan (1,85 Milyar varil
yerinde petrol) 13 API petrol retilmektedir (PGM, 2008).
API =
141,5
131,5
SG P
(5.1)
113
Burada:
SGP = Petroln zgl arln ifade etmektedir ve Efl. (5.2)de tanmlanmaktadr.
SG P = P
su
(5.2)
P ve su = Petrol ve suyun ayn scaklk ve basn flartlarnda (15,5 C ve 1 atmosfer) llen younluk deerleridir (g/cm3).
RNEK
1 ton ktleye sahip 38 API graviteli ham petroln koyulabilecei kabn en dflk
hacmi ka litre olmaldr?
zm:
38 API graviteli petroln zgl arln bulabilmek iin Efl. 5.1i kullanrz.
38 = (141,5 / SGP) - 131,5
SGP = 0,835 bulunur
Efl. (5.2)de suyun younluu 1 g/cm3 olarak alnrsa, 38 API graviteli ham petroln younluu 0,835 g/cm3 = 0,835 ton/m3 olarak bulunur.
Basit orant kural uygulanarak 1 ton 38 API graviteli ham petroln 1,197 m3 veya 1197 litre olduu hesaplanr.
SIRA
SZDE doldurulaYukardaki rnekte hacmi bulunan 1 ton 38 API graviteli ham petrol
varillere
rak depolanacak ise, en az ka varil gereklidir?
D fi N E L M
Petroln akmazl ise petroln iinde bulunduu basn ve scaklk koflullarndaki akabilme zelliidir. Yksek akmazla sahip petroller zor akar iken dflk
S Oakmazl
R U
akmazla sahip petroln akabilme kapasitesi yksektir. Svlarn
zerindeki en nemli etken o svnn iinde bulunduu ortamn scakldr. rnek olarak buzdolabndan karlan bal kavanozundan baln boflaltlmaD zorluu
veya kaKKAT
vanozdaki baln tmyle boflaltlabilmesi iin kavanozun bir scak su kabna oturtularak scaklnn arttrlma uygulamalar verilebilir. Bu noktada, yer krenin deSIRA SZDE
rinliklerinde daha yksek scaklklara sahip olan ortamlarda bulunan petroln akmazlnn yeryzne geldiinde scakln azalmasyla artma gstermesi yani akabilme kabiliyetinin dflmesi belirtilmelidir. Ham petroln akmazlnda
AMALARIMIZ bir dier
nemli bileflen, iinde erimifl gaz miktardr. Yerin derinliklerinde yksek basn
nedeniyle petroln iinde yksek miktarda znmfl gaz bulunmaktadr. retim
aflamasnda kuyu boyunca yzeye doru yaklaflan petroln gaz,
basnK zerindeki
T A P
cn azalmasyla, aa kmaktadr (kapa alan gazoz fliflesinde olduu gibi). Sv iinde znmfl gazn kamasyla petroln akmazl artfl gstermektedir. Yerin derinliklerindeki yksek scaklk ve yksek oranda znmfl
T E L E V Zgaz
Y O N nedeniyle
kolay akabilen ham petroln akmazl, yzeyde souma ve gazn aa kmasyla 10 katna kadar artmaktadr.
D fi N E L M
1 varil = 0,159 m3
S O R U
Akmazlk: Herhangi bir
akflkann akmaya karfl
gsterdii i diren.
DKKAT
N N
Kimyasal zellikler
NTERNET
Genel olarak petrol, sudan hafif, suda znmeyen bir hidrokarbonlar karflmdr. Hidrokarbonlar, atmosferik basn ve scaklk koflullarnda, yapsndaki karbon atomlarnn saylarna ve dizilifline bal olarak gaz, sv veya kat halde bu-
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
114
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
izelge 5.2
Ham Petroln
Bileflenleri ve
Kullanm Gruplar
Kaynak: (McCain,
1990)
AMALARIMIZ
lunmaktadrlar. Atmosferik flartlarda, kimyasal yapsnda drt ya da daha az karbon ieren hidrokarbonlar gaz, 5 - 22 aras karbon ierenler sv, 23ten fazla karbon ierenler
ise kat haldedir. Karbon atomunun ok farkl ba yapabilme zelK T A P
liinden dolay, basn ve scaklk flartlarna bal olarak her bir petroln kendine has kimyasal bileflimi vardr. Bu nedenle petrollerin bileflimini her bir bileflenini rapor ederek belirtmek yerine bileflenlerin kaynama scaklklar ile gruplanTELEVZYON
drld kullanm gruplarn ayrarak raporlamak genel uygulamadr (izelge 5.2)
(McCain, 1990).
Hidrokarbonlar
daha ayrntl bilgiyi bulabilmek iin http://www.aof.anado N T E Rhakknda
NET
lu.edu.tr/kitap/EHSM//1222/unite14.pdf sayfasn ziyaret edin.
Ham
Petrol Miktar
Kaynama (erime)
Noktas, C
Hidrokarbon
gazlar
Karbon
Says
Kullanm
C1 - C4
Doal gaz, LPG
Petrol eteri
71e kadar
C5 - C6
zc, boya incelticisi,

temizleyici
Benzin
71 - 204
C7 - C8
Motor yakt, zc
Gaz ya
204 - 302
C10 - C16
Aydnlatma ya, motorin,

jet yakt
Hafif motorin
302 - 454
C16 - C30
Makine ya, mineral ya
Ar motorin
454 - 593
C30 - C50
Makine ya, gemi yakt
Kalnt (tortu)
649 +
C80 +
Katran, asfalt, tahta cilas,

at kaplama malzemesi
Petrol oluflturan en nemli hidrokarbonlar, parafin serisi (CnH2n+2), olefin serisi (CnH2n), asetilen serisi (CnH2n-2) ve aromatlar serisi (CnH2n-6) fleklinde sralanmaktadr (n= molekldeki karbon says).
Metan, 4 hidrojen ile 1 karbon atomunun oluflturduu en kk ve en ok rastlanan hidrokarbon molekl olup doal gazn temel bileflenidir. Sahip olduklar
karbon atomu saysna gre dier hafif parafinik hidrokarbon bileflikleri etan
(C2H6), propan (C3H8) ve btan (C4H10) olarak sralanmaktadr (fiekil 5.7). Tm
bu bileflenler atmosferik basn ve scaklk koflullarnda gaz halinde bulunmaktadr. Yksek basn altnda svlafltrlarak tplerde satlan ve LPG olarak bilinen svlafltrlmfl petrol gaz, propan ve btan karflmdr.
fiekil 5.7
Parafinik
Hidrokarbonlar
Etan
Propan
Btan
115
Petrol hidrokarbonlar ve dier doal hidrokarbonlar arasndaki kimyasal iliflki

fiekil 5.8de grlmektedir. Glikoz, fleker kamfl, selloz, odun, turba, linyit, tafl
kmr ve grafit iin hidrojen/karbon ile oksijen/karbon oranlar arasnda dorusala yakn bir iliflki var iken, bu iliflki proteinler, yalar ve petrol hidrokarbonlar
iin geerli deildir. Birbirine yakn hidrojen/karbon oran ieren bu hidrokarbon, bir dierinden oksijen/karbon oranlar ile ayrlmaktadr. Kmrlerin selloz
gibi odunsu maddelerden genellikle oksijen kayb ile olufltuklar grlmektedir.
Ham petrolde hidrojen (H) ve karbon (C) elementlerinin yan sra, kkrt (S),
azot (N), oksijen (O) de bulunmakta, ayrca eser miktarda birok element de (Si,
Fe, Al, Ca, Mg, Cu, Pb, Sn, As, Sb, Zn, Ag, Ni, Cr, Mo, V ve U) yer almaktadr. Bu
elementler iinde kkrt petroln kalitesinin belirlenmesi, dolaysyla fiyatlandrlmasnda kullanlan nemli bir bileflendir. Korozyona neden olmas nedeniyle kkrt istenmeyen bir bileflen olup yksek kkrt oranna sahip petroller ayn API
gravitesindeki ancak dflk kkrtl petrollerden daha ucuzdurlar. Daha nce API
gravitesinin 13 olduunu sylediimiz Bat Raman petrolmz ayn zamanda sahip
olduu % 5,8 oranndaki kkrt miktaryla da dflk fiyata satlabilmektedir. Hidrokarbonlarn elementlere gre ortalama bileflimleri izelge 5.3te verilmektedir.
Korozyon: Metal ve
alaflmlarnn ounlukla
sulu ve gaz ortamlardan
oluflan evreleri ile girdikleri
elektrokimyasal ve kimyasal
tepkimeler sonucu
uradklar hasar korozyon
olarak adlandrlr.
fiekil 5.8
Petrol
Hidrokarbonlar ve
Dier Doal
Hidrokarbonlar
Arasndaki
Kimyasal liflki
Element
Ham Petrol
Doal Gaz
Asfalt
Karbon (C)
82,2 87,1
65,0 80,0
80,0 85,0
Hidrojen (H)
11,7 14,7
1,0 25,0
8,5 11,0
Kkrt (S)
0,1 5,5
0,0 0,2
2,0 8,0
Azot (N)
0,1 1,5
1,0 15,0
1,0 15,0
Oksijen (O)
0,1 4,5
---
---
PETROLN DOADAK DURUMU

Olufltuktan sonra rezervuarlarda milyonlarca yl korunabilen petrol, 500 milyon
yllk bir jeolojik zaman diliminde meydana gelmifltir. Petrol, denizel ve nadiren
karasal kellerin ierisinde yer almaktadr. Dnya petroln oluflturan rezervler
birinci jeolojik zaman Paleozoik, ikinci zaman Mezozoik ve nc zaman Tersi-
izelge 5.3
Hidrokarbonlarn
bileflimi (% Arlk)
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
116
N N
Resif: hayatlarn scak

K T Adevam
P ettiren ve
denizlerde
mercan ismi verilen deniz
hayvanlar iskeletlerinin
artklarnn ylmas
Tneticesi
E L E V ortaya
Z Y O Nkan
birikme.
NTERNET
Delta: bir rman
atallanarak denize
dkld yerdir. Hzl akan
sularn ierisindeki amur ve
tortullar hz sebebiyle dibe
kme frsat bulamazlar.
Ancak akarsularn denize
dkld yerlerde akfl hz
dfler. Bylece akarsuyun yol
boyunca iinde tafld
amur ve tortu birikintisi
dibe kme frsat bulur.
fiekil 5.9
Enerji
Kullanmnn
Geliflim Sreci
fiekil 5.10
Petroln inde
Bulunduu
Gzenekli Yap
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Geleneksel Enerji
Kaynaklar
yerde oluflmufltur. Bu rezervlerin % 9u Silryen (438- 408 milyon yl), % 8i st

K T A P
Devon (374- 352 milyon yl), % 8i st Karbon Permiyen (320- 288 milyon yl), %
25i st Jura (169- 144 milyon yl), % 29u Orta Kretase (119-88 milyon yl), % 12,5
Oligosen - Miyosende (36-5 milyon yl) meydana gelmifltir. Petroln jeolojik zaTELEVZYON
man aralnda oluflum sreci ile insanolu tarafndan kullanm srelerini gsteren flematik diyagram fiekil 5.9da grlmektedir.
http://www.biltek.tubitak.gov.tr/bilgipaket/jeolojik/index2.htm
internet sitesi jeolojik zaNTERNET
manlarla ilgili ayrntl bilgiler iin nerilmektedir.
Genel olarak dflnlenin aksine, petrol, yeraltnda deniz veya gl gibi bir sv
ktlesi halinde yer almaz, kayalarn sngerimsi yaplar iinde yani gzeneklerinde bulunur. fiekil 5.10da, petroln yer alabilecei gzenekleri bulunan bir kaya
rnei grlmektedir. Petroln iinde olufltuu, organik maddelerce zengin kayalara kaynak kaya ad verilmektedir. En nemli kaynak kayalar arasnda deniz
ortamndaki killi kayalar, resifal ortamdaki karbonatl kayalar ve deltaik ortamdaki humuslu killi kayalar gsterilebilir.
117
RNEK
Gzenekli yapya sahip bir kiretafl rezervuarndan alnan kaya rnei 2,5 cm
apnda ve 5 cm uzunluunda silindir olarak kesilmifltir. Hazrlanan bu parann gzeneklerine younluu 0,85 g/cm3 olan sentetik ya baslmfltr. Ya basm sonras kayacn arlnn 4,80 gram artt grlmfltr. Bu bilgiler erevesinde kayacn gzenek hacmi ka cm3 dir? Kaya gzeneklilii yzde cinsinden nedir?
zm:
Kayacn arlnda meydana gelen deiflim, ieriye baslan yan ktlesini verecektir (4,80 gram). Yan 0,85 g/cm3 olan younluu kullanlarak kaya iine baslan ya hacminin 5,65 cm3 olduu bulunur. Bu deer ayn zamanda kaya iindeki gzenek hacmini verecektir.
Sorulan ikinci soruya gelince, bilindii gibi gzeneklilik kaya iindeki boflluk (gzenek) hacminin toplam kaya hacmine oran olarak tanmlanmaktadr.
Bu noktada 2,5 cm ap, 5 cm uzunlua sahip silindirin hacmini Vsilindir = r 2 h
(r= yarap, h= uzunluk) formln kullanarak 24,543 cm3 olarak buluruz. Kayacn gzeneklilii ise
Gzeneklilik (%) =(5,65 / 24,543)x100 = % 23 olarak hesaplanr.
Gzeneklilii % 25 olarak bilinen 5 km x 2 km x 100 m boyutlarnaSIRA
sahip
kumtafl rezerSZDE
vuarnn akflkan hacmi ne kadardr?
D fi ve
N E Lbunun
M
Zaman ierisinde kayalar zerindeki tabakalaflma artmakta
sonucunda arlktan doan basn artfl meydana gelmektedir (fiekil 5.11). Artan basn ve scaklk ile skflan ve genleflen petrol gzenek ii basncnn
S O R U artmasyla,
kaynak kayata atlaklar oluflmasna yol aar. Kaynak kayalarda oluflan ilkel petrol (Proto Petroleum), oluflan bu atlaklardan szarak bol gzenekli ve geirgen
D K K g).
AT
bir kaya olan hazne kayaca (rezervuar) g etmektedir (birincil
Petroln
birincil gnn yn, petroln sudan hafif olmas nedeniyle bafllangta yukar
SIRA SZDE
dorudur (fiekil 5.12).
Petroln daha sonra uygun bir kapanda birikinceye kadar hazne kayacn ierisinde hareket etmesine ise ikincil g ad verilmektedir. fiekil 5.13te petroln, yaAMALARIMIZ
tay ve dikey g sonucu kapan kayacn altnda birikmesi sreci
gsterilmektedir.
Hazne kayaca gelen hidrokarbonlar, ortamda daha nceden bulunan su ile yer
deifltirir ve younluklarna gre gaz-petrol-su fleklinde ayrflrlar (fiekil 5.14). En
iyi hazne kayalar genellikle kumtafl, kalker ve dolomitlerdir.K T A P
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
fiekil 5.11
Tabakalaflmayla
Meydana Gelen
Basn
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
fiekil 5.12
TELEVZYON
NTERNET
TELEVZYON
Petroln
Dikey G
Artfl
NTERNET
118
Petrol ve doal gazn denizel ortamda oluflmalar nedeniyle petrol ve doal gaz
rezervuarlarnda suyun olmas kanlmazdr. Bu nedenle rezervuarn toplam gzenek hacminin bir ksmn su kapsamakta ve rezervuardaki toplam su hacminin
rezervuarn toplam gzenek hacmine oranna o rezervuarn su doymuflluu ad verilmektedir (Efl.5.3).
Su doymuflluu (%) = (rezervuardaki toplam su hacmi, m3) / (rezervuarn toplam gzenek hacmi, m3) x100
fiekil 5.13
Petroln Yatay ve
Dikey G Sonucu
Kapan Kayacn
Altnda Birikmesi
fiekil 5.14
Hazne Kayata
Gaz, Petrol ve
Suyun Dalm
RNEK
Yarap 5 km, petroll katman kalnl 100 m olan silindirik bir rezervuarn gzeneklilik deeri % 18 olarak llmfltr. Rezervuarn su doymuflluu % 15 olarak kabul edilirse, rezervuarn sahip olduu toplam petrol hacmi ka m3 tr? (rezervuar gzeneklerinde sadece su ve petrol bulunduunu kabul ediniz)
zm:
Yarap 5 km, kalnl 100 m (0,1 km) olan silindirik rezervuarn toplam hacmi, silindir hacmi formlnden Vsilindir = r 2 h (r= yarap, h= kalnlk) 7,85 km3
bulunur. Toplam hacim verilen gzeneklilik deeri (% 18) ile arplarak kaya iindeki toplam gzenek hacmi 1,413 km3 olarak hesaplanr. Soruda verilmifl olan di-
119
er bilgi ise su doymuflluunun % 15 olduudur. Geriye kalan ksmda (%85) petroln olmas nedeniyle, hesaplanmfl olan 1,413 km3 gzenek hacminin % 85 kadar petrol hacmi olacaktr.
Petrol hacmi = 1,413 x 0,85 = 1,20 km3 = 1,20 x1000x1000x1000 = 1,20x109 m3
SIRA 650
SZDE
Kare prizma fleklindeki bir deney dzenei eflit boyutlu, toplam ktlesi
kg olan akllarla doldurulmufltur. Prizmann taban boyutu 50 x 50 cm ykseklii ise 135 cm dir. akllarn younluunun 2,5 g/cm3 olduu bilinmektedir. Bu deney dzeneinde % 20 su doyD fi N E L M
muflluu, % 80 ya doymuflluu koflullarn salayabilmek iin dzenee kaar litre su ve
ya baslmaldr?
S O R U
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
fiekil 5.15
Yapsal Kapanlar
DKKAT
(A:Antiklinal,B:Tuz
domu, C:Fay)
DKKAT
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Petroln ekonomik bir deer taflyabilmesi iin yeraltnda hareket etmesini

engelleyecek, kapan ad verilen jeolojik yaplarn altnda birikmesi gerekmektedir. Ayn zamanda kaynak kaya ve hazne kayacn bulunmas ve hazne kayacn
birbirine bal gzeneklerinin olmas da flarttr. Kapanlar; yapsal, stratigrafik ve
kombine olmak zere gruba ayrlmaktadr. Yapsal kapanlar, yer kabuunun
kvrlma ve krlmalar sonucu deformasyona uramasyla oluflmaktadr. Antiklinal kapanlar, tuz domu kapanlar ve fay kapanlar birer yapsal kapandr (fiekil
5.15). Stratigrafik kapanlar, litolojide meydana gelen deiflikliklerin ve genellikle yeralt yataklarnn veya gzenekli alanlarn yok olmasnn sonucunda ortaya
kmaktadr. Kombine kapanlar ise stratigrafik ve yapsal kapanlarn birleflmesi
ile meydana gelmektedir.
120
PETROLN ARANMASI VE RETLMES

Petrol ve doal gaz arama faaliyetlerinin amac, petroln bulunduu kapann arafltrlp bulunmasdr. Petrol kapanlar yeryzne ok yakn olabilecekleri gibi, ok
derinlerde de olabilirler. Petrol ve doal gaz aramacl akflkanlarn doal olarak
depolanabilecei kapan yapsna sahip katmanlarn dolayl yntemlerle tespiti alflmalaryla bafllar. Bu amala birok jeolojik, jeokimyasal ve jeofizik yntemler
olas yeralt kapan yaplarnn tespitinde kullanlr (fiekil 5.16). Jeolojik ve jeokimyasal yntemlerle yeraltndaki katmanlarn yeryzndeki olas uzantlar incelenirken, yapay olarak oluflturulacak ses dalgalarnn farkl yeralt katmanlarndan yansma zaman ve hzlarnn kaydedildii jeofizik (sismik) yntemler yeraltnn sahip
olduu fleklin karlmas amacyla kullanlr. Jeofizik yntemle karlan yeralt
flekli bir kapan yaps gsterir, te yandan jeolojik ve jeokimyasal alflmalar jeolojik gemiflte blgede petrol oluflumu iin uygun gstergeler iflaret ederse, arafltrlan blgede petrol olup olmadnn tespiti iin yaplmas zorunlu ifllem sondaj
operasyonudur (fiekil 5.17).
fiekil 5.16
Jeoloji/ Jeofizik
fiekil 5.17
Petrol Sondaj Kulesi
Sondaj operasyonu, yerin derinliklerinde

olduu bilinen ve petrol ierme olasl bulunan kapan yapsna bir kuyu ama ifllemidir (fiekil 5.17). Bu amala, borularn ucuna
balanmfl olan matkap (fiekil 5.18), zerine
uygulanan arlk ve bir motor vastasyla verilen dnme hareketi ile yeraltndaki sert kaya katmanlarn kk paralar haline getirmektedir. Paralanan kaya paracklar, matkabn baland borular iinden baslan ve
sondaj svs ad verilen bir akflkan yardmyla yeryzne taflnmakta, bylece alan kuyu temizlenmektedir.
121
fiekil 5.18
Deiflik Sondaj
Matkaplar
Alan kuyu, yeraltnda sondajn ilerlemesine engel olabilecek katmanlar (yklan bir katman, ok yksek basnl bir katman veya byk boflluklar ierip
sondaj svsnn yeraltnda kaybolmasna neden olan katman gibi) kesilir iken
kuyu iine indirilen ve muhafaza borusu olarak isimlendirilen boru dizileri ile
salamlafltrlmaktadr. Kuyunun duvarlar ile muhafaza borusu arasnda kalan
boflluk ise imentolanarak muhafaza borusu sabitlenmekte ve geilen katmanlarla kuyu arasndaki iliflki kesilmektedir. Muhafaza borusu indirme ve imentolama ifllemi her kuyuda birka kez tekrarlanmakta ve her seferinde sondaja devam
edilirken daha kk apl bir matkap kullanlmaktadr. Dolaysyla byk bir
apla bafllayan sondaj kuyusu yerin derinliklerine gidildike daralmaktadr (fiekil
5.19) (Acar, vd. 2007).
Yaplan sondaj sonucu ekonomik
olarak retilebilecek petrol ve/veya doal gaz bulunmas durumunda kuyu
retim kuyusu olarak hazrlanmaktadr. Kuyuyu retime hazrlamann ilk
aflamas, retim muhafaza borusu arkasna alnmfl ve imentolanmfl retken katman ile kuyu arasndaki balanty kuracak olan deliklerin almasdr. Perforasyon olarak isimlendirilen bu yntemde tabanca mekanizmasna benzer patlayclarn frlatt mermiler muhafaza borusu ve imentoyu
delerek katman iinde bulunan yksek
basnl petrol ve/veya doal gazn kuyuya doru akmasn salamaktadr (fiekil 5.20). Yaplan testler sonras kuyu kendiliinden retemiyor ise (artezyen deil ise) kuyuya indirilen pompalar vastasyla retime alnmaktadr. fiekil 5.21, petrol retiminin sembol uygulamalarndan
olan atbafl pompa ile retim yntemini gstermektedir
fiekil 5.19
Muhafaza
Borular ve
imentolama
Perforasyon: retim
yaplacak katman ile kuyu
arasndaki balanty
kurmak iin muhafaza
borusu ve imentoda delikler
almas ifllemi.
Atbafl: Emme basma

tulumba yntemiyle alflan
petrol retim pompalarna
verilen ad.
122
fiekil 5.20
Perforasyon fllemi
fiekil 5.21
Atbafl Pompa
Yaplan sondajlarda kapan yapsna sahip katmanlarn hepsinde petroln varlna rastlamak mmkn deildir. fiekil 5.22, birok petroll katmann geildii bir
sondaj operasyonunda alan kuyunun tm katmanlara rastlamadan, en derindeki
katman derinliine de ulafllamadan sondaj operasyonunun sonlandrld hayali
bir durumu karikatrize etmektedir. te yandan, yaplan sondaj operasyonu srasnda petrol ve/veya doal gaz emarelerine rastlanmfl olunsa bile, gnn ekonomik koflullarna bal olarak kuyudan elde edilecek retimin ekonomik olmamas
durumunda kuyu genellikle terk edilmektedir. Byle bir durum, halkmz tarafndan ska sylenen Kuyuda petrol bulundu ancak kuyu imentolanp kapatld,
yabanclar bizim petrol retmemizi istemiyorlar. sznn gerekesidir. Sondaj
sonucu petroln bulunmad veya bulunsa bile ekonomik bulunmayan kuyular,
muhafaza borusu iine atlan imento tapa ile emniyete alnmaktadr (fiekil 5.23).
Gerek ileride yaplacak deerlendirmeler sonras kuyunun derinlefltirilebilecek olmas, gerekse deiflen ekonomik koflullarla kuyudan yaplabilecek retimin ekonomik hale gelmesi durumunda yaplmfl olan imento tapay delerek kuyuyu retime amak her zaman mmkndr.
fiekil 5.22
Baflarsz
Sondaj
Operasyonu
fiekil 5.23
imento Tapa
123
Petrol aramalarna denizlerde ve karalarda devam edilmektedir. Deniz sondajlarnn maliyeti karada yaplan sondajlardan 2-3 misli daha fazladr ve petrol arama faaliyetleri riskli ve pahaldr. Bir arama kuyusundan petrol ve/veya doal gaz
bulunduunda, kalitesi, miktar ve sahann bykl dikkate alnarak, ekonomik
olup olmadn arafltrmak gereklidir. Petrol endstrisi yksek rekabetin mevcut
olduu sanayi dallarndan birisi olduu iin, yeterli rekabet gcnn salanmasna imkn vermeyecek bir sahada faaliyete geilmesi byk kayplara yol aabilecektir. Petroll sahada alan ilk arama kuyularndan salanan bilgiler sahadan yaplacak retimin ekonomik olabileceini gsterir ise sahann alansal bykln
saptamak amacyla yeni kuyular delinir. Saha snrlarnn belirlenmesinden sonra
ise sahadan retilebilecek petrol miktarn en yksee karabilecek sklkta retim
kuyular alr. Eer kuyular birbirine ok yakn alrsa, kuyular bir dierinin retim alann etkileyecek ve retimleri dflecektir, bu da sahaya yaplan yatrmn ok
yksek olmasna ve iflletme krnn azalmasna yol aacaktr. Eer kuyular ok seyrek alrsa, kuyularn retim alan dflnda kalan retilemeyen alanlar ortaya kacak, retilebilecek hidrokarbon miktar azalacak ve retim verimlilii dflrlmfl
olacaktr. Kuyunun verimli bir flekilde iflletilmesi nemlidir. retilecek gnlk petrol miktarnn ok iyi hesaplanmas ve karar verilmesi gerekmektedir. Eer aflr
miktarda petrol retilirse, kuyunun mr azalacak ve yerine hareketlilii daha ok
olan suyun retimi artacaktr (oluflumunun denizel ortamda olmas nedeniyle her
petrol sahasnda mutlaka su vardr ve bu suyun retim deliklerine ulaflmas durumunda su retiminin durdurulmas olduka zordur).
Petrol yeraltndan, ya kendi enerjisi ile ya da yzeye
veya yeraltna yerlefltirilen
pompalar ile karlmaktadr.
(fiekil 5.24), petroll katman
stnde bulunan gazl katmandaki gazn veya altnda
bulunan ve su ieren katmandaki suyun genleflerek
petrol retimine olan katksn flematik olarak gstermektedir. Petrol rezervuarnn
doal enerjisi ile yaplan retimine birincil retim denilmektedir. retimin ekonomik olmayan seviyeye dflmesi ile retimi ykseltmek iin rezervuara insan eli ile
ek bir enerji verilmesi gerekecektir (ikincil veya ncl retim teknikleri). Bu
amala rezervuara su, karbon dioksit basld gibi, petroln akmazln dflrebilmek amacyla scak su, su buhar veya kimyasal madde baslabilmektedir (fiekil
5.25). kincil petrol retimine lkemiz sahalarndan verilebilecek en gzel rnek
Bat Raman sahasnda yaplmakta olan karbon dioksit basmdr. Trkiyenin keflfedilmifl en byk petrol sahas olan Bat Ramanda ispatlanmfl olan 1,85 milyar
varil petroln ancak % 1,5 kadarnn birincil retim ile retilebilecei hesaplanmfltr. 1986 ylnda bafllatlan ve Bat Raman sahasndan 89 km uzaklktaki Dodan doal gaz sahasndan retilen karbon dioksitin (Dodan sahas % 91 orannda karbon
fiekil 5.24
Birincil Petrol
retimi
124
dioksit ierir) yeraltna baslmas sonucu akmazl dflrlen petrol daha kolay
retilebilir duruma gelmifltir. Gnmzde Bat Raman sahasndan yaplan retim
toplam yerinde petroln % 6 oranna yaklaflmfltr.
fiekil 5.25
kincil ve ncl
Petrol retimi
PETROLN TAfiINMASI VE DEPOLANMASI

Petrol ile birlikte su da retiliyor ise ncelikle su ile petrol ayrfltrlmakta ve petrol dinlenme tanklarnda bekletildikten sonra, retim sahalarndan rafinerilere ve
rafinerilerde elde edilen rnler de kullanm alanlarna ulafltrlmaktadr. karlan
petrol, boru hatlar, tankerler, demiryolu ve karayolu ile rafinerilere ulafltrlmaktadr (fiekil 5.26).
Petrol ve petrol rnleri kullanlmadklar sre ierisinde, gerektii takdirde
kullanlmak zere depolanmaktadr. Ham petrol, yksek kapasiteli tanklarda depolanmaktadr.
fiekil 5.26
Petroln Boru Hatt
ve Tankerlerle
Taflnmas
PETROL FYATLARININ BELRLENMES VE PETROL

FYATLARININ YILLAR NDEK DEfiM
Petrol sektr, ham petrol geldii yere gre Brent petrol, West Teksas Intermediate, Dubai veya OPEC sepeti olarak adlandrlan referans petroller kullanarak
farkl snflara ayrmaktadr.
Brent Petrol, Dou Shetland ve Kuzey Denizi sahalarn ieren Brent ve Ninian sistemlerindeki 15 petroln birleflmesi ile oluflmaktadr. 38,6 API gravitesine sa-
125
hiptir. Avrupa, Afrika ve Orta Doudan batya akan petroller bu petroln fiyatna
gre fiyatlandrlmaktadr.
West Teksas Intermediate (WTI), Kuzey Amerika petrolleri iin kullanlmaktadr. 39,6 API gravitesine sahiptir. Bu petrol ayn zamanda dnyadaki petrollerin fiyatlandrlmasnda referans noktas olarak alnr. New York Ticaret Borsasndaki
yllk ve aylk petrol ticareti bu petroln fiyat gz nne alnarak belirlenir.
Dubai, Orta Doudan Asya Pasifik blgesine akan petroller iin kullanlmaktadr.
OPEC Sepeti, Bileflik Arap Emirlikleri, Cezayir, Endonezya, Irak, Katar, Kuveyt, Libya, Nijerya, Suudi Arabistan, Venezella petrollerinin ortalama fiyatna
gre hesaplanmaktadr. OPEC, sepet fiyatn belirledii alt ve st limitler ierisinde tutmaya alflmaktadr. Kalite olarak Brent ve WTIdan daha dflk kalitede
bir petroldr.
fiekil 5.27
Yllara Gre Petrol
Fiyatndaki
Deifliklikler (BP,
2008)
Ham petrol fiyatlarnn belirlenmesinde birok faktrden sz etmek mmkndr. Bu faktrleri flyle sralayabiliriz:
retici lkelerin arz/talep dengesi zerindeki etkileri: Bu balamda dnya
petrol retiminin % 40 gibi yksek bir ksmn salayan OPEC yesi lkelerin ekonomik karlar nem arz etmektedir. Bu lkeler dnya petrol ihtiyacnn tmn karfllayabilecek retim kapasitesine sahip olmalarna ramen,
OPEC ham petrol fiyatlarn hedefledii seviyede tutmak iin yelerine retimleri iin st limit (retim kotas) koymaktadr.
Petrol reticisi lkeler ve blgelerde oluflan siyasal istikrarszlklar: Bu konuda verilebilecek rnekler, 2005 ve 2006 yllarndaki Nijerya ve Venezelladaki istikrarszlklardr.
126
Petrol reticisi lke ve blgelerdeki doal afetler: Bu konuya en gzel rnek Katrina tayfunu nedeniyle 2005 yl Austos- Eyll aylarnda Meksika
Krfezinde hasara urayan petrol retim platformlardr.
Savafllar: Tarih boyunca, zellikle Orta Dou blgesindeki savafllar petrol
fiyatlarnda byk sramalara neden olmufltur (Arap-srail Yum-Kippur Savafl (1973), ran-Irak Savafl (1980-1988), Kuveytin iflgali (1990), Irakn iflgali (2003) gibi).
Geliflmekte olan ekonomilerin petrol talepleri: zellikle son yllarda byk ekonomik atlm iinde olan ve kalabalk nfuslar ile in ve Hindistan yksek miktarda petrol talep etmekte ve petrol fiyatlarnda artfla sebep olmaktadr.
Yukarda belirtilen nedenler ile petrol fiyatlar tarih boyunca srekli inifl kfllar gstermifltir. fiekil 5.28 de petroln 1861-2005 yllar arasndaki fiyat deiflimlerini ve bu deiflimlerdeki nemli etkenleri gstermektedir.
127
zet
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Petrol hakknda yorum yapmak.

Petrol yeraltnda gzenekli kayalar iinde doal
olarak oluflmufl hidrokarbonlar karflmdr. Petrol, kimyasal kompozisyonuna ve iinde bulunduu basn ve scaklk koflullarna bal olarak
sv, kat veya gaz halinde bulunabilmektedir.
Yerin derinliklerinden yeryzne karldklarnda, atmosferik basn ve scaklk koflullarnda sv halde bulunan hidrokarbonlar ham petrol olarak adlandrlrken, kat halde bulunan hidrokarbonlar, bileflimlerine gre asfalt, parafin veya bitm, gaz halinde bulunan hidrokarbonlar ise doal gaz adn almaktadr.
Petroln oluflum teorileri ve tarihesi ile Dnya
petrol rezervleri hakknda tartflma yapmak.
Petroln oluflumu konusunda en ok kabul gren teori organik teori olarak bilinmektedir. Bu
teoriye gre denizel ortamda len organizmalarn bakteriyel etki ile bozuflmadan tortul kayalar
iinde gmlmesi sonucu basn - scaklk etkisi
ile hidrokarbona dnflmektedir. Petroln ok
eski alarda Mezopotamya ve inde kullanld bilinmesine ramen modern petrol a 19.
yzyl 2. yarsnda ABDde aydnlatma amal
gazya retimini petroln damtlmas ile elde
etmeyi hedefleyen sondajlarn yaplmasdr. Sonralar, iten yanmal motorlarda benzinin kullanlmaya bafllanmas, birok uygulamada kmr
yerine petroln kullanma konulmas petroln
altn ann bafllamasna neden olmufltur. 2008
yl istatistiklerine gre halen ispatlanmfl petrol
rezervleri ayn hzla tketilmeye devam edecek
olur ise, Dnya petrol rezervlerinin 41 yllk mr
vardr. te yandan Dnya petrol rezervlerinin %
61 gibi ok byk ksm Orta Dou blgesinde
bulunmaktadr.
Petroln fiziksel ve kimyasal zellikleri, doadaki durumunu tartflmak.
Petroln en nemli iki fiziksel zellii younluu (API gravitesi) ve akmazldr. Artan API gravitesi daha kaliteli ve dolaysyla daha pahal ham
petrol anlamna gelmektedir. te yandan, akflkanlarn akmaya olan direnci olarak tanmlanan
akmazlk deeri ne kadar artarsa petroln akmas dolaysyla retimi zorlaflmaktadr. Kimyasal
olarak petrol birok hidrokarbonun karflm olarak tanmlanmaktadr. Bu nedenle petroln her
bir bileflenini tanmlamak yerine bileflen gruplarn kaynama scaklklarna gre snflandran ve
bu snflarn kullanm alanlarn ifade eden (benzin, gazya, motorin, asfalt, fuel-oil gibi) kmelendirmeler yaplmaktadr. Petrol yeraltnda gzenekli ve geirgen kayalar iinde daima su ile
birlikte bulunmaktadr. Yeraltnda bir petrol denizi, gl veya nehri bulunmamakta sngerimsi
yapdaki rezervuar kaya iinde kapanlanmfl olarak, yaplacak sondajlar sonras keflfedilmesini
beklemektedir.
N
A M A
N
A M A
Petroln aranmas, retilmesi, taflnmas ve depolanmas hakknda yorum yapmak.

Petroln aranmas jeolojik, jeokimyasal ve jeofizik birok yntemin deerlendirilmesi sonucu
yeraltnda petroln kapanlanma ihtimalinin bulunabilecei bir jeolojik yapnn saptanmas sonras belirlenecek noktada hedef derinlie yaplacak sondaj operasyonu ile nihayet bulur. Yaplan sondaj sonras ekonomik byklkte petrol
rezervi bulunmas sonras, bulunan rezervuar yeni kuyular alarak retim amal gelifltirilir. retilen ham petrol, birlikte retildii gaz ve sudan
ayrfltrldktan sonra boru hatlar, deniz veya kara tankerleri vastasyla rafinerilere taflnr. Gerek
ham petrol gerekse de damtma sonras elde edilen petrol rnleri yerst depolama tanklar veya yer alt depo alanlarnda depolanmaktadr.
Petrol fiyatlarnn belirlenmesi ve petrol fiyatlarnn yllar iindeki deiflimi konularn tartflmak.
Petrol fiyatlar bilinen ekonomik kurallar (arz talep dengesi gibi) yan sra blgesel gerginlikler, savafllar, politik istikrarszlk ve speklatif hareketler sonucu deiflim gstermektedir. Fiyatn
belirlenmesi ve fiyat istikrar amal kurulan Petrol reticisi lkeler Teflkilat OPEC son yllarda
bu konulardaki etkinliini kaybetmifltir.
128
Kendimizi Snayalm
1.
Ham petrol
II
III
IV
API gravitesi 38
28
42
25
42
Kkrt (%)
3,27
1,15
2,28
0,56
1,15
Yukardaki izelgede API graviteleri ve kkrt ierikleri verilen ham petroller iinde en yksek fiyata sahip
olan hangisidir?
a. V
b. IV
c. III
d. II
e. I
2. Yaplan sondaj operasyonu sonucunda petrol bulunamamas veya bulunan petroln retiminin ekonomik olmamas nedeniyle kuyu terk edilirken afladaki ifllemlerden hangisi yaplr?
a. Hibir ifllem yaplmadan sondaj kulesi yerinde
alnr ve kuyu ylece terk edilir.
b. Kuyu iine baslan bir miktar imento ile betonlanarak terk edilir.
c. Kuyuya bir vana balanarak kuyu terk edilir.
d. Kuyu toprak doldurularak terk edilir.
e. Kuyuya civa baslarak terk edilir.
3. Gzenek hacmi 75 cm3 olan % 22 gzeneklie sahip silindirik kaya parasnn uzunluu 6 cm ise, bu
kaya parasnn ap cm cinsinden afladakilerden
hangisidir?
a. 8,50
b. 7,60
c. 6,50
d. 4,25
e. 3,75
4. Petroll katmann retime almas aflamasnda yaplan en son iflleme ne ad verilir?
a. Sondaj
b. retim muhafaza borusunun kuyuya indirilmesi
c. Perforasyon
d. Sismik lmler
e. kincil retim
5. Petroln ABDde 19. yzyl ikinci yarsnda youn

bir flekilde aranmaya bafllanmasnn temel nedeni afladakilerden hangisidir?
a. ten yanmal motorlarda yakt olarak kullanlabileceinin saptanmas.
b. Petro kimya endstrisinin gelifliyor olmas.
c. Aydnlatmada balina ya yerine geen gazyann petrolden de elde edildiinin kantlanmas.
d. Gemi ve at izolasyonunda kullanmnn artmas.
e. Bu pahal maln ABD de retilerek dier lkelere satflnn yaplmasnn amalanmas.
6. Bir sahada ekonomik petrol varlnn kesin olduunu syleyebilmek iin afladaki koflullardan hangisinin
mutlaka salanmfl olmas gereklidir?
a. Uydulardan yaplan lmlerle yeraltnda petrol
varlnn saptanmfl olmas.
b. Yaplan sismik lmlerle yeraltnda kapan yapsnn grlmfl olmas.
c. Yeryzne atlaklar vastasyla szan petroln
varl.
d. Yaplan sondajlar ve testler sonras petroln ekonomik varlnn ispatlanmfl olmas.
e. Ayn jeolojik yapya sahip komflu bir alanda petrol keflfinin yaplmfl olmas.
7. Su doymuflluu % 12 olan sadece su ve petrol ieren % 23 gzeneklilie sahip 20 km x 2 km x 120 m boyutlarndaki dikdrtgen prizmas fleklindeki petrol rezervuarndan yaplabilecek maksimum petrol kurtarm
yerinde petrol miktarnn % 27 si olarak hesaplanmfltr.
Bu sahadan retilecek petroln varil fiyat ortalama 48
ABD dolar olarak alnr ise, bu sahadan yaplacak petrol satflnn milyar ABD dolar karfll afladakilerden
hangisidir? (1 varil =0.159 m3)
a 23,8
b 35,7
c 66,8
d 79,2
e 132,6
129
Yaflamn inden
8. API gravitesi 25 olan ham petrol taflmakta kullanlacak tankerin taflyabilecei en fazla yk 22 ton ise bu
tankerin petrol taflmakta kullanaca tanklarn sahip
olaca hacim en fazla ka litre olabilir?
a. 23566
b. 23785
c. 24336
d. 25685
e. 26337
9. Petrol rezervuarlar iin afladakilerden hangisi kesinlikle yanlfltr?

a. Petrol rezervuarlarnda basn ve scaklk koflullarna bal olarak petrol, doal gaz ve su ayn
anda bulunabilir.
b. Baz petrol sahalarnda yllardr sadece petrol
retiminin yaplyor olmas bu rezervuarlarda
petrol dflnda akflkann olmadnn gstergesidir.
c. Petrol ve doal gazn bulunduu rezervuarlarda
gaz petroln zerinde (daha s derinliklerde)
yer alr.
d. Petrol mikroskobik canl organizmalarn basn ve scaklk altnda bozuflmasndan oluflmaktadr.
e. Petrol ile birlikte yzeyde doal gazn retiliyor
olmas o rezervuarda serbest gaz faznda hidrokarbon olduunu gsterir.
10. Afladakilerden hangisi bir petrol rezervuarnn olmazsa olmaz koflullarndan biri deildir?
a. Hazne kayacnn gzenekli olmas
b. Hazne kayacnn geirgen olmas
c. Hazne kayacn bir rt kaya ile snrlanmfl olmas
d. Bir kaynak kayacn olmas
e. Petroln yer alt koflullarnda mutlaka sv fazda
bulunmas
24.Austos.2006
Petrol fiyat zerine beklentiler DNYA ekonomilerini
son yllarda tehdit eden en nemli unsurlardan biri, artan petrol fiyatlar ve petrol fiyatlarnn gelecekteki seyri konusundaki belirsizliklerdir. Dnya ekonomileri
1970li yllarda petrol fiyatlarnn hzl artfl ile ok ac
deneyimler yaflamfltr. zellikle petrol ithal eden lkeler, geliflmifl ve geliflmekte olan lkeler, dorudan ya
da dolayl yollarla artan petrol fiyatlarnn faturasn
ekonomik daralma ve/veya bor krizleri yoluyla demifllerdir. Son yllarda artan petrol fiyatlar, byk lde doru makro ekonomik politikalar sayesinde, geliflmifl lkelerde benzer bir etki yapmamfltr. Aksine, petrol ve dier hammadde reticileri geliflmekte olan lkeler artan ihracat gelirleriyle ekonomik bymelerini hzlandrabilmifllerdir. Dierleri de, artan uluslararas sermaye akmlar sayesinde, artan petrol faturasn kolaylkla deyebilmifllerdir.
Btn bunlar risklerin yok olduu anlamna gelmemektedir.
10-100 DOLAR ARALII
Son yllardaki petrol fiyatlarndaki artfllar, gemifl deneyimlerin tersine, arz deil, talep floklaryla tetiklenmifltir. Petrol fiyatlarn ynlendiren birbiriyle iliflkili iki
parametreden sz etmek mmkndr. Parametrelerden
biri dnya ekonomilerinin bymesi olmaktadr. zellikle Amerika ve in ekonomilerindeki byme grnm petrol talebini belirleyen en nemli unsur haline
gelmifltir. kinci parametre gelecekteki ekonomik byme ile artaca beklenen petrol talebinin krkledii
speklatif petrol talebidir. Son yllarda petrol dahil genelde tm hammaddelerde ok ciddi speklatif talep
artfllar yaflanmfltr. Kurumsal yatrmclarn bugnlerde 100-120 milyar dolar kadar hammadde yatrmlarnn
(metaller ve petrol) olduu hesaplanmaktadr. Bu rakam yl evvelin iki katdr. Sz konusu yatrmlarn
2000 ylndan nce 6 milyar dolar olduu dflnlrse,
speklatif yatrmn ne denli artt ok daha iyi anlafllacaktr. Petrol fiyatlarnn ileride nasl bir seyir izleyecei speklatif yatrmclarn alacaklar pozisyonla ok
yakndan ilgili hale gelmifltir.
Dnyann belli bafll ekonomilerinde ekonomik byme eilimlerinin devam edecei beklentisi altnda,
130

speklatif petrol talebinin daha da artaca beklenmekte ve petroln varil fiyatnn 100 dolar grebilecei ne srlmektedir. Baflta Amerika olmak zere
ekonomik bymenin yavafllayaca beklentisi piyasalara hakim olursa, petrole olan speklatif talebin ortadan kalkaca ve petrol stoku yapan yatrmclarn
stoklar piyasaya dkecei dflnlmektedir. Bu yndeki bir geliflmede, petroln varil fiyatnn ksa bir sre iin dahi olsa 10 dolarn altna gelebilecei ileri srlmektedir. Grld gibi, beklentiler flartlara gre
ok genifl bir aralktadr.
ENFLASYON GRNM
Btn bu fiyat oynaklnn bir yl iinde olabileceinin
de beklentiler dahilinde olduunu vurgulamak gerekiyor. Ksacas, petrol fiyatlarnn nmzdeki yl nerelere gidebilecei byk lde dnya ekonomisinin byme performansyla ve beklentilerle yakndan ilgili olduu anlafllmaktadr. Speklatrlerin davranfllar ise
fiyatn hangi ynde gideceinin belirleyicisi olacaktr.
Benzer beklentiler inko, bakr gibi dier madenler dahil olmak zere tm hammadde fiyatlar iin de geerlidir. yle anlafllyor ki, ekonomik byme nmzdeki dnemde retimi giderek pahallafltrrken, ekonomik bymedeki yavafllama tm hammadde fiyatlarn
alt-st edebilecektir. Dnyann belli bafll ekonomilerindeki ekonomik byme grnm ve petrol fiyatlarnn seyri kresel dzeyde para politikasna ve enflasyon grnmne de flekil verecektir.
Kaynak: Ercan Kumcu, 24/Austos/2006, Hrriyet Gazetesi
1. a
2. b
3. a
4. c
5. c
6. d
7. d
8. c
9. b
10. e
Yantnz yanlfl ise Petroln Fiziksel ve Kimyasal zellikleri bafllkl konuyu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Petroln Aranmas ve retilmesi bafllkl konuyu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Petroln Doadaki Durumu bafllkl konuyu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Petroln Tarihesi bafllkl konuyu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Petroln Fiziksel ve Kimyasal zellikleri bafllkl konuyu gzden geiriniz.
131
Kaynaklar
Sra Sizde 1
Bir nceki rnekte 1 ton 38 API graviteli ham petroln
hacmini 1197 litre olarak bulmufl idik. 1 varil petroln
0,159 m3 (159 litre) olduu verildiine gre, gereken
en az varil says = 1197 / 159 = 7,53 yani 8 varil olarak
bulunur.
Acar, , Blbl, S., Gmrah, F., Metin, ., Parlaktuna,

M., (2007). Petrol ve Doal Gaz, ODT
Yaynclk, BP Statistical Review of World Energy 2008, www.bp.com.
Conaway, C. F. (1999). The Petroleum Industry, A
Nontechnical Guide, PennWell Publishing Company.
McCain, W. D., Jr. (1990). The Properties of
Petroleum Fluids, The Petroleum Publishing
Company.
PGM, T.C. Petrol flleri Genel Mdrl (2008)., 20052006-2007 Trkiye Petrol Faaliyetleri,
Sra Sizde 2
Rezervuarn boyutlar 5 km x 2 km x 100 m (0,1 km)
olarak verilmifltir. Bu deerler kullanlarak
Rezervuar hacmi = 5x2x0,1 = 1 km3 olarak hesaplanr
(1 milyar m3).
Rezervuarn gzeneklilik deeri % 25 olarak verilmifltir.
O halde rezervuardaki akflkan miktar = 1 km3 x 0,25 =
0,25 km3 = 250 milyon m3 tr.
Sra Sizde 3
Deney dzeneimiz taban kare (50 cm x 50 cm) ykseklii 135 cm olan bir kare prizmadr. Bu bilgilerden
deney dzeneinin toplam hacmi = 50x50x135 = 337500
cm3 olarak bulunur.
Deney dzeneine 650 kg ktleye sahip ve younluu
2,5 g/cm3 olan akllar doldurulur ise, dzenee konulan akllarn hacmi = 650000 g / (2,5 g/cm3) = 260000
cm3 fleklinde hesaplanr.
Dzenein gzenek hacmi = Toplam hacim - akllarn
hacmi bantsndan,
Dzenein gzenek hacmi = 337500 - 260000 = 77500
cm3 tr.
Soruda deney dzenei gzenek hacminin % 20 sinin
su, % 80 inin ise ya ile doldurulmas istendiine gre;
Su hacmi = 77500x0,2 = 15500 cm3 = 15,5 litre su
Ya hacmi = 77500 - 15500 = 62000 cm3 = 62 litre ya
olarak hesaplanr.
Amalarmz
N
N
N
N
N
N
N

Petrol rafineri srelerini aklamak,
Ham petrol damtma kolonu ve rnlerini aklamak,
Gaz rnlerin ifllenmesi srecini ve elde edilen rnleri saptamak,
Naftann ifllenmesi srecini ve elde edilen rnleri irdelemek,
Gazya ve dizel yaktn zelliklerini aklamak,
Benzin yann ifllenmesi sreci ve elde edilen rnleri irdelemek,
Alt rnn ifllenmesi sreci ve elde edilen rnleri aklamak iin gereken
bilgi ve becerilere sahip olacaksnz
Anahtar Kavramlar
Rafineri
Ham Petroln Damtlmas
Benzin
Gazya
Dizel
Yalama Yalar
Asfalt
erik Haritas
Geleneksel Enerji
Kaynaklar
Petrol Rafineri
Sreleri
PETROL RAFNER SRELERNN

NEM
RAFNERDE RETLEN BAfiLICA
RNLER
RAFNERLERN SINIFLANDIRILMASI
LKEMZ PETROL RAFNERLER
PETROL RAFNER fiLEYfi
AfiAMALARI
HAM PETROL DAMITMA KOLONU
VE RNLER
NAFTA
GAZ YAI (KEROSNE)
DZEL YAKIT
BENZN YAI (GAS OL)
ALT RN
Petrol Rafineri Sreleri

Bu nitede, ncelikle ham petrol artm anlamna gelen rafinerinin nemi vurgulanacaktr. Petrol artm srelerinin yrtld rafineriler ve elde edilen bafllca
rnler tanmlanacaktr. Daha sonra, petrol rafinerisinde ham petrol damtma kolonundan bafllayarak tm sreler ve elde edilen rnler ana hatlaryla ayr ayr
incelenecektir.
PETROL RAFNER SRELERNN NEM

Dnyada enerji ve kimyasal hammadde kayna olarak kullanlan kmr, 20.
yzyln bafllarndan itibaren yerini petrole brakmfltr. Petroln dnyada bu kadar hzl bir flekilde kullanm alan bulmas ve giderek vazgeilemez bir enerji ve
kimyasal hammadde kayna durumuna gelmesinin baz temel nedenleri bulunmaktadr. ncelikle petroln sv halde olmas, ayrca daha az safszlk iermesi
nemlidir. Bu nedenle petrol kolaylkla taflnabilir, depolanabilir, ifllenebilir zelliklere sahiptir. Ham petroln ifllenmesiyle binin zerinde farkl rn elde edildii bilinmektedir.
Bilindii gibi ham petrol, ok sayda ve farkl yaplardaki hidrokarbonlarn bir
karflmdr. Petrol bnyesindeki bu maddelerin, enerji ve kimyasal hammadde
kayna olarak kullanlabilecek flekilde snflandrlmas nemlidir. Bu nedenle,
ham petrole uygulanan rafineri sreleri petrol artmnn temel ifllemleridir. Rafinerilerde uygulanan eflitli fiziksel ve kimyasal sreler sonunda elde edilen rnlerin byk bir blm akaryakt olarak kullanlmaktadr. Dier bir ksm ise petrokimya tesislerinde farkl kimyasal maddelere dnfltrlmektedir. Ayrca rafinerilerde yalama yalar, vaks rnler ve asfalt retilmektedir.
RAFNERDE RETLEN BAfiLICA RNLER

Ham petrol artm srelerini incelemeden nce, bu sreler sonunda elde edilecek bafllca rnlerin ksaca tanmlanmas yararl olacaktr. Ham petrolden elde
edilen bafllca rafineri rnleri ana bafllkta incelenebilir. Bunlar;
Gaz rnler,
Sv rnler,
Kat rnler dir.
134
Gaz rnler
Petrol rafinerisinde hafif hidrokarbonlar kazanma srecinde bafllca iki gaz rn
elde edilir:
Yakt gaz: metan (CH4), etan (C2H6) karflmdr.
Svlafltrlmfl petrol gaz (LPG) (liquified petroleum gas) : propan (C3H8),
btan (C4H10) karflmdr.
Sv rnler
Petrol rafinerisinde elde edilen sv rnler beyaz rnler olarak da adlandrlr.
Benzin: Petrol rafinerisinin temel rnlerindendir. Yaklaflk olarak Pentan
(C5H12)-nonan (C12H26) aralndaki bileflikleri bulundurur. Bir dier deyiflle kaynama noktas aral 38 - 204C olan hidrokarbon bilefliklerin bir karflmdr.
Gaz Ya (Kerosine): Bu sv karflm ierisinde yaklaflk olarak 180-240C
kaynama noktas aralndaki hidrokarbonlar bulundurur. Bu hidrokarbonlarn karbon saylar yaklaflk C11-C16 aralndadr.
Jet Yakt: Belli oranlarda karfltrlmfl nafta ve gaz yandan oluflan bir yakttr.
Dizel: Yaklaflk olarak 190-290C arasnda kaynama noktasna sahip hidrokarbonlarn bir karflmdr. Bir dier deyiflle, ieriinde yaklaflk C14-C20 karbon says aralnda hidrokarbon bileflikler bulunur.
Fuel Oil (ya yakt): Genellikle, hafif ve ar olmak zere iki ya yakt elde
edilir. Fuel oil gaz yandan bafllayarak dier daha ar hidrokarbonlarn bir
karflmdr. Bir dier deyiflle, kaynama noktalar yaklaflk 190 - 370C arasnda olan hidrokarbon karflmdr.
Yalama Yalar: Genel olarak madeni yalar olarak da adlandrlr. Bunlar
yksek kaynama noktalarna ve viskozitelere sahip petrol ksmlardr (fraksiyonlar). Kaynama scaklklar yaklaflk 180C zerinde olan hidrokarbonlardr.
Kat rnler
Petrol rafinerisinde elde edilen kat, bir dier deyiflle ar rnlere siyah rnler
ad da verilmektedir. Bnyelerinde yksek karbon saylarna sahip hidrokarbonlar
bulunur. Kaynama scaklklar yaklaflk 350C zerinde olan bilefliklerin bir karflmdr. Gres yalar, vakslar ve asfalt bafllca kat rnlerdir.
Vaks rnler: Petrol vakslar; parafin ve mikro kristalin olarak iki trden
oluflmaktadr. Parafin yapsnda yaklaflk olarak C23-C29 karbon says aralnda n-parafinler bulunmaktadr. Mikro kristalin vakslar ise ieriinde, ounlukla C34-C70 karbon says aralnda naftenleri ve parafinleri bulundurmaktadr.
Asfalt: Petrolden elde edilen ok byk karbon saysna sahip siyah rnlerdir.
Ham petrolden elde edilen rnlerin yaplarn gsteren nemli zelliklerden
birisi, kaynama scaklklar dalmnn belirlenmesidir. Ham petroln laboratuar
koflullarnda kontroll bir flekilde damtlmasyla, her bir scaklkta damtlan miktarlar llr. Damtma rnleri, bir flekil zerinde gsterilebilir. Ham petrolden elde edilen rnlerin kaynama scaklk aralklar ve ham petroldeki yzde miktarlar fiekil 6.1de grlebilir.
135
6. nite - Petrol Rafineri Sreleri
fiekil 6.1
(C)
500
Damtma ile Elde

Edilen rnlerin
Yzdesi
(Kuleli,1981)
BRLR
YAKITLARI
450
400
DZEL
YAKITLARI
350
YALAMA
YALARI
300
250
BENZN
200
150
JET YAKITI
GAZ YAI
100
50
10
20
30
40
50
60
70
80
90 100
(%)
RAFNERLERN SINIFLANDIRILMASI
Petrol rafineleri, rettikleri rnlerin dalmna veya kapasitelerine gre snflandrlabilirler. rettikleri rnlerin zelliklerine gre bir snflandrma afladaki biimde yaplabilir:
Basit tip rafineriler
Fuel oil ve benzin rafinerileri
Petrokimya rnleri arlkl rafineriler
Mineral baz ya rafinerileri
Kompleks rafineriler
Basit tip rafineri (Skimming)(Topping): Bu tip rafinerilerde, atmosferik damtma
kolonunda bafllca gaz rnler, nafta, gaz ya, dizel yakt ve fuel oil elde edilir.
Fuel oil ve benzin rafinerileri (cracking): Bu rafinerilerde atmosferik damtma
kolonundan alnan fuel oil ve benzinin zelliklerini gelifltirmek iin baz temel ifllemler uygulanr.
Petrokimya rnleri arlkl rafineriler: Bu rafinerilerde bulunan olefin nitesi ile etilen, propilen ve btadien elde edilir. Ayrca aromatik hidrokarbonlar nitesinde benzen, tolen ve ksilen retilir.
Mineral baz ya rafinerileri: Bu rafinerilerde ham petrol atmosferik damtma
kolonunun alt rn vakum damtma kolonuna alnr. Sonraki srelerde propanla asfalt giderme, furfurolla ztleme, zcyle vaks giderme ve hidrojenle artma ifllemleri bulunur.
Kompleks rafineriler: Bu tip rafineriler tm rnleri retebilen geliflmifl rafinerilerdir. Bu rafinerilerde, atmosferik ve vakum damtma kolonlar, hidrojenleme,
benzin deerini artrma, katalitik paralama, aromatik hidrokarbonlar, yalama
yalar, asfalt iflleme gibi tm rnleri iflleyebilen niteler bulunmaktadr.
Gnmzde, rafinerilerin yksek nitelikli rn retebilme kapasitesini gsteren ltler kullanlmaktadr. Bu ltlerden birisi de Nelson Kompleksitesidir.
Rafineride bulunan deerli rnler (beyaz rnler) elde edebilen dnflm nitelerinin kapasitelerinin, ham petrol iflleme kapasitesine oran, ham petrolden elde
edilecek deerli rn dalmn belirlemektedir. Rafinerideki dnflm nitelerinin kapasitesinin artrlmas veya yeni nitelerin eklenmesi ile bu oran giderek
ykseltilir. Nelson kompleksitesi rafinerilerin zelliklerini gsteren nemli bir lt durumundadr.
Nelson Kompleksitesi: Bir

birim ham petroln
rafineride yksek deerli son
rne dnflme orann
gstermektedir.
136
LKEMZ PETROL RAFNERLER

lkemizde ilk rafineri Batmanda 1955 ylnda kurulmufltur. Bu rafineride genel
olarak Batman petrolleri ifllenmektedir. lkemizin en dflk kapasiteli petrol iflleme tesisidir. Daha sonra 1960 ylnda stanbul Petrol Rafinerisi A.fi. (PRAfi) tarafndan, zmit krfezinde Ttniflik blgesinde zmit rafinerisi iflletmeye alnmfltr.
Trkiyenin giderek artan petrol rnleri ihtiyacnn karfllanabilmesi amacyla, zmir Aliaa blgesinde 1972 ylnda zmir rafinerisi iflletmeye alnmfltr. Krkkale
rafinerisi lkemizin Orta Anadolu blgesinin petrol rnleri gereksiniminin karfllanabilmesi amacyla 1986 ylnda iflletmeye alnmfltr.
lkemizde 1962 ylnda zel bir anlaflmayla o tarihte yabanc ortakl zel rafineri durumunda olan ATAfi (Anadolu Tasfiyehanesi A.fi.) Mersinde iflletmeye almfltr. Ancak 2004 ylnda ATAfi petrol rafineri ifllemlerine son vermifltir.
lkemiz Kamu ktisadi Teflebbslerinin daha verimli alflabilmelerini salamak
zere yaplan dzenlemeler kapsamnda, kamuya ait rafinerilerin bir at altnda
toplanmas kararlafltrlmfltr. Bu amala, PRAfi 1983 tarihinde, TPRAfia (Trkiye Petrol Rafinerileri A.fi.) devredilmifltir.
zmit Rafinerisinin yan sra o tarihe kadar Trkiye Petrolleri A.O. na bal olarak faaliyet gsteren zmir ve Batman Rafinerileri ile yapm devam eden Krkkale Rafinerisi de yeni kurulan TPRAfi a devredilmifltir. TPRAfi, yrtlen ihale
sreci sonucunda Ocak 2006 tarihinde zellefltirilmifltir. lkemiz petrol rafinerileri
ve genel zellikleri izelge 6.1 de verilmifltir.
izelge 6.1
Trkiye Petrol
Rafinerileri
Kaynaklar:
http://www.tupras.com.
tr/
http://www.oib.gov.tr/
portfoy/tupras/tupras_
index.htm
Ham Petrol
Depolama
Nelson
flleme Kapasitesi Kapasitesi
Kompleksitesi
(Milyon ton/yl)
(Bin m3)
Rafineri
Yeri
Kurulufl
Tarihi
TPRAfi
Batman
Batman
1955
1,1
220
1,83
TPRAfi
zmir
zmir-Aliaa
1972
11
2000
7,66
TPRAfi
zmit
zmit
1960
11
1950
7,78
TPRAfi
Krkkale
Krkkale
1986
1250
5,32
Tprafl rafinerilerinde ifllenen ham petroln byk bir blm ithal yoluyla
karfllanmaktadr. Yerli ham petroln 2006 ylnda, yaklaflk %57 si Krkkale rafinerisinde, %34 Batman rafinerisinde, %7,4 zmir rafinerisinde ve %0,9u zmit
rafinerisinde ifllenmifltir. Rafinerilerimizde ifllenen ham petroln dalm izelge
6.2.de verilmifltir.
izelge 6.2
Rafinerilerde fllenen
Ham Petroln
Dalm
Kaynak:Tprafl, 2008
Ham Petrol Kullanm
2007
(Milyon ton)
2008
(Milyon ton)
Yerli
2,1
2,1
thal
23,3
21,4
Toplam
25,4
22,5
137
lkemiz petrol rafinerilerinde ifllenen petroln rafinerilere dalm ve kapasite

kullanm oranlar izelge 6.3de gsterilmifltir.
2007
2008
fllenen Ham
Petrol
(Milyon ton)
Kapasite
Kullanm Oran
(%)
Batman
0,8
zmir
10,6
zmit
Krkkale
Rafineri
fllenen Ham
Petrol
(Milyon ton)
Kapasite
Kullanm Oran
(%)
71
0,8
72
97
10,3
94
11
100
10,2
93
3,2
63
2,9
58
izelge 6.3
lkemiz
Rafinerilerinde
fllenen Ham Petrol
Dalm
Kaynak:Tprafl, 2008
Rafinerilerde elde edilen son petrol rnlerinin miktarlar ve dalmlar rafinerilerin tipine gre deifliklik gstermesine ramen, rnek olarak, lkemizde Tprafl rafinerilerinde 2008 ylnda retilen bafllca petrol rnlerinin dalm izelge
6.4de gsterilmifltir.
rnler
Bin ton (2008)
LPG
769
Nafta
559
Benzinler
4420
Jet yakt-Gaz ya
2829
Krsal Motorin
4075
Motorin
2546
Fuel Oiller
4765
Asfaltlar
2242
Makine Yalar
264
Dier
312
Toplam
22780
izelge 6.4
Tprafl Rafinerileri
rn Dalmlar
Kaynak:Tprafl, 2008
RNEK
lkemizde bulunan rafinerileri ham petrol iflleme kapasiteleri asndan yorumlaynz.

zm: lkemizde bulunan petrol rafinerileri, Batman, zmit, zmir ve Krkkalede bulunan TPRAfi (Trkiye Petrol Rafinerileri A.fi) rafinerileridir. Bunlardan
zmit ve zmir rafinerileri 11 Milyon ton/yl ham petrol iflleme kapasiteleri ile en
byk rafinerilerdir. Bu rafinerilerin yaklaflk %95 kapasite kullanm oranlar asndan da nde geldikleri grlebilir. Krkkale rafinerisi, ylda 5 milyon ton ham
petrol ifllem kapasitesi ile bu rafinerileri takip etmektedir. Batman rafinerisi ise; ylda 1,1 milyon ton ham petrol iflleme kapasitesi ile lkemizdeki en dflk kapasiteli rafineri durumundadr. Ayrca; Krkkale rafinerisi ve Batman rafinerisi son yllardaki kapasite kullanm oranlar ile zmit ve zmir rafinerilerinin gerisindedir (izelge 6.1).
SIRA SZDE
lkemizdeki rafineriler nerelerdedir? Bu rafinerileri Nelson kompleksitesi
asndan yorumlaynz?
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
138
PETROL RAFNER fiLEYfi AfiAMALARI

Damtma ( Distilation): ki ya
da daha fazla bileflenden
oluflan homojen bir sv
karflmdaki bileflenlerin
kaynama noktalar
farkllndan yararlanarak,
buharlafltrlmas
sonucunda, buhar fazndaki
bileflenlerin birbirinden
ayrlmas ifllemidir.
Ham petroln rafineride ifllenmesi srecinde, ncelikle ham petrol depolama tanklar bulunmaktadr. Daha sonra ham petrol bnyesinde bulunan tuzun giderilmesi
iin tuz gidericilere (desalter) alnr. Bnyesindeki tuz giderilmifl olan ham petrol,
n stclardan geirilerek stlr. Daha sonra rafinerilerin en temel nitesi durumunda olan ham petrol damtma (distilation) kolonuna alnr. Bu kolondan alnan ana rnler farkl rafineri srelerinde ifllenerek son rnlere dnfltrlr.
fiekil 6.2de bu iflleyifl aflamalar flematik olarak gsterilmifltir.
fiekil 6.2
Petrol Rafineri flleyifl Aflamalar
Ham Petrol
Depolama
n
Istma
Tuz
Giderme
n
Istma
Ham
Temel Rafineri
Petrol
Damtma rnler Sreleri
Kolonu
rnler
Ham petrol damtma kolonundan alnan ana rnler rafineride olduka karmaflk srelerde ifllenmektedir. Bu rafineri ifllemleri ve sreler sonunda elde edilen
rnler ana hatlaryla ayr ayr incelenecektir. Ancak, petrol rafinerisinde yer alan
bu srelerin btnn bir arada grmek ve gerekte nasl karmaflk bir sre olduunu anlamak zere zmir rafinerisi sreleri genel akfl flemas rnek olarak fiekil.6.3de verilmifltir.
Ham Petroln Depolanmas

Rafinerilere tankerler ve boru hatlaryla taflnan ham petrol, ncelikle depolama
alannda bulunan tanklarda depolanr. Rafinerilerde iflletme srekliliinin salanmas ok nemlidir. Bu nedenle depolama tanklarnda, rafinerinin kapasitesine
bal olarak yaklaflk olarak en az bir aylk ham petroln depolanmfl olarak bulunmas istenir. Depolama tanklarnn hacimleri 30.000 - 100.000 m3 tr. Ham petrol
bnyesinde kaynama noktas dflk olan uucu hidrokarbon bileflikler bulunmaktadr. Bu bileflikler, normal koflullarda dahi, kolayca buharlaflarak ortamdan ayrlabilirler. Depolamada; bu uucu hidrokarbonlarn buharlaflmasndan dolay oluflabilecek kayplarn nlenmesi zel bir nem taflmaktadr. Ayrca, ham petrol ve elde edilen rnlerin byk ounluu kolayca yanc maddeler olduundan gerek
depolamada ve gerekse rafinerinin tm nitelerinde yangn emniyetine zel bir
nem verilir.
139
fiekil6.3
zmir Rafineri Sreleri Genel Akfl fiemas
KKRT RETM
LPG
HAMPETROL
HAMPETROL NTELER
I/II
HAFF
LPG
NAFTA NAFTA HAFF NAFTA
IZOMERZASYON
AYIRICI
ZOMERAT
LPG
LPG KKRT
GDERME NTES
LPG
UNIFINER/REFORMER
REFORMAT
NTELER
I(Semi regen)/II(CCR)
AIR
NAFTA
KEROSEN
ATMOSFERK DP
VAKUM HVGO
NTES
FCC NTES
BENZN
(Kurflunlu, Kurflunsuz Benzin)
GAZ YAI/JET YAKITI
KEROSEN/DZEL KKRT
GDERME NTELER I/II
DZEL
KKRT
MOTORN
LPG
VCN
VAKUM DP
HYDROCRACKER DP
VAKUM BAZYALAR MADEN YA
NTELER
NTES
VAKUM DP
PDA NTES
DAO
LPG
HYDROCARACKER NAFTA
KEROSEN
NTES
DZEL
HAFF
NAFTA BAZYALAR (Spindle oil, Lt.
HDROJEN NTES
Neutral, Hv.
Neutral, Bright stock)
EXTRACK
WAX
VISB. FUEL OIL
VISBREAKER NTESE
PDA DP
Ham petroln uucu bilefliklerindeki kayplar, gerek depolama tanklarna ykleme ve boflaltlmasnda, gerekse tanklarda ve balant elemanlarnda snmas nedeniyle oluflabilir. Bu nedenle, ncelikle depolama tanklarnn gneflte aflr snmalarna karfl zel boyalarla boyanr. Ayrca tanklarn iinde oluflacak hidrokarbon
buharlar buhar toplanma nitesinde toplanarak bir miktar kayplar nlenebilir.
Ham petroln depolama tanklarnda bulunmas srasnda, gerek s etkisiyle ve
gerekse yklemelerde oluflan hidrokarbon buharlar tankn st tarafnda birikirler.
Tankta bulunan binlerce tonluk ham petrolden buharlaflan ksmlar dikkate alnarak, tanklar hibir zaman tam olarak doldurulmazlar. Tank tavanlaryla arada bir
miktar hava boflluu brakmasna dikkat edilir. Tank iinde oluflabilecek aflr basnlara karfl, tank zerinde havalandrma kapaklar bulunur. Bu kapaklar gerektiinde alr. Dier yandan gerek boflaltma srasnda ve gerekse gece scaklk dflfllerinin fazla olduu durumlarda, tank zerinde bulunan hidrokarbon buharlarn bir ksm younlaflarak sv hale geer. Bu durumda, tank zerindeki basn
azalr. Bu nedenle havalandrma kapaklar basnc dengelemek zere yine almak
zorundadr.
FUEL OIL
ASFALT
140
Bu nedenle, sabit tavanl ham petrol depolama tanklarnda st havalandrma kapaklarnn ak tutulmasyla petrol ksmlarnda (fraksiyonlarnda) kayplar oluflabilir.
Kayplarn nlenebilmesi amacyla, gelifltirilen yzer tavanl (floating roof)
tanklar kullanlmaktadr. Depolama tanklarnn tavan, iinde bulundurduklar petroln yzeyindedir. Bu nedenle gerek ykleme ve boflaltmalarda ve gerekse scaklk deiflmeleri sonucunda petrol zerinde oluflan buharlaflma kayplar son derece azdr. Bu nedenle yzer tavanl tanklarn kullanm, giderek yaygnlaflmfltr.
Ham petroln bu tanklara gerek doldurulmalar ve gerekse boflaltlmalar buharlaflma kayplarnn nlenmesi amacyla tanklarn altndan yaplr.
Tuz Giderme
Ham petroln karlmas ile birlikte bnyesinde doal olarak tuzlar bulunur. Bu
tuzlar rafineri iinde birok yerde korozyona ve tkanmalara neden olmalar nedeniyle giderilmeleri gerekir. Petrol bnyesindeki tuz giderimi, yksek gerilimde
elektrik verilebilen tanklarda gereklefltirilir. Scaklk deifltiricilerden geirilerek
n stma uygulanan ham petrol, yatay tanklara alnr. Bu tanklarda yksek elektrik akm ile bnyesindeki tuzlardan arndrlr.
RNEK
Ham petroln depolama tanklarna gerek doldurulmalar ve gerekse boflaltlmalar neden tanklarn altndan yaplr?
zm: Ham petroln ieriinde bulunan uucu hidrokarbon bileflikler, normal koflullarda dahi kolayca buharlaflarak ortamdan ayrlabilirler. Depolama tanklarna ykleme ve boflaltma ifllemlerinin tankn zerinden yaplmas durumunda
bu buharlaflma kayplar daha da artacaktr. Bu ifllemler, buharlaflma kayplarnn
nlenmesi asndan tanklarn altndan yaplmaktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Petrol ieriinde
bulunan tuzlarn giderilmesinin nemi nedir?
SIRA SZDE
D fi N E L M
HAM PETROL
DAMITMA KOLONU VE RNLER
Rafineride ham petroln ilk ksmlarna (fraksiyonlarna) ayrlma yeri, ham petrol
S O R U
damtma (distilation)
kolonudur. Ham petrol damtma kolonundaki basn, atmosfer basncdr. Bu nedenle atmosferik damtma kolonu olarak da adlandrlr. Ham
petrolden dorudan saf maddeler elde edilmesi neredeyse olanakszdr. Bu nedenDKKAT
le fiziksel zellikleri birbirine yakn hidrokarbon gruplarn ayrlmas amalanr. Damtma kolonunda ham petroln ksmlarna ayrlmas ifllemi, damtma (distilation)
SZDE
yntemiyleSIRA
gereklefltirilir.
Bu nedenle damtma kavramn aklamak gerekir.
N N
Damtma
AMALARIMIZ
Kaynama scaklklar birbirinden farkl sv bileflenlerin birbirlerinden ayrlmalarnda bu farkllktan yararlanlr. Istlan bir sv karflmnda daha dflk scaklkta
kaynayan bileflenler
K T A P hemen buhar hale geerek, sv fazdan ayrlr. Daha yksek scaklkta kaynayan bileflenler ise sv fazda kalrlar. Ayrlan buhar faz, bir st blgede biraz daha dflk bir scaklkla karfllafltnda, ierisindeki bu scaklkta younlaflarak svT Efaza
L E V Zgeen
Y O N bileflenler ayrlr. Ancak bu scaklkta dahi buhar halini koruyabilen ksmlar, bir st kademeye geerler. Bylece ikinci kademede younlaflan daha az uucu bileflenler (arlar), birinci kademeye sv fazda geri dnerler.
Bu alflma sistemiyle kademeler yukar doru ktka scaklk giderek azalr. Bu
NTERNET
141
kademelerde buhar halini koruyan ksmlar, kaynama noktas dflk, uucu (hafif) bileflenlerden oluflan ksmlardr. Younlaflarak sv hale geen bileflenler ise;
daha ar olan ksmlar oluflturur. Anlafllaca gibi, kolonun iinde birbirine zt
ynde hareket eden iki akm bulunmaktadr. Afladan yukar doru buhar faz ilerlerken, yukardan afla doru sv faz hareket etmektedir. Kolon iinde her bir damtma basamanda karfllaflan buhar ve sv akmlar arasnda o kademenin scaklnda sv fazdan buhar faza veya buhar fazdan sv faza geebilecek bileflenler
taflnrlar. Buna sv-buhar ktle transferi ifllemi denir. Bu kademeye, sv ve buhar
fazn birbiri ile dengede bulunmas nedeniyle denge kademesi ad verilir. Her bir
kademede, yani o kademedeki scaklkta karfllaflan sv ve buhar akmlarn arasndaki bu bileflen transferi sonucunda, fiziksel zellikleri birbirine benzeyen ksmlar dierlerinden ayrlarak, o kademede birlikte bulunurlar. fiekil 6.4de damtma
kolonu sv ve buhar akmlar gsterilmifltir. Srekli alflan bir damtma kolonunun
altnda, kolona alt blgeden s veren kazan (dip kaynatc) bulunur. Kolonun tepesinde ise, bir younlafltrc mevcuttur. Kolonun stnden alnan uucu bileflikler bu younlafltrcdan geirilerek younlaflabilen ksmlar ayrlr. Bylece damtma kolonunda alt blgeden, st blgeye doru her kademede scaklk giderek
azalr. Srekli alflan bir damtma kolonunda ksmlarna ayrlacak besleme kolona yaklaflk orta blgesinden verilir. Dflk molekl arlna sahip hafif uucu bileflenler kolonun st blgesine kldka giderek artan oranda zenginleflirler. Bu
nedenle beslemenin verildii blgenin st zenginleflme blgesi (rectifying section) olarak adlandrlr. Kolonun alt blgesine gelmesi muhtemel uucu bileflikler
ise, kazandan gelen s yardmyla sv akmdan syrlarak tekrar zenginleflme blgesine dnerler. Bu nedenle kolonun alt blgesi syrlma blgesi (stripping section) olarak adlandrlr. Damtma kolonunun en stnden alnan akma, tepe rn
ya da st rn ad verilir. Bu rn en uucu (hafif) bileflenlerden oluflan ksmdr.
Kolonun altndan ise dip rn ya da alt rn alnr. Bu rn ise ar bilefliklerden
oluflan ksmdr.
fiekil 6.4
Damtma Kolonu
Sv ve Buhar
Akmlar
SIVI
BUHAR
Genel olarak bir damtma ifllemini inceledikten sonra ayn ilkeyle alflan ham petroln damtlmas srecini inceleyelim.
142
n Istma
Petrol, yapsna gre deifliklik gstermesine ramen; genellikle iinde bulundurduu hidrokarbonlarn yzde ellisinden fazlas 300C zerinde kaynar. Bu nedenle ham petrol, damtma kolonuna gnderilmeden nce, 300 - 350C scakla kadar bir n stmaya tabi tutulur. Bu yksek scaklklarda petrol paralanmaya bafllayabileceinden, n stma scaklnn ok iyi ayarlanmas gerekir. n stma ifllemi genellikle borulu frnlarda yaplr. Bu frnlar iinde yerlefltirilmifl yatay ya da
dikey borular bulunmaktadr. Borular, iinden ham petrol geerken stlr. n stma frnlarnda ham petroln %40-50 si buhar haline geer. Bu buhar-sv karflm
ham petrol damtma kolonunun ana beslemesidir.
Ham Petrol Damtma Kolonu

Ham petrol damtma kolonunun boyutlar, rafineri kapasitesine gre deiflmekle
birlikte, genel olarak i ap 4-5 m, ykseklii ise 35-40 m kadardr. inde sv ve
buhar akmlarnn ok iyi temasnn salanmas iin kademeler (tepsiler) bulunmaktadr. Tepsiler 30-90 cm aralklarda bulunabilirler.
Damtma kolonuna ham petrol yklemesinin yapld blgenin st blgesinde
yani zenginlefltirme (rectifying) blgesinde yaklaflk 40-50 kadar tepsi bulunabilir.
Ykleme blgesinin altndaki blge olan syrma (stripping) blgesinde ise yaklaflk 4-5 kadar tepsi bulunmaktadr. Damtma kolonunun altnda dip kaynatc (kazan) bulunmaktadr. Kazan srekli olarak damtma kolonuna alt blgeden s vermektedir. Kolon dip blgesinde scaklk 350-380Cye kadar ykselmektedir. Damtma kolonunun st blgelerine doru her bir kademede giderek scaklk dflmektedir. Kolonun st blgesinde ise scaklk 120-130Cye kadar dfler. Damtma
kolonuna beslenen ham petrol, iindeki bilefliklerin molekl yaplarna, buharlaflabilme zelliklerine bal olarak, kolon iindeki kademelerde ksmlarna (fraksiyonlarna) ayrlr.
Dflk molekl arlna sahip, hafif bileflikler st blmde giderek artan
oranda zenginleflirler. Alt blme kaabilen hafif, uucu bileflikler ise, kolonun altndaki kazandan gelen buharn yardmyla syrlarak tekrar zenginleflme blgesine geerler.
Kolonun tepe rn, bu dflk scaklkta dahi buharlaflabilen en uucu, dflk
molekl arlkl, hafif hidrokarbon gazlardan oluflur. Tepe rn, kolondan alndktan sonra soutucularda soutulur. Daha sonra younlaflan ksmlar gaz fazdan
ayrlarak, kolona geri gnderilir. Gazlar st rn olarak alnr.
Kolonun alt rn ise; ok byk molekl arlkl, uucu olmayan hidrokarbonlarn bir karflmdr.
Atmosferik damtma kolonun alt ve st rnlerin dflnda, eflitli yan rnler de
alnr. Damtma kolonunun yanndan farkl scaklklarda bulunan, farkl molekl
arlklarndaki hidrokarbon kesimler rn olarak alnr. fiekil 6.5de ham petrol
damtma kolonundan alnan bafllca rnler gsterilmifltir.
143
fiekil 6.5
Gaz rn
Ham Petrol
Damtma Kolonu
Ana rnleri
Nafta
Gaz Ya (Kerosine)
Zenginleflme
Blgesi
Ham Petrol
Dizel Yakt
Benzin Ya (Gas-oil)
Syrma
Blgesi
Alt rn
Damtma kolonunun en stnden, st rn olarak gaz rn alnr. Gaz rn,

metan-btan (C1 - C4) ve trevlerini iermektedir.
Damtma kolonundan alnan ikinci rn nafta adn alr. Bu nedenle sv haldeki en kk molekl yapsndaki hidrokarbonlarn bir karflmdr. Nafta yaklaflk olarak 110 - 190C aras kaynayan bir kesimdir. Bu kesim C5 - C11 aralnda
karbon saysndaki hidrokarbonlarn bir karflmdr. Bu hidrokarbon kesiminden
dorudan benzin elde edildiinden, ham benzin olarak da adlandrlabilir.
Gazya (kerosine), damtma kolonunun yanndan alnan bir dier sv rndr. Gazya yaklaflk olarak C10 - C16 karbon saysndaki hidrokarbonlarn bir karflmdr. Kaynama scaklk aral yaklaflk 180 - 240C olarak verilir.
Damtma kolonundan alnan dier bir rn dizel olarak alnr. Hafif dizel ve
ar dizel olarak iki farkl flekilde alnabilir. Bu karflm genel olarak 190 - 290C
aralnda kaynayan hidrokarbon karflmdr. Karflm iinde yaklaflk C14 - C20 karbon says aralnda hidrokarbonlar bulunur.
Damtma kolonundan alnan dier bir ana rn ise, C20 - C30 aralnda hidrokarbonlar ieren benzin yadr (gas oil). Genel olarak 240 - 370C aralnda kaynama noktasna sahip bileflenleri iermektedir.
Damtma kolonunun en alt ksmndan alnan rn alt rn veya dip rn olarak adlandrlr. Alt rn ar hidrokarbonlarn bir karflmdr. Asfalt, vaks ve eflitli yalama yalar iermektedir. Damtma kolonunda ifllenen ham petroln kalitesine bal olarak yaklaflk % 50 si ne kadar alt rn olarak alnabilir.
Ham petrol damtma kolonundan alnan bu rnlerin ifllenmeleri ve kullanm
alanlarn ana hatlaryla inceleyelim.
Ham petrol damtma kolonundan elde edilen bu ana rnlerin dalm, ifllenen
ham petrol zelliine ve iflleme koflullarna baldr. Ancak yaklaflk olarak genel
bir dalm izelge 6.5de verilmifltir.
Nafta: Ham petrol damtma

kolonunun yanndan alnan
ilk sv rndr Ham benzin
olarak da adlandrlabilir.
144
izelge 6.5
Ham Petrol
Damtma Kolonu
rn Dalm
Kaynak: Yorulmaz,
Y., 1983
RNEK
rn
Tanm
% Arlk
% Hacim
Yakt gaz
Metan-etan gazlar karflm
0,02
0,04
LPG (svlafltrlmfl
petrol gaz)
Propan-btan gazlar
karflm
1,57
2,09
Hafif nafta
Pentan-85 C aras kaynayan

hidrokarbonlar karflm
6,56
8,39
Ar nafta
85-180 C aras kaynayan

17,86
20,08
Gazya

11,02
11,65
Hafif dizel

9,03
9,16
Ar dizel

10,74
10,58
Alt rn
350C den sonra kaynayan

43,20
38,07
Ham petrol damtma kolonu rn dalmn irdeleyiniz?

zm: Ham petrol damtma kolonu rn dalm incelendiinde, en byk
miktarda rnn yaklaflk % 40 ile alt rnde olduu grlecektir. Buna karfln en
az rnlerin yakt gaz ve LPG olarak alnd grlecektir. Bu sonular, ham petrol ieriinin byk lde byk molekl yapl, ar hidrokarbonlardan olufltuunu gstermektedir.(izelge 6.5.)
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Ham petrol damtma

SIRA SZDEkolonundan alnan naftann zellikleri nelerdir?
Gaz rn
D fi N E L M
Damtma kolonunun
st rn olarak alnan gaz rnler, esas olarak metan
(CH4) - btan (C4H10) aralnda yakt gaz ve svlafltrlmfl petrol gazlarn (LPG)
S O R U gas) iermektedir. Gaz rnlerin ncelikle yabanc madde(liquified petroleum
lerden arndrlmas gerekir. Bu safszlklar iinde bafllca hidrojen slfr (H2S),
merkaptan (R-SH) gibi kkrtl bileflikler bulunmaktadr. Bu nedenle, sodyum
DKKAT
hidroksit (NaOH) zeltisiyle ykamaya tabi tutulur. Rafinerileri iflletmesinin her
aflamasnda kkrtl bilefliklerin giderilmesi ok nemlidir. Kkrtl bileflikler,
SIRA SZDE
gerek korozyon
etkilerini ve gerekse katalizrleri etkisiz brakmalar, bir dier
deyiflle zehirlemeleri nedeniyle istenmezler.
SodyumAMALARIMIZ
hidroksit zeltisiyle ykanarak safszlklar giderilen gazlar daha sonra etan (C2H6) ayrma kolonuna gnderilir. Etan ayrma kolonunda tepe rn olarak, yaklaflk 40C da esas olarak etan ve metan ieren yakt gaz alnr. Bu kolonun altndan,
olarak, yaklaflk 100Cda propan (C3H8) ve btan (C4H10)
K dip
T A rn
P
karflm alnr. Bu karflm propan ayrma kolonuna verilir. Bu kolonun st rn
olarak yaklaflk 50Cde propan alnr. Alt rn olarak da yaklaflk 115Cda btan
alnr. EtanT Eayrma
alnan yakt gaz (metan-etan) depolanma sistemine
L E V Z Y Okolonunda
N
gnderilir. Bu gaz rafinerinin her aflamasnda enerji kayna olarak kullanlr. Artan ksmlar, rafineri emniyetini salamak ve hava kirliliine neden olmamas iin,
alev bacalarnda (flare) yaklarak atmosfere verilir.
N N
NTERNET
145
Propan ayrma kolonundan alnan propan ve btan gazlar depolama tanklarna alnr. Bu gazlardan yaklaflk % 10-25 propan ve % 75-90 btan oranlarnda karfltrlarak, elik tplerde basn altnda kullanma hazrlanr. Kullanm srasnda,
herhangi bir gaz szntsnn hissedilebilmesi iin gaz karflmna kkrt kokulu
merkaptan ilave edilir. Piyasaya LPG (svlafltrlmfl petrol gaz) tpleri olarak verilir. Gaz rn ifllenmesi sreci akfl flemas fiekil.6.6da gsterilmifltir.
Burada elde edilen btann bir ksm, daha ileri ifllemlerle benzin elde edilmesinde kullanlmak zere, btan izomerleflme nitesine gnderilir.
fiekil 6.6
Gaz rn
Safszlk
Giderme
Yakt
Gaz
Propan
Etan
Ayrma
Kolonu
Propan
Ayrma
Kolonu
Gaz rn fllenmesi
Sreci Akfl fiemas
Btan
Btan zomerleflme fllemi

Btan izomerleflme iflleminin anlafllmas iin ncelikle izomerleflme kavram zerinde ksaca durulacaktr.
zomerleflme
zomerleflme sonucunda, kapal forml ayn ancak yaps dallanmfl izomer bileflik elde edilir. zomerleflme tepkimeleri katalitik ortamda gereklefltirilir.
LPG nitesinden elde edilen btan, yine de iinde bulunabilecek dier hidrokarbon bilefliklerden temizlenmesi iin ifllemlerden geirilir. Daha sonra izomerleflme reaktrne alnr. zomerleflme, aluminyum triklorr AlCl3 ortamnda gereklefltirilir. Reaktr scakl 110-130C arasnda tutulur. Elde edilen izobtan daha
sonra alkilleme iflleminde kullanlmak zere depolanr. (fiekil 6.7)
zomerleflme: Hidrokarbon
bilefliklerin ierikleri ayn
kalmak kofluluyla,
yaplarnn deifltirilmesine
izomerleflme denir.
fiekil 6.7
Propan
Btan
Btan
zomerleflme
zobtan
LPG
Hazrlama
Svlafltrlmfl
Petrol Gaz
LPG
LPG Hazrlanmas
ve Btan
zomerleflmesi
Sreci Akfl fiemas
146
RNEK
Ham petrol damtma kolonundan alnan gaz rnlerden safszlklarn giderilmesinin nemi nedir?
zm: Gaz rnler ieriindeki safszlklar iinde bafllca hidrojen slfr
(H2S) ve merkaptan (R-SH) gibi kkrtl bileflikler bulunmaktadr. Bu nedenle,
sodyum hidroksit (NaOH) zeltisiyle ykamaya tabi tutulur. Rafineri iflletmesinin
her aflamasnda kkrtl bilefliklerin giderilmesi ok nemlidir. Kkrtl bileflikler, gerek korozyon etkilerini ve gerekse katalizrleri etkisiz brakmalar, bir dier
deyiflle zehirlemeleri nedeniyle istenmezler.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRAifllenmesi
SZDE sonunda elde edilen LPG nin ierii nedir?
Gaz rnlerin
NAFTA
D fi N E L M
Ham petrol damtma kolonunun st blgesinden alnan ilk sv hidrokarbonlarn

bir karflmdr. Nafta ieriinde yaklaflk olarak C5 - C11 karbon says aralnda
S O bulunur.
R U
hidrokarbonlar
Bu karflmn kaynama aral yaklaflk 110 - 190Cdr. Karflm bu yapsyla ifllenmemifl ham benzin olarak adlandrlr. Otomobil yakt olarak kullanlabilmesi
iin, ieriinde bulunan safszlklarn artlmas ve yapsnn
DKKAT
dzenlenmesi gerekir.
Naftadan benzin ve dier deerli kimyasallar elde edilmesi iin baz ifllemler
SIRA SZDE
uygulanr. Bu
ifllemler ana bafllkta toplanabilir:
Nafta hidrojenleme
Benzin
deerini arttrma
AMALARIMIZ
Aromatik hidrokarbonlar kazanma
N N
Nafta Hidrojenleme
fllemi
K T A P
Naftann ieriinde bulunan safszlklarn giderilmesi amacyla naftaya hidrojenleme ifllemi uygulanr. Bu sre genellikle nikel (Ni), kobalt (Co) bazl katalizrlerin
bulunduu reaktrlerde gereklefltirilir. Bu niteye Unifiner ad verilir.
TELEVZYON
Nafta, ncelikle hidrojenleme reaktrne gnderilir. Bu reaktrde nikel (Ni)
bazl katalizr yata zerinde nafta/hidrojen oran ayarlanarak hidrojen (H2) gaz
ile tepkimeye sokulur. Reaktrde scaklk yaklaflk olarak 350C dr. Srete kulla N T Emiktar
R N E T bir dier nemli etkendir. Reaktrde, naftann hidrojenle tepnlan katalizr
kimeye girmesi sonucunda gerekleflen artma ifllemleri ksaca aflada verilmifltir:
Kkrtl bilefliklerden arndrlmas
Azotlu bilefliklerden arndrlmas
Oksijenli bilefliklerden arndrlmas
Metal - organik bilefliklerden arndrlmas
Reaktrde bu artma ifllemlerinin yannda, naftann ieriinde bulunan olefinlerin doyurulmas tepkimeleri de gerekleflmektedir.
Kkrtl Bilefliklerden Arndrlmas

Ham petroln ieriinde birok kkrtl organik bileflik bulunmaktadr. Bu bileflikler ncelikle korozyona neden olurlar. Bunun yannda daha byk zararl etkileri ise, benzin retiminde kullanlan katalizrlerin etkinliini azaltmalardr. Buna
katalizrlerin zehirlenmesi denir. Bu nedenle, kkrtl bilefliklerinin arndrlmas
nemlidir. Naftann katalitik hidrojenlemeye tabi tutulmasyla bnyesindeki kkrtl bileflikler hidrojen slfre (H2S) dnfltrlr. Hidrojen slfr gaz halinde
ortamndan uzaklafltrlr.
Azotlu Bilefliklerden Arndrlmas

Petrol ieriinde bulunan azotlu bileflikler de, kkrtl bileflikler gibi, sonraki ifllemlerde kullanlacak katalizrlerin etkinliini azaltrlar. Bu nedenle ortamdan
uzaklafltrlmalar gereklidir. Nafta ieriindeki azotlu bileflikler, katalitik hidrojenleme sonucunda, amonyak (NH3) flekline dnfltrlerek, gaz halinde ortamdan
uzaklafltrlrlar.
Oksijenli Bilefliklerden Artlmas

Petrol ieriinde bulunan birok oksijenli bileflikler, ncelikle rnlerin sl deerini dflrdkleri iin istenmez. Ayrca bu bileflikler eflitli oksitlenme tepkimelerine yol aabilirler. Naftann hidrojenlenmesi srasnda, oksijenli bileflikler, hidrojenle tepkimeye girerek su buhar fleklinde ortamdan uzaklaflrlar.
Metal-Organik Bilefliklerin Artlmas

Ham petroln bnyesinde doal olarak, znmfl halde birok mineral bulunmaktadr. Kurflun, demir ve arsenik gibi metaller ok az da olsa petrol ieriinde
bulunabilirler.
Bu metaller, petrol rnlerine gemeleri halinde, zellikle motorlarda zararl etkiler yaratabilirler. Ayrca, bu metallerin insan sal zerine zararl etkileri de bilinmektedir. Bu nedenle nafta ieriinden uzaklafltrlmalar gerekir. Bu metaller,
hidrojenleme tepkimeleri sonucunda, katalizr zerinde tutularak giderilirler.
Olefinlerin Doyurulmas
Olefinler yaplarnda doymamfl balar ieren hidrokarbonlardr. Bu balar, daha
sonra tepkimelerde alarak birbirleriyle birleflerek polimerleflmeye yol aabilirler.
Polimerleflme sonucunda, sakz veya tortu fleklinde istenmeyen maddeler oluflabilir. Nafta ieriinde bulunan, doymamfl balar bulunduran olefinler, hidrojen ile
doyurulup, daha sonraki srelerde yaplar deifltirilerek istenilen rnlere dnfltrlebilirler.
Reaktrde bulunan katalizrlerin zamanla etkinlii azalacaktr. Bu durumda katalizr zerine hava/buhar karflm gnderilir. Bylece katalizrn tekrar geri kazanlmas gereklefltirilir. Reaktrde, naftann hidrojenlenmesi tepkimelerinin en
etkin bir flekilde gereklefltirilmesi ok nemlidir. Bylece sonraki srelerin verimlilii artrlmfl olacaktr.
Benzin Deerini Arttrma fllemi

Nafta, hidrojenleme ifllemi sonunda hem safszlklardan arndrlmfl ve hem de ieriindeki olefinler doyurulmufltur. Nafta, kaliteli benzin retimi iin, benzin deerini arttrma ifllemlerine alnr. Bu sre, benzin yapsnn yeniden flekillendirilerek,
kalitesinin arttrlmas srecidir (reforming). Burada kaliteli benzin retilmesinin
iyi anlafllabilmesi asndan ncelikle benzini ve zelliklerini tanmlamak yerinde
olacaktr.
Benzin
Gnmzde otomobil sektrnn byk blmnde motorlarda yakt kayna
olarak benzin kullanlmaktadr. Motorlar esas olarak benzin yakmak zere tasarlanmfltr. Eer motorlarda, tasarma uygun olmayan yaktlar kullanlrsa, motorda
vuruntu meydana gelir.
147
148
Drt zamanl bir benzin motorunun alflmas srasnda,

emme
skfltrma
geniflleme
egzost
hareketleri meydana gelir. Piston-silindir sisteminde meydana gelen bu hareketler sonunda, motorda g retilir.
Bir otomobil motorunda, pistonun tam yukarya kt anda, pistonun st l
noktas ile silindir tavan arasnda kalan hacmin, piston tam aflaya indii anda silindirde kalan hacme oranna skfltrma oran ad verilir. Benzinli motorlarda bu
oran 1/6-1/12 arasnda deiflir. Silindir iine emilen hava-benzin karflm, bu skflma snrlarnda kendi kendine tutuflmayacak scakla kadar ykseltilmelidir. Bu
scaklkta artfl olursa, ateflleme olmadan nce yanma gerekleflebilir. Bir dier deyiflle dzenli bir yanma olmaz. Bu durumda, piston iinde yerel kk patlamalar
sonucunda piston zerinde vuruntular oluflur. Bu vuruntularn meydana gelmesi
ile benzinin tam yanmas arasnda bir iliflki vardr. Motorda uygun olmayan yaktlarn yaklmas srasnda motor sisteminde tam yanma, skflma ve itme olaylar ardflk olarak gerekleflemeyecektir. Bu nedenle motorda kullanlacak benzin kalitesi byk nem taflmaktadr. Benzin kalitesini belirleyen en nemli parametre
oktan saysdr. Yaktn oktan says, onun motor sistemindeki vuruntusuzluunun
bir gstergesidir. Bir dier deyiflle yaktn oktan saysnn artmas, onun motorda
daha iyi ve verimli yanabildiini gstermektedir.
Hidrokarbonlarn yandklar zaman yaptklar vuruntu, tek silindirli, standart
bir otomobil motoru, referans alnarak bir hidrokarbon karflmnn vuruntusu ile
karfllafltrlarak oktan says belirlenir. Referans maddeler olarak n-heptan ve izooktan seilmifltir. Benzinin oktan saysnn belirlenmesi iin referanslar izelge
6.6 da verilmifltir.
izelge 6.6
Yaktn Oktan Says
Referans izelgesi
Hidrokarbon
Oktan says
n - heptan
izo oktan
100
Forml
C7H16
2, 2, 4 trimetil pentan
CH3-CH2-CH2-CH2-CH2-CH2-CH3
CH3 CH3
|
|
CH3-C-CH2-CH-CH3
|
CH3
Grld gibi, yaktn, yaklaflk sekiz karbonlu ve dallanmfl olmas oktan saysn artracaktr. Buna karfl, dz zincirli ve befl karbona yakn olmas ise oktan
saysn azaltacaktr. Bu nedenle, naftadan elde edilecek benzinin yapsnn dzenlenmesi gerekir. Bu dzenlemeyle oktan says ykseltilmeli, kontrol edilmeli ve
belirlenmelidir.
Depolama tanklarndan alnan hidrojenleme sonucunda artlmfl olan nafta, hacimsel olarak yaklaflk 10 kat kadar hidrojenle karfltrlarak 3 reaktrden oluflan
reaktr dizisine gnderilir. Reaktrlerin iinde platin bazl zel katalizr bulunmaktadr. Tepkime scaklklar yaklaflk 450- 500C aralnda basn ise 18 - 20 atm
de tutulur.
Reaktrlerde yryen birok tepkime mevcuttur. Bu tepkimeler iki ana gruba
ayrlabilir:
Aromatikleflme tepkimeleri
Ba krlmas tepkimeleri
149
Aromatikleflme Tepkimeleri
Ortamda gerekleflen aromatikleflme tepkimeleri ayn zamanda ortamda hidrojen
reten tepkimelerdir. Bunlar drt farkl grupta incelenebilir.
Naftenlerin hidrojen kaybederek aromatikleflmesi
Parafinlerin hidrojen kaybederek izomerleflmesi
Parafinlerin hidrojen kaybederek aromatikleflmesi
Naftenlerin hidrojen kaybederek izomerleflmesi
Ba Krlmas Tepkimeleri
Ortamdaki ba krlmas ile kk molekll hidrokarbon bileflikler reten tepkimeler, ayn zamanda hidrojeni tketen tepkimelerdir. Bunlar drt grupta irdelenebilir:
Parafinlerin hidrojen ile paralanarak kk molekl yapl hidrokarbonlara dnflmesi
Aromatik bilefliklerin hidrojen ile paralanarak alkil gruplarn kaybetmeleri
Naftann ierisinde hala bulunabilecek kkrtl bilefliklerin hidrojen slfr
olarak ortamdan uzaklafltrlmalar
Naftann bnyesinde, hala doymamfl olarak bulunabilecek olefinlerin doyurulmas
Reaktrde gerekleflen gerek aromatikleflme ve gerekse ba krlmas tepkimeleri sonucunda elde edilen son rn alnr. Bu rnn aromatik yaps arttrlmfl,
bunun yannda, bilefliklerin molekl yaplar dzenlenmifltir. Anlan rn, ayrflma
kolonuna gnderilir. Bu kolonda, ncellikle, ierisinde bulunan hidrojen ve dier
gazlar stten ayrlr. Kolon dip rnn bir ksm kaliteli benzin hazrlanmasnda
kullanlmak zere depolanabilir. Dier bir ksm ise bnyesinde bulunan aromatik
hidrokarbonlarn kazanlmas iin aromatik hidrokarbonlar kazanma ifllemine tabi
tutulur.
Aromatik Hidrokarbonlar Kazanma fllemi

Benzin deerini arttrma iflleminden alnan ve hidrojenleme tepkimeleri gerekleflmifl nafta yapsnda iki temel deifliklik gereklefltirilmifltir. Nafta ierisindeki bilefliklerde aromatik yap arttrlmfl, ayrca ba krlm tepkimeleri ile, byk molekll hidrokarbonlar daha kk hidrokarbonlara dnfltrlmfltr.
Bu temel tepkimeler sonucunda ifllenmifl nafta yapsndaki aromatik hidrokarbon bilefliklerin miktar artrlmfltr. Bu aromatik hidrokarbonlar benzen, tolen,
ksilen ve dier aromatik hidrokarbonlardr. Nafta ieriinde bulunan aromatik bilefliklerin, elde edilen benzinin oktan saysn artrc bir etkisi olduu bilinmektedir. Ancak, benzinde bulunan bu hidrokarbonlarn motorlarda yaklmas ile atmosfere sala zararl gazlar verilmektedir. Bu nedenle benzin yapsnda ok fazla
aromatik bilefliklerin bulunmas istenmez. Bunun yannda, aromatik hidrokarbonlar, petrokimya endstrisi iin ok nemli birer hammadde olduundan ifllenmifl
nafta yapsndan kazanlmas ok nemlidir. Bu nedenlerle, ifllenmifl nafta ieriindeki benzen, tolen ve ksilenin kazanlmas ifllemi gereklefltirilir.
Benzen, tolen ve ksilenin kazanlmas ztleme ifllemi ile gereklefltirilir. Bu
ifllem fiziksel bir olay olup, maddelerin kimyasal yapsnda bir deiflim meydana
gelmez.
fllenmifl nafta; ieriindeki benzen, tolen, ksilennin ztlenmesi ile elde edilmesi sreci olduundan, bu sre BTX (benzene, toulene, xylene) ifllemi olarak da
bilinir. Bu srete zc olarak dietilenglikol veya slfolan kullanlr.
ztleme: Bir karflmdaki

baz maddelerin, seici bir
zc vastasyla
zndrlerek dier
maddelerden ayrflmas
ifllemidir.
150
Rafinat Benzini: ztleme

kolonun stnden aromatik
yapdan artlmfl olarak elde
edilen benzindir.
Katalitik ifllem grmfl nafta, ztleme kolonuna alttan ykleme olarak verilir.
zc ise yukardan gnderilir. Ters akm ilkesine gre zc younluunun
ar olmasyla kolonda yukardan afla doru akarken, hidrokarbonlar ise hafif olmalar nedeniyle afladan yukar doru ilerler.
zc, yukardan aflaya doru ilerlerken, hidrokarbon karflsndaki aromatik
bileflikleri zerek beraberinde gtrr. Bylece kolonun altndan zc ile birlikte aromatik hidrokarbonlar alnrken, kolonun stnden aromatik hidrokarbonlardan byk lde arnmfl ifllenmifl nafta alnr. ztleme kolonunda scaklk,
znmenin en etkin bir flekilde gerekleflmesini salamak zere 150C civarnda
tutulur. ztleme iflleminde kullanlan zc miktarnn, nafta ieriindeki tm
aromatik hidrokarbonlar kazanacak miktarda seilmesi nemlidir. ztleme kolonun stnde aromatik yapdan artlmfl benzin elde edilir. Bu benzin rafinat benzini olarak adlandrlr.Benzin hazrlanmasnda kullanlmak zere depolanr. ztleme kolonunun altndan alnan aromatik hidrokarbon karflmndan ncelikle zc ayrlr. Daha sonra benzen ayrflma kolonuna gnderilir. Bu kolonda tepe
rn olarak benzen ayrlr. Dip rn olarak ise tolen ve ksilen ve dier aromatik hidrokarbonlar alnr. Bu aromatik yapda istenirse daha sonra ayrflma kolonlarnda bileflenlerine ayrfltrlabilir. fiekil 6.8de nafta ifllenmesi sreci akfl flemas
ana hatlaryla gsterilmifltir.
fiekil 6.8
Nafta fllenmesi
Sreci Akfl fiemas
H2 ve
Dier Gazlar
Nafta
Nafta
Hidrojenleflme
Benzin
Deerini
Arttrma
H2
Ayrflma
Kolonu zc
Benzen
Aromatik
Hidrokarbonlar
Kazanma
H2
Benzin
Hazrlama
RNEK
Benzin
Hazrlama
zc
zc
zc
Aromatikler
Ayrma
Benzen
Ayrma
Kolonu
Toluen
Ksilen
Nafta hidrojenleme iflleminde gerekleflen tepkimeleri zetleyiniz.

zm: Naftann hidrojenle tepkimeye girmesiyle gerekleflen artma ifllemleri
sonucunda; kkrtl bilefliklerden arndrlmas, azotlu bilefliklerden arndrlmas,
oksijenli bilefliklerden arndrlmas, metal-organik bilefliklerden arndrlmas ve
naftann ieriinde bulunan olefinlerin doyurulmas tepkimeleri gerekleflmektedir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Benzin deerini
SIRA arttrma
SZDE iflleminde gerekleflen tepkimeleri zetleyiniz.
GAZ YAI (KEROSNE)
fi N E L M kolonundan alnan nemli rnlerden birisidir. Karbon sayHam petrolD damtma

s C11-C16 olan hidrokarbonlarn bir karflmdr. Bu karflmn kaynama scakl
yaklaflk 180-240C
S O R U aralndadr. Gaz ya aydnlatma ve stma kayna olarak
kullanlabilecei gibi, rafinerilerde ifllenmifl nafta veya dier baz rnlerle karfltrlabilir. Bafllca jet yakt veya motorin elde edilmesinde kullanlr.
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
151
DZEL YAKIT
Dizel tipi motorlarda kullanlan karbon says yaklaflk C14-C20 aralnda olan hidrokarbonlarn bir karflmdr. Dizel yakt kaynama scakl yaklaflk 190-290C aralndadr. Bu yakt dizel motorlara sv olarak beslenir. Silindire srekli olarak gelen sv yakt scak hava ile temas ederek yanar. Silindirde oluflan kk patlamalar sayesinde piston hareketi salanr. Dizel yaktlarn kalitelerinin belirlenmesinde
setan says veya dizel indisi kullanlr. Bir yaktn setan saysnn belirlenmesinde
iki referans hidrokarbon kullanlr. (izelge 6.7. )
izelge 6.7
Hidrokarbon
Setan says
Forml
Alfa metilnaftalin
C10H7-CH3
Hekzadekan (setan)
100
C16H34
Yaktn Setan Says

Referans izelgesi
Bu iki hidrokarbonun yakt olarak dizel motorda kullanlmasnda, oluflturduu

iflleyifl dikkate alnarak setan saylar referans olarak kabul edilirler. Bylece bir yaktl setan says o yakt ile ayn iflleyifle sahip olan ve yukardaki iki bileflenden
oluflan karflmdaki setan yzdesi olarak tanmlanr. yi saylan dizel yaktlarn setan saylar 60 dolayndadr.
RNEK
Gaz yan ksaca tanmlaynz.

zm: Ham petrol damtma kolonundan alnan nemli rnlerden birisidir.
Karbon says C11-C16 olan hidrokarbonlarn bir karflmdr. Bu karflmn kaynama
scakl yaklaflk 180-240C aralndadr.
Setan saysn tanmlaynz.
BENZN YAI (GAS OL)
SIRA SZDE
D fi N E L M
Ham petrol damtma kolonunun yannda alnan bir dier ana rn benzin yadr.
Benzin ya yaklaflk 240-370C kaynama aralndaki hidrokarbonlarn bir karflS O R U bilefliklerimdr. Bir dier deyiflle ieriinde byk molekll (ar) hidrokarbon
ni bulunmaktadr. Bu hidrokarbon bilefliklerin daha kk molekll, yksek deerli hidrokarbonlara dnfltrlmesi gerekir. Paralanma (cracking)
D K K A T ad verilen
bu srete katalizr kullanlmasyla, elde edilen rnlerin kontroll bir flekilde istenilen yapda olmas salanabilir. Bu flekilde katalizr etkisiyle gereklefltirilen
SIRA SZDE
paralanmaya katalitik paralanma (catalytic cracking) ad verilir. Katalitik paralanma ifllemi farkl reaktrlerde gereklefltirilebilir. Bu reaktrler bafllca sabit yatak reaktr ve akflkan yatak reaktrdr. Petrol rafineri ifllemlerinde
verimlilikleri
AMALARIMIZ
dolaysyla, akflkan yatakl katalitik paralanma reaktrleri (FCC, Fluid Catalytic
Cracking) yaygn olarak kullanlmaktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Paralanma ( cracking):
S O R U
Yksek scaklklarda
kaynayan uzun zincirli,
dflk deerli
hidrokarbonlarnD kimyasal
KKAT
yaplar, snn etkisiyle
deifltirilerek, gerekleflen
ba krlmlarSIRA
ile kk
SZDE
molekl yapl
hidrokarbonlara
dnfltrlmesine genel
olarak paralanma
AMALARIMIZ
(cracking) denir.
N N
Katalitik Paralanma
K T A P
Benzin ya akflkan yatak katalitik reaktre besleme olarak gnderilir. Bu reaktrT E Lfaktrdr.
E V Z Y O N Reaktr
de besleme baflna kullanlan katalizr miktar ok nemli bir
iinde toz halinde katalizr ieren akflkan yatakta, hidrokarbonlarn ba krlmlar oluflur. Reaktrde scaklk 525C civarndadr. Reaktrde gerekleflen tepkimeler
sonucunda, daha kk boyutlu hidrokarbonlar oluflmaktadr. Katalitik
N T E R N E T tepkimeler
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
152
sonucunda oluflan bu hidrokarbonlar buhar halinde bulunurlar. Hidrokarbon buharlar reaktrn tepesine doru ykselirler. Burada ayrma siklonlar bulunmaktadr. Gaz halindeki hidrokarbon bileflikleri, kat toz halindeki katalizr tanelerinden ayrflr. Hidrokarbon buharlar reaktrden ayrlarak ayrfltrma kolonuna gnderilir. Bu kolondan kraking benzini ad verilen benzin elde edilir. Ayrflma kolonundan st rn olarak alnan olefinler, izobtan ile alkilleme ifllemi iin reaktre
alnr.
Akflkan yataklk katalitik paralama srecinin gerekleflmesine etki eden etmenler;
Reaktr scakl
Ykleme / katalizr oran
Ykleme scakl
Reaktrde kalfl sresi
Katalizr kalitesi
olarak belirlenmifltir.
zobtann Alkilleme fllemi

Genel olarak bir organik bilefliin alkillenmesi molekle alkil grubunun bir kimyasal tepkime sonucunda balanmas olarak tanmlanr.
Yksek kaliteli, bir dier deyiflle yksek oktan deerine sahip benzinin ieriinde bulunan hidrokarbon bilefliklerin yaklaflk C5 - C11 karbon aralnda ve dz
zincir fleklinde olmayp, dallanmfl yapda bulunurlar. Bu nedenle zellikle; izobtan, orta byklkle bir hidrokarbon veya olefin ile kimyasal tepkimesi sonucunda, dallanmfl yapda hidrokarbon bilefliklerinden oluflan, oktan says yksek benzin elde edilmektedir. Bu benzine alkilat benzini ad verilir.
Bu amala, izomerlefltirme ifllemi sonunda elde edilen izobtan ile akflkan yatak katalitik paralanma srecinde oluflan ve ayrflma kolonunda st rn olarak
alnan olefinler, slfrik asit (H2SO4) veya hidroflorik (HF) asidin katalizr olarak
kullanlmasyla tepkimeye sokulurlar.
Alkilleme tepkimesine etki eden temel etkenler:
Katalizr
zobtan / olefin oran
Reaksiyon sresi ve
Scaklk
Asit etkinlii
olarak verilebilir.
Alkilleme tepkimeleri sonunda oluflan rnler ayrflma kolonunda ayrlrlar.
Kolon st rn olarak propan ve btan alnrken, kolon dip rn olarak sv alkilat benzini elde edilir. Bu benzin yksek oktanl kaliteli bir benzindir. Benzin
hazrlamada kullanlmak zere depolama tanklarna alnr. Ham petrol damtma
kolonundan elde edilen benzin yann ifllenmesi srecine ait akfl flemas fiekil
6.9da ana hatlaryla verilmifltir.
153
fiekil 6.9
Olefinler
Benzin
Ya
Akflkan Yatak
Katalitik Paralama
Reaktr
Benzin Ya
fllenmesi Sreci
Akfl fiemas
Propan
zobtan
Btan
Alkilleme
Ayrflma
Kolonu
Ayrflma
Kolonu
Alkilat
Benzini
Kraking
Benzini
RNEK
Benzin ya neden katalitik hidrojenleme ifllemine tabi tutulur?

zm: Benzin ya, ieriinde byk molekll (ar) hidrokarbon bileflikleri bulunmaktadr. Bu hidrokarbon bilefliklerin daha kk molekll, yksek deerli hidrokarbonlara dnfltrlmesi gerekir.
Akflkan yatakl katalitik paralanma srecinin gerekleflmesine etki eden
SIRAetmenler
SZDE nelerdir?
ALT RN
D fi N E L M
Ham petrol damtma kolonundan alnan temel rnlerden birisi alt rndr. Alt
rn kaynama scaklklar 350Cnin zerinde olan hidrokarbonlarn bir karflmO R birok
U
dr. eriinde yalama yalar, vaks rnler, asfaltik maddelerSgibi
ar bileflikler bulunmaktadr. Bu karflm ierisinden rn olarak ncelikle, yalama yalar ve vakslar elde edilir.
DKKAT
Endstride tm retim srelerinde ve otomotiv sektrnde srtnmeler nedeniyle ortaya kan enerji kayplar, zlmesi gereken en nemli sorunlardan biriSIRA SZDE
sidir. Srtnmeler dolaysyla ortaya kan bu enerji kayplarnn
en az dzeye indirilmesi iin kullanlan yalama yalar tm retim srelerinde nemli bir yer tutar. Bu nedenle yalama yalarnn retimi petrol rafineri AMALARIMIZ
ifllemleri iinde ok
nemlidir. Yalama yalar tm petrol rnlerinin ancak yaklaflk %2 sini oluflturmaktadr.
Ham petrol damtma kolonu alt rnnn kaynama scakl
Bu
K ok
T A yksektir.
P
nedenle ilk ayrflmas vakum damtma kolonunda gereklefltirilir.
N N
Alt rnn Vakum Damtma Kolonunda Ayrfltrlmas

TELEVZYON
fllemi
Ham petrol damtma kolonunun alt rn ncelikle dflk basn altnda, bir dier deyiflle vakum altnda alflan damtma kolonunda ayrfltrlr.
T E Rrn
N E T ierisinde
Ham petroln damtlmasnda scaklk nemli bir etkendir. NAlt
bulunan yksek karbon saysna sahip yalama yalar, yksek scaklklarda sl
bozunuma urayabilir. Bunun yannda, yksek damtma scakl yksek n stma
gerektirir. Bu da n stma frnlarnda koklaflmalara ve enerji kayplarna neden
olur. Bu nedenle ok yksek scaklklarda kaynayan ya da s ile bozunabilen bilefliklerin ayrlmasnda genellikle vakum damtma ifllemi uygulanr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
154
Bilefliklerin dflk basn altnda (vakum) kaynama scaklklarnn dflrlebilecei bilinmektedir. Bir dier deyiflle hidrokarbonlar daha dflk scaklklarda
kaynamaya bafllayacaklardr. Bu zellikten yararlanarak alt rn vakum damtma
kolonunda ayrfltrlr. Vakum damtma kolonunda i basn 0.04 atme kadar dflrlr. Vakum damtma kolonundaki basn dflfl, hidrokarbonlarn kaynama
scaklklar arasndaki fark daha da arttracandan, daha az kademe (tepsi) kullanlmasna karfln daha iyi bir ayrm salanacaktr. Ancak, tm kolonu vakum altnda tutmak maliyeti arttrc bir ifllemdir. Kolonunun st rn olarak alt rne gemifl olabilecek benzin ya alnr. Kolon yan rnleri olarak, ieriinde yalama
yalar ve vaks rnler bulunduran bir karflm sv olarak alnr. Bu sv karflmdaki bileflikler byk lde ortak kaynama scaklklarna sahip olmalar nedeniyle
artk damtma ifllemi ile ayrfltrlamazlar. Yalama yalar genel olarak C18-C25 karbon says aralnda parafinik hidrokarbonlarn bir karflmdr. Bu nedenle karflm
iindeki yalama yalar, arzu edilmeyen dier ar bilefliklerden ancak ztleme
ifllemi ile ayrlabilir.
Vakum Damtma Kolonundan Alnan Ya rnlerin

fllenmesi
Seici zc: ztleme

iflleminde sv karflm iinde
bulunan yalama yalarn
zebilen ancak dier
bileflikleri zmeyen bir
zcye denir.
Vakum damtma kolonundan alnan rnler, genel olarak yalama yalar ve vakslardan oluflan rnlerdir. Bu rnler
ince ya (spindle oil)
hafif ya (light neutral)
orta ya (medium neutral)
ar ya (heavy neutral)
olarak snflandrlabilir. Bu karflma ncelikle ztleme ifllemi uygulanr.
Seici zc kullanmnda, yalama yalar ieren karflm nce hava giderme kolonlarna alnr. Bu kolonda karflm iinde bulunabilecek hava ve su giderilir. Daha sonra karflm zc olarak furfurol kullanlarak ztleme ifllemine tabi
tutulur. ztleme kolonunda karflm, zc ile ters akm ilkesine gre ztlenir.
Karflm kolona alttan verilirken, daha ar olan zc stten gnderilir. zc
kolonda yukardan aflaya doru ilerlerken, karflm ile srekli temas ederek, ieriindeki ar asfaltik maddeleri zer ve kolonun altndan alt rn olarak alnr.
ztleme kolonunu stnden yalama yalar ve bir miktar vaks maddeler ieren
sv karflm alnr. Bu karflm byk lde asfaltik maddelerden arndrlmfltr.
ztleme kolonundan st rn olarak alnan yalama yalar, vaks karflm
iinde bulunabilecek dier safszlklardan artlp, yalama ya olarak kullanlabilecek zelliklere getirilmesi amacyla baz ifllemler uygulanmaldr. Bu ifllemlerin
en nemlisi katalitik hidrojenleme ifllemidir.
Yalama Yalarnn Katalitik Hidrojenlenmesi fllemi

Yalama yalar, vaks karflm hidrojenleme reaktrne alnr. Bu reaktrde, katalitik olarak hidrojenle gaz verilerek hidrojenleme tepkimeleri gereklefltirilir. Reaktrde scaklk 285C ve basn 37 atm olarak seilir. Katalitik hidrojenleme srasnda tepkimeleri etkileyen bafllca etken bulunmaktadr. Bunlar:
Scaklk
Basn
Reaktrde kalfl sresi
fleklindedir.
155
Yalama yalarna, hidrojenleme ifllemi sonucunda kullanma uygun baz zellikler kazandrlr. Bafllca zellikler aflada verilmifltir:
Renk kazanm, kararll ve devamll
Karbon birikintilerinin giderilmesi
Yalama yalarna katlacak katk maddelerinin etkinliinin arttrlmas
Vakum damtma kolonundan alnan ya ve vakslarn bir karflm olan st
rnler hidrojenlenerek safszlklarndan arndrldktan sonra ieriindeki yalama yalar ve vakslar saf rn olarak elde edilebilirler. Yalama yalar ve vakslar genel olarak parafinik yapl bilefliklerdir. Bu bileflikler, karbon says C17 den
bafllayarak, C70e kadar dalan farkl molekl yaplarnda olabilirler. Bu dalm
iinde bulunan yalama yalar ve vakslar yaklaflk olarak ayn kaynama scaklklarna sahip olmalar nedeniyle, damtma yntemiyle birbirlerinden ayrlamazlar.
Bu nedenle yalama yalar ve vakslarn ayrfltrlmas iflleminde, ztleme sreci
kullanlr.
fiekil 6.10da ham petrol damtma kolonundan alnan alt rnnn ifllenmesi
akfl sreci ana hatlaryla verilmifltir.
fiekil 6.10
Benzin
Ya
Furfurol
nce Ya
Alt Vakum Hafif Ya

rn Damtma
Orta Ya
kolonu
Ar Ya
Alt rn
Alt rn fllenmesi
Sreci Akfl fiemas
Yalama Yalar
ve
Artlmfl Yalar
Vakslar Hidrojenleme
ve
ztleme
Reaktr
Vakslar
Hidrojen
Asfaltik
Maddeler
Yalama Yalar ve Vakslarn Ayrfltrlmas fllemi

Tm motorlarn, hareket sistemlerinde ortaya kan srtnme sorunlar, teknolojinin en nemli sorunlarnn baflnda gelmektedir. Srtnmeleri azaltmak amacyla
eflitli yalama yalar kullanlr. Yalama yalarnn temel grevi, srtnmelerde
oluflan enerji kayplarnn en aza indirgenmesidir. ki metal yzey arasnda bir ya
tabakas bulunur. Bylece srtnme en aza indirilebilir. Bu nedenle, yalama yalarnn en belirleyici zellii, akcl yani viskozitesidr. Bu adan genel olarak,
yalama yalarnn snflandrlmas viskozite indisi deerlerine gre yaplr. Yalama yalarnn rafinerilerde retiminde viskozite indislerinin yksek olmas istenir.
Vakum damtma kolonundan alnan rn, ncelikle furfurolun zc olarak kullanlmasyla ztleme ifllemi sonucunda asfaltik maddelerden ayrlr. Daha sonra,
byk lde yalama yalar ve vakslardan oluflan rnler hidrojenlenerek safszlklarndan artlr.
Elde edilen bu artlmfl rnden yalama yalar ve vakslarn ayrflmas istenir.
Yalama yalar ve vakslar ieren rn, ncelikle yaklaflk 70C scakla kadar n
stmaya tabi tutulur. Daha sonra, zc olarak metil etil keton ve tolen karflmnn kullanld ztleme ifllemine alnr. zc ile karfltrldktan sonra, karflm soutmaya alnr. Karflmn soutulmasyla, baz bileflikler, katlaflp kristalle-
Viskozite: Yalarn
akclklar ya da bir dier
deyiflle akmaya karfl
gsterdikleri diren viskozite
olarak tanmlanr.
156
flerek ortamdan ayrlmas salanr. Bunun sonucunda karflm ieriindeki ar

vakslar, katlaflrlar. Bylece karflmda bulunan ar vaks ksmlar ve ya ksmlar
birbirlerinden ayrlrlar.
Ayrlan vaks ksm, yine iinde bulunabilecek olan az miktardaki zcden
ayrflma kolonunda ayrlr. Ayrflma kolonundan yumuflak vaks rn elde edilir.
Vaks giderme ifllemi sonunda, vakstan ayrlan sv ya rn ve zc karflm
ayrflma kolonuna gnderilir. Ayrflma kolonunda stten tepe rn olarak zc
geri kazanlr. Alt rn olarak yalama yalar alnr. Burada elde edilen ya bir temel rn niteliindedir. Daha sonra, katk maddeleri katlmasyla, yalama yalar retilir.
Yalama yalarnda kullanlan katk maddelerinin sahip olduu baz bafllca
zellikler:
Oksidasyon nleyiciler,
Korozyon nleyiciler,
Temizleyiciler,
Viskozite indisi ykselticiler

Yalama yalar ve vakslarn ayrlmas sreci ana hatlaryla fiekil 6.11de gsterilmifltir.
fiekil 6.11
Yalama Yalar ve
Vakslarn
Ayrfltrlmas fllemi
Akfl fiemas
Artlmfl
Yalama Yalar
Ve
ztleme
Vakslar
Kolonu
Yalama Yalar
zc
zc
Ayrflma
Kolonu
Soutma
Yalama
Yalar
zc
Metiletilketon
ve
Toluen
Vaks
(ok az
zc)
Ayrflma
Kolonu
Vaks rn
Vakum Damtma Kolonu Alt rnnn fllenmesi

Parlak rn (bright stock):
Vakum damtma kolonundan
alt rn olarak alnan
karflm, byk lde
asfaltik maddeler iermekle
birlikte, bir miktarda
yalama yalar
bulundurmaktadr. Bu rn
ierisindeki yalama
yalarnn kazanlmas
sonucunda elde edilen rn
farkl ierii nedeniyle dier
yalama yalarndan farkl
bir grnmdedir. Bu
nedenle parlak rn (bright
stock) olarak adlandrlr.
Ham petrol damtma kolonundan alnan alt rn, vakum damtma kolonunda ayrfltrldktan sonra, bu kolonun da alt rn olarak alnan karflm, byk lde
asfaltik maddeler iermekle birlikte, bir miktarda yalama yalarn bulundurmaktadr. Bu rn ierisindeki yalama yalarnn kazanlarak sadece asfaltik maddeler ieren bir karflma dnfltrlmesi iin, ztleme ifllemine tabi tutulur. Ayrflma sonucunda elde edilen rn farkl ierii nedeniyle dier yalama yalarndan
farkl bir grnmdedir. Bu nedenle parlak rn (bright stock) olarak adlandrlr. ztleme iflleminde zc olarak propan kullanlr. Bunun temel nedeni, parafin bileflikler iin iyi bir zc olmas ve asfaltik maddeleri zmeden keltmesidir. Bu flekilde, iyi bir ayrm salanabilmektedir. Bu ifllemde, vakum damtma kolonu dip rn n stclardan geirildikten sonra, propanla ztleme kolonuna ters akm prensibine gre verilir. ok byk molekl yapsndaki halkal
157
bilefliklerden oluflan asfaltik maddeler, kolonun altna doru itilirken, hafif olan
zc, kolonda yukar doru ilerler. zc temasta olduu karflm iinde bulunan parafinik hidrokarbon bileflikleri zerek beraberinde gtrr. Asfaltik
maddeler kolonun altndan alnrken, kolon st rn olarak da yalar (bright
stock) ve zc karflm elde edilir. Bu karflmdan zc (propan) buharlafltrlarak ayrlr. Tepe rn olarak yalama yalar ifllenmek zere depolanr. Alt
rn olarak alnan asfaltik rnler ifllenerek asfalt retmek zere asfalt iflleme
nitesine gnderilir. fiekil 6.12de vakum damtma kolonu alt rnnn ifllenmesi sreci akfl flemas verilmifltir.
fiekil 6.12
Vakum
Damtma
Kolonu
Alt rn
Propan
Propan
Buharlafltrma
Yalar
zc
Buhar
n Istma
Yalar
(Parlak rn)
ztleme
Kolonu
Asfaltik
Maddeler
Propan
Asfalt flleme
Ham petrol damtma kolonu alt rn iindeki yalama yalar ve vaks bileflikler
ayrldktan sonra, geriye byk lde asfaltik maddeler ieren ar, siyah bir karflm kalr. Bu karflm; bafllca yol yapmnda ve inflaat sektrnde yaygn olarak
kullanlmak zere ifllenir.
eriinde, asfaltik ve naftenik trde byk molekll ar hidrokarbonlar bulunan karflm yaklaflk 250Ca kadar stlr. Daha sonra asfalt iflleme kolonlarna
verilir. Kolonlarda basn atmosfer basnc olup, kolonun st blgesinde scaklk
yaklaflk 200C ve dip blgesinde ise yaklaflk 280Cdr
Asfaltik yapda bulunan karflm, kompresrlerden skfltrlmfl hava baslarak
skfltrlmfl basnl hava kolona alttan verilir. Kolon iine verilen basnl hava,
karflm iinden geerken oksitleme reaksiyonlar oluflur. Meydana gelen bu reaksiyonlar sonucunda, karflmdaki bileflikler, nce ar yalara, sonra reinelere ve
sonuta tamamen asfaltenlere dnflrler. Bu oksitleme reaksiyonlarnn kontroll gerekleflmesi iin ifllemde kullanlan basn hava miktarnn iyi ayarlanmas gerekir. Kolonlarn altndan alnan asfalt depolanr. (fiekil 6.13).
Vakum Damtma
Kolonu Alt rn
fllenmesi Sreci
Akfl fiemas
158
fiekil 6.13
Atk Gazlar
Asfalt flleme Sreci

Akfl fiemas
Asfaltik
Maddeler
Asfalt
flleme
Asfalt
Basl
Hava
RNEK
Buhar
Yalama yalarnn nemi nedir?

zm: Endstride tm retim srelerinde ve otomotiv sektrnde srtnmeler nedeniyle ortaya kan enerji kayplar, zlmesi gereken en nemli sorunlardan birisidir. Srtnmeler dolaysyla ortaya kan bu enerji kayplarnn en az
dzeye indirilmesi iin kullanlan yalama yalar tm retim srelerinde nemli
bir yer tutar.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Yalama yalarnda
kullanlan katk maddelerinin baz bafllca zellikleri nelerdir?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
159
zet
N
A M A
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Petrol rafineri srelerini aklamak.

Ham petrol, ok sayda ve farkl yaplarda hidrokarbonlarn bir karflmdr. eriindeki bu maddelerin, enerji ve kimyasal hammadde kayna
olarak kullanlabilecek flekilde snflandrlmas
nemlidir. Rafinerilerde uygulanan eflitli fiziksel
ve kimyasal sreler sonunda elde edilen rnlerin byk bir blm akaryakt olarak kullanlrken, dier bir ksm da petrokimya tesislerinde
farkl kimyasal maddelere dnfltrlmektedir.
Ayrca rafinerilerde, yalama yalar, vaks rnler ve asfalt retilmektedir.
Ham petrol damtma kolonu ve rnlerini aklamak.
Rafineride ham petroln ilk ksmlarna (fraksiyonlarna) ayrlma yeri atmosferik ham petrol damtma (distilation) kolonudur. Ham petrolden fiziksel zellikleri birbirine yakn hidrokarbon
gruplarn ayrlmas amalanr. Ham petrol damtma kolonundan alnan bafllca rnler, gaz rn,
nafta, gazya, dizel yakt, benzin ya, alt rn
Gaz rnlerin ifllenmesi srecini ve elde edilen
rnleri saptamak.
Damtma kolonu, st rn olarak alnan gaz
rnler esas olarak; metan (CH4) - btan (C4H10)
aralnda yakt gaz ve svlafltrlmfl petrol gazlarn (LPG) (Liquified petroleum gas) iermektedir. Metan-etan yakt gaz adn alr. Elde edilen
propan ve btan karflm ise piyasaya LPG (svlafltrlmfl petrol gaz) tpleri olarak verilir. Elde
edilen btann bir ksm daha ileri ifllemlerle benzin elde edilmesinde kullanlmak zere btan
izomerleflme nitesine gnderilir. zomerleflme
ifllemi sonunda izobtan elde edilir.
Naftann ifllenmesi srecini ve elde edilen rnleri irdelemek.
Nafta, kaynama aral yaklaflk 110 - 190C olup,
bilefliminde yaklaflk C5-C11 karbon says aralnda hidrokarbonlar bulunur. Nafta zerinde
yrtlen rafineri sreleri; nafta hidrojenleme,
benzin deerini artrma ve aromatik hidrokarbonlar kazanma ifllemleridir. Naftann ieriinde
N
A M A
N
A M A
bulunan safszlklar nafta hidrojenleme ifllemi ile

giderilir. Bu sre sonunda, kkrtl bilefliklerden arndrlmas, azotlu bilefliklerden arndrlmas, oksijenli bilefliklerden arndrlmas, metal organik bilefliklerden arndrlmas ve naftann
ieriinde bulunan olefinlerin doyurulmas tepkimeleri gerekleflmektedir. Nafta, kaliteli bir
benzin retilmesi iin, benzin deerini artrma ifllemleri ile benzin yapsnn yeniden flekillendirilerek, kalitesinin artrld (reforming) srecine
alnr. Benzin kalitesini belirleyen en nemli parametre oktan saysdr. Bu srete, reaktrlerde
yryen tepkimeler; aromatikleflme tepkimeleri,
ba krlmas tepkimeleri sonunda kaliteli benzin
elde edilir. Ayrca ifllenmifl nafta ieriindeki benzen, tolen ve ksilenin kazanlmas ifllemi ztleme kolonunda gereklefltirilir.
Gazya ve dizel yaktn zelliklerini aklamak.
Ham petrol damtma kolonundan alnan rnlerden birisi de kaynama scakl 180-240C olan,
karbon says C11-C16 olan hidrokarbonlarn bir
karflm olan gazyadr (kerosine). Dier bir
rnde karbon says yaklaflk C14-C20 aralnda,
kaynama scakl yaklaflk 190-290C olan dizel
yakttr. Dizel yaktlarn kalitelerinin belirlenmesinde setan says veya dizel indisi kullanlr.
Benzin yann ifllenmesi sreci ve elde edilen
rnleri irdelemek.
Benzin ya, yaklaflk 180-370C kaynama aralndaki ar hidrokarbonlarn bir karflmdr.
Uzun zincirli, dflk deerli hidrokarbonlarn,
katalitik ortamda gerekleflen ba krlmlar ile
kk molekl yapl hidrokarbonlara dnfltrlmesine (catalytic cracking) ad verilir. Bu nite akflkan yatakl katalitik reaktrdr. Bu srecin
etkin parametreleri; reaktr scakl, ykleme/katalizr oran, ykleme scakl, reaktrde
kalfl sresi ve katalizr kalitesi olarak belirlenmifltir. Burada, kraking benzini elde edilir. Ayrca, ayrflma kolonundan st rn olarak alnan
olefinler, izobtan ile alkilleme ifllemi sonunda
stn kaliteli benzin elde edilir. Alkilleme tepkimesine etki eden temel etkenler; katalizr, izobtan/olefin oran, reaksiyon sresi ve scaklk
olarak verilebilir.
160
N
A M A
Alt rnn ifllenmesi sreci ve elde edilen rnleri aklamak.

Alt rn kaynama scaklklar 350Cnin zerinde olan hidrokarbonlarn bir karflmdr. Alt rn
vakum damtma kolonunda ayrfltrlr. Bu kolonun altndan alt rn olarak asfaltik maddeler
alnr. Vakum damtma kolonundan alnan yan
rnler, yalama yalar ve vakslardan oluflan
rnlerdir. Bu rnler ince ya (spindle oil), hafif ya (light neutral), orta ya (medium neutral), ar ya (heavy neutral) olarak snflandrlabilir. Bu yalara ncelikle furfurol ztleme ifllemi uygulanr. ztleme kolonunun stnden
yalama yalar ve bir miktar vaks maddeler ieren sv karflm alnr. Bu karflm, safszlklardan
artlmak amacyla katalitik hidrojenleme ifllemi
uygulanr. Elde edilen rn, metil, etil keton ve
tolen karflmnn kullanld ztleme ifllemine alnr. Karflmda bulunan ar vaks ksmlar
ve ya ksmlar birbirlerinden ayrlrlar. Vakum
damtma kolonun da alt rn olarak alnan karflm, byk lde asfaltik maddeler iermekle
birlikte, bir miktar da yalama yalar bulundurmaktadr. Propanla ztleme ifllemine tabi tutulur. Kolon st rn olarak, yalar (bright stock)
elde edilirken, asfaltik maddeler kolonun altndan alnr.
161
Kendimizi Snayalm
1. Ham petroln rafineride depolanmasnda dikkat
edilmesi gereken temel unsur afladakilerden hangisidir?
a. Petrol ieriindeki tuzlarn uzaklafltrlmas
b. Depolanacak ham petroln uygun olarak seilmesi
c. Depolanacak ham petroln uygun fiyatlarda bulunmas
d. Petrol ieriindeki kkrdn uzaklafltrlmas
e. Petrol ieriindeki uucu bilefliklerin buharlaflmasndan dolay oluflabilecek kayplarn nlenmesi
2. Afladakilerden hangisi ham petrol damtma kolonu rnlerinden deildir?
a. Nafta
b. Gaz ya
c. Alt rn
d. Yakt gaz
e. Doal gaz
3. Ham petrol damtma nitesinden alnan gaz rnden elde edilen temel yakt afladakilerden hangisidir?
a. Svlafltrlmfl petrol gaz
b. Gaz ya
c. Doal gaz
d. Jeneratr gaz
e. Rafineri gaz
4. Afladakilerden hangisi naftann hidrojenleme ifllemi srasnda gerekleflmez?
a. Olefinlerin doyurulmas
b. Hidrojenli bilefliklerin giderilmesi
c. Kkrtl bilefliklerin giderilmesi
d. Azotlu bilefliklerin giderilmesi
e. Oksijenli bilefliklerin giderilmesi
5. Benzin elde edilmesinde kullanlan ham petrol damtma nitesi ana rn afladakilerden hangisidir?
a. Nafta
b. Yalama ya
c. Benzin stoku
d. Yakt gaz
e. st rn
6. Dizel yaktlarn kalitesini belirleyen en nemli zellik afladakilerden hangisidir?

a. Oktan says
b. Setan says
c. Dizel says
d. Dizel/benzin oran
e. Ateflleme oran
7. zobtann alkillenmesi sonucunda elde edilen rn
a. Yksek kalitede benzin
b. Yksek kalitede yalama ya
c. LPG
d. Alkilat izobtan
e. Dizel yakt
8. Ham petrol damtma kolonundan alnan alt rnden
afladakilerden hangisindeki iki madde retilebilir?
a. LPG/Yalama yalar
b. Benzin/LPG
c. LPG/Dizel
d. Yalama yalar/asfalt
e. Benzin/yalama yalar
9. Ham petrol damtma kolonundan alnan alt rnn
damtlmasnda vakum uygulanmasnn nedeni afladakilerden hangisidir?
a. Bilefliklerin bozunmasn salamak
b. Bilefliklerin kaynama scaklklarn ykseltmek
c. Vakum pompasnn verimini artrmak
d. Bilefliklerin kaynama scaklklarn dflrmek
e. Bilefliklerin oktan saysn artrmak
10. Yalama yalarnn zelliini belirleyen temel parametre afladakilerden hangisidir?
a. Kaynama scakl
b. Basn
c. Viskozite
d. Kaynama indisi
e. Oktan says
162
Yaflamn inden
Sabah 08-09-2005 11.36

TPRAfià deer bimek zor
Drt byk rafineri tesisi... Yllk ciro 8,5 milyar
dolar... Kar 490 milyon dolar... Devlete denen yllk vergi 200 milyon dolar... Akdenizìn kara altn
Tprafl iin byk yarfl bafllyor...
Piyasa deeri 4,4 milyar dolar olan Tprafl n satfl iin
bugn 6 milyar dolarn ok zerinde rakamlar konufluluyor. flte nedenleri: 1- Tprafl alan 12 milyar dolarlk i pazara hakim olacak. 2- pazarn yan sra, yaplan 2 milyar dolarlk yatrm sayesinde AB pazarna da
alacak. 3- Bak-Ceyhan hatt bittiinde ham petrol de
ucuza getirilecek. 4- Satn alan, Tprafln ynetim hakkn da elde edecek. Tprafln rafinerileri, Aliaa, Batman zmit, Krkkale ihaleye kimler katlyor: Zorlu Grubu-PKN (Polonya), Ko Holding-Aygaz-Opet-Shell Trkiye-Shell Overseas, alk-Enerji Indian Oil Corp. (Hindistan), Petrol Ofisi-TPRAfi Acquisition ortak giriflim
grubu, OYAK, Anadolu Taflmaclk- ukurova Grubu,
ENI (talya), Mol (Macaristan), OMV (Avusturya)
OYAK ` Tprafl` dedi OYAK`n Antalyadaki 1700 bayi
ve ifl ortayla yaplan toplantda Erdemiri deil Tprafl` alalm` karar kt. Deeri 6 milyar dolar aflabilir
4.5 milyar dolar piyasa deerine ulaflan Tprafl iin uzmanlar ìhalede fiyat 6 milyar dolar aflabilir` grflnde. Dnyadaki rafineri sknts, yksek kar marj ve taliplerin iddial olmas fiyat artracak. Trkiyenin nefesini tutarak bekledii Tprafl zellefltirmesinde son aflamaya gelindi. Halen piyasa deeri 4,4 milyar dolar olan
flirketin sahip olduu avantajlar ve tafld byme potansiyeli gz nne alndnda uzmanlar ak artrmada fiyatn 5 milyar dolar aflacan belirtiyor. Ancak,
uluslararas kaynaklar, 9 adet teklifin geldii, bu nedenle kran krana bir rekabetin yaflanaca ihalede fiyatn
6 milyar dolar bulabileceinin altn iziyorlar. Uzmanlar Trk Telekom ihalesini rnek gsteriyor. Telekom
zellefltirmesinden nce flirket iin 6-7 milyar dolar deer biilirken, Trkiye`nin iinde bulunduu konjonktr ve taliplerin ifltah fiyat 12 milyar dolara karmflt.
Hisselerini zellefltirme nedeniyle son 1 ayda yzde 20
son bir ylda ise yzde 131 deer kazanan flirketi deerini ykseltmesi beklenen faktrler flu flekilde sralanyor: Dnyada nemli oranda rafineri azl olmas, talip
olan 9 grubun da ciddi ve iddial olmas. fiirketin zellefltikten sonra datm a ile satn alan flirkete yarataca sinerji. Bak-Ceyhan boru hattna yakn olmas ve
buna bal olarak hammaddeyi ucuza temin edebilmesi.
KAR MARJI YKSEK Tprafl ve benzeri rafinerilerin,
kar marjlar Akdeniz havzasnda olufluyor. Son 28 yldr
ortalama yzde 3`ler seviyesinde bulunan blgedeki
kar marjlar son dnemde dnyada rafinaj kapasitesinin
dflk kalmas nedeniyle artt. Petrol fiyatndaki artfla
paralel olarak 1-2 puan ykseldi. Tprafl rafinerisinin
Avrupadaki dier rafinerilerden ayran en nemli zelliklerden biri de, kurflun oran yksek dflk kaliteli
ham petrol iflleyebilme kabiliyeti. Bu zellikler iin
Avrupa`daki rafinerilerin ekstra yatrm yapmalar gerekiyor. Avrupa`daki rafineriler bu nedenle Kuzey Denizi`nden karlan yksek maliyetli ham petrol kullanmak zorunda kalyor. Tprafl daha az kaliteli ran petroln bile iflleyebiliyor. Bu da Tpraflà varil baflna 2
dolara yakn maliyet avantaj salyor. Analistlerin ndirgenmifl Nakit Akm Analizi`ne gre 4,5-5 milyar dolarlk bir deere ulaflsa da bu fiyat ihalede alclar arasnda yaflanan rekabeti ve ihale sonras, datm ana
girerek yarataca deeri kapsamyor. Tprafl`n flu andaki deerinin dnyadaki benzerlerinden ucuz olduuna da dikkat ekiyorlar.
Kaynak: http://www.tumgazeteler.com/?a=1006158
163
1. e
Sra Sizde 1
lkemizde bulunan petrol rafinerileri, Batman, zmit,
zmir ve Krkkale bulunan TPRAfi (Trkiye Petrol Rafinerileri A.fi) rafinerileridir. Bu rafinerilerden zmit ve
zmir rafinerileri son yllarda yaplan iyilefltirme alflmalar sonunda yaklaflk 7,7 Nelson Kompleksitesi ile
ham petroln nitelikli rnlere dnfltrlme oranlarnn dier rafineriler gre olduka yksek olduu grlebilir. Batman rafinerisi ise 1,83 Nelson Kompleksitesi
ile olduka dflk bir deerdedir. Bir dier deyiflle bu
rafineride ham petrol damtma kolonundan alnan ana
rnlerin daha deerli son rnlere dnflme oran zmir ve zmir rafinerilerine kyasla dflktr. Krkkale
rafinerisi ise yaklaflk 5,3 Nelson Kompleksitesi deeri
ile orta dzeyde deerli rn elde eden bir rafineri durumundadr. (izelge 6.1 ve izelge 6.3.)
2. e
3. a
4. b
5. c
6. b
7. a
8. d
9. d
10. c
Yantnz yanlfl ise Ham Petroln Depolanmas bafllkl konuyu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Ham Petrol Damtma Kolonu bafllkl konuyu gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise Gaz rn bafllkl konuyu
gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise Nafta Hidrojenleme fllemi
Yantnz yanlfl ise Nafta bafllkl konuyu gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise Dizel Yakt bafllkl konuyu gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise zobtann Alkillenmesi fllemi bafllkl konuyu gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise Alt rn bafllkl konuyu
gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise Alt rnn Vakum Damtma Kolonunda Ayrfltrlmas fllemi bafllkl konuyu gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise Yalama Yalarnn Katalitik Hidrojenlenmesi fllemi bafllkl konuyu gzden geiriniz
Sra Sizde 2
Ham petroln karlmas ile birlikte bnyesinde doal
olarak tuzlar bulunur. Bu tuzlarn, rafineri iinde birok
yerde korozyona ve tkanmalar neden olmalar nedeniyle giderilmeleri gerekir.
Sra Sizde 3
Damtma kolonundan alnan ikinci rn nafta adn alr.
Nafta damtma kolonunun yanndan alnan ilk sv rndr. Bu nedenle sv haldeki en kk molekl yapsndaki hidrokarbonlarn bir karflmdr. Nafta yaklaflk
olarak 110-190oC aras kaynayan bir kesimdir. Bu kesim C5-C11 aralnda karbon saysndaki hidrokarbonlarn bir karflmdr. Bu hidrokarbon kesiminden dorudan benzin elde edildiinden, ham benzin olarak da
adlandrlabilir.
Sra Sizde 4
Propan ayrma kolonundan alnan propan ve btan
gazlar depolama tanklarna alnr. Bu gazlardan yaklaflk % 10-25 propan ve % 75-90 btan oranlarnda karfltrlarak, elik tplerde basn altnda kullanma hazrlanr. Kullanm srasnda, herhangi bir gaz szntsnn hissedilebilmesi iin gaz karflmna kkrt kokulu merkaptan ilave edilir. Piyasaya LPG (svlafltrlmfl petrol
gaz) tpleri olarak verilir.
Sra Sizde 5
Bu tepkimeler; aromatikleflme tepkimeleri ve ba krlmas tepkimeleridir.
164
Sra Sizde 6
Dizel yaktlarn kalitelerinin belirlenmesinde setan says veya dizel indisi kullanlr. Bir yaktn setan saysnn
belirlenmesinde iki referans hidrokarbon kullanlr. Alfa metilnaftalin setan says 0 ve heksadekan setan says 100 olarak kabul edilir. Dier hidrokarbonlarn setan
saylar bu referanslara gre belirlenir.
Sra Sizde 7
Reaktr scakl, ykleme / katalizr oran, ykleme
scakl, reaktrde kalfl sresi, katalizr kalitesi olarak
belirlenmifltir.
Sra Sizde 8
Yalama yalarnda kullanlan katk maddelerinin baz
bafllca zellikleri; oksidasyon nleyiciler, korozyon nleyiciler, temizleyiciler ve viskozite indisi ykselticiler
Kaynaklar
http://www.tupras.com.tr/
http://www.oib.gov.tr/portfoy/tupras/tupras_index.htm
Kuleli ., (1981), Petrol Artma Teknolojisi, alayan Kitap Evi
Meyers, R. A., Ed., (1997), Handbook of Petroleum
Refining Processes, McGraw-Hill.
Peker, H., Gmrah, F., (2008), Mhendislik ve Makine
48, 575, 84-91
Petrol Ofisi, (2002), Madeni Yalar ve Petrol Ofisi
rnleri, Petrol Ofisi A.fi. Madeni Ya Direktrl, stanbul.
Speight, J. G., zm, B., B.(2002), Petroleum Refining Processes, Marcel Dekker, Inc.
TPRAfi, Faaliyet Raporu, (2008), Trkiye Petroller Anonim fiirketi
Yorulmaz Y., (1983), Petrol flleme Teknolojisi ve
Rafineri niteleri, ODT Mhendislik Fakltesi,
Yayn N: 71
Amalarmz
N
N
N
N

Doal gaz hakknda yorum yapmak,
Doal gazn tarihesi ile Dnya doal gaz rezervleri hakknda tartflma yapmak,
Doal gazn fiziksel ve kimyasal zellikleri konularnda yorum yapmak,
Doal gazn aranmas, retilmesi, taflnmas ve depolanmas yntemlerini
aklamak iin gereken bilgi ve becerileri kazanacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Gaz Gravitesi
LPG, CNG, LNG
Kalorifik Deer
Akifer
Grnen Molekl Arl
erik Haritas
Geleneksel Enerji
Kaynaklar
Doal Gaz retimi
DOAL GAZIN TARHES

DOAL GAZ REZERVLER
DOAL GAZIN FZKSEL VE
KMYASAL ZELLKLER
DOAL GAZIN ARANMASI VE
RETLMES
DOAL GAZIN TAfiINMASI VE
DEPOLANMASI
Doal Gaz retimi

Doal gaz, yeralt katmanlarnda doal olarak oluflmufl, iinde bulunduu ortamn
basn scaklk koflullar ve kimyasal bileflimine bal olarak petrol ile birlikte veya
kendi baflna gaz halinde bulunmaktadr. Dnya doal gaz rezervlerinin yaklaflk
% 40 kadar petrol ile birlikte ayn rezervuar paylaflmaktadr.
Doal gazn ana bilefleni en hafif hidrokarbon olan metandr. Geri kalan ksm dier hafif hidrokarbonlar (etan, propan, btan) veya hidrokarbon olmayan dier gazlardan (karbon dioksit, azot, hidrojen slfr, helyum ve argon) oluflur. izelge 7.1
doal gaz bileflenlerinin ortalama aralklarn verirken izelge 7.2 de TPAOnun Hamitabat ve Deirmenky doal gaz sahalarnn kimyasal bileflimleri sunulmaktadr.
HDROKARBON
DER GAZLAR
Bileflen
% Mol
Bileflen
% Mol
Metan
70 - 98
Azot
Eser miktarda - 15
Etan
1 - 10
Karbon dioksit*
Eser miktarda - 1
Propan
Eser miktarda - 5
Hidrojen slfr*
Eser miktarda - deiflen

miktarlarda
Btan
Eser miktarda - 2
Helyum
Yzde 5 e kadar
(genellikle hi)
Pentan
Eser miktarda - 1
Hekzan
Eser miktarda - 1/2
Heptan+
Eser miktarda
(ounlukla hi)
*Baz sahalarda karbon dioksit veya hidrojen slfrn ounlukta olduu gaz
bileflimleri mevcuttur (TPAO nun Dodan veya amurlu sahalar gibi).
Doal gaz temel olarak endstriyel veya evsel kullanmda yakt olarak kullanlmaktadr. Kimya endstrisinde kimyasal girdi olarak kullanm yzdesi de artfl gstermektedir.
izelge 7.1
Doal Gazn Tipik
Bileflimi
Kaynak: (McCain,
1990).
168
izelge 7.2
Hamitabat ve
Deirmenky Doal
Gaz Sahalar
Kimyasal Bileflimi (%
mol).
Bileflen
HAMTABAT
DERMENKY
Azot
0.77
1.58
Karbon dioksit
0.08
0.18
Metan
95.48
89.47
Etan
2.39
5.39
Propan
0.72
1.89
i-btan
0.17
0.40
n-btan
0.21
0.62
i-pentan
0.08
0.28
n-pentan
0.10
0.19
DOAL GAZIN TARHES
Havagaz: kentlerde snma

ve aydnlanma amacyla
kullanalan kmrden
retilen gaz.
1 inch= 2,54 cm
Yerin altndan kan doal gaz tpk petrol gibi milyonlarca yl yaflndadr. Ancak,
doal gazn yzeye karlmas ve kullanm petrole gre daha yakn tarihlerde gerekleflmifltir. Doal gaz tam olarak anlafllamad yllarda insanoluna ok deiflik
gelmifltir. Bazen yldrm dflmesi gibi olaylar yer kabuundan szan doal gaz tutuflturmufl ve insanlara kendiliinden yanan atefl dflncesi vermifltir. Bu tr atefller birok uygarl flaflrtmfl, hayranlk uyandrmfl, birok efsane ve batl inanca
kk vermifltir (Acar, vd. 2007).
Bu atefllerin en nllerinden biri, M.. 1000 yllarnda antik Yunanda Parnasus
Danda bulunmufltur. Yunanllar bu atefllerin tanrsal kkenleri olduuna inanarak bu ateflin zerine tapnak infla etmifltir. Bu tapnak, Delphinin kahini olarak
bilinen, ateflten ilham alarak ngrd kehanetleri insanlara aktaran, bir rahibeye ev sahiplii yapmfltr.
Bu dnemde, buna benzer inanfllar Hindistan, ran ve Yunan blgelerinde
yaygn hale gelmifltir. Nereden geldii aklanamayan bu atefller genelde tanrsal
ya da doast olaylar olarak nitelendirilmifltir. M.. 500l yllarda inliler bu
ateflleri kendi yararlar iin kullanabileceklerini keflfetmifltir. Doal gazn yzeye
szd yerleri bulup bambulardan boru yaparak doal gaz deniz suyundan ime
suyu elde edilmesinde kullanmfllardr. Yaktklar doal gazn enerjisi ile deniz
suyunu kaynatmfl, tuzdan ayrlan su buharn younlafltrarak ime suyu elde etmifllerdir.
Doal gaz ticareti yapan ilk lke ise Britanyadr. Britanya da 1785lerde kmrden retilen havagaz, deniz fenerlerinde ve cadde aydnlatmada kullanlmfltr. Bu yntemle retilen havagaz Amerikaya ilk kez 1816 ylnda getirilmifltir. Fakat kmrden ifllenerek retilen gaz, yeraltndan gelen doal gaza gre, daha az
verimlidir ve evre dostu deildir. Doal gazn Amerikadaki keflfi 1626lara kadar
gider. Fransz kflifler yerlilerin Erie gl evresinde yerden szan gazlar yaktklarn keflfetmifltir. Albay Drakein Pensilvanyada petrol ile birlikte gaz da bulmas
Amerika ktasnda doal gaz endstrisinin bafllangc saylr. Daha sonra infla edilen 2 inch (5 cm) apa sahip 5 mil (8 km) uzunluundaki bir boru hatt ile doal
gazn taflnmaya bafllanmas, bu yntemle daha gvenli ve kolay kullanmn mmkn olduunu gstermifltir.
retim amacyla alan ilk doal gaz kuyusu, 1821 ylnda New Yorkta William
Hart tarafndan kazlmfltr. Gaz kabarcklarnn nehirden ykseldiini gren Hart,
7. nite - Doal Gaz retimi
27 feetlik (yaklaflk 9 m) bir kuyu kazar ve daha fazla gazn kuyu vastasyla yzeye kmasn salar.
19. yzyln byk bir blmnde doal gaz sadece aydnlatma amacyla kullanlmfltr. Bu tarihlerde, boru hatt alt yaps olmadan, doal gazn ok uzaklara
taflnmas veya evlerde stma ve yemek piflirmede kullanlmas ok zor olmufltur.
Doal gaz genelde kuyudan retilen gaz yerine yerel madenlerdeki kmrden
retilmifltir. Elektrik retiminin yaygnlaflmasyla da doal gaz lambalarnn yerini
elektrik lambalar almfltr.
1885 ylnda, Robert Bunsen, doal gazn havayla uygun oranlarda karfltrlarak
gvenli bir flekilde yandn bularak, stma amal kullanlabilen bir makineyi
yapmay baflarr. Bunsenin bu keflfi doal gazn Amerika ve tm dnyada kullanm asndan yeni frsatlar dourur.
Ayarlanabilir scaklk termostat cihaznn icad doal gazn snma amal olarak, daha etkin bir flekilde kullanlabilmesine olanak verir.
lk uzun doal gaz boru hatt 1891 ylnda infla edilmifl olan 120 mil uzunluundaki, Indiana-Chicago arasndaki hattr. lk boru hatlar gvenlikten yoksun hatlardr. Gvenli boru hatlarnn yapm ise 2. Dnya Savafl yllarnda boru retimi,
kaynak ve metalrji alanlarndaki tekniklerin geliflimiyle mmkn olmufltur.
Doal gazn iletiminin gvenli ya da verimli olarak mmkn olmas, doal gazn yeni kullanm alanlarnn keflfini getirmifltir. Doal gazn konut stmaclnda,
ocak ve frnlarda yakt olarak ve doal gaz evrim santrallerinde elektrik elde edilmesinde buhar retimi amal kullanlmas bu kapsamda deerlendirilebilir.
169
1 feet= 12 inch= 30,48 cm.
DOAL GAZ REZERVLER

2007 yl sonu itibari ile dnyamz 177,36 trilyon m3 kantlanmfl rezerve sahiptir.
Bu rezervin byk bir ksm Orta Dou (% 41,3) ve Avrupa - Avrasya (% 33,5) blgelerine aittir. Bunlar srasyla Asya - Pasifik (% 8,2), Afrika (% 8,2) ve Kuzey Amerika (% 4,5) blgeleri izler. 2007 ylna ait veriler incelendiinde, zellikle en fazla
rezerve sahip olan Orta Dou lkelerinin retimde gerilerde olduunu grlmektedir (fiekil 7.1) (BP, 2008). Bunun nedeni, bu lkelerin doal gazdan ok daha
kolay pazarlanabilen zengin petrol rezervlerine sahip olmalardr. Bunun yan sra
Avrupadaki geliflmifl doal gaz boru hatt alar ve Akdeniz havzasndan LNG formunda Afrikadan ihracatn mmkn olmas da Rusya, Cezayir, Nijerya gibi lkeleri doal gaz retici ve ihracats lkeler olmaya teflvik eden nemli unsurlardr.
Bu balamda, doal gaz rezervine sahip olmann yan sra retilecek doal gazn
pazarlanmas ve gazn bu pazarlara ulaflm nem kazanmaktadr. rnein, olduka byk doal gaz rezervine sahip olan Trkmenistan, Hazar Denizinin stats
henz belli olmad iin, Hazar Denizini boru hatt ile geememekte, dier lkelere dorudan satfl flans bulamad iin gazn boru hatt altyapsna sahip Rusyaya dflk fiyatla satmak zorunda kalmaktadr.
Doal gaz alm-satm anlaflmalarnda, her iki taraf iin doal gaz akflnda srekliliin salanmas ok nemlidir. Doal gazn youn olarak taflnd boru hatlar
belli bir akfl kapasitesi iin tasarlanmakta, ancak souk kfl aylarnda doal gaza
olan talebin ok artmas nedeniyle boru hatlar kapasitesi bazen yetersiz kalabilmektedir. Doal gaza olan deiflken talebi karfllayabilmenin en ekonomik yolu, talebin az olduu yaz aylarnda boru hatlar ile ithal edilen gazn yeralt katmanlarnda (akiferler, terk edilmifl doal gaz ve petrol rezervuarlar, tuz maaralar gibi) depolanmasdr. lkemizde, sahip olduu doal gazn tketildii Kuzey Marmara ve
LNG: Liquefied Naturel Gas

szcklerinin ksaltlmas
olup, svlafltrlmfl doal
gaz anlamn taflmaktadr.
Akifer: Yeralt suyunu tutan

ve ileten kaya ortamna
akifer (aquifer) denir.
170
Deirmenky doal gaz sahalar 2007 ylnda depolama amacyla kullanlmaya bafllanmfltr. Ayrca, Tuz Gl blgesinde, yeraltndaki tuz katmanlarnda depolama
amacyla tuz maaralar yaratma alflmalar BOTAfi tarafndan srdrlmektedir.
fiekil 7.1
2007 Yl Sonu
tibariyle Doal
Gaz rezervleri ve
retiminin Dalm
Pastalar (BP,
2008)
Doal gaz, petrole nazaran taflnmasnn daha riskli ve masrafl olmas nedeniyle daha ok i tketime yneliktir. Ancak yine de mevcut boru hatlar ve LNG tankerleri ile zellikle Amerika, Avrupa lkeleri ve Japonya (LNG ithalinde dnya lideri) ana ithalat lkeler durumundadr (izelge 7.3) (BP, 2008).
Petrol ve doal gaz rezervleri konusunda en ok merak edilen unsurlardan biri bu rezervlerin mrdr. Petrol ve doal gaz rezervlerinin mr, kantlanmfl toplam rezerv miktarnn (R) yllk toplam retime (P) blnmesi ile bulunur (R/P).
Birok uzman tarafndan petroln yedei olarak grlen doal gazn mrnn tayini ok nemlidir. Mevcut retim rezerv oranlarna baktmzda 2007 yl itibari
ile bu orann 60,3 yl olduunu gryoruz (fiekil 7.2) (BP, 2008). Bu oran doal gazn petroln kullanld alanlarda da yaygn kullanlmasyla azalabilir ama yeni yaplacak keflifler ile bu orandaki deiflimlerin dramatik olmayaca da aktr. Zira
son 10 ylda kantlanmfl doal gaz rezervi miktar %25 seviyesinde artmfltr.
izelge 7.3
lkelerin Doal Gaz
retim ve Tketim
Sralamalar
Kaynak:(BP, 2008)
Sralama
Tketim
retim
ABD
Rusya
Rusya
ABD
ran
Kanada
Kanada
ran
ngiltere
Norve
Japonya
Cezayir
Almanya
Suudi Arabistan
21
Trkiye
171
fiekil 7.2
2007 Yl Sonu
tibariyle Doal
Gaz Rezervlerinin
mr (BP, 2008)
DOAL GAZIN FZKSEL VE KMYASAL ZELLKLER

Doal gazn fiziksel ve kimyasal zelliklerinin bilinmesi, onun ekonomik deerini
ortaya koyaca gibi kalitesi asndan da belirleyici olacaktr.
Fiziksel zellikler
Maddenin gaz hali ile sv hali akflkanlar olarak tanmlanmasna ramen gazlarn
svlardan en nemli farklar olduka dflk younluk, akmazlk deerleri ile skfltrlabilir olmalardr. Maddenin gaz hali ile sv hali akflkanlar olarak tanmlanmasna ramen gazlarn svlardan en nemli farklar olduka dflk younluk, akmazlk deerleri ile skfltrlabilir olmalardr. Bu zellii tartflmadan nce gaz
faznn iinde bulunduu ortamn basn-scaklk-hacim iliflkisini veren bir gazn
hal denklemini ele alalm.
Bir Gazn Hal Denklemi

Dflk basn koflullarnda, gaz faznn basn-scaklk-hacim iliflkisi ideal gaz yasas olarak isimlendirilen iliflki ile tanmlanmaktadr.
PV = nRT
(7.1)
Bu eflitlikte,
P :basn, (atm.)
V :gazn iinde bulunduu kabn hacmi, (litre)
N : gaz faznn mol says, (mol)
R : evrensel gaz sabiti, (=0,08206 litre-atm/K-mol)
T : scaklk, (K) anlamna gelmektedir.
deal gaz yasasnn gelifltirilmesi srecinde aflada sralanan varsaymlar kabul
edilmektedir:
1. Gaz molekllerinin toplam hacmi, iinde bulunduklar kabn hacmine gre
ok kk olup ihmal edilmektedir,
2. Gaz moleklleri arasndaki ekim ve/veya itme kuvvetleri ihmal edilmektedir.
172
3. Srekli hareket halinde bulunup birbirleriyle arpflan gaz molekllerinin bu

arpflmalar enerji kaybna sebep olmamaktadr.
Yukarda sralanan varsaymlar, basncn artmasyla deerini yitirmekte ve gazn basn-scaklk-hacim iliflkisi ideal gaz yasasndan sapmalar gstermektedir.
Doal gazn gerek retildii rezervuarlarn, gerekse de taflma ve uygulamann
yksek basn altnda yaplyor olmas nedeniyle ideal gaz yasasnda dzeltmeler
gerekmektedir. Petrol endstrisinin en sk kulland dzeltme, gerek gaz yasas
olarak isimlendirilen eflitliktir:
PV = znRT
(7.2)
Bu eflitlikte,
z: Gaz skfltrlabilme arpan olarak isimlendirilmekte olup,. afladaki eflitlikteki
gibi tanmlanmaktadr:
z=
gazn bulunduu basn ve scaklk koullarndaki gerek hacmi

ayn basn ve scaklk koullarndaki gerek hacmi
Gaz skfltrlabilme arpan, basn, scaklk ve gaz bileflimi ile deiflmekte olup
fiekil 7.3 te verilen genel davranfla sahiptir. Grlecei gibi dflk basn deerlerinde 1,0 e yakn olan skfltrlabilme arpan, sabit scaklk koflullarnda artan basnla giderek dflmekte, bir minimum deeri sonras artfl gstermektedir. Birok
sabit scaklk erisinin bir araya getirilmesi ile herhangi bir gaz iin skfltrlabilme
arpanna iliflkin genel grafikler tretilebilir. Bylesi bir grafik metan gaz iin fiekil 7.4 te sunulmaktadr. Grafiin sa alt kflesinde grlen para ana grafiin devamdr.
Gaz Skfltrlabilme
arpannn
Basnla
Deifliminin Genel
Grnm
Skfltrlabilme arpan
fiekil 7.3
1.0
Sabit scaklk erisi
0.5
0
0
Basn
173
fiekil 7.4
Skfltrlabilme arpan
Metan Gazna
Ait
Skfltrlabilme
arpannn
Basnla
Deiflimi
Basn, psia
96 g metan gaznn 20 C scaklkta 2 litre hacme sahip bir kapta salayaca basn ne kadardr? (Metan gaznn ideal gaz yasasna uyduunu varsaynz)
RNEK
zm: Metan gaznn mol ktlesini 16 g/mol olarak alacak olursak, soruda
verilen 96 g metan gazna ait mol says:
n = 96 / 16 = 6 mol
olacaktr.Gazn iinde bulunduu scakl ise C (santigrad) den K (Kelvin) birimine evirmemiz gerekmektedir. Bunun iin (K = C + 273,15) eflitliini kullanarak,
T = 20 + 273,15 = 293,15 K
buluruz.Tm bu deerler, Efl.(7.1) e yerlefltirilecek olursa; gazn basnc afladaki
gibi bulunur:
P = (6 0,08206 293,15) / 2 = 72,3 atm
Bir nceki rnekteki metan gaz iin ideal gaz yasas yerine gerek gaz yasas kullanlacak olursa, rnekte verilen scaklk ve hesaplanan basn deerlerinde metan
gaz, gerekte ka litre hacme sahip olacaktr?
zm: Gerek gaz yasas ile ideal gaz yasas arasndaki fark, gaz skfltrlabilirlik arpandr. Metan iin bu arpan, fiekil 7.4 kullanlarak bulunmaktadr. fiekil
RNEK
174
psia: ngiliz birim

sisteminde kullanlan
basn birimi. 1 in kare
alana dflen 1 pound-kuvvet
uygulanmas sonucu ortaya
kan basn olarak
tanmlanmaktadr (1 in =
2,54 cm, 1 kg = 2,2 pound).
7.4 te basn psia biriminde verilmektedir (1 atm = 14,7 psia).

Hesaplanan 72,3 atm basn deerini psia birimine evirmek istersek:
P = 72,3 14,7 = 1062,8 psia
fiekil 7.4 kullanlarak, 20 C ve 1062,8 psia koflullarnda z = 0,87 olarak bulunur
(Bu ifllem fiekil 7.4 te oklarla gsterilmifltir).
Tm deerler Efl.(7.2)ye yerlefltirilecek olursa:

V = (0,87 6 0,08206 293,15) / 72,3 = 1,74 litre
elde edilir.Grlecei gibi yksek basn koflullarnda gazn gerek hacmi ideal
gaz yasas ile hesaplanan gaz hacminden daha kk bulunmufltur.
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA SZDE
S O R U
D fi N E L M
DKKAT
S O R U
SIRA SZDE
DKKAT
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
AMALARIMIZ
TELEVZYON
K T A P
NTERNET
TELEVZYON
NTERNET
SrtnmesizSIRA
bir piston
SZDE mekanizmas ile donatlmfl kapal bir kapta 5 atmosfer basn altnda bulunan gazn scakl 12 C den 60 C ye karlrsa gazn hacminde oluflacak artfl
oran nedir? (deal gaz yasasn kullanmanz nerilmektedir)
D fi N E L M
Bir piston mekanizmas

SIRA SZDE vastasyla 5 atmosfer basn altnda skfltrlmfl olan doal gaz
1,3 litre hacimS kapsamaktadr.
Piston zerindeki basncn sabit scaklk koflullarnda 3 atO R U
mosfere dflrlmesi sonras doal gaz hacmini hesaplaynz.
D fi N E L M
DKKAT
Gazn Younluu
S O R U
N N
SIRAnitelerde
SZDE
Daha nceki
tanmland gibi bir maddenin younluu, o maddenin
birim hacminin (1 cm3) gram cinsinden ktlesidir. Gaz moleklleri arasndaki orDKKAT
talama uzakln sv ve kat hallerindeki molekllerin uzaklna gre olduka bAMALARIMIZ
yk olmas nedeniyle belirli bir hacim iindeki molekl says ok kk olmakta,
SZDE
dolaysyla SIRA
ktlesi
azalmakta ve sonu olarak gaz faz younluu sv faz younluundan olduka
dflk
olmaktadr. Gaz younluunu Efl.(7.1) ve Efl.( 7.2)den yoK T A P
la karak hesaplamak mmkndr. Efl.(7.1) kullanlarak ideal -gaz varsaym ile
AMALARIMIZ
gaz younluk denklemini karmak istersek:
Efl.(7.1)de bulunan gazn mol saysn (n), Efl.( 7.3) teki gibi ifade edebiliriz
N N
TELEVZYON
m K T A P
n=
MW
(7.3)
NTERNET
Bu eflitlikte,
TELEVZYON
m :gazn ktlesi,( gram)
MW :gazn mol ktlesi,( g/mol) anlamna gelmektedir.
Bu tanm Efl.(7.1) ye yerlefltirilecek olursa,
PV =
NTERNET
m
RT
MW
(7.4)
bulunur.Bilindii gibi younluk () birim hacimdeki (cm3) ktle (g) olarak

tanmlanmaktadr:
=
m
V
(7.5)
175
Efl.(7.4) ve Efl.(7.5) ortak zlecek olursa:

=
P MW
zRT
(7.6)
bulunacaktr.Ayn eflitlii gerek gaz yasas iin yazacak olursak afladaki eflitlik
elde edilecektir:
=
P MW
zRT
(7.7)
RNEK
Metan gaznn 1 atmosfer basn ve 25 C scaklktaki younluk deerini hesaplayalm.

zm: Atmosferik basn deerinde metan gazn ideal gaz olarak kabul etmek doru bir yaklaflmdr. Bu durumda Efl.(7.6) kullanlabilir.
(Metann mol ktlesi = 16 g/mol)
= (1 16) / (0,08206 (25 + 273,15)) = 0,654 g/litre = 0,654 10-3 g/cm3
Grlecei gibi gazlarn atmosferik basn altnda ve normal ortam scaklndaki
younluu olduka dflktr. (Bu eflitliklerdeki scaklklarn mutlak scaklk (Kelvin) cinsinden alnmas gerektiine dikkat ediniz).
72,3 atm basn ve 20 C scaklk deerinde metan gaznn skfltrlabilme
arpann 0,87
SIRA SZDE
olarak bulmufltuk. Bu koflullar altnda metan gaznn younluunu g/cm3 cinsinden hesaplaynz.
D fi N E L M
Her iki gazn younluu ayn koflullarda lld iin gazn hal denklemi kullanlarak gaz gravitesi her iki gazn mol ktlelerinin oran olarakS OtanmlanabilmekR U
tedir (Efl. 7.9). Herhangi bir gazn younluk deerinin havann younluk deerine
oranna (15,5 0C scaklk ve 1 atm basn altnda) gazn gravitesi ad verilir (Efl.
DKKAT
SGg =
SGg =
SIRA SZDE
Hava
MWg
MWHava
AMALARIMIZ
N N
(7.8)
K T A P
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
(7.9)
Bu eflitliklerde:
TELEVZYON
SGg : gazn gravitesi
g, Hava : Srasyla, gaz ve havann 15,5 C scaklk ve 1 atmosfer basn altndaki younluu, (g/cm3)
N T E R Nanlamna
ET
MWg, MWHava : srasyla, gaz ve havann mol ktleleri, (g/mol)
gelmektedir.
TELEVZYON
NTERNET
176
Bu noktada her saf bileflenin mol ktlesinin bilinen sabit bir say olduunu belirtmek gerekir. rnek verilirse, karbon elementinin mol ktlesinin 12 g/mol, suyun ise 16 g/mol gibi sabit saylardr. Ancak yer altndan retilen doal gaz genellikle saf bileflenler olmayp birer karflmdr. Ayn flekilde gaz gravitesinin hesaplanmasnda referans olarak kullanlan hava da bir karflmdr (% 78 azot, % 21 oksijen
ve % 1 argon). Karflmlarn mol ktlesini teorik olarak tanmlamak mmkn olmasa da petrol endstrisinde grnen mol ktlesinin tanm ok sk olarak kullanlmaktadr (Efl. 7.10).
n
AMW = yi MWi
i =1
(7.10)
Eflitlikte:
AMW : grnen mol ktlesi, (g/mol),
yi : karflmdaki her bir gazn mol ktlesinin, havann mol ktlesine oran, (mol
kesri veya mol yzdesi)
MWi : karflmdaki gaz bileflenlerinin mol ktleleri, (g/mol) anlamna gelmektedir.
RNEK
Bir gaz karflm olan havann grnen mol ktlesini hesaplaynz.

zm: Bilindii gibi hava % 78 azot, % 21 oksijen ve % 1 orannda argon iermektedir. Havann bu bileflenini Efl.(7.10)da kullanacak olursak, havann grnen
mol ktlesi afladaki gibi bulunabilir:
SIRA SZDE
Bileflen
yi (kesir)
MWi (g/mol)
yi ( MWi (g/mol)
Azot
0,78
28
21,84
Oksijen
0,21
32
6,72
Argon
0,01
40
0,40
AMW
28,96 29
SIRA bir
SZDE
Yeni keflfedilen
doal gaz sahasndan retilen doal gaz aflada verilen bileflime sahiptir. Bu gazn grnen mol ktlesini hesaplaynz.
D fi N E L M
D fi N E L M
Bileflen
Mol yzdesi (%)
Mol ktlesi (g/mol)
88,32
16
6,16
30
Propan
3,15
44
SIRA
AzotSZDE
1,18
28
Karbon dioksit
1,19
44
Metan
S O R U
S O R U
Etan
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
RNEK
N N
AMALARIMIZ
En kk hidrokarbon molekl olan metan gaznn gaz gravitesi deeri katr?
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
177
zm: Metan gaznn mol ktlesi 16 g/mol dr. te yandan bir nceki rnekte havann grnen mol ktlesi 29 g/mol olarak hesaplanmflt. Bu iki deeri
Efl.(7.2)de kullanrsak:
SGmetan = 16 / 29 = 0,55
olarak bulunur.
Sadece metan ve propan gazlarndan oluflan bir gaz karflmnn gaz gravitesi
0,75 ise bu gaz iindeki metan ve propan mol yzdeleri nedir?
RNEK
zm: Gaz karflmnn gravitesi 0,75 olarak verildiine gre:

SGkarflm = 0,75 = AMWkarflm / 29
AMWkarflm = 29 ( 0,75 = 21,75 g/mol
bulunur. Dier taraftan,
AMWkarflm = MWmetanx ymetan + MWpropan x ypropan
elde edilir. Ayrca
ymetan + ypropan = 1.00
ymetan = 1.00 - ypropan
olduundan, bu bilgiler birlefltirildiinde;
21,75 = 16 x ymetan + 44 x (1.00 - ymetan)
ymetan = 0,795
dolaysyla
ypropan = 0,205
olarak bulunur.
32 gram metan, 28 gram azot, 22 gram karbon dioksit, 60 gram etan ieren doal
gaz karflmnn gaz gravitesini hesaplaynz?
zm: Ktleleri verilen her bir bilefleni mol ktleleri ile blecek olursak, her
bir bileflenin mol saysn buluruz.
Nmetan = Metan bilefleninin mol says = 32 / 16 = 2 mol,
benzer flekilde,
nazot= 28/28 = 1 mol, nkarbon dioksit = 22/44 = 0,5 mol, netan = 60/30 = 2 mol
Her bir bileflenin mol saylar toplanr ise:
Ntoplam = 2 + 1 + 0,5 + 2 = 5,5 mol
bulunur. Karflmdaki her bileflenin mol kesirleri bileflenlerin mol saylarnn
toplam mol saysna blnmesi ile bulunur.
Ymetan = (nmetan) / (ntoplam ) = 2 / 5,5 = 0,364
Benzer flekilde:
Yazot = 0,182
ykarbon dioksit = 0,091
yetan = 0,364
zmn bundan sonraki ifllemlerini izelge kullanarak yapalm:
Bileflen
yi (kesir)
MWi (g/mol)
yi x MWi (g/mol)
Metan
0,364
16
5,824
Azot
0,182
28
5,096
Karbon dioksit
0,091
44
4,004
Etan
0,364
30
10,920
AMW
25,844
RNEK
178
Son olarak gazn gravitesi:

SGkarflm = 25,844 / 29 = 0,891
olarak elde edilir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Aflada molSIRA
yzdeleri
SZDE verilen gaz karflmnn her bir bilefleninin karflm iindeki ktle
yzdesini hesaplaynz. (pucu: karflmn toplam mol says 100 olarak alnacak olursa,
mol yzdeleri ile mol ktleleri arplarak bileflenlerin ktleleri ayr ayr bulunabilir). Mol
fi N Eyzdelerini
LM
yzdeleri ileD ktle
karfllafltrarak nasl bir yorum yapabilirsiniz?
Bileflen S O R U
Metan
Karbon dioksit
Etan
Propan
60
20
10
10
Mol yzdesi (%)

DKKAT
DKKAT
Gazn Akmazl
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
N N
SIRA SZDE
Petrol nitesinde
anlatld gibi akmazlk bir akflkann akmaya olan direnci olarak tanmlanr. ki akflkan trnn (gazlar ve svlar) akmazlklar karfllafltrldnda, ayn basn ve scaklk koflullarnda svlarn akmazl gazlarnkine gre oldukAMALARIMIZ
a yksek deerlerdedir, yani gazlar ok daha rahat akabilmektedirler. Ancak, gaz
ve sv akflkanlarn akmazl zerindeki scaklk etkisi iki akflkan tr iin bir dierinin tersidir.
Svlarn akmazlklar artan scaklkla azalr iken gazlarn akmazlkK T A P
lar artan scaklkla artmaktadr.
Gazn Skfltrlabilirlii
TELEVZYON
Gazlarn en nemli zelliklerinden birisi de skfltrlabilir olmalardr. Yksek basn deerlerinde az da olsa sapma gsterse de, gazlarn hacimsel deifliklii iinde bulunduklar basn deeri ile ters orantldr (Efl. 7.11).
1 V
1
Cg =
=
V P
P
NTERNET
(7.11)
Yukardaki eflitlikte,
Cg : Gazn skfltrlabilirlii, (1/atm)
V : Gazn skfltrma ncesi hacmi, (cm3)
V : Basn deiflimi ile gaz hacminde oluflan deiflim, (cm3)
P : Basn deiflimi, (atm) olarak alnmfltr.
RNEK
Srtnmesiz bir piston sistemi ile donatlmfl bir kapta 4 atmosfer basn altndaki
gaz 100 cm3 hacme sahiptir. Piston zerine uygulanan basncn 6 atmosfere karlmasyla gaz hacmindeki deiflim ne kadar olacaktr?
zm: Gazn skfltrlabilir olma zellii kullanlarak Efl. (7.4)de ilk ve son
basn deerlerinin ortalama deeri olan 5 atmosferde kullanlacak olursak,
Cg =
1
= 1 / 5 = 0,2 1/atm
P
0, 2 =
elde edilir.
1 V
100 (6 4)
V= -40 cm3
179
Tartfllan nemli fiziksel zellik yan sra doal gazn temel bileflenleri olan
hidrokarbonlarn kokusuz olduunu belirtmek gerekmektedir. ou zaman yeraltndan retilen doal gazda youn bir kokuya sahip hidrojen slfr (rk yumurta) olmasna ramen bu gaz korozyona neden olmas nedeniyle mutlaka uzaklafltrlmakta ve geriye kokusuz bir gaz kalmaktadr. Patlayc, parlayc zellie sahip
doal gazn patlama-parlama limitlerine ulaflmadan nce farkna varlmas gerekmektedir ve bu amala doal gaz kokulandrlmaktadr. lerleyen blmlerde bu
konu ayrntl olarak tartfllacaktr.
Kimyasal zellikler
Doal gazn ounluu hidrokarbon olan bir gaz karflm olduunu tanmlamfltk.
Doal gazn ana bileflenleri olan hafif hidrokarbonlarla ilgili bilgiler (metan, etan,
propan) petrol retimi nitesinde verilmiflti. Bu blmde doal gazn temel kullanm alan olan yakma ifllemi iin nemli olan kalorifik deer (sl deer), patlama
- parlama snrlar gibi zellikleri anlatlacaktr.
Doal gazn sl (kalorifik) deeri yakma ifllemleri iin en nemli zellii olup satfl ifllemlerinde temel alnan faktrdr. Doal gazn sl deeri birim hacim (veya ktle) yaktn oksijen ile belirlenen flartlarda yaklmas ile aa kan s (kimyasal enerji) miktardr. rnein metan 15C scaklk ve 1 atm basn altnda hava kullanlarak
yaklacak olur ise 37,964 MJ/m3 sl deere sahiptir. Bu sl deer yanma rnlerinin
15C scakla soutulmas sonucu elde edilir. Yanma ifllemi oluflan su buharnn youflmakszn su buhar olarak kalmas durumunda elde edilen sl deere net sl deer ad verilir. Su buharnn youflmas ile elde edilen sl deere ise toplam sl deer ad verilmektedir. izelge 7.4 ile baz gazlarn toplam sl deerleri listelenmektedir. Grld gibi bileflenlerin artan karbon says ile sl deerleri de artmaktadr.
Bileflen
Toplam sl deer (MJ/m3)
Azot
0,0
Metan
37,694
Etan
66,032
Propan
93,972
i-btan
121,426
n-btan
121,779
Pentan
163,521
izelge 7.4
Hidrokarbon
Gazlarnn Toplam
Isl Deerleri.
Efl. (7.12), doal gaz karflmlarnn toplam sl deerlerini hesaplamak amacyla kullanlmaktadr.
Karflmn sl deeri = [(yi x (bileflen toplam sl deeri)i]
(7.12)
Mol yzdesi cinsinden % 92 metan, % 5 etan ve % 3 propan ieren doal gaz karflmnn sl deeri katr?
zm: zm iin izelge kullanacak olursak,
Bileflen
yi (kesir)
Isl deer (MJ/m3)
yi ( Isl deer (MJ/m3)
Metan
0,92
37,694
34,679
Etan
0,05
66,032
3,302
Propan
0,03
sonucu elde edilecektir.
93,972
2,819
Karflm
40,800
RNEK
180
Herhangi bir szma durumunda hava ile karflacak olan doal gazn sebep olabilecei yangn veya patlama olasl olduka nemli bir tehlike unsurudur. Bu
nedenle, deiflik gazlarn hava ile karflmas durumunda patlayabilecei ve/veya
parlayabilecei limitlerin bilinmesi gerekmektedir. Hava ile doal gaz uygun oranlarda karflmalar durumunda parlayarak s vermektedir. Is nedeniyle artan scaklk, gazn basncnda artfllara neden olmakta ve eer bu basn artfl kapal ortamlarda gereklefliyorsa byk patlamalara yol amaktadr. Bu nedenle doal gaz ile
ilgili parlama limitleri ve yanma iflleminin doas herkes tarafndan bilinmelidir.
Hava ile gaz yakt karflmlarnn iki farkl snr deeri vardr. Alt snr deeri, yanabilen gazn yanmay srdrebilmesi iin hava iinde bulunmas gereken en dflk deriflimi % hacim (veya % mol) cinsinden ifade etmektedir. Bu deerin altndaki yakt miktar yanmay srdrebilmek iin yeterli deildir. te yandan st snr deeri ise yanmann olabilecei en yksek yakt deriflimini vermektedir. Bu deerin stnde yanmay srdrebilecek oksijen miktar yeterli deildir. izelge 7.5
saf hidrokarbonlarn alt ve st parlama snrlarn atmosferik basn ve oda scakl koflullarnda vermektedir.
Tablo 7.5
Gazlarn 1 Atmosfer
Basnta Hava ile
Parlama Snrlar (%
Hacim veya % Mol).
Bileflen
Alt snr
st snr
Metan
5,0
15,0
Etan
2,9
13,0
Propan
2,1
9,5
n-btan
1,8
8,4
i-btan
1,8
8,4
n-pentan
1,4
8,3
i-pentan
1,4
8,3
Hekzan
1,2
7,7
Hidrojen slfr
4,3
45,5
LPG (% 30 propan, % 70 Btan)
2,0
10,0
Gazlarn iinde bulunduu ortamn basnc, parlama limitlerini etkilemektedir.

rnein dflk basn deerlerinde (50 mm civa basnc) doal gaz - hava karflmlar yanc deildir. te yandan, yksek basn deerlerinde st snr deeri hzla artmaktadr. Hava-yakt karflmlarnda azot, karbon dioksit gibi gazlarn bulunmas da
parlama limitlerini deifltirmektedir. Doal gaz veya herhangi bir yaktn saf oksijen
veya oksijence zengin hava ile karflmasnda yanma tehlikesi daha da artmaktadr.
nceki blmlerde doal gazn kokusuz olduu belirtilmiflti. Patlayc ve parlayc olmas nedeniyle herhangi bir gaz szntsnn kolaylkla anlafllabilmesi iin
doal gaz kokulandrlmaktadr. Kokunun hangi oranda katlaca ise, kokulandrcnn insan burnu tarafndan doal gazn hava iindeki derifliminin alt snr deerinin % 20 si (beflte biri) oranna ulaflt anda alglanaca miktar olarak tanmlanmaktadr. Kokulandrc olarak genellikle merkaptan ad verilen korozyona neden
olmayan kkrtl bileflenler kullanlmaktadr.
DOAL GAZIN ARANMASI VE RETLMES

Petrol konusunun ifllendii beflinci nitede anlatlan arama teknikleri (jeolojik, jeokimyasal, jeofizik yntemler, sondaj teknikleri) doal gaz iin de geerlidir. Doal
gaz retiminin petrol retiminden temel farklar ise aflada sralanmaktadr:
Sudan Arndrma
Petrol rezervuarlarnda olduu gibi doal gaz rezervuarlarnda da suyun olmamas dflnlemez. Milyonlarca yl ayn ortamda bulunan doal gaz ve su denge halinde olup, doal gazn bnyesinde doymufl oranda su buhar bulundurmaktadr.
Su buharna doymufl olarak yzeye getirilen doal gazdaki su buharnn bir ksm
azalan basn ve scaklk nedeniyle youflmaktadr. Serbest hale gelen bu su, doal gazdan ayralar vastasyla ayrlmakta, ancak halen su buharna doymufl olan
doal gaz ilerideki ifllemlerde su youflmasnn olmamas iin kurutma (su buharndan arndrma) ifllemine tabii tutulmaktadr.
Hidrojen Slfr ve Karbon Dioksitten Arndrma

Sz konusu iki doal gaz bilefleni, asidik ortam yaratmalar, korozyona neden olmalar nedeniyle mmkn olan en ksa sre iinde doal gazdan uzaklafltrlmaldr. Bu amala birok kimyasal ifllem iin retim sahasnda tesisler kurulmaktadr.
Ar Hidrokarbonlarn Ayrfltrlmas
Doal gazn ana bilefleni olan metann temel kullanm alan yanma ifllemi sonucu
elde edilen s enerjisidir. Ancak, dier doal gaz bileflenlerinin (etan ve daha arlarnn) yanma ifllemi yerine farkl uygulamalar (petrokimya endstrisinde girdi,
LPG olarak kullanm gibi) iin ayrfltrlmas genel uygulamalardan biridir. Bu
amala doal gaz, genelde soutulmakta ve ar bileflenlerin sv fazna geirilerek
metandan ayrflmas salanmaktadr.
DOAL GAZIN TAfiINMA VE DEPOLANMASI

Doal gaz, retim noktas ile tketim noktas arasndaki corafi konum ve mesafeye bal olarak boru hatt ile gaz halinde, tankerlerle skfltrlmfl gaz halinde veya yine tankerlerle svlafltrlmfl doal gaz olarak taflnmaktadr. fiimdi bu taflma
yntemlerini tantarak tartflalm.
Boru Hatt Taflmacl

En yaygn doal gaz taflma yntemi olan boru taflmacl 2000 km den az mesafelerde svlafltrlmfl doal gaz taflmaclndan daha ekonomik bulunmaktadr.
Bu amala dflenen boru hatlar oluflturduklar a yaps ile doal gazn en u noktalara kadar ulafltrlmas iin uzun yllar boyunca kullanlabilmektedir. Bylesi bir
a sisteminin temel bileflenleri hat boyunca oluflan basn kayplar nedeniyle gaz yeniden basnlandrmakta kullanlan kompresrler, alc ile satc arasnda ticareti yaplan doal gaz miktarn kabul edilebilir oranda saptamaya yarayan lm
istasyonlar ve tketim noktasnda gerekli olan basn dflm birimleridir.
Dier taflma ve pazarlama yntemleri ise svlafltrlmfl petrol gaz (LPG), svlafltrlmfl doal gaz (LNG), skfltrlmfl doal gaz (CNG)dir.
Svlafltrlmfl Petrol Gaz (LPG)

Liquefied Petroleum Gas szcklerinin ksaltmas anlamnda uluslararas bir terim
olarak LPG kullanlmaktadr.Bilefliminin byk bir ksm propan ve btandan oluflan ve atmosferik basn ve normal oda koflullarnda gaz halinde bulunan svlafltrlmfl petrol gaz (LPG), basn altnda sv hale gemektedir. LPGnin svlafltr-
181
182
labilme zellii sayesinde, basn altnda hacminde bir azalma meydana gelmekte
ve bu zellik taflma ve depolamada kolaylk salamaktadr. Basn altnda sv halde depolanan ve taflnan LPG, uygulanan basncn kaldrlmas ile gaz haline geerek kullanma hazr hale gelmektedir. LPG, renksiz, kokusuz ve havadan ardr.
Kullanm srasnda kaaklarn fark edilebilmesi amacyla, kokulandrlmaktadr.
Trkiyede LPG iki farkl bileflimde pazarlanmaktadr. Mutfak tp olarak bilinen
LPG % 30 propan ve % 70 btandan oluflmaktadr. te yandan saf propan olarak
pazarlanan LPG de mevcuttur.
LPG nin dikkat edilmesi gereken bir nemli fiziksel zellii, sv halde sudan hafif olan bu karflmn gaz haline dnflnce havadan ar bir gaz durumuna gelmesidir. Bu ise bir olumsuzluk halinde basnl tpten kontrolsz LPG kaa olmas
durumunda aa kan gazn bulunduu ortamn zeminine yakn seviyelerinde younlaflacadr. Bylesi bir ortamn LPG gazndan temizlenmesi srecinde zemine
yakn seviyelerin kvlcm karmayacak bir yntem kullanarak sprlmesidir.
Svlafltrlmfl Doal Gaz (LNG)

Svlafltrlmfl doal gaz (LNG), doal gazn (metan) atmosferik basnta, -162
Cnin altndaki scaklk deerlerine getirilerek svlafltrlmas ile elde edilmektedir. LNGnin ana bilefleni metandr. LNGnin bir birim hacmi, normal flartlardaki
600 birim hacim gaza efldeerdir. LNG, zel tankerlerle ve boru hatlaryla taflnabilmekte ve zel tanklarda depolanabilmektedir. lkemizde biri Tekirda Silivride dieri ise zmir Aliaada olmak zere iki adet LNG depolama ve gazlafltrma
tesisi bulunmaktadr. Cezayir ve Nijerya ile yaplmfl olan uzun dnemli LNG almlar yan sra ihtiya durumunda spot piyasadan alm yaplan LNG bu tesislerde
depolanmakta ve gerektiinde gaz fazna geirilerek doal gaz boru hatt ana
baslmaktadr.
Skfltrlmfl Doal Gaz (CNG)
Gnlk Debi: Bir gnde

harcanan doal gaz
miktarnn Sm3 cinsinden
deeridir.
Compressed Natural Gas szcklerinin ksaltlmasyla uluslararas alanda kullanlan bir deyimdir. Doal gazn 250 atm gibi yksek basnlarda skfltrlmas sonucu, skfltrlmfl doal gaz (CNG) elde edilmektedir. CNG, yksek basnca dayankl zel kaplarda depolanmakta ve genellikle kara tafltlarnda kullanlmaktadr.
Doal gazn kullanm alanlarn sralayacak olursak, doal gaz evrim santrallerinde elektrik enerjisi retimi, sanayinin gereksinimi olan s enerjisinin salanmas, gbre sanayii gibi uygulamalarda kullanm ve evsel kullanmdan (stma, mutfak ve banyo) bahsedilebilir. Sralananlarn ilk yl boyunca sabite yakn gaz tketimi davranfl gsterir iken evsel kullanm (zellikle stmada) mevsimsel farkllklar gstermektedir (fiekil 7.5). Kfl aylarnda en yksek deerlere ulaflan stma
ihtiyac (dolaysyla bu ama iin kullanlan gaz tketimi) yaz aylarnda neredeyse
sfra dflmektedir. te yandan, gaz boru hatlar, yl iinde sadece birka gn karfllafllan, ihtiyacn en yksek olduu gnler yerine daha dflk kapasiteler iin
planlanmakta, tketimin en yksee kt sz konusu sayl gnlerde ise yaz aylarnda atl kapasitenin depoland noktalardan karfllanmas yoluna gidilmektedir. Bylesi bir strateji ise gazn depolanaca uygun yerlerin saptanmasn gerektirmektedir. fiekil 7.5de mevsimlere gre gnlk debi deerlerinin karfllafltrmalar yaplabilir.
183
fiekil 7.5
Doal Gaz Arz ve
Talebinin Yl inde
Tipik Deiflimi.
Trkiyede Doal Gazn Taflnma ve Depolanmas

Yksek basn flartlarnda alflmak zere tasarlanan doal gaz boru hatlar, yaz aylarnda alflma basncnn st snrna kadar basnlandrlarak bir depo gibi kullanlabilir, ancak bu yntemle depolanabilen gaz miktar olduka az miktarlar olacaktr. te yandan, gerek ok byk hacimler gerektirmesi gerekse de patlayc parlayc zellikleri nedeniyle doal gaz depolamasnda yerst depolama tesisleri yerine yer alt depolama yntemleri sklkla kullanlan yntemlerdir. Yer altnda
gazn depolanmas amacyla kullanlagelmekte olan yaplar olarak tkenmifl gaz
rezervuarlar, yer alt su rezervuarlar ve tuz maaralarndan sz edilebilir.
Doal gaz depolama amal kullanlmaya en uygun yer alt yaplar ierdii gazn retilebilecek ksmnn retilmesi sonucu terk edilme aflamasna gelinmifl doal gaz rezervuarlardr. Bu yaplar keflfedilmelerinden nce doal gaz milyonlarca yl sorunsuz depolayabilmifl olmalar nedeniyle depolama iin en uygun adaylardr. Sahada alacak gaz basm kuyular yoluyla doal gaz tketiminin az olduu yaz aylarnda yer altndaki gzenekli ve geirgen katmana baslan gaz ihtiya
duyulduunda retim kuyular vastasyla retilerek boru hattna ynlendirilmektedir. lkemizde bu trden bir uygulama TPAO tarafndan Kuzey Marmara ve Deirmenky doal gaz sahalarnda gereklefltirilmektedir (fiekil 7.6). Kuzey Marmara Doal Gaz Sahas, 1988 ylnda Marmara Denizinde stanbul li Silivri lesinin
5,5 km. batsnda, kydan yaklaflk 2,5 km. uzaklkta ve 43 m. su derinliinde alan KM-1 kuyusu ile keflfedilmifltir. Sahadan doal gaz retimine 1997 ylnda 5
adet kuyu ile bu kuyularn baland ve 43 m. su derinliine yerlefltirilmifl bir adet
insansz platform kullanlarak bafllanmfltr. Keflif sonras 3,7 milyar Sm3 olarak hesaplanan yerinde gaz miktar belli bir sre gaz retiminden sonra 5,10 milyar Sm3
olarak dzeltilmifltir. Sahada retim, 1200 m. derinlikteki Soucak formasyonundan yaplmakta olup 2004 sonu itibar ile 1,689 Milyar Sm3 gaz retilmifltir (Abravc, vd. 2005).
Deirmenky Doal Gaz Sahas ise, Silivri ilesi Deirmenky beldesine yaklaflk 6 km. mesafede, kydan 15 km. ve Kuzey Marmara Sahasndan yaklaflk
16,2 km. uzaklktadr. Saha 1994 ylnda DK-1 kuyusu ile keflfedilmifl olup 600
milyon Sm3 olarak hesaplanan yerinde gaz miktar belli bir sre gaz retiminden
Sm3: Hacim birimi m3 nne

N veya S gibi eklemelerle
gaz hacminin hangi
flartlarda ifade edildii
belirtilmektedir. N, normal,
S, standart anlamna
gelmektedir. Sm3 gaz
hacminin 1 atmosfer basn
ve 15,5C da lld
anlamna gelmektedir.
184
sonra 750 milyon Sm3 olarak dzeltilmifltir. Sahadan doal gaz retimine 1995 ylnda bafllanmfl olup 2004 sonu itibar ile 579,4 milyon Sm3 gaz retilmifltir (Abravc, vd. 2005).
Projede yeraltna basm dneminde (15 Nisan - 14 Ekim) BOTAfi tarafndan temin edilecek doal gazn en ok 10, en az 5 milyon Sm3/gn debide rezervuarlara baslmas, Yeniden retim Dneminde (1 Kasm - 31 Mart) ise en ok 14, en az
8 milyon Sm3/gn debide retilecek gazn retilip ifllenerek BOTAfi ana boru hattna teslim edilmesi ngrlmfltr (Abravc, vd. 2005). Sahalarn depolama kapasiteleri Kuzey Marmara iin 1,6 milyar Sm3, Deirmeky iin ise 0,3 milyar Sm3
olarak hesaplanmfltr. Kuzey Marmara sahasnda depolanan gaz 2009 yl kfl aylarnda Rusya Federasyonu ile Ukrayna arasnda yaflanan doal gaz krizi aflamasnda kesilen gaz akfl srasnda lkemizin sknty fazla hissetmemesine yardmc olmufltur.
fiekil 7.6
Kuzey Marmara ve
Deirmenky Yer
Alt Doal Gaz
Depolama Projesi
(Abravc, 2005).
Deirmenky Toplama stasyonu

3
TPAO B
YZEY TESS ALANI
att
ru H
fi Bo
A
BOT
oru Hat
Kuzey Marmara
Toplama stasyonu
2
Silivri
Kuzey Marmara Sahas

MARMARA DENZ
Doal gazn depolanabilecei bir dier yer alt ortam ise kaln tuz katmanlarnda zelti madencilii yntemleri kullanlarak alan tuz maaralarnda gazn depolanmasdr. Bu amala tuz katman iinde tuza doymufl sondaj akflkan kullanlmas vastasyla tuz eritilmeden belli bir derinlie alan kuyu vastasyla daha sonra temiz su baslarak tuz katman eritilmekte ve bir maara oluflturulmaktadr.
Oluflturulan maara iindeki tuzlu su gaz baslarak yzeye getirilmekte ve yerine
basnl gaz baslarak maarann kmesi nlenmektedir. Bu tr depolamada maarann salam kalmas iin mutlaka bir miktar gaz, maarann kmeyecei en az
basn flartlarnda bulundurulmas gerekmektedir. Bu gaz miktarna yastk gaz ad
verilmekte, bu miktarn stnde baslan gaz ise alflma gaz olarak adlandrlmaktadr. lkemizde bu amala BOTAfi tarafndan Tuz Gl blgesinde, tuz maarasnda gaz depolama projesinin mhendislik alflmalar srdrlmektedir.
185
zet
N
A M A
N
A M A
Doal gaz hakknda yorum yapmak.

Doal gaz yeralt katmanlarnda doal olarak
oluflmufl, iinde bulunduu ortamn basn scaklk koflullar ve kimyasal bileflimine petrol ile
birlikte veya kendi baflna gaz halinde bulunmaktadr. Dnya doal gaz rezervlerinin yaklaflk % 40 kadar petrol ile birlikte ayn rezervuar
paylaflmaktadr. Doal gazn ana bilefleni en hafif hidrokarbon olan metandr. Geri kalan ksm
dier hafif hidrokarbonlar (etan, propan, btan)
veya hidrokarbon olmayan dier gazlardan (karbon dioksit, nitrojen, hidrojen slfr, helyum ve
argon) oluflur.
Doal gazn tarihesi ile Dnya doal gaz rezervleri hakknda tartflma yapmak.
Yerin altndan kan doal gaz tpk petrol gibi
milyonlarca yl yaflndadr. Ancak, doal gazn
yzeye karlmas ve kullanm petrole gre daha yakn tarihlerde gerekleflmifltir. Doal gaz ticarete dken ilk lke ise Britanyadr. Britanya
da 1785lerde kmrden retilen havagaz, deniz
fenerlerinde ve cadde aydnlatmada kullanlmfltr. Doal gaz retim amacyla alan ilk kuyu
1821 ylnda New Yorkta William Hart tarafndan kazlmfltr. Gaz kabarcklarnn nehirden
ykseldiini gren Hart, 27 feetlik(yaklaflk 9 m)
bir kuyu kazar ve daha fazla gazn kuyu vastasyla yzeye kmasn salar. 1885 ylnda, Robert Bunsen doal gazn havayla uygun oranlarda karfltrlarak gvenli bir flekilde yakld ve
stma amal kullanld bir makineyi yapmay
baflarr. Bunsenin bu keflfi doal gazn Amerika
ve tm dnyada kullanm asndan yeni frsatlar dourur. Ayarlanabilir scaklk termostat cihaznn icad doal gazn snma amal daha etkin
bir flekilde kullanlabilmesine olanak verir. lk
uzun doal gaz boru hatt 1891 ylnda infla edilmifl olan 120 mil uzunluundaki, Indiana-Chicago arasndaki hattr. lk boru hatlar gvenlikten
yoksun hatlardr. Gvenli boru hatlarnn yapm
ise 2. Dnya Savafl yllarnda boru retimi, kaynak ve metalrji alanlarndaki tekniklerin geliflimiyle mmkn olmufltur. Doal gazn iletiminin
gvenli ya da verimli olarak mmkn olmas, doal gazn yeni kullanm alanlarnn keflfini getirmifltir. Doal gazn konut stmaclnda, ocak
ve frnlarda yakt olarak ve doal gaz evrim
santrallerinde elektrik elde edilmesinde buhar
retimi amal kullanlmas bu kapsamda deerlendirilebilir.
2007 yl sonu itibari ile dnyamz 177,36 trilyon
m3 kantlanmfl rezerve sahiptir. Bu rezervin byk bir ksm Orta Dou (% 41,3) ve Avrupa - Av-
N
A M A
N
A M A
rasya (% 33,5) blgelerine aittir. Bunlar srasyla Asya - Pasifik (% 8,2), Afrika (% 8,2) ve Kuzey
Amerika (% 4,5) blgeleri izler. Birok uzman tarafndan petroln yedei olarak grlen doal
gazn mrnn tayini ok nemlidir. Mevcut retim rezerv oranlarna baktmzda 2007 yl itibari ile bu orann 60,3 yl olduunu gryoruz
Doal gazn fiziksel ve kimyasal zellikleri konularnda yorum yapmak.
Maddenin gaz hali ile sv hali akflkanlar olarak
tanmlanmasna ramen gazlarn svlardan en
nemli farklar olduka dflk younluk, akmazlk deerleri ile skfltrlabilir olmalardr. Bu zellikleri ile doal gazn hacmi ve younluu basncn deiflimi ile byk deiflikliklere uramaktadr. te yandan bir hidrokarbon karflm olan
doal gazn kimyasal zellikleri petroln kimyasal zellikleri ile benzeflim gstermektedir.
Doal gazn aranmas, retilmesi, taflnmas ve
depolanmas yntemlerini aklamak.
Petroln aranmas aflamasnda kullanlan tm jeolojik, jeokimyasal ve jeofizik yntemler doal
gazn aranmasnda da kullanlagelmektedir. Doal gazn retimi yntemleri de petrol ile benzerlik gstermesine ramen, retim sonras yaplacak artma ifllemleri farkllklar gsterebilmektedir. Doal gazn hidrojen slfr, karbon dioksit
gibi korozyona neden olan gazlarn uzaklafltrlmas, doal gazn su buharndan arndrlmas ve
propan, btan gibi doal gaz bileflenlerinin ayrfltrlmas sreleri doal gazn ifllenmesindeki
en nemli admlardr. Sonrasnda doal gaz nihai tketiciye ulafltrlmak amacyla taflnmaktadr. Doal gazn en sk kullanlan taflnma yntemi boru hatlar ile taflnmasdr. Ancak, boru hattnn infla edilmesinin teknolojik ve/veya ekonomik olmad durumlarda, basn altnda skfltrlmfl doal gazn tankerlerle gaz faznda taflnmas (CNG) veya -162 C de svlafltrlmfl (LNG)
olarak ancak atmosferik basn altnda taflnmas
alternatifleri de sklkla kullanlan yntemlerdir.
zellikle evsel kullanmn (stma) mevsimsel
farkllk gstermesi nedeniyle doal gaza olan
talebin yl iinde yaz ve kfl dnemlerinde farkllk gstermesi, kfl aylarnda doal gaza olan youn talebin yaz aylarnda depolanan gaz ile karfllanmas tm dnyada uygulanmaktadr. Byk
hacimler gerektirmesi ve tehlikeli bir rn olmas nedeniyle en uygun doal gaz depolar yer alt yaplardr. Tketilmifl doal gaz rezervuarlar,
tuz maaralar veya derin su rezervuarlar depolama iin en uygun yer alt yaplardr.
186
Kendimizi Snayalm
Bileflen Metan Etan Propan Btan Su buhar Hidrojen
slfr
Mol (%)
85,0
5,0
3,2
2,0
1,8
3,0
1. Kimyasal bileflimi yukardaki izelgede verilen doal gaz zerinde, retiminden sonra yaplmas gereken
ilk ifllem afladakilerden hangisidir?
a. Hibir ifllem yaplmadan tketiciye ulafltrlmak
zere basnlandrlarak boru hattna baslma
b. Su buharndan arndrma ifllemi
c. Hidrojen slfrden arndrma ifllemi
d. Metandan ar hidrokarbonlarn karflmdan ayrfltrlmas ifllemi
e. Propan ve btandan LPG retimi
2. LPG tpnden oluflabilecek bir kaak srasnda, gaz
kaann insan burnu tarafndan alglanabilmesi iin
LPG gazna katlmas gereken kokulandrc, LPG nin
hava iinde ulaflt yzde, afladaki deerlerden hangisinde hissedilmelidir?
a. % 0,4
b. % 0,5
c. % 0,8
d. % 1,0
e. % 2,0
3. Doal gazn depolanma gereksinimi iin en nemli faktr afladakilerden hangisidir?
a. Doal gaz fiyatnn deiflken olmas
b. Doal gaz arz - talep dengesinin yazn arz lehine kfln talep lehine farkllk gstermesi ve kfl
aylarnda artan talebin depolanmfl gaz vastasyla karfllanmas
c. retici-tketici lkeler arasnda oluflabilecek
sorunlar
d. Doal gaz rezervlerinin yakn zamanda bitme
olasl
e. Doal gaz reticisi lkelerde oluflabilecek siyasi
istikrarszlklar
4. Japonyann LNG (svlafltrlmfl doal gaz) tketiminde Dnya lideri lke olmasnn asl nedeni afladakilerden hangisi olabilir?
a. LNG teknolojisinin Japonya tarafndan gelifltirilmifl olmas,
b. LNG teknolojisinin yksek geliflmifllik gerektirmesi, bunun iin ise Japonyann en uygun lke
olmas,
c. Japonyaya doal gaz taflyacak boru hattnn
teknolojik olarak mmkn olmamas,
d. Kendisine ait doal gaz kayna olmamasnn yan sra doal gaz reticisi lkelere olan uzakl,
e. Japonyada doal gaz boru a yapsnn geliflmemifl olmas.
5. Isl deeri 38,378 MJ/m3 olarak llmfl olan metan-etan karflm doal gazn bileflimi afladakilerden
hangisidir?
Bileflen
Metan (%)
94,4
93,2
92,8
95,3
97,6
Etan (%)
5,6
6,8
7,2
4,7
2,4
6. Grnen molekl arl 23,55 g/mol olan metan propan gaz karflmnn sl deeri MJ/m3 cinsinden afladakilerden hangisidir?
a. 38,478
b. 45,418
c. 47,435
d. 52,889
e. 56,468
7. LPG sisteminde oluflabilecek bir kaa saptayabilmek
amacyla kullanlacak bir alglayc cihaz, LPG kaynann bulunduu odada hangi konuma yerlefltirilmelidir?
a. LPG kaynann yaknnda ve tavana yakn,
b. LPG kaynann karfl duvarnda tavana yakn,
c. LPG kayna yaknnda ve zemine yakn,
d. Oda yksekliinin orta mesafesinde LPG kaynann karfl duvarnda,
e. LPG kaynann karfl duvarnda zemine yakn
8. 0,914 gaz gravitesine sahip, toplam mol says 4
olan metan - etan karflmna 2 mol propan karfltrlr
ise bu yeni karflmn gaz gravitesi afladakilerden
hangisi olacaktr?
a. 0,885
b. 0,965
c. 0,989
d. 1,015
e. 1,111
9. 1500 psia basnca sahip 200 cm 3 hacme sahip bir
kapta 0 C (32 F) scaklktaki metan gaznn mol says
afladakilerden hangisidir? (1atm = 14,7 psia, Gerek
gaz yasasn kullannz)
a. 0,498
b. 0,985
c. 1,167
d. 2,328
e. 3,465
10. 9. soruda verilen metan gaz basnc sabit scaklkta
(0 C) 1000 psia deerine dflrlr ise metan gaznn
younluu g/cm3 cinsinden afladakilerden hangisidir?
a. 0,0486
b. 0,0578
c. 0,578
d. 5,781
e. 57,808
187
Yaflamn inden 1
Silivri Doalgaz deposu alyor
Silivri`deki doalgaz depolama tesisi 11 Temmuz`da
hizmete giriyor. Trkiye`nin ilk yeralt doalgaz depolama tesisi yllk gaz tketim miktarnn yaklaflk yzde
5ì depolanabilecek.
Silivri`deki Kuzey Marmara ve Deirmenky Sahalar
Yeralt Doalgaz Depolama Tesisleri, 11 Temmuz`da
hizmete giriyor. Trkiye`nin ilk yeralt doalgaz depolama tesisi olacak Silivri tesisi, lkenin kfln yaflad
doalgaz skntsnn giderilmesi asndan nem taflyor. Tesiste Trkiye`nin yllk gaz tketim miktarnn
yaklaflk yzde 5ì depolanabilecek.
Yapm aflamas eflitli tartflmalara neden olan depo
11 ylda tamamlanabildi. 11 Temmuz`da yaplacak
alfla Baflbakan Recep Tayyip Erdoan`n da katlmas bekleniyor.
Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl`nn (TPAO), alflmalarna 1996 ylnda bafllad ve Trkiye`nin ilk yeralt doalgaz depolama tesisi olan `Kuzey Marmara ve
Deirmenky Sahalar Yeralt Doal Gaz Depolama Tesisleri`ni devreye alyor.
DENZ ALTINDA
Kuzey Marmara ve Deirmenky Doalgaz Sahalar,
BOTAfi boru hattna ve stanbulà yakn olmas, rezervuar ve retim zelliklerinin depolama rezervuar iin
kullanma uygun bulunmas nedeniyle nem taflyor.
Kuzey Marmara Doal Gaz Sahas, Silivri`nin 5 km batsnda sahilden 2.5 km uzaklkta 43 metre su derinliinde 1988 ylnda alan Kuzey Marmara-1 kuyusu sondajnda 1200 metrede gaz keflfi ile bulundu. Saha, Trkiye`nin denizdeki ilk doalgaz sahas olma zelliini
taflyor. Kuzey Marmara Sahasnn rezervinin belirlenebilmesi iin 1995 ylnda 3 kuyu, 1996 ylnda iki kuyu
daha ald.
1997 yl Eyll aynda Kuzey Marmara Sahas befl kuyunun retim hatlarn ve kuyubafl malzemelerini ieren bir deniz platformu ile retime alnd ve retilen
gaz platformdan kyya deniz dibinden 3 km`lik bir
boru hattyla verildi. Kyya ulaflan gaz burada kurulan bir retim istasyonuna alnarak gerekli ifllemlerden geirilip, satfla hazr hale getirildi.
Kuzey Marmara Sahasnda proje kapsamnda daha
nce denizde kazlmfl olan 5 adet òffshore` kuyuya
ilave olarak ihtiya duyulan 6 adet uzun alml kuyunun 2003 yl ortalarnda bafllanan sondaj alflmalar 2004 yl ortalarnda tamamland. Kuyularda dik
derinlik 1200-1250 metre, yatay alm 2287-2947 metre ve dikey eksenden sapma as 76-80 derece olarak
gerekleflti.
Deirmenky Sahas ise Silivri`nin 19 km kuzeybatsnda olup 1994 ylnda DK-1 kuyusu ile keflfedildi ve
1995 ylnda retime alnd. Proje kapsamnda Deirmenky Sahasnda 7`si ynl kuyu olmak zere 9 adet
kuyu bulundu.
LURG-FERNAS YAPTI
flin proje iin gerekli kuyularn kazlmas dflndaki byk bir ksmn oluflturan Yzey Tesisleri yapm iflini ise
Mhendislik, Malzeme Temini, Montaj ve Devreye Alma alflmalarn kapsayacak flekilde Lurgi AG-Fernas
nflaat Ltd. fiti. Konsorsiyumu gereklefltirdi.
Depolama Tesisleri Kuzey Marmara ve Deirmenky
Sahalar Toplama stasyonlar ile bu istasyonlara gaz
enjekte ediyor ya da geri retilen gaz iflleyip BOTAfi
Ana Boru Hattna sunan Ortak Tesisten olufluyor. Deirmenky Sahas yaklaflk 13 km uzunluunda, Kuzey
Marmara Sahas ise yaklaflk 3.5 km uzunluundaki boru hatt ile Ortak Tesise baland.
1.9 MLYAR NM3 GAZ DEPOLANACAK
Tesisler kullanlarak Kuzey Marmara Rezervuarnda 1.6
Milyar Nm3, Deirmenky Rezervuarnda ise 0.3 Milyar
Nm3 olmak zere toplam 1.9 Milyar Nm3 doal gaz depolanabilecek.
Tesislerin enjeksiyon kapasitesi gnlk maksimum 11.8
Milyon Nm3, geri retim kapasitesi ise gnlk maksimum 15 Milyon Nm3 olacak.
Enjeksiyon dneminde, BOTAfi`tan alnan doal gaz
filtre ve lm sisteminden geirilerek kompresrler
yardm ile basnlandrlp Kuzey Marmara ve Deirmenky Rezervuarlarna baslacak.
Geri retim dneminde ise kuyulardan gelen gaz ortak
tesisteki sv tutuculardan geirilerek serbest haldeki svlarndan arndrlacak, ardndan stma, basn dflrme ve ayrfltrma nitelerinden geirilerek akfl debileri
ayarlanacak. Debisi ayarlanan gaz, kurutma nitesinden geirilerek ierisindeki su buhar alndktan sonra
iindeki kondensat buhar Hidrokarbon ilenme Noktas Ayarlama nitesinde tutulacak. Gerek duyulmas
halinde kompresrlerle basnlandrlacak gaz lm
nitesinden geirilerek BOTAfi hattna verilecek.
ANKA
Kaynak: http://www.tumgazeteler.com/?a=2131668
188
Yaflamn inden 2
ARKA PLAN: Trkiyenin nemli lde yurt ii doal
gaz rezervi bulunmamakta ve Trkiyede kullanlan
doal gazn % 99u halihazrda yurt dflndan ithal edilmektedir. Ancak, yurt ii rezervlerinin bulunmamasna
karfln, Trkiyedeki doal gaz tketimi, getiimiz son
yirmi yl iinde ortalama % 24 dzeyinde bir artflla
hzl bir flekilde ykselmifltir. Gazn en byk kullancs elektrik retim sanayisi olmakla birlikte, sanayi, ticaret ve giderek artan bir flekilde meskenlerde de kayda deer miktarlarda gaz kullanlmaktadr. Kentleflmenin artmas ve bunun sonucunda elektrie ve snmaya duyulan talebin ykselmesi ile birlikte, doal gaz
talebinin de orta vadede hzla bymeye devam etmesi beklenmektedir.
Trkiye gaz arzn zellikle Rusyadan, bir tanesi Bulgaristan zerinden ve dieri de Karadenizin altndan geen iki boru hatt ile elde etmektedir. ran (boru hatt
ile) Cezayir ve Nijerya (likit doal gaz - LDG - fleklinde), Trkiyeye gaz salayan dier lkeler arasnda yer
almaktadr. Azerbaycandan yaplacak gaz teslimatlarnn ise 2006 ylnn sonunda bafllamas beklenmektedir.
Benzersiz corafi konumu nedeniyle, Trkiye, Avrupa
ana ktasna gaz ihracatnda nemli bir gaz geifl lkesi
olarak son derece iyi bir yere sahiptir. Byyen yurt ii
gaz talebine ek olarak, Trkiyenin bir geifl lkesi olarak bu rolnn, orta vadede doal gaz piyasas ekonomilerini ynlendirme olasl yksektir.
Byklne ve talebin hzla artmasna karfln, Trkiyenin halihazrda hi bir doal gaz deposu bulunmamaktadr. Depolanmfl gazn bulunmamas arz gvenliini ve gaz sisteminin yan sra, temel yakt kayna olarak gaza gvenen enerji sisteminin de gvenilirliini
tehlikeye sokmaktadr. Trkiyenin talebin en yksek
dzeyine kfl aylarnda erifltii bir sisteme sahip olduu
gz nne alnrsa, depolanmfl gazn bulunmamas, kfl
aylarnda yaflanan gaz skntsna ya da dier yakt trlerinin kullanlmasna veya gazn yksek fiyatlardan satn alnmasna yol amaktadr. Gaz arznn gvenliini
arttrma ihtiyacn karfllamak amacyla, Trkiye, ithalat
kaynaklarn, yukarda belirtildii flekilde eflitlendirmifltir. Ancak bunun yetersiz olma ihtimali yksektir ve
yeterli dzeyde gazn depolanmfl olmas, gaz sisteminin gvenlii ve iflletimsel etkinlii asndan hayati
nem taflyan bir katk salayacaktr. Kuzey Marmara
blgesinde 1,6 bcm kapasiteli bir depolama tesisi infla
edilmektedir. Ancak bu tesisin gaz ekme oran dflk-
tr ve yksek seviyeye ulaflan gaz taleplerini karfllamada yeterli olmayabilir. Tuz Gl tesisi, 0,96 bcmlik bir
depolama kapasitesi daha salayacak olup, 4 kat daha
yksek gaz ekme oranlaryla daha esnektir.
PROJENN AMACI: Projenin ana hedefi, kritik derecede ihtiya duyulan gaz depolama ve flebeke altyapsn oluflturmak ve BOTAfia mali adan istikrarl ve ticari bir flekilde ynetilen bir flirket olarak iflletme faaliyetlerini glendirmesinde destek salamak suretiyle
Trkiyedeki gaz arznn gvenilirlii ve istikrarnn
arttrlmasdr.
PROJENN TANIMI: Projenin iki bilefleni bulunmaktadr:
1. Tuz Gl yer alt gaz depolama sistemi: Gaz depolama tesisi, Orta Anadolunun gneyinde bir tuz gl
olan Tuz Gl yaknlarnda bir yer alt tuz oluflumu
iinde yer alacaktr. Tesis tamamlandnda, yaklaflk
960 milyon metre kp iflleyen ve 460 milyon metre
kp tampon gaz kapasitesine sahip olacaktr. Tesisin, 20 gn boyunca gnde 40 milyon metre kp gaz
salama kapasitesi olacak ve 25 gnlk bir sre boyunca gnde 30 milyon metre kp orannda gazn
tesise yeniden doldurulmas mmkn olacaktr.
2. fiebekenin Geniflletilmesi: Proje ayn zamanda, BOTAfi iin, Erzincan ve orumda iki kompresr istasyonu ve dier flebeke altyapsn finanse edecektir.
Bu istasyonlarn, mevcut ve yeni kaynaklardan Trkiyeye ithal edilmesi beklenen giderek artan miktarlardaki gazn iletilmesinde yardmc olmas gerekmektedir. Rusyadan salanacak arzn arttrlmasna olanak tanmak zere ihtiya duyulan orum
istasyonunun 30 MW kapasitesi olacak, 39 MW skfltrma kapasitesine sahip olacak Erzurum stasyonu ise, Azerbaycandan doal gaz ithal edilmesini
mmkn klacaktr.
UYGULAMA ve TAKP: Proje BOTAfi tarafndan uygulanmaktadr. Proje seviyesinde izleme BOTAfi tarafndan, Dnya Bankas ile birlikte yrtlecektir.
FAYDALARI: Dnya Bankas, Tuz Gl depolama tesisinin finanse edilmesinde yardmc olmak suretiyle, sektrdeki bir depolama skntsnn ele alnmasn salamfl olacak ve makroekonomik zorunluluklar ile reform
gereklilikleri arasnda bir denge salanmasna olanak
tanyacak bir politika diyalou oluflturacaktr.
PROJENN DURUMU: Projeye ynelik kredi anlaflmas
2 fiubat 2006 tarihinde, Dnya Bankas, Trkiye Cumhuriyeti (Garantr) ve borlu ve proje uygulama kuru-
189

mu konumundaki Boru Hatlar ile Petrol Taflma A.fi.
(BOTAfi) arasnda imzalanmfltr. Kredi 7 Mart 2006 tarihinde geerlilik kazanmfltr. Halihazrda, BOTAfin,
gaz depolama tesisi iin evresel zleme ve Proje Ynetimi ve Uygulama Destei konularnda hizmet verecek danflmanlarn seme sreci devam etmektedir.
Kaynak: http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/ECAEXT/TURKEYINTURKISHEXTN/
0,,contentMDK:20994000~pagePK:141137~piPK:14112
7~theSitePK:455688,00.html
Sra Sizde 1
Gazn bulunduu kap srtnmesiz bir piston
mekanizmas ile donatld iin kaptaki gaz stlsa bile
basnc sabit kalacaktr. Eer Efl.(7.1) yazlacak olur ise,
PV = nRT , bu denklemde P, n ve R parametreleri
sabit saylardr. Dolaysyla, sabit basn flartlarnda ideal
gazlar iin:
P
T
= = sabit iliflkisi elde edilir. Bu iliflki
nR V
kullanlacak olursa:
T1

1. c
2. a
3. b
4. d
5. e
6. d
7. c
8. e
9. c
10. b
Yantnz yanlfl ise Doal Gazn Aranmas ve

retilmesi bafllkl konuyu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Doal Gazn Fiziksel ve
Kimyasal zellikleri bafllkl konuyu gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Doal Gazn Taflnmas ve
Depolanmas bafllkl konuyu gzden geiriniz.
geiriniz.
geiriniz.
geiriniz.
geiriniz.
geiriniz.
V1
T2
V2
veya
V2 =
T2V1
T1
V2 =((273,15 + 60) V1) / (273,15 + 12) = 1,17 V1

bulunur. Grlecei gibi scakln 12 C den 60 C ye
karlmas ile gaz hacmi 1,17 katna kmaktadr.
Sra Sizde 2
Bu problemde de ideal gaz yasasn kullanacak olursak
(5 atm bu kabul iin uygun basn deeridir) sabit
alnmas gereken parametreler T, n ve R dir.
PV = nRT = Sabit olacaktr
P1V1 = P2V2
V2 = (5 1,3) / 3 = 2,17 litre
bulunur.
Sra Sizde 3
Sorunun zmnde Efl.(7.7)yi kullanmamz
P MW
gerekmektedir: =
Denklemde kullanacamz
zRT
parametreler ise flu deerlere sahiptir:
P = 72,3 atm,
T = 20 C,
z =0,87, ve
MW = 16 g/mol
olup, buradan,
= (72,3 16) / (0,87 0,08206 (273,15 + 20)) = 56,3
g/litre = 56,3 10-3 g/cm3
elde edilir.
190
Kaynaklar
Sra Sizde 4
Soru metninde verilen bileflenlerin mol yzde deerlerini kesir olarak deifltirip zm iin tablo kullanlacak
olur ise karflmn grnen mol ktlesi 18,22 g/mol olarak bulunur.
Bileflen
yi (kesir)
MWi
(g/mol)
yi ( MWi
(g/mol)
Metan
0,8832
16
14,13
Etan
0,0616
30
1,85
Propan
0,0315
44
0,39
Azot
0,0118
28
0,33
Karbon dioksit
0,0119
44
0,52
AMW
18,22
Sra Sizde 5
Bileflen
Metan Karbon dioksit Etan Propan
Mol says
60
20
10
10
Mol ktlesi
(g/mol)
16
44
30
44
Ktle (g)
960
880
300
440
TOPLAM KTLE
(g)
2580
Soruda verilen ipucu deerlendirildiinde (toplam mol

says 100 olarak kabul edilirse)
Karflmn toplam ktlesinin bulunmas sonras ilk olarak metan bilefleninin ktle yzdesini hesaplayalm:
Xmetan = (960 /2580)*100 = % 37,2
Dier bileflenlerin ktle yzdeleri benzer flekilde bulunacak olur ise:
Xkarbon dioksit = % 34,1
Xetan = % 11,6
Xpropan = % 17,1
Mol yzdeleri ile ktle yzdeleri karfllafltrlacak olur
ise mol ktlesi en dflk olan metan yksek mol yzdesine ramen toplam ktle iinde greli olarak daha
az pay sahibidir. te yandan artan mol ktlesi ile bileflenlerin toplam ktle iindeki pay artmaktadr.
Abravc, S., Tirek, A., Karaman, T., Uysal, S.,(2005), Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl Kuzey Marmara ve Deirmenky Yer alt Doal Gaz Depolar, 15. Uluslar aras Petrol ve Doal Gaz Kongresi,
13-15 Mays 2005.
Acar, , Blbl, S., Gmrah, F., Metin, ., Parlaktuna,
M.,(2007) Petrol ve Doal Gaz, ODT Yaynclk.
BP Statistical Review of World Energy, ( 2008)
www.bp.com.
McCain, W. D., Jr.,(1990) The Properties of Petroleum Fluids, The Petroleum Publishing Company.
Amalarmz
N
N
N
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Doalgaz ve tesisat ile ilgili bafllca kavramlar ve tanmlar hakknda bilgi sahibi olmak.
Doalgaz tesisatnda gvenlik ve kurallarn anlayabilmek iin gereken bilgi
ve becerileri kazanmak.
Doalgaz ile stmada sistem seimi yapabilecek bilgi ve becerileri kazanmak.
Kullanm amacna gre doalgaz tketim cihazlar hakknda bilgi sahibi olmak.
Bacalar hakknda bilgi sahibi olmak.
Doalgaz kazan dairelerinde, bina ii tesisatlarnda ve emniyet asndan dikkat edilmesi gereken nemli noktalar hakknda bilgi sahibi olmak.
Anahtar Kavramlar
Doalgaz
Doalgazda Emniyet
Sistem Seimi
indekiler
Geleneksel Enerji
Kaynaklar
Doalgazn
Kullanm Alanlar
DOALGAZIN KULLANIM ALANLARI

DOALGAZ VE TESSATI LE LGL
BAfiLICA KAVRAMLAR VE TANIMLAR
DOALGAZ TESSATINDA
GVENLK VE KURALLAR
DOALGAZ LE ISITMADA SSTEM
SEM
KULLANIM AMACINA GRE
DOALGAZ TKETM CHAZLARI
BACALAR
DOALGAZ KAZAN DARELERNDE,
BNA TESSATLARINDA VE
EMNYET AISINDAN DKKAT
EDLMES GEREKEN NEML
NOKTALAR
Doalgazn Kullanm
Alanlar
DOALGAZIN KULLANIM ALANLARI
Doalgazn lkemizde kullanlmaya baflland 1987 ylndan gnmze kadar stma sektrnde nemli etkileri ortaya kmfltr. Istma sektrnn yan sra sosyal
ve ekonomik ynden de nemli etkileri ortaya kmfltr. Bu etkilerden en baflta
geleni de doalgaz kullanan illerde evre kirliliinin nlenmesindeki roldr.
Bunlarn dflnda doalgazn gelifliyle birlikte verimli sistemler ve enerji ekonomisi
de mhendis dzeyinden tketiciler dzeyine kadar inmifltir. Tketiciler asndan
doalgazn gelifliyle birlikte yksek verimli cihazlarla tanflma dnemi bafllamfltr.
Doalgazn gelifli mhendisler asndan da byk bir ifl potansiyeli alan ortaya karmfltr. Doalgaz hatlarnn flehre gelifli ve bununla ilgili taahht iflleri, bina ii
projelendirme ve taahht iflleri, doalgazl cihazlarn retimi, ithali ve pazarlamas
bunlarn arasnda saylabilir.
nce Ankara da kullanlmaya bafllayan doalgaz daha sonra stanbul, Bursa,
Eskiflehir ve zmit de yaygn olarak kullanma geti.
lk yllarda doalgaz ve bunun projelendirilmesine ynelik sorunlar yaflanmakla birlikte daha sonra yaflanan deneyimlerle bafllangtaki sorunlar zlp bu konudaki standartlar oluflturulmaya baflland.
Gnmzde doalgaz 63 merkezde kullanlmaktadr. 1988 - 2002 yllar arasnda Ankara, stanbul, Bursa, Eskiflehir ve zmit doalgaza geti. 2002 - 2005 yl sonuna kadar ise Adapazar, Aksaray, Balkesir, Bandrma, atalca, orlu, orum, Erzurum, Gebze, negl, Kayseri, Konya, Ktahya, Samsun, Sivas, Krkkale, Krflehir,
Karaman ve Uflak doalgaz kullanmna geti.
2006 ylndan sonra ise, Gaziantep, Ar, Amasya, anakkale, Edirne, zmir, Manisa, Erzincan, Bilecik, Lleburgaz, Idr, Bartn, Bolu, ankr, Karabk, Nevflehir,
Nide, Tokat, Zonguldak, Van, Yozgat doalgaz kullanmna bafllamfltr. Gnmzde lke genelinde doalgaz kullanlan iller ve doalgazn hizmete sunulaca
iller fiekil 8.1de gsterilmektedir.
Trkiye de bu kadar youn bir flekilde doalgaza geifl sreci yaflanrken, teknik ett ve projelendirme ifllemlerinin uzman ekipler tarafndan yaplmas son derece byk nem taflmaktadr.
194
fiekil 8.1
Trkiye Genelinde Doalgaz Hatlarna Ait Harita (Botafl, 2011)
8. nite - Doalgazn Kullanm Alanlar
Doalgaz, byk oranda metan az miktarda da propan, azot, btan ve karbondioksitten oluflan, renksiz, kokusuz ve havadan hafif bir gazdr. En nemli zellii temiz bir yakt olmas ve evreyi kirletmemesidir. Gaz halinde olmas nedeniyle hava ile daha iyi bir karflm oluflturarak daha kolay yanar. Tam yandnda mavi bir alev oluflturur. Doalgaz havadan hafiftir. Bu zellii tesisatn yapmnda ve
emniyet sistemlerinin tasarmnda dikkate alnmas gereken bir faktrdr. Doalgaz zehirli olmayp, dier yaktlar da olduu gibi yanma rnleri zehirlidir. Gaz halinde olmas nedeniyle daha hassas kontrol edilebilme imkan bulunmaktadr. Yllara gre deifliklik olmakla beraber kalori baflna ucuz sralamasnda st sralarda
yer almaktadr. Doalgaz kokusuz olmas nedeniyle sznts fark edilemeyeceinden zel olarak kokulandrlmfltr. Havadan hafif olmas nedeniyle ykseldiinden
LPGye gre bir avantaj ortaya karmaktadr. Doalgaz hava ile % 5-15 aras karflrsa patlayc karflm oluflturur ve herhangi bir kvlcm ile patlar. Bunun iin doalgaz tesisat yapmnda en nemli konulardan birisi de sistemin gaz sznts olmayacak flekilde tasarlanp montaj ile bu konuda alnabilecek nlemlerdir.
Genel olarak bakldnda doalgazn stnlkleri evre dostu yakt olmas, verimli bir yakt olmas, otomatik kontrole uygun olmas, enerji tasarrufu uygulamalarna yatkn olmas, ucuz olmas saylabilir. Doal gaz, evre dostu bir yakttr.
Gaz halinde olduundan hava ile ok iyi karflr. Bu nedenle tam yanarak is, kurum ve kkrtoksitler gibi evreye zararl maddeler ortaya karmaz. Kmrde olduu gibi kl benzeri kat atk sz konusu deildir. Dier kirleticiler olarak sz
edilen karbonmonoksit ve azot oksitler dier yaktlarla karfllafltrlamayacak kadar
azdr. Doalgaz, verimli bir yakttr. Gaz halinde olmas nedeniyle yanc ve yakc
molekllerin birleflme flans daha fazla olduundan, kat ve sv yaktlara gre daha yksek verimle yakma olana bulunmaktadr. Otomatik kontrole daha uygun
olmas nedeniyle enerji tasarrufu olanaklar daha fazladr. Devreye girip kmas,
daha ksa srede olduundan otomatik kontroln uygulanmas daha kolaydr.
Yakma ifllemi iin daha az hava fazlalk katsays kullanldndan da enerji tasarrufu ortaya karmaktadr. Her yanc molekln yakc moleklle birleflme flans
kmr, fuel-oil ve motorine gre daha fazla olduundan yakma iin daha az hava
kullanlmaktadr. 1000 kcalnin parasal incelendiinde uzun yllardr doalgaz
ucuz yakt olma zelliini korumufltur. Doalgaz ile daha temiz kazan daireleri ortaya kmaktadr. Doalgazn gelifliyle birlikte pis ve harabe fleklindeki kazan dairelerinden temiz ve gvenli s merkezlerine dnflm ortaya kmfltr. Doalgazn iinde su buhar bulunmamaktadr. Bu yzden tesisatn yapmnda kurutucu
etkisi dikkate alnmaldr. Bnyesinde hidrojen ve karbon bulundurduundan yanma sonu rnleri olarak CO2 ve H2O oluflturur. Yanma sonunda baca gaz iindeki su buhar miktar % 19 mertebelerindedir. Bu su buharnn bulunmas kazanda
ve bacada nlem alnmasn gerektirmektedir. Kazana ve bacaya zarar verebilecei dflnlen su buhar, bnyesindeki youflma enerjisinden yararlanlarak avantaja dnfltrlebilmektedir. Youflmal tip cihazlar bu adan klasik tip cihazlara gre % 11-13 arasnda ciddi bir verim avantaj ortaya karabilmektedir.
DOALGAZ VE TESSATI LE LGL BAfiLICA

KAVRAMLAR VE TANIMLAR
Gaz Hacmi
Gazn kaplad hacim olarak tanmlanr. Birimi m3dr. Gazn hacmi o andaki hal
byklklerine baldr. Basn, scaklk ve nemin deiflmesi durumunda ktle ayn bile olsa hacim deiflmektedir.
195
196
Gazn Normal Hali

Kuru haldeki gazn normal hali denildiinde afladaki byklkler anlafllmaktadr.
Normal scaklk
Tn = 273,15 K
Normal basn
Pn = 101325 Pa veya N/m2 = 1.01325 bar = 1013,25 mbar
Gazn normal haldeki byklkleri n indisi ile gsterilmektedir.
Gazn flletme Hali

flletme srasndaki gazn byklk deerleri, gaz sayacnn bulunduu lm yerindeki veya brlr ya da bekin bulunduu tketim yerindeki hal byklkleri ile
tanmlanr. flletme halindeki gazn durumunu gerek scaklk, gerek basn ve
nem byklkleri tanmlamaktadr. Ancak gazn termik hesab yaplrken ve faturalandrmada iflletme halinden normal haline dnflm yaplmaldr.
Basn
Atmosfer basncnn stndeki, llen statik basnca gaz basnc denir. Durgun
basn durgun halde yani akfl halinde bulunmayan gaz ortam basncdr. Akfl basnc gazn akfl halindeki basncdr. fiebeke Basnc ise binalarda balant hattndaki flebeke borularnda bulunan basntr. 100 mbar basncn altndaki iflletme basnc, alak basn olarak tanmlanr. 100 mbar ile 1 bar arasndaki iflletme basn,
orta basn olarak adlandrlr. Doalgaz tesisatnn her hangi bir blmnde iflletme halindeki basn, iflletme basnc adn alr.
Balant Basnc doalgaz cihaznn, gaz tesisatna balant yerindeki akfl basncdr. Evlerdeki doalgaz kullanmnda, gaz tketim cihazlarnn anma balant
basnc 20 mbar dr. Bu durumda binann gaz tesisatndaki toplam basn kayb,
kabul edilebilen deeri (alak basn alannda en fazla 2.6 mbardr.) gememesi
durumunda, binaya ait ana vanadaki akfl basnc veya saya basn reglatrnn
kfl basnc yeterlidir.
Meme Basnc hava karflmnn oluflturulduu brlrn, memesinden nceki
akfl basncdr.
Younluk
Gazn younluu, gaz ktlesinin hacmine oran olarak tanmlanr ve kg/m3 birimindedir. Karfllafltrma asndan ounlukla normal haldeki younluk alnr. Younluk (),
m
(8.1)
( kg / m3 )
V
ifadesiyle hesaplanmaktadr. Efl.(8.1)deki sembollerin anlamlar aflada aklanmfltr:
m : Gazn ktlesi (kg)
V : Gazn hacmi (m3)
=
197
Younluu 0,0012 kg/m3 olarak bilinen 0,012 kg gazn kaplad hacmi bulunuz.
RNEK
zm: Efl.(8.1) kullanlarak;

=
V =
Vgaz =
( kg / m )
0, 012
0, 0012
Gazn hacmi 10 m3 olarak bulunur.

1 m3= 1000 litre olduunu hatrlaynz.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
N N
Ktlesi 16,8 kg olarak verilen ve hacmi de 20000 litre olarak bilinenSIRA

bir SZDE
gazn younluuSIRA
SZDE
nu hesaplaynz.
Bal Younluk
AMALARIMIZ
D fi N E L M
Ayn scaklk ve basntaki (ayn hal koflullarnda) gaz ile havann younluklarnn
oran bal younluk olarak tanmlanr. Sonuta boyutsuz bir say
S O Relde
U edilmekteK T A P
dir. Bal younluk (d),
G , n
DKKAT
d=
(8.2)
H ,n
TELEVZYON
K T A P
AMALARIMIZ
D fi N E L M
S O R U
K T A P
DKKAT
TELEVZYON
N N
ifadesiyle hesaplanmaktadr. Efl.(8.2) deki sembollerin anlamlar

aklanSIRA aflada
SZDE
mfltr:
G,n : Gazn normal koflullardaki younluu (kg/m3)
NTERNET
H,n : Havann normal koflullardaki younluu (kg/m3) AMALARIMIZ
Bal younluk gazn havadan ar veya hafif olduu hakknda fikir verir. Havann normal haldeki younluu 1.293 kg/m3 tr.
SIRA
SIRA SZDE
SZDE
SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ
K T A P
Isl Deer ve Wobbe Says
Normal flartlardaki st sl deer (H,n), normal koflullardaki 1 m3 gazn tam yanT E L E V Z Y Osl
N deerde,
masyla aa kan s miktar olarak tanmlanmaktadr. Bu tanmdaki
bafllang ve yanma rnleri 25 C olup, yanma sonucu oluflan su sv haldedir.
flletme st sl deeri (H,i), iflletme koflullarnda 1m3 gazn tam yanmas ile aa kan s miktardr. Bu tanmdaki sl deerde, bafllang ve N yanma
T E R N E T rnleri 25
C olup, yanma sonucu oluflan su sv haldedir.
Normal koflullardaki alt sl deer (Ha,n), normal koflullardaki 1 m3 gazn tam
yanmasyla aa kan s miktar olarak tanmlanmaktadr. Bu tanmdaki sl deerde, bafllang ve yanma rnleri 25 C olup, yanma sonucu oluflan su buhar
haldedir.
flletme alt sl deeri (Ha,i), iflletme koflullarnda 1m3 gazn tam yanmas ile aa kan s miktardr. Bu tanmdaki sl deerde, bafllang ve yanma rnleri 25
C olup, yanma sonucu oluflan su buhar haldedir.
Tam Yanma: Bir reaksiyonda

T E L E yaklmas
VZYON
yaktn tam olarak
iin gerekli minimum oksijen
veya hava ile yanmas
olayna tam yanma denir.
NTERNET
198
Wobbe says, s ykne gre gazn deiflebilir zelliini belirten bir tantma saysdr. Gazn normal alt ve st sl deerine bal olarak iki ayr Wobbe says tanmlanmaktadr.
st sl deere gre Wobbe says W,n,
W , n =
H , n
(kWh/m3),(MJ/m3)
d
ifadesiyle hesaplanmaktadr. Alt sl deere gre Wobbe says ise Wa,n,
Wa , n =
H a, n
(8.3)
(kWh/m3),(MJ/m3)
(8.4)
d
ifadesiyle hesaplanmaktadr. Ayn Wobbe saysna sahip olan gazlar, ayn gaz ailesinde bulunmaktadrlar. Bu durumda ayn hal byklklerinde, ayn meme ap ile
brlrde eflit miktarda s yk verecektirler. Uygulamada Wobbe says meme basnc ve brlrn s yknn ayarlanmasnda kullanlmaktadr.
Gazlar Wobbe saysna gre drt snfa ayrlmfllardr. Wobbe says 6,6-8,7
kW/m3 aralnda olan gazlar birinci snf gaz ailesine dahildir. Birinci snf gaz ailesine rnek olarak hava gaz rnek verilebilir. Wobbe says deeri 11,46 kW/m3
ile 16,1 kW/m3 arasnda olan gazlar ikinci snf gaz ailesindendir ve rnek olarak
doalgaz gsterilebilir. nc snf gaz ailesindeki gazlarn Wobbe says deerleri 21,5-26,7 kW/m3 aralndadr. Bu snfa LPG rnek verilebilir. Drdnc snf
gaz ailesi gazlarn Wobbe says deerleri 8,7 kW/m3 ile 11 kW/m3 aralnda deiflir. Biyogaz, drdnc snf gaz ailesindendir.
Is Gc
Is gc, taflyc akflkana (su, buhar veya hava) bir s reticisi tarafndan birim zamanda aktarlan yararl s miktar olarak tanmlanmaktadr. Birimi kW tr.
Anma Is Gc
TS: Trk Standartlar
Enstits tarafndan
belirlenen standartlar
anlamna gelir.
Anma s gc, belirli bir yakt iin TS 4040da verilen flartlar salayacak flekilde,
s reticisinden s taflyc akflkana srekli olarak aktarlan s miktardr. Bu deer
imalat firma tarafndan s reticisinin etiketinde yer almaktadr. Birimi kW tr.
Baca Gaz Kayb

Baca gaz kayb, baca kflndaki gazn enerjisi Qbgnin yaktn normal alt sl deeri Ha,nye oran olarak tanmlanmaktadr. bg olarak gsterilen baca gaz kayb,
bg =
Qbg
H a, n
(8.5)
eflitliiyle belirtilmektedir.
RNEK
Bir kazanda kullanlan doalgazn normal alt sl deeri 33480 kJ olarak verilmektedir. Bu kazanda gazn baca kflndaki enerjisi 2010 kJdr. Buna gre kazandaki baca gaz kaybn bulunuz.
zm: Efl.(8.5)ten yararlanarak verilen deerler yerine konulursa, kazandaki
baca gaz kayb afladaki gibi bulunur:
bg =
2010
= 0, 06 = %6
33480
199
Bir kazanda kullanlan doalgazn normal alt sl deeri 33480 kJ olarak

Bu
SIRA verilmektedir.
SZDE
kazanda gazn baca kflndaki enerjisi 2015 kJdr. Buna gre kazandaki baca gaz kaybn bulunuz.
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Yanma Verimi
Yanma verimi, baca gaz kayb dflnda kalan ksm olarak tanmlanabilir.
y olarak
S O R U
gsterilen yanma verimi,
y = 1 bg
eflitlii ile belirtilmektedir.
DKKAT
SIRA SZDE
S O R U
(8.6)
DKKAT
N N
SIRA SZDE
RNEK
Bir kazanda baca gaz kayb % 6 olarak hesaplanmfltr. Bu kazann yanma verimini hesaplaynz.
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
zm: Kazann yanma verimini hesaplayabilmek iin Efl.(8.6)da verilen ifadeden yararlanlr. Buna gre kazan yanma verimi afladaki gibi
K Tbulunur:
A P
K T A P
y = 1 0, 06 = 0, 94 = %94
TELEVZYON
Bu sonuca gre kazann yanma verimi % 94 olarak bulunmufltur.
TELEVZYON
Bir kazanda baca gaz kayb % 5,7 olarak hesaplanmfltr. Bu kazann

yanma
SIRA
SZDEverimini hesaplaynz.
NTERNET
Gaz Tesisat ve Bafllca Elemanlar
D fi N E L M
SIRA SZDE
NTERNET
D fi N E L M
Gaz Tesisat ana emniyet vanasndan baca gaz kfl ksmna kadar olan tesisatn
tm gaz tesisat olarak adlandrlr. Gaz tesisat; boru tesisat, gaz
cihazlaS O tketim
R U
r ve bacay kapsar. Cihaza gaz gelifli, bir seri emniyet ve iflletme elemanlarndan
sonra gerekleflir. Cihaz kapasitesine ve gaz basncna bal olarak farkllklar olaDKKAT
bilmekle birlikte, genel olarak, gaz hattnda bulunan bafllca elemanlar bu bafllk
altnda incelenecektir.
SIRA SZDE
Ana Emniyet Vanas Bir veya birka binann gaz giriflini kontrol
eden ve binann balant hattnn sonuna yerlefltirilen vanaya verilen isimdir. Binaya verilen gazn tamamen kesilebilmesini salamak amacyla balant hatt sonuna yerlefltirilir.
AMALARIMIZ
Musluk, srgl vana veya kresel vana fleklinde olabilir.
Tesisatta basncn kontrol iin kullanlan elemanlara basn regltr denir.
fiebeke gaz basncnn tketim cihazlar kullanma basncna indirgeyen
K T A P cihazlardr.
tesisat hatt, ana emniyet vanasndan sonra tketim cihazlarna kadar olan tesisatn tamamdr. Datm, dfley kolon, tketim, ayrm ve cihaz balant hatlarndan oluflabilir.
TELEVZYON
Dfl tesisat hatt, ana emniyet vanasndan nce binann dflndaki tesisatn tamamdr. Toprak altnda veya toprak stnde dflenmifl olabilir.
Ana emniyet vanasndan sonra gaz sayacnn girifl noktasna kadar dfley veya
N T Edenir.
R N E T Dfley koyatay olarak yerlefltirilen boru hattna datm hatt (kolon hatt)
lon hatt, katlar aras dfley olarak ekilen tesisat blmdr.
Tketim hatt, gaz sayac ile en son ayrm (sorti) hatt arasnda kalan ksmdr.
Tketim hatt sayatan gazn getii tesisat blmdr.
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
200
Manuel: Otomatik olmayp

elle kontrol edilen sistemlere
veya cihazlara manuel
sistem ya da cihaz ad
verilir.
Conta: Tesisatlarn balant

veya birleflim noktalarnda
szdrmazl salamak iin
kullanlan bir elemandr.
O-ring: Tesisatlarda tpk
contalar gibi szdrmazl
salamak iin kullanlan
halka biimindeki
szdrmazlk elemanlardr.
Burulma: Bir kat cismin, bir
eksen evresinde dnmeye
zorlayan kuvvet etkisi
altnda biim ve boyut
deifltirmesidir.
Eilme: Bir kat cismin
herhangi bir eksenine dik
flekilde etkiyen kuvvet etkisi
altnda o cismin flekil
deifltirmesidir.
Ayrm (sorti) hatt, sadece bir cihaza gaz veren ve tketim hatt ile cihaz balant vanasna (sorti musluu) kadar olan tesisat blmdr.
Cihaz balant hatt, cihaz balant vanas ile cihaz balants arasnda kalan tesisat blmdr.
Bina balant hatt, servis kutusu ile ana kapama ventili arasnda kalan hatta
verilen isimdir.
Brlr gaz kontrol hatt, brlr gibi doalgaz tketen cihazlarn verimli ve gvenli bir flekilde iflletilmesi iin kurulan hattr.
Test nipeli, tesisatn bakm ve onarmlar yaplrken hattaki basncn llmesi
srasnda kullanlan bir ekipmandr.
Kresel vana, gaz hattn ana datm flebekesinden manuel olarak ayran bir
elemandr.
Vana seiminde gz nne alnmas gereken faktrler flunlardr:
Tm iflletme basnlarnda etkin bir szdrmazlk salamal,
Vanadan geerken minimum basn kayb oluflturmal,
Yeterli mekanik dayanklla sahip olmal,
Vanann ap kapama ifllemi hzl olmal,
Vana kumanda ynleri ayn olmal,
Doalgaz brlr hattnda bulunan kresel vana tesisata takl iken contalarn
szdrmazlk zellikleri bozulmamaldr. Szdrmazln O-ringlerle yaplmas gerekmektedir.
Kresel vanalarn vana szdrma mrn lmek amacyla ama kapama deneyleri yaplmaktadr. Ayrca, burulma ve eilmeye karfl mukavemet deneyleri de
uygulanmaktadr. Bunun dflnda, dflk basn szdrmazlk deneyi yaplmaktadr.
Kresel vana gvdesi yangn emniyetine karfl demir veya pirinten imal edilir.
Esnek Balant, brlrde oluflan titreflimin tesisata geiflini kompanze etmek
amacyla kullanlr.
Doalgaz sayalar, hattan geen gaz miktarn belirlemek amacyla kullanlan
cihazlardr. Temelde sayalar; hattaki cihazlarn verimini bulmak, datclarn verdikleri hizmeti cretlendirme ve hattaki cihazlarn izlenebilmesi amalaryla kullanlr. lm prensiplerine gre hz (debi) kontroll ve pozitif yer deifltirmeli olmak zere iki tipte olmaktadrlar. En ok bilinen ve kullanlan gaz sayalar, diyaframl tip gaz sayalar ve pozitif yer deifltirmeli dner sayalardr.
Diyaframl sayalarda, hatta yerlefltirilen bir diyafram zerinden llen basn
fark sinyallere dnfltrlr. Burada alnan deerler, gaz hz ve buna bal olarak
debidir. Buradaki fark basnc, gaz basncna ve ortam basncna baldr. Burada
nemli bir kriter, diyafram ncesindeki borunun kesiti ve uzunluudur. Borunun
salamas gereken flartlar, uluslar aras standartlarda belirlenmifltir. Hattn projelendirmesini ve tesisini salayan uzman kiflilerin ncelikle saya tipini semesi gerekmektedir. Diyaframl tip sayacn seilmesi durumunda ise, ilgili standartlara uygun
olarak saya giriflindeki borunun zellikleri belirlenmelidir.buna iliflkin gnmzde hala geerlilii olan standart ISO 5167dir. Diyaframl sayalar, baz sebeplerden
dolay son dnemlerde tercih edilmemektedir. En temel sebep, bu sayalarn doruluk, hassasiyet, lm aral (skala genifllii) ve tekrarlanabilirlik gibi zelliklerinin istenilen seviyelerde olmamasdr. Bu sayalardan vazgeilmesindeki bir dier etken ise, gazn younluundaki anlk deiflmelere bal olarak meydana gelen lm hatalardr. Bu hatann giderilmesi iin hatta ayrca bir de gravitometre
eklenmelidir. Gravitometrelerin fiyatlar olduka yksek olduu iin, mecbur kalnmadka bu sayalar tercih edilmemektedir. Gnmzde kullanmn yitirmifl
201
olan trbinli sayalar ve pozitif yer deifltirmeli dner sayalara burada deinmeyeceiz. Gnmzde en yaygn kullanlan doalgaz sayac ise krkl tip sayalardr. Temelde krkl sayalar da birer pozitif yer deifltirmeli sayatr. alflma
SIRA SZDE
prensipleri belirli zaman aralnda geen gazn hacminin llmesine
dayanr.
Yaygn olarak konutlarda kullanlmaktadrlar. En nemli avantajlar, bakma ihtiya duymamalar ve scaklk deifliminden etkilenmemeleridir.
dflnda
D fi NBunun
ELM
doruluk, hassasiyet, lm aral gibi karakteristik zellikleri kabul edilebilir dzeydedir. Bu avantajlarndan dolay dier sayalara gre stndrler ve yaygn olaS O R U
rak kullanlmaktadrlar.
Sayalar ve lm cihazlarna ait karakteristik zellikler hakknda daha
D K Kfazla
A T bilgi sahibi
olmak iin Enerji Analizi ve Ynetimi (Anadolu niversitesi, 2010) isimli kitabn Enerji
Ynetiminde lme ve Kontrol (Sayfa: 56) bafllkl blmnden yararlanabilirsiniz.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
Gaz filtresi, tesisata girebilecek toz ya da partikllerin gaz reglatrne ve yakma sistemine gemesini engellemek amacyla kullanlr. Reglatr
ncesine yerleflAMALARIMIZ
tirilir. Filtreler kolay temizlenebilme zelliine sahip olmaldr. Ayrca, filtrenin doluluk durumunu gzleyebilmek amacyla diferansiyel basn gstergesi de filtrenin
zerinde bulunmaldr. Filtreleme amacyla kartufl tip filtreler kullanld
K T A P gibi, cam
elyaf veya hassas kt filtreler de kullanlabilmektedir.
Gaz reglatr, yksek basnta tesisattan gelen doalgazn istenilen ve sabit
bir basnla yanma bafllna yollanmasn salar. Yani tesisattan
isteT E L Egelen
V Z Y Obasnc
N
nilen yanma basncna dflrr.
Gaz hattndan gelen basnta dalgalanma olsa bile reglatr kfl basnc sabit
olmaldr.
N T E R N Eolarak
T
Genel olarak, reglatrler orta basn ve alak basn reglatrleri
iki ayr tipte olmaktadr.
Uygulamada apartman girifline balanan reglatr borusu 4 barlk ana flebeke
borusuna balanmaktadr.
Orta basn regltrlerinde bulunmas gereken zellikler ksa bafllklar halinde afladaki gibidir:
Regltrlerin sahip olmas gereken en nemli zelliklerden birisi yangn
emniyetidir.
Regltr emniyet kapama ventiliyle donatlmfltr. Bu ventil ile basncn
ngrlen deerden dflk ya da yksek olmas durumunda regltre gaz
girifli otomatik olarak kesilir.
Regltr kutusunda bulunan ani basn tahliye ventili flebekede aniden
oluflan ve ok ksa basn floklarnn tahliyesi yaplr. Bu ventil sayesinde reglatr emniyete alnmfl olur.
Regltr gvdesinin burulma ve eilme zorlamalarna karfl dayanmnn
salanmas amacyla nceden deneyler yaplarak nlem alnr.
Reglatr ve dier elemanlar bnyesinde bulunduran reglatr kutusu mekanik ve elektronik dayanm ile dzgn yzey grnm yan sra yangna
karfl da dayankl olmaldr.
200 mbara kadar kullanlan alak basn reglatrnde, reglatr saya gaz
girifline monte edilir.
Emniyet kapama ventili, reglatr kutusu iinde de bulunabilen bu ventil, alflma basncnn zerinde veya altnda reglatre gaz girmesini nleyen bir cihazdr. Reglatrde herhangi bir flekilde arza kmas durumunda gaz girifli otomatik olarak kapatlr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Ventil: Herhangi bir

tesisatta akfln debisini ve
geiflini kontrol etmek iin
kullanlan elemandr. Yaygn
olarak bilinen vana
szcde ventil szcn
karfllamaktadr.
202
Minimum gaz presostat: Bir

akfln olduu tesisatta
basncn dflebilecei en alt
seviye girdisine gre alflan
bir basn kontrol
elemandr.
st basn presostat: Bir
akfln olduu tesisatta
basncn kabilecei en st
seviye girdisine gre alflan
bir basn kontrol
elemandr.
Solenoid ventil: Elektriksel
sinyal ile alp kapanan
kontrol vanasdr. fiebeke
veya yakt hattna normalde
ak veya normalde kapal
olarak monte edilir. Selenoid
vanaya elektrik verildiinde
normalde ak ise kapal
konuma, kapal ise ak
konuma gelir.
Emniyet tahliye ventili, reglatr kutusu ierisinde yer alan emniyet tahliye
ventili gaz hattnda birden oluflan ksa sreli basn floklarn tahliye etmek amacyla kullanlr.
Manometre, gaz hattndaki gaz basncnn gzlenmesi amacyla kullanlr. Reglatr nne ve kflna konulmas zorunluluu vardr.
Gaz basnc belli bir deerin altna dfltnde brlr verimli olarak alflmaz.
Bu amala ngrlmfl minimum bir deerin altnda olmas durumunda minimum gaz presostat tarafndan gaz geifli kesilerek brlr durdurulur ve arza durumuna geer.
Elektromanyetik alann ekim kuvvetiyle gazn vana zerindeki basnc alflma
durumunda, yayn gerilme kuvvetini yenerek vanay ak tutacak bir deerdedir.
Gaz basnc dfltnde, yay vanay iterek gaz geiflini keser.
Sz konusu basn 25 ile 50 mbar arasnda ayarlanabilmektedir. Byk kapasiteli brlrlerde st basn presostat da kullanlmaktadr.
Brlr durunca otomatik olarak gaz akfln kesen alflmaya bafllaynca alan
elektromanyetik ventillerdir. Gaz debisini ayarlayan bu ventiller yavafl alp hzl
kapanma zelliine sahiptir.
Kk tketimlerde bir adet manyetik ventil yeterli olmaktadr. 350 kW lk kapasitenin zerinde (yaklaflk 35 Nm3/h doalgaz) ift manyetik ventil kullanlmaktadr. ift manyetik ventil kullanlmas durumunda her iki ventil de ayn anda alp kapandklarndan dolay herhangi birinin arzal olduunu saptamak zere aralarna karmazlk kontrol cihaz konulmaldr.
Szdrmazlk kontrol cihaz, 1500 kW kapasitenin zerindeki brlrlerde gaz
solenoid ventillerinin szdrmazlnn kontrol amacyla kullanlr. Bu ventillerden birinin bozulmas durumunda sistemin kilitlenmesi salanr. Gaz hattnda iki
selenoid ventili arasna yerlefltirilir.
Kolon tesisat, flebeke borusu, servis hatt, servis vanas, servis reglatr, bina balant hatt, izolasyon flanfl, bina kapama vanas, daire girifl kapama vanas, reglatr, fleksibl, doalgaz sayac, kolon alt temizlik Tsi, cihaz kapama vanas, doalgaz tketen cihaz, baca balant borusu ve duman kanal elemanlarndan oluflur.
DOALGAZ TESSATINDA GVENLK VE KURALLAR

Doalgaz, retiminden taflnmasndan ve datmna kadar ve ayrca kullanm aflamasnda tesisat ve donanmn kurallara uygun olarak tasarlatlmas ve iflletilmesi
durumunda gvenli bir enerji kaynadr. Gaz datm hatlarn tasarlayp kuranlar
ile doalgaz kullanan cihazlarn retimini yapan firmalar kullanclarn can ve mal
gvenliini salamak zorundadrlar.
Doalgaz tesisatnn projelendirilmesinden tesisatn yaplmasna ve gazl cihazlarn montajna kadar her aflamada konuyla ilgili kurum ve kurulufllarca hazrlana
ynetmelik ve tzklere uyulmas byk nem arz etmektedir. Doalgaz kullanan
cihazn elektrik ve su balants donanm da bulunmaktadr. Bu nedenle doalgaz
tesis ve cihazlarn projelendiren ve montajnda alflanlarn bu konu ile ilgili mevzuat konusunda eitilmeleri gerekmektedir. Doalgaz tesisatnn tasarm ve uygulamasn yapan firmalarn ve alflanlarnn halk sal, evre temizlii, alflma gvenlii, yangndan korunma kurallar gibi konularda eitimden geirilmeleri flarttr.
Doalgaz tesisatlarndaki gvenlik konusu afladaki bafllklar altnda incelenebilir:
Malzeme asndan bakldnda, doalgaz hattn yapmnda kullanlan elik
ve polietilen borularn basnca dayankll ve szdrmazlklar, manometrelerin
hassasiyeti ve mukavemeti, vana ve sayalarn szdrmazl ve basn dayanmlar

nemlidir.
Kaaklar asndan bakldnda, gaz kaann saptanmas, gaz kaa olmas
halinde projenin gaz sratle ortamdan karlmasn salayacak flekilde tasarlanmas, kaak olmas ya da tehlikeli basn ykselmesi halinde, gaz otomatik olarak
kesecek donanmlar nemlidir.
Balant yerleri asndan bakldnda boru ile vanalarn, sayalarn ve dier
boru paralarnn balant yerlerinin szdrmazl ile borularn birleflme yerlerinin
szdrmazl ve dayankll nemlidir.
Korozyondan korunma asndan bakldnda zellikle yer altndaki boru flebekesinin korozyondan etkilenmesi nemlidir. Yetki ve sorumluluklar asndan
bakldnda boru tesisatnda alflan zellikle kaynak ve dier alflanlarn mesleki yetki ve yetenekleri ile boru tasarmn yapan ve flebekeyi iflletenlerin mesleki
yetki ve yetenekleri nemlidir.
Konutlarda kullanlan cihazlarn gvenlii asndan bakldnda doalgazla
alflan cihazlarn gvenlii ile montaj koflullar ve alfltrma koflullar nemlidir.
Nihayet evinde doalgaz hatt bulunduran ve doalgazl cihazlar alfltran tketicilerin bilgilendirilmesi ve eitimi nemlidir.
Doalgaz Hattnda Emniyet Kurallar

Doalgaz, hava ile % 5-15 limitleri arasnda karfltnda, bir ateflle temas etme durumunda patlama zellii bulunmaktadr. Bu zellii nedeniyle gerek doalgaz
hatlarnda gerekse balant noktalarnda szdrmazla ynelik tm emniyet tedbirleri alnmfl olmaldr.
Doalgaz hattndaki emniyet kurallar denildiinde doalgaz hattndaki balant elemanlar ile ilgili olan vana, ayar eleman, gaz kullanan cihaz ve dier balant elemanlar kastedilmektedir. Doalgaz kullanan tesislerle ilgili olarak hazrlanan
ynetmeliklerde, yetkilendirilmifl kurum ve kurulufllardan yetki belgesi almayan
kiflilerin doalgaz tesisatnn yapm ve montajnda alflamayacaklar aka belirtilmektedir. Doalgaz proje ve tesislerinde alflan kiflilerin bu konuda eitim almfl
ve sertifikas olan kifliler olmas gerekmektedir. Gaz tesisatlarnda alflan kifliler
genelde drt grupta toplanmaktadr. Birincisi iflverenler olup kendi iflini yapanlar
da bu gruba girmektedir. kincisi gaz balant iflini yapan alflanlar olup gazl cihazlarn servis iflinde alflanlar da buna dahildir. ncs doalgazn salanmasnda grevli kimseler olup baz durumlarda kiraclara doalgaz veren ev sahipleri de bu gruba katlmaktadr. Drdnc grup ise emlak sahipleri olup konut sahibi, yneticiler ve gaz kullanan kifliler bu gruba girmektedir.
Gazn temin edilmesinde grev alan kiflilerin uymak zorunda olduu baz kurallar bulunmaktadr. Bunlar; acil kontrol elemanlarnn bulundurulmas, sayalar
zerinde acil durumla ilgili notlar bulundurulmas, kullanlmayan ancak hala serviste olan hatlarn iflaretlenmesi, konutta gaz balants yaplmamfl boru veya cihaz zerinde alflma yaplyorsa borunun havasnn boflaltldndan veya cihazn
alfltrlmadan nce deneme yapldndan emin olunmas saylabilir.
Kendi ifllerini yapanlar dahil iflverenlerin ise uymak zorunda olduu kurallar
bulunmaktadr. Bunlar; iflverenlerin bu konuda yetkili olmalar, yapt balantlarn salam ve kusursuz olmas, acil kontrol elemanlarnn alfltrlp usulne uygun
belirtilmesi, alflanlarnn uzman ve sertifikal olmas, sayalarn ve kontrol elemanlarnn korunakl montaj ile ynetmelikte belirtilen tm gvenlik nlemleri almas olarak belirtilebilir.
203
204
Tesisat iflini gereklefltirecek personelin de uymak zorunda olduu kurallar bulunmaktadr. Bunlar; alflt alanla ilgili eitim ve sertifikalarn bulunmas, yapt iflle ilgili tm emniyet nlemlerini almfl olmas ve konusu ile ilgili eitimleri srekli takip ediyor olmas saylabilir.
Is reten cihazlarn kullanm ve montajyla ilgili de eflitli kurallar bulunmaktadr. Cihazn yanma iin gerekli havay dfl ortamdan yeteri kadar salayacak ve
yanma rnlerini dflarya yollayacak hermetik baca donanmna sahip olmaldr.
Elektrikli cihazlarla ilgili olarak gvenlik kurallar, Nisan 1993de yaynlanan
TS2000 standardnda verilmifltir. Bu standartta konutlarda vb. yerlerde kullanlan
elektrikli cihazlarn; gvenirlii, cihazlarn iflaretlenmeleri ve talimatlar, cihazlarn
kaak akm ve elektrik dayanmlar cihazlara uygulanacak deney ve deney flartlar, cihazlara yol verilmesi, olaandfl alflma, dayankllk, konstrksiyon, besleme
bantlar ve dfl kordonlar, topraklama dzenleri ile vidalar ve balantlarla ilgili
hkmler bulunmaktadr.
Elektrik tesisatnda alflacak kiflilerde eflitli zellikler aranmaktadr. Bunlar;
elektrik konusunda yeterli bilgiye ve tecrbeye sahip olmas, tehlikeler konusunda gerekli bilgi ve deneyime sahip olmas yannda gerekli eitimlere katlp bu konuda belge sahibi olmasdr.
Gaz hatlarndaki kaaklarn belirlenmesi srasnda atefl ile kontrol yaplmas
ok tehlikelidir. Patlama ve yangn riski ok yksektir. Bu yzden uzmanlarn da
izni ile taflnabilir gaz detektrleri kullanlmas daha emniyetlidir. Bu ifllem srasnda yanc ya da patlayc sigara vb. maddeler taflnmamaldr.
Kaak veya sznt tespit edilen bir hat, en ksa srede hattaki gaz kesilerek devreden karlmal ve de onarlmaldr. Bu onarm ifllemleri, kesinlikle sertifika sahibi bir uzman eflliinde yaplmaldr.
Szntnn meydana geldii mahalde, lambalarn yaklmas veya elektrikli cihazlarn kullanlmas bile risk oluflturur. Bunun sebebi, elektrik devresinin bir kvlcm
oluflturmas sonucu yangn kma ihtimalidir.
Kaan tespit edilmesi durumunda bakm yaplrken, ana gaz vanasnn kapatlmasnn ardndan tm cihazlar da tek tek kontrol edilerek hatta bulunan tm cihazlar kapatlmaldr. Bunun sebebi, onarm srasnda cihazlarn ierisinde kalan
gazlarn risk oluflturmasdr.
Eer sznt kapal bir mahalde meydana gelmiflse, ncelikli olarak mahalin havalandrlmas salanmaldr. Bunun iin mahalden dflarya alan tm kap ve
pencereler almaldr. yice havalandrma salandktan sonra onarm alflmalarna bafllanmaldr. Eer mahalde havalandrma yaplamayan blmler varsa, itfaiyeye haber verilerek sertifika sahibi bir uzman nezaretinde itfaiye tarafndan gazn
tahliyesi salanmaldr.
Hatlardaki bakm ve onarm ifllemlerinin tamam, gerekli kurumlardan belge almfl olan uzmanlar eflliinde yaplmaldr. Aksi halde, yaplan alflmann gvenilirliinden emin olunamaz ve yasal olarak geerli saylamaz.
Gaz Balantlarna Ynelik Genel Koflullar

Gaz balantlarna ynelik genel koflullar bafllca alt bafllk altnda toplanabilir.
Bunlar; ehliyet ve denetim, malzeme ve iflilik, genel emniyet tedbirleri, zarara karfl korunma, mevcut gaz balantlar ve acil durum kontrolleri olarak sralanabilir.
Genel koflullarn en bafllcas bu konuda uzmanlk belgesi bulunmayan kiflilerin doalgazla ilgili konularda ifl yaptrlmamasdr. Bunun anlam iflverenlerin uzman olmayan kiflileri gaz hatlarnda alfltrmamas gereidir. Gaz tesisat konusun-
da yetki belgesi olmayan hibir kimse gazla ilgili bir iflte alfltrlmamas gerekmektedir. Bahsedilen gaz belgesi yetkili kurulufllarca verilmifl olmaldr. Yetkili kurulufllarn uygun olmayan kiflilere bu belgeyi vermemesi kesinlikle esastr.
Genel koflullardaki dier bir bafllk, malzeme ve iflilikle ilgilidir. Gaz tesisatnda hibir flartta kurflun ve kurflun alaflml borular kullanlamaz. Ayrca mestlik olmayan borularn nerelerde ve nasl kullanlacana iliflkin standartlar kesinlikle
uyulmas gerekmektedir.
Genel koflullara iliflkin nemli bir bafllk emniyet nlemlerine yneliktir. Gaz
balantlar, herhangi bir kifliye ya da mlke zarar vermeyecek flekilde nlemler
alnarak yaplmaldr. Gaz balants ile ilgili alflma yapan grevliler, gaz balants ve kaaklarla ilgili gerekli emniyet tedbirlerini almadan balant yerlerini terk
edemezler. Eer herhangi bir gaz balants sklmflse, balantnn yapld borularn kfl azlar szdrmaz hale getirilmelidir. Gaz balantsnda gaz kaa ile
ilgili bir arafltrma yaplyorsa, bu arafltrma srasnda kvlcma neden olacak herhangi bir fley kullanlmamaldr.
Gaz balantlarndaki genel koflullara iliflkin dier bir bafllk, zarara karfl korunmadr. Gaz tesisatnda balant ifllerini yapan grevliler, tesisatn her blmn
uygun bir flekilde konsol veya kelepelerle desteklemelidirler. Ayrca, tesisatta arza olmasn nleyecek flekilde yerlefltirmelidir. Gaz balant paralarnn korozyona karfl korunmas da bu nlemler arasnda yer almaktadr.
Gaz balantlar ile ilgili genel koflullar arasnda mevcut gaz balantlarnda bir
deifliklik yaplmas durumuna yneliktir. Daha nce yaplmfl gaz tesisatnda bir
deifliklik yaplmas gerekiyorsa tesisatn yapld zaman yrrlkte olan ynetmeliin flartlarna uyulmas gerekmektedir.
Gaz balantlar ile ilgili genel koflullara iliflkin son bafllk acil durum kontrollerine yneliktir. Gaz tesisatnn giriflinin uygun bir yerine yerlefltirilmifl ana emniyet
vanas yoksa hi kimse bu tr tesisata gaz beslemesi yapamaz. Ana emniyet vanasn balayan grevlinin yerine getirecei flartlar da tanmlanmfltr.
elik Boru Kullanmnda Korozyona Karfl nlemler

Yeraltndaki boru hatlarnda korozyonun temel sebebi, elektrokimyasal korozyon
hcresinin bulunmasdr. Bu elektrokimyasal hcrede anot ve katot olarak iki farkl blge bulunur. Anot blgedeki metaller znerek boruda mikro boyutlarda delikler meydana getirir. Bu deliklerin bymesiyle boru metalik zellii yitirip korozyona urar.
Yeraltna tesis edilmifl boru hatlarnda, zeminin toprak yapsndan kaynakl korozyon olay grlmektedir. Bunu nlemek iin baz yollara baflvurulabilir. En etkin yntem borularn dfl yzeylerinin korozyona karfl koruyucu malzemelerle
kaplanmasdr. Yine de bu kaplamalarda iflilik hatalar veya benzeri sebeplerden
tr yrtklar, delikler grlr. Bu da korozyon oluflumunun bafllangc iin yeterlidir. Sonu olarak her ne kadar nlem alnsa ve kaplama yaplsa da korozyonun
nne geilemeyecei sylenir.
Sadece kaplama yaparak gaz hatlarndaki borularn korozyondan korumak
mmkn deildir. Buna ek olarak ayrca katodik koruma yoluna da baflvurulur.
Hatta baz blgelerin toprak yaps korozyona ok elveriflli olduundan katodik
koruma zorunluluktur. Bu koruma yollarnn maliyetleri yksek gibi grnse de,
korozyonun verecei hasarn douraca maliyetin yannda kk saylabilir. Bundan dolay ilk baflta tasarruf etme amacyla bu koruma yollarndan kanmak ileride daha byk parasal kayplara sebep olacaktr. Bu noktada projelendirme ve
205
206
hattn tesis edilmesinden sorumlu kiflilerin duyarl olarak sz edilen korozyonu

nleyici yntemlere baflvurmalar gerekmektedir.
Korozyon oluflumundan sonra borularda oluflacak delikler veya yrtklar sonucunda hattan gaz sznts olacaktr. Bu da gaz maliyeti dflnlecek olursa mdahale edilene kadar byk bir kayptr. Kaybn yan sra bu durumda evreye de byk etkileri olacaktr. Hatta szan bu gazn alev almas sonucu, byk yangnlarn
ortaya kaca gz nne alnmaldr. Gaz alev alp yanmasa dahi blgedeki kiflilerin ve dier canllarn zehirlenmesi lmle de sonulanabilir. Bunlarn yan sra
ayrca delinene borunun deifltirilmesi gerekecektir. Bu da ayrca bir maliyet douracaktr. Hattn yeniden tesis edilmesi gerekecektir. Hattn yeniden tesis edildii sre boyunca kullanclara hizmet verilemeyecektir. Bu da iflletmenin kazancna
etki ederek, olas kazanc ortadan kaldracaktr. Ayrca hattn bal olduu blgedeki kullanclar da madur edilmifl olacaktr. Bu da mflteri memnuniyetsizliini
beraberinde getirecektir.
elik borularn korozyondan korunmasna iliflkin bir standart halen yrrlktedir. TS5139 standard elik borularn korozyona karfl korunmasna iliflkin esaslar
aklamaktadr. Doalgaz hatlarn projelendiren ve bu hatlar tesis eden kiflilerin
bu standarda uygun hareket etmesi gerekmektedir.
Gaz Alarm Cihazlar ve Kullanm

Doalgaz kullanlan yerlerde gaz sznts durumunda gaz konsantrasyonunu belirlemek amacyla kullanlan cihazlar gaz detektr olarak anlmaktadr. Patlayc veya yanc gaz konsantrasyonu tehlike yaratacak snr deerlere geldiinde, detektrler flkl ya da sesli olarak uyar sinyalleri veririler. Detektrler, gaz sznts olma ihtimali olan blgelere yerlefltirilirler. Kullanm amacna gre detektrler, kapal veya ak alanlarda kullanlabilmektedir. detektr sistemi bir katalizr ierisinde
yerlefltirilmifl platin tel ile katalizrsz bir platin telden oluflmufl kprden oluflur
detektrlerin alflma prensipleri ksaca flyle aklanabilir; teller, gazn oksidasyon
scaklna kadar nceden stlmaktadr. Gaz kaa durumunda katalizrl tel
zerinde gazn oksidasyonu sonucu aa kan s enerjisi, telin direncini dolaysyla da kprnn kfl gerilimini deifltirir. Bu gerilim deiflimi daha sonra sinyale dnfltrlr. Detektrn konulaca yer, gazn havadan ar olup olmamasna
gre deiflmektedir. Gaz havadan arsa detektr zemine, havadan hafifse tavana
yerlefltirilir. Gaz, hava ile ayn younlukta ise bu durumda gaz detektr herhangi
bir dzeye yerlefltirilebilmektedir. Detektrn filtresi, ana hava akmna paralel ya
da dik olarak yerlefltirilebilir. Ortamn nemi sinyal dzeyini etkilemektedir. Havadaki nem, snr deerin zerine karsa bu durum sinyal dzeyini dflrmektedir.
DOALGAZ LE ISITMADA SSTEM SEM

Sistem seimi genelde, ihtiya duyulan kapasite ve genel kullanm flekillerine gre yaplmaktadr. Istma sistemleri; bireysel stma, merkezi stma ve blgesel stma olmak zere grupta incelenebilir.
Bir veya birka binann blok altndaki merkezi bir kalorifer dairesinden toplu
olarak stld sistem, merkezi stma sistemi olarak adlandrlr. Binann altndaki
kazan dairesindeki kazanda hazrlanan scak su, borularla dairelere iletilir. Kazan
dairesi, binann bodrumunda olabilecei gibi at arasnda da olabilmektedir. Merkezi stmada kazan tercihi yaplrken pek ok kriter gz nne alnmaktadr. Bunlardan en nemlileri; kazan dairesinin yeri, kazan tipi, kazan kapasitesi ve kolektr uygulamasdr. Kazan dairesinin yeri, binann durumuna gre bodrumda, atda ya da nadiren ara katlarda olabilmektedir.
Yakt fiyatlarnn gittike artt gnmzde kazan almnda birinci kriter olarak
iflletme maliyeti gz nne alnmaldr. Ancak kazan tipi seiminin sadece fiyat kriterinin dikkate alnmas, istenmeyen sonularn ortaya kmasna neden olabilmektedir. Kazan seimi yaplrken kazann verimlilii de dikkate alnmal, mr
boyu iflletme maliyetine baklmaldr. Ak genleflme depolu tek kazanl sistemler,
eski sistem olup enerji tketimleri yksek olduundan tercih edilmemelidir. Geliflmifl kazanlarda otomatik kontrol sistemi bulunmaktadr. Otomatik kontrol sistemi;
kazan farkl zaman dilimlerinde (gece daha dflk kapasitelerde) ve ihtiyaca gre
farkl kapasitelerde alfltrr. Bu sistem, i ve dfl scakl da kontrol ederek kazan en verimli bir flekilde iflletir.
Hem yatrm maliyeti hem de iflletme bakmndan merkezi sistem bireysel sisteme gre daha ekonomiktir. Daire saysnn artmas merkezi stma sistemini daha
da avantajl hale getirir. Seilen sisteme bal olmakla birlikte ve daha fazla daireli yaplarda bina altndan merkezi stma nerilebilir. zellikle doalgaz kullanmnda en uygun sistem merkezi sistem olarak ortaya kmaktadr. Doalgaz kullanlmas durumunda, scak su veya buhar yerine yakt taflnd iin blgesel stmaya gre daha avantajldr. Pay ler sistemleri her dairenin kulland enerji miktarn ayr ayr lerek merkezi sistemin daha ekonomik iflletilmesini salayacaktr.
Blgesel stma sistemlerinde, ok saydaki binann stma sistemi, ortak bir s
merkezine baldr. Is merkezi ayr bir bina olarak yaplr ve retilen scak su veya buhar, boru kanallar ile binalara datlr. Binalar stma merkezine bir kilometre mesafeden daha yaknsa, 90C scaklndaki scak su sisteme dorudan gnderilir. Blge stmas, endstri tesisleri, toplu konut uygulamalar, mahalle ve flehir
stmas gibi byk lekli sistemlerde kullanlmaktadr. Is merkezi ile binalar arasndaki uzaklk birka kilometreden fazlaysa flehir veya uzaktan stma sistemi uygulanr. Genellikle s merkezinde hazrlanan kaynar su veya buhar, birinci akflkan
olarak adlandrlr. Bu akflkan her binann altnda bulunan bir s deifltirici aracl ile ikinci devredeki scak suya iletilir. kinci devredeki scak su sistemi merkezi sistemde kullanlan devredir.
Blge stmasnda seilecek sistemin, yatrm ve iflletme maliyetleri zerinde etkisi byktr. Bu adan blge stmas sistemini uygulamadan nce, ok iyi bir fizibilite alflmas yaplmaldr. Fizibilite alflmasnda, yakt cinsi, birincil devre
akflkan cinsi, akflkan scakl, s merkezi says, boru flebekesinin dalm vb.
parametreler gz nne alnarak sistemin blgeye uygunluu incelenmelidir.
Doalgaz, blgesel stmann nemini azaltmaktadr. Termik santral sz konusu olmamas durumunda doalgazla blgesel stma ok avantajl olmamaktadr.
zellikle merkezi sistemin boru kanallarndaki s kayplar, pompalama basn kayplar, sistemin verimini dflrmektedir. Ayrca merkezi sistemdeki bir arza btn
sistemin durmasna neden olabilmektedir. Doalgaza geiflte, konutlarda tek merkezden stma yerine her bloun altna doalgaz kazan monte etmek daha avantajl ve ekonomik olmaktadr. Bir veya birka dairenin stld bu sistemde akflkan olarak scak su kullanlr ve akflkan scakl en fazla 90Cdir.
Bireysel stma sistemleri, genellikle kapasiteleri 10-40 kW arasnda olan sistemlerdir. Bu sistem dahilinde kullanlan cihazlar iin kombi, kat kaloriferi ve soba rnek gsterilebilir. Yakt olarak; motorin, doalgaz ya da LPG kullanlr. Kmr kullanan kat kaloriferi sistemleri de vardr. Bireysel stma sistemlerinin kullanm doalgaza geifl ile artmfltr. Isnmada soba kullanan konutlar doalgaza geiflten
sonra ounlukla bireysel sistem kullanmn (kombi ya da kat kaloriferi) tercih etmifllerdir. Kombi ve kat kaloriferi sistemlerinde kullanm scak suyu elde etme olana da bulunmaktadr.
207
208
Istma sistemleri seenekleri arasnda bireysel stma sistemleri, merkezi stma

sistemlerine gre daha pahal bir tercihtir. Buna karfln, yakt paras toplamadaki
sorunlar ve kullancnn, stma sisteminden faydalanmfl olduu srenin karfll
kadar deme yapma istei, snmada bireysel sistemin tercih edilmesini artrc etkiler olarak ortaya kar. Bireysel stma sistemlerinin tercih edilme nedenlerinden
bir baflkas, oda scaklnn ve stma saatlerinin kullanc tarafndan bamsz olarak ayarlanabiliyor olmasdr. Bireysel stma sistemlerinde kulanm scak suyunu
da ayn cihazdan temin edebilme kolayl, bu sistemlerin salad dier bir avantajdr. Bireysel stma sistemi planlanrken en temel konulardan birisi de sistemin
kullanlaca evin baca sisteminin uygunluudur. Bireysel stma sisteminin stma
cihaznn, evdeki mevcut baca sistemi ile uygun olmamas durumu, yeni bir baca
sisteminin yaplmas gerekliliini ortaya karr. Baca maliyetlerinin yksek seviyelerde olmasna karfln, uygun baca sisteminin kullanlmas, uygulamann doru yaplmas bakmndan gereklidir. Eer baca sistemi yaplmas mmkn deilse, geriye yakma havasnn dfl ortamdan alnd hermetik cihaz kullanm seenei kalmaktadr.
KULLANIM AMACINA GRE DOALGAZ TKETM

CHAZLARI
Kullanm amalarna gre doalgaz tketen cihazlar bireysel sistemler ve merkezi stma sistemleri olarak ayrlrlar. fiimdi sras ile bu snflar ve alt bafllklarn inceleyelim.
Kullanm amacna gre doalgazl cihazlar genel olarak bireysel sistem ve merkezi stma sistemleri olarak iki ana grupta incelenebilir.
Bireysel sistemler ile snma, scak su ve piflirme ihtiyalar karfllanabilmektedir.
Son yllarda bireysel sistemin kullanm birok yerde merkezi sisteme gre daha
ok tercih edilir hale gelmifltir. Bunun en nemli nedeni tketicilerin kullandklar
kadar doalgaz bedeli denmesi avantaj ve merkezi sistemde yakt paras toplanmas ile ortaya kan zorluklardr.
Konutlarda kullanlan bireysel cihazlar kullanm ama ve fonksiyonlarna gre
snma ve scak su amal kombi, snma ve scak su amal kat kaloriferi (boylerli, ani su stcl), snma amal kat kaloriferi, snma amal soba, scak su amal
flofben, piflirme amal ocak ve frn olarak sralanabilmektedir. Tketicinin arzusuna gre bu sistemlerin biri ya da birka birlikte kullanlabilirler. Burada dikkat
edilmesi gereken nokta, cihazn kullanm amac ve fonksiyonlar dikkate alnarak
gerekli emniyet sistemleri ile donatlmfl olmasdr.
Cihazn kendisi ile ilgili emniyet donanmlarnn yan sra, cihazn montajnn
yaplaca yer ve tesisat ile ilgili emniyet tedbirleri de nemli olmaktadr. Baz bireysel doalgazl cihazlar tanyalm.
Doalgazl Ocak ve Frnlar

Doalgazl ocaklar yakt olarak LPG gaz kullanan mevcut ocaklarda deifliklikler
yaplarak kullanlan cihazlardr. Bu cihazlarda kapasiteye gre meme ap ayarlanmaktadr.
Doalgazl fiofbenler
Doalgazl flofbenler sadece scak su salamak amac ile kullanlan cihazlardr.
fiofbenlerin de bacal ve hermetik tipleri bulunmaktadr. Mevcut flofbenlerin doalgaza dnflm servisler araclyla yaplabilmektedir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE

D fi N E L M
D fi N E L M
Doalgazla alflan btn bacal cihazlarda olduu gibi bacal flofbenlerin buS O R U
lunduu ortamn havalandrlmas zorunluluu vardr.
Bacal cihazlarn tketici istese bile banyolara yerlefltirilmesi ok tehlikeli
D K K olup
A T her yl onlarca flofben zehirlenmesi bu nedenle yaflanmaktadr. Banyolarnda bacal flofben bulunan
tketicilere, bunlar ivedilikle banyo dflna karmalar nerilmektedir.
SIRA SZDE
Doalgazl Soba
N N
Sobalar, yakt olarak doalgazn kullanld ve kapasiteye AMALARIMIZ

bal olarak bir veya
birka mekann stld ve sadece snma amal kullanlan cihazlardr. Ortalama
olarak 3 kW ile 14 kW arasnda deiflen kapasitelere sahiptir. Doalgaz sobalar
bacal ve hermetik olmak zere iki gruptadr.
K T A P
Bacal doalgaz sobalar yanma iin gerekli havay bulunduklar ortamdan alr,
yanma sonu gazlarn ise bacaya verirler.
Hermetik doalgaz sobalarnda baca i ie gemifl iki borudan
T E L E V oluflur
Z Y O N ve cihazn yaknndan dfl ortama verilir. ie borularn birinden yanma iin gerekli taze
hava dflardan temin edilir. Dierinden ise yanma sonu gazlar dflar atlr.
Doalgazl Kat Kaloriferi
NTERNET
209
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Doalgazl kat kaloriferleri bir veya birka dairenin snma ihtiyacn gideren cihazlardr. Kat kaloriferlerinde atmosferik brlr kullanlabildii gibi fanl brlr de
kullanlabilir. Kat kaloriferi sistemi, daire veya konut baznda snan suyun borular
aracl ile radyatrlere ulafltrlmas ve s aktarm sayesinde ortamn stlmas
prensibine dayanr. Kat kaloriferi; boyler veya ani su stcs ile birlikte kullanldnda, scak su elde etme imkan da olmaktadr.
Dfl hava kompanzasyon paneli ve oda termostat gibi otomatik kontrol cihazlar ile ekonomik ve verimli alflma salanabilir.
Doalgazl Kombiler
Kombi hem snma hem de scak su temini amacyla kullanlabilen bir cihazdr.
fiofben ve kat kaloriferinin ifllevini bir arada grme zellii vardr. fiofben byklnde olup duvara monte edilebilir. Kombi bulunan bir evde ayrca bir flofbene
ihtiya yoktur. Doalgaz veya LPG ile alfltrlabilir. Doalgazl kombileri baca tipine, youflma durumuna, alev ayarna ve ateflleme sistemlerine gre snflandrmak mmkndr. fiimdi sras ile bu konulara deinelim.
Baca tipine gre kombiler tiptedir. Bunlar; bacal kombi, bacal fan kitli
SIRA SZDE
kombi ve hermetik kombidir.
Bacal tip kombide, yanma havas, kombinin bulunduu ortamdan salanmakta, atk gaz baca kanal ile atmosfere atlmaktadr. Bacal kombide iki nemli nokD fi N E L M
ta bulunmaktadr. Birincisi bu tip kombilerin monte edilecei ortamlarda havalandrma flartlarnn yeterli olmas gerekmektedir. kincisi ise uygun boyutlarda ekifli
S O R U
iyi olan bir baca bulunmaldr.
Bacal kombinin bulunduu ortamdaki havalandrma menfezinin kapatlmas
D K K A T son derece
tehlikeli olup bu nedenle pek ok kombi zehirlenmesi meydana gelmifltir.
SIRA SZDE
N N
Bacal fan kitli kombiler baca sorunu olan konutlar iin gelifltirilmifltir. Fanl
kombilerin bacal kombilerden fark, atk gazn bir fan kiti yardm ile en yakn
noktadan atmosfere atlmasdr. Bu tip kombilerde de bacalAMALARIMIZ
kombilerde olduu
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
210
gibi yanma havas ortamdan salanr. Bu nedenle cihazn bulunduu ortamn uygun havalandrma koflullarnda bulunmas gerekmektedir.
Hermetik kombilerde yanma iin gerekli olan taze hava bir fan kiti ile dfl atmosferden alnp, yanma sonucu oluflan atk gaz ayn sistemle atmosfere atlmaktadr. Yanma tamam ile kapal bir yanma odas ierisinde mahalden bamsz olarak gereklefltirildiinden yanma srasnda ortamn havas kullanlmaz. Bu nedenle ortamn havalandrlmasna gerek yoktur. Baca gaz zehirlenmelerine karfl ok
emniyetlidir. Bu zelliklerinden dolay bu tip cihazlar yatak odas dflnda atmosfere bitiflik duvar olan ortamlara monte edilebilmektedir.
Hermetik kombiler bacas olmayan veya uygun koflullarda bacas bulunmayan
konutlarda yaygn olarak kullanlmaktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Baca tipine gre

hangisinin kullanlmas daha emniyetlidir?
SIRA kombilerden
SZDE
Youflma durumuna gre kombiler ise klasik kombi ve youflmal kombi flekD fi N E L M
linde iki tiptedir.
Klasik kombilerde, doalgazn ierisinde gizli olarak bulunan su buhar enerjisi
yanma srasnda
kan atk gazn yksek scakl nedeni ile kullanlamayaS O R ortaya
U
rak dflar atlmaktadr. Bu enerjiye yaktn gizli ss da denilmektedir. Yaktn ierisindeki bu gizli enerjinin dikkate alnmad sl deere alt sl enerjisi denir. YaDKKAT
ktn ierisindeki bu gizli enerjinin dikkate alnd sl deere st sl enerjisi denir.
Youflmal tip kombilerde atk gaz scakl dflk tutularak bu gizli enerji sisteme
SIRA SZDE
geri kazandrlmaktadr.
Doalgazn alt sl deeri ile st sl deeri arasnda %11 fark bulunmaktadr, bu
fark su buhar enerjisi oluflturmaktadr.
AMALARIMIZ
Youflmal sistemde yaktn st sl enerjisi kullanldndan bu tip kombilerin
verimi klasik sistemlere gre % 5-15 daha fazladr. Ayrca dflk baca gaz scakl nedeniyle
atmosfere zararl azotoksitler (NOX) verilmemektedir. Baz Avrupa lK T A P
kelerinde youflmal sistemlerin zorunlu olarak kullanlmas istenmektedir.
Dflk scaklk sistemi prensibine gre alfltndan kullanlacak radyatr says klasik sisteme gre daha fazla olmaktadr.
TELEVZYON
Gaz hattnda youflmufl su bulunduundan atk gazn getii kombi ve baca
blmleri paslanmaz elikten yaplmaktadr. Bu durum bu tip cihazn klasik cihazlara gre daha pahal olmasna neden olmaktadr.
N T E R N(modlasyon)
ET
Alev ayarna
gre kombi tipleri a-kapa, iki modlasyonlu ve
modlasyonlu olmak zere tiptedir.
A - Kapa (On-Off) tip kombilerde Ayarlanan termostat scaklna bal olarak
alev ya tam kapasitededir, ya da tamamen kapaldr. Her durma ve alflma yakt
tketimini olumsuz ynde etkiler.
ki modlasyonlu tip sistemlerde iki ayr veriye gre alev ayar yaplmaktadr.
Birincisinde scak su kullanm hatt iin oransal bir yanma salanr. kincisinde ise,
kombi zerindeki istenilen termostat scaklna bal olarak alev ayarlanmaktadr.
rnein termostat 65 C ayarlanmfl ise stma devresindeki su scakl bu deere
yaklafltnda su scakl kontrol edilerek alev kslr, uzaklafltnda alr.
modlasyonlu tip sistemde yukarda sz edilen modlasyonun dflnda oda
scakl da nc bir veri olarak kaydedilmektedir. Oda scakl bu deere yaklafltnda alev kslr, uzaklafltnda ise alr.
Bu sistemler kombinin gereksiz yanmasn nleyerek enerji tasarrufu salar.
N N
fiimdi de ksaca ateflleme flekline gre kombiler pilot alevli kombi ve elektronik atefllemeli kombi olarak ikiye ayrlr. fiimdi ateflleme tipine gre kombileri inceleyelim.
Pilot alevli kombilerde cihaz devredeyken, pilot alevi srekli olarak yanar durumdadr. lk iflletmeye alma safhasnda gaz ve akmak dmesine ayn anda baslarak pilot alevi yaklr. Sistem alflt srece pilot alevi yanar durumdadr. Yanan
durumdaki pilot alev gerektiinde atmosferik brlrn devreye girmesini salar.
Elektronik atefllemeli kombide atmosferik brlr scak su devresinin ya da stma devresinin iflletime girmesi gerektiinde elektronik ateflleme sonucu otomatik
olarak devreye girer. Bu tip kombilerde pilot alevi olmadndan pilot alevindeki
gibi ek bir tketim sz konusu deildir.
Doalgaz kullanmnda bireysel sistem tercih edilmesi durumunda yukardaki
seenekler ortaya kmaktadr. Bunlardan ilk yatrm en ucuz olan doalgazl soba olmaktadr. Ancak bunda da konforlu bir snma salanmamaktadr.
Isnma amac dflnda ocak ve frnlarda doalgaz kullanm fiyat olarak ucuzdur.
Bu uygulama, srekli tp deifltirme zahmetini ortadan kaldrd gibi her tpn dibinde kalan bir miktar kullanlamayan gaz israfn da ortadan kaldrmaktadr.
Kat kaloriferi kullanm bir veya birka dairenin stlmasnda kullanlan yaygn
bir yntemdir. Boyler ile birlikte kullanldnda ayn zamanda scak su teminini de
salamaktadr. Hem snma hem de scak su teminini salamas az yer kaplamas
ve daha ucuz olmas nedeni ile kombi en yaygn bireysel snma seenei olarak
ortaya kmaktadr.
Kazanlar
Merkezi stma sistemleri, bir kazan dairesindeki bir veya birka kazan ile ok sayda dairenin stld sistemlerdir. Bu sistem kazan ve donanmlarndan oluflan
karmaflk bir yapy oluflturur. Merkezi sistem doalgazl cihazlar; elik kazanlar,
dkm kazanlar, flemeli brlrl kazanlar, atmosferik brlrl kazanlar, youflmal kazanlar, kaskad sistemleri fleklinde sralanabilir.
Kazanlar; stma sistemine scak su (stc akflkan) salayan nitelerdir. Yaktn
verdii enerji ile stlan su, sirklasyon pompas ile radyatrlere gnderilir.
Kazanlar genel olarak; dkm kazanlar ve elik kazanlar olmak zere iki tiptedir. Dkm kazanlar da brlr tiplerine gre flemeli ve atmosferik olmak zere
iki tipte bulunur. Son yllarda youflmal kazanlar da stma sistemine girmifltir.
Merkezi sistemle doalgaza geiflte en sk karfllafllan sorulardan bir tanesi kazan seiminde dkm ya da elik kazandan hangisinin tercih edilmesi ynndedir. Bu tercihte nemli olan satfl ve servis gvencesi ile birlikte dnflm projesinin bir btn olarak deerlendirilmesidir.
Dkm kazanlar, TS 430 standartlarna uygun olarak retilirler. Dkm kazanlar
dilimler halinde olmas nedeni ile kazan dairesine kolayca taflnabilme ve monte edilebilme zelliine sahiptir. Yanma odas geometrisine uygun olarak dilim eklenerek
kapasiteyi artrmak mmkndr. mrleri iin 30 yla kadar sre verilebilmektedir.
elik kazanlar, 1.000 kW kapasiteye kadar TS EN 303-1/2/3, 1.000 kWdan daha yksek kapasitede TS 497 standartlarna gre ve mono blok olarak retilirler.
Dnflm yaplan binalarda kazann binaya girifli, mono blok olmas nedeni ile
problem yaratabilmektedir.
Fiyatlar dkm kazanlardan daha ucuzdur. Kullanm flartlarna bal olmakla
birlikte mrleri dkm kazanlara gre ok daha azdr. Tamirat ve bakm daha
kolaydr.
211
212
Verim asndan bakldnda doalgaz uygulamasnda kazanlar arasnda byk bir verim fark yoktur. Korozyona karfl daha hassastrlar.
Dkm ve elik kazanlar arasnda verim ve yakt tketimi bakmndan byk
bir fark yoktur. Dkm kazanlar ge snrlar, sy bnyelerinde koruduklarndan
ge sourlar. elik kazanlar ise abuk snr ve abuk sourlar. Doalgaz dnflmlerinde mevcut binann kazan, doalgaz kazan ile deifltirileceinden kazan
binaya sokmada dkm kazan daha avantajldr. elik kazanlarda ise byle durumlarda yerinde montaj sz konusu olabilmektedir. Ancak burada retici firmann salad garanti flartlar iyi bir flekilde incelenmelidir.
flemeli tip brlr kullanan kazanlarda yanma iin gerekli hava bir fan vastas ile kazan dairesi ortamndan kazana verilir. Havay fleyen fan bulunmas nedeni ile bazen rahatsz edici seviyelere ulaflabilen bir ses oluflmaktadr. Brlr - kazan uyumu ve baca konstrksiyonuna gsterilecek nem ile (rnein keskin dirsek kullanm gibi) ses, kazan dairesi dflna ulaflmayacak seviyede kalr. Hava ayar ok iyi yaplabildiinden yakt tketimleri daha dflktr. Kazan deifltirmeden,
ift yaktl brlrlerle alternatif yakt (fuel-oil, motorin, LPG) kullanabilme avantaj
vardr. Dkme dilimli kazanlarda dilim eklenmesi ile kapasite ykseltilmesi durumunda brlr deiflimi gerektirmeyebilmektedir.
flemeli brlrl kazanlardan ana fark havay yanma odasna doal olarak almasdr. Bu brlrlerde baca, yanma hcresi ve yakma havas birbirleri ile kesinlikle uyumlu olmaldr. Atmosferik brlrl kazan kullanlacaksa keflif aflamasnda
bacann sisteme uygunluu iyi bir flekilde incelenmelidir. nk bu brlr sistemlerinde oluflan gaz, atmosfer flartlarnda ilave bir fleme olmakszn (fansz) snan
havann ykselmesi sistemi ile bacadan atlmaktadr. Bacada gazn srtnme kayb dflk olmaldr. Bu yzden bacann, uygun kesitte, przsz olmas ve soumamas nemlidir. Atmosferik brlrl kazanlar en yksek 225.000 kcal/h kapasiteye sahip olmalarna ramen kaskad kazan uygulamas ile 1.125.000 kcal/h kapasiteye kadar kullanlabilirler. Sessiz alflrlar. Basit yaplar ve aflnacak parasnn
olmamas nedeni ile arza yapma ihtimali azdr. Bu tip brlrl kazanlar sadece
doalgaz ve LPG yakabilirler, sv yaktla alflmazlar.
Klasik kazanlarda, doalgazn ierisinde gizli olarak bulunan su buhar enerjisi
yanma srasnda ortaya kan atk gazn yksek scakl nedeni ile kullanlamayarak dflar atlmaktadr. Bu enerjiye yaktn gizli ss da denilmektedir. Youflmal
tip kazanlarda atk gaz scakl dflk tutularak bu gizli enerji sisteme geri kazandrlmaktadr.
Youflmal sistemde yaktn st sl enerjisi kullanldndan bu tip kombilerin
verimi klasik sistemlere gre % 5-15 daha fazladr. Dflk baca gaz scakl nedeniyle atmosfere zararl azot oksitler (NOX) verilmemektedir. Baz Avrupa lkelerinde youflmal sistemlerin zorunlu olarak kullanlmas istenmektedir. Dflk scaklk sistemi prensibine gre alfltndan kullanlacak radyatr says klasik sisteme
gre daha fazla olmaktadr. Gaz hattnda youflmufl su bulunduundan atk gazn
getii kazan ve baca blmleri paslanmaz elikten yaplmaktadr. Bu durum bu
tip cihazn klasik cihazlara gre daha pahal olmasna neden olmaktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Youflmal sistemlerde
SIRA SZDE neden verim daha yksektir?
Apartman kazan dairelerinde kazan kullanm yerine birden fazla kombi birbiD fi N yksek
ELM
rine balanarak
kapasitede stma salayan sistemlere kaskad sistemler denir. Bu sistemde en az 2 en ok 16 adet cihaz kaskad sistemiyle balanabilir. Mev-
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
213
sim geifllerinde daha az kombi alfltrlarak, yarm kapasitede verimsiz kazan alfltrmak yerine, tam kapasitede 2 veya 3 kombi alfltrlr. Kullanlan su hacmi daha azdr. Dolaysyla daha az su ktlesi stlmfl ve dolafltrlmfl olur. Kazan dairesinde daha az yer kaplar. Birden fazla olmas, bakm veya arza durumunda yedekleme olana salar.
Kaskad istemler mevsim geifllerinde neden daha avantajldr?
BACALAR
SIRA SZDE
D fi N E L M
Baca, atk gazn evreye kfln salama ve scak gazn kazanda
istenilen hzda alflabilmesi iin gerekli ekifli salama ifllevini yerine getirir. Ayrca bacalardan; iflS O Rve
U iyi bir flekilletme emniyetini salamas, yangna karfl emniyetli olmas, kolay
de temizlenebilmesi, s yaltmlar iyi yaplmfl olmas, stma cihazlar ile emniyetli bir flekilde balanmfl olmas, yanmayan malzemeden yaplmas ve 500C baca
DKKAT
gaz scaklnda, dfl yzeyin scakl 100Cyi gememesi gibi zellikler de beklenmektedir.
SIRABunlar;
SZDE alak baBaca asndan kalorifer kazanlar drt grupta toplanabilir.
snl brlrl sv ve gaz yaktl kazanlar (kapal sistem), yksek basnl brlrl
sv ve gaz yaktl kazanlar (kapal sistem), atmosferik brlrl gaz yakt kazanlar
AMALARIMIZ
(ak sistem), flemesiz kat yakt kazanlardr.
Alak basn brlrl kazanlarda; yakma havas, brlr ile salanr. Kazanda,
kazan - baca balant kanalnda ve bacada, gazn dolaflm baca
K ekifli
T A P ile salanr.
Yksek basn brlrleri; karfl basnl kazanlarla kullanlr. Bu brlrler, yakma
havasn temin etmenin yannda, kazandaki basn kayplarn da karfllar. Bu tip
kazanlarda kullanlan bacalardan, sadece baca kanal ve bacadaki
yenT E L E V Zkayplar
YON
mesi istenir. Atmosferik brlrl kazanlarda; baca yakma temininin yan sra; kazan, balant kanal ve bacadaki kayplar da doal ekifli ile karfllamaldr. flemesiz kat yakt kazan bacalar, yakma havas temininin yan sra; kazan, balant
N T E R Nda
E Tkarfllamalkanal ve bacadaki srtnme direncinden oluflan basn kayplarn
dr. Bu basn kayplar doal baca ekifli ile salanr.
Bacalar yaplarna gre snflandrlabilir. Srasyla yaplarna gre bacalar inceleyelim.
Tek cidarl bacalar, 1950 yllarnn bafllarna kadar dolu tuladan rlmfl olarak yaplrd. Bu tip bacalar hzl ve kolay yaplmakta olup, konutlarda da hala kullanlmaktadr.
ift cidarl bacalar, 1960l yllarn ortasndan itibaren kullanlmaya bafllanmfltr. Merkezi stma sistemlerinin artfl ve baca gaz scaklnn dflk olmas istei
ve bacann zarar grmemesi dflncesiyle ift cidarl baca konstrksiyonu gelifltirilmifltir.
Bacann i cidar; atefl tulas veya sya karfl izole edilmifl ift cidarl paslanmaz
elikten meydana gelir. Dfl cidar ise, hafif betondan yaplmfl form paralar, dolgu
tula, delikli tula, yksek frn bloklar, gaz beton bloklar, hafif betondan yaplmfl ii bofl bloklar veya hafif beton bloklarndan oluflturulabilir.
cidarl bacalar, 1970li yllarn ortalarndan sonra kullanlmaya bafllanmfltr.
Bacadaki yaltmn neminin artmas, bu bacalarn kullanmn arttrmfltr.
Geleneksel bacalar nemden etkilenmektedir. Nemden Etkilenmeyen Bacalar,
baca kflndaki i cidar scaklnn, youflma scaklnn altna dflmeyecei var
saylarak hesaplanmfltr. Geleneksel bacalara doalgazl stma cihazlar balandnda, bacada youflma meydana gelir. Bu da baca hasarlarna neden olur.
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
214
fiekil 8.2
Bacalarn
Snflandrlmas
(a) Adi Bacalar
(b) Bamsz
Bacalar
(c) Ortak Bacalar
(Karako, 2007)
Bacalarn Snflandrlmas
Gnmzde bacalar; adi bacalar, ferdi bacalar ve ortak bacalar olarak snfta incelenmektedir.
Adi bacalar, zeminden atya tek kolon halinde ykselir. Birden fazla daire ayn bacay kullanr. Bu tip bacalara doalgazl cihazlarn balanmamas gerekmektedir. Yapm ve kullanm tavsiye edilmeyen bacalardr.
Ferdi bacalar, kullanlan niteden atya kadar tek kolon halinde ykselir. Her
bir baca bir nitenin kullanmna gre tasarlanmfltr. Doalgazl cihazlar iin, iine
paslanmaz sac klf geirilmesi kaydyla, en uygun baca tipi bamsz bacalardr.
Ortak bacalarda; ana baca zeminden atya kadar ykselirken, her niteye ait
branflmanlarn baland baca tipine denir. Yapm ve kullanm tavsiye edilmez.
Ortak bacalarn salamas istenen koflullar aflada sralanmfltr:
Ortak baca branflmannn ykseklii 2 mden az olmamaldr. Yataydaki boru boyu ise mmkn olduu kadar ksa olmaldr.
Mstakil bacann etkili ykseklii en az 4 m olmaldr.
ki ortak baca branflman ayn katta ana bacaya balanmamaldr.
Her ortak baca branflmanna sadece bir cihaz balanmaldr.
Bir ortak bacaya doalgazl cihaz balanmflsa, dier bacalara sv veya kat
yaktl cihaz balanmamaldr.
Her katta iki daire bulunuyorsa; bacal cihazlarn ayn ortak bacaya balanmas uygun deildir. Bu durumda ikili ortak baca uygulamas yaplr.
Drdnc ve beflinci kattan itibaren ikinci bir ortak baca yapma zorunluluu vardr.
flemeli brlrl cihazlar, ortak bacaya balanmamaldr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Youflma nedir?
SIRA Arafltrnz.
SZDE
Bacalarda Youflma ve Korozyon
D fi N E L Mcihazlarn bacalarnda youflma flu sebeplerden dolay grlr:

Doalgaz kullanan
Doalgazn youflma scakl dier yaktlardan daha yksektir.
Doalgazn
S O R U yanmas sonucu dier yaktlara gre daha fazla su buhar oluflmaktadr. Daha az yakma havas gerektiinden, daha az baca gaz aa -
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
kacaktr. Mevcut baca kesiti bu yzden yaklaflk % 30 byk kalmaktadr.

Bu da bacann abuk soumasna ve youflmasna neden olur.
Baca yaltmnn yetersiz oluflu, bacann abuk soumasna neden olmakta,
bu da youflmay hzlandrmaktadr.
Herhangi bir nedenle azaltlan yakma havas miktar baca gaz debisini dflrmekte, bu da istenmeyen baca soumasna neden olmaktadr.
Bacadaki youflma da korozyona neden olmaktadr. Youflan su buhar svalarn dklmesine, bacann yarlmasna, hatta devrilerek hasar vermesine neden olabilir.
Youflmann nedenleri iyi incelenirse buradan zmne de geilebilir. Dier
nemli nokta ise, baca kesitinin doalgaz kullanmna uygun belirlenmesidir. Bacalarda youflmann nlenmesi bakmndan nemli bir nokta da bacann iyi yaltlmasdr. Doalgazn kullanlmas durumunda yanma sonucunda dier yaktlara gSIRA
SZDE
re daha fazla su buhar kmaktadr. Baca gaz scakl dflk
olduunda
da nemin baca gaz ile tahliyesinde problemler ortaya kmaktadr. zellikle 100Cden
daha dflk baca gaz scaklnda, bacann iyi yaltlmas halinde
de youflma olaD fi N E L M
bilir. Doalgazda baca gaz youflma scakl 50Cdir. Sv ya da kat yakta gre
yaplmfl bacadaki i cidar scakl, sz konusu yaktlarn youflma scaklklarna
S O R U
uygundur. Bu bacalarda doalgaz yaklmas durumunda youflma
meydana gelir.
Youflma hakknda daha fazla bilgi sahibi olmak iin Enerji Ekonomisi
niversiD (Anadolu
KKAT
tesi, 2010) isimli kitabn Istma Sistemlerinde Enerji Ekonomisi (Sayfa: 100) bafllkl blmnden yararlanabilirsiniz.
SIRA SZDE
N N
DOALGAZ KAZAN DARELERNDE, BNA
AMALARIMIZ
TESSATLARINDA VE EMNYET AISINDAN DKKAT
EDLMES GEREKEN NEML NOKTALAR
K T A P ihtiyala Gaz sistemlerinde emniyet gazn herhangi bir tehlike yaratmadan,

r karfllayacak flekilde kullanclara ulafltrlmas, can ve mal kaybna neden
olmadan gvenilir bir flekilde kullanlmasnn salanmas anlamn taflr.
T E L E V Z Yyan
O N sra baz
Kolayca yanabilen doalgaz, bir yakt olarak kullanlmasnn
ifllem tesislerinde hazrlk maddesi olarak da kullanlabilir. Doalgazn hava
ile belli oranlarda karflmas yanmann verimli olmas asndan nemlidir.
Doalgaz zehirleyici deildir. Doalgaz nedeni ile meydana gelen zehirlenNTERNET
melerde ortamda aflr doalgaz birikmesi sonucu oksijen yetersizliinin
meydana gelmesinden kaynaklanmaktadr. Bu durum lmcl sonulara
yol aabilmektedir.
Doalgazn canllarn konforunu salamaya ynelik kullanm iin, retiminin bafllangcndan tketim aflamalarnn sonuna kadar emniyetli bir flekilde,
herhangi bir szntya mahal vermeden aktarlabilir yapda olmasnn salanmas gerekir. Yani boru hatlarnda, depolama birimlerinde, basncnn artrld veya dflrld ara birimlerde ve en son doalgazn yakt olarak
kullanld cihazlarda herhangi bir kaak durumunun meydana gelmemesi
salanmaldr.
Gazn depolanmasnda ve borulardan nakledilmesinde kaaa engel olabilmek iin basn deerinin uygun seilmesi gerekir.
Gaz ikmali iin kullanlan sistemler, emniyet asndan meydana gelmesi
muhtemel riskleri minimum seviyede tutabilecek flekilde tesis edilmelidir.
215
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
216
Doalgazn yanma rnleri zehirleyicidir. Cihazlarn bakm durumlar bu etkinin daha belirgin flekilde ortaya kmasna neden olabilir. O nedenle cihazlarn kontrol ve bakmlar belirli periyotlarda mutlaka yaplmaldr.
Doalgazl kazan projelerinde afladaki hususlara dikkat edilmelidir:
Kazan dairesinde yeterli havalandrma salanmaldr.
Kazan dairesindeki bacalarn standartlara uygun olarak imal edilmesinde
gereken hassasiyet gsterilmelidir.
Yangn tehlikesine karfl gerekli nlemler alnmal, kaak durumu gaz kaa tespit cihazlar ile belli aralklarla kontrol edilmelidir.
Kazann kumanda edilmesini ve bakmnn yaplmasn salayan teknik
personel iin dinlenme odas, alet-edevat blmesi gibi tm alanlar oluflturulmaldr.
Kazan kapasitesinin 1200 KW deerinden byk seilmesi durumunda, ortamda normal girifl kfl dflnda bir de acil girifl-kfllarda kullanlabilecek
hat oluflturulmaldr.
Kazan dairesinde toplam kapasite deeri 120 KW deerinden fazla ise gaz
sayac ayr bir odaya konulmal, bu odadan da kazan dairesine geifl olmamaldr.
Elektrik ekipmanlarnn ayr bir blmede yer almas emniyeti artracaktr.
Kazan dairelerinde havalandrma nemli bir kriteridir. Kazan gc 60 KWtan
fazla ise veya tm kapasite 120 KWtan fazla ise kazan dairesinin havalandrlmasna zellikle dikkat edilmelidir. Bu tip kazan dairelerinde hava saatte
en az 5 sefer deifltirilmelidir.
Kazan dairesinin hacminin 200 m3den byk olmas durumunda ekstra havalandrma sistemi kurmaya ihtiya olmadan doal havalandrma yoluna da
gidilebilir.
Kazan dairelerinde, kazan ierisindeki basn deeri belirli bir eflik deerini
afltnda patlama gerekleflir. Bu patlamann kontroll olarak gereklefltirilebilmesi iin kazan yrtlma yzeyi denilen bir yzey tasarlanmfl olmaldr.
Basn fazlal durumunda kazan patlayacak duruma geldiinde, patlama
bu yzeyden yaptrlarak fazla basncn yapya zarar vermeden tahliyesi salanmaldr.
zellikle renci yurdu, okul, hastane, tiyatro, sinema gibi tesislerde bulunan kazanlarda mutlaka kazan yrtlma yzeylerinin bulunmas gerekmektedir.
Kazan dairesinin yaknnda toplu kullanm alanlarnn bulunmas durumunda veya kazan dairesinde yrtlma yzeyinin kullanm iin uygun alann bulunmamas durumunda, kazan dairesi gaz kaak cihazlar ile belirli aralklarla izlenmelidir.
Kazan dairelerinde kullanlan gaz kaa tespit cihazlar detektrleri vastasyla gaz kaa durumunda sesli ve grsel uyarlar salar. Kaak belli snr
deerlerine ulafltnda sistem acil durum havalandrma fann alfltrr. Daha sonra cihaz, elektrik akmn ve gaz keserek, havalandrma fannn alflmasn devam ettirir.
Youflma tehlikesine karfl, kullanlan baca kesitlerinin kk olmas istenmektedir.
Doalgazl kazan dairelerinde ana elektrik flalteri ve kumanda panosu kazan
dairesinin dflna yerlefltirilmelidir.
Kazan dairesinde meydana gelecek bir gaz kaa annda, devaml alflmas gereken acil durum fan ve emniyet lambalar mutlaka patlama gvenlikli olmaldr.
Kazan dairelerinde yldrm dflmesi vb. evre flartlarndan kaynaklanan
olumsuzluklar iin de gerekli nlemler alnmaldr.
Doalgaz tesisatlarnda kullanlacak tm ekipmanlarn kaliteli seilmesine
nem gsterilmelidir.
Kazan dairesine gazn ilk geldii nite olan gaz sayacnda bir arzann meydana gelmesi durumunda by-pass hattnn kullanm yetkililer haberdar edildikten sonra gereklefltirilmelidir.
Tesisat, konusunda deneyimli uzaman kurulufllar tarafndan, kaliteli ekipmanlarla yaplmaldr. Kalitesiz malzemelerin kullanlmasnn sebep olaca
sonularn bykl gz ard edilmemelidir.
217
218
zet
N
A M A
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Doalgaz ve tesisat ile ilgili bafllca kavramlar ve

tanmlar hakknda bilgi sahibi olmak.
Bu blmde doalgaz ve tesisatn anlayabilmek
zere kullanlan tanm ve kavramlarn tanm yaplmfltr. Bu kapsamda, gazn iflletme hali, basn,
younluk, iflletme flartlarda alt sl deer, wobbe
says ve gazlarn snflandrlmas, izafi younluk,
normal flartlarda st sl deer, iflletme flartlarnda
st sl deer, s gc, anma s gc, baca gaz
kayb, yanma verimi, gaz tesisat, basn reglatr, i tesisat hatt, dfl tesisat hatt, kolon hatt, dfley kolon hatt, tketim hatt, ayrm hatt ve cihaz
balant hatt kavramlar tanmlanmfltr.
Doalgaz tesisatnda gvenlik ve kurallarn anlayabilmek iin gereken bilgi ve becerileri kazanmak.
Doalgaz, retiminden taflnmasndan ve datmna kadar ve ayrca kullanm aflamasnda tesisat ve donanmn kurallara uygun olarak tasarlatlmas ve iflletilmesi durumunda gvenli bir enerji kaynadr. Gaz datm hatlarn tasarlayp kuranlar ile doalgaz kullanan cihazlarn retimini
yapan firmalar kullanclarn can ve mal gvenliini salamak zorundadrlar. Doalgaz tesisatnn projelendirilmesinden tesisatn yaplmasna
ve gazl cihazlarn montajna kadar her aflamada
konuyla ilgili kurum ve kurulufllarca hazrlana
ynetmelik ve tzklere uyulmas byk nem
arz etmektedir. Doalgaz kullanan cihazn elektrik ve su balants donanm da bulunmaktadr.
Bu nedenle doalgaz tesis ve cihazlarn projelendiren ve montajnda alflanlarn bu konu ile
ilgili mevzuat konusunda eitilmeleri gerekmektedir. Doalgaz tesisatnn tasarm ve uygulamasn yapan firmalarn ve alflanlarnn halk sal, evre temizlii, alflma gvenlii, yangndan
korunma kurallar gibi konularda eitimden geirilmeleri flarttr.
Doalgaz ile stmada sistem seimi yapabilecek
bilgi ve becerileri kazanmak.
Sistem seimi genelde, ihtiya duyulan kapasite ve
genel kullanm flekillerine gre yaplmaktadr. Istma sistemleri; bireysel stma, merkezi stma ve
blgesel stma olmak zere grupta incelenebilir. Bu stma sistemi ve sistem seiminin nasl
yaplmas gerektii detayl biimde ele alnmfltr.
Kullanm amacna gre doalgaz tketim cihazlar hakknda bilgi sahibi olmak.
Kullanm amalarna gre doalgaz tketen cihazlar bireysel sistemler ve merkezi stma sistemleri olarak ayrlrlar. Kullanm amacna gre
N
A M A
N
A M A
doalgazl cihazlar genel olarak bireysel sistem

ve merkezi stma sistemleri olarak iki ana grupta incelenebilir. Bireysel sistemler ile snma, scak su ve piflirme ihtiyalar karfllanabilmektedir. Son yllarda bireysel sistemin kullanm birok yerde merkezi sisteme gre daha ok tercih
edilir hale gelmifltir. Bunun en nemli nedeni tketicilerin kullandklar kadar doalgaz bedeli
denmesi avantaj ve merkezi sistemde yakt paras toplanmas ile ortaya kan zorluklardr. Konutlarda kullanlan bireysel cihazlar kullanm
ama ve fonksiyonlarna gre snma ve scak su
amal kombi, snma ve scak su amal kat kaloriferi (boylerli, ani su stcl), snma amal
kat kaloriferi, snma amal soba, scak su amal flofben, piflirme amal ocak ve frn olarak sralanabilmektedir. Tketicinin arzusuna gre bu
sistemlerin biri ya da birka birlikte kullanlabilirler. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, cihazn kullanm amac ve fonksiyonlar dikkate
alnarak gerekli emniyet sistemleri ile donatlmfl
olmasdr. Cihazn kendisi ile ilgili emniyet donanmlarnn yan sra, cihazn montajnn yaplaca yer ve tesisat ile ilgili emniyet tedbirleri de
nemli olmaktadr.
Bacalar hakknda bilgi sahibi olmak.
Baca, atk gazn evreye kfln salama ve scak gazn kazanda istenilen hzda alflabilmesi
iin gerekli ekifli salama ifllevini yerine getirir.
Ayrca bacalardan; iflletme emniyetini salamas,
yangna karfl emniyetli olmas, kolay ve iyi bir
flekilde temizlenebilmesi, s yaltmlar iyi yaplmfl olmas, stma cihazlar ile emniyetli bir flekilde balanmfl olmas, yanmayan malzemeden yaplmas ve 500C baca gaz scaklnda, dfl yzeyin scakl 100Cyi gememesi gibi zellikler de beklenmektedir.
Baca asndan kalorifer kazanlar drt grupta toplanabilir. Bunlar; alak basnl brlrl sv ve
gaz yaktl kazanlar (kapal sistem), yksek basnl brlrl sv ve gaz yaktl kazanlar (kapal
sistem), atmosferik brlrl gaz yakt kazanlar
(ak sistem), flemesiz kat yakt kazanlardr.
Doalgaz kazan dairelerinde, bina ii tesisatlarnda ve emniyet asndan dikkat edilmesi gereken nemli noktalar hakknda bilgi sahibi olmak.
Doalgaz kazan dairelerinde, bina ii tesisatlarnda ve emniyet asndan dikkat edilmesi gereken nemli noktalar, konu ierisinde maddeler
halinde detayl bir flekilde aklanmfltr.
219
Kendimizi Snayalm
1. Bir kazanda kullanlan doalgazn normal alt sl deeri 33480 kJ olarak verilmektedir. Bu kazanda gazn
baca kflndaki enerjisi 2000 kJdr. Buna gre kazandaki baca gaz kaybn bulunuz.
a. %5,79
b. % 5,97
c. % 6,79
d. % 6,97
e. % 57,9
2. Bir
mfltr.
a.
b.
c.
d.
e.
kazanda baca gaz kayb % 6,3 olarak hesaplanBu kazann yanma verimini hesaplaynz.
% 9,37
% 9,73
% 93,7
% 93,3
% 97,3
3. Tesisatta basncn kontrol iin kullanlan elemanlara verilen ad afladakilerden hangisidir?

a. Basn reglatr
b. Brlr
c. Emniyet kapama ventili
d. Emniyet tahliye ventili
e. Manometre
4. Gaz hattnda sorumluluk sahibi kifliler asndan bakldnda oturduu evde doalgaz kullanan ve tketen
bir kirac afladakilerden hangisine dahildir?
a. flverenler
b. Gaz balant iflini yapan alflanlar
c. Doalgazn salanmasnda grevli kifliler
d. Emlak sahipleri
e. Hibiri
5. Doalgaz kaann kapal bir mahalde meydana
gelmesi halinde ilk yaplmas gereken afladakilerden
hangisidir?
a. Kibrit yakarak szntnn yerini tespit etmek.
b. Hibir fley yokmufl gibi davranarak normal yaflantya devam etmek.
c. Sadece doalgaz tketen cihaz kapatarak szntnn kesilmesini beklemek.
d. Ana emniyet vanasn kapatmak.
e. Kap ve pencereleri aarak mahali havalandrmak.
6. Afladakilerden hangisi kolon tesisatnda kullanlan

bir eleman deildir?
a. Servis kutusu
b. Reglatr
c. Doalgaz sayac
d. Drt yollu vana
e. Kombi
7. Kombi ve kat kaloriferinin kullanmna imkan salayan stma sistemi afladakilerden hangisidir?
a. Merkezi stma
b. Blgesel stma
c. Bireysel stma
d. Uzaktan stma
e. Bina altndan stma
8. Enerji verimlilii asndan deerlendirdiimizde
alev ayarna gre hangi tip kombi daha iyidir?
a. Modlasyonlu tip kombi
b. A-kapa tip kombi
c. Pilot alevli tip kombi
d. Bacal kombi
e. Hermetik kombi
9. Bacann i cidar; atefl tulas veya sya karfl izole
edilmifl ift cidarl paslanmaz elikten meydana gelir.
Dfl cidar ise, hafif betondan yaplmfl form paralar,
dolgu tula, delikli tula, yksek frn bloklar, gaz beton bloklar, hafif betondan yaplmfl ii bofl bloklar veya hafif beton bloklarndan oluflturulabilir.
Yukarda verilen aklama, hangi baca tipinin zellikleri hakknda bilgi vermektedir?
a. Ortak baca
b. Ferdi baca
c. Adi baca
d. Tek cidarl baca
e. ift cidarl baca
10. Afladakilerden hangisi bacalarda grlen youflmann sebeplerinden birisi deildir?
a. Doalgazn youflma scakl dier yaktlardan
daha yksek olmas.
b. Doalgazn kimyasal yapsnda ok fazla su bulundurmas.
c. Doalgazn yanmas sonucu dier yaktlara gre
daha fazla su buhar oluflturmas.
d. Baca yaltmnn yetersiz olmas.
e. Herhangi bir nedenle azaltlan yakma havas
miktar baca gaz debisini dflrmesinden dolay istenmeyen baca soumasnn oluflmas.
220
Yaflamn inden
KAAK DOALGAZ BOMBA GB PATLADI

19.10.2011
HA
Bursada bir evde meydana gelen doalgaz patlamas
mahalle sakinlerini sokaa dkt. Ev ve ifl yerlerinin
camlar krlrken, bomba patladn zanneden vatandafllar olay yerine akn etti. Patlamann meydana geldii sokakta 2007 ylndan beri doalgazn kaak kullanld iddia edildi.
Merkez Yldrm ilesi Arabayata Mahallesi Muhtarlk
Sokakta Hasan Dumannn ikamet ettii evde meydana
gelen patlamada flans eseri yaralanan olmazken, evredeki ev ve ifl yerlerinde byk apta maddi hasar olufltu.
Patlama Sonras Ortalk Savafl Alanna Dnd!
Sabah saat 08.00 sralarnda evinde gaz kokusu olduunu fark eden Hasan Duman annesiyle birlikte dflar ktktan 5 dakika sonra byk bir patlama meydana geldi. Bomba patladn zanneden vatandafllar, sokaklara
dkld. Ev sahibinin erken davranmas can kaybn
nlerken, korkudan kendilerini sokaklara atan vatandafllar ise olan biteni anlamaya alflt. Patlamann yafland mahalleye gelen polis ekipleri de gvenlik nlemleri alarak vatandafllarn olay yerine yaklaflmalarna
izin vermedi.
Gvenlik grevlileri herhangi bir aksakln yaflanmamas iin BURSAGAZ grevlilerine bilgi verdi. Olay yerine gelen doalgaz grevlileri, sokak zerinden geen
hattaki akm kesti. Bursa Bykflehir Belediyesi tfaiye
Daire Baflkanl ekipleri de tedbir amal olay yerine
geldi.
Patlamann yafland evde bulunan kalorifer petekleri
ile iek sakslarnn sokakta bulunan bir aracn zerine frlamas ise patlamann fliddetini gzler nne serdi. Patlamada Arabayata Mahallesi Menderes Caddesinde bulunan ifl yerleri de zarar grd. fl yerlerinden
evreye salan cam paralar temizlenmeye alfllrken, olay gren vatandafllar, bomba patladn zannederek dflar ktklarn ve ok korktuklarn syledi.
Sokakta doalgaz kullanan baz ev sakinlerinin kullanma ruhsatlarnn olmadn ve kaak gaz kullandklarn iddia eden BURSAGAZ yetkilileri, Olay Yeri nceleme
ekipleri ile birlikte evde tespit alflmalar yapt. Patlamann evden szan gazn skflmas sonucu meydana geldii belirlenirken, polis olayla ilgili soruflturma bafllatt.
1. b
Kaynak: http://www.sabah.com.tr/Yasam/2011/10/19/
kacak-dogalgaz-bomba-gibi-patladi
2. c
3. a
4. d
5. e
6. d
7. c
8. a
9. e
10. b
Yantnz yanlfl ise rnek 2yi yeniden gzden

geiriniz.
Yantnz yanlfl ise rnek 3 yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Gaz Tesisat ve Bafllca Elemanlar bafllkl konuyu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Doalgaz Tesisatnda Gvenlik ve Kurallar bafllkl konuyu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Doalgaz Tesisatnda Gvenlik ve Kurallar bafllkl konuyu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Gaz Tesisat ve Bafllca Elemanlar bafllkl konuyu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Doalgaz le Istmada Sistem Seimi bafllkl konuyu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Doalgazl Kombiler bafllkl konuyu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Bacalar bafllkl konuyu
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Bacalar bafllkl konuyu
gzden geiriniz.
221
Kaynaklar
Sra Sizde 1
ncelikle gazn hacmine birim dnflm uygularsak;
20000 litre= 20 m3
Ve daha sonra eflitlik 8.1 yardmyla
Anadolu niversitesi (2009), Geleneksel Enerji Kaynaklar (Editr: Orhun .), Akretim Fakltesi
Yayn No: 1032.
Anadolu niversitesi (2010), Enerji Analizi ve Ynetimi (Editr: Ergn Y., Tanfll M.), Akretim Fakltesi Yayn No: 1143.
Anadolu niversitesi (2010), Enerji Ekonomisi (Editr: Karako T. H.), Akretim Fakltesi Yayn
No: 1142.
Dasz A. K. (1997), Doal Gaz, Demirdkm Teknik
Yaynlar.
Dyer R. (1992), Gaz Tesislerinin Emniyet ve Gvenlii, Doal Gaz Dergisi Say: 23.
Gven B. (1989), Doal Gaz Debisi lmnde Sayalar, Doal Gaz Dergisi Say: 4.
Issan (1998), Doalgaz ve LPG Tesisat, Issan alflmalar No: 172.
Issan (2003), Doalgaz-LPG Tesisat ve Bacalar, Issan alflmalar No: 345.
Karako T. H. (2000), Brlrler, Demirdkm Yaynlar No: 7
Karako T. H. (2006), Tketiciler in Doalgaz El
Kitab, Demirdkm Yaynlar No:8
Karako T. H. (2007), Doalgaz Tesisat, Demirdkm
Teknik Yaynlar.
Karako T. H. (2007), KTH: Kalorifer Tesisat Hesab, Demirdkm Teknik Yaynlar Yayn No: 9.
ktem R. (2001), Doal Gazda Gvenlik ve Eitim,
Doal Gaz Dergisi Say: 75.
mer O. (1989), Doal Gazl Kazan Dairelerinde
Alnmas Gereken Tedbirler, Doal Gaz Dergisi
Say: 2.
Tanyeli N. (1988), Doal Gaz Yakan Istclar, Doal
Gaz Dergisi Say: 1.
TMMOB Makine Mhendisleri Odas (2005), Doalgaz
Tesisat, MMO Yayn No: 377/2
Yamankaradeniz R., Can M. (1995), Doal Gaz Yangnlar ve Patlamalarna Karfl Alnmas Gerekli Gvenlik nlemleri, Doal Gaz Dergisi Say:
39.
www.botas.gov.tr
m 16, 8
=
= 0, 84 kg / m3
V
20
Gazn younluu =0,84 kg/m3 olarak bulunur.
=
Sra Sizde 2
Verilen deerler eflitlik (8.5)te yerine yazlrsa;
bg =
Qbg
Hu, n
2015
= 0, 0601
33480
Baca gaz kayb % 6,01 olarak bulunur.

Sra Sizde 3
Eflitlik (8.6) kullanlarak;
y = 1 0, 057 = 0, 943
Kazan verimini % 94,3 olarak buluruz.

Sra Sizde 4
Hermetik kombilerde yanma iin gerekli olan taze hava bir fan kiti ile dfl atmosferden alnp, yanma sonucu
oluflan atk gaz ayn sistemle atmosfere atlmaktadr.
Atk gaz dfl ortama verdikleri iin emniyetlidirler. Dolaysyla cevap hermetik kombilerdir.
Sra Sizde 5
Youflmal sistemler yaktn st sl deerini de kullandndan verimlilik % 5~15 orannda daha fazladr.
Sra Sizde 6
Mevsim geifllerinde byk kapasiteli tek kazan alfltrlacana kaskad kombilerden sadece biri alfltrlarak
sistem tam kapasitede alfltrlmfl olur. Tek kazan kullanm durumunda mevsim geifllerinde kazanlar srekli dflk verimlerde alfltrlmaktadr. Kaskad sistemi ile
mevsim geifllerinde de sistemin verimli alfltrlmas
salanabilir.
Sra Sizde 7
Bir gaz ierisinde bulunan su buhar scaklnn, bir
anda youflma scaklna veya youflma scaklnn altna dflmesi durumunda gaz fazndaki su, sv faza geer. Bir baflka deyiflle su buharndan sv suya dnflr.
Bu olay youflma olarak aklanr ve bu olayn gereklefltii scakla da youflma scakl ad verilir.
Szlk
223
Szlk
A
AC: Alternative Currentn ksaltmas olup, alternatif akm an-
Damtma ( Distilation): ki ya da daha fazla bileflenden olu-
lamna gelir.
flan homojen bir sv karflmdaki bileflenlerin kaynama
Ak iflletme yntemi: Ekonomik derinlikteki maden yatak-
noktalar farkllndan yararlanarak, buharlafltrlmas
larnn zerindeki rt tabakasn almak ve bylece ma-
sonucunda, buhar fazndaki bileflenlerin birbirinden ay-
den yatan retilebilecek duruma getirmek zere yerstnde uygulanan iflletme sistemidir.
Akflkan yatak yakma sistemi: indeki yatak akflkan zel-
rlmas ifllemidir.
Dampermotor: Hava klapesinin aklk ayarn yapan motor.
DC: Direct Currentn ksaltmas olup, doru akm anlamna
lik kazandrlmfl olan yakma sistemidir.

Akifer: Yeralt suyunu tutan ve ileten kaya ortamna akifer
(aquifer) denir.
gelir.
Debi: Birim zamanda geen akflkan miktardr.
Dekapaj oran: Maden yatann zerindeki rt tabakas
hacminin, madenin toplam rezervine orandr (m3/ton).
Akmazlk: Herhangi bir akflkann akmaya karfl gsterdii i

diren.
Dekapaj: Madenin retilebilmesi iin zerindeki rt tabaka-
Antipas: Metal yzey ile sonkat boya arasnda kpr grevi
snn alnmas ifllemidir.
stlenen, pas oluflmasn nleyen, sonkat boyann metale
Delta: Bir rman atallanarak denize dkld yerdir. Hz-
daha ok yapflmasn salayan renkli sentetik rnlerdir.
l akan sularn ierisindeki amur ve tortullar hz sebe-
Arn: Galeri ya da ayaklarda kaznn yani retimin yapld
biyle dibe kme frsat bulamazlar. Ancak akarsularn
yzey.
denize dkld yerlerde akfl hz dfler. Bylece akar-
Atbafl: Emme basma tulumba yntemiyle alflan petrol re-
suyun yol boyunca iinde tafld amur ve tortu biri-
tim pompalarna verilen ad.

Atomizasyon: Sv ve gazlarn basn altnda mikrometre bo-
kintisi dibe kme frsat bulur.

Desandri: Yeryznden itibaren kmr damarna ulaflmak
yutunda (1mm=1000 mikrometre) kk paralara ayrlmas ifllemidir.
zere alan meyilli galerilerdir.

Deslfrizasyon: Kmrn yapsndaki SO2 ya da SO3 gaz
oluflumuna neden olan inorganik maddelerin uzaklaflt-
At: 0980665.105 Pa ve 0.967841 Atme ve 0,981 bara eflit bir
rlmas ifllemleridir.
basn birimi
Ayak: Kmr damar ierisinde alan galerilerin birlefltirilme-
Diamanyetik: Manyetik duyarll kk veya negatif olan

maddeler iin kullanlr.
si ile oluflturulmufl kmr retim blgeleridir.

Ayar termostat: Belirlenen bir alt ve st limite gre, sistemin
Diflli pompa: Difllileri arasndan yakt basnlandrarak ileten pompa.
devreye girmesini ya da kmasn salayan cihazdr.
Domestik uygulamalar: Evsel uygulamalar anlamna gelir.
Dkme dilimli kazan: Dkm ve dilimli olarak retilen ka-
Basn dalgalanmalar: Basn deerinin srekli deiflmesi.

Basnlandrmak: Basnc ykseltmek.
zandr.
Dragline: rt tabakasn kepesi ile kazp yan tarafnda k-
Beygir Gc: 0,736 kWa eflit g
mr alnarak boflaltlmfl sahaya dken, paletler ya da
Brlrler: Yakt ile havann uygun oranlarda karfltrlmasn
yryebilen bir mekanizma zerine monte edilmifl yksek kapasiteli ifl makinesi.
salayarak yanma odasna gnderen cihazlardr.

Burulma: Bir kat cismin, bir eksen evresinde dnmeye zorlayan kuvvet etkisi altnda biim ve boyut deifltirmesidir.
By-pass hatt: kinci bir hat anlamndadr.
C-
Cebri haval: Bir vantilatr aracl ile havann dfl ortama
atld sistemlerdir.
Ciga joule: 109 joulee eflittir.
Conta: Tesisatlarn balant veya birleflim noktalarnda szdrmazl salamak iin kullanlan bir elemandr.
E
Egza joule: 1018 joule (ksaltlarak EJ fleklinde gsterilir).
Eilme: Bir kat cismin herhangi bir eksenine dik flekilde etkiyen kuvvet etkisi altnda o cismin flekil deifltirmesidir.
Ekonomik dekapaj oran: Bir maden yatanda, ak ve yeralt iflletme maliyetlerinin eflit olduu dekapaj orandr.
Ekserji: Belirli bir halde ve miktardaki enerjinin faydal ifl potansiyelidir. Bir baflka ad da kullanlabilirlik veya kullanlabilir enerjidir.
ek valf: inden gaz veya sv akflnn bir ynde gemesine
Ekskavatr: rt tabakasn veya kmr kazp ayn zaman-
izin veren, ters ynde akfl otomatik olarak kapayan vana.
da kamyona ykleme yapabilen, paletler ya da tekerlekler zerine monte edilmifl yksek kapasiteli ifl makinesi.
224
Elastik kavrama: Diflli pompa ile vantilatr balayan elastik makine eleman.
Enerji: fl yapabilme yetenei.
Entalpi: Bir maddenin yapsnda depolad her tr enerjinin
toplamdr.
H
Hava alma purjr: Tank iindeki havann alnmas iin drt
kfle anahtar ile alan hava atma delii.
Hava klapeleri: Havann geifl miktarn ayarlayan, ayarl kapaklardr.
Havagaz: kentlerde snma ve aydnlanma amacyla kullana-
F
Filtre: Delikli yaps sayesinde yaktn ierisinde bulunmamas gereken pislik vb. maddeleri tutarak yakt szen tesi-
lan kmrden retilen gaz.

Hidrokarbon: Karbon ve hidrojen atomlarndan oluflan kimyasal bilefliklerin genel ad.
sat elemandr.
Flanfl: ki makine veya tesisat elemannn szdrmaz flekilde
birlefltirilmesine yarayan, genelde standart flekilde retilen bir yap elemanna denir.
Fleksibl yakt hortumu: Esnek yakt hortumu.
Floklasyon: nce boyuttaki kmr tanelerinin su ierisinde
bir araya getirilerek ktrlmesi esasna dayanan, kmr zenginlefltirme ifllemi.
Fosil yaktlar: ryen tarih ncesi bitki ve hayvanlardan
milyonlarca ylda oluflmufl, kmr, petrol ve doalgaz
I-
hra: Kuyu dibine kadar getirilen kmrn kuyu ierisinde
alflan sistemler ile yeryzne karlmas ifllemidir.
ISO: International Organization for Standardization, Uluslararas Standardizasyon rgt.
fl-enerji efldeerlii kural: fl yapabilmek iin enerjiye sahip olmak gerekir.
yonizasyon: Bir atom veya molekl iyona dnfltrme srecidir. Bu sre, proton ve elektron says arasndaki
gibi yaktlardr. Fosil yaktlar yenilenebilir kaynaklar deildir.

Fotorezistans: Fotorezistanslar, flk etkisi altnda kalnca diren-
fark deifltirmek ile gerekleflir.

zomerleflme: Hidrokarbon bilefliklerin ierikleri ayn kalmak kofluluyla, yaplarnn deifltirilmesine izomerleflme
ci klen elemanlardr. En ok kullanlan fotorezistans
denir.
maddesi kadmiyum slfrdr. Kadmiyum slfrden yaplmfl olan bir fotorezistansn karanlktaki direnci 10 MOhm
olduu halde, gn flnda 1 kOhma dflmektedir.
J
Jeotermal gradyan: Yeraltna inildike, yer scakln 1C
arttran derinlik miktardr.
G
Galeri: % 0.3 meyille yeraltnda alan tnellerdir.
Joule: Newton.metre (N.m) fleklinde tanmlanan ifl ve enerji

birimi olup, J fleklinde ksaltlarak gsterilir.
Gayr safi milli hasla: Ekonomiye kazandrlan yllk toplam

retim deeridir.
Gazlafltrma: Kmrn yksek scaklklarda eflitli oksitleyici
gazlar ile birlikte bozundurulmas ifllemidir.
Geirgenlik: Bir kayacn bir akflkan iletme kapasitesi.
Gerek younluk: Kmrdeki gzenek hacminin toplam hacimden karlmas ile elde edilen gzeneksiz katnn birim hacminin ktlesidir.
Gmlek: Ana silindir etrafn saran iinde stlmfl fuel-oil dolaflan basnca ve korozyona dayankl blme.
Grnr younluk: Kmrn ktlesinin, hacmi kadar yer
deifltiren sv hacminden hesaplanan grnr hacmine
blnmesiyle elde edilir.
Gzeneklilik: Bir kayataki boflluklarn kayacn toplam
hacmine oran.
Gross ton: 2240 pound (=libre) ye eflit olup, pound (=0,4536
kg) olduuna gre 1016,047 (=2240x0,4536) kgdr.
Gnlk debi: Bir gnde harcanan doal gaz miktarnn Sm3
cinsinden deeridir.
K
Kademe: Szlk anlam derece olup; burada alflma kapasitesi anlamna gelmektedir.
Kafes: Kuyularda, kmr ykl vagonlar yeryzne karan
byk asansrlerdir.
Kalorimetre (Isl deer ler): Kalorimetre, bir reaksiyondaki yanma ssn lmek iin kullanlan kapal bir sistemdir. Yaktn oksijenle bu sistemde yaklmas ile yaktn bulunduu kab evreleyen suyun scakl ykselir.
Bu scaklk artflna bal olarak yaktn verdii s enerjisi bulunur.
Kantlanmfl rezerv: jeolojik ve mhendislik bilgilerinin flnda, gncel ekonomik ve teknik koflullarda retilebilir
kaynaklar olarak tanmlanmaktadr. Bu tr rezervlerde
yaplan hesaplamalar % 90 olaslkla doruluk payna sahiptir.
Szlk
Katodik koruma: Metallerin birou su veya hava ile temas
225
kWh (kilowatt saat): 3,6.106 joule enerjiye efldeer olan bi-
ettiinde korozyona urar. Bu zellikle suyun iindeki
rimdir. TkWh ise trilyon kilowatt saat anlamna gelir.
veya topran altndaki metal borular iin byk bir risk-
Lave: Lavvarda elde edilen satlabilir temiz kmr.
tir ve bu borularn yapld metalin korozyona urama-
Lavvar: Kmr ykama tesisi.
mas iin birok koruma yntemi gelifltirilmifltir. Koroz-
Litotip: Kmrlerde plak gz ile seilebilen organik kken-
yonu nlemek iin bu borularn yanna, onlarla temas
li bantl bileflenlerdir.
edecek flekilde, daha reaktif bir metalin yerlefltirildii

koruma metoduna ise katodik koruma denir.
Ksmi yanma: Yanma ifllemi srasnda yaktn yapsndaki
L
LNG: Liquefied Naturel Gas szcklerinin ksaltlmas olup, s-
karbon (C), tm oksijen (O2) ile tepkimeye giremez ve
vlafltrlmfl doal gaz anlamn taflmaktadr.
karbon monoksit (CO), gaz kfl olufluyorsa buna ksmi

yanma ad verilir.
Kilokalori(kcal): 1kg suyun scakln 14.5C den 15.5C ye
M
Manometre: U fleklinde iki koldan oluflan ve bu kollar arasn-
ykseltmek iin gerekli s miktardr.
daki basn farkn kollardaki akflkanlarn ykseklik far-
Kimyasal reaksiyon: ki veya daha fazla maddenin birbiri

ile etkileflmesi sonucu kendi zelliklerini kaybederek
kna dayanarak lmeye yarayan basn lme aletidir.

Manuel: Otomatik olmayp elle kontrol edilen sistemlere ve-
yeni zellikte maddeler oluflturmasdr. Dier bir tanm
ya cihazlara manuel sistem ya da cihaz ad verilir.
ise maddenin molekler yapsndaki elektronlar dze-
Maseral: Kmrlerde gzle seilemeyen, litotipleri oluflturan
yindeki deiflikliklerdir.
kmrleflmifl bitki paracklardr.
Kinetik enerji: Hareketli cisimler ifl yapabilme yeteneine
Menfez: Kapal alanlarda i ortam ile dfl ortam arasnda hava
sahiptirler yani bu cisimlerin enerjileri vardr. Bu hareke-
geifli salamak amac ile alan deliklerdir. Temel gre-
tinden dolay cisimlerin sahip olduklar enerjiye kinetik

enerji denir.
vi i ortamn havalandrlmasdr.
Metalurjik kok: Kmrlerin yksek scaklk koklaflmas so-
Koklafltrma: Kmrn havasz ortamda stlarak bozundu-
nucunda elde edilen yksek scaklk koku, metalurjik
rulmas ifllemidir.
Konik kap: Geometrik flekil olarak koniye benzeyen kap.
koktur.
Metan: Bileflimi CH4 olan, kmrn yapsnda bulunan, or-
Konstrksiyon: Bir parann, cihazn ya da makinenin yap-
tamdaki miktar % 5in zerine ktnda fliddetle patla-
s ve fleklidir.
yan bir gaz.
Korozyon: Metal ve alaflmlarnn ounlukla sulu ve gaz or-
Miks LPG: Ham petroln damtlmas paralanmas srasnda
tamlardan oluflan evreleri ile girdikleri elektrokimyasal
ya da doalgaz yataklarndan elde edilen basn altnda
ve kimyasal tepkimeler sonucu uradklar hasar koroz-
svlafltrlan; btan ve propan gazlarnn karflmna LPG
yon olarak adlandrlr.
denir. erik olarak % 70 btan ve % 30 propan ieren
Korozyon: Metal veya metal alaflmlarnn oksitlenme veya
LPG trnn ad miks LPGdir ve lkemizde yaygn ola-
dier kimyasal etkilerle aflnmasna denir.

Kmr ykama: Kmrn yapsndaki kkrt ve kl yapc
inorganik malzemelerin uzaklafltrlmasdr.
rak kullanlmaktadr.
Mikst: Lavvarda elde edilen ara rn.
Milyar ton petrol efldeeri enerji: Yaklaflk 45.1018joule
Kr tapa: Borunun kullanlmayan ya da kullanlmas istenmeyen deliine taklan diflli tapaya verilen addr.
veya 45 EJa eflittir.

Minimum gaz presostat: Bir akfln olduu tesisatta basn-
Krletmek: Is transferinin azaltlmas amacyla u ksmnn
cn dflebilecei en alt seviye girdisine gre alflan bir
kapatlmas anlamna gelir.
basn kontrol elemandr.
Kfle kaynak yeri: Kfledeki kaynak yerine verilen addr.
MMO: Makine Mhendisleri Odas
Kuantum mekanii: Bir atomdaki elektronlarn hareketi gi-
Motorin brlr seim abaklar: Kazan gaz direnci (karfl ba-
bi ok kk boyutlarda oluflan olaylar aklamada kul-
snc) ve brlr debisine bal olarak brlr seimini sa-
lanlan kuram.
layan ve brlr firmalar tarafndan verilen diyagramlar.
Kumanda panosu: Bir cihazdaki belirlenen bilgileri izlemek,

deifltirmek ya da kaydetmek iin kullanlan panodur.
Kuyu: Yeryznden itibaren kmr damarnn en alt seviyesine kadar alan dikey aklktr.
N
Nafta: Ham petrol damtma kolonunun yanndan alnan ilk sv rndr Ham benzin olarak da adlandrlabilir.
226
Nelson kompleksitesi: Bir birim ham petroln rafineride yk-
Psia: ngiliz birim sisteminde kullanlan basn birimi. 1 in

kare alana dflen 1 pound-kuvvet uygulanmas sonucu
sek deerli son rne dnflme orann gstermektedir.
ortaya kan basn olarak tanmlanmaktadr (1 in =
Nozul: Sv ya da gaz ynlendirmeye yarayan meme ad da
2,54 cm, 1 kg = 2,2 pound).
verilen kanal.
O-
On-off: A-kapa anlamna gelir.
Pulverize etmek: Bir svy gazn iinde dalp askda kalacak flekilde kk paracklar haline getirip pskrtmek.
Pskrtme as: Yaktn yaylaca alan dikkate alnarak meme zerinde ayarlanan adr.
O-ring: Tesisatlarda tpk contalar gibi szdrmazl salamak iin

kullanlan halka biimindeki szdrmazlk elemanlardr.
zel Grelilik: Iflk hzna yakn hzlarda hareket eden cisimlerin hareketini inceleyen A. Einstein (1879-1955) tarafndan kurulan fizik kuram
ztleme: Bir karflmdaki baz maddelerin, seici bir zc
vastasyla zndrlerek dier maddelerden ayrflmas
ifllemidir.
R
Rafinat benzini: ztleme kolonun stnden aromatik yapdan artlmfl olarak elde edilen benzindir.
Rakor: Borular dndrmeden eklemeyi salayan balant
parasdr.
Ramble: retilen kmrden geride kalan boflluun doldurulmas ifllemidir.
Resif: hayatlarn scak denizlerde devam ettiren ve mercan
Paramanyetik ve ferromanyetik: Manyetik duyarll yksek olan maddeler iin kullanlr.
ismi verilen deniz hayvanlar iskeletlerinin artklarnn

ylmas neticesi ortaya kan birikme.
Paralanma ( cracking): Yksek scaklklarda kaynayan uzun
Rezerv/retim oran: Bu oran yl sonu hesaplamalarnda
zincirli, dflk deerli hidrokarbonlarn kimyasal yapla-
belirlenmifl rezerv miktarnn o yl iinde gerekleflen
r, snn etkisiyle deifltirilerek, gerekleflen ba krlm-
retim miktarna blnmesiyle elde edilen deerdir. Bu
lar ile kk molekl yapl hidrokarbonlara dnfltrl-
hesaplamada gerek rezerv miktar gerekse de retimin
mesine genel olarak paralanma (cracking) denir.
deiflmemesi durumunda petroln kalan mr elde edil-
Parlak rn (bright stock): Vakum damtma kolonundan
mektedir.
alt rn olarak alnan karflm, byk lde asfaltik
Rezerv: Doadaki bir maden, mineral veya doal kaynan
maddeler iermekle birlikte, bir miktarda yalama yala-
ton yada m3 gibi birimlerle tanmlanan toplam miktarn
r bulundurmaktadr. Bu rn ierisindeki yalama ya-
ifade eder
larnn kazanlmas sonucunda elde edilen rn farkl
Ring hatt ve ring pompas: Belirli bir dairesel dng iin-
ierii nedeniyle dier yalama yalarndan farkl bir g-
deki hatta ring hatt, bu hattaki pompaya ise, ring pom-
rnmdedir. Bu nedenle parlak rn (bright stock) ola-
pas denir.
rak adlandrlr.
Payanda ubuklar: Destek ya da yk taflmak iin konulan
ubuklardr.
Perforasyon: retim yaplacak katman ile kuyu arasndaki
balanty kurmak iin muhafaza borusu ve imentoda
delikler almas ifllemi.
Petrol gravitesi: Petroln younluu yardmyla tanmlanan
bir niceliktir.
S-fi
Seici zc: ztleme iflleminde sv karflm iinde bulunan yalama yalarn zebilen ancak dier bileflikleri
zmeyen bir zcye denir.
Sentez gaz: Kmr, su buhar ile yksek scaklkta tepkimeye sokulmasyla elde edilen ve karbon monoksit ve hidrojenden oluflan gaz rndr.
pH deeri: pH bir zeltinin asitlik veya bazlk derecesini ta-
Serpantin: Is geifli amacyla kvrlmfl boru demetine verilen
nmlayan l birimidir. 0dan 14e kadar olan bir skala-
addr. Boru iinden yakt geerken, dflndaki scak ya
da llr. pH teriminde p; eksi logaritmann matematiksel sembolnden, ve H ise hidrojenin kimyasal formlnden tretilmifllerdir. pH tanm, hidrojen konsantrasyonunun eksi logaritmas olarak verilebilir.
Piroliz: Kmrlerin oksijensiz ortamda sl bozunmas ifllemidir.
Prizmatik yakt tank: Prizma fleklindeki yakt tank.
ile temas ederek snr.

Servomotor: Yardmc motor anlamnda olup, kk apl
doru akm motorlarna denir.
Svlafltrma: Kmrlerin eflitli yntemlerle sv rnler verecek flekilde sl bozundurulmas ifllemidir.
Skip: Kuyu dibinde kmrn vagonlardan iine boflaltld
byk kovalardr.
Szlk
Sm3: Hacim birimi m3 nne N veya S gibi eklemelerle gaz
Termostatik s kontrol: Belirlenmifl alt ve st limit scaklklara gre s miktarnn kontrol edilmesidir.
hacminin hangi flartlarda ifade edildii belirtilmektedir.

N, normal, S, standart anlamna gelmektedir. Sm3 gaz
TS: Trk Standartlar Enstits tarafndan belirlenen standartlar

anlamna gelen ksaltma.
hacminin 1 atmosfer basn ve 15,5C da lld anlamna gelmektedir.

Solenoid vana: Elektriksel sinyal ile alp kapanan kontrol
TSE: Trkiye Standartlar Enstits

Tuvenan kmr: Ocakta retildikten sonra herhangi bir ifllem grmemifl brt kmr.
vanasdr. fiebeke veya yakt hattna normalde ak veya

normalde kapal olarak monte edilir. Solenoid vanaya
Trblatr: Vantilatr ile basnlandrlmfl havann ynlendirilmesini salar.
elektrik verildiinde normalde ak ise kapal konuma,

kapal ise ak konuma gelir.
227
Trk loydu: 1962 ylnda TMMOB Gemi Mhendisleri Odas
Solenoid ventil: Elektriksel sinyal ile alp kapanan kontrol
tarafndan Trkiye Sigorta ve Reasrans fiirketleri Birli-
vanasdr. fiebeke veya yakt hattna normalde ak veya
inin katklar ve Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii
normalde kapal olarak monte edilir. Solenoid vanaya
(TOBB), Deniz Ticaret Odas, stanbul Sanayi Odas,
elektrik verildiinde normalde ak ise kapal konuma,
TMMOB, Armatrler Birlii, Gemi nfla Sanayicileri Birli-
kapal ise ak konuma gelir.
i, Kazan ve Basnl Kap Sanayicileri Birlii gibi eflitli

kurulufllarn katlmyla kurulmufl bamsz, tarafsz, g-
Strok: Sprlen alan anlamna gelir. Burada klapenin hare-
venilir ve uzman bir Ulusal Klaslama, Belgelendirme ve
keti ile sprd alan anlafllmaldr.
Uygunluk Deerlendirme Kuruluflu dur.
fiist: Kolayca yapraklara ayrlabilen, silisli, alminli tortul kayalarn genel ad.
fiist: Lavvarda temiz kmr elde edilirken aa kan artk
malzeme.
st basn presostat: Bir akfln olduu tesisatta basncn kabilecei en st seviye girdisine gre alflan bir basn
kontrol elemandr.
Tahkimat: Yeraltnda alan boflluun alflma emniyetini salamak zere desteklenmesi.

Tahrik almak: Elektrik motorundan g almak.
V
Vantilatr: Ald hareketle havay bir hacimden dierine aktararak, havaya yn veren bir makinadr.
Tam yanma: Bir reaksiyonda yaktn tam olarak yaklmas

iin gerekli minimum oksijen veya hava ile yanmas ola-
Ventil: Herhangi bir tesisatta akfln debisini ve geiflini kontrol etmek iin kullanlan elemandr. Yaygn olarak bili-
yna tam yanma denir

Tam yanma: Yanma ifllemi srasnda yaktn yapsndaki kar-
nen vana szc de ventil szcn ile efl anlamldr.
bon (C), hidrojen (H2) ve varsa kkrdn (S) tm ok-
Verim: Yaplan iflin,bu ifli yapmak iin kullanlan enerjiye

oran.
sijen (O2) ile tepkimeye girerek, karbon dioksite (CO2),

suya (H2O) ve kkrt dioksite (SO2) dnflyorsa buna
Viskozite: Akflkann akmaya karfl gsterdii i direntir. Viskozite bir akclk lsdr. Yaktn dflk alflma s-
tam yanma ad verilir.
caklklarnda dahi serbeste akacak kadar viskozitesi d-
Tanecik younluu: Kmrn gzeneklerinin de katlmasy-
flk olmal, szntya engel olacak ve pompa sistemini
la saptanan birim hacminin ktlesidir.
yalayabilecek kadar da yksek viskoziteli olmaldr.
Tasman (Sbsidans): Yeralt madencilik faaliyetleri nedeni

ile yeryznn alalarak kmesi
Viskozite: Yalarn akclklar ya da bir dier deyiflle akmaya

karfl gsterdikleri diren viskozite olarak tanmlanr.
Teorik hava miktar: Bir yaktn tam olarak yanmas iin gerekli en az hava miktardr.
Termodinamik: fl ve baflka enerji biimleri ile fiziksel sistemlerin halleri arasndaki iliflkileri inceleyen fizik dal.
Termoelektrik alev kontrol: Bu tr alev kontrol sistemleri, genel olarak bir termoelektrik vana ve bu vanayla
balantl bir termokupl elemandan oluflmaktadr.
Termoelektrik: Sv ve kat maddelerdeki s farkllklar ve
elektrik akmlarnn sebeplerini inceleyen bir bilim daldr. zellikle elektriin sya ve snn elektrie dnflmesiyle ilgilidir.
Y
Ya aglemerasyonu: nce boyuttaki kmr tanelerinin su
ierisinde bir araya getirilerek yzeyde topaklanmas
esasna dayanan, kmr zenginlefltirme ifllemi.
Yalayc: Makine paralarnn birbirine srtnmeleri ile aflnmalarn nlemek iin kullanlan maddelerin stlendigi
grev.
228
Yakt filtresi: Yakt iinde olabilecek yabanc madde ve partikllerin tutulmas yani yaktn sisteme temiz girmesi
amacyla kullanlr.
Yakt reglatr: Gereken s gereksinimine gre yakt miktarn ayarlar.
Yanma stabilitesi: Yanmadaki kararllk.
Yanma: yaktn oksijenle birlefltii ve enerjinin aa kt
kimyasal reaksiyondur
Yeralt iflletme yntemi: Hazrlk ve retim faaliyetlerinin
tamamnn zel yntemlerle yeraltnda uyguland maden iflletme sistemidir.
Younluk: herhangi bir maddenin bir birim hacminin (1 cm3)
gram cinsinden ktlesidir.
Youflma teknolojisi: Baca gazndaki su, buhar haline geerek yakttan ald enerjiyi geri vermesi amacyla, baca
gaznn dflk scaklklarda (yaklaflk 90C) bacadan atlmasyla baca gaz iindeki buharn youflturulmasdr.
": Bu iflaret in anlamna gelen bir ksaltmadr. Piyasada parmak olarak da ifade edilir.
1 US gal: Amerikan birim sisteminde hacim birimidir. 1 US galon=0,00378541 m3 olarak dnflm yaplmaktadr.
Dizin
229
Dizin
A
Akifer 166, 169
Ham petroln damtlmas 132, 141, 153
Akmazlk 104, 112, 113
Hazne kaya 104, 117-119
API gravitesi 104, 112, 115, 124, 125
Hidrokarbon 104-106, 113-115, 117, 123, 127
Asfalt 132-135, 137, 143, 153-160
B
Benzin 132, 134, 135, 137, 143, 145-154, 159
Birincil enerji kaynaklar 26
J
Jeotermal gradyan 45
K
Kalorifik deer 166, 179
Kaynak kaya 104, 106, 116, 117, 119
Dizel 132, 134, 135, 143, 144, 151, 159
Kifli baflna ortalama enerji tketimi 26, 29, 31, 37
Doal gaz 195, 221
Kolon tesisat 202
Doal gaz dnflm 212
Kmr hazrlama 42, 52, 68
Doal gaz ve bacalar 213
Kmrden amonyak retimi 74, 80, 81
Doal gazda emniyet 203
Kmrlerin gazlafltrlmas 74, 85
Doal gaz tketim cihazlar 208
Kmrlerin koklafltrlmas 74, 95
Kmrlerin kullanm alanlar 74

Kmrlerin pirolizi 74, 95
Ekonomik dekapaj oran 51, 68
Kmrlerin svlafltrlmas 74, 88, 89, 91
Enerji 2-20
Kmrlerin yaklmas 74, 79, 82, 83, 85
Enerji birimleri 2, 19
Kmrleflme 43-47, 49, 68
Enerji kaynaklar 2, 3, 8-11, 17, 19

Enerji younluu 26-28, 34, 37
Enerjinin dnflm ve verimi 2
Litotip 46
Enerjinin korunumu 2, 5, 6, 11
LPG, CNG, LNG 166
Fosil yaktlar 26, 27, 29, 37
Maseral 46
Milyar ton petrol efldeeri (mtpe) 26, 28, 37
Gaz gravitesi 166, 175, 176, 177
Gazya 132, 143, 144, 159
Petrol gravitesi 26, 32
Geleneksel enerji 26, 27, 30, 35, 37
Petroln g 104
Geleneksel enerji kaynaklar 2, 9

Grnen molekl arl 166
R
Rafineri 132-140, 142, 144, 146, 150, 151, 153, 155, 159
Rezerv 26, 27, 29, 30, 32-35, 104, 106, 110-112, 115-118, 123,
127
230
T
Termik santrallerde elektrik enerjisi retimi 74
Turbalarn oluflumu 43, 44, 68
Y
Yalama yalar 132-135, 143, 153-160
Yenilenebilir enerji kaynaklar 2, 17
Yzdrme batrma deneyleri 42, 58, 59, 68

Geleneksel Enerji Kaynakları

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Geleneksel Enerji Kaynakları

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2492

GELENEKSEL ENERJ KAYNAKLARI

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Geleneksel Enerji Kaynaklar

Enerji, Enerjinin Snflandrlmas ve nemi.........................

Dnyada ve Trkiyedeki Geleneksel Enerji

TRKYEDEK GELENEKSEL ENERJ FYATLARININ

Kmrlerin Oluflumu, zellikleri ve Hazrlanmas ............. 42

Kmr Kullanm Alanlar ve Kmr Teknolojileri .............. 74

Petrol retimi.......................................................................... 104

Petrol Rafineri Sreleri ......................................................... 132

Aromatik Hidrokarbonlar Kazanma fllemi .................................................

Doal Gaz retimi .................................................................. 166

Doalgazn Kullanm Alanlar................................................. 192

Szlk ................................................................................... 223

GELENEKSEL ENERJ KAYNAKLARI

Bu niteyi alfltktan sonra,

fl-enerji efldeerlii kural:

Kilokalori(kcal): 1kg suyun

Enerji szcn gnlk hayatmzda ska kullanrz. Szlk anlam olarak G

fl ve enerji tanmlaryla ilgili olarak bu program ierisinde yer alanKTeknolojinin

Geleneksel Enerji Kaynaklar

Fizikte, enerjiyi Newton Mekanii, Kuantum Mekanii ve zel Grelilik

Kuantum Mekanii: Bir

Newton Mekaniine Gre Enerji

zel Grelilik: Iflk hzna

eflitlii ile verilir.Burada , F ile x arasndaki ay gstermektedir.flin birimi SI

Kuantum Mekaniine Gre Enerji

Frekans =5,33.1014 Hz (s-1) olan tek bir fotonun enerjisi nedir?

1. nite - Enerji, Enerjinin Snflandrlmas ve nemi

zel Grelilik Kuramna Gre Enerji

Ktle ve enerji birbirine dnflebileceinden,enerjinin korunumu ilkesinin

Enerjinin bu tanmlarndan sonra, enerjinin dorudan llemeyen bir nicelik

Enerji kelimesi Yunanca en(i) ve ergon(ifl) kelimelerinin

Enerji kuramsal bir kavramdr. Bu kavram yardmyla birok doa olayn

Geleneksel Enerji Kaynaklar

1. nite - Enerji, Enerjinin Snflandrlmas ve nemi

Fiziksel ve Ekonomik Ynlerine Gre Enerjinin

fleklinde ifade edilir. Burada m cismin ktlesini, v ise hzn gstermektedir.

Geleneksel Enerji Kaynaklar

Herhangi Bir Deiflime Urayp Uramadna Gre

1. nite - Enerji, Enerjinin Snflandrlmas ve nemi

Enerji Hammaddesinin zgl Enerji eriklerine Gre

Enerji Maddesinin Kullanm Srasnda evreye Etkisi

Bu snflandrmada da enerjiler iki gruba ayrlrlar:

Enerji Hammaddesinin veya Kaynaklarnn Yenilenebilir

Bu snflandrmada enerjiler iki gruba ayrlrlar:

Geleneksel Enerji Kaynaklar

retim, nakil vb.

Yksek frnlar,basnl buhar vb.

evre stma, scak su, yemek piflirme vb.

Konutlar, sokak aydnlatma, ticari kurulufl vb.

Dnya enerji tketiminin blgesel dalmna bakldnda ise zengin lkelerin

1. nite - Enerji, Enerjinin Snflandrlmas ve nemi

fiimdi enerji dnflmlerinin gemifline bakalm. En yaygn olarak bilinen enerD fi N E L M

Geleneksel Enerji Kaynaklar

1. nite - Enerji, Enerjinin Snflandrlmas ve nemi

3,6 megajoule (MJ)

1 BTU (ngiliz Is Birimi)

1 Beygir gc (B.G.yada h.p.)

1.106 ton kmr efldeeri (Mtke)

1.106 ton petrol efldeeri (Mtpe)