KAZIMIERZ MOSZYNSKI O Zrédlach Magji i Religii®), Wezystko, cokolwiek etnolog nazywa kultura, a wige wsz kie wylwory ezlowicka daja sig roxpalrywaé % dwojakiego punktu widzenia: od strony historycznej ied strony psychologicane|. Histo- ryk uwzglednia kolejne nastepstwo wytworéw w czasie i przestrze- é wewnglrzny lylko o tyle, o ile pomaga do chronologicanego i przestrzennego uporzadkowania. Za ostaleczne éodlo kazdej formy dane} uznaje jedng lub kilka wezesniejszych, nawigzujgcych sig do nie] chrono- i przestrzennie, Odwrolhic, psychologa zaimuje przede- wezysikiom istotny sens wytworu; kolejnogé nastepstwa bierze pod uwagig tylko dlalego, Ze mu ona pomaya ten sens odnaledé, Za osta- lecane drédto kazdego wylworu uwaia psychiczng treét, ktéra te- mu wytworowi lowarzyszyla w chwili jego powstawania, Cheac te tregé sprawdzié, hada podobnic jak historyk forme, jednak nic w sposob zewnelrzny, lecz niejako wewngtrznie, Sprawdza, o ile od- powiada jesfo wlasnym przegyciom. Tu lezy glowne niebezpiceze ni; obchodzi to przedewszystkiem ich forma, sens 7 logiegni stwo psychologieznej interpretacii, Psyeholog bowiem, naledqe do calkiem innych warstw kulluralnyeh, niz badany przez niego bud, nigdy nie ma dostatecznej pwaraneji, 2c inlerpreluje shisznie, Do swych cbjagnien moze wprowadzaé wicle momentéw danemu lu- dowi zupelnic obeych, nickiedy eryslo subjektywnych. Sprawa preedslawialaby sig wprost beznadsiejnic, sidyby istotnie migdzy umystem naszym, a niceywilizowanym i prymilywnym istniala nie- ) Wedlug odeaytu wygloszonego 159 1924 na Zieddzic Migdaynarodo- wego Instylutu Nouk Antropelogicanyeh w Pradze Cacskiej,- 240 — zgigbiona przepaéé. Na szczescie jednak im wigce| gromadzimy od- nognych materjaléw, lem bardziej przckonywujemy sig, ze tak nie jest. Widaé coraz wyraéniej, 2¢ nicma w psychice prymitywne| hich skladowych, ktére w mniejszym Iub wigkszym stopniu nie by lyby whaéciwe i naszej. Whrew ulartym i cagsto w ostatnich eza~ sach powlarzanym poglydom tylko nadmierna wybujalogé pewnyeh tron, zastaniajge strony inne, daje zludzenie zupelne| odrgbnosei prymitywnych umyslow. Badanie wige introspekeyjne jest mozliwe; © tyle zag jest sluszne i dozwolone, o ile sprowadzaé sig bedvic do odszukania w bogatych pokladach wlasne| psychiki takich, po- nic, tlyeych sig ni wiedzmy przen jako pod popiolem iskier, kloreby na drodze sumiennej krylyeznej analizy latwo sig daly wy- Humaczyé jako zarzewie ogni, ogarniajgcych dusze prymitywa, in- nemi slowy, ktére wzmozone musialyby dad te same objawy, jakie widvimy w kullurach prymitywnych, Postepujae tak, badacy, spro- wadza zjawiska niezrozumiate do zrozumialych, nieznane do zna- nych, I choé moze sig nicjednokrotnie omylié, postepuje droga ezy- ste] nauki, Na lekcewadace potracania h #i, palrzac w ostateceny sens kazdego zjawiska, w jego psychiczng treéé, gdy? ona stanowi dla najwyzsze i ostateezne rozpoznanic. Mato jest zdaf wypowiedzianych przez ¢tnologéw na temat psychiki cztowicka, kiérebym % taka prayjemnogcia odezytywal, jak sad Alfreda Vierkandla, zawarty w jego rozprawie Dic Vulgiirpsychologic in der Fthnologie und dic Anfiinge der men- schlichen Frnihrung’. Wedlug Vierkandla zasadniezy blyd pospo- lite} psychologii polega nia tem, %¢ odwraca ona laktyczny stosunek migdzy teoretyezna a praktyezna, strona duchoweyo Zycia. Przypi- suje fantaz) lorykéw nie zwraca uwan le wigksze znaczenic, niz, powinna; po- wierza im mianowicie role wodza w Zyciu psychicznem, podezas dy w rzecaywistosct rozkazy wychodza od popedéw, ktére w sposéb najglebszy wplywaja na wyobraénig i niejako pociagaja ja za so- ha. Nowoczesny ctnolog nic moze takin zdaniom nie prayklasnad. Widzi on przytem, #e ten zasadniczy blad powstal dzigki przypisa- niu preecigine| psychice czlowicka kulturalnego a lakze i psychice pierwotne] najcharaklerysty. jszych wiagciwosci psychiki my- dliciela oraz twérey, a mianowicie wybujalego rozwoju refleksji i fantagji. Dla etnologa, syntetyzujqcego wszelkiego rodzaju ma- terjal, zebrany na calej kuli ziemskiej od exas6w najdawnic)- szych, nie moze te2 podlegaé Zadnemu watpienin, Ze pierw- svem arédlem nietylko techniki, lo anaczy tak zwanej kultury ma-= 2b terjalne}, ale réwnict religji i magji jest zywiolowy poped do od- dzialywania na vewngtreny dwiat, Jako oczywisty warunek utrzy- inania sig pray zycin poped ten zostal odziedziezony przez czlowie- ka po jego przedludzkich praodkach. Crlery sq sposoby, kléremi ezlowick usiluje oddzialywae na vownglrany éwial pozaludzki: . 1) Stosunck nakazu. Charakteryzuje fo uczucie bezwagledne) wladzy i niczalegnose’ subjektu od objektu; zostaje najergseie] 2 alnych n. p. w chwilach dokonywani czynnosci szamatiskich, kiedy pelnione rekoczyny tracy znaczenic dla dzialajgcego, a mogq nawel catkiem ustaé. Dyktuje tylko jeyo hezwzyiledna, nieprzeparta wola, 2) Stosunek proshy, Towarzyszy mu uczucie pokory i zaled- nosed subjektu od objektu. Umysty ludzkie szczepélnic Intwo go za- wieraia. 31 4) Stostinek pracy, Charakteryzuije so ucencie weglednej zaleznose! lub, co na jedno wychodzi, waislednej niczaleznosei sub- jeklu od objektu, Usiluje on wyzyskaé realne lub urojone zwinyzki mniedzy ziawisl nie od tego ma dwie postacie: pracy tech. niezne) i pracy magiczne). wierany w Stanach anorn ami i vale chow realnych powstawa- jcemu sig Psychiczne odpowiedni ly wo umygle x reguly dzigki wiclokrotnemu, powlary nawijzywaniu przezyé, Dlatego te odpowiedniki mozna poréwnaé do budowli, wznoszonych wolno i solidnic na gruntownych funda- mentach, si¢gajgeych wogole poczalkéw wszelkiego Zycia psychi nego na ziemi, Oddzialywanie na éwiat poprzez zwiqzki realne dato nan technike, Inacze} zwigzki urojone, Istniejg one tylko w psychice i po stronie realne| odpowiednikéw nie maja. Szezegélowa analiza pro- wadzi do wniosku, 2¢ jednym z kardynalnych warunkow powstawa- nia pewnych kalevorji tych zwigzkéw jest odchylenie normaliych dréxt prayerynowege Iyezenia, zachodzace pod wplywem mnie) lub wigce] silnego afektu. Ucaucie d: polozone w pobliz magnesowe} st mnéstwo bardzo réznorodnych preykladéw. Zmuszony jestem offra- niexyé sig do jednego. Na gnacznyeh przestrzeniach Rusi, poczawszy od Karpat az do Lotwy i Lilwy istnieje sxe: esqd, W dni 29 sierpnia, poéwicconym Seigeiu fw. Jana i nazywanym S tia tia (wicigcie"), Holovosiki iccic glowy" iL pa wloseianie powstrzymuja fiala w tym wypadku jak zelazo, Iki, Moznaby tw przytocayé egélny ps- way — sig od rabania i cigcia; nic zrywaja wagl. nie jedza sgkowek malcu, cebuli, czosnku, orzechéw, jablek i ziemniakow, a w szezegblnogci nie obcinaja wail. nie Inq gowek maku i kapusty Zanalizujiny przesad nieco blizej: Oto dzis jest uroezysle swiglo Scigeia slowy sw. dana, i otol) d wolno nic wogdle ciaé, 2) dvig ic wolno nic zrywas, jesé iL pa coby byte kuliste jak lowa Bdnig D wolno ciaé przedmiotow kulistych jak ~ 10 wa. wolno? Na ogélny liezbe siedmiu zrédel et- nograficznych, poswiadezajgcych ten przeagd, tylko jedno daje lu- dowe objasnienie, Doly § pélnocnych krafieéw Rusi, Pozatem w Mohylowskiem, Grodzieiskiem, na Pokuciu i HuculszexyZnie istnieje golostowny, niczem nie umotywowany zakaz. Analogicany stan rzeezy powtarza sig takze wobee calego szeregu zakazdw in- nych; nic jest zalem wylgezone, #¢ powslawaty one pocxatkowo Ikowicie hex kementowania i bez zadnego swiadomego uzasadnic- 70 itod ni Ze przedmiot kulisty moze sig skojavzyé glows ludzka, a va- ¢ skojarzyé ich myslowe odpowicdniki, to jest oczy- wiste. Ale skojarzenie takie samo przez sig nie uxprawiedliwia po- wstawania rakarti, Bexposredni powdd musi lezeé gdzicindzie}. Aby exe), Fe mogia si fo Jatwiej odszukaé powolam sig na fakt nastepujacy. Gdy czlo- wickowi wratlivemn nasunad przed oczy rozkdadajqeq sig padling, nie bedzie on mg! w ciagu kilku godzin, wzglednie kilku dni na- stepnych spozyé gotowancgo migsa, Widok takiego migsa, a nawet sama myél o nim natychmiast wywola obraz padliny (w danych chwilac 4idlnie gywy i #ywotny), a przywiazane do nicso uczticie wstegli zaakcentuje sig tem silniej, 2¢ syluacia wprowa- dea specjalny moment, moment spozywani dliwszych sama myél o jedzeniu gotowanego migsa wywola rzenia fizjologicene w redzaju obfitego wydzielania éliny, spazmu migéni przelyky i innych objawow, bedqeych skutkiem podrad- nienia nerwu pneumofastrycznego. — U ludow niccywilixowa- nych czesto zachodzs, wypadki zupe palogiczne. Dobrym prayklad tu byé gwiadectwo Anue ie do Je- nisejskich Ostjakéw. Dzigki podobienstwa (mlodych) grzyhéw do pewnych organow cinta Iudzkiego, Ostjacy wyobrazili sobie, ze frzyby sq lemi wlagnie organami, posiadajgcemi byl samodziclny. Nigdy ich wige nie jadaja; xas iliwszych sam nawel widok cudzoziemea, spozywajqcego gezyby, wywoluje mdtogei, To lez u najwri- rabri- odno an a0) uw- 248 — Silnic napigty afekt odgrywa w podobnych wypadkach role cy i w sposdb nieprzeparty, nie poxwala na dokonanie pex wnej czy! W awietle takich fakt6w latwo Humaczy sig za- scinania gléw warzywa w dniu fcigcia flowy dw. Jana. Jest bo- wiem oczywiste, ¢ myslowy temat ,(dzi4) Scigé glowg warzywa" © Ktory chodzi, wywolywaé temat ydzis Dia bardzo wielu osobnikéw z posrod ta- mogl z latwoscia w dni, igcie lowy Sw. Jana du ten drugi temat posinda dzigki swe} éwiglosei ¢ywe zabarwie- ni¢ uczuciowe. Jed. 4 zak % najwadniejszych stron nezucia religij nej czei slanowi groza zniewagi ezezonefo pracz brulalne dotknig cie slowem lub uczynkiem, dak wiadomo, Indzie religijni wierza, ze ealowiek, kléry by sig na podobne dotknigcie wazyl, moze pasé trupem na miejscu. W danym wypadku to zn. gdy chodzi o temat ndzié dcigd glows gw. Jana” skojarzony z tematem ,,dzié Scigé plowe warzywa", ucaucie grozy zoslaje wywolane i wzmozone wobec za- mierzone| i ywo stojqce) przed oezyma czynnogej Scinania; wynikiem jest powstrzymanie si¢ od tej czynnogci"). J ¢ dno czeinic rodzi sig przeswiadezenie naj gei- Slejsxegio praycazynowego swiaxku migdzy realnemi odpowiednikami ohu myslowyeh tematéw, bhowiem decyzja powzigta odnos- nie do jednego nich, zostala uwarunkowa- na przez drugic Oto jest klasyezny prayklad powslawania awigzkOw urojonych, Oczywiscic uchwycié istoly zwi prymilywny nie mo2 ku umyst je on dla niego jako dany, Zrodzita sig w nim nowa prawda; wynilda zaé w sposéb niezrozumialy i sama pozostala niexrozumialg. Jest par excellence mistyczna, Powstawanie ludowych komentarzy i molywow, objagniaja- cych zakaz, jest rzecz prosta zupelnie moéliwe. Analiza zai wszel- kich podobnych komentarzy prowadzi do kaleoryezneyio stwierdze- .#¢0 ileby lud umotywowal wzgl. skomentowal zakaz, dotyes cy dnia 29 sierpnia, motywy i komentarze bramialyby w zasadzic, jak nastgpuje: na Holowosieka nie wolno nie cigé, ani rabaé, gdyé slulliem leo bylaby pocigla i porghany sflowa gw. dana; nie wolno ze“a cixé slow kapusty, cebuli, czosnku etc. krajaé bochen- kow chleba, arywad jablek, makéwek iL pa sdyé niezawodnie by- awta 8) W tym zwinzku warlo jest swricie uwage na pordwnanic jed % postiw orfickich, kléry powinds, de jedzenin bobu maleey unilné watretem, jakby to byla glows redronege ojen— a4 — laby pocigty weglednic oderwana glowa éw. Jana, Istotnic, cos po- dobnego spotykamy w Witebskiem, gdzie lud ulrzymuje, ze ,,od ta glowa éw. Jana prawie calkowicie zrasta sig w ciggu roku x tu. lowiem, Gdy jednak w dniv Ivana Hatavariexza ldzie po- cana krajaé chleb, glowa odpada znowu". Ale, — powlorzmy, — interpretacje tego rodzaju zdarzaja sig rzadko. Najezescie| istnieje tylko golostowny, niczem nieusprawiedliwiony zakaz. Dotychezas micliémy do czynienia 2 kojarzeniens dwt tema- tow podobnych, 2 ktérych jeden (nazwijmy go gléwnym), znalazt- say sig wobee drugtiego, budzil afekt tamujacy. Jasnem jest jednak, ue nie wszystkie temaly glown 1 wobec wazelkich podrzednych mogi, wywolaé talde zjawisko. Trzymajqe sig najéciéle| dotychex sowego przykladu, podstawmy w ni fw. Jana” ,dcigcie glowy wrog féwnym tematem wzmoeni poped do seinania przedm flych, zamiast go lamowaé, Prayklady poswiadezajace ziawisko | ffo Lypt sq bardzo pospolite i powszechnic znane. Rovlan afekiu zjednego przedmiotuna drugitle nice fo podobny powodsie bledne przesunigcie akcji. Oto grddto catego szeregu rgkoczynéw, na obraz i podo- Sle ludzkim w skutek rozlania afektu i przesunigcia akeji powstaja hiefistwo ktorych rozpowszechniaja sig praktyki magiczne, W omy- edlowiek celowo odiwarza a ue: urojone zwiazhi, Zwiedziony przez i nasladuje zapamigtane sytuacje, w klorych popedy @ tego lub in- nego poewodu zahamowane znalazty swobodne ujgeie, Uczucie ul Kee ze soby przynosza, sprzyja ich rozwojowi. Im zag wigee] nayir madza sig praklyk, oparlych na urojonych awiazkach —migday przedmiotami podobnemi, tem latwie| na utartyeh drogach tworza sig nowe, Wapéldzialaly tu zreszta w wysokin stopniu jeszeze in- ne momenty, zupelnie od poprzednich niezalezne, ktéryeh jednak roztrzysanic zabraloby shyt wiele miejsea Dotknalem tu zreszta tylko jednege deiaka magji. Ofraniczo- ne miejsce nie poxwala mi oméwié innych jej dziedzin, Wspomne jednak po krétce 0 urojonych, ,magicenych” substanejach i 6 prak- tykach % nieii zwigzanyeh, W folklorze slowiatiskim, a zwlasrexa biatoruskim znajduje iny pewna swoists idee, idee spor, Sledzenie je} ewolueji daje suczegélnie waine wyniki, Geneze idei zdradza elymologia wyra- wai. Spor, dzié oznaczajqey na Rusi ,wamozenie, wzeost, powo-245 dzenie", wiave sig jaknajscisle| ze staroindyjskim s phir as wotyly, obfity, wielki", Nic bede tu ob: nej % koncepejami w rodzaju sporu, ani rozwodvil sig W dane} ehwili wystarezy pod kreslié, ge dy wo umysle niecywilizowanego ezlowieka albo prymitywa zoslanie oderwana pewna cecha, — powiedamy, cecha azwana przez slarogytnych Indjan sphiras, — od wazelkich nyeh pr sf, gly umyst skupi jg sama w sobie i aczyni » cos zewngtrznego, bytujaceso oddziclnie, Na tej drodze powstaj urojone rze nyeh yh nicach, w rodzaju nicokredlonych substancji. Modnaby tu przylo- cxyé mnéstwo praykladow. Klasycenych dostarcza staroindyjski éwiatopoglad. Madrosé i upota, ostrose i stan stepi nose i bezplodnosé wszystko to dla slarogytneso Indjanina isiniato nazewnatry jako cok oddzielnego, waglednie oddziclajacego sig, cok 0 mozna praclewaé lub przenosié 2 jednych osobnikow ne inne Zupelnie podobne stanowisko zajmuje s p or w Swialopogladzie bi loruskiego ludu. Cecha obfitose’ a, powodzenia i sprawno- Sci, cecha pewnej_pomyslno: -ej_sily, po- wigkss: nie rovtrzqsal cate) kwestji, zwia- teat prymitywnego mysleni cdiniotéw postrze? © pojmuje ja jako nie} przedmiot mysli, natenczas zaws ry xewnelrane © bardzo niepewnych i ch: ia, urodzaj- werrastai ci w unaczenin wzrastai ace] sie objetogel i pomnazajacego dobytke, zostala oddzie- Jona od objektéw. Jak tyle cech innyeh olrzymata byl n dlaezepio wysungla sig na czolo. Posiada przecie zupelnie wyjqtkowa warlosé i w wysokim stopniu skupia na sobie uwage. Powstal spor w dzisiciszem znaczeniu. Byluje on naze- wigtrz, realnie, W jedaych pricdmiotach jest fo bardzo duzo; w innych - mniej; trzecim brak go aupelnic, Mogna fo odbic- raé unyélnic Iuh mimowolnie, Mimowolnie mogna np, wyniesé spor x ciasla, jesli sig wychodsi x chaty w chwili, kiedy sadzaja chleh do pieca: mozna odebraé spor praysztym plonom, jesli sig pozyezy jakikelwick przedmiot od ezlowicka, ktéry po raz Rozuniemy pierwszy wyjeadéa x plugicm na role. Zli Indzie, ewlaszeza ko- odbieraja (doslownie porywaja, ciagna ue zbteraja) Spor, praywlaszezajge go sobie. Czyn hiely, rozmyslni hior nN to rozaitemi sposoby. Na Polesiu np. biora s por x #yta za po- moca lopaty do pieczenia chleba; na Ukrainie zhiera % kwintem w ezasie pylenia zbéz i 1, p. Oczywiscie spor nic jest ezems wyjatkowem w wierzeniach bialoruskich; edgrywa on wonich tylko szczegélnie wana role. ia fo weax— 246 Koncepeja s porn najzupelnie) odpowiada pod wzjiledem psychologicznym takim tworom niceywilizowanego umyslu, jak szwedeka Iudowa ma kt, rozstawiona w ostatnich ezasach me~ la i polinezyjska mana, orenda, a dalej wakonda, manitu, arunkulla i cate szeregi innnych, Wezedeie jako podtode najdujemy pewna ceche x tych lub in. nych wzgledow silnie aderzajqca i obchodzgeq czlowicka, Na- czelng role odgrywaja cechy niczwyklosci i mocy, Jal: wiadomo, nieswyklosé objektu w wysokim stopnin dziala na psye stko jedno, czy objektem tym hedzie niepospolity c”dowiek np. ezarodzie| Ib potgany wladea, czy tex niezwykle blyszezaey okruch skalny albo naprzyklad draewo anormalnego ksalaltu. Kazdy obraz niezwyklego praccimiotu jest w niecywilizowanym umyéle otoczony jakydyby potezng sferg prayciagajgca. Powodu- je najbardzie| fantastyczne kojarzenia, Zawicra stck mosliwosei, ktére whinda sig w niego zaleénie od osobislych pragnies, Jest on lych motliwosci urojonem zrédlem. Nic wige dziwnego, 4 bywa pamiany jako posiadajacy niezwykly moc. Ole ta wlasnic ce cha pewnych przedmiotéw zostaje od nich oderwana i olrzymuje byl niezalegny w sposdb zupelnie podobny, w ny i obdarzony samodzielnym bylem s por. i zostal oderwa- Jest oczywiste, 2e wszelkie praktyki i manipulac} ne ze Spore m lub jakakolwiek inng-substanejq urojong, podps daja calkowicie pod nasze okreslenie czynnosci mafiicznyeh. Gdy starozyiny Indus za pomoca ruchéw, nasgladujacyeh prxclewanie plyny, pragnic przeniegé pewng nivistniejges substanci¢ x jedneso osobnika na osobnik inny, albo gdy np, womleku ja wie lowe} oélicy przenicéé bezplodnosé tego swierzecia na kobiete, real clektem zamier ny zwiqzek migdzy jego manipulacjami a zamierzony: fetnie€ nie moze; zwigzek ten jest urojony. Wordle jesli znaledlibyimy w t. ew. magi cos, co nic pole loby na wyzyskiwaniu zwigzkw urojonyeh i nie byloby nal m bezposrednim (0 nim patrz wyzej), bedzie to niezawodnie ja- his zabieg techniczny. Magia bowiem i technika oddawna miesza ly sig x soba. T tylko diighi temn nicjedna prakty jena staje sig dzié w naszych oezach eksperymen nym, zabicfiemn leezniczym, doiwindezeniem hipnotyeznem i t. p. koby n om chemicz— 27 Przejdémy teraz do innego sposobu oddziatywania na Swiat zewnglrzny, do oddzialywania droga prosby. Na samym wstepic odnosimy wragenie, Zedmy sig analedli w slerze religji w seistem gnaczeniu stowa, C6% bo ludzkosé rezumie pod wyrazem .reli- ? Ktokolwiek zenia lub wystuchania dziesigthéw i setek zdan, wypowiadanych na ten temat, ten aie- watpliwie znajdzie, Ze jedynie kult i objekty kultu, jako takie, sq dose agodn fr uleznosé do religit wszyst- kiego, co nie jest kultem, ani objektem kullu, jake fi o2ywione) dyskusji. Jedni odnajda w tem mity i nazwa tom albo prymitywng wisk etyezitych sii it de wngLrzna, bywa ezgsto i slusznie zaliczany do magji, Gdy jednak chodsi o najistatniejaza jego tress, to znaczy o intymny, wewng- lreny kontakt subjektu % objektem, zawarty na drodze proaby, podporz woli z woly istoty fdy chodzi o jakakolwick rzecz vealng, pojely alnie odpowiednil: przedmiotn mysli i wogdle jakqkolwiek isto~ tg, nie beds m zywym, jake objekt tak r kultu, niema dwéch xdan, Jadro wige religh ja roxumie ludzkod sohie trud pris ne za Pray filozolja; inni doszakaja sig w tym 2 jeszeze ini praktyk pracsqdnych, weelednic la nawel i kult, o ile chodzi 0 jego strong ze. dicowania uzgodnienie swe czone), oF; calor umiane;go tak, jak , to kult, wzigty od strony tresei; innemi slowy, to wewnetrany stosunck prosby i pedpor czlowickazezems, coczlowickiem nie jest. Te dkowania, zawarly prace objemuje wszystkie pozaludzkic objekty kul- tylko i wylacznic jako objekty kullu. Mantis mem jadro relig lu, jako takie, Lx religious, do ktérego sla szezere modlitwy uh kléremu sklads oliary, nalezy niezapraeczenie do religji; przynaleznosé do veligii lego samego owadu, jako ewentualnego sprawey deszezu, albo stwérey Swiata podleglaby dyskusji i x latwoseiq mogloby bye wek: Ze w tym charakterze nalezaloby go zailiezyé do mito- logii, waglednie pierwotne| Filozofii czy tez wiedzy, Wedlug A, Lehmana tam, gdzie zupelnie beak wevelliego kullu, + religji. Jednak jest lo poglad krancowy; prowadzi do sporu © slowa, My inaczej rzecz slormulujemy. Kult, wzigty od stro- ny lredci, jest jadvem religi, jest jedyna jej cxesei. rej prawdziwi jiny charakter nie podlega sade) dyskusii. Kaede wige zjawisko religiine, co do religiinego charakteru ktérego, nie moze byé i, o il em, nigdy nic bylo watpi 1 skdacdowa, kto- wae~ 48 — a-subjektu, 2) pozaludzkie- sn weze zaklada obecnosé po 1) czlowiel go objektu @ 3) stosunku proshy, weglednie podporzadko i uzgodnicnia swe} woli. Rééni sig ona od jednege % najpospolit- zych zjawisk spolecznych tylko jednym momentem: objekt jest alyeznie, analogja przedstawia w oni m poxaludzki. Biorge sehe k nastepuj dedno ze ziawisk spoleeznyeh: exlowiek — stosy i podporeadkow: Ziawiske veligiinc: czlowick — stostnck proghy i podpo- raqdkowania ~+ objekt pozaludzki. Zjawisko religiine najwidecenie| moglo powslué dzighi te- mu, ge evlowick nawiqzal migdzy soba a Swiatem pozaludzkim stosunek podobny do texo, jaki go lyczy! z innymi ludémi, Istot- nie, lakiec przesunigcic dokonaé sig mus prosty wynik traklowania po ludzku zewnelranego sw skutkiem nalogu; o ile dotyezy przedmiotéw podpada najzupelnie) pod kategorjg animatyzji, tak ja ja Sdderhlom; jest je) poszezesélnym wypadkien ko praytoczone przez Sully'ego, a ktére, znalazlszy sig w swie- tle slotiea, xwraca sig doh % tak prosta, a tak szezerq palrz na Nu prosze cig, slotce, nie patrz est dla umystow nicuprzedzonyeh, dobrze znajacych du- sug deiecks i pamiglajacych whisne prec: czwykle podobne, to znaczy réwni wy doroslych prymilywow np. pigmejow yeem Swiadectwem, w jaki sposdh to prze: wk prosby Tudzie inni, ilo; stanowi ono bowie: rozun slosice, tz dete fie] strony, znajqeyeh szezere- i proste modli i pigmoidow, wystares suinigete doswiadezenia, jest nav dokonaé sig moglo i musialo, Dziccko wie x whasnego one, a é wlasnen la wige je bezle aby ezegos dopigé, ezego nie mo- 2¢ lub nie chee osinss i inusi wypowiedsied zy- ezenie. Wypowi ytycenie zaréwno do ludzi, jak ido awierzat oraz praedmiotow martwych. Podobnic zachowuje sig prymityw. W obu wypadkach brak (lub zbyt stahy rozw6j) krytyez* nego sprawdzania skulecznosei pozwala pewnym psychieznym pro- cesom precbiepac drogg, klérg pragnienie: osing cie wlasnemi sikuni, tem prawdopodobie fig jest wigksze. Rozlreqsajye sprawg pi migdzyludzkich na wiat pozaludzki, enaledlismy sig tem samem na progu wyjagnienia, dlaczego migday cztowiekiem « tym éwiatem wyanaczyl nalég, Im silniejsze jest in two wejécia na te dro- cia orax n hardviej niemodliwe jest osi wunigcia jednego xe stosunkéow249 zostal w tak wielkim zakresie nawiazany wlainie stosunck pod- porzadkowania sig i proghy, a nie napezyklad stosunek nakaze, Zwaimy, %¢ w ciagu pigtej, a nawel czwarte] czesci Zycia eztowieka, w okresie dziecigeym umyst jego znajduje sig calko- wicie ped bezposrednim, wszechojarniajacym ' wplywem umyshr rodvicéw. Stosunck podporzadkowania sig, uzgodnienia swej woli z wola obeq, stosunek progby zostaje zadzierzgnigty juz w tych momentach, kiedy sig poczyna i ksztaltuje dusza ludzk: Pétnie| dochodzy jeszcze wplywy fromady spoleezne}. Nic wige dziwnego, 2¢ extowick 2 samej natury rzeczy sklonnym jest do podporzadkowywania si¢ i uzalezniania, ze jest predysponowa- nyon religif ew Praycayny, powodujace powstanie oraz sceroki zakres: sto~ sunku proshy i podperzadkowania wagledem pozaludzkiego Swiuta, bylyby zatem odslonigte, Nalezy jeszcze wyjainié jeso oczywist a niezmicrna warlosé, Mieday nakazem a prosha istnieje caly szereg przcjsé. Tst- nicje to, co nazywamy Zadaniem, propozycja, Zyezeniem it. d. rowno nakazu, jak i prosby tai sig cos wigce), tai Na dnie zaé juke oczywisty pewnik, jako bezposrednie dane. Jest niem wy- ey Wie wewngtrznego zwigzku migdzy proszycym, a lym, koge sig prosi, rozkazujqeym, a tym, komu sig kaze. Gdy stojg praed skala, ni m sig do nie} i migdzy nig a sobq nie ezujg %a- dhe} wewngtrene} drogi. Jeélibym jednak odezwal sig do nicj, na- tychmiast wyczulbym jakgdyby zapowiedé wewngtraznego % nig obcowania. Gdybym zas mégl odezwaé sig szeverze, wyezulbym ten zwiazek 2 cala sila, tak, jak go czutem w latach dziecinnych. dest 2a8 receza znang, Ze ludzie, nawet cywilizowani, w chwilach wielkiego nivhezpicczenstwa, frozjcego ze strony Zywiotow, awracajy sig nickiedy wprost do dlepych poly % proshy lub rz kazem. Proshg ich lub rozkaz cechuje wledy w w momencie progby lub nakazu budzi sig jako Kniona pewnosé wewnglrznego obcowania % Zywio- jem. T tak byé musi, Wyczucie intymnego zwiazku stanowi prze- cied nieoderwalna strong stosunku nakazu lub prosby. Gdy prog ba jest zwedcona w dwiat pozaludzki, przez te samo zjawia poczucie wewnelrzneso ebcowania, Lj. wewnelranego zwi x tym éwiatem. Inaezej byé nie moze. Nie potrzeba tun sig do niemodliwych do dewodze cie byto na poczalku, Czlowiek ni woli i uczuci strona nieu ickaé hipotez, 20 wlasnic to poezu- dlatego zac: b al sig modliédawaé rorkazy magiezne, poniewaz caul wewne! inigdzy soba a dwiatem, lecz dlatego poczul ten zwigzek, panie- was zaceal sig do Swiala modlié i je ti rozka zywaé, To zaé na stapilo wskutek przesunigcia stosunku, Iyezqcego go 2 innymi ludémi, na pozaludzlei Swiat. Zycie spotecane wyw przeaycia jednostki, Jego skutkiem w strumicnin tych preczyé wynika jakby osobny prad szezegélne| wartogei, Wszystkie my Slowe odpowiedniki przedmiotow, nie bedgeych © spolecate} gromady lez poza tym prades fighoki wplyw na wewnglrzne jonkami dane) n. Natomiast odpowi wepolzyiacych z dana jednostk ezlonkow gfromady lez wonim. Pradem, ktéry nadaje im ows adrghna @varte: jest wha it intymnego emienny w skutki objaw, sta- religji i cala jej wartosé. J we od gromady, ale i sama je samo poczucie wewngtrzne| bliskosei * gromady na. peinia jednostke otucha i w sposdb oczywisty pomnadza je} sily. nie przest inie trwale preeiwindezenie 0 moinosei nawiazywai ku. 1 tu zachodlzi br: nowigcy caly tajemnicg powadze i wiadomo, nietylko reeceywista pos modliwosé Gdy wige stosunek proshy i podporzydkowania cost nigty ze éwiata migdzyludzkiego na awiat pozaluds nie przez to rozpocygte wewngtrzn stanowiges fi ady Zosta- obcowanie % tym swiatem, coderwalna strong stosunku proshy, —— wledy ca- ly Swial zostaje of prad szczepélny rma uinosé napelnia modlitwy poczuci lub z jefe uosobiona przyezyna poxostawia po sobie stad tem iony przez 6w, wspomniany przed ch; nicje do najwyzszych granie; nic~ dusze czlowieka. Doznawane w chwilach wewngLrzneyo obcowan 2 wszechdwiatem tewalszy, im modlitwa jest czestsza i glgbsza; zaumienia sig w sta przeawiadezenie bliskosci, staje sig poteia, skad ezlowiek rel ny czerpie nieustanng pomoc, nicspozyte zapasy energji c Oto dlaczego religia tak wielkie posiada znaczenie i dlaczego nie stracila flo do dnia dzisiejszego. Widsimy wice, te religii zewngtrane), tej, nicnia subjektu, pozaludzkiego objektu i stosunku podporzadko- wania, odpowiada strona wewngtr zi dest nig tres re ji, odar- ta % urojonyeh szat zewnglrnosci; sivdlisko boskie} potegi, raz wijajace) sig w czlowicku. Ta strona wewngtrana zrasta sig naj- intymnie} 2 etyka, bowiem wi ma pocaytek w 2ycin spo- lecenem, Jui najprymilywniejsze fudy rozpoznaly, Ze nakaz elyczny ima jakas prayezyne, Wepétezesna myst badaweza umieszezanic 2 nieh przez nich tej prayezyny w piorunach, w ogniuy w ni lym zewngtrznym wszechéwiecie musi uznaé za urojenia, Ale praycayny, jako takiej, odratcaé nie moze, [sinieje ona dla lel mysli ponad czlowiekiem, jednak nie ponad ludzkoseig. Weeys ko duieje sig lak, jakgelyby rownoezesnic x nawigzaniem sig SP" leczerstwa arodzit sig nowy byt realny, ktory ist Uchwycit jego istoly dotychezas nie moe je w spol nie hedge ni my. Dajac nakazy bezwzgledne) milosei blia lych starcow, potepi esto, cack zgrzybior ajc zazdrosé i falsz, wyprzedza nivjalo lute Kose na jej rozwojowyeh drogach, Prowadzi ja; kxztaltuje na sw4) podobieiistwo, Jest bezwagledny dla zewnelrznego pot ludzkiege Swiata, poswigeaj awierzgen. Wezystho dai zaupelna uinosé w ni tu, Jakgdyby on jede Bhagavad ii ktérzy miluja innych bogéw i wie ni, skladajy im ofiary, ci, Kauntojo, sldadaja ofiary mnie... Ja be wiem odbieram wszystkie ofiary i jestem ich panem”. Czy jednak ten byt jest lub nie jest tozsamy 2 transcedent nym Byt siranicam dna, Ze istniejg miedzy Indémi_ ni w sposdb dla nich rzeczywisty calkowitego wewngtrznege zlanit sig x pozaludzkim swiatem. Wplywéw tych jednostel na seers wodnic ge jedne za drugiemi cate gatunkt sig tak, jakydyby éwiadoma radose 2yeis koviczenie wielki cel byly kultem tego bY még! powtérzyé bez vastrzeden slowe natehnie- jajacym weseechswial, Lo oczywiscie lezy pov em, agar weazelle jo naukowesgo poznania, Zaznaczyé tyllco me iczne jednostki, doznajice masy lekcewatyé nie wolno, Wespdldzialaly one i nies wapdldzialaé beds nadal w formowanin sig religijnego ayci na zewnetrany sq jedynie ezterema #1 Crtery sposoby oddzialywania czlowieka Swiat pozaludzki, ktoresmy tu poznal dlami, skad bij krzyaujace sig nawzajem fale, Niektore, jak re ligia, siggaia gleboko w spole roanoradne, obce im pierwotnic zjawisl slera, zaciemnia w sichie oslegla 1 ich wlasciwe jqdro.