1

ALTERNATF AKIM DEVRELER

A. DEVRE ELEMANLARI VE TEMEL DEVRELER
Alternatif akm devrelerinde akmn geiine kar eit diren (zorluk) gsterilir.
Devre elamanlar dediimiz bu direnler: (1) R omik direnci; (2) L endktansn endktif
direnci; (3) C kapasitansn kapasitif direncinden ibarettir. Bu elamanlar sembolik olarak ekil
1'de olduu gibi gsterilir.

ekil 1.
Daha ileride aklanaca gibi, birimi henri olan L endktans ve birimi farad olan C
kapasitesi sabit saylarla arplarak, elektrik akmna kar gsterdikleri zorluklar ohm olarak
bulunabilir.
Alternatif akmda eit temel devre vardr. Bunlar ekil 1 de grld gibi (1) R
omik devre; (2) L endktif devre; (3) C kapasitif devredir. Temel devrelere uygulanan U
gerilimi ve devrenin I akm etkin deerlerdir. I devre akm, uygulanan gerilime ve devre
elamanlarnn direncine bal olarak deiir. Devre elamanlar kendi aralarnda seri, paralel
ve seri - paralel (kark) olarak balanrlar.
deal (saf) olarak kabul edilen bu elemanlara sinsoidal bir alternatif gerilim
uygulanrsa, geen akm sinsoidal bir A.A. olur.
Devre elamanlarnn ideal zellikleri:
R omik direncinde endktif diren etkisi yoktur. Endktif devrede ve kapasitif
devredeki L ve C elamanlarnda omik diren etkisi ve g kayb yoktur.
B. OMK DRENL ALTERNATF AKIM DEVRES
1. OMK DREN
Alternatif akm devrelerinde, endktif ve kapasitif etkisi bulunmayan saf dirence
"Omik diren" denir. R harfiyle gsterilir ve birimi ohm'dur.
Elektrikli stclar (t, ocak, zgara) ile flemanl lambalar ve benzerleri omik dirence
rnek olarak gsterilebilir. Saf omik direnli btn almalarn (yklerin), eit gerilimli DA ve
AA kaynaklarndan ektikleri akmlar ve glerde birbirine eittir. Yksek frekansl A.A

2
devrelerinde kullanlan byk kesitli bir iletkenin direnci, DA da ki direncinden biraz
daha (1,1 - 1,2 kat kadar) byktr. Yani AA daki iletkenin etkin kesiti biraz daha kk
olur.
A.A. da direncin bymesi, iletkenin kendi iindeki alternatif akm deimeleri
dolaysyla doan emkden ileri gelir. Bu emkler akm iletkenin d yzeyine doru iterler.
Buna Deri Olay denir. 50 Hz frekansl A.A devrelerinde bu olay o kadar nemli deildir.
2. OMK DEVREDE OHM KANUNU

ekil 2. Omik devre

ekilde (4,2) gibi omik bir devrede gerilim (U) ve akm (I) ayn fazdadr.
Im =

Um
veya Um = Im.R
R

Vektr olarak;
e = Um.sinwt

U U0 0

formlde U = Um.0,707dir.
Ohm kanunu vektryel olarak
U0 0

I = RQ R 0 QR
R

nk akm ile gerilim ayn fazdadr. Yani a sfrdr. Bylece

QR asda sfrdr ve QR = 00 Buna gre

I=

U0 0
U
U
0 00 00
0
R
R
R0

ekil 3. Omik devrede emk ve akmn erileri

RNEK 1
Vektr matematii kullanarak ekil 4 deki devrede i akmn bulunuz. Gerilim ve
akma ait erileri iziniz.

ekil 4
zm:
ekil 5

ekil 5
v = 100 sin t vektr olarak v = 70.7 / 0 0
I=
i=
RNEK 2

V 0 .7 / 0 0

14.14 / 0 0
0
R
5/ 0
2 (14.14) sin t = 20 sin t

4
Vektryel olarak ekil 6 daki devrede gerilimi bulunuz. Ayrca akm ve gerilime ait
erileri iziniz.

ekil 6.
zm:
ekil 7.
i = 4 sin (t + 300) vektr olarak I = 2.83 / 30 0
U = I.R = (2.83 / 30 0 ) (2 / 0 0 ) = 5.66 / 30 0
ve
v=

2 (5.66) sin (t + 300) = 8 sin (t + 300)

ekil 7.

ENDKTF REAKTANS
zindkleme bobinine uygulanan emk, bobinden geen alternatif akn
indkledii zindklem emk'ine eit ve ters yndedir.
U = 2..f.L.I

U = LI

U = Bobine uygulanan alternatif gerilimin efektif (etkin) deeri, volt

= Alternatif akmn asal hz, Radyan/Saniye
L = Endktans, henri

5
I = Bobinden geen alternatif akmn efektif (etkin) deeri, amper.
U = 2..f.L.I

U = LI nolu formln her iki tarafn (I) ye blelim.

U/I=L
Bobine uygulanan gerilimin bobinden geen akma oran bize bobinin elektrik akmna
kar gsterdii zorluu (direnci) verir.
zindkleme bobininin iinden geen alternatif akma kar gsterdii zorlua
"endktif reaktans" denir. Endktif reaktans (XL) harfi ile gsteri Birimi ohm'dur.
XL = L

veya

XL = 2 f L

Bir bobinin endktif reaktans, frekansla ve bobinin endktans ile doru

orantldr. Hava ve manyetik olmayan madde nveli bir bobinin endktans ii olduu iin
reaktans yalnz frekansla deiir. Reaktans, bobine uygulanan U gerilimi ile deimez.
RNEK 3: Endktans 1 henri olan bir bobinin frekans (a) 50 Hz ve (b) 100 Hz olan
alternatif akma kar gsterecei zorluu (endktif reaktans) hesaplaynz.
zm:

(a)

XL = 2 f L = 2 . 3,14 . 50. l = 314

(b)

XL = 2 f L = 2..100.1 = 628

RNEK 4: rnek 3 deki bobine (a) 220 v, 50 Hz'li (b) 220 v, 100 Hz'li gerilimler
uygulandnda bobinden geen akm bulunuz..
zm:

(a)

I = U/X = 220/314 = 0,70 A,

(b)

I = U/X = 220/628 = 0,350 A.

ekil 8deki gibi tamamen indktif bir devrede akmla gerilim arasnda 90 0 lik a olup
gerilim akmdan ileridir. Byle bir devrede reaktans XL harfiyle gsterilir ve L deerine
eittir.

ekil 8.
v = Um sin t vektr olarak V = / 0 0

6
Om kanununa gre
U/ 00
U

/ 00 Q L
I=
0
XL
X L / 90

nk gerilim akmdan 900 ileridir. Yani akm -900 lik bir aya sahiptir. Bylece
QL = +900 dir. Formlde QL = 900 yazlrsa
U/ 00
U
U

/ 0 0 90 0
/ 90 0
I=
0
XL
XL
X L / 90

Zaman domaini ierisinde ifade edilirse

i=

U
XL

sin (t 900)

Bu denklemi komplex ierisinde say olarak ifade edersek

XL = XL / 90 0
Bu eitlik sinsoidal fonksiyonu vektr domaini ierisinde ifade edemez. Bu komplex
alanda sabit bykl XL ve 900 lik aya ait bir vektrdr.
RNEK 5
Vektrsel olarak ekil 9 daki devrede i akmn bulunu. Akm ve gerilime ait erileri
iziniz.

ekil 9.
zm:
ekil 10.

ekil 10.
l = 24 sin t vektr olarak U = 16,9 / 0 0

I=
i=

U 0 16.9 / 0 0

5.66/ 90 0
XL
3/ 90 0
2 (5.66) sin (t 900) = 8 sin (t 900)

RNEK 6
Vektrsel olarak ekil 11 deki devrede gerilimi bulunuz. Akmla gerilime ait erileri
iziniz.

ekil 11.
zm:
ekil 12.

ekil 12.
i = 5 sin (t + 30) vektr olarak 3.53 / 30 0
V = I.XL = (3.53 / 30 0 ) (4 / 90 0 ) = 14.14 / 120 0
v=

2 (14.14) sin (t + 1200) = 20 sin (t + 1200)

Bundan nceki her iki rnee ait faz diyagram ekil 13 de grlmektedir. Her iki
ekilden anlald gibi gerilim akmdan 900 ileridedir.

ekil 13.
ZNDKLEME BOBNLERNN BALANMALARI

8
zindkleme bobini denildiinde, omik direnci sfr kabul edilen yalnz L
endktansndan meydana gelen bobin anlalr. Fakat btn bobinler telle sarldndan,
omik direncin sfr olmas imkanszdr. Endktans, daima omik direnle beraber
bulunur. Aadaki hesaplamalarda zindkleme (elf) bobininin yalnz endktanstan
meydana geldii yani omik direncinin sfr olduu kabul edilmitir. Tatbikatta, bobinler demir
nve zerine sarlrsa (trafo, motor, kontaktr v.b.) bobinin reaktans, omik direncinin yannda
ok byk olur.
zindkleme bobinleri pratikte eitli ekilde balanrlar. Bu devrelerin zmleri iin
edeer endktansn ve edeer reaktansn bulunmas gereklidir. zindkleme bobinleri,
direnler gibi ekilde balanrlar, (a) Seri balama; (b) Paralel balama, (c) Seri paralel
balamadr. Bu balamalar srasyla inceyelim.
(a) zindkleme Bobinlerinin Seri Balanmalar
Endktanslar L1 = 0,2 H. ve L2 = 0,5 H olan iki bobin seri balandktan sonra 220 v.
50 Hz. li sinsoidal kaynak uygulayalm. ekil 4.20 de grld gibi devreden geen I akm
L1 endktansl bobinin ularnda U1 = I. X1 ve L2 bobininin ularnda da U2 = I . X2 gerilim
dmlerini meydana getirir. Bu gerilim dmleri akmdan 90 ilerdedir.
U1 ve U2 gerilimleri ayn fazda olduu iin cebirsel toplamlar alnr.
U = U1 + U2

220 = I.X1 + I. X2

X1 = 2. .50.0,2 = 62,8

X2 = 2..50.0,5 = 157

220 = I (62,8 + 157) = 219,8 I

I = 220/219,8 1 A.

Xe = X1 + X2 = L1 + L1 = (L1 + L2)
Xe = Le

Le = L + L2 + .................................

Seri devrenin edeer endktans, devredeki endktanslarn cebirsel toplamna

eittir.

ekil 14.

9
RNEK 7: 220 v. 50 Hz frekansl bir A.A. kaynana endktanslar 3 ve 2 henri olan seri iki
zindkleme bobini balanmtr, (a) Devrenin toplam endktansn; (b) Devrenin endktif
reaktansn, (c) Devrenin akmn, (d) Endktanslarda den gerilimleri hesaplaynz.
zm:

(a) Le = L1 + L2 = 3 + 2 = 5 henri
(b) XL = Le = 2 f Le = 2.50.5 = 1570
(c) I = U/XL = 220/1570 = 0,14 A.
(d) U1=I.XL = I..L1 = 0,14.314.3 = 131,88 V.
U2 =I.XL2 = I..L2 = 0,14 .314 . 2 = 87,92 V.

Seri Bal Endktanslarda Gerilimin Bln

Seri bal endktanslarda den gerilimleri birbirine blelim.
U1 / U2 = L1 / L2
bulunur. Bobinlerin ularndaki gerilimlerin birbirine oran, endktanslarn oranna eittir.
U = U1 + U2 olduuna gre, Endktanslarn ularndaki gerilimler,
U2 = U.L2 / (L1+L2)
U1 = U.L1 / (L1+L2)
formlleri ile bulunabilir.

ekil 15. zndikleme bobinlerinin paralel balanmas ve vektr diyagram

(b) zindkleme Bobinlerinin Paralel Balanmalar
Endktanslar L1 ve L2 olan iki bobini paralel baladktan sonra, ekil 14. (a) da
grld gibi devreye alternatif gerilim uygulayalm.
ekil 15.(a) daki devrede A dm noktasna Kirof un akm kanunu uygulayalm.
I = I 1 + I2

10
L1 endktansl bobinden geen I1 akm ile L2 endktansh bobinden geen I2 akm, U
geriliminden 90 geri kalrlar. Vektr diyagram ekil 15. (b) de grlyor. Bobinlerden geen
akmlar,
I1 = U/X1 = U/L1

I2 = U/X2 = U/L2

Bu deerleri yukardaki ifadede yerlerine yazalm.

I = (U/X) + (U/X2)

veya

I = (U/L1) + (U/L2)

Paralel bal L1 ve L2 endktansl bobinlerin yerini tutacak edeer bobinin endktans

(Le) olduuna gre,
I = U/Le = (U/L1) + (U/L2)
1/Le = (l/L1) + (l/L2) +......

1
...
1
1
Le =

L1 L 2

bulunur. u halde, paralel bal endktanslardan meydana gelen devrenin edeer

endktansnn tersi, paralel bal direnlerde olduu gibi, endktanslarn tersleri toplamna
eittir.
RNEK 8: Endktanslar 1 ve 2 Henri olan iki zindkleme bobini paralel balanmtr,
(a) Devrenin toplam endktansn; (b) 220 v. 50 Hz. kaynaktan ekilen devrenin toplam
endktif reaktansn; (c) Devre ve kol akmlarn hesaplaynz.
zm:

(a) Le = L1 . L2 / Ll + L2 = 0,66
(b) Xe = Le = 2 . 50.0,66 = 248
(c) I = U/Xe = 220/248 = 0,88A.
I1 = U/ X1 = 220/314,1 = 0,29 A
I2 = U/L2 = 220/314,2 = 0,59 A

Paralel Bal Endktanslarda Akmlarn Bln

Paralel kollardan geen akmlar oranlayalm.
I1/I2 = (U/L1) / (U/L2)

I1/I2 = L2/L1

bulunur. Paralel kollardan geen akmlarn birbirine oran, endktanslar orannn

tersine eittir.
Kaynaktan ekilen akm, I = U/Le olduuna gre,
I1/I = Le/L1

yazlabilir,

I1 = I.Le/L1

Le = (L1 . L2) / (L1 + L2) yerine yazldnda

11
I1 = (I.L2) / (L1 + L2)
I2 = (I.L1) / (L1 + L2)
yazlr.
(c) zindkleme Bobinlerinin Seri - Paralel Balanmas
Direnlerde olduu gibi, zindkleme bobinleri de seri-paralel balanabilir. ekil 16
(a) da L1, L2 ve L3 endktanslarnn seri paralel balan grlyor.
Bu devrede L1 ve L2 paralel bal, L3 de seri baldr. Byle bir devrenin zmnde,
direnlerin seri - paralel baland devrelerde olduu gibi, devre basitletirilerek edeer
endktans bulunur. L1 ve L2 paralel endktanslarn yerine edeer endktans hesaplanarak
devre yeniden izildiinde ekil 16 (b) deki seri devre elde edilir. Bu devrenin edeer
endktans, endktanslarn toplamna eittir. Le = LAB + L3
ekil 16 (c) deki basit devre, 16 (a) daki seri - paralel devrenin edeer devresidir.
LAB = (L1. L2) / (L1 + L2)

Le = L3 + (L1 . L2) / (L1 + L2) bulunur.

U2 = U.L2 / (L1+L2) ve U1 = U.L1 / (L1+L2) formllerden, UAB ve UBC gerilimleride

hesaplanabilir.
UAB = U.LAB / (LAB + L3)

UBC = U.L3/(LAB + L3)

ekil 16. Endktanslarn seri-paralel balanmas

KAPASTF DEVRELER
Kondansatre uygulanan gerilim etkin deeri U ve geen akmn etkin deeri de I
olsun. Belirli bir kondansatr iin U/I oran sabittir. Diren ve bobinde olduu gibi, bu oran
kondansatrn alternatif akmn geiine karg gsterdii zorluu temsil eder. Kondansatrl
devrelere, kapasitif devreler de denildiinden, bu zorlua "kapasitif reaktans" ad verilir.

12

ekil 17 : Kondansatrn akm ve gerilim vektrleri

u halde kapasitif reaktans, kondansatrn alternatif akmn geiine kar gsterdii
zorluktur. Kapasitif reaktans Xc sembol ile gsterilir ve birimi ohm'dur.
Xc =

Uc
Ic

Burada;
Xc , kapasitif reaktans (ohm)
Uc , kondansatrn ularndaki gerilim (volt)
Ic , kondansatrden geen akm (amper)
Xc =

Uc
, kapasitif devrelerde ohm kanununun ifadesidir.
Ic

KONDANSATRLERN BALANTILARI
Kondansatrlerin eitli balantlarnda da edeer kapasitif reaktans, diren
balantlarnda grld gibi bulunur. nk kapasitif reaktans da bir cins direntir.
Seri balant:
ekil 18 de seri bal kondansatrler ve bunlarn edeeri olan kondansatr
grlmektedir. Diren balantlarnda olduu gibi edeer kapasitif reaktans forml ile
bulunur.

13
ekil 18: Seri bal kondansatrler ve edeeri
XC = XC1 + XC2 + .... + XCn
Kondansatrlerin kapasiteleri ile kapasitif reaktanslar ters orantl olduundan, seri
balantda edeer kapasitenin tersi, kondansatr kapasitelerinin terslerinin toplamna eittir.
1
1
1
1

...
C C1 C 2
Cn

Eer C1 ve C2 kapasitelerinde iki kondansatr seri bal ise edeer kapasite,

C

C1 .C 2
C1 C 2

forml ile bulunur.

Yukardaki formllerden grld gibi kondansatrlerin seri balantsnda edeer
kapasitif reaktans byr, edeer kapasite ise klr.
Seri balantda btn kondansatrlerden ayn I akm geer. Her bir kondansatr
zerindeki gerilim dmlerinin toplam da devrenin gerilimini verir. ekil 19.
U = U1 + U2 + .... + Un

ekil 19.

Xc =

Uc
formlnden gerilim dmleri iin,
Ic

U1 = I XC1, U2 = I XC2, ......., Un = I XCn

yazlp, U = U1 + U2 + .... + Un formlnde yerine konulursa,
U = I XC1 + I XC2 + ..... + I XCn
bulunur. Bu formllerdeki gerilim dmlerinin her biri devre akmndan 900 geri fazldr.
Bylece hepsi ayn fazl olan bu gerilim dmlerinin toplam cebirsel olarak yaplr. ekil 19
daki devrenin vektr diyagram ekil 20 de verilmitir.

14

ekil 20: ekil 19 deki devrenin vektr diyagram

Paralel balant:
ekil 21de paralel bal kondansatrler ve bunlarn edeeri grlmektedir.
Direnlerin paralel balantlarnda olduu gibi, paralel bal kondansatrlerde de edeer
kapasitif reaktansn tersi, paralel bal kapasitif reaktanslarn terslerinin toplamna eittir.
1
1
1
1

...
X C X C1 X C 2
X Cn

Paralel balantnn edeer kapasitesi ise,

C = C1 + C2 + .... + Cn
olmaktadr. Bu formllerden grld gibi kondansatrlerin paralel balantda, edeer
kapasitif reaktans klr ve edeer kapasite byr.

ekil 21. Paralel bal kondansatrler ve edeeri

ekil 22deki paralel bal iki kondansatrn edeer kapasitif reaktans da,
XC

X C1 .X C 2
X C1 X C 2

forml ile bulunur.

15

ekil 22.
Paralel bal kondansatrlerin ularndaki gerilimler ayn olduu halde, her
kondansatrden geen akm farkldr. ekil 23ye Kirofun akmlar kanunu uygulanarak,
I = I1 + I2 + ... + In
yazlr. Yine bu akmlarn hepsi birer vektrdr. Fakat hepsi de ayn fazl olduklarndan,
toplam cebirsel olarak yaplr. ekil 23deki devrenin kol akmlar,

ekil 23

I1 =

U
,
X C1

I2 =

U
U
, ......, In =
X C2
X Cn

olduundan, I = I1 + I2 + ... + In forml aadaki gibi yazlabilir.

I

U
U
U

...
X C1 X C 2
X Cn

ekil 23deki devrenin vektr diyagram, ekil 24de gsterilmitir.

ekil 24. ekil 23deki devrenin vektr diyagram

16

ki kondansatrn paralel bal olduu bir devrede kol akmlar (ekil 25).

ekil 25.
I1 I

X C2
X C1 X C 2

I2 I

X C1
X C1 X C 2

I1 I

C1
C1 C 2

I2 I

C2
C1 C 2

veya

formlleri ile bulunur.

RNEK 9: Kapasitif reaktanslar 12 , 4 ve 6 olan kondansatrler;
a) Seri balandklarnda,
b) Paralel balandklarnda edeer kapasitif reaktans ne olur?
zm:
a) XC = XC1 + XC2 + .... + XCn forml kullanlarak seri balantnn edeer kapasitif
reaktans,
XC = XC1 + XC2 + XC3 = 12 + 4 + 6
= 22
b)

1
1
1
1

...
X C X C1 X C 2
X Cn

forml kullanlarak paralel balantnn edeer

kapasitif reaktans,
1
1
1
1
1 1 1 1 3 2 6

X C X C1 X C 2 X C3 12 4 6
12
12

den,

17
Xc =

12
=2
6

bulunur.
RNEK 10:
ekil 26daki devrede her kondansatrden geen akm ve ularndaki gerilimleri
bulunuz. Devrenin vektr diyagramn iziniz.

ekil 26.
zm: U = 120 V luk gerilim paralel kollara uygulandna gre kol akmlar,
I1 =

U
120

2A
X C1 X C 2 50 10

I2 =

U
120

4A
X C3
30

ve,

olur. Devre akm ise Kirofun akmlar kanunundan,

I = I1 + I2 = 2 + 4
=6A
bulunur. Burada toplama ilemi cebirsel olarak yaplmtr. nk I 1 ve I2 akmlar ayn
fazldr.
U2 gerilimi kaynak gerilimine eittir.
U3 = U = 120 V

18
U1 ve U2 gerilimleri ise,
U1 = I1 XC1 = 2 . 50
= 100 V
U2 = I1 XC2 = 2 .10
= 20 V
olur. Devrenin vektr diyagram da ekil 26da verilmitir.

ekil 27.
ekil 28deki gibi tamamen kapasitif bir devrede daha nceden vurguland gibi
akmla gerilim arasnda 900 lik a olup akm geriliminden ilerdedir. Byle bir devrede
kapasitif reaktans Xc ile gsterilir ve 1/C deerine eittir.

ekil 28.
l = Um sin t vektrsel olarak

U U0 0

Om kanunu vektrsel olarak

U/ 00
U
0
I = X Q X / 0 QC
C
C
C

nk biliyoruz ki akm geriliminden 900 ilerdedir ve akm +900 lik bir aya sahiptir.
Bylece QC = -900 dir.

19
U/ 00

0
0
0
I = X Q X / 0 (90 ) X / 90
C
C
C
C

Zaman domaini ierisinde

i=

V
XC

sin (t + 900)

Payda komplex saylarla ifade edilirse

XC = XC / 90 0
RNEK 11
ekil 29 da grlen devrede vektrsel olarak i akmn bulunuz. Akm ve gerilimin
erilerini iziniz.

ekil 29.
zm:
ekil 30.

ekil 30.
V
10.6 / 0 0

5.3/ 90 0
v=
0
XC
2 / 90

i=

RNEK 12

2 (5.3) sin (t + 900) = 7.5 sin (t + 900)

20
ekil 31de grlen devrede vektrsel olarak v gerilimini bulunuz ve akm-gerilim
erilerini iziniz.

ekil 31.
zm:
ekil 32.

ekil 32.
i = 6 sin (t 600) vektr olarak I = 4.23 / 60 0
V = I Xc = (4.23 / 60 0 ) (0.5 / 90 0 ) = 2.12 / 150 0
ve
v=

2 (2.12) sin (t 1500) = 3 sin (t 1500)

Daha nce zlen iki rnee ait faz diyagram ekil 33 de grlmektedir. Her iki
ekilden de anlald gibi akmla gerilim arasnda 900 lik a olup akm ileridedir.

ekil 33.