Kurgu Dergisi

S: 16, 15-28, 1999

TELEVZYON GSTERGEBLM
Prof. Dr. Seyide PARSA"
ZET
almada, iletiimi "Anlamlarn retimi ve Deiimi", iletiim aratrmasn
da "Metin ve Kltr Aratrmas" olarak gren yaklam temel alnarak, nce
gstergebilim kavram tarihsel bir sre iinde deiik dnrlerin grleri
dorultusunda incelenmi, gstergebilim ve yapsalclk ilikisine deinilmi
ve sonunda da televizyon gstergebilimi kavram Daniel Chandler'in
gstergebilimsel zmleme yntemi temel alnarak aklanmaya allmtr.

letiim herkesin

bildii, ancak ok az kiinin doyurucu bir biimde

bir insan etkinliidir.
letiim yz yze konumadr.,
televizyondur, enformasyon yaymadr, sa biimidir, edebi bir eletiridir. Listeye
sonsuz sayda ekleme yaplabilir.

tanmlayabildii

iletiim almalarnn doas hakknda bir anlama eksiklii bulurmaktadr.

Fiske (1996: 16)'e gre "Her tr iletiim gstergeler, kodlar iermektedir.
Gstergeler kendilerinden baka bir eye gnderme yapan eylemler ya da
yaplardr.,
yani anlamlandrma yaplardr. Kodlar iinde gstergelerin
dzenlendii ve gstergelerin birbirleri ile nasl ilikilendirileceini belirleyen
sistemlerdir". Gstergeleri! kodlar/iletiimi aktarma veya alma, bir toplumsal
ilikiler pratiidir. iletiim, kltrmzn, kltrel yaammzn merkezindedir.
letiim olmakszn herhangi bir kltr lmek zorundadr. Btn bunlarn sonunda,
iletiim iletiler araclyla yaplan bir toplumsal etkileimdir.
letiim aratrmalarnda iki temelokul bulunmaktadr. Birinci okul iletiimi
iletilerin aktarlmas olarak grr. Gnderici ve alclarn nasl kodlama yapt ve
kod at, aktarclarn iletiim kanallarn nasl kulland ile ilgilenir, Etki ve
doruluk gibi konularla ilgilenir. Bu, sre okuludur.

ikinci okul iletiimi anlamlarn retimi ve deiimi olarak grr. Anlamlarn

retilmesinde iletilerin, ya da metinlerin insanlarla nasl etkiletii ile ilgilenir. Yani
metinlerin kltrmz iindeki rol zerinde durur. Bu okul iin iletiim

" Ege niversitesi, letiim Fakltesi

15

aratrmas

metin

ve

aratrmasdr.

kltr

aratrma

Temel

yntemi

gstergebilimdir. Bu okul gstergebilim okuludur.

Gstergelere (iaretlere) ve onlarn anlam iletme biimlerine ilgi gstermenin
uzun bir tarihi vardr. Bu tr almalar Ortaa dnrlerine, John Locke'a kadar
indirmek mmkndr. svireli dilbilimci Ferdinand de Saussure (1857-1913) ve
Amerikal mantk-bilimci Charles Saunders Peirce (1839-1914) gstergebilimin
kuruculardr. Saussure'n lmnden sonra rencileri tarafndan kitap haline
getirilen "Genel Dilbilim Dersleri" (1916) adl ders notlarnda yazar, genel bir
gstergebilimin varlndan sz etmektedir (Barthes, ?).
"Dil fikirleri anlatan bir gstergeler
sistemiyle,
askeri

sar

(iaretler)

iaretlerle karlatrlabilir.

dal dnlebilir;

genel psikolojinin bir

gsterge

szcnden

gstergelerin nelerin
olduunu

hayat

dal

olacaktr.

belli bir yeri

hikimse

ile,

olduunu,

birey

canll

zerinde duran
dolaysyla

da

Ben buna (Yunanca SEMEIN-

kaynaklanarak semiyoloji
karl

ve

sosyal psikolojinin,

adn vereceim.

Semiyoloji,

yasalarn

onlara hangi

gsterecektir. Bilim henz mevcut

olabilecei hakknda
vardr,

bu bilim

ksm

dolay yaz

kurallar

Fakat dil bu sistemlerin hepsinden de

nemlidir. Toplum iindeki gstergelerin

bir bilim

sistemidir. bundan

dilsiz alfabesi ile, simgesel ritellerle, nezaket

olmadndan

hakim

semiyolojinin ne

syleyemez, ama ortaya

kmaya hakk

imdiden snrlamtr".

Dilbilirnin kurucusu Saussure'e gre gstergebilim, gstergelerin toplum

iindeki yaamn inceleyecek bir bilimdir. Dili inceleyen dilbilim, Saussure iin
gstergebilimin sadece bir daldr.
Peirce' a gre gsterge, herhangi bir kimse iin, herhangi bir lde ve herhangi
bir eyin yerini tutan herhangi bir eydir. Gstergenin yerini tuttuu ey gstergenin
nesnesidir. Peirce'e gre el-kol hareketleri (gestures), elbise kodlar, trafik
iaretleri, reklam resimleri, gazeteler, TV programlar vb. grsel gstergeleri
(visual signs) kullanan medya trleridir (Aktaran Bignell, 1997:14). Dilbilimsel
gstergede gsterenleigsterilen arasndaki iliki kendiliindendir, kediye k-e-d-i
denmesi nedensizdir oysa filmsel, fotorafik gstergelerde gsteren/gsterilene
benzemektedir, kedi gstergesi kediyi gstermektedir.
Saussure ve Peirce' eletiren Eco (Aktaran Bker, i 99 i :32-33)'ya gre
gsterge tanm daha deiiktir. Eco'nun gsterge ve gstergebilim tanmna gre:
"Baka

bir

eyin

yerini

gstergedir. Gsterge

baka

anlaml

bir

da o anda gerekten bir yerde

olarak

eyin

yerini

olmas

16

tuttuu

varsaylabilen

tuttuunda

gerekli

deildir.

eyin

var

Bundan

her

ey

olmas

ya

dolay

ilke

olarak gstergebilim yalan sylemek iin

bilim daldr"

kullanlabilen

her

eyi

inceleyen bir

Peirce'in manta dayal gstergebilim kuramn izleyen C. Morris, Saussure '

izleyen ise "Rus biimcileri" olarak isimlendirilen Moskova Dilbilim evresi oldu.
Biimciler edebiyat alannda iirsel dil aratrmalar zerinde gstergebilimsel
zmlemeleri denediler. Rus biimcilerinden Jakobson, i 920 ylnda
ekoslovakya'ya yerleerek yapsalclk ile biimcilik arasnda kpr oluturdu.
Jakobson, kuramsal aklamalar ve uygulamalarna yer verdii "Lirguistic and
Poetics" adl kitabnda szl iletiim kuramna yer vermektedir. almalarn iir,
destan, halk masal gibi daha ok szl sanatn ses ve anlam zellikleri zerinde
younlatran Jakobson konumann anlamn belirleyen tek etkenini iletini kendisi
olmadn, bunun yannda baz etmenlerin de etkili olduunu iddia etmektedir.
Sze dayal iletiimde baka bir deyile sanatsal iletiimde mesajn kendisi kadar
anlam yaratmaya etki eden alt etmeni aadaki emada gstermektedir.
iletiim

balamnda

Jakobson 'un sanat ve kltr zerindeki

almalarndan da bahsetmek gerekmektedir. Jakobson kitle iletiimi kuramlarna
zg model ve terimleri sanat ve kltr alanna aktarmay baarmtr. Onun
gelitirdii modelde (ekil: i) dilin, sanatn ve daha genelolarak da kltrn
incelenmesi mmkndr.
Sanatsal

Gnderici (Konumac) - .
(Addresser)

ekil- i

Balam (context)
Mesaj,Bildiri(message) - .
letici(channel)
Kod (code)

Jakobson'un szl dilsel

iletiim

Alc

(Dinleyici)
(Addressee)

modeli

Jakobson'a gre dil, ilevlerinin eitlilii iinde ele alnmaldr. Dilin sanatsal
ilevlerinden biri olan yaznn dilin dier ilevleri arasndaki yerini belirlemek ve
sz konusu ilevler hakknda bir fikir verebilmek iin her dilseloluu, her dilsel
iletiimi oluturan etkenleri gzden geirmek gerekir. Konumac ya da gnderici
(addresser) alc ya da dinleyiciye (addressee) bir bildiri, mesaj gnderir. Bu
mesajn etkili olabilmesi iin mesaja nce gnderme yapaca bir konu, balam
(context) gerekir. Alc tarafndan alglanabilen bu balam iin gnderici ve alcnn
ortak paylatklar bir kodun da bulunmas gereklidir. Son olarak da iletiimi
gerekletiren bu ikilinin arasnda iletiimin srekliliini salayacak bir iletici,
balant kanalnn bulunmas art bulunmaktadr. Bu alt etkenin her biri ayr bir

17

dilsel

ilevin domasna

aadaki

yol amaktadr. Bunlar ayn emaya gre

tablo ortaya kmaktadr (Aktaran, Rfat, 1996:85).

yerletirildiinde

Balam-Konu ilevi
oku ilevi

----~. Yazn ilevi ----~.

ar ilevi

iliki ilevi

stdil ilevi
iki eylemi ile gereklemektedir Yazar geni bir szckler
ya da dizisinden szcklerini seer, daha sonrada bu szckleri
yanyana getirerek birletirmektedir. Szck seimi dilin dizisel, szcklerin
birletirilmesi ise dilin dizimsel eksenidir. Ayrca yazar metafor ve metonimi gibi
"anlam olaylar" ndan da yararlanabilmektedir. Jakobson ve Propp Biimcilik ve
Yapsalclk arasnda kpr kurmaktadr.
Yazma

olay yazarn

topluluundan

GSTERGEBLM YAPISALCILIK LKs

Yapsalclk, isvireli dilbilimci Saussure'n

genel dilbilim dersleri (1916)

adl yaptnn

zerine temellendirilmektedir. 1928 ylnda La Haye'de yaplan Dil

Dilbilim", Saussure'n dilbilimini almalarn temel
almaktadr. Yapsalc dilbilim tarihsel geliimi boyunca iki ana ekolde geliir; ilki
Amerikan yapsalcl ad verilen Bloomfield'in gelitirdii" Dalmsal Dilbilim",
dieri ise Saussure'den yola kan Avrupa'daki "Yapsalc Dilbilim"dir. "Rus
B iimcilii" , "Prag Dilbilim evresi" ve "Kopenhag Dilbilim evresi" bunlarn
ierisine girmektedir.
Kurultay'nda "Yapsalc

Yapsalcln

ne olduu sorusuna baz bilim adamlar "yntem", bazlar ise

ynelimi tanmlamasn getirdiler. ikisinin ortak paydas ise
yapsalcln bilimsel bir yntem, zmleme ilevini yklenen bir yntem
olduudur. Piaget 'e gre, "yapsalclk temel zellikleriyle belirli bir reti ya da
felsefe deil, yalnzca bir yntemdir" (Aktaran Birkiye, 1984: ll).

zmleme

Saussure ncelikle dil olgusunun ne olduunun saptanmas ve tanmlanmas

ortaya atmaktadr. Bu amala dilin gelerinin belirlenmesini salayacak
bir yntem gelitirir. Dilin yalnzca tarihsel boyutunun olmadn bunun yannda
bir de dizgesel boyuta sahip olduunu belirtir. Baka bir deyile dilin kendi bana
alnp incelenecek bir NESNE durumuna gelebildiini belirler. Bu belirleme
yapsal dilbilimin temelini oluturur. Sausure her szcn, bir gsterge (iaret)

gereini

18

olduunu

ve "gsteren" (szn azdan kan ses birimleri olarak fiziksel

ve "gsterilen" den (szcn zihinde uyandrd kavram) meydana
geldiini savunur. Gsterge:gsteren!gsterilen kategorisi olduka nemlidir.
Toplumsal bir dizge olan dil, iinde gsteren/gsterilen diye adlandrlan iki
zelliin kaynamasndan oluan gstergelerin kendi aralarndaki ilikiden
domaktadr. Yapsalc dilbiliminde bunlardan baka dil/szck, biimi tz, e
sremliliklart sremlilik vb. gibi kavramlar da yer alr ve dili bir yap gibi ele alr.
Bu yap iindeki olgular da "yap"nn olgular olarak inceler.
gereklii)

Saussure'n yapsalc dilbiliminden yola kan yapsalclk, krkl yllardan

sonra dilbilim dndaki alanlarda da uygulanmaya balar. Genelolarak zetlenirse;
yapsalclk gerekliin yapsn kavramada dili rnek alr ve bunu dier insan
faaliyetlerine uygular. Yapsalcl dilbilimin dna ilk kez tayan antropolog
Levi-Strauss'tur ve dilsel yapdaki zmlemeleri toplumsal yapya tayarak
antropolojik zmlemelere gemektedir. Levi-Strauss insann gnlk yaamnda
farknda olmadan yapt hareket ya da yerlemi yaklamlar anlamlandrmada
kullanarak, en basit yemek piirme, evlenme inanlar ya da mitler (masallar) gibi
tm kltrel sreleri iine alan yapsalc bir yaklamla hareket etmektedir.
Sonuta farkl kltrlerin dnyay anlamlandrmas kendilerine gre olsa da
anlamlandrma yollar evrenseldir, "yani anlamlar retildikleri kltre zgdr,
ancak bunlar retme biimleri tm insanlar iin evrenseldir" (Akataran Fiske,
1996:152).
Yapsalcln ilkelerini ilk kez dilin dna karan Strauss'tan sonra, Dumezil
ve Braudel tarihe, Foucault felsefeye, Lacan psikanalize, Barthes edebiyat
eletirisine, Althusser toplumbilime, Metz sinema gstergebilimine, Eco, Fiske,
Berger televizyon gstergebilimine uygulamaktadrlar. Son yllarda yapsalclk
post yapsalclk aamasna geilmektedir. Klasik yapsaklar metnin (textin) te
tarafna, yani "gerek" okuyuculara, izleyicilere, dinleyicilere bakalarnn bulduu
ayn anlam dorulayp dorulamadna bakmamaktadrlar.

Saussure'n modelinde gsterge, gsteren (anlam veren) ve gsterilenden

(anlam verilenden) meydana gelir. Gsteren gstergenin algladmz fiziksel
varl, gsterilen ise gstergenin dnsel kavramdr. Bu ikisi d gereklii ya da
anlam oluturur. Bu iki ge ortak kltrel deneye baldr, evrensel deildir.
Anlam bu gelerin yapsal ilikilerinde aranr.
Fransz

bilim adam Barthes, gstergebilimin bamsz bir bilim nitelii

nemli almalar yapmaktadr. Barthes gstergelerin anlam nasl
rettikleri konusunda almalar yapmakta, Saussure'n dilbilimsel balamdaki
gsterge zmleme emasn otomobilden modaya kadar uzanan bir yelpaze

kazanmasnda

19

iindeki tm gstergelere
irdelemektedir.

uygulamaktadr.

Gstergebilirnde anlamlama

kavramn

Sylenieri gstergebilimsel bir dizge olarak kabul eden Barthes sylen (mit)
zmlemelerinde gstergebilimsel yntemi kullanmakta ve sylenierin
(mitoslarn) birebir akladklar anlamlarnn yannda armsal olarak alnan yan
anlamlar da olduunu aklamaktadr. Herhangi bir gstergenin dz anlam ile yan
anlamnn i ie olduunu ve aradaki kaymalarn zmlemelerde aa kacan
savunmaktadr. Bilimsel dilde kavramla (gsterilen) bunun anlatm biimi olan
(gsteren) arasndaki kaymalar en aza indirgenmek zorundadr. Baka bir deyile
her bilimsel gsterenin tek ve belirli bir dzanlam olmaldr. Dz anlamda
gsterenle gsterilen arasnda birebir iliki bulunmaktadr. Bilimsel dilden sanata
ya da gnlk konuma diline geildiinde dz anlamla gstereni arasndaki rtme
yava
yava
keskinliini
kaybetmekte, gsterene bal yan anlamlar
diyebileceimiz deiik anlamlar ortaya kmaktadr. Bu artn en fazla olduu
alan sanattr. Sanat dallar bu anlam bolluu nedeniyle yoruma aktr. Roland
Barthes gstergelerin bir dizgeden dierine kayrnalarn aadaki biimde (ekil:2)
gstermektedir:

l.Gsteren

2. Gsterilen

dil
3. Gsterge

I. GSTEREN

II. GSTERLEN

III. GSTERGE

sylen
(mit)
ekil:2

Gstergelerin dz anlam yan anlam dizgeleri

Her gstergebilim trnde iki terim; gsteren ve gsterilen arasnda iliki

varsaylmaktadr. Genel dilbilimde gsterenin, gsterileni belirttii
sylenmektedir. Ancak Barthes her trl gstergesel dizgede iki deil, farkl
terim karsndabulunduumuzu savunmaktadr. Kavranan eyart arda gelen birer
terim deil, kendilerini birletiren ilikidir. Buna gre gsteren, gsterilen, bir de
bu iki terimin armsal toplam olan gsterge bulunmaktadr. Barthes u rnekle
savn aklamaktadr; "Bir gl demetini alalm; ona tutkumu anlattnyorum.
Burada bir gsteren, bir gsterilen, bir de gller ve tutkum yok mudur? Bu bile
deil; dorusunu sylemek gerekirse, yalnzca "tutkuiatrlm" gller vardr
burada. Ama zmleme dzleminde terim yer alr, nk tutkuyla yklenmi
gller kusursuz ve doru olarak gllere ve tutkuya ayrlabilir. Gller ve tutku
olduu

20

birbiriyle birleerek gsterge

vardr" (Barthes, 998: 84).

dediimiz

bu nc terimi

oluturmadan

nce de

Gnlk yaamda gller, nasl tadklar bildiriden ayrlmazsa, zmleme

dzleminde de gsteren olarak gllerle, gsterge olarak gller de birbirine
kartrlmaz. Gsteren botur, gsterge ise doludur, bir anlamdr.

GSTEREN
Gsteren

Gsterilen

--

--

GSTERiLEN

"klk"

(grnt ------;.-Catherine De.)

YAN ANLAM

DZ ANLAM
FOTOGRAF :::::::
Catherine Deneuve

ekil:3-4

Reklam

fotorafnn emas

Fransz kl

(Williamson, 978:90)

Yan anlamn gsterenleri gstergelerden (yani gsteren ve gsterilen btn)

meydana gelmektedir. Yan anlamn "gsterenleri" dz anlam dzleminin
gstergelerinden meydana gelmektedir. Yan anlamn "gsterilen" ine gelince, onun
karakteri her eyden nce global ve yaygndr, bir ideolojinin parasdr. Bu
gsterilenler kltr, bilgi ve tarihle yakn iletiime sahiptir.
ada

szcklerin ounu gstergebilim ve

yapsalclktan almaktadr. Whannel sk sk dile getirdii akaya gre: "Semiyoloji
bize zaten bildiimiz eyleri asla anlamadmz bir dilde syler" (Aktaran Seiter,
992). Televizyonun ikonik bir yaps bulunmaktadr. Televizyon iletiimde
bulunurken byk lde gstergeler sistemine dayanmaktadr. Gstergebilim
televizyon

eletirisi kulland

iletiim iin kullanlan hereyin szckler, grntler, trafik iaretleri, iekler,

mzik, tbbi septomlar ve dier pek ok eyin incelenmesidir. Gstergebilim
gstergelerin iletiimde bulunma yollar ve onlarn kullanmlarna egemen olan
kurallar zerinde durmaktadr. Kltrn zerinde durma arac olarak gstergebilim
geleneksel eletiriden kkten ayrlmaktadr. Bilindii gibi geleneksel TV
eletirisinde ilk i estetik objeyi ya da metni kendine zg anlamlarna gre
yorumlamaktr. Gstergebilimin ilk sorgulad eyanlamn NE olduundan
ok, NASIL yaratlddr.
Anlamn

ge nde gelmektedir. I) gsterge,

3) gstergeyi kullananlar. Gsterge duygularla
alglanabilen, kendisinden baka bir eyi iaret eden, kullanclar tarafndan iaret
olduu kabul edilen, tannan fiziksel bir eydir. rnein bir orkestra efi orkestraya
doru dner elinle bir iaret yapar ve tm orkestra yeleri almaya balar. Bu el
iareti tm yeler "okuyucular" tarafndan anlalm, tannmtr. Anlam orkestra

2)gstergenin

zmlenmesinde
iaret ettii ey,

efnden yaylarak iletilmitir.

Anlam, metinle okuyucu

savunan kuramlar:

arasndaki ilikiden

ortaya

kmaktadr.

gr

Bu

Nesnel (objectivist ) Kurarnlar

Metinle okuyucu arasndaki iliki nesneldir. Mesajn birebir, doru ve hatasz
iletilmesi ve anlalmas nemlidir.
Anlam Kurma (constructivist) Kuramlar
Metinle okuyucu arasnda karlkl etkilenme sonucu anlam ortaya kar.
znel (subjectivist) Kurarnlar

Anlam tamamen
retilmektedir.

okuyucunun

yorumlamasna

baldr.

Anlam

Medya metinlerinin ieriklerini aklamak iin kullanlan

yntemleri Chandler'in emasnda aadaki gibi gsterilmitir.

yeniden

zmleme

METNZMLEMES
erik zmlemesi

Sylem zmlemesi

Tr

Gstergebilimsel

Anlatbilimsel zmleme

Metinleraras

Kuram

likilerin z.

i zmleme
Retorik zmlemesi

22

TV metinlerinin zmlenmesinde yukardaki yntemlerden yalnzca

gstergebilimsel ynteme yer verilmektedir. Gstergebilimsel zmlemeler 3
temel alanda yaplmaktadr:

Gstergelerin, iaretlerin bizzat kendilerinin incelenmes. Burada iaretlerin

eitlerini anlam iletmedeki farkl yollar ve iaretlerin iliki yollarn
iermektedir.
Gstergelerin, iaretlerin rgtlendikleri sistemlerin ya da kodlarn
(ifrelerin) incelenmesi, toplumun ya da kltrn gereksinimlerini
karlamak iin eitli kodlarn gelime yollarn inceler.
Gstergelerin ve kodlarn iinde iledii kltrn incelenmesi.

TELEVzVON GSTERGEBLM

Televizyon ada dnyann masalcs (story-teller) olarak kabul edilmektedir.

Burada sorulmas gereken soru televizyonun ne tr yk anlattdr. Televizyonda
gstergebilimsel adan zmlenen fenomene, materyale metin (text)
denilmektedir. Metnin (text) kapsamna bundan baka fotoraf, reklam afii, film,
duvar resmi vb. de girmektedir.
Televizyonun anlat metinleri (textleri) durum komedileri (sitcom), izgi
filmler, polisiye diziler, soap-operalar, reklam filmleri, TV filmleri ve TV dizileri
gibi televizyonun "elendirme" ilevini yerine getiren programlardr. Gstergeler
ve ilikiler gstergebilimsel zmlemenin iki anahtar kavramdr. TV
gstergebiliminde dikkatin odakland her hangi bir metnin biim ve ieriinin
nedensiz geici bir ayrmn yapmakta ve o metni oluturan gstergeler sistemi
zerinde durulmaktadr. Bylece televizyonda bir an iin grnen bir sofra, biftek,
patates kzartmas, elmal payolarak deil, sosyal durum, zevk, incelik, milliyet vb.
trnde kavramlar olarak anlam yaratmaktadr.
Anlat kuramndan rendiimize gre hangi kitle iletiim arac kanalyla
olursa olsun her anlat tr ikiye ayrlmaktadr. Bunlardan biri YKDR yani
ksaca "ne oluyor ? kime oluyor ? sorularnn cevabna karlktr. ikincisi ise
SVLEMDR yani "yk nasl anlatlyor" sorusuna karlktr. Metin, film
mesajlarn dizisel ve dizimsel olmak zere iki eksen zerinde dzenlemektedir.
Metnin tam anlam dzenleme ve semenin iki ekseninin karmak bir dokusudur.
Ksaca metin, btn olarak okunmas gereken sylemdir, mesajlar btndr.
Dizimsel eksen, sylemin metninin zinciri iinde birbirine balanan yatay mesajlar
ak, baka bir deyile BRLETRMEDR. Dizimsel eksen anlamlandrmada
NEVN NEV ZLEDG seviyesine bakmaktadr. Her metinde yatay eksenle
beraber dikeyeksen dizisellik de bulunmaktadr. Dikey eksende SEcLK n
plandadr ve NE LE NEVN GTTG nemlidir. Oyunculuk, jestler, diyaloglar,

23

mzik, kamera hareketleri, alar, ekim lekleri, aydnlatma, renklerin seimi vb.
gibi anlamn dizisel boyutu flmin anlatlmas aamasnda ortaya kmasna ramen
anlatrna tabi deildir.
Televizyon ikonik bir dile sahiptir. Ekrandaki hangi tr program iersinde
olursa olsun bize bir eyler anlatan ikonlar yer almaktadr. Peirce gsterge
tanmlamalarnda ikon gstergelerin nesnelerine bire bir benzemekte olduunu
belirtmekte ve rnek olarak da fotoraf vermektedir. Eco'ya gre, "ikonik
gsterge, bize gnderim nesnesini artrmak iin, benzerlik alannda yeterli
ipular tayan gstergedir" (Aktaran Erkman, i 986:3 I).
TV ekrannda grnt de ikonik gstergedir. Bir ok kltrde zellikli, zengin
yan anlamlar kazanm ve buna bal olarak ok gl duraan anlamlar tayan bir
ok gsterge bulunmaktadr. Bu tr gstergeler iin Hristiyan Ordodoksluuna ait
dinsel resimleri KON' lara gnderme yapld. Bilindii gibi ikonlar gsterdikleri
eyin gcn iyi tayan ve ok popler gstergelerdir.
Her ara, hangi popler sanat formunu, trn tarsa tasn doas gerei baz
onlara yklemektedir. Televizyonun doas ve kk ekran nedeniyle
rnein byk sava sahneleri yapmak gtr. Televizyon bir "yakn-ekim"
aracdr, bir aksiyonu yakalamaktan ziyade bir karakterin da vurulmasna daha
uygun dmektedir.
snrlamalar

yleyse gstergebilimi televizyona uygularken aracn "gstergeler" olarak

ilevi olan grnmleri zerinde younlamak gerekmektedir. Bu bak asndan
ele alndnda televizyon hakknda en ilgin olan eyaracn kulland kamera
lekleridir. Aadaki liste "gsteren" olarak grev yapan daha nemli olan ekim
trleri, tanmlar ve gsterdikleri anlamlar gsterilmektedir (Berger, 1981:110).

"Gsteren(ekim tr)

Tanm

Gsterilen (anlam)

Yakn-ekim

Yalnzca

Boy ekim
Uzak ekim
Genel ekim

Vcudun ou
Dekor ve Oyuncular
nsan vcudunun hepsi

yz

24

tenlik
Kiisel iliki

Ortam,lek,halka uzaklk
Sosyal ilikiler

Ayn eyi

kamera

alar

ve kurgu tekniklerine de uygulayabiliriz.

Gsteren

Tanm

Alt a
st a
Zoom-ieri

Kamera aadan bakar

Kamera yukardan bakar
Kamera ieri doru girer
Perdede grnt alr
Perdede grnt karam
Bir grntden dierine geme
Grnt ekrandan silinir

Alma

Kararma
Kesme
Silme

Gsterilen (anlam)
G, otorite
Kklk.zayflk

Gzlem, odaklama
Balama

Son
Ayn andalk,

heyecan
Sonun empoze edilmesi

Kamera lekleri, kamera alar, kamera hareketleri, kurgu teknikleri gibi

belirtilen malzeme bir tr televizyon grameri anlamna gelmektedir.
Televizyon izledike bu fenomenlerin anlamlarn reniriz. Bunlar bizim sunulan
programda neler olduunu anlamamza katkda bulunurlar.
yukarda

Aydnlatma

teknikleri, renk kullanm, ses efektleri, mzik vb. gibi zerinde

dnlmesi gereken geler de vardr. Bunlarn hepsi televizyonda grdklerimizi
(hatta duyduklarmz) yorumlamamza hizmet eden "gsteren"lerdir. Televizyon
konuma dilini, grsel imgeleri ve sesi insanlarn iinde fikirler ve izlenimler
yaratmak iin kullanan ok karmak bir aratr. Televizyon gstergebilimcilerinin
ilk grevi nce bunun nasl mmkn olduunu ikinci olarak da nasl baarldn
belirlemektir. Aadaki gstergebilimsel zmleme yntemi ngiliz iletiim
bilimeisi Chandler'in modelidir.
CHANDLER'N MODEL

Gstergebilim bir eyi temsil edebilen her eye uygulanabilir. Kitle iletiim
ortam ierisinde televizyon, radyo programlar, filmler, izgi filmler, gazeteler,
dergi yazlar, posterler ve dier reklamlar da dahil her hangi bir medya metnine
gstergebilimsel zmleme uygulanabilmektedir. Birbirine kart olan iki medya
metni ele alnp ayrntl zmlemelerin yaplmas uygun olacaktr. Bu tek bir
metni zmlernekten daha kolaydr. Fiske (1982: 103-107) deerli bir
gstergebilimsel zmleme yntemi ve uygulamas nermektedir. Berger de
medya metinlerinin zmlenmesi iin baz temel klavuz ilkeleri nermektedir. Bu
ilkeler tamamen kabul edilerek ve baz ekleme ler e aada sunulmaktadr:

nemli gstergeler nedir? Neyi gstermektedir?

- erisinde gstergelerin anlam rettikleri sistem nedir?
- Hangi armlar iin iine karmaktadr?

25

Metnin dizimsel

yaps

nedir?

- Bir birim (rnein tek bir film ekimi) dierinle nasl ilikilendirilir?
- gelerin sekans dzenlemesi anlam nasl etkilemektedir?
- Metni biimlendiren bilinen formuller var mdr?

Dizisel zmleme
- Metnin tamam (ara, tr, tema olarak) hangi dizi snfna girmektedir?
- Arata yaplan her hangi bir deiiklik retilen anlam nasl
etkileyecektir ?
- Metin farkl bir tr iinde oluturulsayd neye benzerdi ?
- Hangi diziler gzle grnr biimde yoktur ?
- Metinde (doalkltr gibi) hangi kart iftler bulunmaktadr?
- Metinde merkezi bir kartlk var mdr?
- Bu kartlklar hangi trden psikolojik, sosyal ve politik anlamlar
yklenmitir?

Fiske'in "letiim Testini- DEGM TESTN" uygulayarak metnin farkl

grnmlerini ve bunlarn anlamlarn belirleyiniz. Bu temel bir analiz
biriminin (ya da gstergenin) kendinize ait bir bakasyla yer deitirmesi
ve etkinin llmesini diemekle ilgilidir. Bel ekimi yerine omuz
ekiminin kullanlmas, ya, cinsiyet, snf ya da etnik grubun
deitirilmesi, nesnelerin deitirilmesi, fotorafn belli noktalardan
alnmas gibi deiiklikleri iermektedir. Metni anlamanzda dizi ve
dizimin tanmlanmas ne denli katkda bulunmaktadr.

Hangi semiyolojik kodlar

kullanlmaktadr?

- Kodlar geni alan yayncl (broadcast) m yoksa dar alan yayncl

(narroweast) kodlar mdr?
- Metinde trnn hangi uzlamlar (saymacalar) daha belirgindir?
- Hangi kodlar aracn kendisine zg kodlardr?
- Hangi kodlar dier medyayla ortaktr?
- Hangi kltrel varsaymlar artrlmaktadr?
- Tercih edilen okuma nedir?
- Bu baskn kltrel deerleri ne lde yanstmakta ya da onlardan ne
lde ayrlmaktadr?
- Hangi alternatif okumalar mmkn grnmektedir?

26

Metinleraraslk

- Bu metin dier trleri andrnakta mdr?

- Tr ierisindeki dier metinlerle karlatrlabilir mi ya da onlar
andrabilir mi?
- Dier trlerin ierisinde bulunan benzer tema uygulamalar ile nasl
karlatrlabilir?

Gstergebilimcilerin metne uygulanabilecek baka katklar var

Tekstin
midir?

yalnzca yapsalc

Televizyon metinlerinde

mdr?

bir zmlemesi yetersiz mi yoksa yeterli

yukardaki

seeneklerden

yalnzca

biri uygulanabilir.

rnein metne gsterge zmlemesi, dizisel, dizimsel zmlemelerden biri

seilip uygulanabilir.
Televizyon mesajlarnn zmlenmesi, zellikle de yapsal zmlemeler son
zamanlarda geliti. Televizyon programlarnn ve haberlerinin ierikleri, sylemi ve
almlanmas
zerine post-yapsalC gstergebilimsel zmlemeler, kltr
almalar alana getirilen yeni yaklamlar olarak iletiim bilimcilerin dikkatini
ekmektedir.
YARARLANLAN

KAYNAKLAR

Barthes, R. (1998). ada Sylenceler. stanbul: Metis Yaynlar.

---------------- (?).

"Elemerts

of Semiology". http://www.werpe.net.aulaffcam/ph//

Birkiye, A. (1984). Yapsalcln Eletirisine Doru. stanbul: Varlk

Yaynlar.

Bignell, J. (1997). Media Semiotics: An Introduetion. Manchester: Manchester

University Press.
Bker, S. (1991). Sinemada Anlam Yaratma. Ankara: mge Yaynlar.
Chandler, D. (?). "Semiotics for Beginners". http://www.aber.ac.uk.l7Edgc/sem
l2.html.
Chandler, D. (?). http://www.aber.ac.uk/dgc/textan.html.

27

Erkman, F. (1986). Gstergebilime Giri. stanbul: .T.. Yaynlar.

Fiske, J. (1996). iletiim aratrmalarna Giri. ev: S. rvan. stanbul: Ark
Yaynlar.

Rifat, M. (1996). XX yy.Dilbilim ve Gstergebilim

Metinler. stanbul: Yap KrediYaynlar.

Kuramlar

2. Temel

Williamson,J. (1978). Decoding Advertising:Ideology and Meaning in

Advertising. London: Marian Boyars.

28