Asya

Mula sa Wikipediang Tagalog, ang malayang ensiklopedya

Ang artikulong ito ay maaaring nangangailangan

ng pagsasaayos upang matugunan ang pamantayan sa
kalidad ng Wikipedia.
Maari po kayong makatulong sa pagpapaunlad ng artikulong ito. (Hunyo 2008)

Asya

Populasyon

4,050,404,193 (1st)[1]

Density

89.07/km (230.7)/sq mi

Demonimyo

Asyano

Bilang ng mga
Bansa

48

Mga Bansa

Mga Bansa[ipakita]

Mga Dependent na
Koloniya

Asyanong Bansa na dimakapagiisa[ipakita]

Mga Rehiyon

Mga Bagong Bansa[ipakita]

Wika

Mga Wikang Asyano[ipakita]

Time Zones

+2 to +12[ipakita]

Internet TLD

.asia, many others

Largest Cities

Mga Malaking Lungsod sa

Asya[ipakita]

Ang Asya ay ang isa sa mga lupalop ng mundo. Ang Asya ang may pinakamalaking
bahagdan ng populasyon at sa lawak, sapagkat sakop nito ang 1/3 ng mundo. Sa
kanluran ng Asya matatagpuan ang lupalop ng Europa; sa timog-silangan at silangan
ang Awstralyaat Osyanya; sa timog-kanluran naman banda ang Aprika.
Mga nilalaman
[itago]

1Heograpiya
2Mga teritoryo ng mga Bansa sa Asya at rehiyon
o

2.1Mga Bansang Nagbago ng Pangalan

3Mga Relihiyon

4Kasaysayan
o

4.19000 BC4500 BC

4.2Panahon ng Bronse

4.3Panahon ng Bakal

4.4Gitnang Panahon

4.5Modernong panahon (1500-kasalukuyan)

5Talababa

Heograpiya
Ang Asya ang pinakamalaking kontinente at sumasaklaw sa humigit-kumulang na
ikatlong bahagi ng mundo. May sukat itong 49,694,700 milya kuwadrado (mi 2). Ito ay
nahihiwalay sa Europa sa pamamagitan ng isang makinaryang libu-libong linya ang
dumadaan buhat sa Bundok Ural patungong Dagat Caspian, Bulubundukin ng
Caucasus at sa Dagat Itim (Black Sea). Ang hangganang naghahati sa Africa at Asya ay
ang Suez Canal at ang hangganan sa pagitan ng Hilagang Amerika At Asya ay ang
Bering Strait. Sa hilaga ng Asya ay ang Karagatang Artiko at sa timog nito,
ang Karagatang Indian. Ang Karagatang Pasipiko ang nasa silangan ng Asya at sa
kanluran nito matatagpuan ang Bundok Ural, Dagat Caspian, Dagat Itim at Dagat Egeo.
Ang kontinenteng ito ay ang pinakamalaking lupalop sa buong mundo at tinaguriang isa
sa pinagsibulan ng mga dakilang Kabihasnan na nagpabago at humubog sa kaisipan at
paniniwala ng mga tao sa daigdig nating ito.Ilan sa mga kilalang kabihasnan na
nagmula dito sa Asya ay ang kabihasnang Tsina, India, Mesopotamia, Persia at
kabihasnang Armaiko na may dalawang sangay-ang Israel at arabo. Sa Asya rin
matatagpuan ang Karagatang Indian, Dagat Timog Tsina (ang pinakamalaking dagat sa
mundo), Karagatang Pasipiko at Karagatang Artiko. Ang Europa ang kadikit nitong
continente na pinaghiwalay lang ng mga hangganan ng kabundukan ng URAL, Dagat ng
caspian,Itim na dagat at ng kabundukan ng Cawkasus. Ang Suez Canal naman ang
siyang hangganan nito bago dumating sa bansang Ehipto ng kontinenteng Aprika. Sa
dami ng mga pangkat ng lahi ng mga tao, ang Asya pa rin ang nangunguna at patuloy
na yumayabong sa paglabas nito patungo sa iba pang mga bansa at pagdagsa din dito
ng mga ibang lahi ng tao mula sa kontinente ng Europa, Amerika at Afrika.

Mga teritoryo ng mga Bansa sa Asya at rehiyon

Mga UN subregion ng Asya Hilagang Asya Gitnang Asya Timog-kanlurang Asya Timog
Asya Silangang Asya Timog-silangang Asya

Mapang pisikal ng Asya (hindi kasama ang Timog-kanlurang Asya).

Pangalang
ng rehiyon at
teritoryo, kasama
ang watawat [2]

Lawak
(km)

Populasyon
(Taya ng Hunyo
1, 2008)

Densidad ng
Populasyon
(bawat km)

Kabisera

Gitnang Asya:
2,346,92
7

15,666,533

Kyrgyzstan

198,500

5,356,869

24.3 Bishkek

Tayikistan

143,100

7,211,884

47.0 Dushanbe

Turkmenistan

488,100

5,179,573

9.6 Ashgabat

Uzbekistan

447,400

28,268,441

377,835

127,288,628

336.1 Tokyo

Taiwan[4]

35,980

22,920,946

626.7 Taipei

Mongolia

1,565,00
0

2,996,082

Tsina[5]

9,584,49
2

1,322,044,605

Kazakhstan[3]

5.7 Astana

57.1 Tashkent

Silangang Asya:
Hapon

1.7 Ulaanbaatar
134.0 Beijing

Pangalang
ng rehiyon at
teritoryo, kasama
ang watawat [2]

Lawak
(km)

Populasyon
(Taya ng Hunyo
1, 2008)

Densidad ng
Populasyon
(bawat km)

Kabisera

1,092

7,903,334

6,688.0

Macau (Tsina)[7]

25

460,823

18,473.3

Hilagang Korea

120,540

23,479,095

184.4 Pyongyang

98,480

49,232,844

490.7 Seoul

13,115,2
00

140,702,092

Hong Kong (Tsina)[6]

Timog Korea
Hilagang Asya:
Rusya[8]

3.0 Moscow

Timog-silangang Asya:[9]
Brunay

381,371

181,040

14,241,640

15,007

1,108,777

1,419,58
8

237,512,355

Laos

236,800

6,677,534

Malaysiya

329,750

25,274,135

68.7 Kuala Lumpur

Myanmar (Burma)

678,500

47,758,224

62.3 Naypyidaw[12]

Pilipinas

300,000

92,681,453

704

4,608,167

Thailand

514,000

65,493,298

121.3 Bangkok

Vietnam

331,690

86,116,559

246.1 Hanoi

144,000

153,546,901

Bhutan

47,000

682,321

India[13]

3,167,59
0

1,147,995,226

300

379,174

140,800

29,519,114

Cambodia
Silangang Timor[10]
Indonesya[11]

Singapore

60.8

Bandar Seri
Begawan

5,770

70.6 Phnom Penh

63.5 Dili
159.9 Jakarta
24.4 Vientiane

281.8 Maynila
6,369.0 Singapore

Timog Asya:
Bangladesh

Maldives
Nepal

926.2 Dhaka
14.3 Thimphu
318.2 New Delhi
1,067.2 Mal
183.8 Kathmandu

Pangalang
ng rehiyon at
teritoryo, kasama
ang watawat [2]

Lawak
(km)

Populasyon
(Taya ng Hunyo
1, 2008)

Densidad ng
Populasyon
(bawat km)

Kabisera

803,940

167,762,049

65,610

19,576,783

647,500

32,738,775

Armenia[14]

29,800

2,968,586

Azerbaijan[15]

46,870

3,845,127

665

718,306

987.1 Manama

9,250

792,604

83.9 Nicosia

363

1,537,269

20,460

4,630,841

Iran

1,648,19
5

65,875,223

42 Tehran

Iraq

437,072

28,221,181

54.9 Baghdad

Israel

20,770

7,112,359

Jordan

92,300

6,198,677

Kuwait

17,820

2,596,561

118.5 Kuwait City

Lebanon

10,452

3,971,941

353.6 Beirut

Oman

212,460

3,311,640

Qatar

11,437

928,635

1,960,58
2

23,513,330

12.0 Riyadh

Syria

185,180

19,747,586

92.6 Damascus

Turkey[20]

756,768

71,892,807

76.5 Ankara

82,880

4,621,399

5,860

2,611,904

527,970

23,013,376

43,810,
582

4,050,404,193

Pakistan
Sri Lanka

183.7 Islamabad
298.4 Colombo

Timog-kanlurang Asya:
Afghanistan

Bahrain
Cyprus[16]
Gaza[17]
Georgia[18]

Saudi Arabia

United Arab Emirates

West Bank[21]
Yemen
Kabuuan

42.9 Kabul
111.7 Yerevan
82.0 Baku

3,315.7 Gaza
99.3 Tbilisi

290.3 Jerusalem[19]
57.5 Amman

12.8 Muscat
69.4 Doha

29.5 Abu Dhabi

393.1
35.4 Sana
89.07

Mga Bansang Nagbago ng Pangalan

Maraming bansang Asyano ang nagpalit ng pangalan dahil sa pagbabago ng
pamahalaan, pagbago ng pinuno o kalayaan mula sa ibang bansa.
Dating Pangalan

Taon

Kasalukuyang Pangalan

Dominyon ng India, dating Briton na Indya

1950

Republika ng India

East Bengal province

1905-1911 and
1947-1955
1955-1971
1971

East Pakistan state

Bangladesh, People's Republic
of

Democratic Kampuchea

1975

Cambodia, Kaharian ng

Dinastiyang Qing

1912
1949

China, Republic of
China, People's Republic of

Portuguese Timor

1975
2002

Timor Timur (province of

Indonesia)
East Timor, Democratic
Republic of

Dutch East Indies

1949

Indonesia, Republika ng

Persia

1935
1979

Iran,
Iran, Islamikong Republika ng

Transjordan

1946

Jordan, Kaharian ng

Kirghiz SSR (USSR)

1991

Kyrgyzstan, Republika

Malaya, North
Borneo, Sarawak and Singapore, Georgia

1963
1965

Malaysia (including Singapore)

Malaysia and Singapore

Burma

1989

Myanmar, Unyon ng

Dating Pangalan

Taon

Kasalukuyang Pangalan

Muscat

1971

Oman, Sultanate ng

Dominion of Pakistan

1947-1956
1956-1970
1971

West Pakistan, Islamic State of

Pakistan, Islamikong Republika
ng

Islas de San Lorenzo, Spanish East

Indies, Philippine Islands, Las Islas Filipinas

1965

Pilipinas, Republika ng

Hejaz-Nejd, The Kingdom of

1932

Saudi Arabia, Kaharian ng

Aden

1970

South Yemen, People's Republic

of

Ceylon

1972

Sri Lanka, Democratic Socialist

Republic of

Tajik SSR (USSR)

1991

Tajikistan, Republika ng

Siam

1939

Thailand, Kaharian ng

Imperyong Ottoman

1923

Turkey, Republika ng

urkmen SSR (USSR)

1991

Turkmenistan

Trucial Oman & Trucial States

1971

United Arab Emirates

French Indo-China

1949

Cambodia, Laos and Vietnam

Yemen, People's Democratic & Southern Yemen

1990

Yemen, Republika ng

Mga Relihiyon
Ang Asya ay kung saan nagmula ang Budismo, Hinduismo at iba pang Indiyanong at
Tsinong relihiyon. Ito rin kung saan nagsimula ang
relihiyong Hudaismo, Kristyanismo, Islamat iba't ibang Abramikong paniniwala.

Kasaysayan

Ang Asya bago ang Imperyong Mongol

Ang kasaysayan ng Asya ay makikita bilang kolektibong kasaysayan ng ilang mga

natatanging mga paligid pandalampasigan mga rehiyon tulad ng Silangang Asya, Timog
Asya, at ang Gitnang Silangan Naka-ugnay ito sa pamamagitan ng panloob na tumpok
ng mga taong hating Asyano at Europeo sa kapatagan.
Ang dalampasigan ay ang tahanan sa ilan sa mga maagang sibilisasyon sa daigdig. Ang
bawat isa sa tatlong rehiyon ay bumubuo ng mga sibilisasyon sa paligid ng mga lambak
at ilog. Sagana ang mga lambak dahil ang lupa ay may mayamang lupa at maaaring
tamnan ng maraming halamang-ugat. Ang mga sibilisasyon sa Mesopotamya,
sa Lambak ng Indus, at saTsina ay nagbahagi ng maraming mga pagkakatulad at
palaging nagpapalitan ng teknolohiyaat mga ideya tulad ng matematika at ang
mga gulong. Iba pang mga paniniwala tulad ng pagsulat ay maaaring binuo paisa-isa sa
bawat lugar. Nabuo ang mga lungsod, estado, at imperyo sa mga mabababang lugar.
Ang mga patag ng rehiyon ay matagal na pinaninirahan ng mga pagala-gala, at mula
sacentral steppes ay maaaring sila umabot sa lahat ng mga lugar ng Asya. Ang hilagang
bahagi ng kontinente, na sinasakop ng Siberia ay hindi rin mararating ng mga pagalagala sa kapatagan dahil sa mga makakapal na kagubatan at tundra. Ang mga lugar sa
Siberia ay bihira panirahan ng tao.
Ang mga sentro at paligid ay inihiwalay ng mga bundok at disyerto.
Ang Caucasus, Himalayas, Disyerto ng Karakum, at Disyerto ng Gobi ay bumuo ng mga
hadlang para mahirapang makatawid ang mga mangangabayo sa kapatagan. Habang
sa larangan ng teknolohiya at kultura, ang mga naninirahan sa lungsod ay mas
masulong na, kaunti lamang ang magagawa nila na protektahan ang sarili nila laban sa
mga pagala-gala. Gayunman, ang mga mabababang lugar ay hindi magkakaroon ng

sapat na bukas na damuhan upang suportahan ang isang malaking pwersa ng mga
nakakabayo. Kaya ang pagala-gala na sumakop sa Tsina, India, at Gitnang Silangan ay
napilitang umangkop sa lokal na lipunan.

9000 BC4500 BC
Isang templo sa lugar ng dakong timog-silangang Turkiya sa Gbekli Tepe na
napetsahan noong 10000 BC ay nakikita bilang ang simula ng kulturang "Neolitiko 1".
Ang lunang ito ay binuo ng nga pagala-galang mangangaso-maniningil dahil walang
permanenteng pabahay sa paligid. Itong lunan ng templo ay ang pinakalumang kilalang
ginawa ng tao bilang sambahan. Noong 8500 BC hanggang 8000 BC, ang mga sakahan
ay nagsimulang lumaganap sa Anatolia, Hilagang Africa at Hilagang Mesopotamia.
Ang sinaunang-panahong lugar ng Beifudi malapit sa Yixian sa Hebei, Tsina, ay
naglalaman ng mga reliko ng isang kultura na may kasabay na
ang Cishan at Xinglongwa kultura noong 7000 hanggang 8000 BC, ang mga Neolitikong
kultura sa silangan ng Taihang Mountains, ay bumuo ng mga arkeolohikong puwang sa
pagitan ng dalawang Hilagang kulturang Intsik. Ang kabuuang lugar na nahukay ay higit
sa 1,200 metro kuwadrado at ang mga koleksyong Neolitiko ay natuklasan sa lugar na
binubuo ng dalawang uri.[22]
Noong 5500 BC ang kulturang Halafian ay nagpakita sa Levant, Libano, Palestina, Sirya,
Anatolia at hilagang Mesopotamia, batay sa agrikultura sa tuyong lupa.
Sa timog Mesopotamya ay ang mga inaanod na kapatagan ng Sumer at Elam. Dahil
diyan ang maliliit na patak ng ulan sa sistema ng patubig ay kinakailangan.
Ang kulturang Ubaid ay lumaganap noong 5500 BC.

Panahon ng Bronse
Ang Panahong Calcolitico (Chalcolithic) ay nagsimula noong 4500 BC. Pagkatapos,
nagsimula ang Panahon ng Tansong Pula noong 3500 BC, at pinalitan ang mga kulturang
Neolitiko. Ang Tsina at Vietnam ay sentro rin ng paggawaang-metal. Noon pa mang
Panahong Neolitiko, ang unang mga bronseng dram, na tinatawag na Dong Son
Drums ay nahukay sa paligid ng rehiyon ng Red River Delta sa Biyetnam at Timog Tsina.
Iniuugnay ito sa sinaunang-panahong kulturang Dong Son ng Biyetnam.
Sa Ban Chiang, Thailand (Timog-silangang Asya), ang mga artipaktong tanso ay
natuklasan noong 2100 BC.
Sa Nyaunggan, Burma, ang mga kagamitang tanso ay nahukay kasama ng mga
artepaktong seramika at bato. Ang pagpepetsa ay kasalukuyang malawak pa rin (3500500 BC).

Panahon ng Bakal
Ang dinastiyang Achaemenid ng Imperyo ng Persia, na itinatag ni Haring Cirong
Dakila (Cyrus), ay naghari sa Gresya at Turkiya sa Ilog Indus at Gitnang Asya noong
ikaanim hanggang ikaapat na siglo BC. Sinakop ito ni Alejandrong Dakila (Alexander)
noong ikaapat na siglo BC. Ang Imperyong Romano ay mamamahala sa bahagi ng
Kanlurang Asya. Ang mga dinastiyang Seleucido (Seleucid), Partian at Sassanian ng
Persiya ay namayani sa Kanlurang Asya sa maraming siglo. Maraming mga sinaunang
sibilisasyon ay naaapektuhan sa pamamagitan ng Daang Seda, na iniuugnay ang Tsina,
Indya, Gitnang Silangan, at Europa. Ang relihiyon ng Hinduismo at Budismo, na
nagsimula sa Indya, ay isang mahalagang impluwensiya sa Timog, Silangan, at TimogSilangang Asya.

Gitnang Panahon

Ang mga Kalipang Islamiko at iba pang estadong Muslim ay kinuha ang Gitnang
Silangan, Caucasus at Gitnang Asya sa panahon ng pananakop ng Muslim noong
ikapitong siglo, at pinalawak na sa subkontinenteng Indian at kapuluan ng Malay.
Ang Imperyong Monggol ay sumakop sa isang malaking bahagi ng Asya
noong ikalabintatlong siglo, at pinalawak mula sa Tsina hanggang sa Europa.
Hindi si Marco Polo ang unang taga-kanluran na naglakbay sa Silangan at bumalik na
may kamangha-manghang mga kuwento ng mga iba't-ibang kultura nito, ngunit ang
kanyang mga ulat na inilathala sa huling bahagi ng ika-13 at unang bahagi ng ika-14
siglo ay ang kauna-unahang malawak na babasahin sa buong Europa.
Dinaig ng Medyebal Asya ang Kanluran sa pagbuo ng digma, komunikasyon at agham.
Ang pulbura ay malawak na ginamit mula pa noong ika-11 siglo at sila ay gumagamit ng
naigagalaw na uri ng paglilimbag limang daang taon bago ginawa ni Gutenberg ang
kanyang palimbagan. Ang Budismo, Taoismo, at Confucianismo ay ang nangingibabaw
na mga pilosopiya ng Malayong Silangan sa panahon ng Gitnang Panahon.
Ang Medyebal Asya ay ang kaharian ng mga Khan. Si Genghis Khan ay kumontrol sa
maraming lupain. Nabuo niya ang kanyang kapangyarihan sa pagsasanib ng mga
hiwalay na mga tribung Monggol bago palawakin ang kanyang kaharian sa timog at
kanluran. Siya at ang kanyang apong lalaki, si Kublai Khan, ay kinokontrol ang mga
lupain sa China, Burma, Gitnang Asya, Rusya, Iran, Gitnang Silangan, at Silangang
Europa. Mga pagtaya na ang sandatahang Monggol ay bumawas ang populasyon ng
China sa pamamagitan ng halos isang katlo. Pagano si Genghis Khan. Ang kanilang
kultura madalas nagdusa sa napakarahas na paggamot mula sa sandatahang Monggol.
Ang sandatahang Khan ay humunhon bilang malayong kanluran bilang Jerusalem bago
bumagsak noong 1260.
Ang Panahong Gitna ay isang hindi maunahang panahon para sa mga Intsik sa seramika
at pagpipinta. Ang mga obra maestrang arkitekturang Medyebal tulad ng Angkor Wat sa
Cambodia, ang Great South Gate sa Todaiji, Hapon, at ang Tien-Ning Templo sa Peyping,
Tsina ang ilan sa mga tulong ng ibang konstruksyon mula sa panahon na ito.
Ang Kamatayang Itim, kung saan ay wawasak sa Kanlurang Europa ay nagsimula sa
Asya, kung saan ito umubos malaking populasyon sa Tsina noong 1331. Ang Tsina ay
lumaganap muli noong huling mga taon ng medyebal panahon sa panahon ng pagsikat
ng Dinastiyang Ming. Sa bansang Hapon ang mga ito ay nakita noong Gitnang Panahon
ang isang pagbabalik sa tradisyunal na pananampalatayang Shinto at ang patuloy na
pagiging popular ng Budismong Zen.

Modernong panahon (1500-kasalukuyan)

Ang Imperyong Ruso ay nagsimulang lumawak sa Asya noong ika-17 siglo, at kokontrol
ng Siberya at karamihan ng Gitnang Asya sa ika-19 siglo. Ang Imperyong Ottoman ay
kinokontrol ang Turkiya at ang Gitnang Silangan mula ika-16 na siglo pataas. Noong ika17 siglo, ang Manchu ay sinakop ang Tsina at itinatag ang Dinastiyang Qing, bagaman
ito ay sa tanggihan sa ika-19 siglo at ibinagsak noong 1912.
Ang kapangyarihang Europeo ay kumontrol ng iba pang bahagi ng Asya noong 1900s,
tulad ng Indyang Ingles, Indotsinang Pranses at Macau at Goa ng Portuges. Ang Great
Game sa pagitan ng Rusya at Britanya ay ang mga pakikibaka para sa kapangyarihan sa
rehiyon ng Sentral Asya noong ika-19 siglo. Ang Trans-Siberian Railway, na tumatawid
sa Asya sa pamamagitan ng tren, ay kumpleto na noong 1916. Ang ga bahagi ng Asya
ay nanatiling nalaya mula sa kontrol ng Europa, bagaman hindi umimpluwensiya, tulad
ngPersiya, Thailand at karamihan ng Tsina. Sa ika-20 siglo, ang Imperial Japan ay
pinalawak na sa Tsina at Timog-silangang Asya sa panahon ng Ikalawang Digmaang

Pandaigdig. Pagkatapos ng digmaan, maraming mga bansanng Asyano ay naging

malaya mula sa kapangyarihang Europeo. Sa panahon ng Digmaang Malamig, sa
hilagang bahagi ng Asya ay komunista na kinokontrol ang Unyong Sobyet at People's
Republic of China, habang ang kanluraning alyado ay nakabuo ng mga samahan tulad
ng CENTO atSEATO. Ang mga away tulad ng Digmaang Korea, Digmaang
Vietnam at pagsakop ng USSR sa Apganistan ay away sa pagitan ng mga komunista at
di-komunista. Isang dekada matapos ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig, isang
napakalaking planong pagbuhay muli ay nagdala sa Hapon bilang pangalawangpinakamalaking ekonomiya sa mundo, isang palatandaan na kilala bilang pangekonomiyang himala matapos ang digmaan sa Hapon. Ang tunggaliang ArabeIsraelita ay may dominadong tala sa pangkasalukuyang kasaysayan ng Gitnang
Silangan. Pagkatapos ang pagbagsak ng Unyong Sobyet noong 1991, maraming mga
bagong malayang bansa ang naitatag sa Gitnang Asya. Naimbento ang tren noong ika19 na siglo. Si John Castro ang nakaimbento ng tren(Thomas & Friends). Siya ay nagaaral sa Harvard University.