Panitikan sa Panahon ng Propaganda at Himagsikan (1872-1898)

Ang panahong ito ay bahagi pa rin ng panahon ng Kastila. Sa panahaong ito untiunting namulat ang kaisipang Pilipino. Ang mga dahilan ng kanilang pagkakamulat
ay: ang pagpapahintulot sa pakikipagkalakalan ng pandaigdig nang buksan ang
Suez Canal; ang pagpasok ng diwng liberal sa Pilipinas buhat sa ibat-ibang bahagi
ng Europa at Espanya; ang pagiging Gobernador Heneral ni Carlos Maria dela Torre
na nagkaroon ng pantay na pagtingin sa mga mamamayan at ang pagkakagarote
sa tatlong pari na sina Padre Gomez, Burgos at Zamora.
Panahon ng Amerikano 1900-1941
Sa pagsapit ng ikalabinsiyam na dantaon ay dumating sa Pilipinas ang mga
Amerikano na siyang nagbigay sa mga Pilipino ng bagong Pag-asa.
Bagamat nakadama ng bahagyang kalayaan ang mga Pilipino sa panahong ito, ang
mga manunulat ay hindi pa rin nagkaroon ng ganap na kalayaang makasulat ng
mga nais nilang sulatin sapagkat sa pamamgitan ng Batas Sedisyon ay
pinagbawalan pa rin silang sumulat o pumaksa sa mga bagay na may kinalaman sa
pamamahala ng mga Amerikano na maaaring makapapaalab ng damdaming
makabayan sa mga Pilipino at matutong ipaglaban ang kanilang mga karapatan.
Panahon ng Hapon:
Kung ang panahon ng mga Amerikano ay Panahong Ginto ng Nobelang Tagalog, ang
panahon ng mga hapones ay naging Gintong Panahon naman ng maikling Katha at
dulang tagalog sapagkat nabigyan ang maikling katha ng pagkakataon sa Liwayway.
Maikli man ang panahong sinaklaw ng panahong ito, nagkaroon ng kabutihan ang
pagbabawal na gamitin ang wikang Ingles sa mga paaralan.
Nabuksan ang pagkakataon na madagdagan ang mga manunulat sa wikang tagalog
sapagkat ang mga manunulat na dating nagsisisulat sa wikang Ingles ay napilitang
magsulat ng mga akda sa wikang Tagalog kaya sumigla ang wikang Pambansa na
itaguyod ng Pangulong Manuel L. Quezon.
Ang mga maikling katha sa panahong ito ay nagtataglay ng damdaming
makabayan. Nabigyang-diin ang katutubong kulay sa mga maikling kwento at ang
mga ito ay pumaksa sa uri ng pamumuhay noon na medyo may kahirapan.
Isang magandang pangyayari sa panahon ng mga hapones ang ginawang panunuri
sa maikling kwentong naisulat. Nanguna ang Lupang Tinubuan ni Narciso G.
Reyes, pangalawa ang Uhaw ang Tigang na Lupa ni Liwayway Arceo, at pangatlo
ang Lungsod, Nayon at Dagat-dagatan ni N.V.M. Gonzales.
Sa panahong ito naisaaklat ang pinakamahusay na kathang Pilipino ng 1943 na
binigyan ng pamagat na 25 Pinakamabubuting Kathang Pilipino ng 1943. Sa
panulaan, dalawang uri ng tula ang kinakitaan ng pagbabago sa anyo at paksa.
Hindi na paksa ng pag-ibig at kaapihan ang pinaksa ng mga tula kundi mga
obserbasyon sa mga karaniwang nagaganap sa pang-araw-araw na buhay. Ang mga
tulang itnutukoy ay Haiku at Tanaga.

Ang haiku ay isang uri ng tula na binubuo ng labimpitong pantig na nahahti sa

talong taludtod. Dahil sa paglabas ng haiku na dala ng mga Hapones, nabuhay ang
isang matandang tula na halos katulad din ng haiku, ang Tanaga. Ito ay binubuo
naman ng apat na taludtod. Ang bawat taludtod ay may pitong pantig, at ito ay
nagtataglay ng tugma at sukat.
PANITIKAN SA PANAHON NG HIMAGSIKAN
KALIGIRANG KASAYSAYAN:
Nagising pagkatapos nang higit sa tatlong daang taong pagkakahimlay ang mga
natutulog na damdamin ng mga Pilipino nang isangkot sa digmaan sa Kabite ang
tatlong paring sina Gomez, Burgos at Zamora at patayin sa pamamagitan ng garote
nang walang matibay na katibayan ng pagkakasala. Itoy naganap noong ika-17 ng
Pebrero, 1872. Naragdagan pa ito nang makapasok dito ang diwang liberalismo sa
pamamagitan ng pagkakabukas ng Pilipinas sa pandaigdig na kalakalan, at ang
pagkakapadala sa kapuluan ng liberal na lider na tulad ni Gob. Carlos Maria dela
Torre.
PAKSA NG PANITIKAN:
1.Humihingi ng
pamahalaan.

pagbabago

reporma

sa

pamamalakad

ng

simbahan

at

2.Diwang makabayan.
3.Pag-asam o pagnanais ng kalayaan
ANG KILUSANG PROPAGANDA:
Ang kilusang ito ay binubuo ng mga intelektwal sa gitnang uri na tulad nina Jose
Rizal, Marcelo H. del Pilar, Graciano Lopez-Jaena, Antonio Luna, Mariano Ponce, Jose
Ma. Panganiban, Pedro Paterno at iba pa. Paghingi ng reporma o pagbabago gaya
ng mga sumusunod ang layunin ng kilusang ito.
LAYUNIN NG KILUSANG PROPAGANDA
1.Magkaroon ng pantay-pantay na pagtingin sa mga
batas.

Pilipino at Kastila sa ilalim ng

2.Gawing lalawigan ng Espanya ang Pilipinas.

3.Panumbalikin ang pagkakaroon ng kinatawang Pilipino sa Kortes ng Espanya.
4.Gawing mga Pilipino ang mga kura-paroko.
5.Ibigay ang kalayaan ng mga Pilipino sa pamamahayag, pananalita, pagtitipon o
pagpupulong, at pagpapahayag ng kanilang mga karaingan.
ANG MGA PROPAGANDISTA:
JOSE RIZAL gumamit ng dalawang sagisag-panulat= Laong-laan (Amor Patrio);
Dimasalang ( Masonry), itinatag-LA LIGA FILIPINA

MARCELO H. DEL PILAR- gumamit ng ibat ibang sagisag-panulat tulad ng

PLARIDEL; PUPDOH;PIPING DILAT; at DOLORES MANAPAT
GRACIANO LOPEZ-JAENA - kinilalang manunulat at mananalumpati sa Gintong
Panahon ng Panitikan at Pananalumpati. Itinatag niya ang kauna-unahang
magasin, ang LA SOLIDARIDAD na naging opisyal na bibig ng Asociation Hispano
Filipina
Antonio Luna - isang parmasyotikong dinakip at ipinatapon ng mga Kastila sa
Espanya. Sumanib sa kilusang PROPAGANDA. Ang paksa ng kanyang mga isinusulat
ay nauukol sa mga kaugaliang Pilipino, at ang ibay tumutuligsa sa pamamalakad ng
mga Kastila. Ginamit niyang sagisag-panulat ay TAGA-ILOG.
Mariano Ponce - naging tagapamahalang patnugot, mananalambuhay at
mananaliksik ng Kilusang Propaganda. Mga sagisag-panulat na ginamit- TIKBALANG;
KALIPULAKO at NANING. Tungkol sa kahalagahan ng edukasyon ang karaniwang
paksa ng kanyang mga sanaysay. Inilahad din niya ang pang-aapi ng mga banyaga
at ang karaingan ng bayan.
Pedro Paterno - isang iskolar, dramaturgo, mananaliksik at nobelista sa Kilusang
Propaganda. Sumapi sa Kapatiran ng mga Mason at sa Asociation Hispano-Filipino.
Unang manunulat na nakalaya sa sensura sa panitikan sa mga huling araw ng
pananakop ng Kastila.
Jose Ma. PAnganiban - itinago ang tunay na pangalan sa ilalim ng sagisag na
JOMAPA. Kilala sa pagkakaroon ng MEMORIA FOTOGRAFICA.
Pascual Poblete - Kabilang siya sa dalawang panahon ng Panitikang
Pilipino:Kastila at Amerikano. Mamamahayag, makata, mandudula, nobelista at
mananalaysay. Itinatag niya at pinamatnugutan ang pahayagang EL RESUMEN. Sa
panahon ng Amerikano, itinatag niya ang pahayagang EL GRITO DEL PUEBLO at
ANG TINIG NG BAYAN. Siya ang kauna-unahang Pilipino na nagsalin sa Pilipino ng
Noli Me Tangere ni Jose Rizal. Kinilalang Ama ng Pahayagang Tagalog.
Paksa ng Panitikan

Humihingi
pamahalaan.

ng

pagbabago/reporma

Diwang makabayan

pag-aasam/pagnanais ng kalayaan.

Mga Halimbawa
La Solidaridad
Noli Me Tangere
El Felibusterismo
Kilusang Propaganda

sa

pamamalakad

ng

simbahan

at

Ang kilusang ito ay binubuo ng mga intelektwal sa gitnang uri na tulad nina Jose
Rizal, Marcelo H. del Pilar, Graciano Lopez-Jaena, Antonio Luna, Mariano Ponce, Jose
Ma. Panganiban, Pedro Paterno at iba pa. Paghingi ng reporma o pagbabago gaya
ng mga sumusunod ang layunin ng kilusang ito.
Mga layunin ng Kilusang Propaganda
1.Magkaroon ng pantay-pantay na pagtingin sa mga
batas.

Pilipino at Kastila sa ilalim ng

2.Gawing lalawigan ng Espanya ang Pilipinas.

3.Panumbalikin ang pagkakaroon ng kinatawang Pilipino sa Kortes ng Espanya.
4.Gawing mga Pilipino ang mga kura-paroko.

5.Ibigay ang kalayaan ng mga Pilipino sapamamahayag, pananalita, pagtitipon o

pagpupulong, at pagpapahayag ng kanilangmga karainganHimagsikan Laban sa
Kastila

Ang pagkakatapon kay Rizal sa Dapitan noong 1892 ang naging babala ng
pagtatagumpay ng mga propagandista. Gayunman, hindi naman nanlupaypay ang
mga ibang masigasig sa paghingi ng reporma. Ang ibat hindi naniniwalang reporma
ang kailangan, naniniwala silang kailangan na ng marahas na pagbabago.

Nagbago ang takbo ng panahon sa pagkakatatag ng Katipunan noong gabi

mismo nang mabalitaang ipinatapon si Rizal sa Dapitan. Si Andres Bonifacio kasama
nina Velentin Diaz, Teodoro Plata, Ladislao Diwa, Deodato Arellano at ilan pang may
diwang makabayan ay lihim na nagpulong noong ika-7 ng Hulyo, 1892 sa isang
bahay sa Azcarraga. Itinatag nila ang Kataastaasang Kagalang-galangan na
Katipunan nang manga Anak nang Bayan (K.K.K.) o Katipunan. Nagsanduguan sila
at inilagda sa pamamagitan ng kani- kaniyang mga dugo ang kanilang pangalan
bilang kasapi ng samahan.

Ang mga manunulat na natampok sa panahong itoy sina Andres Bonifacio

(Ama ng Katipunan) at Emilio Jacinto (Utak ng Katipunan). Kabilang dito Pio
Valenzuela. Ang wikang natatampok nang panahong itoy ang Tagalog. Kung sa
panulat man ni Bonifacioy sinasabi niyang ang dapat mabatid ng mga Tagalog,
mababasa namang ang tinutukoy ditoy ang mamamayang Pilipino, hindi naman
niya matatawag na mga Pilipino sapagkat ang mga Pilipino nooy ang mga Kastilang
ipinanganak sa Pilipinas, hindi rin naman maaaring gamitin ang Indio sapagkat itoy
panlilibak ng mga Kastila.

Nang naging aktibo ang mga Katipunero, gabi- gabiy may pagpupulng sila at
nadarama ng mga Kastila na may nagaganap sa kapaligiran lalo na sa Kamaynilaan
at sa Gitnang Luzon.

Noong ika-19 ng Agosto, 1896, nabunyag kay Padre Mariano Gil sa

pamamagitan ni Teodoro Patio ang tungkol sa Katipunan. Dahil sa pangyayaring
ito, wala nang iba pang magagawa kundi ang makiaglabanan. Kaya noong ika-23 ng
Agosto, ipinahayag nina Bonifacio ang kanilang layunin sa pakikipaglaban. Kaya
noong ika-23 ng Agosto, ipinahayag nina Bonifacio ang kanilang layunin sa
pakikipaglaban sa Pugad- lawin. Pinunit nila ang kanilang mga sedula at isinigaw
ang Mabuhay ang Plipinas!

Andres Bonifacio (1863-1897)

Emilio Jakcinto(1875-1899)

Pio Valenzuela

Mga Pahayagan Noong Panahon ng Himagsikan

Hindi naging mabisa noong panahon ng Himagsikan ang mga katha. Ang mga
sanaysay at pahayagan ang naging behikulo sa pagpapabatid sa mga tao ng mga
tunay na nangyayari sa kapaligiran. Ito ang naging mabisang tagaakay sa mga tao
upang tahakin ang landas tungo sa pagkakaroon ng kalayaan

Ilang sa mga pahayagan noon ang:

1.) Kalayaan- ang pamansag ng

Pinamatnugutan ito ni PioValenzuela.

Katipunan.

Itinatag

ito

noong

1896.

2.) Diario de Manila, ang pantulong ng Kalayaan. Natagpuan ng mga kastila ang
limbagan nito kayat may katibayan sila sa mga plano ng mga Katipunero.

3.) El Heraldo de la Revolicion. Makalwa sanlinggom kung lumabas ang pahayagang

ito. Limbag ito sa Unang Republika ng Pilipinas noong 1898. Itinaguyod nito ang
kaisipang pampulitika. Nang lumaon, naging Heraldo Filipino ang pangalan nito at
kalaunan ay naging Indice Official at Gaceta de Filipinas. Tumagal ang pahayagang
ito mula ika- 28 ng Detyembre, 1898 hanggang kalagitnaan ng 1899. Layon nitong
pag-alabin ang damdaming makabayan tulad din ng mga naunang pahayagan.

4.) La Independencia. Naging patnugot nito si Antonio Luna. Itinatag ito noong ika- 3
ng Setyembre, 1898.

5.) La Republika Filipina. Pinamatnugutan at itinatag ni Pedro Paterno noong 1898.

6.) Ang Bayang Kahapis- hapis. Lumabas noong ika-24 ng Agosto, 1899.

7.) Ang Kaibigan ng Bayan. Lumabas noong 1898.

8.) Ang Kalayaan. Tagapamalitang Tagalog at Capampangan, Tarlac, 1899.

Picture
Himagsikan Laban sa Amerikano

Patuloy ang pakikipaglaban ng mga Pilipino sa mga Kastila. Ang Gobernador

Heneral nooy si Primo de Rivera. Kinsi niya makumbinsi ang mga Pilipino upang
magsalong ng sandata. Nagkaroon ng tinatawag na Republika ng Biak-na-Bato. Si
Aguinadlo ang pangulo. Si Mariano Trias ang pangalawang pangulo. Ang SaligangBatas nitoy nilagdaan noong unang araw ng Nobyembre, 1897.

Sa tulong ni Pedro Paterno, nalagdaan ang panig ng Plipino at Kastila na

kinatawan nina Paterno at Rivera. Napagkasunduang si Aguinaldoy kusang
magpapatapon sa ibang bansa at si Primo de Riveray magkakaloob ng malaking
halaga sa mga rebeldet mga pamilya ng mga nasalanta sa himagsikan.

Natatag ang unang Republika noong ika-12 ng Hunyo, 1898. Narinig sa unang
pagkakatao ang Marcha Nacional Filipino ni Juan Felipe. Itinaas ang bandila ng
Pilipinas na ginawa sa Hong Kong nina Marcela Agoncillo.

May mga diplomatikong nagsisiskap upang ganap na makamit ang kalayaan

ngunit ang Kasinduan sa Paris ang siyang isinakatuparan ng mga Amerikano. Na
ang Pilipinas ay sasakupin ng mga Amerikano. Naganap ito noong Disyembre, 1898.

Hindi tumutugot ang mga Pilipino sa pakikipaglaban. Ang panulat ay mabisa pa ring
sandata sa pagpapahayag ng mga niloloob ng sambayanan at sa panahong ito, ang
pangalan naman ni Mabini ang natampok.
Apolinari Mabini (1864-1903)

Si Mabini ang Utak ng Himagsikan Ang ginamit niyang wikay Kastila. Tinagurian
din siyang Dakilang Lumpo sapagkat sa kabila ng kanyang kapansanan ay
kinatatakutan pa ang kaniyang panulat at kailangan siyang ipatapon.

Sinulat niya ang El Desarollo y Caida de la Republica Filipina at ang El Verdadero

Decalogo Humigit- kumulang, ganito ang nilalaman ng kaniyang dekalogo:
Ibigin mo ang Diyos at ang iyong karangalan nang higit sa lahat. Ang Diyos ang
batis ng lahat ng katotohanan, karunungan at lahat ng gawain. Ang karangalan ang
nag-uutos upang maging matapat, mabait at masipag sang isang tao.
Sambahin ang Diyos sa paraang minamarapat ng iyong budhi.
Linangin mo ang mga katangiang kaloob sa iyo ng Diyos.
Ibigin mo ang iyong bayan sunod sa Diyos at sa iyong karangalan.
Pagsumikapan mong lumigaya ang iyong bayan nang una sa iyong sarili sapagkat
kung maligaya ang bayan ang lahat ng naninirahan ay maligaya rin.
Pagsumikapan mong makamit ang kasarinlan ng iyong bayan. Ang kaniyang
kasarinlan ay kalayaan mo.
Kilalanin lamang ang kapangyarihan ng inihalal mo sapagkat ang kapangyarihan ay
galing sa Diyos at dahil sa ang Diyos ay nagsasalita sa pamamagitan ng budhi ng
bawat tao.
Pagsumikapang makapagtatag ng isang Republika sa iyong bayan.
Mahalin ang kapwa tulad ng pagmamahal sa sarili.
Itangi mo ang iyong kababayan higit sa kapwa mo.

Jose Palma

Mahalaga rin ang papel na ginagampanan ni Jose Palma sa kasaysayan at sa

panitikan ng bayan. Siya ang sumulat ng Himno Nacional Filipino (Pambansang
Awit ng Pilipinas). Bagamat sa Kastila niya ito isisnulat at marami nang salin ang
nagawa, hindi maitatatwang siya ang naghandog sa bayan ng Pambansang Awit.

JOSE RIZAL -gumamit ng dalawang sagisag-panulat= Laong-laan (Amor Patrio);

Dimasalang ( Masonry), itinatag-LA LIGA FILIPINA
= ipinanganak noong ika-19 ng Hunyo 1861, bayan ng Kalamba
= namatay noong ika-30 ng Disycmbre 1896
= ang kanyang mga AKDA :
NOLI ME TANGERE - akdang nagbigay daan sa himagsikan laban sa Espanya;
inilantad ang kasamaang naghahari sa panianiahala ng mga Kastila sa Pilipinas.
EL EILIBUSTERISMO - akdang nagsisiwalat ng mga kabulukan ng paniahalaang
umiiral
MI ULTIMO ADIOS - (Ang Huli Kong Paalani); ito ay kanyang sinulat noong siya ay
nakakulong sa Fort Santiago. Ipinalalagay ng niarami na ang tulang ito ay
maihahanay sa lalong pinakadakilang tula sa daigdig.
SOBRE LA INDOLENCIA DE LOS FILIPINAS- (Hinggil sa Kataniaran ng mga
Filipino ). Itoy isang sanaysay na tuniatalakay at suniusuri ng mga palasak na
sabing ang mga Pilipino ay taniad
FILPINAS DENTRO DE CIEN ANOS -(ANG Pilipinas sa Loob ng Sandaang Taon ). Ito
ay isang sanaysay na nagpapahiwatig na darating ang panahon na ang interes ng
Europa sa Pilipinas ay niababawasan, samantalang ang impluwensya ng F^stados
Unidos ay mararamdaman. Hula ni Kizal; kung may sasakop uli sa Pilipinas, walang
iba kundi ang Estados Unidos.
A LA JUVENTUD FILIPINO- ( Sa Kabataang Pilipino ). Ito ay isang tulang inihandog
niya sa mga kabataang Pilipinong nag-aaral sa Pamantasan ng Sto. Tomas.
EL CONSEJO DE LOS DIOSES- ( Ang Kapulungan ng mga Bathala). Ito ay isang
dulang patalinghagang nagpapahayag ng paghanga kay Cervantes.
JUNTO PASIG - ( Sa Tabi ng Pasig ). Isinuiat niya ito nang siya ay 14 na taong
gulang pa laniang.
ME PIDEN VERSOS - ( Hinilingan Nila Ako ng mga Tula ).-1882 at A LAS FLORES DE
HEIDELBERG ( Sa mga Bulaklak ng Heidelberg 1882 ). Ang daiawang tulang ito ay
nagp