TERCME MAKALELER

Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi 55:1 (2014), ss.123-140

DOI: 10.1501/Ilhfak_0000001407

slamofobi: Batnn Karanlk Tarafnn Bir

Yansmas
ARTHUR F. BUEHLER
Victoria Univ. of Wellington
Classical and Religious Studies
art.buehler@vuw.ac.nz
eviren: MEHMET ATALAY
stanbul niv. lahiyat Fakltesi
matalay@istanbul.edu.tr
z
Gnmzde insanlar daha nce hi olmad kadar birbiriyle irtibatl hale gelmitir. Bazlar
bu ortak beeri durumu son derece olumlu karlarken ok saydaki dier bazlar da kendi
etnik gruplarna, milliyetlerine ya da dinlerine yapp kalmaktadr. Sa d-i rznin (.1292,
iraz) u iirini hatrlamak yerinde olur:
nsanlar bir bedenin azalar gibidir, bir zden ve bir candan yaratlma.
Bir uzuv arrsa, dieri de fena halde burkulur.
Beeriyetin acsna aldrmazsan, beer adn tamaya layk olmazsn .

Bu makalenin konusu olarak slamofobi, beeriyet dendiinde dnya nfusunun bete birini
inkr eden bir hastalktr. Bu hastalk, gerekte var olmayan bir eye/birine ynelik temelsiz
bir korkuyu ifade eden bir fobiye tekabl etmektedir. Bu hastalk, dman olarak teki
oluturmak amacyla kullanlan bir psikolojik yanstma durumu ihtiva etmektedir. Bylesi bir
teebbs, siz bu makaleyi okurken dahi krmz alarma duyarl nkleer silahlar dikkate
alnrsa, lmcldr. Bu balamda, slamofobinin nasl olup da hepimize ac verdii ak bir
ekilde anlalabilmektedir. Bu makalenin younlat nokta, slamofobinin erken bir dinikltrel dmanlk belirtisinden nasl geliip medya araclyla bir virs gibi yayld
konusudur. unu iddia etmekteyim ki bu olgu, Hristiyan dnyann/Batnn karanlk tarafnn
slama/Mslmanlara yanstlmasn ihtiva eden psikolojik bir savunma mekanizmasdr.
Anahtar Kelimeler: slamofobi, Yanstma, Batnn Karanlk Taraf.

Bu makale Prof. Arthur Buehlerin zel izniyle yaynlanmtr.

Bu makalenin tam knyesi yledir: Arthur F. Buehler, Islamophobia: A Projection of the Wests
Dark Side, Islam and Civilisational Renewal 24 (2011), ss.639-653.

124

A. F. Buehler / ev. Mehmet Atalay

Giri: Ksa Bir slamofobi Tarihi1

Batnn slama/Mslmanlara ynelik dmanl sadece 11 Eyll
(2001) ertesi ortaya kan bir olay deildir. Bu dmanln ncesine dair
tarihte bol miktarda rnek mevcuttur. slamn/Mslmanlarn Hristiyanlar
iin yeni bir dini-siyasi dman haline gelmesi; Bizans kontrolnde buluna
gelen Orta Dou ve Kuzey Afrikann byk ksmnn Miladi yedinci ve
sekizinci yzyllarda slam hkimiyeti altna girmesiyle sz konusu
olmutur. 732de gerekleen ve Hristiyanlarn igalci Mslmanlar
yendii Poitiers harbi, gnmzde Avrupa tarihi asndan hl en hayati
sava olarak deerlendirilmektedir.2 Bu savatan sonradr ki bir sekizinci
yzyl papaz olarak Isadore Pacensis, bu savata Mslman ordularn
yenen Hristiyanlarn yeni kimliini tantlamak amacyla Europenses
(Avrupallar) terimini icat etmitir.3 Kl dini ve teki dman olarak
slam, hem Hristiyan dnyann hem de ada Batnn kolektif kltrel
uur-altnda derinlemesine yer etmi grnmektedir.
Poitiers harbi ile Papa Urban II tarafndan balatlan Hal seferleri
(1095-1291) arasnda Bat Avrupallarn Mslmanlarla dorudan ok az
irtibat sz konusuydu. Sonu olarak da Mslmanlar yzyllar boyunca
Avrupallarn uurunda uzak diyarlarn dmanlar olarak kald. slam
kart Bizans literatr; slam putperestlik ya da Maniheizm gibi dinsel bir
Burada Hristiyan dnya ile slam dnyas arasnda paylalm bir tarih ve kltr olduu gereini
itiraf etmeliyim. Bu balamda (iindeki basiret boyutlarn bu makaleye eklemlememi olsam da)
aadaki kitab tavsiye etmek istiyorum: Anouar Majid, We Are All Moors: Ending Centuries of
Crusades against Muslims and Other Minorities (Minneapolis: University of Minnesota Press, 2009).
Bat derken on sekizinci yzyl sonras itibaryla Avrupa, Kuzey Amerika ve Avustral-Asyay
kastediyorum. Bu blgeler, oralarda yaayan dier dinsel-kltrel gruplara ramen hl Hristiyan temelli
kltr corafyalarna tekabl etmektedir. On dokuzuncu yzyl ncesi Bat kavram balamnda da
(Avrupa) Hristiyan dnyas ifadesini kullanmay tercih ediyorum. slam bir din addr, fakat bir ey
eyleyen bir olgu deildir. Esas itibaryla kelime (Allaha teslim olmak anlamnda) bir fiildir, Mslmanlar
da (bu fiilin) znesidir. Kelimenin bu zelliini okuyucuya, makale boyunca slam/Mslmanlar ifadesini
kullanmak suretiyle hatrlatyor bulunmaktaym. Rusya ve Hindistanda nemli miktarda slamofobi ve
slama/Mslmanlara ynelik nemli miktarda dmanlk sz konusudur, fakat hastaln sebep
kk/soy aac (etiyoloji/geneoloji) Batdakinden farkldr.
2
Ernest Lavissenin 1950lere kadar ders kitab olarak okutulan Histoire de France balkl kitab,
Poitiers harbini, henz domam Fransz ulusunu karanlk glerden korumu ok nemli bir harp olarak
nitelendirmitir. Hans Delbrck Carnage and Culture: Landmark Battles in the Rise to Western Power
adl kitabnda Dnya tarihinde bundan daha nemli bir harp yoktur hkmn vermitir. Amerikan
askeri tarihisi Victor Davis Hanson da ayn gr ifade etmitir. David Levering Lewisin Europe and
Islam: Shared History, Shared Identity (Avrupa ve slam: Ortak Tarih, Ortak Kimlik) balkl bir NYU
(New York University) konferansnn zet formu iinde geen yorumlarna bkz.
http://islamuswest.org/events_Islam_and_the_West
/europe_islam_shared_identity/europe_and_islam_history_report_01.html
3
David Levering Lewis, Gods Crucible: Islam and the Making of Europe, 570 to 1215 (New York: W.
W. Norton, 2008), ss.172-173. Yazar, yukarda kayd zikredilen yorumlarnda bu olaya da gndermede
bulunmaktadr.
1

AFD 55:1 slamofobi: Batnn Karanlk Taraf

125

sapma olarak, slam Peygamberini de bir Aryan [Hristiyan itikadna gre

sapkn Arius yanls] olarak grmek suretiyle slami inan ve pratiklere dair
baz ilk-elden bilgiler sunmaktadr.4 Ancak (ilk Hal seferinin balad
dnem olarak) on birinci yzyldan sonradr ki Bizansn slam hakkndaki
bilgisi peyderpey artmaya balamaktadr. Bu bilgi art sonraki drt yzyl
boyunca devam edecektir. Hal seferleri; bu dnemde grece daha az
gelimi Hristiyan toplumlarn tersine, slam dnyasnn servet ve lks
yaant iinde yzdne dair bir imgeyi takviye edecektir.5 galciler
olarak Hallar, slam medeniyetinin yalnzca parltsna tanklk etmiler,
bu medeniyetin kendine zg kuvvet ynlerini besleyen tasavvufi ve manevi
boyutlarn grememilerdir. slam dnyasnda birok mistik zanaat
becerilerine sahip olduu gibi eitli birok dernek de (ftvvet tekilatlar)
manevi idealleri toplumun alt katmanlarna kadar indirebilmilerdir. lgin
bir ekilde, slam dnyasnda ynetici ve zengin elitler tarafndan finanse
edilen derghlarla birlikte nde gelen tarikatlar (zeliyye, diriyye,
Suhraverdiyye, Mevleviyye) Hal seferleri dneminde (on ikinci ve on
nc yzyllar) ortaya kmtr.
Rnesansa yol aan yzyllk zaman zarfnda (yaklak olarak: 11501500) Avrupallar, hevesle slami bilginin peinde kotular. Arapa
muhafaza edilen kayp Yunan klasikleri, spanya ve talyada Latinceye
yeniden tercme edildi. Avrupada Avicenna olarak bilinen bn Snnn
(.1037) 14 ciltlik el-nn f-bb (Tbbn Yasalar) balkl eseri, on
ikinci yzyldan on yedinci yzyla kadar Avrupada kullanlm balca
tbbi mracaat kaynayd. Muammed el-rizmnin (. yakl. 850) Hint
rakamlar zerine kaleme ald risalenin evirileri, ondalk say sistemini
Avrupaya on ikinci yzylda getirmi oldu. El-rizmnin cebir ilmini
gelitirmesi, Avrupallarn matematikteki birinci ve ikinci dereceden
denklemleri sistematik olarak zmesini mmkn kld. (Avrupallarn cebir
ilmini renmeye balamas, slam Hukukunun miras problemlerine ilikin
rneklerin allmasyla mmkn olmutur!) Avrupada optik (k bilgisi),
simya, kimya, astroloji, fizik almalar ve teknolojik sreler, bu alma
ve srelere paralel olarak slam dnyasndaki nc aratrmalarla
zenginlemitir. Avrupa Rnesans slami bilginin omuzlarnda ykselmitir.

u kaynakta geen makalelere bkz. Emmanouela Grypeou ve dierleri, The Encounter of Eastern
Christianity with Early Islam (Leiden: Brill, 2006).
5
Bkz. Matti Moosa, The Crusades: Conflict Between Christendom and Islam (Piscataway, NJ: Gorgias
Press, 2008); John Meyendorff, The Byzantine Legacy in the Orthodox Church (Yonkers, NY: St
Vladimirs Seminary Press, 2000), s.101.
4

126

A. F. Buehler / ev. Mehmet Atalay

Rnesans Avrupasnda oklar bir din olarak slamdan nefret etmi

ancak slam medeniyetinin kltrel/bilgi becerilerine Ortaadaki dier
toplumlara olduu gibi hayranlk beslemiti. Alman air ve oyun yazar
Goethe (.1832) West-oestlicher Diwannda (Dou-Bat Divan) Fars-slam
kltrn ycelere kard gibi slam dnyasna ynelik ilgisini salt merak
boyutunun ok ok tesine tamt. slam dnyasyla ilgili bu literatrn
nemli bir sonucu evresindeki cariyeleriyle resmedilen doulu erkeklerce
simgeselletirilmi tensel kltr anlamnda egzotik haremi ve gizem dolu
saray odalaryla Dounun cazibesini n plana karan Mslman imgeleri
cmb oluturmak olmutu. Bu imgeler, on dokuzuncu yzyl Avrupa
tablolarnda gl bir ekilde tasvir edilmiti. Geri, tensel, kmeye yz
tutmu ve lmekte olan bir medeniyet olarak slam imgesi; televizyon
grntleri, Hollywood filmleri ve kitle medyas haberleri araclyla
popler kltrde yerini ald. Bu gelimede bir teki inas
grebilmekteyiz.6
Yirminci yzylda tek tek milletlerin snrlar resmen teesss etmi ve
zamanla siyasi hkmranlk nitelii her bir slami ulus-devlete rcu etmi
oldu. Bu zamana kadar Hristiyan dnya ile Ortadou blgesi itibaryla slam
dnyas arasnda neredeyse 1400 yllk bir karlkl dmanlk tarihi sz
konusuydu. Ayn zamanda, unu hatrlamamz da isabetli olacaktr: bu iki
blgenin sekin insanlar arasnda milyonlarca karlkl kiisel deiimler,
arkadalklar ve evlilikler brahim dinler ailesindeki byk ounluu tekil
edenler arasnda paylalm nitelikleri gstermektedir. Buna ramen,
yirminci yzyln ikinci yarsnda, slama/Mslmanlara kar sregiden
dmanlk bir fobi boyutuna intikal etti. Bu fobiyi slamofobi haline getiren
bir nitelii, iddetini Mslmanlara/slama yanstmas olmutur. (Bu konu
makalemizin ikinci ksmnda ele alnacaktr.)
Dmanlktan Fobiye
II. Dnya Savandan sonra kitle medyasnn yeni teekkl etmi bir
ulus-devlet
olarak
sraile
hararetli
ilgisi
ve
hayranl,
slama/Mslmanlara ynelik nisbeten hareketsiz dmanln yeniden
canlanmasna katkda bulunmu oldu. 1948den sonraki birka on yl
boyunca kitle medyasnn tasvirleri Arab tekinin olumsuz imgelerini
yanstmyordu. Bunun yerine srailli Yahudiler, srekli kahraman olarak
resmedilmekteydi. ma yoluyla da olsa, kitle medyasnn yazl metin ve ksa
Bkz. Ibrahim Kalin, Roots of Misconception: Euro-American Perceptions of Islam Before and After
September 11th, Joseph Lumbard (ed.), Islam, Fundamentalism, and the Betrayal of Tradition
(Bloomington, IN: World Wisdom, 2004) iinde, ss.143-187.
6

AFD 55:1 slamofobi: Batnn Karanlk Taraf

127

deme dnyasnn siyah-beyaz zemininde Araplar rtk biimde kt

insanlar haline ge(tiri)lmiti. Yllar boyunca bu tr nyarglarn insafsz kitle
medyas tarafndan tasvir edilmesinden ve daha bariz bir ekilde anti-Arap
medyas tarafndan 1970lerde takviye edilmesinden dolay imdilerde ou
Batl, Araplar Mslmanlarla zihnen otomatik olarak birletirir ve
Mslmanlar kt kii addeder.7
Dnya apndaki kitle medyasnn sraili Batya olumlu olarak
yanstmas, bu lkenin ekonomik hayatiyeti iin temel bir etken tekil
etmektedir. Bir rnek olarak kaydetmek gerekirse, Bat kamuoyu sraillilere
olumsuz bakmaya ve Filistinlilere sempati duymaya balarsa, Amerika
Birleik Devletleri yllk yardm olarak sraile milyarlarca dolar
gndermede ok daha zorlu bir sre yaard. Modern dnyada kitle
medyasnn temel bir ilevi, rza retmek ve bylece de insanlarn
hkmet politikalarna kar kmamalarn salamaktr.8 Ayn zamanda
belirtmek gerekir ki, dnya yzeyinde meydana gelen atmalar byk
haber demektir ve sregiden srailFilistin atmas kitle medyasna
orantsz miktarda byk haber sunma imkn vermitir. Kastszca ya da
bizzat tasarlayarak kitle medyas, Bat ile slam dnyas arasnda sren
bitmez tkenmez dmanl nazik bir tarzda tekrar harlandrma ve takviye
etmede etkin olmutur. Kitle medyas dnya leinde meydana gelen
felaketleri ve potansiyel dmanlar ak bir ekilde resmederek korku zerk
etme amacna ynelik olarak tasarlanmtr. Ayn zamanda belirtmek gerekir
ki, sonralar slamofobi olarak adlandrlan olgu yznden ne kitle medyas
ne de srail devletinin teekkl sorumlu tutulabilir. Hristiyan dnyann
slama/Mslmanlara ynelik dmanl olmasayd slamofobi
hastalnn tamamen kitle medyas habercilii sebebiyle/sonucunda
ilerlemesi ihtimal d olurdu. Her halkrda ne bitmez tkenmez tarihsel
etkenler ne de kitle medyas tarafgirlii slamofobiyi aklamaktadr. Btn
bunlar, slamofobinin hayatiyet ve intiar imkn bulabildii bir zemin
salayan etkenlerdir.
Bu balamda katk salayc bir ekonomi-politik etken, Sovyet
imparatorluunun 1991 ylndaki zlyd; zira Komnist
imparatorluun yayl, iirilmi savunma btelerini gerekelendirme

Bkz. Kai Hafez (ed.), Islam and the West in the Mass Media: Fragmented Images in a Globalizing
World (Cresskill, NJ: Hampton Press, 1999); Edward Said, Covering Islam: How the Media and the
Experts Determine How We See the Rest of the World (New York: Vintage, 1997).
8
Bkz. Edward Herman & Noam Chomsky, Manufacturing Consent: The Political Economy of the Mass
Media (New York: Pantheon, 2002).

128

A. F. Buehler / ev. Mehmet Atalay

hedefinde isabetli bir dman tehlikesiydi. Eli kulanda bir Komnist

tehlikesi korkusuyla Amerika Birleik Devletleri hkmeti, vatandalarn
hkmet kaynaklaryla gzlenmesi araclyla salayaca halk denetimine
ilikin ar tavrn meru gsterebilmekteydi. Bu korku ayn zamanda d
dnyaya mdahaleci bir siyaseti destekleme hedefindeki devasa savunma
harcamalarna ynelik bir talep meydana getiriyordu. Senatr Arthur
Vanderberg bu ilkeyi u szleriyle zetlemi olmaktadr: halk desteini
arkasna almas iin Bakan Trumann memleketi dn patlatrcasna
korkutmas gerekirdi.9 Kamusal bir dman sayesinde hkmet, herhangi
bir askeri harekt iin kamusal destek salayabilmekteydi. Huntingtonun
hkmet grevlilerine dedii gibi, mcadele ettiiniz tarafn Sovyetler
Birlii olduuna dair bir yanl izlenim oluturmalsnz.10 Bir Komnist
dman olmakszn, bylesi masraflar gerekelendirmek ok daha zor
olacakt. Birleik Devletler bir dmana mutlaka ihtiya duymamaktadr;
fakat bir dmann varl korku retmek iin isabetlidir; retilen korku da
yabanc lkelere askeri mdahale politikasna destek celp etmektedir. Bu
siyaset, savunma harcamalar iin geni hkmet tahsisatn mmkn
klmaktadr. Sz konusu tahsisat da askeri sanayi messeseleri iin yz
milyarlarca dolar bteli savunma szlemelerine zemin tekil etmektedir.
Anlalan, dmanlar pekl kazanl kmaktadr.
Psiko-kltrel olarak dmanlara ihtiya duymaya dair ikna edici
argmanlar ve nemli miktarda kantlar sz konusudur.11 11 Eyll
olaylarndan nce gerekletirilmi bir almada yle bir sonuca
ulalmtr: Transfer olgusuna [Sovyetler Birlii yerine bir baka dman
koymaya] yol aan psikolojik dinamikler, bu olguyu tetiklemek amacyla
uluslararas evrelerdeki gerek durumlarla daha fazla etkileim
gerektirebilmektedir. [talikler orijinal metinden].12 Doru olmas halinde
bu yarg medyaya dman boluunu doldurmada acayip bir frsat
amaktadr. Bilinli, yani, baka baz nitelikleri yannda maruz kaldklar
kltrel programlamann farknda olan insanlar, psikolojik ya da bundan
John Trumpbour, The Clash of Civilizations, Emran Qureshi & Michael Sells (ed.), The New
Crusades: Constructing the Muslim Enemy (New York: Columbia University Press, 1993) iinde, s.91.
10
Samuel Huntington ve dierleri, Vietnam Reappraised, [Bir yuvarlakmasa tartmas] International
Security 6:1 (Summer 1981), s.14.
11
Bkz. Vamik Volkan, The Need to Have Enemies: A Developmental Approach, Political Psychology
6:2 (1985), ss.217-242. Bireyler ve gruplarn dier gruplar arasndan dmanlar oluturma ihtiyac
olmasayd, siyaset psikolojisinin de bir disiplin olarak varlk zemininin olmayaca sylenebilirdi .
Bkz. s.221.
12
Bkz. Shoon Kathleen Murray & Jason Meyers, Do People Need Foreign Enemies? American Leaders
Beliefs after the Soviet Demise, The Journal of Conflict Resolution 43:5 (1999), [ss.555-569], s.567.
9

AFD 55:1 slamofobi: Batnn Karanlk Taraf

129

farkl dzlemlerde dmanlara ihtiya duymazlar. Bu tartmada, bir dman

ve kltrel teki muhteval slamofobi oluturma boyutu mevcuttur ve sz
konusu boyut zne cenahnn kendi kltrel kimliini takviye amacna
ynelik olarak istihdam edilmektedir. slamofobi ile ok-kltrllk ve
kimlik meseleleri arasndaki iliki, bu makalenin sonunda ksaca ele
alnacaktr. Gnmzde slama ynelik aleyhtarl izah balamnda Fred
Halliday unu sylemektedir: ada (bir) toplum olarak Batnn bir
dmana ihtiyac olduuna dair ok az delil sz konusudur. Bu yaklama
ynelik isabetli cevap udur: Evet ve hayr; ya da, hem doru hem yanl. Bir
dmana ihtiya duymak slama ynelik dmanl bir bana aklamaz.
Birleik Devletlerde iktidar sahibi elitler ve bu elitlerin iktidar ele geirmek
amacyla varaca noktalara dair Chomskynin ileri srd kantlar (bu
makalede zikredilen ilgili kaynaklar), bir dman oluturmak gerekli deilse
de bu elitlerin ajandalarn gerekletirme hedefi uruna hayli isabetlidir
gereine dair yeterli bir kant tomar tekil etmektedir.13
Komnist tehdit ortadan kalknca bir dizi olay meydana gelir. Birinci
olarak, slamofobi kelimesi 1991 ylnda yazl basnda ortaya kar.14
kinci olarak, 1993 ylnda Samuel Huntington, ilk souk savaa
kavramsal olarak yeniden hayat vermeye alr. slam ile Bat arasnda
kanlmaz bir medeniyet atmas olacan varsaymakla Huntington,
souk savan bu kez Bat ile slam/Mslmanlar arasnda gerekleeceini
iddia eder.15 tibari olarak ilk souk sava (spanyolca karl itibaryla
guerra fria) Hristiyan spanyollarla Mslman komular arasnda tahakkuk
etmiti. Souk sava ifadesi de, Don Juan Manuel (.1348) tarafndan,
Akdeniz havzasndaki Mslmanlarla ilikileri asndan spanyollarn nazik
ve riskli olarak deerlendirdii durumlarn tantlamak amacyla icat
edilmiti.16 1992 ylnda, Encounter balkl edebi derginin kurucularndan
Irwing Kristol, yle bir beyanatta bulunur: Souk Sava bittiine gre,
Bkz. Halliday, Islamophobia Reconsidered, Ethnic and Racial Studies 22:5 (1999), s.895.
Oxford English Dictionaryye gre slamofobi kelimesinin ilk zikredildii yer urasdr: Insight 4
(February 1991), s.37. slamofobi 1997 Runnymede Vakf raporunda slama ynelik temelsiz
dmanlk ve dolaysyla Mslmanlarn tamamndan ya da oundan korkmak ya da honutsuzluk
gstermek eklinde tanmlanmtr. Bkz. Islamophobia, a Challenge for us all: Report of the Runnymede
Trust Commission on British Muslims and Islamophobia (London: Runnymede Trust, 1997), s.1. Bu
raporda, slama ilikin kapal bir yaklamn yedi nitelii zikredilmektedir ve bu yedi niteliin ilk alts
slama dair fobik bir dehet duygusuna katkda bulunmakta ya da geliimi itibaryla bylesi bir
duyguda nihayet bulmaktadr. Bkz. s.5.
15
Samuel Huntington, The Clash of Civilizations?, Foreign Affairs 72:3 (1993), ss.22-49. Margaret
Thatcherin slamclk yeni Bolevizmdir eklindeki u eserde yer alan yorumunu da not ediniz: Robin
Richardson (ed.), Islamophobia: Issues, Challenges, and Action: A Report by the Commission on British
Muslims and Islamophobia (Stoke on Trent, UK: Trentham Books, 2004), s.17.
16
Fred Halliday, The Making of the Second Cold War (London: Verso, 1986), s.5.
13
14

130

A. F. Buehler / ev. Mehmet Atalay

gerek Souk Sava balam demektir.17 Tekrardan ifade etmek gerekirse,

bir terimin douu ve Komnizm sonras yeni bir dman oluturma abas
slamofobiyi izah etmemekte fakat slamofobinin inkiafna en uygun
artlar hazrlamaktadr. 11 Eyll olaylar, Huntingtonun Bat ile slam
arasnda kanlmaz bir atma olacana dair varsaymn bizzat kendisinin
doru kmasna yol aan kehanet haline getirmitir.18 11 Eyllden sonra
ok gemeden slamofobi bir salgn halini almtr. Dnya leinde
(Mslman) terristlerle ilgili taknt, Mslmanlara kar yersiz-nedensiz
bir korkunun (yani, bir fobinin) trmanmas hzna paralel gelimitir.
Kitle medyas, slamofobiye dorudan doruya katk salamyorsa ayet,
mutlak surette korkuyu ileten bir tayc ilevi grmektedir. Kitle medyas
her ne kadar teknik anlamda hayli eitliyse de genel olarak baz ortak
nitelikleri sz konusudur. Dnyann drt bir yanndan korku sahneleri
resmetmek suretiyle kitle medyas, zellikle de ortalama vatandan
gnde sekiz saat televizyon seyrettii lkelerde geni kitlelere korku zerk
etme hedefinde ideal bir ara tekil etmektedir.19 Michael Sells, kitle
medyasnn maniplasyon etkilerini keskin ve yakc bir tarzda yle
zetlemektedir:
Rahle zerinde szmona Kuran alan (oysa gerekte ar siyasi
doktrin almaktadrlar) Taliban rencilerinin ya da Arapa metinler ve
slami simgelerle evrili Bin Ladinin grntleri medyada tekrar tekrar
dndrlmektedir. Dahas, bu grntler (kiz) Kulelere dalan uaklarn ya
da dier dehet olaylarnn ve 11 Eyll olaylar kurbanlarnn, bu
kurbanlarn akrabalarnn ve bu olaylardan canl kurtulabilenlerin insani
strap grntleriyle birlikte verilmektedir. Bu grnt irtibatlar bir kez
tesis edilince, btn Mslmanlarn Taliban (gibi) olmadna dair btn
uyarlar; Marlboro kovboyu, Yakkl adam, Kltrl kadn ya da
zgr kadn gibi sigara ien insan imgeleri iyice hazmedildikten sonra
sigara imenin tehlikelerine dair ahkm kesmeler kadar etkili
olabilmektedir. nsanlarn kitle katliamclar (Saddam, Bin Ladin), slami
simgeler (yazl metin olarak Kuran, namaz klan Mslmanlar, ezan) ve
fecaat olaylar (yanan ve ken kuleler, kurbanlarn yaknlarnn strap
halleri) arasnda bir imge irtibat kurmas halinde de, dehet olaylarna
Irving Kristol, My Cold War, The National Interest (Bahar 1993), ss.143-144 (1992 ylnda verilen
bir konferanstan). ktibas eden: John Trumpbour, The Clash of Civilizations, ss.107-108.
18
Huntingtonun slam dnyas hakkndaki utan verici cehaletine dair bir deerlendirme iin bkz. Roy
Mottahedeh, The Clash of Civilizations: An Islamicists Critique, Emran Qureshi & Michael Sells (ed.),
The New Crusades iinde, ss.131-151.
19
The Economist, 23 September 2009.
17

AFD 55:1 slamofobi: Batnn Karanlk Taraf

131

sebebiyet veren fanatik tavrlarn ok tesindeki geni slam dnyasnn

seslerini ne denli aba gsterseler de duymalar ve dinlemeleri son
derece zorlamaktadr.20

kar gruplar tarafndan mali olarak desteklenen ve kontrol edilen

kresellemi kitle medyas, Mslman korkusu ve Mslmanlara dair
olumsuz grntleri yaymak amacyla slam dnyasndaki atmalardan
istifade ederek slamofobiyi dorudan doruya beslemektedir. slam ve
Mslmanlar hedefleyen trden bir nefret sylemine, bakaca herhangi bir
dini gruba yneltilmi olsayd, asla gz yumulmazd. Batl kitle medyas
slamofobik yaklam ve tavrlar konuma zgrl ad altnda etkin bir
ekilde merulatrmaktadr.
Bir kitle medyas ilgisi neredeyse mnhasran slam siyasi, militan ve
fundamentalist diye yaftalama abasna ynelmitir. Bu durum bir lde
anlalabilir zira bunlar slam dnyasnda atma konusu olan hususlardr ve
kitle medyas da genelde atmalar btn ynleriyle takip etmeye
almaktadr. Ancak, medyann tavr adilane deildir. Kitle medyas;
eylemlerin siyasi, ekonomik ve askeri sebeplerini tecrit etmek yerine
Mslmanlarn bir ekilde dhil olduu btn olaylar dini saiklerle
gerekletirilmi olaylar olarak resmetmektedir. te yandan, rnein srail,
Hindistan, ABD ya da Sri Lankada din adna icra edilen iddet, o dinin
dier mensuplaryla ok nadir olarak irtibatlandrlr. Dnya yzeyinde
Hindu, Budist, Yahudi ve Hristiyan terristler hakknda bir yazya
neredeyse hi rastlanmaz.21 Steven Salaita; ABD snrlar iinde ilenen bir
iddet suu olarak Nidal Hasann yakn bir zamanda, 9 Kasm 2009
tarihinde, otuz askeriye mensubunu katletmesi balamnda unlar
sylemektedir:
Hzlca syleyelim. Dylan Kleboldun dini nedir? Eric Rudolphunki?
Theodore Kaczynskininki? Seung-Hui Chonunki? Klebold, belki
hatrlarsnz, Columbine [Colorado, ABD] olaynda silahla evreye ate
aan iki genten biri; Rudolph, Atlanta Olimpiyatlarn bomba ile
kundaklayan kii [Georgia, ABD]; Kaczynski, Bombac (Unabomber)
diye adlandrlan eylemci anarist [Montana, USA]; ve Cho, Virginia Tech
20

http://groups.colgate.edu/aarislam/msells.htm
Bu kk lekli ve hkmetlerin (ve devletlerin) dorudan eylemi olmayan trden terrizm
Chomskynin isabetli bir ekilde perakende terrizm diye adlandrd eydir. zellikle Vietnam
savandan sonra hkmetler, toptan terrizme ilikin medya haberciliine msamaha etmemektedir.
Afganistan ve Iraktaki ou gazetecinin gml (embedded) olmasnn sebebi de budur. Bu terrizm
tiplerinin tad ince farklar iin uraya bkz. Noam Chomsky & Carlos Otero, Language and Politics
(Oakland, CA: AK Press, 2004), s.543.
21

132

A. F. Buehler / ev. Mehmet Atalay

katliamn dzenleyen kii [Virginia, USA]. Muhtemeldir ki, bu katillerin

her birinin hangi dine mensup olduunu, hangi dine gre amel etmi
olduunu (ya da, Kaczynski rnei itibaryla hl daha hangi dine gre
amel ettiini) bilmiyorsunuz. nk medya bu insanlarn hayatn didik
didik etmi olsa da muhabirler ve yazarlar-yorumcular bu katillerin mensup
olduu din(ler) hakknda bilgi vermedi. Bu balamda din hi de o kadar
nemli bulunmad. Peki, ya Nidal Hasann dini nedir? te bu soru, yksek
oranda doru cevaplar toplayacanz trden bir test sorusudur. zel olarak
Amerikan toplumu iindeki silahl honutsuz insanlar kategorisindeki
dier akranlarnn aksine Nidal Hasann dini muazzam dzeyde nemli
bulunmaktadr. Nidal Hasann dini, menfur eylemlerine, dier terristlerin
(bilinmeyen) dinlerinin kendi menfur eylemlerine getirdii izahtan daha
fazla bir izah getirmemekte ama ABDde slamn iddetin umarsz bir atas
olduuna dair hl tedavl eden bir inanc beslemeye devam etmektedir.
Mslman kimlii tayan herhangi biri tarafndan gerekletirilen herhangi
bir iddet eylemi, u halde, bu dinin ve 1.3 milyar [imdilerde muhtemelen
yaklak olarak 1.57 milyar] takipisinin sorumluluu haline gelmektedir!22

Daha da kts, slam; Bat medeniyeti ve deerlerine ynelik kresel

bir tehdit olarak alglanmaktadr. rnein, kl dini, bizatihi iddet dini
ve iddet peygamberi gibi Ortaa dneminden kalma slam ve Son
Peygamber nitelemeleri; ada kitle medyasnn sylem listesinde tedavl
edip durmaktadr. slam; akl d, anti-modern ve kat bir inan ve eylem
dzeni olarak tasvir edilmektedir. Yukarda gndeme getirilen szmona
medeniyetler atmas byle bir eydir. Yirminci ve yirmi birinci
yzyllarda slam dnyasnda gnyzne kan yazl mahsullerdeki
gvenilir bilgi miktar ve Batda yaayan Mslmanlarla tanma ve harneir olma kolayl, bu cehaleti bertaraf eder diye dnmek makuldr (ki
belli lde de bertaraf etmitir). Ne var ki uzman olmayan bir kimsenin
slam/Mslmanlar hakkndaki gvenilir bilgileri Bat dnyasnda 2001den
bu yana baslm yanl bilgi alayanndan ayrt etmesi elbette ki zordur.
slamofobi; korku propagandasndan dorudan ya da dolayl bir ekilde
istifade eden kitle medyas (mas medya), dini gruplar ve dier kar gruplar
tarafndan takviye edilen kronik bir hastalk haline gelmitir.
imdiye dek bu makalede, slamofobinin; bu konuda olumsuz alg
retici kitle medyasnn rolne ek olarak tarihsel, kltrel, dinsel ve
Steven Salaita, Shooting America: Spot the Muslim, http://zed-books.blogspot.com.tr/2009/11/
shooting-america-spot-muslim.html (Son ziyaret: 2011).
22

AFD 55:1 slamofobi: Batnn Karanlk Taraf

133

ekonomik bak alarna ilikin her biri kitap konusu olabilecek birok
boyutundan yalnzca birkan ksaca ele alp tartm oldum.23 slamofobiyi
takviye eden unsurlardan bazlarn zetledim ve bylece de bu unsurlar
birlikte deerlendirildiinde slamofobi hastalnn intiar etmesine nasl
elverili bir zemin tekil ettiini gstermeye altm. Geen yirmi yl iinde
unu kesin olarak tesbit ettim ki Bat niversitelerindeki rencilerin temel
slam algs, iddet yanls sakall Mslman erkekler ve bask altndaki
bartl Mslman kadnlar eklindedir.24 Makalenin bundan sonraki iki
blm, bu isnatlardan birincisine (slam ve iddet) ilikin bir balang
tetkikinden ibarettir.
slam Kl Dini mi?
Tekrardan belirtmek gerekirse, slamn kl dini olduu dncesi,
hem Hristiyan dnyann hem de modern Batnn kltrel anlamda kolektif
uuraltnda derinlemesine kklemi bir dnce olarak ortaya kmaktadr.
Bu durumun somut tarihsel olaylar sebebiyle, mesela, Mslman Trklerin
bin yl boyunca dou Hristiyan dnyasnn merkezi olmu stanbulu 1453
ylnda fethetmesiyle teekkl ettii dnlebilir. 1529 ylndan itibaren
Osmanllarn Avrupay fethetme ynndeki tasarlarn devreye sokmasyla
kl dini Batya yani Avrupaya yneldi ve bu hamle 1683 ylnda
Viyanann baarszlkla sonulanan muhasarasna kadar devam etti.
Hristiyan dnyaya Mslmanlar yzyllar boyunca gerek ve ciddi bir tehdit
Bu konudaki bak alarna ilikin bir seki iin imdiye dek knyesi verilen kitaplara ek olarak bkz.
Elizabeth Poole, Reporting Islam: Media Representations of British Muslims (London: Tauris, 2002);
Tareq Ismael and Andrew Rippin, Islam in the Eyes of the West: Images and Realities in an Age of Terror
(New York: Routledge, 2009); Elzain Elgamri, Islam in the British Broadsheets: The Impact of
Orientalism on Representations of Islam in the British Press (Reading, UK: Ithaca Press, 2008). Ayn
zamanda, slamofobinin varln inkr etmeyen ama onu rkla indirgeyenler de vardr. Bkz. Faisal
Bodi, Islamophobia should be as unacceptable as racism, The Guardian (Londra), 12 January 2004,
http://www.guardian.co.uk/politics/2004/jan/12/race.religion (son ziyaret: 30 January 2011). Dier
bazlar ise bu mefhumu (slamofobi) tmden inkr ederler. Bkz. Paul Belien & Filip van Laenaen,
Muslims Create Islamophobes, Then Want Islamophobes Punished, The Brussels Journal (14 February
2006), http://www.brusselsjournal.com/node/816, (son ziyaret: 30 January, 2011). Bu son zikredilen
kaynaklar anonim tetkikiler tarafndan nerilmitir.
24
Birinci algyla mcadelenin en hzl yolu, rencilere terrizmle ilgili basit istatistikler salamak
olabilir. Amerika Birleik Devletlerinde 1980den 2005e gerekleen terr saldrlarnn yalnzca % 6s
Mslmanlarla ilikilidir (ki Mslmanlar da ABD nfusunun % 6lk bir kesimine tekabl etmektedir).
EUROPOL kaynakl mevcut terr raporlarnnsa (2006-2008) yalnzca % 4 Mslmanlarla ilikilidir.
Bkz. http://www.loonwatch.com/2010/01/terrorism-in-europe/. kinci algyla mcadele balamnda,
niversite evrelerindeki yerel cemaatlerden Mslman hanmlarn kendi yaantlarn anlatacaklar ve
rencilerle sohbet edebilecekleri etkinlikler nermekteyim. Bu konuda sratli bir tamir ilemi
bekleyemeyiz nk slamofobik nyarglar basit zihni telakkilerden daha derin bulunmaktadr.
renciler balamnda problemin asl kk, bu nyargl tavrlarn ekseriya kaynakland medya
kaynakl artlanmaya dair renci gafletinde aranmaldr. rencilerin final snavlarnn % 50lik ksm
iin slamla ilgili 40 gazete makalesi toplamay ve onlar analiz etmeyi ngrelim. Bylesi bir durumda
renciler sz konusu artlanma srecini bizzat fark edebileceklerdir.
23

134

A. F. Buehler / ev. Mehmet Atalay

tekil ettii gibi 154 yl boyunca da fiili bir askeri dman konumundayd.
Bir Batl bak asndan sylersek, slam Batllar iin kl diniydi.25
Yine de bu tarihsel olaylar, yirminci yzylda Batnn slam kl dini
olarak yaftalama takntsn izah edememektedir. Yoksa, bakaca birok
dinin klla anlmas gerekirdi, zira siyasi etkiye sahip btn dinler iddete
mracaat etmitir. Gelgelelim, Mslmanlar ve Yahudiler, Hristiyanl
Tibet imparatorluu dneminde (yaklak olarak: 610-840) Tibetliler
tarafndan igal edilen insanlarn Tibet Budizmini kl dini olarak
yaftalamalarndan daha fazla kl dini olarak yaftalamamaktadrlar. Belli
ki, bu balamda rol oynayan etkenler ilk akla gelenden ok daha fazladr.
Hristiyan dnyann kendi kl tevessln zihinlerde yabanc olarak
tesis edilmi Mslman tekiye yansttna dair gl veriler mevcuttur.
Ortadoudaki Hal seferleri dneminde (1095-1291) Bat Hristiyan
dnyas, rahatsz edici ekilde slam kl dini olarak yaftalamtr.
Gemblouxlu Sigebert (Sigebert of Gembloux, .1112) slam ile
Hristiyanl kat bir ekilde mukayese etmektedir. Ona gre slam kl dini
iken Hristiyanlk sevgi dinidir.26 Onu takip eden nfuzlu bir sima olarak
Montboissierli Peter (Peter the Venerable, Saygn Peter, .1156) de slam
kl dini diye nitelemitir. Son olarak, Speculum Maius adl Ortaan en
etkili Avrupa ansiklopedisinin [Ortaa boyunca kullanlan balca
ansiklopedi] yazar Vincent de Beauvais (.1264) slam Peygamberini
insanlar kendi inancna kl, kuvvet ve imha yoluyla evirmi biri,
slam da, kl ve mptezellik dini olarak tasvir etmektedir.27 Btn bu
ifadeler, Hristiyan dnyann bizzat Hristiyanlar Mslmanlara kar klca
sarlrken kendi iddet temayln yanstmasna dair bir numune tekil
etmektedir.28 Bu, Hristiyan dnyann iddete dair kendi karanlk tarafn d
dnyadan seili tekiye yanstmasnn sadece balangc, ilk aamasdr.
Hristiyan dnyann iddete bulamas, bir psiko-kltrel mekanizma olarak
yanstma olgusunun ne denli gl olabileceini gstermektedir. Takip eden
blmde slamofobi ile alakal derin psikolojik etkenleri aklamaya
alacam.
spanyann fethi de bu noktada zikredilebilirdi, ancak tarihsel kaynaklara ilikin okumalarmda btn
Avrupay fethetmek gibi tasarlanm bir program kantna rastlamadm belirtmeliyim.
26
Svetlana Luchitskaja, The Image of Muhammad in Latin Chronography of the Twelfth and Thirteenth
Centuries, The Journal of Medieval Studies 26:2 (2000), [ss.115-126], s.120.
27
Luchitskaja, The Image of Muhammad, s.125.
28
Bkz. R. W. Southern, Western Views of Islam in the Middle Ages (Cambridge, MA: Harvard University
Press, 1962). slam kl dini diye yaftalayan Bizans kaynaklar sz konusu olabilir fakat ikincil literatr
itibaryla Bizans kaynaklarnn bylesi bir yaftalamada bulunduunu tesbit edemedim. Burada nemli
olan, bu yazarn Bat Avrupal olmasdr.
25

AFD 55:1 slamofobi: Batnn Karanlk Taraf

135

iddet ve Batnn Karanlk Taraf

Akli temeli olmakszn slamdan/Mslmanlardan korkmak diye ksaca
ifade
edebileceimiz
slamofobi
denen
modern
hastaln
Mslmanlara/slama ynelmi Bat Avrupa dmanlnn asrlar boyu
birikmi bir tezahr olduunu dnmek, cezbedici grnmektedir. Ancak,
Ortaa Hristiyan dnyasnn slama ynelik tavrlar ile modern
slamofobik sylem ve davranlar arasnda dil ve muhayyile dikkat ekici
dzeyde benzerlikler gsterse de bir sebep-sonu ilikisi tahmin ya da farz
etmek hayli sorunsaldr. Bu balamda can alc soru udur: Mslman bir
teki oluturma hedefinde baat bir yafta neden iddete younlamakta,
iddeti n plana karmaktadr? Benim yaklamm udur: Hristiyan
dnya/Bat
kendi
karanlk
taraf
olarak
iddet
temayln
slama/Mslmanlara yanstmaktadr.
Bireylerde yanstma ilkesi, Sigmund Freudun modern psikolojiye
katklarndan biridir. Freud; bireylerin, itiraf edilmemi olumsuz karakter
zelliklerini dier insanlara yansttklarn kefetmiti. Bu olumsuz zellikler
btn karanlk taraf diye adlandrlr, nk bu zellikler bireyce
grnemez niteliktedir. (Ktcl) tekinin psikolojik olarak oluturulma
tarz byledir. Ayn yanstma ilkesi; kabile, din ya da millet anlamnda insan
gruplar iin de geerlidir. Yani, insan gruplar sonu olarak bir teki ya da
bir dman oluturmak amacyla kendi karanlk taraflarn dier insan
gruplarna yanstrlar. Birey olumsuz bulduu zellikleri (ve itiraf etmemeyi
setii baz zelliklerini) baka bir bireye ya da gruba bilind olarak
yansttnda bir anlamda ktnn somutlatrlmas sz konusu olur. Biz
onlar [tekiyi ya da dman] kendi ktcl znel ya da nesnel
imgelerimizi dsallatrmak amacyla kullanrz; dier bir deyimle, kabul
edilemez dncelerimizin yanstmalarn bu imgelere zemin yaparz (ya da
bu imgelere karlm hale getiririz).29 Kbrsl Rum bir psikolog kendi
tecrbesini yle dile getirmektedir:
Kbrsta bir Rum ocuk mesela komu kilisenin iyi bir yer olduunu
annesinin dedikleri ve eylediklerinden renir; bylece ocuk kendi iyi
zelliklerini korumak amacyla bu kiliseye bilind yatrm yapar ve o
kilise binasnn iinde ya da yaknnda bulunmaktan tatmin hissi elde eder.
Ayn mekanizma bu ocuun Trk camisi ve minaresinden uzak durmasn
ve kendi ayrks ve olumsuz zelliklerini buralara ymasn salar 30

29
30

Volkan, The Need to Have Enemies, s.244.

Volkan, The Need to Have Enemies, s.235.

136

A. F. Buehler / ev. Mehmet Atalay

imdi, ok ksa bir ekilde, Hristiyan dnyann dini saiklerle

gerekletirilmi harplerle (ki bu harpler asla sadece dini deildir) ilikisini
incelemeye alalm. Ortadoudaki Mslmanlara kar gerekletirilen
Hal seferleri, Bat Hristiyan kilisesi papalar tarafndan organize edilen
Hal seferi kampanyalarndan sadece bir tanesini tekil etmekteydi.
Drdnc Hal seferinde (1202-1204) Papa Paschal II, askerlerinin
Hristiyan dindalarna saldrmasna ve stanbulu yamalamasna izin
vermiti. Fransann gneyindeki Albi mntkasnda yaayan ve sapkn kabul
edilen bir Hristiyan mezhebi (Catharism) mensuplarna ynelik
Albigensiyen Hal seferi (the Albigensian Crusade,) diye adlandrlan ve
yirmi yl sren bir Hal seferi yapld gibi (1209-1229) Danimarka ve
sve gibi lkelere ynelmi Kuzey Avrupa Hal seferleri de yaplmtr.
Bu son iki (grup) Hal seferinin sebebiyet verdii kayplara ynelik
tahminler yz binlerce diye ifade edilen bir miktara ulamaktadr.31
Sonra, balangta spanyol Yahudileri ve Mslmanlar Hristiyanla
dndrme amacyla balatlm ve yaklak olarak 250.000 kiinin lmne
sebebiyet vermi bir Engizisyon (1478-1834) olay vardr.32 Amerika
ktasnn Hristiyanlarca igalinde milyonlarca yerli katliama urad. Bu
arada geerken hatrlamal ki, slam hkimiyetinin yedinci ve sekizinci
yzyllardaki yayl slami ftuhat diye adlandrlr ama Batda bu
kavrama karlk gelebilecek ekilde Avrupann, Amerikann,
Avustralyann ya da Yeni Zelandann Hristiyanlarca fethedildiinden sz
edildiini duymayz. Avrupallarn kefinden nce Amerika ktasnda en
dk tahminle on milyonluk bir nfus olduunu dikkate alsak bile bu on
milyon yerli, fetihlerden sonraki yz yldan daha az bir zaman zarfnda
(1600) kabaca yar yarya azalm ve kalan nfus ise takip eden yz yllk
zaman zarfnda imha edilmitir.33 Fransz Din Savalar (1562-1598) sadece
ilk yirmi ylnda 1.259.220 insann telef olmasna sebebiyet vermiti.34 On
dokuzuncu yzyl ncesi itibaryla en kanl Avrupa sava, Almanyada
Protestanlar ile Katolikler arasnda gerekleen Otuz Yl Savalar (161831

Rummel, Table 2.1a Pre-20th Century Democide Estimates, Sources, and Calculations.
http://www.hawaii.edu/powerkills/SOD.TAB2.1A.GIF.
32
Rummel, Table 2.1a Pre-20th Century Democide Estimates, Sources, and Calculations.
http://www.hawaii.edu/powerkills/SOD.TAB2.1A.GIF.
33
Massimo Livi-Bacci, The Depopulation of Hispanic America after the Conquest, Population and
Development Review 32:2 (2006), ss.199-232.
34
James B. Wood, The Impact of the Wars of Religion: A View of France in 1581, The Sixteenth
Century Journal 15:2 (1984), ss.131-168. Metindeki rakam yle elde edilmitir: ilk yirmi yl itibaryla
her yl iin her bir piskoposluk blgesindeki normal lm oranlarnn stndeki ortalama kayplar (677) x
piskoposluk blgesi says (93) x yl says (20) = 1,259,220. Bizzat hesaplamak zorunda kaldm bu
rakamn atf yaptm makalede zikredilmemi olmasn ok ilgin bulduumu belirtmeliyim.

AFD 55:1 slamofobi: Batnn Karanlk Taraf

137

1648) olmutur. Bu savata 2.000.000 insan ld ve o dnem itibaryla

Almanya, nfusunun tahminen % 15 ila % 20sini kaybetmi oldu.35
On dokuzuncu yzyl ncesi itibaryla Hristiyan dnyas tarihine
baktmzda, dini saiklerle gereklemi savalar sonucundaki igal ve
lmlerle ortaya kan yksek seviyeli bir iddet (topyekn iddet) ile kar
karya kalyoruz.36 Hristiyan dnyas iddette ya da dini saiklerle ortaya
kan iddette yalnz deildir. Buradaki can alc husus; yksek seviyedeki
bir iddet, bizzat Hristiyanln kendi kendine yaktrd sevgi dini imgesi
ve bilahare slam kl dini olarak tanmlama hamlesi arasndaki
ahenksizliktir. Bu durum ak bir inkr ve yanstma tavr gstermektedir.
Psiko-kltrel faktr olarak yanstma ya da bir grubu dsallatrma
hedefi olarak kullanma; kltrel olarak paylalm yorumlar ne
karmann bir yoludur,37 ki bu almada slama/Mslmanlara kar
dmans tavrlara tekabl etmektedir. Tpk Vamk Volkan gibi bu
makalede de dsallatrma hedefleri yaratma srecini incelemenin, iddetin
srekliliini izahta faydal olaca iddia edilmektedir.38 slamofobi, zellikle
de bir grubun inkr edilmi iddeti Mslman tekiye yanstldnda, bir
iddet eklidir.39 Hristiyan dnyann slama/Mslmanlara ynelik
husumetinin nasl olup da slamn (dier yorumlar arasnda) tarihsel olarak
paylalm baat bir sosyal yorumuna dnp gelitiini gstermeye
Dolaysyla, baz alanlarda, zellikle de birok tahripkr ordunun kulland normal askeri
gzerghlarda, nfus kayplarnn %90na ilikin tahmin hi de abartl deildir. Eksik doum ve lm
kaytlar ve salgn hastalklarn yol at yksek lm oran, savaa balanabilir bir lm oranna
ulamay neredeyse imknsz hale getirmektedir. Sava ve muhasaralardaki kayplara dair tahminler
yaplabilmektedir fakat bu tahminler vebaya izafe edilen lmlerin daima glgesinde kalmaktadr. Bkz.
Henry Kamen, The Economic and Social Consequences of the Thirty Years War, Past & Present 39
(April 1968), [44-61], s.49.
36
Yirminci yzyl ncesine ilikin Rummelin tablolarna (ki bizzat kendisi bu tablolarn eksik veri
barndrdn itiraf etmektedir) baktmzda, aka grlmektedir ki geni lekli devlet cinayetleri
tarih boyunca meydana gelmitir ve bu konuda hibir dini/etnik grubun inhisar sz konusu deildir.
artc olmamak kaydyla Moollar, modern dnem ncesi devlet cinayeti icracl listesinde hayli st
bir noktada yer almaktadr: krk milyon insann (ve Timurlenk dneminde de ilave bir on yedi milyon
insann) onlar tarafndan ldrlm olmas sz konusudur. Rummelin yirminci yzyl devlet cinayetleri
almas iin ayrca bkz. R. J. Rummel, Death by Government (New Brunswick, NJ: Transaction
Publishers, 1997).
37
Volkan, The Need to Have Enemies, s.231.
38
Marc Howard Ross, Social Structure, Psychocultural Dispositons, and Violent Conflict: Extensions
from a Cross-Cultural Study, James Silverberg & Patrick Gray (ed.), Aggression and Peacefulness in
Humans and Other Primates (Oxford: Oxford University Press, 1992) iinde [ss.271-289], s.286.
39
lgin bir tesadf olarak (!) zikretmek gerek ki 2008 ylnda ABD ve Avrupa Birlii (EU) (btn
dnyann askeri harcamalarna tekabl eden) 1.2 trilyon Dolarn % 65ini askeri harcamalara tahsis
etmitir. Oysa ABD ve Avrupa Birlii dnya nfusunun ancak % 17sini tekil etmektedir. ABD ile
Rusya arasnda dnyay birka defa imha etmeye yetecek kadar atom bombas mevcuttur. Stockholm
Uluslararas Bar Aratrmalar Enstitsnn (Stockholm International Peace Research Institute)
istatistiklerine bkz. http://www.sipri.org/yearbook/2008/05. Bu durum, topyekn bir terrizm lgnlna
anak tutma izlenimi vermektedir.
35

138

A. F. Buehler / ev. Mehmet Atalay

altm. slama yneltilmi bu antipati, Bat dnyasnn slam korkusunun

(slamofobisinin) iinde gelitii kltrel mirastr. Maalesef Mslmanlarn
iddetle irtibatlandrlmas yalnzca Bat dnyasnda grlen bir olgu
olmayp kitle medyas araclyla bir virs gibi dnyann dier
corafyalarna yaylm bulunmaktadr.
Bu tekiyi indirgeme ve ona olumsuz zellikler nakletme sreci, Bat
dnyasnn tekelinde bir olgu deildir. ounluk nfusu Mslman olan
birok lke hkmetleri, ahlaken ok edici haberleri hkmet denetimindeki
medyada n plana karmak suretiyle Baty ahlaksz ve tefessh etmi
olarak resmetmeye devam etmektedir. 1980li yllarn banda Msr medyas
bu izlenimi, Dallas adl beyaz diziyi yaynlamak suretiyle takviye etmitir.
Oysa Dallasn ihtiva ve tasvir ettii davranlar ou Amerikal tarafndan
da ahlaken menfur bulunmaktayd. ran devrimcileri tarafndan Amerikay
Byk eytan (kiver-i eyn-i bozorg) olarak yaftalamak ok iyi bilinen
bir rnektir. Mevcut problemlerinin msebbibi olarak birok slam lkesi
hkmeti, bu sosyal ve ekonomik problemleri zmeye ynelik kesin
sorumluluk almak yerine nesiller nce meydana gelmi olaylar gstermeye
devam etmektedir. Bu tavr byk lde eski Avrupal mstemlekeci
glere ynelmi psikolojik transfer eklinde tezahr etmektedir; bununla
beraber, Arap dnyasnda bu tavr, gnmz problemlerinin msebbibi
olarak Osmanl Trklerini sulamak eklinde de tezahr edebilmektedir.
Sonu
slamn/Mslmanlarn Batnn dsallatrma hedefi olarak
kullanlmas, Batnn kkl kltrel korkularna dair ok ey sylemektedir.
ayet ok ktcl ve abuk ilerleyen bir hastalk haline gelmediyse,
slamofobi olayna yine de birok siyasi, iktisadi ve dini unsurlarla
beslenen bir hastalk olarak yaklatm. slamofobi, aslnda, Hristiyan
dnyann imdilerde slama/Mslmanlara yanstlan genel iddet
tavrna dair uzun inkr tarihinin psikolojik tezahrdr.
Fred Halliday rneinde olduu gibi, slamofobi gibi patolojik bir
korkunun Hristiyan dnyada/Batda derin kltrel kkleri olduu gereini
itiraf etmek yerine daha ok mit vaat eden, bylece de bir eylerin
yaplmas ihtimalini sz konusu eden bir yorumu tercih eden kimseler
mevcuttur.40 Benim tesbit ettiim kadaryla Hallidayin niyeti, kltrel
karakterlerin kt niteliklere indirgenmemesi ya da insan topluluklarnn tek
tip olarak alglanmamas hedefini gzetmektedir. Bu konuda onunla tam bir
40

Halliday, Islamophobia Reconsidered, s.895.

AFD 55:1 slamofobi: Batnn Karanlk Taraf

139

uzla iinde olduumu belirtmeliyim; nk, kltrel karakterlerin kt

niteliklere indirgenmesi ya da insan topluluklarn tek tip olarak alglanmas,
slamofobinin deimez bir canavarlatrc belirtisi olduu gibi herhangi bir
deiim ihtimalini de bertaraf etmektedir. Bat bizatihi anti-slami,
slam/Mslmanlar da bizatihi iddet tarafls olsayd, asla nihayet
bulmayacak bir atma kanlmaz olurdu. Bu, Huntingtonun szmona
medeniyetler atmas yaklamnn yanl varsaymlarndan biridir. nsanlar
ve kltrler deimi, deimekte ve deiecektir. Aslna baklacak olursa,
gerekten de deiim, deimeyen bir zelliktir. Yine de hayati bir noktada
Hallidayden farkl dnmekteyim. Ciddi bir hastalkla baa kmaya, o
hastal tedavi etmeye alrken kronik durumun farkna varmamak;
yalnzca ve srekli olarak belirtilerle uramak demektir. Belirtiler
bastrlrsa (ya da inkr edilirse), kronik durum sadece daha da azar. Bu
kronik durum, slama/Mslmanlara ynelik iddetin ve bunun sonucu
olarak da patolojik korkunun inkrdr. Kiisel olarak bu kronik vakann
doru olmamasn dilerdim, fakat hastaln genel grnts maalesef
bundan ibarettir.
Biz insanlarn nnde abidevi boyutta bir iyiletirme devi
bulunmaktadr ve bu iyileme srecinin tam zamannda gereklemesi
amacna ynelik olarak da gerekli manevi becerilerimizi seferber etmek gibi
bir mkellefiyetimiz sz konusudur. Birok boyutu itibaryla ada yaamn
artk kresellemesiyle e zamanl olarak din-kltrel fikirlerin, irfan, feraset
ve nyarglarn karlkl irtibatl hale gelmi olmas sz konusudur. imdiye
dek, nyarglarla cehalet arasndaki karlkl irtibat, nyarglarla bir
teknikalite becerisi olarak irfan ve feraset tavr arasndaki irtibat glgede
brakmtr. slamofobi buna esasl bir rnek tekil etmektedir. rfan ve
feraset, tek aile olma anlamnda ortak beeri gerekliimizi teyit etmekte ve
beslemektedir. Kltrler, fikirler ve yaama tarzlar arasnda giderek artan
lde teesss eden irtibat, kim olduumuza dair kuvvetlenmi farkndalk
olgusuyla paralellik gstermemektedir. Bu durum da, yanl anlama ve
nyarglarn ok daha kolay bir ekilde ne kmas, inkr edilmesi ve sonu
olarak da yeni yeeren aznlklara ynelmesinin zeminini beslemektedir.
Ortak insaniyetimizin samimi itiraf ile bu daha byk farkndal
engelleyen faktrlerin (rnein, bir karanlk tarafmzn olduunun) kabul
arasnda bir denge kurma ihtiyacmz vardr. Kresel snma ve evresel
felket tehlikeleri ok iyi dzeyde f edilmekte; gelgelelim, btn dnyada
tekiye dair ykselen korku tehlikesine neden ayn hassasiyet gsterilmez
ki? Bir yandan giderek artan lde yakn irtibatllk haline intikal ettiimiz

140

A. F. Buehler / ev. Mehmet Atalay

halde birlikte yaayamaz, birlikte yaamay renemezsek, bunun sonucu

olarak ortaya kacak toplumsal gerilim asgari lde bile sz konusu dier
kresel problemler kadar tehlikeli olacaktr.
Bir gmen memleketi olarak Amerika Birleik Devletleri; Hispanik
nfusunun muazzam lde artmas ve spanyolcann gndelik hayatta
kullanmnn giderek daha ok artmasyla zellikle balantl nfus
deiimleri lei balamnda zorluklar yaamaktadr.41 Avrupadaki
paranoyann hedefi, Mslman topluluklardr. lerindeki milyonlarca
gmene ramen Avrupa milletleri gmen memleketleri olmam ve
tarihsel anlamda ok-kltrllk tecrbesi yaam bulunmamaktadr.42
Mlteci ve gmenlerin oluturduu geni sosyal hareketlerle birlikte
dnyann byk ehirlerindeki giderek kuvvetlenen ok-kltrllk
gereklii, dikkate alnmas gereken bir baka olaydr. Btn bunlar, giderek
artan slamofobiyi harlamaya ynelik potansiyel yakt niteliindedir. Bu
unsurlar ekonomik belirsizlik ve hkmetlerin kendi halk tabanlarn
kontrol etmeye ynelik olarak korku faktrn kullanmas tavryla
birletirdiinizde aznlk ve gmen topluluklar hedef alan bir
formlasyon elde etmi olursunuz. nkr, yanstma (projection) ve zfarkndalk (self-awareness) eksiklii; artk sonularna katlanamayacamz
trden lks tembelliklerdir. Dnyay paylaan insanlar olarak bizler ya ortak
bir istikamet planlayacaz ya da yeryznde hibir istikamet sz konusu
olmayacaktr. Ortak istikamette slamofobiye hibir yer yoktur.

11 Eyll sonrasnda Amerikal Mslmanlarca yaanan skntlarla ilgili olarak bkz. Osman Bakar,
Post-9/11 Islamophobia and the Future of American Islam, SEARCCTs Selection of Articles 1(Kuala
Lumpur: Ministry of Foreign Affairs, 2009) iinde, ss.57-69.
42
ok-kltrllk (multiculturalism) ve slamofobi meseleleri zerinde ileri dzey deerlendirmeler iin
bkz. Gabriele Marranci, Multiculturalism, Islam and the Clash of Civilisations Theory: Rethinking
Islamophobia, Culture and Religion 5:1 (2004) , ss.105-116. Bu alma, ayn zamanda, tarihin neden
gnmz olaylarnn akademik analizinin altnda deerlendirilmesi gerektiine dair esasl bir rnek
tekil etmektedir.
41