Avdo Humo, Moja generacija, Svjetlost, Sarajevo, 1984, 822.

Avdo Humo je roen 1. februara 1914. godine u Mostaru. Osnovnu kolu zavrio je u
rodnom mjestu, a revolucionarnom pokretu pristupio je ve u gimnaziji u Mostaru.
kolovanje je, zbog iskljuenja, nastavio u Bihau. Zavrio je studij na Filozofskom fakultetu
u Beogradu na odsjeku za jugoslovenske knjievnosti, gdje je bio jedan od organizatora i
uesnika u akcijama socijalistiki progresivnih studenata. lan SKOJ-a bio je od 1934, a
Komunistike partije Jugoslavije od 1935. godine. Avdo Humo je bio istaknuti revolucionarkomunist u godinama priprema revolucije, u toku narodnooslobodilake borbe, u odbrani tih
tekovina, kao i u obnovi i socijalistikoj izgradnji zemlje. Avdo Humo je bio neposredni
svjedok ili aktivni inilac zanimljivih i znaajnih dogaaja i procesa na Beogradskom
univerzitetu, u BiH, pa i na irem jugoslovenskom podruju. Umro je 24. 1. 1983. u Opatiji.
Osim kazivanja sjeanja od vremena opredjeljenja za komunistiki pokret do prvih
ratnih godina, Avdo Humo iznosi svoje uspomene i sjeanja iz svog djetinjstva i djeatva. On
daje podatke i pripovijeda o svojoj porodici i sredini (sokaku, mahali) u kojoj se svakodnevno
kretao i u kojoj su nastale pojedine osobine njegovog karaktera, neke bitne norme ponaanja,
neki elementi podsvijesti na koje ovjek reaguje kroz itav ivot, ponekad ih korigujui ili
oplemenjujui. Iao je i u dalju prolost, pa ova kazivanja, preko uspomena i sjeanja drugih,
dopiru do njegovog djeda po ocu, koji se rodio u vrijeme Napoleonovog pohoda na Rusiju.
Djed je bio stalno prisutan u porodici, bilo da su priali o njegovom ivotu, bilo da su citirali
njegove misli u raznim prilikama. Prisutan je bio kad god bi nastala neka tea situacija, kad je
nekog trebalo ukoriti i podsjetiti na lijepo, plemenito i pravedno. U kui se gajila neka vrsta
kulta njegove moralne linosti, a djedov lik je odigrao dosta veliku ulogu u autorovim
djeakim godinama, i tim likom pisac je doarao Sarajevo i Mostar u 19. stoljeu.
Raspoznatljivim tokovima kazivanja, Avdo Humo dijeli ono to se zbilo od onoga to
je u vrijeme pisanja mislio o tome: kao to je jasna linija kazivanja njegovih sjeanja, isto
tako, kao izrazito lina, izloena su njegova kasnija razmiljanja i ocjene o pojedinim
dogaajima, problemima i ljudima. Sjeajui se npr., politike aktivnosti u Mostaru i
Hercegovini, kada bi dolazio iz Beograda, on jasno iznosi svoje miljenje o radu KPJ i
graanskih politikih partija, kao i miljenje o ulozi svoje grupe drugova; Avdo Humo jasno
iznosi svoja lina razmiljanja ili zapaanja o politikim odnosima izmeu ljudi triju vjera i
triju nacija u Mostaru, te o radnikom pokretu kao pozitivnoj dijalektikoj sintezi nacionalnog
i vjerskog odnosa, o omladini koja naputa nacionalne graanske politike partije, o tome ta
1

je stvaralo ugled komunistima u mostarskoj patrijarhalnoj sredini i odakle toliko iroka

solidarnost graana sa komunistima u vrijeme kada su komunisti bili masovno hapeni i
proganjani poslije zavoenja estojanuarske diktature 1929. godine, kao i miljenje da je ta
iroka solidarnost, zadrana i kasnije, igrala ogromnu ulogu u masovnim simpatijama graana
Mostara za narodnooslobodilaku borbu.
U ovoj knjizi, autor, pored sjeanja, daje svoja vienja i ocjene nekih znaajnih
dogaaja koji su suprotni ili disonantni dotada poznatim miljenjima i stavovima, koji su
prihvaeni kao definitivni. Jedno od takvih je miljenje o partijskoj konferenciji koja je
ilegalno odrana u Mostaru, u ljeto 1938. godine. Neki uesnici te konferencije, poput Hasana
Brkia i Ugljee Danilovia, dali su svoja sjeanja i svoja miljenja. Avdo Humo je iznio
svoja sjeanja na odravanje ove konferencije ali su njegova miljenja i ocjene njenog
karaktera, kao i kompetencija i mogunosti efikasnog djelovanja rukovodstva biranog tom
prilikom poziv na ponovni razgovor. U knjizi Avdo Humo je iznio implicitno svoje
razmiljanje o nekim vjeitim problemima ivota, npr. o mladosti, o ljubavi izmeu mladia i
djevojke, o vjernosti (opis poniavanja Ali-pae Rizvanbegovia po dolasku Omer-pae
Latasa u Hercegovinu), o vojniku u duhu borbe i njegovim psihikim i moralnim krizama, o
ljubavi roditelja prema djeci itd.
Iako je knjiga autobiografskog karaktera, ona nije, kao to je est sluaj, optereena
ispovjednim tonom, a ita se gotovo u jednom dahu. On ulazi u duu linosti o kojoj pie, da
bi je vidio u njenim najtananijim osjeanjima i pobudama, da u njenoj sloenosti utvrdi njene
bitne moralno-psiholoke osobine. Za njega i pojave i dogaaji imaju svoju slojevitu prirodu.
Tako je u prvom poglavlju (I) ispriao uspomene i sjeanja na mnoge dogaaje i dao galeriju
portreta niza linosti, najvie svojih drugova i prijatelja. Slikovit je i ivo predstavljen lik
nene Humue, koja odrava porodine i tradicionalne drutvene i opeljudske norme
ponaanja u patrijarhalnoj muslimanskoj porodici. Takvi su i opisi prilika, socijalnih i
moralno-psiholokih, u muslimanskim gradskim porodicama osiromaenim agrarnom
reformom poslije Prvog svjetskog rata i ivot u dvoritima ograenim visokim zidovima od
pogleda sa strane. Sa nekoliko reenica, ali na upeatljivom detalju, doarani su ugled i
potovanje koje je Aleksa anti uivao u mostarskim porodicama i u svome gradu. U prvom
poglavlju autor interpretira prie o Turcima, koje mu pria majka s oeve strane, te
dogodovtine u svojim mlaim danima. Uporedo s tim, detaljno su opisani ljudi i cernika
mahala u kojoj je autor roen i odrastao, te kuna sijela na kojima su se izmjenjivale sve vrste
informacija, od privrednih i politikih, intimnih, porodinih, do raznih ogovaranja. Na tim
2

sijelima nije se skidalo pitanje propadanja Muslimana, kako u optem politikom pogledu i
drutvenom poloaju, tako i u konkretnim vidovima i pojedinanim sluajevima. Kroz
pojedinosti o ljudima i pokretu, oivljavaju politike prilike, uslovi, atmosfera tog vremena i
sredine, to nije mogue prikazati samo injenicama i egzaktnom analizom. Kao to ima
profinjeni osjeaj za ljude, takoer, fini osjeaj i ljubav ima i za prirodu, kao to su opisi
okoline Mostara, opisi Bihaa, ili zimskog jutra nad Sarajevom.
Cijelo drugo poglavlje (II) autor je posvetio svom djedu s oeve strane, gdje je
pokuao da iz raznih pria napravi jednu cjelinu. Tako on prati ivot Avdage-djeda, njegove
odnose sa tadanjim uglednim graanima Sarajeva poput, Mujage Jajanina, Fadilpaia,
Hrasnice, Merhemia i ostalih. Najvei dio te prie posveen je ljubavnoj romansi izmeu
Avdage-djeda i Mare, kerke uglednog Pravoslavnog urije Hadi-Tome Babia, iji je kraj
nesretno zavrio tako to je Mara ubijena iz zasjede pri prelasku Ivan-planine. Djed se ipak
oenio u svojoj 63-oj godini Derviom s kojom je imao etiri sina i jednu ker, a umro je u
96-oj godini ivota. O svom djedu, autor je najvie sluao od svoje nene, kojoj je djed do u
detalje priao o svom ivotu, zatim od oca i strieva.
U treem poglavlju ovog djela (III) autor opisuje svoje gimnazijske dane koje je
provodio u Mostaru. Tu on govori o diktaturi koju je zaveo kralj Aleksandar i posljedicama
koje su proizile iz nje. Diktatura je unijela potitenost meu kolsku omladinu; u koli je
nastao novi, otriji kurs u disciplini, nadzoru i pokornosti; dolo je do hapenja i muenja
komunista, zabrane graanskih partija. U petom razredu dolazi do grupisanja aka koji su
imali ista kritika gledita na kolu i pojedine profesore i koji su traili punu politiku
slobodu. Grupu je udruivala velika elja za znanjem i intelektualna radoznalost koju kola
nije mogla zadovoljiti. Znanja koja su sticali bila su umnogome razliita od znanja profesora;
bila su savremena, analitika i konkretna i daleko su odmicala od onih koje je pruala kola.
Na kraju poglavlja Humo opisuje situaciju koja je dovela do njegovog iskljuenja iz kole,
tako to je bacio kapu koja je udarila u tablu to je naljutilo nastavnika. Kao obrazloenje, u
akoj knjiici je navedeno da je izbaen zbog poinjenih politikih izgreda u koli 19311932. Nakon toga odlazi na sjever, u Biha, gdje nastavlja kolovanje u Gajretovom internatu.
etvrto poglavlje (IV) govori o danima provedenim u Bihau. U ovom poglavlju dat je
opis Bihaa, te njegovog razreda u Bihakoj gimnaziji; tako su s Humom u istom razredu bili:
Esad Paali, Mahmut Buatlija, Hakija Pozderac, braa Hercegovac i sl.

U petom, i ujedno najveem poglavlju, (V) ove knjige, autor posveuje panju danima
na Beogradskom univerzitetu, gdje je studirao grupu jugoslovenske knjievnosti na
Filozofskom fakultetu. Tu autor hronoloki izlae dogaaje koji su se deavali za vrijeme
njegovog studiranja, od kojih su najznaajniji bili studentske demonstracije protiv diktature,
jer je jugoslovenska vlada ekonomskim mjerama pokuala da iskljui sa Univerziteta jedan
veliki broj siromanijih studenata u kojima je gledala najopasnije reimske borce i glavni
izvor revolucionarnih ideja. Diktatura kralja Aleksandra je nastojala da stvori i na
Univerzitetu klimu straha i nasilja, kakvu je stvorila u narodu. Takva politika izazvala je otpor
i borbeni stav u studentskoj masi koja je eljela slobodu i relativno snoljive uslove studiranja,
a komunistike ideje su joj bile najblie i najprihvatljivije. Tada je, 1933. godine, Avdo Humo
primljen u SKOJ. Autor u ovom poglavlju opisuje masovna hapenja studenata i njihovo
odvoenje u logor u Viegradu, zatim, pokuaj uvoenja policije na Univerzitetu. Sve do
1934. god. studenti su inili glavnu masu demonstranata, a od tada se pojavljuju i radnici,
napredni graani, ispoljavajui svoje nezadovoljstvo profaistikom spoljnom politikom
jugoslovenske vlade i tekom unutranjom situacijom.
esto poglavlje (VI) odnosi se na graenje SKOJ-a u Mostaru kao izvora mladih
partijskih kadrova i kao jezgra za stvaranje irokog omladinskog pokreta. To je doba pred
samo izbijanje Drugog svjetskog rata, kada se Humo prvi put susree sa radnikom
komunistom, Savom Medanom, s kojim razgovara o ozbiljnim partijskim i konspirativnim
stvarima. U ovom poglavlju autor govori i o osnivanju Oblasnog komiteta za Hercegovinu
koji je istovremeno bio i Pokrajinski komitet za BiH, te pokretanju pitanja za stvaranje ire
organizacije SKOJ-a.
U sedmom poglavlju ovog djela (VII), Avdo Humo pie o periodu kada prelazi na
partijski rad u Sarajevo od decembra 1939. god. On u Sarajevu ivi pod ilegalnim imenom i
ponaa se vrlo oprezno. Saraujui sa Ugljeom Daniloviem, Isom Jovanoviem, Boriom
Kovaeviem, urom Pucarom i Vasom Miskinom nastojao je da se u Sarajevu stvori jaka
partijska organizacija. Uticaj Partije je rastao u preduzeima i po kvartovima, a lanovima
Partije mogli su postati oni intelektualci koji stoje na njenim idejnim pozicijama. Tako je
meu intelektualcima obrazovana 1940. god. partijska elija koja je rukovodila cjelokupnim
radom sa naprednim intelektualcima (Slavia Vajner, Veljko Vukovi, Julije Stipeti, Branko
Galeb, Danijel Ozmo, Oskar Danon, Jahiel Finci). Jedinstvo irokih slojeva naroda sakrivalo
je komuniste tako da ih policija putem agenata, provokatora i dounika nije mogla otkriti, pa
je tako, Partija ostala zbijena i sauvana i u Sarajevu je za dvije godine narasla za oko 300
4

lanova i postala najjaa i najmnogobrojnija u BiH. To je bila homogena, politiki uzdignuta

grupa komunista, sa razvijenim osjeanjima za demokratske i istinski drugarske odnose meu
komunistima. U ovom poglavlju autor daje i informaciju da je zavrio zavrni diplomski ispit
u Beogradu 1940., te da se vjenao sa Olgom Nini.
Osmo poglavlje (VIII) uglavnom sadri detalje oko pripreme ustanka a zatim i sami
poetak ustanka. Autor istie da sve to pie, kazuje po sjeanju; nije se sluio nikakvim
dokumentima, i prosto se ograniio na svoja autentina sjeanja kako o ljudima, dogaajima i
injenicama, tako i o svojim tadanjim preokupacijama i razmiljanjima. Opisuje pljakanje
radnji od Nijemaca, formiraju se ustake jedinice, uvodi se kontrola kretanja, legitimisanje;
jedni prihvataju ustaku dravu, drugi ostaju pasivni; komunisti i srpski graanski politiari se
zatvaraju i odvode u logore. Dolazi do spontanih borbi u istonoj Hercegovini i Bosanskoj
krajini, pa tako prve akcije na manje neprijateljske objekte brzo prerastaju u optenarodni
ustanak; borbe su voene s domobranima i pojedinim njemakim i ustakim grupacijama, a
nakon izvjesnog vremena i s etnicima, koji su najvie vrili pueve, pa su se tako cijeli
partizanski odredi osipali i prelazili u etnike odrede zbog slabog rada partizanske
obavjetajne slube. U ovom poglavlju opisane su neke borbe, poput one 1. aprila 1942. god.
kada su ustae napale i zauzele Vlasenicu, a zatim i Drinjau, Srebrenicu i Bratunac i izbili na
hrvatsku Drinu.
Posljednje, deveto poglavlje ove knjige (IX) nastavlja se na prethodno. U njemu autor
iznosi podatke o situaciji kakva je vladala u okupiranom Sarajevu, izlazak Partije i SKOJ-a iz
ilegale u pogledu pismene propagande; obavjetavanje o stanju na terenu, o etnikoj izdaji i
ciljevima etnike politike. Autor pie kako se u Sarajevu ocrtavao jedan oblik narodnog
fronta, ali da nije bio vrsto povezan u organizacionom smislu, jer je bio sastavljen od
drutveno uglednih ljudi, preteno intelektualaca bez politiara iz bivih graanskih stranki.
Kazivanja u ovoj knizi doseu do etvrte neprijateljske ofanzive.
Zijad Dupovac