Professional Documents
Culture Documents
Atitaq jun qya ate kabe tal atzunjun naq taq in che kojin tukyilu tehmil, nya
ban taq ta. Atzun jun el tkub tbiyan eju tal tun tel twitz peni ju toka otzun il tij
etzun tkub tbyon tal tzuntzu.
Okktzun il tij etzun tkub tbyon tal tzuntzu okx nix nim tun xix Dios tukyil,
ultzuntz toj xqun xi kub nbayoniye wale chabawtlo ni xim bente kyol chij ul toj
tquj naqxkantl mataqna che kimjun tal kumtzun mas makyej toj jun peni okx
tkimatzun tanmi min soq tukyilu kajaw kuntzum in noqa te qonikan .
2. EJU QWA XIN (Nuestro alimento Maz Cuento en mam)
Atitaq jun ninkej te oxe tun kal okx in xin kayin kyaje txin inxix che baj
bujun te kibj in taq tzaje kjuk eju kwi che chi tzun, ayiwe baqinxwe
dwitze,chiju xqan twi, mya ayiwe ninwe weklen chi saq twi nya ayinwe ninwe
woklen tun quntzun min chin okyalxixe taq witzun ayinawe banaqiwe tunawe
nkejal ikx sen kiniqan in che ojlan xjal inbaju kxim.
3. AYE XJAL NCHIJAW BENT TE TXKUP (Las personas que se
convierten en animales cuento en mam)
Ok nbine ojtxi , at jun qua iklel kyiqe rit, ajtzun thapun iklel toj saq chun,
tzel tin qekye tij ch, iku ttulin tibtzu jalo. At tpas kye tklon ti twi, tjaw
txakpuj jalo, xojtl. Matzun txitz jalo yolte alumj, n-ex dtik kyaje or. Aj tul
jaalo, qintlte ek tun mo rit qin tun. atzun ok nbinjuye.
Ex ok nbin juntle, ikxu, jun qya japun txol tze, el tinju tij, kub ttolinju tib,
tjaw, wetl jalo, xojtl. Kayilu jun wnaq tij, atzunte wnaq jalo, xtanj ewalqju
tij. tjapun jalo, qinte jun ek tun. nku ttolin jun majtl tib, jaw txakpuj te qya.
Xi jyolte tij tlaqetlkye tij. anjtz xbiquin quun tla knetlqeeju tij.
4. TIQUNNIL MYAXIX XTILUN TQAN XJAW IKU TQAN QIJ (Porque no
es iluminoso claro la luna como el da. Cuento en mam)
Aztun juntel tibajxu qtxu xjae, tiqunil myaxix xtitlun tqan xjaw iku tan qij.
Chitzun qa aju ojtxi, ok kymojbannkye qtxu xjaw kyibi twits kyaj tukil
chewtukil tman chewqwinaq, aju nintzku nxi qkayin tchewil qij. Oktzun
kymujban. Okx naj maqa ok tjpuju chew twitzju qtxu xjaw tukiilju chew,
naqtzun aju ate chew kamban, okx naj maqa ok tjpunjuqtxu xjaw, akju twitz
aqwi. Ikytzun ttenju kyixbiju ma okx potzjju twitz, naq juntlte twitz
nakayin. Ikytzun tenju maj sjunin tiju xjaw jalin, mixti, nxtilumaxitl senju tqn
qman qij, xhitzun jun okslabl kyunqeju qwinaq.
Ate qya ojtxi aj tbanix, qa qa ju nex in nok tzalajbil tij, qatzun qa txinte
nex, minti, in kikunin xjal aju txin.
Ajtzun tbantiju qya tukilju tal, qun atzun qyajil ojtxi, ati maj in tzaj qunju
chinaq qen, in xi qon teju yoqol, maqaj ok ktzal byon jun ek, ok kbel
qon te tbel wabj te tkyeqil, ixtzunju qya lu, kuxlina, tetzun kmoj naj
atzunju libun ms t-xi jyolte aju echaq kul aju qanbil ok kbelix txkon te. Aj
tetz chuj binchantl tqanbil, ok kxel tkwan. Iktzun, ika twe, ika twe.
Ikxtzun in nokx qon t-xilel twa, qaj itzaj, ma qajtzun qaj ich, ikx aju kkwa
xjal ojxi aju qotj ban tzotz.
Atzun qya lu aj tjawe tukil ju nenex, ban tbanilte qya aj tjwe. Atzun
ttxolu yoqol jun techlal qa misjun nulu imj, ma tzajteju jalo:
Aya txin, kokil chintl tchuja ex kokil chin tal atzan tij tqula, tunatzun ttzaj
ju imj; Iktzun xbajijutoj tchwinqlal ju qya. Tojtzun kabe, oxe qij, ate qya in
chitunte ju tal tmix.
Ex axtlu yoqol ma t-i tmantl te: Aya txin yeqomuya tkuja, ajtzun tweya;
jun tbanil qyaya.
Aju qya lu maqa aju libj, kuyile tun, in xi tbin kawbil teju tlib.
Atzunteju qya aj twe, ban qchimloj, ban lan wnaq, ex kyeju tal imj inxix
chechitun, mixti in chuchun tukilju tnex, qun atiju twa tzmaxi aj tchiy.
Atzun in onin teju qya lu, aju ban kwan ju tal kul, tun tbanix aju twinqal.
8. JUN QYA XI QIN TUN JUN MAX. (UNA MUJER QUE FUE LLEVADA
POR UN MONO. CUENTO EN MAM)
Achinwe bin wun, tzaj tlajin nnaniye weye, tzaj qman te tun juntl qxjalil
nqakutoq najla tkyetz tja.
Aju jun maj, ate oxe qya exi klel toj jun kul tijxi witz, nqaku tkyetz jun xaq.
Atzun tpon tqan qij tej kanjtz, tej kanjtz, tej kbaj wan te wanqej jax kyobin
tal kpa tij jun tze. Kanjtzuntz koxil, xi kman kabetl te toj be:
tzun tqob tpaya ma ma tzaj tina chechij te.
A mixti nan saj wune, ma tzik tnal.
Ex anjtijtzuntz nelte. Okx tpon ja ketyobina tij tze, tjax.
9. JATUMEL XINAJANA QYJIBEN TE SANJUAN (Donde proviene el
traje de San Juan. Cuento en mam)
AAti jun tal tumel ok nbin chinwe te qtzan nmane ojtxi, sen junjun qale
kojlok tij qaq, taqekxu tqan tibaj xkub, in poqin jun twitz chenap toj tzaj.
inqo-aqwitzuntze yolil tukil, ntzaj tloajin qeye sen ttenju qtanam, sen tten
qyajil, sen tten kublen ten qtanam ja taya jalo. Auj kyej qaman te kun
tman, ayettlu tman, kyej qamn kye kyunju chmambaj, intzun tzaj tlajin
qeye. Ate tzala ojtxi toju ja ta qtanam sanjun jalo, chitzun qa a top.
Xinixte a tzala elpuni tzma txeljub, okpuni kantel, San Cristbal. Jun nim a
chitzun. Aqetzunju tijwnaq, ayeju qman xjoq, nchiximan tun kykutz najal
ttziju a, qun ana minti nbent kynajan tun nchiychaqu a. chitzun, exte jun
naj Qajaw tij. atitzun jun twitzale, jun qman xjolq nimaq toklen, kub tximan
tun ttxexbet ttembilu a, tun tik tzala tun t-xitoj jun plajtl.
Tzajte qman zjoq jalo, okx tqon jun palet tjaqu a, xitzun qontzuntzu.
Chitzun jun tumel, atzu elpuna atzu ja ta njab atitlan, kyxol jsolola,
atzuntzu elpunaju a xini qxol tzala.
Atzunju tixtoqu a, ayekye qchman, atzu najlqeya ttzile a, atzu ja ta
qnajbil t-xe Witz, ja ta qnajbil t-xol chlaj, Sechkul. Ttziyile kul tayileqe. Exlo
toj qtanam tzala ttziyile kul taqe.
Atzunj tnejikuxix, atzu najlqeya kye qyajilben toju jun najbil, atzu toj
kul , a tbju kyun qchaman: Twi Glesiben. Atzu ta ttzeltijju witz te
Qaqayix, jlatzaju jun nimaq witz twi Qman Saqbajlaq mo tibaj toj plow.
Chitzun, aye kye qchman teqe , natz , ma chi baj najan atzu. Noqtzun aju
min sel ban toj kwitz, qun atiju chkup nchex qinkyeju kwal, aye`ju bos
kwal in che bet twi pen.
Ati jun nim pich lu, a tbiju Tiw, nimaqte junjun t-xkyeq
Ajtzun tikyikyi t-xkyq , nchex tin ju kwal , nchex tjkun kyi. Ayetzun
qchman, kane toj kwitz tun lan chex qintlu kwal , atzun tal ttzumal rit in
jax kyqon toj kyuwiju kwal no qj chil ch. atzun tijuttzumal rit, nel jilpuju
kyxkyeq tw, min nbent t-xi kyinjue kwal, qaj atlju chil. Nku kybinchan
junjun chil njax kmutzbanan toj kywi kwal, atzunte chil mojx nxi kyinkye
tiw. Atzunte tiw, atzu najlate ma atzu tkuj nim witz qman saqbajlaq, atzu
toka toju jun nim pik, tok, tkuj kala. Atzuntzu taqe kye ma Tiw.
Ayetzun qchaman kub kyximan:
a matxi qonaj tunju txkyup lu. Sen tten tun qel twitzu lu, chiqetzun. Eb aj
junnin, baj
Kybuyin kyib. Ex ok jun naj Qajaw kyun chiqetzun jalo.
Anate pich lu, okna kxel jupbajte ttzi tja, Qatzun min, layxna qochmet,
laxy chi-anqin kye qkeal. Kukx kybaj kye kalju, chiqetzun. Xinzunte jun
qman ajbech, ayeloju nimaq ajbech ojtxi, xitzuntzu ch. kub kyabinchan
jun nin xobl nikyj jun nin chiktze, ixtzun xi kynikuntzuntzu jalo tun tpon ttzi
tjaju Tiw. Majx xite jun xjoq abj, yabok pon tojxixte jul, ex mojx kyej t-xtann
juntix. Kyejtzunte Tiwzu. Min eztlte Tiw. E, xi ky chmettzun kye qchmantzu.
Atzun tqijlalil saju twitz txotx ojtxi, tej tku najtlu a toju ja talo, tej texlo
qin kyun qchman, senlo ttenlo, min bynxyx qun; ekub najantzun kye
qshmantzu toju chqajlaj, tzmaxij telenxu a. atzun jun tu melu, jun tal
tqanil ok nbine te qtzan nmane in kub tyolin ojtxi ti qaq, nyolin qxole ex
kyejni tbin kye tchman ojtxi.
10.
TQANIL TEJ TTZAJ QE TNUM CONSPYON (Historia de
Concepcin Chiquiricha. cuento en mam)
Atzunja kxel nmane toj qyol ja jalo lon, tij bajni saj qij ojtxi kyun qman.
Max tzaj nnanchIne aju kyejni tman qtzan nmane ex e nchmane. Aju toj
tqijlalil ojtxixix, jniqexu qmanchmontoq kyib junx. Qeju kynejil mamj xiten
ojtxi, ma chinjan toj jun najbil a tbiju Twi Kunqunwtz. Jtelo abqi etenlo
atzu. Noqtzun aju ati jun txkup, eju pich nchi-ok qman Tiw, nchex kyiqin
kwal eja bosqe.
Atzunkye jaojtxi xjal lu, in jawx kyqon chil toj kywi kwal, ajtzun kyulu pich
iqilkye kwal, a chil nxi kyiqin. Etzunkye pich, najliqe toj jun koboj tkuj
jun nim xaq. Atzuntzu nchitzaja. Atzun ku kybisun qman:
Alo banju qo-ikel toju najbil tzalon. Ok qjya juntl, jun chintl najbil ja
mixtloti nbaj.
Epontzun toj jun chiintl txotx, a tbiju toj Xukuwe. Atzun tbiju. Xitzun
kykayin tij qa aj txotx ban te kynajbil, qa kuw.
Ex mixtla kub kyqij tzulu qunatitoq jun txkup. Ex ikyxju, xi kykayin jun
txkup a tbiju Wakxkan. Jun txkup te tuka. Ku kybisuntel, ex ebjiky toju
najbil lu qun xi kykayin mya banxix txotx, julu, in yakchilo. Qun
etzunkye wnaq ojtxi lon, npon kynabl ex mojxlo tzaqleqexixlo tij. Mitla kub
toj kywutz tun kynajan.
Atzun kyse te namxtoq kyiky, tzaju jun qya, qun baniletzun lyun okxte
Qajaw tok toj kyanmi, tzaju qya, kyb tbisun toj tanmi tun tkub ttzyuju
txkup, a tsip tzynte, ex kyejtzun t-xwkuntzu jalo lon, atzunte txkup atixlo
jalo.
Atzn toj toxin maj, kubtzun kybisuntzu tun tknetu najbil kyun ja
kchinajala, epontzuntzi toju chin txotx popbil tbi chin txotx aja ti qxil
jalo. Tnejiltzun baj kyjyon tij qa ban, qa min niakchi, aq kuw, atzun bj
kymn kykyaqil:
Kuwte chin najbil julu. Ekubtzun najantzi, atzun kyej kyman lon, nchibaj
yolin:
Min nyakchite witz julu. Edubtzun najantsuntzi. Nchibaj nan Dios.
Qumtzun a jun pix txotx tzulu, xjansix, extzun kyej kyqon te nabl Dios.
Rondas
1. TAL WIX * (Gatito)
Wix, wio, *
Tal wio, *
Tzalajbil tzalajbil in qo
2)
NA AJ NCHIYE
in chin tzalaj we
qoqe bin te
ATZUNTEYA NA
3) TXUBAJ (Madre)
NA XAWANKUXIXA
TE QIJ JALO
KBEL NTZIBANE
Poesas
1)
TKYEQIL WALMYE.
TXUBAJ (Madre)
AKU KYAJ.
AJ NJUB TQONA
TKYETZ TANMIYA
NJAW TZALAJ WANMIYE
N-NOK NMATZINA.
4) TAT (Pap)
JAWNIXIX EX KUWXIX TATA
AYE TQOB KUWQE
SEN JUN KOL EX JUN TZIS
ATZUN TZEN
AJ TXI NQONE
JA XIN ITZJAYE
AJ TXI NKAYINA
XAWANKUXIX TTXOTXA
KUJLAJTIBIL TEYA.
NAJTNAM TE NAJTNAM
TOKXA TOJ TXMILAL WANMIYE
KUKX NTZAJ NNANE T-ACHBAJILA
TOJ TZUN E WITZ TOKX
TQINUMALA
XAWANKUXIXA NAJTNAM.
TBECH QTANAM
NQOPTZAJA KXOL KUK
TE NTANAME TWITZ PAXIL.
9) TQIJ
Padre)
LUTZUN TMYALA
CHIYJSALTEYA TOJ TCHWINQLALA.
TBANIL EX KUJLAJTIBIL
XNAQTZBIL NTAWANA
TE XNAQTZBIL
JA NTKANTSANA
NCHTILISANA TOJ BE
EX TOJ KOJBIL.
TQAN QAQ