‫ادب و ﻫﻨﺮ‬ ‫‪™1388‬‬ ‫ﺷﻤﺎره ‪ /1288‬دوﺷﻨﺒﻪ ‪ 27‬ﻣﻴﺰان‬

‫ﻧﻮره« ﺑﺮ زﻣﻴﻦ اﺳﺘﻌﺪادات ﺑﺎراﻧﻴﺪ ﻛﻪ » ‪‬و‬

‫ﺷﺮﺣﻲ ﻣﺘﻔﺎوت‬
‫ﻇﻬﻮر اﺳﻼم و ﻫﻨﺮ اﺳﻼﻣﻲ‬ ‫اَﺷﺮَﻗَﺖِ اﻻَرض‪ ‬ﺑِﻨﻮرِ ر‪‬ﺑِّﻬﺎ«‪ .‬ﻋﺎﺷﻖ ﺳﻴﺮاب آب‬ ‫ﺑﺮ ﻏﺰلِ »ﻃﺮﺑﻨﺎﻣﺔ ﻋﺸﻖ« ﺣﺎﻓﻆ‬
‫ﭘﺮوﻳﺰ ﻣﺮزﺑﺎن‬ ‫ﺣﻴﺎت ﺷﺪ‪ ،‬از ﺧﻮاب ﻋﺪم ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺒﺎي‬
‫وﺟﻮد در ﭘﻮﺷﻴﺪ‪ ،‬ﻛﻼه ﺷﻬﻮد ﺑﺮ ﺳﺮ ﻧﻬﺎد‪ ،‬ﻛﻤﺮ‬ ‫" ﺣﺎﻓﻆ ﻋﺰﻳﺰي ﻧﻘﺶ ‪ /‬ﺗﻠﺨﻴﺺ‪ :‬ﻋﻠﻲ ﺣﺴﻴﻨﻲ‬
‫)ﻗﺴﻤﺖ ﺳﻮم(‬ ‫ﺗﻠﺨﻴﺺ‪ :‬ﺟﻮاد ﻃﺎﻫﺮي‬
‫ﺷﻮق ﺑﺮ ﻣﻴﺎن ﺑﺴﺖ‪ ،‬ﻗﺪم در راه ﻃﻠﺐ ﻧﻬﺎد‪.‬‬ ‫ﭘﺪﻳﺪار ﮔﺸﺖ )ﻇﻬﻮر ﻳﺎﻓﺖ( و ﻋﺸﻖ ﺑﻲﭘﺎﻳﺎن‬ ‫ﻛﻼم ﻧﺨﺴﺖ‪:‬‬
‫ﻫﻨﺮ ﻣﻴﻨﻴﺎﺗﻮري ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﭘﻴﭽﻴﺪهﺗﺮﻳﻦ‬ ‫ﻋﺎﻟﻢ ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬از ﺗﺠﻠّﻲ ﭘﺮﺗﻮ ﺣﺴﻦ اﻟﻬﻲ در‬ ‫اﻟﻬﻲ ﺑﺮ آن ﺗﺎﺑﻴﺪن ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺧﺪا ﺑﻮد و‬ ‫ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻲ ﻛﻪ درﺑﺎره ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻪﻋﻤﻞ آﻣﺪه‬
‫ﻫﻨﺮﻫﺎي ﺗﺰﺋﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬در دﻧﻴﺎي‬ ‫زﻣﺎن ازل؛ ﻃﻲ »آﺗﺸﮕﻮي آﻏﺎزﻳﻦ« ﭘﺪﻳﺪار‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻫﻴﭻ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺧﻠﻘﺖ ﻫﻨﻮز ﻗﺒﺎي ﻫﺴﺘﻲ ﺑﺮ‬ ‫اﺳﺖ از ﺣﺪود ﺷﺮح دﻳﻮان‪ ،‬اﻳﻬﺎﻣﺎت‪،‬‬
‫اﺳﻼﻣﻲ رواج ﺑﻴﺶﺗﺮي دارد ﺑﻪ ﻃﻮريﻛﻪ‬ ‫ﮔﺸﺖ‪.‬‬ ‫ﻋﺎﻟﻢ ﻧﻴﺎراﺳﺘﻪ ﺑﻮد ﺗﺎ اﻳﻦﻛﻪ ﻣﺎدة ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‬ ‫ﺗﺸﺒﻴﻬﺎت‪ ،‬ﺗﻤﺜﻴﻞ و اﺳﺘﻌﺎرات و ﻣﺨﺘﺼﺮي‬
‫ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه آن از ﺷﺮق ﺑﻮده و ﺧﺼﻮﺻﺎ در‬ ‫)ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺣﺎﻓﻆ » ﻧﻈﺮﻳﺔ آﻓﺮﻳﻨﺶ‬ ‫)ﺣﺎﻟﺖ ﻛﺜﺎﻓﺖ و ﺗﺮاﻛﻢ ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖ ﻣﺎده( ﺑﻪ‬ ‫درﺑﺎره ﻣﻜﺘﺐ و ﻣ‪‬ﺸﺮب و ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ ﺧﺎص او‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﻤﺎل ﻫﻨﺪ و ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي ﺧﺮاﺳﺎن و‬ ‫ﻣﺪاوم ﻳﺎ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ« را رد ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و‬ ‫ﻋﺸﻖ ﻻﻳﺰال اﻟﻬﻲ آراﺳﺘﻪ ﮔﺸﺖ‪ .‬دﭼﺎر اﻧﻔﺠﺎر‬ ‫ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﻤﻲرود‪ .‬در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﻣﻜﺘﺐ و ﻓﻠﺴﻔﻪ و‬
‫ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ ﻣﻮارد اﺳﺘﻔﺎده را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ‬ ‫آﻏﺎز زﻣﺎن در روزي ﻣﻌﻴ‪‬ﻦ‪ ،‬اﺷﺎره دارد(‪.‬‬ ‫و آﺗﺶ ﺷﺪ )آﺗﺶﮔﻮي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ( و ﻋﺎﻟﻢ را‬ ‫ﻏﺰﻟﻴ‪‬ﺎت ﻋﺎرﻓﺎﻧﻪ او ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﺪ اﻳﺠﺎز رﺳﻴﺪه‬
‫ﻛﺎﻣﻞﺗﺮي داﺷﺘﻪ و اﻳﻦ ﺗﻜﺎﻣﻞ در ﺷﻬﺮﻫﺎي‬ ‫ﭼﻪ اﻧﻔﺠﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﭼﻪ ﻃﻮﻓﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﭼﻪ ﺳﻴﻼبﻫﺎ‪،‬‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ داد‪.‬‬ ‫اﺳﺖ و او را ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﺸﺔ ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺎوداﻧﻪ‬
‫ﻫﺮات‪ ،‬اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﺷﻴﺮاز و ﺗﺒﺮﻳﺰ ﻣﺸﻬﻮر‬ ‫ﭼﻪ ﻏﻮﻏﺎﻫﺎ ﻛﻪ اﺳﺎس ﺣﺮﻛﺖ ﺧﻠﻘﺖ ﺷﺪه ﺑﻮد‬ ‫ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﺳﺆال ﻓﻴﺰﻳﻚداﻧﺎن و‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦﻫﻤﻪ ﺟﺰ ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ و اﻟﻔﺒﺎي‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎﺑﻠﻮي ﻣﻌﺮاج ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ)ص(‪،‬‬ ‫و ﺑﺎ ﮔﺴﺘﺮش و اﻧﺒﺴﺎط ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺳﻴﺎرات‪،‬‬ ‫ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ روﻧﺪ‬ ‫ﺣﺎﻓﻆ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻴﻨﻴﺎﺗﻮري از ﻳﻚ ﻧﺴﺨﻪ ﺧﻄﻲ در ﺣﺪود‬ ‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻛﻮهﻫﺎ و درﻳﺎﻫﺎ آﻓﺮﻳﺪه ﺷﺪ و‬ ‫ﭼﻪﮔﻮﻧﻪ و ﭼﺮا آﻏﺎز ﺷﺪ؟ ﻳﻌﻨﻲ ﺟﻬﺎن ﻛﻨﻮﻧﻲ‬ ‫ﺑﻲﮔﻤﺎن ﺑﺤﺚ و ﺻﺤﺒﺖ درﺑﺎره ﺣﺎﻓﻆ ﺑﺴﻴﺎر‬
‫ﺳﺎل ‪ 920‬ﻫـ ق ﻧﻤﻮﻧﻪ اﻳﻦ ﻫﻨﺮ زﻳﺒﺎ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫زﻧﺪهﮔﻲ ﺑﺎ ﺷﻮر و ﻫﻴﺠﺎن زاﻳﺪ اﻟﻮﺻﻔﺶ ﺑﻪ ﻫﺮ‬ ‫)آﺗﺶﮔﻮي آﻏﺎزﻳﻦ( از ﭼﻪ ﻧﺸﺄت ﮔﺮﻓﺖ؟‬ ‫ﺳﺨﺖ اﺳﺖ ﺑﻪﺧﺼﻮص اﮔﺮ ﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ ﭘﺎ را‬
‫اﻳﻦ ﻫﻨﺮ در ﻫﺮ ﺷﻬﺮ وﻳﮋهﮔﻲﻫﺎي ﺧﻮد‬ ‫ﺳﻮ ﻣﻲﺗﺎﺧﺖ‪ .‬اﻗﻴﺎﻧﻮسﻫﺎ‪ ،‬درﻳﺎﻫﺎ‪ ،‬ﺣﻴﻮاﻧﺎت و‬ ‫ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻛﻮاﻧﺘﻮﻣﻲ‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﻛﻨﻮﻧﻲ از ﺧﻼ‬ ‫ﻓﺮاﺗﺮ ﮔﺬارد و ﻫﺮ آنﭼﻪ را ﻛﻪ از ﺣﺎﻓﻆ و‬
‫را دارا ﺑﻮده و در دوره ﺗﻴﻤﻮرﻳﺎن ﻗﺮن ‪ 9‬ﻫـ‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ درآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﺟﻼل ﺑﺮ ﻋﺎﻟﻢ‬ ‫ﻧﺸﺄت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ! از ﻫﻴﭻ!‬ ‫ﻣﻜﺘﺐ ﺣﺎﻓﻆ ﻣﺎﻳﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻣﻮرد ﻣﺪاﻗّﻪ ﻗﺮار‬
‫ﺧﻮد از ﻗﻮم »ﺑﺮﺑﺮﺷﻤﺎل آﻓﺮﻳﻘﺎ« ﺑﻮد ﺑﺎ ﻋﺒﻮر‬ ‫ق اﻳﻦ ﻫﻨﺮ اﺳﻼﻣﻲ زﻳﺒﺎ ﺑﻪ اوج و ﻛﻤﺎل‬ ‫وﺟﻮد ﺧﻴﻤﻪ زد و ﺟﻤﺎل ﺻﻮرت زﻳﺒﺎﻳﺶ را‬ ‫وﻟﻲ ﭼﻪﮔﻮﻧﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰي ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ؟‬ ‫داد‪ .‬درﺑﺎره ﻣﺎﻫﻴ‪‬ﺖ ﻓﻠﺴﻔﻲ‪ ،‬ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬اﺧﻼﻗﻲ و‬
‫از ﺗﻨﮕﻪ ﻣﻴﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ و ﻣﺮاﻛﺶ‪ ،‬اﺳﻼم را ﺗﺎ‬ ‫رﺳﻴﺪه‪ .‬ﻣﻮارد اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ ﻫﻨﺮ در ﺗﺰﺋﻴﻦ‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﺎن ﺳﺎﺧﺖ و ﻛﻤﺎل‪ ،‬اداره اﻳﻦ ﻧﺎم ﻋﺠﻴﺐ را‬ ‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎي ﻛﻮاﻧﺘﻮﻣﻲ‪ ،‬ﺧﻼ ﻫﻤﺎن ﻫﻴﭻ‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺣﺎﻓﻆ ﺗﺼﻮ‪‬ف ﺧﺎص‪ ‬و ﻋﺮﻓﺎن‬
‫ﭘﺎدﺷﺎهﻧﺸﻴﻨﺎن آراﮔﻮن و ﻛﺎﺳﺘﻴﻞ ﺑﻪ ارﻣﻐﺎن‬ ‫و ﺗﺼﻮﻳﺮﺳﺎزي ﻛﺘﺎبﻫﺎ و ﺗﺬﻫﻴﺐ اﺳﺘﻔﺎده‬ ‫ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﺑﻪ ﺟﻨﺐ و ﺟﻮش و‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ آﻛﻨﺪه از ذرات ﺑﺴﻴﺎر رﻳﺰ‬ ‫ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﻪ و ﻣﺸﺮب ﻣﻼﻣﺘﻲ و ﻗﻠﻨﺪري او اﺻﻮل‬
‫ﺑﺮد و از آن ﺑﻌﺪ ﻧﻘﻄﻪ وﺻﻞ ﻣﺮاﻛﺶ و‬ ‫ﻣﻲﺷﺪه در ﻗﻠﻢزﻧﻲ روي ﻓﻠﺰ‪ ،‬ﻋﺎجﻛﺎري‪،‬‬ ‫ﭘﺮﻧﺪهﮔﺎن ﺑﻪ آواز درآﻣﺪﻧﺪ و وﺟﻮد‪ ،‬ﻧﻐﻤﻪ‬ ‫ﻛﻮاﻧﺘﻮﻣﻲ اﺳﺖ! اﻗﻴﺎﻧﻮﺳﻲ از ذرات رﻳﺰ ﻧﺎﻣﺮﺋﻲ‬ ‫ﻣﻜﺘﺐ رﻧﺪي اﺻﻄﻼﺣﺎت و رﻣﻮز دﻳﻮان او‬
‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻃﺎرق ﻳﺎد ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﭘﺎﻳﺎن‬ ‫ﮔﭻﺑﺮي و ﻣﻨﺒﺖﻛﺎري ﺑﻪ ﺧﺼﻮص‬ ‫ﺷﺎدي آﻏﺎزﻛﺮد و ﻓﺮﺷﺘﻪﮔﺎن ﺳﺮود ﭘﺮﺳﺘﺶ‬ ‫ـ ﺳﺆال اﺳﺎﺳﻲﺗﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ اﻗﻴﺎﻧﻮس‬ ‫آنﭼﻪ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤﺚ اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان‬
‫ﻛﺎر ﻧﺒﻮد‪ 45 .‬ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن‪ ،‬اﻳﺎﻟﺖ‬ ‫دربﻫﺎي ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺒﺮ و دوﺧﺖ و دوز و‬ ‫ﺳﺮ دادﻧﺪ‪.‬‬ ‫ذرات ﻧﺎﻣﺮﺋﻲ ﻛﻮاﻧﺘﻮﻣﻲ‪ ،‬ﺷﻌﻮري ﺑﺎﻳﺪ ﺣﺎﻛﻢ‬ ‫ﺑﻮده اﺳﺖ ﺑﻪ ﻗﺪري ﻧﺎﻛﺎﻓﻲ و ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﺑﻮده‬
‫اﻧﺪﻟﺲ را در اﺧﺘﻴﺎر ﮔﺮﻓﺖ و ﺷﻬﺮ ﻗﺮﻃﺒﻪ را‬ ‫ﻣﻬﻢﺗﺮ از ﻫﻤﻪ ﻗﺎﻟﻴﻦﺑﺎﻓﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ‬ ‫ﺟﻠﻮهاي ﻛﺮد رﺧﺖ دﻳﺪ ﻣﻠﻚ ﻋﺸﻖ ﻧﺪاﺷﺖ‬ ‫ﻣﻲﺑﻮد وﮔﺮﻧﻪ ﺳﺎز و ﻛﺎر ﻣﻨﻈﻢ ﻧﻤﻲداﺷﺖ و از‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺎور را ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﻲآورد ﻛﻪ‬
‫ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ و ﻣﺴﺠﺪ ﺷﻜﻮهﻣﻨﺪ ﻗﺮﻃﺒﻪ‬ ‫ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻋﻴﻦ آﺗﺶ ﺷﺪ از اﻳﻦ ﻏﻴﺮت و ﺑﺮ آدم زد‬ ‫ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺎﭘﺎﻳﺪار و ﻧﺎﻣﺮﺋﻲ ـ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺘﻲ ﭘﺎﻳﺪار و‬ ‫ﺣﺎﻓﻆ و ﻣﻜﺘﺐ او ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ و ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻛﺎﻓﻲ‬
‫ﻳﺎدﮔﺎر آن دوران اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ دوران‬ ‫در اﻳﻦﺟﺎ ﺑﺤﺚ ﻫﻨﺮ اﺳﻼﻣﻲ را در‬ ‫وﻗﺘﻲ آﻓﺮﻳﻨﺶ ﻛﺎﺋﻨﺎت و اﻧﺘﺸﺎر‬ ‫ﻣﺮﺋﻲ‪ -‬ﺗﻼﺷﻲ ﻧﻤﻲﻳﺎﻓﺖ‪ .‬داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺒﺎﺣﺚ‬ ‫ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪه ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و رﺳﺎﻟﺖ ﻋﻈﻴﻤﻲ را ﻛﻪ‬
‫ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻤﻲ از اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲﻫﺎ ﺑﻪ دﻳﻦ اﺳﻼم‬ ‫ﺷﺮق ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲﺑﺮﻳﻢ و ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ‬ ‫وﮔﺴﺘﺮش آن ﺻﻮرت ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و ﻣﻮﺟﻮدات‬ ‫ﻓﻮق ﻫﻨﻮز ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ ﺳﺆاﻻت را ﻧﻴﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ وﻟﻲ‬ ‫ادﺑﺎ و ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻛﻮﺷﺎ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه دارﻧﺪ‪ ،‬آن ﻃﻮر‬
‫ﮔﺮوﻳﺪﻧﺪ و رﻓﺘﺎر ﺣﺎﻛﻤﺎن و ﻣﻠﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪،‬‬ ‫در ﻏﺮب دﻧﻴﺎي اﺳﻼم و ﺑﺎﻻﺧﺺ اروﭘﺎي‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭘﺎ ﺑﻪ ﻋﺮﺻﺔ وﺟﻮد ﻧﻬﺎدﻧﺪ )ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت‬ ‫ﻋﺮﻓﺎن‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ و ﺗﻮﺿﻴﺤﻲ روﺷﻦ دارد‪ :‬آﻳﺎ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ و ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻧﺮﺳﺎﻧﻴﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺮ ﻣﺪارا اﺳﺘﻮار ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻓﻌﻠﻲ ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر و ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن آﻓﺮﻳﺪه ﺷﺪﻧﺪ( ﭘﺮوردﮔﺎر‬ ‫»اﻗﻴﺎﻧﻮﺳﻲ از ذرات ﭘﻨﻬﺎن ﻛﻮاﻧﺘﻮﻣﻲ« ﺗﻮﺻﻴﻒ‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﺣﺎﻓﻆ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻲ ﻳﻚ ﻧﻬﻀﺖ‬
‫در ﺳﺎل ‪ 410‬ﻫـ ق ﺧﻼﻓﺖ اﻣﻮﻳﺎن در‬ ‫ﮔﺴﺘﺮش اﺳﻼم ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﺎﺧﺘﺮ و ﺷﻤﺎل‬ ‫ﺑﺮ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎﺗﺶ و ﺑﺮ ﻓﺮﺷﺘﻪﮔﺎن ﻧﻈﺎره ﻛﺮد‪ ،‬در‬ ‫ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﻴﺰﻳﻜﻲِ »ﻛﻨﺰ ﻣﺨﻔﻴﺄ ﻟﻢ اﻋﺮف«‬ ‫ﻋﻠﻤﻲ و ادﺑﻲ ﻣﻴﺴﺮ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺗﺸﻨﻪﮔﺎن وادي‬
‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﻴﺪ و از آن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺳﻠﺴﻠﻪ‬ ‫در ﺣﺪود ‪30‬ﻫـ ق ﻳﻌﻨﻲ ﻛﻢﺗﺮ از ‪ 20‬ﺳﺎل‬ ‫وﺟﻮد ﻫﻤﺔ ﻣﻮﺟﻮدات ﻋﺎﻟﻢ ﺣﻴﺎت ﺑﻮد وﻟﻲ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ؟ ﻳﻌﻨﻲ »ﮔﻨﺞ ﭘﻨﻬﺎﻧﻲ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ«! ﺑﻪﻋﺒﺎرت‬ ‫ﻋﺸﻖ و ادب‪ ،‬ﻋﻠﻢداران اﻳﻦ ﻧﻬﻀﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ‬
‫اﻣﻴﺮان و دﻳﮕﺮ اﻗﻮام ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ‬ ‫ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ رﺳﻮل اﻛﺮم)ص( ﺑﺎ‬ ‫ﻋﺸﻖ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺑﺮﺗﺮﻳﻦ ﻣﻮﺟﻮدات ﻓﺮﺷﺘﻪﮔﺎن‬ ‫دﻳﮕﺮ‪» :‬اﻗﻴﺎﻧﻮس ذرات ﭘﻨﻬﺎن ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ«‪،‬‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺮارهﻫﺎي اﻳﻦ ﻧﻬﻀﺖ ﻋﻈﻴﻢ را ﺑﺰرﮔﺎﻧﻲ‬
‫ﻣﻠﻮكاﻟﻄﻮاﻳﻔﻲ ﺧﻮد اداﻣﻪ دادﻧﺪ؛ وﻟﻴﻜﻦ‬ ‫ﭘﻴﺮوزي ﺑﺮ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺑﻴﺰاﻧﺲ در‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ از ﻋﻠﻢ ﺧﺪاوﻧﺪي و داﻧﺶ او‬ ‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻋﻠﻤﻲ »ﺧﺪاوﻧﺪ« اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻣﻨﺸﺄ‬ ‫ﭼﻮن ﺷﻬﺮﻳﺎر ﺑﺮ اﻓﺮوﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﮔﻮﺗﻪ درﺑﺎره او‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺳﺪه ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻔﺮﻗﻪ و ﺗﻮﻃﺌﻪ‬ ‫ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺼﺮ و ﺳﻮرﻳﻪ و ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ در ﻫﻤﻴﻦ‬ ‫)ﻣﺤﺪودا( ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ وﻟﻲ ﻓﺮﺷﺘﻪﮔﺎن‬ ‫ﻫﺴﺘﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬دﻳﻮان ﺷﺮﻗﻲ را در وﺻﻒ ﺣﺎﻓﻆ‬
‫روزاﻓﺰون در ﻣﻴﺎن اﻣﻴﺮان ﻋﺮﺑﻲ و ﻣﻐﺮﺑﻲ‪،‬‬ ‫ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎ ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺮ اﻳﺮان‪ ،‬ﺧﺮاﺳﺎن و‬ ‫ﻧﻴﺰ ذي ﻋﺸﻖ ﻧﺒﻮدﻧﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ اراده ﻛﺮد‬ ‫ﻓﻴﺰﻳﻚداﻧﺎن دﻟﻴﻞ آﻓﺮﻳﻨﺶ ﻳﺎ ﺑﻬﺘﺮ‬ ‫ﺳﺮودهام و اﻋﺘﺮاف ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﺸﻖ را ﺗﻨﻬﺎ از‬
‫ﺳﻠﻄﻪ اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ ﺳﺴﺘﻲ ﮔﺮاﻳﻴﺪ و اﻳﻦ‬ ‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎﻳﻲ از ﻫﻨﺪ و ﺳﺮاﺳﺮ ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ‬ ‫ﻣﻮﺟﻮدي ﺑﻴﺎﻓﺮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﺮﺷﺎر از ﻋﺸﻖ ﺑﺎﺷﺪ و‬ ‫ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪ ،‬دﻟﻴﻞ ﻇﻬﻮر و آﺷﻜﺎر ﮔﺸﺘﻦ اﻳﻦ‬ ‫ﺣﺎﻓﻆ ﻣﻲﺗﻮان ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬زﺑﺎن ﻋﺸﻖ ﺣﺎﻓﻆ‬
‫ﻓﺮﺻﺘﻲ ﺑﻮد ﺑﺮاي ﻧﻔﻮذ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲﻫﺎي‬ ‫ﺷﺮوع ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻟﺬا اﻧﺴﺎن را آﻓﺮﻳﺪ و در وﺟﻮدش از ﻋﺸﻖ‬ ‫»ﮔﻨﺞ ﭘﻨﻬﺎﻧﻲ« را ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ وﻟﻲ ﻋﺮﻓﺎ ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد‬ ‫دلﻫﺎي ﻫﺮ آنﻛﻪ را ﺑﺎ ﻏﺰﻟﻴﺎت او آﺷﻨﺎﻳﻲ دارد‬
‫ﻛﻮﭼﻚ ﺷﻤﺎل اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﭼﻮن ﻛﺎﺳﺘﻴﻞ ﻟﺌﻮن و‬ ‫اﻋﺮاب ﻣﺎ ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم ﻛﻪ ﭘﻴﺸﻴﻨﻪاي از‬ ‫ﻻﻳﺰال اﻟﻬﻲ ﺗﺎﺑﻴﺪن ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻴﺖ ﮔﻮﻳﺎي‬ ‫ﺣﺪﻳﺚ ﻛَﻨﺰ‪ ،‬ﻋﻠﺖ ﻓﺎﻋﻠﻲ و ﻏﺎﻳﻲ ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻲ‬ ‫ﺑﻪ وﺟﺪ ﻣﻲآورد و ﺷﻮري ﻣﻲآﻓﺮﻳﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫آراﮔﻮن ﻛﻪ در اﻳﻦ زﻣﺎن ﻗﺪرت ﺑﻴﺶﺗﺮي‬ ‫ﻫﻨﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻤﺎري‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺑﻴﻦ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﻫﺴﺘﻲ‬ ‫را ﻋﺸﻖ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪» :‬ﻓَﺎََﺣﺒ‪‬ﺒﺖ‪ ‬اَن اُﻋﺮَف‪ «‬ﭼﻮن‬ ‫زﻳﺒﺎﻳﻲ آن را ﻧﻬﺎﻳﺘﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي ﻧﺎﻣﺒﺮده و ﺑﻪ ﻫﻨﺮﻫﺎي آﻧﺎن‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ اﻧﺴﺎنﻫﺎ )آدم( ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ از ﻋﺸﻖ‬ ‫دوﺳﺖ داﺷﺘﻢ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮم‪ ،‬ﺑﻴﺎن ﻋﻠﺖ ﻓﺎﻋﻠﻲ‬ ‫ﺣﺮﻳﻢ ﻋﺸﻖ را درﮔﻪ ﺑﺴﻲ ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻋﻘﻞ‬
‫در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﻠﺴﻠﻪ اﻣﻴﺮان‬ ‫دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﻫﻨﺮ ﺑﻴﺰاﻧﺲ‪.‬‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪي ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ و در وﺟﻮدﺷﺎن اﻳﻦ‬ ‫اﺳﺖ و »ﻟِﻜَﻲ اُﻋﺮَف«‪ ،‬ﺑﻴﺎن ﻋﻠّﺖ ﻏﺎﻳﻲِ ﺧﻠﻘﺖ‬ ‫اﺳﺖ‬
‫و ﺧﻠﻔﺎي اﺳﻼﻣﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻤﻼت و‬ ‫ﻫﻨﺮورزان ﺗﺎزه ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ در‬ ‫ﻣﻮﻫﺒﺖ و ﻋﻄﻴﺔ اﻟﻬﻲ ﻧﻬﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ‬ ‫ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬دﻟﻴﻞ آﻓﺮﻳﻨﺶ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ‬ ‫ﻛﺴﻲ آن آﺳﺘﺎن ﺑﻮﺳﺪ ﻛﻪ ﺟﺎن در آﺳﺘﻴﻦ‬
‫ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎي ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺗﺎب ﻣﻘﺎوﻣﺖ‬ ‫ﻋﺮﺻﻪ ﻫﻨﺮي دﻳﻦ اﺳﻼم درآﻣﺪﻧﺪ و ﺑﺎ‬ ‫اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ زﻳﺒﺎﻳﻲ ﻏﺮوب او را ﻣﺴﺖ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ دوﺳﺖ داﺷﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﺣﺎل‬ ‫دارد‬
‫را در ﺧﻮد ﻧﺪﻳﺪ و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺗﺤﺖ‬ ‫رﻗﺎﺑﺘﻲ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه ﺑﻮد‪،‬‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و از ﺷﻮق ﻣﻲﺳﻮزد و اﺷﻚ‬ ‫وﻗﺘﻲ ﺳﺆال ﻣﻲﺷﻮد‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ دوﺳﺖ داﺷﺘﻪ‬ ‫ﺳﺮّ ﻋﻈﻤﺖ و ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ ﺣﺎﻓﻆ در ﺷﻮري‬
‫ﻓﺮﻣﺎنرواﻳﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻳﻚ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺗﺎ ﺳﺎل‬ ‫ﭘﻴﺶرﻓﺘﻲ ﭼﺸﻢﮔﻴﺮ در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻋﺮاب و‬ ‫ﻣﻲرﻳﺰد‪ .‬ﺧﻠﻘﺖ در او ﺑﻪ ﻛﻤﺎل رﺳﻴﺪ و ﻛﻠﻤﻪ‬ ‫ﺗﻮﺳﻂ ﭼﻪ و ﻛﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد؟ ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ اﺳﺖ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ از اﺷﻌﺎرش ﻣﻲﺑﺎرد‪ .‬در ﺣﺮارﺗﻲ‬
‫‪ 897‬ﻫـ ق آﺧﺮﻳﻦ ﭘﺎﻳﮕﺎهﻫﺎ اﺳﻼﻣﻲ در‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺠﺴ‪‬ﺪ ﻳﺎﻓﺖ و زﻳﺒﺎﻳﻲ ﺑﺎ دﻳﺪهﮔﺎﻧﺶ ﻇﻬﻮر‬ ‫ﻛﻪ »ﻓﺨﻠﻘﺖ اﻟﺨﻠﻖ ﻟﻜﻲ أﻋﺮف«‪ ،‬ﭘﺲ ﺧﻠﻖ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻏﺰﻟﻴﺎﺗﺶ ﻣﻲﺗﺮاود‪ .‬در اﺳﺮاري‬
‫ﻏﺮﻧﺎﻃﻪ در ﺟﻨﻮب اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺗﺴﻠﻴﻢ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﺋﻲﻫﺎ‬ ‫اﻳﻦ اﻟﺘﻘﺎط ﻫﻨﺮي ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻮاﺳﺘﻪ از‬ ‫ﻛﺮد و ﻋﺸﻖ ﺑﺎ وﺟﻮدش ﻣﻔﻬﻮم و ﻣﻌﻨﻲ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﺮدم ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت )ﺧﻠﻖ( را‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺮا ﺑﺸﻨﺎﺳﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ در دﻳﻮاﻧﺶ ﻣﺴﺘﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮﺗﻪ‪،‬‬
‫ﺷﺪ و ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻗﻮام ﻣﺴﻠﻤﺎن در آن‬ ‫ﺳﻨﺖﻫﺎي ﻫﻨﺮ ﺗﺰﺋﻴﻨﻲ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺳﻮرﻳﺎﻳﻲ ‪-‬‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ از ﺻﻔﺎت ﺧﻮد در وﺟﻮد اﻧﺴﺎن ﻧﻴﺰ‬ ‫را ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﺎﻣﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﻗﺎﻓﻠﻪﺳﺎﻻر ادﺑﻴﺎت ﻏﺮب ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬وﻗﺘﻲ‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺗﺤﺖ ﻧﻔﻮذ ﻫﻨﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ‬ ‫ﻣﺘﺠﻠّﻲ ﺳﺎﺧﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي اﻧﺴﺎن! ﺗﻮ ﻣﺮا‬ ‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ‪ :‬ﺟﻬﺎن از ﻋﺸﻖ‪ ،‬و‬ ‫دﻳﻮانﻫﺎي ﺷﻌﺮاي ﺟﻬﺎن را در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪام‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺻﻮرت در ﻃﻮل اﻳﻦ روﻧﺪ‬ ‫ﺑﻮد‪ -‬ﻣﻮﺟﺒﺎت رﺷﺪ را ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻴﺶﺗﺮ ﻣﻬﻴﺎ‬ ‫دوﺳﺖ ﻣﻲداري و ﻣﻦ ﻧﻴﺰ ﺗﻮ را دوﺳﺖ‬ ‫ﺑﺮاي ﻋﺸﻖ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻲﭼﻴﻨﻢ‪ ،‬ﻫﻤﻴﺸﻪ دﻳﻮان ﺣﺎﻓﻆ را در ﺑﺎﻻي ﻫﻤﻪ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ آنﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ در ﻧﻈﺮداﺷﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ‬ ‫ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪ اﻳﻦ ﻣﻮرد در ﻣﺼﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻲدارم‪ .‬ﺗﻮ از ﻣﻨﻲ و ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدي‪.‬‬ ‫ﮔﻨﺞ ﻣﺨﻔﻲ ﺑ‪‬ﺪ‪ ،‬ز ﭘﺮّي ﭼﺎك ﻛﺮد ﺧﺎك‬ ‫ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻢ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻲﺗﺮﺳﻢ ﺣﺮارت اﺷﻌﺎرش‬
‫ﻛﻪ از ﻣﻴﺮاث آن زﻣﺎن‪ ،‬آﻣﻴﺰهاي از ﻫﻨﺮ‬ ‫ﺻﻮرت ﻗﺒﻄﻲ و ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻫﻤﻴﻦ‬ ‫ﻋﻘﻞ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﻛﺰان ﺷﻌﻠﻪ ﭼﺮاغ‬ ‫را ﺗﺎﺑﺎنﺗﺮ از اﻓﻼك ﻛﺮد‬ ‫آﺛﺎر دﻳﮕﺮ و ﻛﺘﺎبﻫﺎﻳﻢ را ﺑﺴﻮزاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪﻋﻘﻴﺪه‬
‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎي ﻣﻐﺮﺑﻲ و ﻳﺎ اﺳﻼﻣﻲ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﺋﻲ را در‬ ‫ﻛﻨﺶﻫﺎ و ﻣﻨﺶﻫﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‬ ‫اﻓﺮوزد‬ ‫ﮔﻨﺞ ﻣﺨﻔﻲ ﺑ‪‬ﺪ‪ ،‬ز ﭘﺮّي ﺟﻮش ﻛﺮد ﺧﺎك‬ ‫او‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ راز ﻋﺸﻖ درﻳﺎﻓﺘﻨﻲ اﺳﺖ ﻧﻪ‬
‫ﻗﺎﻟﺐ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ ﺷﺎﻫﺪ ﻫﺴﺘﻴﻢ و اﻳﻦ‬ ‫ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﻓﺮﻣﺎنرواﻳﻲ ﻃﻮﻟﻮﻧﻲ‬ ‫ﺑﺮق ﻏﻴﺮت ﺑﺪرﺧﺸﻴﺪ و ﺟﻬﺎن ﺑﺮﻫﻢ زد‬ ‫را ﺳﻠﻄﺎنِ اﻃﻠﺲ ﭘﻮش ﻛﺮد‬ ‫آﻣﻮﺧﺘﻨﻲ‪.‬‬
‫آﺛﺎر ﮔﺬﺷﺘﻪاي ﻧﻴﻚ ﺑﺮاي ﻫﻨﺮ ﻣﻌﻤﺎري‬ ‫ﺑﺮ ﻣﺼﺮ و ﺳﻮرﻳﻪ‪ ،‬ﺷﺎﺧﻪاي ﻣﻤﺘﺎز در‬ ‫اﺟﺎزه دﻫﻴﺪ ﻗﺒﻞ از ﺗﺸﺮﻳﺢ اﻳﻦ ﺑﻴﺖ‬ ‫ﺣﺎﻓﻆﭘﮋوﻫﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﻏﺰل ﻣﺼﺪاق‬ ‫در ﻃﻮل ادوار و ﺳﺎﻟﻴﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ ‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ‬
‫اﺳﻼم ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻌﻤﺎري اﻳﻦ دوره رﻗﻢ زده ﺷﺪ و‬ ‫اﺷﺎرهاي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ ﺑﻪ دو ﻣﻜﺘﺐ ﻋﻘﻠﻴ‪‬ﻮن و‬ ‫ﺣﺪﻳﺚِ ﻧﺒﻮيِ »ﻛﻨﺖ ﻛﻨﺰا ﻣﺨﻔﻴﺎ ﻟﻢ اﻋﺮف‪،‬‬ ‫ﺷﻨﺎﺳﺎن و آﺷﻨﺎﻳﺎن ﺧﻮاﺟﻪ ﻫﻤﻮاره ﺳﻌﻲ در‬
‫در ﺳﺪه ‪ 2‬اﻟﻲ ‪ 5‬ﻫـ ق ﺷﻴﻮه و ﻧﻮﻋﻲ‬ ‫ﻣﺴﺠﺪي ﺑﻪ ﻧﺎم و اﻫﺘﻤﺎم ﻃﻮﻟﻮن ﺑﺎ‬ ‫روﺣﻴ‪‬ﻮن ﻳﺎ ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ و اﻳﺪهآﻟﻴﺴﻢ؟‬ ‫ﻓﺄﺣﺒﺒﺖ أن أﻋﺮف ﻓﺨﻠﻘﺖ اﻟﺨﻠﻖ ﻟﻜﻲ‬ ‫ﺷﺮح و ﺑﺴﻂ ﻏﺰﻟﻴﺎت دلﻧﺸﻴﻦ وي داﺷﺘﻪ و ﻫﺮ‬
‫ﻣﻌﻤﺎري ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﺴﺘﻌﺮﺑﻲ« ﻳﺎد ﻣﻲﺷﻮد و‬ ‫ﻋﻨﺎﺻﺮﺗﺰﺋﻴﻨﻲ و ﻣﻌﻤﺎري ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ در‬ ‫ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﺑﻴﻦ اﻳﺪهآﻟﻴﺴﻢ اﺧﻼﻗﻲ‬ ‫أﻋﺮف‪ «...‬ﺑﻮده و ﻳﻘﻴﻨﺎً ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﻋﻠﺖ آﻓﺮﻳﻨﺶ را‬ ‫ﻳﻚ ﺑﺎ ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﺑﻀﺎﻋﺖ ادﺑﻲ ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ‬
‫در ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ رواج داﺷﺘﻪ ﻧﻴﺰ‬ ‫ﻗﺎﻫﺮه ﺑﻨﺎ ﺷﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 297‬ﻫـ ق ﻣﺼﺮ ﺑﻪ‬ ‫و ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺗﻔﺎوت ﺑﺎﻳﺪ ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ اﻧﮕﻴﺰه ﻋﺸﻖ ﻣﻲداﻧﺪ و آنرا »ﺣﺮﻛﺖ ﺣﺒ‪‬ﻲ«‬ ‫را ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺤﺖ ﻧﻔﻮذ ﻫﻨﺮ و ﻟﻮاي ﺧﻠﻴﻔﻪﮔﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‬ ‫دﺳﺖ ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﻣﻬﺪي‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﺧﻠﻔﺎي‬ ‫اﻳﺪهآﻟﻴﺴﻢ اﺧﻼﻗﻲ ﻳﻌﻨﻲ در راه ﻋﻘﻴﺪه و‬ ‫ﻳﺎ » اﻧﮕﻴﺰش ﻋﺸﻘﻲ« ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ و اﮔﺮ اﻳﻦ ﻋﺸﻖ‬ ‫اﻣﺎ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي‬
‫ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻃﻮريﻛﻪ‬ ‫ﻓﺎﻃﻤﻲ‪ ،‬اﻓﺘﺎد و دوران ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻓﺎﻃﻤﻲ‬ ‫آرﻣﺎﻧﻲ ﻓﺪاﻛﺎري ﻛﺮدن‪.‬‬ ‫و ﻣﺤﺒﺖ ﻧﺒﻮد ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ ﻋﻴﻦ وﺟﻮد در ﻧﻤﻲآﻣﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪﻋﻤﻞ آﻣﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﻧﮕﺎرﻧﺪه‪ ،‬ﻣﺆﻳﺪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ آﺛﺎر ﻣﺴﺘﻌﺮﺑﻲاي ﻛﻪ در‬ ‫ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 567‬ﻫـ ق دوام ﻳﺎﻓﺖ و اﺳﻼم ﺗﺎ‬ ‫اﻳﺪه آﻟﻴﺴﻢ ﻓﻠﺴﻔﻲ‪ :‬آن ﻧﻈﺮﻳﻪ اي اﺳﺖ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﻋﺸﻖ ﺑﻲﭘﺎﻳﺎن ﺧﻮد را‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻏﺰل ﻓﻮق وراي اﻳﻦ ﺗﻔﺎﺻﻴﻞ ﺑﻮده و‬
‫ﻋﺒﺎدتﮔﺎهﻫﺎ و ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﻪ‬ ‫ﺷﻤﺎل آﻓﺮﻳﻘﺎ و ﻣﺮاﻛﺶ ﮔﺴﺘﺮده ﺷﺪه اﻣﺎ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺒﻨﺎي آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﺎده‬ ‫ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺳﺎزد؛ از ﭘﺮ ﺗﻮ ﺣﺴﻦ اﻟﻬﻲ ﻋﺸﻖ زاده‬ ‫اﺳﺮار ﭘﻴﺪا و ﭘﻨﻬﺎن ﺑﺴﻴﺎري در آن ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻛﺎرﮔﻴﺮي ﻫﻨﺮ ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن و ﻋﻨﺎﺻﺮ‬ ‫در ﺳﺎل ‪ 360‬ﻫـ ق ﺳﻨﮓ ﺑﻨﺎي ﻣﺴﺠﺪ‬ ‫ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ روح‪ .‬اﻳﺪه آﻟﻴﺴﻢ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﺆال‬ ‫ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﺮاﻫﺶ ﻣﺎده و زﻣﺎن و داﻳﺮه اﻣﻜﺎن‬ ‫در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻏﺰل‬
‫ﺗﺰﺋﻴﻨﻲ ﺷﻜﻮهﻣﻨﺪ اﺳﻼﻣﻲ ﺧﻠﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه اﻻزﻫﺮ در ﻗﺎﻫﺮه آﻏﺎز ﺷﺪ و در‬ ‫اﺳﺎﺳﻲ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲ دﻫﺪ‪» :‬روح‬ ‫)ﻓﻀﺎ( و آﺗﺶﮔﻮي آﻏﺎزﻳﻦ زاﻳﻴﺪه ﮔﺸﺖ‬ ‫»ﻃﺮبﻧﺎﻣﻪ ﻋﺸﻖ« ﭘﺮداﺧﺘﻪام‪ .‬اﻣﻴﺪ اﺳﺖ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫اﻳﻦ دو رﮔﻪ ﺑﻮدن ﻫﻨﺮ ﺗﺎ ﺳﺪه ‪ 5‬در‬ ‫ﺳﺎل ‪ 380‬ﻫـ ق ﻛﺘﺎبﺧﺎﻧﻪاي ﻣﻬﻴﺎ ﺷﺪ ﻛﻪ‬ ‫اﺻﻠﻲ ﺗﺮﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ و ﻣﻘﺪم ﺗﺮﻳﻦ ﻋﻨﺼﺮ‬ ‫)آﺗﺶ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﻋﺎﻟﻢ زد(‪.‬‬ ‫و ﻣﻘﺼﻮد ﺧﻮاﺟﻪ از اﻳﻦ ﻏﺰل ﺑﺮ ﻫﻤﻪﮔﺎن‬
‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ رواج داﺷﺘﻪ اﻣﺎ ﭘﺲ از آن ﻫﻨﺮ روﻣﻲ‬ ‫ﺑﻪ ﻗﻮﻟﻲ داراي ‪ 200000‬ﻣﺠﻠﺪ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑﻮده‬ ‫اﺳﺖ«‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ روح اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎده را ﺑﻪ وﺟﻮد‬ ‫»ﻓﺨﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻋﺮاﻗﻲ« در ﻳﻚ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺑﺴﻴﺎر‬ ‫آﺷﻜﺎر ﮔﺮدﻳﺪه و اﻳﻦ ﮔﻔﺘﺎر‪ ،‬ﺳﺮآﻏﺎز ﻳﻚ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﻣﺘﺮوك ﺷﺪن ﺷﻴﻮه ﻣﺴﺘﻌﺮﺑﻲ ﺷﺪه‬ ‫ﻛﻪ در ﻧﻮع ﺧﻮد ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻲﻧﻈﻴﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ‬ ‫ﻣﻲ آورد و ﺟﻬﺎن از ازل وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ و آن‬ ‫زﻳﺒﺎ‪ ،‬ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﻖ ﻛﻪ ﺑﻨﻴﺎد ذاﺗﻲ ﺟﻬﺎن‬ ‫ﻧﻬﻀﺖ ادﺑﻲ ـ ﻋﻠﻤﻲ در ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺑﻬﺘﺮ »ﺣﺎﻓﻆ«‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎي داراﻟﻤﺤﻜﻤﻪ در ﻗﺎره ﮔﺎم دﻳﮕﺮي در‬ ‫را ﺧﺪاﻳﻲ آﻓﺮﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬روح ﻣﻘﺪ‪‬م و ﻣﺎده‬ ‫اﺳﺖ ﺧﻴﺮ ﻣﺤﺾ و ﺟﻤﺎل ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ و ﻻزﻣﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺳﺮﻛﺸﻲﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻌﺮﺑﻮن داﺷﺘﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﺗﺤﻮل اﺳﻼم در ﻣﺼﺮ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺆﺧﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ زﻳﺒﺎﺋﻲ‪ ،‬ﺟﻠﻮهﮔﺮي اﺳﺖ‪» :‬ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺸﻖ‬ ‫ﺷﺮح ﻏﺰل »ﻃﺮﺑﻨﺎﻣﺔ ﻋﺸﻖ« ﺣﺎﻓﻆ‪:‬‬
‫ﻣﺪاراي اﻣﻴﺮان ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎ اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﺟﺎي ﺧﻮد‬ ‫و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ازﻫﻤﺎن اواﻳﻞ ﻗﺮن‬ ‫ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ ﻓﻠﺴﻔﻲ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﺆال اﺳﺎﺳﻲ‬ ‫ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻴﻤﻪ ﺑﻪ ﺻﺤﺮا زﻧﺪ‪ ،‬در ﺧﺰاﻳﻦ‬ ‫در ازل ﭘﺮﺗﻮ ﺣﺴﻨﺖ ز ﺗﺠﻠّّﻲ دم زد‬
‫را ﺑﻪ ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﺑﺮﺧﻮرد ﺳﺨﺖ داد و‬ ‫ﻧﺨﺴﺖ ﻫـ ق‪ ،‬اﺳﻼم در ﺷﻤﺎل آﻓﺮﻳﻘﺎ و‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲدﻫﺪ‪» :‬ﻣﺎده اﺻﻠﻲﺗﺮﻳﻦ‪،‬‬ ‫ﺑﮕﺸﻮد‪ ،‬ﮔﻨﺞ ﺑﺮ ﻋﺎﻟﻢ ﭘﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬ورﻧﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎ ﺑﻮد‬ ‫ﻋﺸﻖ ﭘﻴﺪا ﺷﺪ و آﺗﺶ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﻋﺎﻟﻢ زد‬
‫آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﻤﺎل اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻣﻬﺎﺟﺮت‬ ‫ﺟﻨﻮب درﻳﺎي ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺖ و‬ ‫در ﻟﺤﻈﻪ آﻓﺮﻳﻨﺶ‪) ،‬ﭼﻮن اﻳﻦ ﻣﺼﺮع‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ و ﻣﻘﺪمﺗﺮﻳﻦ ﻋﻨﺼﺮ اﺳﺖ«‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻦ‬ ‫و ﻧﺎﺑﻮد ﺧﻮد آراﻣﻴﺪه ﺑﻮدو در ﺧﻠﻮت ﺧﺎن‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ و از آن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻣﺴﺘﻌﺮﺑﻲ در ﺷﻤﺎل‬ ‫آﺛﺎر ﺑﻪ ﺟﺎﻣﺎﻧﺪه ﮔﻮﻳﺎي اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ اﺳﺖ‬ ‫دﻻﻟﺖ ﺑﺮ وﻗﻮع ﻓﻌﻠﻲ در زﻣﺎﻧﻲ ﻣﻌﻴ‪‬ﻦ دارد‪.‬‬
‫ﻣﺎده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻜﺮ )روح( را آﻓﺮﻳﺪه و ﺟﻬﺎن‬ ‫ﺷﻬﻮد آﺳﻮده‪ .‬ﻧﺎﮔﺎه ﻋﺸﻖ ﺑﻴﻘﺮار از ﺑﻬﺮ اﻇﻬﺎر‬
‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻫﻮﻳﺘﻲ ﻣﺸﺨﺺ ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ آﻣﻴﺰهاي از‬ ‫ﻛﻪ اﺳﻼم ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ زﺑﺎن‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮ دلﻫﺎ‬ ‫ﺣﺎﻓﻆ اﺷﺎره ﺑﻪ زﻣﺎﻧﻲ دارد ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از آن‪،‬‬
‫از ازل وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ )و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‬ ‫ﻛﻤﺎل‪ ،‬ﭘﺮده از روي ﻛﺎر ﺑﮕﺸﻮد‪ ،‬ﺻﺒﺢ ﻇﻬﻮر‬
‫ﻫﻨﺮ اﺳﻼﻣﻲ و اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﺋﻲ ﺑﻮد و ﻫﻢ از‬ ‫ﺳﻔﺘﻪ ﺷﺪه و ﻫﻨﺮﻫﺎي ﻣﻌﻤﺎري ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪه‬ ‫وﺟﻮد و ﻣﻌﻨﻲ ﻧﺪارد ‪ -‬ﻣﺮاد از ازل‪ ،‬آﻏﺎز ﻏﻴﺮ‬
‫ﻣﻨﻜﺮ وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ(‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ آنﻫﺎ ﻣﺎده‬ ‫ﻧﻔﺲ زد‪ ،‬آﻓﺘﺎب ﻋﻨﺎﻳﺖ ﻃﻠﻮع ﻛﺮد‪ ،‬ﻧﺴﻴﻢ‬
‫ﺳﻨﺖﻫﺎي ﻫﻨﺮي اﻗﻮام ﺷﻤﺎل اروﭘﺎ و اروﭘﺎي‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ واﻗﻌﻴﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫زﻣﺎﻧﻲ اﺳﺖ ( ﻋﺎﻟﻢ از ﻓﺮوغ و ﭘﺮﺗﻮ ﺣﺴﻦ‬
‫ﻣﻘﺪم و ﻓﻜﺮ ﻣﺆﺧﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﺪاﻳﺖ ﺑﻮزﻳﺪ‪ ،‬درﻳﺎي وﺟﻮد در ﺟﻨﺒﺶ آﻣﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺮﻛﺰي ﺗﺎﺛﺮ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫در ﺳﺎل ‪90‬ﻫـ ق ﻃﺎرق ﺑﻦزﻳﺎد‪ ،‬ﻛﻪ‬ ‫)اداﻣﻪ در ﺻﻔﺤﻪ‪(4‬‬ ‫)ﻛﻤﺎل و ﺟﻼل و ﺟﻤﺎل( ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﺠ‪‬ﻠﻲ و‬
‫ﺳﺤﺎب ﻓﻴﺾ ﭼﻨﺪان ﺑﺎران »ﺛُﻢ‪ ‬ر‪‬ش‪ ‬ﻋ‪‬ﻠَﻴﻬﻢ ﻣﻦ‬