YUNANCA D NCE, ARAPA K LTR;

8AGDAT'TA YUNANCA-ARAPA EV R HAREKET VE E R K E N ABBAS TOPLU M U

KiTAP YAYINEV -30

TARH VE COGRAFYA DZS

- 12

YUNANCA DNCE, ARAPA KLTR;

BAGDAT1TA YUNANCA-ARAPA EVR HAREKET VE ERKEN ABBAS TOPLUMU/DMTR GUTAS
ZGN ADI
GREEK THOUGHT, ARABIC CULTURE
TM HAKLARI SAKLIDIR. TAYLOR & FRANCIS GRUBUNUN YES OLAN ROUTLEDGE TARAFtNOAN NGLZCES
YAYINLANAN BU ESER AKALI AJANSI LE YAPILAN ANLAMA UYARINCA TRKEYE EVRLMTR.
ALL RIGHTS RESERVED. AUTHORIZEO TRANSLATION FROM ENGLISH LANGUAGE EOITION
PUBLISHED BY ROUTLEDGE, A MEMBER OF THE TAYLOR & FRANCIS GROUP

2002, D M TR GUTAS
2003, KTAP YAYINEV LTD.

EVREN
LTF MEK
YAYINA HAZIRLAYAN
AYEN ANADOL
DZELT
NURETTN PRM
KTAP TASARIMI
YETKN BAARIR, BEK
TASARIM DANIMANLli'.:I
BEK
KAPAK MNYATR
SOPHOKLES VE GRENCLER
MUHTAR'L-HKEM VE MEHASN1L-KELM,

13. YY.

GRAFK UYGULAMA VE BASKI

MAS MATBAACILIK A..
OEREBOYU CAD. ZAGRA MRK.
B BLOK NO: l MASLAK-STANBUL
TEL:

0212 285 11 96

E-POSTA: MASMAT@SU PERONLIN E.COM

1. BASIM
TEMMUZ
ISBN

2003,

STANBUL

975 8704-36-2

YAYIN YNETMEN
AGATAY ANADOL
KTAP YAYINEV LTD.
CHANGR CADDES, zoGu soKAGI 20/r-B
T:

BEYOGLU 34433 STANBUL

( 0212) 292 62 86 F: ( 0212) 292 62 87
E: kitap@kitapyayinevi.com
w: www.kitapyayinevi.com

Yunanca Dnce
Arapa Kltr
Badat'ta Yunanca-Arapa eviri Hareketi
ve Erken Abbasi Toplumu

DiMTR GuTAS
EVREN
LTF MEK

KitapvAYINEvi

ATHENA, 5MARAGDA, PLATON VE IOA N NA'YA

B RAZ DA M PARATORLUK N E D E N YLE, BT N K LT RLER E G EM TR;

H B R TEK VE KATI I KS I Z D EG LD R, H E PS M ELEZ, H ETEROJEN,
O LAGAN ST DERECEDE FAR K L I LA M ITI R VE YEKPARE OLMAKTAN UZAKT I R.
E D WARD W. SAiD

 NDEK LER
TRKE BASIMA NSZ 9
NSZ I I
GR I5
EVR VE MPARATORLUK

I- EVR HAREKETN HAZIRLAYAN KOULLAR 23

II- EL-MANSUR 38
III- EL-MEHDi VE GULLARI

66

IV- EL-MEMUN 78
EVR VE TOPLUM

V- UYGULAMALI VE TEORK BLGNN HZMETNDEK EVR 108

VI- HAMLER, EVRMENLER, EVRLER I2I
VII- EVR VE TARH I47
SoNsz I79
EK-ARAPAYA EVRLEN YUNAN ESERLER I85
NOTLAR I89
KAYNAKA VE KISALTMALAR 2I7
EVR HAREKETNN SLAM UYGARLIGI N ANLAMI
KONUSUNDAK ALIMALARIN KRONOLOJK KAYNAKASI 2JI
DZN 234
YAZMALAR DZN 240

YU NANCA D N C E ARAPA K LTR

TRKE BASI MA NSZ

u kitap, Yunan ve Arap uygarlklarnn iki farkl ada, eviriler ara
clyla bulumasn ve bu zel okkltrl karlamay mmkn
ve verimli klan siyasal, toplumsal, ideolojik koullar ele alyor. Balktaki ve kitabn btnndeki "Yunanca" ve "Arapa" kelimelerinin rk
olarak kavranan bir etnik gruba deil, bu uygarlklarn kendilerini ifade et
mek iin kullandklar dillere gnderme yapt bilinmelidir. Byk isken
der'in Dou Akdeniz ve Yakndou'daki fetihleriyle yaylan, sonra da ge
antik aa ve slamiyet'in douuna kadar Dou ve Bat Roma mparator
luu'nda iyice yerleik hale gelen uygarlk, blgedeki btn halklarn kat
klaryla biimlenmiti. Anadilleri Yunanca olmayan halklar da bilimsel ya
da akademik almalarnda Yunanca'y kullanyorlard, nk imparator
luklarn kltrel hegemonyas baat dilin ve bu dile bal kltrn yaylma
s yoluyla da kendini zorla kabul ettirir. Ayrca, balangta eitli dil grup
lamalarn ayrt etmek iin tasarlanm bir dilbilim terimi olan "etnisite"
kavram, tarihsel zmlemelerde kullanlamaz ve kullanlmamaldr, n
k dilbilimin referanslarndan baka nesnel olarak dorulanabilir ve kabul
edilebilir bir ierii yoktur. ( Kullanld takdirde, "kan ba" gibi bilimsel
olmayan kavramlarn kabul edilmesine, yanl ve rk bir tarih anlayna
yol aar.) Tam da ayn ekilde, Arapa uygarl Arap olsun olmasn slam
imparatorluu altnda yaayan ve ayn nedenlerle kendilerini Arapa ifade
eden btn halklar tarafndan biimlendirilmitir. ite kitabn adndaki iki
terimin anlam budur.
Aslen stanbullu olduum iin, kitabmn Trke evirisinin kma
sna ok memnun oldum, geen yl Yunanca evirisinin kmasna da ayn
ekilde sevinmitim. Bylece, nc bir dilde, ngilizce yazdm kitap,
anadillerimin ikisine de evrilmi oldu. Daha genel bir dzeyde, uygarlk
lar yaknlatran, tarihsel olarak ok nemli bir eviri hareketi hakkndaki
kitabmn bunca ok dile evrilmesi de (imdiye kadar talyanca, Farsa,
Arapa ve Japonca'ya evrildi) bana kvan verdi. Yaadmz ada, gya
bilimsel yazlar yazarak uygarlklarn attn ve asla badamayacan
iddia edip nefret ve rklk tohumlar yayanlar var; ite tam da bu srada uy-

YU NANCA D N C E ARAPA K LTR

garlklarn znde ahenk iinde, birbirlerine dayanarak ve birbirleriyle ili

ki halinde yaadklarn ve ortak paydamzn insanlk olduunu tarihten
renmemiz ok uygun dyor.
Bu vesileyle zahmetli bir eviriyi yapan Ltf imek'e ve kitab dik
katle yayna hazrlayan Ayen Anadol'a btn samimiyetimle kranlarm
belirtmek istiyorum. Ayrca aatay Anadol ve Kitap Yaynevi'ne de teek
kr etmek isterim. Trke'ye evrilmesiyle, bu kitabn uzmanlar ve uzman
olmayanlarn, zellikle de genlerin, btn Dou Akdeniz halklarnn or
tak miras olan bu harika kltrler ve gelenekler mozaiini daha iyi anlaya
caklarn, takdir edeceklerini ve konuya daha ok ilgi duyacaklarn mit
ediyorum.
DiMTR G UTAS
NEW HAVEN, MAYIS 2003

10

TRKE BAS I MA N SZ

N SZ
rap Abbasi hanedannn yeni bakent olarak kurduu Badat'a
yerlemesiyle birlikte Yunanca'dan Arapa'ya daha nce benzeri
grlmemi bir eviri hareketi yaand ve bu hareket iki yzyl bo
yunca (8. yzyldan o. yzyla kadar) devam etti. Elinizdeki kitap, bu ha
reketi douran byk toplumsal, siyasal ve ideolojik etkenler zerine ya
plm bir incelemedir. Kitap, ortaada dinsel olmayan Yunanca eserle
rin Arapa'ya evrilmesini ele alan tarihsel ve filolojik Yunanca-Arapa
aratrmalarnn uzun ve saygn gemiinden yola kyor. Bu sayede Yu
nanca-Arapa eviri hareketinde "kim", "ne" ve "ne zaman" sorularn bir
kenara koyup eviri hareketini tarihsel ve toplumsal bir fenomen olarak
anlama ve aklama abas iinde, "nasl" ve "niin" sorular zerinde yo
unlama imkanna kavuuyor.
Yunanca-Arapa aratrmalarnn resmi balangc (herhangi bir
konudaki bilimsel aratrmann resmi balangcndan sz edilebilecei l
de) Gttingen Kraliyet Bilim Topluluu yelerinin 1830 tarihli bir oturu
munda tutanaklara geen u dilee kadar uzanyor: "Yunanl yazarlarn,
bugne kadar tam bir muhasebesinden yoksun olduumuz Sryanice,
Arapa, Ermenice ve Farsa evirilerine yaplan atflar derlenmelidir"
(Wenrich'in nsznde: " Ut colligantur notitiae de versionibus auctorum

Graecorum Syriacis, Arabicis, Armeniacis, Persicis, quarum versionum historia

accurata adhuc caremus"). ki bilim adam Gustav Flgel ve Johann G. Wen
rich bu arya 1841 ve 1842 yllarnda yaynladklar Latince makalelerle
yant verdiler. Flgel'in "Dissertatio"su 91 Arap yorumcuyu, yani bu kitap
lar hem eviren, hem de bu kitaplarn stnde alan kiileri ele alan al
akgnll bir incelemeydi. Wenrich'in Commentatio 'su ise Kraliyet Toplu
luu'nun belirlenimlerine uygun, daha ayrntl ve titiz bir almayd. Bi
rinci blm, dinsel olmayan Yunanca eserlerin Sryanice, Arapa, Erme
nice ve Farsa evirilerinin arka planna ve doasna ilikin ayrntl bir
aklamayd; ikinci blmde ise evrilen Yunan yazarlarnn ve eserlerinin
listesi bulunuyordu. Arapa evirilerin ve evirmenlerin bibliyografik ince
lemesini, yarm yzyl sonra Moritz Steinschneider de srdrd. SteinschYUNANCA D NCE ARAPA KLTR

il

neider, eitli dergilerde yaynlad (1889-96) bir dizi makaleyle Wenrich

ve Flgel'in eserlerini gncelledi. Bu makalelerin bir kitap halinde yeniden
baslmas ise ancak 1 96o'ta mmkn oldu. Steinschneider'den bugne ka
dar, zellikle Manfred Ullmann (Medizin 1970; Geheimwissenschaften 1972)
ve Fuat Sezgin (GAS 111-VII 1970-9) tarafndan hazrlanan hayranlk uyan
dracak kapsamdaki Arapa kaynakalar sayesinde birok yeni bilgi elde
edildi. Bu abalar, yapt sentezler ve tarihsel balama yerletirmedeki ba
arsyla dikkat eken Gerhard Endress'in kitap boyutundaki son makalele
riyle (1987-92) doruk noktasna ulat. Grundriss der Arabischen Philologie
(GAP) adl kolektif eserin iki ayr cildinde baslan bu makaleler, eviriler,
evirmenler ve her uzmanlk alannn Arapa'daki gelimesi konusunda
yaplm en kapsaml ve en gncel kaynaka incelemesidir.
Btn dier konularda olduu gibi Yunanca-Arapa aratrmalarn
da da bizleri (zellikle beni) yalnzca szleriyle deil, asl nemli olan g
rp zerinde younlaabilme kabiliyetiyle de eiten Franz Rosenthal, evi
ri yazn ve bu yaznn Arap kltrnde gelimesi konusunda zgn kay
naklardan The Classical Heritage in Islam (1965, ngilizce'si 1 975) adn ver
dii bir antoloji derledi. Bu antoloji Endress'in byk bir ustalkla inceledi
i Arap felsefe ve bilim gelenei ve eviri hareketine ilikin eksikliklerimi
zi gidererek biim ve z kazandrd. Henz tamamlanan (1997) Josef van
Ess'in maximum opus u, * Theologie und Gesellschaft im 2. und 3. ]ahrhundert
Hidschra [Hicretin 2. ve 3 . Yzylnda Tanrbilim ve Toplum] eviri hareke
tini yaratan toplumdaki entelektel hayat hakkndaki bilgimize llemez
bir derinlik ve enginlik veriyor. Bu yapt, gelecek kuaklar iin, Abbasi top
lumuna ilikin almalarn balang noktasn oluturacak isabetli bilgiler
ve bilgece yorumlarla dolu bir hazinedir. Son olarak, David Pingree'nin, or
taada bilimlerin Sanskrite, Pehlevice, Yunanca, Arapa ve Latince dille
ri arasndaki karlkl evirileri konusunda kaleme ald inanlmaz zen
ginlikteki esiz eserini saymak gerekir. Pingree'nin almalar, eviri hare
ketine somut ve belirgin ayrntlarda ylesine k tutmutur ki, kronolojik
ve corafi referanslarmzda genellikle biricik sabit noktamzdr.
'

12

En nemli eseri. -.n.

N SZ

Eer xaJ.KtVTt:po [tun yapl] seleflerimin ve cpJ.6novo [almay

seven] meslektalarmn (belki de sfatlarn yerlerini deitirmek gerek)
yazdklar bu eserler olmasayd bu kitap tamamlanamazd. Okuyucu, onla
ra ne ok ey borlu olduumu kitabn her sayfasnda grecektir. Bunun
yan sra benimle bilgilerini ve grlerini paylaan kiilerle zel sohbetle
rimden de yararlandm. Yllar nce lisans eitimimi henz tamamlam ol
duum srada Muhsin Mehdi ile bir fincan kahve ierken yaptmz sami
mi sohbeti hatrlyorum. Adeti olduu zere st kapal bir ekilde, eviri
hareketi konusunda o sralarda tek alma olan Steinschneider'in bibliyog
rafik eviriler aratrmasn ve Rosenthal'in Classical Heritage i iinde yer
alan metinleri tamamlayacak hibir toplumsal ve tarihsel alma olmad
n ima etti. Bu konu dikkatimi ekti, nk Ramsay M acMullen bana ta
rihsel zmlemede "niin?" sorusunu sormay retmiti. Son zamanlar
da da, bana bu konuda bir makale yazdrmaya alan George Saliba'yla
yaptmz birok yreklendirici sohbette ayn konu tekrar gndeme geldi.
Aa yukar bu sralarda Routledge'den Richard Stoneman ksa bir kitap
teklifi getirdi ve nadir rastlanan bir destek ve saduyunun yan sra bana
kar son derece de sabrl davrand. Bu almann kendi snrlarnn ok
tesine gememi ve nihayet bitirilebilmi olmas her zaman olduu gibi
bitmek tkenmek bilmez saduyu, sezgi ve g kaynam, Athena'nn ger
ek kz kardei Ioanna sayesindedir. Hepsine gerekten minnet borlu
yum. Umarm ortaya kan sonu hepsinin kafasnda tasarlad ey olur;
ama eer olmazsa sadece nl Latin ataszn biraz deitirerek burada
anabilirim: Kitaplarn kendilerine ait zihinleri vardr ve belirli bir noktadan
sonra kendi istedikleri yne gitmekte srar ederler.
'

DiMTR GuTAS
NEW HAVE N , EYLL 1997

YU NANCA DNCE ARAPA KLTR

13

EVR HAREKET DNEM ABBAS HALFELER

Peygamberin amcas el-Abbas ibn Abdlmuttalib

'

'
Muhammed
1

(- 743)
1

Ebu'l-Abbas ES-SEFFAH
(750-754)

Ebu Cafer EL-MANSR

(754-775)
1
Muhammed EL-MEHDi
(775-785)

-------

Muhammed EL-HADi
(785-786)

Harun ER-REiD
(786-809)

Muhammed EL-EMN
(809-813)

Abdullah EL-MEMN
(813-833)

Muhammed

1
EL-VASIK (842-847)

EL-MUSTAlN
(862-866)

EL-MHTEDi
(869-870)

Ebu ishak EL-MUTASIM

(833-842)
1

EL-MTEVEKKL (84 7-861)

1
------ ------

EL-MUNTASIR
(861-862)

EL-MUTEZ
(866-869)

EL-MKTEFI
(902-908)

EL-MUTEMD
(870-892)

1
EL-KAHR
(932-934)

EL-MUKTEDR
(908-932)

1
EL-MSTEKFi
(944 -946)

EL-MUVAFFAK
1
EL-MUTEZD
(892- 902)
1

ER-RAZI
(934 -940)

EL-MTTAKI
(940-944)

EL-MUT'
(94 6-974)

GR

TOPLUMSAL VE TARHSEL
BR FENOMEN OLARAK
YUNANCA-ARAPA EVR HAREKET
izans mparatorluu ve Yakndou'da bulunabilen edebiyat ve tarih
dndaki hemen hemen btn din d Yunanca kitaplar, 8. yzy
ln ortasndan ro. yzyln sonuna kadar, Arapa'ya evrilmiti; 1 5 0
yldr sregelen Yunanca-Arapa aratrmalar bu konuda bize bol bol kant
sunuyor. Demek ki yaznsal ve tarihsel eserler dnda Helenistik, Roma ve
ge ilka dnemlerinden bugne kalan aada belirttiimiz konulardaki
Yunanca eserler ve ayrca saylar ok daha fazla olup Yunanca asllar g
nmze dek ulamayan birok baka eser, evirmenlerin byl kalemle
ri sayesinde bir dnm geirmiti: Astroloji, simya ve dier mistik bilim
ler; quadrivium [drtl] konular: aritmetik, geometri, astronomi ve mzik
teorisi; tarihi boyunca Aristoteles felsefesinin btn alanlar: metafizik,
etik, fizik, zooloji, botanik ve zellikle mantk -Organon; btn salk bi
limleri: tp, farmakoloji ve veterinerlik; askerlik sanat (taktika) zerine Bi
zans yazmalar, popler bilge sz derlemeleri, hatta ahin terbiyeciliiyle il
gili kitaplar gibi kenarda kede kalm eitli yaz trleri. Bu konularn
hepsi evirmenlerin elinden gemitir (bkz. Ek) . Khn'n hazrlad Gale
nos'un btn yaptlarnn ve Berlin Akademisi'nin yayna hazrlad Aris
toteles zerine Yunanca yorumlarn' (evrilmi kitaplarn yalnzca kk
bir ksm) yetmi drt byk ciltte topland dnldnde, evrilen
malzemenin boyutlar asndan giriimin azameti daha iyi anlalr. Bu
nedenle, klasik a sonras dinsel olmayan Yunanca eserler konusundaki
aratrmalarn Arapa'nn tankl olmadan ilerlemesinin ok zor olaca
hakl olarak iddia edilebilir. Arapa bu balamda Latince'nin bile nne
gemekte, ikinci klasik dil olmaktadr.
Abbasilerin iktidara gelmesiyle balayan ve esasen Badat'ta ger
.
ekleen eviri hareketi, Yunan ve Arap filolojisi, felsefe ve bilim tarihi ko-

Y U NANCA DNCE ARAPA K LT R

nularndaki (bunlar zerinde bugne kadar fazlasyla durulmutur) ne

minden bamsz olarak, ylesine sarsc paarlar elde etmitir ki, bu ha
reketi toplumsal bir fenomen olmasnn dnda (hareketin bu yn ok az
incelenmitir) baka bir biimde aklayabilmek, anlayabilmek ok gtr.
Her eyden nce, Yunanca-Arapa eviri hareketi iki yzyldan daha uzun
bir sre devam etti; ksa mrl, gelip geici bir fenomen deildi. kincisi,
kendi dar gndemini zenginletirme abas iindeki herhangi bir grubun
zel projesi deildi; halifeler ve emirler, devlet memurlar ve komutanlar,
tccarlar ve bankerler, mderrisler ve bilim adamlar gibi Abbasi toplumu_:_
nun btn sekin kesimlerinden destek grd. ncs, kamusal ve zel
ok byk fonlarla destekleniyordu; Maecenas'n* tuhaf bir taknts deil
di veya n kazanmak, hayr ileri yapmak iin para harcayacak yer arayan
birka zengin himayedarn, gnn modasyla giritikleri bir hareket olma
mt. Son olarak, Huneyn ibn shak ve evresi tarafndan yrtlen, kat
dilbilimsel kesinlie ve zenli akademik metodolojiye sahip srekli bir
program temelinde kuaklar boyunca devam etmiti, son tahlilde de erken
Abbasi toplumunun belirli bir toplumsal tavrn ve genel kltrn yans
tyordu. Her ada veya dnemde ortaya kabilecek, kendini esrarl dilbi
lim ve metinsel uralara kaptrm birka aykr bireyin geliigzel ve y
lesine meraknn sonucu olup da sonradan tarihsel adan yersiz olduu
kantlanm deildi.
Btn bu nedenlerden tr, eviri hareketinin, oluum aamasn
daki Abbasi toplumunun ihtiyalar ve eilimleri tarafndan yaratld, yi
ne bu temelde uzun bir dnem boyunca srdrld aktr. Abbasi top
lumunun yaps ve bu yap zerinde ekillenen ideoloji de bunu gster
mektedir. eviri hareketini, bu konu hakknda bugne kadar yaplan tart
malarn ouna hakim olan iki yzeysel teoriyle aklamak ok zordur. Bu
teorilerden ilki, eviri hareketinin, kendilerini ulvi amalarla toplumun ge
liimine (hatta kendi dinlerinin yaygnlatrlmasna)' adam, Yunanca'y
(aldklar zel eitim nedeniyle) ve Arapa'y (bulunduklar kltrel ortam
*

Roma imparatoru Augustus'un danman, nl airler Horatius ve Vergilius'un hamisi. Ar

lks yaam Seneca tarafndan eletirilmiti. -.n.

16

GR

nedeniyle) iyi bilen, birka Sryani Hristiyann abalarnn sonucu oldu

unu ne srer. Geleneksel tarihyazmnda yaygn olan ikinci teori ise bu
hareketi birka "aydn hkmdarn" bilgelii ve ak fikirliliiyle aklar; bu
teoriye gre bu hkmdarlar, Avrupa aydnlanma ideolojisinin gemie
yanstlmasyla bakarsak, renmeyi kendi bana bir ama olarak tevik et
milerdi.3 Anadili Sryanice olan Hristiyanlarn eviri hareketinde temel
bir rol oynadklarndan kuku duymuyoruz; evirmenler tamamen deilse
bile ounlukla onlarn arasndan kyordu. Kukusuz eer ilk dnem Ab
basi halifelerinin -el-Mansur, Harun er-Reid ve el-Memun gibi- aktif des
tekleri olmasayd eviri hareketi ok farkl bir ekle brnrd. Ama yine
de Sryani Hristiyanlarn niin bu kitaplar evirdikleri, veya bir adm da
ha ileri gidersek, hareketi parasal olarak destekleyenlerin neden bu kitapla
rn evrilmesi iin Sryani Hristiyanlara ykl paralar dedikleri ya da
Peygamberden sadece birka kuak sonra gelen Kurey kkenli Arap hali
felerinin Yunanca kitaplarn evirisiyle neden ilgilendikleri, bugne dein
ok z sorulmu sorulardr ve bu sorular neredeyse hi yantlanmamtr.4
Yunanca-Arapa eviri hareketi tarihsel olarak son derece kkl, ok kar
mak ve etkili bir harekettir; nedenleri yukardaki snflandrmalarn hi
biriyle aklanamaz, hatta bu snflandrmalarn tarihsel yorumbilgisi [her
meneutics] asndan geerli olduu kabul edilse bile.
12. yzylda, Aristoteles ve dier ilka metinleri de benzer ekilde
Yunanca ve Arapa'dan Latince'ye evrilmi, bunun da nemli sonular ol
mutu; bilim adamlar bu harekete Bat Avrupa'da ruhban snfndan ol
mayan yeni retmenler snfnn ortaya knn yol at zerinde uzla
rlar. znde, burjuvazinin ykseliinin analizinden kaynaklanan bu
aklamaya gre, bu yeni snf farkl toplumsal-ekonomik yetime tarz ne
deniyle, papazlarn geleneksel kilise renimlerinden bamsz ve bu re
nime kar kan yeni trde bir bilgiye ihtiya duyuyordu. Bu nedenle,
"Aristoteles'in ... aa yukar 1200 ylndan itibaren okura sunulan eserle
rinin eskisinden daha etkili olmasnn nedeni rastgele evrilmi olmalar
deil, statlarn artk bilgiyi aktarmak iin deil, kendileri renmek iste
dikleri iin eviri yapmalaryd."5 Bat Avrupa toplumunun deien yaps
bu eviri hareketine ivme kazandrma benziyor.
YUNANCA DNCE ARAPA K LTR

Yunanca-Arapa eviri hareketi konusunda ne buna benzer bir

zmleme giriiminde, ne de bu ynde bir neride bulunulmutur. Bunun
eitli nedenleri var; ama en geerlisi temel kaynaklarn eksiklii yznden
bu ynde yeterli n almann olmay. Ayrca yntem ve doru bir
zmleme iin gerekli snflandrmalar konusunda da sorun vardr. Burju
vazi kavram veya bu balamda, onun barndan kan ruhban snfndan
olmayan retmenler 12. yzyl Bat Avrupa'snn toplumsal gerekliini
yanstan uygun bir teorik kurgu olabilir; ancak 8. yzyln ikinci yarsnda
tamamen farkl koullara sahip Badat iin byle bir zmlemenin an
laml olup olmad kukuludur. Toplumdaki btn dini gruplar, btn
mezhepler din, dil, ve kabile ayrm gzetmeksizin eviri hareketine destek
veriyordu. Araplar ve Arap olmayanlar, Mslmanlar ve Mslman olma
yanlar, Snniler ve iiler, askerler ve siviller, tccarlar ve toprak sahipleri
vb herkes hareketin aktif destekisiydi. Ayrca hareket Bveyhiler dnemi
ne (945-o55) kadar srd ve birbirinden son derece farkl tabakalardan
oluan eitli toplumsal biimlenilerden destek grd. Dolaysyla bir top
lumsal biimleni iinde destekleyici bir "snf' oluturan eyin bir sonra
ki toplumsal biimleni iinde de aklanmas gerekir. 6 Son olarak belirt
mek gerekir ki, slam toplumlarna zg "ulema'', yani toplumun eitimli
sekinleri kavram da bu konuda pek ie yaramamaktadr; nk bu kesim
de eviri hareketi srasnda -aslnda geni lde bu hareketin sonucunda
olumutu.7 Bu nedenle ncelikle bu anlamda belirli bir snf anlaml bir
zmleme kategorisi olarak sunmak zordur ve ikincisi belirli bir (veya bir
ka) snf eviri hareketinin tek hamisi olarak gstermek neredeyse imkan
szdr. Bu szlerle belirli bir tavr almak istemiyorum, tam aksine Arapa
ve slam aratrmalarnn genel durumu dnldnde, kendi adma
kafa bulandran teoriler yerine yalnln hatalarn tercih ederim.
Daha ak syleyecek olursam, bu kitap insanlk tarihindeki byk
bir entelektel hareketin somut toplumsal ve tarihsel kklerini ele alyor;
konunun doas itibariyle bilinli bir teorik duru saptayp olgular bu er
evede deerlendirip zmlemek ok kolay, hatta bazlar iin bir zorun
luluktur. Bunun iin, mevcut teorilerden biri benimsenebilir ya da rnein
Hamilton Gibb'in yapt gibi kii bizzat bir teori retebilir. Nitekim Gibb,
18

Gi R

"slam Kltrnn Ortaa Avrupa'sna Etkisi" balkl bfr derste, kltrel

etkileimi ynettiini ileri srd "yasa" ortaya atmt.8 Yunan bilgisi
nin Arapa'ya aktarlmas konusunda, bu tr teorik kurgulara ounlukla bi
linsizce dayanan son derece geni bir yazn mevcuttur. Bir kltr szm
ona btnyle tanmlayan bu tr "yasalar" veya "byk fkirler"de gedik
aan bir tek istisna bile bulunsa, bunlar geerliliklerini yitirir; benim am
dan sadece bu sebeple bile olsa bu tr teoriler zerinde durup vakit harca
mann pek bir anlam yok. nk dorusunu isterseniz byle gedik aan
trden istisnalarla her gn karlayorum. Dahas, belki de en kt olan,
bu tr tanmlayc "byk fikirler" ve "yasalar"la belirlenmi teorik bir yak
lamdan, "Yunan ruhu" veya "Arap zihniyeti" gibi, bir kltr hakknda z
c [ essentialist] ve eyletirici [reificatory], dolaysyla olduka tarihd kalan
varsaymlara geiin genellikle ok kolay oluudur.9 Bu tip teorik yaklam
lar, ele aldmz konu asndan bir deer tamamalarna ramen, bu te
orik kurgulara bavuran bilim adamnn ald eitimi ve ideolojik ynelimi
ni gsterdii iin bunlarn incelenmesi, konunun tarihsel boyutuyla ilgile
nen aratrmalarn deil, daha ok 1 9 . ve 20. yzyl sosyolojisi veya bilgi ta
rihi incelemelerinin konusu olabilir. Tahmin edilecei zere Yunan bilgisi
nin Arapa'ya aktarl konusunda bu tr yaklamlara son derece sk rast
lanmaktadr; ancak yukarda belirttiim nedenden dolay gerekli olann d
nda bu tartmalara yer ayrmann yararl olacan dnmedim (bkz. b
lm 7.3). Bibliyografyann bir ksm zel olarak Yunanca-Arapa eviri hare
ketinin kltrel anlamn ele alan almalara ayrlmtr. Bu almalardaki
tantanal birka gr ve teori zerine biraz daha fazla ayrnt Joel L. Kra
emer'in on drt yl nce yaynlad, daha sonra yeniden baslan makalesin
de vardr; ilgilenen okuyucu aradn burada kolayca bulacaktr. 10
Yunanca-Arapa eviri hareketi son derece karmak bir toplumsal
fenomendir. Tek bana hibir belirli ereve, olaylar grubu veya kiilik bu
hareketin nedeni olarak grlemez.. Geliimini ve srdrlmesini eitli
faktrler etkilemiti, bugne kadar da hareketin bu tarihsel ok biimlilii
ni kavrayabilmi bir teori veya teoriler grubu grmedim. Erken dnem Ab
basi toplumu zerine yaplan bu almann giri aamasnda, bence ma
kul olan, kaynaklarmza kulak verip mmkn olduunca onlar anlamaya
YUNANCA DNCE ARAPA K LTR

almak, bu kaynaklar okuyup kullandklar dil yaplarn kendimizi onla

rn dorudan hitap ettikleri okurlarn yerine koyarak yorumlamak, bylece
hangi balklar altnda inceleneceklerini bu eserlerin kendi yaplarndan
karmaktr. Byle bir temel zerinde geliecek aratrmalar daha gelimi
zmleme aralar salayabilecektir. Byle bir yaklam eviri hareketinde
belirleyici olan iki unsur ortaya karmaktadr: Birincisi, Badat'n kurulu
u ve Abbasi hkmdarlarnn burada bir dnya imparatorluunun yne
ticileri olarak yerlemeleri; ikincisi, Abbasi hkmdarlarnn ve sekinleri
nin idaresi altnda biimlenen ve kendi zel, ounlukla emsalsiz yapsyla
oluum aamasndaki Badat toplumunun ok zel gereksinimleri. Bu iki
konuyu kitabn birinci ve ikinci ksmlarnda ele aldm.
Hem kaynak malzemenin sorunlu yaps nedeniyle, hem de konu
nun nispeten yeni ve hassas oluu nedeniyle, bu giriimin ierdii zorluk
larn farkndaym. Yine de, hangi adan baklrsa baklsn Badat'ta ger
ekleen Yunanca-Arapa eviri hareketi insanlk tarihinde yeni bir a
balatmtr. eviri hareketinin Perikles Atina's, talyan Rnesans' veya
16. ve 17. yzyl bilimsel devrimiyle ayn kategoride yer aldn, insanlk ta
rihi iin ayn derecede nemli olduunu, bu yzden byle kabul edilmesi
ve tarihsel bilincimize de bu ekilde kaydedilmesi gerektiini dnyo
rum .. Benim burada yapmaya altm gibi hareketin kapsaml ve btn
cl bir bak asyla ele alnmas, tartmay daha ileri bir noktaya tamak
iin en iyi yol gibi grnmektedir. Elinizdeki kitabn bu adan faydal ola
can umuyorum.

20

GR

EV R VE MPARATOR L U K

BRNC BLM

EVR HAREKETN
HAZIRLAYAN KOULLAR
MADD, N SAN VE KLTREL KAYN AKLAR

ARAP FETHLERNN TARHSEL, EKONOMK VE KLTREL NEM

1.

iki nemli tarihsel olayla eviri hareketinin ortaya kmasn ve serpilip

gelimesini salayan maddi koullarn temeli atld: Emevi dneminin
sonuna kadar devam eden ilk Arap fetihleri ve H.34/75o'de son bulan
Abbasi Devrimi.
Arap ordular, Hz. Muhammed'in H . o/632'de lmnden sonra
ki otuz yldan daha ksa bir sre iinde, bin yl nce Byk skender'in i
gal ettii Gneybat Asya ve Kuzeydou Afrika'daki lkeleri fethetmiti. F
rat'n dousundaki topraklarn egemenliini Byk skender'in elinden
alan Med ve Partlarm varisi Pers Sasani mparatorluu'na (224-651) son
vermi; skender'in fethettii, daha sonra ardl Romallar ve Bizansllar ta
rafndan baaryla ynetilen Msr ve Bereketli Hilal'de, bu fetihleri btn
izleriyle birlikte ortadan kaldrmlard. Hz. Muhammed'e indirilen dine
dayanan ve o dine gre dzenlenen yeni imparatorluun, 732'ye kadar da
ha geni topraklara -Orta Asya ile Hindistan alt ktasndan spanya ve Pi
reneler'e kadar- yaylmasna ramen ortaya kan bu yeni uygarln yre
i ran'dan balayp Mezopotamya'dan geerek Suriye-Filistin'e ve Msr'a
uzanan antik uygarlk merkezlerinde atyordu.
Arap fetihlerinin hi kmsenemeyecek tarihsel bir nemi var
dr. M sr ve Bereketli Hilal, Byk skender dneminden sonra ilk kez
ran ve Hindistan'la siyasi, idari ve en nemlisi ekonomik bakmdan ye
niden ve bu kez B yk skender'in hayatndan ok daha uzun bir zaman
sresince birleti. slamiyet'in ykseliinden nce uygar dnyay bin yl
boyunca birbirinden ayran byk ekonomik ve kltrel blnme, Dou
ve B at arasnda iki byk nehir tarafndan izilen ve her iki yakada bir-

YUNANCA DNCE ARAPA K LTR

23

birine muhalif iki iktidar yaratm olan snr, ortadan kalkt. Bu durum
hammaddelerin, mamul mallarn, tarmsal rnlerin, lks eyann, in
san ve hizmetlerin, teknik, beceri ve fikirlerin, yntemlerin ve dnme
tarzlarnn serbestce dolamna olanak tand. Bu olayn blgeyi harabe
ye eviren, yerel nfusun ounluunun lmne yol aan ve ticareti bo
zan 570-630 Bizans-Pers savalar felaketi ardndan meydana gelmei,
olumlu etkilerinin ok daha derinden hissedilmesini salad. Yunanllar,
Romallar ve Bizansllar ile Persler arasnda srp giden dier savalar
gibi, bu sava da Yakndou'nun Dou ve Bat olarak ikiye blnmesinin
yaratt ekonomik duvarlardan kaynaklanmt. Savan temel nedeni
Dou-Bat ticaret yollarna serbest ulam hakkn elde etmekti. 5 6 5 'te
ustinianus'un lmnn ardndan dmanlklarn tazelenmesinden
nce, savan ticaret zerindeki muhtemel etkilerinin farknda olan il.
ustinus (sal. 565-78), Bizans'n Hazar Denizi'nin kuzeyinden geen
pek Yolunu kullanabilmesi iin Orta Asya'daki Ouz Trkleriyle gr
meler yapt.
Dou ve Bat'nn yeniden birlemesinin dourduu ekonomik refa
hn zel olarak zerinde durulmas gereken bir yn vardr: Tahmin edile
bilecei gibi ticaret "pax islamica"nn* yaratt yeni koullarda nemli bir
gelime gstermi, tarmda ise tam bir devrim yaanmt. Hindistan ve _
Dou Akdeniz arasndaki snrlarn ortadan kalkmas, pek ok bitki tr-_
_
nn, baklagillerin ve meyvelerin Gneybat Asya ve Akdeniz'e dzenli ithl
edilmesini, yeni trlerin gelitirilmesini salad. Bunun yan sra tarm tek
nikleri, youn iftilik bilgisi ve nadasa braklan topraklarn tam kapasitey
le kullanm da batya aktarld. Bylece, Arap fetihlerinin ilk yzyllarnda
ki tarm devrimi, yeni imparatorlukta daha nce hi grlmemi bir geli
im ve genileme yaayan ticaretten bile daha fazla zenginlik yaratt. Ni
metlerinden yalnzca tccar snfnn yararland ticaretin aksine, tarmn
yaratt zenginlikten, rn alan toprak sahibi st snflardan topra
eken kyllere ve aldklar gdalar eitlenen alt snflara varncaya dek b
tn toplumsal tabakalar yararland. 1

__

slam egemenlii altnda bar; savasz geen dnem. --.n.

EV R HAREK ET N HAZI RLAYAN KO U LLAR

Arap fetihlerinin ayn derece nemli bir sonucu ve bilginin genel ya

ylnda belki de en nemli etken, 134/751 savanda esir edilen inli tutsak
larn kat yapm teknolojisini slam dnyasna sokmalardr. Kullanlmas
ynetici elit tarafndan savunulan, hatta dayatlan kat, Abbasi devrinin ilk
on yl iinde, hzla stne yaz yazlan dier maddelerin yerini ald. Bu d
nemde retilen eitli kat trlerinin, eviri hareketinin ?nd gelen hami
lerinin adlarn almalar ilgintir. "caferi," Cafer el-Bermeki'den; "talhi" ve
"tahiri" ise Tahiri ailesinin iki yesinin isimlerinden gelmektedir.2
Kadn slam dnyasna girmesinin dnda kendiliinden gelien
ve bir o kadar nemli bir gelime de Arap fetihlerinin ardndan Mezopo
amya' da Dou ve Bat arasndaki snrlarn kaldrlmasyla ortaya kan ye
ni kltrel atmosferdi. Snrlarn kaldrlmas bir taraftan Byk sken
der'den beri bin yldr Helenletirilmeye tabi tutulmu insanlar ve blge
leri birletirirken, dier yandan Yunanca konuan Halkedoncu* Otool<s_
Hristiyanlar, yani Bizansllan, siyasi ve corafi olarak izole etmiti. Bu iki ba
kmdan nemlidir: Birincisi, Konstantinopolis "Ortodoksluu"nun dlay
c din politikalar ve uygulamalar dinde ayrla [skhizma] yol am, Sr
yanice konuan Hristiyanlar blnm, Nasturiler ran'a itilmiti. Bu e
kime ve kltrel paralanma odann fiilen Dar'l-slam dnda kalma
s, dierlerinin ise tarafgir olmayan bir hkmdarn, yani slam devletinin
ynetimi altnda birletirilmesiyle daha fazla kltrel ibirlii ve etkilei
min yolu alm oldu. kincisi, Bizans'n siyasi ve corafi olarak tecrit edil
mesi, bu Hristiyan topluluklarn ve slam egemenlii altnda yaayan b
tn dier Helenletirilmi halklar karanlk alardan da korudu ve Bi
zans'n 7. ve 8. yzyllarda Helenizm kartlna kaymasndan etkilenme
melerini salad.
Halkedoncu Hristiyanlar, ikonalar hakknda kavga edip pagan ge
leneklerinin reddedilmesi konusunda birbirleriyle yarrken, Sryanice
konuan Hristiyanlar, doktrinde ayr olmann yan sra Arap fetihlerinin
*

Halkedon (Kadky) Konsili'nde (451) lsa'nn iki tam teekkl etmi, birbirinden aynlmaz, fakat

birbirine de kartrlamaz doas bir dogma olarak kabul edilmi, Monofizitlik ve Nasturilik mahkum
edilmiti. -ed.n.

Y U NANCA DNCE ARAPA K LTR

ardndan siyasal olarak da onlardan ayrlnca farkl bir kltrel dorultuda

gelimeye baladlar. Dind Yunan bilimi bu dnemde Sryanice konu
anlarca3 btnyle zmsenmi; batda Urfa ile Knnasrin'de, Kuzey Me
zopotamya' da Nusaybin (Nisibis) ve Musul boyunca, Cndisablr'dan Bat
ran'a kadar Dou Hristiyanlnn Bereketli Hilal'in her yanndaki byk
merkezlerine iyice yerlemiti. Abbasilerin ilk dnemlerinde yaayan Yu
nan biliminde yetkin mderrislere bakarak blgenin her yanndaki Mono
fzit* ve Nasturi cemaatleri arasnda da hi kukusuz ayn havann hakim
olduunu syleyebiliriz; byk ve gelien bir Nasturi manastrnn bulun
duu Badat'n gney kysndaki Deyr Kunna [ EI il, 1 971 bu konuda iyi bir
kant olarak gsterilebilir. Buras, o. yzyln balarnda Badat'taki Aristo
telesi okulu kuran Ebu Bir Metta ibn Yunus'un [ EI VI, 844-5] ders verdii
ve almalarn yrtt merkezdi. Dinsel merkezlerin yan sra slam n
cesi dnemlerin nemli dier ehirlerinde de Yunan bilim gelenei srd
rlyordu; Gney Irak'ta Frat yaknndaki Lahmilerin bakenti el-Hire [EI
III-462] buna rnektir. Bu ehir, slamiyetin ykseliinden sonra talihinin
dnmesine ramen nl Huneyn ibn shak' [EI III, 578-81] yetitirmiti.
Bu iki ehre, bir bakma Abbasi Yunanca-Arapa eviri hareketinin hayat
bulaca Helenlemi dnyay kucaklayan ve birbirinin kar ularnda yer
alan iki byk Yunan bilim merkezini daha eklemek gerekir: Kuzey Mezo
potamya'da rfa'naj EJ III, 227-30] hemen gneyindeki Harran (Carrhae)
ve ran'n en kuzeydou ucunda, Orta Asya kaplarndaki Merv. Bu ehirler
den Harran, o. yzyla kadar inatla pagan kalp dier blgelerin ounda
oktan tkenmi grnen birok Yunan dnce, inan ve uygulamalarn
canl tutarken; Merv, sonralar ilk dnem Abbasi toplumunda nemli bir rol
oynayan Zerdtlkte (Blm II.5) sergilenen gl bir Helenizmi, ayn de
recede Helenletirilmi bir Nasturilikle birletirmiti.
Elimizde bu merkezlerde srdrlen Yunan bilimi, eitimi ve ara
trmalarna ilikin ok az dorudan bilgi var; yine de ilkan son dnem
lerindeki skenderiye ile kendi zamanndaki alma yntemlerini karla*

sa'nn kiiliinin tanrsal olanla insani olann birbirine karmadan oluturduu btnlk oldu

unu savunan H alkedon grnn karsnda, lsa'nn doasnn sadece tanrsal olandan ibaret ol
duunu savunan inan. -.n.

26

EV R HAREK ETN HAZI RLAYAN KOULLAR

tran Huneyn ibn shak'm kaleminden, o dnemde okullarn nasl iledii

ne dair bir fikir edinebiliriz.
[skenderiye'deki tp okulunun yeleri] her gn bir araya gelerek [Ga
leno ;"t kitaplarndan] nemli bir metni okur ve zerinde al rlar
d; tpk bugn Hristiyan meslektalarmzn shole (oxoA.t) denilen
renim yerlerinde her gn bir araya gelerek eskinin nde gelen bir
metni zerinde almalar gibL Geri kalan kitaplara gelince, bunlar
ayr ayr okurlard -nce bahsettiim kitaplar zerinde pratik yaptk
tan sonra her biri yalnz bana alrd- hpk, bugn meslektalar
mzn eski bilginlerin kitaplarnn yorumlarn okumalar gibi.4
Huneyr'in metni tp retiminden bahsediyor; bu metinden hare
ketle, ayn tanm dier bilim dallarn da kapsayacak ekilde genelletirme
nin mmkn olup olmadndan emin deiliz. Aristoteles'in Organon'unun
ilk ya da drt kitabnn mantk adyla resmi eitimin bir paras olduu
hemen hemen kesindir. Ptolemaios ( Batlamyus) astronomisi ve astrolojisi
de allm olabilir, ama bu iki konuyu asl ileyen ranl mderrislerdi ve
gelimeler hakknda Hintli meslektalaryla temas halindeydiler.
slamiyetin douuyla, btn bu merkezler siyasal ve idari olarak
birletirildi ve en nemlisi, bu merkezlerdeki bilim adamlar kendi al
malarn srdrp hangi dinden olursa olsun hibir resmi "Ortodoks
luk"tan kayg duymadan karlkl iliki kurabildiler. Bylelikle blgenin
her tarafnda, 7. ve 8. yzyl boyunca kendi alanlarnda aktif ve det_ik dillerde almalar yapan birok "uluslararas" bilgin ortaya kt. Bu bilginlere rnek olarak, 7. yzyldan, Farsa'y olduu kadar Yunanca ve Sryani
ce'yi de bilen Nusaybinli Severus (. 6 6 6 /7) ve rencisi " Hristiyan He
lenizm"inin5 belli bal temsilcisi U rfal Yakub'u (. 708) gsterebiliriz.
8. yzylda doan ve daha az tannan, fakat astrolojinin gelitirilmesinde
onlar kadar nemli iki bilim adam da Yunanca, Sryanice, Pehlevice [Or
ta Farsa] ve (Pehlevice vastasyla) H inte kaynaklarla ili dl olan Urfal
Theoflus (. 785) ve filozof Stefanus'tur (. 800) . Theoflus, el-Mehdi'nin
saray mneccimi ve askeri danmanyd, dier almalarnn yan sra bir
-

YUNANCA DNCE ARAPA K LTR

de askeri astroloji kitab hazrlamt. Muhtemelen onun rencisi veya a:

_
lma arkada olan Stefanus ise, Mezopotamya'da almalar yapt ve
79o'larda Konstantinopolis'i ziyaret etti. Burada yazd astrolojiyi ven ri
sale (bkz. Blm VII.4)6 Bizans'a matematik bilimlerinin yeniden tantlma
sn salama benziyor. Onlarla ayn dnemde yaayan ve onlar gibi "ulus
lararas" bilginler olan Maa'allah ve Nevbaht, Arap kaynaklarnda daha iyi
bilinir. lki, muhtemelen ran kkenli Basral bir Yahudi, ikincisi ise ranl
olan bu bilginler Abbasi halifesi el-Manslir'un Badat ehrinin inasna ba
layaca gn (30 Temmuz 762) tespit etmek iin yldzlara bakmlard.7
Bu bilginlerin Arap fetihleriyle birlikte siyasal ve dinsel snrlarn
kalkmasyla oluan yeni koullarda, yaayan bilimsel geleneklerin temsilci
leri ve kendi alanlarnn uzmanlar olduklarn vurgulamak gerekir. Birka
dil biliyorlard, bu nedenle Yunanca' dan baka dillerdeki bilimsel yazndan
da yararlanabiliyorlard. Ya dorudan seyahatlerle veya yazmalar aracl
yla birbirleriyle srekli iliki iindeydiler. Sonuncusu ve en nemlisi, bir
ok dil bildikleri iin eviri yapmakszn bilgiyi yayabiliyorlard. Btn bun
lar, Abbasiler bilginlerin abalarn birletirip yazl kaynaklarn evrilmesi
iini desteklemeye karar verir vermez, birok bilginin Abbasi saraynda,
adeta bir gecede belirivermesini aklamaktadr.
ABBAS DEVRM VE BAGDAT'IN NFUS YAPISI

2.

bbasi hanedannn iktidara geldikten sonra halifeliin merkezini

am' dan Badat'a tamas, uzun vadede eviri hareketine yol aan
ok nemli demografik sonular dourdu. Alaa edilen Emevi ha
nedannn merkezi Suriye- ilistin, baken!i de am'd. Yunanca, Arap fe
tihlerinden sonra Emeviler dnemi boyunca (66I-750), hatta muhtemelen
8. yzyln ikinci yarsndan sonra hemen hemen her yerde kullanlmaya
devam etti. Suriye ve Filistin' de yerel nfusun nemli bir ksmnn anadi
li, i ve ticaret dnyasnn lingua Jranca'siyd.* Ayrca Melkitler bata olmak
zere Hristiyan papazlarn eitim dili olarak da yaamaya devam etti. Hz
la deien toplumsal, siyasal ve dinsel koullar yznden kaybolmaya yz

Anadili farkl olan insanlarn kulland ortak dil -.n.

EV R HAREKETN i HAZI RLAYAN Kou LLAR

tutmak yle dursun, eitli yeni izleklerde, edebi sluplarda ele alnd.8 Es
ki Bizans uygulamalarn byk lde srdren am'daki Emevi iktidar,
Abdlmelik (sal. 65/685-86/105) reformlarna kada:c Yunancay ynetim
dili olarak kullanmay srdrmt. Yksek mevkilerdeki pek ok memur
ve nazrn dili Yunancayd. Bunlar ya Yunanl veya Yunanllarn eittikleri
Araplard. Birounun ismine kaynaklarda bugn hala rastlanan bu kiile
rin en tannm olan, Muaviye'den Abdlmelik'e kadar ilk Emevi halifele
rine ynetimin ve maliyenin (divan) ba olarak hizmet eden Serc1n ibn
Mansr er-Rumi'dir9 (Rumi, yani Bizansl, bu balamda M elkit) . Emeviler
bu grevlere doal olarak Suriye Filistin'inden, Arap kabilelerinin Bizans
meseleleriyle har neir olmu, bu konuda deneyimli yelerini getiriyor
lard: 5. yzyl Bizans'na bal (foederati) Salihiler ile 6. yzyl boyunca ve
7. yzyln ilk dnemlerinde onlarn yerine geen Gassaniler'in soyundan
gelenleri Emevi idaresinin gze arpan yneticileri arasnda sayabiliriz. Yu-_
nanca konuan Araplar arasnda Emevi idaresinde yer alanlarn belki de en
nls aml oannes'tir.ro
Bizans uygulamalarn srdren Emevilerin etrafndaki Yunanca
konuan bu gruplarn kltrel ynelimi neydi? Daha dorusu, bunlarn et
nik, yani klasik Yunan bilimine kar tutumlar neydi? 7. ve 8. yzyllarda
Dou Akdeniz blgesinde toplumsal ve dinsel durumun son derece karma
k olduu ve kolay genelletirmelere imkan vermedii biliniyor (hatta, Ca
meron Yunanca konuan topluluklar da dahil olmak zere, blgede yaa
yan yerel halklar arasnda kimlik bunalm olduundan sz ederr) . Tarih
sel aratrmalar ise daha henz sorulacak sorular formle etme aamasn
da. Ancak burada bizi ilgilendiren ynyle baktmzda Emevileri evrele
yen Yunanca konuan bu gruplarn, imparatorluk bakenti Konstantinopo
lis'ten yaylan Yunan Ortodoks Hristiyan yksek kltrn benimsedikle
rini syleyebiliriz. am'daki Bizans brokrasisinin elinden zaten Konstan
tinopolis kaynakl kltrel tavrlar rnek almaktan, bunlar taklit etmeye
almaktan baka bir ey gelemezdi. aml oannes, Ortodoks Araplar ara
sndaki bu eilimlere, tanrbilim alanndan bir rnektir. Bu yksek Bizans
kltr iin bir nceki, kilise babalarnn yzylndaki yz yze gelme aa
masn arkada brakm, 7. yzylda pagan Yunan bilimine kar kaytszlYU NANCA DNCE ARAPA K LTR

 adeta dmanla varmt. Helenizm, gzden dt iin hor grlen,

kaytsz kalman yenilmi bir dmand. Konstantinopolis'in yayd Yu
nan Hristiyanl ya kendine ya da "i dman" diye grlenlere dn
mt, 7. ve 8. yzyl boyunca toplanan konsillerde kendi Ortodoksluk ta
rifini kesinkes oluturmaya almt.12 Emevi idaresi altnda yaayan H
ristiyanlar da Helenizme kar bu kmseyici tutumu benimsedi; hatta
Halkedoncu Hristiyanlarla belki de hibir ilgisi bulunmayan, slamiyet
ncesi dnemlerin Monofizit grubu Gassaniler bile bu tavr benimsemiti.
Yunanca konuan Hristiyanlarn kltrel adan byle tam bir dn ya
amas, eski Yunan yaznndaki tema ve sluplarn ortadan kalkn ve H
ristiyan toplumun yeni meguliyetleri ile kayglarn yanstan yepyeni yazn
trlerinin ortaya kn da aklyor. Bu yeni trler unlard: vaaz, tart
ma, quaestiones, florilegia;1' mucize hikayeleri ve azizlerin hayatlar. 13
Byle bir entelektel iklimde Yunanca konuan Hristiyanlarn e
viri hareketini ve dolaysyla dind Yunanca eserlerin Arapa'ya kazand
rlmasn destekleyeceklerini dnmek mmkn deildir. Byle bir ey
ancak Emevilerin kararl desteiyle hayat bulabilirdi, ama o srada byle bir
destek yoktu. Baka trl ifade edersek, Abbasi hanedan iktidara gelme
mi ve Badat' bakent yapmam olsayd, am' da Yunanca-Arapa eviri
hareketi diye bir ey ortaya kmazd.
Abbasi devrimi, Badat'n kuruluu ve hilafetin Irak'a tanmas gi
bi faktrler Arap imparatorluunun kltrel ynelimini batan ac dei
tirdi. Badat'ta am'daki Bizans etkisinden uzakta, Irak'taki nfusun ta
mamen farkl demografik bileimi temelinde okkltrl yeni bir toplum
geliti. Bu toplum (a) yerleik nfusun ounluunu oluturan Aramca ko
nuan Hristiyanlar ve Yahudiler; (b) daha ok ehirlerde younlaan Fars
a konuanlar; (c) Frat zerinde el-Hire'de olduu gibi ksmen yerleik ha
yata gemi ve Hristiyanl benimsemi ya da Kuzey Irak otlaklarnda g
rld gibi ksmen gebe kalm Araplardan olumaktayd. Arap Msl
manlar -tabii ki yeni bakentin dndakiler- kuzeyde ticaret merkezi Mu*

quaestiones: Tanrbilimde soru ve cevap eklindeki tartmalar; jlorilegia: Hristiyan retilerinin

tantld antolojiler. -.n.

EVR HAREKET N i HAZ I R LAYAN Kou LLAR

sul (Mavsil), gneyde Savad, ayrca balangta kendi kurduklar garnizon

ehirleri olan Kufe, Basra ve Vasfta toplanmlard. Bu ehirlerden Kufe
ve Basra 2./8. yzyldan itibaren balayan toplumlarn kaynamas ve yeni
kltrn biimlenmesi srecinde ok nemli rol oynayan ehirler arasn
dayd. Hi phesiz o sralarda Irak'ta, daha gerilerde de zellikle ran'da
baka etnik gruplar vard (rnein Kuzey Irak'ta ve Zagros dalarnda Krt
ler, Gneydou ran' da Belciler vs) . Fakat bu topluluklarn bura.da incele
diimiz konuda remli bir rol oynadna dair elimizde hibir kayt yok.
Sonuta btn bu gruplar, yeni bakentin toplumsal, siyasal ve kltrel ya
amna u veya bu lde katldlar. Klasik slam uygarl dediimiz de,
..
btn bu farkl kltrlerin _eitli gemileri, inanlar, adetleri ve deerle
rinin bir arada mayalanmasnn bir rndr.
Emevilerin am' daki ynetimde yredeki Bizansllara ve Hristiyan
Araplara bel balamalar gibi, ilk Abbasiler de Badat'taki ranllara, Hris:
tiyan Araplara ve Aramilere bel balamak zorundaydlar. am Hristiyanla
rnn aksine Helenlemi bir kltre sahip bu halklar arasnda, Ortodoks
Hristiyan Bizans evrelerinin Yunan bilimi dmanl grlmyordu.
Dolaysyla hilafetin am'dan Irak merkezine -yani Yunanca konuulan
bir blgeden Yunanca konuulmayan bir blgeye- tanmas, Bizansllarn
neredeyse kkn kurutup yok ettikleri klasik Yunan mirasnn korunma
sn salama gibi paradoksal bir sonu dourdu.
ABBAS NCES EVR ETKNLKLER

3.

akndou'da, 2000 ylndan ve Smer belgelerinin Akat diline

evrilmesinden beri sre giden bir eviri gelenei vard. Ancak, kl
tr yaamnn btn davurumlarnda olduu gibi, byle bir genel
letirme betimleyici olmann tesinde bir anlam tamamal, zaten taya
maz da. Daha dorusu, Abbasiler blgeye varmadan nce dind Yunanca
eserlerin Arapa dahil Yakndou dillerine evriliyor olmas, kendi bana
Abbasi eviri hareketinin bir aklamas olarak grlmemelidir. Bu hareket
sregelen pratiklerin bir devam olarak yorumlanamaz. Btn eviri hare
ketleri, tadklar farkllklarla birlikte her biri ayr ayr ele alnp zm
lenmesi gereken kendine zg amalara ve koullara sahiptir. Aadaki

YU NANCA D NCE ARAPA K LTR

31

blmlerde amacmz bu konuyu yeni batan incelemekten ziyade,14 nce

ki eviri etkinliklerine gz atarak hem Abbasi eviri hareketiyle aralarnda
ki farkllklar gstermek, hem de Abbasi eviri hareketinin yolunu nasl a
tklarn tartmaktr.
Sryanice eviriler
lk olarak Abbasi iktidaryla birlikte Yunanca-Arapa eviri hareketi
balatld srada Yunanca-Sryanice evirilerin genel durumu ve daha
sonra nasl bir geliim gsterdikleri zerinde durmamz gerekiyor. H risti
yan yaznndan yaplan Yunanca-Sryanice eviriler bir yana braklrsa
-bunlar dinsel olmayan eserlerin evrilmesi iin gerekli teknik altyapy
olutursalar da Aramca konuan Hristiyanlarn farkl toplumsal, ideolojik
ihtiya ve taleplerine cevap veriyordu- Helenizm'in yksek kltrne
Sryanice'de ilk kez rahip, hekim ve evirmen olan Re'eynal Sergius'un
(. 536) almalarnda rastlyoruz. Sergius iskenderiye'de Ammonius oku
lunda eitim grmt. Dicle kysndaki Kerh Cuddan'n piskoposu olan
rencisi ve meslekta Theodorus'a gnderdii bir yazda, Aristoteles fel
sefesinin tamamn bir dizi kitap halinde yazmaya niyetli olduunu belirt
miti; ie btn bilimlerin vazgeilmez bir arac ve temeli olan mantktan
balayacakt. Huggonard-Roche bu balamda ok yerinde bir karlatr
mayla, o srada Latin dnyasnda yaayan ve Platon ve Aristoteles'in btn
eserlerini evirip yorumlamak gibi daha iddial bir projesi olan Boethius'a
dikkat ekmiti.15 Bilindii gibi her iki proje de gereklemedi. Sergius ve
ardllarnn almalar Aristoteles felsefesinde sadece Organon'un ilk bir
ka kitabnn evirisiyle snrl kalrken, Boethius'un dorudan bir takipi
si bile olmad.
Yunan biliminin Arapa'ya aktarlmas konusunda yazlm eserle
rin byk ounluunda rastlanan bir yanl kan vardr. Buna gre Yunan
klasiklerinin Sami dillerinden birine evrilmesi, gerekten nemli bir al
ma, seme ve evirme ii anlamnda Sryani okullar tarafndan zaten ya
plmt ve Arapa evirmenlerin tek yapmas gereken, Sryanice evirileri,
Arap sekinlerinin himayesi altnda ayn kkten gelen bir Sami diline d
ntrmekten ibaretti, yani bu anlamda Yunan biliminin Arapa'ya evril32

EV R HAREKET N HAZI RLAYAN Kou LLAR

mesi, o srada var olan Sryanice eviriler temelinde gelimiti.16 Gerek ta-.
mamen farkldr: Abbasilerden nce Sryanice'ye evrilen ve dinsel olma
yan Yunan eserlerinin says nispeten azd: eisagoge [giri] ve mantk litera
*
tr (Porfrios'un Eisagoge'si ve Organon'un ilk kitab) dnda hp, bi
raz astronomi, astroloji ve popler felsefe eserleri evrilmiti; fakat Yunan
ca bilimsel ve felsefi eserlerin byk ksm esasen 9. yzyldaki Abbasi e
viri hareketinin bir paras olarak Sryaniceye evrildL'7
Bu balamda, az nce bahsettiimiz Re'eyna'l Sergius ve Boethi
us'un projelerinin akbetini dnmek ve bunlarn baarszlklarn Arap
filozoflarn giritikleri benzer projelerin parlak baarlaryla karlatrmak
retici olacaktr. Farkn sebebi, kukusuz, ilk proje sahiplerinin erken Ab
basi dnemi Arap bilim adamlar ve filozoflarnn aksine, kendilerinden
byle bir talepte bulunacak toplumsal, siyasal ve bilimsel bir ortamdan yok
sun olmalaryd. Sryanice konuan Hristiyanlar Yunanca-Arapa eviri
hareketinin vazgeilmez koulu olan teknik becerinin en byk kaynay
d; ancak hareketi balatan, bilimsel ynn veren ve ynlendiren erken
Abbasi toplumunun yaratt balamd.
Yunancadan Ara pa ya eviri
Suriye, Filistin ve Msr'daki ilk Arap fetihlerinden sonra Arap h
kmdarlarnn ve kabilelerinin Yunanca konuulan blgelere girmesi,
Emeviler dnemi boyunca hem ynetici gruplar arasnda, hem de gnlk
yaamda Yunanca'dan Arapa'ya eviriyi kanlmaz kld. Emeviler
am'daki ilk dnemlerinde ynetimin srekliliini salayabilmek iin Yu
nanca'y ve Yunanca bilen memurlar muhafaza etmek zorundaydlar. bn
en-Nedim'in de belirttii gibi [F 242.25-30), ynetim rgtnn (divan)
SercCm ibn Mansur er-Rumi (yukarda ad gemiti) ve olu Mansur gibi
brokratlar tarafndan ancak ok ge bir ta;ihte, Abdlmelik veya olu Hi
am dneminde (685-705 ve 724-43) Arapa'ya evrildiini syler. Bunun
dnda, yine Emevi yneticilerinin ihtiyalar dorultusunda yaplan evi*

Aristoteles'in Kategoria'sna yazd Giri: Eisagoge eis tas Aristotelus Kategirias [Trke'de lsago

ji/sagoge] ortaan mantk tartmalarnn yolunu amtr. -ed.n.

YUNANCA D NCE ARAPA K LT R

33

rilere rnek olarak Yunanl hkmdarlar iin rnek davranlar yazn er

evesinde evrilen Aristoteles ile Byk iskender arasndaki yazmalar
gsterebiliriz. Bu yazmalar Hiam'n katibi Salim Ebu'l-'Ala'nn desteiy
le evrilmiti. 1 8
Gnlk yaamda Suriye-Filistin ve Msr arasndaki toplumsal ve ti
cari ilikilerin Emeviler dnemi sonuna kadar daha ok Yunanca yrtl
mesi, eviriyi gnlk hayatn bir paras haline getirmiti. ki dilde papir
se yazlm Yunanca ve Arapa senetler, szlemeler 7. ve 8. yzyl M
sr'ndaki bu olguyu belgelemektedir. Ayn ey phesiz o dnemde her
yerde geerliydi. Ayrca, Yunanca bilen birok kiinin var oluu, Yunanca
evirileri bilim adam olsun olmasn herkesin kendi kendine kolayca 1lla
bilecei bir ey haline getirmi olmal_. Hatta 4./o. yzyl gibi ge bir d
nemde, tarihi Hamza el-sfahani (. 350/96"-I 'den sonra) unlar anlatr:
"Yunan-Roma tarihi hakknda bir bilgiye ihtiya duyduunda, esir dm
yal bir Yunanl uaktan tarihsel bir Yunanca eseri szl olarak evirmesi
ni istemitir. eviri Yunanl esirin iyi Arapa bilen olu Ymn'n yard
myla tamamlanr." 19 Bu szler, slam dnyasnda u veya bu dilde szl
evirinin, anadili o dil olanlarca yapldn ve tahmin edilecei gibi bu du
rumun ok yaygn olduunu gstermektedir.
Yine de, anlald kadaryla Emeviler dneminde bilimsel metin
lerin evirisi yaplmamt. Bu konuda kaynaklar tam olarak gvenilir ol
masa da, Ahrun'un tp hakkndaki zl bilgiler kitab (knna) [El, ek, s. 52)
somut kayglarla 1. Mervan (sal. 64/684-65/685) veya il. mer iin (sal.
99/717-101/720) Masarceveyh tarafndan evrilmi olabilir. Her halkarda,
Abbasilerden nce bilimsel almalarn evrildiine dair tek dier nemli
rnek Emevi hkmdar Halid ibn Yezid'in (. 85/704) simya, astroloji ve
dier bilimler hakkndaki Yunanca kitaplar Arapa'ya evirtmesidir ki bu
hikayenin de sonradan uydurulmu olduu kantlanmtr.20
Emeviler dneminde yaplan btn bu Yunanca-Arapa eviriler,
Araplarn Arap olmayan halklar ynetmesinin ortaya kard gnbirlik
ihtiyalar temelinde yaplan tesadfi ve ad hoc evirilerdi. evirilerin ou
-idari, brokratik, siyasi ve ticari belgeler- ie yarasn diye, yeni yneticiler
ile farkl bir dil kullanan halk arasndaki iletiim sorunlar zlsn diye
34

EVR HAREKETN HAZIRLAYAN KOU LLAR

yaplyordu. iskender'in Aristoteles'le yazmalar olduu ne srlen kl

trel diyebileceimiz belgeler bile dorudan askeri ve idari bir ama ta
yordu, bu yzden de bireysel ve koordine edilmemi eviri etkinlikleriydi.
Emeviler dneminde Yunanca eserlerin (ve Yunanca'dan esinlenen Srya
nice eserlerin) evrilmesine, zerinde dnlm, planl bir bilimsel ilgi
yoktu. Derin tarihsel, toplumsal ve kltrel sonular olan planl bir eviri
hareketinin balamasn salayanlar ise ilk Abbasi halifeleri oldu.
Sans krite Kaynaklar
Abbasiler dneminde astronomi, astroloji, matematik ve tp konula
rndaki bilimsel Hint eserleri Arapa'ya, esas olarak Farsa (Pehlevice) me
tinler araclyla geti. Bu nedenle, bunlarn eviri hareketi iinde grlme
si gerekir.21 Sanskrite' den dorudan eviri yaplmama benziyor, yapldy
sa bile Pingree'nin ne srdne gre bunlar bazlar Abbasilerden nce
Sind ve Afganistan'da evrilmi astronomi metinlerinden ibaretti.22
Sanskrite'den yaplan evirilerin erken Abbasi astronomisi asn
dan ok nemli olduu kukusuz. Ayrca, astronomi zerine baz metinle
rin Abbasilerden nce Arapa'ya evrilmi olmas, yukarda da belirttiim
gibi (bkz. Blm I.), her ulustan yeteri kadar bilim adamnn var olduu
nu gstermesi bakmndan nemlidir; ilk Abbasilerin eviri hareketini ba
latabilmesi, bu kiiler sayesinde mmkn olmutu.23
Farsa eviriler
Yunanca'da!:} Pehlevice'ye, yani Sasanilerin Orta Dnem Fara's
na ve Pehlevice'den Arapa'ya yaplan eviriler, sadece Abbasiler dnemi
Yunanca-Arapa eviri hareketi iin deil, btn Arap kltr ve edebiyat
iin ok nmlid:;_ buna ramen genellikle kmsenmitir. eitli ynle
ri olan ve varlklarn eitli tarihsel koullar ile drtlere borlu olan bu e
virilerin hepsi tek bir balk altnda toplanamaz. 24 Bu nedenle burada ge
rekli elemeyi yaparak konumuzla en balantl ynleri zerinde duracam.
Birincisi, slam ncesi drnmde Yunanca'dan Pehlevice'ye evril
mi Yunan bilim ve muhtemelen felsefe eserlerini gryoruz. Sasanilerin
Yunan bilimine duyduklar ilgi, ksmen Zerdt imparatorluk ideolojiYU NANCA DNCE ARAPA K LT R

35

sinden kaynaklanyordu. Bu ideolojiye gre btn bilimler aslnda Zer

dtlerin kutsal kitab Avesta'dan domutu. Belki biraz da bu yzden 1.
Hsrev Anuirvan (sal. 531-78) dneminde doruk noktasna ulaan Yunan
ca-Farsa eviri hareketinin rnleri bugn en iyi bu balamda anlalabi
lir (bkz. Blm I I.3). Anuirvan'n ustinianus'un fanatizminin sonula
rndan kaan Yunan filozoflarn kabul ediinin yks burada tekrar et
memizi gerektirmeyecek kadar iyi biliniyor. ustinianus dneminin tarih
isi Agathias bile Anuirvan'n yaptrd evirilerden bahseder.25 M odern
arahrmalar, astroloji [GAS VII, 68-88] ve tarm [GAS IV, 317-18] gibi baz
alanlarda bu iddialar dorulamtr; fakat dier disiplinlerdeki Pehlevice
belgelerin Yunanca kaynaklara ne derece dayand hala kesinlemi deil
dir.26 Felsefeye gelince, ranl Paulus'un27 1. Hsrev Anuirvan'a ithaf etti
i mantk almalar olduunu biliyoruz. Anuirvan' ziyaret eden Yunan
l filozoflardan Priscianus Lydus ise onun Aristoteles fizii, ruh teorisi, me
teoroloji ve biyoloji gibi birok konu hakkndaki felsefi sorularna yant ola
rak bir kitap yazmt.28 Yunanca metinlerin Pehlevice'ye gerekten evrilip
evrilmediini bilmesek de, Aristoteles fiziine ve bununla balantl dier
konulara ilgi Anuirvan'n saltanat srasnda derlenen Zerdtlerin kutsal
kitab Denkard'da aka grlmektedir (Blm I l j'de alntlanan metne
baknz). Pehlevice evirilerin nemi, asl Yunanca eserlerle sonraki Arap
a evirileri arasnda bir kpr olmasndan ziyade, bunlarn, ikinci blm
de de ele alnaca gibi, Abbasilerin ilk zamanlarna kadar varln srd
ren bir eviri kltrnn rnleri olmalarndan ileri gelmektedir.
Araplar ran' fethettikten sonra, Yunanca'dan olduu gibi, Fars
a'dan da Arapa'ya eviriler yaplmas normaldi. Aslnda, Pehlevice'den
ilk yaplan evirilerin bazlar Yunanca'dan evirilerde olduu gibi idari
kayglar yzndendi. Emeviler dneminde Suriye ve Filistin'deki devle
memurlar ynetimin dilini Yunanca'dan Arapa'ya dntrrlrken,_is_
lam imparatorluunun dou blgelerindeki meslektalar da benzer biim
de Pehlevice'den Arapa'ya eviri yapyorlard.29
Pehlevice' den yaplan dier Abbasi ncesi eviriler edebi veya tarihi
nitelikteydi ve bugne kadar bilimciler daha ok bu evirilerle ilgilendiler.30
mparatorluun gitgide daha ok Araplamas ve Farsa konuan nfusun
EVR HAREKETN HAZI RLAYAN KOU LLAR

slamlamas, Pehlevice yaznsal ve tarihsel kaynaklarn da Arapa)

rilmesi gereksinimini dourmutu. Farkl snflarn neden eviri yaptrd
henz aratlmay bekleyen bir knudur; ama yanlarnda bn'l-Mukaffa
gibi insanlar alan baz st dzey Mslman h amilerin eviri faaliyetiyle
ilgilendiini biliyoruz. rnein el-Mesudi, Emevi halifesi Hiam ibn Ab
dlmelik iin 3/73'de Arapa'ya evrilen, Sasani imparatorlar ve politi
kalar konusunda bir tarih kitabndan bahsetmektedir.31
Pehlevice'den Arapa'ya evrilen dier iki gruptan farkl nc
bir metin grubu bizi dorudan ilgilendiriyor. Bu grup farkldr, nk Ab
basi devrimiyle tam da ayn dnemlerde (720-54 civar) kendi toplumsal
ve idel?jik hedefleri olan ranl gruplar ve bireyler tarafndan destekleni
yordu; bu yzden de kltrel merak ve idari zorunluluklar nedeniyle ya
plan dier Farsa-Arapa evirilerinden ayrlrlar. Zerdt Sasani ide
olojisinin taycs olarak dnebileceimiz ve bu ynleriyle Sasaniler
dneminde Yunanca'dan Pehlevice'ye yaplan evirilerle ayn kategoride
yer alan bu eviriler, daha ok, politik astroloji ve astrolojik tarih gibi ast
roloji konulu metinlerdi. lk slam fetihlerinin ardndan 7. yzyln orta
larndaki ran'da, hem Pehlevice'yi hzla unutmakta olan Araplam
ranllara, hem de ranllam Araplara hitap ediyorlard. Bu eviriler he
nz filizlenmekte olan Abbasi davasna hizmet edecek, Sasani gemie
geri dnmeyi amalayan gruplarn ideolojik mcadelelerinde nemli bir
rol oynayacakt. Etkileri en ok, bir sonraki blmn konusunu oluturan
el-Mansur dneminde grlr.

YU NANCA DNCE ARAPA K LTR

37

KNC BLM

El-MANSUR
LK DNEM ABBASLERNDE
MPARATORLUK DEOLOJS VE EVR HAREKET

GR

1.

lk Abbasi halifelerinin, zellikle el-Mansur (sal. 754-75) ve olu el-Mehdi'nin (sal. 775-85) politikalar, Yunanca-Arapa eviri hareketinin k
kenlerinin aratrlmas asndan son derece nemlidir. eviri hareke
tini balatanlar onlard. Blm I.3'te de akland gibi Emeviler dnemin..:.
deki eitli eviri faaliyetleri, Abbasilerin balattklar eviri hareketindeki gi
bi nemli bir toplumsal rol oynayamamt. ilk Abbasi halifelerinin bu poli
tikalarnn altnda yatan temel nedenleri anlayabilmek iin, ilk Abbasi yne
timinin imparatorluk ideolojisini, daha da nemlisi, bu ideolojinin biim
lenmesinde Zerdt Sasanilerin oynad rol anlamak zorundayz.
En bata u hatrlanmaldr: Abbasi hanedan, Hz. Muhammed'in
ailesindeki rakip hiziplerin arasndaki bir i sava sonucu iktidara gelmi,
bundan Abbasi devrimi diye bahsedilmesi gelenek olmutur. lk Abbasi y
neticilerinin karlat ve Mansur'un stesinden canla bala geldii i,
doal olarak, sadece eski rakiplerin deil, her biri kendi amalar iin Ab- .
basilerin hedefleri dorultusunda devrime katlan farkl kar gruplarnn
da uzlatrlmasyd. stelik hem siyasal, hem ideolojik dzeyde bir uzla
maya varlmalyd. Mansur ve haleflerinin yeni kurulan devleti bir arada tu
tabilmeleri, belli bal hiziplerle siyasal koalisyonlar kurup ortaklarn Ab
basi devletinin korunmasnda karlar olduuna ikna etmeyi ve kenarda
kede kalm ya da ar diye nitelendirdikleri unsurlar siyasi adan tas
fiye etmeyi ok iyi becermeleri sayesindeydi.1 Abbasi devrimi zerine yapl
m hatr saylr saydaki tarihsel aratrma bu sylediklerimizi yeterince
kantlam durumdadr. Ancak, Mansur ve ardllar, siyasal kartlklar uz
latrmann yan sra, i savan ardndan Abbasi hanedann eitli gruplaE L- M A N S U R

rn gznde meru klmak zorundaydlar, dolaysyla bu gruplarn ideolo

jik hassasiyetlerine dikkat etmeleri gerekiyordu. Bu adan en fazla tatmin
edilmesi gereken grup, Abbasilerin iktidara gelmesinde en ok etkisi olan
"ran" hizbiydi. Bu grup esas olarak ilk fetihlerle birlikte Horasan'a giden
ve sonradan yrede yaayanlarla zdeleen Arap kabilelerinden, ranlla
m Araplardan, slamiyetin ykseliinden nce Sasani mparatorluu ege
menlii altnda yaam olan Aramilerden, slamiyeti kabul eden ranllar
dan ve artk Arap fetihlerinden geriye dn olmadn kabul etmek zo
runda kalan Zerdt ranllardan -Mansr zamannda ranllarn o
unluu hala Zerdt'e inanrd- oluuyordu.
Her geen gn daha iyi anlyoruz: lk Abbasi halifeleririr1: kendile
rini btn gruplar nezdinde merulatrmak iin setikleri yol, imparator
luk ideolojisini "ran" unsurunun kayglarna yant verecek ekilde geni
letmekti. Bu nedenle hem Peygamberin soyundan olduklarn (bylece
hem Snni, hem ii Mslmanlar honut edilmi oluyordu) , hem de Ba
billiler'den Sasaniler'e kadar Irak ve ran'daki eski imparatorluklarn da va
risi olduklarn ilan ettiler. Bu sayede, Irak'm dousundaki nfusun geni
kesimleri arasnda hala asl egemen kltr olan Sasani kltrn, Abbasi
kltrnn ana potasna katabildiler. Bu politikann mimar M ansur'du.
fa-MANSUR VE YUNANCA-ARAPA EVR H AREKETNN KKENLER

2.

a at' kuran ikinci Abbasi hahfesi el-Mansur, Abbasi devletinin de

gerek kurucusudur. mparatorluun uzun sre devam etmesini
salayan politikalarn da temelini atan Mansilr, Arap dili yazarlar
tarafndan genel olarak eviri hareketini balatan ve yaygnlatran kii ola
rak kabul edilir. kincil kaynaklarda yaygn kabul grmeyen (genelde bu an
lamda sahnenin ortasnda el-Memun vardr) bu olgu tartma gtrmez bir
gerektir.
lk olarak erken dnem Abbasi kltr konusundaki temel kaynak
larmzdan iki bamsz tarihinin ok ak tanklklaryla balayalm. lk ta
nmz tarihi el-Mesudi (. 956), Mansur'un soyundan halife el-Kahir
(sal. 932-4) ile bir "ahbari," yani rivayet nakledicisi olan Muhammed ibn
Ali el-Abdi el-Hurasani el-Ahbari arasndaki sohbeti aktarr. Sohbetin tak-

YU NANCA DNCE ARAPA K LT R

39

diminde el-Kahir selefleri hakknda samimi bir anlat rica eder ve eer el
Ahbari nceki Abbasi halifeleri hakknda ho olmayan veya onlar ktleyen
bir olay anlatacak olursa gcenmeyeceine, onu kesinlikle cezalandrmaya
cana sz verir.2 Daha sonra Ahbari, Mansur hakknda unlar anlatr:
Mneccimleri el stnde tutan ve yldzlardan edinilen kehanet
lere gre hareket eden ilk halifeydi. Maiyetinde, onun tevikiyle
Mslmanl kabul eden ve imdiki Nevbaht slalesinin atas
olan Zerdt Nevbaht da vard. Yldzlar zerine bir kasidenin,
astroloji ve astronomi3 zerine deiik eserlerin yazar olan m
neccim brahim el-Fezari ve mneccim Usturlabi Ali ibn sa da4
onun maiyetindeydi.
Yabanc dillerden Arapa'ya Kelile ve Dimne ile Sindhind gibi ki
taplar evirten ilk halifeydi.5 Aristoteles'in mantk ve dier konular
daki eserleri de evrilmiti. Ptolemaios'tan el-Mecisti [Almagest],
Aritmetik [Gerasal Nikomakhos'un], 6 Eukleides'in kitab [geometri
konusunda], ayrca klasik Yunanca, Bizans Yunancas, Pehlevice
[Orta Farsa], Yeni Farsa ve Sryanice antik kitaplar onun arzusuy
la evrilmiti. [evrilen kitaplar] !:!_aka sunulmu, onlar da bunlar
incelemi, kendilerini renmeye adamlard.7
kinci tanmz Endlsl tarihi Sa'id'dir (. o70). Eski kavimle
rin eitli bilimlerdeki baarlarn akladktan sonra, bu bilimlerin Arap
lar arasnda geliimi konusunda unlar syler:
Araplar slamn ilk dnemlerinde kendi dilleri ve din yasalarnn ge
tirdii kurallar dnda bir bilim gelitirmediler; bunun tek istisnas
tpt. O da sadece belirli insanlar arasnda biliniyordu, kitleler ise sa
dece tbba duyulan gereksinim lsnde tptan haberdard. [Sa'id
daha sonra baz Arap hekimlerin adlarn verir ve zellikle Emevi ha
lifesi mer ibn Abdlaziz'in hastalandnda idrarn gnderdii bn
Ebcer el-Kinani zerinde durduktan sonra, tp ve simya konularnn
bir uzman olarak Emevi prensi Halid ibn Yezid'i zellikle zikreder.]
EL-MA N S U R

Emevi hanedan dneminde Araplarn durumu buydu. Fakat

her eye kadir olan Allah, Haimiler [yani Abbasiler] eliyle bu hane
dana son verip idareyi Abbasilere verince, insanlarn renme tut
kular yeniden canland ve zihinleri uykularndan uyand. Araplar
arasnda bilimleri ilk yeerten, ikinci halife Ebu-Cafer el-Man
sur'du. O, -Allah'n rahmeti stne olsun- bilimlere ve bilimleri
uygulayanlara derin bir sevgiyle balyd. Kendisi de din bilgisi ko
nusunda yetkindi ve felsefenin, zellikle astrolojinin tevik edilme
sinde nc bir rol oynad.8
Bu kaynaklardan baka, Mansur'un eviri hareketini desteklemesi
ne de irili ufakl pek ok atf vardr. bn Ebi Useybia, Manslr'un hekimi
Crcis ibn Buhtiu'yu [IAU I ,123-7] birok Yunanca eseri evirmekle grev
lendirdiini anlatr. bn en-Nedim, "eya' mine'l-ktbi'l-kadfme" (baz an
tik kitaplar) evirmesi iin el-Btrik'i grevlendirdiini syler.9 bn Haldun
(. 1406) yzyllar sonra, Manslr'un Eukleides'in Elemanlar evirisi iin
para verdiini tekrar anlatr:
Mslmanlar yerleik kltr gelitirc#ler... Sonra, felsefe disiplinleri
zerine almay arzuladlar. Hristiyan tebaadan baz piskopos ve
papazlarn bundan bahsettiklerini duymulard ve insann dnme
yetisi (her koulda) entelektel bilimlere ynelmitir. Bu nedenle Ebu
Cafer el-Manslr Bizans imparatoruna haber gndererek, kendisine
matematik kitaplarnn evirilerinin gndrilmesini istedi. mparator,
ona Eukleides'in kitabn ve fizik konusunda baz eserler gnderdi...
Bu konuda Yunanllarn (Arapa'ya) evrilmi yapt, Eukle
ides'inkidir... Bu kitap Ebu Cafer el-Manslr zamannda slam dn
yasna kazandrlm ilk Yunanca eserdir.10
Anlatlanlarn baz ayrntlar kukulu olsa da ou bamsz kay
naklardan dorulanabilir ve bu, eviri hareketini balatan kiinin Mansur
olduunda ittifak eden kaynaklarla birlikte dnldnde, zerinde cid
diyetle durulmas gereken bir iddiadr.
YU NANCA NCE ARAPA K LTR

41

Mansur'un zekas ve siyaseti kavrayndaki keskinlik bugn btn

bilim adamlarnca kabul ediliyor. rnein M. A. Shaban, "Ebu Cafer [el
Mansur] uzun dnemli planlama konusunda bir dahiydi, eylemlerinin o
unda bu deha gze arpar," derken, f:Iugh Kennedy, Mans'.lr zer,ine
Encydopaedia of Islam 'n ikinci edisyonundaki yetkin makalesini "O, sadu
yulu bir kararllkla tek bir hedefe ynelerek kendi amalar dorultusunda
hareket eden dahi bir politikacyd" diyerek bitiriyor. M ans'.lr temel kaynak
larda ve ikincil literatrde, ister idari, askeri, iktisadi konularda olsun, ister
Badat'n kuruluunda olduu gibi topografya veya mimari alanlarnda ol
sun, ynetiminin btn sorumluluunu bizzat stlenen biri olarak tanm
lanr,. Dier yandan tabiat itibariyle zeki, kltre dkn ve usta bir hatip
olmasna ramen, Mans'.lr geleneksel anlamda bir bilgin deildir." Bu ol.:_
gular nda bakldnda, M ansur'un imparatorluun kltrel ve ideolo
jik ynelirrinq byk nem tc::__ycn eviri hareketini desteklemesinin
rastlantsal veya ylesine bir ilgi olduu sylenemez. yleyse sorulmas ge
reken soru, Mans'.lr'un neden byle bir politika benimsedii, bunun altn
da neyin yattdr.
El-Mansur'un bilimleri ve evirileri tevik etmesini anlatan bu kay
naklarda onun astrolojiye meraknn ve inancnn bu kadar ne kmas in
san artyor. Baka kaynaklarn da bamsz olarak doruladklar bu ol
gu iin burada sadece iyi bilinen baz olaylardan sz edelim: Mansur, saray
mneccimi N evbaht ve meslektalarnn (Maa'allah, el-Fezari ve mer et
Teberi) tavsiyesi zerine Badat'n temellerini 30 Temmuz 762'de atmay
tercih etmiti; yine ayn Nevbaht, onu akrabas Alid brahim ibn Abdul
lah'n (145/762-3) kendisine isyan edecei hakknda uyarmt; Mekke'ye
son kez hacca giderken de (158/775) yannda saray hekiminin yan sra, ba
basndan sonra saray mneccimi olan Nevbaht'm olu Ebu Sehl vard.12
Astroloji, Sasani kltr kalplarnn zmsenmesiyle birlikte zamanla
Arap yneticilerinin gnlk yaamnn bir paras haline gelmiti: slami
yet ncesi veya slamiyetin balangcnda Arap toplumunda astrolojinin
varlna dair hibir belirti yok. Geri Emevilerin son dnemlerinde halife
lerin saraylarnda mneccimlerin olduuna ilikin iaretler varsa da bu an
cak Mansur'dan sonra sreklilik kazand. Tam tersine, Sasani ynetiminin
42

EL-MANSUR

son yzylnda ve slam toplumlarnda yaayan son Sasaniler arasnda yl

_
dz fal yaygnd. Bu evreler arasnda astroloji yalnzca hem bilimsel, hem
de popler biimiyle yaygn olmakla kalmyor; onlarn btn dnya gr
lerini de biimlendiriyordu.'3
ranllar, bata H orasanllar (kuzeydou ran ve Orta Asya) olma
zere, Abbasilerin 75 o 'de Emevilere kar kazandklar zaferin vazgeilmez
esiydi. Bu grup, nceden de belirtildii gibi, en azndan iki kuaktan be
ri blgede yaayan ve evlilik veya kltrel zmseme yoluyla " ranllam"
Mslman Araplar, slamiyeti kabul etmi Araplam ranllar ve hala
Zerdt olan ranllardan oluuyordu. Eskiden Sasani mparatorluu'na
ait bu blgelerin yerel halk olan Yahudiler ve Arami Hristiyanlar gibi fark
l gemilere sahip baka halklar da bu gruba dahildi. asani kltrnn
gerek dinsel gerek dind ok gl eleri bu insanlar arasnda u ya da
bu lde yaamaya devam etmiti. Bu gruplarn ileri gelenleri Abbasi ida
resinin nemli mevkilerine getiler. Durumu simgeleyen en iyi rnek, Ab
basilerin ilk dnemlerinde Bermeki ailesinin siyasette (75 0-803) ve Buhti
f ailesinin tp alannda ele geirdikleri yksek mevkilerdir. Bu kiilerin ta
d Sasani kltr, M ansfr'un Abbasi davasn glendirme dncesi
asndan son derece nemli iki unsur ieriyordu: Zerdt imparatorluk
ideolojisi ve siyasi astroloji. Bu ikisi bir araya getirilince Abbasi hanedan
ideolojisinin ke ta ortaya kt.
SASANLERN ZERDT MPARATORLUK DEOLOJS SRDRLYOR

3.

bbasilerin iktidara geliinin ardndan halifelik makamnn n

Irak'a, sonra Badat'a tanmas, Abbasilerin yaamn _anadili
Farsa olan bir nfusun merkezine yerletirdi. Bylece, ran tarihi
ve kltr henz oluum aamasndaki yeni Abbasi kltrnn belirlen
mesinde son derece nemli bir rol oynad. Bu nedenle ranllarn klasik
Yunan bilimine kar tutumlarnn ne olduunu belirlemek konumuz a
sndan nemlidir.
Resmi dini Zerdtlk olan ran Sasani mparatorluu (226642) , kendisini gemiin saygn ve esiz uygarl Ahameni mparatorlu
u'nun mirass olarak gryordu. Dolaysyla bu temel kabul zerinde bi-

Y U N A N CA DNCE ARAPA K LT R

43

imlenen ve bu gr yayan bir kltr ve ideoloji benimsedi. Tahta kan

Sasani imparatorlarnn _<:_>u, bu uygarln tarihsel ve dinsel kaytlarn_:r
toplanmasnda, yazlmasnda ve dzenlenmesinde aktif grev aldlar. Sasa
.
ni ideolojisini anlatan ve bize kadar ulam olan bu kaytlara en son bii
mini veren nl imparator 1. Hsrev'in (Anuirvan, sal. 531-78) lmn
den yalnzca yarm yzyl sonra, imparatorluk Mslman Araplarn eline
geti. Zerdtln ve Pers uygarlnn bir hazine niteliindeki kaytla
rnn iinde ran'n en eski dnemlerinden I. Hsrev'in hkmdarl
kadar olumu eski bilgi ve bilimlerin ran'da kuaktan kuaa nasl ckta- .
rldnn bir izahat da va_rd.
Bu izahatn hem zgn saylabilecek Pehlevice'si (Orta Farsas),
hem de Abbasi devriminden beri ok yaygn rastlanan eitli Arapa versi
yonlar bulunmaktadr. Aada konumuzla dorudan ilgili versiyonu
kronolojik srayla vereceim. lki, Anuirvan'n hkmranl srasnda
derlenip Pehlevi dilinde Zerdtln kutsal metni Denkard'a kaydedil
mi asl versiyon; dier ikisi ise 8 . yzyln ikinci yarsndan kalma, elimiz
deki en eski Arapa versiyonlardr. Denkard'n iV. kitabndaki para yle
(kolay baklabilmesi iin, ayn konudaki paragraflar, her versiyonda da
ayn sayyla numaralandrld):14
A. Zerdt Denkard, iV. Kitap'tan.
[] Dara'nn olu Dara, [III. Darius Kodomannus, sal. 336-31]
btn Avesta [Avesta dilindeki kutsal Zerdt dini metinleri] ve
Zend'in [Avesta'nn Pehlevice evirisi ve yorumu] ikier yazl ns
hasnn, Zerdt'n Ahura Mazda'dan [yiliin Ruhu] ald ekil
de, korunmasn emretti; biri Krallk Hazinesi'nde, dieri ise Ariv
Kalesi'nde tutulacakt.
[z] [I. ( ?}] Arsakl15 Volagases [sal. yak. 5 1-yak. 80] her eyalete bir
yaz gnderilerek, Avesta ve Zend'in asl znden ve bunlardan t
retilen retilerden [Byk] iskender'in tahribat ve ykmndan,
Makedonyallarn yama ve talanndan sonra ran krallnn her ta
rafna salm szl veya yazl gvenilir her ne kalmsa o eyalet
te korunmasn emretti.
44

EL-MAN S U R

[6] Babek'in olu krallar kral Hametli Ardeir (1., sal. 2 26-241],
Tansar'n tlerine uyarak, etrafa dalm retilerin bulunarak
saraya getirilmesini istedi ...
[7] Ardeir'in olu krallar kral Sahur [I., sal. 241-271], ayrca
Hindistan, Bizans mparatorluu ve dier lkelere dalm olan
tp, astronomi, hareket, zaman, uzay, tz, ilinek, olu, bozulu, d
nm, mantk ve dier zanaat ve beceriler konusundaki dinsel ol
mayan metinleri de toplad ve bunlar Avesta'ya ekledikten sonra,
hatasz tm [metinlerin] kopyalarnn karlarak Krallk Hazine
si'ne konmasn istedi. Ve Mazdek dinine eklenen btn saf [re
tileri], stnde dnlmesi iin sundu ...
[8] Bugnk H ametli Kisra [I. H srev Anuirvan, sal. 531-78],
krallar kral. .. buyurdu ki: "Mazdek dininin doruluunu kabul et
tik; bilgeler gvenle bunu tartarak dnyada yerletirebilir ... ran
lkesi, atalarmzn bilgeliklerinin bir sentezi olan Mazdek dinsel
retisinin gsterdii dorultuyu seti... Buyururuz ki tm mobed
ler [rahipler] Avesta ve Zend'i yeniden, durmadan gayretle incele
sinler ve elde ettikleriyle halkn bilgeliini laykyla zenginletirsinler ... Ve tm bilginin kkeni dinin retisi olduundan... bilgece
konuan [bilgisini] tm dnyadaki insanlara sunduunda ... szleri
de, onlar Avesta'nm vahyinden almam bile olsa, Avesta'nn sergi
lenmesi olarak grlmelidir."
Muhtemelen Arapa kaydedilmi ilk metin olan ikinci versiyon ise,
Zerdt'e ait Doular Kitab (Kitab'l-Mevalid) isimli be blmlk astro
loji kitabn kapsad iddia edilen Pehlevice bir eserin Arapa evirisinin
giri blmnde yer almaktadr. Bu metnin yazld 750 yl civarndaki si
yasal ve kltrel ortam aada (bkz. Blm V) ksaca ele alnmaktadr. Me
tin ise aadaki gibidir:'6
B . Zerdt'e atfedilen, Doular Kitab'ndan.
Bu Mahankerd'in evirdii bir kitaptr.
O ki [aada ad geen Sa'id ibn Horasan-hrre] Zerdt'n
YUNANCA DNCE ARAPA K LT R

45

astronomi kitaplarn, hkmdarl elinde tutan Ebu Mslim'in

[el-Horasani, 129/746-137/755] dneminde evirendi.
[ 2] O [Mahankerd] dedi ki:'7 "Zerdt' n kitaplar arasndan bu
kitab evirdim ... ve felsefi bilimlere dair. . . hibir eserle karlama
dm . . . nk skender, Kral Dara'nn [Darius] lkesini fethettii za
man, bunlarn hepsini Yunanca'ya tercme ettirmiti. Sonra, Da
ra'nn hazinesinde tutulan btn zgn metinleri yaktrd ve bun
lar saklama ihtimali olduunu dnd herkesi ldrtt. Sade
ce koruma altndaki baz kitaplar kurtuldu. Ve denizlerdeki .adalara
veya dalarn tepesine kaarak skender'den kurtulanlar sken
der'in lmnden sonra evlerine geri dndklerinde ezberledikleri
ksmlar kada geirdiler. Yazya geirdikleri sadece akllarnda ka
lan kk paralard. ou uup gitmi ve geriye pek az kalmt.
Bylece M ahankerd, Perslerin Araplarn ynetimine girdii kendi
dnemine kadar gelebilen ne varsa evirdi. Bu eviriler Avesta yaz
sndaki dilden18 [yeni] Pers dari diline yaplmt.
Daha sonra Sa'id ibn Horasan-hrre bu bilimin ortadan kalk
masn ve ana hatlarnn [izlerinin] silinmesini nlemek iin hepsi
ni Arapa'ya evirdi . . .
Mahankerd, onu Merzban MahCye ibn M ahanahi iin evirdi. . .
Ispahbudlu Sunbaz, Perslerin dilinin kullanlmadn, Arapa'nn
dier dillere stn geldiini grnce . . . bu srrn [yani astronomi
nip] bilgisinin daha kolay hale gelebilmesi iin Arapa'ya evrilme
sini istedi.. . ve bu iki [ ?] kitap hazinedarlar tarafndan korunur ve
Dinname [Din Kitab] iinde okunurdu.
nc versiyon, daha nce ad geen Ebu Sehl ibn Nevbaht'n ka
leminden km. Nevbaht, Mansur'un mneccimi olan babasndan sonra
bu makama gemi ve son hac yolculuunda Mansur'a elik etmiti. Astro
loji tarihi zerine yazd Kitab'n-Nahmutan'da bilimlerin aktarlmasna
ilikin Zerdt tarihin bir versiyonu yer alr. Ebu Sehl'in metni Den
kard'a paralel Pehlevice bir kaynaktan evrilmi gibidir; nk Arapa'nn
okunmas g biemi, orijinalin szdizimine harfi harfine uyuyor:19
E L-MAN S U R

C. Ebu Sehl ibn Nevbaht'n Kitab'n-Nahmutan'ndan.

[2] Yunanllarn Kral skender, Pers lkesini fethetmek iin Bi
zans'n Makedonya denen kentinden yola kt... Dara'nn olu Kral
Dara'y ldrtt ve kralln igal etti... ve eitli binalarn talarna
ve tahtalarna kaznm deiik trdeki bilgileri, bu binalar yakp
ykarak, ilerinde korunan her ne varsa darmadan ederek ortadan
kaldrd.
[3] Ama yine de ta!J:!JPersepolis] a_riyleri!J:e v_ hazinelerinde
bulduu her eyin birer nshasn kartt ve bunlar B izans [Yu
nanca] ve Kopt dillerine evirtti. [Bu malzemeden] istediklerinin
kopyalarn almay tamamladktan sonra Pers dilinde [sradan ya
zyla] ve kata denen [ssl ve resmi] yazyla yazl ne varsa yaktr
d. stronomi, tp ve [g9k cisimlerinin20 astrolojik] zelliklerine da
ir bilimlerden ihtiya duyduklarn ald. Bu kitaplar, geri kalan bi
limler, mallar, hazineler ve eline geirdii bilginlerle birlikte M
sr' a gnderdi.
[4] Ama Hindistan ve in snrlar iinde [bu kitaplardan] geri
ye bir eyler kalmt. Bunlar, Pers krallarnn, Zerdt ve bilge Ca
masb'm istei zerine birer nshas karlan ve oralarda koruma
ya alnan kitaplard...
[S] Bundan sonra, bilgi Irak'ta ortadan kaldrld. . .
[6] Sonra, Sasani Ardeir ibn Babek; Hindistan, in ve Bi
zans'ta saklanan kitaplar iin bu lkelere haber gnderdi. Eline ula
an her eyin kopyasn karttrd ve Irak'ta kalan birka parann
da peine dt. Dalm olanlar toplad, paralanm olanlar ye
niden bir araya getirdi.
[7] Onun ardndan, olu Sahur da btn kitaplar Pers diline ev
rilene kadar ayn eyi yapt. Bunu yaparken, Msr' yneten Babilli
Hermes, Suriyeli [ Sidonlu] Dorotheus, bilimiyle nl Atina kentin
den Yunanl Keyderus,21 skenderiyeli Ptolemaios, Hintli Farmasb
bu eserlerin derlemesini yaparken hangi yolu izledilerse o da ayn
yolu izledi. Kitaplara yorumlar yazdlar ve onlar Babil' den gelen
btn bu kitaplardan rendikleri ekilde halka rettiler.
YUNANCA DNCE ARAPA K LT R

47

[8] Ardeir ve Sa.bur'dan sonra, Kisra [I. Hsrev] Anuirvan [53178] bu kitaplar toplad, onlar [asl sralarna uygun ekilde] bir ara
ya getirdi. Bilgiye duyduu arzu ve sevgi nedeniyle btn ilerinde
bu kitaplara dayand.
skender'in yamas ve Pers kitaplarnn Yunanca'ya evrilmesi ko
nusunda anlatlanlar, son dnem Sasani (7. yzyln balar) tarihlerindek(
sylencelerden derlenmitir. Pehlevice Hkmdarlar Kitab'nn (Hudayna
me)22 deiik basklarnda bu anlatlarn deiik versiyonlarna rastlanr.
Bunlardan biri, Musa ibn sa el-Ksrevi'nin Arapa edisyonundan (8. yz
yln ortas?) , Mslman Pers tarihi Hamza el-sfahani (. 350/96 'den
sonra) tarafndan anlatlmaktadr. Buna gre skender'in Pers dilindeki ki
taplar Yunanca'ya evirttikten sonra yaktrmasnn nedeni "[Persler] bilim
leri baka hibir ulusun yapamad kadar bir araya getirmi olduklar iin
onlar kskanmasyd."23
ZERDT MPARATORLUK DEOLOJS VE EVR KLTR

4.

u metinlerde de betimlendii gibi bilginin ve bilimlerin kkenleri,

_ Tanr Ahura Maz
nasl aktarldklar son derece ak. Zerdt, iyi
da'dan iinde btn bilgilerin bulunduu Avesta metnini ald (*) .
Ancak Byk skender'in ran' yakp ykmasndan sonra, bu metinler
dnyann her yanma dald (2). Yunanllar ve Msrllar bilgiyi sken
der'in Yunanca ve Kopt diline evirttii Zerdt metinlerinden edindiler
(3). Daha sonra Sasani imparatorlar, btn bu metinleri ve onlardan t
retilen bilgiyi datldklar eitli yerlerden toplama iini stlendiler (67): Kaynaklara gre bu yerler Hindistan ve Bizans'tr; Ebu Sehl ise bunlara
in'i ekliyor (4,6). zel olarak, M azdek metinlerini bir dzene kavutu
rann mparator Ardeir ve veziri Tansar olduu, Sa bur' un 7'deki listede
deinilen dind konulardaki yazlar toplad ve Avesta ile uyum iinde
olanlar tespit edip bunlar Mazdek diniyle btnletirdii syleniyor. Ebu
Sehl bu kitaplarn tekrar Pers diline (Pehlevice) evrildiini ekliyor ve me-

Paragraf -ed.n.

EL- M A N S U R

tinleri kurtarlan yazarlarn adlarn ayr ayr veriyor (7) . Sonra I . Hsrev
Anuirvan topluca Zerdt dinini oluturan btn bu metinleri dzenleye
rek, insanln yararlanmas iin incelenmeleri ve tartlmalar buyruunu
vermitir (8). Son olarak, Zerdt astrolojik Doular Kitab'nm giriin
de (yukarda B pasaj), evirinin daha sonraki iki aamasna ilikin son de
rece nemli ayrntlar eklemektedir: Mslmanlarn fetihleri srasnda
Pehlevice' den Yeni Farsa'ya (7. yzyln ortas) ve yzyl sonra Abbasi dev
rimi srasnda Yeni Farsa'dan Arapa'ya yaplan eviriler.
Metinlerin farkl yazarlar ve okurlar dnldnde, doal ola
rak, aktarlanlarn z de bir dereceye kadar farkllk gstermektedir.
Denkard, Zerdt dininir resmi kitabdr; Zerdt' e atfedilen astroloji
metni, giri blmnde bu atfn doru olduunu gstermeye alr; Ebu
Sehl'in metni ise, el-Manslir'dan Harun er-Reid'e kadar Abbasi halife
lerinin saray mneccimi olan ve Zerdtlkten Mslmanla gemi
bir dnmenin resmi sfatyla yazd bir metindir.24 Denkard, Avesta'nm
btn temel bilgileri ierdiini kabul ettii iin 7'de saylan "dind" bi
limleri onun trevleri olarak grr.25 Mslman Ebu-Sehl ise Zerdt
lk iin byle bir iddia ne sremeyeceine gre btn bilimlerin kayna
n Babil'e dayandrr ve hepsinin corafi odak noktas olarak da sanki
Irak' gstermektedir. Daha sonra skender'in ardndan bu bilimlerin da
lmalarnn izini srer ve tpk Denkard gibi o da bunlarn Irak'a geri ge
tirilmelerinin ve yeniden toparlanmalarnn erefinin Sasaniler'e ait ol
duunu belirtir.
Btn bu anlatmlarn ortak noktas btn bilimlerin ilk olarak
Avesta'dan, yani Zerdtln kutsal kitabndan tredikleridir. Bu bilim
lerin korunmas, toplanmas ve yaygnlatrlmas ise bata I . Ardeir, I. Sa
hur ve I. Hsrev Anuirvan olmak zere Sasanilerin iidir. Abbasilerin ilk
yzylnda yaygn olan ve konuyla ilgili daha bir dizi eserde26 tespit edilebi
lecek bu grn popler bir ifadesine gre, bizzat Zerdt var olan b
tn bilimlerin yaratcsdr ve dnyadaki btn dilleri kullanarak bu bilim
leri yazya geirmitir. Byk bilim adam ve evirmen Kusta ibn Luka (.
912) dostu ve hamisi Mslman Ebu sa ibn'l-Mneccim ile arasndaki
bir yazmada unlar syler:
YU NANCA DNCE ARAPA KLTR

49

Zerdtler, Zerdtn, manda derisiyle ciltlenmi ve altn m-_

rekkeple yazlm, btn bilimleri ve dilleri ieren on iki bin ciltlik
bir kitap yazdn iddia eder... Yani, "bismillahirrahmanirrahim"
yazaca zaman "bismi"yi Farsa, "Allah" Sanskrite, "ir-rahman"
Slavca, "rahim"i Sryanice syler ve kitabnn geri kalannda btn
dilleri tketinceye kadar bu ekilde devam edermi. Sonra, manda
derisiyle ciltlenmi on iki bin ciltlik kitabn tamamn doldurunca
ya kadar yeni batan balarm. Bu ciltler bugn ellerinde ya tam
olarak ya da para para mevcut. Bunu bn Zbeyde diye bilinen bir
kiiden, Aduya el-Mu'ayyed, el-Mukalled ibn Eyyb ve dier birka
ranldan rendim.27
Tarihin ideolojik olarak byle yeniden inas, ilk dnem Abbasi
Irak'nda birok gruba (bugnk adyla sylersek "semen gruplarna") e
kici gelecekti. Abbasi ynetimi altnda yaayan Zerdt ranllar, Avesta'y
renmekten baka, ondan treyen ve Denkard'da ad geen btn dier bi
limleri incelemeyi dinsel grevleri sayyorlard. Anuirvan'n buyruunu da
byle anlamlard (8). lk Abbasiler dneminde slamiyeti seen ranllar,
btn bilimlerin aratrlmasn kendi miraslarnn bir paras olarak gr
yorlard. O srada Irak'.ta ya__ayan Pers olmayan nfusun ounlu, Aram
ca konuan ve Mslmanl he_nz kabul etmi olanlar, Hristiyanlar veya
Yahudilerdi. Ebu Sehl'in muhtemelen bu kiiler iin kaleme ald yaznn
ideolojik mesaj, onlar iin zel bir anlam tayordu. Mezopotamya'nn
Aramca konuan yerlileri, Helenizm hayranlklarna ramen, kendilerinin
eski Babillilerin soyundan geldikleri gereini biliyormu gibi grnyorlar.
7. yzyln en nde gelen Sryani bilgin Nusaybinli Severus (bkz. Blm l .)
aka "Hi kimsenin Babillilerin Sryani [yani Aramca konuanlar] olduu
nu tartacan sanmyorum"28 der. Abbasi yneticilerinin byle bir gr
benimsemesini, yzyllardr fiili ve kltrel olarak Halkedoncu Bizanslla
rn zulmne uram Aramiler sevinle destekleyecekti. Son olarak, Msl
man Araplara gelince, o srada bu politikann onlar zerindeki etkisi _c;:_ok az
d; nk etnik ya da tarihsel adan konuyla hibir ilgileri yoktu. Her hal
karda, btn bilimlerin aratrlmasn yerel bir gelenein ve nceki ala50

EL-M A N S R

rn erefli imparatorlarnn politikalarnn bir devam olarak gryorlard

anlalan ve byle bir i onlar iin z gerei vgye layk bir eydi
Ayrca, her versiyonun da zerinde uzlat nokta, btn Yu
nanca kita-earn Zerdt kutsal kitabnn bir paras olduudur, nk bu
kitaplar skender'in ran' yamalamas sayesinde Yunanistan'da renile
bilmiti ve bu nedenle bu kitaplarn incelenmesi ve evrilmesi eski Pers bi
liminin yeniden canlandrlmas anlamna geliyordu. En ak C metninde
ifade edilen bu dnce zamanla itibar kazand ve herkese kabul edildi.
Yzyllar sgp.ra bn Haldun'un bilimlerin geliimi zerine aklamasnda
da bu dnceyle karlarz:
.

Persler arasnda [ilkada] entelektel bilimler yaygn ve nemli bir

rol oynad; nk Pers hanedanlar glyd ve iktidarlar hi ke
sintiye uramad. Entelekel bilimlerin Yunanllara Perslerden gel
dii sylenir. Bu gei, skender'in Darius'u ldrp Ahameni m
paratorluu'nun ynetimini ele geirmesiyle olmutur. skender o
zaman Perslerin kitaplarn ve bilimlerini kendine mal etmiti. 29
3'te verilen konu listesi, bahsedilen bu kitaplarn ne olduu ve gel
dikleri yerler hakknda btn pheleri ortadan kaldryor; metinde de do
ru olarak belirtildii gibi kitaplar Bizans (yani Yunan) ve Hint kaynaklarn
dan geliyordu. Hint unsuru, nemli olsa da, ikincil kalyor ve burada do
rudan ilgi alanmza girmiyor; Bizans ise asl ilgi odamz; nk listesi
karlan kor:ular ilkan ge dnemlerinde incelenen, sonunda da Abbasi
ler dneminde Arapa'ya evrilen Yunan bilimlerine aittir. Bu bilimler y
le sralanabilir:30 tp; astrolojiyi de ieren astronomi ( Denkard baka bir yer
de Ptolemaios'un Almagest 'inden bahseder); sonraki be kelime -hareket,
zaman, uzay, tz ve ilinek- bu konular zerinde zel olarak duran Aristo
teles'in Fizik kitabna yaplm gndermelerdir. Sonraki kelime -olu,
bozulu, dnm- balyla olduu kadar ieriiyle de bu konu zerinde
duran Aristoteles'in Olu ve Bozulu zerine (De generatione et corruptione)
kitabna yaplm ak referanslardr. Mantk Aristoteles'in Organon'una
yaplm bir gndermedir; "dier zanaatlar ve beceriler" ifadesinde ise simYu NANCA D NCE ARAPA K LT R

51

yaya gizli bir gnderme olabilir.3' Denkard'n bandan sonuna kadar, da

nk da olsa bu dier bilimlere yaplm referanslar vardr; Bailey mantk, di
yalektik ve geometriden sz eder.32 Hi phesiz bu kitaplarn bazlar Pers
lere Sryanice araclyla ulat; nk Aramiler her zaman Sasani impg
ratorluunun uyruklar olmulard. Sryanice'nin Yunanca'dan Pehlevi
ce'ye yaplan bu aktarmada en azndan bir rol oynad, "filozof' ve "sofist"
gibi hem Pehlevice' de, hem Yunanca'da grlen baz kelimelerden anlal
maktadr.33
eviri kltr Zerdt Sasani imparatorluk ideolojisinde yaam:-_
sal bir neme sahipti; bu ideolojinin sahip kp tevik ettii eviri kltr
ayn zamanda onun tutarllnn ve saygnlnn vazgeilmez unsuruydu.
evirinin sadece var oluu deil, kltrel adan iyi bir ey olduu da kabul
edilmedike, Avesta'nn btn kavimler iin btn bilimlerin ve felsefenin
asl kayna olduu iddias, birincisi, Yakndou'da Helenizm sonras dn
yada Yunan yazsnn deimez stnl ve ikincisi, Sasani imparatorlu
u dneminde Yunanca'dan (ve Sanskrite'den) Pehlevice'ye eviriler
(bunlarn listesi 7'de Ebu Sehl tarafndan verilmitir) gibi tarihsel olgular
la uzlatrlamaz. Bu nedenle Zerdt ideoloji etkili olabilmek iin bt
nyle eviriye dayanmaktad: iskender'in fetihleri nedeniyle Avesta'dan
Yunanca ve dier dillere yaplan eviriler ve Sasaniler dnemi boyunca Yu
nanca ve dier dillerden Pehlevice'ye yaplan eviriler hep bu balamda de
erlendirilmelidir. " Zerdt"n astroloji metni ise eviri kltrnde, Arap
fetihleriyle yolu alan daha sonraki bir aamadan bahsetmektedir: Bunlar,
fetihler srasnda Pehlevice'den yeni Farsa'ya ve yzyl sonra da Fars
a'dan Arapa'ya yaplan evirilerdir. Sasani imparatorluunun k ve
Avesta'nn eski dilde okunmasn tevik eden ?1erkezi Zerdt otorite
nin ortadan kaldrlmasyla birlikte Avesta yazlarnn yeni dile (Yeni Fars
a) evrilmesi bu metinlerin var oluu iin bir lm kalm meselesiydi.
Farsa'dan Arapa'ya yaplan daha sonraki evirilerin nedeni yine metinde
veriliyor ve dorusu hi de yanl saylmaz: Sunbaz'n savunduu Zerdt
ln Arapa' da canlandrlmas akmn sonraki blmde ele alacaz.
Bylece, Zerdt imparatorluk ideolojisi hem uygarln temeli
iin gerekli eserleri -esas olarak ilkadan kalma btn dillerdeki mevcut
E L-MANSUR

eserler, nk bunlarn ya Avesta'dan evrildikleri veya ondan tretildikle

ri ileri srlmekteydi- hem de bu eserlerin elde edilmesini mmkn ve ar
zulanr klan genel bir kltr erevesi sunmaktayd. Mansur'un, sonraki
blmde sayacamz nedenlerden tr Sasani imparatorluu ideolojisi
ni benimsemesi, bu ideolojinin bir paras olan eviri kltrn de benim
semesini zorunlu kld.
SYASAL DEOLOJ OLARAK AsTROLOJK TARH

5.

strolojik tarih, hanedan tarihinin yldzlarn ve gezegenlerin y

nettii farkl uzunluklardaki dngsel zaman dilimlerine gre
aklanmasdr. Ebu S ehl'in, yukarda alnt yaptmz (C Pasaj)
Kitab 'n-Nahmutan' tam bir astrolojik tarihtir ve Arapa'da kendi trn
deki ilk deilse bile ilk almalardan biridir. Ebu Sehl bilimlerin aktarl
nn tarihini akladktan sonra, bundan kan dersi de aka belirterek
anlatsn bitirir. 8'de sylediklerine unlar ekler:

Her an ve dnemin insanlar yeni deneyimler kazanr, yldzla

rn hkm ve Zodyak'm iaretlerine gre kendileri iin yenilenen
yeni bilgilere sahip olurlar. Yldzlarn hkm her eye kadir Al
lah'n buyruuyla zaman ynetir.
Abbasi yneticilerine verilen mes_'!i_ ak: Yldzlar tanrnn emriyle
artk bilimleri canlandrma srasnn, tpk daha nce srann Sasaniler'de
olmas gibi, Abbasilere geldiini buyuruyor; Ebu Sehl'in astrolojik tarihi
nin amac da budur. ilk olarak I. Hsrev Anuirvan'n Denkard'da ifade et
tii bilgiyi yayma buyruu, imdi Ebu Sehl tarafndan mkemmel bir usta
lkla yldzlarn ve znde tanrnn buyruu eklinde deitirilerek tekrar
edilmektedir. Baka bir deyile, eski Zerdt inanc Ebu Sehl tarafndan
"slamiletirilerek" yeniden ete kemie brndrlmektedir.
Ebu Sehl'i astrolojik tarihi yazmaya iten siyasal ideolojiydi. Astrolo
jik tarih, dier bir deyile siyasal astroloji, erken dnem Abbasileri iin
nemliydi, nk biri siyasi, dieri ideolojik iki yaamsal ilevi vard: Siya
si ilevi Abbasi devriminin olas dmanlarna ynelikti; Allah'n buyruu
YU NANCA DNCE ARAPA K LTR

53

ve yldzlarn takdiriyle Abbasi hanedannn egemenlik dngsnn henz

balamakta olduunu, hanedana kar giriilecek btn siyasal hareketle
rin baarszla mahkum olduunu bildiriyordu. deolojik ilevi ise, Abba
si devletinin, yldzlarn ynlendirdii dzen iinde, M ezopotamya ve
ran'daki ilka imparatorluklarnn ve en bata Sasanilerin tek ve meru
mirass olduu grn zihinlere kazmakt.34
Mansfr'un siyasi olarak Abbasi hanedan iktidarna kar klamaya
ca mesajn, ideolojik olarak da yeni kurulmu bu hanedann aslnda Sasa
nilerin mirass olduu mesajn verecek politikalar benimsemesinin hakl
sebepleri vard; nk Abbasi ynetimine muhalefet eden ve gemii canlan
drmak isteyen Pers ve Zerdt hareketlerine kar savamak zorundayd.
Abbasi devriminin ounlukla ranllarn yaad ran ve Hora
san'daki uzun sren doum dnemi boyunca Abbasi davasnn yayd ana
mesaj iki ksmdan oluuyordu: Emevi hanedannn sonu gelmiti ve onun
yerini Peygamberin ailesinden gelen, herkesin kabul edecei (er-r:za) bir li
der alacakt. Bu iki mesaj slamiyeti benimsememi nfus iindeki pek
ok grup arasnda doal olarak farkl etkiler yaratt. Tpk Abbasiler gibi,
Arap Emevi ynetimine son vermek fikriyle ok ilgilenen birok grup var
d; fakat yerine ne konaca konusunda grler ok farklyd. Sonuta dev
rime katlanlarn hepsi iin bu devrim Abbasi ve slam anlamna gelmese
de Abbasi devrimi iin yaplan propaganda, Arap ynetiminin yklacana
ve yerine yeni bir siyasal-dinsel rejim kurulacana dair umutlar artrm
t. Bu srada ulusal Pers dinlerine geri dn arzulayan eitli gruplar da
Mslmanlarn karsna kendi taleplerini ve ideolojilerini onlar gibi din
sel sylemlerle ifade ederek ktlar.
Muhalefetin birinci kayna, byk toprak sahipleri hari, yerel n
fusun ou unsurlar ve snflaryd. Horasan'daki Mslman ynetim, bu
snflarn karlarna zarar vermiti ve bunlar kabaca ayrlk hareketler ola
rak tanmlayabiliriz. Mansfr'un hkmdarlna kar balattklar ayaklan
mann amac Arap ynetimini devirmek ve Pers dininin eitli biimlerini
yeniden canlandrmak veya Zerdtln ve Mazdekiliin farkl motifle
rini bir potada birletirmekti.35 Horasan'daki (El I,141] devrimci Abbasi or
dularnn komutan Ebu Mslim el-Horasani'nin ismi de bu ayaklanmalara
54

EL-M A N S U R

balanyordu. Devrimin baaryla sonulandrlmasnda birey olarak oynad

nemli rol ve merkezi Merv' de olmak zere blgede birok taraftarnn ol
mas, en sonunda idam edilmesini kanlmaz hale getirmiti (137/755). ilt
isyan bu idam zerine Ebu Mslim'in ordusunda komutan (ispahbaz) olan
Sunbaz (. 137/755) nderliinde balad. Sunbaz, yukarda B pasajnda ak
lanan eviriyi desteklemiti. Sunbaz'n ayaklanmasn, Baraz ayaklanmas
ve onu da Trk shak ayaklanmas takip etti (142/759).
Abbasi politikalarna kar ikinci muhalefet blgedeki_ toprak aris
tokrasisi olan dehkanlar'dan geldi. Bu snf, Sasani imparatorluunun son
'
dneminde neredeyse Sasani imparatoruna denk b ir kuvvet elde etmi ve
kendi blgelerindeki halk sanki gerek valilermi gibi ynetmiti._ Kapit
lasyon anlamalar imzalayarak byk lde kabul ettikleri Arap ynetimi
altnda, eski ayrcalklarn korumaya devam ettiler. Emeviler, vergi topla
dklar Mslman olmayan nfus karsnda yerel yneticiler olarak kalma
larna izin vermilerdi. Elbette, Mslmanlar -ister Arap isterse Msl
manl kabul etmi ranllar olsun- onlarn ynetiminde deildi; fakat din
deitirmeler ok az olduu iin bu durum Emeviler zamannda ciddi so
runlar yaratmad. Ancak, Abbasilerin iktidara gelilerinin ardndan eitlik
i Mslman toplum arlaryla birlikte slamiyet genilemeye balaynca
dehkanlarm gc ciddi biimde azald. te bu yzden Abbasi davasna
muhalefet ettiler; birka soylu aile devrime katld, ayrca 150/767'de bir
toprak sahibi olan Ustazsis, el-Mansur'a kar ayakland.36
Btn bu muhalefet gruplar, farkl llerde ve deiik younluk
larda da olsa dinsel dirili ideolojisini, yani Zerdtln canlandrlmas
n savunuyorlard. Abbasi devrimi srasnda ve sonrasnda, halka ulamala
rnda, asker toplamalarnda ve propagandalarnda evirinin onlar iin ok
nemli bir rol oldu. nk ranllar artk Arapa'y Zerdt din metin
lerinin dili Pehlevice' den daha iyi biliyorlard ve bu din metinlerini muha
faza edebilmek iin o srada hakim dil haline gelmi Arapa'ya evirmek

zorundaydlar. Sasanilerin bir asr nceki knn ardndan, kimse res :

men korumakla grevlendirilmeyince bu metinler yok olma tehlikesiyle
kar karya kalmt. Geleneksel Zerdt metinlerin Arapa'ya evril
mesi, Pehlevice bilmeyen bu Araplam ranllar Emevilerin knn
YU NANCA DNCE ARAPA KLT R

55

kanlmazlna ve tekrar canlandrlmak istenen Zerdt geleneinin ha

la geerli olduuna ikna etmekte nemli bir propaganda aracyd.
Bu durum, siyasal taleplerinin yannda ak ideolojik ve kltrel he
defleri de olan Sunbaz rneinde ok ak grlr. Sunbaz'n nderlik t:.
tii ayaklanma ancak Ebu-Mslim'in idam edilmesiyle balam grn
yor; ama uzun yllardr mayalanmakta olduu da ak. Yeni Farsa'dan
Arapa'ya yukarda B pasajnda alntladmz Zerdt astrolojik metnin
evrilmesi emrini vermiti. Bu ansl tesadf sayesinde bugn onun Sasa
ni imparatorluk ideolojisini canlandrmak iin girdii abalarn yazl ka
ntlarna da sahibiz. Bu metnin giriinde belirtildiine gre, Sunbaz eviri
lerin yaplmasn istemiti, nk Arapa'nn hzla yaylmas yznden
Pehlevice yazlm geleneksel Zerdt kitaplarn artk okunmaz olduu
nu dnyordu. Bu ayn gereke, diye devam ediliyor kitabn giriinde,
yzyl nce Sasani imparatorluu ykldnda (650 civar)37 kitab Pehlevi
ce' den yeni Farsa'ya eviren Mahankerd tarafndan da ne srlmt.
eviri iin seilen eserin politik astrolojiye de yer veren bir astroloji kitab
olmas, astrolojinin Abbasilere kar giriilen hareketin ideolojisi iin ne
kadar nemli olduunu gstermektedir.
Ayaklananlarn Abbasi devletinin varl iin oluturduklar tehdit
ayn derecede nemli olmasa da, Manslr her biriyle kararllkla mcadele
etmekle kalmad, ayn zamanda bir de ideolojik zmseme politikas uygu
lad; yani Ebu-Mslim yanls hareketlerin destekledii Zerdt ideoloji
yi Abbasilere mal ederek, bu ideolojinin ekiciliinden ve neminden ken
disi yararland. M anslr'un siyasal bask ile ideolojik zmsemeyi birlikte
yrtmesinin nedeni, btn ayaklanmalarda silaha bavuranlarn az, ama
taraftarlarn ok kalabalk oluudur. Manslr bu gerei grm olmal. Bu,
zellikle ekonomik olarak son derece nemli olan ve ounlukla Zerdt
ranllarn yaad Horasan iin geerliydi. Zerdt dinsel ideolojisinin
ve onun arka planndaki Sasani imparatorluk gemiinin devam ettiini ve
gcn gsteren en iyi rnek Horasan'n bakenti Merv'de yaayan halkn
gelenekleridir. Abbasi Muhammed ibn Ali devrimci eylemlerinin merkezi
olarak hep ran kltrnn bir kalesi olan Merv'i semi, fakat 130/748 y
lnda Ebu Mslim kentin kontroln ondan geri almt.38
EL-MAN S U R

Zerdt astroloji metnimiz bu noktada siyasi tarihi doruluyor; ki

tapta Ebu Mslim'in ad "muktedir" olarak geiyor. Abbasi devriminin mer
kezi Merv'de iktidarda olduu ise ok ak. Bylece Merv de, Pehlevice'den, ya
ni Yeni Farsa'dan Arapa'ya yaplan evirilerin merkezi olarak tanmlanyor.
Merv'deki Pers kltrel etkinlikleri Ebu Mslim ldkten sonra da
birka yzyl srd. 8. yzyln sonuna doru, Manslr'un torununun olu
ve gelecein halifesi el-Memun (baz kaynaklara gre ranl olan annesi deh
kan Ustazsis'in kzyd), burada astroloji eitimi ald ve el-Mesudi'nin metni
iinde el-Ahbari'nin atardna gre (Blm IV.'de alntlanmt) kendine
Sasanileri model ald. Memun, aabeyi Emin'e kar giritii i savata da
Merv'i ana karargah olarak kulland, ancak Badat'taki gcn pekitirdik
ten sonra Manslr'un kentine gitti. Merv Abbasilerin yklna kadar ktp
haneleriyle nlyd; bilim adamlarnn burada Farsa kitaplar zerine al
malar yaptklar ve bu kitaplarn kopyalarn kardklar sylenmektedir.39
stenirse geniletilebilecek olan bu ksa taslak, Arap fetihlerinden
yzyllar sonra bile Zerdt ideolojinin ayakta kalmasn salayan top
lumsal ve kltrel koullar betimlemektedir. M ansur bunun farkndayd,
bu tr ideolojilerin merkezi olduu iin Merv'e kar zellikle tedbirliydi.
Bu yzden, her eyi tam olarak denetimi altna almak iin 759-769 arasn
da kendi olu ve halefi olan el-M ehdi'yi Horasan valisi olarak Merv'e tayin
etti. Manslr, gz pek muhaliflerini ortadan k_aldrmann o kadar zor ol
madn, ama insanlarn kltrlerini tamamen ortadan kaldrmann ne
mmkn, ne de gerekli olduunu biliyordu. Bu adan baktmzda Ma: .
slr'un Zerdt ideolojisini benimsemesi ve Badat'a gtrmesi, pek de bil
gece deil, sadece pragmatik ve mantkl gibi grnmektedir.
Zerdt Sasani kltrel gelenekleri, hemen kuruluunun ardn
dan Badat'ta kabul grdnde, dind bilginin Arapa'ya evrilmesi de
bu srecin bir paras oldu. Sanrm bu, ilk Abbasi halifelerini eviri hare
ketini desteklemeye iten sebepleri aklamak iin yeterlidir. Bu yorum ol
gular tarafndan da destekleniyor: Yunanca eserlerin bugn elimizde bulu.
nan ilk evirileri, aslnda dorudan Yunanca'dan evrilmemi, Pehlevice
araclyla bugne ulamlardr; evrilen kitaplarn byk ounluu da
astroloji zerinedir (kr. Blm V.2).
YUNANCA D N C E ARAPA K LTR

57

Mansur'un iktidarda olduu srece siyasi ve idari btn meselelerde

her ayrntya gsterdii dikkat iyi biliniyor ve herkesin kabul ettii bu gerek
ideolojik konular iin de geerli. Askeri rakiplerini ortadan kaldrma ve ide
olojilerini kendi dncesi iinde eritme siyasetini baka alanlarda da gre
biliyoruz. Bunun en nemli rnei ise "el-Manslr", yani "Allah'n yardmy
la galip gelmi" veya M .A. Shaban'm syleyiiyle "kazanmaya yazgl" unva
nn kabul etmesiymi gibi grnyor.- Bu unvann ierdii dinsel anlamlar
ok ak. El-Mesudi'nin aklamasna gre, Mansur 145/Mart 763'te iilere
kar kazand son zaferden sonra, iilerin tanr katnda hilafetin kendileri
ne ait olduu iddiasna kar bu ismi benimsemiti. Oluna verdii isim d
nldnde bu iddia iyice inandrclk kazanmaktadr. Mansur, olu;:a. .
iilerin en byk unvanna atfen el-Mehdi (mesih) ismini vermiti.40
Kesin olarak deerlendirilmesi nispeten zor olsa da,adat'n bii
mi, bykl ve ihtiamyla Mansur'un yaymak istedii imparatorluk ide
olojisinin bir gstergesi olduu kesinlikle sylenebilir.4' ehrin yuvarlcl< bi
iminin nemi ve kkeni konusunda tartmalar yaplmtr ve bu konuda
ki grler son derece farkldr. Bazlar ehrin biimine kozmik ve astro- .
lojik anlamlar yklerken, bazlar ise alelade bir plandan baka bir ey gr
mez. Hatta bir yazar arka arkaya yazd iki yazdan ilkinde birinci gr
savunurken, ikincisinde dier uca savrulmutu. Kukusuz, tarihsel kiilik
lerin ideolojik kayglarn belirlemek en zor eydir, hele bir de eldeki kay
naklar yeterli bilgi salayamyorsa bu i iyice zorlar. Fakat biraz nce ele
aldmz konular nda bakldnda, elimizdeki kaynaklarda, Man
sur'un Badat' ina ettirirken tad ideolojik kayglar gsterecek kadar
anekdot vardr: yani Manslr yine ikili bir yaklamla, bir yandan denetimi
sk skya elde tutarken, dier yandan imparatorluu oluturan eitli halk
larn ideolojilerini kendi yarar iin kullanmaktadr.
lk olarak ehrin yuvarlak biimine deinirsek, halifenin saraynn
tam merkezde olmas, merkezi ynetimi ve her eyin onun kontrolnde ol
duunu kuvvetle simgelemektedir. Fakat baz kaynaklar Manslr'un, daire
nin merkezinde olduunda ehrin btn ksmlarna eit mesafede olaca
iin bu ekli setiini sylemektedir. Bunu, Eukleides'in daire tanmnn
(Elemanlar, . Kitap, 1 5 . tanm) ehir planclna uygulanmas olarak dEL-MAN S U R

nebiliriz. Bu blmn banda, bi!in tarihilerinin Maslr'un Eukleides

evirisiyle_ !lgiledini sk sk iddia ettiklerinden bahsetmitim; Manslr'un
kitab okuduu veya bakalarn kitab okuyup kendisine anlatmakla grev
lendirdii kesindir. O toplumda Eukleides'i bilenler iin bunun anlam, ha
lifenin bu ilka bilgilerini uyguluyor olmasyd. Bylece Ebu Sehl'in slami
terimlerle yeniden ifade ettii, Denkard'n kayna ne olursa olsun kadim bi
limi aramak ve ondan faydalanmak ilkesi, Mansur tarafndan yerine getiril
mi oluyordu. Dahas, sadece Badat'n kurulduu yerin Ktesifon'a'' yakn
l bile, bunu grenlere, yeni hanedann aslnda eski Pers imparatorlukla
rnn devam olduundan baka bir ey ifade etmeyecekti. Yani Mansur bu
rada da eski Sasani imparatorluk geleneini devam ettiriyordu.
Kaynaklar, daire eklindeki ehrin kaplar hakknda da baz bilgiler
vermektedir. Bunlara gre kaplarn bazlar nce Hz. Sleyman'n Vast
yaknlarnda ina ettii bir ehirde, daha sonra asl Vasit'te Haccac tarafn
dan kullanlmt. Suriye' den geldii sylenen bir dier kapnn da firavun
lar iin yapld iddia ediliyordu. Bu efsanelerin temsil ettii halklarn se
imi tesadfi deildi. Tpk ehrin Ktesifon'a yaknlnn ve yuvarlak bii
minin Sasani kltrne bal olanlar iin bir anlam tamas gibi, kapla
rn geldii iddia edilen yerler de, ayn ekilde, kitab olan halklara, yani Ya
hudiler ve H ristiyanlara, ayrca Msrllar ve Emevilere anlaml geliyordu.
Bylelikle M anslr, Badat' hem kendi tartlmaz iktidarnn simgesi ola
rak, hem de Abbasi hanedannn farkl halklar, dinler ve gelenekler moza
ii olan Yakndou'nun zengin gemiinin mirass olduunu gstermek
iin kullanm oluyordu.42
EVR HAREKET VE BEYT'-HKME SORUNU

6.

1-Mansur'un Sasani mparatorluu ideolojisinin en dikkat ekici

ynlerini benimsemesi, st dzey yneticilerin seiminde de orta
ya kar. Mansur, yukarda bazlarna deindiim, ancak ou ko
numuzun kapsam dnda kalan nedenlerden dolay, sla_miyeti kabul
edip etmedikleri nemli olmakszn, Sasani kltryle yetimi ranlla-

Pers ve daha sonra da Sasani mparatorluu'nun bakenti. -.n.

YU NANCA DNCE ARAPA KLTR

59

rm halifenin ve genel olarak Abbasi devletinin sadk hizmetkarlar olaca

n dnmt. Halefleri de bu konuda onunla ayn kanda olduklar
iin (yalnzca el-Mehdi dneminde ranllarn saraydaki nfuzlarnn art
mas bile bunu gstermeye yeterlidir) Abbasi idaresinin en st mevkile
rinde ve saray hayatnda byle aileler sz sahibi oldular. Aralarnda belki
de en tannmlar B ermekiler ve N evbahtlar'dr. Bu durum geri Berme
kiler'in 187/803'deki k ve el-Emin ile el-Memun arasndaki savan
yaratt belirsizlik ortamnda azalmt, yine de 20/818 ylnda Me
mfn'un danman ve veziri Bermeki el-Fazl ibn Sehl'in bir suikasta u
ramasna kadar devam etti.43
ilk Abbasi halifelerinin bu politikas eviri hareketini ciddi biimde
etkiledi. Mansfr'un benimsedii Zerdt Sasani ideolojisinin bir unsu
ru da eski eserlerini Pehleviceye evrilerek "canlandrlmas" idi. Sasani h.?::.
nedannn k ve Abbasilerin iktidara gelii arasndaki dnemde bu
"canlandrma" hareketi Pehlevice eserlerin Arapa'ya evrilmesi eklin
devam etti. Abbasilerin iktidara geliinin ardndan bu eviri kltrnn e
nemli isimleri ynetimde en yksek mevkilere geldiler ve faali_lerin_i
srdrmek iin kurumsal destee, mali olanaklara kavutular.
Beyt'l-Hikme hakknda ok az rastlanlan gvenilir belgeler, ite bu
gerek gz nne alnarak deerlendirilmelidir. Beyt'l-Hikme'yi tanmla
mak iin ok mrekkep harcanmtr. Bunlar ounlukla modern enstit
lerin ve aratrma projelerinin 8. yzyla ilikin genellikle hayali, bazen de
bir dilekten teye gemeyen tahminlerinden baka bir ey deildir. Asln
da Beyt'l-Hikme konusunda elimizde son derece az tarihsel veri bulunmak
tadr. Sadece bu bile kendi bana Beyt 'l-Hikme'nin ok grkemli ve
nemli bir hareket olmadn gstermeye yeter. Bu nedenle minimalist
bir deerlendirme tarihsel gereklerle daha uyumlu olacaktr.44
ncelikle, Beyt 'l-Hikme teriminin Sasani dilinde ktphane anla
mna gelen bir kelimenin karl olduunu syleyelim. slamiyet ncesi
ran [El III,156] konusunda en bilgili yazarlardan biri olan Hamza el-sfahani'nin szleri bunu aka ortaya koyar. Manzum ataszleri derlemesinin (El-Emsal's-sadire en buyut'-iir) giriinde, slamiyet ncesi ran'da
nesir halinde yazlm tarihsel bilgilerin, savalar zerine raporlarn ye n:
-

60

EL-MAN S U R

l aklar hakknda eitli yazlarn Sasani krallar iin yeniden yazlarak i

ir biimine sokulduunu ve bu iirlerin kitaplar halinde toplanarak depo
larda (heza'in) biriktirildiini anlatmaktadr. Bu yerlere Beyt'l-Hikme (bil
gelik evi) denirdi. Metinden, sz konusu kitaplklarn, iirler krallar iin ya
zlm olduundan, krallk ktphaneleri olduu ya da en azndan bir bii
miyle devlet idaresiyle ilgili olduu aka anlalmaktadr. Yine metinden
anlalmaktadr ki, "bilgelik evleri" (buyut'l-hikme) isimlerini ve ilevleri
ni; bu mekanlarn, rar'n gemiiyle ilgili kitaplar, zellikle iir kitaplarn
ya da baka bir deyile Sasani (ve Zerdt Sasani ideolojisine gre, Aha
meni imparatorluunun) ihtiamn konu alan kitaplar saklamak iin ku
rulmu olmalarndan alyorlard.45 Saray ktphanesi ad, es-Serahsi'ye at
fedilen ve Sasani modellerinden ilham alan hanedan ailesinin davranlar
(Adab 'l-Mluk) zerine yazlm baka bir eserle de teyit edilir. Bu kitabn
altnc blmnde hkmdarn, hkmdarlk tarihi zerinde yapt al
malar ele alnr ve bu balamda saray ktphanesinin (Beyt 'l-Hikme) ro
lne deinilir.46
kincil kaynaklarda Beyt'l-Hikme'nin Abbasi saraynda "kurulma
s" zerine yaplan, el-Memun ve Harun er-Reid'in sorumlu kiiler olarak
gsterildii birok tartma vardr. Aslnda en gvenilir kaynaklarmzda
byle bir "kurulma"nn bahsi kesinlikle gememektedir.47 Belirleyebildi
im kadaryla, Reid'in adn Beyt'l-Hikme'yle ilikilendiren iki temel pa
saj vardr, her ikisi de bn en-Nedim'in Fihrist'inde yer alr: (a) Yukarda ad
geen (Blm I I I ) astrolojik tarihin yazar Ebu Sehl ibn Nevbaht hakknda
yle diyordu (274.8-9) : "Harun er-Reid'in isteiyle hizanet'l-hikme'de
[bilgelik hazinesi] kald; Farsa'dan Arapa'ya eviriler yapt ve ilminde hep
ran kitaplarna dayand." Hizanet'l-hikme'de "kalmasnn" anlam muh
temelen, Reid'in halifelii srasnda onun "iin" orada almakta olduu
anlamna gelmektedir. Fihrist'teki bilgiyi tekrarlayan bn'l-Kfti (Q 255.4-7)
"er-Reid, onu bilgelik kitaplar hazinesinin (hizanet 'l-ktbi 'l-hikme) so
rumluluuna atad" diye eklemektedir. Muhtemelen ktphanenin asl
adn bn'l-Kfti veya bir katip keyfine gre deitirmiti. Atama konusun
daki ek bilginin nereden geldii konusunda bir fikrim yok, bn'l-Kfti'nin
bir varsaym olabilir. (b) en-Nedim unu da sylyor (105.24) : Allan e-uYU NANCA D N CE ARAPA K LTR

61

ubi, "Beyt'l-Hikme'de Reid, Memun ve Bermekiler iin yazmalarn kop

yalarn karrd." Bu bilgi, Yakut'un Fihrist'ten kopyalad bilgeler szl
nde de tekrarlanmaktadr.48
lk Abbasi Beyt'l-Hikme'si zerine bildiimiz neredeyse tek ey bu
dur. Bu temelde, yalnzca Beyt'l-Hikme'nin bir ktphane olduu ve Sasa
ni brokratik deyletaygtn_n bir paras olan bu kurumun Abbasilerinjl)<_
dnemlerinde benimsendii sylenebilir. Aslnda zel bir "kurulma" tari
hi veya amac yoktur; nereden baklrsa baklsn erken Abbasi ynetimi Sa
sani kltryle yetimi brokratlarn ellerinde Sasani modeline gre bi
imlendii srada oluturulan sradan bir "bro" dan baka bir ey deildi.
Abbasi ynetiminin daha en banda oluturulan asl devlet aygtnn bir
paras olup olmad konusunda elimizde hi bilgi yok. Beyt'l-Hikme'ye
yaplm bildiimiz en eski referans Harun dnemine aittir; ancak bu kuru
mun varl Mansur ve Mehdi dnemlerine kadar geri gidiyor olabilir.
asaniler dneminde Beyt'l-Hikme veya dier adyla saray ktp
hanesi, _ran tarihi, savalar ve aka dair nazm eserlerin kopyaland ve ko
runduu ideal bir devlet arivi olarak alyordu. En azndan bizim bildii
miz ilevi buydu. Benimsenmesinde Sasani kltr taraftarlar etkili oldu
u, ayrca Sasani imparatorluu ideolojisini benimsemi izlenimini ver
mek isteyen halifelerin buyruklaryla ynetildii iin Abbasi dneminin ilk
zamanlarnda da bu ilevinin devam ettiinden kuku duymak iin bir _11e
denimiz yok. Dier bir deyile, ilevi ran ulusal tarihi, savalar ve ak ko
nusundaki kitaplar kopyalamak ve korumakt. Beyt 'l-Hikme'nin ilevine
ilikin elimizdeki iki referans da bu yargmz destekliyor. Fihrist'te yalnz
ca iki paragrafta Beyt'l-Hikme'yle bir eviri etkinlii arasndaki ilikiden
sz edilir; fakat bu paragraflarda Yunanca'dan deil, Farsa'dan Arapa'ya
yaplan evirilerden bahsedilmektedir: Bunlardan biri, F arsa kitaplar e
virmesi iin Beyt'l-Hikme'de grevlendirilen yukarda bahsettiimiz Ebu
Sehl ibn Nevbaht ile ilgili yaz; dieri de u ksa cmleden ibarettir. " Fars
a'dan Arapa'ya eviri yapan Sehl ibn Harun ile birlikte Beyt'l-Hikme'yi
yneten Selm" (120.17) .49
kinci olarak, bu saray ktphanesini iindekiler asndan deer
lendirdiimizde, kantlar yetersiz de olsa, elimizdeki az saydaki referans
E L-MAN S U R

Beyt'l-Hikme'nin eski eserlerin c_kland bir ktphane olduu varsay

__

mmz doruluyor gibidir. bn en-Nedim, Himyeri ve Etiyopya alfabeleri

ni "Memun'un ktphanesi"nden geldiine inand kitaplardan istinsah
ettiini syler [F5.29 ve 19.15] ve ardndan ekler: " Memun'un ktphape
sinde Peygamberin qedesi Abdlm!tali_b ibn Haim'in elinden kma bir
parmen yazma vard." [F5-18] Btn bunlar son derece belirsizdir. Eer
"Memun'un ktphanesi"nin Beyt'l-Hikme olduunu kabul edersek, o
takdirde Memun' dan bir buuk yzyl sonra, bn en-Nedim dneminde bu
ktphanenin efsanevi bir zellik kazanm olacan ve ilkaa ait veya ga
rip harflerle yazlm btn kitaplarn, btn nadir eserlerin bu ktpha
neye atfedileceini kolayca syleyebiliriz. bn en-Nedim de aa yukar bu
nu sylemektedir: "Memun'un ktphanesine ait gibi grnen ok eski bir
yazmaya rastladn( (Kitab'l- vak'a ileyye kadfm 'n-nesh ybihu en yekuna
min hizanetj), 'l-Me'mun) [F 2.26] (italikler bana ait) . bn en-Nedim'in ta
nklnn dnda elimizde son derece pheli -ama antik deeri olan- bir
bilgi daha var: Siirt Nasturi kn:riinde Hz. Muhammed ve Necranl Hris
tiyaplar ar?:snda yaplm bir antlamann, Beyt 'l-Hikme'den alnd id
dia edilen gereklii su gtrr bir kopyasndan sz ediliyor.50 Ayrca bir
kraln Sasani pratiine uygun nitelikleri ve davranlar zerine yazlm
kitaplara yaplan iki referans daha varY
Son olarak, Memun dnemi Beyt'l-Hikme'si hakknda gnmze
ulaabilmi tek tk bilgilere gre, cebirci ve astronom Muhammed ibn
Musa el-Harizmi "Beyt'l-Hikme'de el-Memun'un hizmetinde tamgn a
lmaktayd" ( Ve-kane munkati'an ila hizanet'l-Hikmeli'l-Memun [F 274.24]);
ayrca "bir astronom olan Yahya ibn ebi-Manslr, gen Beni Musa ile
birlikte burada grevliydi" [Q441-2]. Bur_l!l!. elimizdeki yetersiz kaynak
larda ad geen, Sasani mirs_ zri,ne alan veya eviri yapan kimseler
dnda Beyt 'l-Hikme' de grevlendirildiini rendiimiz ilk kiilerdir.
Ama unutulmamaldr ki Memun'un ktphane mdr Sehl ibn H arun
byk bir ran milliyetisi (uubi) ve Pehlevice uzmanyd [F 120.3-4,
125.24; El VI I I , 838-40].
Elimizdeki btn gvenilir ve tatminkar bilgi bu. Bu temelde Bey
t 'l-Hikme nin yaps ve ileyii hakknda yalnzca unlar syleyebiliriz: El'

YU NANCA D N C E ARAPA KLTR

Mansur zamannda, Sasani rgtlenmesini rnek alan Abbasi yn

mekanizmas iinde, muhtemelen bir "bro" olarak kurulmu bir ktphaneydi. Sasani tarihi ve kltr zerine Farsa'dan Arapa'ya evirilerin
yapld ve bu evirilerin muhafaza edildii bir yerdi. Dolaysyla burada
bu i iin tutulmu evirmenler, kitaplarn muhafazasn salamak zere_
ciltiler alyordu [F o.2]. Sasaniler dnemindeki ileyii byleydi v_Q!L
ilevini Harun er-Reid, yani Bermekiler dnemine kadar srdrd. Me
mun dneminde astronomi ve matematikle ilgili birtakm yeni grevler da
ha stlenmi gibi grnyor; en azndan o dnemde Beyt 'l-Hikme'yle ba
lantl isimlerin artrd ey bu. Ancak, bu yeni grevlerin ne olduu
konusunda elimizde zel bir bilgi yok; yine de aratrma ve incelemeyle il
gili eyler olduunu tahmin edebiliriz; nk ismi geen kiilerin hibiri
evirmen deildi. Memun'un drdnc blmde tartlan aklc ideolojik
eilimleri, saltanat srasnda ktphanenin stlendii ek ilevler konu
sunda aklayc olabilir.
Beyt'l-Hikme hakknda kesin olarak syleyebileceklerimiz bunlar
dan ibaret. Baka herhangi bir etkinlie dair elimizde kesinlikle hibir kant
yok. Beyt'l-Hikme Yunanca eserlerin Arapa'ya evrildii bir merkez deil
di; Yunanca-Arapa e\'.iri hareketi ile Beyt'l-Hikme'de yrtlen almalaL
arasnda hibir balant yoktu. Yunanca eserlerin Arapa'ya evrilmesi hak
knda elimizde bulunan dzinelerce belge arasnda bir teki dahi Beyt'l-Hik
me'den bahsetmiyor. Aksine, Farsa'dan yaplan eviriler hakknda az da ol
sa baz referanslar var; stelik az nce aktardmz, Fihrist'te geen iki refe
ransta Beyt'l-Hikme kelimesi geer. En artc olan, byk Huneyn'in bi
le eviri hareketi zerine incelemesinde Beyt'l-Hikme'den sz etmemesi
dir. Dahasn syleyelim, ktphanede Yunanca yazmalar bulundurulmu
yordu. Huneyn Yunanca yazmalar bulmak iin ok aba harcadndan sz
eder de, Badat'ta, burnunun dibindeki Beyt 'l-Hikme'ye baktna dair hi
bir ey sylemez (kr. Blm VIl-4) Himyeri ve Etiyopya el yazmalarn Me
mun'un ktphanesinden aldn syleyen bn en-Nedim, eitli Yunanca
eserlerden sz ederken byle bir yerin adn bile anmaz.
Beyt 'l-Hikme, "kadim" bilimlerin eviri yaplrken retildii bir
"akademi" deildi kesinlikle. Bylesine akld bir iddia, bu bilimler saye--

ELMANSR

sinde renilenlerin aktarlmas zerine yazlm aldatc raporlarn (b

lm +2'de bahsedilmiti) yazarlar tarafndan bile ne srlmemiti. Son
olarak, Memun'un himayesi altnda dahi bilim adamlarnn toplant yapt
bir "konferans" merkezi deildi. Hi phesiz M e_mu:g. (ve btn erken
Abbasi halifeleri) bilimsel toplantlara ve konferanslara ev sahiplii yap
yordu; fakat ktphanede deil. Halife asndan sosyal bir gaf saylacak
byl_e_ bir tutum dnlemezdi bile. Oturumlar (mecalis), elimizde!<i bir
ok tasvirde de akland gibi, halife katlyorsa onun_ikametghnda, yok
sa zel konutlarda yaplrd (Memun'un ev sahipliini yapt bir meclis
iin Blm IV.3'e baknz).52
Beyt 'l-Hikme'nin Yunanca-Arapa eviri hareketine katksna ge
lince, eviri iin bir talebin ve bu talebe cevap verebilecek koullarn oldu
u bir atmosferin yaratlmasnda tevik edici bir rol oynadna deinmek
gerekir. Eer Beyt 'l-Hikme gerekten Abbasi ynetiminin dairelerinden
biri idiyse, demek ki Pehlevice' den Arapa'ya eviri kltrn kurumsalla
trmt. Bunun anlam u: Bu kltrn ne kard ve nerdii btn fa
aliyetler -yani kadim Avesta metinlerinin Yunanca eserlerin (tekrar) evril
mesi yoluyla canlandrlmasn amalayan Zerdt ideoloji ve bunun
artrd her ey- yar resmi faaliyet olarak yrtlebilirdi ya da en
azndan bu faaliyetlere resmen gz yumulmutu. rnein Bermekiler'in
Yunanca'dan yaptrd pek ok eviriye bu adan baklmaldr. Halifelerin
ve st dzey devlet yneticilerinin nayak olduu byle bir ii, daha alt se
viyedeki devlet memurlarnn ve sivil bireylerin de kendilerine rnek alma
s son derece anlalr bir eydir. Yunanca-Arapa _eviri hareketinin -dolay
l bile olsa- resmen onayland kavranrsa, erken Abbasi toplumundaki
kkleri ve hzla yayl daha iyi anlalacaktr.
__

YU NANCA DNCE ARAPA KLTR

NC BLM

EL-MEHD VE OGULLARI
TOPLUMSAL-DNSEL SYLEM VE EVR HAREKET
NLERARASI SYLEMN VED GEREKSNMLER:
ARSTOTELEs'N ToPKA's VE MsLMAN-HIRSTYAN DYALOGU

1.

1-Mansf:r'un olu ve halefi, halife el-Mehdi'nin (.785) Aristoteles'in

Topika isimli kitabnn Arapa'ya evrilmesini emrettii kesin olara
bilinmektedir. eviri, Nasturi patrii 1. Timotheos tarafndan yapl
d. Pk kitab S 782 civarnda, Musul valisinin Hristiyan katibi Ebu
Nuh'un yardmyla, Yunanca'sna danmay da ihmal etmeden, Sryani
ce'den evirdi. Bu eviri Topika'mn tek evirisi olarak kalmayacakt. Yzyl_
kadar sqnra, Ebu Osman ed-Dimaki kitabn bir evirisini daha, bu kez Yu
nanca aslndan yapt. Elli yl sonra kitab, shak ibn Huneyn'in Sryanice
versiyonundan Yahya ibn 'Adi (. 974) evirdj. i
lk bakta bu son derece artcdr; nk Topika okunmas pek
kolay bir kitap deildir ve byle bir kitabn eviri hareketinin daha ilk ba
nda nasl olup da dikkat ektii nemli bir sorudur. Daha da nemlisi,
neredeyse inanlmaz grnen ise'. bir halifenin Aristoteles'in zellikle bu
kitabnn evrilmesini istemesiydi. Hi phesiz kitap ierdii konular v
bu konularn slam toplumunun ihtiyalaryla ilgisi nedeniyle seil!lliili,
Mehdi halkn bu ihtiyalarnn doyurulmas gerektiini dnyordu. Ki
tapla ilgilenmesinin, kitabn ilka sonlar Yunanca-Sryanice mantk
mfredatndaki yeriyle bir ilgisi yoktu; aslnda epeyce nemsizdi yeri. Bil
diimiz kadaryla kitap zerine Sryanice bir yorum yaplmamt. Ama yi
ne de Beled'li Athanasius'un (. 686)2 yapt eski bir Sryanice eviri var
d; bundan da, kitabn Yunanca okuyamayanlar arasnda da bilindii ve
bylece bir biimde M ehdi'nin dikkatini ektii anlalmaktadr.
Topikq,L tartma sanat cedel'i sistematik temelde retmek amacy
la yazlm bir diyalektik kitabdr. Kitabn amac insanlara tartmalarda

66

EL- M E H Di VE GU LLARI

genel kabullere dayanarak bir tezi savunmalarn veya rtmelerini sala

yacak bir yntem gelitirmektir. Bunun iin iki kart taraf, yani sorgulayan
ve cevaplayan arasndaki soru-cevap srelerine ilikin kurallar belirler ve
argmanlar "._ey'!-__ konulr (_opoi) nasl ele almak ger-ji aklayan
_
uzun bir rnek listesi -300 kadar- verir.3 Sorun, Mehdi dneminde byle
bir disipline neden gereksinimin duyulduudur.
nceki blmde Mansur'un evrensellik iddiasyla emperyal bir ide
olojiyi nasl yarattn tartarak, bu ideolojiye gre Allah'n takdiriyle yl
dzlarn Abbasi devletinin blgede daha nce hkm srm dnya impa
ratorluklarnn devam olmasn buyurduunu belirttim. Bu ideolojinin g
ze arpan ve daha eski bir gemii olan yan, Abbasilerin btn Mslman
yurttalar iin eit haklara ve imtiyazlara sahip bir toplum yratma iddias
dr. ilk olarak Emevi il. mer (sal. 717-20) bu ideolojinin tad slami
enin farkna vard ve Arap ayrcalkl ynetim anlayyla k noktas
na gelen Emevi mparatorluu'nun ykln durdurmak iin bundan fay
dalanmay denedi. ideolojideki bu slami unsur daha sonra Abbasi propa
gandasnn k noktas haline geldi, en sonunda da Abbasileri iktidara ge
tiren politikann ("dava"nn) temel direi oldu. Bu siyasetin sonular ift
ynlyd. Birincisi, Arap kkenleriyle balarn kaybetmi "zmsenmi"
Araplarn, baka deyile ranllam Araplarn ve slam kabul etmi Arap
olmayan halklarn -Abbasi devriminin hem Irak'taki, hem Horasan'daki
ana dayanaklar- iktidar mevkilerine ulama ve saygnlk kazanma ansla
r douyordu.4 Bunun gerekten uyguland Abasi devletinin ilk dnem
lerinden itibaren sivil ve askeri makamlarda en st noktalara Arap olmayan
kiilerin gelmesinden de grlebili. Sonraki dnemlerde, Emevi eilimli
olsun olmasn Araplarn ikayet ettikleri ey de buydu. El-Ahbari hibir
mulak kelimeye bavurmadan bu politikann Mansur ynetiminin temel
zelliklerinden biri olduunu, el-Kahir iin kaleme ald bir yazda yuka
rya aldmz ( Blm l l.2) pasajn hemen altnda aklar.
.

....

..

O, tabiiyetindekileri [Arap olmayanlar] ve azadan (mevaliyehu ve

'glmanehu) eyalet valisi veya vergi toplaycs ( a 'mal) olarak grev
lendiren, onlar Araplara tercih ederek yetkiyi devreden ilk halifeyYU NANCA DNCE ARAPA K LTR

di. Onun soyundan gelen sonraki halifeler de bu yolu izlediler. By

lece Araplarn egemen konumlar ortadan kalkt, liderlikleri sona
erdi ve yksek mevkileri tarihe kart.5
Bu politikann ikinci sonucu ise hem dorudan, hem de dolayl
olarak slamiyete Emevi ynetiminde hi sahip olmad bir nitelik ka
zandrmas, yani insanlara din deitirip slamiyeti kabul ettirme politi
kas gtmesiydi. Dorudan, nk slamn evrensellik ve eitlik iddiasy
la iktidara gelen hanedan, bunu gerekletirmek iin yeni dine inanan
geni kitlelerin varln gvence altna almak zorundayd. Dolayl, n
k slamiyeti kabul edenlere uygulanan vergi indirimini bir yana brak
sak da tek bana bu eitliki iddia bile Arap olmayan nfusu din dei
tirmeye tevik eden nemli bir unsurdu. Bylece Abbasilerin iktidara g
liiyle birlikte din deitirenlerin says ok artt. Bu, ran rneinde ar
pc bir biimde grlebilir: bbasi davas Horasan' da ilan edilir edihn
(oo/719) slama geiler artm, Merv'deki devrimci kurulun Abbasi ai
lesini destekleme karar almasnn (126/743) ardndan mthi bir hz ka
zanmt. Aradaki ba, Abbasi davasnn zafere ulamasnda slamc id
dialarn ok nemli oluu ve sonraki din deitirmelerin6 ald ynde
nemli rol oynay konusunda hibir pheye yer brakmayacak kadar
kesindir. Abbasi devriminin gndeme getirdii din deitirmeyi tevik
politikas, Mansur'un balatt eviri hareketi asndan da arpc s_Q_
nular yaratt.
Din deitirme, sadece bir dinin, bu dinin iinde de sadece bir mez
hebin doru olduu dncesini artrr; ekici olmasnn temelinde bu
yatar. Bu niteliiyle bir toplumdaki din deitirme akm din-ii ve din-d
olmak zere toplumun iki farkl kesiminde muhalefet yaratr. Birinci grup,
o dinden olduu halde (herhangi bir nedenle) farkl mezhepten olduklar
iin kendini dlanm hissedenler; ikinci grup ise zaten bu dine mensup
olmayan, baka dinlere inanan kimselerdir. Bunlar, sadece kendi dinleri
nin yanl olduu dncesine doal olarak kar ktklar iin deil; ken
di dinlerinden dier dine geiler yoluyla srekli kan kaybettikleri iin de
din deitirmeye tevik politikalarna muhalefet ederler. Mansilr Abbasi ik-

68

E L- M E H Dl VE G U LLAR I

tidarn gJendirip sk bir . siyasal denetim saladktan sonra sra artk

hem Abbasi devletinin slam anlay ile muhalifleri arasndaki, hem de s
lam ile blgedeki dier, Mslmanl seebilecek kiilerin kabilecei
d_inler arasndaki atmaya gelmiti. Var olan koullarda atma genel olarak -ve zorunlulukla- kavgalar ve tartmalar biiminde gerekleti, nk
ok byk kitleler sz konusuydu. Devrimin hemen ardndan ortaya kan
tabloda, Mslmanlar -zellikle _Apbasilerle ayn kamptan olan Msl
manlar- Bereketli Hilal' de, ran ve tesindeki en kk dinsel aznlkt. k
na ve devlet gc araclyla uygulanacak toplumsal bask bu yredeki hal
k kontrol altna_ almann tek aracyd. nceki blmde de deindiimiz gi
bi, Manslir'un farkl bir amala zaten balatm olduu eviri hareketini,
din deitirmeyi tevik politikas yznden oluan toplumsal gerilimi z
mek zorunda olan Mehdi de benimseyip destekledi. M ehdi'nin bu srete
ki roln anlamak iin el-Mesudi'nin tarihi meslekta ve kayna Mu
hammed el-Horasani el-Ahbari'nin bu konuda sylediklerine kulak ver
mek faydal olacaktr:
.

El-Mehdi kendini sapknlar ve slamdan dnenleri yok etmeye ada

d. Bu kiiler onun zamannda ortaya kt, onun halifelii srasn
da Mani, Bardesanes ve Markion'un kitaplarnn (bunlarn arasnda
bn'l-Mukaffa ve dierleri tarafndan aktarlanlar da vard) yaygn
lamas yznden7 baka inanlara sahip olduklarn ilan ettiler. Bu
kitaplar Yeni Farsa'dan ve Pehlevice' den Arapa'ya evrilmiti. Ay
rca bu konular zerinde bn ebi'l-Avca, Hammad Acred, Yahya ibn
Ziyad ve Muti ibn yas tarafndan yazlm M anicilik, Bardesanclk
ve Markionculuk doktrinlerini destekleyen eserler de yaygnlam
t. Bu ekilde Manicilerin sayJar artt ve fikirleri aka tartlr ol
du. El-Mehdi, din alimlerini, slam kartlarna ve kafirlere kar ki
tap yazmalar iin grevlendiren ilk halifeydi. Bu din alimleri eser
lerinde diyalektik tartmay kullanan (el-cedeliyyfn) kiilerdi. Byle
ce bu alimler inatla kar kanlara (mu'anidfn) kant gsterdiler;
sapknlarn ortaya att problemleri zdler ve phe duyanlara
gerei ak ifadelerle izah ettiler.8
YU NANCA DNCE ARAPA K LTR

El-Ahbari'nin yazs sorunun zn yine doru tespit etmektedir.

Mansur Abbasi hanedannn siyasal egemenliini kurar kurmaz, bu eg
menliin dinsel sonularna kar hareketler ortaya kt. Blm 2.5'te bu
hareketlerden bahsetmitik. Sesi en yksek kan ve toplumsal olarak en
saldrgan olanlar Ahbari'nin belirttii gruplard. Manslir, Abbi davasn _
daha ilerilere tamak iin Zerdt imparatorluk ideolojisini benimse
yince ranl muhalifler, bu kez ran ulusal dinlerinin Maniciler, Bardesan_
taraftarlar ve Markioncular gibi eitli biimlerine mensup "sapknlar Vs
dinden kmlar" klnda yeniden ortaya ktlar. lk Abbasi yzyl, dev
let ile bu gruplar arasndaki srekli mcadeleyle geti. Bu mcadele bazen
Babek rneinde olduu gibi iddetli ayaklanmalara dnt.
Ancak, ilk Abbasilerin izledikleri slami evrensellik siyasetinin din
dayatmac ieriine tepki gsterenler doal olarak sadece Maniciler deildi.
Yahudiler ve Hristiyanlar da bu siyasetin etkilerini hissetti. Bu durumu H
ristiyanlk asndan en iyi Melkit topluluu iinde meydana gelen gelime
lere bakarak grebiliriz. Abbasi devrimiyle oluan yeni toplumsal koullar
da Melkit kilisesi de Suriye-Filistin halklar arasnda Yunanca'nn silinij ol
gusuyla yz yze geldi, hatta zamanla ayinlerde bile Arapa'y kullanmaya
mecbur kald.9 slam Arapa'snn Yakndou dinlerine nfuz etmesi birok
ynden kendini beklenmedik biimde hissettirdi. Bu durum Mslman ol
mayan halklarn Emeviler dneminde hi yaamadklar bir eydi. Bu ne
denle kendilerini aklamak, haklarn ve mevkilerini korumak, genilet
mek, hatta baz dnemlerde yeniden elde etmek somut bir zorunluluk hali
ne geldi. Sonu olarak, Abbasilerin ilk yzyl Hristiyanlarn slama kar
ynelttikleri Arapa savunmac yazlarda grlmemi bir arta tank oldu.
eviri hareketi dneminde Arapa yazlan savunma ve polemik de
nemelerinin olaanst okluu, dinler aras tartmann nemine dair so
mut bir gsterge olarak grlebilir: R. Caspar ve arkadalarnn yapt ek
siksiz bir almada bilinen Arapa yazlm Mslman ve Hristiyan pok:_
miklerinin listesi yirmi yedi sayfa10 tutmaktadr. Eer buna Mslmanla
rn, dier dinlere ve mezheplere, zellikle Manicilie kar yazdklar Arap
a reddiyeler ve bunlara verilmi yantlar da eklenecek olursa liste ciddi bi
imde geniler.
E l- M E H Di VE GU LLARI

Doal olarak Hristiyanlar polemik yaznnn yabancs deildi. 7.

yzylda aralarndaki iletiimin temel biimi tartmayd. zellikle, 553 y

lnda toplanan Beinci Ekmenik [Evrensel] Kilise Birlii)<pnsili'nden so:

ra Halkedoncular, M onofzitler ve Nasturiler arasnda daha kt bir hal
alan ihtilaflarda bu yntem kullanlrd. Bu dnemden itibaren din konu
sunda dzinelerce insann katld halka ak resmi tartmalar sradan et
kinliklere dnt. Bu tartmalarn yazya geirilmesiyle birlikte 7. yzyl
Hristiyan (Yunanca ve Sryanice) yaznnda diyalog biimindeki tartma
lar en yaygn kullanlan yaz trlerinden biri haline geldi. Yukarda da bah
settiimiz gibi, Hristiyanlarn attklar admlarla, Abbasi devriminden
sonra Hristiyan-Mslman diyalou baladnda Hristiyanlar "uzun bir
sreden beri var olan savunma yazlar ve polemiklerinde diyalog formu
nu kullanma geleneklerinin ok faydasn grdler." Gerekten de elimiz
deki slac _kar_ f..rap; yc;lm__n _eski Hristiyan savunmasnn tarihi
8. yzyln ortalarna aittir ve diyalog biiminde yazlmtr::'
Mehdi son derece gl ideolojik dmanlarla kar karyayd.
Arapa tarihyazmmda geri dnp bakldnda zendeka'ya (Manicilik, do
laysyla btn sapkn mezhepler) kar mcadelenin nem kazanmas ne
deniyle, Ahbari bu dnemde ortaya kan Manici mezhepleri tek tek anlat
mt. Bu mezheplerin temsil ettii Pers canlandrmacl, Abbasi yneti
minde yer alan birok ran kkenliye ideolojik olarak ekici gelmeleri,
Mehdi'nin hepsini ciddiye almasna yol at: nitekim bu kiiler hakknda
saysz belge tutulmutur. Hristiyanlar ve Yahudiler ise yalnzca hukuki
olarak olsa bile toplumsal konumlar ok net ve belirgin olduu iin siyasal
bir tehdit oluturmuyorlard. Ama dinler aras tartmada sahip olduklar
yzlerce yllk deneyimleriyle zorlu entelektel hasmlard. Byle bir at
mosferde, akl yrtme ve tartma sanatn retecek Arapa bir elkitab
na duyulan ihtiya ok aktr. Mehdi'nin danmanlar herhalde yetkin ki
ilerdi ki ona nerdikleri eser bu sanat balatan eserden, yani Topika'dan
bakas deildi.
Mehdi iyi bir renciydi; kitab dikkatle okudu ve bir uygulama yap
ma frsat da yakalad. Ak bir mnazarada bir Hristiyanla tartarak sla
m savunan ilk Mslman oldu. Tartt Hristiyan, Topika 'y evirmekle
YUNANCA DNCE ARAPA K LTR

grevlendirdii Nasturi patrii I. Timotheos'tan bakas deildi. Mnazara

y anlatan Timotheos, halifenin kendisiyle tanrbilim tartmasna girmesi
ne ilk bata ardn, fakat daha sonra Mehdi'nin Hristiyanla yneltti
i btn itirazlarn stesinden geldiini -gayet kibarca- syler:
Muzaffer Hkmdarmz [el-Mehdi] bizi huzuruna kabul etmek lt
funu gsterdi. Tanrsal yarahln doas, ezeli ve ebedi olmas ze
rine onun huzurunda yaptmz tartma srasnda, bize daha nce
ondan hi duymadmz u szleri syledi: "Ey Katolikus, senin gi
bi tecrbeli ve bilge bir adamn Yce Allah'n bir kadnla evlendii
ni, sonra da ondan bir olu olduunu sylemesi hi yakk almyor."
Ona cevap verip yle dedik: "Ey Tanrnn dostu hkmdar, Yce Al
lah'a byle kfr eden kii de kim?" Hkmdar bunun zerine, " Pe
ki yleyse, sa hakkndaki dncen ne? sa kim?" diye sordu.12
Belli ki o noktaya kadar Timotheos'un dinsel konularda syledikle
rini honutlukla sadece dinleyen Mehdi, artk tartmaya girecek kadar
kendine gveniyordu. stelik ok zekice bir yntem kullanmt: Konu
maya, Kuran'da ima edilen ama dorudan alntlanmam son derece k
krtc -aslnda kltc- bir soru sorarak balad. Kuran' da Hristiyan
inanna ak bir gndermeyle unlar yazldr: "Gkleri ve yeryzn var
eden Allah'n ei olmad halde nasl olu olabilir? "'3 Soruyu Mslman
halifenin huzurunda tehlikesizce yantlanacak ekilde sorarak -Timothe
os'un Kuran'n bir ayetini kfr olarak nitelemesi ihtimali pek yoktur
Mehdi, Timotheos'a adil bir tartma istediini ve Mslman hkmdara
cevap veren bir Hristiyan uyruun basmakalp dalkavuka szlerini duy
mak istemediini ima etmektedir. Kuran' ok iyi bilen -bu tartmann gi
diinden de anlalabilir- Timotheos'un bu szlerle yaad aknlkla ka
rk bir honutluun ardndan ikisi arasnda bir tartma balar. Bu tart
ma, Topika'da aklanan tartma yntemine ilikin kurallarn uygulan
asndan mkemmel bir rnektir. '4
Bu nedenle Topika, Abbasi iktidarnn ilk iki yzylnda yaanan
dinler aras tartmayla dorudan balantlyd; dolaysyl<!_jJJ!s virisi
72

E L- M E H Di VE GU LLARI

yaplmtJ. Yukardaki pasajda Ahbari'nin belirttii gibi, slam dnyasna,

dinsel-siyasal konularda tartma yntemini ve kltrn ilk getiren ve bu
nu ilk uygulayan kii Mehdi'dir. Bu tavrn ok nemli sonular oldu; bun
lardan en nemli grneni, sonraki yzyllarda, bir din olarak slamiyetin
egemen toplumsal ifadesi olarak hukukun ne kyd.
Mehdi dnemindeki siyasal mcadeleler ve Abbasilerin meruluk
araylar esas olarak rakiplerine kar savunulmas gereken dinsel ve tan
rbilimsel [teolojik] grler temelinde yrtlyordu. Tanrbilimciler za
ten tartyorlard, ksa sre sonra hukukular da onlara katld. Mnazara
lara katlan Mslmanlar iin tartmalarda mkemmel olmann siyasal
adan tad nem son derece ak. Bu nedenle, tartma zamanla hukuk
aratrmalarnda ve metodolojisindeki belli bal uygulama haline geldi.
Hukuk uzmanlar +/o. yzylda ilk medreseleri kurduklarnda amalar
diyaletik ve hukuk. bilimini (fkh)_ retmti. 15 Bu da gstermektedir ki
Abbasilerin ilk dnemlerinde slam toplumunda siyasi faaliyetler, daha da
nemlisi siyasi eylemcilik, tanrbilim sorunlarnn diyalektikle tartlmas
yoluyla ifade ediliyordu. Mehdi'nin diyalektii reten temel kitabn evril
mesini istemesinin ve daha doru, daha anlalr bir kitap elde edilebilme
si iin kitabn tekrar tekrar evrilmesinin nedeni buyd1:1.

DN- TARTIMALARIN VED GEREKSNMLER:

ARSTOTELEs'N FZK KTABI VE KE LAMIN LK DNEM

2.

slamda tanrbilimin (ilm'l-kelam) ilk dnemleri bugne dek ok tartld. Fakat bu kitapta bizim iin tanrbilimin eviri hareketinde atlma yol
aan zellikleri bu ilk balang dneminin sorunlarndan daha fazla
nem tayor. Genel olarak kabul edildii gibi Mslmanlar arasnda "teolo
jik" denebilecek ilk tartmalar slamn ilk yzylndaki siyasal ve toplumsal
gelimelere bal olarak eviri hareketinden nce balamt. Bu tartmalarn
odanda hilafetin meruiyeti, liderliin inanla ilikisi ve bu iliki yetersiz ol
duunda ortaya kan inanszlk gibi konular yer alyordu. Mslman olma
yanlarla yaplan tartmalar da benzer konulardayd. Van Ess'in szleriyle
"tartma teolojisi" byle bir temelde ykseldi ve znde, doum aamasn
daki Mslman Arap toplumunun politik syleminin bir paras oldu.16
YUNANCA DNCE ARAPA K LTR

73

Toplumu dorudan ilgilendiren konularda sregiden tartmalar

nasl oldu da malzeme arayndaki rakip gruplarn eviri eserlere dan
masn gerektiren konulara doru yn deitirdi? Bizim iin nemli olan
bu srecin nasl gelitiini anlamak: Bu tartmalar neden ve nasl oldu da
sre iinde Yunanca eserlerin ve dier yabanc dillerdeki kaynaklarn ev
rilmesini zorunlu klan konulara kayd? Ya da farkl bir ekilde ifade eder
sek, . yzylda dorudan slam tarihine zg sorunlar zerinde odaklan
m tartma teolojisi nasl oldu da grnte tarihsel ve siyasal olaylarla il
gisi olmayan soyut konular tartan bir "teolojiye" dnt?
Mehdi dnemindeki tartmalar ele ald yazsnda Ahbari, Manici
ler, Bardesanclar ve Markionculardan bahseder. Konuya bu noktadan ba
lamak verimli olabilir. Tarihsel kaytlarda bu dalist mezheplerin slam_!:<:>E:_
lumunun ikinci yzylnda ve Abbasilerin iktidara geliinden hemen sonra
nemli bir rol oynadklar aka grlr. Mehdi bu mezheplere kar sert
tedbirler ald. Her ne kadar bu mezhepler zerindeki basklar, bunlar tama
men ortadan kalkana kadar, bazen azalp bazen artarak srdyse de slamn
bir ideoloji ve din olarak biimlenmesinde Manicilik ve dinsizlik anlamna
gelen zendeka [zndklk] (genellikle iki szck kasten kartrlrd) erken
Abbasi dneminde nemli bir rol oynad. Asl sorun, nasl oynadn tespit
edebilmektir. Van Ess ksa sre nce zendeka olgusunu slam karsnda
tehdit oluturan bir misyoner faaliyet olarak deil, baz Mslman aydnla
rn slamn kendilerine veremedii eyleri Manicilik ve onunla balant!
baka dalist sistemlerde bulmalar eklinde anlamann daha doru olaca
n ne srd. Dolaysyla, burada sz konusu olan, entelektellerin mezhep
lerle deil, entelektel bir ortamla temasa gemesiydi.17
Her nasl olduysa olsun -Abbasi devletine bir tehdit oluturmayan
sradan entelektel tartmalar sz konusu olsayd, bask ve idamlar ak
lamak ok zorlard- slamn "tartma teolojisine" yeni bir tartma konu
su olarak kozmolojiyi sokanlarn bu gruplarn yeleri (ya da, van Ess'in de
belirttii gibi, bu gruplardan Mslmanla geenler) olduu kesin gibi:_
dir.18 Gerekten de, ilk soyut teolojik tartmalar atom, uzay ve boluk gibi
fizik teorisiyle ilgilidir; son gnlerde Dhanani'nin de ne srd gibi,
bunlar da dalist kkenlidir.'9 Kozmoloji teorilerinin -bunlarn iinde de

74

EL- M E H Di VE GU LLARI

atomcu olanlarn- hangi nedenlerle ve hangi aamalardan geerek slam

teolojisinin odan oluturduunu bilmiyoruz; ama atomculuun en ba
tan itibaren merkezi bir konumda olduu ve sonraki yzyllarda da yerini
muhafaza ettii aktr (slam teolojisi o zamana kadar inancn doas ve
halifelik hakk gibi "tartma teolojisi" iin nemli olmas doal sorunlarla
ilgilenmiti.)
Abbasi dneminin balarnda aydnlarn zihinlerinin zmolojik
meselelerle megul olduuna iaret eden baka mlahazalar da var. nce
ki blmde Zerdtln astrolojiye ilgisinin Abbasi ideolojisinin bir
paras olarak benimsendiini grdk. Astrolojiyle birlikte astrolojiye te
mel oluturan bir kozmoloji teorisinin de benimsenmesi gerekiyordu.
Aristoteles-Ptolemaios evren anlay bu adan uygundu ve bu evren anla
yyg Maallah'm bir eserinde karlayoruz.2 Fizik ve kozmoloji gibi
daha nce deindiimiz (Blm I L3, 7) konular da Zerdt kutsal kitab
Denkard'da da nemli bir yer tutmaktadr. Bu kltrn aktarclar olan b
rokratlarn Abbasi dneminin balangcnda devlet ynetiminde faal olarak
yer almalar durumunda doal olarak bu grler kamuoyunun nne de
gelecekti._!:_ Hsrev :\nuirvan'n Denkard'daki devlet dinsel ilkelerinden_
olan "kendine dnyada tartarak bir yer edin" (bkz. Blm I I .3, 8) buyn_
u, tartma teolojisinin, yani "kelam"n genel bir tanm gibidir. Bu da ilk
Abbasiler tarafndan propagandac olarak kullanlma benzeyen tanrbi
limcilerin (mtekellimun) slam canla bala savunmalarnda rol oynad. S .
Pines, Ebu-Mslim'in mtekellimlerden bu amala yararlandn ne s
rer.21 Dalistler zerine szlerimize son vermeden nce, son olarak H.A.R.
Gibb'in dncesine deinelim. Michalangelo Guidi gibi o da, ilk Mutezi
le* tanrbilimcilerini (mtekellimun): evrilen eserlerin "Grek mantnda
ve diyalektiinde bulduklar" diyalektik silahyla "dalist sapknlara kar
savaan Ortodoksluun militan kanad" olarak tanmlam_t.22
Mehdi dneminde Topika'nn evrilmesini gerektiren dnemsel
koullar, bu kez kozmolojiyle ilgili Yunanca eserlerin evrilmesini gerekti
riyordu. Abbasi politikalar sonucunda balayan dinsel tartmalarda, tart* Mutezile: 8.-o. yzyllarda_ Badat'ta gelien ilk kelam okulu ve slam dncesindeki ilk akla akm. --ed.n.

Y U NANCA D NCE ARAPA K LTR

75

ma yntemi reten Arapa bir kaynaa ihtiya duyulduu iin Aristote- .

les'in Topika kitab evrilmiti; tanrbilim tartmalar iin gerekli olgusal
bilgiye duyulan ihtiya da dier kitaplarn evrilmesine neden oldu. Bu ka
tegorideki kitaplarn arasnda Aristoteles'in Fizik kitabn sayabiliriz. Bu ki
tabnn Arapa'ya evrilmesinin de uzun ve karmak bir tarihi vardr:..
bn en-Nedim, kitabn en eski evirisini "Bermekiler dnemin!J'.l ilk
evirmenlerinden biri" [ F 244.6] olan Sellam el-Abra'a atfeder; sz konu
su dnem 750-803, veya daha kesin olmak gerekirse, Harun'un saltanat sr
d 786-803 yllardr. bn en-Nedim bu bilgiyi dorudan sa ibn 'Ali'nin
(914-1001) azndan zikreder. sa ibn 'Ali, Yunan bilimleri zerine durup
dinlenmeden almasyla n salan "iyi" vezir 'Ali ibn sa'nn oluydu (kr.
Blm VI.c). Felsefe sorunlarnda bn en-Nedim'in en nemli danman
Yahya ibn 'Adi'nin rencisi olmas da, sa'nn gvenirliini artryor.23
Sellam el-Abra'n evirisini en az farkl eviri, Fizik zerine yaplm
birok Yunanca erh ve konuyla ilgili orijinal Arapa yazlar izledi.24
Aristoteles daha en batan kozmoloji konusundaki tanrbilim tart
malarnda nemli bir rol oynamt; Fizik kitab da ite bu nedenle evril
miti. Sellam el-Abra'n ada Hiam ibn'l-Hakem tanr kavram ko
nusunda Aristoteles'e kar bir reddiye yazmt. Hiam 786-795 arasnda
Bermeki sarayndaki entelektel tartmalarnn en etkili ve en uzlamaz
isimlerinden biriydi. Hiam'm eletirisinin hedefi ancak Fizik VIII veya
Metafizik Lambda olabilirdi; fakat bildiimiz kadaryla Metafizik 9. yzyln
ilk eyreinden nce evrilmi deildi.. Hiam'dan bir kuak sonra nl
din alimi en-Nezzam'n da doa felsefesi konusunda Aristoteles'e bir red
diye yazd sylenmektedir. Hiam ve en-Nezzam'n Aristoteles'e tanrbi
lim polemikleri balamnda eletiriler yneltmesi, Aristoteles'in eserleri
nin -her iki rnekte de hi kukusuz Fizik kitabnn- tanrbilim amalar
iin kullanldn gsteriyor.25 Demek ki yzyllar boyunca Arap entelektQ:
el tarihine egemen olan atomculuk ve Aristotelesilik arasndaki kartl
erken balamt ve Aristoteles fiziinin Arap dnne sokulmasn_
salayan, dalist ve dolaysyla atomcu kozmolojik doktrinlerin tartlma
ya balamasyd. Atomculuk kartlarnn, dncelerini savunmak iin
Aristoteles fiziinden daha gl bir silah bulmalar dnlemezdi.
E L- M E H Di VE 0GU LLARI

Mehdi dneminde yaplan evirilerle ilgili olarak, konunun karma

kln vurgulamak iin bir noktaya daha iaret etmek gerek. eviri hare
ketinin nedenlerini tartrken, u ana dek kiisel faktrlerden ziyade tarih
sel etkenleri vurguladk; ancak unu da sylemek gerekir ki halifelerin ki
isel eilimleri, eviri hareketinde temel bir unsur oluturmasa da, evrile
cek metinlerin nitelikleri zerinde bir yere kadar etkili olmutu. rnek ola
rak ahin avclna ilgi dun l\1hdi'nin tecrbeli bir ahin avcs olar el
Gassani'yi yabanc ve Arapa kaynaklar tarayarak bir kitap derlemekle g..?_:
revlendirmesini gsterebiliriz. almann sonucunda ortaya kan eser,
sonradan bu konuyla ilgili temel kitap durumuna geldi.26 Eer Mehdi

hin avclndan holanmasayd, bugn bu kitap elimizde olmazd. te

yandan hangi konu olduuna bakmkszin bigiye ulamak iin Arap k_l
tr dna klmasn tevik_eden bir eviri kltr olmasayd, el-Gassa
ni'nin kitab bize ahin avcl konusunda sadece Araplarn sahip olduu.
bilgiyi verebilirdi, baka bir ey deil.

YUNANCA NCE ARAPA K LTR

77

DRDNC BLM

EL-MEMN
VE D POLTKA, EVR HAREKET
MERKEZ OTORTENN H ZMETNDEK EVR HAREKET

1.

1-Memun, Abbasi devletini temellerine kadar sarsan kardeler aras

bir i savatan sonra iktidara geldi. Toplumsal alkalanmalarn b
ykln daha iyi anlayabilmek iin olaylar ksaca zetlersek, Ha
run er-Reid 193/809 ylnda ldkten sonra iki kardeten Emin Badat'ta
halifelik makamna otururken, Memun Horasan valisi olarak Merv; e atan
d. Hemen ardndan iki karde arasnda sava balad, Emin yenilip
(198/813) Memun'un generali Tahir'in emriyle idam edilinceye kadar sr
d. Badat'n dmesi ve Emin'in ldrlmesinin ardndan Memun
Merv'de kalmaya devam ederek ynetimi de bu kente tamak isteyince, sa
va alt yl daha uzad. savan ikinci aamasndan da zaferle kan Me
mun 204/819 ylnda Badat'a yerlemeye karar verdi. Bylece Manslr'un
kurdurduu ehirde on yldan uzun sren istikrarszlk sona ermi oldu.
savalarn kalc etkileri vardr, bu sava da bir istisna deildi. B
veyhi kuvvetlerinin 945'te Badat' igal etmesinin ardndan dalan Abba
si iktidarnn aslnda daha bu i sava dneminde zlmeye balad ile
ri srlebilir. Memun'un zmesi gereken birok sorun vard. En nemli
si dedesi Mansur'un da karlat iktidarn meruiyeti sorunuydu. Fakat
bu kez koullar ok daha ard. Mansur bu sorunun stesinden gelebil
miti; nk gl bir siyasete dayanm, yattrlmas gereken eitli
gruplarn desteklerini alabilmek iin bu gruplarn ideolojilerini zmseye
rek kendine mal etmiti. Onun bu yolla Zerdt imparatorluk ideolojisi
ni benimseyiini ikinci blmde ele aldk.
Memun bu kadar ansl deildi; nk koullar yetmi yl nce ol
duundan ok daha farklyd. Birincisi, meruiyet krizi ok daha derinden
hissediliyordu. Emin'in idam edilmesi Abbasi tarihindeki ilk hkmdar
katliydi, bu olay hakl karacak yeterince gereke de yoktu. Memun ve ta-

EL-M E M N

raftarlarnn idam hakl karmak iin vakayinameler gibi belgeleri dei

tirme abalar, aslnda bu olayn Memun'un imajn ne kadar zedelediini
gstermek asndan iyi bir lttr. kincisi, nceki Abbasi hkmdarlar
nn kendi davalarn yaymak iin izledikleri politikalar, zamanla kendi kar
tezlerini yaratmt ve bu eski politikalardan kaynaklanan sorunlar daha
sonra sanki i savata ortaya km gibi Memun'un omuzlarna yld.
Manslr'un balatt, haleflerinin de srdrd kapsama ve ide
olojik uyum salama siyaseti eitli ideoloji, fikir ve disiplinlerin kontrol
sz bir ekilde yaylmasna neden olmutu. Daha nce deindiimiz gibi,
eviri hareketi iin bu durum son derece yararlyd; ancak eviri hareketini
destekleyen Badatl gruplarn dnda gelien slama farkl yaklamlar da
ayn ekilde bu zgrlk ortamndan yararlanyordu ve bu yaklamlar da
ayn dnemde yazya geirilme aamasndayd. zellikle hukuk teorisinin
ve geleneklerinin derlenmesi en nemli gelime olarak kabul edilebilir.
nl fakih e-afii (. 204/820) hukuk yntemi zerine yazd makale
sinde Peygamberi rnek alan metinlere (snnet) dayal bir hukuk anlay
nn savunuculuunu yapmt. Makale, el-Hibri'nin de aka belirttii gi
bi, toplumdaki bylesi eilimlerin sebebinden ziyade, sonucuydu.1 ilk Ab
basilerin bu tr gelimeleri yreklendiren bir dier siyasetine, din deitir
menin tevikine de bu balamda deinmek gerekir. Bylece, Abbasi idare
nin pyetmi yl boyunca, byk slam ehirlerinde esas olarak hukuk:_
la megul olan, hilafetin merkezi otoritesinden bamsz bir bilginler ya da
entelekteller topluluu geliti.
Merkezileme eilimi ve denetimin halifenin eline geii, daha el
Manslr dneminde kendini gstermiti. Bunun en arpc simgesi halife
nin tam merkezde yer ald Badat ehir plandr. Ancak, Manslr toplum
dan en geni destei alabilmek iin esnek olmas gerektiinin farkndayd.
Bunu, _Maliki mezhebinin kurucusu Malik ibn Enes ile arasnda geen u
olaydan daha iyi betimleyecek hibir rnek olamaz: Mansur, Malik'in kita
b el-Muvatta'nn Peygamberin kabul edilen hadisleri konusunda temel ki
tap saylmasn nerir; fakat Malik bu neriyi geri evirir. Bu hikaye iki e
yi gsterir: Birincisi, Mansur herkesin kullanabilecei standart bir din hu
kuku metni yaratarak halifelere bir lde denetim imkan salamaya aYUNANCA DNCE ARAPA K LTR

79

h_t; ikincii, Malik hilafet otoritesinden zgr olmay aka tercih et

mi ve mazeret olarak eitli ehirlerdeki farkl Mslman uygulamalarn
gstermiti.
MemC.n'un bu meydan okuyulara yant veren politikalar, o gn
den bugne sregelen tarafgir ve akademik tartmalarn oda oldu. Be
nimsenen yeni politikalarn en iyi rnei, "yaratlm [mahluk] Kuran"
retisinin resmi kurumsallatrlmas olan mihne'dir, yani sorgulama. Mah
kemelerde yaratlmlk doktrinini desteklediklerini ilan etmeyenler krba
veya hapis cezasna katlanmak zorundayd. Bu balamda eviri hareketini
ilgilendiren ikili bir sorun vardr: Memun'un genel politikalar zerindeki
tarihsel rol; bu roln genellikle ana tarihyazcl akm tarafndan arp
tlmasnn nedenleri. arptlm diyorum, nk Memun Arap tarihyaz
clnda ve bu tarihyazclna dayanan modern incelemelerde neredeyse
evrensel bir ekilde eviri hareketini balatan kii olarak gsterilir. Daha
nce de sylediimiz gibi, bu kesinlikle doru deildir. Fakat Memun'un
neden byle grld, zerinde durulmas gereken bir soru.
nceki blmlerde, el Mesudi'nin yazdklarna dayanarak el-Ahba
ri'nin ilk Abbasi politikalarna ilikin aklamalarn vermitim. Ahbari bu
rada yine balang noktas olacak esiz bir perspektif sunuyor. Memun
hakkndaki yorumu yle:
Saltanatnn ilk zamanlarnda, daha el-Fazl ibn Sehl ve dierlerinin
etkisi altndayken, vaktini yldzlarn hangi kehanette bulunacakla
rn kefetmek iin astrolojik belirtileri ve dzeni incelemekle gei
rir, ona gre davranmaya alrd. Ardeir ibn Babek gibi eski Sa
sani imparatorlarn kendine rnek alrd. Kadim kitaplar ok okur
du; bu kitaplarn anlamlarn zmede ustalap, ierikleri zerinde
uzmanlancaya kadar bkmadan usanmadan alt.
Fakat el-Fazl ibn Sehl'in hayat kaderindeki o nl olayla sona
erdikten sonra, lrak'a yerleen el-Memun btn bunlara srtn d
nerek Tevhid, Vaad ve Vaid [Allah'n Birlii, dl sz ve ceza teh
didi] doktrinini yaymaya balad. Din alimleriyle birlikte oturumlar
dzenledi, diyalektik tartmalarda ve mnazaralarda gze arpan
80

E L-M E M U N

alimlerle arkadalklar kurdu. Edindii bu dostlar arasnda hem

Ebu'l-Huzeyl ve en-Nezzam, hem de onlarn taraftarlar ve rakiple
ri vard. Hukukular ve bilge kiileri dzenledii meclislere ar
d. Deiik kentlerden getirdii bu kiilere maa balad. Bunlarn
sonucunda insanlar teorik inceleme yapmaya ilgi duydular, diyalek
tii nasl kullanacaklarn ve nasl aratrma yapacaklarn rendi
ler. Her grup, savunduu ilkeleri ortaya koyan kitaplar yazarak ken
di doktrinini destekledi. 2
Memun, seleflerinin nceki blmlerde sz ettiimiz politikalar
nn bir rnyd. Ahbari'nin onun hakkndaki yazs bu tespitimizi nem
li lde destekliyor. Memun'un annesinin ranl (muhtemelen el-Man
sur'a bakaldran Ustazsis'in torunu) olmas Harun'un onu Horasan vali
si atamasnda hi phesiz nemli bir etkendi. Ama asl, Mansur'un slam
imparatorluuna uygulad Zerdt Sasani ideolojisinin etkisinde ei
tim grmesi sayesinde bu ideolojiyle tamamen rten bir gr edindi.
te bu yzden yldzlara gveniyor, 2. blmde belirttiimiz gibi, "kadim ki
taplar"a gmlp alyordu. El-Emin'in lmnden nce ve sonra
Merv'de onu destekleyen Horasan'n tara eliti, Sasani imparatorluunun
bir gn tekrar dirilecei umudunu tayan evrelerdi. Emin'in devlet rengi
olarak nce Sasanilerin yeil rengini semesi ve ancak Badat'a dnn
den sonra Mslman Abbasi devletinin siyah rengini benimsemesi, bu
eilimlerin iareti olarak grlebilir.3
Memun'un akl hocas, danman ve veziri el-Fazl ibn Sehl ite bu
snfn karlarn temsil ediyordu. Memun'un babas Harun er-Reid'in
187 /803'te Badat'ta Bermekilere srtn dnp onlar iktidardan uzakla
trmasnn nedeni her ne idiyse, Memun Badat'a dnmeye karar verdiin
de, Bermeki taraftar el-Fazl' ayn gerekeyle ortadan kaldrm olmal. Bu
iki olaya bakarak deerlendirildiinde aka anlalyor ki 9 . yzyln ba
nda var olan koullarda Abbasi hanedan eski "Sasani" hizbine ve bu hiz
bin politikalarna artk ihtiya duymuyordu.
Her eyden nce eski Sasani ideolojisi altm yl nceki ilevini yi
tirmiti; nk bu geen sre iinde ranllar arasnda slama gei oldukY U NANCA DNCE ARAPA K LTR

81

a yaygnlam, artk btn slam dnyasnn imparatoru olan Memun iir

onu destekleyen Merv'deki st snflar bir anlam ifade etmez olmutu. s
telik bu snflarn desteini artk zaten yitirmemecesine kazanmt ve daha
fazla nezaketin gerei yoktu. kincisi, Mansur iin yorumlanan Zerdt ide
olojisi ve bu ideolojinin astrolojik tarihi, Abbasi hanedann blgedeki eski
imparatorluklarn mirass olarak gryordu. Dier yandan i savatan son
ra, zellikle de daha Merv'de olduu bir srada Memun'un varis olarak Ali
er-Rza'y gstermeye karar vermesinden sonra, Abbasi ailesinin siyasal g
c ve saygnln ok zedelenmiti. Memun bu koullarda Merv'de kalp bu
ideolojiye bal kalmakta devam ederse yerel bir vali olmaktan teye gee
meyeceini ve bir dnya imparatorluunun halifesi olamayacan ok ak
grm olmal. Badat'a dnmekten baka seenei yoktu.
Merv'i terk etmek, Zerdt ideolojisinin de terk edilmesini ve yerine
baka bir ey konmasn zorunlu klyordu. Tercih ok akt: Memun slam
dnyasnn imparatoru, "Allah'n halifesi" olacakt; 201/816-17 ylnda bu
unvan ald.4 Memun'un seimi, bir bakma slamn imparatorluun her ta
rafnda salad stnln, dier yandan da seleflerinin din deitirmeyi
tevik mirasnn bir dayatmasyd. Ama slam ideolojisini nasl uygulanaca
na Memun kendisi karar verdi. Bu kararn sonucu mihne, "sorgulama"yd.
Memun'un yeni politikas, halifeyi inan konusunda en son otorite
kabul eden mutlak bir slam yorumuna dayanyordu. Bu, slam tarihinde
daha nce grlmemi bir eydi. Dinsel otoritenin adem-i merkeziyetili
ini savunan ve Memun dnemine dek srekli hep glenerek gelen ak
m hedefliyordu. Bu karar, Memun'un btn iktidan halifenin elinde mer
keziletirmeyi hedefleyen dier politikalaryla birlikte deerlendirilmeli ve
her eyi kendi mutlak denetimi altna almak istedii unutulmamal. Geni
bir politik perspektifle bakldnda Memun'un yapmaya alt ey, i sa
van olumsuz etkisiyle zayflayan merkezi otoriteyi yeniden glendir
mekti. Askeri adan, merkezi bir ordu oluturulmasn hedefleyen politikalar benimsedi. dari adan, kadlardan bazlarnn bana at ciddi so
runlar gz nne alarak, hukuk sistemine zel bir nem verdi ve daha s
k bir denetim kurmaya alt.5 Mali adan, ok nemli sonular olan bir .
sikke reformu yapt. Bu sayede eyaletlerin para basmlar denetim altna
_

EL-M E M U N

alnarak para birlii saland.6 deolojik adan Memun'un merkeziletir

me abalarr bakma slamiyet iindeki gelimelere bir tepkiydi: gerek
slam yorumcusu olarak kabul edilen birok din bilgininin merkezi otori
tenin gcn andrd dnlyordu. Memun ise hilafetin otoritesini
baka hi kimseye baml klmaya niyetli deildi. Son olarak, kiilik asn
dan bakldnda Memun'un kararn Sasani ideolojisiyle yetimi olmas
koullandrmt; merkeziletirme konusundaki siyasal ynelimini anlaya
bilmek ve yorumlayabilmek iin bu ok nemli bir ipucudur.
Ahbari durumu mkemmelen kavrayarak Memun'un Sasani impa
ratorlar gibi, zellikle Sasani hanedannn kurucusu Ardeir ibn Babek
(sal. 224-42) gibi davrandn anlatr. Ardeir, Sasani tarihinde bilgeliiy
le n yapm bir hkmdard. Sasani imparatorlarna halk nasl idare et
meleri gerektiine dair t veren eski bir "ahid" (enderz) ona atfedilir.
Pehlevice asl Arap fetihlerinden hemen nceki dnemlere ait olduu san
lan bu ahdin eski bir Arapa evirisi gnmze ulamtr. Metinde din ve
dinin devlet iindeki ilevi konusunda "Ardeir'" u tleri verir:
Krallk otoritesi ve dinin birbiriyle mkemmel uyum iindeki iki
karde olduunu bil. Hibiri bir dieri olrn.;da_n yaayamaz; nk
din, krallk otoritesinin temeli, krallk da dinin bekisiir. Krallk
otoritesi bir temele, din de bir koruyucuya ihtiya duyar. nk ko
ruyucusu olmayan ey kaybolur; temelleri olmayan ise yklr. Senin
iin iimdeki en byk korku, toplumda aa konumda olan insan
larn dinin aratrlmas, yorumlanmas ve renilmesinde seni
gemeleri, senin de krallk otoritesinin sana verdii gten dolay
rehavete kaplman ve onlar kmsemendir. Byle olursa bir za
manlar suladn, kaba davrandn, mallarna el koyduun, sin
dirdiin ve kmsediin aa snflarn yeleri ve ayaktakm ara
snda gizli dini liderler ortaya kar.
unu bil ki bir devletin iinde ayn anda gizli bir dini lider ve bir
siyasal otorite bir arada olduka, dini lider daima siyasal liderin g
cn andrarak kendinde toplar. nk din temeldir, krallk oto
ritesi de onun zerine dikilmi stun gibidir. Temeli kontrol eden,
YUNANCA DNCE ARAPA K LTR

yapnn btn stnde, stunu kontrol edene gre daha iyi bir de
netim salar. ..
unu bil ki senin hkmn uyruklarnn yalnzca bedenlerine
dir, kalpler zerinde krallarn hibir hkm yoktur. Bilmelisin ki
insanlar zorla kontrol altna alsan bile onlarn zihinlerini kontrol
altna alamazsn. Malndan mlknden edilmi zeki bir insan sana
kar klcndan daha keskin dilini knndan karacaktr. Ve eer
onu [dilini] dinde entrikalar evirmek iin kullanrsa seni en byk
ktlklere uratabilir. nk dinin terimlerini kullanarak tarta
cak, din adna fkeleniyormu gibi yapacak ve din iin alayarak, o
dinde Tanrya yakaracaktr. ..
badet edenler, ileciler ve dindarlar dini kraldan daha nde tut
tuklarn, dini daha ok sevdiklerini ve din iin ondan daha ok tasa
landklarn dnmemelidir. Kral byle bir eye izin vermemelidir.7
---

Fritz Steppat'n iaret ettii gibi bu metnin evirisinde kullanlan

dil, Memun'un mihne buyruunda setii dile ok benziyor.8 Ardeir'in
dne uyan Memun birok din bilgini arasnda paralanan dinsel otori
tenin oulluunun devlet karlar iin bir tehdit oluturduunu gayet iyi
anlamt. Mihne onun denetimi tekrar merkezde toplayarak Ardeir'in va
siyetindeki tehlikelerden saknma abasyd.
Halifenin merkezi otoritesini yeniden tesis etmek ve bu otoritenin
kapsamn kendi kiiliinde daha da geniletmek isteyen Memun, youn bir
propaganda kampanyas balatt. Bu kampanyann iki temel unsuru vard:
Birincisi, devletin temeli olan slamn savunucusu kendisiydi; ikincisi, sla
mn doru yorumunda son karar ona aitti. Birinci hedefine ulaabilmek iin
kafir Bizansllara kar emperyalist -kendinden nceki Abbasilerin dnemsel
saldrlarndan farkl bir nitelikte olmas anlamnda emperyalist- bir sava
balatt.9 Memun'un seferberliinin amac Bizansllar blgeden kararak
buraya Mslmanlar yerletirmek ve Dar'l-slamm alann geniletmekti.
kinci hedefe ulaabilmenin tek yolu, dinsel otoriteyi o gne kadar
bu otoriteye sahip olan din bilginlerinin elinden almak ve entelektel bir
sekinler snfnn destekledii halifenin kiiliinde toplayabilmekti. Bu ise
EL-M E M N

ancak dinsel metinlerin yorumlanmasnda halifenin akla dayanan kiisel

yarglarnn en son kriter kabul ettirilmesiyle mmkn olabilirdi. Halife
bir yargda bulunur ve tartma ve argmantasyonla dierlerini bunun do
ruluuna ikna edebilirdi. Bylece dini sorunlarn zmlenmesinde ve bu
sorunlar hakknda verilecek yarglarda dini liderlerin gemiten gelen oto
ritesi deil1 mnazara ve diyalektik tartma aralar kullanlacakt. Ahbari,
Memun'un ite bu nedenlerle mnazaray ve diyalektiin herkese kulla
nlmasn tevik ettiini bildiriyor.
Burada bir ayrnt zerinde durmak belki de anlaml olacakhr. Me
mun'un dinsel konularda son sz syleme yetkisini bu kadar ok isteme
sinin nedeni kiisel deildi. O, bu politikadan sadece Ahd-i A rdeir'de belir
tildii gibi "toplumda aa konumda olan insanlarn" dini konularda s
tnlk kazanmasn nlemek ve hkmdarn dini Ortodoksluk ve inan ko
nusunda nihai yarg mercii olma hakkn elinde tutmak iin yararlanmak is
tiyordu. Bu yzden kendisiyle birlikte dinin sorumluluunu stlenecek bir
st snf yaratmak istedi, bylece aa snjlann "gizli liderleriyle" dinin de
netimini ellerine geirmelerini nlemi olacakh. Bu ynelim slam toplumu
iin tamamen yeniydi, grld kadaryla Memun bilinli olarak, siyasal
aristokrasinin yannda bir de dinsel aristokrasi yaratmaya alyordu.
Memun bu politikalarn ikisini de seleflerinin politikalarn temel
alp kendi dnemine uyarlayarak oluturdu. Zerdt imparatorluk ideolo
jisinin merkezi hkmet fikrini benimsedi, sadece Zerdtln yerine
slam geirdi. Kendi yargsnn son sz olmas kaydyla diyalektik argman
tasyon temelinde din deitirmeyi tevik politikasn benimsedi. Her iki po
litikann da hayata geirilmesinde eviri hareketi ok faydal oldu.
D POLTKA VE EVR

HAREKET:
HELENZM HAYRANLIGI An ALTINDA BZANS KARITI DE O LOJ

2.

emfm 170/786 ylnda, eviri hareketi btn hzyla srerken

dodu ve bu hareketin belki de en ateli destekileri olan Berme
kilerin etkisi altndaki bir kltr iinde byd. Ahbari'nin anlat
tna gre, genliinde kadim kitaplar byk bir evkle okudu. Halife ol
duunda, eviri hareketi ve eviri hareketini simgeleyen her eyi kltrel

YU NANCA DNCE ARAPA K LTR

bir erdem olarak iselletirmiti. Ama bu, sadece onun kiisel tutumu de
ildi, Memun 196/812 ylnda halifeliini ilan ettiinde bu deerler Ho.ra
san'n bakenti Merv'de ve tabii ki 204/819 ylnda gittii Badat'ta btn
entelekteller arasnda hakim deerlerdi. Bu nedenle btn selefleri gibi_
eviri hareketini d_aha da gelitirmesini sonuna kadar desteklemesi hi tar
tma konusu olmad ve bugn de olmamal. Onun eviri hareketini bala
tan veya hareketin sorumluluunu en ok tayan halife olduuna dair ya
zlar ise sonradan kaleme alnm, tarihin tarafgir arptlmalar olarak ka
bul edilmeli ve zerinde durulmamaldr. eviri hareketinin toplumsal bir
olgu olduu; bu tahrif edilmi yorumlarn bile en azndan Memun'un _e
viri hareketine birok katkda bulunduu gibi bir gerek parasna sahip ol
duklar dnlrse, burada sorulacak asl soru onun eviri hareketinden
nasl bir yarar saladdr.
Erken Abbasi toplumunun toplumsal tarihi daha iyi renildike, hi
lafet politikalarnn halkn en duyarl olduu sylemlerin istismar ze
kurulu "halkla ilikiler" ya da amiyane tabirle propaganda kampanyalar_ ya.fil:
tasyla yrtlmesinin bu ynetimin bir paras olduu, her geen gn iyice
aa kavuuyor. Memun'un idari aygtn bu ynne zel ilgi gstermek iin
ok iyi nedenleri vard: Hem iktidar ele geirmek iin hkmdar ldrp
karde katili olmu, hem de Badat'a dndkten sonra hzla iktidarn tek el
de toplanmasna ve merkezilemeye girimiti; bu nedenle de birok cephe
den imekleri zerine ekmiti. te bu yzden iktidara geliini merula!!:
mak, karde katliyle hilafeti ele geirmesini hakl karmak, kendi politikala
rn yaymak ve nihayetinde bu politikalarn kabul edilmelerini salamak iin
gl propaganda kampanyalar dzenledi. Bu kampanyalarn nasl yrtl
dne dair mkemmel bir rnek, Memun'un (veya evresindeki gruplarn),
Emin'in iktidardan drln ve katledilmesini hakl karmak iin Ha
run er-Reid'in 802'de ilan ettii ve tahta kn esaslarn belirleyen e
Protokol'n yeniden yazmalardr. Tarihsel kaytlarda hem belgenin asl,
hem de daha sonra Memun evresi tarafndan "dzeltilen" versiyonu mev
cuttur. Bunlardan ilkinde hilafetin kaytsz artsz Emin'e ve ancak ondan
sonra Memun'a geecei ok ak belirtilmiken, ikincisinde Emin gerekli
artlar yerine getirmediinde isyan kmas meru grlr.
10

86

EL-MEMUN

Memfm'un yeni benimsedii ideoloji uyarnca kendini slamn en

bata gelen savunucusu olarak sunmas, d politika alannda Bizansllara
kar son derece saldrgan bir politika izlemesine yol at. Bu politika, h
kmranlnn u noktalarndaki bat eyaletlerini askeri ve idari olarak g
vence altna aldktan, zellikle mihne baladktan sonra btn aklyla or
taya kt. !1 nederle Bizans'a dzenlenen seferler ile sert i politikann bir
biriyle balantl olduu ak. Bizans'a kar .Memun'un balatt topyekUn
savan yeni bir ideolojik boyutu vard. Bizansllarn bu saldrlara mstahak
olmalarnn tek nedeni kafir olmalar deil -bu tema, Hazreti Muham
med'in Herakleios'a yazd ne srlen mektupta zaten vard- ayn zaman
da hem Mslmanlar, hem de kendi z atalar Yunanllara gre kltrel a
dan geri olmalaryd. Mslmanlar ise aksine slam sayesinde yunan bilminin ve bilgeliinin deerini bildikleri ve bu dilden Arapa'ya eviriler y;;,ptklar_!_ii_n zaten sahip olduklar stnlklerini daha da pekitirmilerdi. Bu s
tnlk bir din olarak slamn kendisine atfediliyordu: Bizansllar eski bilim
lere Hristiyan olduklar iin srt evirmilerdi; Mslmanlar ise slam saye
sinde bu bilimlere sahip kyorlard. Bylece Bizans dmanl Helenizm
hayranlna dnyordu. eviri hareketi, Bizansllara kar savalarnda
Mslmanlara ideolojik donanm salad. Bu srete eviri hareketi ve onun
simgeledii her ey slam toplumunun gznde daha fazla deer kazand.
Memun'un propaganda kampanyasnn bu Bizans ve Hristiyan kar
t ynlerinin ilk safhalarn el-Cahiz' in (. 2 55 /868) eserlerinde grebiliriz.
Cahiz, Memun ve onun Mutezile yesi haleflerinin propaganda dehasyd."
Yazsnda, Bizansllar (Rum) son derece erdemli ve byk bilimsel baar
lara imza atm bir halk olarak tanmladktan sonra, byle bir halkn nasl
olup da Hristiyanln etkisiyle tanrnn varln kabul ettiini ve ii ge
len, hacet getiren basit bir lmlnn tanr olduuna inanabildiini sorar:
-

Bizansllarn kendilerine has bir mimarisi vardr. Oymaclk ve ma

rangozculukta hi kimse onlarla yaramaz. Kutsal kitaplar ve dindar
bir toplumlar vardr. Gzelliklere sahip olduklarn, aritmetikten,
astrolojiden, hat sanatndan anladklarn, cesaret, ngr sahibi ol
duklarn ve daha birok yetenekleri olduunu kimse inkar edemez ...
YUNANCA NCE ARAPA KLTR

_l?_un_lara ramen ikisi gizli, biri grlebilen tanr olduuna

inanrlar; aynen bir lamba yapmak iin ya, fitil ve bir kaba ihtiya
olduu gibi. Ayn ey [onlarn grlerine gre] tanrlarn tz iin
de geerlidir. Yaratlann yaratcya, klenin efendiye, henz yaratl
m olann yaratlmam asl varla dntn kabul ederler.
Ama bu tanr daha sonra armha gerilerek, bana dikenlerden bir
ta giydirilip ldrlm ve ancak ldkten sonra tekrar dirilmek
zere kaybolmutur...
Eer kendi gzlerimizle grp, kendi kulaklarmzla iitmemi
olsaydk bunun doru olabileceini dnemezdik. Mtekellirnlerin,
hekimlerin, mneccimlerin, elilerin, matematikilerin, katiplerin ve
btn disiplinlerin ustalarnn kendi gzleriyle grdkleri, yiyen,
ien, ieyen, hacet getiren, alk ve susuzluk eken, giyinen ve soyu
nan, imanlayan ve zayflayan, kendilerinin de kabul ettii gibi daha
sonra armha gerilerek ldrlen birinin Efendimiz ve Yaratan ve
Yce Allah olduunu syleyeceklerine inanamazdk. Byle birinin
ezeli ve ebedi olduunu, yakn zamanlarda yaratlm olmadn,
canllar ldrebildiini ve lleri yeniden hayata dndrdn ve
isterse dnya iin ok daha fazlasn yaratabileceini ve buna ramen
onlarn tpk Yahudilerin yaptklar gibi onu armha germekten ve
katletmekten gurur duyduklarn syleyeceklerine inanamazdk.
12

Burada dikkat etmek gerekir ki Hristiyan Bizansllara yneltilen ar

gmann znde sadece slamiyetin Hristiyanlktan stn olmas yatm
yor, Hristiyan inannn temelinde yatan akldlk da Hristiyanln red
dedilmesine gereke gsteriliyor. Baka ynlerden aydn olan bir toplum
bile bu esef verici duruma debilirdi. Cahiz'in Mslmanlara mesaj ok
ak: Bizansllarn durumundan alnmas gereken bir ders var; Mslman
lar da Hristiyanlarla eit derecede aydn olduuna gre, eer ilerinden ba
zlarnn insanbiimci samalklarna uyacak olurlarsa onlar da Hristiyan
larnkine benzer bir akldla yuvarlanabilirler. Cahiz'in yazsnn bu ks
m ilka Yunanllaryla Bizansllarn ayn halk gibi kabul edilmesini ge
rektirir. O da ite bu nedenle, ilka Yunanllaryla Bizansllar arasndaki
88

EL-M E M N

benzerlii bilerek bulanklatrmaya alr.'3 Fakat Hristiyanlara kar yaz

d baka bir yazy bu iki halk arasndaki ayrm zerine kurar; Yunanllar
ile hibir bilime sahip olmadklarn, sadece zanaatkar olduklarn iddia et
tii Bizansllar arasndaki elikiyi ele alr. Bu yaznn giriinde Hristiyan
larla Yahudiler arasndaki kartla deinir.
Hristiyanlarla Yahudiler arasndaki fark udur: Yahudiler felsefe
nin inanszla sebep olduunu, diyalektiin dine uygulanmasnn
bir sapknlk ve phe kayna olduunu, tek doru retinin Eski
Ahit ve peygamberlerin szleri olduunu ve tbbn yararna inan
mann ve mneccimlerin kehanetlerine itimat etmenin de ayn e
kilde sapknla gtrdn, aykrla yol atn ve atalarnn
yrd yoldan ayrdn dnrler. Bu konuda ylesine arya
giderler ki, bu ilerle ilgilenen insanlarn kann, stelik ceza da
grmeden dkerler ve onlarn izinden gitmeye niyetlenenleri de
sustururlar.
Sradan insanlar Hristiyanlarn ve Bizansllarn ne bilgelie, ne.
[zihin] aklna, ne de dnce derinliine sahip olduklarn, sa
dece aa oymaclnda, marangozlukta, plastik sanatlarda ve yal
dzl ipek dokumaclnda becerikli olduklarn bilselerdi, onlar
aydn insanlar olarak grmekten vazgeer ve filozof ve bilge insan
lar listesinden onlarn adlarn silerlerdi. nk Organon, Ortaya
kma ve Yitip Gitme zerine! Meteorologika gibi eserler ne Bizans
l, ne de Hristiyan olan Aristoteles tarafndan yazlmtr. El-Mecis
tf'yi [Almagest] yazan Batlamyus [Ptolemaios] ne Bizansl, ne de H
ristiyan'dr; Elemanlar' yazan Eukleides ne Bizansl, ne de Hristi
yan'dr. Tp kitaplar yazm olan Galenos da ne Hristiyan, ne de
Bizansldr. Ayn ey Demokritos, Hippokrates, Platon ve daha bir
oklar iin de geerlidir. Bu insanlar yok olup gitmi, fakat zihinsel
miras yaamaya devam eden bir ulusun, Yunanllarn yeleriydiler.
Yunanllarn Bizansllardan farkl bir dinleri, farkl bir kltrleri var
d. Onlar bilgin kiilerdi, oysa bu insanlar [Bizansllar] zanaatkard.
Yaptklar tek ey corafi yaknlklarndan dolay Yunanllarn kitapYU NANCA DNCE ARAPA K LTR

89

larn kendilerine mal etmektir. Bu kitaplarn bazlarnn kendileri

nin olduunu iddia ederken bazlarn kendi dinlerine uyguladlar.
ok nl Yunanca kitaplarnn ve tannm felsefe eserlerinin isill1:
lerini [yazarlarnn] deitiremeyince bu kez de Yunanllarn bir B
zans kabilesi olduunu ne srdler. Dinsel inanlarn Yahudilere
stnlk taslamak, Araplara kstahlk etmek ve Hintlilere kibir gs
terisinde bulunmak iin kullandlar. Bizim bilgelerimizin onlarnki
lerin izleyicileri olduunu ve bizim filozoflarmzn onlar kendileri
ne rnek aldklarn ne srdler. te hepsi bu.14
Burada retorik etkisi olsun diye baz nemli kiilerin isimleri sayl
dktan sonra Bizansllar ile ilka Yunanllarnn e olmasnn Bizanslla
rn kendi karlar iin uydurduklar aslsz bir iddia olduu syleniyor. H
ristiyan olarak Bizanslarn -tabii ki Yahudilerin de- kendi filozoflar yok
tur, dolaysyla bundan Cahiz'in yaad dnemde sadece Mslmanlarr
filozoflar olduu sonucu kar. Yahudilerin akld fanatizmlerinin uzun
uzun anlatlp vurgulanmas Cahiz iin sadece an artrmaktadr;
eer Mslmanlar akl reddedip sadece geleneklere gre davranmak is.!er
lerse onlarn da sonu Yahudilerden daha iyi olmayacakt.
Memun'un propaganda kampanyas, bu ideolojik tavrn douraca
sonulardan kar salamay uman entelekteller arasnda reva buldu.
Grld kadaryla, evirisi yaplan bilimlerin Abbasi toplumunda yeer
tilebilmesi iin bu hareket zerine sz syleyenlerin banda nl filozof
el-Kindi (. 256/87o'den hemen sonra) geliyordu. Kindi, dzenledii soya
ac tablosunda eski Yunanllara (yani yonyallara) adn veren Yunan ile
Araplarn atas Kahtan'n karde olduunu gsteriyordu. Bylece eski u-
nan bilimle"inin aslnda Arap kkenli olduklar ve eviri hareketi yoluyla
Abbasi toplumunda gelitirilmelerinin de yurda dnten ibaret olduu sa
vunulabilirdi. Bu gr Blm I I .3'te sz ettiimiz Zerdt Sasani ide
olojisiyle tam bir paralellik iindedir. Tpk Sahur ve 1. Hsrev'in sker:.:
der'in fetihleri nedeniyle dalan ilka Pers bilimine ait eserleri toplama
s ve bunlar tekrar Pers diline evirtmesinde olduu gibi, Arap Abbasi en
telektelleri de, kken olarak, kendilerine ait olmasna karn, tarihsel koEL-M E M N

ullar nedeniyle baka bir dilde yazlm bilimleri "tekrar" kendi dillerine
evirmeye alyorlard. '5
Aydnlar arasndk Helenizm_ hayran Bizans kart retorik sonra
ki yzylda da daha youn, daha kat ve daha karmak bir hale brnerek
hzla yaylmaya devam etti. Propaganda asndan bakldnda, eviri hare
ketini destekleyenlerin bunu amalan iin son derece faydal bulduklar;
genel anlamyla ise, bu yorumun yaygn bir kabul grd ve Abbasi kl
tr tarafndan tarihsel bir olgu gibi kabul edildii anlalmaktadr.
+/o. yzyln en nde gelen kltr tarihisi el-Mesfdi bu konuyla
ilgili ilgin belgeler sunar. Ona gre, Bizansllarn eski Yunanllardan fark
ll sadece kulaktan dolma bilgilerle ne srlen bir ey deildir; bu Yu
nanllarn soyaalanndan da anlalabilir. Yunanllar Yafet, Bizansllar ise
am soyundan gelmektedir; yani her ne kadar Yunanllar taklit etseler de
Bizansllarn kkeni farkldr.
Bizansllar hem konuma, hem yaz dilinde Yunanllarn izinden
gitmelerine ramen, hibir zaman Yunan dilinin zdeki saflna
veya stn belagat dzeyine eriemediler. Bizans dili Yunan diline
gre ikinci snf bir dildir; cmle yapsnn ifade biimiyle ve hitap
ekliyle Yunan dilinden daha zayftr.'6
Ancak, eski Yunanllarla Bizansllar arasnda gerek bir kan ba olup olma
masnn tesinde, onlar birbirinden asl ayran, her iki ulusu birbirinden ta
mamen farkllatran ve Bizansllar ikinci snifkonu;nuna dren ey, Hristiyanln ortaya kdr. Mesfdi bu konuda da kendinden ok emindir:
..

Eski Yunanllar zamannda, ksa bir sre de Bizans [yani Roma] im

paratorluu dneminde felsefi bilimler bymeye ve gelimeye de
vam etti. Alimler ve felsefeciler sayg grd, onurlandrld. Doa
bilimi -beden, zihin ve ruh- ve quadrivium, yani saylar bilimi arit
metik, yzeyler bilimi geometri, yldz bilimi astronomi ve melodile
rin uyumlu bileiminin bilimi muski alanlarnda teoriler gelitirdi
ler. Bizansllar arasnda Hristiyanlk ortaya kncaya kadar bilimYUNANCA DNCE ARAPA K LT R

91

ler rabet grmey_e ve hzla gelimeye devam etti. Hristiyan olduk

tan sonra felsefeyi hatrlatan ne varsa silip izlerini yok ettiler, felse
feye giden yollar ortadan kaldlar ve eski Yunanllarn ak ei_t
_
akladklarn deitirip yozlatrdlar.17
Bu tavrn Mslman entelekteller iin anlam ve iaret ettii ey
yanl anlalmamal. Ama Hristiyanla kar paganizmi vmek deildi.
Hibir Mslman iin byle bir ey dnlemez. Her ey bir yana Hris
tiyanlk, Kuran'da kabul edilen bir kitabn dini, sa da ad saygyla anlan
bir peygamberdir. Eski Yunanllarn paganizm ve oktanrcl ise K::._
ran'da lanetlenmitir. Burada asl mesaj verilmek istenen kesim 3 .-4./9.
o. yzyllarda stnlk iin birbiriyle yaran slamiyet iindeki farkl
gruplard. Bu tav_r! eviri hareketiyle alnan Yunan bilimlerinin kltrel ya
rarnn tartmasz kabul edildiini gstermektedir; nk ancak byle bir
kabulle Hristiyanln Bizansllarn bana gelmi bir felaket olduu ispat
lanabilirdi. kesin bundan karmas gereken ders ise Mslmanlarn
da Yunan bilimlerini reddettikleri takdirde Hristiyan Bizansllarn duru
muna decekleriydi. Bu balamda, slamn Hristiyanlk karsp.daki s
tnl sadece Mslmanlarn eviri hareketinin meyvelerinden yararlan
may kabul etmelerine dayandrlyordu.
Bu yaklamn eviri hareketinin son asr olan 4./o. yzylda ha
kim ve yaygn olduunu gsteren saysz rnek var. Bizansllar genellik
le felsefe ve bilimleri yasaklayan kiiler olarak tasvir ediliyordu. bn en
Nedim Fihrist'inde "gvenilir" birine dayanarak Bizansllarn Arkhime
des'in 15 araba dolusu kitabn yaktklarn syler [F 266.19=GAS V,121].
Baka bir yerde de ulianus hikayesinin sevecen bir zetini verir. Hristi
yan Bizansllar, balangta felsefeyi "peygamberin yasalaryla elikili"
olduu iin yasaklayan kimseler olarak tasvir edilir. Daha sonra Aristote
les yorumcusu Themistius'un etkisi altndaki ulianus felsefe almala
rn yeniden balatr; fakat onun lmnden sonra Hristiyanlar felsefe
yi yeniden yasaklarlar.
Yunan felsefe ve tbbnn iskenderiye'den Badat'a tanmas asln
da hayali, ama herkese bilinen bir olaydr. Bu tarih birok nemli yazar ta18

92

E L- M E M U N

rafndan ok farkl biimlerde ele alnmtr. Meyerhof da altm yl nce

" skenderiye'den Badat'a"19 isimli nl makalesini yazarken el-Farabi'ye
atfedilen anlatm temel almt.
Bugne gelebilmi olanlar iinde aslna en sadk kabul edilebi
lecek versiyon ise kendi kendini yetitirmi Kahireli hekim bn Rdvan
(. 460/o68) ve Selahaddin'in zel hekimi bn Cumey'in (. 594/u98)
birbirlerinden habersiz muhafaza ettikleri nshadr. bn Cumey'in cm
leleri syle:
[Tp tarihi ilkalarda Asklepius'tan Galenos'a kadar olan gelime
nin ksa bir zetiyle balar] Galenos'tan sonra, Hristiyan topluluu
ortaya kt ve Yunanllar geri plana iterek hakim duruma geldi.
H ristiyanlar zihinsel sorunlarla uramay yanl saydlar, onlarn
krallar tp konusunu bir tarafa brakp tp rencileriyle yeteri ka
dar ilgilenmedi. Bylece renciler kendilerini zorlamaktan, tp
zerine alp didinmekten vazgetiler. Hippokrates ve Gale
nos'un eserleri artk onlara skc geliyordu. Bu yzden ba bozuk
luk hakim oldu ve durum ktleti.
Hristiyan krallarn eitime [tp eitimi] kar ilgisizlii iyice anla
ldktan sonra Oribasius geldi. O, tbbn yok olup gitmesini nlemek
ve tp renimini halk arasnda yaymak iin bu eitimi daha popler,
daha kolay bir hale getirip gerekli malzemeyi ve eitim sresini snr
landrd. Herkesin anlayaca basit bir elkitab derledi ve tbb ren
meyi herkes iin kolaylatrd. Bu konuda [Aegina'l] Paulus onu izle
di, bugne gelinceye kadar baka kimseler de bu yolu seti. Bylece
sanatlar zerine elkitaplar, ksaltmalar, zetler ve bu tr kitaplar o
ald; Hippokrates ve Galenos'un tp kitaplar unutuldu.
Artk krallarn hibirinde [tp] eitimini tevik etme arzusu kal
madnda ve insanlar Hippokrates ile Galenos'un eserlerini ok s
kc bulup elkitaplarma ve ksa zetlere yneldiklerinde, sken
der'in en nde gelen hekimleri bu sanatn tamamen ortadan kay
bolmasndan korktular ve krallardan [tp] eitimini skenderiye'de
korumasn ve tp konusunda sadece yirmi kitabn okunmasna
YUNANCA D NCE ARAPA K LT R

93

[izin vermesini] istediler, bunlardan on alts Galenos'un, drd

Hippokrates'in kitaplar olacakt. Bu istekleri kabul edildi ve [tp]
eitimi skenderiye' de mer ibn Abdlaziz dneminde okulun
mdr mer'in yannda slamiyeti kabul edip onun arkada
oluncaya kadar devam etti. l1 mer halife olmadan nceydi.
O halife olduktan sonra eitim Antakya, Harran ve baka yerle
re tand; geleceinin ne olacan kimse bilmiyordu. Bu belirsz
lik hali el-Memun Abdullah ibn Harun er-Reid halife oluncaya dek
devam etti. Reid halife olduunda eitimi yeniden canlandrp yay
gnlatrd ve iinin ehli hekimlere iltimas gsterdi. Eer o olmasay
d eskilerin tp ve dier disiplinleri yok olup giderdi. Tpk eskiden
bu konuda en gze arpan yer olan Yunanllarn topraklarnda tb
bn bugn var olmad gibi.
En nde gelen doktorlarn bilgisini kendilerine l aldklar
yirmi kitaba gelince, bunlar aadaki gibidir [Hippokrates ve Gale
nos'un Summaria Alexandrinorum'da* ad geen eserlerinin bir lis
tesi verilir. ] 20
Bu "tarih"teki ana unsurun kkeni, Summaria Alexandrinorum (Ce
vamiy'l-skenderaniyyin) adyla bilinen tp mfredatnn ilkan sonlarn
da skenderiye' de nasl doduunu anlatan aklamalarda aranmaldr.
inde Hristiyan kart duygular olmayan byle bir aklamann en eski
rnei, 9. yzylda yaam Urfal mderris shak ibn Ali er-Ruhavi'nin bir
hekimin davranlar zerine yazd eseridir (edeb't-tabib). Galenos'un
doann btn ilkelerini aklamak iin ayr bir kitap yazdndan ve he
kimlik yapabilmek iin bunlarn tmnn bilinmesi gerektiinden bahset
tikten sonra yle devam eder:
skenderiye'nin bilge hekimleri, tp rencileri iin dzenledikleri
toplantlarda genlerin ounluunun btn bu kitaplar -zellikle
Galenos'un yazdklarn- almaya yetecek kadar evk ve gayret
iinde olmadn grnce, almay renciler iin kolaylatrmak
*

94

skenderiye Klliyat. -.n.

EMEMN

istediler ve Galenos'un eserlerini on alt kitap halinde dzenlediler.

Ksaltp zetlerini kararak bu eserleri elkitaplar halinde topladlar
ve ders verdikleri skhole'de (oxoA.'j) rettiler. Bu nedenle insan be
deninin doasn, ona hastalkta ve salkta nasl davranacan bil
diini iddia eden kii bu kitaplardan haberdar olmaldr. Bu kitap
larn dzenleniini bilmeli ve bilge bir uzman yardmyla bu kitap
lar okumaldr. [er-Ruhavi daha sonra on alt kitabn listesini vere
rek devam eder. ] 2 1
Anlalan Memun'un halkla ilikiler grevlileri, balangtaki bu
asl anlatm alp bn Cumey rneinde grdmz gibi buna Hristiyan
kart polemii ve Memun vgsn eklemilerdi. bn Rdvan'n muhafa
za ettii nshann son blmnde ok daha abartl bir M emun vgs
vardr ve halife taraftarlarnn Helenizm hayran, ama Bizans kart politi
kalarnn asl amacn tam olarak gstermektedir:
El-Memun en stn kiileri destekleyerek [tp retimini] yeniden
canlandrd. Eer bunu yapmasayd, eskilerin tp, mantk ve felsefe
de dahil olmak zere btn bilimleri unutulmu olurdu. Tpk es
kiden yeertildikleri yerlerde, yani Roma, Atina ve Bizans eyaletle
rinde ve baka birok lkedeki gibi unutulmu olurlard. 22
M emun'un yeni B izans kart ideolojisinin ana fikri bu yazda ok
ak ortaya konmaktadr: H alifenin bakanlndaki slam ynetimi ilka
Yunanistan'nn ve tm beeri bilimlerin gerek varisidir. slam imparator
luunun ba siyasal dman Bizans kltrel olarak mrn tamamlam
tr ve yaplmas gereken tek ey onu siyasal olarak da ortadan kaldrmaktr.
M emun'un bu ideolojiyle yepyeni bir ynelim ortaya koymadn,
aslnda sadece dedesi Mansur'dan beri Abbasi ynetiminin srdrd
ideolojik tutumlara yeni bir yn verdiini belirtmek ilgin gelebilir. Man
sur, Abbasi halifesini ilka imparatorluklarnn mirass ve yine Yunan
bilimlerinin destekisi olarak tasvir eden Zerdt ideolojisini benimsemi
ti. Tek fark, J:ran ideolojisinin bu bilimlerin kaynan ran' da grmesi ve
YU NANCA D NC E ARAPA K LT R

95

Sasani imparatorluunu da bu bilimlerin motoru kabul etmesiydi. Memun

ise ran'n fethi tamamlanp ideolojik ve dinsel zmseme de son aama
ya geldii iin ranllar bir yana brakp ynn ilka Yunanistan'na ve
Bizans'a evirdi. deoloji bu kez Mslmanlarn nndeki yeni engel ve_ ye
ni dman olarak grd Bizansllar ve Hristiyanlar zerinde odaklan
maya balamt. Artk dinsel yobazln ve cehaletin kanlmas gereken
yeni rnekleri Bizansllard.
Memun'un ideolojik kampanyas bu adan baarl oldu. rne_jn,
Said el-Endlsi'nin eviri hareketinin Bizans'la balants hakkndaki de
erlendirmesi Memun'un propagandasnn vermek istedii mesajla tama
men ayn dorultudadr:
Araplar arasnda bilimleri yerletiren ilk kii ikinci halife Ebu Cafer
el-Mansur'du. O, -Allah'n rahmeti stne olsun- bilimlere ve uy
gulayclarna derinden balyd. Kendisi de dini bilgi konusunda
yetkindi ve felsefi bilginin, zellikle astrolojinin [tevik edilmesin
de] nc bir rol oynad.
Daha sonra hilafet makam yedinci Abbasi halifesi el-Memun'a
-el-Mansur olu el-Mehdi'nin olu Harun er-Reid'in olu- geti
inde byk byk dedesi el-Mansur'un balatt eyi tamamlad.
[Bunun ardndan Memun'un yapt iler, Yunan ve Yunan kken
li olmayan bilimleri gelitirmesi zerine uzun bir methiye gelir.)
Bunun sonucunda Abbasi devleti en grkemli ve gl gnlerini
yaayan Bizans'la neredeyse ak atar hale geldi. 23
Memun dneminde Bizans'n ve Hristiyanln eksikliklerini
abartmak iin ilka Yunanllarna bavurulmas, teden beri var olan e
viri hareketinin yaratt Helenizm hayran bir kltrel atmosfer iinde
gerekleebilirdi. Bu yaklam, Memun dneminden sonraki yzyllarda,
Yunan felsefesi ve bilimi zerine yazlm, Hristiyanlar felsefe ve tbb (ve
fen bilimlerini) akldan korktuklar iin yasaklayan kimseler olarak tasvir
eden tek yanl "tarihler"i olgusal gerekler gibi kabul eden bir kltre d
.
nt. Mslmanlar ise hakikatin savunucular olarak tasvir ediliyordu.
EL-M E M N

Farabi'nin yorumu bu tarafgir tarihiliin felsefi ynn, bn Rdvan

(Mslman) ve bn Cumey (Yahudi) hp ynn anlatmaktadr.
Memfm'un Helenizm hayranln Bizans kartlna eviren siya
seti birka amaca hizmet etti: Bizansllar hem Hristiyan olduklar iin,
hem de Yunanllarn mirasn gasp etmi deersiz kimseler olduklar iin
ktleyen baarl bir kampanya yrtt; eviri hareke.tini kendi politikala
ryla birletirerek_yeni amalar iin kulland; akl yrtmeye dayal tartma.
nn din politikasnn temeli olduuna dikkat ekti ki Ahd-i Ardeir !lYa!.r.ca
bu politikay entelektel sekinler yrtmeliydi. Bu son noktay Memun'un
Aristoteles ryas da destekliyordu. Aada bu ryay ele alacam.

3.

POLTKA VE EVR HAREKET: ARSTOTELES RYASI VE AKILCILIK DEOLOJS

emun'un Badat'a dndkten sonraki yeni ideolojik ynelimi,
bakentte ve dolaysyla slam dnyasnda sren dini tartmala
r kontrol altna almasn ve bu tartmalarn makul bir biimde
ynlendirilmesini salayacak bir entelektel sekin snf oluturmasn ge
rektiriyordu. Bu hem halifenin slam savunucusu imgesini korumak, din
sel ve dolaysyla siyasal otoritesini glendirmek iin, hem de Ardeir'in
ahdinde Sasani imparatorlarn uyard gibi halk iindeki "gizli liderlerin"
dinsel otoritesini zayflatmak (Blm IV.r'e baknz) iin gerekliydi. Bunu
baarmak iin, geleneksel retilerin kr krne balanlan otoritesi yeri
ne tartmann otoritesini geiren mihne siyasetini uygulamaya soktu. By
lece "gizli liderlerin" otoritelerini ortadan kaldrmay hedefliyordu.
Bu sylediklerimiz Ahbari'nin "tarafsz tarihi"nde de aka belirti
lir: Memun'un politikalarndaki byk deiiklik, Mutezile'nin "Allah'n
Birlii, dl Sz ve Ceza Tehdidi" retisini kabul edii ve diyalektik ik
na ynteminin hakim olduu entelektel toplantlar ve tartmalar finan
se etmesi bu "tarafsz tarihte" de yer almaktadr. Ama Ahbari'nin bahsetme
dii bir ey var: Herkes Memun iktid.Dn er gze arpan zelliinin evi
ri hareketine verdii destek olduunda srar etse de Ahbari bu:an hi
bahsetmez. Ahbari'nin suskunluundan byle bir destein hi olmad
deil, bunun k gzarpan bir ey olmad ve Memun'un deindiimiz
genel politikalar iinde ancak ikinci planda kald anlam kar. Yine de

YUNANCA DNCE ARAPA K LTR

97

Ahbari'nin tanklnn kart grle bir ekilde uzlatrlmas gereklidir.

Bu kart gr en ciddi savunan kii, tanklndan phe duyulamaya
cak bn en-Nedim'dir. Bu gr Fihrist'te ileri srer ve Memun'un ad sa
tiatem deil, ad nauseam* anlatlan, azlarda sakz olmu ryasyla iliki
lendirir. Bu blmn bal " Felsefe ve dier kadim ilimler zerine neden
bu kadar__ql< kitap vardr." En-Nedim sonra "Bunun nedenlerinden biri el
Memun'un ryasdr" diyerek ryay anlatr ve u sonu cmlesiyle bitirir:
"Bu rya, kitaplarn evrilmesinin [Memun'un himayesiyle Arapa'E}_
nemli sebeplerinden biridir.'
eviriler sz konusu olduunda bunun doru olmadn artk bili
yoruz; Memun sadece Abbasi evrelerinde kklemi bir uygulamay sr
dryordu. nceki sayfalarda buna deinmi ve birok ayrntsn bata
Fihrist olmak zere eitli belgelerle kesin olarak ortaya koymutuk. Fakat
bn en-Nedim'in gvenilir ve drst bir bilgin (i tutarllk konusunda bel
ki de biraz zensiz olsa bile) olduu biliniyor. Bu nedenle Memun'un r
yasnn nemine ilikin deerlendirmesinde sadece dayand kaynan
grlerini aktaryor olmal. Ahbari'nin halife M emun'un gnlk politika
larna ilikin grleri ile bn en-Nedim'in kaynaklar arasnda bir orta yol
bulmak iin ryaya yakndan ve eletirel bir gzle bakmamz gerekiyor.
Ryalar ciddiye alnmaldr. Hem yle sadece rya yorumcularnn
stad Artemidorus veya onun gnmzdeki ra Freud'un anlamnda
deil. Ryalarn ierdikleri duygusallk onlar birok toplumda tavrlarn, fi
kirlerin, konumlarn -aslnda propaganda iin- iletilmesinde ve yaylma
snda tercih edilen aralar klar ve bu Yunanllar ve Araplar iin kesinlikle
geerlidir. Bu sylediimizi aklayabilmek iin Abbasi tarihinin ilk d
nemlerinden konuyla ilgili bir rnek vermek yeterli olacaktr. M anslr'un
annesi Sellame'nin u ryay grd anlatlr: " Ben Ebu Cafer'e [yani
Manslr] hamileyken, ryamda bana doru gelen bir aslan grdm. Arka
bacaklar stnde [ba yukarda] oturdu ve kuyruuyla [yere] vurarak kk
redi. Her ynden aslanlar kp ona doru gelmeye balad, hepsi de nn
de durup ona secde etti." phesiz byle bir hikaye, halifelik tahtn ele ge*

ad satiem: Doyuracak kadar, ad nauseam: Bktracak kadar. -.n.

E L-M E M U N

irmeye alan kendi ailesinden rakibe -Peygamber ailesinden dier

aslanlar- kar mcadele etmek zorunda olan biri iin dnlebilecek en
uygun ryayd ve bu ryann toplumsal ilevi ile azdan aza anlatlmas
nn nedeni konusunda bir aklama yapmak gerektiini sanmyorum.24 So
rulmas gereken asl soru, Memun'un ryasnn halk arasnda yaylnn
altnda yatan nedenin ne olduudur.
Ryann iki farkl yorumu mevcut. Bunlarn karlatrlmas hem
sorduumuz soruyu aydnlatacak, hem de biraz arya kaarak ikisini de
eksiksiz veriimizi bir lde hakl karacaktr. Kolay referans olmas iin
metindeki cmleleri numaraladm.
1.

Abdullah ibn Tahir'in Anlatm25

(1) Abdullah ibn Tahir anlatr ki (2) el-Memun yle dedi, "R

yamda bir adam grdm (4) flozoflarn26 meclisinde oturuyordu

(6) ve ona, 'Sen kimsin?' dedim. ' Filozof Aristoteles' diye cevaplad.
( 9 ) ' Ey filozof, en iyi konuma nedir?' dedim, 'Kiinin kanaatine g
re doru olan ne ise odur' diye cevaplad. (o) 'O halde nedir?' de
dim. 'Onu duyan kiinin iyi bulduu eydir' dedi. (n) 'O halde ne
dir' dedim. ' Sonularndan insann hi korku duymayaca eydir'
dedi. (12) 'O halde nedir?' dedim 'Ondan baka her ey eek anr
masna benzer' dedi." (13) El-Memun dedi ki, "Eer Aristoteles ya
yor olsayd, ryada sylediine ekleyecek bir eyi olmazd. nk
bu [konumada] [sylenmesi gereken] her eyi toparlad ve [gerek
siz bir ey sylemekten] kand."

i l . Yahya ibn 'Adf'nin Anlatm27

(2) El-Memun ryasnda bir adam grd (3) krmzms-beyaz teni,
yksek aln, gr kalar, koyu mavi gzleri olan kel kafal, yakkl
hatl bir adamd (4) sandalyesinde oturuyordu. (5) El-Memun dedi
ki: "Ryamda onun karsnda huu iinde durduumu grdm.
(6) 'Kimsin?' diye sordum 'Ben Aristoteles'im' diye cevap verdi. (7)
Onunla birlikte olmak bana sevin verdi (8) ve yle sordum 'Ey fi
lozof, sana [baz sorular] sorabilir miyim?' 'Sor' dedi. (9) Ona 'iyi
YU NANCA DNCE ARAPA KLT R

99

nedir?' dedim. 'Akla gre iyi olan ne ise odur' diye cevap verdi. (o)
'O halde nedir?' diye sordum, 'Din yasasna gre iyi olandr' diye ce
vap verdi. () 'O halde nedir? ' diye sordum, ' Halkn fikrine gre iyi
olandr"8 diye cevap verdi. ( I2) 'O halde nedir?' diye sordum. 'O hal
de baka 'O halde' yoktur, dedi."
Bir dier anlatya gre:
(14 ) " Ben [el-Memun] dedim ki, 'daha fazla [anlat].' Aristoteles
cevap verdi, 'Sana altn hakknda samimi t29 vereni altn gibi ka
bul et. Senin grevin Allah'n birliini ilan etmektir'."
Rya birbiriyle ilgisiz iki farkl biimde anlatlmaktadr. Birinci (I)
ve muhtemelen orijinal olan, Abdullah ibn Tahir'e kadar uzanan ve onun
azndan aktarlandr. bn Tahir'in babas, Memun'un kardeler arasnda
ki i savata aabeyi Emin'e kar kazand zaferin ve Emin'in idam edil
mesinin byk lde sorumlusuydu. Tahir hem Horasan, hem Badat va
lisi olarak Memun'a hizmet etti. Sonraki kuaklarda olu Abdullah ve so
yundan gelenler onun yerini aldlar. Araplam ranl olan Tahir ailesi,
Abbasi tarihinin ilk dnemlerinde hem muzaffer Abbasi hanedannn po
litikalarn uygulamakta ve gelitirmekte, hem de bu politikalarn hayat
bulmasn salayacak kltrel ve ideolojik iklimin yaratlmasnda olduka
nemli bir rol oynamt. Kltrel ncelikleri ve etkinlikleri Bosworth30 ta
rafndan aklanm olan aile bu adan deerlendirilmelidir. Bu balamda
Abdullah ibn Tahir'in rya hakkndaki yazs, onun Memun'un dinsel ve
ideolojik programna verdii destekle birlikte dnldnde anlam ka
zanacaktr. Abdullah'n yorumunda Aristoteles'in verdii cevaplar, Me
mun'un Mutezile yanls tutumu ve din yasasna kar halifenin otoritesini
geirme tavryla mkemmel bir uyum iindedir. Aristoteles, halifenin res
mi ve siyasal kararlarnda ("en iyi konuma") kiisel yargnn (rey) en st
otorite olmas gerektiini savunur. Yasal otoritenin kuruluunda Kuran ve
Snnet karsnda rey'in yerinin ne olmas gerektii o dnemin din ve hu
kuk syleminin ana gndemini oluturuyordu. Rey'in stnlnn kabul
edilmesi, hkm veren yargcn (kad) ya da imdiki rnekte halifenin eli
ne kontrolsz bir g verilmesi anlamna gelirken, Kuran ve Snnet'in ko100

EL M E M N

runmasn ve yorumlanmasn dinsel bir sekinler zmresine devretmek

ise, onlarn bu kutsal metinler sayesinde nemli bir g kazanmalar de
mekti. ktidarnn en temel zellii, btn iktidar halifenin kiiliinde
merkeziletirme abasyla simgelenen Memun tabii ki ilk yorumu tercih
etti. Mihne, veya sorgulama, bu politikann bir uzantsyd.
Memun politikasnn ynelimi, ryann yaratlmasnn arkasndaki
amac ortaya koymaktadr. Rya muhtemelen halifenin yakn evresi, bel
ki de Tahiriler tarafndan uydurulmutu. Ryann muhtemel dier bir kay
na da, mihne srasnda Memun'un sorgu yargc olan kad Ahmed ibn
Ebi-Duad'dr. El-Beyheki ona dayanarak Memun'un baka bir ryasn ak
tarr. Buna gre ilk balarda aklsal nedenlerle ryalara inanmayan halife,
ryalarndan biri gerekleince artk inanmaya balamt.31 Aslnda bn
Ebi-Duad tarafndan Memim'un ryalarnn doruluunu ispatlamak iin
anlatlan nispeten zararsz -belki de doru- olay, Aristoteles ryasnn
doruluunun kolayca kabul edilmesi iin gerekli uygun zemini yaratm
olmal. Sonuta bu ryay ortaya atan kim olursa olsun, Memun evresinin
ryalar propaganda iin ok sk kulland bir gerek.
Demek ki Aristoteles ryasnn balangta eviri hareketiyle hibir
ilgisi yoktu. yle de dnebiliriz: Bir ryann halk arasnda yaylmasn
salayarak adeta tanrsal bir onay alnmaya allan bir politikaya gerek
bir muhalefet olmas gerek. Eer rya eviri hareketinin savunucular tara
fndan uydurulmu olsayd, bu, Memun yaarken bu faaliyete kar bir mu
halefetin olduu anlamna gelirdi; fakat o dnemde byle bir muhalefetin
varln gsteren hibir ey bilmiyoruz. O sralarda, zellikle hukuk evre
lerinde bir ekime vard, bu da slamn temel direklerini oluturan konu
lara ne lde arlk verilmesi gerektiiydi: kiisel kanaat karsnda sn
net ve bunun karsnda (bilginler topluluunun) fikir birlii.
Byle yorumlandnda Aristoteles'in ryadaki varl ya da Me
mun'un politikalarn dayandrd ilkelerin kayna olarak onun gsteril
mesi, ryann Memun dnemi Badat'nda eer bir etkisi olacaksa aydn
lar arasnda hangi ltlerle deerlendirildiini ok ak gstermektedir.
Bu yzden, bn en-Nedim (veya onun kayna Yahya ibn 'Adi) ve onun
izinden giden herkesin ne srd gibi eviri hareketini btn hzyla
YUNANCA DNCE ARAPA KLT R

101

balatmak bir yana, rya bu iddiann tam tersini ispatlamaktadr. Yani e

viri hareketi Memun dneminden o kadar uzun bir sre nce balamt ki
artk insanlarn dnsel tavr allarn belirler hale gelmiti. Rya, eviri
hareketinin nedeni deil, toplumsal bir sonucudur.
Buna amamak gerekir; nk: Aristoteles, Abbasi ynetiminin ilk
yzylnda nlenen ve daha da nemlisi yaygn kabul gren tek ilka kiilii
deildi. Aada anlatacamz Memun'la ilgili olay, ilka kiiliklerinin onun
evresindeki eitimli insanlarn gndemlerine ne lde girdiini gsteren
bir rnektir. Bir defasnda Memun birok bilim adam, din alimi ve hukuku
nun (Ahbari'nin sylediine gre Memun'un himaye ettii kiiler) bulundu
u byk bir ziyafette sofraya getirilen yz eitten fazla yemein her biri
nin iyiletirici niteliklerini ve besleyici zelliklerini tam bir dorulukla aklar.
Basra kads (sonradan Badat kads olmutur ve Memun'un vezirlerinden
biridir) Yahya ibn Aksem (. 242/856) halifeye hitaben unlar syler:
Ey mminlerin kumandan! Eer konu tp ise, bilginle sen doutan
Galenos'a bedelsin; astrolojiye gelince, hesaplamalarnla Hermes
[Trismegistos]; din bilginle Ali ibn Ehi-Talib'e (Allahn rahmeti st
ne olsun) bedelsin; yok eer cmertlikse eli aklkta Hatim'den da
ha ilerisin. Ya da eer doru szl olmaksa, dilinin doruluuyla
Ebu-Zerr; asaletse bakalarn kendinden nde tutmanla Ka'b ibn
Mame; inancna ballnla es-Semav'el ibn 'Adiya'ya bedelsin.32
Yunanllarn Galenos gibi tarihsel kiiliklerinin, Hermes Trisme
gistos gibi efsanevi kahramanlarnn; Ali ibn Ehi-Talib ve Araplarn dier
kutsal kiileri ve kahramanlaryla birlikte anlmalar, Yunanllarn ilk Abba
si toplumunda ne kadar iselletirildiklerini gstermektedir. Memun'un
ryas bu listeye sadece bilgeliini kendine rnek ald Aristoteles'in ad
n ekler. Memun'un Emin'e kar ayaklanmasn ve Harun'un veraset hak
kndaki 802 tarihli Mekke Protokol'n (kr. Blm IV.) yeniden yazma
sn hakl karmak iin savunmac ve tarafgir bir tarihyazmmn ortaya k
mas gibi, Memun'un Aristoteles ryas da (1. yorum) ayn ekilde onun
aklc ve Mutezile yanls siyasetini hakl karmak iin uydurulmutu.
102

EL-M E M U N

Ryann ikinci biimi ( i l ) o. yzyln ortalarnda el-Farabi ve Ebu

Bir Metta'nn rencisi ve Badat'taki Aristotelesilerin ba olan Yahya
ibn 'Adi'ye dayandrlr. Aralarnda ok az bir fark olan iki deiik nshas
mevcuttur. Bunlardan biri yukarda bahsettiimiz Fihrist'te yer alan, dieri
ise bn Ehi U seybia'ya ait olandr. bn Ehi Useybia hem kendi kaynan,
hem de dolayl olarak bn en-Nedim'in kaynan belirlememize yardmc
olmaktadr: "es-Senadiki (Allah'n rahmeti stne olsun) adyla tannan
Hasan ibn'l-Abbas'n kaleminden aktaryorum. O, Ebu-Sleyman'm (es
Sicistani] yle dediini sylemiti: 'Yahya ibn 'Adi'nin unlar sylediini
duydum .. . '[ardndan rya gelir.]"H Fihrist'in yazar bn en-Nedim, kiisel
olarak tand Yahya'nn Arapa'ya evrilmi Yunanca kitaplar hakkndaki
bilgisinden nemli lde faydalanmt; onun elyazmas kaynakasndan
yararland iin rya aklamas orijinal olabilir, nk daha ayrntldr.
Her ne kadar bn en-Nedim aka ifade etmese de bu yaznn kaynann
Yahya olduu ok bellidir. Yahya'nn yazsnn dier nshas, rencisi
Ebu Sleyman es-Sicistani'nin bu nshadan kard bir kopyadr. Bu me
tin de sonradan bn Ehi Useybia'nn birinci kayna olan es-Senadiki tara
fndan kopyalanmtr.
Mevcut btn kantlar, Memun'un Aristoteles ryasndan eviri ha
reketini aklamak iin yararlanan ilk kiinin Yahya ibn 'Adi olduunu gs
teriyor. Bylece bir tala en azndan iki ku vurmu olacakt: Yunanca'dan
evrilen klliyatn sorumlusunun Hilafet makam olduunu ilan edecek ve
tm ilka dnrleri arasnda en sekin yeri Aristoteles'e verecekti. Bi
rincisinin altnda yatan asl neden, halifeyi ve tabii ki eviri hareketini kut
sayan, o dnemin entelektel iklimiyle uyumlu bir merulatrma yks
oluturmakt. Yahya'nn yazd 4./o. yzylda slam bilimlerinin ou
kendi birikimini oluturmu ve artk kural oluturma aamasna gelmiti:
Her birinin kendi kurucular, gelenekleri ve standart haline gelmi yazlar
dan oluan klliyatlar vard. Konuyla ilgili sadece iki rnek verecek olur
sak: Kuran'm kabul edilebilir okunular (yani seslendirme ve kelimelerin
iskelet yapsna fonetik iaretlerin yerletirilmesi) konusunda sregiden
kargaa, en sonunda Badatl bilim adam ibn Mcahid (. 324/936) tara
fndan deiik okuma kmelerinin bir dzene konarak kurallarnn belirYUNANCA D N CE ARAPA KLTR

1 03

lenmesiyle zld. bn Mcahid'in bu giriimi, Memun'un balatt din

retisinin biimlendirilmesine devlet mdahalesi geleneini devam etti
ren yetkililer tarafndan da destekleniyordu. Peygamberin hadisleri konu
sunda devam eden benzer bir kargaa ve bunlarn kontrolsz art, el-Bu
hari (.256/870) ve Mslim'in (. 2 6 1/875) sahih koleksiyonlar derleint'.
siyle denetlenebildi. Bylece, sonraki kuakta, bn Ebi-Hatim er-Razi'nin
(. 327 /938) almalaryla hadis yorumculuu biliminde metodolojik titiz
liin yolu alm oldu.34
Bu ortamda, Memun'un ryas da evrilen ilka bilimleri klliya
tnn dzenlenmesi iin uygun bir zemin oluturdu. M emun'un ryasnn
Abdullah ibn Tahir tarafndan anlatlan orijinal yorumuyla (1. yorum) , bu
nun bir baka versiyonu olan Yahya'nn yorumunun karlatrlmas o .
yzylda Badatl filozoflarn neyle ilgilendiini aka gsteriyor. Ryann
z, Aristoteles ile Memun arasndaki soru cevap diyaloudur ve en ok de
iikliin olduu yer de burasdr. Orijinal metinde halifenin sorusu pratik
bir sorudur : "En iyi konuma nedir?", yani politik anlamda siyasal ve din
sel olarak sylenebilecek en iyi ey. Btn yantlar da ayn ekilde somut ve
pragmatiktir: Birinci yant daha nce de deindiimiz bireyin kiisel yar
gsn (rey), pni halifeyi lt kabul eder; ikinci yant greli bir kavram olan
dinleyicileri gsterirken, nc yant tmyle balamsal ve frsatdr:
konumann 'iyiliini' belirleyen ey konumann sonu ya da amaca
ulalp ulalmaddr. Ya}ya'nn versiyonu bunun tam tersidir; politikay
la hibir ilgisi yoktur ve sorulan sorular ve verilen cevaplar soyut felsefe
dzeyindedir: Belirli bir iyi ey hakknda deil, [mutlak] iyi hakknda soru
lar sorulur. Cevaplarda ise lt olarak evrensel kavramlar belirlenir: bir in
san yetisi, yani akl; din yasas; halk.
Akl'n grnte zararszca rey'in yerini almasnn nemi km
senmemeli. Ustaca indirilmi tek bir darbeyle, akln -ve tabii akln bilimi
felsefenin- her konuda din otoriteleri (yasa, yani eriat) ve siyasal aktrler
(halk ynlar) karsnda mutlak stnl kuruluyordu. Tpk mantn
evrensel ve diller st olduu iin gramerden daha stn olmas gibi,
-Ebu Bir Metta ve Yahya mantk savunularnda byle syler- felsefe,
yani akln kullanlmas da evrensel ve uluslarst olduu iin dinden
104

EL-M E M N

(nk her ulusun ayr bir dini vardr) stndr. un'un ryasnn
Yahya versiyonu, bylece flsefeyi bir. uzmanlk alan, felsefe konusun
daki ilka metinlerini bu alann temel eserleri, Aristoteles'i en nemli
nc ve hi!afet,Lde _bu konunun incelenmesinde en st makam olarak
belirlemitir.
Aristoteles, Yahya iin Memun ve propagandacs Abdullah ibn
Tahir'den farkl bir anlam tayordu. Abdullah'n anlatt ryann hedef
kitlesi olan eitimli, ama konunun uzman olmayan Araplar iin Aris
toteles kadim alarn entelektel ve felsefi konularnda son derece saygn
bir otorite demekti -tpta Galenos ve uygulamal matematikte Hermes
Trismegistos gibi. Yahya iin Aristoteles, Peripatos'un [Gezimci Okul'un]
ve gezimci felsefe geleneinin ilk kurucusuydu ve bu gelenek Yahya'nn
banda olduu okulun ilk atasyd. o. yzyln ortalarnda Badat'ta ok
eitli felsefe akmlar vard: Saygn hekim er-Razi'nin (. 925) Platoncula
trc fikirleri ve el-Kindi ile takipilerinin Atina Yeni-Platoncu gelenei; bu
sonuncusuyla balantl, Badat'ta Sabit ibn Kurre'nin izleyicilerinin tem
sil ettii Harranl Sabiilerin Hermetizmden etkilenen yldz tapnc; hatta
daha dk bir dzeyde, Cabir adna yazlm yazlarn sihirli ve simyal
dnce-dnyas ve bu yazlarn Yunanca'daki nclleri (eviri hareketinin
en erken aamalarn ve Arapa'daki mirasn temsil ederler) . Hepsi kadim
bilimlerin temsilcisi olma iddiasndayd ve o. yzyl Badat'nn fikir dn
yas sahnesinde barol kapmak iin birbirleriyle rekabet ediyorlard. Tp
k kendilerini kabul ettirmek ve meruluk kazanmak iin ryalar aracly
la birbirleriyle yaran entelektel ve siyasal eilimler gibi, Yahya da,
Memun'un ryasn kullanarak kendi Aristotelesilii iin ayn iddiada
bulunabilirdi. Sonu olarak, Yahya ve selefi 1-Farabi'nin almalar,
byk bni Sina'nm hayal gcn kurcalayarak (da?a nemlis felsefi des
teini elde ederek) Aristotelesiliin Arap felsefesinde ayakta kalmasn ve

sonunda galip gelmesini salad. Yahya'nn ve kurduu felsefe okulunun

iddialar vitrin ssnden ibaret deildi. onar ve eviri hareketiyle ilgil .
btn aydnlar akln stnlne gerekten inanyorlard. Dnemin _
saysz dinler aras felsefe tartmasnda ve yazmalarda bu konuda nem
li kantlar mevcuttur.35
-

YU NANCA D NCE ARAPA KLT R

105

 EVR VE TOPLU M

BENC BLM

UYGULAMALI VE TEORK BLGNN

HZMETNDEK EVR
GR

1.

irinci ksmda erken Abbasi toplumunun siyasal ve toplumsal yap

lanmasn, eviri harketini zorunlu klan ideolojiler balamnda
zmlemeye altk. Ozellikle unu iddia ettik: Abbasi devrimi, Emin
ve Memun arasndaki i sava, imparatorluun ilk dnemlerindeki dini-si
yasi sylem, btn bunlar Abbasi hanedan ve ynetici sekinler arasnda
yle ihtiyalar dourmutu ki bunlara cevap vermenin bir yolu yaygn bir e
viri hareketinin benimsenmesi ve tevik edilmesi oldu. Bu ihtiyalar tabii ki
sadece ideolojik deildi, halkla ilikiler asndan nemli de olmayabili.der
<!i; _yine de kim olurlarsa olsunlar iktidarda kalmak zorunda olan yneticile
rin abalarndan kaynaklandklar -Abbasiler de istisna deildi- ve eyirinir
bir imparatorluk ideolojisi olarak benimsenmesini salayan ilk drtyil_ya,
ratmas lsnde esas olarak bunlar zerinde durdum. Bu nedenle imdi
Abbasi ncesi eviri etkinliklerinin bir eviri hareketine dnmesini sala
yan emperyal iktidar politikalarndan sz edeceim.
Ancak btn bu sylediklerimden, eviri hareketinin gerekten
uzun bir sre devam ettii de dnlecek olursa, ideolojiden baka fak
trlerin etkili olmad anlam karlmaz. Badat'n hzla evrilen toplum
sal ikliminde uygulamada ie yarayacak bilgiye talep vard, oluum aama
sndaki bilim ve felsefe de teorik bilgi talep ediyordu; eviri hareketinin
srmesinde bu iki talep byk rol oynamt. Manslr'un, siyasal zorunlu
luklarn dayatmasyla Sasani imparatorluk politikasn ve onun bir paras
olan eviriyi benimsemesiyle birlikte, bu talepler kapsaml bir eviri hare
ketinin uzun zaman srdrlmesini salad. i!_n, astroloji ve onunla ilgi
li astronomi ve matematik gibi Sasani politikalarnn bir paras haline gel
mi uygulamal bilimler sz konusuydu.1 nl Yunanca eserlerin Pehleyi_
ce' den Arapa'ya yaplm evirilerini de gz nne alrsak, tarm da bu

108

UYG U LAMALI VE TEO R K BLGNN HZ M ET N DE K EVR

gruba ekleyebiliriz. Abbasilerin ilk dnemlerinde, saraydaki Sasani klt

r temsilcileri, nceki dnemin sistematii olmayan dzensiz Pehlevice
Arapa evirilerini yaygnlatrarak uygulamal bilimleri kapsayacak ekil
de gelimesini saladlar. Bu Sasani kltr temfl-_ilerinin en tannmla
r Bermekiler ve Nevbahtlardr. Ancak,_ zamanla B adat'ta faaliyet gsteren
bilginlerin says, kendilerineyeni teorik megaleler yaratmay gerektirecek
kadar arth. Yneticilerin devam eden destei ve bakentteki entelektel ha
reketlilik dnldnde, bu teorik megalelerin eviri hareketinin felse
fi bilimleri kapsayacak ekilde genilemesine yol amasn doal karla
mak gerekir.
ASTROLOJYE TALEP

2.

ansur'un imparatorluk ideolojisinin merkezinde yldz biliminin

[astroloji] bulunduu ve bu disiplinin uygulamada en ok ihtiya
duyulan disiplin olduu konusunda tam bir fikir birlii bulun
makta. Blm .fte belirtilen Abbasi ncesi eviriler dnda, yeni rejimle
birlikte yldz bilimi kitaplarnn evrilmesi katlanarak artt. Bu metinler ilk
balarda Pehlevice' de evriliymdu, zamanla Yunanca. asllar bulundu ve
evirilerde dorudan bu metinler kullanlmaya baland.
Abbasi saraynn ilk bilimcileri iin astrolojinin bylesine nemli
olmasnn nedeni ikinci blmde deindiimiz astrolojik tarih veya yldz
fal gibi ikincil konulara duyduklar gereksinim deildi. Bu pratik ihtiyala
ra cevap vermesinin yan sra -ya da bu ihtiyalar nedeniyle- astroloji bi
limcilerin gznde "btn bilimlerin metresiydi."2 Ynetim evreleri de bi
lim adamlarnn bu tutumunu benimseyince astroloji Abbasilerin ilk yz
ylnda olaanst bir geliim gsterdi.
Bu eserlerin aktarlmasnda Pehlevice belirleyici ve temel bir ne
me sahipti. Abbasi devriminden nce de yldz bilimi metinlerinin Fars
a'dan Arapa'ya evrildiini biliyoruz. Arap egemenliindeki yeni politik
koullarda srekli yaygnlaan Arapa karsnda bu eviriler, Zerdt'n
750 yl dolaylarnda Arapa'ya evrilen (bkz. Blm II.3) Doular Kita
b'nda sylendii gibi "bu bilimin," yani astrolojinin, "kullanlmaz duruma
dp izlerinin silinip yok olmasn engellemek" amacn tayordu. Zer-

YUNANCA NCE ARAPA K LT R

dt'n kitabndan nce byk bir olaslkla yine Farsa olan bir astroloji
metni daha evrilmiti. Bu ikinci metnin 125/743 ylnda idam edilen Her
mes'e3 ait olduu sanlyor. Abbasilerden nce yaplan bu evirileri, gemi
i canlandrmay arzulayan Zerdtlerin slamiyet altnda srdrdkleri
Sasani uygulamalar gibi yorumlayabiliriz; "Zerdt'n" Doular Kitab 'nda
ad geen Sunbaz (bkz. Blm II.5) gemii canlandrmak isteyenlerin bir
rneidir. Abbasiler dnemiyle nceki dnem arasndaki fark, evirilerin
artk halifenin himayesinde ve imparatorluk ideolojisinin bir paras olarak
srdrlmesiydi. Teukros'un Paranatellonta 's, I. Hsrev Anuirvan dne
minde S 540 yl civarnda Pehlevice'ye ve daha sonra 9. yzyln ilk yar
snda Arapa'ya evrildi. Dorotheus'un Pentateuch kitab (Kitab'l-Hamse)
ise mer ibn Ferruhan et-Teberi (. 200/816) tarafndan bir 3. yzyl Peh
levice evirinin 5 . yzylda gzden geirilmi nshasndan evrildi.4 Yldz
bilimine talep ylesine bykt ki Pehlevice'deki kaynaklar ksa srede t
kendi ve Yunanca'ya bavurmak zorunlu oldu. Dorotheus'un kitabn Peh
levice' den eviren mer bn Ferruhan, Yunanca bilmedii iin, bu kez el
Btrik'i antik an byk astroloji kitab Ptolemaios'un Tetrabiblos'unu
Yunanca'dan Arapa'ya evirmesi iin grevlendirdi. Tetrabiblos ksa sre
de Arapa yldz bilimi yaznndaki en nemli kitap haline geldi. Bunun
nedeni belki Ptolemaios'un astronomi ve mzik teorisi konularnda da n
l olmasyd. Kitab brahim ibn's-Selt ikinci kez evirdi ve Huneyn bu
eviriyi gzden geirdi. Kitap hakknda srekli yorumlar yaynland.5 By
lece, Abbasi hanedannn Mansfr'dan Memfn'a kadarki ilk dneminde,
btn zamanlarn en nl mneccimlerinden Maa'allah, Ebu Sehl bn
Nevbaht ve Ebu Ma'er gibilerinin parlak kariyerlerine tank oluyoruz. Bu
kiiler, eviri hareketinin iinde yer almalarnn yan sra bamsz incele
meler de hazrlyorlard; yeni oluan slam uygarlnda astrolojiyi bir bi
lim olarak kuranlar da onlard. Onlarn almalarnn toplum zerinde b
rakt derin etki ve bunun sonucu olarak eviri kltrn benimseyen y
netici elitin astrolojiye verdii deeri gstermek zere u rnei verebili
riz: Memfn'un generali ve Tahirilerin kurucusu, nemli bir asker ve poli
tik lider olan Tahir bn'l-Hseyn, Yunanca'dan Aratus'un Phainomena6
evirisini bile sipari etmiti. Talep hi durmadan artnca, anonim ve tak110

UYG U LAMALI VE TEORK BLG NN H ZM ETN D E K EVR

ma isimlerle yazlm kaynaklardan oluan kapsaml bir Arapa astroloji

yazn ortaya kt.7
Dier bilimlerin evrilmesi de astroloji gibi cereyan etti. Genel hat
laryla aklarsak, nce siyasal faktrler, ideolojik ve teorik ynelimler ya da
pratik ihtiyalar evirileri balatt; evrilen eserlerin incelenmesi ve kulla
nlmasyla o alanda Arapa orijinal eserler yazld; bu almalarn belirli
bir dzeye erimesiyle birlikte nceden evrilmi metinlerin yeniden daha
doru bir ekilde evrilmesi, ayrca yeni evirilerin yaplmas ih!iyac do
du. eviri hareketi boyunca bilimsel disiplinlerin her birinin geliim tari
hini ayr ayr yazabileceimiz noktann hala ok uzandayz. Btn disip
linlerde daha redaksiyonu yaplmam, evrilmemi, incelenmemi ok sa
yda metin var. Btn bu alanlardaki teknik terminolojinin oluumu ve bil
ginin aktarlma srecinin filolojik ayrntlarna ilikin ok az aratrma ya
plmtr. Umut ederiz ki, baka hibir kantn olmad gnmz koulla
rnda, bu tr ayrntlar bilimsel disiplinlerin tarihsel evrimini doru anla
mamz salasn.
MESLEK EGTMN HTYALARI:
KATPLER, M RAS HUKUKULARI, MHENDSLER, KTSATILAR

3.

zel bir nem tad anlalan astroloji dnda, Abbasi devletinin

kuruluunun ilk safhalarnda eviri hareketini hzlandran bir di
er byk toplums l ihtiya da Abbasilerin henz devraldklar im
paratorluu ynetecek katip snfnn eitilmesiydi. Abbasi hkmdarlar
nn eilimleri ve ynetimin kilit noktalarna getirdikleri Bermekiler gibi y
netici snflarn yaps gz nne alndnda, katiplerin dind eitiminde
Sasani modelinin benimsenmesi beklenen bir eydi.
Katiplerin grevlerini yapabilmek iin renmeleri gereken konu
lar muhasebe, tahrir, mhendislik, sre kayd gibi pratik meselelerle ilgi:
liydi. Bu temelde gelien ihtiyalar nedeniyle matematik bilimleri -aritme
tik, geometri, trigonometri ve astronomi- ilk eviri faaliyetinin ana ilgi oda
oldu. Katip snfnn eitilmesi ihtiyacn ve bu eitimin Sasanilere uza
nan arka plann en iyi anlatan kii, yani deyim yerindeyse konunun kita
bn yazan, bn Kuteybe'dir (. 276/889). eviri hareketi baladktan yakla

YUNANCA DNCE ARAPA KLTR

111

k yzyl sonra yazd Katibin Davranlan (Edeb'l-katib) isimli kitapta,

bir taraftan katiplerin uygun filolojik eitimi almalarn desteklerken, bir
taraftan da yabanc bilimlere adeta kendinden geercesine duyulan ar il
giyi eletirir. Ortaa bilginlerinin zerinde ok durduklar, hakl bir ne
sahip olan eserinin Giri'inde katip olmak isteyenlerin uzmanlamas ge
reken konularn listesi yer almaktadr:
erim eserlerimin [dilbilim, edebiya! ve din eitimi veren kitaplar}
yannda, geometrik ekilleri renmek [katip iin} zorunludur; n
k arazi lmleri yapabilmek iin dik, dar ve geni geni ve
genlerin yksekliklerini; eitli trde drtgenleri, yaylar ve dier
yuvarlak ekilleri ve dey izgileri bilmesi gereklidir. Bilgisini [tah
rir] c1efterlerinde deil, arazide pratik olarak snayabilmesi iin bun
lar bilmesi gereklidir; nk teorik bilgi hibir ekilde pratikte kaza

nlm tecrbeye benzemez.

Persler [yani Sasaniler], unlar bilmeyenin katip olarak bilgisinin
eksik kalacan sylerlerdi: sulama ilkelerini [icray'l-miyah], su _yol
larna eriim kanallar amay, gedikleri kapatmay, gnn deien
uzunluklarn [lmeyi]; gnein dnn, yldzlarn [ufuk izgi
sindeki] ykselme noktalarn, ve ayn evrelerini ve etkilerini;_ lijm
standartlarn [takdir etmeyi]; genler, drtgenler, eitli alarn ok
lu kenarlarn kullanarak arazi lm yapmay; kemerli ta kprler
ve baka trde kprler kurmay, suyollarna su tama tekerleri ve ta
ma kovalar kurmay, zanaatkarlarn kullandklar aletlerin ileyiini
ve muhasebeciliin ayrnhlarn bilmeyenler.8
_

Burada nemli olan bn Kuteybe'nin btn matematik dallarnda

zel bilgilere ek olarak bir katibin bu bilgileri uygulayabilmesi gerektiini
de sylemesidir. Bu szler, teorik bilimlerin geliiminde uygulamaya ne
kadar nem verildiini gsteriyor. H i kukusuz btn bilimler btn ta
rihsel dnemlerde ayn derecede uygulanabilir deildi; genelletirmeler
den kanmak iin ihtiyatl olmak gerekir. Yine de Yunanca-Arapa eviri
hareketinin btn hzyla srd bir srada yazan Kuteybe'nin szleri bi-

112

U YG U LA MALI VE TEO R K B LG N N H Z M ETNDEK EV R

limlerin teorik geliimi ile eviri hareketi arasndaki ilikiyi grmemizi, bu

bilimlerle profesyonel olarak uraanlarn baz bilimleri uygulamaya geir
diini anlamamz zorunlu klyor. te bu adan, aada ele alacamz
matematik eserlerin evrilmesinin toplumsal nemi vardr.
bn Kuteybe'nin ilerde katip olacak kiilerin iyi renmesi gereken
faydal disiplinler listesinin banda geometri yer alyor. Birinci ksmda ver
diimiz (Blm I I.2) baz anlahrnlarda Eukleides'in Elemanlar'nn ilk kez
Manslir dneminde evrildii sylense de, bugn sadece Harun ve Memun
dnemlerinde yaplm el-Haccac ibn Meter evirisinin iki versiyonunu bili
yoruz. Bu konuda nihai karar ne olursa olsun, ki bu karar filolojik kantlara
gre verilecek, haritaclkta, mhendislikte ve sulama ilerinde geometrinin
yararllnn anlalmasn salayan kiinin bn Kuteybe olduuna hi kuku
yok. Bu balamda, o gnk Arapa' da Farsa kkenli bir kelimeden tretilmi
bir orta olan "mhendis" kelimesinin hem geometrici, hem de mhendis
arlamna geldiini belirtmek anlamldr. bn Kuteybe'den bir yzyl sonra el
Harizmi'nin derledii, tm bilimleri kapsayan teknik terimler szlnde,
Arap szlklnp. babas el-Halil kaynak gsterilerek, "mhendis" sz
c, sulama kanallarnn izleyecei yollar ve bunlarn kazlaca alarlar iin
lm yapan, plan hazrlayan (yukaddiru) kii olarak tanrnlanmaktadr.9
ok erken gelien ve pratik ihtiyalara cevap verme amac tayan
baka bir matematiksel bilim de cebirdi. Mhendislik ve sulama problem
lerinin uygulanmasnda, katipler iin cebir de geometri gibi faydal oluyor
du. Bu sralarda slam hukuku da hzla gelimekteydi ve cebir karmak
miras davalarnn zlmesinin temel arac haline geldi. Muhammed bn
Musa el-Harizmi Cebir'in Giri'inde bu her iki farkl uygulama alanndan
da bahseder. H arizmi'ye gre, Memun,
Beni cebir konusund.a bi el kitab hazrlamam iin yrek1e.nljrQi
Kitabn muhteviyatn insanlarn srekli ihtiya duyduklar veraset,
paylam, tereke, hukuk davalar ve ticaret gibi konularla ve birbir
leriyle arazi lm, kanal kazlmas, geometrik hesaplama ve eit
li trlerdeki baka hesaplar gerektiren ilerinde ihtiya duyduklar
eylerle snrl tutmam istedi.
10

YU NANCA D NCE ARAPA KLT R

1 13

Girii tam bir matematik diliyle yazlan kitabn sonraki blmleri

ticaret meseleleri, arazi lm, tereke, evlilik ve kle azat etme gibi eit
li konularla ilgili problemlerin, ele alman konuyla ilgili rnek davalara zel
gndermelerle akland ksmlar halinde dzenlenmitir.
Matematiksel astronominin geliimi de matematik bilimleri ve
astrolojiyle yakndan balantlyd (ama saray mnecciminin sorumluluk
lar katiplerin uzmanlk alannn dndayd) . Bu konuda, Abbasiler nce.
si dneme ait nemli eviri etkinlikleri sz konusudur ve bunlar hem
Pehlevice'den, hem de Sanskrite'den yaplm evirilerdir. Ayrca, astro
nomi tablolar, astronomi ve ilgili dier yazndan yaplm zfc (Farsa ke
limenin Arapa'daki oul hali: zfcdt) ad verilen derlemeler de hazrlan
mt. Bunlarn en nemlileri 1. Hsrev Anuirvan (sal. 531-78) ve III. Yez
dicird (sal. 632-51) dneminden kalan Zfce'-ah ve 735'ten kalma Zfc 'l
Erkand ve 742 ylna ait Zfc'l-Herkan 'dr.11 Ama bu etkinlikler 154/771 ya
da 156/773 ylnda Sind'den Badat'a Mansfr'un sarayna gelen bir eli
den sonra Abbasi devleti tarafndan resmi olarak benimsendi. Kaynaklar
bu elinin amac hakknda bilgi vermiyor; sadece heyetteki Hintli bir ali
min beraberinde Sanskrite yazlm siddhanta denen takm halinde ast
ronomi metinleri getirdiini biliyoruz. Bu eser daha sonra el-Mansfr'un
zel emriyle el-Fezari tarafndan Arapa'ya evrildi ve Zfc's-Sindhind ek
linde Arapalatrlarak yaynland. El-Fezari bu ve yukarda bahsedilen di
er kaynaklara dayanarak aklamal astronomi tablolar derleyerek Zfc 's
Sindhind el-kebfr adyla yaynlad. Bu kitapta "astronomik hesaplamalar
iin Hint, Pehlevi ve Yunan kaynaklarndan ald bilgileri, kullanl, fa
kat kendi iinde elikili bir dizi kural ve tablo halinde bir araya toplad. " 12
Gemie baktmzda, byk el-Birfni'nin13 de aka gndermeler yapt
el-Fezari'nin evirisi ve kendi almasnda ortaya konan sorular ve so
runlarn, bilimsel bir astronomi incelemesi olarak adlandrlabilecek bir
akm balattn gryoruz. Bu akm bu kitapta ele aldmz btn di
er etkenlerle bir araya gelerek yzyllar boyunca devam eden grkemli
Arap astronomisi geleneini balatt.
Tarm konusundaki almalarn evrilmesinde de buna benzer bir
yol izlendii grlyor. Cassianus Bassus'un Eclogae isimli eserinin ArapUYG U LA M ALI VE TEOR K B LG N N H Z M ET N DEK EV R

a'ya iki kere evrildiine dair elimizde kaytlar var: lki, 7. yzyldan daha
ge olmayan bir dnemden kalma bir Pehlevice eviriden yaplan, dieri
ise Sirds bn Hiliya er-R1mi'nin dorudan Yunanca'dan yapt eviridir.
bn Hiliya 2 1 2/ 827 ylmda Almagest'i'4 de evirmiti. Anatolius'un Synago
ge'u da iki kez evrildi. 179/795 ylnda Yahya ibn Halid ibn Bermek bu ese
rin dorudan Yunanca'dan evrilmesi iin skenderiye Patrii (muhteme
len Politianus) , am Piskoposu ve kei Eustathius' grevlendirdi.15 kinci
si de, anlald kadaryla bilinmeyen bir tarihte Sryanice bir eviriden ya
plm grnyor ki bu evirinin Yunanca'dan yaplandan daha eski oldu
unu varsaymak mmkn.'6 ifter ifter yaplan bu evirilerden de anla
lyor ki Abbasiler eviriyi resmi bir politika olarak benimseyip bu i iin.fn
. .
tahsis edince, yukarda deindiimiz konularla zaten ilgilenen Sasani kl
tr taraftarlar daha doru ve gvenilir metinlere sahip olma olana bul
mulard. Bu nedenle, batan itibaren, katiplerin eitim ihtiyalarnn evi
ri hareketinin giderek yaygnlamasna arac olduunu syleyebiliriz.
SMYA VE ABBAS DEVLETNN ( ? ) EKONOMS

4.

rld kadaryla simya da eviri ihtiyac douran bir dier uygu

lamal disiplindi. Yakn zamanlarda aratrmaclarn dikkatini e
ken bir konu Mans1r'un simyann faydalar zerine bilgilendiril
mesiydi. bn'l-Fakih el-Hamedani'nin 290/903 yl civarnda Badat'ta
derledii kltrel corafya kitab Ahbar'l-buldan'da, Mans1r'un katibi
Umare ibn Hemze'nin Konstantinopolis'te V. Konstantinos'un (sal. 74175) saraynda uzun sre kaldktan sonra Badat'a dnd ve halifeye Bi
zans imparatorunun kuru bir toz (16 rpiov= el-iksir) yardmyla kurun ve
gm gzlerinin nnde nasl altna dntrdn anlatt yer alr.
Umare szlerini yle bitirir: " Simyayla ilgilenmeye onu [Mans1r'u] ikna
eden de bu oldu."'7 _Mans1r'un da simyayla ilgili metinler_evirtip evirtme
dii bilinmiyor; ama Arapa'da bu tr birok eviri metnin bulunduu ve
bunlarn Abbasilerin ilk dnemine ait olduu bir gerek.'8 Mansur, simya
nn devlet hazinesi iin gerekli fonlar salayaca hayalini ksa srede ak
lndan karm olmal.'9 Fakat istemeden de olsa bu "sanatla" uraacakla
ra yolu aan ilk adm da atmt.

YU NANCA DNCE ARAPA KLTR

BLMSEL ARATIRMA VE TEORK BLG HTYACI

).

u ilk eviriler, daha nce deindiimiz imparatorluk ideolojisinin

yan sra uygulamal aratrmalarn da en bandan itibaren eviri fa
aliyetlerinin temel nedenleri arasnda olduunu gstermektedir.
Mansur'un resmi destei ve bu hareket iin fon tahsis etmeye balamasy
la birlikte, eviri hareketi iki farkl ynde geliti: Birincisi, mevcut bilimsel
disiplinlerde akademik bir kesinlik ve doruluk salanmas; ikincisi ise s
rekli evrilmeye deer yeni bilimsel disiplinlerin ve konularn ortaya k
masyd. eviri hareketiyle astroloji ve astronomi gibi belirli disiplinler ara
sndaki ilikiden sz ederken bu konularn uzmanlarnn Badat'n kuru
luundan nce de var olduunu unutmamak gerekir. Blm .'de ulusla
raras bilginler diye adlandrdm bu uzmanlar Yakndou'da nerede da
ha iyi destek bulurlarsa orada mesleklerini icra ediyor ve bu suretle bilgi
nin eviri olmadan da yaylmasn salyorlard. Nitekim, Mans'.'r Badat'
kurmaya karar verip Sasanilerin ideolojisine benzer bir imparatorluk ide
olojisi benimsediinde, Nevbaht astrolojiyi ve astrolojik tarihi bir gecede
renmemiti. Resmi politikadaki bu gelime sayesinde N evbaht ve dier
bilginlere kurumsal destek saland, bilimsel etkinliklerinde nelere odak
lanacaklar belirlendi, onlar da aratrma ve uygulama ihtiyalarn gidere
bildiler. Bu ise byk bir uzmanlar ordusunun Badat'a ylmasn,_ Arap
bilim ve felsefe giriimini balatmalarn salad. Bu uzmanlarn eviri ha
reketine verdii itki, bu kez Arapa'da gittike daha homojenleen bir bi
limsel bilginin oluumunu olanakl kld ve bylece srekli artan saylarda
astrolog, astronom, matematiki, doktor ve filozofu kendine ekti. Bu bilim
adamlar almalarnda ilerledike, zlebilmesi iin baka evirilerin ya
plmasn gerektiren birok problemle karlatlar. 1te bu noktada, eviri
hareketi Arapa'daki bilimsel giriimin bir paras haline geldi; bizzat bi
lim adamlar bakalarna eviri yaptrmaya baladlar ve bu niteliiyle hare
ket kendi kendini srdrr hale geldi.
Abbasilerin ilk dneminde gelien eviri kltr ortam ve bu orta
mn tevik ettii entelektel atmosfer iinde, bu kez bilimsel ve teorik ihti
yalara bal olarak yeni bilimlerin ortaya kmasnda ve mevcut bilimlerin

116

U YG U LAMALI VE TEORK B LG N N H Z M ETNDEK EV R

daha da derinlemesinde bunu gzlemleyebiliriz. rnein, katiplere ei

tim verme ihtiyacnn ok tesinde, artc bir gelime gsteren matema
tik, mevcut bilimlerin derinlemesi konusunda iyi bir rnektir.
Uluslararas uzmanlarn aratrmalar, eviri, daha derinlemesine
aratrmalar, sonra da eviriye talebin yeniden art; bunlar arasndaki diya
lektik ilikinin eitli vehelerini matematik rneinde belgelemek bugn
artk mmkn. Harizmi'nin matematik aratrmalarnda devrim yaratan
nl cebir kitab 813-830 arasnda! yani Eukleides'in Elemanlar'nn evril
mesinden yarm yzyl sonra yazld. Harizmi'nin zmler iin farkl cebir
formlleri gstermesi, alanlarn eitlii fikrine dayand durumlarda hep
Eukleides'ten esinlenmitir.20 Buna karlk Harizmi'nin eseri ve cebir ko
nusundaki ilerlemeler en sonunda Diophantus'un Aritmetika kitabnn ev
rilmesine yol at. .ilgintir: Aritmetika bir aritmetik kitabdr, ama H ariz- .
mi'nin cepir almalarnn nda ve onun kitabndan dn alman tek
nik terminoloji sayesinde evrilmiti. Matematie yakn bir disiplin olan op
tikten de benzer bir rnek verilebilir: Diocles, Trallesli Anthemius ve Didy
mus'un optik zerine kitaplar, bilginlerin ve yneticilerin ayna vastasyla
yangn karmaya duyduklar pratik bir merakn sonucunda Arapa'ya ev
rildi. Araplar arasnda da iyi bilinen, Arkhimedes'in Syracusa kuatmas s
rasnda Marcellus'un donanmasn tututurmas efsanesi, yenilikler iin te
tikte bekleyen matematikileri ayn ii yeniden baarma olasl zerinde
dnmeye itmiti. Bylece bu konuda yazlm Yunanca eserler aranp bu
lundu, Arapa'ya evrildi ve daha sonra el-Kindi birok bakmdan Yunan ya
zarlarnn eserlerini dzelten ve gelitiren bir makale yazd. 21
Tp bilimine duyulan ihtiyacn kkleri, u ana kadar ele aldmz bi
limlerden ok daha farkl yerlere uzanyor. Tp, Sasani kltrel etkisi altnda
yetimi bilimcilerin urat en eski alanlardan biriydi. Bu konuda, 765 y
lnda halife Mansur'un tedavisi iin Badat'a arlan Crds ibn Cibril ibn
Buhtiu'nun Dicle'nin dousundaki ran ehri Cndisabur'da bir hastane
nin yneticisi olduunu hatrlamak bile yeterlidir. O yreden gelen hekim
ler Hippokrates/Galenos tbb konusunda son derece bilgiliydiler. Buhtiu
ailesi uzun sre Badat'tn en nfuzlu hekim ailesi oldu; Crds soyundan
gelenler kuaklar boyunca halifelerin zel hekimi oldular. Buhtiu'nun olu
Y U NANCA DNCE ARAPA KLTR

Harun er-Reid'in emrindeydi; onun olu Cibril, Emin ve M emun'a hizmet

etti; onun olu el-Buhtiu ise Memun, Vask ve Mtevekkil'e hizmet etti.
Cndisablir kkenli bir bu kadar nemli baka hekim aileleri de vard: Ma
seveyh, et-Tayfri ve Serapion aileleri. Bunlar Badat'ta birbirlerine kenetli
kk bir topluluk oluturmulard. Nasturi Hristiyan olan bu ailelerin ana
dilleri Farsa, ibadet ve bilim dilleri ise Sryanice'ydi ve her iki dil arasnda
arac rol oynuyorlard. Abbasi saraynda hekimlik yaparken, bir yandan da
bp aratrmalaryla, tp kitaplar yazmakla megul oluyor ve en nemlisi, e
viri yaptryorlard. Bilimsel stnlklerini korumak karlar asndan o
nemliydi; nk halife hekimleri olarak yksek statleri ve bu sayede sahip
olduklar servet tptaki uzmanlklarna dayanyordu. Dolaysyla bata gelen
kayglan uzmanlk dzeyindeki tp bilgilerini gelitirmekti.
lerinden biri de Memfm'un nl hekimi Yuhanna ibn Mase
veyh'di. Badat ve Samarra'da Memun'un haleflerinin de doktorluunu
yapmt. Maseveyh'in aratrmalarn Badat'taki hastanede bahekim ola
rak alt srada yapt varsaylabilir; ama anatomi bilgisini ilerletmek
iin kadavralar zerinde terih yapmas yasaklanmt Aslnda terih slam
hukukunda resmi olarak hi yasaklanmad halde ortaada uygulanma
d. Yine de aaya aldmz pasajda bn Maseveyh halifenin kadavra te
rihini yasakladn sylyor.22 Abdullah et Tayfri'nin kzndan bir olu
olan bn Maseveyh, kadnn olaanst gzelliine ramen son derece ap
tal olduunu, olunun da geri zekal olduunu, kendi szleriyle sylersek,
babasnn ve annesinin en kt zelliklerini alan ocuun, ikisinin de iyi
zelliklerinden hibir ey almadn syledikten sonra yle devam eder:
Eer hi stne vazife olmad halde hkmdar bu ie burnunu
sokup bana karmasayd, olumu, ayn Galenos'un insanlar ve
maymunlar paralayp inceledii gibi canl canl keser ve inceler
dim. Onu inceleyerek aptallnn nedenini renebilir, dnyay
onun gibilerinden kurtarabilirdim. Onun bedeninin yaps, atarda
marlarnn ve toplardamarlarnn ekli ve sinirleri konusunda
rendiklerimi bir kitapta toplayarak insanlarn iine yarayacak bilgi
ler retebilirdim. Ama hkmdar bunu yasaklyor [Q 390-].
118

UYGU LAMALI VE TEORK B LG N N H Z M ET N DEK EV R

Terih yapmas yasaklanan bn Maseveyh zorunlu olarak en iyi al

ternatife yneldi: rencisi nl evirmen Huneyn bn shak'tan Gale
nos'un anatomi kitaplarn evirmesini istedi. Huneyn, Galenos evirileri
kaynakasnda bn Maseveyh iin evirdii Galenos anatomi kitaplarnn
saysnn en az dokuz olduunu syler. kisi tam da bn Maseveyh'_in ara
trmak istedii konularda yazlm kitaplardr: Toplardamarlann ve Atarda
marlann Anatomisi zerine ve Sinirlerin Anatomisi zerine.23
Son olarak, kkeni daha da farkl veheler sunan felsefe geliyor. Fel
sefenin pratik adan en az ihtiya duyulan disiplin olduu ak. Yani ast
roloji, geometri ve tp gibi "pratik" ihtiya duyulan bir bilim olmadn
sylemek istiyoruz. Buna ramen, felsefe iin toplumsal konularda bir kul
lanm alan bulunabilirdi; gelimesinde etkili olan faktrler de anlalan
bunlard. Felsefenin slam dnyasna sokulmasnda Araplarn ilk filozofu
el-Kindi'nin (. 870 civar) ve etrafna toplad bilim adamlar ile alma
arkadalarnn rol inkar edilemez. Onu daha iyi deerlendirebilmek iin
her eyden nce Kindi'nin klasik anlamda bir filozof olmadn aklda tut
mak gerekir. Felsefe onun ne asl ura, ne de alt tek konuydu. Kin
di, eviri bilimlerin hepsi hakkndaki geni bilgisiyle, yaad an bir
rnyd. Yukarqa ad geen astroloji, astronomi, aritmetik, geometri bi
limlerinin tamam zerine kitaplar yazd. Btn bilimler zerine bu genel
ve zet baklar, yarm yzyl nce balayan eviri hareketinin ansiklopedi
cilik ruhuyla birleti ve Kindi eskilerden aktarlan btn bilimleri ren
mek ve bunlarn eksikliklerini tamamlamak iin bir eitim prog,:arp geli
tirdi. Kindi'nin birok risalesinin giriinde syledii gibi, bu yaklamn
amac ezberi mekanik bir ekilde tekrarlamak deil, bilgiyi ilerletmekti.
Kindi akl yrtmelerde matematik bir kesinlie ulamay hedefliyordu, en
ok da matematik ve geometrik ispata deer veriyordu. Felsefe yazlarnda
"devaml olarak, ynteminin Eukleides'in Elemanlar'ndan kaynakland
n ok aka gsteren ispatlar kullanrd."24 eviri bilimsel yaznnn ve he
nz balang aamasndaki zgn Arap biliminin etkisi yleydi ki, bu
rtlemez kant ideali 9. yzylda yaygnlat ve "beeri" disiplinlerde
yaplan birok tartma iin bir model oluturdu.25 kinci olarak, Kindi'nin
zgnl, bu yaklam dneminin tanrbilim ve din tartmalarna uyYU NANCA DNCE ARAPA KLTR

gulama abasdr. Bunun iin, entelektel meselelerde en "bilimsetz_yanL

metodolojik olarak en kusursuz disiplin olan felsefeyi renmek it.di,_
kendisi iin temelde metafizik konular olmak zere Yunanca metinler
evirtti. Bunlarn en bata gelenleri Aristoteles'in Metajizik 'i, Plotinus ve
Proclus'tan Arapa'da Aristoteles'in Tanrbilimi ve Saf yi adyla bil1nen se
melerdi (el-hayr 'l-mehd, bu eser daha sonra ortaa Latince evirilerinde
Liber de causis diye tannd; daha geni bilgi iin bkz. Blm VI.3). Yine de
!Sindi'nin bu metinlere ynelmesi hi de yle allmadk bir ey deildi; o
dnemde Badat'ta hkm sren, hatta egemen olan eviri kltr ..
dnldnde, entelektel problemlerin zm iin Yunanca eser
lere bavurulmas, Kindi'nin mensup olduu entelektel elitin standa:t
yntemiydi.

120

UYG U LAMALI VE TEORK B LG N N H Z M ET N DEK EV R

ALTI NCI BLM

HAMLER, EVRMENLER, EVRLER

HAM LER VE D E STEKLEYCLER

1.

erken Badat toplumunda eviri hareketinin geni destek bulduu,

toplumu sarmasndan ve uzun mrl oluundan aka anlalyor.
Ancak hareketi yaratan ve srdrlmesini salayan toplumun dina
miklerini iyice kavramak istiyorsak, aratrmalarmz ynlendirecek tatminkar bir teorik ereve de yoksa (bkz. Giri), bu hareketi destekleyen toplum
sal grup ya da tabakalara yakndan bakmamz gerekir. Bu gruplardaki birey
lerin kimliklerini belirlemek, iyi bir balang noktas gibi grnyor. Dola
ysyla bu blmde 8. ve 9. yzyllarn kapsaml bir prosopografsini* vermek
istiyoruz. Hacimli Arap biyografi szlkleri (keke doru drst toplanp yo
rumlansalar), belirli baz aileler ve bu ailelerle ilikili kiiler zerinde yapl
m eitli ikincil almalar dnldnde, elimizde bol malzeme oldu
unu syleyebiliriz. Ama maalesef ierik asndan A.H.M. Jones'un The Pro
sopography of the Later Roman Empire (260-641)' (Ge Roma mparatorlu
u'nun Prosopografsi*) dzeyinde bir alma yok. Ben bu dzeyde bir eye
kalkmayacam, sadece byk destekleyici gruplara baz rnekler vererek
bunlarn eviri hareketiyle ilikisi hakknda ksa bir yorum yapacam. Bu
arada, elinizdeki almann konuyu sadece hazrlk mahiyetinde ele ald
nn da altn izmek istiyorum. eviri hareketi gibi iki yzyl boyunca devam
eden toplumsal bir fenomeni destekleyen gruplar trde bir yapda olamaz,
bu nedenle birka izlenimsel rnekle aklanmas mmkn deildir.2
Daha ayrntl bir zmleme yapmamza en ok yardm edecek s:
nflandrma ilkeleri, kaynaklarmzn da iaret ettikleri gibi, nce meslek
veya toplumsal stat, ikinci olarak da dini, etnik, hatta ailenin salad
balantlardr. nce birincisiyle balayacam ve her blme ikinci hakkn
daki bilgiyi de dahil edeceim. Toplumsal stat dzeyinde deerlendirdii
mizde eviri hareketinin destekleyicileri veya hamileri arasnda drt byk

Belirli bir tarihsel veya toplumsal balamda yaayan insanlar arasndaki balantlarn aratnlmas. --.n.

YUNANCA DNCE ARAPA KLTR

121

gruplama tespit edebiliriz: (a) Abbasi halifeleri ve aileleri; (b) sarayllar; (c)
..
devlet grevlileri ve askeri yetkilier; (d) aratrmaclar ve bilimciler.3
A- A B BA S HALFELER VE ALELER
Kitabn ilk kesimindeki tartma, ounlukla ilk Abbasi halifelerinin
eviri hareketini desteklemeleri ve tevik etmelerine yol aan etkenler ze
rinde younlamt. Bu nedenle Abbasilerin ilk yzylnda eviri hareketini
himaye eden ynetici hanedan yeleri hakknda yeni bir belge sunmamza
gerek yok. Hatta bu konuda gereinden fazla belge mevcut, zellikle de tp
ve tarm konusunda [GAS IV, 336] gnmze de ulam bir risale yazan el
Memun hakkndaki belgeler. Fakat Mtevekkil dneminde M emun politika
larnn sona ermesinin ardndan, sonraki halifelerin eviri hareketini destek
leyip desteklemedikleri konusunda tarihler ve bibliyografyalar ok net deil.
Bunun bir dizi nedeni var, bu olguyu doru yorumlamak da ok nemli.
En bata, bu kaynaklar eviri hareketinin tamamn veya ounu des
tekleyenlerin o anl ilk halifeler olduunu sylemeye eilimli. unu kolay
lkla grebiliyoruz: Bir konuda nl bir halife var; halefi de bu konuda baa
rl, ama btn yaptklar o ilk halifeye mal ediliyor. Harun er-Reid gibi h
kmdarlar ve zellikle Memun, zihinlerde eviri hareketiyle zdelemiler
di. Drdnc blmde de ele aldmz gibi, bunun sebebi geni lde Me
mun'un yrtt byk propagandayd. Haleflerinin yapt ilerin Me
mun'a mal edilmesi, yrtt kampanyalarn baarsnn lt olarak g
rlebilir. Memun'un halefi el-Mutasm (sal. 218/833-227/842) bu konuda
mkemmel bir rnektir. Selefinin politikalarn aynen srdrerek Bizans
kart ideolojisini btnyle benimsemi, 838'de Amorium [Amuriye] ve
Ankara'y fethederek Anadolu'da Bizans'a kar muhteem zaferler kazan
mt. Memun'un balatt resmi doktrin sorgulamas (mihne) politikasn
srdrd, bilim adam ve filozof el-Kindi'yi olu Ahmed' in (aada hakkn
da daha geni bilgi bulunmaktadr) retmenliine atad. El-Kindi ona
nemli konularda uzun mektuplar da yazmt.4 Bu nedenle Mutasm'n e
viri hareketini destekleyenler arasnda olmamas dnlemez; ne var ki
bibliyografya kaynaklarnda ismi gemiyor.5 Ancak elimizde yz elli yl kadar
sonra yazlm, bn Clcl'n nl hekim Yuhanna ibn Maseveyh (. 857)
122

HAM LER, EV R M E N LER, EV R LE R

hakkndaki u szleri var: "Ankara, Amorium ve Anadolu Mslmanlarn

eline geince er-Reid onu buralardaki kadim tp kitaplarnn evrilmesiyle
grevlendirdi." 6 arpc bir anakronizm var burada: Yuhanna'nn er-Re
id'in saltanat srasnda doduu ve Memun'dan Mtevekkil'e kadar halife
lerin zel hekimi olduu dorudur, ama adlar zellikle geen iki ehir yu
karda da sylediimiz gibi 838'de Mutasm tarafndan ele geirilmiti. Er
Reid Ankara'ya 806 ylnda sadece bir akn dzenlemiti. Bu nedenle evi
rileri yaptran sadece Mutasm olabilir; ama yazda, kadim bilimleri himaye
eden iki kii arasnda daha nl olan er-Reid'e mal edilmektedir.
kinci neden ise, sonraki halifelerin eviri hareketini ve bununla
balantl faaliyetleri himaye etmeyi srdrmelerine karn, bu himayenin
hznn ve kuvvetinin azalmasdr. Genel olarak halifelerin himaye faaliyet
lerinin halifelik makamnn gcyle ve bu makam kullananlarn gerek ik
tidaryla dorudan balantl olduu gzlemlenebilir. Gerek iktidar, ma
alesef, Mutasm'n felaket getiren politikalaryla birlikte halifelerin deneti
minden kmaya balamt. Mutasm orduyu yeniden dzenlemi, Trk
lerden srekli ve ok sayda asker toplamt; buna askeri karargahn Sa
marra'ya tanmas eklenince, halifelik makam sonunda Trklerin kontro
lne geti. Bu politika en sonunda, onu deitirmek isteyen olu ve ikinci
halefi Mtevekkil'in (. 847-761) hayatna mal oldu. M tevekkil'den sonra
Bveyhiler'in 945'te kontrol ele geirmelerine kadar, halifelik makam es
ki ideolojik bamszln, siyasal otoritesini ve askeri-iktisadi iktidarn bir
daha asla kazanamad. Gitgide gszleen halifelerin eviri hareketini ilk
Abbasi halifeleri gibi ideolojik amalarla kullanmayacaklar anlalr bir
eydir. Ancak halifelerin desteiril'! azalmas Badat'taki durumu ok faz-.
la etkilemedi, Mtevekkil'le birlikte mihne'nin sona ermeinden . sonra,
Badat saraynda eviri hareketi ve bununla ilgili yazn kltrel yaama
egemen olmaya devam etti.
Aslnda eviri hareketi Huneyn ibn shak ve arkadalarnn eserle
riyle birlikte Abbasilerin 2. yzylnda doruk noktasna ulam, elde ettii
byk baaryla iki nemli gelimeye yol amt: Birincisi, Badat toplu
munda eviri literatrn kapsad btn alanlarda ylesine ()k ve derin
lemesine alma yaplmt ki, bilimsel ve felsefi konulardaki Arapa yazlYU NANCA DNCE ARAPA K LTR

12 3

m telif eser smarlananlar, Yunanca'dan eviri yapmas istenenlerle boy

lr hale gelmiti. kinci olarak, eviri hareketinin alad aratrmac
ve zmlemeci ruh, eviri hareketiyle ilgisi olmayan eitli bilimsel al
ma alanlarnda karmak aratrmalar gelimeye balad. Hemen tketil
meye hazr bir dnce bolluu yaanyordu. eviri yazn artk sadece g
l zihinleri ilgilendiren konularla snrl olmaktan kmt. Her tr ente
lektel tartma ortal kaplad ve hamiler sadece Yunanllardan aktanlan
bilgiyle deil, bu bilginin ortaya kard ana sorunlar ve bunlara verilen
eitli ideolojik yantlarla da ilgilenir oldular. Mihne'nin sonu ve Bveyhi
ler'in gelii arasndaki yzyl (kabaca 850 ve 95.o aras) _eviri hareketinden
nce de var olan eya eviri hareketi sayesinde ortaya kan btn teorik bi
limlerin hem ierik, hem yntem bakmndan rasyonelleme ve kendileri
ni yeniden dzenleme dnemi oldu.
Bu balamda halifelerin eviri hareketine destei azaltmalarn evi
ri hareketinden holanmamalaryla aklamak anlamsz olur. ft...ksine, eviri
hareketinin kurumlamas ve baar kazanmas, ynetimin her kademesin:.
de genel anlamda aydn kafalar yaratmt. yle ki dier alanlar bir yana bJ- ..
raksak bile, Memun' dan sonra gelen halifelerin dorudan eviri yaznna
dayanan almalar smarladklarna dair edebi kaynaklarda pek ok atf bu
luyoruz. Memln'un halefi Mutasm'dan yukarda ksaca sz edildi. Onun
halefi el-Vask doktorlar ve felsefecilerle bilimsel tartmalar dzenlerdi.7 El
Mutezid'in (sal. 279/892-289/902) Yunan bilimleriyle zel olarak ilgilendi
i sanlmaktadr. Annesi Yunanl olduu iin o dnem Yunanca'sn biliyor
du.8 Aynca eviri hareketinin nde gelen kiileri shak ibn Huneyn ve Sabit
ibn Kurre [F 272.10) ile samimi ilikileri vard. Yahya ibn Ehi-Hakim el Hal
laci'ye bir tp risalesi, en-Neyrizi'ye de meteoroloji zerine bir inceleme s
marlamt.9 Olu el-Muktef de (sal. 289/902-295/908) en-Neyrizi'den ala
metlerle ilgili bir antoloji hazrlamasn istemiti [GAS VII , 156).
Bilimsel ve felsefi faaliyetlerin koruyucular arasnda hali(l@_
baka prenslerin adlar da ok sk geer. Aralarndan en nl olan, bilirp.
adam ve filozof el-Kindi'nin eittii ve birok nemli mektup gnderdi
i, Mutasm'n olu Ahmed'dir.o Ahmed, el-Kindi'den, bn Naima'nm
evirdii, Aristoteles 'in Tannbilimi denen, Plotinus'un son Ennead'n_

1 24

HAM LER, EV R M E N LER, EV R LE R

dan [DPA I ,546] karlm alntlardan oluan kitabn yapmackl dilini .

slup olarak dzeltmeini jstemi_!:j.: El-Kindi ile bu ilikisinden baka
Kusta ibn Luka'y da matematik ve astronomi konusunda eserler evir
mekle grevlendirdi; bu eserler, Theodosius 'tan Spherika ( Kitab 'l- Uker) ,
Autolycus'tan [ Sabit Yldzlann] Ykseli ve Bat Kitab ( Kitab't-tlu ve 'l
gurub) ve iskenderiyeli Heron'un Arlk Kaldrma Kitab (Kitab'r-Reffi'l
eskal) idi.11 Ahmed'in bu faaliyetleri, bazen yeeni ve Mutasm'm torunu,
248/862 ve 251/866 arasnda el-Mustain adyla halifelik yapm olan
Ebu'l-Abbas Ahmed ibn Muhammed ibn'l-Mutasm ile kartrlr. Fa
kat bu eserlerin yazmalarnda ad geen kiinin Mutasm'm torunu de
il, olu olduu ok belirgindir.12
Yzyl kadar sonra, halife el-Muktef'nin (sal. 902-8) olu Cafer ast
ronomi tarihi konusundaki bilgisiyle gze arpar. Genliinde muhteme
len nl mneccim el-Battani (. 317/929) ile tanan Cafer bu konuda bn
en-Nedim'i de bilgilendirmiti (F 275.20-4, 279.21-4) . Anlalan Cafer Yu
nanca da biliyordu; nk en-Nedim, Yunan alfabesindeki harfler hakkn
da ondan alntlar yapmaktadr (F 1 6.7-16).'3
_ _anlar da baz eserler smarlayc_.ra!< e
Halife ailelerinden saray_k
viri hareketini ve bilimsel retimi destekliyordu. Fihrist'e [29+29] gre,
Mtevekkil'in cariyesi ve olunun annesi (bu kadnn, el-Mutezz'in ola
anst gzel olduu iin takma ad Kabiha -irkin- olan annesi oldu
unu dnmek istiyor insan)'4 Huneyn'den kendisi iin sekiz aylk ce
ninler (Kitab'l-Mevludfn li-semaniyet 'ahur) hakknda bir kitap hazrla
masn istemiti.
B- SARAYLILAR
Halifelerin ve ailelerinin yakn dostlar arasnda, bilgili, nktedan
ve ince davranl saray mensuplarnn da (nedim ve nedimeleri de bunla.
ra eklemek gerek) adn anmak gerekir. nemli bir toplumsal ilevleri var
d, dolaysyla bu konunun zerinde ayrntl olarak durmalyz; bu kimse
ler hkmdarlarn takdirini kazanan bilgili kiilerin kltrel tavrlarn ve
hkmdarlarn tercih ettii kltrel tavrlar gstermeleri asndan nem
lidir.'5 Nedimlerin en nllerinden biri el-Kindi'nin rencisi ve kendince
Y U NANCA DNCE ARAPA KLTR

nemli bir filozof ve mderris olan Ahmed ibn et-Tayyib es-Serahsi'ydi

(835-99 civar) . E s- Serahsi, M.tevkkil'in torunu olan prenslerden bii iin
zel retmen olarak seildi. Bu prens sonradan halife olan el-Mutezid'di
(sal. 892-902). Mutezid'in iktidara gelmesiyle birlikte, es-Serahsi eski
rencisinin nedimliine ykseldi. Ancak, sonra gzden dt ve bugn ha
la kesin olarak renemediimiz sebeplerden dolay idam edildi. dam
edilmesinin nedeni kesinlikle dinsel deildi; vezirin olu el-Kasm ibn
beydullah (sonradan vezir oldu) ve Trk generali Bedr'in saray entrikala
nnn kurban olmutu. Es-Serahsi'nin beydullah'tan sonra vezirlik iin
kafasnda baka bir aday tasarlamas bunun akla yatkn bir nedeni olabilir.
Serahsi'yi tanrtanmaz veya iman zayf olarak tanmlayan hikayeler, onun
beklenmedik, aklanamaz gzden dn izah etmek iin sonradan uy
durulmutur. Tam tersine, bugne kalm bir yazmasnda dar kafallkla
ve fanatizmle alay ettiini gryoruz; bu da bu tr eylerin 9. yzyln so
nunda Abbasi saraynda gln bulunduuna iaret ediyor. Hatta, eer Ya
kut'un iddia ettii gibi es-Serahsi el-Mutezid'i honut etmek iin bu yaz
may uydurmusa, bundan halifenin yabanc bilimlerin deerinin farknda
olduundan baka bir anlam kmaz. 16
Saray mensuplarnn gemileri ve bulunduklar mevkilere yksel
me biimleri ok farklyd. Birbirine zt u iki rnek bu dediimizi ok iyi
aklamaktadr: El-Feth ibn Hakan, Mutasm'n muhafzlarnn ba olan
bir Trkn oluydu. Sarayda Mutasm'n olu, gelecein halifesi Mtevek
kil ile birlikte byd ve onun nedimi oldu. Mtevekkil'in hkmdarl
(232/847-274/861) boyunca nedimlii devam etti, aydnlarn katld deb
debeli toplantlar dzenledi. Kendini edebiyata adamas, ok zengin kiisel
ktphanesi, bilimsel ve edebi bilgiyi desteklemesiyle kalc bir n kazan
d.17 Yelpazenin dier ucunda soyu Sasani krallarna kadar uzanan bir ran
l Zerdt aile, nl Beni Mneccim var. Saraya Mansur tarafndan m
neccim olarak getirildiler (isimleri bu yzden Mneccim'dir) ve alt kuak
tan daha uzun sre sarayda etkin mevkilerde bulundular. eviri hareketi
dnemine rastlayan bu sre boyunca srekli himaye edildiler. Huneyn'i
Galenos'un eserlerinin evirisinin envanterini borlu olduumuz nl Ri
sale'yi yazmakla grevlendiren Ali ibn Yahya bu ailenin yesiydi.18
HAM LER, EV R M E N LER, EV RLER

C- DEVLET MEMURLARI VE ASKERLER

Abbasi ynetiminin katipleri (kttab) gibi devkt memurlar batan
itibaren evirileri ve eviriler temel alnarak hazrlanan eserleri t_vi_ ve hi
maye eden n_ nemli toplumsal gruplardand. lk Abbasi halifelerinin bu
adan Sasani modeline gre davrandklar mevcut yaznda bol bol tartl
mtr; burada ayrca zerinde durmamza gerek yok. Abbasi hanedannn
ilk 50 ylnda bu grevlerde tartmasz bir stnl olan Bermekiler do
al olarak Sasani kltrnn ve onun bir paras olan eviri kltrnn
temsilcis_i ve eviri hareketinin nde gelen hamilerindendi. 19 Bal_<:
_ !&._.
alanlar astronomi [ F 267.29 vd] ve blm n'te akladmz gibi tarm
konusundaki eserlerdi. yga, Hint metinlerine de ilgi duyu_y9:_lard ".e ba
z Hint metinlerini evirttiler [ F 3 03.6, 345.25 vd]. Ayrca, Hint elisinin
1 54/771 veya 156/773 ylnda Mansur'un sarayn ziyaret etmesine arac
olanlarn Bermekiler olduunu dnmek de ok mantksz deil. Hatrla
naca gibi bu olay sayesinde Sinhind evrilmiti (bkz. Blm V.3) .
Bermekilerin knden sonra (187/803), daha kesin bir tarihle, hi
maye ettikleri ve Memun'un da veziri olan el-Fazl ibn Sehl'in 202/818'de bir
suikasta kurban gitmesinden sonra, Abbasi halifelerinin vezirlerini seme
yntemleri belirgin biimde deiti. Bunun nedeni muhtemelen Bermekile
rin Memun dnemi iin kabul edilemeyecek dzeyde Zerdt ran eilimi
ni temsil etmeleriydi (el-Fazl ibn Sehl modem bir aratrmac tarafndan
"Abbasi halifelerinin en ranl veziri'120 diye adlandrlmtr). Memun'ur_
sonraki tercihi, tamamen Araplam Mslman ranllar, yani generali Ta
hir Zu'l-Yemineyn ibn el-Hseyn (. 2 07/823) ve ailesi oldu. Tahiriler, el
Fazl ibn Sehl'in lmne yol aan kkrtmalara hedef olmamak iin Arap
lahrc bir kltr ideolojisi izlediler.21 Tarih, izledikleri politikann dorulu
unu ortaya kard; halifeliin barnda ortaya kan ve gelien_ ilk yar ba
msz Mslman ran hanedan Tahiriler oldu. Abbasi hkmdarlarnn
dikkati, Tahiriler dnda Arap olsun olmasn Irakl Hristiyanlara d_a evril
di; bunlarn arasndan da sarayda yksek mevkilere getirilenler oldu. Kttab
snfnn kt kesimlerin Memun dneminden itibaren srekli deimesi
ne ramen, bu snfn eviri hareketine verdii destek hi azalmadan srd.
YUNANCA NCE ARAPA KLTR

127

Araplam Mslman ranllarn en bata gelen temsilcileri Me

mun'un generali Tahir' in soyundan gelen komutanlar ve yneticilerdi. Ta
hir, eviri hareketinin nemli hamilerinden biriydi, birok eviri yaptrm
t.22 Tahir'in yeeni shak ibn brahim ibn el-Hseyn (. 235/849-50) Ba
dat valisi (214/829-235/849-50), Memun'un yakn arkada ve danmany
d.23 Huneyn'den beslenme zerine bir kitap istedi ve bylece Huneyn'in
Galenos ve dier Yunan yazarlarnn eserlerine dayanarak yazd Besinle
rin zellikleri Hakknda (Ff kuvve'l-agziye ) isimli Arapa kitap ortaya kt.24
Tahir'in torunu Merv ve Harezm valisi M anslr ibn Talha ibn Tahir, felse
fe, mzik, astronomi ve matematik konularnda25 otorite kabul edilen bir
kiiydi ve muhtemelen bir tp kitab olan Kitab'l-Vcud'u yazmt. nl
hekim er-Razi bu kitabn bir eletirisini yapmt [F 301.18]. Tahir'in dier
torunu, Ubeydullah ibn Abdullah ibn Tahir de (. 300/913) Badat valisiy: ..
di; bilgeliini, eski filozoflar zerine bilgisini, mzik ve geometri konula
rndaki uzmanln Ebu'l-Ferac sfahani vmtr.26
Cilan kkenli bir aileden gelen, tmyle Araplam ve Mslman
lam ranllara rnek baka bir kii de Muhammed ibn Abdlmelik ez
Zeyyat'tr (. 233/847). Birbiri ardna gelen halife Mutasm, Vask ve
Mtevekkil'e vezirlik yapmtr. Muhammed, eviri hareketi hamilerinin
prosopografsi iinde ilgin bir rnek oluturuyor. Ailesinin serveti zeytin
ya retimi ve ticaretine dayanyordu (isimleri bu yzden ez-Zeyyat, "zey
tinle ur;an") ve babasndan balayarak hilafetin ihtiyalarna gre rn
lerini eitlendirmilerdi. rettikleri mallar arasnda hkmdarlk emsi
yeleri, askeri adrlar ve hzl develerin koumu vard. 27 Aa toplumsal ko
numuna ramen Muhammed'in en byk tutkusu devlete katip olmakt.
iktisadi ve idari konulardaki tartmasz yetenei, byk serveti gibi dei
ik birka faktr bir araya gelince tutkusu geree dnt. 28 Muhammed
aka snf atlayan biriydi. Mtevaz kkenine ramen, air olmak iddi
asndayd; bizim amzdan ilgi ekici olan ise eviri hareketinin hamisi ol
masyd. evirmenler ve yazclar iin ayda 2000 dinar harcad sylenir
[IAU I ,206.16-20]. Huneyn, "zeki bir adam" (hsn 'lfehm) diye tanmlad
Muhammed'in, kendisinden Galenos'un Ses zerine (nepi cpwvf/c;, Ff' s
sevt) isimli eserini Arapa'ya evirmesini istediini, eviriyi bitirdikten son-

128

HAM LER, EV R M E N LER, EV RLER

ra Muhammed'in evirideki birok ifadeyi daha uygun bulduu yenileriyle

deitirmeye koyulduunu anlatr.29 Muhammed ibn ez-Zeyyat, bize eviri
hareketinin Abbasi sekinlerinin ve tabii ki devlet grevlilerinin kltrel
yaamnn tanmlayc zelliklerinden biri haline geldiini gsteren m-_
kemmel bir rnektir. Doutan bu snfn veya meslein adam olmamas
na karn, olaanst yetenekleri sayesinde kendini kabul ettirmeyi baar
mt; kazand yeni mevkiye layk olduunu gstermek iin de, bilim ada
m olmamasna ramen evirmenlere ar miktarda para harcamt.
Irak Hrist.yanlan, J\bbasilerin ikinci yzylnda idari grevlere ge
tirilen ikinci byk yetenek havuzunu oluturur. Aralarnda grevdeyken
slamiyeti kabul eden Nasturi Araplar da vard. rnein gney Arabis
tan'daki Necran'dan olduklann ileri sren ve birok memur, vezir ve m
derris yetitirmi olan nl Vehb ailesi bunlardand; hatta Emevilere katip
lik yapmlard.30 El-Mutezid ve el-Muktef'ye vezirlik yapan parlak idareci
ve saray mensubu el-Kasm ibn beydullah ibn Slyman ibn Vehb (.
2 9 1 /9 04), shak ibn Huneyn'i hizmetine almt [F 285.24-5]. Qna Aristo
teles'in Fizik kitabnn en son ve en iyi evirisini smarlad ve bu eviri g
nmze kadar geldi.31 Yine gnmze ulaan ksa bir Yunan tp tarihi32 ha
zrlamakla grevlendirdi. Yine halifenin katibi olan aabeyi Ebu Muham
med el-Hasan33 gibi muhtemelen bir matematikiydi ve Eukleides'in bir
problemi zerine bir kitap yazd [F 273.5-7]. Son olarak, yine bir katip olan
kuzenleri shak ibn brahim ibn Sleyman ibn Vehb -ailenin anlalan i
ilii kabul etmi bir dal- 335/947'den sonra bir retorik kitab (Kitab 'l-Bur
han .fi Vcuhi 'l-beyan) yazd. Bu kitap "Yunan, Mutezile ve mamlk dokt
rinlerini Arapa retorie uygulama giriimi"34 olarak tanmlanmtr.
Dier Nasturi Hristiyanlar, rnein el-Cerrah gibi bir kttab aile
si slamiyeti sonradan kabul eden Araplam ranllard. Geleneksel N___
turi eitiminin merkezi olan Aa Dicle kylaqndaki Deyr Kunna kken
liydiler. Pek ok devlet adam yetitiren Deyr Kunna, Badat'taki Aristote
lesi okulun kurucusu ve Farabi'nin retmeni Ebu Bir Metta ibn Yu
nus'un da memleketiydi.35 El-Mutemid'in kez vezirliini yapan Ebu Mu
hammed el-Hasan ibn Mehled ibn el-Cerrah (. 269/882)36 tpla ilgilenir
di ve Kusta ibn Luka'ya cinsel hijyen37 zerine bir risale, haclar iin de bir
YUNANCA DNCE ARAPA KLT R

129

tp kitab yazmasn istedi; sonuncusu bir sre nce yayma hazrlanm

tr.38 Ancak, bu ailenin en nl yeleri el-Hasan'm baka bir koldan gelen
akrabalardr: "yi vezir" Ali ibn sa (. 334/946)39 ve olu sa ibn 'Ali (.
391/oo). Baba ibn sa'nn hadis, tanrbilim, mistisizm, Kuran yorumcu
luu ve o gnn nde gelen mderrisleriyle gramer alm olduunu be
lirtelim. Bunlara iirden tarihe kadar, eviri yazn dahil btn dier disip
linlere olan ilgisini de eklemek gerekir. Fihrist, Ebu Osman ed-Dimaki'nin
onun hizmetinde olduunu yazar [F 298.24-5]. Buna ramen kendi dne
minde kadim bilimlerde esiz bir bilgin olarak n yapan kii, olu sa ibn
'Ali'ydi [F 129.8]. Yahya ibn 'Adi'den felsefe dersleri ald ve evinde toplan
tlar dzenledi. Fihrist'in yazdna gre, bu oturumlardan biri felsefenin
kkenleri konusundaki bir tartmaya ayrlmt. Bu tartmada sa ibn 'Ali,
Porfrios'un Philosophos historia's ve Arapa'ya evrilmi birok kitap ko
nusundaki ayrntl bilgisini sergilemiti [F 245-12-15].40
D-

B LG N LER VE B L M

A DAM LARI

eviri hareketi iin toplumun politik ve toplumsal sekinleri kadar

nemli bir destek kayna da aratrmalar ve faaliyetleri iin Yunanca me
tinler evirten bilginler ve bilim adamlarnn etkin himayesiydi. Bu hami
ler arasnda ne kanlar hekimlerdi; zellikle de Cndisabfu kkenli se
kin Nasturi hekimler: Buhtiu, Maseveyh ve Tayfuri aileleri. Bu aileler Ba
dat'ta ve Abbasi saraynda eviri hareketi dnemi boyunca tp konusunda
belirleyici oldular ve eviri sorumluluunu stlendiler, Huneyn ve arkada
larna Galenos'un birok kitabnn evirisini yaptrdlar.41
Bata matematik bilimleri olmak zere evrilen btn bilimleri en
ok destekleyenler soyu bilinmeyen eski bir ekya (!) ve mneccim olan
Musa ibn akir'in oluydu. Musa ibn akir, 813'te halife olmadan nce,
daha Merv'deyken Memun'la dostluk kurmutu. Musa'nn ocuu (Beni
Musa) Badat'ta Memun'un vasilii altnda bydler ve o dnemin en iyi
eitimini aldlar. ocuklar ekonomik olarak da baarl oldular ve servetleri.:"
nin nemli bir ksmn eviriler ve bilimsel etkinlikler urunda harcadlar.
Fihrist'e gre [243.18-20] Ebu Sleyman es-Sicistani, Beni Musa'nn "tam
gn eviri" ( li n -nakl ve'l-mlazeme) yapmalar iin Huneyn, Hubey ve Sabit
'

HAM LER, EV R M E N LER, EV R LER

ibn Kurre'ye ayda 500 dinar dediini sylemitir. Huneyn'in hazrlad,

Muhammed ibn Musa (.259/873) iin kendisi ve yeeni Hubey'in yapt
tp evirilerinin ok uzun listesi de bu ifadeyi doruluyor. Bizzat kardeler
de astronomi, matematik ve mekanik gibi konularda son derece yetenekliy
diler; bu, gnmze kalm eserlerinden de anlalmaktadr,42
eviri hareketi devam ettii sre boyunca, felsefe ve btn dier .
bilimlerin hamisi olarak, hi kimse Mslman Arap soylusu el-Kindi
(. 25 6/870 civar) kadar nem kazanmad. Kindi hakknda ok ey yazl
d; fakat konumuz balamnda en bata sylememiz gereken onun bilim
sel konularda eviri yaptrd, bu konularda kendisinin de bamsz kitap
lar yazm olduudur. kincisi, Kindi tanrbilim gibi ideolojik konularda
tartrken bilimsel bir kesinlik elde etmek iin kendisini bata fizik ve me
tafizik olmak zere Yunan felsefesinde eitmiti. ncs, felsefeye duy
duu ilgiyi derinletirmek iin etrafna, bu metinler hakknda konuabile
cek ve onlar evirebilecek kiilerden oluan geni bir evre toplamt. Dr
dncs de, bu faaliyetlerin bir sonucu olarak, Kindi'nin tm bilginin bir_
lii ve birbiriyle balantl olmas, ayrca bilginin dorulanabilir aklsal bir
izgide (more geometrico) aratrlmas konusunda ann tesinde bir ba
k gelitirdii kesin gibidir.43
virL hareketini destekleyen bilginler arasnda, son olarak, evir
menlerin kendilerini de saymak gerek. Sryanice ve Arapa'ya eviri yap
mas iin hep peinden koulan Huneyn bu talebi karlayabilmek iin ba
kalaryla birlikte almak zorundayd. Risale'sinde Sryanice'ye dntr
d, Arapa'ya da yardmclar tarafndan evrilen Galenos kitaplarna s
rekli atfta bulunur. Yardmclar arasnda olu shak, yeeni Hubey ve sa
ibn Yahya'y sayabiliriz.44
eviri hareketi hamilerinin nitelikleri konusunda sadece genel bir
ereve sunan bu incelemenin sonular, harekete destek verenlerin kolay
ca tanmlanabilecek belirli bir grupla snrlanamayacan gstermesi bak
mndan olumsuzdur: Btn etnik ve dinsel gruplar; dilleri Arapa, Srya
nice ve Farsa olanlar; Mslmanlar, Hristiyanln btn mezhepleri,
Zerdt'e inananlar ve paganlar eviri hareketini destekliyordu. Abbasi ai
lesinden gelen hkmdarlar ve en yakn danmanlarnn eviri hareketine

__

YU NANCA D NCE ARAPA K LT R

13 1

ilk itkiyi verdikleri, daha sonra da harekete nemli bir destek salalkla;
kesindir; ama yukarda bahsettiimiz gruplar fiilen bu ile uramasalard,_
eviri hareketi kesinlikle bu kadar uzun srmezdi, yaratt etki de farkl
olurdu, Yine kesin olan bir ey de, baz dinsel gruplarn eviri hareketiyle
dierlerine gre daha ok ilgilendikleridir. rnein tp konusunda Nastutj
Hristiyanlar, rnein Ortodokslardan daha ileriydiler; fakat bu olgu tarihsel
koullara balyd ve ele aldmz problem asndan hibir yorumbilgis,i
deeri tamyor. Tp konusunda Nasturiler, Mansur daha Buhtil ailesini
Badat'a armadan nce Cndisablr'da nlyd; ancak orada eviri hare
ketiyle karlatrlabilecek dzeyde bir faaliyetleri hi olmad. Ayn itiraz,
bir etnik grubun ayn bilim dalnda bir dierinden stn olmasn nemli
gren btn dier argmanlara kar ne srebiliriz; rnein Abbasilerin
ilk yzylnda astroloji ve astronomi aratrmalarnda ranllarn stnl
iin de ayn ey geerlidir. ite bu nedenle eviri hareketinin desteklenmesi
konusunda, bu hareketin Abbasilerin ilk iki yzylnda Badat'ta ekonomik
ve siyasal olarak nem tayan -aslnda baskn olan- gruplarn tamamn:n: _
deilse bile ounluunun ortak abasnn rn olduunu syleyebiliriz.
Etnik ve dinsel ayrm gzetmeyen bu ortak _;ban_r: nedeni, Blm 1 1 ve V'te
de ele aldmz gibi, eviri hareketinin bu gruplarn hem her birinin zel ve
hem de tmnn ortak karlarna hizmet etmesiydi.
Yine de baz ayrmlar yapmak gerekli ve bu ayrmlarn temeli yuka
rdaki ifadede italik yazlan szcklerde gizli: eviri hareketinin zenginler
le ve siyasi elitle (bunlarn arasnda askeri nderler de saylabilir) gi!__l
balar vard. Zenginlik ve siyasal g birletiinde bu balant daha da
gleniyordu. Her ey bir yana, Badat kurulduu gnden beri imparator
luun bakentiydi ve toplumun ne kan btn bireyleri kanlmaz ola
rak u veya bu oranda eviri hareketiyle ilgilenmek zorundayd. eviri ha
reketi, ekonomik ve siyasal sekinlerin kltr olarak, kendini toplumun
en st kesimlerine kabul ettirdi ve buradan geni lde ok zengin olma
sa da okuryazar kesime ulat. bn en-Nedim'in Fihrist 'i o . yzyl Ba
dat'nda her konudaki kitaplarn yaygn olduunu gsteren en iyi belgedir.
Ayrca evrilen bilimleri renmek iin insann Huneyn gibi evirmenlere
bir servet demesine de gerek yoktu, sadece bir yazcya gidip birka kitap
HAM LER, EV R M E N LER, EV R LER

iin yeterli !lliktarda deme yapmak yeterliydi. Bununla birlikte, eviri ha

reketinin kltrel rnlerinin toplumda nemli bir yer edinmesi ve tke
tilmesindeki ayrt edici etken, bu hareketin devam ettii sre boyunca siya
sal ve temel olarak da ekonomik stat olmaldr ve Badat'n toplumsal ta
rihi konusunda ileride yapd_acak aratrmalar, bu hareketin yoksul tabakalar arasnda ne kadar yayld _ve bunun toplumsal ve kltrel anlam zerine eilmek zorundadr.
- . ----

EV RMENLER VE EV RLER

2.

ristiyan yazn dndaki Yunanca eserler Arapa'ya ya dorudan

Yunanca asllardan veya Sryanice ya da Farsa ( Pehlevice) dilleri
araclyla evrildi.45 Bu nedenle, Pehlevice kaynaklar evirenler
slamiyeti semi olduklarn dnebileceimiz ranllard. Eski Sasani
imparatorluu snrlar iinde yaayan birok Nasturi Hristiyan da -esas
olarak Cndisabur'daki hekim aileleri- Farsa bildii ve eviri hareketiyle
ilgili olduu halde, bunlarn Yunanca eserlerin Pehlevicelerinden Arap
a'ya eviri yaptklarna dair elimizde bir kayt yok.
Yunanca ve Sryanice metinlerin evirmenleri ise daha renkli bir
tablo oluturmakta. Bunlarn birka anadili Sryanice olan paganlard. ::
nein din dili olarak)'unanca'y__da kullanan Harran Sabi blginleri son d
nem paganlarydlar. Ancak, Yunanca'y din dili olarak kullanan, anadilleri
ise Aramca (Sryanice) olan Hristiyanlar byk bir ounluk oluturuyor
d (bazlar Huneyn gibi Arapt). slam ncesi Yunanca-Sryanice bilimsel
eviriler gz nne alndnda, bazlarnn Yunanca'y bilim dili olarak da
bildikleri dnlebilir. Yunanca ve Sryanice'den eviri yapan bu evir
menler Bereketli Hilal'in nde gelen kiliselerinin yeleriydi: Baba ve oul
Btrikler ve Kusta ibn Luka (anadili Yunanca'yd) gibi Melkit veya Orto
dokslar; Abdlmesih ibn Naima el-Hmsi ve Yahya ibn 'Adi gibi Yakubiler
ve Huneyn ibn shak ailesi ve Metta ibn Yunus gibi Nasturiler.
Yunanca eserlerin Sasani Pehlevicesi araclyla evrilmesi balan
gta kolay oldu; Abbasi devriminden nce de yaplmakta olan Pehlevice
Arapa eviriler nedeniyle (bkz. blm 1.3) Farsa bilen evirmenler zaten
hazrd. Ama sra dorudan Yunanca'dan eviri yapmaya geldiinde eviri

YU NANCA NCE ARAPA K LT R

1 33

smarlayacak kiiler bunu yaptracaklar uzmanlar kolayca bulamadlar.

Yakndou'nun_ _8_: yzyln ikinci yarsndaki demografik yaps dnl
dnde Suriye ve Filistin' de Yunanca bilen yeterince kii olsa da, aralarn:
da Arapa eviri yapabilecek meslekten evirmenler yoktu. Bu yoldaki ilk
giriimleri anlatan yazlardan bunu aka anlyoruz. rnein Aristote
les'in Topika'snn evirisini yaptrabilmk)jn el-Mehdi bizzat en iyi tan
d kii olan Nasturi Patrii 1 . Timotheos'a bavurmak zorunda kalm.tJ,
Timotheos da baka bir din adamndan, Ebu Nuh'tan yardm almak zorl!n...:.
da kaldna gre (Blm Ill.) bu konuda kendini yetersiz hissetmi olma
l. Bermeki Yahya ibn Halid de benzer ekilde Anatolius'un Synagoge adl
eserini evirtmek iin skenderiye patrii ve dier din adamlarna bavur-,
mutu (Blm V.3). Bu rneklerden de anlalabilecei gibi ilk Yunanca e_ :_
virmenler kilise mensuplaryd, nk Abbasi hamiler resmi mevkilerine
dayanarak byle bir talepte bulunabiliyorlard. Abbasi halifelerinin y}<sk
rtbeli kilise grevlilerinden evirileri bizzat yapmalarn beklediklerini
sanmyoruz; bu iin uygun vasfl kiilere havale edilmesi gerektiini bile
rek sadece ricada bulunuyorlard. Bu nedenle bu din adamlarnn isimleri
ni evirmenler arasnda sayarken dikkatli olmak gerekir. Bu ekilde atlan
ilk admlardan sonra bilim adamlar ve filozoflarn ihtiyalar necleniyk
Yunanca-Arapa evirilere talep bydke evirmenlerin says ye niteli_
leri de ykseldi.
Burada unu vurgulamak nem tayor: Genellikle sanld gibi bi
limlerin ve felsefenin ykseliini salayan, eviriler deildi. Yunanca'dan (ve
Sryanice ile Pehlevice'den) geni apl eviri yaplmas ihtiyacn doura,
Arap bilim ve felsefe geleneinin yeermekte oluuydu. ilk yaplan _yiri!e
rin kt Arapa slubu (ieriin de kt olduu anlamna gelmez) talebin,
zaman ve nitelik asndan acil olduunu aka ortaya koymaktadr. Blm
p'de anlatld gibi bu hareketin destekilerinin toplumsal ve bilimsel ola
rak ilk evirilere ylesine ihtiyalar vard ki, o an gramer uzmanlar ve ya
z ustalarnn gerek Arapa diye methettikleri eye gre baya kalan bu
Arapa'ya bile isteye gz yumdular. rnein evirmen Yahya ibn el-Btrik
kulland kt dille n yapmt; ibn el-Kfti onun hakknda unlar syler
[Q 3 7 9.18-19]: "Gvenilir bir evirmen olmasna ve [orijinal metindeki] kav-

HAM LER, EV R M E N LER, EV RLER

ramlan iyi evirmesine karn takr tukur bir Arapa kullanrd" (bkz. WKAS
II, ii, 1265.32-5). El-Cahiz'in ok ktledii bu ilk evirilerin, filozof el-Kindi
gibi doru Arapa kullanan kiiler tarafndan yeniden elden geirilmesi ve
slup asndan slah edilmeleri gerekiyordu.46
Bylece, eviri hem slup, hem de nitelik olarak geliti. Balang
ta, kilise mensuplar ve dier ad hoc evirmenler eitli destekiler tarafn
dan Yunanca eserleri Arapa'ya evirmekle grevlendirildiklerinde, ellerin
de slam ncesi ve slamn ilk balarnda evrilmi Yunanca-Sryanice e
viriler vard; fakat bunlarn kullanll ok snrlyd. Hristiyanlk ncesi
Yunanca-Sryanice metinlerin evirileri, Arapa evirilerdeki gibi ok ge
ni yelpazeyi kapsamyordu. stelik Arapa'ya yaplan evirilerden tama
men farkl koullarda, bilginlerin kullanmas iin yaplmlard. Arapa'ya
evrilen metinlerde olduu gibi doruluk konusunda keskin eletirilere he
def olmamlard. Hur__yp'in Risale'sinde nceki Sryanice evirilere y
nelttii sert eletiri bu durumu en iyi gsteren rnektir. Bu eletirinin ken
di reklamn yapmak gibi bir ama tad sylenemez. Bu nedenle, Yu
nanca kltrn manastrlarda ve Hristiyanlk merkezlerinde slamdan n
ce ve slamn ilk yzylnda "serpildiini" ve Yunanca-Arapa eviri hareke
tinin sadece Hristiyanlarn nceden var olan Yunanca bilgisi zerinde
ykseldiini sylemek yanltr.
evirmenler Yunanca bilgilerini eski Sryani okullarndaki dzey
lerinin stne karmak zorunda kald. YChanna bn Maseveyh tarafndan
reddedildikten sonra Huneyn'in yl ortadan kaybolup H omeros'u ezber
den okuyacak kadar iyi bir Yunanca'yla geri dnn anlatan romantik
hikaye herhalde en iyi byle yorumlanabilir.47 Sryani okullarnn Yunan
ca's zengin destekilerin yeni standartlar iin yeterli deildi; evirmenler
de ona gre zaman ayrp aba gstererek Yunancalarn gelitirdiler, n
k evirmenlik artk kazanl bir i olmutu. nceki blmde bahsettii
miz gibi, Beni Musa "tamgn evirmenlik" yapanlara ayda 500 dinar d
yordu. O sralarda bir dinar hemen hemen 4.25 gram saf altn deerindey
di; yani aylk cret 2125 gram veya 75 ons altn demekti. Bugnn fiyatla
ryla (ons bana 320$) 24.000 Amerikan dolan. Bu miktarlardaki deme
doal olarak zamann en byk yeteneklerini kendine ekti. Suriye-FilistinYU NANCA DNCE ARAPA K LTR

1 35

li bir Yunanl olan Kusta ibn Luka, dier adyla Lukas olu Konstantin bu
konuda mkemmel bir rnektir. Biyografiler, onun memleketi Baalbek'ten
(bugnk Lbnan snrlar iindedir) ayrlp evirmen olarak n ve para ka
zanmak iin B_dat'a gittiini anlatr. Hatta beraberinde Badat'taki ze{:
gin hamilerin evrilmesini isteyeceini dnd Yunanca yazmalar da
gtrmt [F 243.18]. Kusta en sonunda Ermenistan'a gitti ve mesleini
orada srdrd.
evirinin ok paraya mal olduunu gsteren baka bir rnek de
Huneyn'in Risale'sinde anlatt u olaydr: Ahmed ibn Muhammed ibn el
Mdebbir, Huneyn'den Galenos'un Hippokrates'in Aforizmalar' zerine
yazd yorumlar evirmesini istedi. Fakat Huneyn ilk blm evirdikten
sonra Ahmed ondan birinci blm bitirinceye kadar dier blmleri e
virmemesini istedi. Aka anlalyor ki Ahmed satn ald eviriye para
demeye karar vermeden nce, evirinin kalitesini ve belki de kitabn iine
ne kadar yarayacan grmek istemiti. Toplam cret o kadar yklyd ki .
Ahmed'in daha batan byle bir nlem almas olaand. 48 Tabii ki biitn __
viriler maddi kazan salamak iin yaplmyordu; Huneyn Risale'nin bir
ok yerinde olu shak'a yapt evirilerden bahseder.49 Herhalde olun
dan bunun iin para almyordu. Bu evirilerin Sryanice'ye yaplm ei
tim amal eviriler olduklarn syleyebiliriz; baka bir hami iin daha son
ra Arapa'ya evrilmek zere yaplm olmalar da mmkn. Tekrar eder
sek, evirinin asl amac parayd, evirmenler profesyoneldi v 4kbirkuru
ma bal olmadan bireysel olarak alyorlard (Beyt'l-Hikme iin Blm
II.6'ya baknz) .
Yani evirilerin zamanla gelimesinin sebebi sadece evirmenlerin
daha fazla tecrbe kazanmalar deil, Yunanca bilgilerinin de gelimesiy
di. Yunanca bilgileri ilerlemiti; nk srekli artan talep nedeniyle artk
profesyonel evirmenler olmulard. Abbasilerin ilk yzylnda eviri_klt
rnn tvik edilmesi daha nitelikli bir Yunanca ihtiyacn dourmutu;
ikinci aamada ortaya kan yeni kuak profesyonel evirmenlerin Yunan
ca bilgisi, I . Timotheos gibi eitimli eski kuak din adamlarnn Yunanca
bilgisinin ok tesindeydi. El-Abbas ibn Said el-Cevheri (. 843) Yunanca'y
o kadar iyi biliyordu ki Yunanca mantk kitaplarn Yunanca ezberden oku136

HAM LER, EV R M E N LER, EV RLER

yabiliyordu.50 Huneyn evirdii eserlerin mantn daha iyi kavrayabilmek

iin sadece Yunanca'yla yetinmemi, Yunan kltrn de renmiti. Bir
sonraki kuak evirmenler iin de ayn eyi syleyebiliriz: Az nce bahset
tiim Kusta ibn Luka Yunanlyd; Sabit ibn Kurre'nin Nikomakhos'un Arit
metik evirisi her ynyle gerek bir sanat eseridir; bir de babas tarafndan
eitilen shak ibn Huneyn'in adn anmak gerekir. Huneyn baz Yunan ya
zarlarnn -bata Homeros olmak zere- sluplar ve grleri konusun
da uzman olduunu kendisi anlatr. Galenos'un Tbbi simler zerine (De
nominubus medicinalibus) kitabna dt bir notta unlar sylemektedir:
Aadaki pasajda Galenos'un Aristophanes'ten yapt bir alnt
var. Ancak, Sryanice'ye evirdiim Yunanca yazmada o kadar ok
hata ve yanlg var ki eer Galenos'un Yunanca's benim iin tam
dk ve altm bir ey olmasayd ve onun dier eserlerinden fikir
lerinin ounu renmi olmasaydm metni anlamam mmkn ol
mazd. Ama Aristophanes'in diline ne ainaym, ne de alkn. Bu
yzden alnty anlamak benim iin kolay olmad, ben de onu me
tinden kardm.
Alnty karak i__i? h.-a bir nedenim daha var. Alnty_ oku
duktan sonra, Galenos'un baka yerlerde sylediinin dnda bir
ey olmadn anladm. Bunun zerine bu alntyla bou bouna
uramak yerine devam etmeye ve daha faydal eylere ynelmeye
karar verdim.51
Huneyn'in bu pasajda ileri srd ikinci sebep, eviri iinin teme
lindeki teorik kabulleri ve var olan kavramlar hakknda da bilgi veriyor, ya
ni bu balamda "kaynak metin" ve "hedef metin". Huneyn'in anlayna
gre " (kaynak) metni" tanmlayan temel nitelik onun yazarnn kalemin
den kt haliyle fiziksel biimi (yani kelimelerin tam ve zgn dizilii)
deil, daha ok ierii ve evirinin ne amala kullanlacayd. Huneyn, da
ha Risale'nin en banda, evirinin kalitesine karar verebilmek iin eserin
kimin iin evrileceini bilmenin nemli olduunu vurgularken de bu hu
susa iaret ediyor gibidir.52 Demek ki "hedef metin" konusundaki ykmYUNANCA DNCE ARAPA K LT R

1 37

llk sz konusu bu nitelikleri muhafaza etmektir, yoksa bugn bizim ka

bul ettiimiz gibi kaynak metnin "i btnln" korumak deil. Hu
neyn'inki seviyesinde bir Yunanca uzmanl ve eviri yetenei, bu evir::.
menlerin ounun eitildii Hristiyan manastrlarnda pek yle rastlanan
-bir ey deildi; bu yetenek bizzat eviri hareketi tarafindan yaratlmt.
Huneyn ve alma arkadalarnn ve +/o. yzyln balarndaki
dier evirmenlerin yakalad yksek eviri teknii dzeyini ve filoloji
kusursuzluu hamilerin gsterdii cmertlikle aklamak gerekir. Bu c:
mertlik Badat toplumunun evrilen eserlere ve ierdikleri bilgiye verdii
byk nemden kaynaklanyordu. Daha iyi bir uzun vadeli yatrm belki bir
daha hi yaplmad; nk sonu_ Arapa asndan muhteem olmu_..
evirmenlerin bilimsel sylem iin gelitirdii szck hazinesi ve Arapa
slup gnmze dek standart kald.53
EVR B TN LKLER vE Bu B TN LKLERN NCELE N M E S

3.

ansfr dneminde atlan ilk admlardan sonra eviri hareketi iki

yzyldan uzun bir sre hzla gelimeye devam etti. Hem kendi
sini douran bilimsel alma iin aratrmann gereksinimleri,
hem de hareketi dardan destekleyen hakim ideolojik eilimler ve politi
kalar tarafndan dikte edilen bir yolda, eitli aamalardan geerek geliti.
eviri hareketinin geirdii safhalar, teknik ve tarihsel zellikleri asndan
iki temel ynyle incelenebilir. Birincisi evirilerin filolojik yaps ve eviri
teknikleriyle ilgilidir. kincisi ise eviri iin seilen eserlerin trleri, bu
eserlerin hitap ettii toplumsal ve bilimsel gereksinimler ve bunun top
lumsal tarih asndan ierdii anlamlardr. Doal olarak ikisi de farkl yn
lerden birbiriyle iliki iindedir.
Yunanca-Arapa evirilerin teknik yn, balang dnemlerinden
itibaren akademik ilginin odakland neredeyse tek konu olmutur. Hu
neyn'in ada byk Arap edebiyats el-Cahiz'in eviri giriimi ve sre
leri zerine birok deerlendirmesi bulunmaktadr.54 Ancak, bu konuyla il
gili en sk alntlanan ifade 14. yzylda yaayan Arap bilgini Halil ibn Ay
bek es-Sefedi'ye (.764/1363) aittir. Sefedi iki eviri yntemi kabul ediyor
du: kelimesi kelimesine (ad verbum) ve anlama gre (ad sensum) . bn el-Bt-

HAM LER, EV R M E N LER, EV R LER

rik ve bn en-Naima'y birinci tr eviri tekniini benimseyen kiiler ara

snda gsteren bn Aybek, Huneyn ibn shak ve el-Cevhexi'yi ise daha s
tn tuttuu ikinci eviri tekniini benimseyen kiiler arasnda sayar.55
nerdii tanmn basitliinin ekicilii Huneyn'in byk hretiyle birle
ince, bu forml hak ettiinden daha fazla ilgi ekti; ama artk tmyle ge
ersiz olduu biliniyor. Eer Yunanca-Arapa eviri hareketinin teknik ni
telikleri hakkndaki genellemelerin tanmlayc olduunu kabul edeceksek,
H uneyn' den sonra kelimesi kelimesine evirinin yaygnlatn sylemek
daha yerinde olur.56 Tanm ayrc;ranltcdr; nk bn el Btrik ve b;
Naima, Huneyn ve el-Cevheri' den nce yaamlardr. Sefedi, eviri slup
larnn zamanla geliip ilerledii izlenimini yaratmakta ve nce hantal!.-ke
limesi kelimesine evirilerden zamanla daha k ve serbest evirilere do
ru dnen bir tablo sunmaktadr. Bu gr eviri hareketinin pe pee ge
len aamalardan geerek srekli daha zarif, daha ince bir slup kazanarak
gelitii eklindeki yaygn kany glendirmitir. Bu gr savunanlar
arasnda genel kabul gren snflamaya gre belirlenen aama u ekil
de tanmlanr: "Eski" kelimesi kelimesine eviriler (veteres) , Huneyn ve ev
resinin daha serbest evirilerinin oluturduu ara aama ve Badat felsefe
okullarnn esas olarak daha nce evrilmi metinlerin yenilenmesi eklin
de yaplan, bilimsel ve filolojik ayrntlaryla usta ii eviriler (recentiores) . 57
Gerek tamamen farkl ve ok daha karmak. Her aamann belir
gin bir zellikle, eviri slubuyla -kelimesi kelimesine, serbest, yenileme
ci- bir ncekinden mutlaka farkl olduunu gsteren kronolojik art arda ge
len aamalar paradigmas, zmleme asndan pek ie yaramaz. Bunun
nedeni kronolojik paradigmann slup konusunda ne senkronik [ayn d
nem iinde], ne de diyakronik [farkl dnemler iinde] olarak gerekli esnek
lii tamamasdr. Senkronik olarak esnek deildir, nk ayn dneme ait
evirilerde farkl tekniklerin kullanldn biliyoruz: rnein Ustaz'n Me
tafizik evirisi, metni kelimesi kelimesine klece izler, oysa yine ayn d
nemde evrilen Enneadlar (yani Aristoteles'in Tannbilimi) bunun tam tersi
dir. Bu iki evirinin tek ortak yn yalnzca ayn zaman diliminde evrilmi
olmalar deildir; ikisi de ayn evrede (el-Kindi evresi; bkz. aada) ve ay
n amalarla yaplmtr. Bu nedenle, eer ilk evirilerin slubunu kelimeYU NANCA DNCE ARAPA KLTR

139

si kelimesine veya serbest diye tanmlamaya kalkarsak az nce verdiimiz

rneklerin ya biri ya dieri aklanamaz olur. Yok eer ikisinin de doru ol
duu ne srlrse bu kez de slubu bir snflama kriteri olarak gren pa
radigma geerliliini yitirir. Diyakronik olarak da geerli deildir; nk
ayn eviri slubuyla farkl aamalarda karlayoruz, burada da nceki r
nekteki savlar paradigmay yine geersiz klmaya yeter.
slup farkllklar temelindeki kronolojik paradigma, evirilerin e
viri olarak yaps bakmndan eviri hareketinin izledii gerek rotay asl
na uygun bir ekilde yanstmakta tamamen yetersizdir. Aamalar veya d
nemler ayrm yapmaktansa sorunu eviri btnlkleri temelinde tartmak
ok daha verimli olacaktr. Byle bir ema, evirileri teorik nkabuller ol
madan kendi somut ortaya konu biimleri ierisinde ele almamz salar.
Bylece her eviri btnln dier eviri btnlklerinde rastlanmayan
kendine zg zellikleri temelinde inceleyebiliriz. Zira evirilerin ok eit
li zellikleri var ve bunlar farkl eviri btnlklerinde farkl kombinasyon
larda karmza kyor. Bu zelliklerin en belirgin olanlarn yle sralaya
biliriz: (a) Arapa'ya eviri yaplan diller eitliydi. Yunanca eserlerin ilk
balardaki evirilerinin bazlar Farsa'dan yaplmt; Sryanice, eviri d
neminin sonuna dek hep kullanlan bir kpr dil grevi grd. Ayrca do
rudan Yunanca'dan yaplan saysz eviri vard. (b) Tekrar tekrar yaplan e
viriler genellikle "yeni" eviriler deil, var olan evirilerin gzden geiril
mesiydi. Bu tr gzden geirmeler doal olarak sluplarn ve terminoloji
lerin birbirine karmasna neden oluyor, bazen de kirlenmeye yol ayor
du: bu kirlenmeler hem (c) erh dme geleneinden kaynaklanan teorik
kirlenmeler, hem de (d) almay smarlayanlarn aratrmalarna gre
farkllaan terminoloji kullanmndan kaynaklanan pratik kirlenmeler. (e)
evirmenlerin yetenekleri hem genel anlamda, hem de belirli konular z
glnde birbirinden ok farklyd. Fihrist evirmenler hakknda yaplm
deerlendirmelerle doludur. Hatta, Huneyn, Aristophanes'in almasn
eviremediini bile syler (bkz. Blm Vl.2). (f) Son olarak, evirmenlerin
yaklamlarnn ve amalarnn da ok eitli olduunu ekleyelim: Ayn e
yi farkl biimde yeniden ifade etmek ou kez yetersizlikten kaynaklanan
bir hata deil, bir amat.58
HAM LER, EV R M E N L E R, EV R LER

Eer eviri btnlkleri temelinde analiz yaparsak, yukarda sayd

mz btn faktrler deerlendirmemizin iinde yer alacandan, saylan
bu zelliklerin aratrlan btnlkle ilgisine karar verebilmek ve btnl
n genel bir tanmn yapmak mmkn olur. Bu tanm ayn zamanda o
btnln bu belirli zellii iermesinin tarihsel nedenlerini de aklaya
caktr. Bylece eviri gruplar, seilen konular, evirmenler ve bilim adam
lar arasndaki ynelimler saptanabilir ve bu ekilde saptanan her bir biri
min zellikleri ayr ayr incelenebilir. Bilimsel aratrma bu ynde bir mik
tar yol kat etmi durumda ve bugn eviri btnlklerinin gerekte nasl
iledikleri konusunda bir fikir edinmek mmkn.
ilk nce ok belirgin bir btnl, H uneyn ve yardmclarnn e
virdii Galenos'un ve Hippokrates'in eserlerini ele alalm. Bu eserleri be
lirlemek konusunda biraz anslyz; nk bizim de bol bol alnt yapt
mz Risale'de Huneyn'in bu konuyla ilgili aklamas yer alyor. Ayn b
tnlk iinde olmasna karn, Huneyn'in Arapa versiyonlar Hubey ve
sa ibn Yahya'nnkilerden farkl. G. Bergstrasser'in onlarn evirileri ze
rinde yapt dilbilimsel analizler sayesinde bu ayrmlar anlamaya giden
yola girmi bulunuyoruz.59 H. H. Biesterfeldt'in daha yakn bir tarihe ait a
lmas, yine ayn dorultuda, Hubey'in evirilerinin belirgin zelliklerini
daha ayrntl biimde tanmlamaktadr.60 Bu eser sayesinde aratrmalarn
boyutlarnn Huneyn ve arkadalar tarafndan yapl:q, fakat Risale'de de
inilmeyen evirileri de kapsayacak ekilde genilemesi mmkn oldu.
H.J. Ruland, Afrodisias'l iskender'in yazd baz denemelerin Arapa
versiyonlarna dayanarak Yunanca-Arapa bir "eviri grameri" ( berset
zungsgrammatik) kaleme almt; bu alma, sondan bir nceki paragrafta
belirttiim evirinin farkl aamalar arasndaki ayrmlar belirleyebilmek
asndan faydal bir lt salad.61 evirmenlerin en nls olduu iin
Arapa kaynakalarda ve yazmalarda birok eviri yanl bir biimde Hu
neyn'e atfedilir. Artemidorus'un nl rya kitab rneinde, bu kez Hu
neyn'in sz daarcnn zmlenmesiyle, kitabn evirisinin Huneyr'e
atfedilmesinin aslnda yanl olduu ispatlanabildi.62
kinci eviri btnl ise, Arap felsefesinin kkenleri asndan
en nemlilerinden biri olan el-Kindi ve evresinin evirileridir. G. Endress
YU NANCA DNCE ARAPA K LTR

bir dizi yazda bu eviri btnlnn zelliklerini ortaya koydu ve dilbi

limsel benzerlikler temelinde aadaki eserlerin bu eviri btnlne ait
olduunu saptad: Hakknda baka bir ey bilmediimiz Eustathius'un
(Ustaz) evirdii Aristoteles'in Metajizik 'i; Abdlmesih ibn Naima'nn e
virdii ve el-Kindi'nin bizzat dzelttii Plotinus'un Enneadlar'ndan (IV.
VI. kitaplar) Aristoteles'in Tannbilimi adyla bilinen bir seme; Proclus'un
Dinbilimin Unsurlan 'ndan seme nermeler ki bazlar daha sonra muhte
melen el-Kindi tarafndan gzden geirilerek Saf yi (Latince'ye Liber de ca
usis adyla evrildi) derlemesi iinde yer ald; Habib ibn Bihriz'in evirdii
ve el-Kindi'nin dzeltmelerini bizzat yapt Yeni Pisagorcu Nikomak
hos'un Aritmetie Giri'i; bir Bizans patrikios'u olan Yahya ibn el-Bitrik'in
evirdii Timaios ve anlald kadaryla bir Sabii bilginin evirdii len
trnden baz Platon diyaloglarndan uyarlamalar; yine Yahya'nn evirdi
i Aristoteles'in Gkyz zerine, Meteoroloji ve zooloji kitaplar ve bir de
Aristoteles'in De Anima's iin hazrlanm, oannes Philoponus'un yoru
mundan etkilenen bir elkitab.63 Btn bu almalar, bu eviri btnl
nn belirgin zelliklerine sahiptir. Endress, "rehber fosiller" dedii bu
zellikleri yle sralar [s. 59]:
Baka dilden szcklerin kullanlmas ve Yunanca (ayrca baz
Aramca ve Farsa) terimlerin sylenilerinin Arapa harflerle yazl
mas;
Terim bileenlerinin evrilerek bire bir Arapa'ya uygulanmas;
Bilimsellik ncesi amaca uygun Arapa karlklar (bazen Sryani
ce eviriden kopyalar) kullanmndan sistemli ve tutarl bir termino
lojiye gei;
Soyut isimlerin ve baka yeni szcklerin oluturulmas;
Ayn dnemde yaayan evirmenlerin veya evirmen gruplarnn
birok terimi veya terim kmelerini benzer ekilde kullanmas;
skenderiye'deki ders verme tarznn evirmenlerin szdizimi
zerindeki slupu etkisi. Giri, zet, gei ve balant yapmak
iin kullanlan ifade envanterinin baz metinlerde en gze arpan
eler olmas; 64
H A M LER, EV R M E N LER, EV R LE R

Bir yandan belirgin bi_imde yeni Platoncu bir yoruma doru ei

lim, te yandan yeni Platoncu metinlerden kutsal varln oullu
una ilikin blmlerin karlmas.
Endress'in belirttii son nokta ok nemli; nk eviri hareketinin
yaratc bir sre olarak kavranmas gerektiine iaret ediyor ve bunun de
erini tam olarak takdir edebilecek bir noktaya daha yeni ulam bulunuyo
ruz. Yunanca metinler ile evirileri arasnda sk sk karlahmz farklar ve
eklemeler genellikle ya aklayc ve ayrntya ilikin notlar veya sistematik ve
tarafgir oynamalardr. 65 Demek ki, baz metinler bilinli olarak bire bir ev
rilmiyordu; nk evrilmelerinin amac belirli bir grn savunulmasn
da kullanlacak teorik destek arayyd. Bu nedenle, tpk Yunanca eserler
evrilirken zellikle Abbasi toplumundaki tartmalara bilgi ve argman
salayacak olanlarn seilmesi gibi, bu tartmalarn ideolojik ve bilimsel y
nelimi de seilen metinlerin nasl evrileceini belirliyordu. Bu dolayllk e
viri hareketinin erken Abbasi toplumunun entelektel yaamyla canl ba
lantsn gsteren en iyi kanthr. Buna ilikin bir rnei matematik alann
da Diophantus (yukarda blm 5.5) evirilerinde grmtk; ksa sre n
ce, el-Kindi evresinin yapt Afrodiyasl skender evirilerinin analiz edil
mesiyle felsefe alanndan da benzer bir rnek elde edildi. 66
Hem etkileri, hem de felsefi ierii asndan eviri hareketinin el
de ettii en byk baarlardan biri Aristoteles'in Organon evirileri btn
ldr. Bu konunun ayrntl bir deerlendirmesi, ilk Sryanice eviriler
den Badat'taki Aristotelesi bilginlerin temsil ettii, metinleri Paris yaz
masnda (Bibliotheque Nationale, ar. 2346) grlebilen son aamaya gelin
ceye kadar geirdii her safhay ayr bir blm halinde inceleyen bir kitap
ta yaplabilir ancak. Yazmada Porfrios'un sagoge'sinden Retorik ve Poeti
ka 'ya kadar i skenderiye Organon'unun dokuz metninin hepsi yer alr. Me
tinlerin tamam el-Hasan ibn Suvar'n (. 421/o30 civar) kendi yazd
metinden kopya edilmiti; o da bunlarn bazlarn retmeni Yahya ibn
'Adi'den (. 363/974) kopyalamt. Buna karlk Yahya ibn 'Adi elindeki
Kategoriler ve nermeler zerine kopyalarn evirmen shak ibn Hu
neyn'in (.298/9o) kendi elyazsyla yazd metinle karlatrmt. AyYUNANCA D N CE ARAPA KLT R

143

rca, btn metinler Yahya ibn 'Adi'nin bir dier rencisi bn Zura'dan
(. 398/1008) Ebu Osman ed-Dimaki (. 302/914'ten sonra) gibi baka e
virmenlerin kendi elleriyle yazdklarna dek uzanan geni bir yelpazedeki
baka birok versiyonla tekrar karlatrlmt. ilave olarak yazmada sayfa
kenarlarna ve satr aralarna dlm ok sayda felsefi not yer alr; bu
nun nedeni eski Sryanice evirilere srekli yaplan bavurular ve btn
bu metinlerin ait olduu el-Farabi okulundaki felsefe tartmalardr.67 Yaz
ma, hala yazlmay bekleyen Badat'taki Arapa mantn yzyl akn ta
rihinin tek ciltlik bir ansiklopedisi gibidir.68
Bir o kadar nemli drdnc eviri btnl Eukleides'in eserle
ri ve bu eserler iinde de zellikle Elemanlar' dr. Bu konuda ylesine byk
bir karklk sz konusu ki evirilerin zamanla daha gvenilir bir hale gel
dii kabul zerine kurulmu hibir izgisel gelime teorisi bu durumu
aklayamaz. Fihrist'ten rendiimiz kadaryla el-Haccac ibn Yusuf ibn
Mater biri Harun dneminde (ya da grevlendirmesiyle) , dieri ise Me
mun dneminde iki eviri yapm, buna karlk shak ibn Huneyn kitab
tekrar evirmi ve Sabit ibn Kurre de dzeltmesini yapmt [F 265]. Birok
da Arapa erh dlmt. Bu bilginin doruluunun mevcut metinler
temelinde teyit edilmesi ok zor; nk insan akna evirecek kadar bir
birlerinden farkllar.69 Dahas, Manslir dneminde yapldn (yukarda
Blm I I.2 ve V.5'e baknz) tarihilerden rendiimiz daha nceki eviri
ler konusunda bibliyografyaclar hibir ey sylemiyor. Konunun bylesin
karmak oluunun sebebi evirilerin raflarda saklanp tozlansnlar diye
deil -yle olsayd ecerelerini izlemek ok kolay olurdu- bilginlerin ara
trmalar iin yaplm olmasyd. Byle olunca srekli titiz incelemelerden
geiyor ve devaml yenileniyorlard. Bu nedenle Elemanlar'n Arapa eviri
leri zerine yaplacak bir inceleme ayn dnem boyunca matematik bilim
lerinin geliimi zerine paralel bir alma olmadan tamamlanm sayla
m_a: Buna paralel, ama daha farkl bir karmaklk Eukleides'in Optika ki
tab iin de sz konusu. Ortaa bibliyografyalarna bakldnda evirisi ve
aktarlmas basit grnyordu. Ancak, R. Rashed'in bu konuda mevcut b
tn eski Arapa metinler zerinde yapt ayrntl aratrma, bugn eli
mizde bulunan Optika'nm el-Kindi'nin kulland Optika olmadn orta1 44

HAM LER, EV R M E N LER, EV R LER

ya karmtr. El-Kindi'nin kulland metin muhtemelen daha eskiydi.

Dahas, her iki eviri de bugn mevcut olan Heiberg'in "orijinal" ve "The
on'un" diye adlandrd iki Yunanca metinden farkl bir Yunanca metni
yanstmaktadr.70 Durumu daha iyi grebilmek iin bu matematik metinle
ri zerinde, belki de Ptolemaios'un Almagest'inin71 evirisiyle de balantl
olarak, filolojik ve bilimsel incelemelerin srdrlmesi gerekmektedir.
Yukarda ele aldmz drt eviri btnlnn her birinin eviri
teknikleri ve bu tekniklerin geliimi, kendine zg zellikler tar ve tm
iin tek bir genelleme yaplamaz. Tabii ki her eviri btnlnde balan
g, orta ve son dnem evirileri vard; ama bu terimler her eviri btnl
nde farkl anlamlar tar. Her eyden nce kronolojik bir farkllk sz ko
nusudur: rnein el-Kindi evresi eviri btnl, daha Badat Organon
evirileri btnl balamadan nce bitmiti. Kken olarak ise el-Kindi
evresi evirileri dorudan Yunanca'dan yapld halde, Badat Organon
evirileri, Paris yazmasnda da grdmz gibi, neredeyse tmyle Sr
yanice zerinden yaplmtr ve kronolojik olarak 7. yzyla kadar uzanan
son derece zengin bir Sryanice mantk eserleri geleneine yaslanmakta
dr. El-Kindi evresinde ise ideolojik nedenlerden dolay evirilerde orijinal
esere filolojik adan sadk kalmak gibi bir kayg gdlmyordu; "yorumla
yc" evirinin bu btnlk nitelii olduuna yukarda deindik. Badat Or
ganon eviri btnl ise, tam tersine, Walzer'in gsterdii gibi filolojik
ayrntlara byk nem veriyordu (tabii ele alman konunun mantk olma
snn da etkisiyle) ; Hugonnard-Roche'un da ekledii gibi, burada ama, da
ha iyi bir felsefe anlayna ulamakt.
Verdiimiz rnekler, evirilerin snrsz karmakl ve zenginlii
konusunda bir fikir vermi olmal. Ayrca, sanrm eviri hareketini ilk "ke
limesi kelimesine" aamasndan balayarak zamanla "olgunluk" seviyesine
ulaan mekanik, dz izgisel bir hareket olarak tanmlama giriimlerinin
anlamszl da grlmtr. eviriler gerektii biimde incelendii tak
dirde bunlarn eviri hareketi boyunca Badat'ta yaanan entelektel geli
melerin daha iyi anlalmasnda ne kadar nemli olduu da anlalacaktr.
eviri btnlklerinin kendilerine zg problemler temelinde biimlenen
kendi zel geliim tarihleri olduu kabul edilir ve byle bir perspektiften
YU NANCA D NCE ARAPA K LT R

145

baklrsa, eviri hareketi ve onunla birlikte Arap bilimi ve felsefesiyle ilgili

yerlemi birok yanl kan da kendiliinden ortadan kalkacaktr. Bu tr
den ok yaygn yanl bir kanya gre eviri hareketi aa yukar Memun
dnemine rastlayan "alc" ve bunun ardndan gelen "yaratc" iki byk ev
reden olumaktadr.72 Halbuki eviri btnlklerinin incelenmesi, el-Kin
di evresi btnlnde olduu gibi daha sorunun konu aamasnda by
le bir bak geersiz klmaktadr. eviriler en bandan itibaren Badat'ta
ki fikir akmlar sonucunda oluan aratrma srelerinin bir paras olarak
grlmeli ve bu anlamyla Arap bilim ve felsefe geleneinin gereksinimle_
rine yant olarak ortaya km yaratc etkinlikler olarak kabul edilmelidir.
eviri btnlkleri konusunda yapacamz aratrmalar, Arap bilimi ve
felsefesinin "orijinallii" veya Araplarn ve Samilerin "yaratclk" vasfna
sahip olmad gibi lmsz, ama doruluu phe gtren metafizik kav
ramsallatrmalardan ve aklamalardan kanlmasn salayacakt!!.:

HAM LER, EV R M E N LER, EV R LER

YED NC

BLM

EVR VE TARH
EVR HAREKETNN DoG-uRnucu GELMELER
EV R HAREKETN N S O N U

limizde bt-!lgiler.!._ adaftaki eviri hanke_J:iin ik!.P: yh

a_an bir sre boyunca_ hzla. gelitikten
sonra zarranla yavaladn
.
ve ooo. yln balarndan itibaren sona erdiini gsteriyor. Bu gzlemin gerektii ekilde anlalabilmesi iin baz noktalar belirtmemiz ge
rekli: Birincisi, bu sylediklerimiz evrilen bilimlere duyulan ilginin azal
d veya Yunanca'dan eviri yapabilecek uzmanlarn saysnda bir azalma
olduu anlamna gelmez; tam aksine, o . yzyln sonlarnda Badra
Adudi hasta_neinin (372/982) kuruluu ve burada bilginlerin almas, bi
limsel _faal_!yetlerin geliip serpildiini ispatlamaktadr. B unlardan biri olan
Melkit doktor Nazif ibn Ymn (veya Eyman?) er-Rumi, tp kitaplar dn
da Aristoteles'in Metafzik'inin A (ve muhtemelen M) kitabn evirmi1 ve
Fihrist'in yazar en-Nedim'e Eukleides'in Elema nla r' nm o. kitabna rast
ladn ve 40 ek ekil ieren bu Yunanca versiyonu evirmeyi dnd
n sylemiti [F 266.2-4]. alma arkada nl hekim brahim ibn Bek
ku el-Aari Yunanca'dan Theoprastus'un Bitkilerin Kk.l_ri ye Alglama
Duyusu zerine isimli kitabn ve bn Naima'nn Sryanice evirisinden
Aristoteles'in Sofiste rtmeler zerine'sini2 evirmiti. brahim'in olu
Ali'nin de bir hekim ve evirmen olduunu syleyen b n Ebi Useybia, bu
evirilerin de ok takdir edildiini belirtir [ IA U , 244.13]. Bu faaliyetle ba
lantsz (?) bir biimde S abit ibn brahim es-Sabi (. 3 6 9 /980) gibi Sabii
bilginler de Yunanca tp eserlerini evirmeye devam etmilerdi [GAS III,
154-6; El VI II,673-4].
Bunlar ve baka birok rnek, evirilere ve evrilen bilimlere duyu
lan ilginin Abbasilerin ilk iki yzylnn ardndan Bveyhilerin Badat' i
gal etmesiyle birlikte, azalmak bir yana, belki de arttn aka gstermek-

Y U NANCA DNCE ARAPA KLT R

1 47

. tediL Bveyhi dnemi kltr sramas, bata J. L. Kraemer'in Humanism in

the Renaissance of Islam (slam Rnesansnda Hmanizm) kitab olmak ze
re son zamanlarda yaplan almalarda ylesine dolu dolu betimlenmitir
ki burada daha fazla ayrntya girmemize gerek yok. Eer ilgi ve mali destek
devam ediyordu ise bu ilginin Yunanca eserlere de ynelmesi gerekirdi;
nk bu eserleri evirebilecek -Nazif veya brahim ibn Bekku geleneini
devam ettiren- evirmenler her zaman bulunabilirdi. Bu durumda Yunan
ca-Arapa eviri hareketinin etkisini yitirip ortadan kalkmas olgusunu, sa
dece artk bu hareketin sunabilecei bir eyin kalmam olmasyla aklaya
biliriz. Baka bir deyile eviri hareketi toplumsal ve bilimsel nemini yitir
miti. Burada sylemek istediimiz artk evrilecek bilimsel Yunanca eserin
kalmad deil, hamilerin, uzmanlarn ve bilim adamlarnn ilgilerine ve ta
leplerine doyurucu yant verebilecek Yunanca eserlerin kalmaddr. Birok
disiplinin nemli ana metinleri zaten ok nceden evrilmi, incelenmi,
btn disiplinler eviri eserlerin sahip olduu dzeyin tesinde bir gelime
kaydetmiti. Bylece Yunanca eserler bilimsel gncelliklerini yitirdi ve ara
trmalar daha gncel bilgilere ynelmeye balad. Bilim hamileri Yunanca_
_eviriler yerine orijinal Arapa yazlar smarlar oldu. Bu sre uzun bir s
reden beri devam etmekteydi ve Abbasilerin ikinci yzylnda da gzlemlen
miti (kr. Blm VI.a). Bveyhiler dnemiyle birlikte bu eilim ylesine
hakim bir hale geldi ki artk evirilere talep tamamen ortadan kalkt. Bu ne
denle duraklayan eviri hareketi daha sonra tamamen sona erdi; nk bu
hareket iin asl talebi yaratan Arap felsefesi ve bilimi artk kendi ayaklar
zerinde durabilecei bir dzeye erimiti.
yle bir dnelim: Bveyhiler dneminin sona ermesinden
(o52)_ye tabii ki eviri hareketinin ortadan kalkmasndan ok nce, aa
da adlarn verdiimiz bilginler bilimde devrim yaratan temel eserlerini
zaten yaynlamlard. 1)yta, Ali ibn Abbas el-Mecusi (. 4./o. yzyln
sonlar) ve bni Sina (. 428/o37); astronomide el-Battani (. 317/929) ve
el-Biruni (. 440/o48) ; matematikte el-Harizmi (3./9. yzyln ilk yars)
ve fizikte bn'l-Heysam (. 432/o4'den sonra) ve yine bni Sina vb. Bu
bilim adamlarnn almalar, bilimsel adan eninde sonunda eviri lite
ratrn geecekti; ayrca yle slup, biim ve tavrla yazlmlard ki sEV R V E TAR H

lam dnyasndaki o dneme has tutumlara denk dyordu. Baz bilgin

lerin eletiri amal yazld aka belli olan kitaplar bu konuda bir fikir
verebilir. rnein, er-Razi'nin Galen Hakknda pheler (e-ukuk 'ala Ca
lfnus) ve ibn'l-Heysam'n Ptolemaios Hakknda pheler (e-ukuk 'ala
Batlamyus) . Bu rneklere ibni Sina'nn, Aristoteles'le ayn grte olma
d btn temel konular ele ald ve "Aristoteles hakknda pheler" d
ye de adlandrabileceimiz Dou Felsefesi (el-Hikmet'l-mankiyye) isimli
kitabn da eklemek gerekir.3 Burada son tahlilde nemli olan Yunan bili
minin temel direinin -Galenos, Ptolemaios, Aristoteles- eksiklikleri
ni ortaya karan bu kitaplarn yaratt etkiden ziyade, kendi disiplinleri
nin gelimesiyle fiilen ilgilenip bu tr kitaplarn yazlp deer verilecei
entelektel ortam yaratan mderris ve bilim adamlarnn tutumlardr.
eviri eserler ite bu balamda nemlerini yitirerek bilim tarihinin bir
paras haline geldiler.
Sonu olarak, o. ve n. yzyllarda eviri Yunan eserlerinin seviye
lerinin stne kan Arapa zgn bilim ve felsefe yazlar ylesine baskn
ve yaygn bir hal kazand ki bu eserlere kar "ze dn" bir tepki orta
ya kt. Bilime ve felsefeye yaklamlar deneyci ve yaratc olmaktan ok,
skolastik ve kuralc olan dar grl birtakm bilginler, "yanlmaz" saydk
lar Yunan bilim adamlarnn retilerinin sulandrlmas olarak grdkle
ri bu gelimeye tepki gsterdiler, sz ve eylemleriyle zgn Yunanca eser
lere (tabii ki Arapa evirileri araclyla) geri dnlmesini savundular. Bu
hareketin yaygn olduu yer Endls't; ibni Rd burada felsefenin b
ni Sina'nm elinde gelimesine kar kp "bozulmam" Aristoteles'e geri
dnmeye alyor, astronom el-Bitruci sadece Arap astronomlar deil,
Ptolemaios'u da Aristoteles'in ilkelerine sadk kalmamakla suluyor, Aris
toteles'in gksel cisimlerin dairesel hareketinin tekbiimlilii teorisini des
teklemek iin garip astronomi teorileri yaratyordu.4 Douda byle bir tep_
ki Abdllatif el-Badadi'nin (. 629/1231) yazlarnda grlebilir. Badadi,
Bir ift t (Kitab'n-Nasthateyn; felsefe ve tp konusunda) gibi imal bir
isim tayan kitabnda zgn Arap biliminin (bni Sina) terk edilmesini,
yeniden Aristoteles, Hippokrates ve Galenos'a geri dnlmesini savunu
yordu. Arap bilim ve felsefesindeki byk ilerlemeler karsnda byle giriYU NANCA DNCE ARAPA K LTR

149

imlerin sadece tepkisel olduu, bu bilginlerin sonraki Arap bilimi zerin

de neredeyse hibir etkilerinin olmayndan anlalabilir.
o. yzyl Bveyhiler dneminin ayrt edici zellii olan iyasal par
alanmla ve bir "Mslman halklar topluluu"nun5 yaratlmasna para
lel bir gelimeyle, bilim ve felsefe etkinlii ilk merkezi olan Badat'tan ko
parak btn slam dnyasna yayld. iktidarn merkezi niteliinin kaybol
mas kltr himaye edenlerin de merkezi niteliinin kaybolmas demek
ti. Fakat tpk Badat ve halifenin siyasal otorite modeli olarak kal gibi,
Badat sekinlerinin bilim-felsefe gelenei ve eviri kltr de btn yk
selme peindeki tara hkmdarlarnn taklit etmeye alt bir model
olarak kald. rnek verirsek, yukarda adlarn andmz bilginlerden Bin1ni ve bni Sina Orta Asya'da, yine bni Sina (hayatnn sonlarna doru) ve
el-Mecusi ran dnyasnda, el-Battani Rakka'da (dou Suriye) ve bn'l
Heysam Kahire'de altlar. Ayn dnemde Endlsl halife I I I . Abdur
rahman (sal. 300/912-350/961) bilim evirilerini sarayna getirtti, Bizans
imparatorundan dn alnan bir evirmenle Dioscurides'in Materia medi
ca'snn yeni bir evirisinin yaplmasn salad. 6
Bilim ve felsefe geleneinin yaylmasnn sevindirici bir yan etkisi
oldu: Siyasal iktidar merkezleri ve buna bal olarak kltr merkezleri o
alnca, hamiler de oald, dolaysyla bilimsel ve felsefi almalar da. Sa
nrm bu durum, baz akademisyenlere kltrel yeniden canlanma anla
mnda Bveyhiler dneminin neden bir "rnesans" gibi grnm olabile
ceini aklamaya yardm eder. Aslnda klasik Yunan biliminin canlanma
s anlamnda gerek rnesans, Abbasi iktidarnn ilk iki yzylnda Ba
dat'ta yaanmt. Fakat bu anlamyla bile bir ayrma gitmek mmkn: her
ne kadar hem Abbasi, hem de Avrupa rnesanslar, kullanlabilirlii -yani
gerek problemlere uygulanabilirlii- asndan klasik bilime ortak bir ilgi
duysalar da, klasik almalarn, modern kkeni Avrupa Rnesans'na da
yanan filolojik yn Arap Rnesans'nda hi yoktu. Aristoteles aratrmala
r konusunda Yahya ibn 'Adi ve rencilerinin7 kurduu Badat okulunca
balatld sanlan bilimsel ve filolojik skolastisizme benzer kprdanmalar
olduysa da, bni Sina felsefesinin yaratt kasrga bu tr eilimleri abu
cak yok etti.
150

EV R V E TAR H

EV R HARE KETNE AGDA TEPKLER

2.

lasik Arap kltrnn 9. ve ro. yzyllardaki biimleniinde bu kl

tre youn bir biimde nfuz eden eviri eserler temel bir rol oyna
d. nceki sayfalarda da belirtildii zere tarihteki her hareket gibi
bu hareket de belirli toplumsal grup ve tabakalar tarafndan kendi amala
r, karlar ve politikalar dorultusunda balatlp desteklendi ve gelitiril
di. eviri hareketi toplumda byle bir destek bulmasayd, Sryanice konu
an yetenekli ve bilgili Hristiyanlara ramen yine de toplumsal ve tarihsel
adan nem tamayan, birka ayrks insann gelip geici bilimsel hevesi
olarak kanaya aikum olurdu_.
Bu anlamda tarihsel ve toplumsal bir fenomen olan eviri hareketi
nin buna denk sonular olmasn beklemek doaldr. slam tarihi boyun
ca ok eitli biimlerde ortaya kt bu sonular. Tarihsel adan henz hi
biri betimlenmedi ve ciddi bir aratrmas yaplmad. Yaplamad, nk,
brakalm baka eyleri, slam "Ortodoksluu"nun tek ve hi farkllamam olduu, gya eski bilimlere dmana bakt gibi neredeyse evrensel
kabul grm, ama hibir temeli olmayan bir varsaym bu aratrmalara
. _ket rmutu. Elbette eviri hareketine kar tepkiler de vard; ama bunla
rn slam tarihi erevesinde her a ve toplumsal durum iin somut ayrn
tlaryla birlikte ayr ayr aratrlmas ve tanmlanmas gerekir. Ben bu b
lmde sadece eviri hareketi srerken gsterilen tepkilerin en gze arpan
lar zerinde durarak daha sonraki yzyllarda ortaya kan szmona "or
todoks" muhalefeti ve asl tarihsel kaytlar tartacam.
evrilen bilimlerin her yeri kaplamasna ilk tepkiler iki farkl yer
den geldi: Badat'taki entelektel evrelerin iinden ve dndan. Doal ola
rak dardan gelen tepkilerin kayna yenik Emevi hanedanna zlem du
yanlar, bu hanedann taraftarlaryd. Abbasi devriminin 750 ylndaki zafe
rinden sonra hayatta kalan tek Emevi prensi Abdurrahman kendini End
ls ve Kuzey Afrika'da halife ilan etti. Blgenin her yanna yaylm olan
Maliki mezhebi de devrik hanedann savunmasn stlendi. Hanedann y
klnn savunmac bir aklamas diyebileceimiz aadaki yazda, Mali
ki hukukunun nde gelen kurucularndan Tunus'taki Kayrevanl Abdullah

YUNANCA N CE ARAPA KLT R

1 51

ibn ebi-Zeyd (310/922-386/98), "kinci Malik ibn Enes" [GAS 1, 478-81] bu

konuyla ilgili olarak unlar sylemektedir:
Allah'n rahmeti Emevilerin stne olsun! Aralarndan slamda
[sapkn] yenilie kalkan halife hi kmad. Eyaletlerindeki valilerin
ve idarecilerin ou Arapt. Ama Abbasiler halifelii onlarn elinden
alnca devletin ynetimini ranllarn eline brakhlar. nde gelen
mevkilere kalpleri inanszlkla, Araplara ve slam devletine kar
nefretle dolu ranllar doldurdular. slamn mahvolmasna yol aa
bilecek akmlar slam dnyasna onlar soktu. Eer Yce Allah, Pey
gamberimize O'nun dininin ve bu dine inananlarn Ahiret G
n'nde muzaffer olaca szn vermemi olsayd, bunlar sl;g_:r
yok ederlerdi. Bunu yapamadlar, ama slamda gedik atlar, temel
direklerini sarstlar; fakat Allah vaadini yerine getirecektir, inallah!
ilk giritikleri i, slam lkelerine Yunanca kitaplar getirmek

oldu. Bu kitaplar daha sonra Arapa'ya evrildi ve Mslnianl

arasnda geni apta elden ele geti. Kitaplarn Bizans topraklarn
dan slam dnyasna getirilmesini salayan Yahya ibn Halid ibn
Bermek'ti.
Abdullah ibn ebi-Zeyd daha sonra Yahya'nn bu Yunanca kitaplar
nasl ele geirdiinin yksn anlatarak devam eder: lkesinde Yunanca
kitaplar bulunan Bizans imparatoru, Bizansllarn bu kitaplar bulup ince
lemesinden korkuyordu; nk bu kitaplar okurlarsa Hristiyanlktan ay
rlp Yunanllarn dinine geeceklerine ve imparatorluunun yklacana
inanyordu. Bu nedenle btn antik kitaplar toplatp gizli bir yere saklad.
Bermeki Yahya ibn Halid, Abbasi devletinde etkili mevkilere geldii za
man, bu kitap saklama yksn rendi ve Bizans imparatorundan kitap
lar kendisine dn vermesini istedi. Bizans imparatoru bunu duyunca
ok sevindi; nk, toplanan piskoposlara da syledii gibi, kendinden n
ce gelen imparatorlarn hepsi bu kitaplarn Hristiyanlarn eline gemesin
den, onlarn da kitaplar okuyup Hristiyanl felakete srklemelerinden
korkmulard. Bu nedenle geri verilmemelerini belirten bir notla birlikte
EV R VE TAR H

kitaplarn Yahya'ya gnderilmesini nerdi. Bylelikle, diye devam etti: "Bu

kitaplar Mslmanlarn bana bela olacak, biz de onlarn errinden kurtulacaz. nk benden sonra baa geeceklerden biri bu kitaplar halka
okutmaya cesaret edebilir ve o zaman da korktuumuz ey bamza gelir."
Abdullah ibn ebi-Zeyd hikayesini u dersle bitirir: "Neyse ki bu [mantk
hakknda yazlm] kitab inceleyen pek az kii oldu, sapknlktan (zendeka)
kurtuldular. Yahya daha sonra kendi meclisine, [tartlmamas] gereken
konularda tartmay ve diyalektik argmantasyonu getirdi ve her dinin ta
raftar kendi dinini tartmaya ve sadece kendi fikrine gre [kendi bana,
yani vahye aldrmadan] itirazlar yneltmeye balad."8
Bu, Yunan bilimlerine duyulan bir "armc" muhalefet olarak
yorumlanabilir sadece. Yunan bilimlerinin knanmasnn nedeni bilimler
deil, bu bilimleri Arap dnyasna sokan Abbasileri artrmalaryd.
Emevilere gre Abbasilerin yapt hibir ey doru olamazd. Bizans im
paratorunun ve kitaplarn yks, Abbasilerin Mslman cemaatine n
derlik edemeyecek kadar kabiliyetsiz, kolay aldanan insanlar olduunun
delili diye gsteriliyordu.
_1:3 '!_<!!'taki Abbasi entelektel dnyasnn iinden gelen tepkiler,
daha ok birbirinden bamsz hareket eden ve her birinin kendi zel ne
denleri olan farkl kamplardan kaynaklanmt. eviri hareketi dneminde
Badat'n son derece karmak toplumsal durumunu anlamaya alrken
arptlm ve anakronik bir tarihsel bak asna savrulmamak iin bir.
uyar yapmamz gerekiyor. Her eyden nce, ele aldmz dnemde keli
menin genel anlamnda (veya herhangi bir anlamda) "slam Ortodokslu
u" diye bir ey yoktu. Tabii ki halifelerin destekledii, halka yayd ideolo
jik politikalar vard; fakat bunlar farkl derecelerde ve younluklarda dinsel
ierikli veya ynelimliydi. nceki blmlerde bahsettiim bu tr politi
ka iinde Manslr'un izledii politika en az "dinsel" olanyd. Mehdi'nin si
yaseti yalnzca polemik anlamda dinseldi (slami), yani Mslman olma
yanlara kar argmanlar kullanarak ve baskya bavurarak slam savunu
yordu; ancak bunu yaparken ortaya bir "slamiyet" tanm koymuyordu. .
Memun ise belir!i bir dinsel dogma dayatm, yani bu anlamda bir dinsel
politika benimsemiti; bu dogma din unsurunu siyasi ideolojisinin temel
. .-

YUNANCA D NCE ARAPA K LT R

1 53

direi konumuna ykseltiyor, Sasani Ardeir'in ahdine uyarak dinsel politik

gndeminin en nemli ifade arac olarak kullanyordu. Hilafet ideolojisi, or
todoksluk olarak sunmak istedii bir inanc frsat bulduka zorla kabul ettir
meye alsa da, kelimenin genel anlamnda ortodoks deildir. Toplurr_uJ1:_
st kesimlerinde savunulan ideolojilerin dnda, Abbasi toplumu alt taba
kalar asndan bakldnda da son derece farkl ideolojileri, inanlar . ye
alkanlklar olan eitli gruplarn rekabet ettii byk bir arenay andryor
du ve bu gruplarn her biri, ayn hkmdarlar gibi, kendi grlerinin m
cadeleyi kazanp "ortodoks" olmasna ve toplumda hakim hale gelmesine
alyordu. Bu yzden eviri hareketi dnemi hibir dinsel grn "orto
doks" denecek bir noktaya kadar gelimedii bir oluum srecidir. Baka
hibir ey olmasayd ve yalnzca Badat toplumunun siyasal ve ekonomik
sekinlerinin tamamndan gelen destee (bkz. Blm Vl.) baklarak karar
verilecek olsayd bile, eviri hareketini, dinsel bir gr olmasa bile bir o
unluk ideolojisi olarak tanmlamak gerekirdi. Aslnda eviri hareketinin bir
sonraki Bveyhiler dneminde (945-o55) durumu tam da buydu.
kincisi, bu dnem boyunca Batl bilimcilerin "akl" ve "iman" ad
n verdii kavramlar arasnda hibir atma yaanmad. mann tam ola
rak nasl tanmlanmas gerektii o zamann tanrbilimsel tartmalarnn
gidiatnda nemli bir rol oynad; ama iman hibir zaman "akla" rakip i_:
kavram gibi grlmedi, olsa olsa bu tartmalarda bir ara olarak kullanl
mt. Dahasn syleyelim, akl Yunan bilimini destekleyen bilginlerin ca
hil Mslmanlarn "iman"na kar savunduklar bir ey de deildi (bu zt
lk, Bat tanrbilimine zgdr ve slamiyetteki gerekliklerle ilgisi yoktur) .
slam toplumundaki bilim ve felsefe geleneklerine ilikin tartmalarda el
Kindi'nin u aydn gzlemi sk sk dile getirilir:
Hakikatin deerini takdir e_tmekten ve nereden gelirse gelsin, ister
uzak rklardan, ister bizden farkl uluslardan, hakikati elde etmek
ten utanmamalyz. Hakikati arayanlar iin hakikatten daha stn
hibir ey yoktur. Hakikat, alaltc deildir; ne onu syleyenin, ne
de dnenin deerini drr. Hakikat hi kimseyi yerinden [sta
tsnden] etmez; aksine herkesi yceltir.9
1 54

EV R V E TAR H

Bu parada eksik kalan blm Kindi'nin ada bn Kuteybe'nin

(. 276/889) benzer grlerinde daha ak ifadeleriyle grmek mmkn
dr. eviri bilimlere hi ilgi duymayan geleneksel bir alim olan bn Kutey
be edebi derlemesi Seme Hikayeler'in giriinde yle syler:
Bu kitap, Kuran ve Snnet ve eriat hakknda olmamasna, haram
ya da mbah olan retmemesine ramen yine de yce eylerden
bahsetmekte, soylu kiilie giden yolu gstermektedir; insan aa
lk davranlardan alkoyar, ad ktye km olandan uzak durma
y retir, doru davran, adil ynetimi, devlet idaresinde lml ol
may ve lkeyi gnenli klmay tevik eder. nk Allah'a giden
tek bir yol yoktur; iyilik de sadece ibadet edenlri, srekli oru tu
tanlarn, mbah ve haramn ne olduunu bilenlerin mlkiyetinde
deildir. Tam tersine, Allah'a gtren yollar oktur ve iyilik kapla
r genitir. ..
Bilgi, inanan iin yolunu arm deve gibidir; nereye gtrr
se gtrsn ona faydal olur. Hakikati syleyen oktanrl olduunda hakikatin deeri azalmayaca gibi, t de nefret dolu birinden
alnmsa daha az deerli deildir. Yrtk prtk elbiseler gzel bir
kadn irkinletirmedii gibi, istiridye kabuklar incin__karld
toprak da altnn deerini azaltmaz. yiyi bulunduu yerden al
mayan kii bir frsat karmtr, frsatlar ise bulutlar kadar abuk
gelip geer ... bn Abbas [peygamberin amcas] yle demiti: "Bilge
ce bir sz kimden duyarsanz duyun aln, nk bilge olmayanlar
d<: bilgece szler syleyebilir, keskin nianc olmayan biri de avn
gznden vurabilir."10
-- ---

..

--

Bu alntlar 9. yzylda Badat'n son derece zengin bir toplumsal

dokusu olduunu ve lt eit fikirlere rastlanldn ispatlamaktadr.
Entele_ktel ve ideolojik grler arasna kesin tanmlanm snrlar ekil
memiti_, hibir hareket veya inan grubu belirgin bir stnlk salama
mt. Her konuda birbirinden farkl birok gr bulmak mmknd.
Bu nedenle baz grup, parti veya snflar "ortodoks" diye tanmlamak veYUNANCA DNCE ARAPA K LT R

155

ya "iman"m ve "akln" temsilcisiymi gibi kabul ederek dierlerinden ay

r tutmak metodolojik adan salkl deildir. 9 . yzyl slam toplumuna
ilikin deerlendirmeler en az bu toplum kadar zengin bir dokuya sahip
olmaldr. Konumuz hakknda mkemmel bir rnek vermek iin, akl ve
iman konusunda birbirine zt iki yaklamn ayn dnemde ve ayn yerde
iirle ifade edili tarzna bakalm. Biri eviri bilimlerini ve felsefeyi destek
leyen, dieri eletiren bu iki iir Niabur'da eviri dneminin sonlarna
doru yaam iki edebiyatya aittir. Her iki iir kendisi de Niaburlu olan
byk eletirmen et-Ta'alibi'nin (. 429/o38) eserlerinden alntland.
lk airimiz Ebu- Said ibn Dust'un (. 431/o40: GAS VIII, 23 7) dizeleri
yledir:
Sen ey dini arayan, yanl yollardan sakn ki
Gaflete dp dinini elinden almasnlar.
iilik ykmdr; Mutezile ise bidat
oktanrclk kafirliktir, felsefe bir yalan.
Kart gr Ebu'l-Feth el-Busti (. 400/o o 9'dan sonra; GAS il,
640) dile getirir:
Allah'tan kork ve O'nun dininin rehberliine sn
Sonra, bu ikisinin ardndan felsefe'yi ara,
Aldatlmamak iin insanlar tarafndan
Bir yalan dinine ve "felsefe"ye inanan;
Onu eletirenlerden uzak dur
nk insan felsefeyle cehaletini trpler."
Bu uyarlar aklmzda tutarsak, Abbasi toplumunun 9. yzyldaki
toplumsal dinamiklerini zmlerken, eninde sonunda temsil ettikleri b
tn deerlerle birlikte eviri bilimler ile Kuran ve geleneksel bilimler arasn
da nihai kutuplamaya giden sreci balatan en nemli tek nedenin, Me::_
mun'un mihne poli!!_as olduunu grmek mmkn olur. Tarihsel koul
lar nedeniyle bu politika amalanann tam tersi bir etki yaratt. Tanrbilim__

EV R VE TAR H

sel bir pozisyonu, yani Kuran'n yaratlmlm ekimenin odana yerle

tirdii iin dinsel bilginin geleneksel yollardan aktariasn (Kuran ve ha
dislerin harfun_ anl<!lmas) savunanlar kzdrd. Bylece bu kiilerin iyi
ce tanmlanm bir grup haline gelip Kuran'm ebediliine iman etme ze
rind killenen bir tanrbili in gelitirmelerine yardm etmi oldu.12 zellik
le Ahmed ibn Hanbel'i (. 241/855) ehit mertebesine ykseltti; onun kiili
if!c! --iler bir odak noktas ve propaganda arac buldular.
nceki paragrafta da vurguladm gibi bu tutum, eviri hareketini
ne dorudan, ne de hemen etkiledi; eviri hareketi 9. yzyln geri kalan ks
mnda ve o . yzyl boyunca serpilip gelimeye devam etti. Aslnda eviri ha
reketinin mihne politikasyla dorudan bir ilgisi yoktu ve zaten o dnemde
byle alglanmamt. Ama byle bir balant kurulmasna neden olan yine
Memln'un politikalaryd: eviri hareketini aklc bir tanrbilim olan Mute
zile'nin temeli olarak kullanmas, Mutezile'den de dinsel otoriteyi halife ve
onun etrafndaki entelektel sekinlerin elinde toplamak iin yararlanmas
(bkz. 4. blm) aralarnda byle bir ilikinin kurulmasn mmkn kld.
te, gelenekileri derinden etkileyen de bu oldu; nk bu politika, dinsel bil
gi ve dinsel otoritenin kendi tekellerinde olduu iddiasn geersiz klyordu.
Bu nedenle gelenekilerin mihne politikasna muhalefeti, znde evrilmi
veya "yabanc" bilimlere muhalefet deil; bunlar dayatan tanrbilime, yani
Mutezile'ye -hem ieriine yani felsefi tanrbilimine, hem de yntemine,
yani diyalektik tartmaya- kar bir muhalefettir.
Mihne'nin sona ermesinden aa yukar krk yl sonra meydana ge
len bir olay bu noktay ok iyi aklar. Tarihi et-Teberi 279/3 Nisan 892-22
Mart 893 tarihindeki aadaki olay anlatr:
Olaylar srasnda, yetkililer buyruk kararak Badat'ta nl vaizle
re, mneccimlere ve falclara caddelerde ve Cuma Camii'nde otur
may (ve ilerini yapmay) yasaklad. Kitaplara da kelam, cedel ve
ya felsefe kitaplarn satmayacaklarna dair yemin ettirildi.13
Bu olay Mutemid'in saltanatnn son zamanlarnda ve muhteme
len Mutezid'in iktidara geliinden hemen nce,14 byk bir siyasal kargaYUNANCA N C E ARAPA K LT R

1 57

a dneminde meydana gelmiti. Zenc'le yaplan sava henz sonulan

mt (270/883) ; Karmatiler tehlikesi (278/892) daha yeni balamak ze.
reydi ve eitli askeri gruplar Badat'ta mcadele halindeydi. Kolayca an
lalaca zere ve Fields'in de evirisinin nsznde belirttii gibi "vaiz
ler ve kitaplara konan sansr, kkrtc tanrbilimsel tartmalarn ve
Badat'ta kaynayan kazann tamasn nlemek amacyla konmutu" [s.
xv]. _,\malanan_, irsanlarn ellikle kamusal alanlarda bir a::aya gelmele
rini engellemekti; bunun halifenin pek popler olmayan birtakm tedbir-.
ler almay dnmesiyle de ilikisi olmal. Byle bir ilikiyi be yl sonra,
ilk Emevi halifesi Muaviye'yi minberden lanetlemek ve buna kar yapla
cak gsterilere engel olmak isteyen Mutezid'in 284/897'de kard ya
sak dolaysyla belirgin ekilde grebiliriz.'5 Bundan anlalan, sat yasak
lanan kitaplarda insanlar bu tip gsterilere yneltecek trden konularn
yer alddr. Demek ki bu sansrn (ok ksa srd anlalyor) amac
kamu dzenini salamakt ve doktriner bir ierii yoktu, yabanc bilimle
re veya bunlarn renilmesine kar "slamc" bir muhalefet olduunu
kesinlikle gstermez. Gsterdii tek ey bu meselelerin ekime konusu
olduu ve siyasal dinginlii salamaya alan yneticilerin bu konulardan
kanddr. Mihne politikasnn kurban olan gelenekiler felsefi tanrbi
lim ve diyalektik tartmaya muhalefet etmilerdi; 279/892 tedbirlerinde
tam da bu konular belirtiliyordu. te bu nedenle, bu tedbirlerin alnmas
sadece mihne'yle ilikili olarak aklanabilir. Mihne, bu konular tartma
l hale getirmi, bata bahsettiim kutuplamaya yol amt. Bununla bir
likte u da vurgulanmaldr ki sonraki yzyllarda eitli slam toplumla
rnda karlalan bu kutuplama deimez veya temel bir veri deildir ve
farkl toplumlarda ald eitli grnmlerin dinamikleri kendi zel ve
somut biimleri iinde zmlenmelidir.
Gelenekilerin Mutezile'ye ve bu konulara kar muhalefetinin son
radan eitim politikas zerinde baz etkileri oldu; nk slam toplumla
rnda resmi eitim mfredatna son biimini verenler gelenekilerdi. Ha
zrladklar mfredatta, beklenecei gibi, ne bu konulara, ne de eviri bi.
limlere yer verdiler. Sebebi, ksmen bu bilimlerin gelenekilerin derdi ol
mamas ve son tahlilde konuyla ilikili olmamas, ksmen de Memun'un
EV R VE TAR H

ideolojik ka_mpanyalar nedeniyle zihinle.rde diyalektik tanrbilim ve eviri

bilimler arasnda kurulan balantdr. Bu n_e_de:rle,__eviri yazn sayesinde
ortaya kan bilimsel aratrmalar balangtta zel alan.da kaldl.6
Yalnzca gelenekiler deil, eviri bilimlerle uraan bilginler de il
gi alanlarnn veya bunlarn uygulanabilirliinin bu ekilde ayrlmasn
onaylyordu. El-Farabi ve Yahya ibn 'Adi'nin rencisi ve nemli bir filozof
olan Ebu Sleyman es-Sicistani eviri dneminin sonuna doru yazd
nl bir pasajda "Saflk Kardeleri"ni (hvan's-Safa) beyhude yere Yunan
felsefesini ve slam hukukunu birletirmeye altklar iin eletirdi. Ona
gre hvan 's-Safa'nn baarszlnn nedeni iki alann temelden uyu
maz oluuydu:
Yunan felsefesiyle eriat uyumlu bir ekilde birletirildiinde m
kemmellie ulalacan iddia ediyorlar. ..
Felsefeyi slam hukukuna sokabileceklerini ve slam hukukunu
felsefeye ekleyebileceklerini sandlar. Fakat eskiden beri gdlen
bu amaca ulalmasnn nnde almaz engeller vardr. .. slam hu
kuku, Allah ile insanlar arasndaki bir eli vastasyla, vahiy halinde
Allah'tan gelmitir.'7
4./o. yzyln ardndan eviri hareketinin sona ermesi ve slam
hukukunun da slam toplumunda salamca yerlemesiyle, gelenekilerin
muhalefet ettii baz konular ve bunlarla ilgili eviri bilimler, her adan
birok dzeltmeyle de olsa, yava yava mfredat iinde yer almaya bala
d. Tanrbilime (kelam) gelince, Makdisi'nin belirttiine gre, sadece baz
hukuk okullaryla (mezahib; mezhepler) kurduu balant sayesinde ve ge
miini yeni ortaya kan hukuk okullar iinde bir tartmaym gibi yeni
den biimlendirerek meruluk kazanabildi.'8 Mantk ve diylektik tek ba
na olmasa bile esas olarak el-Gazfili'nin (. 505/) abalaryla, hukuk ve
kelam ile birleti; bni Sina'nn gelitirdii Aristoteles felsefesi ise hem ba
mszln srdrmeye, hem de eitli slam toplumlarndaki tanrbilim
ve mistisizm anlaylarna temel oluturmaya devam etti..B.u konu da hala
ayrntlaryla incelenmeyi beklemektedir.
YU NANCA D N C E ARAPA KLTR

159

eviri hareketi dnemi boyunca Yunanca bilimlerinin yaylmasna

muhalefet edenler ounlukla slamiyet ncesindeki Araplar ile Msl
man Araplarn Yunanllarnkine eit veya daha byk baarlar kazand
n vurguladlar. eviri hareketi taraftarlrnn ii Yunanca harfleri tevik !:_
meye kadar_vardr:nas karsnda makul bir tepki saylmas gereken bu ta
vr, her eye ramen Yunanca bilimlere kar bir muhalefet olarak Y<?rnm_
lanmamal; nk Yunanca eserleri bilim kitaplar arasndan karmay de
il, sadece alternatif veya daha anlalr ve doru bir gelenek sunmay
amalyordu. Byle ilk tepkilerin temsilcisi olarak karmza yine bn Ku
teybe kyor. Geleneksel Arap astronomisi ve meteorolojisi, yani Aristote
lesi aratrmalarn mfredatnda yer almayan astronomi ve meteoroloji
konusundaki kitabnn (Kitab'l-enva) giriinde bu kitab yazmasnn ne
denleri hakknda unlar syler:
[Burada] anlattm her eyde amacm kendimi Araplarn bu mese
leler hakknda bilip kullanma soktuu eylerle snrlamak ve Arap
olmayan felsefeyle ilgili kiiler ile matematiki/mneccimlerin [es
hab 'l-hisab] ileri srdklerini bir yana brakmaktr. nk Arapla
rn bilgisinin herkesin anlayabilecei bilgi olduunu, snandnda
doru ktn, karada veya denizde seyahat eden iin faydal oldu
unu dnyorum. Allah der ki, "karada ve denizde karanlklar
iinde yolunuzu bulasnz diye yldzlar yaratan Allah'tr."19
Sonraki yzylda tanrbilimci Abdlkahir el-Badadi (. 429/1037)
zooloji zerine konumasnda bn Kuteybe'den bir adm daha ileri gitti,
Yunan ve Kahtan'n (Yunanllarn ve Araplarn mitolojik atalar; bkz. B
lm IV.2) karde olduunu ve felsefenin kadim Arap bilgisini aldn id
dia eden el-Kindi'yi izleyerek unu ileri srd:
[Yunan] Filozoflar bu konuda [yani hayvanlarn doas zerine]
hibir zaman kendilerinden nceki Arap bilgelerinden, yani Kah
tan, Cerhem, Tesmiye gibi Himyeri kabilelerinden alnmam bir
ey sylemediler. Araplar iirlerinde ve ataszlerinde, ortada daha
160

EVR VE TAR H

ne bir Batni, _ne de Batni olduunu iddia eden biri varken, hayvan
larn btn doal zelliklerini belirtmilerdi. 20
Benzer duygular 3-4.f 9-o. yzyllar boyunca yaygnd ve Arap kar
t duygulara (uubiye) kar dilbilimsel ve toplumsal tepkinin bir paras
n oluturuyordu. Goldziher dilbilimsel tepkileri ele alm, Gibb ise (sade
ce ran arka planna gnderme yaparak da olsa) toplumsal tepkiler zerin
de ayrntlaryla durmutur.21 eviri hareketinin, byk lde Sasani evi
ri kltr sayesinde ortaya km olsa da, bilinli Arap-merkezli durula
rn olumasnda etkili olduu aktr.
G E LECEK

KUAK IARA MRAS: ARAP B LM VE F E LSEFES,

"SIAMCI" M UHALEFET EFSANE S

YUNAN BL M LE RNE

3.

adat ve baka kentlerde eviriye talep oluturan bilimsel ve felsefi

aratrmalar eviriden bamszlanca, ooo. yln balarnda eviri
hareketi bitme noktasna geldi (bkz. blm 7.1). Arapa'daki bu bi
lim ve felsefe birikimi layk olduu akademik ilgiyi her geen gn biraz da
ha fazla ekiyor; fakat ooo. yldan sonraki gelimelerin izini srmek bu
kitabn konusu dnda. Yine de, gelecekte bu konuyla ilgili yaplacak ara
trmalara yardmc olmak iin burada eski bilim dnyas tarafndan yarat
lan yanl bir kavrama deinmek zorundayz. Bahsettiimiz yanl, "eski
slam ortodoksluu"nun Yunan bilimlerine ve dolaysyla onun temsil etti
i bilim ve felsefe geleneine kar ktdr.
Ignaz Goldziher'in "Eski slam Ortodoksluunun lka Bilimleri
ne Kar Tutumu" isimli almas tek bana bu yanln en byk sorum
lusudur. 1916 ylnda Almanca yaynlanan yaz, konuya ilikin bir uzman
gr gibi anlalm ve hep atf yaplan bir kaynak olmutur. Bu makale
1981 ylnda hatal (ve yanltc) bir balkla "Ortodoks slamn lka Bilim
lerine Kar Tutumu" 22 adyla ngilizce'ye evrildi. ki nemli eletirimiz
dnda yaznn byk bir bilgelik rn olduunu syleyelim. ki eletiri
mizin balang noktas da, yaznn balnda geen, ama asl metinde
zerinde durulmayan iki varsaymdr: Tam olarak slam "ortodokslu
u"nun ne olduu ve bunun iinde "eski" ortodoksluun ne olduu. Kesin

YU NANCA D N C E ARAPA K LTR

161

bir tanmn yokluunda yapabileceimiz tek ey, yant makalenin ieriin

den ve genel anlamndan karmaya almaktr.2l
Konuya ikinci ve son tahlilde daha az nemli sorunla balayalm: "es
ki ortodoksluk" nedir. "Eski ortodoksluk" doal olarak "yeni" bir ortodokslu
u antrmaktadr ve bu da Goldhizer dneminde slam demekti. Yaznn
en son cmlesinde unlar sylyor: "Geliiminin bugn geldii modern aa
mada ada slam ortodoksluu ilka bilimlerine muhalefet etmemekte,
kendisiyle bu bilimler arasnda bir kartlk grmemektedir."24 Bu ifade Gold
ziher'in aklc, hatta politik tarafllnn kaynana iaret etmektedir. Bu ifa
dede niyetinin ilka bilimlerine muhalefet eden Mslmanlan akl kartla
r diye nitelemek ve "eski ortodoksluk" dedii kavramn temsilcileri olarak
sunmak olduu aka anlalyor. Akl kartlan olarak sunduklarnn ou
Hanbelidir, daha dorusu Hanefi olmayanlardr (aada bu konuyu deine
ceim), sonuta bunlar olumsuz olarak gsterilmektedir. Hanefiler ise "geli
iminin bugn geldii modern aamada ada slam ortodoksluu" tan
mndan da anlalaca gibi, ilka bilimlerinin ruhuyla uyum iindeki akl
clar gibi sunulmaktadr. Goldziher'in sonraki pek ok yazar da yanl yn
lendiren Hanbeli kart eilimi bilinmektedir ve George Makdisi2' tarafn
dan enine boyuna tartlmtr. M akdisi'nin de gsterdii gibi26 Goldziher
dneminin politik gereklii iinde Suudi Arabistan Vehhabileri (yeni) Han
beli, dmanlar Osmanl Trkleri de Hanefydi. Bu tarafgirlii gz nne
alndnda, Goldziher'in almas hayali "eski slam ortodoksluu"nun ilk
a bilimlerine kar tutumundan ziyade, Avrupa'nn o dnem politik iklimi
ni ve Goldziher'in kendi ideolojisini gstermesi asndan bir anlam tar.27
Bu tarafgirliin bugn de devam ettiini ekleyelim: M.L. Swartz
yapt eviride makalenin balndan "eski" ("alte" ) kelimesini kararak
slam tarihinin farkl dnemleri arasndaki bu asgari ayrm bile ortadan
kaldrmt. H erkesin kabul ettii gibi Goldziher bu ifadeyi az nce bahset
tiimiz nedenden dolay eklemiti; fakat Swartz, Goldziher'in Hanbeli kar
t eiliminin farknda olmalyd; nk ayn cilt iinde Makdisi'nin buna
deinen yazsn da evirmiti. ngilizce metinden "eski" kelimesini kar
mak, dnemler arasnda ayrm yapmakszn "slam ortodoksluu"nu her
zaman ilka bilimlerine karym gibi grnmesine yol aar.
EV R VE TAR H

Goldziher'in almasndaki daha vahim dier problem ise kitabn

balnda geen "ortodoksluk" kelimesini tanmlamamasdr. Bunun so
nucunda okuyucunun zihninde "ortodoks" kavramnn yazda grleri
uzun uzadya anlatlan ilka bilimlerine kart okullar olduu izlenimi ya
ratlmaktadr. Ama burada iki glk sz konusu: Birincisi, hi aklanma
yan "ortodoksluk" kelimesinin slam toplumlarndaki anlam; ikincisi ise
sadece ilka bilimlerine kar olduklar iin bir ok kiinin "ortodoks" ilan
edilmesi.
Goldziher'in de hi phesiz bildii gibi "ortodoksluk" Snnilikte
(Ortodoks ve Katolik Hristiyanlarda olduu gibi) merkezi dinsel bir otori
te tarafndan yasa haline getirilen bir ey deildir; byle dinsel otoriteler
yoktur. En fazla syleyebileceimiz, belirli bir dnemde ve yerde belirli bir
dinsel yaklamn yaygnl olabilir.28 Ama bu yaklamn da toplumdaki
eitli tabakalar iinde kime ait olduunu da tanmlamak gerekir; nk bu
"yaygnlk" her zaman bir "ounluk gr" olmak zorunda deildir. r
nein o. yzylda Fatmiler Msr'n denetimini ellerine geirdiler. Fatmi
ler iiliin yan kolu olan smaililiin ateli taraftarlarydlar ve dinlerini
yaymak iin sadece Msr' da deil, btn slam dnyasnda etkili kampan
yalara giritiler. Ama yine de smaili Fatmi ynetici snf aznlk kald, M
sr'daki Mslmanlarn ounluu ise Snni idi (hatta bazen uradklar
zule ramen) . Tabii burada yerel nfusun hatr saylr ldeki Hristi
yan ve Yahudi (o. yzyln balarnda muhtemelen yarsndan ou) un
surlarndan hi bahsetmiyoruz. Byle bir ortamda "ortodoks" kimdi? Ve
daha ayrntl bir tanm yapmadan ve kavram kendi koullarnda ele alma
dan bu kelimeyi Fatmiler iin kullanmak anlaml mdr? Goldziher'in ko
nusu asndan bakldnda ise Fatmiler kendi dnemlerinde atlm iin
deki Yunan bilimlerinin ve felsefesinin nemli koruyucularydlar. Bu ne
denle, Goldziher'in bahsettii eskilerin bilimine szde dmanlk duyul
duuna ilikin orada burada rastlanan szler ne zaman, nerede ve hangi
balamda sylendikleri belirtilmezse, en iyimser bakla anlamszdr, en
ktmser bakla insan vahim yanllara srkler.
rnein, Goldziher'in 7-8.j93-9+ sayfalarda, Yunan bilimleri
ne ve zellikle geometriye muhalif "geleneksel dinsel evrelerin ounluYUNANCA D N C E ARAPA KLTR

unun duygularn" yanstan temsilci olarak tantt byk dilbilimci bn

Faris'i (. 395/oo5; GAS VIII, 209) ele alalm. Goldhizer'e gre Faris, "es
ki bilimlerin dman" ("Feind der eva 'il-Wissenschaften") olan nl B
veyhi veziri Sahib ibn Abbad'a ithaf ettii bir kitabnn giriinde kendini
byle tanmlamaktadr. Fakat bu olayn Bveyhiler (945-o55) dneminde
Rey (Tahran'a yakn) ve Badat'ta getiini belirtmeden byle bir ey syle
mek insafsz bir saptrmadan baka bir ey deildir; o srada ilka bilim
leri stndeki almalar tm hzyla sryor, aydnlarn ezici ounluu
tarafndan destekleniyordu ve kltr yaamnn btn ynlerine egemen
di. Tabii ki farkl grler vard -btn toplumlarda btn konularda fark
l grler vardr- ve bn Faris de bunlardan biriydi; Bveyhiler dnemin
de bu kiiler kk bir aznlkt. 29
Dahas, Yunan bilimlerine kar btn dmanlk belirtilerini din
sel sebeplere balamak veya "ortodoks" bir grn savunulmasna dayan
drmak da mmkn deildir. rnein bn Faris'in denemesini ithaf ettii
Sahib ibn Abbad' ele alalm. Onun Yunan bilimlerine dmanlnn
(Goldhizer'in alntsnda s. 26/199) nedeni ar dindar olmas deildi; hat
ta dindar olmas deildi. Et-Tevhidi'nin belirttiine gre adalar arasn
da onun dinle ilgisi olmad sr deildi. Goldhizer'in alntlad bn Faris
bile Abbad iin "din dman" demektedir. Son olarak unu da sylemek
gerekir ki et-Tevhidi'nin Sahib'in din duygusunun zayflndan yaknma
s bunu ayplanacak bir ey olarak gren kimselerin varlna iaret etmek
tedir ve gerekten de Bveyhi entelektelleri byle insanlard.30
kinci olarak, Goldziher'in kitabnda baz bilginlerin "ortodoks" ol
duunun ima edilmesine ilikin olarak ciddi bir eksiklik de, ilka bilimle
rine kar ileri srlen grlerin tarihsel ve toplumsal koullarnn bir
analizinin yaplmamasdr. Alnt yapt otoritelerin ou ve alnt yaplan
larn en keskinleri 7./13. ve 8./1 4 . yzyl Badat ve am'nda yaayan byk
Hanbeli ve afii alimleridir ve son derece zel ve olaanst iki tarihsel
olayla balantlar vard. Badat'ta faaliyet gsterenler Hanbeli Abdlkadir
el-Cilani (s. 13/191, . 561/1166) ve bn'l-Cevzi (s. 14/191, . 597/1200) ile
Abbasi halifesi en-Nasr li-Dinullah (sal. 575-622/1180-1225) propagandac
s afii mer es-Shreverdi'ydi (. 632/1234). Bu halifenin politikalarnn
EVR VE TAR H

amac kmekte olan hilafeti her tr saldrya -ideolojik olanlar dahil- kar
korumak ve yeniden glendirmekti. Onun dneminde seleflerinin
(Goldziher'in s. l5/192'de and el-Mstencid gibi) uygulamaya koyduu
bu politikalar doruk noktasna ulamt. Sonraki gelimelerin de gsterdi
i gibi bu abalar sonu getirmedi ve halife ldkten otuz yl sonra Ba
dat Moollarn eline geti.3'
Goldziher'in alntlad ikinci yazarlar grubunun tamam Eyybi
ler dneminin sonlar ve Memluklarn ilk dnemlerinde yaayan aml bil
ginlerdir: afii bn es-Salah (s. 35-9/204-6, . 643/1245), ez-Zehebi (s.
11/189, . 748/1348), Taceddin es-Subki (s. 11, 40/189, 207, . 771/1370) ve
nl Hanbeli bn Teymiyye (s. 40/207, . 728/1328). Suriye veya daha ge
nel bir ifadeyle Memluk devleti bu sradc varln tehdit eden iki byk
krizle kar karyayd: Hal seferleri ve Mool saldrlar. Bu iki g daha
nce (669/1271) fiili bir ittifaka da gitmiti. H ristiyanlarn barbarlklar,
saldrganlklar ve "din" adna yabanc topraklar almaktaki anlalmaz s
rarlar, doal olarak Filistin ve Suriye'deki halklarn tepkisine ve daha az
hogrl bir slam anlayna savrulmalarna neden oldu. Hallar yenen
ve Moollar durduran 1. Baybars (sal. 1260-77) Arap tarihiliinde gerek
bir kahraman olarak gsterilir. Kuds' kurtarmasna ramen H allara
daha yardmsever davranan Selahaddin'e kar ise tarihiler arasnda eli
kili duygular grlr. Moollarn 1258'den sonra Suriye'yi igal etmeleri ve
zellikle am kuatmas (699/1300) zaten kt olan durumu iyice ktle
tirdi ve daha saldrgan ideolojik tavrlarn benimsenmesine neden oldu.
Mool-Suriye grmelerinde etkin bir rol oynayan bn Teymiyye byle bir
ortamn rnyd. Hanbelilerin savunduklar "muhafazakar" gelenekili
e yine byle bir ortamda geri dnld ve Gazali'den sonraki afii bilgin
lerinin Earilii yeniden kurmalar veya reform yapmalarn da bu koulla
ra balamak gerekir.
Peki yleyse bu alimler neden "eski" ortodoksluun mensuplar
olarak gsterilmitir ve neden ar bask altndaki toplumlarda ortaya
kan bu grler "slam" ortodoksluunun grleriymi gibi kabul edil
mitir? Oysa tarihsel kaytlara btn olarak bakldnda durumun bundan
farkl olduu grlebilir; hatta Goldziher'in almasnda "eski ortodoksYUNANCA D N C E ARAPA K LT R

165

luk" olduuna inanmamz istenen H anbeli ve afiilerin ana ss duru

mundaki Memluk topraklarnda bile ilka bilimleri geliip serpilmitir.
Bu konuda pek ok rnek bulunuyor ve bunlar artk Goldziher'in dne
minde olduundan daha iyi bilinmekte (veya kabul edilmektedir). afii he
kim bn en-Nafiz (. 687/1288) am' da tp renimi grm ve daha son_:
ra hem bu kentte, hem de Kahire'de dersler vermi, en sonunda Kahire' de
bahekim olmutur. Hippokrates'a degin eserler ve bni Sina'nn Klli
yat' zerine pek ok yorumlar yazd, bunlar daha sonra popler bir ders
kitab olan bir almada toplad. En byk baars Galenos ve bni Si
na'nn otoritesine ramen kk kan dolamnn cierlerden getiini
aklamas oldu. am'daki Emevi Camii'nde muvakkit olarak grevli m
neccim bn e-atir (. 777 /1375) Ptolemaios'u yeniden gzden geirmek
isteyen pek ok mneccimden biriydi. Gezegen yrngelerinin hem tek bi
imli kresel harekete dayanan, hem de gerek astronomik gzleml_rle
uyumlu iki modelini yapt. Modelleri, ancak bugn anlamaya baladmz
yollardan iki yzyl sonra Kopernik'in almalarnda yeniden ortaya _kt .
Bu nedenle atir'i modern astronominin ilk temsilcilerinden sayabilr_iz'.32
Yine Moollarn Yakndou'yu istila ettikleri dnemde Azerbay
can' daki Meraga' da kurulmu bir gzlemevi vard. Bu gzlemevi yalnzca
Arap astronomisi iin deil, yine Yunanca'ya evrilerek Bizans astronomi
sinin geliimi iin de son derece nemli bir rol oynad. Mool Hlagu'nun
korumasndaki bu gzlemevinin kurucular nl mderrisler ve bilim
adamlaryd. Bunlarn arasndan u isimleri sayabiliriz: mamiyye mezhe
binden Nasreddin et-Tusi (. 672/1274; GAL 1, 508) ve Arap felsefesind_s;_
en ok etki etmi iki felsefe ders kitabnn yazar Snni afii Necmeddin el
Katibi (. 675/1276; El iV, 762) . Katibi'nin kitaplarndan biri mantk (er-Ri
salet'-emsiyye) , dieri de fizik ve metafizik zerinedir (Hikmet'l-ayn).33
Mslman "ortodoksluu"nun ilka bilimlerine kar dmanlnn do
rukta olduu varsaylan bir dnemde son derece nemli bir ilka bilimi s
lam dnyasnda sadece gelitirilmekle kalmyor, bir gzlemeviyle kurum
sallatrlyordu.
Ayn dnemde felsefe iin de ayn ey gzlemlenebilir. bni Si
na'nn . yzyln bandaki almalar sayesinde sonraki yzylda mer-

166

EVR VE TAR H

kezdeki slam topraklarnda Snni ve ii Mslmanlar arasnda mthi

bir felsefi tartma, argmantasyon ve kar argmantasyon ortam ortaya
kt.34 Btn bu tartmalarn elbette yaznsal rnleri de oluyordu. Arap
felsefesinin henz neredeyse hi aratrlmam bu dnemi belki de bir
gn bu felsefenin altn a olarak tannabilir.
Ayn yzyllarda ran ve Irak'ta mamiyye iilerinin nderliinde,
ibni Sina, Mutezile tanrbilimi ve Sufizm tarafndan yeniden ilenen Yu
nan felsefesinden yeni bir entelektel sistem yaratlyordu.35 bni Sina Aris
totelesiliinin mamiyye dncesi iine resmen yerletirilmesi, _Moollar
Irak' harabeye evirirken Nasreddin et-TCsi'yle balayacak ve yzyllar bo
yunca devam ederek 16. ve 17. yzyllar ran'nda Safeviler dneminde en
yksek noktasna ulaacakh.36
Bu da bir istisna deildir; H anefi slam Osmanl medeniyeti dahil
btn dnemlerinde Yunan felsefesi ve bilimine kar ayn derecede alc
olmutu.37 bni Sina felsefsi ve bu felsefenin sonraki aamalar Osmanl
bilginleri arasnda 16. yzyldan 18. yzyla kadar ok hevesli destekiler
buldu. Byk tarihi ve bibliyografyac Katip elebi ( H ac Kalfa,
o7 /67 /1609-57) slamda felsefenin geliimi ve tarihine yazd giriinde,
felsefi bilimler (elfelsefe ve'l-hikme) Mslmanlarn fetihlerinden sonra Os
manl devletinin orta dnemlerine kadar Anadolu'da (er-Rum) da byk
rabet grdn sylyordu. Katip elebi'ye gre, bu dnem boyunca bir
insann soyluluu, onun teorik ve geleneksel bilimleri ne lde bilebildi
i ve bilgisinin geniliiyle llrd, o ada felsefe ve slam hukukunu
birletiren byk bilginler yaamt: rnein emseddin el-Fenari (.
834/1431; El il, 879a) , Kadzade er-Rumi (. yaklak 840/1435)38 H ocaza
de (. 893/1488; GAL i l, 230), Ali Kuu (.879/1474; El 1 , 393), bn'l
Muayyed (. 922/1516; GAL l l,227) , Miran elebi (. 931/1524; GAL i l,
447), bn Kemal (. 940/1533; El iV, 879-81) ve son olarak ibn'l-H innai
(=Knalzade Ali elebi, . 979/1572; GAL i l, 433) [ H H L 680).
Osmanl mparatorluunda 15. yzyldan 18. yzyla kadar sren
eviri faaliyetleri, eviri tarihinin tam olarak aratrlmay bekleyen nemli
bir dnemidir. Arapa'ya birka dilden, fakat balca Yunanca ve Latin
ce'den eviri yaplyordu. rnein az nce bahsettiim tarihi Katip elebi
YU NANCA DNCE ARAPA K LTR

ve ondan daha gen olan ada Hseyin H ezarfen (. yaklak

1089/1678-9) tarih almalar iin Yunanca ve Latince kaynaklar evirti
yorlard.39 Ancak en nemlisi, Fatih Sultan Mehmet'in (sal. 855-86/1451-81)
"kltrdeki ak fikirlilii" ve Yunan edebiyatna duyduu ilgiyle nl ol
masdr. Fatih'in Byk skender'i kendine rnek ald bilinmektedir; asl
incelenmesi gereken onun kendisini ne dereceye kadar ikinci bir el-Me
mun gibi grddr. Memun sonraki kuaklarca, ilka bilimlerinin ve
eviri hareketinin byk koruyucusu olarak alglanyordu ve kendisi de bu
izlenimin olumasna katkda bulunmutu (bkz. Blm IV.2) . II. Meh
met'in saraynda istinsah edilmi pek ok Yunanca yazma saptanmtr; ba
zlar kendi kiisel kullanm iin yaplmt: Biri Arrianus'un Byk sken
der'in seferlerini anlatt Anabasis'idir; ilgin olan bir dieri ise Demetri
os Kydones'in Yunanca'ya evirdii Aquinal Tommaso'nun Summa cont
ra gentiles adl eseridir (Vatikan. gr. 613). II. Mehmet Yunanca eserlerin
Arapa'ya da evrilmesini istedi. Bunlar arasnda Ptolemaios'un Coraf
ya's (Amiroutzes evirisi) ve son Bizansl pagan Georgios Gemistos Plet
hon'un (. 1452) Keldani Kahinleri saylabilir.40 Son olarak belirtelim, I I .
Mehmet felsefe konusunda dorudan Yunanca-Arapa eviri hareketinin
balatt gelenekten gelen Arapa eserler de smarlamt: ibni Rd'n el
Gazali reddiyesine ( Tehaft 't-tehaft) kar en iyi reddiye iin bir yarma
dzenledi. Bu yarmay Katip elebi'nin yukarda alntladmz pasajn
da ad geen H ocazade'nin Tehaft' kazand.4' II. M ehmet ayrca nl a
ir ve bilgin el-Cami'den (. 898/1492) tanrbilim, mistisizm ve felsefenin
ayr ayr erdemleri zerine bir deneme yazmasn istemiti.42
Son olarak hem ierikleri, hem de hemen hemen hi aratrlma
m olmalaryla son derece ilgin baka baz eviri faaliyetlerine deinerek
konuyu toparlayalm: 18. yzyln ilk eyreindeki Lale Devri dneminde
Osmanl bilgini Esad el-Yanyavi (. 1134/1722; GAL I I ,447, GALS II, 6 65)
Aristoteles'in Abbasiler dneminde yaplan evirilerini beenmedii iin
baz Yunanl grevlilerden Yunanca'y renerek Aristoteles'in aralarnda
Fizik de bulunan baz eserlerini, Sadrazam Damat brahim Paa'nm hima
yesinde yeniden Arapa'ya evirdi. Ayrca Organon zerine mantk yorum
lar yazd. Yanyavi'nin rencisi skpl Ahmed, imdi stanbul'da bulu-

168

EV R VE TAR H

nan Hamidiye 812 yazmasn kopyalad; bu yazma Farabi'nin Organon

zetlerinin tamamn iermektedir.43 stanbul Patrikhane Akademisi'nin
ba bilgini Bursal Nikolaos Kritias (. 1767), nde gelen Aristoteles uzma
n Teophilos Korydaleos'un44 mantk zerine yazd eserini Arapa'ya ve
ya muhtemelen Trke'ye evirdi. Osmanl mparatorluundaki bu Yu
nanca-Arapa (veya belki de Yunanca-Trke) eviri hareketi, 18. yzyla ka
dar, Yunan bilginlerinin ayn dnemde serpilen ve ancak son zamanlarda
gn na kan Aristotelesilikleriyle el ele gelimiti.45

YABANCI TOPRAKLARDAK M RAS:

EVR HAREK ET VE

4.

YZYI L I N

L K "BZANS

H MANZM"

eviri yaplabilmesi iin evrilecek metinlere ihtiya vardr; eviriye

tevik eden koullar ne kadar uygun olursa olsun, eer evrilecek
orijinal metinler yoksa byle bir hareket de olmaz. Bu ise dind
eserler ieren Yunanca yazmalarn 8. yzylda evirmenlerin uzana
bilecei topraklardaki, yani slam alemindeki ve Bizans'taki durumlarnn
ne olduu sorusunu akla getiriyor.
Bizans aratrmalaryla megul olanlar farkl nedenlerle de olsa,
bu soruna ok byk nem vermilerdir. Onlar iin 8. yzyl, miniskl
Yunan el yazsnn ilk kez gnlk standart kullanma girdii, ikonkrc
hareketin ykc ayaklanmalarnn yaand ve Bizans'da "karanlk ala
rn" hkm srd bir zamandr. Hakknda genel bir bilgi ktl olan
bu nemli yzyla ilikin elimizdeki az saydaki gvenilir kaynaktan biri
de yazmalardr ve bu nedenle youn aratrmalara konu olmulardr. Bi
zans uzmanlar arasnda bireysel vurgularda eitli farkllklara ramen
u iki konuda bir gr birlii vardr: Birincisi, bu dnem zerine elimiz
deki bilgi son derece kttr ve ikincisi bu eksik bilgi o srada youn bir e
kilde Arapa'ya evrilen dind Yunanca eserlerin durumu konusunda
ancak bulank bir tablo oluturabilmektedir. Bizans uzmanlar Arap
a'dan anlamadklar iin Yunanca-Arapa eviri hareketinin ad doallk
la bu tartmalarda hi gememiti.
8. yzyln ortalarndan sonuna kadar, yani Yunanca-Arapa eviri
hareketinin balangcna kadar olan dnemde dinsel olmayan almalar
YU NANCA NCE ARAPA KLTR

169

ieren btn Yunanca yazmalar yuvarlak, ama birbirinden ayr majiskl

yazyla yazlmt. Miniskl ite bu dnemlerde kullanlmaya baland. Bi
zans'taki yazclar mevcut yazmalar bu yeni yaz trne aktarmak iin hay
li vakit harcadlar. Maj iskl ile miniskl arasndaki ayrm bunlarn sayla
rn ve edinilebilirliklerini lmek asndan nemlidir. Eski byk elyaz
s dzgn, ama hantald ve bitiik miniskl elyazsndan daha fazla yer
kaplyordu. Bu nedenle eski yazmalar majisklle kopyalamak daha uzun
zaman alyordu, dolaysyla daha pahalyd. Yaz malzemesi zorunlu olarak
hayvan derisi, yani parmendi. Papirs de kullanlyordu, ama daha ok
Msr'da; nk nemli iklimlerde papirsn mr ksalyordu.
Bu koullarda (tabii bu durumda 9. yzyl boyunca da) Bizans'ta
sz etmeye deer bir kitap ticaretinin olmamas anlalr bir eydir. Kitap
yazm o kadar pahal ve emek isteyen bir iti ki birka dzine kitaptan olu
an alakgnll zel bir ktphaneye sahip olmak zengin entelektellerin
hepsi iin deilse bile ounluu iin imkanszd.46
Bizans dnyas ktphanelerini fazla bilmiyoruz, nk bu konu
da bir bilgi ktl sz konusu. Konumuz asndan nem tayan 9. yzy
ln hemen ncesi hakknda neredeyse hibir ey bilmiyoruz. Fakat 9. yz
yl sonras duruma baklarak dikkatli bir tahmin yapldnda byk kitap
koleksiyonlarnn bulunabilecei yerler arasnda manastrlar, resmi Bi
zans ktphaneleri (imparatorluk ktphanesi dahil) ve zel koleksiyon
lar saylabilir.47
Bu tablo, "karanlk a" diye adlandrlan 8. yzyl Bizans tarihinin
genel erevesiyle ve bu dnemin ilka klasik kltrne indirdii ykc
darbe konusunda bildiklerimizle de uyumlu. Bu yle bir dnemdi ki 7. yz
yln ortalarndan itibaren dind yaznn oaltlmasna duyulan ilgi bt
nyle kaybolmutu.48 Bu nedenle dinsel olmayan hibir yazma kopyalan
mad; nk ne bunlara talep vard, ne de byle bir talebi yaratacak bilgin
ler. Dinsel bakaldrlar ve kargaayla geen bu dnemde nemli bilim ve
felsefe adamlarna rastlanmaz. Fakat 9. yzyln ilk dnemlerinden bala
yarak Paul Lemerle'in "ilk Bizans hmanizmi" dedii kprdanmalara ve
bilimsel etkinliin yeniden canlanna ahit oluruz. Paul Lemerle ayn
balkl kitabnda bu " Rnesans'n" nedenlerinin Bizans'n kendi i dinaEVR VE TAR H

miklerinde aranmas gerektiini ileri srm ve Arap etkisinden bahseden

teorileri kesin bir dille reddetmitir.49 Hi kukusuz genel anlamyla hakl
dr; bu kitapta da gsterdiimi sandm gibi dardan gelen etkiler bir top
lum zerinde ancak bu toplumun i dinamikleri toplumu d etkilere ak
klyorsa etkili olabilir. Ancak, 9. yzyl Bizans Rnesans'nn katkszl
n ispatlama abas iinde, sk skya kendi iine kapanm, snrlarnn
tesinde olup bitenler konusunda ilgisiz ve bilgisiz bir toplum tasavvur et
mekle yanla dmektedir. Bizansllarn Badat'taki bilim ve eviri hare
ketinden haberdar olduklar ve eviri hareketinin 9. yzyl Bizans Rne
sans zerinde nemli bir etkisi olduu aikardr.
Bu etkiyi kantlayan tek tk bilgiler ounlukla anekdotlar eklinde
tarihsel kaynaklarda yer alyor. Arap kaynaklarnda halifelerin ve bilginle
rin Yunanca yazmalar bulmalar iin baz heyetleri Bizans'a gnderdikleri
ne ilikin referanslar vardr. Ayrca Amorium ehrinin el-Mutasm tarafn
dan yamalanmasndan (223/838) sonra Yunanca kitaplarn ele geirildiine dair anlatlar da buluyoruz. Tarihsel kaytlardaki bu tr anlatlar, ister
doru ister yanl olsun, bizim iin son tahlilde deersiz; nk zel olarak
ele aldmz konuda bir bilgi vermiyor. evirmenlerin elinde Arapa'ya e
virdikleri Yunanca eserlerin asllar olduu, bunlar bir ekilde bir yerler
den bulduklar ak. Ancak Yunanca orijinal yazmann tam kaynan ve
kesin tarihini renmedike, bir halifenin onu almak iin "Bizantium"a bir
bilgin gndermi olmas bilgimize Qir _ey katmaz.
Bu tr anlatlar anlaml bir ekilde yorumlamak Arap evirmenle
rin kulland Yunanca yazmalarn geldii yeri tespit etmek demektir. Bu
adan bakldnda Arap dnyas zerine alanlar Bizans zerine al
anlar kadar zenli deildir; ama elde alacak pek az bilgi ve malzeme ol
duunu da itiraf edelim. Elimizde eviri dneminden kalma Arapa yaz
malar yok; 9. ve o . yzyla ait Yunanca yazmalar da bu yazmalarn Arap
a'ya yaplan evirilerde kullanlp kullanlmadklarn tespit etmek iin in
celenmi deil.50 Arap bibliyografyalar, tek rnek H uneyn dnda bu ko
nuda hi bilgi vermez. Huneyn Risale'de Yunanca yazmalar bulduu e
hirlerden bahseder. rnein Galenos'un De demonstratione'si hakknda
syledikleri unlardr:
-

YUNANCA DNCE ARAPA KLTR

adalarmzdan hibiri bugne dek [863 civar] De Demonstrati

one 'nin tam bir Yunanca yazmasna rastlam deildir. Cibril'in
[ibn Buhtiu) bu kitab bulmak iin harcad onca abaya ramen,
benim de ok daha youn aramalarma ramen kitabn tam bir kop
yas hala bulunamad. Kitab bulmak iin Kuzey Mezopotamya'da,
Suriye'nin her tarafnda, Filistin'de, skenderiye'ye varncaya kadar _
Msr'da dolatm. Ama am'daki dzensiz ve eksik yarm kopya
sndan baka hibir ey bulamadm.51
Huneyn'in Yunanca yazmalarla ilgili olarak bahsettii dier ehir
ler Halep ve Harran'dr.52 Bizans hkmranl altndaki herhangi bir e
hirden, hele Konstantinopolis'ten hi bahsetmemesi ise ilgintir. Hu
neyn'in kendisini yorulmak bilmez bir filolog, dier evirmenlerin kurall,
titiz eletirmeni olarak sunmaya alt Risale'nin genel eilimi dnl
dnde, Konstantinopolis'te bir Yunanca yazma bulup da bundan bahset
memesi ihtimali ok zayf grnmektedir. Bu bilgi, aslnda 7. yzyldan 9.
yzyla kadar Yunanca yazmalarn bulunduu ktphanelerle ilgili yukar
da akladmz snrl bilgiyle de uyumlu. Bu koullarda Huneyn'in yaz
malar bulmak iin gittii yerlerin sadece manastrlar, kiliseler ve zel k
tphaneler olduunu tahmin edebiliriz. 53
Filozof (ya da matematiki) Leo hakknda benzer bir anekdot Bi
zans kaynaklarndan Theophanes continuatus'ta gemektedir: Burada,
Leo'nun bir rencisinin Memun tarafndan yakalanmas ve rencinin
Leo'dan rendii geometriyle Memun'u etkilemesi, gzleri kamaan hali
fenin Leo'yu hizmetine almaya almas anlatlr. Bizans imparatoru, diye
devam eder hikaye, bir kar neri yapt ve Leo'nun dzenli maa olan res
mi bir retim grevi almasn salad. mkansz olmasna ramen Bizans
uzmanlar bu peri masalna itimat ederler.54 Hi kuku yok ki Memun gibi
birinin, Ege'deki Andros adasnda kendi kendine matematik rendii (!)
ne srlen Leo'ya ihtiyac yoktu. Klasik cebirin kurucusu Muhammed el
Harizmi, baka pek ok parlak bilim adamyla birlikte hemen yan banda,
kendi sarayndayd.55 Bu hikayenin deeri sadece Konstantinopolis'teki Bi
zansllarn Badat'ta Memfm'un saraynda yrtlen bilimsel almalarEVR VE TAR H

dan haberdar olduklarn gstermesinden ileri gelir. Bunun dnda hibir

deeri yoktur.
Konu hakknda gvenebileceimiz kantlar iki ayr kaynaktan geli
yor. Biri bir Yunan yldzbilimcinin yazdklar, dieri ise Yunanca yazmala
rn analizidir. Yldzbilimci, yeni kurulan Badat'ta birka onyl boyunca et
kin olan [GAS VII,49] ve muhtemelen Mehdi'nin mneccimi Theoflus ile
ortak almalar da yapan filozof Stefanus'tur. Stefanus, 79o'larda Kons
tantinopolis'te yazd bir astroloji methiyesinde, ehirde astronomi ve ast
roloji bilimlerinin gelimemi olduunu belirttikten sonra, politik ve idari
yararlarndan dolay (politik astrolojinin savunulmasnda kullanan arg
man anmsatyor, bkz. Blm Il.5) "bu faydal bilimi bir daha asla unut
mamalar iin Romallar arasnda canlandrmay ve H ristiyanlara alama
y" zorunlu grdn syler. Stefanus Badat'tan gelirken sadece bilim
sel gelimeler hakknda haberler deil, matematik ve astrolojiye ilikin so
mut bilgiler de getirmiti: Theoflus'un bir eserinde tarif ettii bir astrolo
ji teknii 792 ylnda VI. Konstantinos'un mneccimi Pankratios tarafn
dan bir yldz falnda kullanlmt.56
Yazmalarn tankl ise yaklak yz elli yllk bir aradan sonra 800
yl civarnda dinsel olmayan Yunanca yazmalarn yeniden kopyalanmaya
balam olmasdr.57 Bizans aratrmaclarnn kuaklar boyunca zenli ve
uzmanca yrttkleri alma 9. yzyln ilk eyreinden kalan yazma
larn tespit edilmesini salad. Bu yazmalar, Bizans aratrmaclarnn s
rekli ilgisini ekmitir; nk bunlar hem 9. yzyl Rnesans'nn en b
yk kantyd, hem de genel bir hareket balamnda yeni minskl el yaz
syla yazlmlard. Bu hareketin amac klasik eserlerin byk ounluu
nun bugne ulamasn salayan eski majiskl yazmalarn kopyalarn
karmakt.58 Bunlarn listesine yle bir gz atmak, byk ounluunun,
hatta neredeyse tamamnn bilimsel felsefi eserler olduunu ortaya koyar.
Bizim buradaki konumuz balamnda cevaplamamz gereken soru, bu yaz
malar ile bunlarn kopyaland dnemde Badat'ta devam eden eviri ha
reketi arasnda nasl bir iliki olduudur. Aadaki tablo bu konuda zet
bir bilgi sunuyor. Tabloda, bu dneme ait bilinen btn yazmalarda yer
alan eserler, Arapa'ya evrilme statleri ve tarihleriyle yan yana verilmekYU NANCA D N C E ARAPA KLTR

1 73

....

'..J

..()
m

::5.
.

<
m
-f
}>
"'

TARH

BLNEN EN ESK ARAPA EVR 1

ESER

YUNANCA YAZMA

Theon

Almagest yorumu

Laurentianus 28,18

"eski eviri" F. 268.29; GAS V, 186

Pappus

Almagest yorumu

Laurentianus 28,18

*GAS V,175

Min.

Ptolemaios

Almagest

Parisinus gr. 2389

805'den nce evrildi; GAS VI,88

Min.

Dioscurides

Materia Medica

Parisinus gr. 2179

akt. Steph. b. Basil; GAS VI, 88

Paris. ek.gr.

8r4'den nce; GAS IIl,168

MAJ/MN

YAZ.AR

800-30

Maj.

800-30

Maj.

800-30
800-30
800-30

Maj.

Paulus Aegin.

u 56

800-30

Maj.

Paulus Aegin.

Coislin. 8 ve 123

814'den nce;GAS III,168

800-30

Min.

Aristoteles

Sojistikon Elekhon

Paris. ek. gr 1362

785'den nce; DPA !, 527

813-20

Min.

Ptolemaios

Almagest

Vaticanus gr. 1291

805'den nce; GAS VI, 88

813-20

Min.

Ptolemaios

Almagest

Leidensis b.PG. 78

805'den nce;GAS VI,88

813-20

Min.

Theon

Almagest yorumu

Leidensis b.PG. 78

(yukarda ilk satra bakn)

830-50

Maj.

Ptolemaios

Almagest ve dier eserler

Vaticanus gr.1594

805'den nce ; GAS VI.88

830-50

Maj.

Eukleides

Elemanlar

Vaticanus gr. 190

8oo'den nce; yuk. bl. 6.3 ile kr.

830-50

Maj.

Eukleides

Data

Vaticanus gr. 190

850 civan; GAS V,n6

830-50

Maj.

Theon

Ptolemeios Kanonlar yorumu

Vaticanus gr. 190

Yak'.'bi'den nce; GAS V, 174 185,

830-50

Maj.

Theodosius

Sphericae, vs.

Vaticanus gr. 204

GAS V, 154-6

830-50

Maj.

Autolycus

Sphericae, vs.

Vaticanus gr. 204

GAS V, 82

830-50

Maj.

Eukleides

Vaticanus gr. 204

8oo'den nce;kr. blm 6.3

830-50

Maj.

Aristarkhus

Vaticanus gr. 204

GAS VI,75

830-50

Maj.

Hypsicles

830-50

Maj.

Eutcius

830-50

Maj.

Marinus

Euklides'in Data kitabna erh

Vaticanus gr. 204

? ama kr. Euklides

Maj.

Aristoteles

PA,IA,GA, Long. vit. De Spir.

800 civan (yukarda blm p )

850 civan

Maj.

Aristoteles

Fizik, l r-55v

Oxon. Corp. Chr. 108

Vind. phil. gr. 1003

850 civan

Maj.

Aristoteles

De Caelo, devam 56r-86

Vind. phi!. gr. 100

? ama kr. Fizik

830-50

Anaphorica

Vaticanus gr. 204

GAS V,144-5

Vaticanus gr. 204

GAS V,188

800 (yukarda blm 6.3)

-<
c:
z
>
z

,.,>

o
c
'""'
c
z

,.,
"'

)>
"'
>

.,.,>

-o

"
c

...-....
c
"'

850 civan

Maj.

Aristoteles

De. gen. et corr. dev. 86v-102r

Vind. phil. gr. lOO

850 civan

Maj.

Aristoteles

Meteoroloji dev. 102 v-133v

Vind. phil. gr. loo

? ama kr. Fizik

850 civan

Maj.

Aristoteles

Metafizik, dev. 138-201

Vind. phil. gr. loo

850 civan

Maj.

Tbeoprastus

Metafizik, dev. l34r37

850 civan

Maj.

Aristoteles

Hist.anim. VI,12-17;dev.13-14

Vind. phil. gr. 100

Paris. ek gr 56 5

842: DPA I,529

9oo'den nce4

850-80

Maj.

Ptoemaios

[Almagest?]

Vat. Urbinas gr.82

805'den nce evrilmi; GAS Vl,88

850-80

Maj.

Platon

Tetralogies Vlll ve IX

Paris. gr. 1807

tam olarak hi evrilmedi (?)

850-80

Maj.

Maximus Tyr.

Paris gr. 1962

850-80

Maj .

Albinus

Paris gr. 1962

850-80

Maj.

Proclus

850-80

Maj.

Olympiodorus

850-80

Maj.

Simplicius

850 (yukarda blm 6.3)

800 civan; DPA 1, 475

hi evrilmedi (?)

Paris. ek. gr. 921

Platon Yorumu

Marcianus gr. 196

hi evrilmedi (?)

Fizik V-VIII yorumu

Marcianus gr. 226

Timaeus erhi

850-80

Maj.

Philoponus

Contra Proclum

Marcianus gr. 236

GAP Ill,32,52.not

850-80

Maj.

Damascius

Parrn. Yorumu = De Principiis

Marcianus gr. 196

hi evrilmedi (?)

850-80

Maj.

Afrodiasl skender Quaest.; De an.; defato

Marcianus gr. 196

DPA l,132-3

850-80

Maj.

Proclus

Devlet erhi

Laurentianus 80-9

850-80

Maj.

Proclus

Devlet erhi

Vaticanus gr. 2197

850-80

Maj.

eitli

corafya, eski Yunan filozoflan Palat. Heidelb. gr. 398

Maj.

Aristoteles

850-80

De Interpr. l7a35-18a16

am

eitli eviriler
9.yy; DPAI,514

Bu stundaki yldz ( *) iareti yazarn bu kitabnn Arapa bibliyografyalarda belirtilmediini ve bamsz yazma olarak gnmze ula
madn, fakat ayn yazarn ayn konuda veya bununla ilgili konularda Arapa'ya evrilmi eserleri olduunu gsterir.
2
3
4

ou aratrmac bu yazmay daha ge bir dneme tarihler; bkz. DPA I.479.

Irigoin, "L'Aristote de Vienne," 8 top.
Bugne kalabilen yazma, eviriyi ishak ibn Huneyn'e (. 298/910) atfeder : !. Alon, "Tbe Arabic Version ofTbeophrastus' Metaphsy
sica," jerusalem Studies in Arabic and Jslam, 1985, c. 6, s. 164.

....
'-J

V1

Irigom, "L'Aristote de Vienne," 9 top .

am'daki Emevi Camii'nde bulunmu olan birka kere kullanlm yazma; bkz. Harlfinger, Griechische Kodikologie, s. 452.

tedir. kinci stun Yunanca yazmalarn majiskl el yazsyla m, yoksa mi

niskl el yazsyla m yazldn gstermektedir. 59
Tablo Arapa'ya evrilen eserler ile 9. yzyln birinci elli yllk dili
minde kopyalanan ilk dind Yunanca yazmalar arasnda mkemmel ve
olumlu bir balant olduunu gsteriyor. Bu tanklk u etkenler gz n
ne alnarak yorumlanabilir: Birincisi, 9. yzyln ilk yarsna bakldnda
(a) So.fistikon Elekhon'un majiskl fragman dnda kopyalanan btn yaz
malar bilimsel eserlerdir, hepsi balca matematik ve astronomi hakknda
dr. Tpta yalnzca Dioscurides ve Paris. ek.rr56. gr iindeki tp/biyoloji der
lemesi, yani Paulus'un ansiklopedisi ve Aristoteles'in zooloji kitab Histo
ria animalium'u vardr;60 (b) 9. yzyln balarnda bu eserlere ilgi duyan,
bunlar zerinde alma yapabimek iin yeterli eitime ve matematik bil
gisine sahip Bizansl bir mderris olmadn kesinlikle biliyoruz. 790 y
lnda bu yazmalar kopyalanmadan ksa bir sre nce Konstantinopolis'e
gelen filozof Stefanus bu bilimlerin hemen hemen tamamen kaybolmak
zere olduunu dnmt; (c) daha nce de belirttiimiz gibi Stefa
nus'un Badat'tan Konstantinopolis'e astro_l oji konusunda bilgi tad is
patlanabilir; (d) btn bu metinler 9. yzyln ortalarnda Arapa'ya evril
mi ve youn bir ilginin oda olmutu. Pappus'un Almagest hakkndaki
yorumu ve Marinus'un Euklides'in Data evirisi muhtemelen bunun d
ndayd. Bu konuda kesin olamyoruz, nk Arapa aratrmalar henz
kesin sonulara ulam deil. Arap dnyasnda ise astronomi ve matema
tik, yukarda da g?_dmz gibi (Blm V.2), Arapa'da tohumu ilk at
lan ve hzla yeeren bilimlerdi.
Arada nedensel bir balantnn olduu ak gibi grnyor. ki basit
alternatif var: Yunanca yazmalar ya bu eserlerin Arapa evirilerini taklit et
me arzusuyla veya buna yant olarak (fakat bu "taklit" veya "tepki" Bizans
toplumunun yapsndan kaynaklanan bir ey olarak anlalmaldr -Bizans
uzmanlarnn zmesi gereken bir sorun) ya da bu eserlerin evrilmesini is
teyen Araplarn zel talepleri nedeniyle kopyalanyordu. Her iki k da geer
li olabilecei iin bunlar arasnda bir seim yapmak gerekli deildir.
Ancak genel hatlaryla da olsa nispeten daha ak olan bir ey var:
800 yl dolaylarnda, yani Harun er-Reid'in saltanat sona ermeden nce,
EV R VE TAR H

eviri hareketi astroloji, astronomi ve matematik arlkl olmak zere za

ten bir ilerleyi iindeydi. Eliler gibi eitli araclar (kr. blm 5.4) ve en
ok da gezgin bilginler sayesinde Konstantinopolis'teki entelekteller Ba
dat'taki gelimelerden haberdar oluyorlard: Arap dnyasndaki bilimsel
ilerlemeleri duymulard (ve astrolojide Pankratios rneinde olduu gibi
bunu bir lde rendiler de) ve dinsel olmayan Yunanca yazmalar iin
nasl bir talep olduunu da biliyorlard. Bu koullar altnda yazmalar eit
li nedenlerden dolay kopyalanyor olabilir. Araplarn talebini karlamak
iin Yunanca yazmalar kopyalamak ekonomik olarak kazanl bir iti; c
retlerin yksek olduunu biliyoruz. Ve eer Kusta ibn Llka gibi eitimli bir
gen para kazanmak iin memleketinden ayrlp yannda sermaye olarak
tad yazmalarla birlikte Badat'a gidiyorsa, (Blm VI.2) slam impara
torluunun iinde veya dnda yaayan Yunan yazclarn da bu durumdan
maddi olarak yararlanmamalar iin bir neden yoktu. Yunanca yazmalara
talep olduuna ilikin haberler byk bir hzl yaylyor olmalyd. Huneyn,
yazmalar ararken Bereketli Hilal'in tamamn ve Msr' dolatn anlatr.
Ziyaret ettii btn ehirlerde doal olarak bu tr yazmalarn bulunduu
yerlere, yani yukarda da bahsettiimiz Sryanice ve Yunanca konuan H
ristiyan cemaatlerine, manastrlara, zel ktphaneleri olan nl Hristi
yanlara gidiyordu. Bu cemaatlerden yaylan haberlerin -ve tabii Huneyn'in
buyruklarnn- Anadolu'ya ve Konstantinopolis'e kolayca ulamas doal
d. Bizans'ta yazmalarn kopyalanmasna duyulan ilginin canlannn sos
yolojik bir aklamas, filozof Leo ve el-Memun hakkndaki efsaneyi,
zansl entelektellerin Arap dncesinin bilimsel stnlnn farknda
olduklar ve taklit etmeye altklar eklinde yorumlamak olabilir. 61 Eer
daha sonra 13- yzyla kadar pek ok Arapa ve Farsa bilimsel eserin Arap
a' dan BizallSYunancasna evrildiini dnecek lursak bu deerlendir
me geree ok yakndr. En ok evrilen konular astroloji, astronomi, tp,
simya ve rya yorumculuuydu.
Tabloda yer alan ve 9. yzyln ikinci yarsnda kopyalanan Yunan
ca yazmalar konusundaki kantlarda arpc farkllklar vardr. Ele alman
konularn hemen hemen tamam felsefi ierikli ve ayn eserlerin Arapa
evirileriyle sadece ksmi bir balant sz konusu. Aristotelesi eserlerin ve
YU NANCA D N C E ARAPA K LTR

1 77

yorumlarn Arapa'ya evrildii kesin olsa da Platon yorumlar muhteme

len evrilmemiti. 9. yzyln ikinci yarsndaki Arap felsefe almalar ile
Bizans'ta klasik renime yeniden duyulan ilgi arasnda grlen bu fark
llama hem Arap ve hem de Bizans taraf asndan nemlidir. Ar3-pla: a
sndan, Platoncu kaynaklarn ihma edilmesinin en muhtemel nggn.LEbu
Bir Metta ve rencisi Farabi tarafndan temsil edilen Aristotelesiliin
ykselii olabilir; Bizans'taki durum ise Bizans entelektellerinin Yunan
ca-Arapa eviri hareketine gsterdikleri tepki balamnda deerlendiril
meli. Photius'un Bibliotheca'snda yer alan dinsel olmayan eserler ile Arap
a'ya evrilen eserler arasnda neredeyse hi rtme (sadece Galenos, Di
oscurides ve Anatolius'ta biraz) olmamas akla bunun sadece bir tesadf
m olduu sorusunu getirebilir. Bu durum 9. yzyln ilk yarsnda kopya
lanan yazmalarla tam bir tezat oluturmaktadr. Gelecekte yaplacak al- _
malar, 9. yzyl Badat Arap bilimi ile Konstantinopolis Rnesans arasn
daki diyalektik ilikinin zerinde ciddiyetle durmaldr. imdilik Yunal:!ca
Arapa eviri hareketinin "birinci Bizans hmanizmiyle" nedensel ve do
rudan bir balants olduunu ileri srmek iin yeterince nedenimiz var.
Ve ayn ey, eviri hareketini besleyip gelitiren slam dnyasndaki Arap
bilim gelenei sayesinde Bizans'ta ilka bilimlerinin yeniden canlanmas
ve "karanlk a"n dehetinin sona ermesi iin de sylenebilir.

EVR VE TAR H

S oNsz

eviri her zaman "orijinal" kitap yazmak kadar yaratc bir kltrel
etkinliktir. eviriyle ilgili her ey alc kltr iin evirinin kendi
sinden yapld kltrden farkl anlamlar tar. eviri yaplmasna
karar verilmesi ve bunun zamannn belirlenmesi; neyin, nasl ev
rilecei karar ve evrilen metnin alglan tamamen alc kltr tarafndan
belirlenir, dolaysyla bu kltr iin bir anlam ifade eder. Galland'n Bin Bir
Gece Masallar evirisi veya FitzGerald'n mer Hayyam'dan yapt Ruba
iler evirisi bu konuda u, ama yine bu nedenle aklayc rneklerdir. Bu
eviriler Arap veya Fars edebiyatnn deil, Fransz ve ngiliz edebiyatnn
yaratc anlarna iaret eder.
Yunanca-Arapa eviri hareketi, bu ynyle, erken Abbasi toplumu
nun diyelim ki Hadis aratrmalar ya da Kuran yorumculuu, hatta o d
nemin "modern" iiri kadar nemli bir davurumu, zgn yaratsdr.' Ba
tl bilginlerin son iki yzyldr zen ve sebatla belgeledii gibi, bu hareket
hi kukusuz klasik gelenein Yunanca metinlerine dayanmaktayd ve yi
ne hi kukusuz Hadislerdeki, Kuran aratrmalarndaki ve dier slam bi
limlerindeki baz zelliklerde Arap paganizminden, Musevilikten, Hristi
yanlktan Gnostisizmden, Hinduizmden vs -ksacas o blgede kendinden
nce bulunan geleneklerden dinlerden ve kltrlerden- alnan baz eler
vardr. _Umulur ki artk bunca almadan sonra tarihsel anlay Said'in ki
tabn giriine aldm sznn deerini anlamaya yetecek kadar dzeltil
mi olsun: "Biraz da imparatorluk nedeniyle, btn kltrler birbirleriyle
i ie gemitir; hibiri tek ve katksz deildir." Sorun, bu birbirinden
farkl bileenlerin imparatorluk araclyla bir araya gelerek incelediimiz
zgn kltrel yapy oluturduklar zel tarihsel sreci aklayabilmektir.
z ayrntdadr; hem bu bireimin neden belirli bir zamanda ve belirli bir
yerde ortaya ktnn sebeplerini ortaya koymak, hem de ayn unsurlarn
grnte var olmalarna ramen baka yerlerde ortaya kmayn akla
yabilmek iin ayrntlara bakmak gerekmektedir.2 Bizans toplumu bu eski
bilmecenin mkemmel bir rnei gibidir: Yunanca konumalarna ve YuY U N ANCA DNCE ARAPA K LTR

17 9

nan kltrnn dorudan miraslar olmalarna ramen, Bizansllar asla

ilk Abbasi toplumunun eritii bilimsel dzeye ulaamadlar ve daha son
ralar, kkeni eski Yunanistan'a uzanan dnceleri Arapa'dan evirmek
zorunda kaldlar.3 Byle bir zmlemede bireylerin katks zerinde de
durulmaldr. 6. yzyln bandaki Yunan kltrel yaylnn iki kart
noktasnda bulunan Re'eynal Sergius ve Boethius'a kitabn banda (b
lm .3) deindim; her ikisi de, felsefe ve bilimi Aristoteles felsefesinde or
taya konduu biimiyle evirerek yorumlama projeleri yapmlard ve o d
nemin i skenderiye bilginleri iin, bu, btn bilginin tamam anlamna ge
liyordu.4 Bu tasarnn onuru birey olarak onlara aittir; hayata geirilememi
olmas ise iinde bulunduklar ortamn elverisiz olduunu gsterir.
yleyse Yunanca-Arapa eviri hareketi bir paras olduu ilk d
nem Abbasi mparatorluunun toplumsal, siyasal ve ideolojik tarihinden
ayr anlalamaz. Halifelerin ve yneticilerin politik kararlar (2-4. blm
ler) almasn salayan arka plan (. blm) oluturan koullar; ayrntlary
la ele aldmz toplumsal etkenler ve bilimsel ihtiyalar (5-6. blmler) ,
btn bunlar gz nne alndnda son tahlilde eviri hareketini farkl k
lan faktrler nelerdi? Nasl bir ileyi iinde bir araya gelerek insanlk tari
hinin ve zel olarak da Arap tarihinin en retken, en ilerici dnemini mah
muzlayan esiz eviri hareketini balattlar?
Her eyin dnm noktas el-Mansur'un Abbasi devriminden sonra
dahice bir fikirle yeni bir ehir kurarak yepyeni bir toplumsal formasyog
yaratmasnda yatyor. Bylece, kendisini mevcut status quo tarafndan daya
tlan kstlamalardan kurtararak her eye yeniden balama ansn elde et
miti. Dvrimlere devrim denmesinin nedeni de budur; ama Mansr bu
noktada durmad, hareketi daha ileri tad. Hanedan devrimini toplumsal
devrimle birletirdi ve status quo'yu istedii ekilde biimlendirebilecei ye
ni bir corafya yaratarak gelecekte oluabilecek her trl muhalefetin n
n daha en bandan kesti.5 Kendini status quo 'dan zgr klmak sadece ba
z gruplarn ve hiziplerin Mslman toplumun geri kalan zerindeki siya
sal iktidarlarna son vermek deil, bu gruplarn entelektel kimliklerinin
dayanaklar olan ideolojik kurgular da ortadan kaldrmak anlamna geli
yordu. Bylece bunlarn zamanla yeniden mevziler kazanarak kart ideolo180

SON SZ

jilerle atma ve Manslr'un gznde ilerlemeyi engelleme olaslklarnn

da n kesilmi oluyordu.
zel olarak, Emeviler rnei: slam ncesi Arap kabile gelenei te
melinde bir yaplanmaya gitmek her ne kadar Arap yaylmacl iin ilk .
balarda faydal olsa da, hanedann kmesinden bile nce yeniden slam
ncesi kabile hizipilii modeline geri dnp retken olmaktan uzakla
mt. Son Emevi halifesi II. Mervan'a (sal. 744-50) bakalm: Gney Suriye
ve Filistin'in Kelb Araplarna kar Kays Araplarndan destek bulabilmek
i_in imparatorluun bakentini, am'dan Harran'a tad. Abbasi devrimi
bakentin Badat'a tanmas btn bunlar deitirdi. Kays ve Kelb ka
bileleri arasndaki rekabeti, yani Arap kabileciliini ortadan kaldrmakla
baarmad bunu; asl yapt kabileci_lii toplumsal hayatn odandan ve si
rl-topf!.s.al yaamn temel elikisi olmaktan karmasyd. Emevilerin
siyasal ve toplumsal rgtlenmelerinin yklyla birlikte, destek olduklar
her tr ideolojik yap da ortadan kalkt. Bundan, Emevi ideolojilerinin,
bunlar nasl tanmlarsanz tanmlayn, eviri hareketine ve bu hareketin
getirdii kltrel ierie zorunlu olarak kar olduu anlam karlmama
l (blm .2'de am entelektel yaamnda rastlanan Bizans etkilerinin
engelleyici bir faktr olduklarn ifade etmi olsam bile). Sylemek istedi
im ey, Emevilerin ideolojik yaplarnn ortadan kaldrlmasnn, her tr
l g odann (Emevilerin Bizans brokrasisi gibi) , hiziplerin ve eviri
hareketi trnden yeni gelimelere muhalif, belirli ideolojik grleri sa
vunmakta kar olan snflarn da ortadan kaldrlmas anlamna geldii.
Bylece Abbasiler -fiilen Mansur- iktidarlarn kurup ideolojilerini istedik
leri gibi oluturabildiler. Manslr farkl gruplarla bir siyasal koalisyon kur
maya ve bunlar arasnda bir g dengesi salamaya da almaktayd. Co
rafyac ibn'l-Fakih el-Hamedani (kr. Blm V.4) bunlarn farkndayd ve
290/903 civarnda yle diyordu:
Badat'n iyi yan, hkmdarlarn burada herhangi bir (dinsel) hiz
bin stnlk kazanmayaca konusunda (Alevilerin ve iilerin Kl
fe'de srekli yaptklar gibi) kendilerini gvende hissetmeleridir.
Badat'ta ii kartlar iilerle birlikte yaar, Mutezile taraftarlar
Y U NANCA NCE ARAPA K LT R

181

l\,f utezile kartlaryla birlikte yaar, Haric kar!tlar Haricilerle bir- .

likte yaar; her grup bir dierini kollar ve stnlk salayp baa
gemesini engeller. 6
te bu nedenle Badat'taki tek egemen grup Abbasi ailesiydi; tesa_
df deildi bu. Mansur, Badat' kurdurup ehri ideolojik olarak brbirl.:.
rini dengeleyecek unsurlarla doldurmakla, Emevi iktidarnn bala elli
i olan Arap kabileciliini siyasetin merkezinden karm, kendi siyasal ve
kltrel politikalarn zgrce biimlendirerek gelecekte bu politikalara .
kar kabilecek toplumsal gruplar daha ortaya kmadan bastrm!. __
Mansf.r'un kendisine bunca faydas olan bu darbesinin kastsz olduu
sylenemez. Emevilerin yklyla birlikte Arap kltr de siyasal ve ide
olojik odak noktas olmaktan kt; nk yaps gerei Arap olmayanlar
dlyordu ve deiik etnik gruplardan gelen siyasal mttefiklerini honut
etmeye alan Abbasilerin ihtiyalarna cevap vermesi olanakszd. Onun
yerini herkesin katlabilecei, dil zerine kurulmu bir ortak payda, Arap
a kltr ald.
Sahne byle kurulunca, bu kitapta ele aldm btn faktrler iler
hale gelip anlam kazanr. Byle bir atmosferde Mansf.r'un Sasani impara
torluk ideolojisini benimsemesi, bu ideolojinin bir paras olan eviri hare
keti gibi, mmkn ve anlalr bir eydir. Bu sre, bir kez balatldnda,
iki yzyldan daha uzun bir sre, nceki blmlerde deindiimiz kendi
somut ve tarihsel gerekeleri temelinde devam etti.
Bir din olarak slamiyet sz konusu olduunda ( slamiyet szc
yle burada Abbasi devrimi dneminde kendini Mslman olarak tanm
layanlarn anladklar ve yaydklar ekliyle Kuran'n ierii ve Hz. Muham
med'in uygulamalarn kastediyorum) -gerek iman ve cemaatin meru li
derlii konusunda aralarnda ciddi farkllklar olsa da- toplumun btn ke
simlerinin slam anlaynda, Abbasi sekinlerinin yayd daha kapsayc .
Arapa kltrnn dnya gryle uyum iinde olmayan hibir ey olma
dn anlamak son derece nemlidir. Devam ettii srada eviri hareketine
kar gsterilen tepkilerin hepsi toplumsal, siyasal veya entelektel nitelik
li tepkilerdi, doktriner bir nitelik tamyordu (Blm VIl.2). Yzde hesab
182

SON SZ

yaparsak, entelekteller ya Helenizm hayranyd ya da eviri bilimleri

umursamyorlard. Sonraki yzyllarda, birey olarak baz bilginler ve ok
nadir de olsa eitli slam devletlerindeki dinsel yaam ynlendiren gle
rin kimi unsurlar, her biri kendi zel koullarnda deerlendirilmesi gere
ken nedenlerle, belirli noktalarda eviri bilimlerin bir ksmna veya ouna
muhalefet etti. Fakat kesinlikle doktriner temeldeki bir genel kar taarruz
plannn etrafnda birlemi deillerdi; muhalefetleri de " slam ortodokslu
u"nu (btn yle dursun, kendi toplumlarnda var olann bile) tanm
lamaz (bkz. Blm VI I.3).
eviri hareketi slam toplumlarna derin ve ok ynl bir miras b
rakt; ancak, var olduu srece bu hareketi besleyen Arap bilim ve felsefe
geleneinden yaltlm bir eviri hareketinden bahsetmek tarihsel olarak
yanltr. ilk evirilerin yapld alc aamann Arap felsefi ve bilimsel d
nnn gelimesini ve bylece yaratc bir dzeye erimesini salad
eklindeki yanl izlenimden kanmak gerekir (bkz. Blm VI.3). Dier
yandan bu kitap Arap bilimi ve felsefesi zerine yaplm bir alma deil
dir. Eer bu uyar aklda tutulursa eviri hareketinde Arap bilimi ve felse
fesi asndan kendine zg olann ne olduu anlalabilir.
Yunanca-Arapa eviri hareketinin dil asndan zel baars, kav
ramlar iin teknik sz daarc olan bir Arapa bilim yazn oluturmas
nn yan sra slam toplumlarnn gemiteki entelektel baarlar ve g
nmz ortak Arap dnyas miras iin uygun bir ara olan yksek bir kaine
[ortak] dil ortaya koymasyd. Yunan dili iin tad anlam da en az bu ka
dar olaanstdr. Hareket, gelecek kuaklar iin hem kayp Yunanca me
tinleri, hem de mevcut Yunanca yazmalarn daha gvenilir Arapa evirile
rini gelecee tad gibi, dind Yunanca eserlere yaratt taleple, bu yaz
malarn majiskl yazdan miniskl yazya geirilmesini hzlandrarak Yu
nanca yazmalarn da korunmasna katkda bulundu (bkz. Blm VII.4).
Daha geni ve daha temel bir dzeyde bakarsak, eviri hareketinin
nemi bilimsel ve felsefi dncenin belirli bir dil veya kltrle snrl ol
mayan, uluslararas bir karakter tadn tarihte ilk kez ispatlam olma
sdr.7 Abbasi toplumunda kalba dklen Arapa kltr, Yunanca felsefe
ve bilim dncesinin evrenselliini tarihsel olarak ortaya koymakla, YuY U NANCA DNCE ARAPA K LT R

nan Bizans'na ve Latin Bat dnyasna bir model salayarak bu dnce

nin daha sonra kolayca hayata geirilmesinin temelini att. Bizans'ta, hem
Lemerle'in 9. yzyl "ilk Bizans Hmanizmi," hem de daha sonra Paleolo
goslarn* Rnesans', Bat dnyasnda ise Haskins'in 12. yzyl Rne
sans' adn verdii dnem ile gerek Rnesans, ite bu temeller zerinde
ykseldi.

yzylda baa geen Bizans hanedan -.n.

SoNsz

EK

ARAPAYA EVRLEN YUNAN ESERLER

KONULARA GRE KAYNAKA KILAVUZU

u kitabn okurlar Arapa'ya evrilen Yunanca eserler zerine daha

fazla bilgi edinmek isteyebilir. Aadaki klavuz hem konunun et
refillii, hem de temel ve ikincil kaynaklarn karmakl dnlerek daha ileri dzeydeki aratrmalara yardmc olmak amacyla hazrland.
G. Endress'in kitap uzunluundaki makalesi Yunanca ve Sryani
ce'den Arapa'ya yaplan evirilerin tarihsel ve filolojik incelenmesi ve
Arapa aratrmalarna brakt miras konusundaki kullanl ve kapsaml
kaynakasyla temel eserdir: "Die Wissenschaftliche Literatur," GAP, c. il,
s. 400-456, ve c. I I I (ek) s. 3-152. Aada listesi verilen btn konular iin
bu almaya baklmaldr. Her iki cildin sonunda yer alan isim ve teknik
terim dizinleri zellikle yararl olacaktr. ngilizce'de tercme eserlerin ve
bu eserlerin ilham verdii yaznn derinlii ve enginlii konusunda ilk el
den bir fikir edinmek iin bavurulabilecek kaynak F. Rosenthal'in The
Classical Heritage in Islam isimli kitabdr.
Aada alfabetik srada verilen konulardaki Yunanca eserler Arap
a'ya evrilmitir. evrilen eserlerin listesi eksiksiz bibliyografya bavuru
kaynaklaryla birlikte bu kaynaklarda bulunabilir:

(a) Tarm: GAS iV, 301-29; Ullmann, Geheimwissenschaften, s. 427-39

(b) Simya: GAS iV, 31-n9; Ullmann, Geheimwissenschaften, s. 145-91;
ayrca u makaleye baknz; "al-Kimiya," Ullmann, E l V, no-15.
(c) Cebir: bkz. Matematik.
(d) Astroloji: GAS VII , 30-97; Ullmann, Geheimwissenschaften, s. 277302.
(e) Astronomi: GAS VI, 68-oJ.
(f) Botanik: Ullmann, Geheimwissenschaften, s. 70-+
(g) Corafya: GAS X vd., yaknda yaynlanacak.
(h) Geometri: bkz. Matematik.
Y U NANCA DNCE ARAPA K LT R

18 5

(i) Gramer: F. Rundgren, "ber den griechischen Einfluss auf die ara
bische Nationalgrammatik," Acta Universitatis Upsaliensis, 1976,
Nova Series, c. 2,5, s. 119-44; deerlendirme, C. Versteegh, Bibliot
heca Orientalis, 1979, c. 36, s. 235-6; C. Versteegh, Greek Elements in
Arabic Linguistic Thinking, Leiden, E. J. Brill, 1977; C. Versteegh,
"Hellenistic Education and the Origin of Arabic Grammar," Studi
es in the History of Linguistics 20, Amsterdam, 1980, s. 333-44.
(j) Edebiyat ve edebiyat teorisi: Yksek Yunan edebiyat Arapa'ya evril
medi. Urfal Theoflus'un (bkz. Blm l.) Homeros'u ksmen Srya
nice'ye evirdii ve Huneyn'in Homeros'u ezbere bildii syleniyorsa
da, bunlar ne Sryanice, ne de Arapa olarak bugne dek ulam de
ildir. Arapa'da ok yaygn rastlanan Homeros alntlan, bata Aris
toteles'in ve Plutarkhos'un Placita philosophorum'u olmak zere Ho
meros'tan alnt yapan dier yazarlarn pasajlarnn evirisidir. Terc
me edilmi Yunanca eserler kabaca "popler" ve "nasihat" tarz diye
bileceimiz eylerdir. Edebiyat teorisi konusunda ise tabii ki Aristote
les'in Poetika's vard. Edebiyat konusunda aadaki trler saylabilir:
[i.] Bilgece szler ve nasihat yazn : D. Gutas, Greek Wisdom Literature in arabic Translation, New Haven, American Oriental
Society, 1975; F. Rosenthal, Classical Heritage, bl. 12; F. Rundg
ren, "Arabische Literatur und orientalische Antike" Orientale
Suecana, 1970-1, c. 19-20, s. 81-124.
[ii.] Fabllar ve Ezop tarz hikayeler: F. Rosenthal, "A Small Collec
tion of Aesopic Fables in Arabic Translation," Studia semitica
neonon iranica Rudolpho Macuch ... dedicata, M . Macuch vd,
Wiesbaden, Otto Harrossowitz, 1989, s. 233-56.
[iii.] Romanlar, 1001 Gece Masallan: T. Hagg, "The Oriental Reception of
Greek Novels: A Survey with Some Preliminary Considerations,"
Symbolae Osloenses, 1986, c. 61, s. 99-131; G. E. von Grunebaurn,
"Creative Borrowing: Greece in the Arabian Nights, " Medieval Islam,
Chicago, Chicago University Press, 1946, 2. bas. 1953, s. 294-319.
[iv.] skender Destanlar: bkz. "Iskandar Nama," El iV, 127-9; G.
Endress, M. B rocker deerlendirmesi, Aristoteles als Alexan186

EK

ders Lehrer in der Legende, Bonn, 1966, Oriens, 1968-9, c. 2122, s . 411-16; M. Grighanschi, "La fgure d'Alexandre chez.
les Arabes et sa genese," Arabic Sciences and Philosophy,
1993, s. 205-34; S . Brock, "The Laments of the Philosophers
over Alexander in Syriac", journal of Semitic Studies, 1970, c.
15, s. 205-18.
[v.] iir, Genel: 1 . 'Abbas, Melamih yunaniye.fi'l edeb'l-arabt, 2. bas.,
Beyrut, 1993(vi.] Edebiyat teorisi: W. Heinrichs, Arabische Dichtung und griec
hische Poetik, Beyrut, F. Steiner, 1969; G. Schoeler, Einige
Grundprobleme der autochthonen und der aristotelischen arabisc
hen Literaturtheorie, Wiesbaden, F. Steiner, 1975; D. L. Black,
Logic and Aristotle's Rhetoric and Poetics, Medieval Arabic Phi
losophy, Leiden, E. J. Brill, 1990.
(k) By: Ullmann, Geheimwissenschaften, s. 364-82.
(1) Matematik ve geometri: GAS V, 70-190; deerlendiren D. A. King,
journal of the American Oriental Society, 1979, c. 99, s. 450-9
(m)Tp, farmakoloji, veterinerlik: GAS III, 20-171, 349-55; Ullmann, Me
dizin, s. 25-oo ve eitli yerlerde. Gerhard Fichter tarafndan Institut
fr Geschichte der Medizin (Goethestr. 6, 72076 Tbingen) bnye
sinde derlenen son derece faydal ve Arapa'y da tmyle gz n
ne alan Hippokrates ve Galenos derlemeleri: Corpus Hippocraticum
and Corpus Galenicum; en son gzden geirilmi bas. 1995.
(n) Meteoroloji, astrometeoroloji: GAS VII, 212-32, 308-21.
(o) Askerlik elkitaplar: C. Cahen, "Harb" makalesi, El III, 181; V.
Christides, "Naval Warfare in the Eastern Mediterranean (6.-14.
yzyllar) : An Arabic Translation of Leo VI'nm Naumachica, " Gra
eco-Arabica (Atina) , 1984, c. 3, s. 137-48.
(p) Mineraloji: Ullmann, Geheimwissenscha.ften, s. 95-o2.
(q) Mzik: R. d'Erlanger, La musique arabe, Paris, 1935, c. 2, s. 257-306;
H.G. Farmer, The Sources ofArabian Music, Leiden, E.J. Brill, 1965,
s. xi-xii, 13-21; A. Shiloah, The Theory of Music in Arabic Writings,
Mnchen, G. Henle Verlag, 1979.
Y U NANCA DNCE ARAPA K LTR

(r) Optik: M. Blay ve G. Troupeau, "Sur quelques publications recen

tes consacrees a l'histoire de l'optique antique et arabe," Arabic Sci
ences and Philosophy,1995, c. 5, s. 121-36.
(s) Farmakoloji: bkz. Tp.
(t) Felsefe: Btn Yunan filozoflarnn Arapa evirilerini ele alan mo
dern bir kaynaka henz yok; Steinschneider'm almas Die Ara
bischen bersetzungen aus dem Griechischen hala bu konuyu ileyen
tek kitap. Genel olarak bkz. GAP I I I , 24-61'de bkz. G. Endress'in
" Die Arabisch-Islamische Philosophie. Ein Forschungsbericht," Ze
itschrift fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, 1989,
c. 5, s. 1-47; ayrca Contemporary Philosophy: A New Survey, c. vi. 2,
Amsterdam, 1990, s. 651-702. Platon ve Aristoteles okullar dn
daki okullar iin bkz. D. Gutas, "Pre-Plotinian Philosophy in Arabic
(Other than Platonism and Aristotelianism): A Review of the Sour
ces," Aufstieg und Niedergang der Rmischen Welt iinde, Berlin, W.
de Gruyter, 1993, i l . Ksm, c. 36.7, s. 4939-73. Aristoteles iin bkz.
Peters, Aristoteles Arabus, H. Daiber'in deerlendirmesi: Gnomon,
1 970, c. 42, s. 538-47, ve DPA, c.'deki kaytlar. Platon iin bkz. F.
Rosenthal, "On the Knowledge of Plato' s Philosophy in the Arab
World," Aldershot, Hampshire, Variorum,1990, no il, ayrca F.
Klein-Franke, "Zur berlieferung der platonischen Schriften im Is
lam," Israel Oriental Studies, 1973, c. 3, s. 120-39, Daha ileri dzey
de kaynaka ve deerlendirme: GAP i l , 478-81, III, 2+
(u) Veterinerlik: bkz. Tp.
(v) Zooloji:
[i.] Genel: Ullmann, Geheimwissenschaften, s. 8-18; H. Eisenstein,
Einfhrung in die arabische Zoographie, Berlin, D. Reimer Ver
lag, 1991, s. 117-21 ve eitli yerlerde.
[ii. ] Avclk yazn: Ullmann, Geheimwissenschaften, s. 43-5.
(w) Arapa'ya evrilen Hristiyan Yunanca eserler iin bkz. G. Graf,
Geschichte der Christlichen Arabischen Literatur, Vatikan, Biblioteca
Apostolica, 1944, c. ; ve P. Peeters, Le trifonds oriental de l'hagiog
raphie byzantine, Brksel, 1950, s. 165-218.
188

EK

N OTLAR
G R
C.G. Khn, Claudii Galeni opera omnia, 20 cilt, Leipzig, 1821-33; Commenteria i n Aristotelem gra
eca, edita consilio et auctoritate academiae litterarum regiae Borussicae, Bedin, G. Reimer, 1882-1909;
K. Praechter'in eser zerine bir deerlendirmesi Byzantinische Zeitschrift, 1909, c 18, s. 516-38'de
yaynlamtr. Bu deerlendirmenin ngilizce evirisi iin bkz. R. Sorabji, Aristotle Transformed,
Londra, Duckworth, 1990, s. 31-54. Bu dizilerde yaynlanan Yunanca yorumlann tamamnn Arap
a'ya evrilip evrilmedii bilinmemekle birlikte, Arap bibliyografyaclann Yunanca'da mevcut ol
mayan baka yorumlara yaptklar atflar vardr ve hacim asndan bakldnda, bunlar aradaki
fark fazlasyla gidermektedirler.
2

rnein, Hristiyan evirmenleri bir tr toplumsal sorumluluu ve ilahi bir grevi yerine getiren
kimseler olarak niteleyen ve tam bir Hristiyan bak asyla yazlm olan Benedicte Landron'un
" Les chretiens arabes et les disciplines philosophiques"teki u ifadesi: "Bu Hristiyanlar [yani e
virmenler] ilka felsefe mirasn aktarma iinde kendilerini sorumlu, sorumluluktan teye yazg
l hissettiler." Proche Orient Chritien, 1986, cilt 36, s. 24. H atta J . M. Fiey bugnn doulu Hris
tiyanlarnn, atalarnn katklaryla gurur duymalarn ister (Chritiens syriaques sous les Abbasides,
surtout, Bagdad 749-1258, Louvain, Secretariat du Corpus SCO, 1980, s. 31). Son zamanlarda ayn
iddia, L. Kraemer'in kitabnda farkl bir vurguyla da olsa yeniden ortaya kmtr: Humanism in
the Renaissance of Islam, 2. bas, Leiden, E. J. Brill, 1992, s. 76-7.
rnein, S. Taha'ya gre eviri hareketine yol aan faktrler Abbasi devletini kuran el-Mansfr'un
Badat'n inasn tamamladktan sonra eviri hareketine verdii destek ve er-Reid ile baz nazr
larnn bilim akdr, "et-Ta'r!b ve kibar'l-mu'arrab!n f'l-lslam," Sumer, 1976, c. 32, s. 345a ve
346b. Fiey, eviri hareketinin geliimini el-Mehd!'nin "curiosite'sine (merakna) balar, Chritiens
syriaques sous les Abbassides, s. 31. Bunlara benzer ciltler dolusu ifade bulunabilir. Ortaa Arap kay
naklannda bu yorumun doal sonucu el-Memfn'un Aristoteles ryas basit anlatmnn yzeysel
okunmasdr (bkz. Blm IV.3).

Bir btn olarak eviri hareketinin kltrel nitelii sorunu gndeme getirilmi olsa da gerek an
lamda ele alnmamtr. A.I. Sabra'nn iaret ettii sorunlar iin bkz. "The Appropriation and Sub
sequent Naturalization of Greek Science in Medieval Islam: A Preliminary Statement," History of
Science, 1987, c. 25, s. 228; kr. H . Hugonnard-Roche, "Lest traductions du grec au syriaque et du
syriaque i l'arabe," Rencontres de cultures dans la philosophie midiivale. Traductions et traducteur de
l 'antiquiti tardive au XIVe siecle, Louvain-la-Neuve/Cassino, 1990, s. 132, not 4. F. Rosenthal umut
landrc bir imada bulunur, ama bu bir tek ifadenin tesine geip ayrntya girmez: "Abbasi hali
feleri... kiisel olduu kadar siyasal nedenlerle de evirmenlere mali kaynak saladlar ve cmert
bir destekle faaliyetlerini byk apta tevik ettiler"; Classical Heritage, s. 27. George Saliha konu
yu somut biimde ele alm ve baz genel neriler getirmi, fakat konuyu: " Emevilerin son dnem

leri ve Abbasilerin ilk dnemlerinde hkm sren toplumsal, ekonomik ve siyasal koullar" ze
rine gelecekte yaplacak bir inceleme tarafndan ele alnmak zere yarm brakmtr; "The Deve-

Y U NANCA DNCE ARAPA K LTR

lopment of Astronomy in M edieval Islamic Society," Arab Studies Quarterly, 1982, c. 4, s. 212-13,
yeniden basm A History of Arabic Astronomy, New York ve Londra, New York University Press,

1994 s. 52-3.
N . Kretzmann, A. Kenny, ). Pinborg (ed.), The Cambridge History of Later Medieval Philosophy,
Cambridge, Cambridge University Press, 1982 iinde C.H. Lohr, "The Medieval Interpretation of
Aristotle," s. 84, yazda ).Le Goffve L.M. de Rijk'in almalarna da atfta bulunulmaktadr.
6

Abbasi toplumundaki snfsal farkllklar ile entelektel yaam arasnda balant kurmak iin ya
plm birok ciddi alma olmasna karn, ortak bir teorik ynelim bir yana, retken bir yaklam konusunda bile buna denk gelen bir uzlama -ya da buna benzer bir ey- yoktur. ilk dnem

kelam' zerine yapt almalarda van Ess, tanrbilimcilerin toplumsal arka plann tanmlamak
iin burjuva kavramn kulland (rnein bkz. yazarn "Une lecture i rebours de l'historie du
mu'tazilisme," Revue des Etudes Islamiques,1978, c. 46, s. 223-4); ancak bu yaklam esasen tanm
dzeyindedir. Son formlasyon iin bkz. yazarn Theologie und Gesellschaft im 2. und 3. Jahrhundert

Hidschra. Eine Geschichte des religisen Denkens im Frhen Islam, Bedin, W. de Gruyter, 1997 iV,
731-7, teorik olarak yansz olan bu forml tanrbilimciler ve dier entelekteller arasndaki snf ve
meslek ilikileri ayrmlarn kesin olarak belirleme konusunda son derece yararldr. Bu konuyla
dorudan ilgili sorunlar daha teorik bir dzeyde inceleyen S. D. Goitein, eviri hareketi srasnda
Yunan bilimlerinin yayln "yeni orta snfn kna bal" grmt (" Between Hellenism and
Renaissance -Islam, the Intermediate Civilization," Islamic Studies, 1963, s. 227 ve notlar). Btn
bunlar dorudur ve sylemeye bile gerek yok ki, bir " orta snfn" veya burjuvazinin teorik etkin
!ii, okuryazarln var olduu anlamna gelir; okuryazarlk iin zenginlik ve bo zaman arttr;
zenginlik ise ehirleme ve ekonomik refahla ortaya kar; bizim de blm .1'de ksaca tarif etti
imiz gibi Yakndou' da Arap fetihleri sonundaki durum tam da buydu. Burada asl problem hem
bu tr nedensel faktrler ile (snf kavramyla birlikte) eviri hareketi arasndaki balantlar kur
mak, hem de ayn snflarn ve koullarn gzlemlendii baka toplumsal durumlarda byle bir ha
reketin neden ortaya kmadn aklayabilmektir. Bu konuda yaplan aratrmalarn toplumun
btn tabakalar zerine sunduu btn kantlar tamamlandnda byle bir teorik zm kendi
liinden ortaya kabilir. Kr. Sonsz'deki deerlendirme.
7

Bu kavram, kavramn slam toplumlarnn incelenmesinde tad potansiyel ve snrlar konu

sunda aydnlatc bir tartma iin bkz. R. Stephen Humprey, Islamic History. A Frameworkfor In

quiry, Princeton, Princeton University Press, 1991, s. 187-208.

Bulletin of the ]ohn Rylands Library, 1955-6, c. 38, s. 82-98.

Bu tr pek ok aklayc varsaymn zc nitelii, daha fazla yorumu gereksiz klacak ekilde A.
1. Sabra tarafndan genel hatlaryla deerlendirilmi ve belgelenmitir: "Situating Arabic Science.

Locality versus Essence," Isis, 1996, c. 87, s. 654-7, ve zellikle s. 656 ve 2. not. Bu tr varsaym
larn bilimsel zmlemede yol aabilecei karklk iin bkz. M . Fakhry, Ethical Theories in Islam,
Leiden, E.j. Brill, 1994 zerine yaptm deerlendirme, journal of the American Oriental Soci

ety,1997, c. n7, s. l72a-3a.

lO

" Humanism in the Renaissance of Islam: A Preliminary Study," journal of the American Oriental

Society,1984, c. o4, s. 135-64 ; yazarn Humanism kitabnn sonunda tekrar baslmtr. Bu tarih
d, zcletirici grler, genel kamuoyu iin hazrlanan " slam" ve "Helenizm" denemelerin

190

NOTLAR

byk ounluuna hakimdir; bu tr yazlara grece yeni bir rnek: F. E. Peters, "Hellenism in
lslam," C. G. Thomas (ed.), Pathsfrom Ancient Greece, Leiden, E.J. Brill, 1988, s. 77-9.

B RNC B LM
Bu konuda temel kitap, bkz: A.M. Watson, Agricultural lnnovation in the Early lslamic World, Camb
ridge, Cambridge University Press, 1983. Tarmsal devrimin halkn beslenme rejimi zerindeki et
kisi E. Ashtor'un u makalelerinde ele alnmtr: "The Diet of Salaried Classes in the Medieval Ne
ar East," journal ofAsian History, 1970, c. 4, s. l-24, yazarn, The Medieval Near East: Social and Eco

nomic History, Londra, Variorum, 1978, say I I I almasnda yeniden baslmtr; aynca R. Forster
ve O. Ronum'un derledii Biology of Man in History, Baltimore, johns Hopkins University Press,
1975 iinde yer alan "An Essay on the Diet of the Various Classes in the Medieval Levant, " s. 125-62.
2

Bkz. Huart ve Grohmann'n El iV, 419b iinde "kat" makalesi. Bu kiiler iin bkz. 6. blm lC.
Bkz. S. Brock'un u temel almalar: " From Artagonism to Assimilation: Syriac Attitudes to Gre
ek Learning," N.Garsoian, T. Mathews ve R. Thompson (ed.), East of Byzantium: Syria and Arme

nia in the Formative Period, Washington DC, Dumbarton Oaks, 1980, s.17-34; ve " Syriac Culture
in the Seventh Century," Aram, 1989, c. l, s. 268-80.
4

G. Bergstrasser, Neue Materialien zu Hunain ibn lshaq's Galen-Bibliographie [Abhandlugen fr die

Kunde des Morgenlandes XIX, 2], Leipzig, 1932, s.17'de verilen metin zerindeki dzeltmeler te
melinde G. Bergstrasser, Hunain ibn lshaq ber die syrischen und arabischen Galen- bersetzungen
[Abhandlugen fr the Kunde des Morgenlandes XVII, 2], Leipzig, s. 18.19-19..
A. Baumstark, Geshichte der syrischen Literatur, Bonn, Marcus und Webers, 1922, s. 248-56'da bu
ismi kullanmtr. Severus iin bkz. s. 246-7. Kr. Brock "From Antagonism to Assimilation," s.
23-4 ve GAS V I , ln-12, u4-15.

D. Pingree'nin u almalarna bkz. "The Greek l nfluence on Early lslamic Mathematical Astro
nomy," journal of the American Oriental Society, 1973 c. 93, s. 35 ve "Classical and Byzantine Ast
rology in Sassanian Persia," Dumbarton Oaks Papers, 1989, c. 43, s. 236-9; kr. GAS VII, 48-50.

D. Pingree'nin "The Fragments of the Works of al-Fazari," ]ournal of Near Eastern Studies, 1970,
c. 29, s. 104; kr. GAS V I I , oo-, o2-8.

Bkz. A. Cameron'un zeti ve sistemli makalesi, "New Themes and Styles in Greek Literature: Se
venth-Eight Centuries," A. Cameron ve L.I. Conrad (ed.), The Byzantine and Early lslamic Near East
[Studies in Late Antiquity and Early lslam l], Princeton, Darwin Press, 1992, s. 81-o5 ve konuyla
ilgili yeni almalara yaplm referanslar s. 87, 17. dipnot; ayrca bkz. Cameron ve Conrad'n ki
tabn Giri blmndeki referanslar, s.

n,

13. dipnot.

Fihrist 242.25-JO; zellikle bkz. .A. Ali, " Muvazzaff bilad'-am fi'l-ahdi'l-Emevi," el-Abhas,
1966, c. 19, s. 60-1; kr. El iV, 755a, VII, 268a. Fihrist'te, Abdlmelik'in Sercfm'den divan Arap
a'ya evirmesini de istedii, fakat Sercln'un bunu srncemede brakt ve bu durum Abdl
melik'in cann sknca eviriyi Sleyman ibn Sa'd'a yaptrd belirtilmektedir.

5 . yzyl Bizans foederati 'si Salihiler Ortodoks Hristiyanlard ve sonradan Emevilerin hizmetinde
altlar. Birka Emevi halifesine hizmet eden Usame ibn Zeyd zellikle dikkat eken bir isimdir.
Bkz. !. Shahid, Byzantium and the Arabs in the Fifth Century, Washington, D.C., Dumbarton Oaks,
1989, s. 304-6 ve 4 ve el-Ali, "Muvazzaff bilad'-am fi'l-ahdi'l-Emevi," s. 63. Gassani katiple-

YU NANCA NCE ARAPA K LT R

191

rin listesi iin bkz. el-Ali s. 53-3, 60, 62. btn bu grevlilerin eksiksiz bir eceresinin hazrlanma
s arzulanr bir ey olmann yan sra nemli bilgiler de salayacakhr.
r

Cameron, "New Themes and Styles in Greek Literature," s. 8 6

12

Agm .. s. 88,93.

13

Cameron, "New Themes and Styles in Greek Literature," s. 94-ro5.

14

Bu konuda Endress tarafndan kapsaml bir kaynakayla birlikte hazrlanm ayrntl bir incele
me iin bkz. GAP il, 407-16, 418-20.

15

Re'eynal Sergius hakknda bkz. Hemi Hugonnard-Roche'nin bugn temel kabul edilen arahr
mas, zellikle, s. l2'de Boethius'la karlatrma yapt "Aux origines de l'exegese orientale de la
logique d'Aristote: Sergius de Re_'aina (t536), Medecin et philosophe," ]oumal Asiatique, 1989, c.
277, s. l-17; ve yazarn "Note sur Sergius de Re_'aina, traducteur du grec en Syriaque et commen
tateur d'Aristote," G. Endress ve R. Kruk (ed.) The Ancient Tradition in Christian and Islamic Hel

lenism, Leiden, Research School CNWS, 1997 s. 121-43 iinde. Yazar s. 124, 3. dipnotta Sergius'un
eserlerinin kime hitaben yazldn doru tehis eder (burada tehisin asl yapld Huneyn'in
Risale'sine yaplan referans Arapa metnin 8r. deil 80. sayfasna olmaldr) . Sergius'un eserinin
kltrel balam ve nemi iin ayrca bkz. Brock, "From Antagonism to Assimilation," s. 21.
16

rnein M. Meyerhofve R. Walzer'in daha nceki almalarna dayanlarak yazlan P. Kunitzsch,

"Zur Problematik und Interpretation der Arabischen bersetzungen antiker Texte," Oriens, 1976, c.
25-26, s. r9 ve 122. Doal olarak bu yanl kan Paul Lemerle gibi uzman olmayan kiilere de geti:

Le premier humanisme byzantine. Notes et remarques sur enseignement et culture a Byzance des origines
au Xe siecle, Paris, Presses Universitaires de France, 1971; yenilenmi evirisi H . Lindsay ve A. Mof
fat, Byzantine Humanism, The First Phase [Byzantina Australensia 3], Canberra, Australian Associati
on for Byzantine Studies, 1986. 1986 evirisi srasnda bile Lemerle'nin iddias uydu: " slam, Hel
lenizm'in asl Suriyelilerin [sanrm sylemek istedii tarihteki Suriye'nin sakinleri deil, sadece Ya
kndou'daki Sryanice konuan Hristiyanlardr] bildii ve muhafaza ettii paralarn renip sa
hiplendi" (ngilizce eviride s. 27, not 17) Blm 7.4'te de deineceimiz gibi yazarn tarihi bu ekil
de yanl yorumlamasnn, kendi ana konusundaki zmlemesinde de ciddi sonular oldu.
17

Brock'un szlerinde bu adan bir perspektif duygusu vardr ("From Antagonism to Assimilation,"
s. 25): "Sryanice'ye evrilen sektiler Yunanca yazn, rnein Ermenice'ye evrilenden daha azdr."
eviri eserler konusunda aynnhlar iin bkz. Duval, La litterature syriaque, Paris, J. Gabalda, 1907, s.
246-58, Eisagoge ve mantk yazn iin s. 258-67, popler felsefe iin s. 269-84 ve bilimsel yazn iin
s. 269-84. Baumstark'ta bunlara karlk gelen notlarla kr. Geschichte der syrischen Literatur. Daha
fazla bilgi iin S. Brock'un makaleleri, Syriac Perspectives on Late Antiquity, Londra, Variorum, 1984;
H. Huggonard-Roche'un "Note sur Sergius de Res'aina" yazsnda atf yaplan makaleler; A. O.
Whipple, " Role ofthe Nestorians as the Connecting Link Between Greek and Arabic M edicine," An

nals of Medical History,1936, N. S. c. 8, s. 313-23; G. Kleinge, "Die Bedeutung der syrischen Theolo
gen als Vermittler der griechischen Philosophie an den Islam," Zeitschrijifar Kirchengeschichte,1939.
c. 58, s. 346-86; G. Troupeau, "Le rle des syriaques dans la transmission et l'exploitation du patri
moine philosophique et scientifque grec," Arabica, 1991, c. 38, s. l-IO.
18

Bkz. Fihrist n7.3o'u izleyen M . Grignaschi, " Le roman epistolaire classique conserve dans la ver
sion arabe de Salim Abu-1-Ala," Le Moueson, 1967, c. 80, s. 223.

19 2

NOTLAR

19
20

Aktaran F. Rosenthal, A History of Muslim Historiography, Leiden, E.J. Brill, 2. bas., 1968, s. 74, not .
Bkz. M. Ullmann, " Halid ibn Yazid und die Alchemie: Eine Legende," Der Islam, 1978, c. 55, s.
181-218.

21

Tartma ve kaynaklara gndermeler iin bkz. GAS I I I , 187-202; V, 191-202; VI, n6-21; VII, 8997; Ullmann, Medizin, s. 103-7.

22

Bkz. D. Pingree, "Astronomy and Astrology in India and Iran." /sis, 1963, c. 54, s. 229-46 ve zel
likle 242-3; "The Greek Influence on Early Islamic Mathematical Astronomy." s. 37.

23

Kr. Endress, GAP i l , 415: "Mslmanlar douya gittiklerinde bir bilim geleneiyle karlatlar,
bu gelenek Sasani bakentlerinin okullarnda Hintlilerle dei toku yoluyla biimlenmi bilim
den ok daha glyd."

24

Bu evirilere hzla gz atmak ve Pehlevice'den Arapa'ya geen szckler iin bkz. P. Kurnitzch,
"ber das Frhstadium der arabischen Aneignung antiken Gutes." Saeculum, 1975 c. 26, s. 27382, Kurnitsch de bunlarn nemini vurgulamtr.

25

Agathias, Historiae B 28,1, R. Keydel (ed.), Berlin, W. de Gruyer, s. 77. bkz. P. Gallais ve Y.-J. Ri
ou (ed.), Me1anges offerts a Rene Crozet, Poitiers, Societe d'Etudes Medievales, 1966, c.

iinde J . F.

Duneau, "Quelques aspects de la penetration da l'hellenisme dans l' empire perse sassanide (!Ve
Vlle siecles)." s. 13-22.
26

T.W. Arnold ve R. A. Nicholson (ed.), A Volume of Oriental Studies Presented to E.G. Browne, Camb
ridge, Cambridge University Press, 1922, s. 345-63'te yer alan C.A. Nallino'nun ufuk ac makalesi
"Tracce di opere Greche giunte agli Arabi per trafila pehlevica." daha sonra yazarn u eserinde tek
rar baslmtr: Raccolta di Scritti, Roma, 1948, c. 6, s. 285-303. Dier alanlardaki Pehlevice kaynak
lardan astronomi iin bkz. GAS VI, n5, matematik iin GAS V, 203-14 ve tp iin GAS iV, 172-86.

27

D. Gutas, "Paul the Persian on Classifcation of the Parts of Aristotle's Philosophy: A Milestone
between Alexandria and Badad," Der Islam, 1983, c. 60, s. 238-9.

28
29

Bkz. Duneau, "Penetration de l'hellenisme dans l'empire Perse Sassanide," s. 20.

lbn en-Nedim [F 242,12 vd.] ayn Yunanca'da olduu gibi bu eviriler hakknda da bize bilgi ver
mektedir. Bu konu M. Sprengling tarafndan btn ayrntlaryla incelenmitir, " From Persian to
Arabic," I1e American ]oumal of Semitic Languages and Literatures, 1939 c. 56, s. 175-224, 325-36
ve 1940, c. 57, s. 302-5.

30

Genel, ama kapsaml olmaktan ok uzak bir deerlendirme iin bkz. A.F.L. Beeston ve di. (ed.) ,
Arabic Literature to the End of the Umayyad Period, Cambridge, Cambridge University Press, 1983,

s. 483-96'da yer alan C.E. Bosworth "The Persian Impact on Arabic Literature." Pehlevice'den ya
plan evirilerin derinlii ve yaygnlnn ve bunlarn izlerinin Arap edebiyatndan siliniinin bo
yutlarn laykyla inceleyen bir deneme iin bkz. bu evirilerin nemli bir temsilcisi olan M. Za
keri, "Ali ibn ' Ubaida ar-Raih::n. A Forgotten Belletrist (adib) and Pahlavi Translator." Oriens,
1994 c. 34, s. 76-102 ve zellikle s. 89 vd.
31

El-Mesudi, et-Tenbih ve'l-iraf M. J. de Goeje (ed.), Leiden, E.J. Brill, 1984, s. 106.

KNC

B LM

Abbasi devrimi sonrasndaki bu gelimeleri anlayabilmek iin bkz. Hugh Kennedy, The Early Ab
basid Caliphate, Londra, Croom Helm, 1981, zellikle s. 73 vd.

Y U NANCA DNCE ARAPA K LTR

1 93

El-Ahbari iin bkz. Rosenthal, Historiography, s. 58-9; Mesud! onun 333/945 ylnda hayatta oldu

unu sylyor: Mrnc'z-Zeheb, C. Pellat (ed.), Beyrut, Universite Llbanaise, 1 9 65-79, 3458. n
sz \3444'tedir.
3

GAS VI, 122-4. Mevcut paralar toplayan ve ngilizce'ye eviren Pingree'dir, "The Fragments of
the Works of al-Fazari."

GAS VI, 143-4. Ayrca bkz. F. Rosenthal, "Al-Asturlabi and as-Samaw'al on Scientifc Progress,"

Osiris, 1950, c. 9, s. 563.

Srasyla ibn'l-Mukaffa (. 139/757) ve el-Fezari tarafndan evrilmitir.

Bu, Habib ibn Bihriz'in Tahir ibn'l-Hseyn Zu'l-Yemineyn (. 207/822) iin Sryanice'den yapt eski eviri olmal; bkz GAS V, 164-6

El-Mesud!, Mrnc'z-Zeheb, 3446 Pellat.

Sa'id el-Endls!, Tabakat'l-mem, L. Cheikho (ed.), Beyrut, Imprimeria Catholique, 1912, s. 47-8.

F 244.3=IAU 1, 205.9; kr. D.M. Dunlop "The Translations ofal-Bitriq and Yahya (Yuhanna) b. al

Jbn Haldun, The Muqaddimah, ev. F. Rosenthal, Princeton, Bollingen, 2. bas., 1967, c. 3, s. n5, 130.

Bitriq," ]ournal of the Royal Asiatic Society, 1959, s. 140.

n

M. A. Shaban, Islamic History 2, Cambridge, Cambridge University Press, 1976, s. 8; H. Kennedy,

The Early Abbasid Caliphate adl tarih kitabna dayanarak El VI, 428b. Bu tarihilerin ikisi de Man
stlr'un eviri hareketinin balatlmasnda bir rol olduuna dair bir ey sylemez. Bugn hala eli
mizdeki en btnlkl Mansur portresi Theodor Nldeke'nindir ve ilk olarak 1892'de Almanca
baslmtr: "Der Chalif Mansur," Orientalische Skizzen, Berlin, s. 111-51; yazarn gzden geirdii
J. S. Blake'in ngilizce evirisi 1892'de yaynland (T. Nldeke, Sketchesfrom Eastern History, Lond
ra, s. o7-45 "Caliph Mansur") , daha sonra Khayats 1963 ylnda Beyrut'ta yeni bir basksn yapt.
Nldeke unlar sylyor: "Onun [Mansur'un] hkmet sisteminin tamam. .. varabilecei en son
noktaya kadar kiiseldi" ve tek cmleyle de olsa unu belirtiyor: "Yunan bilimsel eserlerinin Arap
a'ya evrilmesini ilk o salad," ngilizce eviride s. 131 ve 135. Yakn zamanlarda Sezgin, her ne
kadar astrolojinin tartlmas balamnda da olsa, Mansur'un eviri hareketinin balatlmasnda
ki nemini aka kabul etti: "El-Mansur'un saltanatyla birlikte (136/754-158/775) gerek bir evi
ri hareketi balad," GAS VII, o.
12

Bu hikayeler hakkndaki kaynaklar iin bkz. Pingree, "The Fragments of the Works of al-Faz::ri,"
s. o4 ve D. Pingree, "Abu Sahi b. Nawbakt," El 1, 369; brahim'in isyanyla ilgili bkz. L.Veccia
Vaglieri, " Jbrahim b. 'Abd All::h, El 111, 983-5 ve Kennedy, The Early Abbasid Caliphate, s. 6 6-70.

13

ilk Arap astrolojisi zerine tartmalar iin bkz. Ullmann, Geheimwissenschaften, s. 272-7 ve zel
likle s. 296-7. Sasanilerde astrolojinin nemi iin referanslaryla kr. GAS VII, 7-14.

14

M. Shaki'nin evirisinde, "The Denkard Account ofthe History of the Zoroastrian Scriptures," Archiv

Orientalni, 1981, c. 49, s. n4-25 alntlanmtr, bu evirinin dayand alma: R. C. Zaehner, The
Dawn and Twilight of Zoroastrianism, New York, G. B. Putnam's Sons, 1961, s. 175-7 (daha nceki u
evirinin biraz dzeltilmiidir: Zurvan, A Zoroastrian Dilemma, Oxford, Clarendon, 1955, s. 7-9), ayn
ca

M . Boyce ve H. S. Neyberg'in dzeltmeleri de dahil edilmitir. Ben sadece Pers krallarnn isimle

rinin yazln, kolay tannmas iin Arapa kaynaklardaki biime gre deitirdim. Aklayc notlar
keli parantezlerle verildi. Bizim elimizdeki Denkard'n 9. yzyla aittir, ama burada alntlanan pasaj
1. Hsrev Anuirvan dneminden kalmadr (S8). Konuyu bilenler bunun zde doru olduunu syly-

194

NOTLAR

or; fakat yine de Denkard 'daki baz ayrntlar sonradan eklenmi olabilir. Zerdt din geleneinin
aktarl zerine raporun geliiminin kapsaml bir zmlemesi iin bkz. H . W. Bailer, Zoroastrian

Problems in the Ninth-Century Books, Oxford, Clarendon, 1943, blm Y ("Patvand"), s. 149-76 zellik
le s. 155 vd. Buna ramen Anuirvan'n Yunan'dan baz kltrel unsurlar dn al, baka metinler
ce, rnein Karnamag'da dorulanmtr. Metnin Arapas iin bkz. Miskaveyh, Tecarib1-mem, tp
k basm ed. L. Caetani [Gibb Memorial Series Yii], Leiden, Brill ve Londra, Luzac, 1909-17, 1, 187-207.
15

Bkz. M. Boyce, Elr. il, 541b ve ayn yerdeki "Arsacids" makalesi.

16

Zerdt'e atfedilen metin eitli balklar tar; iindekilerin anlatm ve mevcut yazmalar iin bkz.

GAS Yii, 85-6. Byk ksmyla S idonlu Dorotheus'un astroloji almalarna dayanr; bkz. Ping
ree, "M:sha'allah: Some Sasanian and Syriac Sources," G. F. Hourani (ed.), Essays on Islamic Phi

losophy and Science, Albany, State University of New York Press, 1975, s. 7. Bu metin, S. M. Af
nan'n Philosophical Terminology in Arabic and Persian ( Leiden, E.J. Brill, 1964, s. 77-8) adl kita
bndaki Nuruosmaniye 2800 stanbul yazmasnn giriinin ngilizce evirisinden almtlanmtr.
Afnan'n evirisi doyurucu olmaktan uzak ve baz tutarszlklar ieriyor gibi; ama yazmay grme
dim ve bu yzden eviriyi kontrol edemedim. Paragraf ayrmlar bana aittir.
17

Afnan'n cmlesinden Mahankerd'den mi, yoksa Said'den mi bahsedildii anlalmyor; fakat

metnin balam kastedilenin birincisi olduunu aka gsteriyor. Bu kiiler iin bkz. GAS YI I , 83
ve oo'de Sezgin'in tartmas.

18

Din-deblre, yani Avesta iin kullanlan "dinsel yaz". Bkz. Bailey, Zoroastrian Problems, s. 153 ve not 3
ve u makale: A. Tafa:i::i:olli, "Dabire" Elr. YI , 54oa-b. Hemen ardndaki deri terimi iin bkz. G. La
zard, Elr. Yii, 34.

19

Ebu Sehl'in ad, yaam ve eserleri iin bkz. D. Pingree, "Abu Sahi b. Nawbaht" , Elr. 1, 369. Aa
daki alnt bn en-Nedim tarafndan yaplmtr (F. 238.9-239.23); paragraflar 6-8 talyanca'ya
Nallino tarafndan evrilmitir, ''Tracce di opere Greche" s. 363. Btn pasajn bir zeti iin bkz.
D. Pingree, The Thousands of Abu Ma'shar, Londra, The Warburg Institute, 1968, s. 9-o. Pingree
deerlendirmesini Sasani astroloji tarihleri balamnda yapyor. Ebu-Sehl'in kitabnn adndaki il
gin kelimenin ne olduu, birok uzmann abalarna ramen hala bilinmiyor; aklamalar iin
bkz. Nallino s. 362, not

20

Bu balamda et-teba'i ile bunun kast edildiini dnyorum; kr. Ebu-Mear'm ayn isimli kita
b, GAS Yll, 149, no. 28.

21

Ullmann, Geheimwissenschaften, s.156 'da Platon'un diyaloglarnda geen Phaedrus olduunu sy

ler. Phaedrus'un simya zerine Arapa bir denemesi vardr; ancak Keydenls'un adnn birlikte
getii dier kiiler mneccimdir. Sezgin (GAS YII, 31) Atinal Antiokhus ihtimalini ne srer, fa
kat ismin kalbn (q/fdrws) Antiokhus olarak okumak ok zordur.

22

Hudayname'nin iindekiler ve evirileri iin bkz. Arthur Christensen, L'Jran sous les sassanides, Kopen
hag, Ejnar Munksagaard, 2. bas., 1944, s. 59-62, 71 ve lranistik ll, Literatur I [Handbuch der Orienta
listik 1, iv, 2.1] Leiden, E.j. Brill, 1968, s. 57-9'de yer alan Mary Boyce, "Middle Persian Literature."

23

Hamza el-Isfahani, Tarih-i sini mlCk'l-arz ve'l-enbiya, Beyrut, Dar'l-Mektebeti'l-Hayat, 1961, s. 24.

24

Onun kendini bir din olarak slama ne lde adad zerine speklasyon yapmak anlamszdr;
o kendini Abbasi davasna adamt. Fakat Zerdt olarak doduu iin bu eski dini ve dilini bildii de bir vakadr. Biyografisi iin bkz. D. Pingee Elr, yukarda 19. not.

YU NANCA NCE ARAPA K LT R

195

.,
25

" Mazdekler btn yararl bilgilerin kaynann iyi Din olduuna inandklar iin ... bilginin benim
senmesini Mazdek bilgeliine bir katk olarak grrler"; Shaki, "Denkard," s. 125.

26

lran'da kitaplarn Hindistan ve Roma'dan "tekrar" toplanmalar efsanesi byk Miiii'allah'n bir
astroloji kitabnda yer alr. Bu eserin bugn yalnzca Latince'si bulunmaktadr, bu bilgine ait ol
duu da yakn zamanlarda tespit edilmitir; bkz. D. Pingree ve C. Burnett, Ihe Liber Aristotilis of

Hugo of Santalla, Londra, The Warburg Institute, 1997, s. 6-7.

27

K. Samir ve P. Nwyia, Une correspondance islamo-chretienne entre lbn al-Munaccim, Hunayn ibn-ls

hak et Qusta ibn Luqa [Patrologia Orientalis, c. 40. fasikl 4, no 185], Turnhout, Brepols, 1981, s.
6o (metin), s. 6n (Franszca eviri) . Samir ve Nwyia'nn belirttiine gre Kustii'nn bilgiyi kim
den ald hiilii saptanamamhr.
28

F. Nau, "Le traite sur !es 'Constellations' ecrit en 661 par Severe Sebokht, eveque de Qennesrin,"

Reveue de l'Orient Chretien, 1929-30, c. 27, s. 332. S. Brock tarafndan "From Antagonism to Assi
milation." s. 23-4'te alntlanmtr.
29

Ibn Haldun, The Muqaddimah, ev. F. Rosenthal. c. 3, s. n3-14.

30

Bu pasaj Bailey tarafndan Zoroastrian Problems, s. 8-7'de olduka ayrntl yorumlanmtr.

31

Bailey'in dncesi, Zoroastrian Problems, s. 228, ek 33.

32

Bailey, Zoroastrian Problems, s. 86.

33

Etimolojik tartma iin bkz. Zoroastrian Problems, s. 85 not 3 ve s. 86 not

34

Siyasi astroloji iin bkz. D. Pingree, " Kiran." El V, 130-1. Bylelikle astrolojik tarih, Arap slam ta

ayrca s. 157.

rihiliine aka siyasal nedenlerle girmi ve ilk aamalarn etkilemitir; el-Yakfbi'nin halifeler
hakkndaki girilerinin banda Miiii'alliih'm Nativities'inden alnan yldz fal yer alr. Bu daha ay
rntl incelenmesi gereken nemli bir konudur. Bkz. Rosenthal, Historiography, s. no-13 ve s. 134
not 3. Astroloji, yalnzca tarihilerin ele aldklar bir konu deil, Ebu-Sehl ibn Nevbaht ve Hamza
el-isfahiini rneklerinde grld gibi byle bir tarih yazmann ardnda yatan motifti.
35

Bu hareketlere genel bir bak iin bkz. G.H.Sadighi, Les mouvements religieuse iraniens au ile et au

Ille siecle de l 'hegire, Paris, Les Presses Modernes, 1938, s.

vd. Bu hareketlerin toplumsal, eko

nomik ve dinsel bileenlerinin ayrntl incelemesi iin bkz. B. Scarcia Amoretti, " Sects and Here
sies." The Cambridge History of Iran, c. 4, Cambridge, Cambridge University Press, 1975, s. 481519. W. M adelung, Religious Trends in Early lslamic Iran, Albany, Bibliotheca Persica, 1988, s. 1-12
iinde yer alan "Mazdakism and Khurramiya" daha ok dinsel yn zerinde younlar; daha k
sa bir deerlendirme iin bkz. W. M adelung, "Khurramiyya." El V, 63-5.
36

Sunbiiz ve Ustiizsis'in ayaklanmalar ve Ustiizsis ayaklanmasnn dehkan kkeni hakknda bkz.

Kennedy, Early Abbasid Caliphate, s. 63-5, 90-2, 183-4 ve bu eserdeki referanslar. Ayrca daha z
l olan A.K. S. Lambton, "Iran", El iV, 16 ve daha fazla bilgi iin R. Freye (ed.) Cambridge History

of Iran, c. 4'te yer alan ilgili makaleler. slamn ilk dnemlerinde Arap ynetimindeki dehkanlar
konusunda bkz. M.A. Shaban, The Abbasid Revolution, Cambridge, Cambridge University Press,
1970, s. 95-9 ve A. Tafazzolli, " Dehqan" Eir. VII, 223-5.
37
38

Bkz. Pingree, "M::sh:i'all::h," s. 7.

Merv'in Abbasi devrimindeki merkezi yerinin ayrntl bir incelenii iin bkz. Shaban, Abbasid Re

volution, s. 149-63; aynca bkz. Shaban'n eserine referanslarla C.E. Bossworth, "Marw al
Sh::dij::n." El, VI, 602b.

39

rnein tannbilimci el-Attabi (. 220/835 civan), aktaran Tayfr, Kit:rb Bagdad, H. Keller (ed.), Le

40

El-Mesldi, et-Tenbih ve 'l -i r.fta el-Mansfr'un bu unvan alndan bahseder, s. 341.13 de Goeje. El

ipzig, Harrosowitz, 1908, s. 87; kr. van Ess, Thelogie und Gesellschaft, I I I , 100-2.
Mesldi'den bahsetmeyen Shaban, History 2, s. 8'de Ebu-Mslim'in idamnn (137/755) ardndan
gelen dnemi beenir. Abbasilerin aldklar onursal unvanlar iin bkz. C.E. Bosworth, "The Heri
tage of Rulership in Early Islamic Iran and the Search for Dynastic Connections with the Past,"

Iran, 1973, c.
41

s. 51 vd ve referanslar; ayrca bkz. Abbasid Revolution, s.166-7.

Manslr'un bu yeri semesine yol aan -siyasal. ekonomik ve idari- sebeplerin ksa bir aklamas
iin bkz. Kennedy, Early Abbasid Caliphate, s. 86-7. Ben bu kitapta dokuzdan fazla sebep saydm.

42

Badat'n kuruluu ve ilk Abbasi politikalarnn geni bir ekilde ele aln hakknda bkz. J. Lass
ner: ilk olarak The Topography of Baghdad in the Early Middle Ages, Detroit, Wayne State University
Press, 1970 ve daha sonra konu zerine geni referanslar verdii The Shaping of Abbasid Rule,
Princeton, Princeton University Press, 1980. Lassner, yerin ideolojik anlam ve Badat'n biimi
zerinde Topography, s. 128-37'de durmutur, ileri srdne gre Mansur "kendini ortadan kalk
m Sasani imparatorluu'nun varisi olarak tantt, bylece bu imparatorluun topraklarnda ya
ayan tebaadan Ebu Mslim'e ramen sadakat talep edebilecekti" (s. 131). Ancak sonradan Abba

sid Rule 'da nceki grn ve Badat'n yerinin ve biiminin kozmik anlam zerinde durmaya
eilimli dier grleri reddetti. Oleg Grabar (The Formation of Islamic Art, Yale University Press,
2. bas., 1987, s. 43-7) soruna bir sanat tarihisi gzyle baknda, Lassner'in ilk gryle uzlar
gibi oldu: " Badat sadece dnemin evrensel iktidarnn simgesi olarak deil, ayrca Mslman
dnyasn Yakndou'nun zengin gemiine balama giriimi olarak da grlmelidir"(s. 67). Sa
nat tarihilerinin baz ar yorumlarn dikkate almasak bile, Badat'n yeri ve biiminin, hangi
pragmatik sebeple seilmi olursa olsun, Manslr'un genel ideolojik eilimleriyle uyum iinde ol
duu muhakkaktr. Bu adan Lassner'in ilk grlerine kar ileri srd nitelik ve nicelike az
grler inandrc olmaktan uzaktr; kr. van Ess, Thelogie und Gesellschaft, m+
43

Bu konu ikincil kaynaklarda uzun uzadya tartlmtr. Tarihsel bilgiler iin bkz. Kennedy, Early

Abbasid Caliphate, zellikle el-Mehdi ve el-Hadi zerine olan blm. D. Sourdel. Le Vizirat 'Abba
side de 749 a 936 (132 a 324 de l'hegire), am, Institut Franais de Damas, 1959, c.

s. 127-81 Ber

mekilerin idari grevlerinin standart bir incelemesini verir. " Bermekiler" zerine genel bir deer
lendirme iin bkz. 1 . Abbas'n makalesi, Eir. I I I , 806-9; Nevbahtlar hakknda standart kaynak, A.
Eqbal. H!Ind!In-e Nawbahti, Tahran, 2. bas. 1345 S/1966. Bu deerlendirmenin bir zeti iin bkz.
A. Labarta, Musa ibn Nawbajt, el-kitab al-k!Imil, M adrid, Instituto Hispano arabe de Cultura, 1982,
s. 15-21; ayrca bkz. "Abu Sahi b. Nawbakt" ve "Abu Sahi Esm:'il Nawbakti," D. Pingree Eir. 1 , 369
ve W. Madelung 1 , 372-3.
44

Maksimalist konumu ise Y. Eche sunuyor, Les bibliotheques arabes publiques et semi-publiques en

Mesopotamie, Syrie, Egypte au Moyen Age, am, Institut Franais de Damas, 1967, s. 9-57, yani
kaynaklardaki topu topu bir dzine tek satrlk referansla hazrlanm krk dokuz sayfalk haya
li bir yeniden kurgudur. Sorunun yeniden ele alnd M .-G. Balty-Guesdon, "Le Bayt al-Hikme
de Baghdad, "Arabica, 1992, c. 39, s. 131-50 daha makul ve metodolojik bir alma olmasna kar
n ar iddialarda bulunmaktan kanmamaktadr; dahas, sonraki sayfalarda bahsedeceimiz
Sasani gemiini ve bunun etkilerini tamamen gz ard etmektedir. Eche ve Balty-Gueston er-

YU NANCA DNCE ARAPA K LT R

1 97

ken dnem yaznna bol referans yapmlardr. Balty-Guesdon'n almas referanslardaki tu

tarszlklar ve Fihrist'in en az standart olan tarihsiz Beyrut basksnn kullanlmas nedeniyle
hataldr.
45

Hamza'nn kitab hala yaynlanmamtr. Burada Berlin yazmas zerine verdiim zet bilgiyi
Gregor Schoeler, Arabische Handschriften, Blm I I . Stuttgart, F. Steiner, 1990. s. 308'den aldm.
Referans van Ess'e borluyum. Theologie und Gesellschaft. Il l,200, 5. not.

46

Bkz. F. Rosenthal, "From Arabic Books and Manuscripts, XVI: As-Sarakhsi (?) on the Appropriate

47

M . Rekaya, makalesi "al-Mamun." El VI. 338a'da bu szde olay iin kaynan aklamadan bir ta

Behavior far Kings." ]ournal of the American Society, 1995 c. n5, s. lo9a.
rih verecek kadar ileri gider: "el-Memun kltrel meseleleri de ihmal etmedi (Beyt-l Hikme'nin
217/832 ylnda kuruluu) ." Memun'un bir yl sonra 833'te ldn bildiimize gre, eer "ku
rulma" meselesi doruysa, Memun, orada altn bildiimiz bilginleri, -cebirci el-Harizmi. ast
ronom Yahya ibn Ehi-Mansur ve Beni Musa- (bkz. Blm 6.d) grevlendirip semeresini almay
48

da bir yla sdrabilmitir!

Yilkut, rad 'l-erib, D. S. M argoliouth (ed.), Londra, Luzac, 1907-26, V. 66.10-n. Beyt'l-Hik

me'nin szde "kurulmas" konusunda karkla yol aan eylerden biri de Beyt'l-Hikme kelime
sinin ardndan gelen bir halife veya hami iin kullanan Arapa li- edatnn yanl anlalmas ola
bilir. Li-. bu kullanmnda bir iyelie deil, bir balantya iaret etmektedir. Yani Beyt'l-Hikme'nin
er-Reid"in" veya el-Memun"un" olmas. onlara ait olduu veya onlar tarafndan kurulduu deil,
bahsedilen kiilerin orada Reid'in ve Memun'un halifelii "dneminde" ve onlarn "hizmetinde"
altklar anlamna gelir. Bunu, Allan'n mstensih [istinsah eden; kopyasn karan] olarak er
Reid, el-Memun ve Bermekiler li-, iin veya dneminde altn syleyen ikinci alntda aka
grebiliriz. Sonraki yazarlar zamanla ktphaneyi farkl bir gramerle "Memun'un ktphanesi"
diye anar oldular. rnein Fihrist 5.29 ve 19.15: hizanet'l-Memun ("el-Memun'un [kitap] hazine
si"), dikkat edilirse hizanet'l-hikme li-l- Memun ("el-Memun'un bilgelik hazinesi") deil. Eche'nin,

Bibliotheques, s. 37 ve s. 57'de ne srd gibi, bunun nedeni muhtemelen ktphanenin onun

zamanndan sonra faaliyetini durdurmasndan (alenen fark edilebilecek ekilde) ve Memun'un
ktphanenin ilikilendirilebilecei son halife olmasndan kaynaklanmaktayd. B. Dodge, The

Fihrist ofal-Nadim, New York, Columbia University Press, 1970, s. 651 ve 230, Fihrist'ten iki aln
ty da yanl yapar.
49

Mansur'un himaye faaliyetlerini anlatan elimizdeki raporlarn, onun Sasani manzum anlatlary
la ayn konuda kitaplar istediini gstermesi belki de tesadf deildir: Muhammed ibn lshak'a (.
150/767) dnya ve Arap tarihi hakknda (GAS l ,287-8) ve Abdlcabbar ibn 'Adi'ye de sava zeri
ne bir kitap smarlamt (F 314.27).

50

Chronique de Seert, A. Seher ve R Griveau (ed.) [Patrologia Orientalis XIII, 4], Paris, Firmin-Didot,
1919, s. 601, aktaran Balty-Guesdon, "Le Bayt al-Hikme" s. 144

51

Bkz. Balty-Guesdon "Le Bayt al-Hikme." s. 132, not l2'deki referanslar.

52

Abdlaziz el-Kinani'nin Kitib'l-Heyde'de gya beyt 'l-hikme'de tanrbilim tartmas yapldn

sylemesi ciddiye alnamaz (bkz. Balty-Guesdon, "Le Bayt al-H ikme." s. 138). Bu, el-Memun'un

mihne politikasna kar yazlm sahte bir savunu kitabdr; bkz. van Ess, Theologie und Gesellsc
haft, I l l , 504-8.

NOTLAR

NC BLM
Arapa'ya ilk evirinin kant I . Timotheos'un mektuplarnda grlr; ilgili metinler ve referans
lar iin bkz. Fiey, Chretiens syriaques sous les Abbasides, s. 8 ve H. Pulman, L'eglise et l 'Islam sous Ti

mothee I (730-823), Beyrut, Dar'l-Mark, 1975. s. 106. Timotheos halifeden ismiyle bahsetmez,
fakat bu blmde tarhtklarmz dahil, ima edilen kiinin halife olduunu dnmek iin salam
gerekelerimiz var; bkz. az nce bahsettiimiz Fiey ve Putman ve kr. van Ess, Theologie und Ge

sellschaft, I I I , 23 ve 8. not. P. Kraus ("Zu Ibn al-Muqaffa", Rivista degli Studi Orientali, 1934, c. 14,
s. 1 2 ve 3- not) bu konuya younlamad bir srada halifenin "muhtemelen" (wahrscheinlich) Ha
run olduunu bir not olarak belirtmiti. Kraus'un denemesi A. Bedevi tarafndan Arapa'ya evril
di (et-Turas'l-YUnanl fi'l-Hedareti'l- slamiyye), Kahire, 1946, s.101-20), eviride Kraus'un "la'alla
hu" kelimesi hakkndaki phesi doru dile getirilmiti. Kraus'un Arapa evirisini okuyan A.F.
El-Ehvani, bu geici tespiti, lbni Sina'nn e-ifa'snn Topika ksmna yazd nszde kesin bir
gerekmi gibi ele ald (el-Mantk, el-Cedel, Kahire, 1965, Arapa eviride s.n). Elamrani-Jamal. ay
n hatay, Topika'nn Arapa evirileriyle ilgili bilgilerin zetlerini daha ayrntl bir kaynakayla
birlikte verdii DPA 525-6'da tekrarlad.
2

Topika'nn Sryanice'daki serveni iin bkz. S. Brock "The Syriac Commentary Tradition." C.
Burnett (ed.), Glosses and Commentaries on Aristotelian Logical Texts, Londra, The Warburg lnstitu
te, 1993, s. 3-15.
Aristoteles ve ardndan gelen Theophrastus'un balatt Aristotelesi okul retisindeki diyalek
tiin amac, felsefi ve tarihsel nemi konusunda iyi bir zet iin bkz. H. Baltusen, Theoprastus on

Theories of Perception, Utrecht, Utrecht niversitesi, 1993, s. 10-51; s. 278-84. Ayrca eserde Aris
toteles diyalektii zerine son derece faydal bir bibliyografya da yer almaktadr.
4

Abbasi devriminin geliimi ve ideolojisi Shaban'n ayn isimli kitabnda ayrntl olarak zmlen
mitir; Emevi il. mer'in politikalarnn nemi iin bkz. s. 89-92. Devrimin ksa ve zl bir de
erlendirmesini de Kennedy, Early Abbasid Caliphate s. 35-45'te yapmtr.

5
6

El-Mesidi, Mrc'z-zeheb, 3446 Pellat.

Emeviler dneminde ran' da din deitirmelere ilikin bir siyasetin var olmaynn toplumsal ve
siyasal arka plan Scarcia Amoretti tarafndan ele alnmtr, " Sects and Heresies", s. 481-7. lran'
da slamiyete gei oranlar R.W. Bulliet tarafndan tahlil edilmitir, Conversion to Islam in the

Medieval Period, Cambridge, Mass., Harvard University Press, 1979 s. 16-32; zellikle s. 23'teki
2. ve 3. ekillere baknz. Abbasi hareketinin Horasan'daki geliim aamalar iin bkz. M. Sha
ron, " Kahtaba b. Shabib" El, iV, 446,a. ilk Abbasiler dnemindeki din deitirme siyaseti hak
knda kantlar, halifelerin veya dier nde gelen kiilerin "eliyle" ( 'ala yed) din deitirmelere
ilikin eitli yazlarda verilmitir. rnein Mutezile kurucularndan Ebu'l-Huzeyl el-Allafm (.
840) bin kiinin din deitirmesini salad bildirilir: lbn'l-Murteza, Tabakat'l-Mutezile, S .
Siwald-Wilzer (ed.) , Beyrut, F. Steiner, 1 9 6 1 , s . 4 4 . alntlayan S. Pines, " A n Early Meaning ofthe
Term Mtekkallim", Israel Oriental Studies, 1971, c.

r.

s. 229, yeniden basm ayn yazar, Studies

in the History of Arabic Philosophy [Collected Works III]. S. Stroumsa (ed.), Kuds, The Magna
Press, 1996, s. 67.
7

Pellat basmnda lemmil yerine li-ma okunmu.

Y U NANCA DNCE ARAPA K LTR

1 99

El-Mesldi, MrU:'z.zeheb, SJ447 Pellat. Bu yazda bahsedilen Maniciler iin bkz. G. Vajda, "Les
zindiqs en pays d'Islam au debut de la periode Abbaside," Rivista degli Studi Orientali, 1938, c. 17,
s. 193-6, 204-6, 210-13, 214.

Bkz. S.H. Griffith, "Eutychius of Alexandria on the Emperor Theophilus and Iconoclasm in Byzantium: A Tenth Century Moment in Christian Apologetics in Arabic," Byzantion, 1982, c.52, s. l6.

10

Islamochristiana, 1975 c.1, s. 143-69 iinde yaynland.

Yakndou'nun 6. yzyldan 8. yzyla kadar olan tarihi zerine son dnemlerde yaplan aratrma
lar, blgede yaayan btn topluluklann toplumsal ve kltrel yaamlar ve birbirleriyle olan ilikile
ri konusunda yeni bilgiler salad. Yunanca yazn trleri ve zel olarak bu paragrafta geen alnt iin
bkz. Averil Cameron'un "New Themes and Styles in Greek Literature," s. 97-100 ve bu eserde ad ge
en literatr. Anonim Hristiyan Arapa bir savunmac risale paras Heidelberg papirs Schott-Re
inhart 438'de yer almaktadr; R. Caspar vd., "Bibliographie", s. 152, no. l2.2'de kaynakalara bkz.

12

Arapa metin Putman, L 'eglise et l'Islam, s. 7-8, H2-5. Tartmann toplumsal ve dinsel atmosferi
konusunda bkz. van Ess, Theologie und Gesellschaft, I l l , 22-8.

13

Kuran 6.101, A.J. Arberry'nin evirisinde zikredilir, The Koran Interpreted, Londra, George Ailen &
Unwin, 1955

14

Editrn koyduu paragraf ayralar ve balklar, tartmann mantksal yapsn ortaya karyor;
bkz. Putmann, L 'eglise et l'Islam, s. xvi.

15

Tartmann nemi konusunda bkz. eksiksiz bibliyografyasyla van Ess, Theologie und Gesellschaft
iV, 725-30. Medreselerin kuruluunda diyalektik ve hukukun nemi konusunda G. M akdisi'nin
eserleri, zellikle The Rise of College: Institutions ofLearning in Islam and the West, Edinburgh, Edin
burgh University Press, 1981, s. 71 vd; ayrca ayn yazarn u eserinde de ksa bir aklama vardr:
"The juridical Theology ofSh::fi'i: Origins and Significance of usl al-fiqh," Studia Islamica, 1984,
c. 59, s. 21.

16

Bkz. van Ess, Theologie und Gesellschaft, I, 48 vd.

17

Van Ess, Theologie und Gesellschaft, I, 423-7.

18

Age., 1 , 423-4; 436-43.

19

A. Dhanani, The Physical Theory of Kalam. Atoms, Space, and Void in Basrian Mu'tezili Cosmology,

20

Pingree, "M::sh::'allah" s. 10. Burada Pingree, Maa'allah'n sunduu fizik ve kozmoloji teorileri

Leiden, E.J. Brill, 1994 s. 182-6

ne "astrologlara gre deitirilmi Aristotelesilik" demektedir.
21

Bkz. Pines, "An Early Meaning ofthe Term Mutakkallim" s. 224 vd, kr. van Ess, Theologie und Ge

sellschaft, 1, 49-50.
22

H.A.R Gibb, "The Social Significance of Shuubiya," Studies on the Civilization of Islam, S.J. Shaw
ve W.R. Polk (ed.), Baston, Beacon Press, 1962, s.70-1; ilk Studia Orientalia Ioanni Pedersen dica

ta, Kopenhag, 1953, s. 105-14. Gibb daha sonra Memln'un "eviri hareketinde dalist zendekann
kalntlarndan kurtulmann en uygun aracn bulduunu" (s. 71) ileri srerek devam eder. Bu her
ne kadar benim bu kitapta yaptm zmlemeler asndan tam olarak doru grnmese de e
viri hareketinin toplumsal nedenlerinin tespit edilmesinde doru bir rota zerindedir.
23

Bkz. H. Bowen, "Ali b. Isa," El , 387 ve Sourdel, Vizirat, s. 523-4. sa ve babas, Deyr Kunna'l n
fuzlu yneticiler olan lbn'l-Cerrah ailesine balyd. bkz. Blm Vl..

200

NOTLAR

24

Konu zerine hem temel hem ikincil kaynaklardaki bilgi iin bkz. F.E. Peters, Aristoteles Arabus,
Leiden, E.J. Brill, 1968, s. 30-4. Fizik eviri hareketi dneminden sonra da felsefi tartmalarda ba
keyi tutmaya devam etti; P. Lettinck'in derledii malzemeler iin bkz. Aristotele's Physics and lts

Reception in the Arabic World, Leiden, E.J. Brill, 1994

25

Hiam hakknda van Ess'in kapsaml deerlendirmesi, Theologie und Gesellschaft, !, s. 349 vd. Hi
am'n kariyerinin ilk dnemleri iin bkz. s.350 vd, Tanr kavray iin bkz. s. 358-9. Aristoteles'e
kar yazd Kitab'r-redd 'ala Aristalisji 't-tevhid, van Ess'in katalounda yer almaktadr, V,70, no.
8. En-Nezzam hakknda en gvenilir makale van Ess, El VII, 1057-8; ayrca bkz. yine Ess, "Dir:r
b. 'Amr und die 'Cahmiya' B iographie einer vergessenen Schule", Der Islam, 1967, c.43, s. 256 ve

Theologie und Gesellschaft'da, I I I , 296 ve devamndaki karlk gelen sayfalar.

26

Konu zerinde kapsaml bir alma iin bkz. D. Mller, Studien zur mittelalterlichen arabischen

Falknereiliteratur, Bedin, W. de Gruyter, 1965.

D RDNC BLM
T. El-Hibri, The Reign ofthe Abbasid Caliph al-Ma'mun (811-833): The Questfor Power and the Crisis

of Legitimacy, " yaynlanmam doktora tezi, Columbia University, 1992, s. 306.

2

El-Mesfdi, Mruc'z-Zeheb, 3453 Pellat.

Renk deiikliinin nemi konusunda bkz. El-Hibri, al-Ma'mun, s. 207.

Memfn'un bu unvan benimsemesinin nemiyle ilgili olarak bkz. El-Hibri, al-Ma'mun, s. II4-23.
El-Hibri burada Crone ve Hinds'e kar bu unvann imdiki kullanmnn ncekilerden farkl ol
duunu savunur: P .Crone ve M. Hinds, Gods Caliph: Religious Authority in the First Centuries of Is

lam, Cambridge, Cambridge University Press, 1986.

Memfn'un askeri ve idari merkeziletirme politikas iin bkz. Kennedy, Early Abbasid Caliphate,
s. 164-74; El-Hibri'nin al-Ma'mun'u bu mesele hakkndaki belge ve savlarn ounu vermektedir.
6

T. El-Hibri, "Coinage Reform under the 'Abb:sid Caliph al-Ma'mun," journal ofthe Economic and

Social History of the Orient, 1993, c. 36, s. 72-7.

7

Bu metin iin 1. Abbas, Ahd- Ardeir, Beyrut, Dar Sader, 1967, s. 53-4, 56, 57'deki okumalardan
ziyade, el-Ahi, Nesr'd-drr, Mnir M. el-Medeni (ed.), Kahire, 1990, c. 7, s. 87, 89'daki okumay
izliyorum. Ayrca bir M. Grignaschi basm vardr: "Quelques specimens de la litterature sassani
de conserves dans les bibliotheques d 'Istanbul," journal Asiatique,1966, c. 254, s. 46-67 ve sonun
daki Franszca eviri; ilgili pasajlar iin bkz. s. 70-2. Pehlevice'deki vasiyet literatr zerine bkz.
S. Shaked, "Andarz" Elr. i l , II-6.

F. Steppat, "From 'Ahd Ardasir to al-Mamun: A Persian Element in the Policy of the mihna," W.
al-Q:di (ed.) Studia Arabica Islamica [Festchrift for Ihsan 'Abb:s], Beyrut, Beyrut Amerikan Uni
versitesi, 1981, s. 451-4.

Memfn'un Bizans seferlerinin ayrntl tahlili iin bkz. El-Hibri, al-Ma'mun, blm 8, s. 253-89.

Bkz. T. El-Hibri, "Harun al-Rashid and the Mecca Protocol of 802: A Plan for Division or Succession?", International journal of Middle East Studies,1992, c. 24, s. 463.

II

Cahiz ilk olarak 200/817-8 ylnda imamlk meselesi zerine yazd yazlarla M emfn'un dikkati
ni konuya ekti. Mslman toplumu iin liderlik anlamna gelen bu konunun gndeme gelmesi
Mem1n'un ok houna gitmiti. Cahiz daha sonra Badat'a tand ve yaamnn ounu orada

YU NANCA DNCE ARAPA KLT R

201

geirdi. En gvenilir kaynak, C. Pellat'n giriidir: The Life and Works ofjahiz, Berkeley ve Los An
geles, University of California Press, 1969, s. 5-9 ve yazarn bu kitaptaki referanslar.

12

Cahiz'in Kit'b 'l-Ahb'r'ndan Rosenthal'in evirisi, Classical Heritage, s. 44-5; aslna daha sadk
bir eviri Pellat, ]ahiz, s. 38, C. Pellat'n konuyu ele ele al iin bkz. "Al-Cahiz. Les nati ons civili
sees et !es croyances religieuses," journal Asiatique, 1967, c. 255, s. 86; tekrar basm: Etudes sur

l 'historie socio-culturelle de l'lslam (VIIe-XVe s.), Londra, Variorum, 1976, no.V.

13

Pellat buna dikkat ekiyor, "Nations civilisees," s. 71.

14

El-Cahiz, er-Redd'al' 'n-Nes'r', A.M. Harun (ed.), Res''il'l-C'hiz iinde, Kahire, el-Hanci, 1979, c.

3, s. 314-15. Hristiyanlar zerine ilk paragrafn evirisi Pellat, ]ahiz, s. 87. Kr. Pellat, "Nations ci
vilisees" s. 71.

15

El-Kindi'yi ada, ama kendisinden daha gen bir din bilimci olan en-Nai el-Ekber eletirmi,
el-Kindi'nin bu soyaac ina giriiminin yol aabilecei olumsuz sonular zerinde durmutu; el
Kindi'ye hitaben unlar sylemiti: " Sapknl Muhammed'in dinine balar mydn?", bkz. el
Mesudi'deki metinler, MrU:, 666 Pellat, ve J. van Ess, Frhe Mu 'tazilitische Haresiographie, Bey
rut/Wiesbaden, F. Steiner. 1971, s. 4.

16

El-Mesudi, MrCc, 664 Pellat.

17

Age., 741 Pellat, Bu yzyllar boyunca Mslmanlarn Bizansllara baknn kapsaml bir deer
lendirmesi iin bkz. A. Miquel, La giographie humaine du monde musulman jusqu 'au milieu du

siecle, Paris/ Lahey, Mouton, 1975, c. 2, s. 368-70 ve 8. blm zellikle s. 466-70.

18

F 241.16-242.6; lngilizce evirisi Rosenthal, Classical Heritage, s. 45-7.

19

M. Meyerhof, "Yon Alexandrien nach Bagdad. Ein Beitrag zur Geschichte des philosophischen
und medizinischen Unterrichts bei den Arabern," Sitzungsberichte der Berliner Akademie der Wis

senschaften, Philologisch-Historische Klasse, 1930, s. 389-429. El-Farabi'nin metninin l ngilizce evi

risi iin bkz. Rosenthal, Classical Heritage, s. 50-. Meyerhofun sunduu kant G. Strohmaier ta
rafndan eletirel bir gzle analiz edilmitir, "Von Alexandrien nach Bagdad' -eine fiktive Schult
radition," J. Wiesner (ed.), Aristoteles. Werk und Wirkung, Paul Moraux gewidmet, c. 2, Berlin, W.
Gruyter, 1987, s. 380-9. G. Endress "hayali" szcne itiraz ederek "tek-yanl" ifadesini kullan
mtr: "The Defense of Reason: The Plea for Philosophy in the Religious Community," Zeitschrift

far Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, 1990, c. 6, s. 16-17.

20

H. Fahndrich (ed.), Ibn jumay': Treatise to Sal:rh ad-Din on the Revival ofthe Art of Medicine [Ab
handlungen fr die Kunde des M orgenlandes XLVI,3], Wiesbaden, F. Steiner, 1983, s. 18-19. lbn
Cumey'in eserinin genel bir deerlendirmesi iin bkz. M. Meyerhof, "Sultan Saladin's Physician
on the Transmission ofGreek Medicine to the Arabs," Bulletin ofthe History of Medicine, 1945, c.

18, s. 169-78 ve zellikle 177.

21

Er-Ruhavi, The Conduct of the Physician [esiz Edirne yazmas Selimiye 1658'in tpk basm], Pub
lications of the Jnstitute for the History of Arabic-Jslamic Science, F. Sezgin (ed.) , Series C, c. 18,
Frankfurt am Main, 1985, s. 193-4. Dikkatli kullanlmas artyla l ngilizce evirisi M . Levey, Medi

cal Ethics ofMedieval Islam, Transactions ofthe American Philosophical Society,1967, c. 57, blm 3,
s. 84a. Skhole'de verilen eitimle ilgili olarak bkz. blm . 'de Huneyn'in szleri.

22

lbn Rdvan, el-Kitab'n-n'fi fi keyfiyyet ta'lim sin'at't-tbb, K. es-Samarra'i (ed.) Badat,

Matba'at'l-Cami'at Badad, 1986, s. o7-8. o8. sayfann en bandaki metnin u ekilde

202

NOTLAR

dzeltilmesi gerekebilir: nusiyat <ka-rni nusiyat> el-yevme fi 'l-buldan ... Eserin genel bir deerlen
dirmesi iin bkz. "An Attempted Reconstruction of the Late Alexandrian Medical Curriculum,"

Medical History, 1976, c. 20, s. 235-58. kr. Ullman, Medizin, s. 159

23
24

Said el-Endlsi, Tabakat'l-mem, s. 48-9.

El-Mesudi, MrU:, 2371 Pellat. Ryay aktaran Nldeke, ryay Perikles'in annesinin Herodotus
vi.131 'deki ryasyla karlatrr: Sketches from Eastern History, 1892, tekrar basm 1963, s. 6.

25

bn Nubate'nin erh'l-uyun fi erh'l-risaleti 'l-ibn Zeydun kitabnda korunmutur, M. Ebu'l-Fazl

26

Metindeki el-hka szcn el-hkema diye okuyorum.

brahim (ed.), Kahire, Dar'l-Fikri'l-Arabi, 1964, s. 213.

27

F 243.3-8'de, kopyas Q 29.8-15; eviri Rosenthal, Classical Heritage, s. 48-9, uyarlamalarla adapte
edilmi hali. IAU'daki benzer versiyonlar iin bkz. aada 33. not.

28

Bu blm (12) Lippert basmndaki Q'da yoktur, sebebi de muhtemelen yazmalarn aktarlmasnda amaca uydurma geleneinden kaynaklanmaktadr.

29

Lippert basmndaki Q versiyonunda Fdeki men neseheke yerine men yeshebke yazldr.

30

C.E. Bosworth, "The Tahirids and Arabic Culture" journal of Semitic Studies, 1969, c. 14, s. 45-79.

31

El-Beyhaki, el-Mehisin ve'l-mesavi ', F. Sachwally (ed.), Giessen, 1902, s. 343-4; ryann evirisi iin
bkz. T. Fahd, "The Dream in Medieval lslamic Society," G.E. von Grunebaum ve R.Caillois (ed.),

The Dream and Human Societies, Berkeley, University of California Press, 1966, s. 354-5.
32

Tayfilr tarafndan alntlanmtr, Kitab'l-Badad, H . Keller (ed.), f. 23b. Olay aklayan ayn yaz
giri ksm olmadan el-Beyhaki'nin el-Mehisin ve'l-mesavi'sinde s. 413'te de yer alr. Ballk konu
sundaki son cmle sadece el-Beyhaki'de vardr.

33

IAU I,186.28 vd, ksaltlm biimde lbn Fazlullah el-meri tarafndan istinsah edilmitir, Mesa

lik'l-ebsarfi mernilik'l-emsir, M S Ayasofya 3422, f. oov; tpk basm, Routes toward Insight into
the Capital Empires, F. Sezgin, genel ed., Publications of the lnstitute for the H istory of Arabic-ls
lamic Science, Series C, c. 46,9. Frankfurt an Main, 1988, s. 220. IAU'daki yeniden yazm Fde
kinden biraz farkldr; fakat Memun ile Aristoteles arasndaki konumann olduu asl nemli b
lm neredeyse kelimesi kelimesine ayndr.
34

lbn Ebi-Hatim'in yntemlerinin ayrntl bir analizi iin bkz. E.N. Dickinson, The Development of

Early Muslim Hadith Criticism: The Taqdima of Ibn Abi Hatim al-Razi (. 327/938 ) , yaynlanmam
doktora tezi, Yale University, 1992.

35

Konunun genel bir incelemesi iin bkz. Endress, "The Defense of Reason," rnekler iin bkz. K.
Samir ve P. Nwyia, Une correspondance islamo-chritienne ve S. Pines, "A Tenth Century Philosophi

cal Correspondence," 1955, c. 24, s. lo3-36'da verilen Mslmanlar, Yahudiler ve H ristiyanlar (Yah
ya ibn 'Adi dahil) arasndaki yazmalar.

B E NC B LM
Bkz. Endress, bu dnceyi desteklemek iin GAP II, 434'te Arapa'ya evrilerek muhafaza edil
mi Sasani kaynaklarndan alnt yapar; bu Arapa kitap yanl bir biimde el-Cahiz'e atfedilen Ki

tab 't- Tic'dr, A. Zeki (ed.), Kahire, el-Matba'y'l-Amiriyye, 1914, s. 25. Bu eserde, hekimler, dev
let katipleri ve mneccimler devlet hiyerarisi iinde ayn seviyede gibi gsterilir. Bu meslekleri bu
blmn eitli kesimlerinde ele alacaz.

YU NANCA DNCE ARAPA K LTR

20 3

El-Mehdi'nin saray mneccimi Urfal Theophilus (. 785) astrolojiyi yle adlandryordu: nc'orc;
tmon'Jrc; ctonova, aktaran Ullmann, Geheimwissenschaften. s. 277, not 5.

Ayrntlar iin bkz. GAS VII, 50-4, Geheimwissenschaften, s. 290.

4

Bu eserlerin aktarlnn ayrntlar iin bkz. Ullmann, Geheimwissenschaften,s. 279-80.

Age., s. 282-3.

Age., s. 278

Age, s. 286 vd.

Ibn Kuteybe, Edeb'l-Katib, M. Grnert (ed.), Leiden, E.J. Brill, 1900, s. o-n, vurgular sonradan
eklenmitir; kr. Lecomte'un Franszca evirisi, "L'introduction du Kitab adap al-katib d'Ibn Qu
tayba," Me1anges Louis Massignon, am, I nstitut Franais de Damas, 1957, c.3, s. 60.

9
o

El-Harizmi, Mefatih 'l-ulUm, G. van Vloten (ed.), Leiden, E.J. Brill, 1895, s. 202.9.
F. Rosen, Algebra of Mohammed ben Musa, Londra, Oriental Translation Fund, 1831; yeniden bas
m Hildesheim, Olms, 1986, s. 2 (metin) , s. 3 (eviri burada biraz adapte edilmitir).

D. Pingree, "The Greek Influence on Early I slamic Mathematical Astronomy," s. 37; kr. GAS VI,
n5 ve V,128

12

D. Pingree, " Sindhind," El IX, 64b; eli iin D. Pingree'nin referanslar ve deinmeleri: "The
Fragments of the Works of Yaq'up ibn Tariq, " journal ofNear Eastern Studies, 1968, c. 27, s. 97-8;
Said el-Endlsi'nin eliye ilikin halen var olan en ayrntl aklama saylan pasaj Pingree tara
fndan evrilmitir; "Fezari," s. 105, para Z

El-Yakubi, Ta'rih, M . Houtsma (ed.), Leiden, E.J.

Brill, 1883, c. 2 , s. 433-4'te biri Hindistan'dan, dieri Kuzey Afrika'dan iki heyetin, el-Manslr'un
selefi ilk Abbasi halifesi es-Seffah' 754'teki lmnden gn nce ziyaret ettiklerini okuyoruz.
Anlatld ortam dnldnde, bu hikaye Ali ibn Ebi-Talib'in kerametlerini anlatan bir tr er
mi efsanesi olabilir.
13

Bkz. E. Sachau (ev.), Alberuni's India, Londra, 1888, yeni bas. Bombay, 1964, c. 2, s. 15.

14

Ullmann, Geheimwissenschaften, s. 434-5; GAS iV, 317-18.

15

Age., s. 430-1; GAS iV, 315, bunun Anatolius'un deil, Apollonius'un olduunu syler, tartma
nn zeti iin bkz. Endress GAP i l , 149, not. 77.

16

Arapa eviri bamsz bir eser olarak deil, sonradan yaplan alntlar araclyla bilinmektedir;
kr. Ullmann, Geheimwissenschaften, s. 431-3.

17

Umare'nin Konstantinopolis eliliine ilikin iki anlatm iin bkz. "Umara ibn Hamza, Constanti
ne V, and the invention of the Elixir," Graeco-Arabica (Atina), 1991, c. 4, s. 21"4; "Al-Mansur und die
frhe Rezeption der griechischen Alchemie," Zeitschrift far Geschichte der Arabisch-Islamischen Wis

senschajien, 1989, c. 5, s. 167-77. ibn'l-Fakih iin bkz. A.B. Klalidov, "Ebn al-Faqih," Elr. VIII, 23-5.
18

Bkz. M. Ullmann'm anlatm, Geheimwissenschiften, s. 148-52, Yine de baz simya eserleri Pehle
vice araclyla da evrilmi olabilir. Ebu-Sehl ibn Nevbaht'n Fihrist'te muhafaza edilen Kitab'n

Nahmutan'da ismini and otoriteler arasnda bir Phaedrus'un ad geer; muhtemelen Platon'un
ayn isimli diyalogunda bugn var olmayan bir astroloji risalesi olduu sylenen kiidir: bkz. bu
kitabn 37 sayfasnda C, 7 pasaj ve 21. dipnot ve kr. Pingree, Thousands, s.

(Cedros diye aln

tlanr) ve Ullmann, Geheimwissenschaften, s. 156-7. nceki kuan Yunan ve Arap simyas uzma
n Julius Ruska, Arap simyasnda Sasani balantsna hep iaret etmitir, fakat Ullmann'a gre
"bu kantlanm deildir," Geheimwissenschaften, s. 148.

204

N OTLAR

19

Fiey'in H arran patrii shak'n hikayesi iin bkz. Chrtitiens syriaques sous les Abbassides, s. 16.

20

Bkz. R: Rashed, "al-Riyadiyyat" EI VIII, 55ob.

21

R. Rashed, "Problems of the Transmission of Greek Scientific Thought into Arabic: Examples
from Mathematics and Optics," History of Science, 1989, c. 27, s. 199-209.

22

Terih konusundaki kantlarn bir deerlendirmesi iin bkz. E. Savage-Smith, "Attitudes toward
Dissection in Medieval Islam," ]ournal of the History and Allied Sciences, 1995 c. 50, s. 67-110; bu
rada bahsedilen olay iin bkz. s. 83-6.

23

Kitab fi terih'l-urik ve'l-avrad (nepi q>.eJ3wv Kai 6pn'Jpwv 6vmo']c;, Khn Il, 779-830) ve Kitab fi

24

Temel tartma iin bkz. bu alntnn yapld R. Rashed'in makalesi, "Al-Kindi's Commentary

terih'l-'aseb (nepi vepwv c':vmo']c;, Khn II, 831-56).

on Archimedes 'The Measurement of the Circle'," Arabic Sciences and Philosophy, 1993, c. 3, s. 712.
25

Bkz. K. Samir ve P. Nwyia, Une correspondance islamo-chritienne, s. 593 ve 597, Kusta'nn bn'l
Mneccim'in Muhammed'in peygamberliini ispatlayacak "geometrik kantlara" (burh.n'l-hen

desl) sahip olduunu iddia ettiini syledii paragraf 3 ve 13.

ALTINCI B L M
A.H . M . Jones, J .R. Martindale v e J . Morris (ed.) 3 cilt, Cambridge, Cambridge University Press,
1971-92. Hatta Bizans kaynaklarnda geen mer ibn el-Hattab gibi ilk Mslmanlardan da bah
seder. Bu almann kapsad dnem dnldnde bir ilk dnem slam prosopografisinin
bu almann doal bir uzants olaca sylenebilir.
2

Van Ess'in Theologie und Gesselschaft' 8. ve 9. yzyl dinbilimcileri iin bu tr bir prosopografi sa
ylabilir; aslnda onun izinden giderek ayn eyi eviri hareketiyle ilgili herkesi kapsayacak ekilde
geniletmek ok iyi olurdu.
Yunanca eviri yaptran baz hamilerin bir listesi iin bkz. IAU !, 205.25 vd.

Bkz. Endress'in referanslar, GAP I I , 428 ve 86. not.

Ez-Zehlr'l-skenderiye isimli by kitabnn nsznde el-Mutasm'n mneccim Muhammed

ibn Halid' den bu kitab evirmesini istedii anlatlr. Eserin yazmasnn, Mutasm Amorium'u ele
geirdikten sonra bu kentte bulunduu ne srlr; bkz. Dunlop, "El-Btrik," s. 148. Eserin ve
halk arasnda el-Mutasm ile Amorium arasnda kurulan ilikinin zellii gz nne alndnda
bunun doru kabul edilmesi ok zordur.
6

bn Clcl, Tabakat'l-etibb., Fuad Seyyid (ed.), Kahire, Fransz Dou Arkeoloji Enstits, 1955,
s. 65, italikler sonradan eklenmitir.

Bkz. GAS Yii, 267 #2'deki referanslar ve filozoflarla arasndaki konumann kayp yazmas iin
"Un recueil de traites philosophiques et medicaux i Lisbonne," Zeitschrift far Geschichte der Ara

bisch-Islamischen Wissenschaften,1990, c. 6, s. 188.

8

Hikaye, sarayda alan ve bir evirmen ailesinden gelen H ilal es-Sabi'nin Abbasi saraynda dav
ranlar ve grg kurallar zerine almasndadr. Bkz. E.A. Salem, Hilal es-Sabi, Rsum'd-Da

ri'l-Hilafe, Beyrt, Beyrt Amerikan niversitesi, 1977, s. 7.

9

Tedblr'l-ebdan en-nahife elletl kad galebet'leyha es-safra, F. 298.5-6; IAU 1, 203, 1 0-1 1 ; GAS I I I ,263;
Ahdat al-caw, F 279.17.

YU NANCA DNCE ARAPA K LT R

205

lO

Dizindeki kaynakalar iin bkz. Ahmed ibn'l-Mutasm. ). McCarthy, et-Tesanif'l-mensube ilafey

lesufii 'l-Arab, Badat, Matba'at'l-'Ani, 1382/1962, s. n9.

n

Bu eserler ve yazmalar iin srasyla bkz. GAS V, 154 (burada el-Mustain'in eviri yaptrdn et
Ttlsi tasdik eder) ; GAS VI, 73. no.

l;

ve GAS V, 153 no. 4. Kusta ibn Ltlka hakknda asl kaynak ha

la G. Gabrieli'nin nc makalesidir, "Nota biobibliographica su Qusta ibn Lqa," Rendiconti della

Reale Accademia dei Lincei, Classe di Scienze Morali, Storiche e Filologiche, Ser. V. 1912, c.21, s.
341-82. Burada s. 353-4. Daha gncel ve geni bir aklama ise benim henz grmediim )udith
Wilcox'un yaynlanmam doktora tezinde bulunabilir, The Transmission of Qusta ibn Luqa's "On

the Difference between Spirit and Soul, " New York ehir niversitesi, 1985.
12

Arapa tarih kaynaklarnda bile var olan ve G. Gabrieli'nin "Qusta ibn Luqa," 362. sayfada el-Mus
tain'i Kusta'nn hamisi olarak gstermesine neden olan yanlg, F. Rosenthal tarafndan dzeltil
mitir, "Al-Kindi als Literat," Orientalia, 1942, c.

n,

s. 265,

not ( Rosenthal'in, Yaktlbi'nin Ta

rih'inde Ahmed ibn'l-Mutasm olayna yapt gndermenin sayfas 514 deil, 584 ve 591 olma
lyd). Fakat bu yanlg ikincil kaynaklarda bugne dek sregelmitir; bkz. GAP i l , 429, 96. not'ta
ki kaynaklar. Buna Judith Wilcox'u da eklemek gerekir, "Our continuing Discovery of the Greek
Science of the Arabs: The Example of Qusta ibn Luqa." Annals of Scholarship, 1987, c. 4.3, s. 58.
Bu eserlerde el-Mustain'e yaplan gndermeler Ahmed ibn'l-Mutasm ile yer deitirmelidir.
Yalnzca Willbur R. Knorr, Theodosius'un Sphericae'si ile ilgili almasyla balantl olarak, yan
l bir sebeple de olsa, el-Mustain'in doru kii olup olmadn sorgulad ("The Medieval Traditi
on of a Greek Mathematical Lemma." Zeitschrift far Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissensc

haften, 1986, c. 3, s.233, 7. not), ama yazmadaki "Emir el-Mmin'in olu Ahmed"in el-Kindi'nin
rencisi ve arkada olduunu anlayamad.
13

Cafer ibn'l-Muktef-billah 377/987'de ld; bkz. Flgel, Fihrist i l , 131, s . 275'de 9 . not. Anlald

14

Aktaran, et-Talibi, Letaif'l-Maarif , ev. C.E. Bosworth, Edinburgh, Edinburgh University Press,

15

Konu iin bkz. A. Chejne, "The Boon-Companion in Early 'Abbasid Times," journal of the Ameri

kadaryla lbn en-Nedim'e Harranl el-Battani'nin kariyeri hakknda bilgi vermektedir.

1968, s. 63.

can Oriental Society, 1965, c. 85, s. 327-35 ve zellikle nedimlerin uzman olduklar eitli konular
iin G. Makdisi, The Rise of Humanism in Classical lslam and the Christian West, Edinburgh, Edin
burgh University Press, 1990, s. 284-7.
16

Es-Serahsi konusunda F. Rosenthal'n para koleksiyonlar ve almasna bavurulabilir, Ahmad

b. at-Tayyib as-Sarahsi, New Haven, American Oriental Society, 1943. Es-Serahsi'nin lmyle il
gili hikayeler s. 26 ve devamnda ayrntl olarak analiz edilmitir. lbn Tevabe ile yazmas, Ya
ktlt'un alntlad ekliyle s. 86-94'de evrilmitir. Yaktlt'un yaznn btn hakkndaki gr s.
93-4'tedir. Yakut, hikayeyi et-Tevhidi'nin Mesalib'l-vezireyn'inden kopyalamtr. ( 1 . el-Keylani
edisyonu, am 1961, s. 157-63)
17

Bkz. GAP il, 427, 80. not ve O. Pinto'nun makalesi El, 837-8 iindeki kaynaklar.

18

Btn aile hakknda bilgi iin bkz. M. Fleischhammer'in makalesi, " Munadjdjim, Banu'!," El VII,
558-61, ve kr. D. Pingree, "Banu Monadjjem," Elr. l l l ,716.

19

Bermekiler hakknda genel bir deerlendirme iin bkz. Elr. iindeki makaleler i l i , 806 ve El ,
1033 vd.

206

N OTLAR

20

D. Sourdel, "al-Fadl b. Sahl," El, i l 731b.

21

Tahirilerin destekleyip gelitirdikleri Arap kltr iin bkz. Bosworth, "The Tahirids and Arabic
Culture," s. 45-79; bu siyasetlerinin arkasndaki nedenler Bulliett tarafndan ele alnmtr, Con

version, 46-8.
22

Endress'in kaynaklar iin bkz. GAP,11, 424, 60. not; kr. Blm V.2.

23

Bosworth, "The Tahirids and Arabic Culture," s. 67.

24

Bergstrasser, Galen- Obersetzungen, s. 35.22. Huneyn'in almasnn tasviri iin bkz. R. Degen,
"The Kitab al-Aghdiya of Hunayn ibn Ishaq," Proceedings of the First International Symposium for

the History ofArabic Science, " A.Y.al-Hassan et al. (ed.) Halep, Arap Bilimi Tarihi Enstits, 1978,
c. 2, s. 291-9; Tahiriler iin bkz. s. 296.
25

F n7.9-14; kr. Bosworth, "The Tahirids and Arabic Culture," s. 68.

26

Bosworth, "The Tahirids and Arabic Culture," s. 71; F n7.

27

Et-Teberi, Ta'rih, M.J. de Goeje vd (ed.), Leiden 1879-1901, c. I I I , s. n83; ngilizce evrisi C.E.
Bossworth, Storm and Stress along the Northem Frontiers ofthe Abbasid Caliphate [et-Teberi tarihi c.
33) Albany, State University of New York Press, 1991, s. 3.

28

Ynetimdeki kariyeri iin bkz. Sourdel, Vizirat, s. 254-70 ve yine Sourdel'in El III, 974b'de "Ibn
al-Zayyat" makalesi. El-Merzubani, Mu'cem'-u'ara, Kahire, 1960, s. 365'te onun lran'dan geldi
ini kesinkes aklarken, Fihrist (338.16-77) belki de Maniheist (zndk) olduundan bahseder. Ce
mil Sa'id, " Muhammed b. Abdlmelik ez-Zeyyat, el-Katib'-a'ir," Mecellet'l-Mecmai 1-lmi1-

Iak, 1986, c. 37.3, s. l89-9o'da ranllarla ayn soydan olduunu reddeder ve Arap olduunu ne
srer. Karakteri konusunda ilgin bir anlatm iin bkz. el-Cahiz'in ona yazd, C. Pellat' n jrhiz,
s. 207-16'da zetledii ve ksmen evirdii Rji'l-cidd ve'l-hezl.
29

Bergstrasser, Galen- Obersetzungen, s. 24.17 vd; F 290,.

30

Sourdel. Vizirat, s. 312 vd; F.122.

31

Escorial ktphanesinin l577'de yazlm bir katalounda l671'deki yangnda tahrip olan bir yaz
mann ad geer. Huneyn'in "vezir el-Kasm ibn Ubeydullah iin" yapt bir Fizik evirisi bu yaz
mann iindeydi. Yanm yazmadaki " Huneyn ibn ishak" isminin yanl okunduu, ishak ibn
Huneyn olduu aktr; bu zellikle el-Kasm'n "vezir" diye anlmasndan bellidir; nk Huneyn
ldkten ok sonra vezir olmutu. Bkz. Brugman ve H. Drossaart Lulofs, Aristotle, Generation of

Animals, Leiden, E.J. Brill, 1971, s. 67.

32

Bkz. F. Rosenthal. "Ishaq b. H unayn's Ta'rih al-Atibba'," Orients, 1954, c. 7, s. 72-3.

33

Sourdel, Vizirat, s. 338, 737.

34

Bkz. P. Shinar'n El, ek, 5-6. fasikller, s. 402a'daki "lbn Wahb" makalesi.

35

Bkz. D. Sourdel'in "Dayr Kunna" makalesindeki referanslar, El il, 197b; ve kr. Sourdel, Vizirat, s. 304.

36

Sourdel, Vizirat, s. 313-15 ve indeks.

37

Risale fi ahval'l-bih ve esbabihi; IAU , 244.27.

Fi tedbir'l-beden fi's-sefer; bkz. GAS I I I , 270 #o, G. Bos (ed.), Qusta ibn Luqa's Medical Regime for

38

the Pilgrims to Mecca, Leiden, E. J. Brill, 1992.

39

Hakknda monografi yazlan birka Abbasiden biri. Bkz. H. Bowen, The Life and Times ofAli ibn

Isa, The Good Vizir, Cambridge. Cambridge University Press, 1928, Kr. Sourdel, Vizirat, s. 520
vd; Elr. 1, 850-1 iinde "Ali b. sa" makalesi.

YU NANCA DNCE ARAPA K LT R

40

sa ibn Ali'nin yapt ilerin daha doyurucu bir tartmas iin bkz. J. L. Kraemer, Humanism, s. 134-6.

41

Bkz. Ullmann, Medizin, s. 108-15'teki kaytlar; GAS ili, dizin, kr. J .C. Sournia ve G. Troupeau,
"Medecine Arabe: biographies critiques de Jean Mesue (VIII siecle) et du Pretendu 'Mesue le Je
une' (X'siecle) ," Clio Medica, 1968, c. 3 , s. 109-17. Genel olarak slam topraklarndaki tp bala
mnda Badat aileleri ve dier kiilerin ilevlerinin bir genel deerlendirmesi iin bkz. Endress,

GAP i l , s. 440-8.
42

Tamamlayc aklamalar iin bkz. D.R. Hill, " Musa, Banu" makalesi, El Vll, 640-1, ve D. Pingree,
"Banu Musa" makalesi, Elr. I I I , 716-17. Kr. Rashed, "Transmission of Greek Scientifc Thought."

43

Hakknda daha zl bir alma ve daha ayrntl bir bibliyografya iin bkz. Endress, GAP i l , 428.

44

Bkz. Bergstrasser, Galen-bersetzungen, dizin.

45

Yunan yaznndan Kopt diline evrilmi baz rnekler vardr ve Sanskrite'de de Yunan astrono
misinin izlerine rastlanr, yine de bugn elimizde Kopt dilinden Arapa'ya bilimsel evirilerin ya
pldn gsteren bir belge bulunmuyor. S anskrite'den Arapa'ya yaplm astronomi ve tp eser
leri ise Yunan kaynaklaryla yalnzca uzaktan balantldr. Btn dillerden Arapa'ya eviri yapan
evirmenlerin listesi en-Nedim tarafndan verilmitir; F 244.1-245.10 ve IAUU 1, 203-5.

46

Bkz. el-Cahiz, Kitab'l-Heyavan, alntlayan Endress, GAP I I I , 4. evirmenler bazen Arapa'y

doru kullanan kiilerle koordinasyon iinde alm olabilirler; kr. F 244.16.

47

Kayaklar ve tartmalar iin bkz. G. Strohmaier, "Homer in Bagdad," Byzantinoslavica,1980, c.41,

s. 196-200.

48

Bergstrasser, Galen- bersetzungen, s. 40.9-13.

49

Age. s. 28.18; 34.6; 44.17; 47.1; F 290.o-n.

50

K. Samir ve P. Nwyia, Une correspondance islamo-chretiene, s.78-9, 12; ayrca bkz. GAS V, 243-4;

VI,138-9.
51

Rosenthal, Classical Heritage, s. 19. Baka yerlerde, Huneyn Galenos'un metinlerindeki Homeros
antrmalarn aklar; zikredilen rnekler iin bkz. Strohmaier, " Homer in Bagdad."

52
53

Bergstrasser, Galen- bersetzungen, s. 2.23 vd.

Kr. M. Ullmann, "nicht nur... sondern auch. . . " Der Islam,1983, c. 60, s. 3-36, ve WKAS il, ii, s.
ix-xi'deki aklamalar. Btn safhalaryla birlikte btn evirilerde kullanlan dilin deerlendirili
i ve bilimsel Arapa'nn geliimi iin bkz. Endress, GAP I I I , 3-23. eviri yazn temelinde, man
tk, felsefe, astronomi ve tp gibi belirli alanlarda Arapa'daki teknik terminolojinin geliimine ili
kin almalar D. J acquart, La formation du vocabulaire scienti.fique et intellectuel dans le monde ara

be [Etudes sur le Vocabulaire Intellectuel du Moyen Age VII], Turnhout, Brepols, 1994'te toplan
mtr. Birok Yunanca eserin sonuna Yunanca-Arapa tarihsel szlkler eklenmitir. Bkz. GA
Lex, zellikle
54

Fasikl, Kaynaklara giri ve listesi.

Esas olarak hayvanlar zerine yazd kitabnda (Kitab'l-Heyevan); ngilizce eviride aklamala
rnn bir rnei iin bkz. Pellat, ]ahiz, s. 133

55

Metnin tamam Rosenthal. Classical Heritage iinde evrilmitir, s. 17. Burada dier bilginlerin ko
nuyla ilgili yorumlar da alntlanmtr. Hugonnard-Roche, "Les traductions du grec," s. 141, 28.
notta ibn Meymun'un benzer bir fikrinden alnt yapar.

56

Ay Yunanca metnin, biri el-Kindi ve dier ishak ibn Huneyn evresi tarafndan yaplm iki fark
l evirisinin ayrntl bir karlatrmas iin bkz. J. N. Mattos, "The Early Translations from Gre-

208

NOTLAR

ek into Arabic: An Experiment in Comparative Assessment," G. Endress (ed.), Symposium Graeco

arabicum II, Amsterdam, 1989, s. 73-102. Daha aynnhl rnekler iin F. Zimmerman ve G. L. Le
wis'in daha eski benzer grlere kaynaklaryla birlikte Hugonnard-Roche, "Les traductions du
grec" s. 143-4.
57

Bu gr en ak biimiyle F. E . Peters tarafndan u almada ifade edilmitir: Aristotle and the

Arabs, New York, 1968, s. 59-6 . Peters, yukarda parantez iinde verilen Latince terimleri de kul
lanmaktadr.
58

evirilerin analizleriyle ilgili problemlerin ayrntl sergilenii iin bkz. Endress, GAP III, 5-6.

59

G. Bergstrasser, Hunain ibn Ishak und seine Schule, Leiden, E.J. Brill, 1913.

60

H.H. Biesterfeldt, Galens Traktat 'Dass die kriifte der Seele den Mischungen der Krpers folgen ' in ara

bischer bersetzung, Wiesbaden , F. Steiner. 1973 s. 15-28.

61

H. -J. Ruland, Die arabische flbersetzung der Schrift des Alexander van Aphrodisias ber die Sinnes

wahrnehmung [Nachrichten der Akad. der Wis. in Gttingen. Philol. -Hist. Klasse, 1978, Nr.5],
Gttingen, 1978, s. 164, 196-202 [6,38-44] yine ayn yazarn doktora tezindeki kapsaml analizle
re dayanyor: Die Arabischen Fassungen von zwei Schriften des Alexander von Aphrodisias ber die

Vorsehung und ber das liberum arbitrium, yaynlanmam doktora tezi, Saarbrcken niversitesi,
1976, s. 107-32, 148-9.
62

M. Ullmann, "War Hunain der bersetzer von Artemidors Traumbuch?," Die Welt des Is
!ams, 1971,c.13.s. 204-11

63

G. Endress ve R. Kruk (ed.), The Ancient Tradition in Christian and Islamic Hellenism, s. 52-8 iin
de G. Endress, "The Circle of al-Kindi"; yazarn kendi dier yaynlarna referanslar da vardr.

64

Bu tr ifadelerin rnekleri ve bunlarn Yunanca orijinalleriyle balantlar iin bkz. GALex, 2. Fa

sikl, s. 176-8, iza 8.

65

Proclus'un Dinbilimin Unsurlar 'nn Arapa evirisindeki ayrntl bir listesi iin bkz. G . Endress,

66

S. Fazzo ve H. Wiesner, "Alexander of Aphrodisias in the Kindi-Circle and in al-Kindi's Cosmo

Proclus Arabus, Beyrut, F. Steiner, 1973 s. 194-24.

logy," Arabic Sciences and Philosophy, 1993 c. 3, s. 119-53.
67

H. Hugonnard-Roche'nin tartmalar ve rnekleri iin bkz. " Remarques sur la tradition arabe de
l'Organon d'apres le manuscrit Paris, Bibliotheque Nationale, ar. 2346." C. Bumett (ed.), Glosses and

Commentaries on Aristotelian Logical Texts, s. 19-28; yaz R. Walzer'in indirgemeci filolojik grleri
ni de dzeltmektedir, R. Walzer, "New Llght on the Arabic Translations of Aristotle" Oriens, 1953 c.
6, s. 91-142, yeniden basm ayn yazarn Greek into Arabic, Oxford, Bruno Cassirer, s. 60-153.
68

H. Hugonnard-Roche'un pek ok makalesi bu adan temel neme haizdir. Genel bir ereve iin
bkz. D. J acquart (ed.), La formation du vocabulaire scientifique et intellectuel dans le monde arabe, s.
22-38 iinde "La formation du vocabulaire de la logique en arabe," ve burada kendisinin dier a
lmalarna yapt kaynaklar.

69

S. Brentjes'in bir dizi makalesindeki metinsel inceleme ve zellikle "Textzeugen und Hypothesen
zum arabischen Euklid", Archivefor History of Exact Sciences, 1994, c. 47. s. 53-92.

70

Bkz. R. Rashed. Oeuvres philosophiques et scientifiques d'al-Kindi. Volume . L 'Optique et la Catoptrique,

Leiden, E. J. Brill, 1997, s. 6-45, bamsz olarak da baslmhr: "Le commentaire par al-Kindi de l'Op
tique d'Euclide: un traite jusqu'ici inconnu, "Arabic Sciences and Philosophy, 1997 c. 7, s. 9-56.

YU NANCA DNCE ARAPA KLT R

209

Bununla ilgili bavurabileceiniz bir kaynak, P. Kunitzsch, Der Almagest. Die Syntaxis Mathematica

71

des Claudius Ptolemaus in arabisch-lateinischer berlieferung, Wiesbaden, F. Steiner, 1974, s. 6-71.

72

"Alc" ve "yarahc" aama kavranlan F. Sezgin tarafndan genel olarak Arap bilimi iin kullan
lr; yoksa sadece eviri hareketi iin zellikle sylenmi bir ey deildir. Sezgin bu kavram W.
Hartner'den alr. Bu yaz: Classicisme et Diclin culturel dans l'histoire de l'islam, Paris, Besson-Chan
termerle, 1957 iindeki "Quand et comment s'est arrete l'essor de la culture scientifique dans l'Is
lam?" yeniden basm, Maisonneuve et Larose, 1977, s. 322. Ancak bunu eviri hareketinin byk
koruyucusu ve grne gre "yaratc" dneminin bandaki Beni Musa'ya uygular (GAS V,
246). G. Strohmaier de "alc" kltrn "verici" kltre kart olduundan bahseder ve 8. yzyl
da Bizansllar verici, Araplar ise alc kltr iinde tanmlar: "Byzantinisch-Arabische Wissensc
haftsbeziehungen in der Zeit des Ikonoklasmus," Studien zum 8. und 9. jahrhundert in Byzanz
[Berliner Byzantinische Arbeiten 51], Berlin, Akademie Verlag, 1983, s. 179-83. Bu temann daha
tuhaf bir yorumu ise, sz konusu iki safhay aklamak iin suyla bitkilerin hayat bulmas metafo
runun kullanlmasnda grlr: " 1 1 1./IX yzyln sonunda Yunan felsefi ... eserlerinin ... iyi Arap
a evirilerine ulamak mmknd. Bereketli bir yamuru andran bu olayn ardndan yzlerce
Mslman bilgin Yunan biliminin deerini anlamaya ve byk bir evkle onu renmeye bala
d .. ." J. Shacht ve M. Meyerhof, The Medico-Philosophical Controversy between Ibn Butlan of Baghdad

ve Ibn Rdwan of Cairo [Msr niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Yayn no.13] Kahire, 1937, s. 7,
Bu konudaki yaznda bu temann eitlemelerine rastlamak mmkndr.
Y E D NC BLM
M . Bouyges, Averroes, Tafsir ma ba'd at-tabiat. Notice, Beyrut, Dar'l-Mark, 1952, yeniden basm
1972, s. cxxii, lvi. Ayrca bkz. GAP i l , 443, 103. nottaki referanslar ve Kraemer, Humanism, s. 1324'teki tartma.
Bkz. Ullmann'n referanslar, Geheimwissenschaften, s. 73-4.

Kr. benim kitabmdaki tartma, Avicenna and the Aristotelian Tradition, Leiden, E. ). Brill, 1988,

s. 125-7.
Bkz. A.I. Sabra "The Andulusian Revolt against Ptolemaic Astronomy," E. Mendelsohn (ed.), Trans

formation and Tradition in the Science, Cambridge, Cambridge University Press, 1984, s. 133-53.
H. Kennedy byle adlandryor, The Prophet and the Age of the Caliphates, Londra ve New York,
Longman, 1986, s. 200 vd; kr. Kraemer, Humanism, s. 53 ve 61. not.
6

Ullmann, Medizin, s. 260.

Bu belki de en iyi Eb'l-Ferec ibn et-Tayyib'in Kategoriler yorumuyla rneklendirilebilir. lskende

riye'de be yzyl nce yazlm bir metnin tam kopyasdr, belli ki sadece gelenei taklit etmek
iin oaltlmtr; kr. benim ibni sna, s. 227 12. not.

Es-SuyCti tarafndan alntlanmtr, Sevn '!-mantk ve'l-keliim en fenni'l-mantk ve'l kellim, Ali Sami
en-Near (ed.), Kahire, 1947, s. 6-8.

El-Kindi, Resa'il'l-Kindi eljelsefiye iindeki Fi'ljelsefey'l-ulii, M . 'A. Ebu-Rida (ed.), Kahire,

1950, c.

s. 103, ev. A.L. lvry, Al-Kindi's Metaphysics, Albany, State University of New York

Press, 1974, s. 58.

o

210

bn Kuteybe, ' Uyun'l-ahbiir, Kahire, 1923-30 (yeni bas. 1973), c .

s. 10.1 1-15 ve 15.11-17.

NOTLAR

E.K. Rowson'un u evirisinde yer alr: "The Philosopher as Litterateur: al-Tawhidi and his Prede
cessors," Zeitschrift for Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, 1990, c. 6, s. 86 ve 128.
not. iir fragmanlar iin bkz. et-Taalibi, Hass'l-Hass, Beyrut, 1966, s. 72 vd, ayn yazar, Yetime

t'd-dehr, Kahire, 1956, iV, 314. kinci yarm msrada el-Bsti'nin nl cinas (Goldziher de buna
gnderme yapar, s. 35, 3.not /s.215 138. not, bir sonraki blmde ele alnan yaynnda, 22. not) el

felsefet fell's-sefehi, "Felsefe cehaleti trpler. "

12

B u gelimenin ayrntl bir sunumu iin bkz. W . Madelung, "The Origins o fthe Controversy Con
cerning the Creation ofthe Koran," Orientalia Hispanica [Festschrift F.M. Pareja], J .M. Barral (ed.),
Leiden, E.J. Brill, 1974 s. 504-25 .

13

Et-Teberi, Tarih, I I I , 2131 de Goeje; ev. P . M . Fields, The Abbasid Recovery [et-Teberi tarihi, c . 37]
Albany, State University ofNew York Press, 1 987, s. 176. Parantez iindeki Arapa kelimeleri ek
ledim ve Field'in evirisinde cedel kelimesi iin kulland "polemik" yerine "diyalektik tartma"y
geirdim.

14

Hem ibn Kesir, el-Bidiiye ve'n-nihiiye, Kahire, 1932 XI, 64-5, hem de ez-Zehebi, Dvel'l-slam,
Haydarabad, 1364/1945, !, 123 bu olay aktaran kiiler olarak o srada hkmdarn el-Mutezid ol
duunu aklar. Ancak et-Teberi aka el-Mutemid ismini vermektedir ve zellikle kiisel olarak
tanklk ettii byle bir konuda et-Teberi'nin szn dikkate almamak ok zordur. Bu balamda
sonraki yazarlarn kiisel eilimleri zerinde de durmakta yarar var. Her ne kadar bn Kesir ve ez
Zehebi ayn ada yaam Sryani tarihileri olsalar da, bunlardan ilki, tartma konusunu et
Teberi'nin kelimeleriyle aklarken, ikincisi kelam kelimesini karr ve cedel (diyalektik tartma)
kelimesini de genel bir kavram olan mantk terimiyle deitirir.

15

Et-Teberi, Tarih, I I I , 2165 de Goeje; ev. F. Rosenthal, The Retum of the Caliphate to Baghdad [et
Teberi tarihi, c. 38], Albany, State University of New York, 1985, s. 47; kr. van Ess, Theologie und

Gesellschaft, IV, 728,-9.

16

Bu konunun tartmas iin bkz. George Makdisi'nin eserleri, zellikle The Rise of Humanism, s.
67-70.

17

Et-Tevhidi, el-mta' ve1-muanese, Ahmed ez-Zeyn ve Ahmed Emin (ed.), Kahire, 1951 (yeniden ba
sm Beyrut, tarihsiz), c. 2, s. 5-6.

18

Makdisi, "The juridical Theology of Shafi'i," s. 21-2.

19

bn Kuteybe, Kitab 'l-enva, C. Pellat ve M . Hamidullah (ed.), Haydarabad, 1375/1956, 2, s. l-2. ay

nca kr. C. Pellat'n Franszca evirisi, "Le traite d'astronomie pratique et de meteorologie popu
laire d'Ibn Qutayba," Arabica, 1954 c.

s. 87. Kuran alnts Arberry'nin evirisinden S'.re 6.97.

20

El-Badadi, el-Fark beyne'l:firak, Beyrut, 1977 s. 295.

21

! . Goldziher, Muslim Studies, C.R. Barber ve S.M. Stern (ev.), Londra, Ailen & Unwin, 1967 [Ori

jinal Almanca basks 1889], c. l, s. 137-98; Gibb, "Social Significance of the Shuubiya." En son
bibliyografya ve uubiyye'nin eitli yorumlarnn deerlendirilmesi iin bkz. S. Enderwitz'in El
IX, 513-16'daki makalesi.
22

!. Goldziher, "Stellung der alten islamischen Orthodoxie zu den antiken Wissenschaften," Ab

handlungen der Kniglichen Preuflischen Akademie der Wissenschciften, Yl 1915, Philosophisch-histo

rische Klasse, no. 8, Berlin, Verlag der Akademie, 1916. eviren, M. 1. Swartz Studies on Islam, Ox
ford, Oxford University Press, 1981, s. 185-215. Orijinale ve eviriye bu srayla referans yapyorum.

YUNANCA DNCE ARAPA KLTR

211

23

Goldziher'in denemesinin daha geni, daha insafl bir eletirisi iin bkz. Sabra "Greek Science in
Medieval Islam," s. 230-2.

24

"Die neuzeitliche islamische Orthodoxie setzt den antiken Wissenschaften in ihrer modemen
Fortbildung keinen Widerstand entgegen und fhlt sicht nicht im Gegensatz zu ihnen," s. 42.
Swartz'n evirisini ben uyarladm: "ortodoks slam"dan "ada slam ortodoksluu"nu anlyor
ve "ilka bilimleri"ne

(s. 209) "almalar" kelimesini ekliyor. Balangta gereksiz "neuzeitlic

he" ifadesinin kullanlm olmas nemli; nk Goldziher'in ada ve modem ortodoksluu

"eski"sinden ayrdn gsteriyor.
25

rnein, Goldziher'in tarafgirliinin etkisi konusunda ksa bir inceleme iin bkz. "The Hanbali
School and Sufsm," Baletin de la Asociaci6n Espanola de Orientalistas, Madrid, 1979, c.15, s. 115-26,
yeniden basm iin bkz. yazarn Religion, Law and Learning in Classical lslam, Hampshire, Vari
orum, 1991, no. V.

26

19. yzyl Bat oryantalizmindeki Hanbeli kartl konusundaki ayrntl aratrmasnda geer,
"L' Islam Hanbalisant," Revue des !tudes lslamiques, 1974, c. 42, s. 213 vd, ayrca Swartz tarafndan
da evrilmitir, Studies, s. 219 vd.

27

Hi phesiz Goldziher'in denemesi farkl Mslman bilginlerin ilka bilimleri konusundaki

alntlarn ieren bir liste zellii tamasyla da deerini korumaktadr.

28

slam toplumlarnda "ortodoksluk" kavramnn sorunlar konusunda bkz. van Ess'in kapsaml
eseri Theologie und Gesellschaft.

29

Bkz. Bveyhiler dneminde klasik bilimin yayl ve derinlii konusunu btn ynleriyle incele
yen Kraemer, Humanism ve ek cildi, Philosophy in the Renaissance of lslam, Leiden, E.J. Brill, 1986.

30

Et-Tevhidi'nin Siihib'in dindarl konusundaki anlatm iin bkz. Tevhidi, Mesalib'l-vezireyn, s.

82 ve 212. kinci referansta bn Faris, Siihib'in Tanr dman olduuna hkmedebileceini, n
k "dininin az" (li-klleti dfnihi) olduunu syler. Hem et-Tevhidi'nin, hem Siihib ibn Abbad'n bil
gi verici portrelerini M. Berge ve C. Pellat srasyla Cambridge History of Arabic Literature'da iz
milerdir, Abbasid Belles-Lettres, J. Asthiany vd. (ed.), Cambridge, Cambridge University Press,
1990, s. 96-124.

31

A. Hartman Abbasilerin son dnem kltr ve siyasetlerini ayrntl bir ekilde incelemitir, En-Na

sr li-Dfn Allah (1180-1225 ). Politik, Religion, Kultur in der spiiteren 'Abb!Isidenzeit, Bedin, W. de
Gruyter, 1975 Kitapta ulat sonular u makalede zetler: "Al-Nasr li-Din Allah," El VII, 9961003. Hartmann, mer es-Suhreverdi'nin Yunan bilimlerine kar eseri zerinde almaktadr.
32

bn en-Nafiz iin bkz. El ve DSB'deki makale ve bu makalede geen referanslar. bn e-ii.tir, Arap
astronomisi ve Kopemik iin bkz. G. Saliba'nn derledii makaleler, A History ofArabic Astronomy,
s. 233-306.

33

Meraga gzlemevi konusunda bkz. A. Sayl'nn klasik almas, The Observatory in Islam, Anka
ra, Trk Tarih Kurumu, 96o, yeniden basm 1988, blm 6. Daha yakn tarihli almalar, Sa
liha, A History of Arabic Astronomy, s. 245-9o'da tartlyor.

34

14- yzyl Msr bilgini bn'l-Akfani, bilimleri inceleme rehberinde (rad'l-kasid) bu felsefe re
timinin kk bir listesini verir. C. Bumet (ed.), Glosses and Commentaries on Aristotelian Logical

Texts, s. 60-62'deki "Aspects of Literary Form and Geme in Arabic Logical Works'" balkl al
mamda yer alan eviriye bakabilirsiniz.

212

NOTLAR

35

Madelung'un lmamiyye mensubu bir bilginin gemiini betimleyen ksa sentezine bkz.: "Ibn Ahi
Cumhur al-Ahsai's Synthesis of Kelam, Philosophy and Sufism," Actes du Seme Congris de l'Union

Europienne des Arabisants et lslamisants (Aix-en- Provence, 1976), Aix-en-Provence, 1978, s. 147-8,
yeniden basm Religious Schools and Sects in Medieval Islam, Londra, Variorum, 1985, no XIII.
36

Yzylmzda btn bu gelenee Batllarn dikkatini ekme onuru H. Corbin'e aittir; zellikle
bkz. En lslam Iranien, 4 cilt, 7 ksm, Paris, Gallimard, 1971-2.

37

Hanefi fkh ve din aratrmaclnn saygn ve mkemmel bir rnei olarak Buharal Sadr e-a
ri'a (. 747/1347) gsterilebilir. Son derece yetkin bir astronomi makalesi yazmt. Bkz. A. Dal
lal'in almasnn en son basm, An lslamic Response to Greek Astronomy, Leiden, E. J . Brill, 1995

38

GAL il, 212 yanl lm tarihi (815/1412) verir. Doru tarih ve dier kaynaklar iin bkz. N . Heer,
The Precious Pearl, El-]ami's al-Durrah al-Fakhirah, Albany State University of New York Press,
1979 s. 24, not 6.

39

Bkz. Menage'nin Hezarfen zerine makalesi El III, 623 ve O. aik Gkyay'n slam Ansiklopedi
si'ndeki " Katip elebi" makalesi ve El i V, 760-2'deki "Katib C elebi" makalesi. Katip elebi'nin
kulland basklar hakknda daha geni ayrnt iin bkz. V. L. Menage, "Three Ottoman Treatises
on Europe," C. E. Bosworth (ed.), Iran and Islam, A volume in Memory of Vladimir Minorsky, Edin
burgh, Edinburgh University Press, 1971, s. 421-33.

40

Bkz. J. Raby'nin deerli makalesi "Mehmed the Conqueror's Greek Scriptorium," Dumbarton
Oaks Papers, 1983, c. 37, s. 15-34 (41 ekille birlikte) zellikle s. 22-5. Ptolemaios'un Corafya kita
bnn Arapa evirilerinden birinin yazmasn (Ayasofya, 2610) F. Sezgin tpk basm olarak ya
ymland, Frankfurt am Main, Arap-slam Bilimleri Tarihi Enstits, 1987. Plethon'un Keldani

K'hinleri'nin Arapa evirisi u anda Yunanca metinle birlikte baslm durumdadr: B. Tambrun
Krasker, Oracles Chaldaiques. Recension de Georges Gimiste Plithon [Corpus Philosophorum Medii
Aevi 7] Atina, Atina Akademisi, 1995 Arapa metin M. Tardieu tarafndan yayna hazrlanmt.
41

Bu tehaft M. Trker tarafndan incelendi: tehafat bakmndan felsefe ve din mnasebeti, s

tanbul, Trk Tarih Kurumu, 1956.

42

Bkz. N. Heer'in rnek eviri ve incelemesi, The Precious Pearl.

43

Bkz. M. Trker'in kaynaklan, "Farabi'nin era'it l-yakin'i," Aratrma, 1963, c.

l,

s. 151-2, 173-4;

kr. Gutas, "Aspects of Literary Form and Geme in Arabic Logical Works," s. 62, 158. not.
44

l\lvoc; r. Mn:vaKrc; (Linos G. Benakis), " Eva GVEKiSOTO 'EMrvoopoj3K6 AEMyo' AptOTOTEALK'Jc;
>..oyK'Jc; iSpo>..oyloc; TO Brooaplwvoc; MaKp'J '1670)" (Vissarion M akris'in Yaynlanmam Yunanca

Arapa Aristoteles Mantk Terminolojisi Szl), N:o:>..>.rvK'J <t>.ooocpla 1600-1950 (Yeni Yu

nan felsefesi 1600-1950), [npoKTa T'Jc; r <t>.oocpK'Jc; 'H:pli5ac;' Mapnoc; 1988 (3- lyonya Felsefe
Kongresi Tutanaklar Mart 1988)], Selanik, 1994 s. 108.
45

Bkz. Benakis'in nceki not iinde alntlanan makalesinde kendi almasna yapt referanslar,
s. 97 vd,

46

not.

Bkz. N. G. Wilson, "Books and Readers in Byzantium," Byzantine Books and Bookmen [Dumbar
ton Oaks Colloquium, 1971], Washington, DC; Dumbarton Oaks, 1975 s. 4. Bu durum ayn d
nem slam dnyasyla ve zellikle Badat'la tam bir tezat oluturur. Badat'ta yalnzca gelien bir
kitap ticareti (Fihrist'te listesini verdii binlerce kitaba muhtemelen sahip olan bn en-Nedim bir
kitap satcsyd) deil, binlerce kitaplk zel ktphaneler de vard.

YU NANCA DNCE ARAPA KLT R

2 13

47

Bkz. N. G. Wilson'un deerlendirmesi, "11:e Libraries ofthe Byzantine World," Greek, Roman and

Byzantine Studies, 1967, c. 8, s. 53 yeniden basm D. Harlfinger (ed.), Griechische Kodikologie und
Textberlieferung, Darmstadt, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1980, s. 276.
48

Bu durumun en zl ve arpc biimde verildii yer J.F. Haldon'un eseridir: "62o'lerin sonlar ve
63o'larm balarndan 8. yzyln sonu ve 9. yzyln bana kadar Bizans imparatorluunda dind yazn trleri aa yukar tamamen kayboldu ... Benzer ekilde, bu dnemde corafi, felsefi veya filolojik yaz trlerinin rneine de rastlanmaz ... Gemiin dind, Bizans ncesi ve Hristiyanlk ncesi kltryle ilgilenene bir yzyl kadar rastlamak mmkn olmad. .. " "11e Works of
Anastasius of Sinai: A Key Source for the History of Seventh-Century East Mediterranean Society
and Belief," A. Cameron ve L.I . Conrad (ed.), The Byzantine and Early Islamic Near East, s. 126-8.
Bizans imparatorluundaki bu gelimenin ardnda yatan toplumsal ve kltrel nedenler yazarn
baka bir kitabnda ele alnr: Byzantium in the Seventh Century: The Transformation ofa Culture,
Cambridge, Cambridge University Press, 1990, s. 425-35.

49

Lemerle, Le premier humanisme byzantin; benim btn kaynaklarnn H. Lindsay ve A. Moffart'n

ngilizce evirisinedir, Byzantine Humanism. Lemerle'in "Suriye ve Araplar araclyla balant
hipotezi"ne kar argman iin bkz. s. l7-4.

50

Bu konudaki tek istisna, rnein Dioscurides'in Materia medica 'snda olduu gibi resimli Yunan
ca yazmalarm gibi grnyor; bunlar sanatlar tarafndan Arapa yazmalardaki resimleri kop
yalamak iin kullanlyordu. Ancak bu Arap resimleri 9. ve 10. yzylda yaplan sonraki Arapa e
virilerle ilgilidir ve bu nedenle Yunanca yazmalarn evrildikleri dnemdeki kkeni hakknda do
rudan bir bilgi edinemiyoruz.

51

Bergstrasser, Galen- bersetzungen, s. 47.12 (metin), s. 38-9 (eviri).

52

Age., s . 33-17 (metin), s. 2 7 (eviri); Bergstrasser, Neue Materialen, s.

53

Bylece Bizantinistlerin "tara" ktphaneleri dediinin nemini vurguluyor. Ne var ki "tarada"

n.

yazmalar bulmay mit etmek doaldr; Araplarn Anadolu, Suriye, Filistin ve Msr'da fethettii
yerler, Hellenizmin merkezleriydi, belki Konstantinopolis'ten daha fazla. Yani, Sina Da ve Ku
ds'n yaknndaki St. Saba gibi dou merkezlerinde phesiz deerli kaynaklar vard, fakat 8.
yzyl konusunda somut bir bilgiye sahip deiliz. Kr., Wilson, "Libraries," s. 291, 300.
54

Bkz. J. Irigoin, " Survie et renouveau de la litterature antique a Constantinople (!Xe siecle)," Ca

hiers de Civilisation Medievale, Xe-Xlle Siecles, 1962, c. 5, s. 290 vd, yeniden basm D. Harlfin
ger (ed.), Griechische Kodikologie, s. 179 vd, ayrca Brehier'e de kaynaklar vardr (36. not); Lemer
le, Byzantine Humanism, s. 174-7 (ayrca dier bavuru kaynaklar) , s. 197; ve N.G. Wilson, Scho

lars of Byzantium, Londra, Duckworth, 1983, s. 79-80. Hatta Wilson masaln doruluunu is
patlamak iin unlar syleyecek kadar ileri gider: "Olaylar, Araplar H uneyn ibn shak'n evi
rileri vastasyla Yunan matematiinin kusursuz bir bilgisine sahip olmadan ksa bir sre nce
meydana geldi" (s. 80). Bylece bir cmlede Arap cebircilerin en byklerinden ikisini, hem el
Harizmi'yi hem bn Trk' [GAS V, 229-42] ortadan kaldrr. H albuki her ikisinin de Hu
neyn'den nce altklar kesindir; Huneyn matematik zerine bir ey evirmise bile saylar
pek az olmaldr.
55

Leo'nun matematik konusundaki yeterlii v e Memun hakknda bkz. D. Pinree'nin yorumlar,

"Classical and Byzantine Astrology in Sassanian Persia" s. 237b.

2 14

NOTLAR

56

Theophilus, Stephanus ve aktarlan alntnn evirisi iin bkz. Pingree, "Classical and Byzantine
Astrology in Sassanian Persia," s. 238-9. Pingree, daha 1962'de Bizans'a astrolojiyi 8. yzylda
Araplarn aktardna iaret etmiti: "ou ranl olan Abbasi mneccimleri, Sasanilerin tarihin
astrolojik yorumlanabilme olaslna ilikin teorilerini Araplara rettiler ve bu bilgiler neredey
se annda Bizans'a aktarld," "Historical Horoscopes." ]oumal of the American Oriental Society,
1962, c. 82. s. 488a.

57

Bu duruma l rigoin'in itirazn, "Survie et Renouveau," s. 89 vd (yeni basm s. 177 vd). yani bu d
nemde pagan yaznnn bir lde okunduu iddiasn, ounlukla kendi kantlar aslsz kar
yor. Kopyalananlarn eski retorik bilgileri, gramer ve dilin sesi ile vurgular zerine paralar, fabl
lar, biraz Homeros ve Aristoteles'in kategorilerinden ibaret olduu anlalyor, bunlarn da klasik
bir klliyat oluturmas ok g. Bunun yannda, bu dneme ait yazmalarn bugn hibirinin var
olmamas, renciler ve retmenler kendi amalar iin bir ksmn kopyalam olsa bile, bu eser
lerin hibirinin tam olarak smarlanmadn gstermektedir. Kr. J . F. Haldon'un yukarya alman
aklamalar, 48. not.

58
59

Wilson'un ksa ve faydal zeti iin bkz. Scholars of Byzantium, s. 85-8.

Tablo Irigoin'in almas "Survie et renouveau" temelinde ve bu almada verilen bilgi ve tarih
lere gre izildi; yararlanlan dier almalar T. W. Ailen, "A Group of Ninth Century Greek
Manuscripts," ]ournal of Philology. 1893. c. 21, s. 48-55; A. Dain, "La transmission des textes lit
teraires classiques de Photius a Constantin Porphyrogenete," Dumbarton Oaks Papers, 1954. c. 8, s.
33-47 yeniden basm D. Harlfnger (ed.). Griechische Kodikologie, s. 206-24; J. lrigoin, "L'Aristote
de Vienne." Jahrbuch der sterreichischen Byzantinischen Gesellschaft, 1957. c. 6, s. 5-10; Wilson,

Scholars of Byzantine, s. 85-8. Birka kere kullanlm 9. yzyl yazmalarnda Lemerle'in deindii
baz fragmanlar (Byzantine Humanism, s. 83; R. Devresee'den aktaryor) ilgin ipular ierebilir,
fakat kantlar ok mphem ve uzmanlarn analizine gerek var; bu nedenle dikkate alnmad.
60

Kr. Irigoin " Survie et renouveau," s. 288-9 (yeniden basm s. 176): dans cette periode (9. yz
yln ilk 30-35 yl) , seuls !es textes scientifques ou techniques de l'antiquite grecque sont connus
et diffuses.

61

Kr. Pingree, "Greek Influence on Early Islamic Mathematical Astronomy," s. 3J: i mparator
Herakleios'tan sonra, Konstantinopolis'te astronomi almalar terk edildi, "9. yzyla kadar bir
daha Bizans'ta canlanmad, o zaman da Araplarn baarlarn taklit etmek isteinin ivmesiyle ba
lad."

SON SZ
Kr. Sabra, "Greek Science in Medieval Islam," s. 226'da bunu "olaanst yaraba bir etkinlik" diye ad
landrr. Bu nedenle Yunanca'dan Arapa'ya eviri srecini onun yapb gibi "kendine mal etme" -hr
szl anmsatan kltc bir terim- diye adlandrmayacam ve eviri hareketine gerekte ne ise onu
demeyi tercih edeceim: Erken Abbasi toplumunun ve bu toplumun balang aamasndaki Arap bi
lim ve felsefe geleneinin bir yarats. Bu konuda terim seimi zerine kesin bir tartma yaplmamas
na

ramen "kendine mal etme" genelde uzmanlar arasnda eviri hareketinden sz etmekte kullanlan

bir terimdir. Kr. Kunitzscl'in makalesinin balnda geen "Aneignung" kelimesi, "ber das Frhs
tadium der arabisclen Aneignung Antiken Gutes," ve s. 269, ama terimi neden setiini tartmyor.

YUNANCA DNCE ARAPA K LT R

215

Kr, Sabra'nn bilim tarihi yazm zerine yntemsel dnceleri, "Situating Arabic Science," s.
654-61, yazar burada belirli blgelere ve dnemlere odaklanm ampirik aratrmalar savunur.
Bu, S.D. Goitein'in " I slam, the Intermediate Civilization"da daha nceden ifade edilen grlerini
ayrntlandryor; Goitein, "her tarihsel dnemi kendi asndan deerlendirmemiz" (s. 228)
gerektiini ne srer, fakat sonra sadece dnem saptar. Amacn formlasyonu doru; fakat
dnemlere ayrma fazlasyla ematik ve bir o kadar eyletirici.

Tarihsel sreleri aklamak iin rk veya tin gibi zc kavramlara dayanan statik tarih anlay,
Bizansl tarihi Agathias rneinde grebileceimiz gibi kendini can skc durumlara drebilir.
Sadece tarihin retebilecei bir ironi rnei olarak Agathias, Sasani imparatoru 1. Hsrev Anuir
van'n iddialara gre Yunan felsefesini anlayamamasn, Yunan kltrnn indirgenemez deer
lerinin "ilkel ve hi kltr olmayan bir dil" (<'ypla Tv y>.wnr Kal <'ovooTOTOTTJ, Historae B 28.3,
s.77, Keydell; krs. Kuneau, "La penetration de l'hellenisme dans l'Empire perse Sassanide" s. 18)
olduunu iddia ettii bir dile evrilememesine balar. Bu almada ortaya konan belgelerin de
gsterdii gibi tarihin dolambal yollarnda Yunanca-Arapa eviri hareketi iin bir dnm nok
tas oluturan ey, bu kraln politikalar ve onun sarayndaki canl eviri kltryd. eviri
hareketi Agathias'n dncesinin yanlln ortaya koydu ve 9. yzylda Agathias'n kendi
soyndan gelen Bizansllarn dind Yunan kltrne yeniden ilgi duymalarna katkda bulundu.

4
5

Bu nokta.benim " Paul the Persian," balkl makalemde tartlr ( I I I Ksm).

Mans'.'r'un bu karar deneyimlerine dayanarak verdiini, Abbasilerin Badat'ta karar klmadan
nce yeni bakentleri iin drt farkl yer denemelerinden aka grmek mmkndr. Bkz j. Lass
ner'in "el-Hamiya" makalesi, EI I I I , 265-6 ve kr. Kennedy, Early Abbasid Caliphate, s. 86-8.
Varn Ess Badat'n kuruluunun slam entelektel tarihinde bir dnm noktas olduunda srar
eder, Thelogie und Gesellschaft, I I I , 3-4, ve kaynak referanslar.

bn'l-Fakih el-Hamedani, (Ahbar)'l-Buldi'n, MS Mehed 5229'm tpk basm, F. Sezgin (ed.),

Frankfurt, Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, Frankfurt an Main,
1987, s. 105; alntlayan var Ess, Theologie und Gesellschaft , 9.

W. Jaeger eviri hareketi dnemini "die erste internationale Wissenschaftsepoche, die die Welt
gesehen hat" (dnyann grd ilk uluslaras bilim a) diye tanmlayarak bu noktaya iaret et
mektedir, "Die Antike und das Problem der Internationalitat der Geisteswissenschaften," Inter

Nationes, Bedin, 1931, c.

l,

s. 93b. Bu yayma ulamann gl nedeniyle alnty Jrg

Kraemer'den alan Endress'ten aktaryorum, GAP, il, 423 ve 48. not.

216

NOTLAR

KAYN AKA

VE

KI SALTMALAR

Aadaki kaynaka bu almada ad geen btn eerleri (ansiklopedi makaleleri hari), kullanlan k
saltmalar, ve Yunanca-Arapa eviri hareketi zerine seme maddeleri iermektedir. Daha fazla kay
nak Ek'te verilen kaynakada ve zellikle GAP'da bulunabilir. Arapa 'el' ortac ve Bat isimlerindeki
nekler (de, von) alfabetik sralama yaplrken dikkate alnmamtr.
Abbas, 1., Ahd- Ardeir, Beyrut, Dar Sader, 1967

Abb:rsid Belles-Lettres, J . Asthiany ve di. (ed.), Cambridge, Cambridge University Press, 1990
el-Ahi, Mansur ibn'l-Hseyn, Nesr'd-drr, Mnir M. al-Medeni (ed.), c. 7, Kahire, el-Hey'a el-Msriy
y'l-'Amme li'l-Kitab, 1990
Afnan, S. M . , Philosophical Terminology in Arabic and Persian, Leiden, E . J , Brill, 1964.
Agathias, Historiarum libri quinque [Corpus Fontium Historiae Byzantinae

i l],

R. Keydell (ed.), W. de

Gruyter, Berlin, 1967

Ailen, T. W. "A Group of Ninth Century Greek Manuscripts," journal of Philology,1893, c. 21, s. 48-55
Alon, 1., "The Arabic Version of Theophrastus' Metaphysics," jerusalem Studies in Arabic and ls

lam,1985, c. 6. s. 163-217.
Arabic Literature to the End of the Umayyad Period, A.F.L. Beeston ve di. (ed.), Cambridge, Cambridge
University Press, 1983
Arnaldez, R., "Sciences et philosophie dans la civilisation de Bad:d sous !es premiers 'Abb:sides,"

Arabica,1 962, c. 9 , s. 357-73

_ "L'Histoire de la pensee grecque vue par !es arabes," Bulletin de la Sociiti Franaise de Philosophie,

1978, c. 72. 3, s. n7-68

Ashtor, E., "The Diet of Salaried Classes in the Medieval Near East," journal ofAsian History,1970, c. 4,
s. l-24, yen. bas. Medieval Near East: Social and Economic History, Londra, Variorum, 1978, no. I I I
_ "An Essay o n Diet o f the Various Classes i n the Medieval Levant," R . Forster ve O . Ranum (ed.), Bi

ology of Man in History Selections from the Annales, Baltimore, johns Hopkins University Press,
1975 s. 125-62
el-Badadi, 'Abdlkahir ibn Tahir, elfark beyne'l:firak, M . Bedr (ed.), Kahire, 1910; yen. bas., Beyrut,
Dar'l-Afak'l-Cedide, 1997
Bailey, H.W., Zorastrian Problems in the Ninth-Century Books, Oxford, Clarendon, 1943
Baltussen, H., Theoprastus on Theories of Perception, Utrecht, University of Utrecht, 1993
Balty-Guesdon, M , -G, "Le Bayt al-hikma de Baghdad," Arabica, 1992, c. 39, s. 131-50
Baumstark, A., Geschichte der syrischen Literatur, Bonn, Marcus und Webers, 1922
Bedevi, 'A., et-Turas'l-YUnani ji 'l-hezareti'l-slamiyye, Kahire, Mektebet'n-Nahzeti'l-Msriyye, 1946

_ La transmission de la philosophie grecque au monde arabe, Paris, Vrin, 1968

Benakis, L.G., /\ivoc; r. Mm:vOKflC:, "Eva OV!:KOTO 'EAJ.rvoopoj3K6 >.eE;Myo' ApLOTOT!:AlKrlC: AOVLKrlC:
po>.oyioc; TOU Brooapiwvoc; MaKp'J '1670)," NeO!:AAf)VLK'J <l>LAOOOq>ia 1600-1950, npoKTLO TrlC: r
<l>>.ooq>K'JC: 'Hepiac;' Mapnoc; 1988, Selanik, 1994, s. 97-108.
Berge, M., "Abu Hayyan al-Tawhidi," Abbasid Belles-Lettres iinde, s. 2-24

YU NANCA N C E ARAPA K LTR

217

Bergstrasser, G., Hunain ibn Ishaq und seine Schule, Leiden, E.J. Brill, 1913

_Hunain ibn Ishaq ber die syrischen und arabischen Galen- bersetzungen, [Abhandlungen fr die
Kunde des Morgenlandes XVII], Leipzig, Deutsche Morgenlandische Gesellschaft, 1925

_Neue Materialien zu Hunain ibn Ishaq's Galen-Bibliographie [Abhandlungen fr die Kunde des Mor
genlandes XIX,2], Leipzig, 1932
el-Beyhaki, brahim ibn Muhammed, el-Mehasin ve'l-mesivii, F. Schwally (ed.), Giessen, 1902
Bidawid, R.J., Les lettres du Patriarche Nestorien Timothee I [Studi e Testi 187], Vatican, Biblioteca Apos
tolica Vaticana,1956
Biesterfeldt, H.H, Galens Traktat 'Dass die Krafte der Seele den Mischungen des Krpers folgen in arabisc-

her bersetzung, Wiesbaden, F.Steiner, 1973

el-Biruni, bkz. Sachau, E.
Bos, G., Qusta ibn Luka's Medical Regimefor the Pilgrims to Mecca, Leiden, E.j.Brill, 1992
_

Bosworth, C.E., "The Tahirids and Arabic Culture," ]ournal of Semitic Studies,1969, c.14, s. 45-79

"The Heritage of Rulership in Early Islamic ran and the Search for Dynastic Connections with the

'The Persian Impact on Arabic Literature," Arabic Literature to the End ofthe Umayyad Period, iin

Storm and Stress along the Northern Frontiers of the 'Abbasid Caliphate [The H istory of al-Tabari, c.

Past," Iran,1973, c.

n,

s. 51-62

de s. 483-96
33], Albany, State University of New York Press, 1 9 9 1
Bowen, H., The Life and Times of 'Ali ibn 'Isa, the Good Vizir, Cambridge, Cambridge University Press,
1928
Bouyges, M., Averrois ma ba'd at-tabi'at. Notice, Beyrut, Dar'l-Mark, 1952; y.b. 1972
Boyce, M . , "Middle Persian Literature," Iranistik II, Litaratur I [Handbuch der Orientalistik I,iv,2.1], Le
iden, E.J. Brill, 1968, s. 31-66
Brentjes, S., "Textzeugen und Hypothesen zum arabischen Euklid," Archive for History of Exact Scien

ces,1994, c. 47, s. 53-92

Brock, S., "From Antagonism to Assimilation: Syriac Attitudes to Greek Learning," N. Garsoian, T.Mat
hews ve R. Thompson (ed.), East of Byzantium: Syria and Armenia in the Formative Period, Was
hington, DC, Dumbarton Oaks, 1980, s. 17-34
_

Syriac Perspectives on Late Antiquity, Londra, Variorum, 1984

_ "Syriac Culture in the Seventh Century," Aram, 1989, c.

_

s. 268-80

"The Syriac Commentary Tradition," C. Burnett (ed.), Glosses and Commentaries on Aristotelian Lo

gical Texts, s. 3-15

Brockelmann, C., Geschichte der Arabischen Literatur, 2 cilt, 2. basm, Leiden, E.J. Brill, 1943-9; Supple-

ment, 3 cilt, Leiden, E.J. Brill, 1937-42

Brugman, j. ve H.J. Drossaart Lulofs, Aristotle. Generation of Animals, Leiden, E . J . Brill, 1971
Bulliet, R.W., Conversion to Islam in the Medieval Period, Cambridge, Mas., Harvard University Press, 1979
Burnett, C. (ed.), Glosses and Commentaries on Aristotelian Logical Texts, Londra, The Warburg Institute,1993
_

bkz. ayrca Pingree, D., ve C. Burnett

el-Cahiz, 'Amr ibn Bahr, Resi'il'l-Cihiz, 'A.M. Harun (ed.,), 4 cilt, Kahire, el-Hanci, 1965-79
el-Cahiz (ps.-), Kitib't-Tic, A. Zeki (ed.), Kahire, el-Matba'ay'l-Amirriye, 1914

218

KAYNAKA VE KI SALTMALAR

Cameron, A., "New Themes and Styles in Greek Literature: Seventh-Eight Centuries," A.Cameron ve
L.I. Conrad (ed.) , The Byzantine and Early Islamic Near East, s. 81-105
_ ve L.I. Conrad (ed.), The Byzantine and Early Islamic Near East, Princeton, Darwin Press, 1992
Caspar, R., "Bibliographie du dialogue islamo-chretien," Islamochristiana, 1975, c.

s. 125-81

Chejne, A., "The Boon-Companion in Early 'Abbasid Times," journal of the Arnerican Oriental Society,
1965, c. 85, s. 327-35
Christensen, A., L'Jran sous !es sassanides, Copenhagen, Ejnar Munksgaard, 2. basm, 1944

Classicisrne et Melin culturel dans l'histoire de l 'Islam, R. Brunschvig ve G.E. von Grunebaum (ed.), Paris,
Besson-Chantermerle, 1957; yen. b. Maisonneuve et Larose, 1977

Commentaria in Aristotelem graeca, edita consilio et auctoritateacademiae litterarum regiae Borussicae,

Berlin, G. Reimer, 1882-1909; gzden geiren

K.

Praechter, Byzantinische Zeitschrift, 1909, c. 18,

s. 516-38; ngilizce evirisi V. Caston, Aristoteles Transformed, R. Sorabji (ed.), s. 31-54 iinde
Conrad, L.I., bkz. Cameron, A. ve L.I. Conrad
Corbin, H., En Islam Iranien, 7 blm 4 cilt, Paris, Gallimard, 1971-2
Crone, P. ve M . Hinds, God's Caliph: Religious Authority in the First Centuries of Islam, Cambridge,
Cambridge University Press, 1986
Dain, A., "La transmission des textes litteraires classiques de Photius a Canstantin Porphyrogenete," Dum

barton Oaks Papers, 1954, c. 8, s. 33-47, y.b. D. Harlfinger (ed.), Griechische Kodikologie, s. 206-24
Dalla!, A., An Islamic Response to Greek Astronomy, Leiden, E.J .Brill, 1995
Degen, R., "The Kitab al-Aghdhiya of Huneyn ibn ishak," Proceedings ofthe First Intemational Symposiumfor the

History ofArabic Science, A.Y. el-Hassan ve di.(ed), Halep Arap Bilimi Tarihi Enstits, 1978, c. 2, s. 291-9
ed-Dehebi, Muhammed ibn Ahmed, Dvel'l-lslam, Hayderabad, Da'iret'l-Ma'arif, 1364/1945
Dhanani, A., The Physical Theory of Kalam. Atoms, Space and Void in Basrian Mu'tazili Cosmology, Le
iden, E.J. Brill, 1994
Dickinson, E.N., The Development of Early Muslim Hadith Criticism: The Taqdima of Ibn Abi Hatim al

Razi (d. 327/938), yaymlanmam doktora tezi, Yale niversitesi, 1992.

Dictionary of Scientific Biography, C.C. Gillispie (ed.), 17 cilt, New York, Scribner, 1970-90
Dictionnaire des philosophes antiques, publie sous la direction de Richard Goulet, (iki cildi yaynland) ,
Paris, Cente National de l a Rechercehe Scientifique, 1989Dodge, B., The Fihrist of al-Nadim, New York, Columbia University Press, 1970

DPA=Dictionnaire des philosophes antiques

Drossaart Lulofs, H . J . , bkz. Brugman, J . ve H . J . Droassart Lulofs

DSB=Dictionary of Scientific Biography

Duneau, J .

F . , "Quelques aspects de la penetration de l'hellenisme dans l'Empire perse sassanide

(IVe-Vl le siecles)" P. Gallais ve Y. -J. Riou (ed.) , Me1anges offers a Rene Crozet, Poitiers, Societe
d'Etudes Medievales, 1966, c.

s. 13-22

Dunlop, D.M. , "The Translations of al-Bitriq and Yahy: (Yuhann:) b. al-Bitriq," journal ofthe Royal Asi

atic Society, 1959, s. 140-50

Duval, R., La litterature syriaque, Paris, J. Gabalda, 1907
Eche, Y., Les bibliotheques arabes publiques et semi-publiques en Mtsopotamie, Syrie Egypte au Moyen Age,
am, lnstitut Franais de Damas, 1967

YUNANCA DNCE ARAPA KLTR

2 19

El=Encylopedia ofIslam, 2. b.
Elr=Encylopedia Iranica
El-Hibri, T., "Harun al-Rashid and the Mecca Protocol of 802: A Plan for Division or Succession?" In

ternational journal ofMiddle East Studies, 1992, c. 24, s. 461-80

_

The Reign ofhe Abbasid Caliph al-Ma'mun (811-833): The Questfor Power and the Crisis of Legitimacy,
yaynlanmam doktora tezi, Columbia niversitesi, 1992

_ "Coinage Reform under the 'Abbasid Caliph al-Ma'mun," journal of the Economic and Social His

tory ofhe Orien, 1993 c. 36, s. 58-83

Encyclopedia Iranica, E. Yarshater (ed.), 8 cildi yaynland, Londra, Routledge ve Kegan Pauy, ve Costa
Mesa (CA), Mazda, 1985-

Encyclopedia of Islam, 2. b., 9 cildi yaynland, Leiden, E.j. Brill, 1960Endress, G., Die arabischen bersetzungen von Aristoteles, Schrift de Caelo, Yaynlanmam doktora tezi,
Frankfurt (an Main) niversitesi, 1966
_ Proclus arabus, Zwanzig Abschnite aus der Institutio theologica in arabischer bersetzung [Beyrut me
tinleri ve aratrmalar lo] Beyrut, F. Steiner, 1973
_ "Wissen und Gesellschaft in der islamischen Philosophie des Mittelalters," H. Stachowiak ve C.
Baldus (ed.) Pragmatik I: Pragmatisches Denken von den Ursprngen bis zum 18. jahrhundert, Ham
burg, Felix Meiner, 1986, s. 219-45
_ "Grammatik und Logik. Arabische Philologie und griechische Philosophie im Widerstreit," B. Moj
sisch (ed.), Sprachphilosophie in Antike und Mitelalter [Bochumer Studien zur philosophie 3], Ams
terdam, Br. R. Grner, 1986, s. 163-299
_

(ed.), Symposium Graeco-arabicum II, Amsterdam, B.R. Grner, 1989.

_ "The Defense of Reason: The Plea for Philosophy in the Religious Community," Zeitschriftfr Gesc

hiche der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, 1990, c. 6. l-49.

_ " 'Der erste Lehrer.' Der arabische Aristoteles und das Konzept der Philosophie im Islam," U. Two
ruschka (ed.), Gottes ist der Orient, Gotes ist der Okzident [Festschrift fr Abdoljavad Falaturi], Kln,
Bhlau, 1991, s. l51-8r.
_ "Die wissenschaftliche Literatur," Grundriss der Arabischen Philologie, c. 2. s. 400-506 ve c. 3 (ek) s. 3-152
_ "The Circle of al-Kindi," G. Endress ve R. Kruk (ed.), The Ancien Tradition in Christian and Islamic

Hellenism, s. 43-76
_ ve D. Gutas, A Greek and Arabic Lexicon (Galex). Materialsfor a Dictionary ofthe Mediavel Transla

tionsfrom Greek into Arabic [Handbuch der Orientalistik, 1. xi], Leiden, E.J. Brill, 1992- ve R. Kruk (ed.), The Ancient Tradition in Christian and Islamic Hellenism, Leiden, Research School
CNWS. 1997
var Ess, J., "Dir:l:r b. 'Amr und die 'Cahmiya'. Biographie einer vergessenen Schule," Der Islam, 1967,
c. 43. s. 241-79
_ Frhe Mu'tazilitische Haresiographie, Beyrut/Wiesbaden, F. Steiner, 1971
_

"Une lecture a rebours de l'histoire du mu'tazilisme," Revue des Etudes Islamiques, 1978, c. 46, s.
163-240; 1979, c. 47, s. 19-70

_ Theologie und Geselschaft m

2.

und 3. ]ahrhundert Hidschra. Eine Geshichte des religsen Denkens im

frhen Islam, 6. cilt, Berlin, W. de Gruyter, 1991-97.

220

KAYNAKA VE KI SALTMALAR

F=bn en-Nedim, Kitab'l-Fihrist

Fahndrich, H. (ed.), Ibn ]umay: Treatise to Salah ad-Din on the Revival of the Art of Medicine [Abhanlun
gen fr die Kunde des Morgenlandes XLVI, 3], Wiesbaden, F. Steiner, 1983
Fahd T., "The Dream in Medieval Islamic Society," G. E. von Grunebaum ve R. Caillois (ed.), T1e Drearn

and Hurnan Societis, Berkeley, University of California Press, 1966, s. 351-63

Fazzo, S. ve H . Wiesner, "Alexander of Aphrodisias in the Kindi-Circle and in al-Kindi's Cosmology,"

Arabic Sciences and Philosophy, 1993, c. 3. s. r9-53

Fields, P. M., T1e 'Abbasid Recovery [et-Teberi tarihi c. 37] Albany State University ofNew York Press, 1987
Fiey, J . M., Chretiens syriaques sous !es Abbasides, surtout a Bagdad (749-1258). Louvain, Secretariat du
Corpus SCO, 1980
Flgel, G .. "Dissertatio de arabicis scriptorum graecorum interpretibus," Memoriam anniversariam ...

Scholae Regiae Afranae ... celebrandam indici t ... Baumgarten-Crusius ... Rector et Professor I., Mise
nae (Meissen) , M. C. Klinkicht, 1841, s. 3-38
Frye, R. N. (ed.), The Cambridge History of Iran, c. 4, Cambridge, Cambridge University Press, 1975
Gabrieli, F., " Recenti studi sulla tradizione greca nella civilta musulmana," La Parola del Passato, 1959,
c. 14, s. 147-60; spanyolca evirisi: " Estudios recentes sobre la tradicion griega en la civilizacion
musulmana," Al-Andulus, 1959, c. 24, s. 297-318
Gabrieli, G., "Nota biobibliographica su Qusta ibn Luqa:," Rendiconti della Reale Accademia dei Lincei,
Classe di Scienze M orali, Storiche e Filologiche, ser. V, 1912, c. 21, s. 341-82

GAL = C. Brockelmann, Geschichte der Arabischen Literatur

GALex

G. Endress ve D. Gutas, A Greek and Arabic Lexicon

GALS = C. Brockelman, Geschichte der Arabischen Literatur, Ek ciltler

GAP = Grundriss der Arabischen Philologie
GAS

F. Sezgin, Geschichte des Arabischen Schrifttums

Gibb, H.A.R., "The Influence of Islamic Culture on Medieval Europe," Bulletin of the john Rylands Lib

rary, 1 955-6, c. 38, s. 82-98

_

"The Social Significance of the Shuubiya," Studies on the Civilization of lslam, S. J. Shaw ve W. R.
Polk (ed.), Boston, Beacon Press, 1962, s. 62-73; Studia Orientalia loanni Pedersen dicata 'dan yeni
den bas, Copenhagen, 1953, s. 105-14

Goitein, S. D., "Between Hellenism and Renaissance -Islam, the Intermediate Civilization," Islamic

Studies, 1963, c. 2, s. 217-33

Goldziher, 1., Muslim Studies, C.R. Barber ve S . M . Stern (ev.), Londra , Ailen & Unwin, 1967 [zgn Al
manca basm 1889]
_

"Neuplatonische und gnostische Elemente im Hadith," Zeitschrift fr Assyriologie, 1908, c. 22, s.

"Stellung der alten islamischen Orthodoxie zu den antiken Wissenschaften," Abhandlungen der K

311-24

niglich Preuflischen Akadernie der Wissenschiften, jahrgang 1915, Philosophischen-Historische Klas

se, no 8, Berlin, Verlag der Akademie, 1916
Grabar, O., The Formation of lslamic Art, Yale University Press, 2. b., 1987
Griffith, S . H . , "Eutychius of Alexandria on the Emperor Theophilus and lconoclasm in Byzantium: A
Tenth Century Moment in Christian Apolegetics in Arabic," Byzantion, 1982, c. 52, s. 154-90, y.

YU NANCA DNCE ARAPA KLTR

221

b. Arabic Christianity in the Monasteries of Ninth-Century Palestine, Aldershot, Hampshire, Vari

orum, 1992, no iV
Grignaschi, M., "Quelques specimens de la litterature sassanide conserves dans !es bibliotheques d'Is
tanbul," ]ournal Asiatique,1966, c. 254,
_

s.

46-90

"Le roman epistolaire classique conserve dans la version arabe de Salim Abu-1-Ala," Le Musion,

1967, c. 80, s. 211-64

Grundriss der Arabischen Philologie, Wiesbaden, L. Reichert; c.: Sprachwissenschaft, Wollfedrich Fischer
(ed.), 1982; c. 2: Literaturwissenschaft, Helmut Gatje (ed.), 1987; c. 3; Ek, W. Fischer (ed.), 1992
Gutas, D., "Paul the Persian on the Classifcation of the Parts of Aristotles's Philosophy: A Milestone
between Alexandria and Bagdad," Der Islam, 1983, c. 60, s. 231-67
_

Avicenna and the Aristotelian Tradition, Leiden, E.J. Brill, 1988

_ "Aspects of Literary Form and Geme in Arabic Logical Works," C. Burnett (ed.), Glosses and Com

mentaries on Aristotelian Logical Texts, s. 29-76

_

review: M. Fakhry, Ethical Theories in Islam (Leiden, E . J . Brill, 1994), ]ournal ofthe American Orien

tal Society, 1997, c. 117, s. 171-5

_ Ayrca bkz. Endress, G. ve D. Gutas
Hac Halife, Mustafa ibn 'Ali (Katip elebi), KefU 'z-ZnCm, S. Yaltkaya ve K. R. Bilge (ed.) , 2 cilt, stan
bul, Maarif Matbaas, 1941
Haldon, J. F ., Byzantium in the Seventh Century: The Traniformation ofa Culture, Cambridge, Cambrid
ge University Press, 1990
_

"The Works of Anastasius of Sinai: A Key Source for the History of Seventh Century East Mediter
ranean Society and Belief," A. Cameron ve L. !. Conrad (ed.) , The Byzantine and Early Islamic Ne

ar East, s. o7-47
Hamza el-sfahani, Tarih sini mluk'l-arz ve'l-enbiya, Beyrut, Dar'l-Mektebeti'l-Hayat, 1961
el-Harizmi (Katib), Mefatfh 'l-ulum, G. van Vloten (ed.), Leiden, E . J . Brill, 1895
el-Harizmi, Muhammad ibn Musa, Algebra of Mohammad ben Musa, F. Rosen (ed. ve ev.) , Londra, Ori
ental Translation Fund, 1831; y.b. Hildesheim, Olms, 1986
Harlfnger, D. (ed.), Griechische Kodikologie und Textberlieferung, Darmstadt, Wissenschaftliche Buch
gesellschaft, 1980
Hartmann, A., En-Nasirli-Din Allah (1180-1225), Politik, Religion, Kultur in der spaten 'Abbasidenzeit, Ber
lin, W. de Gruyter, 1975
Hartner, W., "Quand et comment s'est arrete l'essor de la culture scientifque dans }'slam?" Classicis

me et Declin culturel dans l'histoire de l'Islam, Paris, Besson Chantermerle, 1957; y.b. Maisonneuve
et Larose, 1977, s. 319-37
Heer, N . , The Precious Pearl, al:]ami's al-Durrah al-Fakhirah, Albany State University ofNew York Press, 1979

HH= H ac Halife (Katib elebi), Ke/U'z-Znun

Hinds, M . , bkz. Crone, P. ve M. Hinds
Huggonard-Roche, H., "Aux origines de l'exegese orientale de la logique d'Aristote: Sergius de Resaina

(t536), medecin et philosophe," ]ournal Asiatique, 1989, c. 277, s. 1-17

_ "Les traductions du grec au syriaque et du syriaque a l'arabe," Rencontres de cultures dans la philo

sophie midievale. Traductions et traducteurs de l'antiquiti tardive au XIVe siecle, J. Hamesse ve M. Fat-

222

KAYNAKA VE KSALTMALAR

tori (ed.), Louvain-la-Neuve/Cassino, Universite Catholique/Universita degli Studi, 1990, s. 131-47

_

"Remarques sur la tradition arabe de l'Organon d'apres le manuscrit Paris, Bibliotheque Nationa
le, ar. 2346," C. Bumett (ed.). Glosses and Commentaries on Aristotelian Logical Texts, s. 19-28

_ "La formation du vocabulaire de la logique en arabe." D. jacquart (ed.), Laformation du vocabulaire

scientijique et intellectuel dans le monde arabe,

_

s.

22-38

"Note sur Sergius de Res'aina, traducteur du grec en syriaque et commentateur d'Aristote." G. Endress ve R. Kruk (ed.), The Ancient Tradition in Christian and Islamic Hellenism, s. 121-43

Humphreys, R.Stephen, Islamic History: A Framework for lnquiry, Princeton, Princeton University Press, 1991
Huneyn ibn shak, Risale= Bergstras ser, Galen- bersetzungen

IA U = bn Ehi Usaybi'a, Uyun'l-enbilfi tabakiiti'l-etibbil'

bn Clcl, Sleyman ibn Hasan, Tabakiit'l-etibbil ve'l-hkemii, Fuad Seyyid (ed.), Kahire, Institut
Franais d'Archeologie Orientale, 1955
bn Ehi Usaybi'a, Ahmed ibn'l-Kasm, Uyun'l-enbiifi tabakiiti 'l-etibbii', A. Mililer (ed.), 2 cilt, Kahire
Knigsberg i. Pr., el-Matba'at'l-Vehbiye, 1299-1301/1882-4
bn Fazlullah el-meri, Ahmed ibn Yahya, Mesiilik'l-ebsiir fi memiilik'l-ensiir (Ayasofya Yazmas,
3422; tpk bas.: Routes toward Insight into the Capital Empires; F. Sezgin (ed.). Publications of the
Institute for the H istory of Arabic-Islamic Science, C Serisi, c. 46.9, Frankfurt an Main, 1988
bn'l-Fakih el-Hamadani, el-Buldan, Yazma M ehed 5229'un tpk bas., Mecmu' fi'l-curafiyye iinde
[C-43 Serisi]. F. Sezgin (ed. ). Frankfurt, lnstitut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wis
senschaften, Frankfurt an Main, 1987
bn Haldun, The Muqaddimah, ev. F. Rosenthal, Princeton, Bollingen, 2. bas., 1967
bn Kasir, Eb'l-Fida, el-Bidiiye ve'n-nihiiye fi' t-ta'rih, 14 cilt, Kahire, Matba'at's-Sa'ade, 1932
lbn'l-Kfsi, 'Ali ibn Yusuf, Tarih1-hkemii, J. Lippert (ed.). Leipzig. Dieterichsche Verlagsbuchhandlung, 1903
bn Kuteybe, 'Abdullah ibn Mslim. Edeb'l-Kiitib, M .Grnert (ed.) , Leiden, E.J. Brill, 1900
_

Kitab 'l-envii', C. Pellat ve M. Hamidullah (ed.). Haydarabad, Da'irat'l-Maarif'l-'Osmaniyye, 1956

_ Uyun'l-ahbiir. c. 4. Kahire 1923-30; y.b. 1973

lbn'l-Murtaza, Ahmed ibn Yahya. Tabaq:t al-Mu'tazila. Die Klassen der Mu'taziliten, S. Diwald-Wilzer
(ed.), Wiesbaden, F. Steiner, 1961
bn en-Nedim, Muhammed ibn shak, Kitab'l-Fihrist, G. Flgel (ed.), 2 cilt, Leipzig, 1871-2.
bn Nubate, Cemaleddin, erh 'l-uyunfi erh 'l-risilleti 'l-bn Zeydun, M. Ebu'l-Fazl brahim (ed.), Kahi
re, Dar'l-Fikri'l-'Arabi, 1964
bn Rdvan, Ebu'l-Hasan 'Ali, El-Kitab'n-niifi fi keyfiyyet't- ta'llm sna'at't-tb, Kemal es-Samerra'i
(ed.), Badat, M atba'at'l-Camiati'l-Badad, 1986
bn Rd, bkz. Bouyges, M.
bn Sina. Ebu Ali el-Huseyn ibn Abdullah, e-ifa, el-Mantk. el-Cedel, A.F. El-Ahvani (ed.). Kahire, 1965
ikbal. 'A.. Hiindiin- Nevbehl. Tahran, 2. b., 1345 /1966
Irigoin, J . "L'Aristote de Vienne," jahrbuch der sterreichischen Byzantinischen Gesellschaft, 1957 c. 6, s. 5-o
_

"Survie et renouveau de la litterature antique a Constantinople (!Xe Siede)," Cahiers de civilization mi-

dievale, Xe-XII Siecles, 1962, c. 5. s. 28no2, y.b.: D. Harlfnger (ed.), Griechische Kodikologie, s. 173-205
Iskender, A.Z. "An Attempted Reconstruction of the Late Alexandrian Medical Curriculum," Medical

History, 1976. c. 20, s. 235-58

YU NANCA D N C E ARAPA K LTR

22 3

Ivry, A.L., El-Kindi's Metaphysics, Albany, State University of New York Press, 1974
Jacquart, D. (ed.), La formation du vocabulaire scientifique et intellectuel dans le monde arabe [Etudes sur
le Vocabulaire Intellectuel du Moyen Age VII], Tumhout, Erepols, 1994
Jaeger, W., "Die Antike und das Problem der Intemationalitat der Geisteswissenschaften," Inter Nati

ones, Eerlin, 1931, c.

Jones, A.H.M., J.R.Martindale, ve J. Morris, The Prosopography of the Later Roman Empire (260-641), 3
cilt, Cambridge, Cambridge University Press, 1971-92
Jourdain, C., Recherches critiques sur l'age et l'origine des traductions latines d 'Aristote et sur les commenta-

ires grecs ou arabes, employes par les docteurs scolastiques, Paris, 1843
Jrss, F. "Eemerkungen zum natuwissenschaftlichen Denken in der Spatantike," Klio, 1965,

c. 43-45,

s. 381-94

Kennedy, H . , The Early Abbasid Caliphate, Londra, Croom Helm, 1981

_

The prophet and the Age ofthe Caliphates, Londra ve New York, Longman, 1986

el-Kindi, Yakub ibn-shak, Ff' ljelsefet'l-Cla, M . 'A.Ebu-Rida (ed.), Resa'il'l-Kindi'l-felsefye, 2 cilt,

Kahire, Dar'l-Fikri'l-Arabi, 1950
Klinge, G . , "Die Eedeutung der syrischen Theologen als Vermittler der griechischen Philosophie an
den Islam," Zeitschrift f.r Kirchengeschichte, 1939 c. 58, s. 346-86
Knorr, W.R., "The Medieval Tradition of a Greek Mathematical Lemma," Zeitschrift f.r Geschichte der

Arabisch-Islamischen Wissenscha.ften, 1986, c. 3, s. 230-6

Kraemer, Joel, L., "Humanism in the Renaissance of Islam: A Preliminary Study," joumal of the Ame-

rican Oriental Society, 1984, c. 104, s. 135-64

_

Philosophy in the Renaissance of Islam, Leiden, E.J. Erili, 1986

Humanism in the Renaissance of Islam, Leiden, E.J. Erili, 2. bas., 1992

Kraus, P., "Zu Ibn al-Muqaffa," Rivista degli Studi, Orientali, 1934, c. 14, s. 1-20
Kruk, R., bkz. Endress, G. ve R. Kruk
Khn, C. G., Claudii Galeni opera omnia, 20 cilt, Leipzig Car. Cnoblochius (K. Knoblauch), 1821-33
Kunitzsch, P., Der Almagest. Die Syntaxis Mathematica des Claudius Ptolemaus in arabisch-lateinischer

berlieferung, Wiesbaden, F. Steiner, 1974

_

" ber das Frhstudium der arabischen Aneignung antiken Gutes," Saeculum,1975, c. 26, 268-82

"Zur Problematik und I nterpretation der arabischen bersetzungen antiker Texte," Oriens, 1976,
c. 25-26, s. 6-32

Labarta, A., Musa ibn Nawbajt, al-Kitab al-kamil, Madrid, Instituto Hispano-arabe de Cultura, 1982
Landron, E., "Les Chretiens arabes et !es disciplines philosophiques," Proche Orient Chretien,1986, c.

36, s. 23-45
Lassner, J . . The Topography of Baghdad in the Early Middle Ages, Detroit, Wayne State University, 1970
_

The Shaping of 'Abbasid Rule, Princeton, Princeton University Press, 1980

Lecomte, G., "L'introduction du Kitab adab al-Katib d'Ibn Qutayba," Me1anges Lois Massignon, am, In
situt Franais de Damas, 1957 c. 3, s. 45-64
Lemerle, P . . Le premier humanisme byzantin. Notes et remarques sur enseignement et culture a Byzance des

origines au Xe siecle, Paris, Presses Universitaires de France, 1971; gz. ge. ev. H. Lindsay ve A.
Moffatt, Byzantine Humanism, The First Phase [Eyzantina Australensia 3], Canberra, Australian As
sociation for Eyzantine Studies, 1986

224

KAYN AKA VE KI SALTMALAR

Lettinck, P., Aristotle's Physics anl Its Reception in the Arabic World, Leiden, E.J. Brill, 1994
Levey, M ., Medical Ethics of Medieval Islam, Transaction ofthe American Philosophical Society, 1967, c. 57,
3. blm
Lohr, C.H., "The Medieval Interpretation of Aristotle," N. Krezmann, A. Kenny, ). Pinborg (ed.), The Camb
ridge History of Later Medieval Philosophy, Cambridgt Cambridge University Press, 1982, s. 80-98
McCarthy, ) ., et-Tesiinifii 'l-mensuba iliifeylesufo'l-'Arab. Matba'at'l-Ani, 1382/1962
Madelung, W., "The Origins ofthe Controversy Concerning the Creation ofthe Koran," Orientalia His
panica [Festschrift F.M. Pareja], ).M. Barral (ed.), Leiden, E.J. Brill, 1974, s. 504-25
_

"Ibn ab" Cumhur al-Ahs;'I's Synthesis of kal:rm, Philosophy and Sufism," Actes du Seme Congres de l'Uni
on Europienne des Arabisants et Islamisants (Aix-en-Proverce, 1976), Aix-en-Provence, 1978, s. 147-56,
yen. bas. ayn yazar, Religious Schools and Sects in Medieval lslam, Londra, Variorum, 1985, no XIII

"Mazdakism and the Khurramiya," Religious Trends in Early Islamic Iran, Albany, Bibliotheca Per
sica, 1988, s. 1-12

Makdisi, G., "L'Islam Hanbalisant," Revue des Etudes Islamiques, 1974, c. 42, s. 2-44; 1975, c. 43 s. 4576; ev. M . L. Swartz, Studies on Islam, s. 216-74
_ "The Hanbali School and Sufism," Boletin de la Asociacion Espanalo de Orientalistas, Madrid, 1979,
c. 15, s. 5-26, yen. bas. Religion, Law, and Learning in Classical Islam, Variorum, 1991, no V.
_

The Rise ofColleges: lnstitutions of Learning in Islam and the West, Edinburgh, Edinburgh University

"The Juridical Theology of Shafi'i: Origins and Significance of usl el-fqh," Studia Islamica,1984,

The Rise of Humanism in Classical Islam and the Christian West, Edinburgh, Edinburgh University

Press, 1981
c. 59, s. 5-47
Press, 1990
Mattock, J .N., "The Early Translations from Greek into Arabic: An Experiment in Comparative Assess
ment," G.Endress (ed.), Symposium Graeco-arabicum II., s. 73-102
Menage, V.L., "Three Ottoman Treatises on Europe," C.E. Bosworth (ed.), Iran and Islam, A Volume in
Memory of Vladimir Minorsky, Edinburgh, Edinburgh University Press, 1971, s. 421-33
de Menasce, ). P., "Zoroastrian Pahlavi Writings, " R.N. Frye (ed.), The Cambridge History of Iran, c. 4,
s. 66-95
el-Merzubani, Muhammed ibn 'mran, Mu'cem'-u'arii, 'A.A. Ferrac (ed.), Kahire, 'sa el-Babi el-Halabi, 1960
el-Mesud!, Ali ibn'l-Hseyn, Mr1c'z-Zeheb, C. Pellat (ed.), 7 cilt, Beyrut, Universite Llbanaise, 1965-79
_

et-Tenbfh ve'l-iraf, M.J. de Goeje (ed.), Leiden, E.J. Brill, 1894

Meyerhof, M., "Yon Alexandrien nach Bagdad. Ein Beitrag zur Geschichte des philosophischen und
medizinischen Unterrichts bei den Arabern," Sitzunsberichte der Berliner Akademie der Wissensc
haften, Philologisch-historische Klasse, 1930, s. 389-429
_ "Sultan Saladin's Physician on the Transmission of Greek Medicine to the Arabs," Bulletin of the
History of Medicine, 1945, c. 18, s. 169-78
_ Aynca bkz. Schacht, ). ve M. Meyerhof
Miquel, A., La giographie humaine du monde musulmanjusqu'au milieu du e siecle, 4 cilt, Paris/La Ha
ye, Mouton, 1967-75

YUNANCA D N C E ARAPA KLTR

22 5

M iskaveyh, Ahmed ibn Muhammed, Tecilrib'l-mem, tpk basm L. Caetani [Gibb Memorial Series
VII], Leiden, Brill, ve Londra, Luzac, 1909-17
Mller, D., Studien zur mittelalterlichen arabischen Falknereiliteratur, Berlin, Walter de Gruyter, 1965; re
view F. Vire, Arabica, 1966, c. 13, s. 209-12
Nallino, C.A, "Trace di opere Greche giunte agli Arabi per trafla pehlevica," T.W. Arnold ve R.A. Nic
holson (ed.), A Volume of Oriental Studies Presented to E.G. Browner, Cambridge, Cambridge Uni
versity Press, 1922, s. 345-63; yen bas., Marina Nallino ' Raccolta di scritti editi e inediti, Rome, Isti
tuto per l'Oriente, 1948, c. 6, s. 285-303
Nau, F . , "Le traite sur les 'Constellations' ecrit en 661 par Severe Sebokht, eveque de Qennesrin," Re
vue de l'Orient Chretien, 1929-30, c. 27
Nldeke, T., "Der Chalif Mansur," Orientalische Skizzen, Berlin, 1892, s. 111-51; yazarn gzden geirdi
i ngilizce ev. "Caliph Mansur," Sketchesfrom Eastern History, Londra, 1892, s.107-45, yen. bas.
Beyrut, Khayats, 1963
Paret, R. "Notes bibliographiques sur quelques travaux recents consacres aux premieres traductions
arabes d'ceuvres grecques," Byzantion, 1959-60, c. 29-30, s. 387-446
Pellat, C., "Le traite d'astronomie pratique et de meteorologie populaire d'Ibn Qutayba," Arabica, 1954,
c. 1, s. 84-8
_ "Al-Gahiz. Les nations civilisees et les croyance religieuses," journal Asiatique, 1967, c. 255, s. 65-90;
yen. Bas., Etudes sur l'historie socio-culturelle de l'Islam (Vlle-XVe s.) Londra, Variorum, 1976, no. V
_ The Life and Works of]ahiz, Berkeley ve Los Angeles, University of California Press, 1969
_ "Al-Sahih ibn 'Abbad," 'Abb:rsid Belles-Lettres, s. 96-rn
Peters, F.E., Aristoteles Arabus, Leiden, E.J. Brill, 1968
_

Aristotle and Arabs, New York, New York University Press, 1968

_ "Hellenism in Islam," C.G. Thomas (ed.), Paths from Ancient Greece, Leiden, E.J .Brill, 1988, s. 77-91
Pines, S., "A Tenth Century Philosophical Correspondence," Proceedings ofthe American Academyfor ]ewish Research, 1955, c. 24, s. 103-36
_ "An Early Meaning of the Term Mutakallim," Israel Oriental Studies, 1971, c.

s. 224-40, yen.bas.

Studies in the History of Arabic Philosophy [Collected Works III], S. Stroumsa (ed.), Kuds, The
Magna Press, 1996, s.62-78
Pingree, D., "Historical Horoscopes," ]ournal of the American Oriental Society, 1962, c. 82, s. 487-502
_ "Astronomy and Astrology in India and Iran," !sis, 1963, c. 54, s. 229-46
_ The Thousands ofAbu Ma'shar, Londra, The Warburg l nstitute, 1968
_ "The Fragments of the Works of Ya'qub ibn Tariq," ]oumal of Near Eastem Studies, 1968, c. 27, s.
97-125
_ "The Fragments of the Works of al-Fazari," ]oumal of Near Eastem Studies, 1970, c. 29, s. o3-23
_ "The Greek Influence on Early Islamic Mathematical Astronomy," joumal ofthe American Oriental
Society, 1973 c. 93, s. 32-43
_ " Masha'all:h: Some Sasanian and Syriac Sources," G.F. Hourani (ed.), Essays on Islamic Philosophy
and Science, Albany, State University of New York Press, 1975, s. 5-14
_ "Classical and Byzantine Astrology in Sassanian Persia," Dumbarton Oaks Papers, 1989, c. 43 227-39
_ ve C. Burnett, The Liber Aristotilis of Hugo Santalla, Londra, The Warburg Institute, 1997

226

KAYNAKA VE KtSALTMALAR

Plethon, Georgios Gemistos, bkz. Tambrun-Krasker, B.

Ptolemeios, Corafla, Arapa eviri; Aya Sofya yazmas 26ro tpkbasm, F. Sezgin (ed.), Frankfurt an
Main, Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, 1987
Putman, H., L 'tglise et l 'Islam sous Timothte 1 (780-823), Beyrut, Dar'l-Mark, 1975
Q=bn'l-Kfti
Raby, )., "Mehmed the Conqueror's Greek Scriptorium," Dumbarton Oaks Papers, 1983, c. 37, s. 15-34
(41 izimle birlikte)
R. Rashed, "Problems of the Transmission of Greek Scientifc Thought into Arabic: Examples from
Mathematics and Optics," History of Science, 1 989, c.27, s. 199-209
_ "Al-Kindi's Commentary on Archimedes' 'The Measurement of the Circle'," Arabic Sciences and
Philosophy, 1993 c. 3, s. 7-53
_ Quevres philosophiques et scientiftques d 'al-Kindi Volume I. L'Optique et la Catoprique, Leiden, E.j.
Brill, 1997
_ "Le commentaire par al-Kindi de l'Optique d'Euclide: un traite jusqu'ici inconnu," Arabic Sciences
and Philosophy,1997, c. 9-56
Rosen, F., bkz. el-Harizmi, Muhammed ibn Musa
Rosenthal, F., "El-Kindi als Literat," Orientalia, 1942, c. II, s. 262-88
_ Ahmad b. at-Tayyib as-Sarahsi, New Haven, American Oriental Society , 1943
_ "Al-Asturlabi and as-Samaw'al on Scientific Progress," Osiris, 1950, c. 9, s. 555-64
_

"Ish:q b. Hunayn's Ta'rih al-Attib:," Oriens, 1954 c. 7, s. 55-80

_ Classical Heritage

Dasfortleben der Antike im Islam, Zrich, Artemis, 1965, ev. The Classical He

ritage in Islam, Londra ve Berkeley, Routledge & Kegan Paul ve University ofCalifornia Press,1975
_ A History of Muslim Historiography, Leiden, E.J .Brill, ikinci basm, 1968
_

The Retum of Caliphate to Baghdad [et-Teberi Tarihi, c. 38], Albany, State University of New York

"From Arabic Books and manuscripts, XVI: As-Sarakhsi(?) on the Appropriate Behavior for Kings,"

Press, 1985
joumal ofthe American Oriental Society, 1995 c. II5, s. o5-9
Rowson, E.K., "The Philosopher as Litterateur: al-Tawhd and His Predecessors," Zeitschrifi fer Gesc
hichte der Arabisch-Islamischen Wissenschafien, 1990, c. 6, s. 50-92
er-Ruhaw, Ish:q ibn-'Al, The Conduct ofthe Physician by Al-RuhawI [Edirne Selimiye Camisindeki tek
rnein 1658 tpk basm], Publications of the Institute for the History of Arabic-Islamic Science,
dzenleyen F. Sezgin, C Serisi, c. 18, Frankfurt an Main, 1985
Ruland, H.-J., Die arabischen Fassungen von zwei Schrifien des Alexander von Aphrodisias ber die Vorsehung
und ber das liberum arbitrium, University of Saarbrcken, 1976, yaynlanmam doktora tezi.
__

Die arabische bersetzung der Schrifi des Alexander van Aphrodisias ber die Sinneswahrnehmung
[Nachrichten der Akad. der Wis. in Gttingen. Philol. -Hist. Klasse, 1978, Nr.5], Gttingen 1978

Sabra, A.I, "The Andalusian Revolt against Ptolemaic Astronomy," E. Mendelsohn (ed.), Traniformati
on and Tradition in the Sciences, Cambridge, Cambridge University Press, s. 133-53
_ "The Appropriation and Subsequent Naturalization of Greek Science in Medieval Islam: A Preli
minary Statement," History of Science,1987, c.25, s. 223-43
_

"Situating Arabic Science. Locality versus Essence," Isis, 1996, c. 87, s. 654-70

YU NANCA D NCE ARAPA KLTR

227

Sachau, E., Alberuni's India, Londra, 1888, yen. bas. Bombay, 1964
Said el-Endls!, el-Kadi Ebul-Kasm, Tabakat 1-mem, L. Cheikho (ed.) Beyrut, Imprimerie Catholique, 1912
Sadighi, G.H., I..es mouvements religieux iraniens au Ile et au Ille siede de l'ligire, Paris, Les Presses Modemes, 1938
Sa'id, C. " Muhammed ibn Abdlmelik ez-Zeyyat, el-Vezir, el-Katib e-air," Mcellet'l-Mecma' el-ilm'l-'Iraki, 1986, c. 37-3> s. 174-21
Salem, E.A., Hilal'-Sabi, Rsum Dar'l-hilafe, Beyrut, American University of Beirut, 1977
Saliha, G., "The Development of Astronomy in Medieval I slamic Society," Arab Studies Quarterly, 1982,
C-4, s. 2n-25, yen.bas. A History of Arabic Astronomy, 1994 s. 51-65
_

A History ofArabic Astronomy, New York ve Londra, New York University Press, 1994

Samir, K., ve P. Nwyia, Une correspondance islamo-chritienne entre Ibn al-Munaim, Hunayn ibn-Ishaq
et QustiI ibn LuqiI [Patrologia Orientalis, c. 40. fasikl 4, no 185], Turnhout, Brepols, 1981
Sauter, C., "Die peripatetische Philosophie bei den Syrern und Arabern," Archiv fr Geshichte der Phi
losophie, 1903, c. 17, s. 516-33
Savage-Smith, E., "Attitudes toward Dissection in Medieval Islam," journal ofthe History and Allied Sci
ences, 1995 c. 50, s. 67-no
Sayl, A., The Observatory in Islam, Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1960, yen.bas. 1988
Scarcia Amoretti, "Sects and Heresies," The Cambridge History of Iran, c. 4, Cambridge, Cambridge
University Press, 1975 s. 481-519.
Shacht, J. ve M. Meyerhof, The Medico-Philosophical Controversy between Ibn Butlan of Baghdad ve Ibn
Rdwan of Cairo [The Egyptian University, Faculty of Arts Publication no.13] Kahire, 1937 s. 7
Scholer, G. Arabische Handschriften, Teil i l , Stuttgart, Franz Steiner, 1990
Siert, Chronique de, A. Seher ve R Griveau (ed.) [Patrologia Orientalis XIII, 4], Paris, Firmin-Didot, 1919
Sezgin, F., Geschicte des Arabischen Schrifttums, 9 cildi yaymland, Leiden, E.J. Brill, 1967Shaban, M .A., The 'Abbasid Revolution, Cambridge, Cambridge University Press, 1970
_

Islamic History 2, Cambridge, Cambridge University Press, 1976

Shahid, !., Byzantium and the Arabs in the Fifth Century, Washington, DC, Dumbarton Oaks, 1989,
Shaki, M., "The Denkard Account ofthe History of the Zoroastrian Scriptures," Archiv Orientalni,1981,
c. 49, s.n4-25
Sidarus, A., "Un recueil de traites philosophiques et medicaux i Lisbonne," Zeitschrift fr Geschichte der
Arabisch-Islamischen Wissenschaften, 1990, c. 6, s. 179-89
Sorabji, R., Aristotle Tranformed, Londra, Duckworth, 1990
Sourdel, D., Le Vizirat 'Abbaside de 749 a 936 (132 a J24 de l'higire), am, Institut Franais de Damas,
1959-60, 2. c.
Sournia, J .C. ve G. Troupeau, " Medecine Arabe: biographies critiques de Jean Mesue (VIII siecle) et
du Pretendu 'Mesue le Jeune' (X0 siecle)," Clio Medica, 1968, q, s. o9-17
Sprengling, M., "From Persian to Arabic," The American journal of Semitic Languages and Literatures,
1939, c .. 56, s. 175 -224, 325-36, ve 1940, c. 57, s. 302-5
Stein, L., "Das erste Auftreten der griechischen Philosophie unter den Arabern," Archivfr Geschichte
der Philosophie, 1894, c.7, s. 350-61
Steinschneider, M., Die Arabischen bersetzungen aus dem Griechischen, Graz, Akademische Druck-und
Verlagsanstalt, 1960, aada yer alan dergilerdeki makalelerin tekrar basm: Beihefte zum Cent-

228

KAYNAKA VE K SALTMALAR

ralblatt far Bibliothekswesen, 1889, c. 5, s. 51-82 ve 1893, c. 12, s.129-240; Zeitschrift der Deutschen
Morgenlandischen Gesellschdft, 1896, c. 50, s. 161-219, 337-417; ve Archiv far Pathologische Anatomie
und Physiologie undfar Klinische Medizin, 1891, c. 124, seri 12, blm 4. s. 5-36, 268-96, 455-87
_

Die Hebriiischen bersetzungen des Mittelalters und die ]uden als Dolmetscher, Berlin. H. Itzkowski, 1893

Steppat, F., "From 'Ahd Ardasir to al-Mamun: A Persian Element in the Policy of the mihna," W.al-Q::di
(ed.) Studia Arabica Islamica [Festchrift for Ihsan 'Abb::s], Beyrut, American University of Beirut,

1981, s. 451-4
Strohmaier, G., " Homer in Bagdad," Byzantinoslavica, 19980, c. 41, s. 196-200
_

"Byzantinisch-Arabische Wissenschaftsbeziehungen in der Zeit des lkonoklasmus," Studien zum

8.und 9. jahrhundert n Byzanz [Berliner Byzantinische Arbeiten 51], Berlin, Akademie Verlag,

1983, s. 179-83.
_ " 'Yon Alexandrien nach Bagdad' - eine fktive Schultradition," J. Wiesner (ed.), Aristoteles, Werk
und Wirkung. Paul Moraux gewidmet, Berlin, W. de Gruvter, 1987, s. 380-9
_ "Al-Mansur und die frhe Rezeption der griechischen Alchemie," Zeitschrift far Geschichte der Ara
bisch-Islamischen Wissenschaften, 1989, c. 5,

s.

167-77

_ "Um::ra ibn Hamza, Constantine V, and the invention ofthe Elixir," Graeco-Arabica (Athens), 1991,
c. 4, s. 21-4
es-Suyfti, Celaleddin, Sevn'l-mantk ve'l-kelam 'en fenn'l-mantk ve'l-kelam, Ali Sami en-Near (e<l.),
Kahire, Mektebet'l-Hanci 1947
Swartz, M . L., Studies on Islam, Oxford, Oxford University Press, 1981
et-Ta'alibi, Abdlmelik ibn Muhammed, Hass'l-hass, Beyrut, 1966
_

Leta'ifa'l-ma'arif. ev. C.E. Bosworth, 11e Book of Curious and Entertaining Information, Edinburgh,
Edinburgh University Press, 1968

_ Yetimet'd-dehr, M . M . 'Abdlhamid (ed.), 4 c., 2. bas., Kahire, 1956

Taha, S. "Et-Ta'rib ve-kibar'l-mu'arribin f'l-slam," Sumer, 1976, c. 32, s. 339-89
Tambrun-Krasker, B. (M. Tardieu ile birlikte) , Oracles Chaldaiques. Recension de Georges Gemiste Plethon
[Corpus Philosophorum Medii Aevi 7] Atina, Atina Akademisi, 1995
Tardieu, M., bkz. Tambrun-Krasker, B.
Tayfr, Ahmed ibn Ehi-Tahir, Kitab'l-Badad, H. Keller (ed.), 2 cilt, Leipzig, Harrossowitz, 1908
et-Teberi, Muhammed ibn Cerir, Ta'rihr-rsul ve1-mlik, M.J. de Goeje ve di. (ed.), Leiden, E.J. Brill, 1879-1901
_

11e History of al-Tabari, ngilizce evirisi, evirmenin adna gre zikredilmitir

et-Tevhidi, Ebu Hayyan, el-Imta' ve'l-mu'anese, Ahmed ez-Zeyn ve Ahmed Emin (ed.), 2. bas. Kahire

1951 Beyrut, tarihsiz

_ Metalib1-vezireyn, . el-Keylani, (ed.), am, Dar'l-Fikr bi-Dimak, 1961
Troupeau, G., "Le rle des syriaques dans la transmission et l'exploitation du patrimoine philosophique et scientifque grec" Arabica, 1991, c. 38, s. l-IO
_ aynca bkz. Sournia, J.C. ve G. Tropeau
Trker, M., tehafat bakmndan felsefe ve din mnasebeti, stanbul, Trk Tarih Kurumu, 1956
_ "Farabi'nin erait'l-yakin'i" Aratrma, 1963, c.
Ullmann, Medizin

l,

s. 151-228

M. Ullmann, Die Medizin im Islam [Handbuch der Orientalistik, Erganzungsband

VI, ], Leiden, E.J. Brill, 1970

YU NANCA DNCE ARAPA KLTR

22 9

Wrterbuch der Klassischen Arabischen Sprache, 4 cildi yaymland (Kaflam),Wiesbaden Harrassowitz,

,

1970- "War Hunain der bersetzer von Artemidorus Traumbuch?," Die Welt des lslams, 1971, c. 13, s.
204-11
_

Geheimwissenschaften im lslam [Handbuch der Orientalistik, Erganzungsband VI,2], Leiden, E.J.

Brill, 1971

"Hlid ibn Yazid und die Alchemie: Eine Legende," Der lslam, 1978, c. 55, s. 181-218

"Nicht nur.... sondem auch .. ." Der lslam,1983, c. 60, s. 3-36

Vajda, G., " Les zindiqs en pays d'Islam au debut de la periode Abbaside," Rivista degli Studi Orientali,
1938, c. 17, 173-229
Walzer, R., "New Light on the Arabic Translations of Aristotle," Oriens, 1953, c. 6, s. 91-142, yen.bas.
Greek into Arabic, Oxford, Bruno Cassirer, s. 60-153
_

"Arabische bersetzungen aus dem Griechischen," Miscellanea Medievalia, 1962, c. 9, s. 179-95

Greek into Arabic, Oxford, B. Cassirer, 1962

Watson, A.M .. Agricultural lnnovation in the Early lslamic World, Cambridge, Cambridge University
Press, 1983
Wenrich, J.G. De auctorum versionibus et commentariis syriacis arabicis armeniacis persicique commentatio,
Lipsiae (Leipzig), F.C.W. Vogel, 1842
Whipple, A.O., "Role of the Nestorians as the Connecting Link Between Greek and Arabic Medicine,"
Annals of Medical History,1936, N. S. c.8, s. 313-23
Wiesner, H . , bkz. Fazzo, S. ve H. Wiesner
Wilcox, J., The Transmission ofQusta ibn Luqa's "On the Difference between Spirit and Soul, " yaynlanma
m doktora tezi, The City University of New York, 1985
_

"Our continuing Discovery of the Greek Science of the Arabs: The Example of Qusta ibn Luqa,"
Annals of Scholarship, 1987, c+3, s. 57-74

Wilson, N.G., "The Libraries of the Byzantine World," Greek, Roman and Byzantine Studies, 1967, c. 8,
s. 53 yen.bas. D. Harlfnger (ed.), Griechische Kodikologie und Textberlieferung, Darmstadt, Wis
senschaftliche Buchgesellschaft, 1980, s. 276-309
_

"Books and Readers in Byzantium," Byzantine Books and Bookmen [Dumbarton Oaks Colloquium,

Scholars of Byzantium, Londra, Duckworth, 1983

1971], Washington, DC; Dumbarton Oaks, 1975

WKAS

M. Ullmann, Wrterbuch der Klassischen Arabischen Sprache

el-Yakubi, Ahmed ibn Ebi Yakub, Ta'rih, M. Houtsma (ed.), 2 cilt, Leiden, E.J. Brill, 1883
Yakut ibn Abdullah er-Rumi el-Hamevi, rad'l-erib, D.S. Margoliouth (ed.), 7 cilt, Leiden, Brill ve
Londra, Luzac, 1907-26
Zaehner, R.C. Zurvan, A Zoroastrian Dilemma. New York. G.B. Putnam's Sons, 1961
Zakeri, M., "Ali ibn Ubaida er-Raihani. A Forgotten Belletrist (adib) and Pahlavi Translator," Oriens,
1994, c. 34, s. 76-102
Zimmermann, F.W. Al-Farabi's Commentary and Short Treatise on Aristotle's De Interpretatione [The
British Academy. Classical and Medieval Logic Texts I II], Oxford, Oxford University Press, 1981

23 0

KAYNAKA VE KI SALTMALAR

 EVR H AREKETN N SLAM UYGARLIGI N

AN LAM I KONUSUNDAK ALIMALARIN
KRONOLOJK KAYN AKASI
Bu konu ikincil kaynaklarda oka tartlmtr

V<'

bilgi sosyolojisi ile Avrupa biliminin tarihinde ilgi

ekici bir blm oluturmaktadr. Aada bu konudaki <'n nemli katklar kronolojik srada sunulmak
tadr (kr. Ullmann, Medizin, s. 12; Endnss, GAI' il, 4823):
Weinrich, J.G., De auctorum graecorum versionibus et commentariis syriacis arabicis armeniacis persicisque
commentatio, Leipzig, F.C. W. Vogel. 1842, Pars prima, s. 370
Renan, E., L'islamisme et la science, Paris, Calmann Levy, 1883
Goldziher, 1., "Abhandlungen der Kniglich Preuflischen Akademie der Wissenschaften, " Jahrgang 1915,
PhilosophischHistorische Klasse, no. 8, Berlin, Verlag der Akademie, 1916
Troeltsch, E., "Der Europaismus," Der Historismus und seine Probleme [Gesammelte Schrften I II], Tbin
gen, J .C.B. Mohr, 1992, s. 70330
Becker., C.H., "Der Islam im Rahmen einer allgemeinen Kulturgeschichte," Islamstudien, Leipzig, Qu
elle und Meyer, 1924, c. , s. 2453
Ruska, J., " ber das Fortleben der antiken Wissenschaften im Orient," Archivfar Geschichte der Mathe
matik, der Naturwissenschaften und der Technik,1927, c. o, s. 235
Schaeder, H.H., "Der Orient und das griechische Erbe," Die Antike, 1928, c. 4, s. 22665; yen.bas. Der
Mensch in Orient und Okzident, Mnchen, 1960, s. o761 iinde
Jaeger, W., "Die Antike und das Problem der Intemationalitat der Geisteswissenschaften," Inter Nati
ones, Berlin, 1931, c.
Becker, C.H., Das Erbe der Antike im Orient und Okzident, Leipzig, 1931
Plessner, M., Die Geschichte der Wissenschaften im Islam als Aujabe der modemen Islamwissenschaft [Phi
losophie und Geschichte 31], Tbingen, J .C.B. Mohr, 1931
Schacht, J . , "ber den Hellenismus in Baghdad und Cairo im . Jahrhundert," Zeitschrft der Deutsc
hen Morgenlandischen Gesellschaft,1936, c. 90, s. 52645
Grunebaum, G.E. " I slam and Hellenism," Scientia (Rivista di Scienza).1950, c. 85, s. 217
Pare!, R., Der Islam und das griechische Bildungsgut [Philosophie und Geschichte 70], Tbingen, J .C.B.
Mohr, 1950
Schacht, J., "Remarques sur la transmission de la pensee grecque aux Arabes," Historie de la midecine,
Numero specialement edite en l'honneur du XVe Congres de la Federation des Societes de Gynecologie et
d 'Obsterique de Languefranaise a Alger, le 5 Ma, 1952, Cezayir, 1952, s. -9
Nyberg, H.S. "Das Studium des Orients und die europaische Kultur," Zeitschrift der Deutschen MorgenJ
liindischen Gesellschaft, 1953 c. o3, s. 9-21
Spuler, B., " Hellenistisches Denken im Islam." Saeculum, 1954, c. 5. 179-93
Thillet, P., "Sagesse grecque et philosophie musulmane," Les Mardis de Dar el-Salam, Paris, Vrin, 1955
s. 5593

YU NANCA DNCE A RAPA KLTR

2 31

Walzer, R., "On the Legacy of the Classics in the Islamic World," Festschrift Bruno Snell, Mnchen, 1956,
s. 189-96; yen.bas. yazarn Greek into Arabic, Oxford, Bruno Cassirer, 1962, s. 29-37 kitabnda.
Classicisme et didin culturel dans l 'histoire de l 'Islam Paris, Besson-Chantermerle, 1957; yen. bas. Paris,
Maisonneuve et Larose, 1977; review D. Sourdel, Arabica, 1958, c. 5, s. 31I-I7
Kramers, J . H . , "Science in Islamic Civilization," Analecta Orientalia, Posthumous Writings and Selected
Minor Works, Leiden, E.j. Brill, 1956, c. 2, s. 75-148
Kraemer, jrg, Das Problem der islamischen Kulturgeschichte,Tbingen, 1959
Gatje, H., "Gedanken zur Problematik der islamischen Kulturgeschichte," Die Welt als Geschichte,

1960, c. 20, s. 157-67

Ritter, H., "Hat die religise Orthodoxie einen Einfluss auf die Dekadenz des Islams ausgebt?," G.E. von
Grunebaum ve W. Hartner (ed.) Klassizismus und Kulturzefall, Frankfurt an Main, 1960, s. 120-43
Dubler, C.E., " I slam" (Erbe des Ostens), Asiatische Studien, 1960, c. 13, s. 32-54
Benz, E, "The Islamic Culture as Mediator of the Greek Philosophy to Europe," Islamic Culture, 1961,
c. 35, s. 147-65
Dubler, C.E. " Das Weiterleben der Antike im Islam," Das Erbe der Antike, Zrich/Stuttgart, 1963
Goitein, S.D., "Between Hellenism and Renaissance- Islam, the Intermediate Civilization," Islamic Stu
dies, 1963, c. 2, s. 217-33
Dietrich, A., " Islam und Abendland," Neue Sammlung, Gttinger Bliitterfr Kultur und Erziehung, 1965,
c. 5, s. 37-53
Gottschalk, H.L., "Die Rezeption der antiken Wissenschaften durch den Islam," Anzeiger der Philosop
hisch-Historischen Klasse der sterreichischen Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-Historisc
he Klasse, 1965, c. ro2.7, s. -34
Plessner, M . , Die Bedeutung der Wissenschaftsgeschichte fr das Verstiindnis der geistigen Welt des Islams
[Philosophie und Geschichte 82], Tbingen, J.C.B. M ohr, 1966
Goitein, S.D. Studies in Islamic History and Institutions, Leiden, E.J. Brill, 1966
Rosenthal, F., "The Greek Heritage in Islam," Ventures, Magazine of the Yale Graduate School, 1967, c.

7.1, s. 55-61
Gabrieli, F., "Griechentum und Islam-eine Kulturbegegnung," Antaios, 1968, c. 9, s. 513-32
Brgel., J.C., "Dogmatismus und Autonomie im wissenschaftlichen Denken des islamischen Mittelal
ters," Saeculum, 1972, c. 23,s. 30-46
Kunitzsch, P., "ber das Frhstadium der arabischen Aneignung antiken Gutes," Saeculum, 1975 c.

26, s. 268-82
Kunitzsch, P .. "Zur Problematik und Interpretation der arabischen bersetzung antiker Texte," Oriens,

1976, c. 25-26, s. u6-32

Taha, S. "Et-Ta'rib ve kibar'l-mu'arribin fi'l-lslam," Sumer, 1976, c. 32, s. 339-89
Toll, C., "Arabische Wissenschaft und griechisches Erbe. Die Rezeption der griechischen Antike und
die Blte der Wissenschaften in der klassischen Periode des Islam," A. Mercier, Islam und Abend
land, Geschichte und Gegenwart, Bern ve Frankfurt, 1976, s. 31-57
Daiber, H., "Anfange und Entstehung der Wissenschaft im Islam," Saeculum, 1978, c.29, s. 356-66
Klein-Franke, F., Die klassiche Antike in der Tradition des Islam, Darmstadt, Wissenschaftliche Buchge
sellschaft, 1980; review G. Strohmaier, Sudhoffe Archiv, 1981, c. 65, s. 200-2

23 2

KAYNAKA VE K SALTMALAR

Fck, )., "Hellenismus und Islam," Manfred Fleischhammer (ed.), Arabische Kultur und Islam im Mit
telalter. Ausgewtihlte Schriften, Weimar, H. Bhlhaus Nachfolger, 1981, s. 272-88
Strohmaier,G., "Das Fortleben grirdischer sozialer Typenbegriffe im Arabischen," E.C. Welskopf
(ed.), Soziale Typenbegriffe im alten Griechenland, Berlin, Akademie-Verlag, 1982, s. 39-60
Bausani, A., "L'eredita greca ne! manda nusulmano," Contributo,1983, c. 7.2, s. 3-14
Goodman, LE., "The Greek l npact on Aralic l .iterature," A.F.L Beeston ve di. (ed.), Arabic Literatu
re to the End of the Ummayad Period iThr Cambridge History of Arabic Literature], Cambridge,
Cambridge University Press 1983,

s.

460-82

Kraemer, J.L., "Humanism in the Reaissacr of lslarn: A l'reliminary Study," ]ournal ofthe American
Oriental Society,1984, c. ro4, s. 135-64
Baffoni, C., "Pensiero greco e pensiero islanico: fonti storiche e problemi metodologici," Scrinium 5:
L 'Islam e la transmissione della cultura classicu [Qaderi ed estratti di Schede Medievali, 1984, c. 67; Testi del I I I Colloquio Medievale, Palermo, 19-20, Marzo, 1984], Palermo, Offcina dl Studi Me
dievali, 1984, s. 25-41
Daiber, H., "Semitische Sprachen als Kulturvermittler zwischen Antike und Mittelalters," Zeitschrift der
Deutschen Morgenltindischen Gesellschaft, 1986, c. 136, s. 292-313
el-'Ali, S.A., "El-'ilm'l-igriki, mukavimmiithu ve'naklhu ilii'l-Arabiyye," Mecellet'l-Mecma' el-'Il
mi'l-Iraki, 1986, c. 37-4> s . 3-56
Sabra, A.I., "The Appropriation and Subsequent Naturalization ofGreek Science in Medieval Islam: A
Preliminary Statement," History of Science, 1987, c. 25, s. 323-43
Strohmaier, G. " 'Van Alexandrien nach Bagdad'- eine fktive Schultradition," j .Wiesner (ed.), Aristote
les, Werk und Wirkung, Paul Moraux gewidmet, Berlin, W. de Gruyter, 1987, c. 2, s. 380-9
Kunitzsch, P., "Hareket't-terceme ilii 1-'arabiyye ve-mine'l-'arabiyye ve-ehemmiyatuhumii fi ta'rih'l
fkr," Zeitscrift fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, 1987-8, c. 4, s. 93-105
Peters, F.E., "Hellenism in Islam," C.G. Thomas (ed.), Paths from Ancient Greece, Leiden, E.j. Brill,
1988, s. 77-91
Rashed, R., "Problems of the Transmission of Greek Scientifc Thought into Arabic: Examples from
Mathematics and Optics," History of Science,1989, c. 27, s. 199-209
Wasserstein, D.j ., "Greek Science in Islam: Islamic Scholars as Successors to the Greeks," Hermathe
na,1989, c. 147, s. 57-72
Goodman, LE., "The Translation of Greek M aterials into Arabic," M .j . L., Young ve di. (ed.), Religion,
Learning and Sciences in the Abbasid Period [The Cambridge History of Arabic Literature], Camb
ridge University Press, 1990, s. 477-97
Kraemer, j .L, Humanism in the Renaissance of Islam, The Cultural Revival during the Buyid Age, Leiden,
E.j. Erili, 2. bas., 1992
Berggren, j.L, "Islamic Acquisition ofthe Foreign Sciences: A Cultural Perspective," The American jo
urnal of Islamic Social Studies, 1992, c. 9, s. 3ro-24
Sabra, A.I., "Situating Arabic Science: Locality versus Essence," !sis, 1996, c. 87, s. 654-70

YUNANCA DNCE ARAPA KLTR

2 33

DZN
Ab

el-Abbas ibn Said el-Cevheri 136

Abdlkadir el-Cilani 164
Abdullah et-Tayfri 8
Abdullah ibn Ebi-Zeyd (Keyveranl) 151, 152, 153
Abdullah ibn Tahir 99, oo, 104, o5
Abdurrahman 111 150
Abdllatif el-Badadi 149
Abdlmelik 29, 33, 37, 128, 191, 207, 228, 229
Abdlmesih ibn Naima el-Hmsi 133
Abdlmuttalib ibn Haim 63
Adlya el-Mu'ayyed 50
Ahameni 43, 51, 6
el-Ahbari 39, 40, 57, 67, 69, 70, 80, 194
Ahmed (skpl) 168
Ahmed ibn Ebi-Duad o
Ahmed ibn Muhammed ibn el-Mdebbir 136
Ahrun 34
Ali elebi (Knalzade) 167
Ali er-Rza 82
Ali ibn Abbas el-Mecusi 148
Ali ibn Ehi-Talib o2, 204
Ali ibn sa 30
Ali Kuu 167
Alid brahim ibn Abdullah 42
Anatolius 5, 134, 178, 204

Artemidorus 98, 141, 230

Asklepius 93
Athanasius (Beledli) 66
Babek (Ardeir'in babas) 45, 47, 70, 80, 83
Bardesanclk 69
Bardesanes 69
Batlamyus bkz. Ptolemaios
el-Battani 125, 148, 150, 206
Baybars 1 165
Bedr 126, 217
Beni Mneccim Ali ibn Yahya 126
Beni Musa 63, 130, 135 2o
Bergstrasser, G. 141, 191
Bermekiler 60, 62, 64, 65, 76, 109,

m,

127,

197 198, 206

el-Beyheki o1
Beyt'l-Hikme 59, 60, 6, 62, 63, 64, 65, 136, 198
el-Biruni 4, 148, 218
el-Btrik 41,

IIO,

134, 138, 139 205

Boethius 32, 33, 180, 192

Bosworth 193 197 203, 206, 207, 213, 218, 225,

229
el-Buhari o4

Andros 172

Buhtif ailesi 117

Anthemius (Trallesli) n7

Bveyhiler 18, 123, 124, 148, 150, 154 164, 212

Aramca 30, 32, 50, 133, 142

Byk skender 9, 23, 25, 34, 48, 168

Aramiler 50, 52
Aratus no

Cafer el-Bermeki 25

Ardeir 47, 48, 49, 80, 83, 84, 85, 97, 154 20 1 ,

Caferi 25

217
Aristoteles 15, 17, 27, 32, 33, 34, 35, 36, 40, 51,

Ba

Babil 47, 49

Ca

el-Cahiz 87, 135 138, 202, 203, 207, 208, 218

Camasb 47
Cameron, Averil 29, 191, 192, 200, 214, 219, 222

66, n 75 . 76, 89, 92 . 97 . 99 . oo, o1,

102, 103, o4, 105, 120, 124, 129, 134, 139

el-Cami 168

142, 143, 147, 149 150, 159 168, 169, 174,

Carrhae bkz. Harran

175 176, 180, 186, 188, 189, 199 201, 202,

203, 213, 215, 219, 220, 226, 229, 233

Caspar, R. 70, 200, 219

Cassianus Bassus n4

DZN

el-Cerrah

129

Cibril ibn Buhtiu

Cilan

200, 201, 202, 205. 2 1 1 , 212, 216, 220

40. 41, 58. 59. 89. 1 1 3, 117, II9, 129,
144, 147. 174

II7

Eukleides

128

Cndisablr

117, II8, 130, 132, 133

II7

Eustathius bkz. Ustaz

Crcis ibn Cibril ibn Buhtiu

Da

Dara 44.

168

Dehkanlar

44

55, 196

168
89
Deyr Kunna 26. 129, 200
Dhanani, Alnoor 74, 200, 219
Diodes II7
Diophantus II7, 143
Dioscurides 150, 174. 176, 178, 214
Dorotheus (Suriyeli) 47. o, 195
Demetrios Kydones
Demokritos

Ebu Bir Metta ibn Yunus

Ebu sa ibn'l-Mneccim
Ebu Ma'er

26
49

IIO

Ebu Muhammed el-Hasan

129
54. 69

Ebu Mslim el-Horasani 46,

Ebu Nuh

66, 134

Ebu Osman ed-Dimaki

Ebu Said ibn Dust

66, qo, 144

46, 47. 61, 62

103, qo. 159

Ebu Sleyman es-Sicistiini

Ebu Zerr

102
128
156

Ebu'l-Ferac sfahiini
Ebu'l-Feth el-Busti
Ebu'! Huzeyl

15, 27. 89, 93. 94. 95. o2, o5, 117, 1 1 8 ,

119, 126. 128, 130, 131. q6. 137. 141. 149.
166, 171, 178. 187. 208
el-Gassani 77
el-Gazali 159. 168
Gezimci Okul o5
Gibb, Hamilton A.R. 18, 75. 161, 195. 200. 21 1 ,
221, 226
Goldziher, Ignaz 1 61, 162, 163, 164, 165, 166,
2II, 212, 221, 231
Guidi, Michalangelo 75
Galenos

156

Ebu Sehl ibn Nevbaht

Fa

Farmasb

46. 47

Darius III Kodomannus

Eb

93. 97. 103, o5, 129, 144 . 159. 169. 178

47
Farsa eviriler 3 5
el-Faz! ibn Sehl 60, 80, 81, 127
el-Feth ibn Hakan 126
el-Fezari 40. 42, n4, 194
Fields, P .M. 158, 2n, 221
FitzGerald, Edward 179
Flgel, Gstav n, 12, 206, 221, 223
el-Farabi

Damat brahim Paa

81

41
57. 60, 78, 81, 86, lOO, 102, o8, n8
Endress, Gerhard 12, 141, 142. 143 185. 186,
188. 192. 193. 202, 203. 204. 205. 207,
208, 209, 216, 220, 221, 222, 223, 224,
225, 231
Esad el-Yanyavi 168
Ess, Josefvan 12, 73. 74. 190, 197 198, 199,
Emevi hanedan

el-Emin

Y U NANCA DNCE ARAPA KLTR

Habib ibn Bihriz

Ha

142

n3
el-Haccac ibn Yusuf 144
el-Haccac ibn Meter

Hac Kalfa bkz. Katip elebi

Hiilid ibn Yezid
el-Halil

34. 40

II3

138
69
Hamza el-sfahiini 34. 48, 60, 196. 222
el-Harizmi 63, 113. 148, 172, 198, 204, 214. 222, 227
Harran 26, 94. 133, 172, 181, 205
Harun er-Reid 17. 49. 61, 64. 78, 81, 86, 94,
96, II8, 122, 176
el-Hasan ibn Suvar 143
Halil ibn Aybek es-Sefedi

Hammad Acred

2 35

Haskins, Charles Homer

Heiberg, Johann Ludvig

184
145

87, 215
47, ro2, ro5, o
Hermes Trismegiston 102, ro5
el-Hibri 79, 201, 220
Himyeri 63, 64, 160
Hippokrates 89, 93, 94, 7, 136, 4, 149, 166,
187
el-Hire 26, 30
Hiam ibn Abdlmelik 37
Hiam ibn'l-Hakem 76
Hocazade 167, 168
Horasan 39, 54, 56, 57, 67, 68, 78, 8r, 86, oo,
199
Hubey 130, 131, 4
Huggonard-Roche, Hemi 32, 192, 222
Huneyn ibn shak r6
Hlagu 166
Hseyin Hezarfen 168
Hsrev 1 Anuirvan 36, 44, 45, 48, 49, 50, 53,
Herakleios

Hermes (Babilli)

75, TIO, Il4

ib

155
122, 205, 223
bn Cumey 93, 95, 97, 202
bn Ebcer el-Kinani 40
bn Ehi Useybia 41, 102, 147
bn Ebi'l-Avca 69
bn en-Nafiz 166
bn en-Nedim 33, 41, 6, 63, 64, 76, 92, 98, or,
103, 125, 132, 193, 195, 206, 213, 22!, 223
bn es-Salah 165
bn e-atir 166, 212
bn Faris 164
bn Haldun 51, 223
bn Hiliya 5
bn Kemal 167
bn Kuteybe r, 2, 3, 155, 6o, 210, 2, 223
bn Mcahid 104
bn Naima 124, 139, 147
bn Abbas

bn Ckl

93, 95, 97, 202, 223

165
bn Zura 144
bn Zbeyde 50
bni Rd 149, 68
bni Sina 105, 148, 149, 150, 159 r66, 167, 199,
2!0
bn'I Fakih el-Hamedani r8r
bn'l-Cevzi 164
bn'l-Heysam 148, 149, 150
bn Rdvan

bn Teymiyye

bn'l-Hnnai bkz. Knalizade Ali elebi

6 1 . 227
167
bn'l-Mukaffa 37, 69, 194
brahim el-Fezari 40
bn'l-Kfti

bn'l-Muayyed

147
o
oannes (aml) 29, 142
oannes Philoponus 142
sa ibn 'Ali 76, 130
sa ibn Yahya 3r, r4
shak ibn Huneyn 66, 124, 129, 137 143 144
175, 207, 208
shak ibn brahim ibn el-Hseyn 128
shak ibn brahim ibn Sleyman ibn Vehb 129
skender (Afrodisiyasl) 9, 23, 25, 34, 35, 44, 46,
47, 48, 49, 51, 52, 90, 93, 141, 143, 68,
175, 186
tahr 47
ulianus 92
ustinus il 24
brahim ibn Bekk'. el-Aari

brahim ibn's-Selt

Jones, A.H.M.

Jo

121, 205, 224

Ka'b ibn Mame

Ka

ro2
167

Kadzade er-Rumi

39, 40
90, 6o
Karmatiler 158

el-Kahir
Kahtan

el-Kasm ibn beydullah ibn Sleyman ibn

Vehb

129
ZN

167, 168, 2 1 3 , 2 2 2
1 93, 194, 1 9 6 , 1 97, 1 9 9 ,
201, 2!0, 216, 224
Kerh Cuddan 32
Keyderis 47, 9 5
el-Kfti 134
Knnasrin 26
el-Kindi 90, o5, 117, 9, 122, 1 24, 1 25, 131, 1 3 5,
139, 141, 142, 143, 144, 145 . 146, 1 54, 1 6 0,
202, 206, 208, 210, 224
Konstantinopolis 25, 28, 29, 30, 115, 172, 173,
176, 177 ' 178, 204, 214, 215
Konstantinos V n5
Konstantinos VI 173
Kopemik 166, 212
Kopt 47, 48, 208
Ktesifon 59
Kfe 31, 181
Kurey 17
Kusta ibn Lfkii 49, 125, 129, 133, 136, 137, 177, 206
Khn, Carolus Gottlob 15, 189, 205, 224
Katip elebi

Kennedy, Hugh 4 2 ,

Le

Ma

Lemerle, Paul

170, 184, 192, 214, 215, 224

Leo 172, 177, 187, 214

45. 46, 56, 195
159, 162, 200, 206, 2, 225
Malik ibn Enes 79, 152
Manicilik 69, 71, 74
el-Mansur 7, 17, 28, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 44,
46, 48, 49, 50, 52, 54, 55, 56, 58, 59, 60,
62, 63, 64, 66, 79, 81, 96, n4, 180, 189,
194, 197, 204
Mansur ibn Talha ibn Tahir 128
Marcellus n7
Markion 69
Markionculuk 69
Maa'allah 28, 42, 75, 200
Maseveyh ailesi 45, 48, 196

Mahankerd

Makdisi, George

Mavsil bkz. Musul

el-Mecusi

148, 150

Y U NANCA DNCE ARAPA KLTR

7, 27, 38, 57, 58, 60, 66, 68, 69, 70,

72, 74, 76, 96, 134. 189, 197, 204
Mehmed il 213, 227
Mekke Protokol 86, 102
el-Memun 7, 17, 39, 57, 60, 61, 63, 78, 80,
82, 84, 86, 88, 90, 92, 94. 95, 96, 98,
99, 100, 102, 104, 122, 168, 177, 189,
198
Mtrv 26, 55, 56, 57, 68, 78, 81, 82, 86, 128, 130,
196
Mervan I 34
Mervan il 181
Merzban Mahfye ibn Mahanahi 46
el-Mesfdi 37, 39, 57, 58, 69, 91, 194, 197, 199,
200, 201, 202, 203, 225
Meyerhof 93. 192, 202, 210, 225, 228
mihne 80, 82, 84, 87, 97, o, 122, 123, 124,
156, 157, 158, 198
Miran elebi 167
Monofizit 26, 30
Muaviye 29, 158
Hz. Muhammed 23, 38, 63, 182
Muhammed ibn Abdlmelik ez-Zeyyat 128
Muhammed ibn Ali 56
el-Mukalled ibn Eyyfb 50
el-Muktef 124, 125, 129
Musa ibn sa el-Ksrevi 48
Musa ibn akir 130
el-Mustain 125
el-Mutasm 122, 171, 205
el-Mutemid 129, 2n
el-Mutezid 124, 126, 129, 2
Mutezile 75, 87, 97, oo, 102, 129, 156, 157,
158, 167, 181, 182, 199
el-Mutezz 125
el-Mstencid 165
el-Mtevekkil 8, 122, 123, 125, 126, 128
el-Mehdi

Na
164
Nasreddin et-Tfsi 166, 167
Nasturiler 25, 66, 71, p, 133 134

en-Nasr li-Dinullah

2 37

Nazif ibn Ymn er-Rumi 146

er-Razi o4, o5, 128, 149

Necmeddin el-Katibi 166

Rosentlal, Franz 12, 13, 185, 186, 188, 189, 193

Necran 129
Nevbahtlar 60, 197

194 196, 198, 202, 203, 206, 207, 208,

2II, 223, 227, 232

en-Neyrizi 124

er-Ruhavi 94, 95, 202

en-Nezzam 76, 81, 201

Ruland, Hans-Jochen 141, 209, 227

Nikolaos Kritias 169

Nikomakhos (Gerasal) 40, 137 142

Sa

Sab1r 49
Sa'id ibn Horasan-hrre 45, 46

Ouz Trkleri 24

Sa'id el-Endlsi 194

Oribasius 93

Sabit ibn brahim es-Sabi 147

mer il 34, 67

Sahih ibn Abbad 164, 212

Sabit ibn Kurre 105, 124, 130, 137, 144

mer es-Shreverdi 164

Saliha, George 13, 189, 212, 228

mer et-Teberi 42

Salihiler 29

mer Hayyam 179

Salim Ebu'l-'Ala 34

mer ibn Abdlaziz 40, 94

Sami 32

mer ibn Ferruhan no

Pa

Pankratios 173 177

Pappus 174 176
Paulus 36, 93, 174 176
Pehlevice (Orta Farsa) 12, 27, 35, 36, 37, 40, 44, 45,

46, 48, 49, 52, 55, 56, 57, 60, 63, 65, 69, 83,
o8, o9, no, n4, n5, 133, 134, 193 201, 204
Peripatos bkz. Gezimci Okul

56, 57, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 80, 81, 83,
90, 96, 97, o8, o9, IIO, !Il, n5, n7, 126,
127, 133, 154, 161, 182, 193, 19 5 , 197, 198,
203, 204, 216
Savad 31
Sehl ibn Harun 62, 63
Sehl ibn Nevbaht 46, 47, 61, 62, 196, 204

Photius 178, 215, 219

Selahaddin 93, 165

Pines, Shlomo 75, 199 200, 203, 226

Sellam el-Abra 76

Pingree, David 12, 35, 191, 193 194 195 196,

Sellame 98

197, 200, 204, 206, 208, 215, 218, 226

Selm 62

Platon 32, 89, 142, 175, 178, 188, 195 204

es-Semav'el ibn 'Adiya o2

Pletlon, Georgios Gemistos 168, 213, 227

es-Senadiki o3

Plotinus 120, 124, 142

es-Serahsi 61, 126, 206

Porfrios 33, 130, 143

Serapion 8

Priscianus ydus 3 6

Serelin ibn Mansur er-Rumi 29, 33

Produs 120, 142, 175 209, 220

Sergius (Re'eynal) 32, 33, 180, 192, 222, 223

Ptolemaios 27, 40, 47, 51, 75, 89, no , 145 149

166, 168, 174 175 213

Ra

Sanskrite kaynaklar 35
Sasani 23, 37, 39, 42, 43, 44, 47, 48, 52, 53, 55,

Severus (Nusaybinli) 27, 50, 191

Shaban, M.A. 42, 58, 194 196, 197 199 228
Sind 35, 4

Rakka 150

Stefanus 27, 28, 173, q6

Rashed, R. 44, 205, 208, 209, 227, 233

Steinschneider, Moritz n, 12, 13, 188, 228

DiziN

84, 201, 229

46, 52, 55, 56, 1 10, 1 9 6
Sleyman, Hz. 59, 103, 129, 130, 159, <J I . 22 3
Sryanice eviriler 32, 33, 135
Swartz, Michael L. 162, 2n , 212, 225, 229

Walzer, Richard

Sunbiiz (Ispahbudlu)

Wenrich, Johann G.

e-afii 79
emseddin el-Fenari

:J

Ta

et-Ta'alibi

167

156

Taceddin es-Subki

165

127
48
et-Tayfiri 118
et-Teberi 42, o, 157, 207, 211, 221, 227, 229
Teophilos Korydaleos 169
Tesmiye 160
Teukros o
Tevhid 80
Themistius 92
Theodorus 32
Theoflus (Urfal) 27, n 186
Theoprastus 147, 175, 199, 217
Timotheos 1 66, 72, 134, 136
Tommaso (Aquinah) 168
Trk shak ayaklanmas 55

Tahir Zi'l-Yemineyn ibn el-Hseyn

Tansar 45,

Ub

Ubeydullah ibn Abdullah ibn Tahir

ulema

Yafet

Wa

145, 192, 209, 230, 232

, 12, 230

Steppat, Fritz

Ya

91

97, 163
Yahya ibn 'Adi 66, 76, 99, o, 103, 130, 133,
143, 144, 150, 159, 203
Yalya ibn Aksem 102
Yalya ihn Ebi-Mansfir 63, 198
Yahya ib Ehi-Hakim el Hallaci 124
Yalya iln Halid ibn Bermek 152
Yalya il Ziyad 69
Yakubiltr 133
Yakub ( U rfal) 27
Yakt 62, 126, 198, 206, 230
Yeni Farsa 40, 49, 52. 56, 57, 69
Yahudi 28,

Yezdicird

165, 211
158
Zend 44, 45
Zerdt 39, 44 45, 46, 47 48, 49 50, 51, 52, 53,
54, 56, 57, 75, 82, 95, o9. o, 31, 95

ez-Zehebi
Zene

128

18

12, 185, 187, 188, 193, 194,

195, 204, 208, 209, 210, 229, 230, 231
Umare ibn Hemze 115
Usraz 139. 142
Ustazsis 55, 57, 81, 196
Usturlabi Ali ibn sa 40

Ullmann, Manfred

Va

124
31, 59
Vehb ailesi 129

el-Vask
Vast

Volagases (Arsakl)

44

YUNANCA D NCE ARAPA KLTR

2 39

Ze

YAZM ALAR DZN

Arapa Yazmalar

Paris
BN gr. 1807 183
BN gr. 1962 183

Bedin
or.quart. 1215 55n.45
Edirne
Selimiye 1658 93n.21
Heidelberg
Schott-Renihart papirs
438.67n.u
Istanbul
Aya Sofya 2610 174n.40
Aya Sofya 3422 101n.33
Hamidiye 812 175
Nuruosmaniye 2800
37n.16
Madrid
Escorial, Fizik yazmas
13.n.31 tahrip olmu
Mehed
Mehed 5229 19on.6
Paris
Paris ar. 2346 147,149
Yunanca Yazmalar

BN gr. 2179 182

BN gr. 2389 182
BN gr. gr. 921 183
BN ek. gr. 1362 182-4
BN ek. gr. 1362 182
Coislin. 8 182
Coislin. 123. 182
Vatikan
gr. 190 182
gr. 204 182
gr. 613 174
gr. 1291 182
gr. 1594 182
gr. 2197 183
Urbin. gr. 82 183
Venedik
Marcianus gr.196 183
Marcianus gr.226 183
Marcianus gr.236 183
Marcianus gr.246 183
M arcianus gr.258 183
Viyana
phil. gr. 100 182-3

am
Emevi Camii'nde Yunanca yazma
183 ve 183n.64
Floransa
Laurentianus 28, 18 182
Laurantianus 80, 9 183
Heidelberg
Palat.gr. 398 183
Leiden
Leid. B.P.G.78 182
Oxford
Corp.Chr. 108 182

DZN