LAHYAT FAKLTES DERGS 17:1 (2012), SS.75-83.

MLL MCADELE YILLARINDA ATATRK, DN

YAYINLAR ve DN ADAMLARI
National Struggle Year Atatrk, Religious Publications and
Religious Men

Yrd. Do. Dr. Mustafa NDER

AB Eitim Fakltesi
E-posta: mustafaondersivas@hotmail.com

z
Milli Mcadelenin kazanlmasnda ve Trkiye Cumhuriyetinin kurulu aamasnda
Atatrk ve arkadalarna byk maddi ve manevi destek salayanlar arasnda din
adamlar nemli bir yer tutar. Bu kiilerin tannmas ve Atatrkle ilikilerinin
bilinmesi yeni nesil iin nem arz etmesinin yannda baz yanl bilgilerin ve
nyarglarn deitirilmesine de imkn salayacaktr. Trk halk, dinini doru ve
anlalr Trke kaynaklardan renebilme imknna Atatrk, ulema ve ilk meclisin
almalaryla bu dnemde kavumutur. Bu dnemde ayn zamanda din eitiminin
temelleri de ekillenmitir.
Anahtar Kelimeler: Atatrk, Din Adamlar, Dini Yaynlar, Milli Mcadele, Din
Eitimi.

Abstract
Republic of Turkey and the establishment of the National Struggle in winning the
largest stage in the financial and moral support to Atatrk who has an important place
in the clergy. This person and the recognition for a new generation of scientific
relations Atatrk some wrong information and prejudices next modification will also
provide opportunities. Turkish people, the religious right and is understood and being
able to learn from the source Atatrk, had gained with the operatin of the ulema and
the first parliament. Laid the foundations of religious education.
Keywords: Atatrk, Religious men, Religious
Religious Education.

Publications, National Struggle,

Yrd. Do. Dr. Mustafa NDER

76
____________________________________________________________________________

Giri
Gnmz insannn en nemli problemi, bilmeden dindarlk ve
bilmeden din kartldr. Yanl bilgileri dzeltmek, doru bilgiyi doru
kaynaktan alarak insanlara ulatrmak en bata gelen grevlerimizdendir.
Yeteri kadar bilgi sahibi olmadmz konulardan birisi de Atatrk ve
Cumhuriyet idaresinin dine, din adamlarna bakdr. Atatrk samimi bir
Mslman, uurlu bir Trk milliyetisi, okuyan ve yorumlayan bir aydndr.
zellikle dini eserleri dikkatle tetkik edebilen ve yanllarn bulacak
derecede Arapa bilgisine ve dini malumata sahip birisidir.
Atatrk ocukluunda ve rencilik yllarnda iyi bir din eitimi
almtr. Onun hayatnda dini btn iki kadn, annesi ve kz kardei etkili
olmulardr.1 Annesi Zbeyde Hanm Atatrk min alay ile mahalle
mektebine gndermitir. Atatrk daha sonra devam ettii Selanik emsi
Efendi Mektebi, Mlkiye Rtiyesi ve Manastr Askeri dadisinde ciddi din
eitimi almtr.2 Atatrkn bugnk anlamda Yaz Kuran Kursuna devam
ettii ve dini bilgiler renmesi iin eve zel hoca getirtildii de
bilinmektedir.3 Sonraki yllarda ise kz kardei Makbule Hanm onun dini
yaants zerinde etkili olmutur. Ramazan ve kandillerde evde zel
programlar dzenlenmi, hatim ve mevlid okutulmutur.4 imdi Milli
Mcadele ve Cumhuriyetin kurulu yllarnda dini yayn faaliyetleri, din
hizmetleri ve din adamlarnn katklarna bir gz atalm.
1. Dini Yaynlar, Din Hizmetleri ve Atatrk
Cumhuriyetin ilk yllarnda Diyanet leri Bakanlnn kuruluu ve
temel dini eserlerle ilgili almalar dikkate deerdir. O dnemde mevcut az
saydaki Kuran evirilerinin (Tibyan ve Mevakib gibi)5 arap harfleriyle
baslmas, dillerinin ar ve adal olmas6 yeni meal ve tefsir almalarn
zorunlu klyordu. Dnemin ulemas da bu durumdan yaknarak anlalr bir
dil ile eserlerin yazlmasn istiyordu. Ahmed Cevdet Paa, Hasan Basri
antay ve Osman Nuri Ergin bunlardan bir kadr. Ergin, konu ile ilgili
ifadelerinde: Kurann birok tercmelerine, biz Trkler ancak Cumhuriyet
devrinde nail oluyoruz. Her ne kadar bu devirden evvel de Tibyan ve
Mevakib adlarnda iki tercme ve tefsir elde dolayor idiyse de bunlarn

1
2
3
4
5

Gotthard Jaschke, Atatrkn ndinde Dinin nemi, ev: Nimet Arsan, Atatrk
Dncesinde Din ve Laiklik, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 1999, s.81.
Ethem Ruhi Flal, Atatrk ve Din, Azerbaycan Kltr Dernei Yaynlar, Ankara 1988,
s.6.
Bkz: Milliyet Gazetesi, 7 Eyll 2006 tarihli nsha, s.3.
Ali Sarkoyuncu, Atatrk Din ve Din Adamlar, TDV Yaynlar, Ankara 2004, s.226.
Tibyan Tefsiri : Hdr b.Abdurrahman el-Ezdinin H.773 te yazd Et-Tibyan fi Tefsiri-l
Kuran isimli Arapa eserdir. Mevakib : Hseyin b.Ali el-Kaifinin H.900 de yazd El
Mevahibu-l Aliyye isimli Farsa eserdir.
Dcane Cndiolu, Matbu Trke Kuran evirileri ve Kuran evirilerinde Yntem
Sorunu, 2.Kuran Sempozyumu, Bilgi Vakf Yaynlar, Ankara 1996, s.167,168.

F.. lahiyat Fakltesi Dergisi 17:1 (2012)

77
____________________________________________________________________________

ifadeleri dilimizin bugnk seviyesine uygun deildi demektedir.7 Bat

dillerinden evirileri yaplan Kuran- Kerim meallerinin yanllarla dolu
olmas yeni meal ve tefsir almalarnn aciliyetini gndemde tutuyordu.
Cemil Said tarafndan yaplan eviriye dnemin Diyanet leri Bakan Rifat
Breki yaynlad bir yaz ile kar km ve hatalarna dikkat ekmitir.8
Btn bu gelimeler meclisi harekete geirmi, 21 ubat 1925
tarihindeki bte mzakereleri esnasnda dini yaynlarn ehemmiyeti
vurgulanarak, yeni Kuran- Kerim tefsir ve mealleri ile Hadis-i erif
tercmelerinin devlet imknlaryla yaptrlmas kararlatrlmtr. Bu
faaliyetler iin Diyanet leri Bakanl btesine 20.000 Lira denek
konulmutur. Tercme ii Mehmet Akife, tefsir Elmall Muhammed
Hamdiye, Buhari tercmesi ve erhi de Babanzade Ahmed Naime
verilmitir. Daha sonra Mehmet Akif bu iten vazgemi ve tercme ii de
Hamdi Yazra verilmitir. Tam on iki yllk bir alma neticesinde 9 cilt
olarak hazrlanan Hak Dini Kuran Dili isimli tefsir 19351939 yllar
arasnda 10.000 takm baslarak cretsiz datlmtr.9 Merhum Hamdi
Yazr hazrlad mealin mukaddimesinde; Ortada dolaan yalan-yanl
Kuran tercmelerinin srf ticari kayglarla baka dillerden evrildiini,10
bunun karsnda meclisin yapt teklifi reddetmenin kendisine
yakmayacan, nemli bir hizmet olduunu ifade etmitir.11
Babanzade Ahmed Naimin balad Tecrid-i Sarih almas
vefatndan sonra Kamil Miras tarafndan tamamlanm ve 1928 ylndan
itibaren 12 cilt olarak baslp datlmtr.12 Kamil Miras hocann Tecrid-i
Sarih tercmesinin 4.cildindeki nszde bulunan u szleri enteresandr:
imdi vesile-i kran olmak zere asl kaydedilmesi milli ve dini bir vecibe
olan bir cihet kalmtr ki, o da bu eserin her eyden evvel Byk Meclisin
zade-i ilham olarak milletimize sunulan bir fazilet armaan olmasdr. Bu
sebeple yce meclisimize li muvaffakiyetler dilerken, Trk Milletinin byk
babuu Atatrk derin sayglarla selamlarm. 13
1 Mart 1922 tarihinde TBMM al konumasnda Atatrk yle
diyor: Efendiler! Camilerin mukaddes minberleri halkn ruhani, ahlaki
gdalarna en feyyaz menbalardr. Binaenaleyh camilerin ve mescitlerin
minberlerinden halk tenvir ve irad edecek kymetli hutbelerin
muhteviyatna halka itila imknlarn temin, eriyye Vekleti Celilesinin
7
8
9
10

11
12
13

Cndiolu, a.g.m, s.168.

Cndiolu, a.g.m, s.186.
TDVA, C.15, s.153; smail Yakt, Atatrk ve Din, SD Yaynlar, Isparta 1999, s.30.
O dnemde Kuran nce Arapadan bat dillerine tercme ediliyor, o tercmelerden de
Trkeye tercme ediliyordu. Bu durum byk hatalara sebep oluyordu. Kazmirskinin
Franszca Kuran tercmesinden Cemil Said tarafndan yaplan Trke tercme bunlardan
biridir ve Atatrk tarafndan beenilmemitir. Bk: Yakt, a.g.e., s.33; Cndiolu, a.g.m,
s.186,187.
Hamdi Yazr, Kuran- Kerim Meali, Okyanus Yaynclk, Kayseri 2007, s.78.
smail Yakt, a.g.e., s.31.
Kamil Miras, Sahih-i Buhari Muhtasar Tecrid-i Sarih Tercmesi, Diyanet leri
Bakanl Yaynlar, Ankara 1988, c.4, s.9.

Yrd. Do. Dr. Mustafa NDER

78
____________________________________________________________________________

mhim bir vazifesidir. Minberlerden halkn anlayabilecei lisanla ruh ve

dimaa hitap olunmakla ehl-i slamn vcudu canlanr, dima saflanr,
iman kuvvetlenir, kalbi cesaret bulur. Fakat buna nazaran Huteba-i
Kiramn haiz olmalar lazm gelen evsaf- ilmiye, liyakat- mahsusa ve
ahval-i leme vukuf haiz-i ehemmiyettir. Btn vaiz ve hatiplerin bu
mniyeye hadim olacak surette yetitirilmesine eriyye Vekletinin sarf-
mukderet edeceini mit ederim. 14
Atatrk 7 ubat 1923 aramba gn le namazn cemaatle birlikte
Balkesir Zanos Paa Camiinde klm, ehitler iin okunan mevlitten sonra
minbere karak bir hitabede bulunmutur. nce slam Dini ve onun temel
kayna olan Kuran- Kerim hakknda, sonra Peygamberimizin yaay ve
nasl rnek alacamza dair, daha sonra da camilerin toplum hayatndaki
fonksiyonu, hutbelerin anlalr olmas ile ilgili bilgiler vermitir.15 Bu
hitabeden yaklak drt yl sonra 17 ubat 1927 tarihinden itibaren Diyanet
leri Bakanl tarafndan 51 konuyu ieren Trke hutbeler hazrlanarak
tm grevlilere datlmtr.16
Atatrk, dinin asl kaynandan
renilmesini ve bunun da iyi eitim alm kiiler vastas ile okulda
gereklemesini istemektedir: Her fert dinini diyanetini, imann renmek
iin bir yere muhtatr; oras da mekteptir. Fakat nasl ki, her hususta
yksek meslek ve ihtisas sahipleri yetitirmek lazmsa, dinimizin felsefi
gereini tetkik, tetebbu bakmndan ilmi ve fenni kudrete sahip olacak
gzide ve hakiki ulema yetitirecek yksek messeselere malik olmalyz.17
2. Din Adamlar ve Atatrk
zellikle Milli Mcadele yllarnda her faaliyette, her kongrede, her
ehirde din adamlarnn katksn gryoruz. Sivas ve Erzurum
Kongrelerinin yannda, Balkesirde yaplan Kuvay- Milliye Kongresine,
Alaehirde, Nazillide ve Lleburgazda yaplan kongrelere katlanlarn
ounu din adamlar oluturmutur.18 Mdafa-i hukuk Cemiyetlerinin hemen
tamamnda yine din adamlarn n saflarda izliyoruz.19 Kazm zalpin
dedii gibi: Uygun olmayan durum ve koullar iinde, saygdeer din
bilginlerimiz ne gemiler, sadece telkin ve aydnlatma devi ile
yetinmemiler, ulusal kuvvetlerin banda da arpmlardr.20

14
15
16
17
18
19
20

Atatrkn Sylev ve Demeleri, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 1997,

s.246247.
Ali Sarkoyuncu, Atatrk Din ve Din Adamlar, TDV Yaynlar, Ankara 2004, s.98.
A.Vehbi Ecer, Atatrkn Din ve slam Dini Hakknda Grleri, Atatrk
Dncesinde Din ve Laiklik, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 1999, s.131.
Yakt, a.g.e, s.62.
Ali Sarkoyuncu, Atatrk Din ve Din Adamlar, TDV Yaynlar, Ankara 2004, s.148154.
Ali Sarkoyuncu, a.g.e., s.160-162.
Cemal Kutay, Kurtuluun ve Cumhuriyetin Manevi Mimarlar, DB Yaynlar, Ankara
1973, s.383.

F.. lahiyat Fakltesi Dergisi 17:1 (2012)

79
____________________________________________________________________________

Atatrk din adamlarndan bahsederken: Milletimizin iinde hakiki ve

ciddi ulema vardr. Milletimiz bu gibi ulemasyla mftehirdir.21 ifadesini
kullanmtr. Beykoz imam ile Atatrk arasnda geen bir konumay
kaynaklarn aktard ekliyle mam Hafz Efendiden dinleyelim: Bir ikindi
namaz sonrasnda iskelenin yannda bulunan kahvede oturuyordum. Derken
birka otomobil geldi ve durdu. En ndekinden Atatrk indi, etraf hemen
kalabalklat, ben de kalabaln arasnda yer aldm. Atatrk halk sknete
davet ederek konumaya balad:
Beykoz imam burada m? Gelsin de konualm. Ben hemen ileri
karak:
Buyur Paam, konualm. Atatrk sol avucundaki zmleri bana
gstererek:
Hoca, bu helal de bunun suyu niin haram? Bize sylesene. Bu
sual karsnda ardm, bir mddet dndkten sonra:
Paam karn sana helal de kzn niin haram? deyince Paa
glmseyerek:
Hoca sen limsin; ben softalar aryorum. Yarn saraya gel de
seninle konualm.
Ertesi gn saraya gittim; beni karsna oturtarak eitli ayetler okuttu
ve kendisi tefsir etti.22
Atatrk yine bir gezi esnasnda Polonezkye uram, kendilerini
karlayan dzgn giyimli, kltrl kiinin imam olduunu renince ok
memnun kalarak imamn evinde misafir olmu, evin tertip ve dzenini,
ocuklarn temiz ve bakml olmasn takdir etmitir. O zamana kadar byle
tertipli ve dzenli bir ky evine rastlamadn belirterek, ocuklarn
okutulmas iin yannda bulunanlara talimat vermi ve Ankaradaki bir yatl
okula alnmalarn salamtr.23
Atatrkn ilk Diyanet leri Bakan Rifat Breki ile de yakn bir
dostluk ve samimiyeti vard. stanbul hkmetinin tesiri ile eyhlislam
Drrizade Abdullah Efendi tarafndan verilen ve Kuvay- Milliyecileri hain
ilan eden fetvaya kar, dnemin Ankara Mfts Rifat Breki ve 155 din
adam kar fetva ile Milli Mcadeleye en nemli destei vermi oldular.24
Brekizade Rifat arkadalar ile maddi anlamda da Atatrk ve ekibine ciddi
katkda bulunmular, bunun karlnda Atatrkn sevgi ve ilgisine mazhar
olmulardr. Rifat Breki Diyanet leri Bakan iken Atatrk her hafta
yaverini gndererek hatrn sordurmu ve kendisine resmi otomobil tahsis
ettirmitir.25 Rfat Breki hoca kendisini karlarken ayaa kalkan Atatrke
21
22
23
24
25

smail Yakt, a.g.e.,15,17,20.

smail Yakt, a.g.e. s.5153; Ahmet Grta, Atatrk ve Din Eitimi, DB Yaynlar,
Ankara 1981, s.6063.
Ahmet Grta, a.g.e., s.61.
Ouz Kaleliolu, Atatrk ve Atatrk lkeleri, DB Yaynlar, Ankara 2001, s.6768.
Cemal Kutay, Kurtuluun ve Cumhuriyetin Manevi Mimarlar, DB Yaynlar, Ankara
1973, s.190194.

Yrd. Do. Dr. Mustafa NDER

80
____________________________________________________________________________

Paam beni mahcup ediyorsunuz deyince, Atatrk: Din adamlarna

sayg gstermek Mslmanln icaplarndandr diye cevap vermitir.26
Ankara Mdafa-i Hukuk Cemiyetinin bakanln da yrten Brekizade
Rifat, Heyet-i Temsiliyenin Ankaradaki almalarna her trl maddimanevi destei salam, hatta hanmnn ve kendisinin cenaze masraflar
iin ayrd para ile Ankara ve ilelerinden toplanan paralar Atatrk ve
arkadalarna vermitir.27 Milli Mcadelenin nde gelen isimlerinden biri
olan Albay Hsamettin Ertrk din adamlarnn katksn u szlerle dile
getirmitir: Mtareke yllarnn isimsiz kahramanlar iine ba sarkl din
adamlarn, imam ve mezzinleri, krs vaizlerini, tekke mensuplarn,
medrese hocalarn da dhil etmek mecburiyetindeyiz. Bunlar dini
mefkreler sevkiyle Milli Mcadelenin muvaffakiyetine can- gnlden
almlar, kavlen ve fiilen bu uurda ellerinden geleni yapmlardr.28
Amasya mftleri Abdurrahman Kamil Efendi ve Hac Tevfik Efendi
de Atatrkle yakn ilikileri olan ve ondan srekli sayg gren insanlardr.
Hac Tevfik Efendi Atatrk Amasyaya davet etmi, mdafaa-i hukuk
cemiyetinde aktif rol stlenmi, toplad milis kuvvetleri ile ekyann
isyanlarn bastrmtr. Abdurrahman Kamil Efendi de ayn minval zere
hizmete devam etmi, Mustafa Kemal Paann da hazr bulunduu Amasya
Bayezd Camiinde 13 Haziran 1919 tarihinde verdii vaazla milli mcadele
heyecann halka alamtr. Atatrk her Amasyaya geliinde Hoca
Efendiyi ziyaret etmi, son geliinde ise trenden iner inmez yine onu sormu,
torunu Nafiz Yetkinin koluna girerek getirdii Abdurrahman Kamil Efendi
ile Gazi Mustafa Kemal arasnda yle bir olay gemitir.
Atatrk trenin merdiveninden inerken Hoca Efendinin kstekli saatini
gstererek;
Bu nedir? Bu cennetin anahtar m yoksa! Ver de cennete girelim
Asl cennetin anahtar sende Paam!
Nasl bende olur cennetin anahtar?
Sen ki cahil millete okuma yazma rettin, okumak iin kitap
getirdin, bundan ala cennet anahtar olur mu? 29
Sivas Mfts Abdurrauf Efendi de Atatrkn sevdii ve deer
verdii limlerdendir. Sivas Kongresi esnasnda byk hizmetleri olmutur.
Erzurumdan gelecek misafirleri karlamak iin ev ev, dkkn dkkn
dolaan mft efendi, arkadalar ile birlikte Atatrkn kalaca oday
evlerinden getirdikleri eyalarla tefri etmilerdir. Kad Hasbi Efendi ve
26
27

28
29

Ercment Demirer, Din Toplum ve Kemal Atatrk, Karde Matbaas, Ankara 1969, s.12.
Ali Sarkoyuncu, Atatrk Din ve Din Adamlar, TDV Yaynlar, Ankara 2004, s.172.
(Brekizade Rifatn 1200 Tl.lik yardm ve arkasndan 46.500 Tl.lik yardmnn T.C.nin
ilk hazinesi olarak deerlendirilebileceini milletvekili olu Fuat Breki bir rportajnda
ifade etmitir.Bkz: Sarkoyuncu, a.g.e, s.172, 570 nolu dipnot.Ayrca Bkz: Bayram
Sakall, Ankara ve evresinde Milli Hareketler, Ankara 1998, s.72)
Ali Sarkoyuncu, Milli Mcadelede Din Adamlar, C.1, s.214.
Ali Sarkoyuncu, Milli Mcadelede Din Adamlar, DB Yaynlar, Ankara 2002, C.1,
s.177210.

F.. lahiyat Fakltesi Dergisi 17:1 (2012)

81
____________________________________________________________________________

Arap eyh diye bilinen Seyyid Abdullah Haimi de Sivas Kongresi

gnlerinde mft Abdurrauf Efendinin yannda olmulardr.30
Atatrkn Trablusgarp savandan beri tand eyh Senusiyi31
getirterek Anadolunun eitli yerlerinde vaaz ve irad faaliyetinde
grevlendirmesi, Sivasta slam Birlii Kongresi yaptrmas, Ulu Camide
hutbe okutmas da zerinde dnlmesi gereken bir olaydr.32 Birinci
Dnya Savanda Osmanl saflarnda katlarak Libya ve Cezayirde
Franszlara kar savam olan Senusilerin eyhi olan Libyal Ahmed
Senusi, Vahideddin tahta ktnda ona kl kuatmas iin bir denizalt ile
gizlice stanbula getirilir. Mondros mtarekesinin imzalanmas sebebi ile
lkesine dnmeyip Bursaya yerleir. Bu srada 56. Tmen Kumandan
Bekir Sami Bey vastas ile Milli Mcadeleye destek olma arzusunu Mustafa
Kemale iletir. Bu istei olumlu bulan Mustafa Kemal, eyh Senusi ve
arkadalarn Ankaraya davet ederek 25 Kasm 1920 de TBMM de bir
konuma yapmasn temin eder. Sonraki dnemlerde onu Gezici Vaiz
olarak nce dou ve gneydouda, sonra baka illerde grevlendirir.33
Milli mcadele yllarnda Osmanl geleneini srdren Atatrk,
kanaat nderleriyle iyi ilikiler kurmutur. Erzurum kongresinden dnerken
Elaz valisi Galip Beyin suikast iin yklce para verdii Haydar Aa ve
milisleri Kutu Deresi mevkiinde Atatrk ve arkadalarnn yolunu keserler.
Niyetlerinin ne olduunu soran Atatrke Haydar Aa paralar verir ve
desteini bildirir. Bunun zerine kendisine Dersim mebusu olarak Ankaraya
gelmesini teklif eden Atatrke Haydar Aa u cevab verir: Ben buralar
terk edip gelemem ama kardeim Diyap kabul ederseniz o mebus olsun.
Diyap Aa mebus olur ve Atatrk ona ilgi ve zen gsterir.34 Hacbekta
derghndaki elebi Cemalettin Efendi ile postniin Niyazi Salih Baba
Atatrk ve arkadalarna ak destek vermilerdir.35
Ispartada Hafz brahim Efendi Demiralay, Afyonkarahisarda
Hoca smail kr Efendi elikalay isimli milis kuvvetlerinden oluan
birlikleriyle dmann durdurulmas ve pskrtlmesinde nemli roller
stlenmilerdir. Demiralay Isparta ve evresini talyanlara kar korumu,
elikalay ise Dumlupnarda Yunan kuvvetlerini durdurmutur.36 Atatrk
ulemann bu katksn Hakikati halka izah ettiler... Doru yolu gsteren

30
31
32

33
34
35
36

Ali Sarkoyuncu, Atatrk Din ve Din Adamlar, s.138.

Senusiler hk. ayrntl bilgi iin bk: Kadir zkse, Muhammed Senusi, nsan Yaynlar,
stanbul 2000.
Necip Gnaydn, Milli Mcadelede eyh Senusinin Sivastaki ttihad- slam Kongresi
ve Ulu Camideki Hutbesi, Tarih ve Dnce Dergisi, stanbul 2005, S.45; Taha Akyol,
Ama Hangi Atatrk, Doan Yaynlar, stanbul 2008, s.194201.
Taha Akyol, a.g.e., s. 191 vd.
Gneri Civaolu, Atann Hayatn Dersimli Kurtard, Milliyet Gazetesi, 19 Kasm
2011, s.19.
Sarkoyuncu, a.g.e., s.140.
Sarkoyuncu, a.g.e., s.155-158.

Yrd. Do. Dr. Mustafa NDER

82
____________________________________________________________________________

vaaz ve nasihatlerden sonra herkes almaya balad. 37 diye ifade

etmitir.
Atatrk zmirde Latife Hanmla evlenirken mft Rahmetullah
Efendiye dini nikh kydrm, nikh ahitliklerini Fevzi akmak ile Albay
Asm Gndz yapmlar, mehir olarak da on dirhem gm belirlenmitir.
20 Ocak 1923 tarihinde Uakizade Muammer Beyin maliknesinde kylan
nikhta zmir Valisi Abdulhalk Bey ile Kazm Karabekir de hazr
bulunmulardr.38
SONU
Cumhuriyetle birlikte Diyanet leri Bakanlnn kurulmas, ilk
Trke tefsir, meal ve hadis kitaplarnn yazdrlmas, hutbelerin Trke
okunmas nemli hizmetlerdir ve dinin anlalmas iin atlm hayati
nitelikte admlardr. O dnemde yazlan ve tercme ettirilen dini eserler hala
ilgililer iin temel kaynak olma zelliini srdrmektedirler. Dinin doru ve
ana kaynaklarndan renilmesinin milletimiz iin ok mhim olduunu
bilen Atatrk; bilgili, aydn ve dini doru anlayp anlatan btn din
adamlarna yakn ilgi duymu, onlar destekleyerek saygda kusur
etmemitir. Onun en byk amac, dinin her trl hurafeden ayklanarak
gerek anlamyla millet tarafndan renilebilmesinin yollarn amak
olmutur. Bu renimin yerinin okullar olduunu belirtmi ve kendisi
hayatta iken birinci snf hari ilkokullarda haftada iki saat Kuran- Kerim
ve Din Dersi programda yer almtr. Atatrk, dier alanlarda olduu gibi din
alannda da uzman din adamlar ile bunlarn yetitirilecei okullarn
lzumuna vurgu yapmtr. Bu okullarda yetimi kiilerin de mihrab ve
minberlerden, anlayacaklar bir dille ve ruhuna hitap ederek halk irad
etmesinin nemini dile getirmitir. Sekin ulema ise krsden cepheye kadar
tm gayretlerini vatanlar iin sarf etmilerdir. Yazmz Atatrkn
lmnden 15 gn kadar nce btn Mslmanlara gnderdii u mesajla
bitirmek yerinde olacaktr: Btn Dnyann Mslmanlar Allahn son
Peygamberi Hz. Muhammedin gsterdii yolu takip etmeli ve verdii
talimatlar tam olarak tatbik etmeli. Tm Mslmanlar Hz. Muhammedi
rnek almal ve kendisi gibi hareket etmeli; slamiyetin hkmlerini olduu
gibi yerine getirmeli. Zira ancak insanlar bu ekilde kurtulabilir ve
kalknabilirler.39

37
38

39

Sarkoyuncu, Milli Mcadelede Din Adamlar, C.1, s.11.

Mehmet Nuri Ylmaz, Konumalar-Makaleler, DB Yaynlar, Ankara 2000, C.VI, s.996.
Grta, a.g.e., s.71.

F.. lahiyat Fakltesi Dergisi 17:1 (2012)

83
____________________________________________________________________________

KAYNAKA

Akyol, Taha, Ama Hangi Atatrk, Doan Yaynlar, stanbul 2008.

Atatrk Dncesinde Din ve Laiklik, Komisyon, Atatrk Art.Mrk.Yaynlar, Ankara
1999.
Cndiolu, Dcane, Matbu Trke Kuran evirileri ve Kuran evirilerinde Yntem
Sorunu, 2.Kuran Sempozyumu (Tebliler-Mzakereler), Bilgi Vakf
Yaynlar, Ankara 1996.
Demirer, Ercment, Din, Toplum ve Kemal Atatrk, Karde Matbaas, Ankara 1969.
Ecer, A.Vehbi, Atatrkn Din ve slam Dini Hakkndaki Grleri, Atatrk
Dncesinde Din ve Laiklik, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar,
Ankara 1999.
Flal, E.Ruhi, Atatrk ve Din, Azerbaycan Kltr Dernei Yay.,Ankara 1988.
Gnaydn, Necip, Milli Mcadelede eyh Senusinin Sivastaki ttihad- slam
Kongresi ve Ulu Camideki Hutbesi, Tarih ve Dnce Dergisi, S.45,
stanbul 2005.
Grta, Ahmet, Atatrk ve Din Eitimi, DB Yay.,Ankara 1981.
slam Ansiklopedisi, TDV Yaynlar, C.15, stanbul 1997.
Jachke, Gotthard, Atatrkn ndinde Dinin nemi,ev:Nimet Arsan, Atatrk
Dncesinde Din ve Laiklik, Atatrk Aratrma Merkezi Yay.,Ankara
1999.
Kaleliolu, Ouz, Atatrk ve Atatrk lkeleri, DB Yay.,Ankara 2001.
Kutay, Cemal, Kurtuluun ve Cumhuriyetin Manevi Mimarlar, DB Yay.,Ankara 1973.
Milliyet Gazetesi, 7 Eyll 2006, 19 Kasm 2011 tarihli nshalar.
zkse, Kadir, Muhammed Senusi (Hayat, Eserleri, Hareketi), nsan Yaynlar,
stanbul 2000.
Sahih-i Buhari ve Tecrid-i Sarih Tercmesi, Diyanet Yaynlar, Ankara 1988.
Sarkoyuncu, Ali, Atatrk Din ve Din Adamlar, TDV Yaynlar, Ankara 2004.
Sarkoyuncu, Ali, Milli Mcadele Din Adamlar, DB Yay.,Ankara 2002.
Tetik, Gaffar, Atatrk ve Din, Diyanet Aylk Dergi Eki, S.94, Ankara 1998.
Yakt, smail, Atatrk ve Din, SD Yay.,Isparta 1999.
Yazr, Hamdi, Kuran- Kerim Meali, Okyanus Yaynclk, Kayseri 2007.
Ylmaz, M.Nuri, Konumalar-Makaleler, Diyanet Yaynlar, Ankara 2000.