You are on page 1of 13

Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi

S 40, Kasm 2007, s. 693-705

Atatrk Dnemi Emniyet Genel Mdrl


Raporlarnda Nazi Propagandas*
*Prof.Dr .Mustafa YILMAZ
ZET
Bu almada Emniyet Genel Mdrl raporlarna yansyan Nazi
propagandas ve bu propagandann hangi alanlar kapsad incelenmitir. Ayrca
hkmetin o dnemde bu konuya hassasiyeti ortaya konulmutur.

ABSTRACT
In this study, the Nazi propaganda and it's sphere ofi influence has been
examined in the light of report s at General Directorate of Security. Furthermore, the
reaction of the government to this propaganda hav e been discussed.

Kazanlan Milli Mcadele sonrasnda lkenin yeniden inas iin


younlaan Cumhuriyeti kuran kadro, bata Mustafa Kemal Paa olmak
zere lke sorunlarna arlk vererek yeniden bir millet yaratma ve ulus
devlet olma yolunda youn bir aba ierisinde idi.
Yine bilindii gibi batya kar mcadele edilmesine ramen modern bir
lke yaratmada bat ve batl model rnek alnyordu.
inde yaanlan dnyann yani iki sava aras dnya dzeninin
Trkiye'ye yansmalaryla Trkiye'de uygulanan politikalar rtyor ve
Yeni Cumhuriyetin ve onun liderinin dnya barndan yana tavr lkenin ve
liderinin prestijini giderek artryor ve dnya liderleri arasnda yer almasn
salyordu.
phesiz lke ierisinde siyasi, sosyal, iktisadi ve kltrel alanda
radikal deiimler yaanrken Cumhuriyetin kendi i dinamiklerine ve
* H..Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits.

694

MUSTAFA YILMAZ

dnyada yaanan gelimelere bal hassasiyetleri vard. Bu hassasiyetler ile


ilgili grdmz Cumhuriyet Dnemi Sansr zerine 1923-1973
yaptmz bir aratrmada1 bakanlar kurulu karar ile yasaklanan yaynlar
Atatrk. nn ve Menderes dneminde deimeyen balklarn; komnist
propaganda, Krtlk. Ermenilik, Rumluk propagandas. Dini propaganda,
irticai tevik, dini rencide edici, misyonerlik propagandas, lke aleyhine ve
kamuoyunu bozucu. Trkiye'nin d politikasna zarar verici ve komu ve
dost lkeler aleyhine. Mustafa Kemal Paa ve devlet bykleri aleyhine,
Trk ve Trkl rencide edici ve mstehcenlik gibi alanlar kapsadn
gryoruz. Bu konulardan bazlarnn belirli dnemlerde dikkate alnmad
gzlenmektedir.
Benzeri bir baka hassasiyet olan Almanya'da Bitlerin iktidara gelmesi
sonras Trkiye'de yaayan Almanlara ve Almanya zerinden Trkiye'ye
ynelik olarak yaplan Nazi propagandasna ilikin Emniyet Genel
Mdrlnn tuttuu raporlar ve devletin farkl kurumlan ile paylat
veya onlar uyard faaliyetler bu tebliin konusunu oluturacaktr.
phesiz burada iki sava aras dnemde Trk-Alman ilikilerinin
zellikle de 1933'de Hitler'in iktidara gelmesi sonrasnda artan Nazi
propagandasnda nemli bir rol oynad sylenebilir. ki sava arasnda
Trkiye'de grev yapan Almanlar ile Almanya'ya farkl gerekelerle
gnderilen Trk grevliler ve Trk Alman kltrel ilikileri anlan
faaliyetlerde bir etken olarak deerlendirilebilir.2
Ayn balamda Almanya hkmetinin 1935'de dzenledii sanat sergisi
ve tiyatro almalarna para ve teknik destek salamas, Trk basn ile iyi
ilikiler kurmas, yine bilindii gibi Trkiye Almanya ticari ilikileri dier
rnekler olarak sylenebilir.'
Takdir edilir ki bu tebliin ierisinde Hitler ve onun iktidara gelii,
Nasyonel Sosyalizm, yeni partinin yaylmac siyaseti, kinci Dnya Sava
ve sonras gibi konulara yer verilmeyecek ve sadece savaa giden yolda yani
1930'lu yllardan balayarak Atatrk dneminde anlan konuya kar
gsterilen duyarllk ortaya konulacaktr.

1
Mustafa Ylmaz- Yasemin Doaner. Cumhuriyet Dneminde Sansr (1923-1973),
Ankara 2007.
:
Anlan faaliyetlere rnek olarak 1936'dan balayarak nce 7 sonra 24 ve artarak
devam eden Almanya'ya Trk subay gnderilmesi, Trkiye'ye gelen askeri heyetler ve 1937
ylnda Alman askeri heyetinin Trkiye'yi ziyareti vb. olaylar verilebilir. Bkz. Faruk Ayn,
Cumhuriyet Dneminde Trklk Hareketleri (1931-1945), H..Atatrk lkeleri ve
nklap Tarihi Enstits yaynlanmam doktora tezi, 1998, s. 125.
ada sanatlarn Trkiye'de tantm ve eitimi konusunda Almanya 1934 ylndan
balayarak nemli roller stlenmitir. rnein Cumhurbakanl Senfoni Orkestrasnn
Kuruluu 1935, Ankara Devlet Konservatuarnn Kuruluu 1936. Bkz. Ayn, a.g.e, s.125-126.

ATATRK DNEM EMNYET GENEL MDRL RAPORLARINDA.

695

Konu ile ilgili Emniyet leri Umum Mdrl'nn Dahiliye Vekili


imzas ile Bavekalete yazd ilk yaz 29.12.1931 tarihli4 olup anlan yazda
Almanya'da Hitler frkasnn faaliyetleri ile ilgili bilgi verilerek bunlarn
memleketimizi alakadar eder grld bildirilmektedir.
Anlan yazda Berlin'deki muhbirin altn izdii konular unlardr:
Hitler'in birka hafta sonra iktidara gelecei ve bir ihtilal korkusu ile baz
kurulularn kontratlarn imdiden feshettikleri syleniyordu. Hitler'in
iktidar iin kadrosunun imdiden belli olduu; hepsinin i bana gemi gibi
altklarn not eden muhbir, Paris'te yaynlanan Le Journal gazetesinin
nemli bir muhabiri ile yapt grmeye dayanarak Almanya'nn gemite
baaramad eyi imdi yapacan, yani savata Trkiye'nin bir blmn
"Mstemleke" olarak Avrupal dier devletlerle (ngiltere, Fransa, talya
hatta Rusya) uyum ierisinde paylaacan, imdiden Trkiye'den alnacak
yerler iin gerekli olan memurlarn belirlendiini bunlarn gemite Trk
ordusunda grev yapan subaylar ve paalardan olutuunu ve balarnda bir
paann bulunduu "Asya Cemiyeti" isimli bir cemiyet kurarak bir gazete
kardklarn ve Trkiye'de bir takm Trk subaylar ile temasta
bulunduklarn bildiriyordu.
Konu ile ilgili ikinci yaz ise ileri Bakanlndan stanbul Vilayetine
gnderilen 22.04.1933 tarihli bir yazdr.5 Yazda stanbul'da bulunan Hitler
yanls tekilatlar ile bunlara kar olan Yahudilerin faaliyetlerine
deinilerek; "... Trkiye topraklar zerinde hibir hareket ve faaliyet
sarfetmesine msaade edemeyeceimizden stanbul'da bu ekilde yekdieri
aleyhine alan ehasn ileri gelenlerinin mnasip surette celbedilerek gerek
neriyat, gerek propaganda sureti ile hibir faaliyet sarfetmelerini ve neriyat
yapmamalarnn kendilerine kat'i surette tebli ettirilmesi ve neticenin i'ar
buyurulmas ehemniyetle rica olunur" deniliyordu.
Bu yazmalar sonras raporlarda yer alan konular Trkiye'deki
Alman propagandas ve rgtlenmesi, Yahudi Alman ekimesi,
stanbul, Ankara ve zmir gibi byk ehirlerde yaplan kutlama
faaliyetleri, Trk-ngiliz anlamas ve Nazi propagandas ieren amblem
ve iaretler bal altnda incelemek mmkndr.
stanbul, Ankara ve zmir gibi byk ehirlerde yaplan kutlama
faaliyetleri ne ilikin olanlarn deerlendirecek olursak unlar
sylenilebilir; Bu balamda ilk rapor stanbul Valiliinin 06.05.1933
tarihinde, ehirde Almanlar tarafndan yaplan zel gnlerin kutlanmasna
ilikin Dahiliye Vekaletine gnderdii bir yazda bu toplantlara katlan
nemli ahsiyetlerin kimler olduu toplam ka kii olduklar ve toplantda
4
Babakanlk Cumhuriyet Arivi 33.170.1 s.209. Bundan sonra Babakanlk
Cumhuriyet Arivi B.C.A. eklinde verilecektir.
5
B.C.A. 33.169.01 s.196.

MUSTAFA YILMAZ

696

nelerin konuulduuna ilikin olandr. Bu raporda "1 Mays i Bayramn


Hitler'in Alman Milli Bayram olarak kabul etmesi nedeni ile daha nce
izin alnarak stanbul Palas'ta yaptklar toplantda, sefaret mstearnn
yapt konumada; Gazi Trk Milletini nasl ykseltmi ise Hitler'in de
Almanya'y ykselteceinden bahsedilmi, marlar sylenmi Trk ve
Alman bayraklarnn iki yanna resimler aslmtr" deniliyordu.6
Yine kutlama amal bir toplant 17.01.1934 tarihinde Karpi
lokantasnda yaplm ve toplantya Alman Sefiri Rozenberg katlm ve
yapt konumada ncekilerde olduu gibi Gazi hazretlerinin Trkiye'de
yapm olduu inklabn bir benzerinin Almanya'da yaplarak Almanya'nn
ksa srede kalknmasnn salanacan sylemitir. Marlarn sylenmesi
dnda Fhrer'e selam verilmitir.7
Ankara'da bulunan Almanlarn gn dnm nedeniyle 22.06.1934
tarihinde ubuk Barajnda yapt bir baka toplantya 300 kadar Alman'n
katld8, 07.08.1934 tarihinde ise Ankara elektrik irketinde Almanya
Cumhurbakan Mareal Hinderburg'un lm nedeniyle bir baka toplant
yapld bildiriliyordu9. Yine Hinderburg'un lm zerine zmir'deki
Alman konsolosunun Trk Bayrann da yarya kadar indirilip
indirilemeyeceini sorduunu ve valinin dokuz yldr yrtt bu grevi
srasnda byle bir durumla karlamadn ve byle bir protokol
olmadn, gerekenin hkmet tarafndan yaplacan sylediini Dahiliye
Vekaletine bildiriyordu.10
Ankara'da bulunan Almanlarn sonbahar kutlamak iin yaptklar bir
dier toplantya 100 kadar Alman katlm ve toplantda; Hitler'in gzel
adetleri diriltmeye alt yolunda konumalar yaplmt. Trkiye'de
Trklere ilim ve medeniyet getirmek zere bulunan Almanlarn ekonomik
durumlarnn iyi olduu ve aralarnda toplanacak para ile Almanya'da
ekonomik durumu iyi olmayanlara yardm kampanyas balatldndan
bahsedilmitir. Bilindii gibi esas gaye Nazi frkasna taraftar toplamaktr.11
Bu balamda ska grlen bir dier toplant ise Ankara'da bulunan
Alman kolonisinin yaz bayramn kutlamak amac ile 20 Haziran 1936
"B.C.A. 33.169.01.
B.C.A. 33.169.01.
B.C.A. 33.170.01 s.202.
"B.C.A. 33.170.01 s.203.
10
B.C.A. 33.170.01 2.0.10.
11
B.C.A. 33.169.01 s.155-156. stanbul valilii Dahiliye Vekaletine yazd bir yazda
Trkiye'deki Almanlarn dzenli toplantlar yaparak Alman genlii ve Hitler'in faaliyetleri
ve baarlar dorultusunda konumalar dnda topladklar paralan Alman sefareti tarafndan
kuryeler vastas ile Almanya'ya gnderdiini duyuruyordu. (B.C.A.33.170.01 s.101) Buna
Dahiliye Vekaletinin verdii cevapta anlan trden propaganda faaliyetlerine mdahale
edilemeyecei ama para toplamak ve bunlar lke dna karmann su olduu ve bu trden
bir ileme mdahale edilebilecei syleniyordu. B C.A.33.170.01. s.98.
7
8

ATATRK DNEM EMNYET GENEL MDRL RAPORLARINDA.

697

tarihinde Atatrk Orman iftliinde alnan izin dorultusunda yaptklar


toplantya ilikindi. Toplantya her kesimden 70 kadar Alman'n aileleri ile
birlikte marlar ve arklar syleyerek daldklar duyuruluyordu.12
20 Nisan'da yaplan Bir baka kutlamaya ilikin yazmada ise Hitler'in
50. ya gn nedeni ile Beyolu Totonya klpte toplantya gelen Almanlara
yine Hitler'in azimli bir ahsiyet olduu, onun idareyi ele almas sonrasnda
isizliin azald, dardaki Alman'larm nfus ve itibarlarnn artt
yolunda konumalar yapld bildiriliyordu.13
Grlecei zere farkl zamanlarda izin alnarak yaplan bu tr
kutlamalarda Trkiye ve zellikle Mustafa Kemal Paa ve onun
gerekletirdii devrimlere atf yaplarak benzeri bir biimde Hitlerin
Almanya'nn yeniden yaplanmas ynnde yrtt almalarn alt
iziliyor, Alman dayanmasn artracak konumalar yaplyordu. Ama
Almanlar arasnda Nazi propagandas yaparak onlarn partiye kazandrlmas
idi.
Trkiye'deki Alman Propagandas ve Nazi rgtlenmesine ilikin
yazd ilk rapor 17.05.1932 tarihinde Dahiliye Vekilinin stanbul vilayetine
bir yazda Adolf Hitler'in stanbul'a Rener isminde bir mhendis
gnderdiini ve ad geen ahsa ilikin Yeni Gn gazetesinin 12.05.1932
tarihli nshasnda bilgi verildiini sylyordu. stanbul Valilii ise
24.05.1932 tarihli yazsnda konu edilen ahsn adnn Frans Rener arl
olduunu ve Avusturya vatanda olan bu kiinin 1928 tarihinde stanbul'a
gelerek Rumeli hisarndaki Robert Kolejinde mhendis ubesi
retmenliine tayin olduunu ve iki yl nce Robert Koleji tarafndan zmir
ve Mara'taki mektepleri tefti iin memur edilerek anlan ehirlere gidip
geldiini belirtmektedir. Ad geen kii polis mdrlne bir bavuruda
bulunarak "Alman Faistlerine taraftar olup da mteferrik bir halde
bulunanlar bir araya toplayarak faaliyetlerini tanzim etmek iin kendisine
hkmete msaade edilip edilemeyeceini sormu ve kendisine lkede
bulunan ecnebilerin burada siyasi gayelerle cemiyet kurup toplantlar
yapmalarna kanunlarn msaade etmeyecei, ancak ecnebilerin sanat ve
ticaretle uramak kayd ile ikametlerine msaade edilecei bildirilmitir"
deniliyordu.14
Alman rgtlenmesine ilikin olarak bir dier faaliyet ise 18.04.1933
tarihinde Dahiliye Vekaletinden stanbul vilayetine yazlan bir yazda
grlmektedir. Yazda Nasyonel Sosyalist partinin iktidara geldikten sonra
Almanlar bu partinin ats altnda toplamaya ve Nazi propagandas
yapmaya tevik ettii ve buna bal olarak btn lkelere temsilciler
12
13
14

B.C.A.33.170.01 s.50.Ek:I.
B.C.A. 33.166.01 s.151-156.
B.C.A. 33.169.01 s.204-207

698

MUSTAFA YILMAZ

gnderdii, Trkiye'de ise nemli sayda Alman bulunmas nedeni ile bu tr


faaliyetlere dikkat edilmesi gerektiinin alt iziliyordu. Bu yazda
stanbul'daki Almanlar grupta tasnif ediliyordu. 1- Gen Zmre 2Almanya'nn bugnk siyasetini onaylayan ama Hitler'in saldrgan tavrn
onaylamayan milliyeti bir zmre 3-Yahudi Almanlar olarak adlandrlan
Hitler ve frkasna kar kiiler.
Nazi propagandasna ilikin bir dier raporda, Paris'te yaynlanan Le
Temps gazetesinin 12 Temmuz 1933 tarihli nshasnda hariten gelen
gazetelerin iine sktrlm beyannamelerin Alman propagandas yapt
ve stanbul'daki Hitler yanls memurlarn bayilere bahi vererek bunlar
gazetelerin ierisine sktrdklar ve bu yolla propaganda yaptklar
bildirilmekteydi.15
Yine girite deindiimiz Trk ve Alman subaylar arasnda Birinci
Dnya Sava srasnda yaanan silah arkadalna bal olarak ilikilerin
gelitirilmesi, Trk ve Alman namusunun kurtarlmas konusunda ittifak
yapld yolunda haberlere rastlanyordu.16
Nazi propagandasnn stanbul niversitesi'nde genler arasnda etkili
olduu ve Alman karlar dorultusunda propaganda yapld yolundaki
uyarya verilen cevapta halen niversitede kaytl bir Alman rencinin
olduu ve bunun da niversitede grevli bir Alman retim yesinin olu
olduu bildiriliyordu.17 niversitedeki Nazi propagandasna ilikin olarak
verilen bir dier raporda ise zellikle niversitedeki doentler arasnda
Nazilie eilimin baz nedenlerle gl olduu, bunun gerekesinin ise
profesrlerin ounluunun Almanya'dan snr d edilmi kiiler ve
Yahudilerden olutuu ve profesr kadrosunun ahslarn doentlerin
ykselmelerine ve uygun kadro bulmalarna engel tekil ettii, bu
honutsuzluun ise anlan kiiler arasnda propaganday kolaylatrd
bildiriliyordu.
Nazi propagandas yaplan bir baka alan olarak Almanya'da eitim
yapan renciler ve askerlerin diploma alabilmek iin Nazi usllerinden ve
ideolojisinden snava girmek zorunda olduklarna dikkat ekilerek, bir ksm
genlerin ise Nazi rgtlerine ye olduklar ve Trkiye'ye dnnce bu
istikamette altklar bildiriliyordu. Bu konu ile ilgili olarak 6 Haziran
1939'da Ankara'da bulunan iki Alman profesr ile ilgili verilen bilgide Dil
15
B.C.A. 33.169.01. Alman sefaretinde tehir edilen yeni baslm ve Nazi
propagandas ieren kitaplarn Ankara'da Akba Kitapevine parasz olarak verildii ve anlan
kitaplarn ok az bir para karl satld yolundaki haberi Dahiliye Vekaleti istanbul ve
zmir valiliklerine duyuruyordu. Bkz.B.C.A 33-170.01-32720.
16
Benzeri haberlere Bkre ve Viyana'da da rastland ve bu tr haberlerin
provakasyon olup gerei yanstmad yolundaki bilgi iin bkz. B.C.A.33.170.01 s.83.85
Ek: II.
17
B.C.A. 33.170.01 s.186. Ek:III.

ATATRK DNEM EMNYET GENEL MDRL RAPORLARINDA.

699

Tarih ve Corafya Fakltesi Profesrlerinin frsat bulduka rencilere Nazi


propagandas yapt ve talebeye Trk ngiliz anlamasnda Trk
Hkmetinin acele ettiini ve "eer Atatrk olsayd daha temkinli
davranrd" dediini bildiriyordu.18
Propaganda amacyla radyonun kullanlmasna ilikin rnek olay ise
17.08.1934 tarihinde Ankara'da bulunan Almanlarn elektrik irketinde bir
toplant yapacaklar ve Hitler'in Alman ulusuna yapaca konumay
dinleyecekleri duyumu zerine yabanclarn radyo kullanmasnda idari ve
siyasi ynde bir saknca olup olmad yolundaki soruya, verilen cevapta,
sakncasnn olmad bildiriliyordu.19
Zaman zaman yine Ankara, stanbul ve zmir'de faaliyette bulunan
Almanlarn listesi ilgili kurululara duyuruluyordu.20 Nazi propagandasna
bal olarak bu propagandadan etkilenen Trklerin Nazi sempatizanl ile
ilgili haberlere de rastlamak mmkndr. Buna rnek olabilecek bir gelime
Kocaeli Valilii'nden Dahiliye Vekaletine yazlan bir yazda Kocaeli kat
fabrikasnda alan Ferdi ve Orhan adndaki ahslarn Nazi sempatizan
olup Hitleri ven ve Almanlara nazi selam veren tavrlarnn dikkatle
izlendii bildiriliyordu.21 Benzeri hassasiyetin iyice artmasna ilikin bir
baka rnek ise Dahiliye Vekaletinden Maarif Vekaletine yazlan 3 Haziran
1939 tarihli bir yazda nazi usul selam veren talebelere ilikindir. stanbul
niversitesi ktisat Fakltesinden ismi tespit edilen ve edilemeyen baz
rencilerin Beyolu'ndaki "Kalis Ktphanesi" nnden geerken
ktphanede alan Almanlara nazi usul selam verdikleri ve Almanlar'n
da bu durumu memnuniyet ve tebessmle karladklar, stanbul Valiliince
bildiriliyordu.22
stanbul Valilii tarafndan 10.02.1938'de Dahiliye Vekaletine yazlan
bir yazda stanbul'da "Alman Kitab Okuma Yeri" ad altnda bir salon
ald ve sahipliini ise Albert Stonvald adl emekli bir Alman binbann
yapt, ayn zamanda bu kiinin Harp Okulu ve stanbul Lisesinde lisan
retmenlii grevini de yrtt bildiriliyordu. zinle alan bu
ktphanedeki kitap, gazete, dergi, risale ve mecmualarn Almanca ve
Almanya'da baslan malzemelerden olutuu ve anlan ahsn Alman
18
19

B.C.A. 33.170.01 s.71.


B.C.A. 33.170.01 2.0.1 Bu duyurunun yani Hitler'in yapaca konumann dinlenmesi
iin Almanya'da ehirlerin meydanlarnda hazrlklarn yapld, radyosu olanlarn radyosu
olmayan komular davet ederek dinlettirmesi ve 13 Austos'ta ise Alman bakanlarndan
doktor Gbels'in bir konuma yapaca duyuruluyorduT Bkz. 33.170.01. 2.0.2, 33.170.01
s.109. Bu konu ile ilgili baka bir rnek ise "Be ecnebinin ereve antenli radyo ahizesi
kullanmasnda bir mahsur olup olmadnn sorulmas zerine "Byk Erkan Harbiye
Reisliinin" verdii cevaptr. Bkz. B.C.A. 33.170.01.2 B-8 Ek: IV.
Ankara faaliyette bulunan Nazilere ilikin liste iin Bkz.B.C.A. 33.170.01 C 1-2-3
s.27-29.
-'B.C.A. 33.170.01. 51838 s.138.
22
B.C.A. 33.166.01 s.63.Ek: V

MUSTAFA YILMAZ

700

Konsolosluundan ald yardm ile Almanya lehine propaganda yapt


bildirilerek ad geen ktphanenin kapatlmas ile ilgili gr soruluyordu.2'
Konu ile ilgili olarak 17 ubat'da stanbul Valiliine yazlan yazda
stanbul'da yaynlanan 31 Ocak 1938 tarihli "Haber" gazetesinde yer alan
"Trkiye'de Nazi Propagandas yaplmas karsnda Lakayt Kalamayz!
nasyonel sosyalist propaganda yataklar niversitemizin yan bana kadar
sokuldu" balkl habere bal olarak derhal gereinin yaplmas Dahiliye
Vekilliince isteniyordu.24
Benzeri bir biimde stiklal Caddesindeki Kalis Ktphanesini ileten
Erih Kalis'in Naz Partisinin mensubu olduu ve partinin yayn ileri
sorumlusu olarak partide ve Totonya kulbnde yaplacak toplantlara
katlacaklarla ilgili temaslar yrtt rapor ediliyordu.25
Grlecei zere Trkiye'de farkl kurumlarda bulunan Almanlarn
Alman Konsolosluu ve Bykelilii ile temasta bulunarak Almanlar ve
Trk Kamuoyu zerinde Nazi propagandasn farkl yntemlerle yapmaya
altklar anlalmaktadr.
Nazi amblem ve Simgelerine ilikin ilk rapor ise 6 ubat 1934 tarihli
Son Posta gazetesinin Hitler bayra asl ev fotorafna ilikin olarak
Dahiliye Vekili stanbul Valiliinden bilgi istemektedir. Bu yazya verilen
cevapta "Kefiyat ve naat Trk Anonim irketine" ait olan dairede Alman
vatanda Hans Fredirik'in ailesi ile birlikte dokuz yldr oturduu ve ad
geen bayra bu kiinin yaptrarak ilk defa cumhuriyet bayramnda Trk
bayra ile birlikte asm olduu, daha sonra ise ayn dairede oturan yine
Alman vatanda Rizer'in Hitler'in iktidara geliinin birinci yl
mnasebetiyle Trk bayra ile ad geen bayra ast bilgisi veriliyordu.26
Konu ile ilgili dier bir gelime ise Hitler'in resminin konulduu eski
bir Alman haritasnn noel kart olarak Ankara Elektrik irketi alan
Avusturya ve Alman vatanda olan iki kiiye satlmasyd.27 Haritaya ilikin
baka bir rapor ise 21 Nisan 1939 tarihli Tan Gazetesinin "Ktphane
vitrinine aslan haritann sebep olduu hadise" balkl yazda; Beyolu
3
24

B.C.A. 34.173.01 s.88-89.


B.C.A. 34.173.01 s.87. Gazete balnda yer alan haber iin Bkz.s.110-111 Haberde
bavekil Celal Bayar'n; "Nasyonel Sosyalist propagandas ile ilgili Trkiye'mizden yan yana
bahsedilmesi drst ve orijinal ve ok yksek Kemalizmin tahamml edemeyecei bir
laubaliliktir. Buna nihayet verelim" dedii duyuruluyordu. Almanlarn Trkiye'yi halen bir
yakn ark memleketi gibi grdklerini, zira oralarda uyguladklar propaganda usullerini
istanbul'da uygulamaktan ekinmediklerini, oysa stanbul gibi yzde yz Kemalist bir ileri
ehrin yan banda "Kraat Salonlar" alamazd denilerek salonun sahibi ahsn ise "Trk
Kltr kadrosunda vazifeli bir insan olarak ya Kemalist olmas gerektii yahut bu kadroda
kald mddete btn hareketlerini Kemalist ideolojiye uydurmaya mecbur olduu"
belirtiliyordu.
25
B.C.A. 33.170.01 s.3.
26
B.C.A. 33.169.01 s.143-145.
27
B.C.A. 33.169.01 s.151. Ek: VI

ATATRK DNEM EMNYET GENEL MDRL RAPORLARINDA.

701

stiklal Caddesinde yer alan Alman ktphanesinin camekanna aslan


Alman haritasnn, Almanya'nn ksa bir srede nemli bir toprak btnl
elde etmesinin merakllar arasnda heyecan ve mnakaalara neden olduu
ifade ediliyordu.28 stanbul'da anlan trden harita, fotoraf ve nazi
amblemlerine kar duyarlln arttna ilikin rnekleri oaltmak
mmkndr. stanbul'da kan Haber gazetesinin 03.01.1938 tarihli
nshasnda yer alan Trkiye'de nazi propagandasnn niversitelerin yanma
kadar sokulduu yolundaki haber, bir kraathane ve okuma salonunun
tavannda gamal ha eklinde bir avize bulunmas nedeniyle kapatlmas ve
sahiplerinin itiraz ile gndeme gelmitir.29
Grlecei zeri Nazi propagandasn artran amblem ve simgelere
ilikin olarak hassasiyetin artarak devam ettii gzlenmitir. Bu balamda
stanbul'da otomobil lastii satan bir maazann vitrininin nnde yer alan
"Seiberling" lastikleri reklam panosunun Gamal-ha' andrmas zerine
yazlan rapor dnda yine Gamal-ha iareti bulunan be kuruluklara
rastlanmas, ayrca cep defterleri ierisinde Hitler fotoraf ile propaganda
yapldna ilikin yazmalar, hassasiyetin en u noktas saylabilecek
olaylardr. Bu balamda bir dier rapor ise bir ilkokul rencisinin yolda
bulduu ve yakasna takt Gamal-ha rozetine ilikindir.30
Yahudi-Nazi ekimesine ilikin olarak ise ilk raporda stanbul'da
karlan Trkiepost gazetesi ve onu karan Bauer ile La Pepublic
gazetesinin Hitler kart tavr ile stanbul'daki tm Yahudileri Almanlar
aleyhine tahrik edici yaynlarna dikkat ekiliyordu.3'
Alman propagandas ve Yahudi alehtarlna bir baka rnek ise 4
Mays 1933 tarihinde Dahiliye Vekili kr Kaya'ya Avukat A.Ferudun'un
yazd mektup ile ayn gn zmir Valisinin Hariciye ve Dahiliye vekaletine
yazd yazdr.
ikayet konusu ise nklap adl aylk mecmuann ikinci saysnda yer
alan bir yazda Yahudilerin aalanmas ve hakaret edilmesine ilikindir.
Avukat Ferudun Bey ve zmir Valisi ikayete konu yazya Trk Ceza
28
B.C.A. 33.170.01. s.l Anlan haritann kaldrlmas iin ilgili ktphaneye girerek
tepki gsteren Galatasaray Lisesi muallim muavinlerinden ve istanbul niversitesi Hukuk
Fakltesi 3.snf rencisi Rahmi nsel bu tepkisinin i ve d hibir etki ile ilgisi olmadn
bildiriyordu. Bkz. B.C.A. 33.166.01 ad geenin ifadesi ve konuya ilikin Dahiliye
Vekaletinin yazs iin sayfa 54-55.
B.C.A. 33.165.01 s.36-37. Okuma evinin sahibinin Harp Akademisinde hocalk yapan
bir Alman olduu kapatlan odada mevcut kitap ve risalelerin hangisinin propaganda vastas
olarak grldnn bildirilmesi Hariciye Vekaletinin 25 Mays 1938 tarihli yazsnda
sorulmutur. Kltr Bakanl 27.07.1938 tarihli yaz ile okuma yerinin tekrar almasnn
uygun bulunmadn bildirmitir. Albert stonfl'n ei Emma stonfl'n Genel Kurmay
Bakan Mareal Fevzi akmak'a okuma salonu ve kocas ile ilgili yazd dileke iin bkz.
B.C.A. 33.165.01 s.64. VII
Bkz.B.C.A. 34-171-01 .s.l, 34-175-02.S.11, 34-174-03.s.8, 34-171-01. S.143, Ek: VIII
31
La Pepublic gazetesi Musevi ve bir Fransz tarafndan idare ediliyordu.

702

MUSTAFA YILMAZ

Kanununun 175 ve 312 maddelerine gre ilem


yaplabileceini
sylemektedirler. Nitekim zmir Valisi mecmuann sahibinin Samih Rfat ve
kardei Cevat Rfat olduunu, yazlarda Yahudilere saldr yannda Hitler'in
takip ettii politikalar savunan bir tavr grld ve bunun musevileri
telalandrdn not ederek " Ne de olsa Hitler ve Faizm gibi sistemlerin
mdafas Trk Gazetecilerine dmez. Hkmetimizin siyasetini bilmek
ihtiyacndaym"32 diyordu.
Bu konu ile ilgili olarak bir baka gelime stanbul'da Portekiz
vatanda bir Yahudi olan Davit Pardu tarafndan 1933 ylnda yazlm
L.Hitlerizme Et Les Joifs isimli kitaba ilikindir. Kitap okunarak yedi
sayfada zetlenmi ve "Memleketimizi ve Hkmetimizi alakadar eder
hibir cihet yoktur" notu dlmtr.33 Kitapta zetle; iki yldan beri
Almanya'da gerekleen Yahudi aleyhtarlnn oradaki srail Cemaatini g
duruma soktuu, Hitlerizmin Yahudileri imha zerine politikalar rettii,
bunun yani Yahudileri yok etmenin Almanlarn eski dmanlarna kar
zafer temin etmekten daha kolay olduu, Altyzbin Yahudiye kar Alman
ve yegane kusurlar ebedi srail milletine mensup olmak deniliyordu. Kitaba
gre Alman kltrne Yahudilerin yapt katklar gz ard edilerek Alman
rk Nazariyesi ve Alman kann temizlemek uruna milli bnyeyi kirleten
Yahudi mikrobundan kurtulmak eklinde politikalar retiliyordu. Artk
Antayn ve Freud'un damarlarndaki Yahudi kan nedeni ile nemsizdi.
Yahudiler her eyden sorumlu tutuluyor Versay anlamas Yahudilerin eseri
olarak deerlendiriliyordu. Ve mehur "yabanc Yahudiler kap dar" sz
gemite Yahudilerin gsterdii yararllklar unutturuyordu. Artk Alman
Yahudilerinin kendileri ile ark Yahudilerinin bir ilgisinin olmadn
sylemeleri de kar etmiyordu. Oysa Yahudiler Almanya'nn i ilerine
karma heveslisi deillerdi. Almanlarn Versay batandan kurtulmas iin
onlar da aba harcyorlard. Ama kardelerinin srf Yahudi olduklar iin
tecavze uramalarna kaytsz kalamazlard. Almanlar kendilerinin
Yahudilerle olan sorunlarn Hristiyanln Yahudilie kar bir
mcadelesine dntrmek istiyorlard. Sonuta hibir Yahudi "Hitler beni
alakadar etmez" dememeliydi. nk Hitlerizm Yahudiler aleyhine

32
B.C.A. 33.169.01. Almanya'nn Yahudilere ynelik politikalarna yer veren yazlar
ile Trkiye'deki Yahudi vatandalar Hitler ve Almanya aleyhine tahrik edici nitelikte
bulunan yazlar yasaklanyordu. Bkz. B.C.A. 18.86.129.1933. Bu konuda baka rneklerde
vardr. Btn Dnya adl mecmuann 9 Mart 1936 tarihli saysnda yer alan "Faizm Harp
stiyor", "Hitler Ne Yapacak" ve "Nazilere Gre Btn Dnya Yahudidir" balkl yazlar
Trk-Alman ilikilerine zarar verici bulunarak yasaklanyordu. Konuya ilikin yaz ve
karkatrler iin bkz. B.C.A. 18.86.214.1936. Ayn hassasiyetin artarak devam ettiini
gryoruz. rnein 8 Mart 1941 tarihli Yeni Sabah gazetesi Alman ordusu hakknda hakaret
ieren ve "Ekselans Bay Hitler" e balkl yaz nedeni ile 21 Mays 1941 tarihli Ege gazeteleri
kapatlmtr. Bkz. B.C.A. 1886.384.1941 ve 030 .18.01.34.10. Ek:IX
33
B.C.A. 33.169.01. s.163-169.

ATATRK DNEM EMNYET GENEL MDRL RAPORLARINDA.

703

beynelmilel bir tehlikeydi ve bu tehlike ancak beynelmilel bir kar durula


nlenebilirdi.
Yahudi Nazi ekimesinde bir dier konu ise Trkiye'deki Alman
kurulularnda alan Yahudileri ilerinden uzaklatrarak yerine Trklerin
veya Hitler sempatizanlarnn yerletirileceine ilikin 20.02.1934 tarihli
Dahiliye Vekaletinden stanbul ve Ankara valiliine gnderilen yazda
dikkat ekilen bir konu idi.34
Benzeri biimde Alman mektebinde okuyan Yahudi ocuklarnn bu
okullarda okutulmamas dorultusunda okul cretlerinin bir misli artrlarak
paray veremeyenlerin ayr bir dershanede okutulmas ve yine Yahudi
mallarnn boykot edilerek Yahudi i yerlerine girilmemesi ynnde idi.35
Bu balamda zmir'de Alman Nazi tekilat mensuplarnn
Yahudilerden hibir surette alveri yapmamas konusunda aldklar bir
karara ilikin olarak Temmuz 1939'da Hariciye Vekaletine bilgi
veriliyordu.36 Konuyla ilgili son yazma ise Trkiye'de bulunan Alman
vatanda kiilere verilecek evraklarda Yahudi olanlarn Yahudiliklerini
tayini iin isimlerinin yanna erkeklerde "zrail veya Yakup" kadnlarda ise
"Sara-Rebeka" kelimesinin eklenecei haberi zerine Alman Yahudilerinin
toplu halde Trk vatandalna kabul iin Ankara'ya mracaat edeceklerine
ilikindi.5'
Trk-ngiliz Antlamas ve Alman Tepkisi ne ilikin olarak ilk
yazma 20.07.1938 tarihli olup, btn Almanlarn temas ettikleri Trkleri
Franszlara kar skenderun konusunda dmanla tevik edici faaliyetleri
dikkat ekiyordu.38
lke ierisinde bulunan Almanlardan Dr.Herman Foeger Maden Tetkik
Arama Enstitsnde grevli Trk-ngiliz antlamasn eletirerek bunun ok
aceleye getirildiini, Almanlarn Trklere dman deil dost olduklarn
belirterek bu dorultuda benzeri propagandalar her yerde yapacak bir
potansiyele sahip olunduuna ilikin bilgi veriliyordu.39
Trkiye'nin ngiltere ve Fransa'yla ittifak yapmas zerine yeni
artlarn Fransa'y Trkiye'ye dost talya'ya ise dman yapmasna tepki
34

35

B.C.A. 33.170.01. s.99-100.

B .C.A. 33-170-01 s.36-37.

B.C.A.33-170-01.S.1 lgili yazda esasta lkede Nazilii yaymak kamuoyunu ingiliz


ve Fransz dostluu aleyhine hazrlamak zerine propaganda yapldna ilikin bilgi de
verilmekte idi. Bkz.33-170-01.s.4
' 7 B.C.A 33-170-01. Benzeri bir biimde Trkiye'ye Nazi partisi yesi Bavyeral
Volpen'in Almanya'dan Yahudilerin atld ve dolays ile Trkiye'deki Alman kolonisinin
Yahudilerden alveri yapmamalar ynndeki uyarlan iin Bkz.B.C.A.33-166-01 54770.
38
B.C.A.33-107-01 s.95 Anlan gizli tamime ilikin olarak 23.07.1938 tarihli Ulus
gazetesinde bilgi veriliyordu. Bkz.33-107-01 s.94.
39
B.C.A. 33-166-01.11522

MUSTAFA YILMAZ

704

olarak, Almanlarn Ermenilerle, Ermeni tanak rgt ile temasa getii


haberine Dahiliye Vekaleti dikkat ekiyordu.40
Bu balamda bir dier rapor stanbul Emniyet Mdr'nn Emniyet
Genel Mdr kr Skmenser'e yazd 7 Haziran 1939 tarihli bir
yazda Alman ve talyanlarn Trk-ngiliz anlamasndan sonra bir tepki
olarak zellikle askeri alandaki ilerini yavalattklarn veya Trklere (ii,
teknisyen vb...) gerekli bilgileri vermekten kanarak ayrca yaplacak
ilerde "merkezden soralm" bahanesi ile ii yokua srdkleri bildirilirken
Avusturya, Almanya, ekoslovakya ve Polonya'dan kovulan Yahudilerin
Trkiye'de zellikle Trk-ngiliz antlamas sonrasnda daha rahat hareket
ettikleri ve parasz kalanlara ve Trkiye'den transit gemek isteyenlere ise
stanbul niversitesindeki Profesr Yahudilerin yardmc olduu
duyuruluyordu 4 1
Bir baka dikkati eken konu ise Fethi Okyar'n Trk-ngiliz
Antlamas hakknda ngilizce olarak radyoda yapt konumann Alman
evrelerinde hiddet ve asabiyetle karland ve bilhassa Alman
gazetecilerinin bu konumann verecei neticeyi izleyip Almanya'ya
bildirme gayreti ierisinde olduklar idi.42
Alman Nazi tekilatlarnn Suriye, Irak, Msr ve Arabistan'daki
merkezlerini stanbul'a nakletmesi ile Trkiye'yi douda yrtlecek Nazi
faaliyetlerinin merkezi haline getirecei bilgisini veren Dahiliye Vekaleti,
Hariciye Vekaletine yazd yazda bu balamdaki ilk hedefin Trk-ngiliz
dostluunu sarsmak iin aba sarf edileceine ilikin istihbaratlar alndn
duyuruyordu 4 3
Trk-ngiliz ittifak balamnda Almanya ile yrtlen iktisadi
faaliyetlerinin gzden geirildii bir dier raporda ise Almanlarn Atatrk'n
son yllarnda Trkiye'de Alman nfusunun azaldn, Eyll 1938'de
imzalanan Trk-Alman antlamasnn 150 milyon TL'lik bir kredi anlamas
olduunu, ama artlarn Birinci Dnya Sava artlar olmadn smet
Paa'nn iktidara gelince Celal Bayar, kr Kaya, Tevfik Rt Aras gibi
isimleri uzaklatrdn ancak Nafia Vekili Ali etinkaya'nn 1939 yl
Mart'nda Almanlarla yaplan bir antlama ile Almanlara stanbul Berlin
aras sivil havayolu tesisi iin izin verdiini yazyordu. Trk ihracatnn
%52'sinin Almanya'ya yaplmas Trkiye'de yerlemi bir Alman nfusunu
beraberinde getiriyor ve Almanlar Trkiye'yi kolayca nfuz altna alarak
B.C.A. 33-170-01 s.12.
B.C.A. 33-170-01 s.40-41.
33-170-01 s.36-37.
B.C.A. 33-170-01-38 Ayn tarihte Dahiliye Vekaletinden Ba Vekalete, Genel
Kurmaya, Hariciyeye gnderilen bir yazda zmir'deki Alman Nazi partisi mensuplarnn
toplantlarna ilikin bilgi veriliyordu. Bkz.B.C.A. 33-170-01 s.35.
41

4:
B.C.A.
4,

ATATRK DNEM EMNYET GENEL MDRL RAPORLARINDA....

705

talya ile birlikte dou Akdenizi hakimiyetleri altna alabileceklerini mit


ediyorlard.44
Bu konu ile ilgili son rapor Almanya'dan alnan Atlay ve Saldray adl
iki deniz alt ile ilgili ileri yrten firma yetkililerini emekli kaymakam
Yusuf Bey'e gcenik bir durumda Trk-ngiliz antlamasna dayanarak
Trklerin ngilizlerle dost olduklarn sylemesi zerine kaymakam Yusuf
Bey'in "Biz herkes ile dostuz, Almanya ile eksiden beri dostuz, kan
kardeiz, harbi umumide yan yana silah arkadal yaptk ve sizin iin
kanmz akttk. Mtarekede ngilizler sizleri btn silahlarnzla esir almak
istedi ama bunu kabul etmeyip sizi lkenize gnderdik" cevab zerine
Almanlarn gayet zntl olduu ile ilgilidir.45
Sonuta Atatrk dnemi Emniyet Genel Mdrl raporlarnda Nazi
propagandasna ilikin hassasiyetin Hitler'in iktidara gelmesi ile baladn
ve giderek arttn gryoruz. phesiz bu endiede Trkiye'de farkl
nedenlerle bulunan Almanlarn Nazi propagandas ynnde faaliyetleri
yannda, Almanya Bykelilii ve konsolosluklarnn anlan trden
faaliyetleri organize etmeye ynelik faaliyetleri grlmektedir. ki sava
aras dnemde diktatrlklerin revata olmas faizm, nazizim gibi otoriter
ideolojilerin uygulama alan bulmas, batl tarzda bir demokrasiyi lke
ierisinde yerletirmeyi hedefleyen Atatrk ve onun Trkiye'sini
etkilememitir. Atatrk nderliinde yeniden yaplandrlan Trkiye model
olarak kendisine anlan rejimleri ve liderleri deil, bat demokrasilerini
almtr. Bu balamda balangta sylediimiz gibi basn yayn ve dier
alanlarda devletin gsterdii hassasiyetin Nazi propagandasna ynelik
olarak da gzlenmesi mmkndr.

44
45

B.C.A. 33-170-01 s.77.


B.C.A. 33-170-01

You might also like