Atatürk Dönemi Maliye Politikaları Liberal Đktisattan Karma Ekonomiye

Atatrk Dnemi Maliye Politikalar: Liberal ktisattan Karma Ekonomiye

stikll Yaar VURAL*
zet: Trkiye Cumhuriyetinde 1923-38 dneminde uygulanan maliye politikalar iki ana
dneme ayrlabilir: liberal ekonomik dnceye ve karma ekonomi yaklamna dayanan
politikalar. Birinci dnemde (1923-29) her ne kadar baz devlet mdahaleleri sz konusu ise
de Trkiye Cumhuriyeti liberal bir maliye politikas takip etti. Bu dnemde uygulanan maliye
politikalarnn temel amac Trk vergi sisteminin modernletirilmesi ve Trk kylsnn
durumunun iyiletirilmesidir. Bu dnemde kamu maliyesi denk bte-dzgn deme,
ykmllerin lehine vergi sisteminin iyiletirilmesi ve Trk lirasnn istikrarn koruma
ilkelerine dayanmaktadr. Karma ekonomi dneminde (1930-38) Trk sanayisini gelitirmek
iin aktif devlet mdahaleleri sz konusudur. Bu dnem boyunca uygulanan maliye
politikalarnn ana amac Trk sanayisini gelitirmek, altyap ve Trk ekonomisinin retim
kapasitesini iyiletirmektir.
Anahtar Kelimeler: Maliye Politikas, Karma Ekonomi Politikas, Trk Ekonomisi, Denk
Bte
Fiscal Policies of Atatrks Period: From Liberal Economy to Mixed

Economy
Abstract: Fiscal policies applied in the period of 1923-38 in the Turkish Republic can be
divided into two periods: fiscal policies based on liberal economics thoughts and on mixed
economic policy approach. Although there were some sort of government interventions in the
first period (1923-29), the Turkish Republic pursued a liberal fiscal policy. The main aim of
fiscal policies applied over this period was the modernization of the Turkish tax system and
improving the economic conditions of Turkish peasantry. At this period public finance was
based on the principles of balanced budget-regular payment, improving the tax system in
favour of taxpayers and maintaining of Turkish Liras stability. In the mixed economy period
(1930-38) there were active government interventions in order to develop Turkish industry.
The main aim of fiscal policies applied over this period was the development of Turkish
industry, improving the infrastructure and the productive capacity of Turkish economy.
Keywords: Fiscal Policy, Mixed Economic Policy, Turkish Economy, Balanced Budget
I.GR
Dnya tarihinde grlen en anl mcadelelerden biri olan stikll Sava
sonrasnda ilan edilen Trkiye Cumhuriyeti, bir yandan uzun yllar sren
savalarn sonucunda ortaya kan ykm ve ilkel retim teknolojisi; te
yandan, uluslararas sermayenin ve da bamlln egemen olduu yar
smrgelemi toplumsal yapdan oluan bir iktisad yapy devralmtr.
Trkiye, Batl lkelerle giritii mcadeleler sonucunda baarsz olan,
*
Do.Dr., Dumlupnar niversitesi, BF, Maliye Blm.
77
stikll Yaar VURAL
srekli gerileyen, topraklarnn byk bir ksmn yitiren, beeri sermayesini

ve enerjisini tketen ve nihayet Birinci Dnya Savanda bir imparatorluu
kaybederek istilya urayan bir lke konumundayd. Bu srete sanayileme
devrimi gerekletirilememi ve modern sanayi tesislerinden tamamen
yoksun kalnmtr. Kapitlasyon uygulamalar, yurtiindeki piyasalara
yabanclarn egemen olmasna, yabanclarn zenginlemesine ve yurtiinde
sermaye birikiminin oluturulamamasna yol amtr. Modern eitim
kurumlarnn kurulamamas ve sregelen savalar nedeniyle yeterli dzey ve
kalitede beeri sermaye birikimi elde edilememitir. Mevcut ulam altyaps
yalnzca tarm rnlerinin ihracatna ynelik merkezlere balanmtr.
stelik, Cumhuriyet ynetimi Osmanl Devletinin savalarn finansman
iin ald borlarn nemli bir ksmn stlenmek zorunda kalmtr.
Atatrkn, bu son derece zor koullar altnda, tercih ettii ve baaryla
uygulamaya koyduu maliye politikas uygulamalar Cumhuriyetin
ilanndan gnmze dek iktisad ve toplumsal yapda, iktisad politikalarda
ve dnce tarznda nemli deiiklikler meydana gelmi olmakla birlikte
gnmzde de son derece nemli bir ilham kayna olmaya devam
etmektedir. Atatrk dnemi maliye politikas uygulamalar iki ana dnem
iinde ele alnabilir. Lozan Anlamas gerei korumac politikalarn
uygulanma olanann olmad, d ticaretin komuyu fakirletirme
politikalaryla iyice kstlanmad ve Klsik ktisat anlaynn tm dnyada
egemen gr simgeledii bir ortamda benimsenen politika, liberal iktisat
politikasdr. 1923-29 dneminde, bu erevede, piyasa mekanizmas esas
alnarak sermaye birikiminin zel sektor eliyle gerekletirilmesi dncesi
hayata geirilmeye allmtr. 1929 ktisad Krizi sonrasnda sona eren
liberal politikalarn uyguland dnemi Keynezyen Politikalarn reva
bulmaya balad bir konjonktrde piyasa ekonomisi temel olmak kouluyla
daha fazla devlet mdahalesinin sz konusu olduu karma ekonomi (lml
devletilik) politikas dnemi izlemektedir. Atatrk dnemi maliye politikas
uygulamalarnda zaman iinde meydana gelen deimelerin temelinde ve
Atatrkn
ada
medeniyet
seviyesine
ulama
hedefinin
gerekletirilmesinde siyas ve ideolojik bir iktisat anlaynn
benimsenmesinden daha ok aklc, kalknmac, bilimsel ve iktisad
bamszla nem veren bir iktisat anlaynn tercih edilmesi nemli bir rol
oynamtr. Bu almada, Atatrk dneminde uygulanan maliye politikalar
eitli boyutlaryla ele alnmaktadr.
II. LBERAL KTSAT POLTKALARI DNEM: 1923-1929
Trkiye Cumhuriyeti, siyasi anlamda, Osmanl Devletinin devam
niteliinde olmayan byk bir siyasal dnm simgeler. Ancak, Yeni Trk
Devleti, iktisat politikalar ve resmi iktisat grleri asndan, Osmanl
Devletinin mirasn paylar. ktisadi bamszlk olmadan siyasi
78
bamszln srdrlemeyeceine inanan ynetici kadronun bu hedefe

ulamada izlenecek iktisat politikalar konusunda iki ana akmn etkisinde
kald grlmektedir (Vural, 1999:134). Bu akmlardan ilki olan serbest
ticaret, tarmsal ihracata dayal olarak uzmanlamay, sanayii tevik etmek
amacyla yabanc sermayeye kaplarn almasn ve piyasalara devletin
mdahale etmemesi gerektiini savunmaktayd1. kinci akm, kalknmann
ve sanayilemekte olan Batl lkeleri yakalamann onlar gibi
sanayilemekten getiini varsayan ve sanayilemek iin korumac politika
ve nlemlerle milli bir sanayi burjuvazisi oluturmann gerektiine inanan
milli iktisat okuludur2. Milli iktisat okulunun korumac politikalarla
sanayilemenin salanmas ynndeki grleri, Lozan Anlamasnn
gmrk politikasn Osmanl Devletinin son dneminde uygulanan liberal
d ticaret politikasnn devamn salayacak bir ekilde dzenlenmesini
zorunlu tutmas nedeniyle geri plana itilmitir. Ancak ayn okulun, kalknma
ve sanayilemek iin devlet desteinin ve mdahalesinin zorunlu olduu ve
bu amala sanayilemede dorudan devlet rol almyorsa devlet destei ile
milli bir burjuvazinin yetitirilmesi gerektiini savunan yaklam bu
dneme hakim olmutur (Boratav, 2005:40).
Cumhuriyetin ilk yllarnda uygulanan maliye politikalarn byk lde
belirleyen grler 15 ubat 1923te zmirde toplanan Trkiye ktisat
Kongresi ile kararlatrlmtr. Osmanl d borlarnn altn temelinde geri
denmesinin ve yabanclara tannm olan hak ve ayrcalklarn Lozan
Konferansnda srarla talep edilmesi zerine Trkiyenin siyas ve iktisad
anlamda bamszln ilan etmek, lkenin kaynaklarn belirlemek ve
milletin katlm ile belirlenecek kalknma strateji ve politikalarn
uygulamaya koymak amacyla Atatrk tarafndan toplanan Kongrede alnan
kararlar bu dnemde egemen olan liberal iktisadi felsefe ve grleri temsil
etmektedir. zmir ktisat Kongresinde alnan kararlar drt ana grupta
toplanabilir (Irmak, 1992:31; Boratav, 1974:100 ve Parasz, 1998:3):
Piyasa ekonomisinin gelitirilmesi ve zel giriimciliin teviki (zel
giriimciliin teviki iin hkmetin kredi olanaklar salamas; eitim,
ulatrma, haberleme gibi altyap hizmetlerinin devletin stlenmesini
salayacak yasal nlemlerin alnmas; ticaret ve sanayi bankalarnn
kurulmas; byk ticaret merkezlerinde hisse senedi ve tahvil borsalarnn
almas; her yl sergilerin almas);
1
Uluslararas burjuva yaklam olarak da adlandrlan serbest ticaret akmnn en nemli

temsilcilerinden biri Sakzl Ohannes Paa; dieri ise, Ulum-u timadiyye ve timadiyye
Mecmuasnn kurucusu ve Maliye ve Bayndrlk Bakan olan M. Cavit Beydir.
2
Alman tarihi okulun milliyeti-korumac doktrininden etkilenen bu tez, 19. yzyln
sonlarnda Ahmet Mithat ve Musa Akyiitzade; Merutiyet sonrasnda ise, ktisadiyat
Mecmuas ve Trk Yurdu gibi yayn organlarnda Ziya Gkalp, Yusuf Akura ve Tekin Alp
tarafndan temsil edilmitir.
79
stikll Yaar VURAL
Milliletirme ve korumac politikalarn uygulanmas (yurtiinde ihtiyaca

yetecek dzeyde retilen mal ve hammaddelerin ar gmrk vergileriyle
ithaline snrlama getirilirken lkede retilmeyen ve sanayi iin gerekli olan
hammadde, yatrm mal, makine ve tehizatlarn gmrkten muaf tutulmas;
koruyucu gmrk tarifelerinin kabul; zellikle nakit ve tahvil borsalar
olmak zere kambiyo merkezlerinin milliletirilmesi; reji idare ve
ynetiminin kaldrlmas; kendi limanlarmzda kabotaj hakknn tannmas);
Vergi sisteminin modernletirilmesi ve vergilerin azaltlmas (aarn
kaldrlmas; temett vergisinin gelir vergisine dntrlmesi);
alanlara yeni sosyal haklarn tannmas (igcnn gnde azami sekiz
saat almas; alanlara haftada bir gn tatil verilmesi; i kazasna urayan
alanlarn hayatlarnn iverenleri ve altklar kurumlar tarafndan
gvence altna alnmas; sendika hakknn salanmas).
1923-29 dneminde uygulanan iktisat politikalarn byk lde belirleyen
zmir ktisat Kongresinde alnan baz kararlar devletin dorudan doruya
ekonomiye mdahale etmesini, teebbs kurmasn ve bu teebbsleri
iletmesini gerektiren kararlar olduu iin Kongrede benimsenen sistemin
karma ekonomik sistem olduu ileri srlebilir (Parasz, 1998:3). Benzer
bir biimde, bu dnemde devletin zel sermaye birikimi lehine yapt eitli
dolaysz mdahaleler gz nne alndnda ad geen dnemin liberal
olarak nitelenmemesi gerektii ynndeki grler de hakllk payna sahip
olmaktadr (Boratav, 1977:42). Ancak, Kongre'de alnan kararlar
giriimcilii ve alma zgrln destekleyen, tekellemeye izin
vermeyen, iktisadi kalknmaya katks olmak ve yasalara uymak kayd ile
yabanc sermayeye izin veren ve piyasaya dayal politikalar genel olarak
kabul eden kararlardr. Bu nedenle, liberal grlere daha fazla arlk veren
bu kararlarnn ynetim kadrosu tarafndan benimsenmesi ve Lozan
Anlamas'nn liberal d ticaret politikalarn zorunlu hale getirmesi dikkate
alndnda bu dnemde uygulanan politikalarn liberal politikalar olma
zelliinin daha ar bast ileri srlebilir.
A. Maliye Politikasnn Dayand Ana lkeler
1923-29 dneminde uygulanan maliye politikalarnn dayand temel ilkeler
1929'da ortaya kan byk buhran ncesinde hakim gr olan liberal
iktisat anlayna yakn ilkelerdir. Atatrk'e gre devletin yerine getirmek
zorunda olduu temel fonksiyonlar gvenlik, savunma, adalet ve
diplomasidir3. Atatrk'n fikir ve telkinleri sonucunda ortaya kan ve
slubunu yanstan "Medeni Bilgiler" adl eserde bu konuda u grler yer
almaktadr: "... milletin kurduu devletin vatandalara kar mkellef
3
Devletin fonksiyonlar ile ilgili olarak dile getirilen bu grler liberal iktisat anlay ve A.
Smith'in grleri ile byk bir uyum iindedir.
80
olduu vazifeleri ... ile ilgili olarak yle bir sra yaplabilir: (a) Memleket
iinde asayii ve adaleti tesis ve idame ederek, vatandalarn, her nevi
hrriyetlerini masun bulundurmak, (b) Harici siyaset ve dier milletlerle
mnasebetleri iyi idare ederek ve dahilde her nevi mdafaa kuvvetlerini,
daima hazr bulundurarak milletin istikllini emin ve mahfuz
bulundurmak" (nan, 1969:44). Tam kamusal mal ve hizmet niteliinde
olan bu fonksiyonlarn yan sra devletin mdahalede bulunabilecei dier
alanlar ise srasyla unlardr: bayndrlk ve altyap ileri (yollar,
demiryollar ve nafia ileri), eitim, salk ve buna benzer alanlardaki
iktisadi faaliyetler (Vural, 1999:141-142)4.
Devlet, zel sektrn yetersiz olduu durumlarda, doal tekel piyasalarnn
ve lek ekonomisinin sz konusu olduu alanlarda, kamu yararnn byk
olduu alanlarda5 ve kalknma ve bymeyi salamak amacyla ek
fonksiyonlar stlenebilir ve iktisadi faaliyetlerde bulunabilir. Buraya kadar
sralanan alanlarda bireysel hrriyet ve teebbslerin kamu tarafndan
engellenmedii en son noktaya dek kamu giriimi sz konusu olabilir.
Atatrk'e gre, demokrasilerde bireysel giriimcilik hrriyeti esastr ve ikinci
grupta yer alan fonksiyonlar esasen zel sektr tarafndan yerine
getirilmelidir. "O halde demokrasi esasna mstenit bir devlet, bir iktisadi
tekilat sistemi deildir. Bunun iin bu sahalara ait ilere, devletin
karmas, btn bu mahiyetteki ileri fertlere veya fertlerden mrekkep
irketlere brakmas mmkndr. Bu sahadaki ileri, fertlere veya
irketlere tamamen brakabilmek iin bu ilerin, devlet mdahalesi ve
muaveneti olmad halde, devleti esas vazifelerini ifada mklata
uratmayacana emin olmak lazmdr" (Trk nklp Tarihi
Enstits,1961). Baka bir ifadeyle, devletin asl ilevleri (savunma,
gvenlik, adalet ve diplomasi) dnda kalan alanlarda zel sektr yeterli
bilgi, tecrbe, sermaye ve olanaa sahipse ikinci grupta yer alan ilevleri
zel sektr stlenmelidir ve devletin asli ilevlerini yerine getirmesini zora
sokmayacak kadar baarl olduu srece bu ilevini srdrmelidir.
Atatrk'n devletin i ve fonksiyonlar ile ilgili olarak yapt sralama birok TBMM al
konumasnda da yer almaktadr. Bu konudaki grlerini 13 Austos 1923'teki
konumasnda u ekilde ifade etmektedir: "Hkmetin hikmet-i vcudu memleketin
asayiini, milletin huzur ve rahatn temin eylemektir". Ayrntl bilgi iin bkz. Trk nklp
Tarihi Enstits (1961), Atatrk'n Sylev ve Demeleri I, Ankara: Trk nklp Tarihi
Enstits, s.319.
5
"daimi bir hususi vasf gsteren iktisadi bir ii devlet zerine alabilir. Mesel, bir i ki
byk ve muntazam bir idareyi icap ettirir veyahut umumi bir ihtiyaca tekabl eder, o ii
devlet zerine alabilir. Madenlerin, ormanlarn, kanallarn, demiryollarnn, deniz seyrisefer
irketlerinin devlet tarafndan idaresikezalik su, gaz, elektrik ve saireye ait ilerin mahalli
idareler tarafndan yaplmas, yukarda izah ettiimiz neviden ilerdir.", bkz. Trk nklp
Tarihi Enstits (1961), Atatrk'n Syleva.g.e.
81
stikll Yaar VURAL
1923-29 dneminde uygulanan maliye politikalarnn dayand ikinci ana

ilke klsik (liberal) iktisat yaklamnn da ana ilkelerinden biri olan ve "altn
kural" olarak adlandrlan ilkedir. Bu ilkeye gre devlet btesi denk olmal
ve yatrmlarn finansman dnda kesinlikle borlanlmamaldr. Atatrk bu
konudaki grlerini u ekilde dile getirmektedir: "Bugnk
mcahedatmzn gayesi istikll-i tamdr. stiklliyetin tamamiyeti ise ancak
istikll-i mal ile mmkndr. Bir devletim maliyesi istikllden mahrum
olunca o devletin btn uabat- hayatiyesinde istikll meflutur. nk her
uzv-u devlet ancak kuvve-i maliye ile yaar. stikll-i malnin mahfuziyeti
iin art- evvel btenin bnye-i iktisadiye ile mtenasip ve mtevazn
olmasdr" (ztrk, 1969).
B. Bte Politikas
Cumhuriyetin ilk yllarnda uygulanan bte politikalar, liberal iktisat
politikalar, kapitlasyon uygulamalar sonucu ortaya kan yar smrge
yapnn meydana getirdii sorunlar ve yeni dnemde takip edilmeye
balanan tam bamszl (siyasi ve ekonomik bamszlk) hedefleyen
politikalarn etkisiyle olumutur. Ekonomik bamszln salanmas
hedefi dorultusunda giriimciliin ve sanayinin mali disiplin (altn kural)
bozulmadan tevik edilmesi amalanmtr (Konukman, 2003:30). istikrar
bte denklii ve kontroll para arz, d istikrar (demeler bilanosu
dengesi) ise sabit dviz kuru ile salanmaya allarak dnem boyunca mali
disipline sadk kalnmtr.
Cumhuriyet'in ilk btelerinde bte ilkelerine azami lde uyulmaya
alld ve btenin mali disiplini salamada etkin bir ara olarak
kullanld grlmektedir. stikll Sava yllarna ait bteler mali
ylsonunda kabul edilip yrrle girmilerdir. Baka bir deyile, bu yllarda
yaplan harcamalar yl sonunda avans kanunlarndaki deneklerden mahsup
edilmitir (Trk, 1982:11). Yeni Trk Devleti'nin, modern anlamda, ilk
btesi olan 1924 btesi mali yl balamadan gelir ve giderlerin tahmin
edilmesine dayanan bir btedir (tahmin ilkesi). Bu tarihten sonraki tm
bte uygulamalarnda, btedeki gelir ve giderlerin snrl bir zaman dilimi
iin uygulanmas (tahdit ilkesi), btedeki gelir ve giderlerin birbirine denk
olmas (tevzin ilkesi) ve btenin uygulamaya girmeden nce parlamento
tarafndan onaylanmas (tasdik ilkesi) gibi belli bal bte ilkelerine uygun
modern bteler hazrlanmaya allmtr. Kamu btelerini disiplin altna
almak ve lkemizde modern bte uygulamalarn yaygnlatrmak asndan
kaydedilen nemli bir gelime 1927'de Muhasebe-i Umumiye Kanunu'nun
gnn ihtiyalarna uygun bir biimde yeniden dzenlenmesidir. Klasik
bteleme ilkeleri arasnda yer alan nceden izin alma, yllk olma, genellik,
adem-i tahsis vb. gibi ilkeleri ieren bu kanun son yllara kadar yrrlkte
kalmtr.
82
1.Btenin Milli Gelirdeki Pay

Kesin hesap rakamlar dikkate alndnda hem gelir hem de gider baznda
btenin gayri safi milli hasla (GSMH)'daki paynda, nominal deerlerle,
belirli bir art olduu grlmektedir (ekil 1). Kesin hesap giderleri gz
nne alndnda bu eilimi bozan iki yl bulunmaktadr. 1926 ylnda kesin
hesap gelirleri/GSMH orannn % 10,4 kmasnn ana nedeni Aar
Vergisinin kaldrlmas iken 1929 ylnda bu orann % 10,3'e gerilemesinin
nedeni ise "byk buhran" nedeniyle ortaya kan durgunluk gibi
grnmektedir. Kesin hesap gelirlerinin GSMH'daki pay gz nne
alndnda da bu iki olayn benzer etkiler ortaya koyduu
gzlemlenmektedir. Bu durum, hkmetin mali disiplini bozmamaya byk
bir zen gsterdiini ve bu amala gelirlerinde azalmann gerekletii
yllarda harcamalarn buna paralel olarak kstn ortaya koymaktadr.
ekil 1. Kesin Hesap Gelir ve Giderlerinin GSMHdaki Pay, 1923-29 (%)
14
KHG/ GSMH
13
12
11,7
KHH/ GSMH
13,2
13,7
13,6
13,5
11,5
12,3
10,9
10,8
11
11,1
11
11,1
1923
1924
1925
10,4
10,3
10
1926
1927
1928
1929
Simgeler: KHG/GSMH:Kesin hesap gelirleri/Gayrisafi milli hasla; KHH/ GSMH:

Kesin hesap harcamalar/Gayrisafi milli hasla.
Kaynak: DE, 2001:520 ve 560.
2.Denk Bte, Dzgn deme lkesi

Sava koullar nedeniyle bte tahminlerinin yaplamad ve kamu
harcamalarnn hkmete verilen yetkilerle dzenlendii 1920-23 yllar
arasnda kalan drt yln bte uygulamalar bir yana braklrsa (1923
ylnda da bte fazla vermitir) hem bte tahminleri hem de kesin hesaplar
asndan denk bte (altn kural) ilkesine uyulduu sylenebilir. Bte gider
toplamnn % 8'i (11 milyon TL) orannda bir akla tahmin edilen 1924
btesinin dnda kalan be bteden ikisi denk, kalan ikisi ise fazla verecek
ekilde tahmin edilmitir (ekil 2). Aarn kaldrlmas sonucu kamu
gelirlerinde meydana gelen azalmadan dolay 1925 ylnda, kesin hesaplar
dikkate alndnda, bte % 15,5 (31 milyon TL) ak vermitir. Ancak
83
stikll Yaar VURAL
ilgili dnemde geriye kalan tm yllarda kesin hesaplar dikkate alndnda

btenin fazla verdii grlmektedir.
ekil 2. Bte ve Kesin Hesap Sonular (Milyon TL)
Bte denekleri Gelirler Toplam Bte denekleri Harcamalar Toplam
94 113
129 140
1923
1924
190 190
195 194
207 207
1925
1926
1927
1928
1929
222 201
224 213
1928
1929
Kesin Hesap Gelirleri

111 106
138 132
1923
1924
221 220
191 184
Kesin Hesap Giderleri
170 201
1925
180 172
1926
202 199
1927
Kaynak: Aysan, 1980:95 ve DE, 2001:520
Bte denekleri ve kesin hesaplarn sonular, gereki btelerin

hazrlandn; bte uygulamalarnda "samimilik" ilkesine uyulduunu;
kambiyo kstlamalarnn olduka dk bir dzeyde olduu, para basma
yetkisinin yabanclarda olduu ve para politikasn belirleyecek bir merkez
bankasnn bile olmad koullarda denk bte politikasnn i istikrarn
salanmasnda hemen hemen tek ve etkili bir ara olarak kullanldn
gstermektedir (Vural, 1999:143). Baka bir deyile, 1923-29 dneminde
Trk Hkmeti "denk bte-dzgn deme" ilkesini byk bir zenle
uygulamtr. Dnem boyunca baz yllar giderleri Maliye Bakanl bte
giderlerini aan Dyun-u Umumiye daresi'nin varln srdryor olmas
(Trk, 1982:12) ve Lozan Anlamas ile Yeni Trk Devleti'ne Osmanl'dan
kalan 85,6 milyon altn liralk d borcun mevcudiyeti mali bamszln
kazanmak isteyen hkmetlerin bu ilkeyi hayata geirmek iin byk bir
aba sarf etmesine yol amtr. Yeni Trk Devleti'ni kuran kadro, bu ama
dorultusunda, bu ilkeyi 1950'li yllara kadar titizlikle uygulamaya devam
etmitir.
3.Bte Gelir ve Giderlerinin Dalm
Devlet giderlerinin normal bte gelirleriyle (borlanma hari bte
gelirleriyle) karlanmas gerektii ynndeki klsik iktisat anlayna paralel
bir biimde yeni borlanmaya gitmeden bte denklii salanmaya
allmtr. Dnem boyunca, aarn kaldrlmas nedeniyle ortaya kan
84
1925 bte a, btede grnmeyen hazine ilemleriyle ve zellikle

bankalardan alnan kredilerle kapatlmtr (Tezel, 1986:379). 1926-1929
yllar arasnda merkezi bteden dier devlet kurulularna yaplan
aktarmalar ve devlet borlaryla ilgili anapara ve faiz demeleri hari
tutulduunda gerekleen merkezi bte harcamalarnn fonksiyonel
dalm u ekildedir (Tezel, 1986:381 ve Vural, 1999:144): savunma
giderleri6 (%37,2), ynetim giderleri7 (% 24,5), bayndrlk giderleri (%
15,2), genel toplum hizmetleri8 (% 12), eitim giderleri (% 4,5), salk
giderleri (% 2) ve tarmla ilgili giderler (% 1).
ekil 3. B
Bte Gelirlerinin Vergi ve Gelir Gruplar
Gruplarna G
Gre Da
Dallm (%)
S
17
1929
40
1928
40
19
1927
41
19
1926
43
16
1925
42
19
1924
33
1923
40
12
13
18
12
17
12
17
13
15
11
30
8
11
7
33
11
8
7
4
Simgeler:
Simgeler G:Gelirlerden alnan dolaysz vergiler; S:Servetlerden alnan dolaysz
vergiler; H:Harcamalardan alnan dolayl vergiler; T:Devlet tekel gelirleri ve vergileri;
:ktisadi devlet teekklleri ve devlete ait tanmazlarn gelirleri; D:Hkmete
salanan hizmetler karlnda alnanlar ve dier gelirler.
Kaynak:
Kaynak Tezel, 1986:372.
Dnem boyunca vergi gelirlerinin bte giderlerini karlama orannn % 7085 arasnda deitii grlmektedir (ekil 3). Bu nedenle, kamusal mal ve
hizmet retiminin ilke olarak vergi gelirleriyle finanse edildii rahatlkla
sylenebilir. Vergi gelirlerinin hemen ardndan inhisar (mali tekeller)
gelirleri gelmektedir. Mali tekel gelirleri, nfusun byk bir ksmnn krsal
kesimde yaad dikkate alnrsa, byk lde krsal kesimde yaayanlarn
tkettii tuz, ttn, eker gibi temel tketim mallarnn satndan elde
6
Bu grupta, Milli Savunma Bakanl ve bakanla bal kuvvet komutanlklar, Harita Genel
Mdrl ve Askeri Fabrikalar Genel Mdrl yer almaktadr.
7
Bu grupta, TBMM, Cumhurbakanl, Babakanlk, Saytay, Maliye Bakanl, Gmrk
ve Tekel Bakanl, ileri ve Dileri Bakanlklar bulunmaktadr.
8
Bu grupta, Dantay, Yargtay, Adalet Bakanl, Tapu ve Kadastro Genel Mdrl,
Emniyet Genel Mdrl, Jandarma Komutanl, Basn Yayn Genel Mdrl, Diyanet
leri Bakanl ve Toprak ve skn Genel Mdrl yer almaktadr.
85
stikll Yaar VURAL
edilmekteydi. Mali tekellerin konmasnn nedeni ise aarn 1925 ylnda

kaldrlmasnn ardndan ortaya kan boluun doldurulmak zorunda
kalnmasdr. Dolaysyla krsal kesimde yaayanlar (tarmdan geinenleri)
Aar Vergisinin yknden kurtarmak iin Aar kaldrlm; ancak, ortaya
kan vergi geliri kayb yine bu kesime yklenen mali tekeller ile telafi
edilmek zorunda kalnmtr. Mali ykn adil olmayan bir biimde
datlmasna yol aan mali tekel gibi gelir kaynaklarna bavurulmas
modern bir vergicilik anlay asndan savunulamaz; ancak, bu trden gelir
kaynaklarna bavurulmas btenin denk balanabilmesini salam ve i
istikrarn byk lde muhafaza edilmesine neden olmutur (Konukman,
2003:34).
C. Vergi Politikas
Yeni Trk Devleti'nin kurulduu yllarda, Osmanl'dan kalan vergi sistemi
byk lde tarma dayal vergilerden olumaktayd. Dolaysz vergiler
grubu iinde bina ve arazi vergileri, temett vergisi, hayvanlar (anam)
vergisi, Aar ve madenlerden alnan vergiler yer alrken tmbeki
bayilerinden alnan vergiler, gemi harlar, salk harlar, deniz ve kara
avcl vergileri ile gmrk vergileri dolayl vergiler grubunu
oluturmaktayd (Trk, 1981:336). Araziden salanan tarmsal rnler
zerinden genellikle onda bir orannda ayn olarak alnan bir vergi olan Aar
en nemli dolaysz vergilerden biriydi. Ancak aar vergisi, mltezimler
aracl ile toplanmas nedeniyle tarmsal retimin artmasna engel
oluturan bir vergi konumundayd. Yeni Trk Devleti, iltizam usulnn
devlet gelirlerini azaltmas, mltezimlerin yanl uygulamalarnn
huzursuzlua yol amas ve tarm sektrnde alan kyl kesiminin gelir
seviyesinin artrlmas ile geni halk ynlarnn ynetime katlmnn
salanmasnn amalanmas gibi nedenlerle, adaletsiz bir vergi haline gelen
bu vergiyi, zmir ktisat Kongresi'nde alnan kararlar dorultusunda, 1925'te,
yrrlkten kaldrmtr.
Genel bte gelirlerinin yaklak olarak drtte birini karlayan bu verginin
kaldrlmas sonucunda oluan gelir kaybn ve ortaya kan boluu
doldurmak iin bir dizi dzenleme gerekletirildi. Bu erevede, toplam
bte gelirlerinin ok kk bir ksmn (% 1-2) karlayan, vergi tarhiyat
karine usulne gre belirlenen, gtr usule dayanan, gelir esnekliinden
yoksun ve matrah donmu bir vergi olan temett vergisi kaldrld (Trk,
1981:340). Bu verginin kaldrlmasndan sonra haslat bol bir vergiyle
gittike artan kamu giderlerini karlamak ve vergi sistemini
modernletirmek amacyla 1926 ylnda kazan vergisi kabul edildi. Kazan
Vergisinin konusunu ahs ve sermaye irketlerinin kazanlar; genel, katma
ve zerk bteli daire ve kurumlar ile ticari ama gdp kamu yararna
alan derneklerin kazanlar ve gerek kiilerin ticar, sna, serbest meslek
86
kazanlar; cret gelirleri ve arz kazanlar oluturmaktayd. Uygulamann

balangcnda geni tutulmas nedeniyle baarsz olan beyan usul, bir yl
sonra, sadece irketler iin zorunlu hale getirildi ve geriye kalan ykmller
karine ve gtr usule gre vergilendirilmeye baland. Ancak vergi
kanununun baz hkmlerinin belirsiz olmas, kimin ykml olduunun
aka bilinememesi, vergi denetimine ait hkmlerin yetersizlii ve beyan
usulnn ykmllerin zarar bildirmesi halinde vergilendirme dnda
kalmalarna neden olmas gtr ve karine usulne gre kazan vergisi
deyenlerin daha fazla vergi demesine yol amtr. Ortaya kan bu
sorunlar zmek amacyla, 1935 ylnda, vergi gvenlik tedbiri olarak
beyannameli ykmller iin asgari ykmllk uygulamasna gidilmise de
vergi sistemini modernletirmeyi hedefleyen kazan vergisi uygulamas
baarszlkla sonulanmtr (Trk, 1981:341).
Aarn kaldrlmas sonucu kamu gelirlerinde meydana gelen azalmay
karlamak iin mevcut vergilerden bazlarnda deiiklik yaplrken Kazan
Vergisi de dhil olmak zere baz yeni vergiler uygulamaya konuldu (Vural,
1999:137). Bu amala, Osmanl'nn son yllarnda genel bte gelirleri
iindeki pay % 10 olan Arazi Vergisinin oran eskiden Aara tabi olan
arazilerde % 48'e ykseltildi. Gelir kaybn gidermek iin uygulamaya
konulan bir dier vergi de her trl iktisad ve ticar faaliyetleri her aamada
vergilendiren ve 1926 ylnda yrrle konulan elale tipindeki muamele
vergisi (umumi istihlak vergisi)'dir. Genel tketimin yan sra zel elence
ve tketimin de vergilendirildii bu verginin oran % 2,5 idi. Ancak iyi bir
muhasebe ve kayt sistemi ile etkin bir vergi idaresini gerektiren bu vergi o
yllarda gerekli artlarn olumamas nedeniyle 1927 ylnda yrrlkten
kaldrld ve ikinci muamele vergisi yrrle konuldu. Kk imalatlar ve
ihracata da uygulanan bu vergi, sanayilemi lkelerde 1950'li yllarn
ortalarndan itibaren uygulanmaya balanacak olan katma deer vergisi
niteliindeki vergi uygulamalarn ilk rneidir (Trk, 1981:349). Ancak,
1928 ve 1929 yllar vergi haslat iindeki pay % 10 civarnda olan bu
vergi, vergiye tabi sat ilemlerini azaltmas, ihracat ve kk imalatlar
olumsuz ynde etkilemesi nedeniyle baarl olamad ve sonraki yllarda
yaplan deiiklikler ile katma deer vergisi olma niteliini de yitirdi
(Varcan, 1987:34). Aarn kaldrlmasnn etkisini azaltmak amacyla
devreye konulan vergisel uygulamalardan biri de Aarn kaldrlmasndan
bir sre nce devreye alnan yol vergisi'dir. nemli tarm merkezlerinin
ulusal ve uluslararas piyasalara almasnda ve sermaye birikiminin
salanmasnda belirgin bir rol olan karayolu yapm faaliyetlerini
hzlandrmas asndan olumlu katklar olsa da yol vergisi modern bir vergi
uygulamas olarak nitelenemez. Zira bu vergi ile 18-60 ya arasndaki tm
erkeklere ya yol inaatnda birka gn almak veya emein bedelini
nakden demek ykmll getirilmekteydi (Parasz, 1998:14).
Cumhuriyetin karayolu ebekesinin genilemesine katks olan Yol
87
stikll Yaar VURAL
Vergisinin olumsuz etkisini en ok nakden deme yapamad iin fiilen

alan kyller hissetmilerdir (Keyder, 1993: 42).
Vergi sisteminin modernletirilmesi abalar sonucunda 1926'da yrrle
konulan vergilerin en nemlilerinden biri veraset ve intikal vergisi'dir.
Menkul mallardan terekenin tahriri srasnda alnan tereke tahrir harc ile
gayrimenkullerden intikal muamelesinin yapld srada alnan intikal harc
kaldrlarak yrrle konulan ve her trl ivazsz intikallerin
vergilendirilmesine olanak tanyan Veraset ve ntikal Vergisi servetlerin
vergilendirilmesinde nemli bir aamay simgelemektedir.
Aarn kaldrld ve Lozan Anlamas hkmleri gereince be yl (192329) boyunca tarifeleri ykseltme yetkisinin hkmetlerden alnd bir
ortamda vergi politikasnda yukarda sralanan radikal deiimlere gidilmesi
denk bte ilkesinin uygulanmasn mmkn klm ve i istikrarn altn
kural dorultusunda srdrlebilmesini salamtr.
1.Aarn Kaldrlmasnn Tarm Sektr zerindeki Etkisi
Aar Vergisi uygulamas, mltezimlerin payn istemek iin fiyatlarn
deimesini beklemeleri nedeniyle rnlerin bir ksmnn tarlada ryp
yok olmasna neden olmaktayd. Bu verginin ortadan kaldrlmas bu trden
olumsuzluklarn olumasn engellemi; iftilerin bir ksmnn geimlik
retimden pazar iin artk retme aamasna gemesine ve tarmsal retimin
artmasna katk salamtr (Keyder, 1993:43). Aarn kalkmas sonucu
oluan vergi kayplarn telafi etmek iin arazi vergilerinin ve anam (canl
hayvan) vergisinin oranlarnda yaplan artlar nedeniyle vergi yknde
meydana gelen ykselme 1923-29 dneminde fiyatlar genel seviyesinde
oluan art (ve dolaysyla tarmsal rn fiyatlarndaki art) sonucu gerek
anlamda dt iin vergisel deiikliklerin kyl ve tarm kesimi iin
olumsuz etkiler oluturmad sylenebilir.
2.Vergilemede Adalet
Cumhuriyetin ilk yllarnda dolaysz vergiler, arazi ve bina vergisinden,
saym vergisinden (anam vergisi 1924'te saym vergisine dntrld),
kazan vergisinden ve yol vergisinden olumaktayd (Parasz, 1998:14-15).
1924'te dolaysz vergilerin % 63'n oluturan aarn kaldrlmas sonrasnda
1926-29 arasnda bte gelirlerinin % 5-6'sn meydana getiren arazi
vergisinin ve 1929'a kadar toplam gelirlerin % 6-7'sini oluturan anam
(saym) vergisinin oranlarnda yaplan artlar aarn kaldrlmas nedeniyle
ortaya kan kayb telafi edememitir (Keyder, 1993:45). Hkmet, dolaysz
vergi kayplarn dolayl vergileri artrarak kapatmtr. Henz aarn
kaldrlmad 1924 ylnda anam vergisinde yaplan dzenlemeler
88
nedeniyle dolaysz vergiler ile dolayl vergiler arasndaki fark kapanmsa da

aarn kaldrld 1925 ylndan itibaren yeni dolayl vergilerin de devreye
girmesiyle vergi sisteminde dolayl vergilerin pay hzla artmtr (ekil 4).
ekil 4. Vergi Gelirleri Tahsilatnn Dalm (%)
Dolayl Vergiler
90,6
Dolaysz Vergiler
56,8
8,2
43,2
1923
1924
77,8
76,8
78,4
79,9
77,5
22,2
23,2
21,6
20,1
22,5
1925
1926
1927
1928
1929
Kaynak: Konukman, 2003:36.
Kii ve hanehalknn gelir durumu ne olursa olsun tketimde bulunan

herkesin vergiye tabi olduu dolayl vergilerin paynn vergi sistemi iinde
artmas dnem boyunca vergi adaletinin bozulmasna yol amtr. Servet
vergilerinin artrlmas sayesinde olumsuz etki bir lde hafiflese de, vergi
sistemi iinde dolayl vergilerin paynn artmas bu dnemde ortaya kan az
saydaki sorunlu uygulamadan birini meydana getirmektedir.
3. Sanayinin Teviki Politikas
Yeni Trk Devleti kurulduunda, 1913 tarihli Tevik-i Sanayi Kanunu hl
yrrlkteydi. Ancak zmir ktisat Kongresi'nde alnan kararlar, hkmetin
vergi politikas yoluyla sanayiyi tevik etmesini ve bylece vergi
politikasnn kalknmay salayacak bir ara olarak kullanmasn talep
etmekteydi. Eski uygulamalar yetersiz bulan ticaret ve sanayi kesimi
tarafndan Kongre'de Trkiye'nin ilerleyebilmesi iin nerilip kabul edilen
istekler unlard (avdar, 1982:260-61; een et al, 1990:14 ve kn,
1968:74-75):
Ulusal sanayin gelitirilmesi, byk lekli sanayi kurulularna ynelik
tevik edici bir ortamn oluturulmas ve zel sektr tarafndan
gerekletirilemeyen bir ksm yatrmlarn kamu tarafndan yaplmas;
Yerli rn, hammadde ve deniz rnlerinin yaygnln salayacak
biimde koruyucu bir gmrk politikasnn izlenmesi ve gmrk konusunda
yabanc mdahalesinin tamamen ortadan kaldrlmas;
Hkmetin harcamalarnda yurtiinde retilen mamul mallar, ithal
mallarna kyasla % 20 daha pahal olsa bile, yabanc mallara tercih etmesi
(tercihli kamu almlar);
89
stikll Yaar VURAL
Demiryollarnn yapmnn hkmete bir programa balanmas;

Tevik-i Sanayi Kanunu'nun yeniden ele alnarak daha etkin ayrcalklar
ieren bir tarzda yeniden dzenlenmesi;
Ulamda yerli sanayi rnleri iin ucuz tama tarifelerinin kabul.
zmir ktisat Kongresi'nde sanayinin tevikine ynelik nerilerin bir ksm,
eitli nedenlerle, 1927 ylna kadar 1913 tarihli Tevik-i Sanayi Kanunu
yerine yasal bir dzenleme yaplarak hayata geirilememitir. Ancak tam
bamszln gsz bir sanayi sektrnn varl ile gereklemeyeceinin
bilincinde olan ynetici kadro, bu tarihe dek, sanayi kesimine ynelik birok
dolayl destek salamtr. Bu trden destekler ana balk altnda
toplanabilir: i pazar geniletici ulam ann gelitirilmesi, pazarn
canlanmasn salayacak ticaret kesiminin bankalar yoluyla desteklenmesi ve
byk ihalelerde taeronluk olanann salanmas (een et al. 1990:14).
Cumhuriyetin ilk yllarnda sanayi retimi son derece yetersizdi. Ulam
alanndaki sorun ve yetersizlikler nedeniyle ilenmemi tarmsal rn ithalat
yksekti ve nemli tarm merkezlerinden (Konya, Kayseri, Afyon, Sivas ve
Samsun) nfusun youn olduu blgelere tarm rnleri rekabeti bir
ortamda sevk edilemediinden bu blgelerde ithal mallar kullanlyor ve
sanayinin gelimesi iin gerekli olan tarmsal retim yoluyla sermaye
birikimi salanamyordu. Hkmet bu sorunu zmek iin bir yandan
demiryolu ve karayolu yapm seferberlii balatt; te yandan, ulam
maliyetlerini azaltc nlemler alma yoluna gitti. Hkmet, 1924-1928
dneminde 2000 km'yi bulacak yedi yeni demiryolu hatt iin fon
ayrlmasn kabul ederek 1929 ylna dek bu hatlarn yarsn tamamlamtr9
(Keyder, 1993). Hkmet demiryollarnn yan sra bir karayolu yapm
seferberlii balatt. Hkmet, bu ata ile, 1924'te ancak te biri bakml
olan 10 bin km uzunluundaki karayoluna 1928'e gelindiinde ou bakml
olan 1089 km yeni karayolu ilave etmiti ve 2096 km'lik yol da ina
etmekteydi. Demiryollarnda (Ankara-Svas, Ankara-Samsun, Ankara
stanbul v.d.) olduu gibi karayollar da nemli tarm merkezleri (Aydn,
zmir, stanbul ve Trabzon) ile Ankara civarnda younlamt (Keyder,
1993:41-42). pazar geniletici, yerli retimi canlandrc ve tarmsal
retim yoluyla sermaye birikimini artrc politikalarn ikincisi ulam
maliyetlerinin yeniden dzenlenip elverili bir hale getirilmesidir. 1924'te
yeni tama fiyatlar yrrle girdi ve tahllar, un, canl hayvanlar, inaat
malzemesi, kmr, eker pancar gibi sanayi hammaddeleri ve ihra
rnlerine zel tarifeler uygulanmaya baland. Bu politika ile hkmet, bir
yandan temel tketim mallarnda ithalata olan bamlln ve mal ktlnn
9
1923 ylnda Trkiye snrlar iinde 3126 km tek hatl normal lde demiryolu ve 323 km
dar demiryolu vard ve tamamna yakn eitli imtiyazlar karl ina eden yabanclar
tarafndan iletiliyordu. Normal ldeki hatlarn % 40' ise zmir civarnda bulunmaktayd.
90
nlenmesi; te yandan, ihra edilebilen tek rn kayna olan tarmsal rn

ihracatnn ve bylece sermaye birikiminin artrlmasn salad.
Devletin i piyasay geniletme yoluyla sanayiye verdii dolayl tevik
devlet kesiminde gerekletirilen gayri safi sermaye birikiminin sektrlere
gre dalmna baklarak ortaya konulabilir. Bu dnemde ordu ve devlet
personeli ile bayndrlk hizmetlerine yaplan demelerin yksek olmas
devletin iktisadi etkinliini artrmak suretiyle i piyasay geniletici bir etki
oluturmaya balad biiminde yorumlanabilir (een et al., 1990:10).
Devletin i piyasay geniletme yolundaki tercihi ulam sektrne verilen
arlk nedeniyle bilinli bir tercih olarak nitelenebilir (Tablo 1). 1926-29
dneminde devlet kesiminde gerekletirilen gayri safi sermaye birikiminin
gayri safi yurtii hasla iindeki pay binde 2 ila 3 arasnda deimektedir
(een et al., 1990:11). Ulam kesimindeki gelimeler, i pazar
genileterek ticaret kesiminde kaynak toplama kapasitesini artrr; ticaret
kesiminde birikimin artmas ise sanayi kesimi iin kaynak yaratlmas
anlamna gelir. Benzer bir biimde ulam ann gelitirilmesi ile rnler
daha geni pazarlara ulatrlabilir. Bu durum bir yandan ticaret kesiminin
daha fazla kaynak toplamasna yol aar; dier yandan, sanayi kesiminde
retilmeye balanan rnlerin rekabeti koullarla daha geni bir piyasaya
ulamasna neden olur. Devlet kesiminde gerekleen sermaye birikiminin
arlkl olarak (% 60-88 arasnda) ulam sektrnde younlamas i pazar
genileterek sanayi kesimine verilen dolayl destein bykln
gstermektedir.
Tablo 1. Devlet Kesiminde Gerekletirilen Gayri Safi Sermaye Birikiminin
Sektrlere Dalm (%)
Cari Deer
Milyon TL
1926
1927
1928
1929
38
44
51
73
Tarm Sanayi
0,8
1,0
1,1
2,0
23,1
7,9
4,1
4,5
Demiryolu
36,9
59,5
58,7
70,3
Karayolu Denizyolu
24,2
18,2
15,5
15,3
2,1
3,9
13,9
1,8
Dier
12,9
9,5
6,0
6,0
Kaynak: een et.al., 1993:11.
Ulam ve altyapnn gelitirilmesi politikasnda arlk demiryollarnn

gelitirilmesine verilmitir (Tablo 1). 1926 ylnda kamu kesiminde
oluturulan gayri safi sermaye birikiminin % 63,3' ulam kesimine; %
36,9'u ise demiryollarna aitti. 1929 ylna gelindiinde ulam sektrnn
pay % 87,4'e; demiryollarnnki ise % 70,3'e ykselmitir. Cumhuriyet,
demiryollarna byk miktarlarda yatrm yapmann yan sra iki farkl
uygulama ile sermaye birikiminin artmasn dolayl yoldan etkilemitir
(een et al., 1990:11-12). Osmanl dneminde demiryollar i pazarlar d
91
stikll Yaar VURAL
pazarlara balamak iin oluturulmutu. Cumhuriyet dneminde ise

demiryollar ann artrlmasnn amac i pazarn yeniden organize edilmesi
ve geniletilmesidir. Demiryollar ann artrlmasnn ikinci etkisi ise
taeron firmalar aracl ile yerli firmalarn sermaye, bilgi ve tecrbe
birikimlerinin artrlmasnn salanmasdr. Demiryollar ihaleleri, yeterli
bilgi, tecrbe, sermaye ve teknoloji birikimine sahip olan yerli firma
olmad iin yabanc firmalara verilmitir. Yabanc firmalarn ilerini
yrtrken baz ileri yerli firmalara vermesi yerli firmalarn nemli
kazanlar elde etmesine ve dolaysyla sermaye birikiminin artmasna yol
amtr (Tezel, 1986).
1923-29 dneminde sanayi sektrne yaplan dolayl destein ikincisi ticaret
kesiminin bankalar yoluyla desteklenmesidir. 1923 ylnda Osmanl'dan
devralnan bir devlet bankas, 14 yabanc banka ve sekiz zel banka vard
(een et al., 1990:12). 1923-29 dneminde, Bankas'ndaki tccar
ortaklarn katks bir yana braklrsa, kurulan 24 bankann tamam devlet
destei ve sermayesi ile kurulmutur. Kuruluunun ilk yllarnda ticaret
alannda younlaan Bankas daha sonralar birikiminin byk bir ksmn
itirakler yoluyla sanayiye ynlendirmitir. Bankas'nn aksine, zel
sermaye ve teebbsn sanayileme hareketine katlmasn salamak
amacyla kurulan ve gda, tekstil ve madencilik alannda faaliyet gsteren 13
sanayi iletmesinin baland Trkiye Sanayi ve Maadin Bankas deneyi
pek baarl olmamtr. Bu dnemde, Ankara'nn gelitirilmesi abasnda
inaat kesiminin kredi gereksinimini karlamak suretiyle sanayi sektrne
kaynak aktarma amacn en iyi gerekletiren banka ise Emlak ve Eytam
Bankas'dr.
1925-29 yllar arasnda bankalarn topladklar mevduat yaklak 2,5 kat ve
verdikleri kredi miktar % 50 artmasna ramen kredilerin GSYH iindeki
pay % 0,1; banka kredilerinde sanayiye verilen kredilerin pay ise % 20
dzeyinde kalmtr (Tablo 2). Bu dnemde oluturulan demiryollar a
tarmsal verimliliin yksek olduu blgelerden gemekteydi. Benzer bir
biimde bankalar da tarmsal birikimin yksek olduu blgelere
kurulmutur. Bankalarn kurucularnn tccar ve eraf olmas banka
kredilerinden tarma verilen payn dk olmasna (% 14), tarm d i
kesimine (arlkl olarak ticaret kesimine) verilen payn ise yksek olmasna
(% 78) yol amtr. Bu durum, ticaret kesimine bankalar yoluyla verilen
destekle sanayinin dolayl yoldan desteklenmesi anlamna gelmekle birlikte
bankalar yoluyla sanayi kesiminin yeterince desteklenememesine ve
bankacln zel sanayi sermayesi birikimine ciddi bir katk
salayamamasna yol amtr (een et al., 1993:14).
92
Tablo 2. 1924-29 Dneminde Banka Kredilerinin Geliimi

Kredilerin Dalm (%)
Kredi Tutar (Milyon TL)

1924 1929
Kredi
123
204
GSYHya
Oran
0,10
0,10
(1924-29 ortalamas)
Tarm
Tarm d i kesimi
Mesken kredileri
Devlet
14
78
1
7
Kredilerin Kaynaklara
Gre Dalm (%)
(1924-29 ortalamas)
Yabanc bankalar
zel Trk bankalar
Devlet bankalar
47
15
39
Kaynak: een et. al., 1993:13.
Liberal iktisat politikalarnn, eitli nedenlerle, arlkla uyguland 192329 dneminde sanayiye salanan dorudan tevikler koruyucu gmrk
politikalar ile getirilen tevikler, blgesel tekel imtiyazlar ve Tevik-i
Sanayi Kanunu erevesinde getirilen tevikler olarak sralanabilir (een et
al., 1993: 14-16). Cumhuriyetin ilk yllarnda izlenen d ticaret politikas
1929 ylna kadar gmrk vergilerinin 1916 yl seviyesini aamayaca ve
gmrk oranlarnn Anlama'nn yrrle girmesinden be yl sonra
saptanabileceini ngren Lozan Anlamas hkmlerinden byk lde
etkilenmitir (Togan, 1993:16). Bu hkmler nedeniyle, 1929 ylna dek
1916 gmrk tarifesi kullanlmtr. gal dneminde Ankara Hkmeti,
1916 ylnda yrrle konulan spesifik gmrk vergilerini fiyat artlarna
gre ayarlamak iin nce be katna kadar; daha sonra ise, yerli tarm
rnlerinin korunmas ve lks ithalatn yasaklanmas amacyla belirli
mallarda 12 katna kadar artrmtr. Ancak vergilerdeki bu artn himayeci
nitelii milli parann altna gre te bir deer kaybetmesiyle ortadan
kalkmtr (Keyder, 1993:93).
1923-1929 yllar arasndaki dnemde sat vergileri de dhil olmak zere
ithalattan alnan btn vergiler hesaba katld zaman, vergiler yllk ithalat
deerinin drtte birine yakn bir deere ulamaktayd (Keyder, 1993:94).
Ancak, 1928 yl iin yaplan hesaplamalar gmrk vergilerinin ithal
deerine orannn mallar arasnda nemli farkllklar gsterdiini ortaya
koymaktadr. Tablo 3, ithalatta nem tayan mal gruplar iin hesap edilen
himaye oranlarn gstermektedir. Tablodan da grld gibi himaye oran
en yksek mal grubu yurt iinde ktl nlemek amacyla himaye edilen
tahl ve rnleridir. Btn mal gruplar iin himaye orannn arlkl
ortalamas, yani ithalattaki paylaryla orantl olarak btn mal gruplarn
ieren her yz liralk mal demeti iin denmesi gereken gmrk vergisi 12,4
Liradr. Ancak yabanc mallarn fiyatnn artmas ve bu eilime paralel
olarak Trk Lirasnn deer yitirmesi nedeniyle uygulanan spesifik tarifenin
himayeci etkisi azalmtr.
93
stikll Yaar VURAL
Tablo 3. 1923-29 Dneminde Mal Gruplarnn thalattaki Pay ve Koruma Oranlar

Mal Grubu
Tahllar ve rnleri
Mstemleke erzak ve ekerleme
Pamuk rnleri
Yn rnleri
Metal rnleri
Petrol ve yalar
Toplam
thalattaki Pay (%)
Koruma Oran (%)*
3,9
9,2
23,5
7,1
11,8
5,0
60,5
23,4
14,9
12,4
11,9
6,8
11,8
* Gmrk vergisinin ithal deerine oran (ad valorem edeerler)

Kaynak: Keyder, 1993:95.
Bu dnemde sanayiye salanan dorudan destekler iinde en ilgin

uygulamalardan birisi belirli sektrlerde tannan blgesel tekel
imtiyazlardr. rnein, Hkmet, 1915 ylnda, eker fabrikalar kuracak bir
irkete beer illik pancar retim blgelerinde 25 yl iin fabrika kurma tekeli
salayacak; irkete hazine arazilerinden bedava fabrika arsas verecek; eker
retimini sekiz yl retim vergisinden muaf tutacak ve demiryolu ve
denizyolu tamasnda zel tarife uygulayacakt. Hkmet, bir sre sonra, bir
kanun kararak eker ithalatnda devlet tekeli oluturdu. Bu tekel, iki
fabrika ina eden bu irketin retimini ithal edilen ekerin maliyetine
gmrk vergisi, tketim vergileri ve tekel resminin eklenmesi ile bulunacak
bir fiyattan satn almay garanti ediyordu (een et al., 1993:16). Blgesel
tekel uygulamalaryla yurtiinde retimde bulunacak irketlere yksek
krllk salanmakta ve belirli sanayi sektrleri bylece dorudan
desteklenmekteydi.
1923-29 dnemi boyunca sanayiye salanan dorudan teviklerin en
nemlisi 1927 Mays'nda karlan Tevik-i Sanayi Kanunu ile getirilen
teviklerdir. Kanunun getirdikleri arasnda parasz arazi salanmas,
hammadde ve makine-tehizat ithalinde tannan gmrk muafiyetleri, har
ve resimlerden muafiyet eklinde yatrmn ve retimin maliyetini dren
nlemler; kazan vergisinden muafiyet, yllk retim deerinin % 10una
varan primler, yabanc mallardan % 10 pahal da olsa yerli mal ve
hizmetlerinin kullanlmas zorunluluu eklinde giriimcinin gelirini artran
nlemler ve belirli bir sre blgesel tekel oluturma hakknn tannmas
bulunuyordu (avdar, 1982:270). Teviklerden yararlanacak firmalarn
belirli bir makineleme (en az 10 beygirlik evirici g kullanan) ve lek
(ii says ya da iilere denen gndelik miktar) dzeyine ulamas
gerekliydi (Korum, 1982:67). Bu artlar yerine getirerek tevik belgesi alan
firmalarn says 1923 ylndan nce 341 iken, 1926'da 299 ve 1927-29
yllar arasnda 435'tir (Keyder, 1993:78). Tevik edilen firmalar dikkate
alndnda tevik uygulamas sonucunda makinelemede 131 kat; firma
94
bana katma deer (retim eksi hammadde)'de 14 kat ve ii bana katma

deerde ise 1,5 kat art meydana gelmise de uygulamadan yararlanan
firmalarn byk bir ksmnn iki ilde (stanbul ve zmir toplam % 47)
toplanmas ve brokratik ilemler nedeniyle kk iletmelerin
ayrcalklardan yararlanamamas uygulamann baarsn glgelemitir
(Keyder, 1993:78). Bununla birlikte, salanan tevikler, mevcut gelimilik
dzeyinin sanayinin kendi kendine gelimesini salayacak sermaye
birikimine olanak vermedii bir durumda, uygulamadan yararlanan
firmalarn byk lekte ve modern imalat yapmalarna ve sermaye
birikimlerini artrmalarna olanak salamtr.
III. KARMA EKONOM POLITIKASI DNEMI:1930-1938
Yeni Trk Devleti'nin ynetici kadrosu, daha nce de deinildii gibi, tam
bamszln salanmas iin siyas bamszln yannda iktisadi
bamszln da salanmas gerektiine inanmaktayd. Osmanl Devleti'nin
asker ve siyas anlamda geri kalmasnn en nemli nedeni olarak Batl
lkeler karsnda sanayilemede geri kalnmasn gren ynetici kadro tam
bamszlk iin sanayilemeyi temel ama olarak benimsemiti.
Cumhuriyetin ilk yllarnda (1923-1929) bu amac gerekletirme grevi
zel sektre devredilmiti. Ancak bu dnem boyunca zel sektrn istenilen
baary salayamamas ve dier baz nedenlerle 1929 ylndan itibaren
liberal iktisat politikalarndan karma ekonomi uygulamalarna (devletilik
politikasna) geilmeye balanmtr. Karma ekonomi politikasnn
uygulanmasn gerektiren faktrler birka ana balk altnda ele alnabilir
(Altparmak, 2002:36-38):
zel sektre dayal sanayilemenin baarszl. Liberal iktisat
politikalarnn uyguland dnemde ynetici kadronun tam bamszl
salamann gerei olarak grdkleri zel sektre dayal sanayileme
politikas istenilen baarya ulaamamtr. Cumhuriyetin ilk yllarnda, hzl
bir iktisadi kalknma iin gerekli grlen sanayilemenin gelitirilmesine
ynelik uygulamaya konulan bir dizi tevik tedbirine ramen sanayileme
nndeki kstlayc faktrler nedeniyle bu abalar olumlu bir biimde
sonulanmamtr. Sanayinin zel sektr eliyle gelitirilmesi abalar
nndeki temel kstlayc faktr, sanayinin gelimilik dzeyinin ve
sermaye birikiminin zel sektre dayal sanayileme politikasnn baarl
olabilmesini salayacak kadar gelimemi olmasdr (een et al., 1990:17).
1929 Dnya ekonomik krizi. 1929 ylnda ABD'de balayp sanayilemi
lkelerde etkili olan iktisadi kriz Trkiye'yi de olumsuz ynde etkilemitir.
Bu tarihte olumlu iklim koullar nedeniyle tarmsal retimde nceki yllara
gre ciddi artlar olmasna ramen Batl lkelerde "komuyu fakirletirme"
politikalarnn yaygnlamas sonucu uluslararas ticarette daralmalar
meydana gelmi ve bunun sonucunda Trkiye'nin demeler bilnosu a
95
stikll Yaar VURAL
artmaya balamtr. Hammadde ve tarmsal rn fiyatlarnn nemli lde

dmesinden dolay d ticaret hadleri aleyhimize gelimitir. Bu iki etkinin
sonucunda Trk Lirasnn deerinde nemli dzeyde anma meydana
gelmi ve kk imalat kesimindeki iflaslarn hzla artmtr. Bu gelimeler
karsnda hkmet, Trk parasnn deerini korumak iin kanun kard;
tarm rnlerindeki fiyat dn nlemek amacyla bu sektre dorudan
mdahale etmeye balad ve d a azaltmak iin korumac politikalar
yrrle koydu. Byk buhran bir yandan sanayilemede baarl olamayan
zel sektre duyulan gveni erozyona uratt; te yandan, piyasaya dayal
sistem konusunda kukularn olumasna neden oldu.
D konjonktrn deimesi. 1929 ylnda meydana gelen iktisadi kriz
Batl lkelerde durgunluk, isizlik ve iflaslara yol aarken planl bir
kalknma modelini tercih eden Sovyetler Birlii bu krizden daha az
etkilenmi ve sanayileme alannda hzl gelimelere sahne olmutur. Bu
durum Trk yneticilerin planl ekonomi uygulamalarna ilgi duymalarna
yol amtr. te yandan, 1929 iktisadi krizi Klasik iktisat anlaynn itibar
kaybetmesine ve durgunluun nlenmesi iin ilevsel kamusal
mdahalelerde bulunmann zorunlu olduunu varsayan Keynezyen iktisat
anlaynn genel kabul grmesine zemin hazrlamtr.
A. Maliye Politikasnn Dayand Ana lkeler
1930-38 dneminde uygulanan maliye politikalarnn dayand ana ilkeler
1929'da ortaya kan byk buhran, zel sektre dayal sanayilemenin
baarszl ve d konjonktrdeki gelimelerden byk lde etkilenmi
ve nceki dnemde hakim gr olan liberal iktisat anlay yerini karma
ekonomik uygulamalara (lml devletilie) brakmtr. 1929'da ortaya
kan byk bunalm, Batl lkelerde olduu gibi, Trkiye'yi de son derece
olumsuz bir biimde etkilemiti. Bu tarihte gmrk tarifelerini snrlayan
Lozan Anlamas hkmlerinin devreden kacak olmas nedeniyle gmrk
tarifelerinin ykselecei varsaymyla ar ithalat yaplm; Trk tarm
rnlerine ynelik talebin gerilemesi ve tarm rnleri fiyatlarnn dmesi
sebebiyle ihracat gelirleri hzla gerilemi; sonuta d ticaret a rekor bir
dzeye ulam ve Trk liras byk lde deer yitirmitir. Bu koullar
altnda, bunalmn zm iin iki farkl grn ortaya kt
grlmektedir (Hi, 1998:3287). smet nn'nn liderliini yapt ve
brokratlar tarafndan desteklenen birinci gre gre Sovyetler Birlii'nde
uygulanmakta olan planl iktisat politikalarnn ilk sonular olduka
baarldr ve bu politikalarn uyguland lkeler "byk bunalm" gibi
iktisadi krizlerden daha az etkilenmekte ve hzla sanayileebilmektedirler.
Bu nedenlerle Trkiye'ye uygun olan iktisadi model youn ve kalc devlet
mdahaleleri ile devlet denetimine dayanan bir model olmaldr. Liderliini
Celal Bayar'n yapt; daha ok iadamlar, tccar ve sanayiciler tarafndan
desteklenen ve 1923-29 dneminde zel teebbs esas alan, yani "liberal"
96
politikalarn uygulanmasna n ayak olan ikinci gre gre piyasa

ekonomisi esas olmak kouluyla iktisadi krizden kmak ve hzl bir biimde
sanayileip kalknabilmek iin devlet daha ok yatrm yaparak ekonomiye
mdahalede bulunmaldr. Bu gr, altyap, sanayi ve lke iin gerekli
grlen dier alanlarda devletin yatrm yapmasn, kamu iktisadi
teebbsleri yoluyla mal ve hizmet retmesini ve devletin dzenlemeplanlama yoluyla piyasaya daha ok mdahalede bulunmasn ngrmekle
birlikte piyasa ekonomisinin varln esas olarak kabul eder ve birok
alanda devlet faaliyetlerinin "geici" olduunu varsayar. Atatrk tarafndan
seilen10 bu ikinci gre dayal olarak uygulanan maliye politikasnn
dayand ana ilkeler unlardr:
Ilml devletilik ilkesi. Bu lkeye gre, zel teebbs esas olmakla birlikte,
ulusal kalknmann salanmas iin devlet sna faaliyetlerde nc ve
ynetici olmaldr. Ilml devletilik ilkesi gerei yaplan uygulamalar bir
doktrin gerei deil, lkenin ihtiyalar dorultusunda benimsenen
pragmatik bir tercihtir (Altparmak 2002:39 ve Yaa,1980:183). Nitekim
Atatrk'n, 1931'de, milletvekillerinin seimi nedeniyle lml devletilik
konusunda basna verdii demeci u ekildedir: "Bizim takibini muvafk
grdmz devletilik prensibi btn istihsal vastalarn fertlerden alarak,
milleti bsbtn baka esaslar dhilinde tanzim etmek gayesini gden ve
husus ve ferd teebbs ve faaliyetlere meydan brakmayan sosyalizm
prensibine dayanan kolektivist, komnizm gibi bir sistem deildir. Bizim
takip ettiimiz devletilik, ferd mesai ve faaliyeti esas tutmakla beraber,
mmkn olduu kadar, milleti refaha, memleketi mamuriyete eritirmek
iin, milletin umumi ve yksek menfaatlerinin icapettirdii ilerde, bilhassa
iktisadi sahada, devleti fiilen alkadar etmektir" (Boratav, 1974:135 ve
Aysan, 2000:22). Atatrk, 1935'te zmir Enternasyonal Fuar'nn al
nedeniyle iktisat vekili olan Celal Bayar'a verdii notta ise devletilik
ilkesini u ekilde aklamaktadr: "Devletiliin bizce manas udur:
Fertlerin hususi faaliyetlerini esas tutmak, byk bir milletin ve geni bir
memleketin btn ihtiyalarn ve bir ok eylerin yaplmadn gz nnde
tutarak memleket iktisadiyatn devletin eline almak" (Derin, 1940:3'ten
aktaran Aysan, 2000:23).
1929 iktisadi krizinden sonra Batl lkelerdeki eilime paralel bir biimde
Trkiye'de de Keynezyen iktisat politikalarna ynelme hzlanmtr. Bu
erevede devletin iktisadi hayata daha ok alanda ve daha sk bir biimde
mdahale etmesi fikri genel kabul grmeye balamtr. Ancak uygulanmaya
balanan devletilik ilkesi, zel sektr geri plana iten, retim faktrleri
10
Atatrk, bu iki grten ikincisini tercih etmi ve smet nn'nn istifas zerine
babakanl ve dolaysyla "lml devletilik" politikasnn uygulanmas grevini babakan
olarak atad Celal Bayar'a vermitir.
97
stikll Yaar VURAL
mlkiyetini byk lde devlete aktaran, merkezi ve kat planlamaya

dayanan bir sistemi ngrmemektedir. Devletilik ilkesi, zel teebbs
(piyasa ekonomisini) temel almaya devam etmektedir. Liberal iktisat
politikalarnn uyguland birinci dnemin aksine, bu ilkenin uygulanmaya
baland andan itibaren, devlet klasik grevlerinin dnda fiyat istikrarn
salamak, d demeler dengesinin ak vermesini engellemek ve iktisadi
byme ve kalknmay salamak gibi "ilevsel" (mdahaleci-Keynezyen)
maliye politikas amalarn takip etmeye balamtr. Yeni yaklamda
piyasa ekonomisi ve zel teebbs iktisadi faaliyetlerin ana zemini olmaya
devam edecektir ancak zel sektrn baarsz olduu alanlarda devlet tam
anlamyla devreye girecektir. Devlet giriimcilii zel giriimcilii ortadan
kaldrmayacak, ikame etmeyecek ve rakip olmayacaktr. Tam aksine devlet
giriimcilii ve mdahaleleri zel giriimcilii tamamlayacak ve zel
kesimin eksik kald ya da baarsz olduu alanlarda devlet mevcut
ilevlerini glendirip, gerekli olduunda, yeni ilevler stlenecektir.
Bu ilkeye gre devlet, zel sektrn bilgi, sermaye, tecrbe ve teknoloji
eksiklii nedeniyle baarsz kald alanlarda iktisadi kalknmay salamak
amacyla devreye girmelidir. Devlet, bu ama dorultusunda, sanayi
sektrnde (imalat sanayi, enerji ve madenler) yatrmlarda bulunmal ve
nc olmaldr. Sanayi sektrnn gelimesi iin son derece nemli olan
ulatrma sektrnde devlet yatrmlar artrlmal ve sanayi destekleyecek
bankalar devlet ncl ve sermayesiyle kurulmaldr. Bu ilkeye gre,
devlet, aratrma faaliyetlerini gelitirmek ve iftiye teknoloji transferinde
bulunmak iin retim iftlikleri kurabilir; sulama, ky yolu yapm gibi
altyap yatrmlarnda bulunabilir ancak tarm sektrnde devlet retimi sz
konusu olmayacaktr (Hi, 1998:3287). Devlet, kamu yararnn sz konusu
olduu alanlarda devlet tekeli kurabilir veya "basiretli bir tccar" gibi
faaliyet gstermeleri kouluyla iktisadi devlet teebbslerini faaliyete
geirebilir ancak zel sektrn gerekli yetkinlie, sermayeye, gce ve
teknolojiye ulamas halinde piyasaya yapt mdahalelerden vazgeecek ve
kamusal mdahaleler geici bir nitelie sahip olacaktr.
Denk bte, dzgn deme ve Trk Liras'nn deerini muhafaza etme
ilkelerine bu dnemde de titizlikle uyulmaya allmtr. Dnem boyunca
hem yurtiinden hem de yurtdndan bir miktar borlanlmsa da altn
kurala uyulmaya zen gsterilmitir. Baka bir ifadeyle, Atatrk dneminde,
borlanmaya yalnzca retken yatrmlarn finansmannda kullanlan bir
kamu finansman arac olarak bavurulmutur.
B. Bte Politikas
1930-38 dneminde korumac ve ithal ikamesine dayal sanayileme
politikalar devreye girmi, mali disiplinden taviz verilmemi ve bte
98
denklii ve para istikrarnn salanmas politikalar srdrlmtr. Kesin

hesap gelir ve giderlerinin gayrisafi milli hsladaki paylar veri olarak
alndnda byk buhran sonrasnda bile mali disiplini salama ynnde
gl bir kararlln varl gze arpmaktadr. Byk buhrann etkisini
atlatmak iin 1929dan itibaren uygulanan politikalar sonucunda dnemin
banda (1930da) kesin hesap gelirlerinin giderlerden daha fazla olduu
grlmektedir. 1933de birebir denk gerekleen bte uygulamas bir yana
braklrsa 1933-1936 arasnda btenin ak verdii; bu tarihten sonra ise
btenin fazla verecek ekilde uyguland grlmektedir (ekil 5 ve 6).
ekil 5. Kesin Hesap Gelir ve Giderlerinin GSMHdaki Pay, 1930-38 (%)
19,8
18,8
18,1
17,4
17
16
13,7
13,3
1930
17
16
13,1
15,9
14,9
15,2
KHG/ GSMH
11,9
1931
17,6
1932
1933
1934
1935
1936
16
KHH/ GSMH
1937
1938
Simgeler: KHG/GSMH: Kesin hesap gelirleri/Gayrisafi milli hasla; KHH/GSMH:

Kesin hesap harcamalar/Gayri safi milli hasla.
Kaynak: DE, 2001:520 ve 560.
ekil 6. Kesin Hesap Sonular, 1930-1938 (Milyon TL)

314
Kesin Hesap Gelirleri

Kesin Hesap Giderleri
212
182
1931
231
174
1932
304
252
207
187
165
1930
287
229
217
210
260
323
271
1933
1934
1935
1936
1937
1938
Kaynak: DE, 2001:520
1930-38 dneminde ortaya kan bte ann iki ana nedeni byk
buhrann bte zerinde oluturduu olumsuz etkiler ve devletilik ilkesi
gerei yaplan kamu yatrmlarnn finansman olarak sralanabilir. 1929da
ortaya kan byk buhran Sovyetler Birlii dnda kalan lkelerin byk
bir ksmnda ykc etkilere yol amtr. Bu tarihte, Trk ekonomisini
99
stikll Yaar VURAL
skntya sokan ve bir ksm byk buhranla balantl olan drt nemli
gelime ortaya kmtr (Tokgz, 1997:48):
1929 ylnda yrrle giren yeni d ticaret rejimi ile koruma oranlarnn
artaca beklentisi ithalatn byk lde artmasna yol amtr. Lozan
Anlamasnn 1916 yl tarifelerinin 1929a kadar uygulanmasn ngrmesi
nedeniyle liberal bir d ticaret politikas uygulamak zorunda kalan Trkiye
bu tarihten itibaren koruma oranlarn istedii biimde ayarlama hakkna
kavumaktayd. 1929da yrrle giren yeni d ticaret politikas ile
koruma oranlar tahllarda % 62,1; eker rnlerinde % 98,8; pamuk
rnlerinde % 28,4; ynlerde % 52,7; metal rnlerinde % 16; petrol ve
yalarda % 76,7 dzeyinde artarken genel olarak koruma oran % 45,7ye
karlmaktayd (Tezel, 1982:147-148). Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren
mevcut olan d ticaret dengesi, Lozan Anlamasnn kstlayc
hkmlerinin devre d kalaca 1929da tarife yknn artrlaca
beklentisi nedeniyle, 1923te 36,1 milyon Dolar ve 1925-28 dneminde 25
milyon dolar civarnda ak verirken 1929da 48,7 milyon Dolar ak
vermitir (ekil 7).
ekil 7. Trkiyenin hracat ve thalat, 1923-38 (Milyon Dolar)
128,95 121,41
123,55
ihracat
ithalat
118,89
107,75
109,22
100,46
93,67
86,87
113,71
115,01
76,23
73
102,796,43
71,38
90,54
58,06
88,27
60,22
82,43
80,74
73,61
47,97
74,82 69,54
68,76 70,63
59,93
50,79
45,09
40,71
1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938
Kaynak: TUK, 2006:412.
Byk Buhran nedeniyle dnya tarm rnleri piyasasnda talep ve

fiyatlarn hzla gerilemesi ihracat byk lde tarm rnlerine dayal olan
Trkiyenin ihracat gelirlerinde beklenmedik dzeyde gerilemeye yol
amtr (ekil 7). Benzer bir biimde kriz sonrasnda dnya ticaretinde
ortaya kan daralma, Batl lkelerin krizi nleme ve ufukta grlen savaa
hazrlk almalar nedeniyle komuyu fakirletirme politikalar
erevesinde d ticaretin artan lde takasa balanmas 1925ten itibaren
d ticaret hadlerini srekli olarak Trkiyenin aleyhine deitirmeye
balamtr (Tezel, 1982).
D ticaretin ak vermesi ve d ticaret hadlerinin Trkiyenin aleyhine
gelimesi Trk Lirasnn deer kaybna uramasna neden olmutur.
100
Osmanl Devletinin d borlarnn ilk taksidinin vadesi gelmitir.

1930 ylndan itibaren gerekletirilen bir dizi dzenlemeyle devletin iktisadi
hayata mdahalesini arttran yasalar kartlarak devletin eitli alanlarda
nc iktisadi faaliyetlerde bulunmasn salayacak kamu kurum ve
kurulularnn rgtlenmesi saland11. Bu erevede mali kaynak ve
ynetim asndan yetersiz kalan Trkiye Sna ve Maadin Bankasnn sna
iletmecilik grevleri yeni kurulan Devlet Sanayi Ofisine bankaclk
faaliyetleri ise Trkiye Sanayi ve Kredi Bankasna devredilmi; bu
kurulular ise 1933te kurulan Smerbanka aktarlmtr. Hammaddesi lke
iinden salanacak sna yatrm projeleri ncelik vermesi ngrlen ve drt
sna iletme, bir sat maazas ve iki banka ubesi ile hizmet vermeye
balayan Smerbankn yan sra 1935 ylnda enerji ve madencilik alannda
yirmi milyon TL sermaye ile faaliyet gstermek zere Etibank ve 1933te
esnaf ve sanatkrn kredi ihtiyacn karlamak zere Halk Bankas
kurulmutur12. Bu dnemde ok sayda kamu iktisadi teebbs
oluturulmutur. Tarm gelitirmek amacyla nc faaliyette bulunmak
zere devlet sermayesiyle 1937de Zira Kombinalar daresi kurulmu ve
bu idareler 1938de Devlet Ziraat letmeleri Kurumu adn almtr.
Birinci ve ikinci sanayi planlar erevesinde eitli endstri dallarnda ok
sayda iletmenin kurulmas iin ciddi yatrmlar gerekletirmitir.
Dnem boyunca bte dengesinin olumsuz ynde etkilenmesine yol aan bu
iki ana faktre ramen 1936 ylndan itibaren kesin hesap gelirlerinin
giderleri atn ve bylece denk bte-dzgn deme-altn kural ilkesine
geri dnld ve mal disiplinin titizlikle srdrld grlmektedir.
C. Vergi Politikas
Karma ekonomi politikas dneminde vergi politikas, lml devletilik
ilkesi, 1929 ktisad Buhran ve ok partili siyas hayata gei
denemelerinin sonularndan byk lde etkilenmitir. Yeni dnemde
vergi politikasndaki deiimin ekonomik gerekeleri, 1923-29 dnemi
sonunda zel sektrn ulusal kalknmay salayacak yatrmlar yapabilmek
11
Bu erevede kartlan temel yasalardan bazlar unlardr: 20 ubat 1930 tarih ve 1567
sayl Trk Parasnn Kymetini Koruma Hakknda Kanun, 10 Haziran 1930 tarih ve 1705
sayl Ticarette Taiin Meni ve hracatn Murakabesi ve Korunmas Kanunu, 11 Haziran
1930 tarih ve 1715 sayl TC Merkez Bankas Kanunu, 22 Temmuz 1931 tarih ve 1873
sayl Trkiyeye Baz lkelerden Yaplacak thalata Tahdit ve Takyitler Tatbikine Dair
Kanun, 1932 ylnda yrrle giren ay, eker ve Kahve thalatnn Bir Elden daresi
Hakknda Kanun, 3 Haziran 1933 tarih ve 2262 sayl Smer bankn kurulu ve Grevleri
Hakknda Kanun ve 18 Haziran 1933 tarih ve 2299 sayl dn Para Verme leri
Kanunu.
12
Halk Bankas ancak 17.01.1938de 3331 sayl yasayla faaliyete geebilmitir.
101
stikll Yaar VURAL
iin gerekli olan bilgi, teknoloji, tecrbe ve sermayeye sahip olmamas; i

piyasann zel sektr yatrmlarn cezbedecek dzeyde talep yaratamamas
ve Trk sanayisinin i tketimi karlayacak seviyeye ulaamamas olarak
sralanabilir (Varcan ve akr, 2000:191). 1930-38 dnemindeki vergi
politikasn etkileyen ikinci ana faktr ok partili siyas hayata gei
denemeleri, yani siyas nedenlerle ilgilidir. 1929 ktisad Buhranndan
etkilenen geni halk kesimlerinin Cumhuriyeti kuran ynetici kadroya ve
dolaysyla gerekletirilen devrim ve politikalara olan desteklerinin
srdrlebilmesinin arzu edilmesi vergi politikasnda ciddi deiikliklerin
yaplmasn gerekli klmtr.
1926 ylnda Aar Vergisinin kaldrlmasndan doan boluu doldurmak
iin getirilen ve ticaret ve sanat ile uraan gerek ve tzel ahslarn gelirini
konu edinen Kazan Vergisi uygulamadaki glkler nedeniyle 1934 ylnda
deitirilmitir13. Yaplan deiiklikle, hizmetlilere, mteahhitlere ve serbest
meslek erbabna yaplan demelerin vergilerinin deme srasnda kesilmesi
(stopaj usul); beyannamelerin incelenmesi ve resen ilemlerin tahakkuk
memurunda toplanmas esas yerine takdir komisyonlarnn oluturulmas ve
beyannameye dayal vergi deyen ykmllerin asgari vergiye tabi
tutulmas salanmtr. Bu deiikliklerle zarar gstermeleri halinde hi
vergi demeyen beyannamelileri asgari vergiye tabi tutmak suretiyle
vergilemede adaleti salamak, takdir komisyonlar oluturarak ykmllerin
ikayetlerini en dk dzeye indirmek ve vergi gelirlerini artrmak
amalanmsa da irketlemenin dk dzeyde olmas ve Kazan Vergisi
uygulamasnn daha da karmak hale gelmesi nedeniyle beklenen olumlu
sonular ortaya kmamtr (Varcan ve akr, 2000:191).
1929 ktisad Buhrannn bte zerindeki olumsuz etkilerini azaltmak iin
iki yeni vergi yrrle konmutur. 1931 tarihinde yrrle giren ktisad
Buhran Vergisi, ticaret ve sanat sektrne kyasla iktisadi durumlar daha az
etkilenen hizmetlilerin (maa ve cretlilerin) cretleri zerinden alnan ve %
10 dzeyinden balayan artan oranl bir vergiydi. Ancak iktisad buhrann
etkisinin devam etmesi ve mali amaca ulalamamas nedeniyle nce Bina
Vergisine ktisad Buhran Vergisi zamm yaplm14; daha sonra ise ktisad
Buhran Vergisinin kapsam, 1934 tarihinde, ticaret ve sanatlar dolaysyla
Kazan Vergisine tabi olan ykmllere ve bu vergiden muaf tutulan baz
13
1926 tarihli Kazan Vergisi, hangi ilerin vergiye tabi olup olmadna belirsizlik olmas;
baz durumlarda vergi ykmlsnn kim olduunun kestirilmesinin g olmas; kk
ticaret ve sanat erbabnn vergi yklerinin beyanname ile vergilendirilenlere gre daha ar
olmas ve deme esaslarnn eksik belirlenmesi gibi konular nedeniyle uygulamada sorunlarn
ortaya kmasna yol aan bir dzenlemeydi. Ayrntl bilgi iin bkz. Varcan ve akr, 2000.
14
Bina Vergisine, Bina Vergisi Kanununda yazl muafiyetlerden yaralanan yeni inaat ve
ilaveler de dhil olmak zere, sahibinin bizzat kulland meskenlerde 1/6, dier binalarda 1/3
orannda ktisad Buhran Vergisi zamm getirilmitir.
102
messeselere de uygulanmak suretiyle geniletilmitir (Varcan ve akr,

2000:200). Benzer bir ekilde, 1932 ylnda, bte an kapatmak
amacyla tm istihkak ve tediyelerden, Kazan ve ktisad Buhran Vergileri
karldktan sonra geriye kalan tediye miktarnn % 10u orannda
Muvazene Vergisinin alnmas kararlatrlmtr. Her iki vergi de geici
nitelikte vergiler olmak zere yrrle konulmularsa da uygulama sreleri
uzatlarak 1951 ylna kadar yrrlkte kalmlardr.
Bu dnemde vergi politikasndaki deiikliliklerden bir dieri vergi
sisteminin mali ve iktisadi amalar gerekletirecek ekilde
modernletirilmesidir. 1931 ylnda, binalarn gayrisafi irad zerinden alnan
bir vergi olan musakkafat vergisi yerine Bina Vergisi Kanunu kabul edildi.
Safi irat esasn benimseyen yeni kanun, gayrisafi irattan binann bakm ve
onarma giderleri karl olarak % 20 indirim yaplmas; takdir ve tahmin
komisyonlarnda ykmllerin karlarnn korunmasn salamak amacyla
halk temsilcilerine daha fazla yer verilmesi ve vergi orannn % 12 olarak
belirlenmesi gibi yenilikler ieriyordu15. Ayn yl arazilerin deerleri
zerinden alnan bir vergi olan Arazi Vergisi irat zerinden alnan bir vergi
haline getirildi. 1931 ylnda nc Muamele Vergisi iktisadi faaliyetleri
olumsuz etkileyen ynlerini ortadan kaldrmak amacyla yaplan deiiklerle
yrrle girdi. Yeni vergi ihracat muamelelerini vergi d brakrken kk
ve byk iletmeler arasnda vergi adaletini salamak zere byk
iletmelerin satlarnn on bin liraya kadar olan vergiden istisna edildi;
iletmelerin sat deerinin belli bir oran ilk madde indirimi olarak kabul
edildi ve gelimesi arzulanan faaliyet dallar vergi d brakld. Bu
deiiklikler nedeniyle verginin hslat byk lde azald ve dnyada
katma deer vergisi zellii gsteren ilk vergi uygulamalarndan biri olan
muamele vergisi bu zelliini byk lde yitirdi (Parasz, 1998:44).
1. Vergilemede Adalet
Karma ekonomi dneminde, liberal iktisat dnemine kyasla, bte
gelirlerinin yapsnn daha adil bir hale geldii grlmektedir. Dolaysz
vergilerin bte gelirleri ierisindeki paynn dnem bandaki % 22
dzeyinden srekli ykselerek % 30lara ykseldii grlmektedir (ekil 8).
Bte gelirlerinin yaklak yarsn oluturan dolayl vergilerde bu vergileri
yklenen kesimin piyasa ekonomisine ak olan kesimler olduu, dnem
boyunca piyasa ilikilerine girme oran artan tarm kesiminin dolayl
vergilerdeki paynn bir miktar artt; ancak, Aarn kaldrlmasndan sonra
tarmsal kazanlarn byk lde vergi d kalmas nedeniyle toplam vergi
yk asndan tarmsal kesimin dier bir ok kesime gre daha avantajl
15
Bina Vergisi, Arazi Vergisi ve ktisadi Buhran Vergisi ile birlikte 1935 ylnda l zel
daresi Vergisi haline getirildi.
103
stikll Yaar VURAL
olduu sylenebilir (een et al,1990:27). Bu dnemde, Arazi ve Hayvan

Vergisini kyl kesim dier vergileri kentli kesimin stlendii; kyl
kesimde vergi yknn hayvan besleyen kesim aleyhine olduu; Kazan
Vergisini ise irketler, serbest meslek sahipleri, ticaret kesimi, kk
reticiler ve alanlarn dedii ileri srlebilir (Tablo 4).
ekil 8. Gerekleen Bte Gelirlerin in Yaps, 1930-38 (%)
20
19
17
14
15
12
13
14
17
30
30
30
57
56
53
22
26
31
33
31
30
58
55
52
53
54
58
1930
1931
Dolayl Vergiler
1932
1933
1934
1935
Dolaysz Vergiler
1936
1937
Di er Vergiler
1938
Kaynak: Tezel, 1982:392den derleyen een et. al., 1990:26.
Tablo 4. 1930lu Yllarn Balarnda Vergi Ykmlleri Trlerine Gre Vergi Yk

Vergi deyenin Nitelii
7 ii altran fabrika sahibi
Tccar
Hkmet memuru
Ttn yetitiren kyl
Buday yetitiren kyl
Sarraf ya da borsa tellal
Doramac
Hademe
Yllk Kazanc (TL)
dedii Vergi Yzdesi
4000
3000
1800
400
120
1080
720
360
39,5
33,8
29,0
26,5
21,5
19,5
16,5
16,5
Kaynak: Hines et.al, 1936; Tekeli ve lkin 1982:51den derleyen een et. al., 1990:26.
1930lu yllarn balarnda bte gelirlerinin arlkl olarak dolayl vergilere

dayanmas ve vergi yknn adaletsiz bir ekilde dalmas vergi
politikasnn yeniden gzden geirilmesini gerekli klmaktayd. Nitekim bu
gereksinim 1930 ylnda hazrlanan Rist Raporunda da dile
getirilmektedir16. Rist Raporuna gre ykmllerin vergi yk olduka
yksektir; vergi sistemi byk lde dolayl vergilere dayand iin vergi
ykn hafifletmek amacyla dolaysz vergilerin kamu gelirleri ierisindeki
paynn ve mevcut vergilerin verimliliinin artrlmas gerekmektedir
16
Trk Hkmetinin istei zerine Prof. Charles Rist tarafndan hazrlanan ve 15 Eyll 1930
tarihinde Mali Durum ve demeler Dengesi zerine Trkiye Cumhuriyeti Hkmetine
Rapor adyla Maliye Bakanlna sunulan rapor.
104
(Varcan ve akr, 2000:195). Ancak 1929 ktisadi Buhran, kalknma

abalarna hz verilmesi ve sava ncesi hazrlklar nedeniyle vergi
gelirlerinin artrlmas ihtiyac ortaya kt iin vergi ykn daha da
arlatracak vergisel dzenlemeler yaplmtr17.
2. Sanayinin Teviki Politikas
Bu dnemde Trk sanayisinin gelitirilmesini amalayan uygulamalar ana
balk altnda ele alnabilir: Tevik-i Sanayi Kanunu, sanayi planlar ve
devlet kesimine dayal endstrileme politikalar ile baz vergi kanunlarnda
yaplan deiikliklerle gndeme getirilen zel hkmler. Tevik-i Sanayi
Kanunu 1927 ylnda 25 yl sreyle geerli olmak zere kartlmt. 1913
tarihli tevik yasasnn aksine enerji retimiyle antrepoculuu da kapsama
alan ve iletmeleri byklklerine gre farkllatrarak evirici g
kullanmaya ve daha byk lee itmeye alan bu kanunun sonular ekil
9 ve 10da yer almaktadr.
ekil 9. Tevik-i Sanayi Kanunundan Yararlanan letmeler
139,7
131
147,3
116,1
117,5
110,2
79,8
1932
134,2
126,8
letme says (x10)
120,3
113,1
148,7
134,8
118,5
109,2
78,9
1933
124,5
110,1
111,6
110,3
90,5
1934
1935
Makine, tehizat ve bina

deeri (milyon TL)
1936
1937
1938
letme bana den deer

(Bin TL)
Kaynak: een et. al., 1990:29.
Tevik-i Sanayi Kanununun istihdam, iletme leini ve teviklerden

yararlanan iletme saysn artrma amacna ulamada tam anlamyla baarl
olduunu sylemek zordur. 1928de 1261 olan tevikten yararlanan iletme
says 1929da 1589a, 1930da 1857ye ykselmise de bu tarihten itibaren
hzla gerileyerek 1100ler civarna inmitir (Tezel, 1982:265). Ancak dnem
boyunca tevikten yararlanan iletme saysnn dmesine karlk bir yandan
bu iletmelerin ortalama sabit sermaye miktar; te yandan, makine
kullanm, iletmelerindeki ortalama makine says ile makinelerin ortalama
gleri artmtr. Baka bir ifade ile tevikten yararlanan iletmeler giderek
17
rnein, hizmetlilerin istihkaklar zerine konan Kazan Vergisi, ktisadi Buhran Vergisi,
Muvazene Vergisi ve Hava Kuvvetlerine Yardm Vergisi bu kesimin Kazan Vergisi ykn
arlatrmtr.
105
stikll Yaar VURAL
artan oranda daha ileri teknolojiyle donanm ve byk lekli bir hale
geldii iin tevikten hedeflenen lek ekonomilerinden faydalanma ve daha
ok evirici g kullanma amacna bir lde de olsa ulalmtr (een et
al, 1990:29).
ekil 10.Tevik-i Sanayi Kanunundan Yararlanan letmelerde Makine ve G Kullanm
17,4
19,5
18,5
12,61
11,99
18,7
16,8
10,82
18
18,4
11,9
12,8
10,48
10,44
10,29
12,92
4,6
1932
6,2
5,1
1933
1934
Makineli iletme says

(x100)
9,6
9,9
1935
1936
Makineli iletme bana

den makine says
1937
1938
Makineli bana
den beygir kuvveti
Kaynak:een et. al., 1990:29.
Trk sanayisinin gelitirilmesinde zel sektrn tevikine dayal

uygulamalarn istenen baary getirmemesi zerine 1932 sonrasnda
devleti endstrileme ve ithal ikamesi tipi sanayileme politikas
gelitirilmitir. 1934 ylnda uygulamaya balanan Birinci Be Yllk Sanayi
Plan ile ithal edilen mallarn retimine ncelik verilmesi, ihtiya duyulan
hammaddelerin lke ierisinde retilmesi, lke ierisinde retim
olanaklarnn bulunduu mallarn retimine ncelik verilmesi ve zel kesime
yatrm yapma olanaklarn salayacak biimde sanayinin gelitirilmesi
amalanmaktayd (een et al, 1990:22 ve Tekeli ve lkin, 1982:188-90). Bu
planda, imento, cam, ie, tekstil, demir-elik, kimya, kkrt ve eker
endstrilerinin kurulmas amalanm ve bu endstriler plan sresi iinde
byk lde kurulmutur (Parasz, 1998:50). Plan ile ngrlen
yatrmlarn gerekletirilmesi grevi Smer Bank ve Bankasna
verilmitir ve finansman iin Sovyetler Birliinden (10.5 milyon TL) ve
ngiltereden (22 milyon TL) kredi alnmas ngrlmtr. Ancak bu
yatrmlarn finansman sreci iinde i ve d bor yknn arttrlmamas ve
ak finansman politikasnn izlenmemesi amalanm ve finansmann temel
kaynan tketim mallar zerine konan vergiler oluturmutur. Birinci plan
ile gndeme gelen devleti sanayileme politikas yatrm mallar retimini
hedefleyen endstri reten endstri tipi bir sanayileme olma yerine temel
tketim ve ara mal retimine ynelik ithal ikamesi tipi bir sanayileme
modelini yaratmtr. Bu modelin benimsenmesinin ana nedenleri unlardr
(Parasz, 1998:51):
106
stikll mcadelesi srecinde ok byk fedakrlklara katlanan Trk

halknn yatrm mallar retim endstrilerinin gerekletirilmesi iin ilave
fedakrlklar katlanmas son derece zordu. stelik halkn temel
ihtiyalarnn karlanmas iin acilen temel tketim mallarnn retilmesi
zorunluydu.
Endstri reten endstriyel yatrmlarn gerektirdii teknoloji dzeyi ve
nitelikli eleman miktar yetersizdi.
Byle bir endstri modelinin gerekletirilmesi iin gerekli olan byk
apl ithalat yapma ve yurt iinde retilecek yatrm mallarn ihra etme
olana sz konusu deildi.
Bu koullar altnda, 1936 ylnda hazrlanan ikinci sanayi plan ilk plann
ierdii retim alannda seksen sekiz adet iletmeyle ilgili projelerden
olumaktadr. Finansmannn yaklak yarsnn yurt dndan karlanmas
dnlen 88,2 milyon TLlik sabit sermaye yatrm tutarna sahip olan bu
projeler ikinci dnya sava koullarnda uygulanma ansna kavuamamtr
(een et al, 1990:22).
Trk sanayinin gelitirilmesine ynelik uygulamalarn sonuncusu 1927
ylndan beri uygulanmakta olan Muamele Vergisinin iletmeler zerinde
meydana getirdii olumsuz etkileri gidermeyi amalayan deiikliklerdir.
Kamu gelirlerinin arttrlmasna ihtiya duyulan bir dnemde sanayi
iletmelerinin vergi ykn azaltmak iin bu vergide yaplan deiiklikler
Trk Hkmetinin sanayilemeye verdii nemi gstermektedir. Hkmet
vergiye tabi olmamak iin motor gc kullanmaktan kanan kk sanayi
kurulularna Muamele Vergisi kapsamna dahil ederek sanayi kurulularn
motor gc kullanma ve lek arttrma konusunda tevik etmeyi
hedeflemitir. Yaplan deiikliklerle ihracat zerindeki muamele vergisi
tmyle kaldrlm, kk sanayinin yaamasna imkn brakacak ekilde
istisna edilecek sanayi kollar geniletilmi, sanayi iletmeleri motor gc
yerine yaptklar muamelenin deerine (On bin liralk cironun stndeki
muameleler vergiye tabi klnd) gre vergiye tabi tutulmu ve sanayi
kesiminin vergi yk azaltlmtr. Ancak mali gerekelerde sanayi lehine
salanan bu hkmler uzun sre devam ettirilememi ve 1934 ylnda tm
sanayi kurulularnn mamulleri vergiye tabi tutulmu; yalnzca on iiye
kadar ii altran ve motor gc kullanmayan kurulular ile be beygire
kadar motor gc kullanan kurulular vergiden muaf tutulmutur (Varcan ve
akr, 2000:208-209).
D. Borlanma Politikas
Yeni Trk Devleti, Osmanl Devleti dneminde yaanan ve ykc etkilere
sahip olan borlanma serveninin ortaya koyduu tecrbe ile borlanma
politikasnda, hakl olarak, son derece tedbirli davranmay tercih etmitir.
Osmanl Devleti, 17. asrdan beri Batl lkelerin iktisadi, siyasal ve askeri
107
stikll Yaar VURAL
alandaki ykc faaliyetlerine maruz kalm; kapitlasyon uygulamalar ve

borlanma politikasnn tahrip edici etkileri sonucu bamszl byk
lde zedelenmi ve sonuta Trk Milleti emperyalist lkelere kar
"istikll" mcadelesi vermek zorunda kalmtr. Atatrk'e gre
gerekletirilen milli mcadelenin amac tam bamszlktr. Mali gce sahip
olan lkelerde devlet ve organlar yeterli gce sahiptir ve kamusal mal ve
hizmet retimi istenilen lde ve yeterli bir dzeyde gerekletirilebilir.
Bunun iin devletin maliyesinin bamsz olmas gereklidir. Mali
bamszln ilk koulu ise denk ve memleket yapsna uygun bir btedir.
Ulusal kalknma iin lkenin z kaynaklarnn kullanlmas, kamu
hizmetlerinin finansmannda tutumlu olunmas ve borlanmaya
bavurmakszn lkenin mreffeh bir hale getirilmesi zorunludur (Ergin,
1977:43-44). Cumhuriyetin ilk yllarnda, bu grler dorultusunda,
ihtiyatl bir maliye politikas uygulanmaya alld; "denk bte ve dzgn
deme" ilkelerine titizlikle uyuldu; yeni borlanmaya gidilmedi ve Osmanl
Devleti dneminde sarslan mali itibar dzeltilmeye alld.
Yeni Trk Devleti, liberal iktisat politikalarnn uyguland 1923-29
dneminde, yukarda da deinildii gibi, klasik iktisat anlaynn ngrd
gibi borlanmaya bavurmakszn bte denkliini salama amacyla,
mmkn olduu srece, borlanmamaya almtr. 1930 ylna kadar hi
borlanmayan Trkiye, bu dnemde Osmanldan kalan borlar demek iin
byk aba gstermitir. Osmanl Dyun-u Umumiyesi adn tayan
Osmanldan kalan borlarn denmesine ilikin 1933te alacakl devletler ile
yeni bir anlama yaplm ve 65 milyon ABD Dolar tutarndaki bor tutar
iin yeni bir deme plan benimsenmitir. Osmanl Devleti'nin yaad
baarsz ve ykc etkileri olan tecrbeler sonucunda d borlanmada ll
ve ekingen bir davran gsteren ynetici kadro iki nedenden tr i
borlanmadan nce yeniden d borlanmaya bavurmak zorunda kalmtr
(nce, 1996:118). Cumhuriyet dneminde d borlanma srecini balatan
nedenlerin ilki karma ekonomi dneminde benimsenen korumac, devleti ve
devlet eliyle sanayilemeyi nceleyen politika gerei "iktisadi cihazlanma";
baka bir deyile, iktisadi kalknmann d borlanmayla finanse edilmek
zorunda kalnmasdr. 1930 ylnda akmak ve kibrit retim ve iletmesi
imtiyazn bir ABD irketine verme karlnda Trk-ABD Yatrm
irketinden alnan 10 milyon altn-dolarlk kredi ile 1934 ylnda Kayseri ve
Nazilli dokuma fabrikalarnn finansmannda kullanlmak zere Sovyetler
Birliinden karl mal olarak denmek zere alnan 8 milyon altndolarlk kredi iktisadi cihazlanma politikas iin alnan d kredilerdir
(Parasz, 1998:47). D borlanmaya bavurulmasnn ikinci nedeni II.
Dnya Sava hazrlklar iin savunma harcamalarnn karlanmas ve
"komuyu fakirletirme politikalar" sonucunda gerileyen ihracat gelirleri
nedeniyle karlanamayan d almlarn finansmannn salanmasdr.
1938de Karabk Demir-elik Fabrikalarnn kurulmasnda kullanlmak
108
amacyla ngiltereden 16 milyon Sterlin alnm ancak bu kredinin 6

milyonu sava hazrlklar iin ordunun ihtiyalarna ayrlm; kalan ise d
ticaretin finansmannda kullanlmtr (nce, 1996:118).
Karma ekonomi politikasnn uyguland dnemde d borlanmaya
bavurulmasnn nedenlerinden biri de kamulatrma faaliyetlerinin
finansmandr. Kapitlasyonlar ve Dyun-u Umumiye nedeniyle tamamen
yabanclarn hakim olduu endstri alanna el atmak, yerli sermayeyi
glendirmek ve devlet eliyle sanayilemek politikalarn hayata geirmek
iin mevcut yabanc sermaye ortaklklarnn kamulatrlmas nemli bir ara
olarak grlm ve 1934-39 yllar arasnda bu ortaklklarn byk bir ksm
kamulatrlmtr18. Bu dnemde imtiyaz ve tesisleri satn alnan
iletmelerin alacaklarna verilen, yabanc para ile yazl bono ve tahviller
ihra edilerek temin edilen ve 1948 ylna kadar denen bu borlar Trk
Borcu olarak adlandrlmtr (nce, 1996:119).
Cumhuriyetin ilk on ylnda d borlanmada olduu gibi i borlanmada da
ekingen ve tedbirli bir politika izlenmitir. zel kesimin eitli tedbirlerle
desteklenmesine
ramen
sanayilemede
ciddi
bir
atlmn
gerekletirilememesi, zel teebbsn sermaye, bilgi, teknoloji ve tecrbe
birikiminin yetersiz olmas nedeniyle baarl olamad alanlarda devlet
mdahalesinin gerekli olduu varsaym ve devletilik ilkesinin
benimsenmesi sonucunda ulam yatrmlarnn finansman iin i
borlanmaya bavurulmutur. Sanayilemenin ve iktisadi kalknmann
salanmasn amalayan bu trden i borlanmann ilk rnei olan ve 1933
ylnda gerekletirilen 12 milyon liralk Ergani istikrazn 1934de 30
milyon liralk Sivas-Erzurum Demiryolu istikraz izlemitir. Karma ekonomi
dneminde altn kural gerei bavurulan bu borlanmalarn yan sra 1918
tarihli Osmanl tahvillerinin konversiyonu iin ikramiyeli 1938 istikraz
ad altnda 18 milyon liralk borlanmaya gidilmitir.
IV. SONU VE DEERLENDRME
Atatrk dneminde uygulanan maliye ve iktisat politikalarnn temel amac
eski yapy yaplan reformlarla adalatrarak hzl bir sanayilemekalknmay salamak, imtiyazsz ve eit bireyler olarak btn halkn refahn
artrmak ve bylece tam bamszl gerekletirmektir. Atatrk, 1923-1938
dnemi boyunca, iinde bulunduu dnemin iktisad, sosyal, siyasal ve
ekonomik koullarn dikkate alan; ilgili dnemde geerli olan ana iktisad
18
Bu amala satn alnan ve kamulatrlan ortaklklar u ekilde sralamak mmkndr:

1928de Anadolu Demiryolu, Haydarpaa Liman, Mersin-Tarsus-Adana Demiryollar;
1932de zmir Rhtm irketi; 1934te zmir-Kasaba Demiryolu; 1935te Aydn Demiryolu;
1936da ark Demiryollar (stanbul-Edirne); 1936da stanbul Rhtm irketi; 19382de
stanbul Elektrik irketi ve stanbul Tramvay irketi; 1938de zmir Telefon irketi ve
1939da Ankara Elektrik ve Havagaz irketi ile Adana Elektrik irketi.
109
stikll Yaar VURAL
grlerden byk lde yararlanan; iktisat politikalarnn oluumunda

katlmcla byk nem veren ve lkenin en fazla yararna olacak
politikalar semekte tereddt etmeyen bir yaklam benimsemitir. 1923-29
dnemi serbest ticaret koullarnn varl altnda devletin, sosyal ve iktisad
hayatn yeniden ina edildii ve mali yapnn modernletirildii bir dnem
iken 1930-38 boyunca bir yandan global krizin etkileri hafifletilmeye
allm; te yandan, devlet mdahaleleri ve kamu yatrmlarn artrmak
suretiyle hzl bir biimde sanayilemek amalanmtr.
1923-29 dneminde uygulanan maliye politikalarnn byk lde liberal
(klsik) iktisat anlaynn ana fikirleri ile uyumlu olduu sylenebilir. Bu
dnem boyunca, devletin kesin bir zorunluluk olmadka piyasaya mdahale
etmemesi; zel sektrn yetersiz olduu alanlar ile doal tekel ve lek
ekonomilerinin varl halinde kamu mdahalesinin gerekli olduu ve
devletin piyasa ekonomisini glendirmek iin altyap, eitim ve salk
harcamalarna giriebilecei devletin grev ve fonksiyonlarn belirleyen ana
ilkelerdir. Kamu maliyesi, denk bte, dzgn deme, vergi sisteminin
ykmller lehine iyiletirilmesi, vergi yknn ifti ve kyller lehine
hafifletilmesi ve milli parann istikrarn salama ilkelerine dayanmaktadr.
Vergi sisteminin modernletirilmesi, adil bir hale getirilmesi ve vergi yk
ar olan kesimlerin vergi yknn hafifletilmesi ynnde iyiletirilmesi bir
yandan piyasa ekonomisinin oluturulmasn; te yandan devrimlerin ve
modernleme abalarnn devamna halkn destek salamasn
kolaylatrmay amalamaktadr. Bu dnemde, maliye politikasnn en
nemli arac denk bte ve bununla birlikte uygulanan altn kural
uygulamasdr. Denk bte politikas, konjonktr kart maliye politikas
uygulamalarnn teorik dzeyde bile gndemde olmad bir dnemde mali
disiplini salamann temel arac olarak grlmtr. Benzer bir biimde
yatrmlarn finansman dndaki herhangi bir amala bor almama-yatrm
yapmama anlamna gelen altn kural uygulamasna bavurulmasnn ilk
nedeni klasik iktisat anlaynn bu grnn benimsenmesi ise de asl
nedeni iktisad ve siyas bamszl garanti altna alabilmek iin Osmanl
deneyiminde olduu gibi bir daha borlanmama arzusudur.
1923-29 dneminde bte denkliine verilen byk neme ramen vergi
politikasnda bte denkliini salamay nceleyen mali ama yerine zaman
zaman ekstra-fiskal amalarn da gzetildii grlmektedir. En nemli
dolaysz vergilerden biri olan Aar Vergisi, kyl ve iftilerin vergi ykn
azaltmak, bu kesimin Cumhuriyete desteini glendirmek ve tarmsal
retimi canlandrmak amacyla kaldrlmtr. Bu verginin kaldrlmas
sonucunda meydana gelen gelir kaybn telafi etmek iin modern vergi
uygulamalar (Kazan ve Muamele vergileri) devreye konulmutur. Ancak
mali amala yrrle konulan yol vergisi Aarn kaldrlmasnn olumlu
etkisini bir miktar azaltm ve aksi ynde bir etki oluturmutur. Bu
110
dnemde veraset ve intikal vergisinin kabul edilmesi vergi sisteminin

modernletirilmesi ynnde atlan nemli admlardan biridir. Aarn yerine
ikame edilen modern vergi uygulamalar i piyasann yeterince gelimemi
olmas, irketlemenin ve sermaye birikiminin zayfl, muhasebe ve kayt
sisteminin yetersizlii gibi nedenlerle mali adan skntnn srmesine neden
olmu ve dnem boyunca toplam vergi gelirlerinin yaklak 2/3 dolayl
vergilerden olumu ve bu nedenle vergilemede adalet bakmndan istenilen
dzeye ulalamamtr.
Liberal iktisat politikalarnn arlkla uyguland birinci dnemde sanayi
kesimi eitli yollarla tevik edilmitir. Sanayiye salanan dolayl tevikler
i pazar geniletici ulam ann gelitirilmesi, pazarn canlanmasn
salayacak ticaret kesiminin bankalar yoluyla desteklenmesi ve byk
ihalelerde yerli firmalara taeronluk olanaklarnn salanmas olarak
sralanabilir. Bu dnemde sanayiye salanan dolaysz tevikler ise koruyucu
gmrk politikalar ile getirilen tevikler, blgesel tekel imtiyazlar ve
Tevik-i Sanayi Kanunu erevesinde salanan teviklerdir.
1929 Dnya ktisad Buhran Trk ekonomisi iin dnm noktalarndan
birini oluturur. Kriz sonrasnda komuyu fakirletirme politikalar ile
uluslararas ticaretin gittike daha fazla kstl hale gelmesi d ticaret
aklarn artrm, Trk Lirasnn deer kaybetmesine yol am ve firma
iflaslarnn artmas ile birlikte piyasaya dayal model konusunda kukularn
duyulmasna yol amtr. Tm dnyada yaygn bir biimde kabul gren
Klsik ktisat anlayna olan gvenin sarslmas sonucunda devlet
mdahalesini ngren iktisadi grler reva bulmaya balam ve bu
grler 1930-38 dneminde uygulanan iktisat politikalarnn fikri
dayanan oluturmutur. te yandan, zel sektre dayal sanayilemenin
baarsz olmas da politika deiikliinde nemli bir paya sahip olmutur.
1930-38 dneminde uygulanan iktisat politikalarnn ana ilkeleri piyasa
ekonomisi asl olmakla birlikte devletin sanayilemede daha aktif bir rol
stlenmesi gerektii fikrine dayanan lml devletilik (karma ekonomi)
ilkesi ile liberal iktisat dneminde uygulanan denk bte, dzgn deme,
Trk Lirasnn deerini muhafaza etme ve altn kural uygulamalardr.
Atatrk her iki dnemde de iktisat evrelerinde arlkla kabul edilen iktisadi
grleri lke sorunlarnn optimal bir biimde zlmesi amacyla alp
uygulamaktan ekinmemi ancak bu grleri tam bamszlk ilkesi
erevesinde lke koullarna uyarlam ve zgn iktisat politikalar haline
getirmitir. 1930-38 dneminde de denk bte politikas, altn kural ve Trk
Lirasnn deerinin korunmas politikalar titizlikle uygulanm ve bylece
mali disiplin salanarak Trk maliyesinin yksek bir itibara kavuturulmas
temin edilmitir. Vergi sistemindeki modernletirme uygulamalarna devam
edilmi, borlanma politikas tam bamszlk politikas erevesinde
titizlikle srdrlmtr.
111
stikll Yaar VURAL
KAYNAKA
Altparmak, Aytekin (2002), "Trkiye'de Devletilik Dneminde zel Sektr
Sanayin Geliimi", Erciyes niversitesi, SBE Dergisi, Say 13, ss.35-59.
Aysan, Mustafa (1980), 100. Doum Yldnmnde Atatrk'n Ekonomi Politikas,
stanbul:Ekonomik ve Sosyal Yaynlar.
Aysan, Mustafa (2000), Atatrk'n Ekonomik Grleri, Altnc Bask, Toplumsal
Dnm Yaynlar.
Boratav, Korkut (1974), 100 Soruda Trkiye'de Devletilik, stanbul: Gerek
Yaynlar.
Boratav, Korkut (1977), "1923-1939 Yllarnn ktisat Politikas Asndan
Dnemlendirilmesi", Atatrk Dneminin Ekonomik ve Toplumsal Tarihiyle lgili
Sorunlar Sempozyumu, 14-16 Ocak 1977, stanbul: stanbul Yksek ktisat ve
Ticaret Mektebi Mezunlar Dernei Yaynlar.
Boratav, Korkut (2005), Trkiye ktisat Tarihi:1908:2002, 9. Bask, Ankara:mge
Kitabevi.
avdar, T. (1982), Trkiye'de Liberalizmin Douu, stanbul: Uygarlk Yaynlar.
een, A. Aydn, A. Suut Doruel ve Fatma Doruel (1990), Trkiye'de Ekonomik
Byme, Yapsal Dnm ve Kriz, stanbul: Egemen.
Derin, Haldun (1940), Trkiye'de Devletilik, stanbul.
DE (2001), statistik Gstergeler:1923-1998, Ankara: Devlet statistik Enstits.
Ergin, Feridun (1977), Atatrk Zamannda Trk Ekonomisi, stanbul: Yaar Eitim
ve Kltr Vakf Yaynlar.
Hi, Mkerrem (1998), "Atatrk ve Ekonomik Rejim: Devletilikten Gnmzde
Piyasa Ekonomisine", Yeni Trkiye, Yl 4, Say 32-34, ss.3285-3292.
Hines, W.D. et al., (1936), Trkiye'nin ktisadi Bakmdan Umumi Bir Tetkiki, 193334, 3. Cilt, Ankara: Mehmet hsan Matbaas.
Irmak, Esin (1992), Kapitalist Gelime ve Trkiye Ekonomisi, stanbul.
nan, Afet (1969), Vatanda in Medeni Bilgiler ve Kemal Atatrk'n El Yazlar,
Ankara: Trk Tarih Kurumu.
nce, Macit (1996), Devlet Borlanmas (Kamu Kredisi), Yenilenmi ve
Geniletilmi Beinci Bas, Ankara:Sekin.
Keyder, alar (1993), Dnya Ekonomisi inde Trkiye: 1923-1929, stanbul:
Tarih Vakf Yurt Yaynlar.
112
Konukman, Aziz (2003), "Cumhuriyetin Kurulu Yllar ve 80 Sonras dnemin

Bte Politikalar-Uygulamalar: Devletin nasndan Devletin Tasfiyesine",
Gazi niversitesi, BF Dergisi, 2/2003, ss.29-65.
Korum, Uur (1982), "1923-1929 Dneminde Trkiye'de malat Sanayi ve Sanayi
Politikalar", Atatrk Dnemi Ekonomi Politikas ve Trkiye'nin Ekonomik
Gelimesi, Ankara niversitesi SBF Yayn No:513, Ankara.
kn, Gndz (Der.) (1968), Trkiye ktisat Kongresi (zmir-1923): Haberler,
Belgeler, Yorumlar, Ankara.
ztrk, Kazm (1969), Cumhurbakanlarnn TBMM'ni A Nutuklar, stanbul:
Ak Yaynlar.
Parasz, lker (1998), Trkiye Ekonomisi: 1923den Gnmze Trkiyede ktisat
ve stikrar Politikalar, Bursa: Ezgi Kitabevi Yaynlar.
Tekeli, . ve S. lkin (1982), Uygulamaya Geerken Trkiye'de Devletilik Oluumu,
Ankara: ODT Yaynlar.
Tezel, Yahya S. (1982), Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi: 1923-1950,
Ankara: Yurt.
Tezel, Yahya S. (1986), Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi: 1923-1950,
Geniletilmi kinci Basm, Ankara: Yurt.
Togan, Sbidey (1993), "thalatta Vergi Uygulamas", Yeni Forum, Say 14.
Tokgz, Erdin (1997), Trkiyenin ktisadi Gelime Tarihi (1914-1997), Gzden
Geirilmi ve Geniletilmi 4. Bask, Ankara: maj Yaynevi.
TUK (2006), statistik Gstergeler: 1923-2005, Ankara: T.C. Babakanlk Trkiye
statistik Kurumu, http://www.tuik.gov.tr/yillik/Ist_gostergeler.pdf (ndirme
tarihi:12.04.2007)
Trk nklp Tarihi Enstits (1961), Atatrk'n Sylev ve Demeleri I, Ankara:
Trk nklp Tarihi Enstits.
Trk, smail (1981), "Cumhuriyet dneminde Vergi Sistemimizin Gelimesi", A..
SBF Dergisi, Atatrk zel Says, Cilt XXXVI, No:1-4, Ocak-Aralk.
Trk, smail (1982), Atatrk ve Trk Mali Sistemi: Atatrk Dnemi Ekonomi
Politikas ve Trkiye'nin Ekonomik Gelimesi, A.. SBF Yaynlar, No:513.
Varcan, Nezih (1987), Trkiye'de Vergi Politikalarnn Oluumu: Cumhuriyet
Dnemi, Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar.
Varcan, Nezih ve Tufan akr (2000), Maliye Tarihi, Eskiehir: Anadolu
niversitesi.
113
stikll Yaar VURAL
Vural, stikll Yaar (1999), 1923-1929 Dnemi Maliye Politikalar, Afyon

Kocatepe niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, Cilt:1,
Say:2, ss.133-146.
Yaa, Memduh, et al., (1980), Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ekonomisi:1923-1978,
stanbul: Akbank Kltr Yaynlar.
114

Atatürk Dönemi Maliye Politikaları Liberal Đktisattan Karma Ekonomiye

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Atatürk Dönemi Maliye Politikaları Liberal Đktisattan Karma Ekonomiye

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Atatrk Dnemi Maliye Politikalar: Liberal ktisattan Karma Ekonomiye

Atatrk Dnemi Maliye Politikalar: Liberal ktisattan Karma Ekonomiye

Fiscal Policies of Atatrks Period: From Liberal Economy to Mixed

Do.Dr., Dumlupnar niversitesi, BF, Maliye Blm.

stikll Yaar VURAL

srekli gerileyen, topraklarnn byk bir ksmn yitiren, beeri sermayesini

Atatrk Dnemi Maliye Politikalar: Liberal ktisattan Karma Ekonomiye

bamszln srdrlemeyeceine inanan ynetici kadronun bu hedefe

Uluslararas burjuva yaklam olarak da adlandrlan serbest ticaret akmnn en nemli

stikll Yaar VURAL

Milliletirme ve korumac politikalarn uygulanmas (yurtiinde ihtiyaca

Atatrk Dnemi Maliye Politikalar: Liberal ktisattan Karma Ekonomiye

stikll Yaar VURAL

1923-29 dneminde uygulanan maliye politikalarnn dayand ikinci ana

Atatrk Dnemi Maliye Politikalar: Liberal ktisattan Karma Ekonomiye

1.Btenin Milli Gelirdeki Pay

Simgeler: KHG/GSMH:Kesin hesap gelirleri/Gayrisafi milli hasla; KHH/ GSMH:

2.Denk Bte, Dzgn deme lkesi

stikll Yaar VURAL

ilgili dnemde geriye kalan tm yllarda kesin hesaplar dikkate alndnda

Kesin Hesap Gelirleri

Kesin Hesap Giderleri

Kaynak: Aysan, 1980:95 ve DE, 2001:520

Bte denekleri ve kesin hesaplarn sonular, gereki btelerin

Atatrk Dnemi Maliye Politikalar: Liberal ktisattan Karma Ekonomiye

1925 bte a, btede grnmeyen hazine ilemleriyle ve zellikle

stikll Yaar VURAL

edilmekteydi. Mali tekellerin konmasnn nedeni ise aarn 1925 ylnda

Atatrk Dnemi Maliye Politikalar: Liberal ktisattan Karma Ekonomiye

kazanlar; cret gelirleri ve arz kazanlar oluturmaktayd. Uygulamann

stikll Yaar VURAL

Vergisinin olumsuz etkisini en ok nakden deme yapamad iin fiilen

Atatrk Dnemi Maliye Politikalar: Liberal ktisattan Karma Ekonomiye

nedeniyle dolaysz vergiler ile dolayl vergiler arasndaki fark kapanmsa da

Kaynak: Konukman, 2003:36.

Kii ve hanehalknn gelir durumu ne olursa olsun tketimde bulunan

stikll Yaar VURAL

Demiryollarnn yapmnn hkmete bir programa balanmas;

Atatrk Dnemi Maliye Politikalar: Liberal ktisattan Karma Ekonomiye

nlenmesi; te yandan, ihra edilebilen tek rn kayna olan tarmsal rn

Kaynak: een et.al., 1993:11.

Ulam ve altyapnn gelitirilmesi politikasnda arlk demiryollarnn

stikll Yaar VURAL

pazarlara balamak iin oluturulmutu. Cumhuriyet dneminde ise

Atatrk Dnemi Maliye Politikalar: Liberal ktisattan Karma Ekonomiye

Tablo 2. 1924-29 Dneminde Banka Kredilerinin Geliimi

Kredi Tutar (Milyon TL)

Kaynak: een et. al., 1993:13.

stikll Yaar VURAL

Tablo 3. 1923-29 Dneminde Mal Gruplarnn thalattaki Pay ve Koruma Oranlar

thalattaki Pay (%)

Koruma Oran (%)*

* Gmrk vergisinin ithal deerine oran (ad valorem edeerler)

Bu dnemde sanayiye salanan dorudan destekler iinde en ilgin

Atatrk Dnemi Maliye Politikalar: Liberal ktisattan Karma Ekonomiye

bana katma deer (retim eksi hammadde)'de 14 kat ve ii bana katma

stikll Yaar VURAL

artmaya balamtr. Hammadde ve tarmsal rn fiyatlarnn nemli lde

Atatrk Dnemi Maliye Politikalar: Liberal ktisattan Karma Ekonomiye

politikalarn uygulanmasna n ayak olan ikinci gre gre piyasa

stikll Yaar VURAL

mlkiyetini byk lde devlete aktaran, merkezi ve kat planlamaya

Atatrk Dnemi Maliye Politikalar: Liberal ktisattan Karma Ekonomiye

denklii ve para istikrarnn salanmas politikalar srdrlmtr. Kesin