You are on page 1of 18

Kinanthi 6 gatra

: 8u,8i,8a,8i,8a,8i.

Sinom 9 gatra

: 8a, 8i, 8a,8i, 7i, 8u,7a,8i, 12a

Pangkur 7 gatra

: 8a, 11i, 8u, 7a, 12u, 8a, 8i

Dhandhanggula 10 gatra : 10i, 10a, 8e, 7u, 9i, 7a, 6u, 8a, 12i, 7a
Pucung 4 gatra

: 12u, 6a, 8i, 12a

Mijil 6 gatra

: 10i, 6o, 10e, 10i, 6i,6u

Durma 7 gatra

: 12a, 7i, 6a, 7a, 8i, 5a, 7i

Maskumambang 4 gatra

: 12i, 6a, 8i, 8a

Asmarandana 7 gatra

: 8i, 8a, 8e, 8a, 7a, 8u, 8a

Megatruh 5 gatra

: 12u, 8i, 8u, 8i, 8o

Gambuh 5 gatra

: 7u, 10u, 12i, 8u, 8o

DAFTAR lSI

Timbulnya Tembang Macapat

Macammacam Tembang Macapat

CENGKOKCENGKOK TEMBANG MACAPAT A Sekar Macapat


Dhandhanggula 1 Dhandhanggula lrs sl pt sanga

Dhandhanggula Buminatan lrs sl pt sanga

Dhandhanggula Kadipaten lrs sl pt sanga

Dhandhanggula Tinjomaya lrs sl pt sanga

Dhandhanggula Sastranegaran lrs sl pt sanga

Asmaradana Tinjomaya lrs sl pt sanga

80

Asmaradana Raranangis lrs sl pt sanga

81

Asmaradana Kasepuhan lrs sl pt sanga

82

Asmaradana Slobong lrs sl pt sanga

83

Asmaradana Marioneng lrs pl pt Nem

84

Asmaradana Gandhungmlathi lrs pl pt Nem

85

Asmaradana Dhadhapan lrs pl pt Nem

86

Asmaradana Slobog lrs pl pt Nem

87

Dhandhanggula Natakusuman lrs sl pt sanga

10

Dhandhanggula Kasepuhan lrs sl pt sanga

11

Dhandhanggula Mangkubumen lrs sl pt sanga

12

Dhandhanggula Palaran lrs sl pt sanga

13

Dhandhanggula Penganten Anyar Mandraswara laras slendro pathet


sanga

15

Dhandhanggula Maskentar lrs sl pt sanga

16

Dhandhanggula Ngajabsih lrs sl ptsanga

17

Dhandhanggula Sukasih lrs sl pt sanga

18

Dhandhanggula Pengasih lrs pt sanga 1

20

Dhandhanggula Tlutur lrs sl ptsanga

21

Dhandhanggula lrs pl pt Nem

22

Dhandhanggula Natakusuman lrs pl pt Nem

23

Dhandhanggula Penganten Anyar lrs pl pt Nem

24

Dhandhanggula Semarangan lrs pl pt Nem

26

Dhandhanggula Panglejar lrs pl pt Nem

27

Dhandhanggula Panglipur lrs pl pt Nem

28

Dhandhanggula lrs pl pt Barang

29

Dhandhanggula Mangkubumen lrs pl pt Br

30

DhandhanggulaRukmikentir lrs pl pt Br

31

Dhandhanggula Kusumasih lrs pl pt Br

32

Dhandhanggula Banjet lrs pl pt Barang

33

B Sekar Macapat Sinom 1 Sinom lrs pl pt Nem

34

Sinom Gagatan lrs pl pt Nem

35

Sinom Grandhel lrs pl pt Nem

36

Sinom Grandhel Lintring lrs pl pt Nem

37

Sinom Kalulut lrs pl pt Nem

38

Sinom Kalulut lrs pl pt Nem

39

Sinom Sumirat lrs pl pt Nem

40

Sinom Gandhungmlathi lrs pl pt Nem

41

Sinom Wenigonjing lrs pl pt Nem

42

Sinom Padhasih lrs pl pt Barang

43

Sinom Logondhang lrs pl pt Nem

44

Sinom Grandhel lrs sl pt sanga

45

Sinom Pangrawit lrs sl pt sanga

46

Sinom Pamberat lrs sl pt sanga

47

Sinom Malatsih lrs sl pt sanga

48

Sinom Kenya lrs sl pt sanga

49

Sinom Logondhang lrs sl pt sanga

50

Sinom Slobong lrs sl pt sanga

51

Sinom laras pelog pathet Barang

52

Sinom Kepyur laras pl pt Barang

53

Sinom Malatsih lrs pl pt Barang

54

Sinom Sritusta lrs pl pt Barang

55

Sinom Grandhel Lulut lrs pl pt Barang

56

Sinom Logondhang lrs pl pt Barang

58

Sinom Slobong lrs pl pt Barang

59

B Sekar Macapat Kinanthi 1 Kinanthi laras slendro pathet sanga

60

Kinanthi Buminatan Cengkok Mataraman laras slendro pathet sanga

61

Kinanthi Wicagsana lrs sl pt sanga

62

Kinanthi Amongjiwa lrs sl pt sanga

63

Kinanthi Pujamantra lrs sl pt sanga

64

Kinanthi Pangukir lrs sl pt Manyura

65

Kinanthi Safndhung lrs sl pt Manyura

66

Kinanthi Sandhung Mesem lrs sl pt Many

67

Kinanthi Wantah Lagu Gagatan laras pelog pathet Nem

68

Kinanthi Panglipur Wuyung lrs pl pt Nem

69

Kinanthi Gandamastuti lrs pl pt Nem

70

Kinanthi Turulare lrs pl pt Nem

71

Kinanthi Suradiwangsa lrs pl pt Nem

72

Kinanthi Sandhung lrs pl pt Nem

73

Kinanthi Pancatnyana lrs pl pt Nem

74

Kinanthi Lipurprana lrs pl pt Nem

75

Kinanthi Dhadhapan lrs pl pt Barang

76

Kinanthi Sandhung Mesem lrs pl pt Br

77

Kinanthi Wiratama lrs pl pt Barang

78

Asmaradana Gagatan lrs sl pt sanga

79

Asmaradana Jakalola lrs pl pt Nem

88

Asmaradana Jakalola lrs pl pt Barang

89

E Sekar Macapat Pangkur 1 Pangkur laras slendro pathet Sanga

90

Pangkur Dhudhakasmaran lrs sl pt sanga

91

Pangkur Suragreget lrs sl pt sanga

92

Pangkur Gagat Kasmaran lrs pl pt Nem

93

Pangkur Dhadhap Kasmaran lrs pl pt Nem

94

Pangkur Dhudhakasmaran lrs pl pt Nem

95

Pangkur Nyamatmas lrs pl pt Nem

96

Pangkur laras pelog pathet Barang

97

Pangkur Kembang tiba lrs pl pt Barang

98

Pangkur Paripurna lrs pl pt Barang

99

F Sekar Macapat Mijil 1 Mijil laras slendro pathet sanga

100

MijH Gagatan lrs sl pt sanga

101

Mijil Gagatwaspa lrs sl pt sanga

102

Mijil Dhempel lrs sl pt sanga

103

Mijil Larasati lrs sl pt sanga

104

Mijil Duplak lrs sl pt Manyura

105

Mijil Pamiilar lrs pl pt Nem

106

Mijil pelog pathet Nem

107

Mijil Malatsih lrs pl pt Nem

108

Mijil Maskentar lrs pl pt Nem

109

MijH Rencasih lrs pl pt Nem

110

Mijil Dhadhapan lrs pl pt Barang

111

Mijil Sulastri lrs pl pt Barang

112

Mijil Maskentar lrs pl pt Barang

113

Mijil Larasati lrs pl pt Barang

114

MijH Dhomas lrs pl pt Barang

115

Mijil Dhuplak lrs pl pt Barang

116

Pocung laras slendro pathet sanga

117

Pocung Tunjungseta lrs sl pt sanga

118

Pocung Gagatrahina lrs sl pt sanga

119

Pocung Dhengklung lrs sl pt sanga

120

Pocung Klenthung lrs sl pt sanga

121

Pocung Kagok Ketanon lrs sl pt manyura

122

Pocung laras pelog pathet manyura

123

Pocung Tinjomaya lrs pl pt Nem

124

Pocung Dhengklung Ngungun laras pelog pathet Nem

125

Pocung Dhuplak lrs pl pt Nem

126

Pocung Ludira lrs pl pt Barang

127

Pocung Dhengklung lrs pl pt Barang

128

Pocung Klenthung lrs pl pt Barang

129

Pocung Dhuplak lrs pl pt Barang

130

H Sekar Macapat Durma 1 Durma laras pelog pathet Nem

131

Durma PalaranSuragreget lrs pl pt Nem

132

Durma Tinjomaya lrs pl pt Nem

133

Durma Gagatan lrs pl pt Nem

134

Durma Gagatan lrs pl pt sanga

135

Durma Suragreget lrs pl pt sanga

136

Durma Rangsang lrs pl pt sanga

137

Durma Rangsang Mataraman lrs pl pt sanga

138

Durma Rangsang Pasuruhan lrs pl pt sanga

139

Durma laras pelog pathet Barang

140

Durma Linduran lrs pl pt Barang

141

Durma Tunjungseta lrs pl pt Barang

142

Durma Surengkewuh lrs pl pt Barang

143

Durma Gagatan lrs pl pt Barang

144

Durma Rangsang lrs pl pt Barang

145

Bauran A Sekar Macapat Gambuh 1 Gambuh laras pelog pathet Nem

146

B Sekar Macapat Megatruh 1 Megatruh laras pelog pathet Barang

147

Sekar Macapat Maskumambang 1 Maskumambang laras pelog pathet


Nem

148

ClRIClRl TEMBANG MACAPAT A CiriCiri Struktural

149

B CiriCiri Non Struktural

154

Sasmita Tembang Macapat

155

PENGAJARAN TEMBANG MACAPAT

UNSUR-UNSUR INTRINSIK
Unsur-unsur intrinsik, yaiku unsur-unsur sing
mangun karya sastra saka jero.
Unsur-unsur intrinsik karya sastra yaiku:
1.
Tema, yaiku sawijining carita kang biso makili
isining crita (punjering carita)
2.

Alur (plot), yaiku urutaning prastawa kang


kadadeyan ing sajroning crita. Jinise alur ana telu,
yaiku:
Alur maju
Alur mundur
Alur maju mundur (flashback)

3.

Watak-wantune para paraga (penokohan), yaiku


karakter utawa watak-wantun kang diduweni
dening saben-saben paraga. Cara kanggo

nemtokake watak-wantune paraga bisa dideleng


saka:
Apa sing ditindakake paraga
Pocapan-pocapane paraga
Panggambaran fisik paraga dening pangripta
Katrangan langsung saka paraga liyo
Jjinis-jinise paraga:
Paraga utama (dadi punjering crita)
Paraga sampingan (dadi panyengkuyung
crita)
Paraga protagonis (paraga kang asipat apik)
Paraga antagonis (paraga kang asipat ala)

4.

Busananing basa (gaya bahasa)


Yaiku cara sawijining pangripta anggone milih
tema, prekara, nintingi prekara kang diceritakake
sajroning crita.

5.

Pamawase Pangripta (sudut pandang


pengarang)
Yaiku sudut pandangan kang dijupuk saka
pangripta kanggo ndeleng sawijining kadadean
sajroning crita.

6.

Latar (setting)
Yaiku katrangan kang nuduhake panggonan,
wayah, lan swasana sajroning crita.

DI BUKU YANG TITI TITI


Peranganing sesorah :
1. salam pambuka
2. pambuka
3. isi/surasa basa
4. dudutan
5. pangarep-arep/pangajab
6. panutup
7. salam panutup

Jenang gula, kowe aja lali


( jenang gula : gulali = lali )
Sekar aren, rawuhipun sampun dangu-dangu
( Sekar aren : dangu = dangu )
Njanur gunung, kadingaren
( Janur gunung : Aren = Kadingaren )
Mbalung klapa, geleme mung ethok ethokan.
( Mbalung Klapa : Batok = Ethok ethok )
Mbalung janur, Paring Usada nggonku nandhang wuyung
( Balung janur : Sada = usada )
Reca kayu, goleka kaweruh rahayu
( Reca kayu : Golekan = goleka )
Ngembang
garut
nggremeng
( kembang garut = gremeng = nggremeng )
Ngembang
kacang,
mbesengut
( kembang kacang : besengut = mbesengut )
Kembang
jambu,
kemaruk
duw
( kembang jambu : karuk = kemaruk )
Roning
mlinjo,
sampun
sayah
( Roning mlinjo : so = ngaso ).

ora

karuwan

ora

kalegan.

dolanan

anyar.

nyuwun

ngaso.

Klapa
mudha,
yen
kalegan
paringa
( klapa mudha : degan = kalegan )
Kembang
gembili
seneng-seneng
oleh
( kembang gembili : seneng = seneng-seneng )
Witing klapa jawata ing ngarcapada. Salugune wong mudha gelem
( witing klapa : glugu = salugune )
Mamet tirta, tirta jawah jro katiga, suka lila lebur luluh labuh praja
( memet tirta : Ngangsu, tirta jawah jro katiga = labuh )
Mbok aja nglemah bengkah
( Nglemah bengkah : tela = nyela-nyela )
Gayung sumur, aja kemba aja mundhu
( Gayung sumur : Timba = Kemba )
Pindhang lulang, kacek apa aku karo kowe
( Pindhang lulang : Krecek = Kacek )
Nggodong garing, esuk esuk kok wis nglaras
( godong garing : Klaras = nglaras )
Mbalung geni, mbak menawa aku bisa teka
( Balung geni : Mawa = Menawa )
Balung pakel, aja seneng alok-alok
( Balung pakel : Pelok = alok alok )
Bayem arda, dhasar anteng kang adi luhung
( Bayem arda : Lanteng = anteng )
Kuku gantung, sawangan kang adi luhung
( Kukus gantung : sawang = sawangan )
Durna putra, ngudiya basa utama
( Durna putra : aswatan = ngudiya )
Bibis tasik, tasik manda winor tirta. Maju mundur tangeh marem kang pinanggya
( bibis tasik : undur undur )
( Tasik manda winor tirta : Parem )
Tapas aren, aren arab wijilira tindak tanduk, nora ninggal tata krama
( Tapas aren : duk )
( Aren arab wijilira : Kurma )
Kancing gelung munggweng dadha, titenana!
( Kancing gelung : Peniti = Titenana )
Yen ora nesu, geneyo kowe kok mentil kacang, mrengut terus.
( mentil kacang : sungut = mrengut )
Mung pingin nggentha dara
( nggentha dara : sawangan = nyawang )
Kahananmu saiki, jan..mandan rawa
( Mandan rawa : wlingi = mangklingi )
Cipta arda, ardaning tyas mring sasama, tyas susila nor raga ambek jatmika
( Cipta arda : nepsu, ardhaning tyas mring sasama = ambek )

apura.
rejeki.
rekasa.

1. Aja rame-rame wonge lagi mbabon kirik.


(babon
kirik
=
asu, batangane nesu).
2. Jenang sela wader kalen sesonderan, apuranta yen wonten lepat kawula.
(Jenang
sela
= apu,
wader
kalen
= sepat)
3. Babal bunder manglung kali, Lho, patrapmu kok kaya mangkono !.
(Babal
bunder
=elo).
4. Mbok aja njangan gori, ethok-ethok ora krungu!

(Jangan
gori
= gudheg)
5. Bayem arda, ardane ngrasuk busana, mari anteng besuse saya katara.
(bayem
arda
= lateng,
ardane
ngrasuk
busana
= besus)
6. Mina galak ing samodra, bacutna gunemmu Kang Gareng.
(mina
galak
ing
samodra =iwak
cucut)
7. Petis manis, ngucapna tembung sing manis.
(petis
manis =
kecap)
8. Bareng macak sliramu katon mandhan rawa.
(pandhan
rawa =
wlingi)
9. Pring dhempet, kowe teka mrene kok ara kandha-kandha !.
(pring
dhempet =
andha)
10. Dom jala, coba aku kandhanana !
(dom
jala =
coba)
11. Bremara wismeng bantala, kawula badhe caos atur.
(bremara
wismeng
bantala =
tawon
tutur, bremara =
kombang
)
12. Sayeng kaga kaga kresna mangsa sawa, wong susila lagake anuju prana.
(sayengkaga
=
kala, kaga
kresna
mangsa
sawa =
manuk
gagak)
13. Sri Maha Jawata katong, andaka wulune rekta, jroning nendra gung kaepi.
(Ratune para
jawata =
Bathara
Endra, andaka
wulune
rekta =
sapi
)
14. Carang wreksa kawi wuwus, panggya andika kusuma.
(carang
wreksa =
pang
,
wuwus
= tembung
kawi ngendika)
15. Kepiting kang sobeng rawa, nguswaraganta wong ayu.
(Kepiting
kang
saba
ana
ing
rawa =
yuyu)
16. Bale nata rondon pari, paran margane wak mami.
(bale
nata =
pagelaran, rondon
pari =
dami)
17. Cecangkok wohing kalapa, ugemana kang dadi pathoking urip.
(Cangkok
kalapa =
bathok
)
18. Carang wreksa, nora gampang wong mengku nagara.
(Carang
wreksa =
pang)
19. Baligo amba godhonge, kudu santoseng kalbu.
(baligo
amba
godhonge =
labu)
20. Tengareng prang, andheging riris, kudu teteg lan kudu terang ing pikir.
(tengaraperang = keteg , andeging riris (mandhege udan) = terang )

No. Tuladha
1
Lombok cilik, dikandhani malah mecengis
2
Widheng galeng, tekamu apa padha rahayu
Mrica kecut, singgat toya
3
Saunine, wong sengit nggregetake
4
Uler kembang, yen trima alon-alonan
Nyaron bumbung, cengklungen anggonku
5
ngenteni.
6
Jarwa Prapta, aja duka ya!
7
Carang wreksa, wreksa kang rinengga janma
8
Nora gampang, golek kawruh mrih kaonang
9
Gayung sumur, aja kemba aja mundhur
10 Kapi jarwa, dakpethek mangsa luputa
Njanur gunung, kadingaren sliramu teka. (janur
11
gunung=aren)
Pindang lulang, kacek apa aku karo kuwe
12
(Pindhang lulang = Krecek)
Jenang sela, wader kalen sasonderan. (Apu, sepat)
13
Apurata, yen wonten lepat kawula
14 Wong kae sajatine wis krungu kandhaku, nanging

Sumber
Modul
Modul
Modul
Modul
Modul
Modul
Modul
Modul
Modul
Modul
Wikipedia.com
Wikipedia.com
Wikipedia.com
Wikipedia.com

15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31

32
33
34
35
36
37
38
39
40

njangan gori.
Sayuk rukun, wulang wido mangsa rowang
Sayektine, wit saking bondho kawula
Tepi wastra, wastra kang tumprap mustaka.
Njanur gunung, kadingarn dolan mrn? (janur
gunung = arn)
Ngrokok cendhak, bocah cilik ora kena negesneges (rokok cendhak = tegesan)
Jenang gula, aja lali (jenang gula = glali)
Nggodhong garing, suk-suk kok wis nglaras
(godhong garing = klaras)
Balung klapa, thok-thok ora ngerti (balung
klapa = bathok)
Balung geni, mbokmenawa aku ora bisa teka
(balung geni = mawa)
Balung janur, sida lunga apa ora? (balung janur =
sada)
Balung pakl, aja seneng alok-alok (balung pakl
= pelok)
Jangan gori, nganti judheg anggonku mikir
(jangan gori = gudheg)
reca kayu, goleka sabda rahayu. ( reca kayu =
golekan)
bayem arda, dhasar anteng tur jatmika (bayem
arda = lanteng)
kukus gantung, sawengan kang adi luhung. (kukus
gantung = sawang)
durna putra, ngudiya basa utama (durna putra =
aswatan)
gayung sumur, kewan gung granane dawa. aja
kemba, mangesthi saliring karya. ( gayung sumur
= timba; kewan gung granane dawa = esthi
(gajah))
bibis tasik, tasik manda winor tirta. maju mundur,
tangeh marem kang pinanggya ( bibis tasik =
undur undur, tasik manda winor tirta = parem)
tapas aren, aren arab wijilira. tindak tanduk, nora
ninggal tata krama. (tapas aren = duk; aren Arab
wijilira = kurma)
saron agung, agung agunging sujanma. yen mung
ewuh, sabarang nora tumeka ( saron agung =
demung; agung agunging sujanma = ratu)
cipta arda, ardaning tyas mring sasama. tyas
susila, nor raga ambek jatmika. ( cipta arda =
nepsu; ardhaning tyas mring sasama = ambek)
mamet tirta, tirta jawah jro ketiga. suka lila,lebur
luluh labuh praja. ( mamet tirta = ngangsu, tirta
jawah jro ketiga = labuh)
Bok aja nglemah bengkah. (nglemah bengkah =
tela = nyela nyela)
Wah, mandhan rawa lho kowe, bareng macak
Jawa ( pandhan rawa = wlingi/manglingi
Mung kepengen nggentha dara. ( gentha dara =
sawangan = nyawang)
Yen ora nesu, geneya kowe kok mentil

Wikipedia.com
Wikipedia.com
Wikipedia.com
Wikipedia.com
Wikipedia.com
Wikipedia.com
Wikipedia.com
Wikipedia.com
Wikipedia.com
Wikipedia.com
Wikipedia.com
Wikipedia.com
Kedai ku
Kedai ku
Kedai ku
Kedai ku
Kedai ku

Kedai ku
Kedai ku
Kedai ku
Kedai ku
Kedai ku
Kedai ku
Kedai ku
Kedai ku
Kedai ku

41
42
43
44
45
46
47
48
49

50

kacang, mrengut terus. ( mentil kacang = sungut =


mrengut)
Kancing gelung munggweng dhadha, titenana!
( kancing gelung munggweng dhadha = peniti =
titenana)
Ngembang garut nggrmng ora karuwan
(kmbang garut = grmng),
Skar arn mas, sampn dangu kok botn
kpanggih
(skar arn = dangu).
Kmbang jambu, kmaruk duw dolanan anyar.
(kmbang jambu = karuk = dadi kmaruk).
Ronng mlinjo, sampn sayah nyuwn ngaso.
(ronng mlinjo = so - dadi ngaso).
Klp mudh, yn kalegan paringa apur.
(klp mudh = degan - dadi kalgan)
Kmbang gmbili snng-snng olh rjki.
(kmbang gmbili = snng).
Witng klp jawt ing ngarcpd. Salugune
wng mudh gelem reks.
(witing klp = glugu dadi salugun)
Kolik priy priyagung anjani putr.
(kolik priy = manuk tuhu).
Jirak pindha munggwing wana
Sayeng kaga we rekta
Sinambi kalaning nganggur
Wastra tumrap mustaka
Pangikete wangsalan kang sekar pangkur
Kinarya langen pribadi

Kedai ku
Kedai ku
Ki Demang
Ki Demang
Ki Demang
Ki Demang
Ki Demang
Ki Demang
Ki Demang

Wikipedia.com

A. CANGKRIMAN PEPINDHAN
1. Abang-abang dudu kidang, pesegi dudu pipisan (merah bukan kijang, pesegi bukan alat
penggiling jamu).
Jawaban: batu bata
2. Ana titah duwe gulu tanpa sirah, suwe silit nanging ora tau bebuwang (Ada makhluk punya
leher tanpa
kepala, punya anus tetapi tidak pernah buang air besar): Jawab: botol
3. Bapak Demang klambi abang yen disuduk manthuk-manthuk (Bapak Demang berbaju merah
kalau
ditusuk mengangguk-angguk): Jawab: Bunga (jantung) pisang
4. Bocah cilik blusak blusuk nang kebon (Anak kecil menyelinap di kebun). Jawab: Jarum
5. Bocah cilik nggendong omah (Anak kecil menggendong rumah): Jawaban: Siput
6. Dicakot bongkote sing kalong pucuke (Digigit pangkalnya yang berkurang ujungnya). Jawab:
rokok
7. Dijupuki malah dadi mundhak gedhe (Diambil terus malah jadi semakin besar). Jawab: Orang
menggali
lubang.
8. Duwe rambut ora duwe endhas (Punya rambut tidak punya kepala) Jawab: Jagung
9. Dikethok malah tambah dhuwur (Dipotong malah bertambah tinggi). Jawab: Celana panjang
10. Emboke diidak idak anake dielus-elus (Ibunya diinjak-injak anaknya dibelai-belai): jawab
tangga bambu
11. Emboke wuda anake tapihan (Ibunya telanjang anaknya pakai kain). Jawab: Pohon bambu
dan anaknya
(rebung)

12. Ing ngisor kedhung ing ndhuwur payung (di bawah danau di atas payung): Jawab: Orang
menanak nasi
pakai dandang. Ini ceritera jaman dandang belum digeser rice cooker. Anak sekarang
mungkin sulit
membayangkan.
13. Kayu mati ginubed ula mati (Kayu mati dililit ular mati). Jawab: Gangsingan, gasing, yang
dililit tali dulu
kemudian dilempar.
14. Kebo bule dicancang merang (Kerbau putih diikat merang). Merang = Batang padi. Jawab:
Buntil
(Makanan daerah Jawa. Terbungkus daun talas, didalamnya berisi parutan kelapa, ikan teri
dan lain-lain.
Paling luar supaya tidak lepas, diikat merang). Mengapa perumpamaannya mengambil
binatang kerbau?
Mungkin karena buntil itu gemuk seperti kerbau
15. Ora mudhun-mudhun yen ora nggawa mrica sak kanthong (Tidak turun kalau tidak
membawa mrica
sekantung). Jawab: Buah papaya (Biji papaya diibaratkan mrica sekantung)
16. Rasane padha karo jenenge (Rasanya sama dengan namanya). Jawab: Sepet (sabut
kelapa).
17. Sawah rong kedhok galengane mung sitok (Sawah dua petak galengannya hanya satu).
Jawab: daun
pisang (tulang daunnya adalah galengan)
18. Tibane ngisor digoleki ndhuwur (Jatuhnya ke bawah dicari ke atas): Jawab: genteng bocor.
Bisa juga
dijawab dengan orang kentut
19. Wit Adhikih woh adhakah; Wit adhakah woh adhikih (Pohonnya kecil buahnya besar;
Pohonnya besar
buahnya kecil). Jawab: Buah semangka dan buah beringin
20. Wujude kaya kebo, ulese kaya kebo, lakune kaya kebo, nanging dudu kebo (Bentuknya
seperti kerbau,
warnanya seperti kerbau, jalannya seperti kerbau tetapi bukan kerbau). Jawab: Gudel (anak
kerbau).
21. Yen mlaku sikile lore, yen mandheg sikile sepuluh (bila berjalan kakinya dua bila berhenti
kakinya
sepuluh). Jawab: Orang jualan sate atau lainnya yang dipikul dengan wadah jualan muka
dan belakang
kakinya masing-masing empat. Bisa dimodifikasi menjadi yen mandheg sikile patbelas
(empatbelas).
Kalau penjualnya bawa dingklik kaki empat. Kalau kaki tiga ya tigabelas.
B. CANGKRIMAN WANCAHAN
Mohon diperhatikan bahwa akronim Jawa selalu menggunakan satu atau dua suku kata
terakhir. Hal ini sekaligus clue petunjuk cangkriman wancahan Jawa. Untuk menjawabnya, kita
berpegang hanya dengan suku kata terakhir saja. Apa yang disingkat adalah keadaan seharihari yang akrab dengan lingkungan kita (pada masa itu, tentunya)
1. Burnas kopen: Bubur panas kokopen (Dikokop: makan dengan mulut langsung menempel di
bibir
mangkuk)
2. Buta buri: Tebu ditata mlebu lori (Tebu ditata masuk lori)
3. Gerbong tulis: Pager kobong watune mendhelis (Pagar terbakar batunya timbul)
4. Gowang pelot: Jagone ana lawang cempene mencolot (Ayan jagonya ada di pintu, anak
kambingnya
melompat

5. Itik pertis ibu perbeng ijah perlong: Tai pitik memper petis, tai kebo memper ambeng, tai
gajah memper
golong. (Tai ayam seperti petis, tai kerbau seperti ambeng dan tai gajah seperti golong).
Ambeng: nampan
besar; Golong: bongkahan besar. Cangkriman yang ini memang agak jorok.
6. Kablak ketan: (membacanya koblok ketan). Nangka tiba ning suketan (Nangka jatuh di
rerumputan)
7. Kicak ketan: Kaki macak iket-iketan (kakek-kakek berhias pakai destar)
8. Langdikum ditasbir: Lulang dikum dientas njebibir (Kulit direndam, setelah basah, diangkat
akan
mengembang)
9. Ling cik tu tu ling ling yu: maling mancik watu, watu nggoling maling mlayu (Maling naik batu,
batu terguling
maling lari)
10. Manuk biru: Pamane punuk bibine kuru (Pamannya gemuk bibinya kurus)
11. Nituk lersure: Nini ngantuk diseler susure (nenek-nenek ngantuk dicuri susurnya). Susur:
Gumpalan
tembakau yang dulu banyak diisap wanita, kebanyakan sudah setengah umur.
12. Pak boletus: Tapak kebo ana lelene satus (Telapak kerbau ada lelenya seratus)
13. Pak bomba pak lawa pak piut: Tapak kebo amba, tapak ula dawa, tapak sapi ciut (Jejak
kerbau lebar,
jejak ular panjang dan jejak sapi sempit)
14. Pindhang kileng: sapi ning kandhang kaki mentheleng: sapi di kandhang kakek mendelik
matanya
15. Pindhang kutut: sapi mblandhang lukune katut (Sapi ngabur walukunya terbawa)
16. Pothel kidi: Tompo cemanthel kaki wedi (Kukusan tergantung kaki takut). Catatan: Yang
dimaksud
dengan "kaki" adalah kakek (kaki-kaki: orang tua)
17. Rangsinyu muksitu: Jurang isi banyu gumuk isi watu (Jurang berisi air bukit berisi batu)
18. Segara beldhes: Segane pera sambele pedhes (Nasinya kering sambalnya pedas)
19. Suru bregitu: Asu turu dibregi watu (Anjing tidur ditimpa batu). NB. Adegan ini jangan ditiru
20. Surles penen: Susur teles pepenen (Susur basah jemurlah). Susur: gumpalan tembakau
yang diisap
wanita. Termasuk bisa diisap ulang. Kalau sudah basah, dijemur, nanti kering diisap ulang
21. Tuwan sinyo: Untu kedawan gusi menyonyo (Gigi terlalu panjang gusi menonjol)
22. Tuwok rawan: Untune krowok larane ora karuwan (Giginya berlubang sakitnya tidak karuan)
23. Wit tho yung: Yen dijiwit athi biyung (Bila dicubit aduh emak)
24. Wiwawite lesbadhonge: Uwi dawa wite tales amba godhonge (Uwi panjang pohonnya, talas
lebar
daunnya). Uwi: sejenis tanaman ubi yang menjalar.
25. Wiwawite lesbadhonge jatos lempuk: Sama di atas ditambah jati atos (keras) dan pelem
(Imangga)
empuk
26. Wiwawite lesbadhonge karwapake: Sama di atas ditambah Cikar dawa tipake (Gerobak
panjang
jejaknya)
27. Yu mahe rong, lut mahe ndhut: Yuyu omahe ngerong, welut omahe lendhut (Ketam
rumahnya di lubang,
belut rumahnya di lumpur)
C. CANGKRIMAN TEMBANG
Umumnya adalah tembang Pucung. Beberapa tembang yang sempat saya kumpulkan adalah:
1. Tembang Asmaradhana: Wonten ta dhapur sawiji; Tanpa sirah tanpa tenggak; Mung
gatraning weteng
bae; Miwah suku kalihira; Nging tanpa dlamakan; Kanthaning bokong kadulu; Rumaket ing
para priya

(Adalah suatu wujud; Tanpa kepala tanpa leher; Hanya berbentuk perut saja; Dan kaki
keduanya; Tetapi
tanpa telapak kaki; Bentuknya bokong dapat dilihat; Akrab pada para pria). Jawabnya:
Celana. Catatan:
Pada masa itu belum banyak wanita yang memakai celana luar. Sehingga keterangan
terakhirnya
Rumaket ing para priya
2. Tembang Kinanthi: Wonten putri luwih ayu; Tan ana ingkang tumandhing; Sariranira sang
retna; Owahowah saben ari; Yen rina kucem kang cahya; mung ratri mancur nelahi (Ada putri amat
cantik; tidak ada
yang menandingi; badan sang dewi; Berubah setiap hari; Kalau siang suram cahayanya;
Hanya pada
malam hari bersinar cahayanya). Jawaban: Rembulan
3. Tembang Pangkur: (Yang ini cangkriman blenderan berbentuk tembang) Badhenen
cangkriman ingwang;
Tulung-tulung ana gedhang awoh gori; Ana pitik ndhase telu; Gandhenana endhase; Kyai
Dhalang yen
mati sapa sing mikul; Ana buta nunggang grobag; Selawe sunguting gangsir. Jawaban: a.
Gedhang awoh
gori maksudnya gedhang awoh ditegori, pisang berbuah ditebangi; b. Pitik ndhase telu
maksudnya pitik
ndhase dibuntel wulu, ayam kepalanya dibungkus bulu; c. Ki Dhalang maksudnya kadhal dan
walang, atau
belalang. Jadi kalau mati ya tidak ada yang memikul; d. Ana buta nunggang grobag,
maksudnya tebu
ditata, tebu setelah ditata dimasukkan gerobak, kalau sekarang masuk truk; Selawe
sunguting gangsir,
maksudnya selawe adalah sak lawe, sebesar lawe atau benang tenun.
4. Tembang Pucung: Bapak pucung cangkemu marep mandhuwur; Sabane ing sendhang;
pencokane
lambung kering; Prapteng wisma si pucung mutah kuwaya (Bapak pucung mulutmu
menghadap ke atas;
Perginya ke mata air; Hinggapnya di pinggang kiri; Sampai rumah si pucung memuntahkan
air). Jawab:
Klenthing tempat air
5. Tembang Pucung: Bapak pucung dudu watu dudu gunung; Sangkamu ing sabrang; Ngon
ingone sang
Bupati; Yen lumampah si pucung lembehan grana (Bapak pucung bukan batu bukan gunung;
Asalmu dari
tanah seberang; Piaraan sang Bupati; Kalau berjalan si pucung berlenggang hidung). Jawab:
gajah
6. Tembang Pucung: Bapak pucung renten-renteng kaya kalung; Dawa kaya ula; Pencokanmu
wesi miring;
Sing disaba si pucung mung turut kutha (Bapak pucung berangkai seperti kalung; Panjang
laksana ular;
Tempat bertenggermu besi miring; Yang didatangi si pucung dari kota ke kota). Jawab: kereta
api

7. Tembang Pucung: Namung tutuk; Lan netra kalih kadulu; Yen pinet kang karya; Sinuduk
netrane kalih;
Yeku saratira bangkit ngemah-ngemah (Hanya mulut; Dan mata dua terlihat; Bila diminta
kinerjanya;
ditusukkan matanya yang dua; Itulah syarat dia mengunyah). Jawabannya: Gunting

You might also like