Professional Documents
Culture Documents
: 8u,8i,8a,8i,8a,8i.
Sinom 9 gatra
Pangkur 7 gatra
Dhandhanggula 10 gatra : 10i, 10a, 8e, 7u, 9i, 7a, 6u, 8a, 12i, 7a
Pucung 4 gatra
Mijil 6 gatra
Durma 7 gatra
Maskumambang 4 gatra
Asmarandana 7 gatra
Megatruh 5 gatra
Gambuh 5 gatra
DAFTAR lSI
80
81
82
83
84
85
86
87
10
11
12
13
15
16
17
18
20
21
22
23
24
26
27
28
29
30
DhandhanggulaRukmikentir lrs pl pt Br
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
154
155
UNSUR-UNSUR INTRINSIK
Unsur-unsur intrinsik, yaiku unsur-unsur sing
mangun karya sastra saka jero.
Unsur-unsur intrinsik karya sastra yaiku:
1.
Tema, yaiku sawijining carita kang biso makili
isining crita (punjering carita)
2.
3.
4.
5.
6.
Latar (setting)
Yaiku katrangan kang nuduhake panggonan,
wayah, lan swasana sajroning crita.
ora
karuwan
ora
kalegan.
dolanan
anyar.
nyuwun
ngaso.
Klapa
mudha,
yen
kalegan
paringa
( klapa mudha : degan = kalegan )
Kembang
gembili
seneng-seneng
oleh
( kembang gembili : seneng = seneng-seneng )
Witing klapa jawata ing ngarcapada. Salugune wong mudha gelem
( witing klapa : glugu = salugune )
Mamet tirta, tirta jawah jro katiga, suka lila lebur luluh labuh praja
( memet tirta : Ngangsu, tirta jawah jro katiga = labuh )
Mbok aja nglemah bengkah
( Nglemah bengkah : tela = nyela-nyela )
Gayung sumur, aja kemba aja mundhu
( Gayung sumur : Timba = Kemba )
Pindhang lulang, kacek apa aku karo kowe
( Pindhang lulang : Krecek = Kacek )
Nggodong garing, esuk esuk kok wis nglaras
( godong garing : Klaras = nglaras )
Mbalung geni, mbak menawa aku bisa teka
( Balung geni : Mawa = Menawa )
Balung pakel, aja seneng alok-alok
( Balung pakel : Pelok = alok alok )
Bayem arda, dhasar anteng kang adi luhung
( Bayem arda : Lanteng = anteng )
Kuku gantung, sawangan kang adi luhung
( Kukus gantung : sawang = sawangan )
Durna putra, ngudiya basa utama
( Durna putra : aswatan = ngudiya )
Bibis tasik, tasik manda winor tirta. Maju mundur tangeh marem kang pinanggya
( bibis tasik : undur undur )
( Tasik manda winor tirta : Parem )
Tapas aren, aren arab wijilira tindak tanduk, nora ninggal tata krama
( Tapas aren : duk )
( Aren arab wijilira : Kurma )
Kancing gelung munggweng dadha, titenana!
( Kancing gelung : Peniti = Titenana )
Yen ora nesu, geneyo kowe kok mentil kacang, mrengut terus.
( mentil kacang : sungut = mrengut )
Mung pingin nggentha dara
( nggentha dara : sawangan = nyawang )
Kahananmu saiki, jan..mandan rawa
( Mandan rawa : wlingi = mangklingi )
Cipta arda, ardaning tyas mring sasama, tyas susila nor raga ambek jatmika
( Cipta arda : nepsu, ardhaning tyas mring sasama = ambek )
apura.
rejeki.
rekasa.
(Jangan
gori
= gudheg)
5. Bayem arda, ardane ngrasuk busana, mari anteng besuse saya katara.
(bayem
arda
= lateng,
ardane
ngrasuk
busana
= besus)
6. Mina galak ing samodra, bacutna gunemmu Kang Gareng.
(mina
galak
ing
samodra =iwak
cucut)
7. Petis manis, ngucapna tembung sing manis.
(petis
manis =
kecap)
8. Bareng macak sliramu katon mandhan rawa.
(pandhan
rawa =
wlingi)
9. Pring dhempet, kowe teka mrene kok ara kandha-kandha !.
(pring
dhempet =
andha)
10. Dom jala, coba aku kandhanana !
(dom
jala =
coba)
11. Bremara wismeng bantala, kawula badhe caos atur.
(bremara
wismeng
bantala =
tawon
tutur, bremara =
kombang
)
12. Sayeng kaga kaga kresna mangsa sawa, wong susila lagake anuju prana.
(sayengkaga
=
kala, kaga
kresna
mangsa
sawa =
manuk
gagak)
13. Sri Maha Jawata katong, andaka wulune rekta, jroning nendra gung kaepi.
(Ratune para
jawata =
Bathara
Endra, andaka
wulune
rekta =
sapi
)
14. Carang wreksa kawi wuwus, panggya andika kusuma.
(carang
wreksa =
pang
,
wuwus
= tembung
kawi ngendika)
15. Kepiting kang sobeng rawa, nguswaraganta wong ayu.
(Kepiting
kang
saba
ana
ing
rawa =
yuyu)
16. Bale nata rondon pari, paran margane wak mami.
(bale
nata =
pagelaran, rondon
pari =
dami)
17. Cecangkok wohing kalapa, ugemana kang dadi pathoking urip.
(Cangkok
kalapa =
bathok
)
18. Carang wreksa, nora gampang wong mengku nagara.
(Carang
wreksa =
pang)
19. Baligo amba godhonge, kudu santoseng kalbu.
(baligo
amba
godhonge =
labu)
20. Tengareng prang, andheging riris, kudu teteg lan kudu terang ing pikir.
(tengaraperang = keteg , andeging riris (mandhege udan) = terang )
No. Tuladha
1
Lombok cilik, dikandhani malah mecengis
2
Widheng galeng, tekamu apa padha rahayu
Mrica kecut, singgat toya
3
Saunine, wong sengit nggregetake
4
Uler kembang, yen trima alon-alonan
Nyaron bumbung, cengklungen anggonku
5
ngenteni.
6
Jarwa Prapta, aja duka ya!
7
Carang wreksa, wreksa kang rinengga janma
8
Nora gampang, golek kawruh mrih kaonang
9
Gayung sumur, aja kemba aja mundhur
10 Kapi jarwa, dakpethek mangsa luputa
Njanur gunung, kadingaren sliramu teka. (janur
11
gunung=aren)
Pindang lulang, kacek apa aku karo kuwe
12
(Pindhang lulang = Krecek)
Jenang sela, wader kalen sasonderan. (Apu, sepat)
13
Apurata, yen wonten lepat kawula
14 Wong kae sajatine wis krungu kandhaku, nanging
Sumber
Modul
Modul
Modul
Modul
Modul
Modul
Modul
Modul
Modul
Modul
Wikipedia.com
Wikipedia.com
Wikipedia.com
Wikipedia.com
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
njangan gori.
Sayuk rukun, wulang wido mangsa rowang
Sayektine, wit saking bondho kawula
Tepi wastra, wastra kang tumprap mustaka.
Njanur gunung, kadingarn dolan mrn? (janur
gunung = arn)
Ngrokok cendhak, bocah cilik ora kena negesneges (rokok cendhak = tegesan)
Jenang gula, aja lali (jenang gula = glali)
Nggodhong garing, suk-suk kok wis nglaras
(godhong garing = klaras)
Balung klapa, thok-thok ora ngerti (balung
klapa = bathok)
Balung geni, mbokmenawa aku ora bisa teka
(balung geni = mawa)
Balung janur, sida lunga apa ora? (balung janur =
sada)
Balung pakl, aja seneng alok-alok (balung pakl
= pelok)
Jangan gori, nganti judheg anggonku mikir
(jangan gori = gudheg)
reca kayu, goleka sabda rahayu. ( reca kayu =
golekan)
bayem arda, dhasar anteng tur jatmika (bayem
arda = lanteng)
kukus gantung, sawengan kang adi luhung. (kukus
gantung = sawang)
durna putra, ngudiya basa utama (durna putra =
aswatan)
gayung sumur, kewan gung granane dawa. aja
kemba, mangesthi saliring karya. ( gayung sumur
= timba; kewan gung granane dawa = esthi
(gajah))
bibis tasik, tasik manda winor tirta. maju mundur,
tangeh marem kang pinanggya ( bibis tasik =
undur undur, tasik manda winor tirta = parem)
tapas aren, aren arab wijilira. tindak tanduk, nora
ninggal tata krama. (tapas aren = duk; aren Arab
wijilira = kurma)
saron agung, agung agunging sujanma. yen mung
ewuh, sabarang nora tumeka ( saron agung =
demung; agung agunging sujanma = ratu)
cipta arda, ardaning tyas mring sasama. tyas
susila, nor raga ambek jatmika. ( cipta arda =
nepsu; ardhaning tyas mring sasama = ambek)
mamet tirta, tirta jawah jro ketiga. suka lila,lebur
luluh labuh praja. ( mamet tirta = ngangsu, tirta
jawah jro ketiga = labuh)
Bok aja nglemah bengkah. (nglemah bengkah =
tela = nyela nyela)
Wah, mandhan rawa lho kowe, bareng macak
Jawa ( pandhan rawa = wlingi/manglingi
Mung kepengen nggentha dara. ( gentha dara =
sawangan = nyawang)
Yen ora nesu, geneya kowe kok mentil
Wikipedia.com
Wikipedia.com
Wikipedia.com
Wikipedia.com
Wikipedia.com
Wikipedia.com
Wikipedia.com
Wikipedia.com
Wikipedia.com
Wikipedia.com
Wikipedia.com
Wikipedia.com
Kedai ku
Kedai ku
Kedai ku
Kedai ku
Kedai ku
Kedai ku
Kedai ku
Kedai ku
Kedai ku
Kedai ku
Kedai ku
Kedai ku
Kedai ku
Kedai ku
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
Kedai ku
Kedai ku
Ki Demang
Ki Demang
Ki Demang
Ki Demang
Ki Demang
Ki Demang
Ki Demang
Wikipedia.com
A. CANGKRIMAN PEPINDHAN
1. Abang-abang dudu kidang, pesegi dudu pipisan (merah bukan kijang, pesegi bukan alat
penggiling jamu).
Jawaban: batu bata
2. Ana titah duwe gulu tanpa sirah, suwe silit nanging ora tau bebuwang (Ada makhluk punya
leher tanpa
kepala, punya anus tetapi tidak pernah buang air besar): Jawab: botol
3. Bapak Demang klambi abang yen disuduk manthuk-manthuk (Bapak Demang berbaju merah
kalau
ditusuk mengangguk-angguk): Jawab: Bunga (jantung) pisang
4. Bocah cilik blusak blusuk nang kebon (Anak kecil menyelinap di kebun). Jawab: Jarum
5. Bocah cilik nggendong omah (Anak kecil menggendong rumah): Jawaban: Siput
6. Dicakot bongkote sing kalong pucuke (Digigit pangkalnya yang berkurang ujungnya). Jawab:
rokok
7. Dijupuki malah dadi mundhak gedhe (Diambil terus malah jadi semakin besar). Jawab: Orang
menggali
lubang.
8. Duwe rambut ora duwe endhas (Punya rambut tidak punya kepala) Jawab: Jagung
9. Dikethok malah tambah dhuwur (Dipotong malah bertambah tinggi). Jawab: Celana panjang
10. Emboke diidak idak anake dielus-elus (Ibunya diinjak-injak anaknya dibelai-belai): jawab
tangga bambu
11. Emboke wuda anake tapihan (Ibunya telanjang anaknya pakai kain). Jawab: Pohon bambu
dan anaknya
(rebung)
12. Ing ngisor kedhung ing ndhuwur payung (di bawah danau di atas payung): Jawab: Orang
menanak nasi
pakai dandang. Ini ceritera jaman dandang belum digeser rice cooker. Anak sekarang
mungkin sulit
membayangkan.
13. Kayu mati ginubed ula mati (Kayu mati dililit ular mati). Jawab: Gangsingan, gasing, yang
dililit tali dulu
kemudian dilempar.
14. Kebo bule dicancang merang (Kerbau putih diikat merang). Merang = Batang padi. Jawab:
Buntil
(Makanan daerah Jawa. Terbungkus daun talas, didalamnya berisi parutan kelapa, ikan teri
dan lain-lain.
Paling luar supaya tidak lepas, diikat merang). Mengapa perumpamaannya mengambil
binatang kerbau?
Mungkin karena buntil itu gemuk seperti kerbau
15. Ora mudhun-mudhun yen ora nggawa mrica sak kanthong (Tidak turun kalau tidak
membawa mrica
sekantung). Jawab: Buah papaya (Biji papaya diibaratkan mrica sekantung)
16. Rasane padha karo jenenge (Rasanya sama dengan namanya). Jawab: Sepet (sabut
kelapa).
17. Sawah rong kedhok galengane mung sitok (Sawah dua petak galengannya hanya satu).
Jawab: daun
pisang (tulang daunnya adalah galengan)
18. Tibane ngisor digoleki ndhuwur (Jatuhnya ke bawah dicari ke atas): Jawab: genteng bocor.
Bisa juga
dijawab dengan orang kentut
19. Wit Adhikih woh adhakah; Wit adhakah woh adhikih (Pohonnya kecil buahnya besar;
Pohonnya besar
buahnya kecil). Jawab: Buah semangka dan buah beringin
20. Wujude kaya kebo, ulese kaya kebo, lakune kaya kebo, nanging dudu kebo (Bentuknya
seperti kerbau,
warnanya seperti kerbau, jalannya seperti kerbau tetapi bukan kerbau). Jawab: Gudel (anak
kerbau).
21. Yen mlaku sikile lore, yen mandheg sikile sepuluh (bila berjalan kakinya dua bila berhenti
kakinya
sepuluh). Jawab: Orang jualan sate atau lainnya yang dipikul dengan wadah jualan muka
dan belakang
kakinya masing-masing empat. Bisa dimodifikasi menjadi yen mandheg sikile patbelas
(empatbelas).
Kalau penjualnya bawa dingklik kaki empat. Kalau kaki tiga ya tigabelas.
B. CANGKRIMAN WANCAHAN
Mohon diperhatikan bahwa akronim Jawa selalu menggunakan satu atau dua suku kata
terakhir. Hal ini sekaligus clue petunjuk cangkriman wancahan Jawa. Untuk menjawabnya, kita
berpegang hanya dengan suku kata terakhir saja. Apa yang disingkat adalah keadaan seharihari yang akrab dengan lingkungan kita (pada masa itu, tentunya)
1. Burnas kopen: Bubur panas kokopen (Dikokop: makan dengan mulut langsung menempel di
bibir
mangkuk)
2. Buta buri: Tebu ditata mlebu lori (Tebu ditata masuk lori)
3. Gerbong tulis: Pager kobong watune mendhelis (Pagar terbakar batunya timbul)
4. Gowang pelot: Jagone ana lawang cempene mencolot (Ayan jagonya ada di pintu, anak
kambingnya
melompat
5. Itik pertis ibu perbeng ijah perlong: Tai pitik memper petis, tai kebo memper ambeng, tai
gajah memper
golong. (Tai ayam seperti petis, tai kerbau seperti ambeng dan tai gajah seperti golong).
Ambeng: nampan
besar; Golong: bongkahan besar. Cangkriman yang ini memang agak jorok.
6. Kablak ketan: (membacanya koblok ketan). Nangka tiba ning suketan (Nangka jatuh di
rerumputan)
7. Kicak ketan: Kaki macak iket-iketan (kakek-kakek berhias pakai destar)
8. Langdikum ditasbir: Lulang dikum dientas njebibir (Kulit direndam, setelah basah, diangkat
akan
mengembang)
9. Ling cik tu tu ling ling yu: maling mancik watu, watu nggoling maling mlayu (Maling naik batu,
batu terguling
maling lari)
10. Manuk biru: Pamane punuk bibine kuru (Pamannya gemuk bibinya kurus)
11. Nituk lersure: Nini ngantuk diseler susure (nenek-nenek ngantuk dicuri susurnya). Susur:
Gumpalan
tembakau yang dulu banyak diisap wanita, kebanyakan sudah setengah umur.
12. Pak boletus: Tapak kebo ana lelene satus (Telapak kerbau ada lelenya seratus)
13. Pak bomba pak lawa pak piut: Tapak kebo amba, tapak ula dawa, tapak sapi ciut (Jejak
kerbau lebar,
jejak ular panjang dan jejak sapi sempit)
14. Pindhang kileng: sapi ning kandhang kaki mentheleng: sapi di kandhang kakek mendelik
matanya
15. Pindhang kutut: sapi mblandhang lukune katut (Sapi ngabur walukunya terbawa)
16. Pothel kidi: Tompo cemanthel kaki wedi (Kukusan tergantung kaki takut). Catatan: Yang
dimaksud
dengan "kaki" adalah kakek (kaki-kaki: orang tua)
17. Rangsinyu muksitu: Jurang isi banyu gumuk isi watu (Jurang berisi air bukit berisi batu)
18. Segara beldhes: Segane pera sambele pedhes (Nasinya kering sambalnya pedas)
19. Suru bregitu: Asu turu dibregi watu (Anjing tidur ditimpa batu). NB. Adegan ini jangan ditiru
20. Surles penen: Susur teles pepenen (Susur basah jemurlah). Susur: gumpalan tembakau
yang diisap
wanita. Termasuk bisa diisap ulang. Kalau sudah basah, dijemur, nanti kering diisap ulang
21. Tuwan sinyo: Untu kedawan gusi menyonyo (Gigi terlalu panjang gusi menonjol)
22. Tuwok rawan: Untune krowok larane ora karuwan (Giginya berlubang sakitnya tidak karuan)
23. Wit tho yung: Yen dijiwit athi biyung (Bila dicubit aduh emak)
24. Wiwawite lesbadhonge: Uwi dawa wite tales amba godhonge (Uwi panjang pohonnya, talas
lebar
daunnya). Uwi: sejenis tanaman ubi yang menjalar.
25. Wiwawite lesbadhonge jatos lempuk: Sama di atas ditambah jati atos (keras) dan pelem
(Imangga)
empuk
26. Wiwawite lesbadhonge karwapake: Sama di atas ditambah Cikar dawa tipake (Gerobak
panjang
jejaknya)
27. Yu mahe rong, lut mahe ndhut: Yuyu omahe ngerong, welut omahe lendhut (Ketam
rumahnya di lubang,
belut rumahnya di lumpur)
C. CANGKRIMAN TEMBANG
Umumnya adalah tembang Pucung. Beberapa tembang yang sempat saya kumpulkan adalah:
1. Tembang Asmaradhana: Wonten ta dhapur sawiji; Tanpa sirah tanpa tenggak; Mung
gatraning weteng
bae; Miwah suku kalihira; Nging tanpa dlamakan; Kanthaning bokong kadulu; Rumaket ing
para priya
(Adalah suatu wujud; Tanpa kepala tanpa leher; Hanya berbentuk perut saja; Dan kaki
keduanya; Tetapi
tanpa telapak kaki; Bentuknya bokong dapat dilihat; Akrab pada para pria). Jawabnya:
Celana. Catatan:
Pada masa itu belum banyak wanita yang memakai celana luar. Sehingga keterangan
terakhirnya
Rumaket ing para priya
2. Tembang Kinanthi: Wonten putri luwih ayu; Tan ana ingkang tumandhing; Sariranira sang
retna; Owahowah saben ari; Yen rina kucem kang cahya; mung ratri mancur nelahi (Ada putri amat
cantik; tidak ada
yang menandingi; badan sang dewi; Berubah setiap hari; Kalau siang suram cahayanya;
Hanya pada
malam hari bersinar cahayanya). Jawaban: Rembulan
3. Tembang Pangkur: (Yang ini cangkriman blenderan berbentuk tembang) Badhenen
cangkriman ingwang;
Tulung-tulung ana gedhang awoh gori; Ana pitik ndhase telu; Gandhenana endhase; Kyai
Dhalang yen
mati sapa sing mikul; Ana buta nunggang grobag; Selawe sunguting gangsir. Jawaban: a.
Gedhang awoh
gori maksudnya gedhang awoh ditegori, pisang berbuah ditebangi; b. Pitik ndhase telu
maksudnya pitik
ndhase dibuntel wulu, ayam kepalanya dibungkus bulu; c. Ki Dhalang maksudnya kadhal dan
walang, atau
belalang. Jadi kalau mati ya tidak ada yang memikul; d. Ana buta nunggang grobag,
maksudnya tebu
ditata, tebu setelah ditata dimasukkan gerobak, kalau sekarang masuk truk; Selawe
sunguting gangsir,
maksudnya selawe adalah sak lawe, sebesar lawe atau benang tenun.
4. Tembang Pucung: Bapak pucung cangkemu marep mandhuwur; Sabane ing sendhang;
pencokane
lambung kering; Prapteng wisma si pucung mutah kuwaya (Bapak pucung mulutmu
menghadap ke atas;
Perginya ke mata air; Hinggapnya di pinggang kiri; Sampai rumah si pucung memuntahkan
air). Jawab:
Klenthing tempat air
5. Tembang Pucung: Bapak pucung dudu watu dudu gunung; Sangkamu ing sabrang; Ngon
ingone sang
Bupati; Yen lumampah si pucung lembehan grana (Bapak pucung bukan batu bukan gunung;
Asalmu dari
tanah seberang; Piaraan sang Bupati; Kalau berjalan si pucung berlenggang hidung). Jawab:
gajah
6. Tembang Pucung: Bapak pucung renten-renteng kaya kalung; Dawa kaya ula; Pencokanmu
wesi miring;
Sing disaba si pucung mung turut kutha (Bapak pucung berangkai seperti kalung; Panjang
laksana ular;
Tempat bertenggermu besi miring; Yang didatangi si pucung dari kota ke kota). Jawab: kereta
api
7. Tembang Pucung: Namung tutuk; Lan netra kalih kadulu; Yen pinet kang karya; Sinuduk
netrane kalih;
Yeku saratira bangkit ngemah-ngemah (Hanya mulut; Dan mata dua terlihat; Bila diminta
kinerjanya;
ditusukkan matanya yang dua; Itulah syarat dia mengunyah). Jawabannya: Gunting