sezer tansu

enlikname dzeni

l'iLKfj'l'ilU K T A P L A R I : 2

sezer tansu

ENLKNAME
DZEN
tOrk m inyatrnde gereki
duyu ve gelime

de yaynevi

B R N C BASKI

M AYIS 1961

s ta n b u l, Caalolu
N u r u o sm a n iy e Cad, 92
T e l. : 22 85 87

S a y fa d ze n i : M etin Y a sa vu l
D izg i : E rd o a n K a n t r k ; T e r tip : N a im K a le b a s; D ze lti
F . B e n g ; B a s k t : Z iya K e ta h te ,

S T A N B U L M A T B A A S I N u r u o sm a n iy e Cadt 90

NSZ
B incelemeye doklora tezi olarak 1953 ylnda baland.
Giderek bir doktora tezinin bizdeki dar anlamn ap geni bir
aydn topluluunun nne kmay kendisine aa edindi. s
telik bu ama yle bir zamana rastlad ki, Trkiye aydnlar,
zellikle gen kuak Bat uygarl karsnda kendi uygarlk ve
kltrnn bilincine varmann, at zgrlk sava iin ka
nlmaz bir zorunluluk olduunu anlamaya balamt.
Sabahattin Eyubolu ile Mazhar evket Ipirol -baarl
bir dille kaleme aldklar Fatih, A lb u m u n a Bir Bak adl eserin
nsznde Dou tasvirlerine Batl bilginler gibi bir .nak ve
biim asndan bakmay brakp bir duyu ve dn asn
dan bakmann gerekliliinden ve neminden sz etmilerdi. Bu
inceleme de ayni k noktasndalar. Ancak birka ayrmla. Bu
ayrmlardan biri bu incelemenin Fatih Albumundaki tasvirler
den dala ematik ve canlandrlmaya daha az elverili bir iislp
an ele almasndan douyor. Fatih Albumunda yazarlar 15.
Yy. resim sanatn Fatih ann zellikleri iinde daha ok Ba
tyla ilintide grmler ve slp aklamalarna Avrupa resim
sanalnn rneklerine yarar bir azla girimilerdir. Onlar iin
10. Yy. da Trk resim sanalnn Douya evrilmesi, ematik b i
im kalplarndan yararlanr dununa gelmesi yaknlacak bir
olaydr. Trkiye kltrne Batl bir duyula eilme as bu ya
zatan bir yanlla drmtr. Bu da 15. Yy. resminin ayni
ynde gelitii takdirde cami duvarlarna kadar girebilecei hak
knda verilmi garip n yargda zetlenebilir. Bu bir camiye ki
lise asndan bakmak deil de nedir? Ama phesiz iin en ga
rip yan ayni yazarlarn Bal eserlerinden sz atklar zaman
lam bir Doulu gibi davranmalar olmutur.
Ben Trkiyenin Batya alabildiine ald ge alarda
bile Batyla derinden kir hesaplama ve ekime, ona kar ap
ak bir direnme gryorum. Balnn kendisinin deil, Batya kar5

E N L K N A M E D Z E N
taknlan tavrn belirleyici deerine inanyorum. Baty benim-)
senek Batyla hesaplamaktan baka hibir ey deil benim iin.
te bu yii/.den en ematik bir resim slbu iinde Trkiye hal
knn gnlk dnya gereine ve kendi toprana bal esprisini
aramaya cesaret etmek ancak bu grle desteklenebilir. Mazhar
evket tpirolu ayni konuda, yani nc Murat Sumanesinin
minyatrleri zerine yaynlad bir makalede ran minyatryle
Trk minyaLriin karlatrrken aradaki ayrmlar gstermekte
yararl olan baz ana kavramlara deinmi olmakla beraber so
nula bu ayrmlar Italyan ve Flaman resmi arasndaki ayrm
larn zelliklerine getirip balamakla ayni aya dmektedir.
Ben incelememin kendi gr am iinde tam bir baarya
eritiini ileri siiremem. Aydnlatamadn yanlar varsa balan
mam isterim. Bu inceleme Trkiye kltr ve uygarl urun
da giriilen aratrmalara olumlu bir katlma isteinden baka
hibir ey de olmayabilir. Ne var ki, bu bir son deil, bir ba
langtr.
unu da aka sylemekten kamamam. Yukarda tutumla
rn eletirdiim yazarlar bana en belli ip ularm vermi olan
localarmdr. Asl ballk bir direnmede ve bir kar koymada,
insann tavrn, kiiliini aramasnda kendini gsterir.
Tasvir incelemesinde yap sorunlarn ele almann nemini
kavramakta da en yartc ip ularn Sabahattin Eyubolunun
Yeni Ufuklar dergisinde yaynlanan iirin Yaps adndaki ya
zlarnda buldum. Yukarda szn ettiim ayni Batl gr ve
duyua bal kalnm olduu halde bu dnceler Trkiye sa
nat ve kltr hakknda yaplm en deerli incelemelerden bi
rinin sonucudur.
Yap aratrmalar inceleyiciyi lasvirci bir tutumun dnda
brakp slbun biimle z badatran yanlarna sokmaktadr.
Yani byle bir aratrma ne n yarglar, ne dtan bir bakla
bo bir biim ura demektir, ne de biimi dtan bir bakla
bir z speklsyonuna zorlamaktr. Yapnn, para-btiin ilikile
rinin aratrlmas inceleyici ile eser arasnda en salam ban
tlarn kurulduu bir davran oluyor.
Bu incelemenin yntemini arama serveni ite bylece zet
lenebilir.
51

NAKKA DAVRANII
Osmal padiahlarnn snnet ve evlenm e dnlerinde, eh
zadelerin, sultanlarn doumlarnda dzenledikleri enlikleri, se
yirlik oyunlarn ele alan Sum ane ad verilmi edebi eide ba
l minyatrlerle kar karyayz. Dorusu istenirse bu, bir Bat
lnn kutsal kitaba bal resimler, tasvirlerle kar karya olmas
na benzer. Bir evredeki dnya grnn, hayata bakn tas
vir sanalyla ilikisini belirtmekle kesin ip ular elde edilebilecek
bir durum. Bu balang giderek bizi, lkemizde gelien minya
tr sanatm gereki bir z katna varamam, toplumsal iliki
lerden kopmu soyut bir nak, donup kalm biim kalplarnn
kupkuru dnyas gibi grmekten de alkoyacaktr. Zaten surnameni bir edebi eit olarak yalnz Trkiyede douunu bile ii
d' yolu yordam belli somut, dnya gereine ve yaama bal
bir insan davranyla yorumlamamz da bu balangc destekle
yen giic kaynaklarmzdan bir bakas deil midir?
Bir Batlnn kutsal kitap konular karsnda olmas gibi d e
dik. Bununla Batlnn nceden belirlenmi kutsal bir z kar
snda oluuna deiniyoruz. Resme biimi ilk kazandran, ya da
biimlendirmeye ynelen duyarln temeline yerleen bu belir
leri m; zdr. Dinamik etkisi gl olan, insan coturup kendin
den geiren, insana belli bir duyu tarznn retilmesini grev
edinmi antsal dzenlere kadar resmi gene bu z srkleyip gtiriir. Ama bu zelliin yansra resim gnlk gerein tesine,
dna kayyor. Sanatnn btn abas da bu z gnlk yaa
mn gereklerine yaklatrabilmek iin snrsz biim araylarna
girimek oluyor. Bireyi uyartan, bireye genel bir slp iinde
zel bir slp yaratn hazrlayan kaynak Batda byle bir du
rumdur. Sanat bu pein z iinde kendi kendisini bulmaya a
lp durur. Kanlmaz; bir genellie kar ayni zamanda kendi
zel gereini bulma servenine atlr, insann Batda bir at
ma, bir ztlk iine girmesi hemen hemen byle bir yolu zler ve
7

ENLKNAME DZEN

bireysel bir sanat davrannn meydana gelm esi byle bir zo

runlulua dayanr. slp gelimelerinin kayna da sanatnn bu
ortam iinde biim ve dzen evrimine zel bir hz kazandrmas
demek olur.
Gnlk bir olay ele almaya gelince durum bsbtn deiir
ve sanat daha ilk k noktasnda nceden belirlenmi bir zn
dnda kalverir. Olaydan sezilerek edinilen bir duyarlkla eTde
bulunan biim kalplan arasnda yakn, sk fk bir ilinti kurmay
baarmak ite bu tavm belirleyici zelliidir. yleyse burada
nceden belirlenmi bir zle deil ama, nceden belirlenmi bir
biimle karlayoruz. Bir duyarl minyatr yzeyine aktarmak
la kullanlan ve ematik bir ara olarak karmza kan hazr
biimle. Bu durum zel bir biim amac tayan kesin bir birey
sellii gerektirmez. Ancak hneri, salam bir ustal ve olay
karsnda ondan tad alabilen, sezgici, etkin bir seyirci davran
n gerektirir. Ortak bir gr asyla birleerek canlanan du
yarl dile getirmek frsatn arayan sanat, bu gzle gnlk,
doal gerein akna katlverir. Bir olay tasvir mi edilecek, he
men nakkan usta elindeki hazr biimler yzeyde dalmaya, is
tife, sralanmaya, boluklar doldurmaya, her seferinde deiip
eitlenm eye ve belli bir doa ve mimari dekoru iinde dizil
meye balayverirler. Gnlk bir gerei btn tadyla gstermek,
canlandrmak, baka bir deyimle evreye, yaama, toplumsal ili
kilere tapnlacak bir ke hazrlamak bu davrann sonunda bir
ama olarak belirir.
Nakkan Batl ressamdan ayrl bylece zetlenebilir.
Onun bireysel bir abadan yoksun grn hazr biimler kar
snda rahat davranndan gelirse de, ilerde aklanaca gibi
biim kalplarn zorlay gene bir eit kiilik abasna dayanr.
B kiisel deer phesiz bir yandan da onun ortak bir duyarl
somllayp, gnlk bir olay bir d derinliine kavutraGilen,
efsaneletirebilen ustalna kadar varr.
Nakka Karagzcye benzer. Karagzcnn de elinde, k
landrlm perdesinde glgelerini oynataca hzr biimleri var
dr. O bu davranla her defasnda baka bir olay canlandrr;
stelik canlandrmakla da kalmaz, olayn, konunun snrlarn ge
niletip aarak, onu kendi biim olanaklarna yediren, kendi fi
grlerinin esprisine maleden bir duyarla kadar ulatrr. Byle
likle biimler sanatnn basit bir yk arac olarak kalmaz, an
latn ustalyla iyiden iyiye kaynaan temel eler haline gelir
ler. Minyatrdeki bii balln bir eit naklk ya da salt
ykye yarayan biim kalpl, zden yoksunluk gibi grmeye

NAKKA DAVRA NII

:>

kimsenin hakk yoktur. Gnlk bir olay ele alan her minyatrde,
konu asl anlatm zelliklerinin altna itilmi, baka bir deyimle
yk slbun iinde eritilmitir.
Bizim lkemizde nakkan gnlk olaylara eilm esiyle belir
lenen gereki tavr, minyatr sanatnn salt bir nak olmaktan
iyice kurtulup ze yneldiini gsterir. Bu ze ynelii gene de
her eyden nce dzenin oluuna bakarak, bu yapnn iindeki
nitelikleri aratrarak temellendirmek gerekir. Burada yzlerce
minyatr rneiyle dzenin dizgesel biim aratrmalarna giri
mek olanandan yoksun da olsak, aratrma ve dncelerimizi
olduka genel bir adan ortaya koyabiliriz1.

B u incelem ede b irlik te verd i im iz resim rn e k le ri a y rc a m e t

n in iin d e g ste rilm e m itir. B u n u n b ir n ed en i k o n u n u n g e r e k tird i
i y zlerce rn e i v erm en in g l , b ir n ed en i de m e tin le resim
rn e k le ri a r a s n d a i te n b ir o rg a n ik b a k u ra b ilm e k a b a sd r. p
h esiz sra s g eld ik e re sim le re d ik k a ti ekm ek bilim sel b ir m alzem e
ba ll g ib i g r n r. B u o k u y u cu iin de b ir k o la y lk tr. A m a bu
ok d e fa d ta n b ir k o la y lk tr. S a n a t b ilim le rin d e am a sadece d
ta n b ir re tim d e il, a y n i za m a n d a eseri y aam ak ve y a a tm a k tr.
E e r b u ra d a o k u y u c u o k u d u u ile g rd a r a s n d a h ib ir zorlann
olm ad an k en d i a b a s y la g e re k e n tam am lan m ay ve b a ll k u r a
b ilirs e b u d ilek b ir b a la n g o la ra k y e rin e g elm i sa y la b ilir.

M N Y A T R DZLERNDE
TEMEL YAPI VE ETLENME
Snnet dnlerinde yaplan enlikleri, seyirlik oyunlarn,
geoitleri nakkalar minyatr yzeylerinde belli ilkelere gre ele
almlardr, rnein nc Murat Sumanesinde (1582-1583.
Topkap Saray Hazine Kitapl No. 1344) Nakka Osman, el
yazmasnn yapraklan arasnda karlkl kapanan ikier sayfay
bir tek sahneyi gstermek zere dzenlemitir. Elli be gn s
ren enliin her aamas bu dizge iinde ard ardna sralanp
drur. Tren belli bir yerde yaplmtr. Bizans ann hipodro
mu, yani Osmanl ann Atmeydannda. Sanat bu belli yeri
mimari ve antsal elerle minyatr slbunun olanaklar iin
de kt yzeyine aktarmtr. Her sahnede ayni dekoru kullan
mtr. Birinci sahnede, hazrlanm seyirci tribnleri ile gerideki
saray atlarn, bir de alann sol kesindeki obeliski. kinci sah
nede ise mimari dekor, bir ahniinde padiahn oturup enlik
leri seyrettii, sonradan .yklm olan brahim Paa saraydr. Bu
sahnenin altndaki alanda da ylanl (burma) stunla rme s
tun yer alr. Buras belli bir yerdir. Tasarlanm herhangi bir
cennet kesi deil. Bugn de buraya Sultanahmet Meydan di
yeniz.
Nakka Osman bir eit dekor, geree uygun birer gster
melik sayabileceimiz elerle meknn atsn bir kere kurmu
tur. Sonra trenin her aamasn bu ana dekor iinde eitlendire
eitlendire, deitire deitire gstermeye, tasvir etm eye ba
lamtr. stte mimari dekoru, altta ise alana hnerini gsterme
ye gelen gruplarn eitli dzenler iinde har neir olduklan
minyatr yzeyini gryoruz. Bu dekoru bir tiyatro, daha do
rusu bir kukla tiyatrosu dekoruna, ya da kl hayal perdesine
benzetebiliriz. Ana ats ve yzeyde kaplad yer aa yukan
hibir deiiklie uramakszm her e kendi yaps iinde de
imelere uram, y le ki tp tpna birbirine benzeyen iki sah
ne bulabilmek yzlerce minyatr zlense mmkn deil. eit
lenme, eitlenme, eitlenme... ayni dekora sdrlan bir sre,
bir ak yalnz buna dayanyor.
Bu minyatrlerde karlatmz belli bir meknn dei

T E M E L Y API VE E T L E N M E

II

mezliini, bir dii, hayal nekn yaratan davrann lam kar

sna koymamz gerekir. Nak ve sslemeyle ilikide dln
oynad rol belli eleriyle belli bir mekna ynelen gereki
bir davrantan phesiz daha ilerdedir. Belli bir meknn min
yatr sanatnn kurallar iinde bile nakla bir atmas ve bu
rada gstermeye alacamz gibi ematik bir ereve iersin
de gerekle ba kurmas sz konusudur. eitlenmeler, minya
trn ele ald konu bir sreye bal olduu zaman bir nak
lktan ok srenin akm gstermeyi ama edinirler. Tekdze
lii krarlar. Binlar dekorun deizm ezlii iine sdrlm de
iimlerdir. Belirlenmi olan mekn, eitlenmelerle belirlenmi
bir zaman da kapsamaya balar. Bu kenetlenmeyle birlikle ger
ein lam ifadesi olan bir ematizm kendini gsterir. eitlen
meler sreyi ayni dekor erevesi iinde tekrarlayan sahnelerin
yle koparlmaz, zorunlu eleridir ki, zamanla meknn birlikte
oluu gibi, zamansz meknn, meknsz zamann diinlemiyecei gibi bir gerek anlamnn kesinliini tarlar.
Bu minyatrlerde ayni nekn hep ayni yerden grlyor.
eitlenmeler bir bakma sanatnn bu dekor karsnda bak
noktasn deitirmesi gibi oynak bir davrana bile uygun d
yor. Yalnz bak noktasn deil, bak uzakln deitirmek
bile eitlenmelerin yklenmi olduu bir grevdir. 18. Yy. ba
na ait olan nc Ahmet Sumamesinde ise (Sum am e-i Vehpi, Topkap Saray Hazine Kitapl No. 3593-3594. ki cilt)
Nakka Levni zaman zaman bak uzakln deitirdii minya
trleriyle karmza kyor. Levni de sahneleri karlkl kapanan
iki sayfa halinde dzenleyip btnlemitir. Ama onun tasvirle
rinde hemen hemen btn kurallann deiiklie uradn g
ryoruz. Her sahnenin baka bir meknda gsterilmesiyle dekor
hem zenginleiyor, hem de enliklerin yapld belirli yerler min
yatr yzeylerine daha gzlemci bir davranla aktarlm olu
yor. O kadar ki Levninin minyatr eskizlerim zaman zaman atl
ye dnda, olaylarn getii yerlerde izmi olduu bile diilebiliyor.
Levni, Osmandan farkl olarak tamamlanan karlkl iki
minyatr sayfasnda daha birbirine bal ilikiler kurmu ve ok
defa ayni dekor btnn, rnein belli bir saray avlusunu iki
sahnede birden tamamlamtr. Oysa Osmanda iki sayfada de
korun tamamlan kesik kesiktir. Yani ayni dekor paras iki
sayfaya birden yaylmamtr, rnein birinci sayfada tribnler
tam olarak gsterilmi, ikinci sayfada da br mimari eler tam
olarak gsterilmitir. I.evnide de her sayfay bamsz bir sahne

12

!)E N L K N A M E D Z E N

gibi grrklc kanlmayz. B> bamszln szn etmemi

zin nedeni nene de minyatr slbu stne dikkati ekmek iin
dir. I'.er minyatr sanat bir eit illstrasyon olarak, yani yal
nz uykunun ve konunun izlendii bir tr olarak grlseydi bu
bamszln szn edem ez ve yalnz konuyu kavrayabilmek
iin iki sahneyi birlikte dnmekten kanamazdk. imdi bura
da grevimiz bu ball minyatr slbunun ve yapnn ola
naklar iinde de aratrmaktr.
Nakka Osmann minyatrlerinde tamamlanan iki sayfa ara
sndaki ilikiler daha iten bir ballk aranmasn gerektirir.
nk minyatr slbunun ddaki biim zellikleriyle her say
fann dzeni, brne hazrlk niteliini tamasna ramen ka
panm, bitmi gibi grnr. Tamamlanan ikinci sayfada ise d
zen, birincinin hazrlad nitelikleri tamasna ramen karm
za ayr bir sahne halinde kendi iine kapal bir grnle kar.
nc Murat Sumanesindeki sahnelerden yalnz birinde kar
lkl iki sayfa arasnda gzle grnen bir d biim ilikisi var
dr. Bu sahne de horoz biiminde bir uurtmann uurulduu
sahnedir. Uurtma birinci sayfada gsterilmi, uurtmann ipini
ellerinde tutan figrlerse ikinci sayfada gsterilmitir. Yani iki
sayfa incecik bir izgi halinde gsterilmi olan uurtmann ipiyle
birbirine balanmtr. Bu izgi bir bakma btn sahneleri
meydana getiren iki sayfa arasndaki ilen balln, ancak ya
anarak, duyularak 'Varlacak organik bir birliin bir eit ipucu,
bir eit sembol .olarak gsterilebilir.
Anlatmn bu iki ayr yzeyde eklenerek tamamlanmas bi
raz da minyatr llerini zorlamak ve byle bir konuyu tasvir
etmekle geni, enli bir yzeye varmak zorunluluundan doar.
Bu zellik bir bakma minyatrn kiLap sayfasna, belli bir er
eve kalbna olan bamlln zorlamas anlamna da gelir.
Ama minyatiircnn alkn olduu dikine sayfa yzeyini ap
enli bir yzey elde etmesi, gene de baml olduu kalbn b
tn btne krlp tasvirin dtan grlebilecek bir organik y
zey btnlne erimesi anlamna gelememitir. Bu zellik yal
nz Osmanda deil, ayni dekor btnn iki sayfada tamamla
yan Lovnide bile hemen hemen byledir. ki dikine yzeyde
ayr ayr tamamlanan, iki msrada tamamlanan bir beyit gibi,
zel bir yap karsnda bulunuruz. Divan iirinden herhangi bir
beyit, rnein N efinin
T uti-i m ucizegyem ne desem lf deil
erh ile sylememem ayinesi sf deil
%

T E M E L YAPI VE E TL EN ME

13

beyti iirde bu yapy ortaya koyan bir anlatm biimi olarak gs

terilebilir. Nakka Osmann 16. Yy. sonunda minyatrde sapta
d bu yap 18. Yy. da Levni tarafndan gelitirilmi ve iki sah
ne arasudaki bLnlenme, tamamlanma ilikileri dtan grle
bilir bir ynde arttrlmtr.
Osmann minyatrlerinin zel bir yap tarz da alt ve st
yzeylerin farkllnda grlyor. st yzeyler bir rt dizgesi
gibi alt yzey zerine yatk ve dik llerle bindirilip eklenmi
tir. ile r sahnede baka bir grubun gsterisine ayrlan alt yzey
ise enine, yatk bir l kazanyor. Bu enlilemesine yzey tren
geiderindeki prosesyon niteliine de uymaktadr. Osmandaki bu
alt st yzey farkllamasnn Levnide pek szn edemeyiz,
nk onda dikine yzeyin btnnde, btn yzeyi birbirine
balayan tam bir iliki kurulabilmi, yzeyin btn d grn
e yansyan bir ballk, bir birlik olarak duyulabilmitir. Os
manda ise alt ve st yzeyler arasndaki blnmede de bala
yc zellii ite aramak gerekir. Biimlerin gsterdii yzey ba
nts sadece bu -iten balln kavranmas iin birer ipucudur
denilebilir.
Yapda, para ile btn ilikileri bakmndan her ynden
yaplacak aratrmalar iki a arasndaki gelim ede organik birli
in iten da doru olduunu gsterir.
Grlyor ki, minyatr iinde bulunduu sayfa dzenine
balyan ilk zorunlu ilikilerden kurtulma abasndan tutun, min
yatrn yalnzca kendi yapsndaki temel bantlar iinde ger
ee ynelme abasna kadar, btn bu belli nakka tavr, bizi
kurallar zorlamalar, yap deimelerini, yeni ve uygun olanak
lar arama kayglarm kavramaya gtryor. Ancak bu davran
lar ilerde de greceimiz gibi yeni bir slp yaratna kadar
varmam, koullar zorlay snrl kalmtr. Biim kalplarnn
dna taamayan bu kprdanma, emalan zorlayarak, tek tek mo
tifler zerindeki eitlenmeyi, deitirmeyi dzen yapsnn b
tnne sratarak ilerliyor.
Osmann minyatr dizisinde metnin ynne uyularak sa
dan sola bir dzenleme yolu tutulmu olduu grlr. Yani her
grubun geidi sadaki sahnede balayp soldakinde devam bu
lur. Eski yaz gibi. Metinle minyatrler arasnda yn bakmndan
ilintiler olduu gibi, belli bir a slbu ve biim anlay ba
kmndan ilintiler de vardr. Metnin de minyatrlerde grd
mz gibi geree ynelen, allm biim kalplan iinde kpr
dayan, onlan zorlayan yanlan dikkat ekicidir. Yazar Derviin
slbuna sinmi olan mizahlk yer yer bir meddah tadyla g e

14

ENLKNAME DZEN

liip klsik a e d e b i y a t n n br rnekleri yannda bu metne

bir yer, bir deer kazandrmaktadr. Metin de tpk minyatrler
gibi para para, aama aama, beyit beyit anlatr olay. Ama
gene b trlii eklemeci anlatm, biimleri iten ie aan, duyar
lk katnda gelien bir btiinlenmeye doru yriir. Burada me
tinden rnekler vermeye imkn gremiyoruz. Ancak bu gorii
as iinde bu metnin incelenmesini edebiyat tarihilerine salk
vermek de boynumuzun borcudur.
Sumane metinleri hakknda genel olarak ancak unlar sy
lenebilir: Dz yaz, ya da ll uyakl, ya da ikisi kank ola
rak yazlm olun bu eserler orijinleri bakmndan dn hediye
lerinin, getirenlerin isimleriyle birlikte, cinslerinin yazld d
n kayl defterlerine baldr. Anadolu dnlerinde ekonomik
toplumsal yapy ilgilendiren belli bal geleneklerden biri olan
bu kayt ii saray evresinde dn iin yaplan enliklerin,'gs
terilerin, hnerlerin, danslarn, sporlarn, oyunlarn da anlatmy
la bir edebi tr nitelii kazanmtr:
Yukarda szn ettiim iz eitlenmeler ilk azda ayni de
kor iindeki tekdzelii kran, sahneleri birbirinden sadece ay
rp bamsz paralar haline getiren eler olarak gsterilebilir.
Ancak minyatrlerin yapsna girilip de, pepee gelen sahneler
arasnda bantlar kurulmaya balandka bunlarn ayni zaman
da sahneleri balayc, btnn gelimesini ortaya karc e
ler olduktan anlalr. Yani benzer sahneler arasndaki deiim
ler sahneleri bamsz duruma soktuu, onlann bal bana bir
btn olmalann salad gibi, sahneler aras bir btnln
kunlmasnda da ana rol oynamaya balar. Denebilir ki eit
lenmeler yznden her sahne, bir ayrm, bir bamszlk kazan
d anda hemen bu ayrm ve bamszl yitiriverip, tamam
lamak, eklenmek zorunda olduu bir btne katlmaktadr.
Nakka Osman nc Murat Smamesinde her sahnede
uygulad eitlenmelerle, meydana getirdii eserin btnl
ve eklemeci bir grn altnda gelitirmeci bir nitelii ortaya
karmak bakmndan ok nemli bir yap sorununu zmlemi
tir. Ayni dekor erevesini kullanan ve parac, eklem eci bir yol
tutturan bu tasvir dizisi iinde, eitlemecilik ve deitirmecilik,
paralar arasnda zorunlu, kanlmaz olan geliici bir btnlenmeyi hazrlar. Tamamlanan bir anlatm bylelikle ardndan gelen
bir bakasnda tekrarlanm olmuyor. Sahne eitlenmelerle ta
mamlanp gene eitlenmelerle yarm kalyor. eitlenmeler
parann ayrmn, bamszln, para olarak deerini salad
gibi, paray kanlmaz bir ekilde btne katp sraya, diziye

T E M E L YAPI V E E T L E N M E

75

bir eit gelimeyle balamakladr.

Bu eitleneci yapnn kavranmas elbette ki olayn bir tek
aamasn gsteren karlkl iki minyatr sayfasn tamamen ba
msz, tamamen kendi iine kapal bir dzen olarak, bitmi,
dondurulmu bir sahne olarak grmeye engeldir. eitlenmeler,
olayn anlatmn aama aama dondurabilecek bir benzerlie
kar kyor ve olayn geree uyan ak hakknda ipular ve
ren eler oluyorlar. Bu bir benzerlik iinde benzemezliktir. Her
eitlenme btnn kurulmasnda srenin tamamlanmasna, or
ganik bir tarzda gelimesine doru bir hazrlk yerine geiyor.
Sanld gibi eitlenmeler nakkan ssleme, gz oyalama,
nak dktrme gibi dileklerine balanamaz. B zellikte bu kay
glar yoktur. eitlemecilik tam bir yap sorunu olarak ele aln
mtr. Zaman ve mekn kavramlarnn duyulmu, yaanm ger
ekle iliki kurabilen zel bir grn haline gelmi, olayn ger
ek oluunu, srekli akn minyatr biimleriyle uyuan bir du
yarlk halinde karmza karmtr. Yani belki gerein zel min
yatr tasviri koullar iinde tadna varabilmenin ana eleri
yalnz bunlardan ibarettir. u da gz nnde bulundurulmaldr
ki, baz yzeyleri kaplayan ssleme motifleri de bu minyatr di
zisinde ayni eitlenme sorunuyla ilintidedir.
eitlenmeler artc serbestliine bakarak bu nitelii na
k bir eilimin dnda saymakta baka nedenler de gryoruz.
Nakka Osmanla raklar bu deiiklikleri bkp usanmadan ya
parken hneri, ssleme yetisini doruuna da ulatrm deiller,
rnein birinci sayfada tribnlerin arkasndaki yapnn stn
kubbelerle rtmek ya da bir bakasnda konik rtler kullanmak,
bir bakasnda bunu da brakp onlarn yerine top top aalar
tasvir etmek, aty bazan kiremitle rtmek, bazan da ssleme
motifleriyle kaplamak, kubbeleri bazan kurun kapl imi gibi
tasvir etmek, bazan da tula rgs halinde gstermek, bazan
kubbelerin arasnda bacalar resmetmek, bazan her birinde baka
bir ssleme motifini uygulamak... btn bu deitirme ve eit
lemeler basit bir nak kaygsn ok ok aan bir anlama var
yor. Yalnz szn ettiim iz yerde mi bu deitirmeler? Hayr,
her yerde, her e zerinde, her parada, rnein ikinci sayfa
da padiahn ahniinde oturduu kkle onun yanndaki kk
(ya da mescit) arasndaki aalarn eitlenmesi. Birinde servi
ler, birinde nar aalan, bir bakasnda top aalar, brnde
kk yaprakl bir cins,aa, daha brnde byk yaprakl bir
bakas, sonra yzlerce minyatrde servilerin, narlarn, top
aalann yer yer, zelliklerinin az ok deitirilerek tekrarlan

16

ENLKNAME DZEN

mas. Bu tekrarlar eitlenme elerinin nceden belirlenmi, b i

linen motif emalar gibi hazr, el altnda bulunduunu da gs
termez. Deitirmeciliin, deitirmenin niteliklerine gre birey
sel bir anlam vardr. Deitirmecilik belki genel bir davrantr,
ama her sanatda kazand niteliklere gre zelleir ve bireysel
bir slp araynn belli bir evreye zg ve henz balangta
olan gzle grnr abas yerine geer. Trk sanatsnn bugn
kesin bir kaygyla yneldii bireyselleme kaygsnn en salam
kaynaklar phesiz kendi toprann mal olan bu eserlerde sakl
durmaktadr. Bireycilik servenine atlan sanatnn kendisine
kaynak olarak Baty semesi, Bat bireyciliine ynelmesi daha
ilk azda bireyciliini yitirmesi demek olur. Batda Trk sanat
s iin hibir bireycilik yok, bdlki ancak kendi topranda bu
labilecei yaratcl ele geirebilmesi iin verilmi bir ipucu
vardr.
eitlenmeler bu bireysellik dncesine bal olarak da ge
ne bir hiier gsterme, bir zanaat, bir nak kaygsndan ok, ola
yn anlatmyla ilgili olan asl minyatr yapsna doru yneliyor
lar. Gz bu deitirmelerle rahatlyor, bir yandan da minyatr
gz oyalayan, elendiren bir nak olarak grmeyi brakp ema
tik bir slp iinde gerek duyarla, bir seyir cokunluuna ka
tlmak mutluluuna eriiyor.
Hner gstermek yle dursun, Osmanl nakkalarnn, zel
likle Osmann byle bir davrana kar durduunu sylemek b i
le mmkndr. Nakkan geree duyduu eilim aslnda birta
km biim emalar erevesinde hner gstermek kaygsyla zt
la bile girer. yle ki bu ztlk, emalar kendi biim zorunluluk
larn aan, biim olanaklarn zorlayan eler olarak grme
mize yol aar. Hatt giderek Trk minyatrn iten bir bak
la minyatre aykn bir tasvir eidi olarak nitelendirmeye vara
biliriz. Nakka bu tasvir eidi iinde bireysellie ynelen zel
bir biim arayn, yani gerei kendince gstermek olanan
eli altndaki emalar arasnda yerine gre semeler yapmak, uy
gun olann kullanmak, emalan eitlenm eye zorlamak yolunu
tutarak gerekletirir. Deitirmecilik, eitlemecilik geree y
nelen bir minyatr anlatmnda allm, belli motif emalarnn
bu eilim e, bu davrana zorlanmas olarak da tanmlanabilir.
nc Ahmet Sumamesinde, Nakka Levninin bu geli
tirme ve btn tamamlama tarz deimitir. Gerek tamamlay
c iki sayfa arasndaki mekn birlii ilikisini, rnein bir tek
mimari dekoru iki yzeye yayacak kadar arttrm olmas, gerek-

NV H SO

N V K SO

INASTI

IN A T I

IN A 3 T

NVM SO

T E M E L YAPI VE E T LEN ME

17

se her sahnede baka bir yer ve dekoru ele al, onda Osnandaki anlamyla bir deitirmecilik grmemize engeldir. Ksaca d i
yebiliriz ki eienm e ve deime Levnide yapdaki paralardan
syrlp sahnenin btnne atlamtr. Osmanda ayni sahne iin
deki paralar deiirken L evnide sahneler olduklar gibi dei
mektedirler. Bylelikle ayni dekoru kullanan sahneler arasnda
bulduumuz iten gelim e L evnide da vurmaya balamtr
denilebilir. Levninin bu davranla beylik minyatr kurallarn,
ilkelerini btn btne at ileri srlemez. Ancak bu davra
nta egemen olan yeni bir d gzlem abasnn sz edilebilir.
Levni gece yaplan enlikleri, donanmalar tasvir ederken iisLii
yldzl koyu renkte bir gk kullanarak zaman kavramnn d
gzlem sonucunda elde edilmi bir grnn saptamakladr.
Ne var ki bu d gzlem sonucu da olsa minyatr sanatnn e
matik niteliklerin dna kamamakladr. Osmana gelince, omu
minyatrlerinde gk ou sahnelerde altn yaldzl bir zemin ola
rak ele alnmtr. phesiz bu da zaman kavramnn yaanm,
iten duyulmu bir anlamna denk dmektedir.
Levninin anlatm tarzndaki deiiklik aa yukar iki yz
yln minyatr sanatndaki etkisini ortaya koymaktadr. Levnid e ki btnlenme klsik minyatre zg bir iten gel iti nneeilik ni
teliini ap d gzlem e dayanan bir eit tasvir yapsyla birleiyor denebilir. Bu yeni btnlenme bir yandan da bir eit g e
nel slp zelliine balanmaktadr. Bu demektir ki 18. Yy. da
anlatmn kazand zel bir eni, yeni bir anlatm teknii, g e
limenin kavranmasnda rol oynamaya balyor. Bu dnceyle
bir bakma, Levnide henz iten bir gelitirmeciliin de varln
gzden karmamak iin, buna kar kapal, tkank kalmamak
gerektiini sylemek istiyoruz. Gelitirmeciliin da tatn sy
lerken bunu minyatr sanatnn yzeyci koullan iinde dn
mek zorundayz Belki Osmanda eitlenmeler, motifler zerin
deki zorlamalar ite bulduumuz bir gelim eyi ne kadar da
yanstyorlarsa, Levnideki eitlenmenin, sahnenin btnnde
erimi olarak karmza kan sahne deitirmeciliinin iinde, o
lde gelimenin ite srdrlm olduu yargsna vanyoruz.
Ama bunun tesinde uras bir gerektir ki, Levnide bir sahneyi
grmek sreyi daha abuk kavramak ve ardndan geleni de bu
grle izlemek iin yetiyor. Osmanda ise birbirine benzeyen iki
sahnenin benzerlii ilk bakta yadrgatc grnyor. Ancak e
itlenmeler grlmeye balandktan sonra gelimenin an anlam
ortaya kyor. eitlenmeleri grmeye balamak phesiz eseri
yaamaya, duymaya balamak demektir.

DI VE B T N L K
Bu minyatrlerin anlatm tarzlaryla ele aldklar olay ara
snda pek yakn bir buluma var. Nakka Osmann resimledii
nc Murat devrindeki dn enliklerinin btn nemli gs
terileri hep ayni alanda, Atmeydannda yaplmtr. Elbette by
le bir yerde gsterinin biri biter biri balar. Nakka da dekoru
saptadktan sonra pei peine bu enlik gsterilerini tasvir et
meye koyulur. Biri kar alandan, bir bakas girer. nc Mu
rat andaki snnet dn enliklerinin Atmeydannda yapl
m olmas eski Bizans Hipodrom enlikleri gelenei izgisinin
pek dna kmyor. Hatla o gelenei yeni bir plnda tekrarla
m da oluyor. Padiah nc Muratn Kanuni Sleyman dev
rinde bile sultanlarn brakmadklar airet geleneine yan ize
rek bir imparator akanll ile, halkn arasnda bir adra girmeyip konuklar arlamak, grmek iini bir vezire ykleye
rek kk ahniine ekilmesi, geitlerin bir eit yarma havasna
brnmesi gibi olaylar Bizans enliklerinin yenilenmi bir tek
rar dncesini uyandryor. Ayrca burada son derece nemli
grnen ve szn ettiimiz minyatr yapsn ilgilendiren bir
Bizans tasvir rnei karsnda bulunuyoruz. Nakka Osman'm
ortaya koyduu minyatr dizisiyle, Bizans anda meydana ge
tirilmi bir enlik anlatm dizisini karlatrmadan gemek mm
kn deildir. Nakka Osmann yukarda sz geen benzer d e
korlu sahneleri ve bunun iindeki eitlendirme ilkesi bir ilk r
neini Hipodromdaki obeliskin (dikilita) kaide kabartmalarn
da buluyor. 4. Yy. da byk Teodosyus anda yaplm olan
bu kabartmalar kaidenin drt cephesinde hemen hemen ayni d e
kor iinde hiyerarik bir sralama ve bytmelerle stte impara
tor ve ailesini, seyirci devlet byklerini, kumandanlan, alt sra
larda halk ve en altta da gsterileri yapan yar, oyuncu ve
danszleri, pandomimcileri tasvir ediyor. yle anlalyor ki, bu
kaidedeki anlatm dizgesi nc Murat Sumam esindeki diz18

DI VE B T N L K

19

geye ana ilkeleri salam bulunmaktadr. Dzen tarz kaidede

olduka deiik ve bir eit friz esasyla birletii halde bu ka
bartmalar smal tasvir sanatn ancak nc Murat Surnamesindeki minyatr yzeylerindeki gibi etkileyebilirlerdi. p
hesiz bu son derece iyi sindirilmi bir etkilenmedir. Bu tasvjj
dizgesine bir orijin ararken Hipodromun gbeindeki eski bir
tasvir rneini gpzden karmamak gerekliydi. Kaide kabartma
larnda her yzde imparatorca oullan ve br seyirciler gr
nyor. Alt yzeylerdeki gsteriler, bazan araba yarlar, baz.
mimler, bazan sirk oyunlan, bazan da danszlerle eitlenmek
tedir. Minyatrlere gelince, bunlarda da mimari dekor iinde her
sahnede stte padiah ve seyirciler gsterilmi, alt yzeylerde
ise gsteriler yapan, raks eden, oyunlar oynayan gruplar ve spor
cular ele alnmtr, iki tasvir dizgesi arasnda gzden karlma
yacak .ilintiler dikkati ekmektedir. Ama phesiz iin en ilgin
yan Nakka Osmann her sahnede obeliskin stndeki hiyerog
lifleri tasvire alt, kaideyi de her sahnede izdii halde s
tndeki tasvirleri hibir sahnede gstermemi olmasdr. Nakka
Osman her halde bunu, etkileri gizlemek iin deil, yani arada
ki balln ipularn rtmek iin deil, aksine aradaki ball
gstermek, bu esrar amak iin yapm olacaktr. phesiz O s
mann bu kanmas bir yandan da oradaki figrlerin Hristiyan
figrleri olmas ve doac bir slpla tasvir edilmi olmalanyla,
yani dinsel tasvir yasa sorunuyla da aklanabilir.
Nakka Osman nc Murat Sumamesinde davetlilerin,
nc gruplarn saraya ve enlik alanna gelilerini de ilk minya
trler arasnda baka baka meknlarda, doal ya da mimari de
korlar iinde tasvir eder. Bu balang sahneleri Atmeydanmda
gsterilen enlik olaylarndan, dzenleri bakmndan ayrlrlar.
Bunlar dn treninin almasnda alayn banda gelen sev
inenler gibi, atllar, yayalar, kekler, sazendeler, tulumclarla
sipahilerin, leventlerin, yenierilerin, mehter takmlarnn, rifai
serdengetilerin topluca yrdklerini grdmz sahnelerdir.
Bu dzenlerde figrler dikine bir yzey iine dalarak sa
dan sola doru hareketlendirilmilerdir. Bu sahneler de karlkl
iki sayfadan meydana gelir.
Osman, kitabn sonunda da enliklerden sonraki ya da en
lik srasndaki birka olay tasvir eder. Bunlar padiah ocukla
rnn snnetiyle ilgili dinsel trenleri ele alr ve meknlarn d e
koru bir saray iini gsterir. Topkap Saray Mzesi Badat Ki
taplndaki 200 Numaral ehnamede de ayn Atmeydan d e
koru iinde, ayn enlikleri tasvir eden seksen kadar minyatr

20

ENLKNAME DZEN

sayfas, yle anlalyor ki, Nakka Osmanla raklarnn eseridir.

Bu minyatrler arasnda en ilgin olan alann ortasnda halk ve
esnaf ocuklarmn snnet ediliini gsteren sahnedir. Padiah o
cuklarnn da ayni gnde snnet edilmi olmalar mmkndr.
Bu, enliin krkmc gn m, yoksa son gn mdr, kesin
<Sarak bilinmiyor. Osman belki belli dekor iindeki ak bozma
mak amacyla padiah ocuklarnn snnetiyle ilgili tasvirleri ki
tabn sonuna brakm ve sumamedeki tasvirlerde alandaki sn
net ilemini gsteren sahneyi tasvirden de kanmtr. Oysa eh
namedeki minyatr mizaha kadar vardrlabilecek bir aklkla
snnet ilemini gstermektedir.
nc Murat Sumamesindeki balang ve sonu tasvir
lerinin ayrmlar, meydana getirilen dizinin btnln bir kere
daha gzden geirmeyi gerektirir. Bataki tasvirler olaym al
yerine gemekte, bir eit ndeyi, ntasvir roln oynamakta
drlar. Bu balang sahneleri saygdeer bir atl kiinin saray
kapsna vard, atnn ayaklar altna hallarn serildii tasvirde
son bulur. Ondan sonra gelet sahne alann henz bo olduu ve
her minyatrde karmza kan tulumcu figrlerinin yerlerini al
maya hazrlandklar Atmeydan dekorudur. Bundan sona ayni
meknda pei peine gsteriler alp yrr. Bu tulumcular eitli,
bazan- ak sak soytarlklar yaparak enliin havasn srkle
yip gtryorlard. Kambersiz dn olmaz dedikleri bunlar olsa
gerektir. Belki de enliin en elenceli, mizah dolu yan bunlarm
elindeydi. Bir yandan da tulumcular alan sulayp temiz tutuyor
lar, toz kalkmasn nlyorlar, bazan da seyircileri slatp ortal
keyifli bir cokunlua veriyorlard. Bu soytarlarn bazan yzle
rine maskeler takarak atlayp sramalarla dinsel fonksiyonlanm
yitirmi aman byclerini hatrlattklar, bir yandan da gnlk
konulardan esinlenmi pandominli ve taklitli tiyatro oyunlar
kurmu olduklar da sylenebilir. phesiz bu enlik, hayata ta
pnmaksa bu soytarlar da bu iin din adamlan, rahipleri, by
cleri yerine geeceklerdi.
Minyatr dizisinde balang, devam ve sonu sahneleri bir
d btnlk dizgesi halinde yukarda szn ettiimiz eitlen
melerle meydana gelen i btnl kapsyor. Bu dizgeyi bir ba
kma klsik divan ve halk iirindeki eitlerde karlatmz ya
p btnlkleriyle de kyaslyabiliriz. Bir balang beytini, ya da
drtln, bu kuruluta beyitler ya da drtlklerin yap ben
zerlikleri izliyor, sonda da iine airin adnn kant bir sonu
beyti ya da drtl buluyoruz.,

DI VE BTNLK

21

Bu srekli tasvirler bir sinema eserinin srekliliini andnyorlar. Ama bir sinema eseri bu tasvir dizilerinden farkl olarak
yapsnda, dramatik gerilimli bir btnlenmeyi tayor. Bir film
senaryosu ilerde gerekletirilecek olan sinema eserinin dinamik
bir gerilim etkisine varmasn gzetmek zorunda. Oysa bu tasvir
dizileri hem ele aldklar konunun zellikleri, hem de tasvir il
keleri bakmndan dramatik bir gerilim etkisi tamyorlar. Bu
minyatrlerdeki gereki eilim leri eklem eci, paral bir anlatm
tekniinin derine ittii bir gelitirme nitelii iinde grmek g e
rekiyor. phesiz bu tasvir dizileri zerine yaplacak bir belge
filmi de bu adramatik denebilecek olan sreklilii gzden kar
mamak zorunda bulunuyor2.
Bu tasvirlerde karlatmz srekli bir konunun resim yo
luyla anlatm Batda Roma, Bizans ve Ortaalarda eidi olay
lar ele alan kabartmalar, freskler, resimler ve dokuma ileri ze
rindeki tasvirlerde karmza kyor. Romadaki villlarda mitolo
jik sahneleri ele alan freskler, zafer stunlann dolanp kan ka
bartmalarda imparatorlarn ve ordularn sava servenleri hep
bu eitten srekli tasvirler. Yalnz tasvirlerle meydana getirilen
nciller, levratlar kutsal kiilerin servenlerini izlemeleri bak
mndan gene bir eit sreklilik kavram iine girerler. Btn bu
srekli tasvirler Rnesans anda yava yava braklm, e za
manllk ilkesi tasvir kollarna egemen olmutur.
Bal Ortaandaki srekli tasvirlerin en nemlisi phesi/.
1066 tarihli nl Bayeux halsdr. ematik bir slpla Normanla2 n c M u ra t S u rn a m e s i'n in m in y a t rle ri zerin e b ir belge
film i S a b a h a ttin E y u b o lu ile M. S. Ip iro lu ta r a fn d a n h a z rla n m
ve b u film d e k o n u , s z n e tti im iz B a tl b ir g r a sn a u y u
la r a k d ra m a tik b ir g elim e ilk e sin e z o rla n m tr. B izd e se n ary o c lu u n g s z o lm asn n en k k l ned en i de p h e siz B a t film le
rin d e k i se n a ry o y a p s n n ok e tk is in d e k a ln m o lm as, b u n la r r
n e k a la r a k y a p la n u y g u la m a la rn T rk iy e n in g e r e k le riy le b ir t rl
u z la a n la m a sd r. G ene B a t d ra m a tiz a sy o n u n u izley en tiy a tro y a z a r
l n n g s zl d e b u n a d a y a n d rla b ilir. S a n a t la rn e v re le rin
deki e se rle rin y ap so ru n la r k a r s n d a k i ilg isiz lik le ri ve a r a t r
m a a b a sn d a n u z a k o la ra k B a tn n y ap ilk e le rin i ben im se m e le ri k e n
di e se rle rin i m e y d a n a g e tir ir k e n iine d t k le ri km azn n e d e n le ri
d ir. H e r k lt r ev resi k en d i k a v ra m la rn ve n ite lik le rin i o r ta y a k o y
m ak ve y a ra tc g e lim esin i b u to p ra n z e rin d e tem ellen d irm e k zo
ru n d a d r. Y u k a rd a s z n e tti im iz S u rn m e film in d e re sim le rin s
ra s d e i tirild i i, y an i so n d a k i s a h n e le r b a a a ln d , film , a la n d a k i
" p is li i tem izley en s p rg e c ile rle b itirild i i g ib i, g eit h a re k e tin i
verm ek iste y e n b t n p a n 'la r d a so ld a n s a a y n u y g u la n m . yn:u
e se rd e k i g eid in esk i y a i gibi, s a d a n so la yn y a d s n a ra k , bu
ta s v ir d izisin d ek i en ack lo iik zellie a y k r b ir sin e m a volu tu
tu lm u tu r. B u ra d a sin e m a a d e ta k o n u su n a k a r k m ak ta, ele ald
eseri b a lta la m a k ta d r. A m a b u film d e p h e siz h e r eyi k u r ta r a n g e
ne o y a d s n a n k o n u , ele a ln a n ese rin izgi ve re n k g zelli i o lm u tu r.

 E N L K N A M E D Z E N
rn igillercyi istilsn gsteren bu hal sanat tarihinin ana eser
lerinden biri saylr. Bu eserde olayn ak belli bir balang
anndan belli bir sona ulayor ve aamalar daima deien eylem
lerin asndan grlyor. Bu birbirine benzeyen aamalarn de
ierek tekrar deil. Zaten bu tasvirlerin ele aldklar konuda
dramatik bir gerilim, birtakm karlkl glerin atmas sz
konusu. Bunda da ele alnan, zerine eilinen konuyla tasvir yar
pisinin kuruluu arasnda yakn bir buluma var. Bayeux hals bu
yzden gnmzdeki Bat sinema eserlerinin yapsna yaklak
bir grnle karmza kyor. Balnn sinema eserleri bu dra
matik yapy suspeselar, an gerilim inikleriyle iyiden iyiye
besleyip sreye insann soluunu kesecek bir hz ve bir dinamizm
katyorlar. Ama phesiz bu yapnn kkleri Ortaadaki bu s
rekli tasvirlere kadar inmi oluyor.
Surname minyatrlerindeki sreklilikle Batdaki srekli tas
virlerin arasndaki farklar bu adan grmek zorundayz. Minya
trler iten, derinden bir z blnlemesiyle farkl bir gerek
ilik plnnda kalmak yolunu tutuyor. Bir bakma dramatik nite
likler tayan bir gelitinne, srekli bir tasvir anlatmnda at
ma ve gerilim elerini aradka idealist, soyut bir gr asna
der. Gnlk gereklerin erevesi iinde kalan bir anlatm s
reklilii ise dala somut bir grn kazanm olur. Denebilir ki
bir Osmal, doann atma elerini aramadan, olua onun
aracsz bir paras olarak katlmtr. Batl ise kesin bir birey
abas ile doay amay dener. Bat Ortaann adsz eserlerin
de bile bu davrann izleri grlr. Bat resmi insana gre bir
doa anlayna, bir minyatr ise doaya gre bir insan anlay
na ular.
Batda d gzlem cilik doac bir iislp yaratmtr. Bu d o
acln idealist, soyut bir gr asnn biim temsilciliini yap
mas eliik bir durum olarak grlebilir. Gnlk bir gerein
minyatr sanatnda kalp ematik, hatt zihinci, soyut bir bi
im anlayyla temsil edilmesi de belki bunun gibi eliik bir
durumdur. Bat resmiyle Trk minyatr arasnda biim z ilin
tileri bakmndan ters orantl bir bantnn bile sz edilebile
cektir. Ancak bu ilintilerin eitli evrelerde yaayan insanlarn
yaam ve kltr yaplarna gre birer anlam olduu hibir zaman
gzden karlmamaldr3.
a S a b a h a ttin E y u b o g lu iirin Y aps n d a, A v ru p a iirin d e
y a p n n d ta n ve i te n a y n i a n d a , b ir s o lu k ta o lu m a s n a b a k a ra k
b u eit g e litirm e c ili i T rk iirin d e k i d e i tirm e c ilik , e itle n d i
re re k te k ra rc lk n ite li in in k a r s n a k o y a r. B u b i r b a k m a y aln z

DI VE B T N L K

23

Bir Batlnn dinsel konulu bir duvar resmi karsndaki kut

sal cokunluu gibi minyatr de karsnda dnyevi bir cokunlu
u, bir toplum ve yaam sevincinin cokunluunu gerektirir. Bi
im snrlarn ap zde, derinde gizlenen youn duyarla gire
bilmenin srr ancak byle bir inanla zlebilir. Bu inancn te
melinde de kaynaklara ve ana niteliklere ynelen bilinli bir kav
ray vardr. Gnlk gereklere ballk bizde bir mizah eili
m iyle birlikte geliiyor. Bu minyatrler bile bu gzle grlebilir.
Btn sanat kollarnda yer yer bu eilimin izleri grlebilecek
tir. zellikle seyirlik sanatlarnda mizahlk alm yrmtr.
Burada dikkat edilmesi gereken ey mizahln dtan bir alay
deil, anlatmn kendisi, zii haline gelmi olmasdr. Sanatnn
evrildii gnlk konular ite bu a iinde yorumlanyorlar. Mi
zah eilim bir bakma da dinsel bir dnya grnn al
tnda grlebilir. Hristiyanln trajik dinsel konulan, ikencele
ri, hzn eski mitlerden alan iine dnk, giicsz iyiyle, gclii
ktnn atmalar, eytan melek ykleri resmin araclyla
insana ulayor. slm dininin derin bir i gzlem e dayanan, d o
ayla insan arasnda arac tanmayan gerekilii her trl acya
katlanmasn bilen, hatt acya bedenini altran mmine ula
mak iin belki de bu yollan izleyen, mizahla bir olan bir anla
tma bavuruyor. Mizahlkla kendi yol gstericiliine ygn lvr
insan eiliminin kklerini, kaynaklarn buluyor. Bu adan din
sel konularla ilgisi yokmu gibi grnen ybu tasvirlere bir eit
d b t n l k ili k ile rin in z e rin d e d u rm a k d e m e k tir. O y sa d e i tir
m e, e itle n d irm e n ite li in e d a y a n a n i b t n l k k a v ram B a t'd a k i
g e litirm e c ili in b ize zgtl o la n a n la m n k a r la m a k ta d r. Y ani T rk
iiri y a d a re sm in d e k e n d in e zg b ir o r g a n ik g e litirm e c ili in s z n
etm e k m m k n d r. B a t e tk isi b elk i sad ece T rk sa n a tn d a y a r olan
k a v ra m la r k e n d i bleim o la n a k la r iin d e a r a y p b u lm a k so n u c u n a y a
ra y a c a k tr. B u etk ile n m e B a tn n k a v ra m la rn b en im se y ip k en d in i
o n a u y m a y a zo rlam ak d em ek d e ild ir. Z aten T rk s a n a tn n B a ty a
y a k la t l d e am ac o n u n k a v ra m la rn b en im se m e k o lm am tr.
B at e tk isiy le h e r k a rla m a s T rk s a n a tn n o n u n k a r s n a k en d i
k a v ra m la rn k o y m u o lm a sy la a k la n a b ilir. T rk s a n a tn n D ouvla, r a n la k a r la t , o n d a n e tk ile n d i i a la r iin de a y n i d u ru m
sz k o n u su d u r. N itek im r a n m in y a lr k lie le rin in a ltn d a b ir T rk ,
b ir A nad o lu e s p ris in in y a t d a b u n u n ta n d r. H i b ir evre b a
k a s n n sa h ip o ld u u k a v ra m la rd a n b t n b t n e v o k su n say lam az.
A ncak h e r k a v ra m o ev rey e zg n ite lik le rle b ir lik te g e lir. S a n a tn
evren sel b i r in sa n ii olm as b u n u n b a lc a n e d e n id ir. A m a sa n a tn
ev ren sel b ir in sa n ii o lm a sn d a n ok d a h a nem li y a n tem ellen d i i
h e r to p ra k ta , o to p ra n n ite lik le rin e u y g u n b irta k m g r n le r k a z a n m a s n d a d r.
B ir de T r k m im a rl n a b a k m a l. O sm a n lIla rd a eklem eci b ir
g r n o rg a n ik b i r i dizen b t n l y le b i r a n d a k u c a k la n v e rm itir. D eil O sm anl cam iin d e, b ir S eluk m ed resesi y a d a k e r v a n s a ra
y n d a b ile cep h ey e y a m a n m g ib i g r n e n n o rtn lle y a n n n b t n
a r a s n d a d e rin d e n b a k ld a m a n gizli b i r o rg a n ik b a g r l r.

24

ENLKNAME DZEN

dinsel tasvirler gibi bakmak mmkn deil midir? slmlktaki

tasvir yasa sorunu phesiz byle bir k altnda bir yasak ol
maktan kp dinsel yapya uygun olan birtakm anlatmlarn ara
np bulunmasyla belirlenmeye balyor. Trk resmini Batl bir
gr as altnda dinsel bir heyecana, insanlarn yaamna ka
rmam tasvirler olarak gren ve onlarn dinamik bir etkiden
yoksunluklarm ileri srenlerin dinsel dnya gryle dnyann
gnlk gereklerine bakn, bylelikle bir araya gelmesinden d o
an kaynamasn kavramakta dar ve domatik bir ereve iin
den kamadklar anlalm olmuyor mu?
Szn ettiim iz Hipodrom enlikleri gelenei Vehpinin
yazd nc Ahmet Sumamesine konu olan snnet d
nnde artk Atmeydannn snrlarn ap sarayn iine, eit'i
semtlere, deniz kylarna, ksaca btn stanbula yaylyor. Levn inin minyatrlerinde olaylan eitli yerlerde, eitli dekorlar
iinde tasvir ediinin bir nedeni de bu deil mi? Levni'nin tas
virlerine baklnca Avrupada sokaklarda yaplan, cokunluuyla
btn ehri saran karnavallarn bile etkisi grlmyor deil. Bu
bakmdan minyatr dizisinin d btnln de bu gerek da
lm belirler. Levni slbun imkn verdii lde deta lokal
renkler tayan bir eit kasidecilie, vgcle balamtr. Onu
Lle devrinde iirleriyle stanbulu, khtaneyi anlatp ven, s
lbunu bir eit d gzlem le lokal bir ematizme vardran nl
air Nedim le de kyaslyabiliriz. Onun da anlatm .paral, eklemeci bir teknikle bir gerek kaygs tayarak geliip gider. sl
bu zorlayan gene bir d gzlem abasdr. Bu davranlardan ye
ni bir btnlenme tarzn sezmek olanan kazanrz.
Dorusu istenirse Levninin dizgesinde i ve d btnlenme
bantlar birbirine daha yaklam, sklamtr denebilir. Trk
resmine zg olan gelime ilkesi deimenin kazand yeni bir
anlam iinde ilemeye balamtr. Sre d gzlem sresi olmu
tur. Duyusal bir sre, 16. Yy. da yaanm olan bir srenin yerini
tutmutur. Yaanm olan zamann yerini duyularla izlenmi bir
zaman almtr. ten bir eklenmenin yerine deien sahe b
tnlerinin birbirini izlemesiyle dtan bir eklenme gelmitir. Bt
dlan gelime dramatik gerilimli konu ve eylem lerle birlikte g el
m edii, bir enlik konusunun mizah esprisinin erevesi iinde
kald iin bir ikilik de ortaya kmtr. Oysa 16 Yy. daki yap,
ele alman konu ve eilimlerin esprisine sk skya bal grn
mektedir. L evnide i ve d btnlenme arasnda ilikilerin arL*in syleyebileceim iz gibi, bunlarn birbirine kar gelmeye
baladklarn da, blrbiriyle bir uzlanAzlk durumu iine girdik

D VE B T N L K

2~>

lerini de syleyebiliriz.
lkemizdeki yap deimeleri bu kavramlarn yzyllar b
yunca izlenmesi oluyor. Trk iiri de klsik ada btnl b i
im emalarnn, deien para eklemeciliinin altnda, derininde
yaamtr. Avrupa etkilerinin artmas geliici btnln d:
tatlmak istendiini bize gsteriyor. Ama Avrupa etkilerinin
artmas meydana gelen yeni biim zelliklerine bir z aktr
mak gln ortaya koymutur. Avrupann biim etkisine a
lan btn ge devir, eserlerinde bizi yadrgatan tek durum "bo
dur. Gnmzde birey sorunlaryla birlikte Trk sanatlarnn
kendi topraklarnn gereklerine ynelmeleri, yerli bir esprinin
zaferini hazrlamaya balamalar phesiz bu yadrgatc durumu
ortadan kaldracaktr4.

* G n m zd e ilk d e fa o la ra k baz T rk sa n a t la rn n e s e rle rin

de k en d i g e r e k le rin e u y g u n b ir d ra m a tik g e rilim a ra y b a la m
tr . B irta k m tu tk u la rn ifa d e sin i am a ed in en bu a r a y la r g ere i,
iine m izah n d a k a r t b ir a c y la b i im le n d irm e k te d irle r. Ama
bu isin en ilg in y an b u s a n a t la rn b a v u rd u k la r biim e sp ris iy le
sk s k y a k en d i to p ra k la rn d a k i s l p la ra b a la n m o lm a la rd r.
G e rg in a t m a la rn m in y a t r, h a t, K arag z v.b. g ib i s l p la rn e s p i
erevesi iin d e ifa d e si B a tn n hiim e s p ris in e zen en leri a rta c a k
b ir d u ru m d u r. T a rih i b o y u n c a T rk re sm in e k a rm a m o lan acl
tu tk u la r ilk d e fa o la r a k ,Y k s e l A rsla n n, O rh a n P e k e r in re sim le
rin d e ve O rh a n D u r u n u n y k le rin d e biim , re n k ve d ey i o la n a k la r
n b u lm a y a b a la m tr. B u sa n a t la rn b ire y se l s l p la rn n h e r b iri
iind e T rk iy e 'y i ve T rk iy e n in k k l g e le n e k le rin i a r a y p izleyen
b ir ta d v a rd r.

O S M A N DA D Z E N N K U R U L U U
Nakka Osmann incii Murat Surnamesinde minyatrn
vzcy zorunluluklaryla uzlaan birtakm dzen olanaklarna var
dn gryoruz, zellik le eitli datm ve sralama tarzlarnn
denendii alt yzeyde, figrlerin ve motiflerin yerlerini almalar
valk, eri, dik, yuvarlak bir dzene bazan da serbest bir serpi
tirmeye gre olmaktadr. Yzeyle figiir birletiren bu dalm ve
sralamalar yer yer figrlerin ynleri bakmndan deiir, geni
ler, alr, sklar. rnein eri sralamalar bazan alt keden st
keye, bazan da st keden alt keye doru yn alr. Yuvarlak
datmlar bazan sklar, bazan da seyrekleip byk bir ember
ya da yarm ember haline gelir. Yatk diziler'iistte, altta, ortada
denenir.
Birinci sahnenin sa k yannda her zaman dikine birka
srayla istif edilmi seyirci ynn gryoruz. Geit hareketi ba
zan b ynn iinden zlp kar, bazan da ondan ayr bir
balang blur. Hareket birinci sahnenin soluna doru, yani
obeliskin olduu yne doru geliir. Bazan bir figr, obeliski
ap ereveye girer; hatt varisi gsterilir, varisi gsterilmez bu
figrn. kinci sahneyi hazrlayan motiflerden biri olarak bu da
gsterilebilir ama, bununla iki sahne arasnda dlan, zorlama bir
ilikiye yol ald da gzden kamaz. Obelisk sa alt kede
daima tekrarlanr. Her defasnda zerindeki hiyeroglif yazlar e
itlenir. Deitirmecilik bu ince ayrntya kadar kendini gster
mitir. Obeliski kaideye balayan maden takozlar da bazan gs
terilir, bazan gsterilmez. Yani bazan obelisk havada durur. Unu
tur mu nakka takozlar izmeyi? Belki de unutur, ama minya
tr sanatnda hangi nesne bir ema, bir motif haline gelir de ar
ln birlikte getirebilir, bize duyurabilir? Hangi gz yadrgaya
bilir arl olan bir nesnenin havada durmasn? Birinci sahne
nin st yarmn tekil eden tribnlerde de korkuluklar baz defa
izilm ez ve seyirci konuklar dirseklerini bolua dayarlar. Gz
26

O S M A N D A Z E N N K U R U L U U

27

bunu bile yadrgyamaz. Biitn bu ihmaller dorudan doruya

minyatrde her motifin, her emann birbirinden ayn ayh duyul
mas ve dzenin iinde birbiriyle eklemeni bir bantya sokul
masna dayanr. Motif kliecilii, ema kalpl insan figr
nn yaad evreyle dtan, grnrde kaynamasn, yani ey
lemleriyle birlikte getirdii ilikilerin gsterilebilmesini bir ba
kma nler. Bylece birbiriyle dtan organik bir bantya giren
iki e bile grmek gleir. Demek ki Klsik a minyatrne
bu eklemecilik, ya da iten organik ballk asndan bakmak
gereklidir. Batan sona kadar dzenin kuruluu, birbirini kes
meden yan yana konulan paralarn eklenm esi ve bunun yansra birbirini kesen paralarn bir eklenme kademelenmesiyle ger
ekleir. Tek bir motiften kmelere ve sonunda btn dzen top
luluuna bu davranla gidilerek vanlr. Szn ettiimiz yatk,
eri, yuvarlak, dik v.b. gibi dzenlemelerde, nce gz nne
alnmas gereken eklenme nitelii, motiflerin yzeyde hareket
ynnde dalmlaryla da ilikidedir. Bunun yannda bir de ay
rca n ve arka pln kademelenmesini tasarlamak gtr. Ancak
figrlerin st sle minyatr yzeyinin iine doru birbirini ke
serek arka arkaya sralanmalarnda farkl bir pln kadernelenmesinin sz edilebilir. -Minyatr yzeyinin iine* deyimi biraz
yadrganacak bir deyimse de burada yzeyin bir eit boluk;
bir eit zel atmosfer olarak duyulmu olduunu anlatmaya el
verecek ve bir kolaylk salyacaktr. Sralama ya da serbest da
tmla elde edilen dzenlerde de yzeyin bir boluk olarak du
yulduuna, sanki figrlerin soluk aldklar bir havaya kavutuk
larna tank oluyoruz. Figrlerin nden arkaya doru bu zel
boluu doldurularnda yiizey zorunluluklarnn dna klma
dan bir eit zorlamann sz edilebilir, n d en arkaya doru olan
figr kactemelenmeleri yzeydeki yaylmalardan daha ok bir at
mosfer duygusu getirmektedir.
Bu sorunlarn yannda buraca zerinde durulmas gereken
asl zellik nakkan figrleri gerek eylem leriyle tasvire alm
olmasdr. Bir eyay tama, araba ekme, eilm e, bklme, otu
rup kalkma, cam iirme, eki sallama, kuma kesme, urgan r
me, koyun boazlama, at nallama, a ekme v.b. gibi daha bir
ok eylem figrlerin yzeyle statik, durgun olabilecek bants
na kar koymu, ematik tasvir zellikleri iinde bile yzeyin
soyut bir yzey olmaktan kurtulup derinlemesine, ie doru bir
esneklik, bir girinti kazanmasna sebep olmutur. Yani nakkan
byle bir konu karsnda yle bir k noktas vardr ki, slbun
olanaklar daha bu k noktasndan zorlanmaya balanmtr.

28

E NL KNA ME t ZEN

Trk minyatrnde hareket ve eylem emalar, Osmanda

da grdmz gibi, nceden saptanm olmaktan ok gnlk
gzlemlerle belirlenen yeni yeni, deiebilir emalar haline g e l
mitir. Minyatr sanatnda aslnda figr, eylem ve hareketiyle
birlikte saptanmaldr. Bu yzden gnlk gzlem le elde edilmi
eylem ve hareket emalarnn tmn nakkan birer buluu ve
yarat gibi gsterebiliriz. Bunun yannda birok klie hareket
ve eylem m otifi de kullanlagelmitir. rnein drtnala koan
atn srtnda geriye ok atan binici, bada kurmu mey ien rint
bunlar arasnda saylabilir. Ne var ki bu eskiden beri kullanlan
geleneksel motifler gnlk olay erevesi iinde ele alnm, r
nein binici bir at oyunu sahnesinde, mey ien rintse erbeti
lerin geidi sahnesinde kullanlarak gereki bir eilim le uygu
lanm, baka bir deyim le somutlanmlardr.
Minyatrler izlendike figrlerin hareket ve eylemleriyle s
tanbul hayatndan gzlenip karlm bir gerek canllna var
drldktan grlr. Bu minyatr dizisini keyifle izleyebilmenin
belli bal nedenlerinden birisi bu canllkta olmaldr. ematik
motiflerle gerek bir olay arasnda yaratlan bu iliki seyirciyi
hem olayn gnlk deerine balamakla hem de onu bir eit
d ve masal havas iinde tutmaktadr. Motiflerin doac bir
tasvir anlayndan ok daha ileri bir ekilde olayn kahraman
lan, hem de bu kahramanlann kendileri durumuna getikleri ileli
srlebilir. Byle bir olaym resimlenmi olmas basit bir ssleme
ve nak oyununun dnda, tasvirin fonksiyonu dncesine d o
ru gidebilmektedir. Bu fonksiyon tasvir yoluyla bu gnlk ola
yn bir mit haline gelerek lmezlik kazanmas ve toplumsal bir
olgunun, insana en ak bir ekilde ve sonuna kadar deerlenm e
sidir. Bir yandan da ematizmle gerek arasnda meydana gelen
iliki burada karmza kan tasvir eidinin asl deeri hakkn
da da ipular verir. Buna ematik bir gerek masalcl adn
da verebiliriz. phesiz tasviri^ bu yola dklmesinde eh belli
bal rol, evrede yaayan halkn resim sorunuyla bants iin
de duyarl ve esprisi oynamaktadr. Biim ve dzen emalarn
bu gereki eilim iinde asl anlamnda yneten, dorudan do
ruya Anadolu halknn eilimleridir. Bu bir bakma sumame m e
tinlerini yaratan eilim in dn kayt defterlerinde karmza
kan belli bir halk esprisinden doduunu sylemeye benzer.
Anadolu halk resimlerinde de tasvirin, ele ald konu ya da in
sanla derin bir kaynamayla birlemesi, bir eit by deeri ka
zanarak kendisini ele ald konunun yerine koymas, onun ken
disi olmas gibi iten ie yaayan nitelikleri vardr. Minyatrn

Os m

a n d a

d z e n in

kuruluu

20

ana eilimini de belirleyen budur. Ancak minyatrler eski by

l inanlarn ve onlara bal m asal eitlerinin konularndan sy
rldklar gibi, ilerinde tadklar kaynamay gnlk bir yaa
mn katma karmay, buna sk skya bal bir sevin, bir seyir
keyfi ve cokunluuyla birletirmeyi bilmilerdir.
Figrlerin eylem ve hareketleriyle dzen arasndaki ilikiye
baka bir adan daha bakmak gerekir. nc Murat Sumamesinde zaman zaman hareketin ematik bir gelitirilmeyle tamam
lanmas da salanr, rnein atlnn saray kapma vann gs
teren minyatrde drt figrn elindeki hallar bir yayma, serme
hareketinin drt ayr aamasna gre dzenlenmitir. Biri haly
drlm olarak tutar, biri aar, biri yayar, br daha ok ya
yar. Hareket ndeki figrden arkadaki figre doru kesik kesik
tamamlanr. anak yamas sahnesinde de hareket eilen figr
lerle, tabaklar kaldrp dorulanlar ve kucaklayp gtrmeye ha
zrlanan figrlerle para para tamamlanr. Ayakta eilm eye h izr ve eilmi olan figrleri bu srekli hareketin bir balangc gi
bi de gsterebiliriz. Hareketin tamam bylece drt be figr ha
reketine blnm olur. Baka bir hareket tamamlanmas da ba
krclar loncasnn gsterisinde eki sallayan figrlerin hareke
tinde grlr. Bu sahnede hareket sklatrlarak bir eit bln
meden kurtarlm gibidir. Sanki hareket burada eylem in kendi
sinde olduu gibi bir hz kazanarak kesik kesik btnlenip gider.
Dzenin iinde ilerleme, karlkl ynelm e, bir eylem evre
sinde toplanma gibi ana emalar; genel olarak minyatrlerle gs
terilmeye allan geit ve enlik olaylarn kvrak ve canl bir
ekilde yanstrlar. phesiz hareket motiflerinin denenmi, bu
lunmu olmas dzen eitlenmeleri iin saysz olanaklar haz rlamtr. nce de belirtmeye altmz gibi belli iislp zellik
lerine bal ve klie nitelii tayan figrler byle bir olay ev
resinde tasviri canlandran, onu gerekle ilintiye sokan, k-v'ak,
oyunbaz, atlayp srayan, trl trl iler yapan eler haline
gelivermilerdir. Bu grne ve dzen zelliklerine bakarak Trk
nakkalannn minyatr naktan syrlan, bir z ve duyarl kla
yorulmu sahici bir tasvir katna ycelttikleri vargsna bir kere
daha varrz. Btip sanat kollarnn kendilerine zg bir eni
ve bamszla yrdkleri bir sanat evresinde minyatr de
byle bir davrann dnda kalamazd.
n c e de szn ettiim iz gibi iki sahneyi balayc, zorla
ma, dtan ilikiler b ir yana braklrsa, genel olarak her iki say
fada dzenlerin bamsz nitelikler tamaya doru gittikleri ileri
srlebilir. Ancak iki sayfa arasnda hareketin sadan sola geli

30

ENLKNAME DZEN

mesi ve ikinci sayfann sol kesinde sona ermesi, ya da ikinci

sayfann solundan yeniden saa dnerek kvrlmas bir geit h a
rekelinin, bir eit prosesyonun her iki sahnede tamamland iz
lenimini uyandrmaktadr. Bununla beraber birinci sayfadaki d
zen zellikleri btn minyatr dizisinin iinde ikinci sayfadaki
dzen zelliklerinden aynlr. Mekn ilikisini belirtirken st y
zeydeki mimari dekorlarn dzenlenmesi bakmndan gzmze
arpan ayrmlar da gstermeye altk. Bir de figrlerin stteki
mimari dekorlarla girdikleri ilikiyi gz nne alarak her iki say
fada meydana getirdikleri gruplamalarn dzen ayrlklarn be
lirtmeye almalyz.
Denebilir ki birinci sayfalarda sa kedeki seyirci grubuyla
stteki tribn dekoru arasnda eik dzenleme bakmndan yakn
bir iliki vardr. nk tribn dekoru sayfann sanda yukar
doru kvrlm ve seyirci halk yn ona uygun bir biimde dar
ve dik bir dzene sokulmutur. Halk yn bu eik izgilerle s
nrlanm dar yzey iinde birka sral, iki saf kademesi ola
rak gsterilebilmitir. Bununla beraber alt yzeylerde enlii y a
ratan biitn figrlerin halktan kiileri temsil ettii phesizdir.
lk sayfadaki tribnlerde ise yabanc konuklarla saygdeer, akanl kiiler, devlet bykleri yer alr. kinci sayfada da kkn
ahniinden padiah oturmu birka sarayl ile birlikte enliklei
seyreder. Nakka ak seik bir tasvirle bu toplumsal kademelenmeyi dzene baar ile aktanvermitir.
Tribnlerdeki seyirciler ikili, l, tekli figr gruplar ha
linde ereveler iinde gsterilirler. Btn dizi boyunca bu er
evelerin iinde hareketler ve figrlerin says bakmndan dei
tirmelere, eitlenmelere bavurulmutur. Baz minyatrlerde tri
bn seyircilerine alt yzeydeki figrlerin hareketliliine ta
kartacak kvraklkta cokun bir seyir durumu saland da gz
den kamaz.
Birinci sayfada alt yzeyde nakka eik, yatk sralamalarla
geometrik dzenler meydana getirmitir. Ancak bylece kapanan,
skan bir harekeli solda hareketli figrlerle ap ferahlatmay da
unutmamtr. Obeliskin ardnda, solda ok defa, bir alan bolu
u brakm ve yukarda dekordaki cumbalar^ vestibiil daima
da doru, yani sadan sola ynelen eiklerle gstermitir. B
tn bu abalarn amac birinci sayfa ile ikinci arasnda ilikiler
kurabilmek, baka bir deyim le ikinci sayfann hazrlanm, geli
ini salamaktr.
Bu arada okuyucuda, nc Murat Sumamesinin dzen
zellikleri zerine kesin emalar vermenin gl dncesini

OSMAN'DA DZENN KURULUU

SI

uyandrmamz gerekir. Byle bir dizi her eyden nce tek bir e
mada karar klmayan, eitlenm e kaygsyla denemelere ve ara
trmalara girien, ama bu denemeleri gene de belli motif ve dekorlann erevesi iinde yapan bir abann sonucudur. Burada
inceleyici dizide saptad bir emann baka bir yerde hemen
deitiini grerek davrann eserin zelliine uygun bir esnek
lik ve akcla vardrmak ister. Bu kadar saysz deitirmenin
seyirciyi bunaltp skmadn aksine ferahlatp rahata kavutur
duunu da eklemek gerekir. Bu dizi karlat eserde um du
unu arayan inceleyici iin uygun bir btn deildir. Ama esere
kendiliinden bir tavrla, bir anlayla ynelen, eseri zorlaaktansa kendini onu kavramaya zorlayan bir davrana pek uyg
der. Byle bir tavra sahip kii iin ho bir dizidir bu. Burada
her ey bir tekrar, bir aynilii bulacam sanan herkesle aka,
hatt. lav edercesine deimektedir.
Bu dizide baz minyatrlerin titiz ve sabrl bir alma y
nnden kesin bir baarya eritii, bazlannnsa daha ilkel bir g
rn tad dikkati eker. Hatt baz minyatrlere, henz ace
mi, renim anda rak bir elin kart grlr. Bu el min
yatrn ana ilkelerini, temel tekniini renmitir, ama bunlar
uygulamakta daha tam anlamnda bir ustala erimemitir.
Bu yzlerce minyatrn tmnn Nakka Osmann kararl
ve usta elinden km olduuna nasl ihtimal verilebilir. Os
mann raklaryla birlikte giritii bir atlye iidir bu. Ortaklaa
bir almann sonucudur. Osmanl klsik ann en byk tas
vir ustas olan Osman bu atlyeye kendi mhrn basmtr, o
kadar. Onu bir bakma ayni an byk yap ustas mimar S i
nanla kyaslamak, ona Sinann yannda yer vermekte de bir sa
knca olmasa gerektir.
nc Murat Snam esinin minyatrleri yukarda da sz
n etliim iz gibi dzen emalar bakmndan tamamlayc sayfa
lar arasnda ayrmlar gsterir. Birinci sayfada kullanlan emalar
yer yer deitirilerek kincide de kullanlmtr. Ama ikinci ay
iada belki hareketin tamamlanmas yznden genel olarak bir
dzen rahatlna eriilmitir. Bu sahnede altta eitli figr d
zenleriyle yukardaki mimari dekor arasndaki iliki de araya sislemeli bir duvar yzeyinin girmesi yznden daha sade, ak ve
rahat bir grn kazanmtr. ahnite her sahnede oturmu gs
terileri seyrederken tasvir edilen' padiahn da alt ve st ilintisi
yznden br figrlerden daha iri gsterilmesinin gerei kal
mamtr. Padiah figrnn her sahnede giysisi, kavuu, kavu
undaki sorgu, yani oturuu ve ellerini belli bir biimde koyu-

32

ENLKNAME DZEN

unun dnda her eyi deimektedir. Padiah da o eitlenme so

rununun dnda kalamamtr. Bu figr yalnz bir sahnede aya
a kalkm ve alanda biriken halka para serperken kolunu hava
ya kaldrm olarak gsterilmitir. Bu sahnenin alt yzeyinde pa
ra kapan figrlerin hareketleri ve itiip kakmalaryla saysz,
yn halinde insann biriktii bir kalabalk izlenimi uyandr. 1nlr. Obeliskin kaidesindeki drt cepheden de yalnz birinde
imparatorun elenk atmak zere ayaa kalkm olmas iki tasvir
dizisi arasnda bir iliki kurabilmek iin yeni bir vesile sayla
bilir. elenk almaktan para atmaya gemekse dnyevi ve ger
eki bir anlaya gemenin ifadesidir.
kinci sahnede kurulan dzenler bir eit hareket sonulan
masna vardrlr. Genel olarak st srada dz ya da yarm em
ber biiminde sadan sola ilerleyen figrlerin hareketi geriye d
n belirten bir ya da iki figrle alt sraya geer. Ve bu'4 defa
ynelim soldan saa doru olur. Dzen bylelikle kapanmtr.
Birok sahnelerde sondaki figrn sol ereveye bititirildiini,
hatt ereveyle kesildiini grrz. Bu durum alan snrlamak,
gsteri yerinin son buluunu belirtmek iindir. Ancak baz sah
nelerde, hareket ereveyi yrtarcasna sola doru gelimekte ve
ok defa rme stun bile gsterilmemektedir. Yalnz rme stun^
deii, ylanl (burma) stunun gsterilmedii pek ok minyatr
le karlayoruz. Bu da gsteriyor k nakka bunlar ok defa d
zen grubunu btnleyen bir para motif olarak figrlerle bir
arada ele almakta, dzenle uyutuu ya da alandaki bolua za
rar vermedii yerde istedike kullanmaktadr. Bunlar Atmeydannn sembolik antlar olduu halde onlarn karsnda serbeste
davranmakta da bir saknca grlmemitir.
ikinci sayfada baz minyatrlerle karlayoruz. Bu minya
trlerde, altl stl olan geirin hem alt srasnn, hem de st s
rasnn hareketi sadan sola dorudur. Birok minyatrlerde ise
dzen bakmndan nemli olan baka bir sorun sz konusudur:
Bu da sadan sola gelien hareketin ayni srada aksi ynde ha
reket eden figrlerle altrlmas, yani padiahn nnde bir du
raklama yaratlmak istenmesidir. Bu dzenin eitli birok m ek
lerine minyatr dizisi boyunca yer yer rastlanr. Bu atmak ha
reket ok defa soldan saa dn hareketini de iinde tayan bir
dzende alt srada uygulanmak istenmitir. Yani sadan sola g e
lien hareket aa sraya aktarlp soldan saa yn aldktan son
ra sa alt kedeki kar ynl figrlerle atm ve yeni bir ha^reket duraklamas ortaya kmtr.
st ya da alt srada bu hareket ve duraklama sorunu alann

N V W SO

N V JfS O

N VM SO

OBELSK

K A D E S

Nvraso

OBELSK

K A D E S

O S M A N D A D Z E N N K U R U L U U

33

nemli ksmnn ikinci sayfada, yani padiahn nnde olduunu

gsterir. Yalnz bu hareket duraklamasyla da deil, esnaf lon
calarnn geirdii gsteri arabalar, yaplan enlikler, oyunlar,
donanmalar, lenler, greler, soytarlk, hokkabazlklar iin har
canan zel tasvir abasnn hep bu sayfada younlamas bu las
nn kazand nemi ayrca ortaya koymaktadr.

O S M A N D A D Z E N N K U R U L U U

33

nemli ksmnn ikinci sayfada, yani padiahn nnde olduunu

gsterir. Yalnz bu hareket duraklamasyla da deil, esnaf lon
calarnn geirdii gsteri arabalar, yaplan enlikler, oyunlar,
donanmalar, lenler, greler, soytarlk, hokkabazlklar iin har
canan zel tasvir abasnn hep bu sayfada younlamas bu las
nn kazand nemi ayrca ortaya koymaktadr.

O S M A N DA N ESNEL VE USSAL GEREK

Nakka Osman enlik boyunca alandan geirilen gsteri ara
balarn, mekanik aralar izmekte byk bir titizlik ve gzlem
abas harcyor. enlie katlan esnaf loncalar, kurumlar i yer
lerinin tanabilir, ekilebilir bir rneini, insanlarn ya da hay
vanlarn koulduu arabalar zerine yklemiler, zanaatlarn, h
nerlerini gstere gstere gelip geiyorlar, rnein camclar frn
larnda erittikleri malzemeyi azlaryla iirip ieler, srahiler
yapyorlar, deirmenciler un tyor, kunduraclar ayakkab,
izme dikiyorlar, terziler bir hamlede iyi cinsten bir kuma ke
sip kaftan yapyorlar ve hediye olarak padiaha sunuyorlar. D e
mirciler, bakrclar zanaatlarn gsteriyor, hamamclar ykanarak,
berberler tra ederek geiyor, kasap gz ap kapayncayadek
bir koyunu boazlayp iiriyor, derisini yzyor, urganclar tez
ghlarm alana krup ip ryorlar, yaclar tohum ezme makinalarnn bir rneiyle gelip eitli tohumlardan eitli yalar
karyorlar. Balklar bile kayklarna tekerlek takp alarn at
llarla alana yayarak enlie katlyorlar.
Toplumun en alt tabakalarndan en st tabakalarna kadar
her eit birlik alanda boy gsteriyor. En saygdeer din adam
larndan, yenierilerin, sipahilerin banda geen ordu kuman
danlarndan, eyaletlerde grevli devlet adamlarndan dilencilere
kadar her eit birlik. Bu geitlerin arasna zaman zaman ip canbazlan, pehlivanlar, algclaryla birlikte engiler, kekler, el
abukluu, gz bacl yapan hokkabazlar, gln oyunlar gs
teren soytarlar, at oynatan korkusuz biniciler giriyor. Zaman za
man da dman kalelerinin zaptn temsil eden kalabalk oyun
lar gsteriliyor. Bunlarn yansra eitli hayvanlarla gsteriler
yapan sirk canbazlan gelip geiyor, bir yandan kolar dvt
rlyor.
Osman ite btn bunlar sabrla, titizlikle tasvire alyor.
Onun minyatrlerine nc Muradn ocuklarnn snneti iin
34

O S M A N D A N E S N E L V E U S S A L G E R E K

35

yaplan enliklerin son, lmsz, kalc gsterisi diyebiliriz. Nak

ka Osmann minyatrlerde bu enlik gsterisi karsnda en il
gin tavrn, gsterdii marifetlerin en esaslsn hangi zellikler
de greceiz?
Bu incelemenin bandan beri Nakka Osman'n minyatr
klielerini gerek bir gzlem le kaynatrdn syledik. imdi bu
rada klielerin yer yer alm olduunu, minyatre bal bir asl
izgi esinin, bir gerei tasvirde kullanlmaya balandn sz
konusu etm eliyiz. Osman'n belki de ilk defa tasvir etmek zo
runda kald birtakm mekanik aralar (atl karnca, dolap d e
irmeni, urganc makinalan, ya karmak iin tohum ezme makinas gibi) karsndaki davran bu gereki tutumu belirle
mekte, hatt bu tutuma lojik bir anlam katmaktadr. Osman m e
kanik aralar, bu aralarn ileyiini gz nne alarak aslna uy
may gzden karmayan lojik bir sorumlulukla tasvir etmitir.
Onun, rnein bir yandan obeliski tayan takozlar, ya da tri
bn korkuluklarn izm eyi unutur ya da izmemekte bir saknca
grmezken, bir araba tekerleini dingile balayan ivileri gs
termek, bir arkn dililerini dn ynnde aktrmak gibi
lojik bir sorumlulua kaplmas, gzlem e alan yeni bir konu
karsnda ferahlamas, baka bir deyimle kendini bulmas ol
mutur.
Buna bir illstrasyon abas adn verebilir miyiz? Bir rakl
na bunu sylemek mmkndr. Ancak dzen bu minyatrlerde
bazan ylesine bir datm, bir leke ve istif deeri kazanyor,
slp zellikleri ylesine konunun stne kyor ki, yer yer tas
vir btn gerek ve lojik eilimleri iinde eriterek bir duyarln
biimlenmesi, lekelerin, izgi oynamasnn yzeyde bir tad bul
mas gibi basit gstermelii aan bir kata varyor.
Nakkan lojik davrann Trkiye evresinin zellikleri iin
de belirlemekte bize yararl olabilecek bir m ek var elimizde.
Trk nakkan hayalden ok geree yneliini anlamak iin p
hesiz birtakm mekanik aralan kendine konu edinmi olan b:
mek son derece farkl bir grn ortaya koyuyor. 11. Yy. dan
bir Arap el yazmasnn 14. Yy. da yaplm bir reprodksiyonu
olan El-Cezarinin Kitab-al-HayyaPnda (Ayasofya Ktphanesi
No. 3606) makina tasvirleri, kurulup ilemesine imkn olmayan
bir hayal ve fantezi rnei olarak karmza kyorlar. Bu tas
virlerde de bir leke ve izgi tad var. Ama Arap nakkan dav
ran usun ok tesine .kayyor. Gerekstne ynelen bir us
tesinin anlamn tamaya balyor. Trkiye evresinde usa kar
olan byle bir davrana rastlamann imkn olmadn syle-

,'i

ENLlKNAME DZEN

eliyiz. Trk iyede fantezi ve hayal bile gerein, usun diliyle

syleniyor.
Nakkan mekanik aralar karsndaki eilim i bir eit eya
duygusu, minyatr hayalciliiyle uzlamayan bir duyunun belir
mesidir. Ama bu duyusall gerekletirmek iin elde bulunan
olanaklar gene de minyatr sanatnn olanaktandr. Bu yzden
eya ve aralar minyatr iinde bir ktle kazanamaz. Bylece
yzeye yaylarak tasvir edilir. Gerekliini bu yzeyde arayp
bulmaya alr. Bunun iin gene de minyatrle, onu zorlayarak,
onunla tam bir uzlamaya girmeyerek .kaynamak zorunluluu
belirir.
Nakkan yneldii genel bir doa duygusu iinde slp
zellikleriyle bu duygunun arasmda kalmas onu gene buna ben
zer ekimeli baka bir sonuca daha gtryor. Mekanik aralar
karsmda edinilen duyusal nitelikle bir hayvan postunu, bir krk
n yumuakln, bir derinin kayganln, bir aacn yaprak
larndaki taze serinlii gstermek kaygs onu gene de minyatr
slbu iinde snrl brakyor. Brakyor ama, nakka bunu ger
ekletirmek abasndan geri kalmyor. O, mekanik aralar kar
sndaki davranyla szn ettiim iz eitten bir doa duyusallna erii arasmda bir ortaklk, benzerlik kurmay da baanyor. rnein hayvan figrlerinde, koyunlarda, keilerde tasvir
emalarm amaya yz tutan sk bir doaclk, duyulara alabil
diine almak isteyen bir gereklie brnyor.
Zihinci bir yolu olan minyatr sanat iinde bu duyusal ei
lim de nedir? Ana rol oynayan zel bir izgi slbudur bu sa
natta. Minyatrde ematik bir izgi a kuruluyor, ve lojik bir
gzlem abas bile bu snrlarn dna kolay kolay kamyor.
Ama bir de bakyoruz ki, bir hayvann tasvirinde nakkan tavn
olduka deimi. Hayvan postunun yumuakl ile bir ktle
olarak biimlendirmek ister. Boynuzun kuru, hr hr sertliini,
kuyruun arln bile duyurmaya alr.
Hayvann ilkel gebe hayatndaki nemi gz nne alnr
sa nakkan hayvan figrleri karsndaki eilim i, hneri, ustal
kklerini eski bir gelenee kadar uzatan bir zellik halinde kar
mza kar. Minyatr sanatna bu zelliklerle karmasnn ana
nedenlerinden birini bu geleneksel ballk yaratr. Nakkan can
l bir hayvan karsndaki eilim i ok defa ematik bir izgi s
lbunu aaT. Bunun yannda doldurulmu hayvan figrlerinin ta
nd ya da bunlarn eitli kurumlann armalar, alemleri ola
rak gsterildii minyatrlerde cansz hayvanlar ematik bir s
lpla izilirler. Canl hayvanla canszn arasna aynm girer. Ama

O S M A N D A N E S N E L V E U S S A L G E R E K

37

insan figr byle bir aynndan yoksun kalmtr denebilir. nsan

her yerde ematik bir slpla bir iin evresinde tasvir olunur.
Bunun yannda gene emacln insan figrn tasvirle gerek,
soyutla somut arasnda kalan b T ikilikten kurtardn ileri sre
biliriz. emalar gerek hayattan esinlenmi birtakm iaretler ola
rak yzeyde hem kendileri yaamaya, hem de gerei yaatma
ya koyulurlar. Bylece tasvirin ana, zl izgisine yaklarlar. Bir
d gstermek yerine gerein ta kendisine ynelirler. Duyar
lkla beslenmi somut bir dnya kavraynn szcs olurlar.
Trk minyatrndeki bu ematik ve somut niteliklere kar
lk, rnein ran minyatrnde bir yandan naka kayan, bir yan
dan lirik ve epik zelliklerle birleen figr dlnn sz
edilebilir. Iranl nakkan ar hner kaygs da bu dii eilim
le yarp durur. Uzun zaman ran minyatrnn birinci plnda
ele alnmas, ona stn bir deer tannmas bu zelliklerden giic
alrrl olsa gerektir.
emalarn sz konusu edilem iyecei alarda Trk resmi, da
ha don bir deyim le Anadolu resmi hep ayni eilimleri srd
rp gtrr. Bu yzden Mehmet Siyahkalemin, Ahmet Musann,
Sinan Beyin, Osmann, Nigrinin, Levninin tasvirlerinde kar
mza kan ana zellikler bir eit dlk, ya da figratif
fantezide deil, somut bir gnlk gerei eitli biim olanaklar
iinde arayan nakka davrannda ifadesini bulur. ran minya
trnn slp ve biim etkisini gzlediim iz 16. Yy. Trk min
yatriffuin byk ustas Osmanda emalar gene byle bir hiz
mete sokulmulardr. Trk minyatrnn alar arasnda geli
mesini biim ynnden blen ve araya ayrmlar koyan slplar
bir duyarlk ve gerek kavray ynnden birbirlerine balanverirler. Bir evreye damgasm vuran asl nitelikler bylelikle
uzun bir sre iinde belirir.
Genel olarak biimci bir inceleme tarz, belli alara ilgi d u
yar ve kalplar klieler halinde grd slplardan bazsn d
etkilerin biim basks altnda grerek yanlr. Byle bir durum
karsnda en klieci, en ematik bir slbu ele alp onun iinde
kprdanan duyarl dile getirmek zorunluluu belirir.
u gerei de kolayca kabul edebiliriz. Klsik a nakka
lar ran minyatrnn motif klielerini ele almlardr. Daha
ileri giderek inceliine ve stnlne hayran kalnm bir s
lbun onlar tarafndan taklit edilmi olabileceini de ileri sre
biliriz. Ama bu neyi deitirir? Bu itiraf bizi lkemizde gelien
minyatr sanatn kukuyla karlamaya m gtrecek, yoksa tam
aksine en canl, en yaayan yanlarnn kefine mi srkleyecek?

38

ENLKNAME DZEN

Elbette bu kincisi. Evet, bu biimler, bu klieler, bu emac s

lp somut bir duyarl, dnya gereine sk skya bal bir in
san duyuunu, mistisizmin, dln esrarl perdesini yrtarak
mizaha varan usa ynelmi bir insan davranm da ortaya koya
rak ak seik gsteriyor mu, gstermiyor mu, ite btn sorun
buradadr. Minyatrn yap btnl ve dzen zellikleri daima
bu sorun karsndaki aklayc eilim i uyartmak grevini yk
lenmitir.
nc Murat Surnamesindeki ematik figr klieleri teker
teker izlenip de bir sem eye doru gidilirse nakkan gerek ey
lemleriyle gsterdii figr emalar arasnda genel slp iinde
iyiden iyiye ayrmlanan baz rnekler bulmak pek kolay olmaz.
Bunlar bir bakma nakkan hayvan tasvirlerinde ve bir derece
ye kadar aalar, yapraklar, dallar doac bir eilim le tasvire
alt rneklerde olduu gibi ana slp izgisini aan bir tas
vir abasna da kolay kolay balanamaz. slp zellikleri insan
figr ynnden kararl bir yol tutmua benzer ve figrn olayla
-}i$a5 o^soqos 3joumpuap3[aen u e [e u i 9 nspjSp opfaja o a
lendirmek, giyim kuaklarn deitirmekte bulmaya alr. Kr,
ktrm, olak, kambur dilenciler ana figr emalarnn nakka
tarafndan bir geree zorlanm olmasdr. Genel olarak ayni fi
gr emasnn eitlenmesidir bu deiimler. D izi ierisinde giy
silerin, balklarn deitirilmesi figr emasn bir kalptan b
rne gtrp getirir. Birok figrde yzn hemen hemen nden
gsterilmesine karlk yandan gsterilenlerde zaman zaman ka
rikatre varan bir mizah abasnn sz edilebilir. Bu tarz daha
ok alandan eksik olmayan tulumcu figrlerinde ve ara sra hok
kabaz, oyuncu figrlerinde denenir.

BOYALAR VE R EN K L E R
Renkler ve nakkau boyalan kullanma tarz elbette ki nce
minyatrlerin genel eitlenm e ve deitirmecilik sorununa kat
lr. Nakkalarn eli altnda bulunan on be yirmi boyann saysz
yerde denenmesiyle esiz bir renk deiimi yaratlm olur. Renk
sorunu karsnda da nakkan ayni eilim leri tad, bu yolda
da zel bir gerekilie vard gzden karlmamaldr. Minya
trde renk izgi gibi bal bana tem el bir grev yklenmez.
Ama renkle tamamlanmayan, izginin ayrd blmleri renk
renk boyalarn kaplamad tasvir bitmi de saylamaz. Bu d e
mektir ki minyatrn meydana geliinde btn ana sorunlar ba
kmndan renk izgi ile yarmak zorundadr. izgi desenin, renk
se lekenin tadn verir. MinyatT sanatnda renk kullanmnn her
eyden nce bir eit nak tamamlayan boyamadan, bir siisler
me renkiliinden giic ald sylenebilir. Ancak bu minyatr
lerde renk sorununa deinirken bizim k noktamz olduka
farkl bir plndadr. nk Trk sslemesinde, zellikle rengin
byk lde denendii duvar inilerinde bile renk hayalci bir
davrantan ok doayla kurulan epatik bir ilikiyi yanstmak
tadr. Oysa rengin nesnelerden soyutlanarak kullanm sanaty
bir eit fanteziye gtrr. Hatt bu durumda izgi yer yer bo
yalarla alm olur ve renk n plna geebilir. Sz konusu min
yatrlerde, Osman'n byle bir davrana balanmadn ve iz
gi ile rengi dengede tuttuunu syleyebiliriz. Osman'n hibir
minyatrnde, ematik bir izgi slbuyla gerekletirdii anla
tm bir renk oyununa kurban olmamtr. Belki anlatmn ak
seik ussallnda, aydnlk ve rahat olmasnda bunun da bir ro
l vardr.
nc Murat Sumamesinde Osmanm rengi bir yandan da
minyatrn btn iinde gereki izlenimi glendiren bir da
tma vardrd sylenebilir. Bu doay gene emalar iinde bul
mak, evrenin iten gzldmini bir zde gerekletirmek iin renk
datmyla elde edilen bir eit sembolizme bavurmaktr. B
39

40

ENLtKNAME DZEN

anlamda belki renk doasal bir akma bulmayacak, yani nes

nelerin asl renklerini uygulamak arelerini aratrmayacak ama,
gene yapnn btnl iinde naktan uzaklaan bir gerek do
a sezgisine bizi gtrebilecektir. Minyatr dizisi iinde kar
latmz her renk btnl bu defa renk emalar halinde do
asal gerein zel bir biim kazanm olduu dncesine bizi
srkleyecektir. Bu dnceye, renk duyarlnn, renk tadnn
Osmanda Trk nakkann davranna uygun bir eni kazan
m olduunu da eklememiz gerekir, rnein minyatrde Trk
sarsnn, Trk mavisinin, inide domates krmzsnn meydana
gelii, bu renklerin kaplad her yzeyde gereki duyua kat
tklar gc kavramakla aklanabilir. Belki de bu ok belirli
renkler, btn ekici ve arpclklaryla yzeyin soyut bir nak
dzenine kaymasn nlemekte, gerekle kurulan ilikiden syrl
mamak iin nakkaa ve seyirciye ipular vermektedirler. Bu sa
r, mavi ve krmznn derininde, keskinleen, younlaan bir du
yarlk ve z ilintisinin szn etmek bouna olmasa gerektir.
nc Murat Sumamesinde nakkan renk kullanm hak
knda verdiimiz bu ksa aklama izgiyi organik olarak tamam
layan, birini brnn zelliklerinden ayrmayan bir davran
ortaya koymay ama edinmitir. Tamamlanan iki sayfa arasnda
ki renk datmn inceleyerek vardmz sonu bu tamamlanma
y en kesin ekilde baaran enin renk olduunu da bize gs
teriyor. Yan yana gelen iki yzeyin tek bir yzeye doru geni
lem esinde asl rollerden birini renk oynamaktadr.
Levninin nc Ahmet Sumamesindeki minyatrlerde ele
ald boyalarn enisine vb rengi kullanna baklrsa onun ren
gi izgiyle yeni bir uzlamaya soktuu farkedilir. 16. Yy. daki
canl, parlak renklerden 18. Yy. da artk eser kalmamtr. Yzeyi
buruk ve soluk renklerin kaplad gze arpar. Ama bunu bT
bozulma olarak deil, Levninin doaya yeni bir anlamda evri
len bakyla aklamaldr. Gerei bir bakma duyusal bir dav
ranla aramak nesneyi rengiyle aktrmaya doru gtrr. Lev
n inin de yapt budur. Ama emac bir eilimin henz terkedilmedii, minyatr slbu iinde kprdamak zorunluluunun bu
lunduu bir ortamda yzeyi buruk ve soluk bir renk sonucu kap
lar. Renklerin bu canllm yitirilerini renk emalarn bir ama
abas olarak ele almak zorundayz. Levninin anda klsik a
n rahat ve oturakl diyebileceim iz tutumu yerini gergin bir
araya brakmtr. Bu aray Levnide yanm kalmtr. Gelime
yolu zerinde bugn bile Trk sanatsnn bir aray peinde
olduu su gtrmez bir gerektir.

levn

d e d z e n i n k u r u l u u v e
GELM EN N Y N

Levninin dzenlerinde karlatmz vuzuhsuzluk da renk

lerde grdmz gelimeyle atba gitmiyor mu? Bu bir bakma
dzenin kararsz bir kargaala doru srklenmesi, baka bir
deyim le buruklamas, solmas demektir. Burada figr sralar
krlp bklen saf kollan halinde yzeyin iine dalar, yzeyin de
rinliinde yeni bir perspektif aramaya koyulurlar. Osmanda sa
dan balayan bir hareketin dz, yatk, eri, yuvarlak ya da ser
best datmla dzenlenmi figr sralann alp gtrne, figr
leri solda derinlike pek farkl olmayan bir yzeye yayna artk
L evnide rastlamyoruz. Levnideki dzen eitlilii tpk mekn
larn her sahnede toptan deimesi gibi, belli emalann dna
kyor ve bylece belki de resme, Bat resmine doru giden bir
yolun kolaylna eriiyor. Osmann minyatr dizisini izlerken
tekrarlanm bir dzen bulmaymz sahne yapsn zorlad g i
bi ayni zamanda onunla uzlaan niteliklere balayabiliriz. Levn ide ise eitlilik snrlanmam bir btnde yansd iin, y
zey zorlanp duruyor, hrpalanyor.
Btn belli bir dekor, belli ana dzen emalar iinde s
nrlamamak, dizinin her bir tekinde aranp bulunmu yeni bir
btn gerekletirmek elbet bir vuzuhsuzluk ve kargaaln ne
denidir. Bir tek yzeyden diziye geerken de kargaalk alabildi
ine byr, btn kavramakta glk ekilir. Bu yzden L ev
nide hareket her iki sayfada yani her tek yzeyde tamamlanp
iki uta ortfiya doru gelitirilmi ve prosesyon geidinin aksine
hareket, bir sreklilikten syrlp her zaman yeniden beliren bir
merkeze doru dzenlenmitir. Bu zellikler bir bakma srek
lilikle ezamanll bir araya, yan yana getirmi gibi grnmek
tedir. Bylelikle Levninin minyatr dizisini izlemekte bir kolay
lkla bir glk birlikte yryor. Her dzeni kendi iine kapa
tarak, bir dereceye kadar dfziden ilikisini keserek rahata kav
ranmasn salyor. Ama bunun yannda konunun ve olayn sii41

42

ENLKNAME D ZE N 1

reklilii bakmndan nc Murat Sumam esindeki kadar kesin

ve ak bir izlenim uyanmyor. Hareketin ortaya, merkeze doru
gelitirilmesi bu minyatrlerde ana bir eilim . Bunun yannda
gerek sa, gerek sol yana olan aksi ynelmeler gene dzenin ak
bir form kaygsna bal olarak, tek bir yzeyde bamsz bir
tarzda toparlanmasn kolaylatryor.
Levni sreklilik sorununu bu ilkeler iinde zmler. Os
mann figr klieleri zerinde denedii eitlenmeleri Levni d
zenin btnnde dener ve bu durum, diziyi, Osmandakinden
ayr bir anlamda organik bir tamamlanmaya doru gtrr. Nak
ka Levninin bu davranna bakarak onun paralar ekleyip yan
yana dizerek dzeni tamamlamaktan cayp birbirleri arasmda
ilikiler kurulmu bal bir dzen btnl bilincine vard
yargsna geliyoruz. Bu dzen yan yana, st ste eklenmelerden
ok, figrleri ortak bantlar iinde grp gstermesini bilen
bir ressam davranna balanyor. Ama bu davran henz min
yatr sayfasnn yzey ve teknik olanaklar, zorunluluklar kar
snda olduu iin zorlamasn sonuna kadar gtremiyor, dzen
de parayla btnn birbirinden ayrdedilemiyen organik ban
tsn yaratmakta snrl kalyor. Levniyi bu yzden daima iinde
ikiliklerin, atmalarn kaynat bir gei slbu asndan gr
mek gereklidir.
Levninin doa dekorlan ya da mimari dekorlar iinde gz
lemci bir plnda kaln, sslemeden btn btne kanmasn,
hatt olduka kuru bir gerei arayn sanatnn evresini su
narken zihinci emalardan arnmak, doay ve nesneyi kefe k
mak yolunda att nemli admlar sayabiliriz. Osmann hayvan
ve aa motifleri karsndaki nesnel duyarl, bir bakma Levnide insan figrne de yaylyor, ilkellikten syrlp figr, mo
tifi, rnein aalan sanki ktlesi, arl olan bir cisimmi gibi
gstermek kaygsyla birleiyor. Levninin birbirlerini srtta ta
yan canbazlan, aylarla greenleri tasvir etmekteki ustal onun
nesnel duyarl gelitirmekteki baansn ortaya koyuyor. Bu
olanaklar iinde Levnide izgiyle ktlenin att bir slp
zelliinin bile sz edilebilir. Belki de bu atma yznden
paralar bir arada, kaynatnlarak gsterilmek istenmelerine ra
men birbirlerinden kesin snrlarla ayrlp gene de bir motif ha
vasnda yaamaya koyuluyorlar.
Osmanda grdmzden farkl olarak yzeyde figrleri
datmak yolunun seilmeyip daima kalabalk gruplamalara, is
lile r e gidilmesi gene Levnideki ke duygusunu destekliyor.
Figrler bir araya geldikleri, kmeletikleri lde bir yn bir

L E V N D E D Z E N V E G E L M E

4:i

figr topluluunu deerlendirmeye balyorlar. Levnide tek l i

gim in bal bana byk bir deer tamadn syleyebiliriz.
Osmanda ise her ey tek figr emas demektir. ema nitelikle
rinden kurtarlmak istenmesine ramen Levninin minyatrlerin
de tek figrn byk bir nem tamamas, insan figrnn ne
mini yitirmesi deil, bu sanatnn henz figr yeni bir birim
olarak ele alabilecek bir kata varamam olmasyla aklanabilir.
Nitekim Levni bu minyatr dizisinin dnda yapt birok tek
figr almasnda yeni figr olanaklarna varabilmek kaygsn
ortaya koyuyor.
Figr tek bana kaldka bu dzen ve slpla badaam
yor, zorunlu olarak kalabalk kmeler halinde toplanyor, yep
yeni bir perspektife ancak bu koullar iinde uyuyor. Osmanda
tek figr ve onun yzeydeki eklenmeleriyle aldmz tad Lev
n ide yerini istif edilmi kmelerin tadna brakyor.
h iki an minyatr slbunda yansyan ayrmlara Avru
pada klsik ve Barok a arasndaki ayrmlar belirleyen ana il
keleri bile uygulamak mmkndr. nl slp tarihisi W lfflinin izgi-kglge, vuzuh-vuzuhsuzluk, kapal form - ak form,
birlik-okluk, yzey-derinlik kavramlaryla be kategoride belir
ledii bu ilkeler Trk minyatrnde de zel bir uygulama alan
bulabilirler. Ancak burada 18. Yy. minyatrnde kglge kav
ramnn yer bulmadm, izginin bu ada da tem el eyi tekil
ettiini belirtmek zorunluluu vardr. izgi bu ada 16. Yy. dakine gre bir deiiklie uruyorsa, bu onun klieci bir davran
tan ayrlp gzlem sonularn biimlendirmek zorunluluu iin
de eski kararlln yitirmesi anlamna gelmitir. 16. Yy. da izgi
motifi meydana getiren tek e olduu gibi, bunun nakkan zih
ninde motifle birlikte, ayni zamanda oluan bir yeri de vard.
18. Yy. da ise izgi motiften kopup bir eit bamszlk kaza
nyor. Herhangi bir biimin tmne kendi karakterini veremiyor,
onu sadece evresinden ayrp snrlamaya yarayan, ya da bii
min iinde gerekli blmelerin tekilini salayan bir e haline
geliyor. Yani ksaca izginin bir kontur anlamn tamaya ba
ladn syleyebiliriz. izgi-kglge ayrmn minyatrde baml-bamsz izgi ya da izgi-kontur bants olarak deitir
mek daha elverili bir zm yolu olarak grnyor.
Vuzuh-vuzuhsuzluk ilkesi yukarda szn ettiim iz dzen
sadelii ve kargaalyla, yzey-derinlik ilkesi dzende tek fi
grle kurulan dank, <ya da bitiik sralarn yzeyle uyuan g
rnne karlk, kmelerin kvrlp bklerek derine girileriy
le, birlik-okluk ilkesi gene yukarda szn ettiim iz tek figr

44

ENLKNAME DZEN

ve kme bantlaryla aklanabiliyor. 16. Yy. da dik ve yatk

ynlerin egemenliine kar 18. Yy. da eik ve apraz ynler
egemenlik kazanyor. Kapal form - ak form ilkesi zellikle ha
reket emalarnn deimesi, meknn bir ereve iinde smrlanmayp devam ettii izleniminin yandnlmasyla gerekleiyor.
Levnide bir mekn parasnn sm nna vardrlmadan ereveyle
kesilmesi merkezde toplanan hareketin ayni zamanda yzeyin
drt bir yanma doru yn almas onun daha ak ve serbest bir
form anlayna geldiini gsteriyor.
W lfflinin Avrupa sanatna uygulad ana gelime ilkele
riyle Trk minyatrnn gelimesi arasnda yukarda kurduumuz
ilintiler bir eit analojik davrann sonucudur. Ayni zellik Trk
minyatryle Iran minyatr arasndaki ayrmlarn belirtilmesin
de Italyan ve Flman sanatlar arasndaki ayrmlara bavurmakta
da kendini gstermitir. Oysa bu eit bantlar daima bir hesap
lamay gerektirir. Biz belli bir eitimden ve yntem edinme sorunlanndan geip geldiim iz iin, yaptmz aklamalar ve var
dmz sonuta elimizdeki malzemeyi bu bilgilere ve bu dn
celere bir zorlamayla baladmz ancak belli bir gerek bilin
cine vardktan sonra anlarz. Aslnda edindiim iz bilgi ve yn
temler bizim kendi malzememizin gereine uygun kendi ynte
mimizi bulabilmemiz iin bize verilmi ipulardr. Avnpanm
W lfflin gibi kesin bir biimcilik asndan sanat eserine ynel
mi bir tarihi yaratm olmas bile Avrupadaki malzemenin ger
einden domu bir olaydr. Biz aslnda ne W lfflini uygula
yabilir, ne de yakn evre ayrmlarn talyan ve Flman sanat
arasndaki ayrmlara indirgeyebiliriz. Kanlmaz bir zorunluluk
la bunu yaptmz zaman hemen bir hesaplamaya girimemiz
gerekmektedir. nk unu bilmeliyiz ki, minyatrdeki izgi
W lfflinin szn ettii izgi deildir; ne de Anadolunun ger
ekilii Flman gerekiliine benzer. Btn bu kavramlarn her
evrede kendine gre bir oluu, bir zellii, bir anlanu vardr.
Avrupa yntemlerini her evreden nce bulmakla kalmam, e
itli alanlardaki stnlkleri ve egemenliklerinin de yardmyla
bu yntemleri baka evrelere kabullendirecek bir duruma ge
mitir. Onda yararlanmaya deer ok ey vardr. Ama bizler ken
di gereklerimize uygun olan kendi dncelerimizi, kendi yn
temlerimizi arayp bulmak zorundayz. Sanatmza uyguladmz
ilkeler de bizim olmaldr.
Bu bakmdan ite bu hesaplamay yapmak zorunluluu var
d. k noktas olarak kendimize, kendi evremizin eserlerini
aklamak iin Batl bir gr tarzn semedik. Ama yntem ve

L E V N D E D Z E N V E G E L M E

45

afklama renimimizin bir sonucu olarak baz paraleller kurmak

tan da kendimizi alamadk. Kendi eserlerimizin zelliklerine uy
gun bir az, bir dil yaratabildiimizi de henz pek sanmyoruz.
Anlatmda bir burukluk, bir kasnt grlmse nedeni bu olma
ldr. Eserlerimize en uygun bir dnceyi syleyecek dilin bulu
nabilmesi ancak eserlerimize daha byk bir ballk ve ilgiyle
ynelmek ve bu arada canll yitirmemekle mmkn olabilir.
Yeniden balanmamz dileyerek bu balln sanld kadar
kolay bir i olmadn da belirtmek isteriz.

RESUME
Les manuscrits ottomans dnomms Smame et comprenant
les exemples les plus caractristiques de lart de la miniature en
Turquie, dcrivent les festivits entourant les noces et les cr
monies de circoncision ponctuant la vie familiale d e la cour otto
mane. Ces sujets familiers mettent en lumire un attachement la
vie terrestre qui soppose la mystique des miniatures occiden
tales correspondantes. Il est vident que la description d un
vnement pris la vie quotidienne, ne se soumet pas un
contenu fix lavance. On devine dans cette attitude la sensi
bilit dun artiste apprhendant la ralit sans nul intrmdiaire.
Le miniaturiste n a pas recours pour exprimer cette sensi
bilit des recherches formelles de caractre individuel car
il dispose de schmas tablis. Mais ceux-ci, grce l habilet de
lartiste, saniment jusqu remplacer les hros du drame dans
lordre de la composition. Ainsi, non seulement lvnement est
dcrit, mais encore il se hisse, dans le cadre des possibilits de
la miniature, au niveau du lgendaire. Bref, les schmas ne sont
plus un instrument d expression de lintrigue, mais au contraire ils
lintgrent dans leur monde propre.
Nakkaj Osman, le miniaturiste du Smame de Murt III. qui
date du 16e. sicle, dcrit les festivits en question sous forme
de scnes successives se droulant dans un dcor unique: lH ip
podrome byzantin, devenu Place Hippique des Ottomans et
reconnaissable aux monuments et aux constructions qui sv
trouvent. La composition se rduit dans ses grandes lignes en
deux parties dont, la suprieure contient les spectateurs de mar
que, cest--dire le Sultan et les notables, et linfrieure, le dfil
des corporations, chacune faisant talage de ses attributs et
dployant son activit habituelle, et toujours dans cette partie
est reprsente la foule populaire. D es centaines de scnes,
stalant sur deux pages conscutives se repliant lune sur lautre,
48

RESUME

47

iont suite pour assurer l unit de l oeuvre et de laction. Le motif

initial de la composition drive des reliefs qui recouvrent les
quatre faces de la base de loblisque lHippodrome. Car ceux-ci,
qui datent du 4e sicle, dcrivent les jeux qui y avaient lieu
en prsence de lEmpereur et de sa suite, et sordonnent suivant
une composition bipartite comprenant dans sa partie suprieure
l Empereur et les spectateurs et dans sa partie infrieure les
diverses manifestations sportives et artistiques. Il savre vident
donc au cours d une recherche des lments de base de la com
position, que pour rendre les festivits ottomanes, qui semblent
tre une continuation des fastes byzantins, on ne pouvait trop
sloigner du schma de l Hippodrome. Quant aux textes des
Smam es, ils driveraient des livres de noces anatoliens dans
lesquels sinscrivaient les diffrents cadeaux reus. Les noces
occupant une place particulire dans la structure conomique de
l Anatolie, lchange de cadeaux, acquirant par consquent une
signification conomique, se conforme un protocole spcial. On
remarque dans maint Smuinc, qu'une liste dtaille de cadeaux
sinsre dans un texte d une qualit souvent hautement littraire.
Ceci, nous le rptons, se rattache une vieille tradition.
Ce qui frappe dans la rptition le ces scnes composition
identique, est le fait (pie les divers lments qui en constituent
la trame varient. Fait qui libre la composition d une certaine
monotonie et en achve lunit constante fondamentale. Nous
considrons ces variations comme tant des recherches individu
elles de lartiste dans les limites imposes par la schmatisation.
On constate dans cet effort pour varier les schmas, les premires
tentatives de lartiste turc vers des formes individuelles. Cette
situation est trs diffrente de celle du peintre occidental qui,
tant donn les conditions prvalentes, reste matre de son trac
crateur. Le miniaturiste Levni, qui composa au dbut du I8e
sicle le Smame dAhmet III, a transform la structure de la
miniature dans le cadre dun ensemble qui consiste toujours en
scnes continues, mais se droulant chacune dans un dcor diff
rent. On peut dire que chez Levni, la volont de varier se
manifeste non plus dans les dtails de la scne, mais dans l articu
lation mme de celle-ci. Le changement, la diffrentiation
soprent dans la composition mme et par l, constituent un pas
en avant dans le procssus d une volution tendant lindivi
dualisation. Le 18e sicl est une priode de lhistoire turque qui
fut trs sensible linfluence occidentale. Les festivits se sont
rpandues dans toutes les villes la manire du Carnaval. Le

IS

EN LlK N AM E DZEN 1

peintre donne dans son oeuvre un reflet de cette gnralisation.

Les clichs schmatiques, qui, au 16e sicle subissaient l influence
persane, se transforment au 18e sicle sous leffet d une stylisa
tion naturaliste et mme le trac qui tait tributaire du clich, se
librant, est mis au service d une sorte d observation du monde
extrieur.
On a prtendu dans des tudes d un point de vue et d une
sensibilit xagrement europens, que lune des caractristiques
de l art turc serait l impossibilit pour son ensemble de se d ve
lopper et d volouer organiquement. Or, si l on conoit la notion du
dveloppem ent dans le cadre mme des caractristiques de l art
turc, on ralise quun potentiel de dveloppem ent plus profond,
d aux diffrentiations subies par les schmas, est latent dans
les formes. Cette tendance lvolution ne se comprend que par
l apprhension de la totalit de loeuvre et lorsquelle n est pas
considre uniquement du point de vue formaliste. Lunit
apparente du Smame de Murat III est tributaire de lunit
rsultant de la juxtaposition des diffrentes parties. Cette unit
rsulte galem ent du fait que les scnes du dbut ont des com
positions diffrentes, que celles de l Hippodrome se rptent dans
des compositions semblables et que les scnes finales sordonnent aussi selon ties compositions varies. Osman xcute sa
composition en accord avec les exigences de la surface peindre.
La distribution sur celle-ci des horizontales et des verticales qui
faisait le propre du 16e sicle, cde la place au 18e sicle, aux
diagonales, et la conception de la surface de la miniature
transforme selon une nouvelle notion d e perspective.
Le direction du mouvement, qui progresse chez Osman d e
droite gauche, fait volte-face et quelquefois se continuant par
lans interrompus, prend un aspect nouveau chez Levni en se
soumettant la regie d un centre qui change dans chaque scne.
La composition ferme cde sa place une composition extra
vertie dont l effet se trouve renforc par lun dcor inachev,
interrompu par le cadre.
La figure isole, une entit chez Osman, perd de son im
portance chez Levni o les groupes dominent cause d une
importance nouvelle accorde aux conjonctions entre les lments
de la composition; et ceci en fonction des principes nouveaux
dunit. Ainsi la clart et lquilibre que nous trouvons chez
Osman disparait chez Levni pour faire place la tension, lab
sence de cohrence et la complexit. Le trac insparable du
motif chez Osman, gagne son indpendance chez Levni et sert

NVM SO

N V M SO

RESUME

49

Formuler les lments d une perception plus naturaliste et d un

style nouveau.
Le naturalisme qui caractrise le sentiment de la nature chez
Osman, dpend dun intrt port vers l observation du monde
extrieur et dpasse les clichs qui conditionnent les reprsentati
ons de btes et, par endroits, d arbres et de plantes. Sa dpendance
logique envers les moyens mcaniques dpasse le caractre
imaginaire de lart de la miniature. Ainsi Osman, qui nglige de
dessiner les parapets des tribunes, et dont les personnages appui
ent souvent leurs coudes dans le vide, fait montre d une minutie
particulire lorsquil sagit de reproduire le clou qui se trouve
entre l axe et la roue d une voiture. Qualquefois il om et de
dessiner les chevilles de cuivre entre l obelisque et sa base, et
celle-l semble flotter dans le vide. Mais il fait p reu ve-d une
conscience trs grande et presque d un sentiment de res
ponsabilit face aut procds mcaniques qui l voit pour la pre
mire fois.

BLMLER

NSZ

NAKKA DAVRANII

MNYATR DZLERNDE TEMEL YAPI VE

ETLENME

10

DI VE BTNLK

18

OSMANDA D ZENN KURULUU

20

OSMANDA NESNEL VE USSAL GEREK

34

BOYALAR VE RENKLER

39

LEVNDE D ZENN KURULUU VE GELMENN

YN

41

FRANSIZCA ZET

40

de yaynevi
eletiri, inceleme, deneme
kitaplar:

1.

MEMET FUAT

DNCEYE SAYGI
(23 yaz)

2.

3 lira

SEZER TANSU

EN LK NA M E DZEN
( nceleme )

N C KTAP
3.

HSEYN CNTRK

T U R G U T UYAR
ASIM BEZRC

EDP CANSEVER
(2 inceleme)

de yaynevi

3 lira

ENLKNAME DZEN
trk minyatrnde gereki
duyu ve gelime
T rk m in y a t r sa n a tn n e n tip ik rn e k le rin i iin d e b u ld u u m u z
Surnam e a d v e rilen y a z m a la r O sm anl saray a ile sin in s n n e t
v j e v le n m e d n le rin d e y a p la n e n lik le ri, t re n le ri e le alrlar.
S e z er T a n su b u alm asn d a 16. yzyl so n u n d a d z e n le n e n
n c M u ra t S u rn a m esi ile 18. y zyl b a n d a d z e n le n e n n
c A h m et S u rn a m esin e y e n i b ir a d a n bak y o r. N akka O sm a n
n, N akka L e v n in in sa n a t a n la y la rn d a n y o la k a rak eski T rk
sa n a t k o n u su n d a ok n em li d n c e le re vary o r. Bu d n c e le :sra sn d a g n m z n sa n a t la rn a b ile k tu ta c a k k a d a r c a n la
n yor. M in y a t r san atm z b ile n le re y e n i b ir a n n tad n ,
b ilm iy e n le re ise ta d n a do y u m olm az b r sa n a t d n y a sn g e tire n
b u zl alm ay b e e n e c e in iz i umuyoruz.

S ezer T ansu 1930 ylnda E rzurum da dodu. stanbul^ E de

biyat F ak ltesin in S an at T arihi B lm n bitirdi. 1953 den
1956y a kadar gen e o blm de a sista n h k e tti. Bir ara filim c ili e m erak sard. im di A y a so fy a M zesine b al olarak
B izan s E n stit s nn m ozaik fresk onarm ilerinde alyor.
K A P A K : S A lD M A DEN