Tiifek, Mikrop ve <;elik

insan topluluklarmm
yazg1lan

Jared Diamond

TUBITAK

POPULER BlllM KITAPLARI

T{;BjTAK Populer Bilim Kitaplar, 174

Tufek, Mikrop ve r;elik -Jnsan Toph,luklann,n Yazgilan

Guns, Genns, and Steel - The Fates of Human Societies
Jared Diamond
eviri: Diker 1nce

1997, 2003, 2005 by Jared Diamond. All rights reserved.

Ttirkiye Bilimsel ve Teknolojik Arattrma Kurumu, 2001
Bu yap1tm bi.in.in haklan sakhd1r. Yaz1lar ve gorse! malzemeler,
izin almmadan ti.imi.iyle veya k1smen yay1mlanamaz.

TOBiTAK Popiiler Bilim Kitaplarz 'nm sef imi ve degerlendirilmesi

TOBiTAK Popiiler Bilim Kitaplan Yaym Kurulu tarafmdan yapzlmaktadtr.
ISBN 978 - 975 - 403 - 271 - 0

tlk bas1m1 Ekim 2002'de yap1lan

Ti'ifek, Mikrop ve <;elik

bugtine kadar 65.000 adet bastlm1tir.

21. Bas1m Kas1m 2010 0 5.000 adet)

Yaym Yonetmeni: Duran Akca

Yard1mc1 Yaym Yonetmeni: Dr. Oguzhan V1c1l
Yayuna Haz1rlayan: Ban B1ak1
Kapak Tasanm1: Cerna! Tongi.ir
Sayfa Di.izeni: lnci Yakhz

TUB1TAK
Popi.iler Bilim Kitaplan
Atari.irk Bulvan No: 221 Kavakhdere 06100 Ankara
Tel: (312) 427 06 25 Faks: (312) 427 66 77
e-posta: kitap@tubitak.gov.tr
www.kitap.tubitak.gov.tr
Semih Ofset Matbaac1hk Sek. Yay. San. Tic. Ltd. Sti.
Btiyi.ik Sanayi 1. Cadde No: 74 lskitler Ankara
Tel: <312) 341 40 75 Faks: (312) 341 98 98

Tiifek, Mikrop ve Qelik

insan topluluklann1n
yazg1lan

Jared Diamond

<;eviri

Olker ince

TUBiTAK POPULER BiLiM KiTAPLARI

Esa, Kariniga, Omwai, Paran, Sauakari,

Wiwor ile Yeni Gineli biitiin oteki arkada$ ve
ogretmenlerime -yani zorlu bir 9evreyle
ba$a pkabilen insanlara...

iindekiler

ONDEYi

Yali'nin Sorusu

Farkh Bolgelerde Farkh Gelien Tarih

BiRiNCi KISIM

Cennetten Cajamarca'ya

27

I. Boliim

Balangu; Qizgisine Kadar

29

MO 11.000 Yihna Kadar Biitiin Kitalarda Neler Oldu?

II. Boliim

Dogal Bir Tarih Deneyi

53

Polinezya Adalannda Toplumlan Cografya Nas1l

Bic;imlendirdi?
III. Boliim

Cajamarca <;atimas1

71

inka imparatoru Atahualpa'nm ispanyaya Gidip

Kral I. Carlos'u Tutsak Alamamasmm Nedeni
iKiNCi KISIM

Yiyecek Oretiminin Balamas1 ve YayihI

91

IV. Boliim

Qiftinin Giicii
Tiifeklerin, Mikroplarm ve <;eligin Kokenleri

93

V. Boliim

Tarihte Kimler Varhkhyd1 Kimler Degildi?

121

Yiyecek Oretiminin Balamasmda Etkili Olan

Cografi Farkhhklar
VI. Boliim

Qift<;ilik Yapmah m1 Yapmamah m1?

135

Yiyecek Oretiminin Yayih Nedenleri

VII. Boliim

Badem Nas1l Yetitirilir?

149

Bilirn;sizce Gelitirilmi ilk Tarim Bitkileri

VII I. Boliim

Elmalar m1 Yerliler mi?

171

Baz1 Bolge Halklan Nic;in Bitkileri

Evcilletirmeyi Baaramad1?
IX. Boliim

Zebralar, Mutsuz Evlilikler ve

Anna Karenina ilkesi

205

Baz1 Biiyiik Memeli Hayvan Tiirleri Nic;in Hic;bir

Zaman Evcilletirilemedi?
X. Boliim

U <;suz Bucaks1z Gokler ve Savrulan Baltalar

229

Nic;in Yiyecek Oretimi Farkh K1talarda Farkh

H1zlarla Ya.Y1ld1?

0<;0NC0 KISIM

Yiyecek Oretiminden Ti.ifeklere,

Mikroplara ve <;elige

249

XI. Boliim

Oldi.iri.ici.i Bir Armagan: Hayvan Varhg1

Mikroplarm Evrimi

251

XII. Boliim

Kopyalar ve Odi.in Harfler

277

Yazmm Evrimi
XIII. Boliim

ihtiyac1n Anas1

307

Teknolojinin Evrimi
XIV. Boliim

Eitlikilikten Hirs1zkrasiye

357

Yonetimin ve Oinin Evrimi

DORD0NC0 KISIM

Be Boliimde Devrialem

393

XV. Boliim

Yali'nin Halk1

395

Yeni Gioe ile Avustralya Tarihleri

XVI. Boliim

Qin Nas1l Qinli Oldu?

429

Dogu Asya'nm Tarihi

XVII. Bol um

Surat Teknesiyle Polinezya'ya

Avustronezya'nm Genileme Tarihi

445

XVIII. Boli.im

<;at1an Yankilreler

471

Avrasya Tarihi ile Amerika K1talan Tarihinin

Kar1latinlmas1
XIX. Boliim

Afrika Nas1l Kara Afrika Oldu?

499

Afrika Tarihi

SONDEYi

insanhk Tarihinin Bir Bilim Olarak Gelecegi

Japonlar Kimdir?

533

561

SONSOZ 2003

Bugiln, Tufek, Mikrop ve Qelik

593

Teekkiir

612

Ek Okumalar

613

Fotograflar

632

Dizin

633

Ondeyi

Yali'nin Sorusu

iinyamn farkh bolgelerindeki farkh halklar ic;in tarihin

c;ok farkh bic;imde gelitigini hepimiz biliyoruz. So
nuncu Buzul Qagi'm izleyen 13.000 yilda diinyanm

baz1 bolgelerinde metal aletlere sahip olan okuryazar sanayi top1 umlan ortaya c;1kti, buna karihk baka bolgelerinde okuryazar
olmayan, c;iftc;ilikle ugran toplumlar, daha baka bolgelerin
deyse ta aletler kullanan, avc1hk yaparak ve yaban yiyecekler
toplayarak gec;inen toplumlar vard1. Bu tarihsel eitsizlilderin
uzun golgelerini bugiinkii diinyam1zda da gozlemliyoruz, c;iinkii
metal aletleri olan okuryazar toplumlar oteki toplumlar iizerinde
ilstiinliik kurdu ya da onlan yok etti. Bu farkhhklar diinya tari
hinin en temel olgusudur ama bunlarm nedenleri belirsiz ve tar
tlmahdir. Bana bu farkhhklarm nedeniyle ilgili diiiindiirilcii
soru 25 yil once ok basit ve kiisel bir soru olarak sorulmutu.

1972 yilmm Temmuz aymda tropik bir ada olan Yeni Gine'de
deniz k1y1smda yiiri.iyordum. Bir biyolog olarak kularm evri
mini inceledigim yerdir Yeni Gine. Yali admda mi.ithi bir yerli
siyasetiden soz edildigini duymutum, o gi.inlerde o bolgede
dola1yormu. Bir rastlant1 sonucu o gi.in Yali ile ikimiz aym yo
ne dogru yi.iri.imekteymiiz. Yali arkamdan yetiti. Bir saat bir
likte yiiri.idi.ik ve bir saat boyunca konutuk.
Yali insanlan etkileme gi.ici.i olan, enerji saan biriydi. Gozle
rinin parlakhg1 gozlerinizi kamat1nrd1. Bi.iyi.ik bir ozgi.ivenle
kendinden soz etti ama aym zamanda derin bir merak1 yans1tan
pek ok soru sordu, bi.iyiik bir dikkatle dinledi. Sohbete o gi.in
lerde Yeni Gine'de herkesin zihnini megul eden bir konuyla
balad1k -ok h1zh gelien siyasal olaylar. 0 gi.inlerde, Yali'nin
i.ilkesinin bugi.inki.i adm1 kullamrsak, Papua Yeni Gine, Birle
mi Milletler'in bir karan uyarmca ha.la Avustralya yonetimi al
tmdayd1 ama bag1ms1zhk ri.izgarlan esmeye balam1ti. Yali ba
na yerli halk1 kendi kendilerini yonetmeye hazirlamaktaki roli.i
ni.i anlatt1.
Bir si.ire sonra Yali konuyu degitirdi ve beni sorguya ekme
ye balad1. Yeni Gine'den d1an adun atmam1tI, yi.iksekokul
dan sonra egitimine devam edememiti ama doymak bilmez bir
merak1 vard1. Once benim Yeni Cine kulan i.izerinde nas1l bir
ahma yaptig1m1 ogrenmek istedi (bu i iin ka para ald1g1m1
sormayi da ihmal etmemiti). Farkh ku topluluklarmm milyon
larca y1lhk bir si.ire iinde Yeni Gine 'yi kendilerine nas1l yurt
edindiklerini anlattim. Sonra o bana, kendi halkmm atalarmm
son on binlerce yil iinde Yeni Gine'ye nas1l geldiklerini ve son

200 yil iinde beyaz Avrupahlarm Yeni Gine'yi nas1l somi.irge

letirdiklerini sordu.
Yali ile benim temsil ettigim toplumlar arasmdaki gerilimi iki
miz de biliyorduk ama aram1zdaki dostluk havas1 bozulmadan
devam ediyordu. iki yiizyil once bi.iti.in Yeni Gineliler "ha.la
Yontma T <;ag1'nda ya1yorlard1". Yani Avrupa'da binlerce yil

once yerlerini metalden yapilma aletlere birakm1 olan tatan ya2

p1lma aletleri ha.la kullamyorlard1, merkezi bir siyasal giiciin c; ev

resinde orgi.itlenmemi olan koylerde yaiyorlard1. Beyazlar gel
diler, merkezi yonetimi getirdiler,

c; elik

baltalardan, kibritten,

ilac;tan giyim kuama, merubata, emsiyeye kadar c;eitli mallar

getirdiler; Yeni Gineliler bu mallarm degerini hemen anlad1. Ye
ni Gine'de biiti.in bu mallarm hepsinin toplu ad1 "kargo" idi.
Beyaz somiirgecilerin pek c; ogu Yeni Ginelileri "ilkel" diye
ac;1kc; a kii c; iimsedi. Yeni Gine'deki beyaz "efendilerin" -l 972'de
ha.la onlara "efendi" deniyordu- en ie yaramaz1 bile Yeni Gine
lilerden, hatta Yali gibi etkili siyasetc; ilerden daha iyi bir hayat
ya1yordu. Arna Yali bana sordugu gibi pek c; ok beyaza da sormutu, hen de pek c; ok Yeni Gineliye sordum. Ben de Yali de
c;ok iyi biliyoruz ki Yeni Gineliler ortalama olarak en az Avru
pal1lar kadar zekidir. Herhalde Yali o parlak gozlerini dikip sor
gular gibi bana baktigmda kafasmdan bunlar ge c; iyordu. "Ne
den siz beyazlarm bu kadar c;ok kargosu var, bunlan Yeni Gi
ne'ye neden getirdiniz ve biz siyahlarm kendi kargosu neden bu
kadar az?" diye sordu.
Bu basit bir soruydu ama Yali'nin tamd1g1 ekliyle hayatm en
can ahc1 sorusuydu. Evet, ortalama bir Yeni Ginelinin hayat
tarz1yla ortalama bir Avrupalmm ya da Amerikalmm hayat tar
z1 arasmda ha.la biiyiik farkhhklar var. Bunlarm d1mda kalan
halklarm hayat tarzlan da benzer farkhhklar gosteriyor. Bu bii
yi.ik farkhhklarm gerisinde onemli nedenler yatsa gerekir ve insan bunlarm c; ok ac; 1k c; a gori.ilebilecek nedenler oldugunu sana
bilir.
Oysa Yali'nin basit gibi gori.inen sorusu yamtlanmas1 gii c; bir
soru. 0 zamanlar bu sorunun yamtm1 bilmiyordum. Tarih uz
manlan yamt konusunda anlaam1yorlar; c;ogu artik boyle bir
soru sormuyor bile. Yali ile aram1zda bu konumanm ge c;tigi
gi.inden bu yana insanhgm, tarihin ve dillerin evriminin baka
yonleri iizerinde aratirmalar yaptim, yaz1lar yazd1m. Yirmi be
y1l sonra yazilm1 bu kitapla Yali'nin sorusunu yamtlamaya c;a
hacag1m.

Yali'nin sorusu yalmzca Yeni Ginelilerle Avrupah beyazlarm

hayat tarzlan arasmdaki farkla ilgiliydi ama c;agda diinyadaki
daha pek c;ok kar1thg1 kapsayacak ekilde geniletilebilir. Av
rasya kokenli, ozellikle U an ha.la Avrupa'da ve Dogu Asya'da
yaayan halklar ile Kuzey Amerika'ya goc; etmi olanlar, zengin
lik ve gilc; bak1mmdan diinyaya egemen olmu durumdalar. Af
rikahlarm c;ogu da ic;inde olmak ilzere oteki halklar Avrupa'nm
somilrgesi olinaktan kurtuldular ama zenginlik ve gilc; bak1mm
dan c;ok gerilerde kald1lar. Dahas1 Avustralya'nm, Kuzey, Orta
ve Giiney Amerika'nm, Giiney Afrika'nm yerli halklan artik
kendi topraklarmm efendisi bile degiller, Avrupah somilrgeciler
tarafmdan katledildiler, boyunduruk alhna almd1lar hatta baz1
durumlarda tamamiyla yok edildiler.
0 bak1mdan c;agda diinyada goriilen eitsizliklerle ilgili so
ruyu 6yle sormak gerekir: Neden U anda Avrupah ve Asyah
halklar zenginlik ve gilc; sahibi de bakalan degil? Ornegin ne
den Amerika, Afrika ve Avustralya yerlileri gidip Avrupahlan
ve Asyahlan oldiiremedi, egemenlikleri alhna alamad1, onlarm
koklerini kaz1yamad1?
Bu sorunun kolayca bir ad1m gerisine gidebiliriz. MS 1500
yilmda Avrupah somilrgeciler diinyaya yayilmaya balarken
farkh k1talardaki halklar teknoloji ve siyasal orgiitlenme bak1mmdan biiyiik farkhhklar gosteriyordu. Avrupa'da, Asya'da,
Kuzey Afrika'nm biiyiik bir boliimiinde metal aletler kullanan
devletler ya da imparatorluklar vard1, bunlann baz1lan sanayi
lemenin eigine gelmiti . Amerika'nm iki yerli halk1, Aztekler
ve inkalar tatan yap1lma aletlerle imparatorluklar yonetiyordu.
Afrika'da Sahra'nm gilneyinin bir boliimil demir aletler kulla
nan kiic;iik devletler ya da efliklere boliinmiitii. Baka halkla
rm c;ogu c;iftc;ilikle ugraan kabileler ya da tatan yap1lm1 alet
ler kullanan avc1/yiyecek toplayic1 insan silriileri halinde yaI
yorlard1 -bunlarm arasmda Avustralya ve Yeni Gine'de yaayan
halklar, Biiyiik Okyanus adalarmm ve Kuzey, Orta ve Giiney
Amerika k1talarmm biiyiik boliimiinde, Sahra'mn gilneyindey4

se kiic;iik bir boliimde yaayan halklar da vard1. Kukusuz MS

1500 yilmda goriilen bu teknolojik ve siyasal farklar c;agda
diinyadaki eitsizliklerin en yakm nedenidir. Arna diinya 1500
y1lmdaki durumuna nas1l geldi?
Yine, yaz1h tarihlere ve arkeolojik bulgulara dayanarak bu
sorunun da kolayca bir ad1m gerisine gidebiliriz. Son Buzul <;a
g1 'nm sonuna, yani MO 11.000 y1lma kadar biitiln k1talardaki
biitiin halklar ha.la avc1hk ve yiyecek toplayic1hg1yla gec;iniyor
du. MS 1500 yilmda goriilen teknolojik ve siyasal farkhhklarm
gerisinde, MO 11.000 yihyla MS 1500 y1h arasmda farkh ana
karalardaki farkh halklarm farkh h1zda geliim gostermi olma
s1

gerc;egi yatiyordu. Avustralya ve Amerika yerlileri avcilyiye

cek toplayic1 olarak kahrken, Avrasya halklarmm biiyi.ik bolii

mil, Amerika'da ve Sahra'nm giineyinde yaayan halklarm
epeycesi tanm, hayvanc1hk, metal ileme teknolojisi, karmaik
siyasal orgiitlenme evrelerine gec;miti. Avrasya'nm baz1 bolge
leriyle Amerika'nm bir bolgesinde yaayan halklar birbirinden
bag1ms1z olarak yaz1y1 da bulmulard1. Arna bu yeni gelimele
rin hepsi Avrasya'da baka yerlere oranla daha erken bir tarih
te oldu. Ornegin Giiney Amerika And Daglan'nda bronz alet
lerin seri iiretimi 1500 yilmdan onceki yiizy11larda ancak balar
ken Avrasya'mn baz1 bolgelerinde 4000 y1l once balam1tI. Tas
manya'nm Avrupah kaiflerce MS 1642 yilmda ilk kefedildigi
zamanki ta teknolojisi, Yukan Avrupa'nm on binlerce yil once
Yontma Ta <;ag1'ndaki teknolojisinden daha basitti.
0 halde c;agda diinyadaki eitsizliklerle ilgili sorumuzu Dy
le sorabiliriz: insanlar neden farkh kitalarda farkh h1zda geli
ti? Tarihin seyrini oluturan ey bu h1z farkhhklandir ve benim
kitab1mm konusu da ite budur.
Dolay1s1yla bu kitap sonuc;ta tarihle ve tarihoncesiyle ilgili
ama konusu yalmzca bilimi ilgilendiren bir konu degil, aym za
manda uygulama ve siyaset ac;1smdan son derece onemli. <;ag
da diinyayi fetihler, salgm hastahklar e soyk1nmlar yoluyla
bic;imleyen ey eit olmayan halklar arasmdaki karihkh ilikile5

rin tarihidir. Bu farkhhklarm yarattig1 yankilanmalar, aradan

pek c;ok yiizyil gec;mesine karm ha.la sona ermemitir ve bugiin
diinyanm en sorunlu bolgelerinin baz1larmda ha.la silrmektedir.
Ornegin Afrika'nm pek c;ok yerinde ha.la son somiirge done
minin miras1yla boguuluyor. Daha baka bolgelerdeyse i<; kan
ikhklar ya da gerilla savalan siirilyor, ha.la sayilan c;ok olan
yerli nilfuslar iilkelerini ele gec;irmi fatihlerin torunlarmm yo
netimleriyle kap11yor -ornegin Orta Amerika'nm, Meksika'nm,
Peru'nun, Yeni Kaledonya'nm, eski Sovyetler Birligi'nin biiyiik
bir boliimil ile Endonezya'nm baz1 bolgelerinde. Yerli nilfusla
rm pek c;ogu -ornegin Hawaii'nin, Avustralya'nm, Sibirya'nm
yerli halk1, Amerika Birleik Devletleri'nde, Kanada'da, Brezil
ya'da, Arjantin ve iii'de bulunan yerliler- soyk1nmlar ve hasta
hklar dolayis1yla sayica oylesine azalmibr ki istilac1larm torun
larmm say1s1 onlarmkini kat kat aIDItlr. Bu yiizden bir ic; sava
a kalk1amayacak durumda olmalarma karm haklanm arama
konusunda her giln biraz daha bilinc;leniyorlar.
Halklar arasmda gec;miten gelen farkhhklarm gilnilmiizdeki
ekonomik ve siyasal yans1malarmm yam sira, dilsel yans1malan
da var -ozellikle U anda diinyada yaayan 6000 dilden c;ogu
yok olma, yerini ingilizce, <;ince ve Rusc;a ile son yiizy11larda
c;ok fazla say1da insanm konuur hale geldigi baka birkac; dile
birakma tehlikesiyle karI kariya . <;agda diinyadaki biitiln bu
sorunlarm kokeninde Yali'nin sorusunda gizli olan tarihsel yo
rilngelerin farkhhg1 gerc;egi yat1yor.
Yali'nin sorusuna yamt aramadan once biraz ara verip boyle
bir sorunun tarh1lmasma karI c;1kanlarm goriilerini ele almak
iyi olur. Baz1lan boyle bir sorunun sorulmasma bile c;eitli ne
denlerden dolayi karI c;1kiyor.
KarI goriilerden biri U: Bir halkm baka bir halk ilzerinde
nas1l ilstiinliik kurdugunu ac;1klamay1 baanrsak bu o ilstiinlii
gil hakh gostermek gibi olmaz m1? Bu sonucun kac;m1lmaz ol
dugunu, bugiln bu sonucu degitirmeye c;ahmanm bouna bir
c;aba olacagm1 soylemek anlamma gelmez mi? Bu itiraz, neden6

ltri ac;1klamakla sonuc;lan kabul etmeyi birbirine kantirmak gi1 ,i gen el bir egilime dayamyor. Tarihsel ac;1klamanm ne ie yarayc1cag1 konusu ac;1klamanm kendisinden apayn bir konudur.
/\nlamak c;ogu kez sonuc;lan tekrarlamak ya da ebediletirmek
itmacma degil, o sonuc;lan degitirmeye c;ahma amacma hizmet
<'der. ite bu yilzden psikologlar katillerin ve tecaviizcillerin
rnhlanm anlamaya c;ahir, toplumsal tarihc;iler soyk1nmlan an
lamaya c;ahir, doktorlar hastahklarm nedenlerini anlamaya c;a
l11r. Bu aratirmac1larm amac1 cinayeti, tecavilzil, soykinm1,
hastahklan hakh gostermek degildir. Tam tersine onlar, zincir
leme nedenleri anlayarak bu zinciri kirmak isterler.
ikinci itiraz U: Yali'nin sorusunu ele almakla Avrupa mer
kezli bir tarih yakla1mm1 kendiliginden benimsemi, Bat1 Av
rn pa'y1 yilceltmi olmuyor muyuz, c;agda dilnyada Bati Avru
pa 'nm ve AvrupahlamI Amerika'nm ilstilnlilgilnil kabul etme
saplant1sma takihp kalm1 olmuyor muyuz? Bu iistilnliik yalmz
ca son birkac; yi.izyilm gec;ici bir olgusu degil mi, gilniimilzde
,Japonya'nm, Gilneydogu Asya'nm iistilnlilgilyle zaten geride
kalmak ilzere degil mi? Aslmda bu kitap c;ogunlukla Avrupah
lar dimda kalan halklan konu edinecek. Avrupahlar ile Avru
pah olmayanlar arasmdaki kar1hkh ilikiler iizerinde durmak
lan c;ok Avrupah olmayan farkh halklar arasmdaki karihkh
ilikileri inceleyecegiz -ozellikle Afrika'da Sahra'nm gilneyinde
ki, Gilneydogu Asya'daki, Endonezya'daki, Yeni Gine'deki
halklan ve bu bolgelerin yerli halklan arasmdaki ilikileri. Bati
Avrupa kokenli halklan yi.iceltmek 6yle dursun onlarm kiiltilr
lerinin temel ogelerinin c;ogunun baka yerlerde yaayan insan
lar tarafmdan gelitirilmi, daha sonra Bati Avrupa'ya tamffiI
eyler oldugunu gorecegiz.
Ve ilc;ilncil itiraz: "Uygarhk" gibi, "uygarhgm doguu" gibi
sozlerden, sanki uygarhk iyi bir eymi, kabile avcilyiyecek top
layic1lan mutsuzmu, son 13.000 yildir tarihin geliimi insamn
mutluluguna bilyi.ik katk1larda bulunmu, anlam1 c;1kmiyor mu?
Aslmda hen sanayilemi toplumlarm avc1/yiyecek toplayic1 ka7

bilelerden "daha iyi" oldugu, ya da avci/yiyecek toplayic1 toplum

lara ozgil hayat tarz1m birak1p demire dayah devlet alma aama
sma ge<;menin "gelime"yi temsil ettigi, ya da insanlann mutlulu
guna katk1da bulundugu gibi bir varsayimda bulunmuyorum.
Hayatm1 Amerika Birleik Devletleri kentleriyle Yeni Gine koy
leri arasmda ge<;irmi biri olarak benim izlenimime gore uygarh
gm sozilm ona nimetleri var da, yok da. Ornegin, avcilyiyecek
toplayic1 toplumlann ilyeleriyle kar1lat1nld1gmda gilnilmilz sa
nayi iilkelerinin vatandalan daha iyi saghk hizmeti ahyorlar, on
lar i<;in cinayetten olme tehlikesi daha az, daha uzun yaama
anslan var ama ate yandan e-dost ve biiyiik aile dayammas1
gibi toplumsal desteklerden <;ok az yararlamyorlar. insan toplu
luklarmdaki bu cografi farkh.hklan incelememin nedeni ?elirli
bir insan toplulugunu bir bakas1yla kar1latinp onu goklere <;1karmak degil, yalmzca tarihte nelerin olup bittigini anlamak.
Yali'nin sorusuna yamt vermek i<;in yeni bir kitap yazmaya
gerek var m1? Biz yamtI zaten bilmiyor muyuz? Oyleyse bu
kitap da neyin nesi?
Belki de en <;ok bilinen a<;1klama, halklar arasmda biyolojik
farklarm bulundugu varsay1mm1 a<;1k ya da ilstil kapah olarak
kabul etmeye dayamyor. MS 1500 yihm izleyen yilzyillarda Av
rupah kaifler, diinyadaki halklar arasmda teknoloji ve siyasal
orgiitlenme bak1mmdan biiyiik farkhhklar oldugu ger<;eginin
farkma vard1k<;a, bu farkhhklarm dogutan gelme yeteneklerle
ilgili oldugunu diiiindiiler. Darwin kurammm ortaya <;1k1mdan
sonra a<;1klamalar dogal se<;ilim ve evrimsel soyagac1 terimleriy
le birlikte yeni bir ekil aldi. Teknolojik a<;1dan ilkel halklarm,
maymunsu atalardan gelen insan soyunun evrimine ait kalmtilar
oldugu diiilnilldii. Sanayilemi toplumlardan gelen somilrgeci
lerin bu halklan yurtlarmdan kovmas1, en uygun olanlarm ha
yatta kalmas1 ilkesinin ornegiydi. Daha sonra genetik biliminin
doguuyla a<;1klamalar bu kez genetik terimleriyle yeniden dile
getirildi. Genetik olarak Avrupahlarm Afrikahlardan, hele hele
Avustralya yerlilerinden daha zeki olduklan kabul edildi.

Bugiln Bati toplumunda irk<;1hga kar1 olduklarm1 a<;1k<;a di

le getiren kesimler var. Arna pek <;ok Bat1h (belki de buyiik <;o
l!;unluk) kendi kendilerine kald1klarmda ya da bilin<;altlarmda
1rk<;1 a<;1klamalan kabul etmeyi silrdilrilyor. Japonya'da ve pek
"'ok baka ulkede bu tilr a<;1klamalar ha.la a<;1k a<;1k, hi<; ozilr di
lcmeden ileri silrillilyor. Hatta egitimli beyaz Amerikahlar, Av
rupahlar ve Avustralyahlar, Avustralya yerlileri soz konusu ol
< I ugunda

yerlilerin kendisinde bir ilkellik oldugu diliincesinde

lcr. Kukusuz beyazlardan farkh goriinilyorlar. Avrupa somiir

geciligi doneminde hayatta kalabilmi yerlilerin bugiln yaayan
torunlarmm pek <;ogu, beyaz Avustralya toplumunda ekonomik
a<;1dan baanh olmakta gii<;liik <;ekiyor.
inand1nc1 gibi gorilnen bir baka sav da u: Avustralya'ya ge
len beyaz go<;menler burada okuryazar, sanayilemi, siyasal
olarak merkezilemi, demokratik, metal alet kullanan, yiyecek
iiretimine dayanan bir toplum yaratt1lar; biitiln bunlan topu to
I >LI bir yiizyil i<;inde baard1lar, oysa yerli halk burada en az
40.000 yildir metal kullanmadan avc1/yiyecek toplayic1 kabileler
halinde ya1yordu. insan topluluklarmm geliimi konusunda iki
<>rnek vard1 kar1m1zda, <;evre koullan ikisi i<;in de aymyd1, tek
degiiklik bu <;evrede yaayan halktayd1. Avustralya'nm yerli
halkiyla Avrupa toplumlan arasmdaki farkm, halklarm kendile
rindeki farktan kaynakland1gm1 soylemek i<;in bundan daha iyi
hir kamt aramaya gerek var m1yd1?
Bu tiir irk<;1 a<;1klamalara kar1 <;1k1yorsak bunlan yalmzca ig
rcn <; buldugumuzdan degil, aym zamanda yanh olduklarmdan
drr. insanlar arasmdaki teknolojik farkhhklarla paralellik goste
rcn zeka farkhhklarmm varhgma dair elimizde saglam kamt
yok. Aslmda biraz sonra apklayacag1m gibi <;ag1m1zda "Yontma
Ta <;ag1'm" yaayan halklar ortalama olarak belki de sanayile
mi halklardan zeka bak1mmdan geri olmak oyle dursun daha
ilcri . Size tuhaf gelecek ama, Avustralya'ya gelen beyaz go<;
menlerin yukarda sozil edilen oteki ilstiinluklere sahip okurya
zar bir sanayi toplumu kurmu olma onurunun kendilerine ve9

rilmesini hak etmediklerini XV. Boliim'de gorecegiz. Aynca ya

km zamanlara kadar -Avustralya ve Yeni Gine yerlileri gibi
teknolojik ac;1dan ilkel kalm1 halklar, kendilerine firsat tanmd1gmda sanayi teknolojilerini genellikle c;ok iyi ogreniyorlar.
Bilisel psikologlar farkh cografi bolgelerden gelen ama bu
giin aym iilkede yaayan halklar arasmdaki zeka farkhhklanm
ortaya koymak ic;in pek c;ok c;aba harcad1lar. Ozellikle c;ok sayi
da beyaz Amerikah psikolog Afrika kokenli Amerikan zencile
rinin Avrupa kokenli beyaz Amerikahlara gore zeka bak1mm
dan dogutan geri olduklanm on ytllardir gostermeye c;ah1yor.
Oysa c;ok iyi bilindigi gibi birbiriyle karUatinlan halklar ara
smda toplumsal c;evre ve egitim olanaklan bak1mmdan biiyiik
farkhhklar var. Bu olgu teknolojik farkhhklarm zeka farkhhkla
rmdan dogdugu varsay1mm1 smamayi iki kat zorlatinyor. Bi
rincisi, yetikin insanlar olarak bile bizim bilisel yetenegimiz
c;ocuklukta yaad1g1m1z toplumsal c;evreden oylesine etkileniyor
ki onceden var olan genetik farklarm etkilerini saptamak giic;le
iyor. ikincisi, bilisel yetenegimizi olc;en testier (ornegin zeka
testleri) daha c;ok kiiltiirel bilgilerimizi olc;er, dogutan gelen saf
zeka, ne demekse, onu degil . <;ocukluktaki c;evrenin ve ogrenil
mi bilgilerin zeka testi sonuc;lan iizerindeki tart1mas1z etkileri
yiiziinden, bugiine kadar psikologlar biitiin c;abalarma karm
beyaz olmayan halklarm zekalarmda varsayilan genetik bozuk
lugu inand1nc1 bic;imde saptamay1 baaramam1tir.
Bu tartImah konuyu hen 33 yil Yeni Ginelilerle birlikte, on
larm kendi bozulmam1 toplumlarmda c;ahmI olmanm bana
kazandird1g1 bak1 ac;1s1yla degerlendiriyorum. Yeni Ginelilerle
c;ahmaya balad1g1m ilk giinden beri onlarm ortalama olarak,
ortalama bir Avrupah ya da Amerikahya gore daha zeki, daha
uyamk, daha diavurumcu, c;evrelerindeki nesneler ve insanlar
la daha ilgili olmalan beni hep etkiledi. Ornegin tammad1klan
bir c;evrenin haritasm1 zihinlerinde canlandirmak gibi, zihnin i
leyiinin baz1 yonlerini yans1tt1g1 diiilniilebilecek ileri Batil1lardan c;ok daha iyi beceriyorlar. Elbette Batihlarm c;ocukluktan
IO

1,alayarak egitimini ald1klan ilerde, kendileri bu egitimi gor111t< likleri

ic;in baanh olamiyorlar. Bu yiizden de uzak koyler

dtn kentlere gelen, okul yiizii gormemi Yeni Gineliler Bahhla

"' aptal goriiniiyor. Bunun tam tersine, hen de s1k ormanlarda
Yeni Ginelilerle birlikteyken onlara ne kadar aptal goriindiigii111iin hep farkmday1m; Yeni Ginelilerin c;ocukluktan beri yap
I ddan

(ornegin s1k ormanlarda gec;itler bulmak ya da bir kulii-

1,t yapmak gibi) basit ileri hie; beceremiyorum.

Yeni Ginelilerin Avrupahlardan daha zeki oldugu yolundaki
izlenimimin neden dogru olabilecegine ilikin iki ey soyleye1,ilirim. Birincisi, Avrupahlar binlerce yildir merkezi hiikiimeti,
polisi, hukuk sistemi olan kalabahk niifuslu toplumlarda ya1yorlard1. Bu tiir toplumlarda, kalabahk niifuslu yerlere ozgii (c;i
"ek gibi) bulaICI salgm hastahklar bahca oliim nedeniydi, cina
yt't o kadar yaygm degildi ve sava hali s1k degil ender goriilen
l>ir haldi. BulaICI ve oldiirilcii hastahklardan kurtulan Avrupa
l1larm c;ogu ic;in aym zamanda oteki oliim nedenleri bir tehlike
(,lmaktan c;1k1yor ve onlar genlerini yeni kuaklara aktarmaya
( levam ediyorlard1. Bugiin canh olarak dogan Batih bebeklerin
,ogu bulaICI ve oldiirilci.i hastahklan atlatiyor, zekalan ve ta1<l1klari genler bakimmdan nas1l olurlarsa olsunlar ilri.iyorlar. Oy
sa Yeni Gineliler kalabahk nilfuslu toplumlarda gelien bulaICI
hastahklarm goriilemeyecegi kadar seyrek niifuslu toplumlarda
yaad1lar hep. Buna karihk cinayet, bitmek bilmez kabile savalan, kaza, yiyecek bulma sorunlan gibi nedenlerden dolayi gele
ncksel Yeni Gineliler arasmda oliim oram c;ok yiiksekti.
Geleneksel Yeni Gine toplumlarmda zeki insanlarm bu oliim
tehlikelerinden kendilerini koruma olas1hg1, daha az zeki olan
larmkine gore daha yiiksekti. Oysa geleneksel Avrupa toplum
lannda salgm hastahklarm yol ac;tig1, farkhhklar gosteren can
kay1plarmm zeka ile hic;bir ilgisi yoktu, viicut kimyasmm ayrm
t darma bagh genetik direnc;le ilgisi vard1. Ornegin, kan grubu B
ve O olanlar kan grubu A olanlara gore c;ic;ege daha dayamkh
dir. Yani Yeni Gine'de zeka genleri dogal sec;ilimde ok daha
11

kati bir bi<;imde etkili olmutu, oysa kalabahk nilfuslu, siyasal

a<;1dan karma1k toplumlarda dogal se<;ilimde vilcut kimyas1 da
ha etkiliydi.
Bu genetik nedenin yam sira Yeni Ginelilerin Bat1hlardan da
ha zeki olma olas1hgmm bir ikinci nedeni daha var. Giinilmilz
de Avrupah ve Amerikah <;ocuklar zamanlarmm <;ogunu edil
gen bir ekilde televizyon, radyo ve sinemayla oyalanarak ge<;i
riyorlar. Ortalama bir Amerikan evinde televizyon giinde yedi
saat a<;1k durur. Bunun tersine geleneksel Yeni Gineli <;ocukla
rm edilgen eglence olanaklan gerc;ekten de yoktur, onun yerine
uyamk kald1klan zamanm hemen hemen hepsini etken olarak
baka c;ocuklarla ya da biiyiiklerle konumak ya da oynamak
gibi bir eyler yaparak gec;irirler. <;ocuk geliimiyle ilgili
neredeyse biitiln aratirmalarda zihinsel geliim i<;in c;ocukluk
taki uyan ve etkinliklerin ne kadar onemli oldugu vurgulamr ve
<;ocuklukta az uyanlm1hgm zihinsel geliimi degitirilemez bir
bi<;imde yavalatt1g1 ger<;eginin alti <;izilir. Bu etkiyle elbette Ye
ni Ginelilerde gorillen ilstiln diizeydeki ortalama zihinsel ileve
genetik olmayan bir oge eklenmektedir.
Yani, zihinsel yetenek bak1mmdan Yeni Gineliler belki de
Batihlara gore genetik olarak daha ilstiinler ve kukusuz bugiln
sanayi toplumlarmda yetien <;ocuklar i<;in soz konusu olan ge
limiligin kotil etkilerinden kurtulmu olmak gibi bir ansa da
sahipler. Hi<; kukunuz olmasm, Yeni Ginelilerin Yali'nin soru
suna yamt olabilecek herhangi bir zeka oziirleri olduguna dair
hic;bir ipucu yok. Bu iki etken, yani genetik etken ile c;ocukluk
taki geliim etkeni, Yeni Ginelileri Bahhlardan ayiran etkenler
oldugu gibi aym zamanda avci/yiyecek toplayic1 toplumlarm ve
teknolojik bak1mdan ilkel kalm1 oteki toplumlarm ilyelerini ge
nel olarak teknolojik a<;1dan gelimi toplumlarm ilyelerinden
ayiran etkenler de olabilir. Dolayis1yla ha aag1 duran ahtla
gelmi irkc;1 varsayim1 ters c;evirip diizeltmek gerekiyor. Acaba
ni<;in Avrupahlar genetik anss1zhklara ve (<;ag1m1zda) gelimi
ligin kukuya yer birakmayan zararlarma karm sonunda daha
12

,ol{ kargoya sahipler? Acaba Yeni Gineliler nic;in benim i.isti.in

nlclug;una inand1g1m zekalarma karm sonunda teknolojik ba1\ 11ndan ilkel kald1lar?
( ;cnetik ac;1klama Yali'nin sorusunun tek yamtI degildir. Ku1.cy

A.vrupa'da yaayanlar arasmda yaygm bir kamya gore onla

nn yaad1klan topraklarm soguk ikliminin sozde uyanc1 etkile

d vardir, oysa s1cak, nemli tropik iklimler insanm yaratic1hgm1
vt l'nerjisini azaltir. Belki de kutuplara yakm yerlerde mevsim
wl olarak degien iklim, mevsimsel olarak degimeyen tropik
iklimlere gore c;ok daha farkh sorunlarla boguma.Y1 gerektirir.
I \tlki de soguk iklimler insam hayatta kalabilmek ic;in teknolo
j i I{ ac;1dan daha yaratic1 olmaya zorlar, c;i.inki.i kendisine s1cak
1,i r cv yapmas1, s1cak giysiler bulmas1 gerekir, oysa tropiklerde
yaayan insan c;ok daha basit bir barmakla ve giysisiz idare ede1,ilir. Ya da bu saVI tersine c;evirerek aym sonuca varabiliriz:
l(t1tuplara yakm yerlerde insanlar uzun k1lardan dolayi evle
rindc oturmak zorunda olduklan ic;in onlarm yaratic1hga a.Y1ra
t'ak c;ok zamanlan vardir.
lskiden yaygm olarak benimsenmi olmasma karm bu ti.ir
I ,ir ac;1klamanm da dikkatle incelendiginde yetersizligi ortaya c;1lwr. ilerde gorecegimiz gibi, Kuzey Avrupa'da yaayan halklarm
son bin yila kadar Avrasya uygarhgma onemli hic;bir katktlan ol
mad1; onlann tek ans1 Avrasya'nm daha s1cak bolgelerinde ar
t aya c;1kan gelimeleri (tanm, tekerlek, yaz1, metal sanayii gibi)
<><lune; alabilmelerine elveren cografi bir bolgede ya1yor olmala
nyd1. Yeni Di.inya'da kutba yakm soguk bolgeler insanhk deni
zinin durgun sulan gibiydi. Amerikan yerlileri arasmda yaz1yi
l>ulanlar yalmzca Meksika'da, Yengec; Donencesi'nin gi.ineyinde
yaayan toplul!!k}ar oldu; Yeni Di.inya'da en eski c;omlekc;ilik
merkezi Gi.iney Amerika'nm tropik bolgesi olan ekvator yakm
larmda bir yerdeydi; Yeni Di.inya'nm MS birinci binytlda sanat
ve gokbilim bak1mmdan olsun, baka bakimlardan olsun, genel
olarak en gelimi toplumu kabul edilen klasik Maya t<?plumu
tropik Yucatan bolgesinde ve Guatemala'da ya1yordu.
13

Yine Yali'ye verilebilecek il<;ilncii bir yamt da, iklimin kuru

oldugu bolgelerde, duzlilklerdeki irmak yataklarmm onemli ol
dugu, buralarda verimli bir tanmm geni <;aph sulama sistemi
gcrektirdigi, sulama sisteminin de merkezilemi bir biirokrasi
olmadan kurulamayacag1dir. Bu a<;1klamanm bahca dayanag1
isc, bilinen ilk imparatorluklarm ve yaz1 sistemlerinin, Firat ve
I )icle Vadilerini i<;ine alan Bereketli Hilal ile M..sir'daki Nil Va
disi'nde ortaya <;1km1 olmas1 ger<;egidir. Su yonetim sistemleri
di.inyanm baz1 baka bolgelerindeki merkezilemi siyasal or
giitlenmeyle de ilikiliymi gibi gorilnilyor; bu yerlerin arasmda
Hindistan'm en gilney ucundaki indus Vadisi, <;in'deki Yangt
ze Vadisi ile San Vadi, Orta Amerika'daki Maya dilzlilkleri, Pe
ru k1y1smm <;olleri var.
Oysa ayrmt1h arkeolojik incelemeler karma1k sulama sis
t emlerinin merkezilemi biirokrasilerin ortaya <;1k11yla birlikte
degil, <;1k1mdan <;ok sonra gelitigini gosteriyor. Yani bu de
mektir ki siyasal merkezileme herhangi baka bir nedenden or
taya <;1km1, daha sonra karma1k sulama sistemlerinin kurul
masma olanak saglam1tir. Oiinyanm bu bolgelerindeki siyasal
merkezilemeden onceki onemli gelimelerin hi<;birinin vadiler
le ya da karma1k sulama sistemleriyle bir ilgisi saptanamam1
t 1 r. Ornegin, Bereketli Hilal'de yiyecek iiretimi ve koy hayati
duzliiklerdeki irmak yataklarmda degil daglarda ve tepelerde
balam1t1. Bereketli Hilal'in daglarmdaki koylerde yiyecek
i.iretimi balad1ktan aag1 yukan 3000 yil sonrasma kadar Nil
Vadisi'nde kiiltilrel bir duraklama donemi yaanm1t1 . Amerika
Birleik Devletleri'nin giineybatismdaki irmak yataklan sonun
da sulu tanma ve karma1k toplumlara beiklik etmeye balad1
ama bu tiir toplumlarm temelini oluturan gelimelerin <;ogu
Meksika'dan ithal edildi. Avustralya'nm giineydogusundaki ir
mak yataklarmda tanm yapmayan kabile toplumlan ya1yordu .
Yine de baka tilrlil bir a<;1klama daha vardir, buna gore Av
rupahlarm baka halklan oldiirmelerine ya da onlan egemenlik
lcri altma almalarma olanak saglayan dolays1z etkenler siralamr
14

-ozellikle Avrupa'nm silahlan, bulaICI hastahklan, elik aletle

ri, mamul ilrilnleri amhr. Bu tilr bir a1klama dogru izgi izle
yen bir a1klamadir, ilnkil bunlar Avrupahlarm fetihlerinde
gerekten de dogrudan etkili oldugu a1ka gorillen etkenlerdir.
Bununla birlikte bu varsay1m eksiktir ilnkil yalmzca sonucu
dogrudan etkileyen en yakm nedenleri tammlar, fazla gerilere
gitmeyen (balang1 diizeyinde) bir a1klama sunar. Nedenler
zincirinin ilk halkasm1 aratirmaya ag1nr bizi: Peki, niin Afri
kahlarm ya da Amerikan yerlilerinin degil de sonunda silahlar,
o igren mikroplar ve elik Avrupahlarm payma diitil?
Avrupa'nm Yeni Dilnya'yi fethinde rol oynayan nedenler zin
cirinin ilk halkasm1 saptama konusunda yol almd1ysa da Afrika
bi.iyilk bir bilmece olarak kalmaktadir. Afrika oninsanlarm en
uzun silrede evrimletigi k1tadir, anatomik olarak agda insan
belki de ilk kez orada ortaya 1km1tir, s1tma ve sanhumma gibi
ycrlilere ozgil hastahklarm Avrupah kaiflerin olilmilne yol a
t 1g;1 yer oras1dir. Uzun silrede kazamlm1 bir ilk olma ilsti.inlii

gi.i n i.in herhangi bir onemi varsa, niin silahlar ve elik ilkin Af
rika'da bulunmad1 da Avrupa'yi fethetmek boylece Afrikahlara
ve Afrikahlarm mikroplarma nasip olmad1? Peki Avustralya
yerlilerinin tatan yap1lm1 aletler kullanma donemini geride b1rakmam1, avc1hk/yiyecek toplay1c1hg1 evresini aamam1 olma
la nm neyle a1klayacag1z?
Dilnya yilzilne dag1lm1 insan topluluklarmm kar1latinlma
s111dan dogan sorular balang1ta tarihileri ve cografyacilan
ok megul etti. Bu ti.ir ahmalarm agda orneklerinden en
Linli.isil Arnold Toynbee'nin 12 ciltlik Study of History (Tarih
Aratirmas1) adh yap1tidir. Toynbee ozellikle 22'si okuryazar,
I 9'u Avrasyah olan gelimi 23 uygarhgm i dinamikleriyle ilgi
lenmiti . Tarihonces ve daha basit, okuryazar olmayan toplumlarla pek ilgilenmemiti . Oysa agda diinyadaki eitsizlik
lerin kokeni ta tarihoncesine dayamyor. Buyiizden de Toynbee,
Yali'nin sorusu gibi bir soru sormad1 ya da benim tarihin genel
seyri olarak gordiigilm eyle ugramadi. Dilnya tarihi i.izerine
15

yaz1lm1 mevcut oteki kitaplarda Avrasya'mn son 5000 yildaki

okuryazar ve ileri uygarhklan iizerinde duruldu daha c;ok; Ko
lamb oncesi Amerika'nm yerli halklarmm uygarhklarma az yer
verildi, diinyanm geri kalam da, Avrasyah uygarhklarla son za
manlardaki ilikileri ac;1smdan ele almd1, onun dimda pek tar
tI1lmad1. Toynbee'nin giriiminden bu yana diinya olc;eginde ta
rihsel nedensellik sentezleri, ha edilmez gibi goriinen bir sorun
yaratt1g1 ic;in c;ogu tarihc;iler arasmda gozden diitii.
<;eitli bilim dallarma mensup uzmanlar kendi alanlanyla il
gili kiiresel sentezler ortaya koydular. <;evrebilimci cografyac1lar, kiiltiirel insanbilimciler, bitki ve hayvanlarm evcilletirilme
si olgusunu inceleyen biyologlar, bulaICI hastahklarm tarihi na
sil etkiledigini inceleyen bilim adamlan ozellikle yararh katk1larda bulundular. Bu c;ahmalar bilmecenin baz1 boliimlerine
dikkat c;ekti ama bu c;ahmalarla, bize gereken biiyiik sentezin
eksik parc;alarmm ancak baz1lan tamamlanm1 oldu.
Yani, Yali'nin sorusunun genel olarak kabul edilen bir yamtI
yok. Ote yandan en yakm nedenlere dayanan ac;iklamalar c;ok
ac;1k: Baz1 halklar silahlan, mikroplan, c;eligi ve kendilerine si
yasal ve ekonomik giic; kazandiran oteki eyleri baka halklara
gore daha erken gelitirdiler; baz1 halklar bu giic; kaynaklarma
asla sahip olamad1. Arna en geride yatan nedenlere dayah bir
ac;1klama -ornegin, neden Avrasya'nm baz1 bolgelerinde bronz
aletler erken ortaya c;1kti da Yeni Diinya'da daha gee; c;1kti ve
ancak bolgesel olarak goriildii, Avustralya yerlilerinde hie; go
riilmedi- bilinmiyor.
Bugiin bu tiir temel ac;1klamalarm eksikligi biiyiik bir diiiln
sel boluk yaratiyor, c;iinkii tarihin genel seyri boylece c;izilme
mi olarak kahyor. Bundan daha da onemlisi ahlaksal bolugun
doldurulmam1 olarak kalmas1dir. Ac;1kc;a irkc;1 olan ya da olma
yan herkes farkh uluslarm tarihte farkh gelitigini biliyor. Bu
giinkii Amerika Birleik Devletleri, Avrupa'nm bic;imledigi bir
toplum ve bu toplum Amerikan yerlilerinin elinden ahnml top
raklarda yaiyor, Afrika'dan Sahra'nm giineyinden Amerika'ya
16

I, i\lc olarak getirilmi milyonlarca siyah Afrikalmm torunlanm

1,.i11<lc. barmd1nyor. Bugiinkii Avrupa milyonlarca Amerikan
, c..lisini kale olarak ahp getirmi Sahra'nm giineyindeki siyah
.-\l'rikalilarm bic;imlendirdigi bir toplum degil.
I ha sonu c;lar alabildigine orant1s1z: Amerika'mn, Avustral
\'il

111m, Afrika'mn % 5l'ini Avrupahlar fethederken, Avrupa'nm

11 11

-PJ'unu da Amerikan yerlileri, Avustralya yerlileri ya da Afri-

1, d alar fethetmi degil. Bugiinkii diinya son derece orantis1z so1111larla bic;imlenmi durumda. Bu yiizden de bu sonuc;larm de
Phmcyecek ac; 1klamalan olmah, kimin rastlant1 sonucu hangi
''" va1 kazand1g1, bir rastlant1 sonucu birka c; bin yil once hangi
1, u la yaptigiyla ilgili ayrmtilardan daha temel nedenlere dayah
,u,ildamalan olmah.
'I 'arihin seyrinin insanlarm dogutan gelen farkhhklanm yan
"' H 1g-m1 var saymak insana mantikh goriiniiyor. Elbette baka
lannm yamnda bunu soylemenin hie; de kibarca olmad1gm1 bize
c'\P,nttiler. Dogutan gelen farkhhklan gosterme savmda olan
lcknik aratirmalarla ilgili yazilar okuyoruz, ote yandan bu in1Plemelerde teknik hatalar bulundugunu ileri siiren karI yaz1l.1r da okuyoruz. Giindelik hayatim1zda fatihlere yenik diimil
l.alldarm, fetihlerden ya da kale diahmmdan yiizyillarca sonra
loplumun alt s1mfm1 oluturmaya devam ettiklerini gorilyoruz.
l\unun da biyolojik kusurlardan degil toplumsal engellerden ve
l'arsat eitsizliginden kaynakland1g1 soyleniyor bize.
Her neyse, bu konu iizerinde diiiinmek zorundayiz. insan
la rm durumlarmdaki apac;1k ve degimez farklil1klan goriip du
nayoruz. MS 1500 yilmda diinyadaki eitsizliklerle ilgili biyolo
jik ac;1klamamn kesinlikle yanh oldugunu soyliiyorlar bize,
a ma dogru ac;1klamanm ne oldugunu soylemiyorlar. Biz tarihin
genel seyriyle ilgili inand1nc1, ayrmtih, iizerinde anlamaya vanlmt bir a c;1klama buluncaya kadar insanlarm c;ogu, irk c;1 biyo
lojik ac;1klamamn yine de en dogru a c;1klama olabileceginden
kukulanmaya devam edecekler. Bu beni bu kitab1 yazmaya
itcn en gil c;lii neden gibi goriiniiyor bana.
17

Gazeteciler yazarlardan koca bir kitab1 bir tek ciimleyle ozet

lemesini isterler her zaman. ite bu kitap ic;in o ciimle U: "Ta
rih farkh halklar ic;in farkh yonde geliti ama bu c;evresel fark
lardan dolayi boyle oldu, o halklarm biyolojik farkhhklarmdan
dolayi degil."
Kukusuz c;evre cografyasmm ve biyo-cografyanm toplumla
rm geliimini etkiledigi diiiincesi yeni degil, eski. Yine de U
giinler tarihc;ilerin yiiz vermedikleri bir gorii; yanh ya da ha
sit bulunuyor ya da evresel belirlenimcilik olarak karikatiirle
tiriliyor, bu da olmazsa biitiin diinyadaki farkh.hklan anlamaya
c;ahma konusu c;ok giic; bir konu olarak rafa kald1nhyor. Oysa
tarih iizerinde cografyanm baz1 etkileri elbette var; yamt veril
mesi gereken soru ne oranda etkisi oldugu ve tarihin genel
seyrinin cografyayla ac;1klamp ac;1klanamayacag1dir.
Bu sorulara yeni bir gozle bakmanm tam zamam, c;iinkii in
san tarihiyle hi<;bir ilikisi yokmu gibi goriinen bilim dallarmm
bize saglad1klan yeni bilgiler bulunuyor elimizde. Bu bilim dal
lan arasmda her eyden once genetik var, molekiiler biyoloji
var, tanm iiriinlerine ve onlarm yaban atalarma uygulanan bi
yo-cografya var; bu bilim dallarma ek olarak_ evcil hayvanlara
ve onlarm yaban atalarma uygulanan davramsal ekoloji var;
insanlarda goriilen mikroplar ile bu mikroplarm hayvanlarda
goriilen akrabalanyla ilgilenen molekiiler biyoloji var; insanlar
da goriilen salgm hastahklarm bilimi var; insan genetigi var; dil
bilim, biitiin anakaralarda ve bahca adalarda yap1lan kaz1bi
limsel aratirmalar, teknoloji, yaz1 ve siyasal orgiitlenme tarihle
ri konusunda c;ahmalar var.
Bu kadar farkh bilim dallarmm varhg1 Yali'nin sorusuna yamt
vermeyi amac;layan muhtemel bir yazar ic;in sorunlar olutur
maktadir. Yazarm konuyla ilikili gelimelerden bir senteze gide
bilmesi ic;in yukandaki biitiin bilim dallan konusunda bilgisi ol
mah. Her bir k1tanm tarihinden ve tarihoncesinden aym bic;im
de senteze gidilmeli. Kitabm konusu tarihtir ama bu konuya bi
lirp ac;1smdan yaklatlacaktir -ozellikle evrimsel biyoloji ve jeolo18

ji gibi tarihsel bilimler a1smdan. Yazar, avc1/yiyecek toplay1c1

toplumlardan tutun da ag1m1zm uzay ag1 toplumlarma kadar
c;eitli toplumlari ilk elden deneyimler arac1hg1yla anlamahdir.
Bu koullar ilk bak1ta ok yazarh bir yap1t gerektirmektedir.
Arna bu tiir bir yakla1m daha batan baans1zhga yazg1hdir,
i.inkii as1l sorun biitilnsel bir sentez ilretebilme sorunudur. 0
bakimdan, biitiin zorluklarma karm yazarm tek olmas1 gerek
mektedir. Bu tek yazar da kam1lmaz olarak pek ok bilim da
l Ina ait malzemeyi oziimsemek iin hayli ter dokecek ve pek ok
meslektamdan yol gostericilik isteyecektir.
I 972'de Yali bana bu soruyu sormadan once bu bilim dallan11111

birkama yonelmitim. Annem ogretmen ve dilbilimcidir;

l>abam ocuk hastahklan uzmam bir doktordur. Ben de kendi

me babam1 ornek alarak doktor olmak amac1yla okuyordum.
llu arada yedi ya1mdayken tutkulu bir ku gozlemcisi olmu
t um. Bu yiizden iiniversitedeki son y1hmda doktor olma konu
sundaki ilk karanm1 4egitirip biyolojiye gemem hi zor olma
d1. Bununla birlikte iiniversite ytllarmda da, daha onceki okul
y1llanmda da temel olarak dil, tarih ve yaz1 egitimi alm1t1m.
Fizyoloji doktoras1 yapmaya karar verdikten sonra bile doktora
1>rogrammm ilk ytlmda neredeyse dilbilimci olmak iin fen bi
limlerini birakiyordum.
1961 'de doktoram1 tamamlad1g1m giinden bu yana bilimsel
dl'atirma abalanm iki alan arasmda boliindii: Bir yanda mole1( tiler fizyoloji , ate yanda evrimsel biyoloji ve biyo-cografya var
c I 1.

Bu kitabm amac1 bak1mmdan hesapta olmayan bir arh puan

( ,larak evrimsel biyoloji, laboratuvar bilimlerinden farkh yon

I ,mlcr kullanmak zorunda olan tarihsel bir bilimdir. Bu dene
yim sayesinde insanhk tarihini ele ahrken bilimsel bir yakla1m
1.<litirme konusundaki giiliikleri tamdim.1958 ile 1962 yillan
, r1s111da Avrupa'da , 20. yiizyilm Avrupa tarihi yiiziinden hayat
L tn hunharca altiist edilmi Avrupahlarm arasmda yaamak,
I H'lli c;ok daha ciddi olarak tarihin geliiminde nedenler zinciri
, i II nasil <;ahtigm1 diiiinmeye yonlendirdi.
19

Son 33 yildir evrim biyologu olarak yiirilttiigilm alan ah

malan dolayis1yla ok eitli insan topluluklanyla yakm ilikim
oldu. Benim uzmanhk alamm kularm evrimidir, bu konuyu
Giiney Amerika, Giiney Afrika, Endonezya, Avustralya ve
ozellikle Yeni Gine'de aratird1m. Bu bolgelerdeki yerli halklar
la birlikte yaayarak teknolojik bak1mdan ilkel kalm1 toplum
larm birogunu tamd1m, avcilyiyecek toplayic1 toplumlardan
tutun da ifti kabilelere, son zamanlara dek tatan yap1lma
aletler kullanan bahk1 topluluklara kadar. Boylece okuryazar
insanlarm oguna tuhaf gelen o uzak tarihoncesine ozgil hayat
tarzlan benim hayatimm en canh parasm1 oluturdu. Yeni Ci
ne, diinyadaki karalarm yiizoliimilniln kiiiik bir parasm1
oluturmasma karm bununla hi orantih olmayan bir biimde
ok eitli insanlarm barmd1g1 bir yerdir. Dilnyadaki 6000 dil
den 1000 tanesi Yeni Gine'de yaar. Yeni Gine'deki kular iize
rine aratirma yaparken, dile karI ilgim yeniden alevlendi, ku
tiirlerinin adlarmm bu Yeni Gine dillerinin hemen hemen I 00
tanesindeki kar1hklarmm listesini 1karma gereksinimi bunda
etkili oldu.
Biltiln bu ilgilerin sonunda son kitab1m, insan evriminin hi
kayesi The Third Chimpanzee (Oiincii empanze) 1kti orta
ya. "Fatihlik ans1" adh

XIV.

Boliim, Avrupahlarm Amerikan

yerlileriyle kar1lamasmdan dogan sonularm kavranmaya a

h1ld1g1 boliimdiir. Bu kitab1 tamamlad1ktan sonra halklarm
tarihoncesi donemde birbirleriyle karilamalan kadar baka
agda karilamalann da benzer sorulara yol atigm1 fark et
tim.

XIV.

Boliim'de yamtlamaya ahhg1m sorunun aslmda

1972 yilmda Yali'nin bana sormu oldugu soru oldugunu gor

diim, tek fark diinyanm baka bir bolgesine aktanlm1 olmas1y
d1. Boylece sonunda, pek ok arkadam yard1m1yla Yali'nin me
rakm1 giderme giriiminde bulunacag1m -kendiminkini de.
Bu kitabm boliimleri dart grupta topland1. "Cennetten Caja
marca'ya" adh 1. Kis1m'da ii boliim bulunuyor. I. Boliim'de 7
milyon yil once maymunlardan farkhlat1g1m1z zamandan ha20

layarak 13.000 yil onceki son Buzul <;ag1'mn sonuna kadar c;ok
l,1zl1 bir yolculuk yap1larak insan evrimi ve tarihi anlatihyor.
Burada insan atalarim1zm ilk yurtlan Afrika'dan oteki k1talara
11astl yay1ld1klarim gorecegiz, genellikle "uygarhgm doguu" te
l'iminin ic;ine boca edilen olaylar balamadan hemen once diin
.vrnm durumunukavrayabilmemiz ic;in bu gerekli. Anlad1g1m11.

.a gfire baz1 kitalarda insanhgm geliimi baka k1talardakinden

c Ldia

once balad1.

11. Boliim bizi son 13.000 y1l ic;inde kitalardaki c;evre koulla
rn11n tarihi nas1l etkiledigini gorilp anlamaya hazirhyor, bunu
illdayabilmemiz ic;in adalardaki c;evre koullarmm daha kiic;iik
I ,ar zaman dilimi ve yiizolc;iimii ic;inde tarihi nasil etkiledigini
11,t)steriyor. Polinezyahlarm atalan yakla1k 3200 ytl once Biiyiik

<

>l<yanus'a yaytld1klarmda c;evre koullan ac;1smdan biiyiik fark

ldddar gosteren adalarla kar1ltilar. Birkac; bin yil ic;inde Poli11,1.yaltlarm bu tek ata toplulugundan, biiyiik c;eitlilik gosteren
.tc lalarda

avcilyiyecek toplaytc1 kabilelerden tutun da ilk impa

' .,torluklara kadar farkh karde toplumlar dogdu. Tek merkez

' l,11 Int tiir bir yayilma, toplumlarm son Buzul <;ag1'ndan bu ya
"'' l'ilrkli k1talarda daha uzun silrede, daha biiyiik olc;ekte, daha
101

i111la1hr bic;imde tek merkezden nas1l yayildil<lanm ve av

' 1(vlyecek toplayic1 kabilelerden imparatorluklara kadar c;eitli

111pl11mlarm nas1l ortaya 91ktigm1 gosteren bir ornek olabilir.
111. lloliim'de farkh k1talarm halklarmm ilk kez kar1 kar1ya
,,.,lii konusu ele ahmp tarihteki kar1lamalarm en ac1khsmm
d, I\ t\sii, o gi.inlerin gorgil tamklarmm yazd1klarma dayamlarak
, c11idtn anlat1hyor: Son bag1ms1z inka Krah Atahualpa'nm, Pe
, " 111111 Cajamarca kentinde, biitiln ordularmm gozi.i oni.inde
I, .a I u isco Pizarro ile ispanyol fatihlerin kiic;ilk c;etesi tarafmdan
1111iid< illinm oykilsil . Bu oykiide Pizarro'nun Atahualpa'y1
1111 ,.d( almasm1 saglayan en yakm nedenlerin neler oldugunu
I"''

cl,iliriz, Avrupalilarm yerli Amerikan toplumlanm egemen-

111, lcri altma almalarmda da aym nedenler etkili oldu . Bu etken

k, .11i1s111da ispanyollarm mikroplan, atlan, okuryazarhklan,
21

I i r.

Yiyecek ilretimi bu birkac; ilk merkezden baz1 bolgelere c;a-

1, u cak s1c;rach, bazilarma daha gee;. Yayilma h1zlan arasmdaki

forkhhklan yaratan onemli bir etkenin kita eksenlerinin yonil ol
dugu ortaya c;1kiyor: Avrasya ic;in oncelikle dogu-bati, Amerika
ve Afrika ic;in oncelikle kuzey-gilney ekseni (X. Boliim).
Boylece III. Boliim'de Avrupa'nm yerli Amerika'yi fethinin
tn yakm nedenleri anlatilm1 oldu, IV. Boliim'de de bu nedenle
ri n en gerisindeki ilk neden olan yiyecek ilretimiyle ilikisi an
lat 1 hyor. 3. Kis1m'da ("Yiyecek Oretiminden Tiifeklere, Mik
roplara ve <;elige", XI, XII, XIII, XIV. Boliimler) kalabahk nil
fuslu toplumlarda goriilen (XI. Bolilm) mikroplarm evriminden
I ,alayarak nedenler zincirinin ilk halkas1yla son halkalan ara
s1 ndaki iliki ayrmt1lanyla inceleniyor. Avrasyah tilfeklerin ve
ya c;elikten yap1lma silahlarm oldiirdiigiinden c;ok daha fazla sa
y1da Amerikan yerlisi ve Avrasyah olmayan insan Avrasyah
mikroplar tarafmdan oldiiriildii. Bunun tersine Yeni Oiinya'da
Avrupah fatihleri bekleyen pek az oldiirilcil mikrop vard1 ya da
h ic; yoktu. Mikrop degi tokuu nic;in bu kadar eitsizdi? ite bu
noktada en son molekiiler biyoloji aratirmalarmm sonuc;lan,
Avrasya'da mikroplarla yiyecek iiretiminin ortaya c;1k11 arasm
da bir bag kurma konusunda bize 11k tutacaktir.
Bir baka nedenler zinciriyse, yiyecek ilretiminden belki de
son birkac; bin

yilm

en onemli tek icad1 olan yaz1ya giden yolu

ah (XII. Boliim). insanhk tarihinde yaz1 ancak yiyecek iireti

minin en erken balad1g1 yerlerde siras1yla birkac; kez birbirin
, lcn bagnns1z olarak ortaya c;1km1t1. Bunlarm d1111da okurya
zar hale gelen biitiln toplumlar yaz1 sisteminin ya da yaz1 dii
i.incesinin bu ilk birkac; merkezden yayilmasiyla okuryazar ol111 utu.

Bu yi.izden de diinya tarihi ogrencisi ic;in yaz1 olgusunu

---

i ncelemek, baka bir nedenler kiimesinin, yani diiilncelerin ve

icatlarm yay1lmasm1 kolaylatirmada cograf:),amn oynad1g1 ro-

1 ii n,

giln 11gma c;1kanlmasmda yard1mc1 olur.

Yaz1 ic;in dogru olan ey teknoloji ic;in de dogrudur (XIII.

Boliim). Onemli olan soru udur: Acaba teknolojik yenilikler
23

bizim tarihin seyrini anlama c;abam1z1 boa c;1karacak kadar az

say1da dahiye ve pek c;ok say1da ozgiin kiiltiirel etkene mi bag
hdir? Aslmda daha sonra gorecegimiz gibi, size tuhaf gelecek
ama bu c;ok say1daki kiiltiirel etken diinyadaki teknolojik geli
me orneklerini anlamam1z1 zorlatirmaz, kolaylatirir. Yiyecek
ilretimi c;iftc;ilerin gereksinimlerinden fazlasm1 ilretmelerine
olanak saglad1g1 ic;in, c;iftc;i toplumlar kendi yiyeceklerini ilret
mekle ugramayan, zamanlanm teknoloji gelitirmeye ayirabi
len tam zamanh zanaatkarlan besleyebilir duruma gelmitir.
Yaz1c1lan ve mucitleri besledigi gibi yiyecek ilretimiyle c;iftc;i
ler siyasetc;ileri de beslemitir (XIV. Boliim). Yerleik olmayan
avcv'yiyecek toplayic1 kabileler bir oranda eitlikc;idir, kabilenin
siyasal alanmm smirlarm1 kabilenin kendi topraklarmm smir1
ve komu kabilelerle degien ittifaklar belirler. Yiyecek ilreten
yogun ve yerleik niifuslarm ortaya c;1kmas1yla birlikte eflerin,
krallarm yam sira biirokrasi de boy gostermitir. Biiylik ve ka
labahk iilkeleri yonetmek ic;in nas1l biirokrasiye gerek varsa,
daimi ordular beslemek, baka yerlere keif filolan gondermek
ve fetih savalan diizenlemek ic;in de vard1 .
4. K.is1m'da ("Be Boliimde Devrialem", XV, XVI, XVII,
XVII, XIX. Boliimler) 2. ve 3. K.is1m'dan c;1kanlan dersler tek
tek kitalara ve baz1 onemli adalara uygulamyor. XV. Boliim'de
Avustralya'nm ve daha onceleri tek kita halinde Avustralya'yla
bitiik olan Yeni Gine'nin tarihi inceleniyor. En basit teknoloji
lere sahip olan yakm zamanlarm insan topluluklarmm yaad1g1
ve yiyecek ilretiminin yerel olarak balamad1g1 tek k1ta olan
Avustralya'nm durumu, insan topluluklarmda k1talararas1 fark
hhklarla ilgili kuramlarm smanmas1 ic;in onemli bir ornek olu
turuyor. Komu Yeni Gine'deki halklarm c;ogu yiyecek ilretimi
ne gec;erken Avustralya yerlilerinin neden avcv'yiyecek toplayi
c1 olarak kald1klanm gorecegiz.
XVI. ve XVII. Boliimlerde Avustralya ve Yeni Gine'deki ge
limeler, Dogu Asya'yi ve Biiylik Okyanus adalarm1 kapsaya
cak ekilde biitiln bir bolge perspektifi ic;ine yerletiriliyor.
24

. 111 'clc yiyecek ilretiminin balamas1, tarihoncesi donemde in

.. ,.,, 11 U fuslanyla, kiiltiirel ozelliklerle ya da her ikisiyle ilgili e
'J Id I l,Uyiik hareketlere yol atI. Bu hareketlerden biri Qin'in
I,, 111 II l c,inde bugiln bildigimiz haliyle siyasal ve kiiltiirel Qin ol
,, ,11\111111 yaratt1. Bir bakas1 biitiln Giineydogu Tropik Asya bol
,._, t,i11clt ycrli avc1/yiyecek toplaY1c1larm yerini Gilney Qin ko
l, ,1111 c,iftilerin almas1yla sonuland1. Yine bir baka hareketle
h wt ronczya genilemeye balad1, Filipinier'deki ve Endonez
, ii 'd,dd avc1larm yerini k1ta insanlan ald1, en uzak Polinezya
, .. Ldnnna kadar gittiler ama Avustralya'da ve Yeni Gine'nin bii
, nl\ l,ir boliimiinde koloni kuramad1lar. Dilnya tarihi ogrencisi
t,.111 I >ogu Asya halklanyla Pasifik halklarmm kar1lamas1 iki
I, ii I c I.. ha onemlidir: Bu kar1lamalar bugiln diinya nilfusunun
u,. tc I ,irini oluturan ve ekonomik gilciln giderek daha ok mer1111 llct igi iilkeleri bi9imlendirdi; aynca diinyanm baka yerle
1,111,ld halklarm tarihlerini anlamam1za yard1mc1 olan apa91k
111ncltlll'rin ortaya 91kmasmda etkili oldu.
XV 111. Boliim'de, III. Boliim'de anlatilan Avrupahlarla Ame
, 1 I,.,'11111 yerli halklan arasmdaki at1ma sorununa bir kez daha
,lo11Uliiyor. Yeni Dilnya ile Bati Avrasya tarihinin 13.000 Y1lhk
01C'l l bize, biiyiik oranda birbirinden bag1ms1z iki uzun tarihsel
,p., l11i11 basit bir sonucu olarak Avrupahlarm Amerika'Y1 fethet1lldcri11i gosteriyor. Bu iki egri arasmdaki fark k1talar arasmda1, l cvdlletirilebilecek bitki ve hayvanlar, mikroplar, ilk yerlei11,ln l,alama zamam, k1ta ekseninin yonil, 9evresel engeller gi
l ,1 f';,rkl1l1klarm damgasm1 taiyor.
S,,11 olarak, Afrika'nm Sahra alt1 bolgesinin tarihi (XIX. Bo
In 111) Yeni Dilnya tarihiyle kar1thklar gosterdigi gibi 9arp1c1
lw11zt.rlikler de gosteriyor. Avrupahlarm Afrikahlar ile karI
I,,,11ya geli biimlerini belirleyen etkenler Amerikan yerlile
, lylt kar1lam'a-bi9imini de belirledi. Arna Afrika biitiln bu et
l"11lt.'r bak1mmdan Amerika'dan farkhyd1. S0nu9 olarak, Afri
l\,1111111

1, ., 11111

Avrupahlarca fethi Sahra'nm giiney bolgesinde, Afrien giiney ucu dimda yaygm ya da uzun omiirlil yerlei25

me yol ac;mad1. Afrika ic;inde biiyiik niifus hareketleri, Bantu

ya.YJ.lmac1hg1 daha kahc1 onemdeydi. Cajamarca'da, Dogu As
ya'da, Pasifik adalarmda, Avustralya ve Yeni Gine'de rol oyna
yan aym etkenlerin pek c;ogunun bu ya.YJ.lmac1hg1 tetikledigi an
laihyor.
Bu boliimlerde biitiin k1talarm son 13.000 y1lhk tarihini an
latmay1 baard1g1m gibi bir vehim ic;inde degilim. Hie; kuku
yok ki biitiin yamtlan gerc;ekten anlasak bile -anlam1Yoruz- tek
bir kitapta bunu baarmak olanaks1z. En iyi olas1hkla bu kitap,
Yali'nin sorusunun biiyiik oranda yamtI olduguna inand1g1m
c;eitli c;evresel etkenler yumagm1 gozler oniine seriyor. Bu et
kenlerin saptanmas1, ac;1klanmadan kalm1 eylerin one c;1kma
sm1 saghyor, bunlan anlamak da gelecek kuaklara diier.
"insanhk Tarihinin Bir Bilim Olarak Gelecegi" bahkh Son
deyi'te Avrasya'nm c;eitli bolgeleri arasmdaki farklar, c;evrey
le baglantil.1 olmayan kiiltiirel etkenler, bireylerin rolii gibi so
runlar da ic;inde olmak iizere tamamlanmam1 mozaigin baz1
parc;alan ortaya konuyor. Belki de c;oziilmemi olan bu sorunla
rm en onemlisi, insanhk tarihinin evrimsel biyoloji, jeoloji, ik
limbilim gibi tarihsel bilim olarak kabul edilen bilimlerle eit
diizeyde tarihsel bir bilim olarak kabul gormesini saglamaktir.
insanhk tarihi aratirmalan sirasmda gerc;ekten de sorunlarla
kar1la1hyor, ama tarihsel bilim olarak kabul edilenler ic;in de
benzer giic;liiklerin baz1lan soz konusudur. Bu yiizden de bu
baka alanlarm baz1larmda gelitirilen yontemler insanhk tarihi
alanmda da ie yarayabilir.
Umanm imdiye kadar siz okurlan, bir hayas1zm dedigi gibi,
tarihin "birbiri ardma gelen igrenc; olaylardan" olumad1gma
inandirma.Y1 baarm11mdir. Gerc;ekten de tarihin belirli seyirle
ri var ve bunlan ac;1klamaya c;ahmak c;ok biiyiileyici oldugu
kadar yararh da.

26

Cennetten Cajamarca'ya