URARTU KRALLIININ KUZEY YAYILIMI VE

QULHA LKESNN TARH CORAFYASI*

KEMALETTN KROLU**
Dou Anadolu, Transkafkasya ve Kuzeybat ran dahil olmak zere geni
bir alana yaylm olan Urartu kalntlar, baz corafi birimlerde daha youn
olarak karmza kmakta, baz blgelerde ise daha az ada malzeme ile
temsil edilmektedir. Snr blgeleri bir yana braklrsa, merkezi Van blgesi
ile Urartu yaplamasnn ok sayda merkez ile temsil edildii batda Elaz,
gneydouda Urmiye Gl ve kuzeydouda da Sevan Gl arasnda kalan
alanlarda bile nemli boluklarn bulunduu grlmektedir. Ayn durumun
Van Gl havzasnn kuzey ve kuzeybatsnda yer alan Ar ve Erzurum iin
de geerli olduu sylenebilir. Bu tablonun ortaya knda kaz ve yzey
aratrmas eksikliinin de nemli pay olduu bilinmektedir. Aras Nehrinin
kuzeyinde, Arpaayn batsndaki Kars ve Ardahanda ise durum biraz karmaktr. Urartularn bu ynde Kura Nehrinin kaynak blgesine kadar ktklar bilinmekle birlikte, aada deineceimiz zere blgede saptanan izleri son derece azdr.
Gnmze kadar ldr/ Takpr ve yeni bulunan Hanak/ Ortakent
yazt temelinde Urartu Krallnn kuzey yaylm konusundaki tartmalara
dahil edilen Ardahan blgesinin arkeolojik adan durumu olduka belirsizdir. Urartu yaztlarndaki Qulha lkesinin lokalizasyonu dolaysyla gndeme giren Aa oruh Vadisi (eski Kolkhis blgesi) ise daha byk bir
problem olarak karmza kar. nk olduka farkl bir corafya ve yaam
biiminin egemen olduu bu alanda Urartu ile ilikili hibir buluntu belgelenememitir (Res. 17).
Bu almada, 1995 - 1997 yllar arasnda Artvin ve Ardahan illerinde
yaptmz yzey aratrmasnda saptanan buluntular nda (Res. 1),
* Bu alma, Marmara niversitesi Aratrma Fonu Bakanlnn desteiyle AnadoluKafkasya likileri balkl proje (no: 1995 Sosyal 2) erevesinde, 1995-1997 yllarnda Artvin ve
Ardahan illerinde yrttmz yzey aratrmasnn bulgular temel alnarak gelitirilmitir.
** Yard. Do. Dr. Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Eskia Tarihi Anabilim
Dal 81040 Gztepe-stanbul.

718

KEMALETTN KROLU

Allahuekber Dalarnn kuzeyindeki Gle, Hanak ve Ardahan yayla ovasndan oluan Kura Nehrinin kaynak blgesinin Urartular tarafndan ne ekilde deerlendirildii sorgulanacaktr. Ayrca oruh Vadisinin kukulu durumu da yeni veriler nda tartlacaktr. Bu balamda, Urartu yaztlarnda
ad geen Diauehe lkesi kentlerinin bu vadi ile ilikisi; Qulhann ise Antik
Grek ve Romal yazarlarn sz ettii Kolkhis ile elenip elenemeyecei gibi
konular, Urartu Krallnn kuzey yaylm kapsamnda ele alnacaktr.
KUZEYE LK SEFERLER
Yazl belgelerden anlald kadaryla Urartu Krallnn kuzeye ilgisi
daha kurulu dneminde balamtr. Patnos/ Aznavurtepede bulunan yaztlar, tapnak ve dier kalntlar 1 bu blgenin puini (M.. 830-810) dneminde Urartu lkesinin bir paras haline getirildiini gstermektedir.
puini ve Minua adlarnn beraber anld IX. yzyl sonlarna tarihlenen Eski Van ehrinde bulunmu bir kitabe2, Kasmolu Steli3 ve Ar ili
Elekirt ilesi yaknndaki Toprakkalede ele geirilen yazt4, Patnos blgesinden daha kuzeye yaplan bir seferden sz ederler. Her yaztta da
Witeru(he), Lua ve Katarza adl kabilelere kar kazanlan baarlar anlatlmaktadr. Seferin son noktas Anae kentine kadar ilerlediler veya Anae
kentine girdiler ifadeleri ile belirtilmektedir. Bu olay anlatan yaztlardan
birinin Elekirt yaknlarnda bulunmu olmas, Anae kentinin ve sz konusu
kabilelerin blge ile ilikilendirilmesi iin hakl bir gereke oluturmutur 5.
Anlald kadaryla Urartu ordular IX. yzyln sonlarnda, Van blgesinden kuzeye kta, Aladalardan sonra ikinci engel olan Aras Gneyi
Dalarna ve belki Aras Vadisi'ne kadar uzanmlardr. Bu yaztta ad anlan Etiuhe (Etiune) lkesinin konumu ise ak deildir. Daha sonra Minua,
I. Argiti ve II. Sarduri yaztlarnda da karmza kan bu lke veya corafi
blge, Aras Vadisi ve kuzeyine, Sarkam ile Sevan Glnn gneybats arasna lokalize edilmektedir (Res. 17)6.

Balkan 1960, s. 133 vd.

UKN no: 20.
3 UKN no: 21.
4 UKN no: 23.
5 Diakonoff-Kashkai 1981, s. 8; ayrca bkz. harita; Burney (1966, s. 61 vd) Urartularn bu
dnemde Aras Vadisine doru ilerlediklerini fakat kuzeybatya Erzuruma gittiklerini gsteren
bir bulgunun olmadn belirtir.
6 Diakonoff-Kashkai 1981, s. 35; Barnett (1982, s. 340) ise adlar geen topluluun
Etiuhe lkesini oluturduklarn sylemektedir.
2

URARTU KRALLII'NIN KUZEY YAYILIMI

719

KRAL MNUA VE DAUEHE LKES

puiniden sonra tahta kan olu Minua (M.. 810-780) dneminde
kuzeydeki eylemlerin gelierek devam ettii anlalmaktadr. Yazl belgelere
gre bu yndeki seferler arlkl olarak Diauehe ve Erekua adl lkeler zerine yaplmtr. Diauehe seferi Erzurumun dousunda, Horasann gneyinde bulunan Yazlta ve Sarkamn 35 km gneybatsnda, Kars Erzurum yolu zerindeki Sngta7 yaztnda anlatlmaktadr. Bunlardan btn olarak okunabilen Yazlta hem blgenin tarihi corafyas hem de
Urartunun kuzey yaylm asndan olduka nemli saylabilecek bilgiler verir:

Tanr Haldi, kendi silahyla gl bir lke olan Diaueheye kar sefere
kt (ve lkeyi) dize getirdi. Tanr Haldi gldr, tanr Haldinin silah
gldr. Tanr Haldinin kudretiyle puini olu Minua sefere kt. Tanr
Haldi nden gitti. Minua der ki: Diauehe lkesini ele geirdim. Krali ehir
ailuyu savata ele geirdim, lkeyi yktm, kaleleri yerle bir ettim.
eetin(ele) lkesine, Zua ehrine kadar ulatm. Utuha ehrini... Minua
derki: Diauehenin kral Utupurini nme kt, ayaklar(ma) kapand,
nmde secde etti. Merhamet (?) gsterdim (?). Hara demesi koulu ile
hayatn baladm. Altn ve gm verdi. Hara verdi. Geri dnecek esirleri
tmyle serbest brakt(?). Minua der ki: ... Oradan iki kral, (yani)
Baltu(lhe) boyunun lkesininki ve Haldiriu ehrinin lkesininkini aldm. O
lkeye zg olan tahkimatl kaleleri ele geirdim. Minua der ki: Her kim bu
yazt tahrip ederse, her kim su ilerse, her kim bir bakasna bunlar yaptrrsa, her kim deiik bir ey sylerse, ben yaptm derse, tanr Haldi, tanr
Teieba, tanr ivini, ve btn tanrlar onu gne ndan yoksun
etsinler8...
Urartu ordularnn hedefledii Diauehe lkesinin snrlar ve bu seferle
balantl olarak adlar anlan bakent aili ile eetin(ele), Zua, Utuha,
Baltu(lhe) ve Haldiriu gibi dier kent ve lkelerin konumu ve lokalizasyonu
olduka tartmaldr. Dolaysyla bu sefer srasnda ulalan kuzeydeki en son
nokta konusunda da farkl neriler bulunmaktadr.

7 UKN no: 37; Yazltata anlatlan Diauehe seferi ile ilikili olaydan sz ettii anlalan
Sngta yaztnda yalnzca ailu kentinin yenildii ve yazt diktirildii kaydedilmitir.
8 UKN no: 36.

720

KEMALETTN KROLU

Urartu krallarndan Minua ve I. Argiti9 yaztlarnda Diauehe olarak geen lke ad, Assur kaytlarndaki Daieni ile elenerek, Fratn kaynak blgesi ve Erzurumdan kuzeye doru oruh Vadisine kadar olan alana lokalize
edilmektedir10. Yazltan hem ifadeleri hem de bulunduu yer, Diauehe
lkesinin Aras Gneyi Dalarnn kuzeyinde, Erzurum evresinde olabileceine iaret etmektedir. Eer Urartu ve Assur yaztlarnda geen bu iki isim
gerekten ayn ise11, Assur krallarndan I. Tiglat-Pileserin Malazgirtin batsnda Murat Vadisinde diktii Yoncal yaztnda12 Daiaeninin snrna kadar
geldiini belirtmesi, bu lkenin gneyde Bingl Da ve hatta Murat
Vadisine kadar uzad konusunda bir gsterge olabilir13. Minuann sefer
yolu ve Yazltan konumu dikkate alnarak sz konusu lkenin Erzurumun
dousundaki Pasinler Ovasn da kapsad nerilmektedir14. Yazl belgeler
lkenin bat ve kuzey snr konusunu ise btnyle ak brakrlar. Buna
karlk tarihi corafya denemelerinde Diauehe lkesinin kuzeyde oruh
Vadisinin ilerine doru geniledii belirtilmektedir15 . Bu dorultuda
Diauehe lkesi ile ilikili olarak ad anlan eetin(ele) kenti de yalnzca isim
benzerliine dayanlarak, Erzuruma 240 km uzaklkta, oruhun kollarndan Berta Suyunun kaynak blgesinde yer alan avat ile eitlenmektedir16.
Modern fiziki bir haritaya baklrsa, Erzurum blgesinden Antik ada
Kolkhis olarak adlandrlan Aa oruh ve Karadeniz blgesine ulamada
oruh ve kollar zerinden geen gnmzdeki hattn eskiden de kullanlm olabilecei dnlebilir. Ancak Erzurumdan kuzeye doru Tortum
ay, oruh ve Berta Suyu Vadisi boyunca ilerleyerek avata ulaan yaklak
240 km uzunluundaki bu yol zerinde, Tortum ilesi dnda nemli hibir
yerleim yeri yoktur. Buna ek olarak ou blmde V biimindeki kayalk
vadi taban, gnmzn modern imkanlaryla bile yol geirmek iin olduka
zorludur. Urartu ordusunun bir sefer srasnda gnlk ortalama 20-25 km yol
ald varsayldnda, Erzurum - avat arasndaki yol ile gidip dnmek iin
9

UKN no: 127-128.

Diakonoff-Kashkai 1981, s. 25 vd.
11 Ayr olabilecekleri konusundaki grler iin bkz. Burney 1966, s. 58. Slattery 1987, s. 14
10

vd.
12

ARAB I no: 270.

Barnett 1982, s. 330 vd; Ayrntl tartma iin bkz. Russell 1984, s. 185 vd.
14 Burney-Lang 1971 , s. 136.
15 Diakonoff-Kashkai 1981, s. 25 vd; Yalnzca Burney-Lang, (1971, s. 137) bu snrlarn
Grcistana kadar uzamayacan vurgulamaktadr.
16 Diakonoff-Kashkai 1981, s. 81.
13

URARTU KRALLII'NIN KUZEY YAYILIMI

721

20 gnden ok zaman harcam olmas gerekirdi. Bunun zorluklar ve

Urartunun beklentileri ile ne kadar uyutuu aada tekrar ele alnacaktr.
Ancak u kadarn sylemek gerekir ki, eetin(ele)nin lokalizasyonu iin bir
yer aranyorsa, kuzeye ynelen seferlerle ilikili Urartu yaztlarnn bir sra
halinde dizildii Pasinler - Horasan - Sarkam yolu evresi dnlmelidir.
Diauehe seferinden sz eden Sngta yaztnn da bu yol zerinde olmas,
daha sonra ayn blgede yazt diken I. Argiti ve II. Sarduri gibi, Minuann
da ilk seferinde oruh Vadisine deil, yaztlarn bulunduu Sarkam zerinden Kars blgesine ilerlediini gstermektedir (Res. 17).
Minua dnemine ilikin Pasinler (Hasankale)17, Delibaba18 ve Eletkirt
yaknlarndaki Pirabatta19 bulunan yaztlarda, sz konusu merkezlerde kale
yaptrldndan sz edilmesi, Ar - Elekirt - Horasan - Pasinler - Erzurum
yolunun, yani Diauehe ve Aras Vadisine ulamn gvenli hale getirilme abasyla aklanabilir. Ancak Yazltan ifadelerinden anlald kadaryla
Minua dneminde Diauehe blgesi vergi demesi koulu ile eski yneticisine
braklmtr.
Erzurum blgesinden sonra Minua dnemindeki ikinci hedefin Erekua
olarak adlandrlan Idr Ovas20 olduu anlalmaktadr. Idrda Aras
Nehrinin gneyinde Taburun yaknlarndaki legert21 ve Babulakta22 bulunan yaztlar ve dier kalntlar23 sz konusu blge ile merkez arasnda daha
sk balar kurulduunu gstermektedir. Fethedilen blgede hem Haldi
Kaplar hem de Menuahinili adl bir kale yapldnn bildirilmesi bunu kantlar24. Ancak gnmze kadar, Aras Vadisinde, zellikle Idr ile Erzurum
arasndaki Kazman evresinde herhangi bir Urartu kalntsnn belgelenememi oluu, eer aratrmalarn eksikliinden kaynaklanmyorsa, Urartu
denetimi asndan ilgin bir grnt oluturmaktadr.

17

UKN no: 69.

UKN no: 68.
19 Dinol 1989, s. 137 vd; Pirabattan Erzurum Mzesine tanan dier yaztlar iin bkz.
Payne 1996, s. 415-423.
20 Diakonoff-Kashkai 1981, s. 31.
21 UKN no: 30-31.
22 UKN no: 70.
23 Kleiss-Hauptmann 1976, no: 49, 58-60; Barnet 1963, s. 153 vd.
24 Erekua lkesine dzenlenen seferlerle ilikili dier yaztlar iin bkz. UKN no: 32-33
(Karatavuk); UKN no: 34-35; Dinol-Kavakl 1978, s. 30 vd. (Muradiye); UKN no: 38 (Muradiye
Yalndz ky); Dinol 1976, s. 19 vd (Muradiye Uluar Kalesi).
18

722

KEMALETTN KROLU

I. ARGTNN KUZEY SEFERLER

Minuadan sonra Urartu tahtna geen olu I. Argiti (M. 780-756)
zamannda kuzey blgelerine zel bir nem verildii grlmektedir. Bu dnemde Urartu Krall Sevan Gl ile Aras Nehri arasndaki blgede gl
ynetim merkezleri kurmu ve ordular ulaabilecekleri en uzak noktalara seferler dzenleyerek steller dikmilerdir. Gerekten de Kafkasyann eteine
doru yaplan seferlerin iareti olarak dikilen yaztlardan, Leninakan yaknndaki Kanlca (Marmaen)25 ve Hanak/ Ortakent26 yazt gibi en kuzeydekiler I. Argiti dnemine aittir (Res. 1, 17).
Dnemin btn seferlerinin zetlendii Horhor Yaztlar denen I.
Argiti yll ve bunun kopyalar olan Eski Van kentinde bulunmu stel paralar, zerinde altmz blgeye en az seferin yapldn bildirirler.
Bu yaztlarda geen kent ve lke yerlerinin ou zaman kukulu ve belirsiz
olmas, sefer kaytlarn ve burada izilen resmi tam anlamamz gletirmektedir. Ancak Urartulu yazclarn merkezde kaydettikleri, kralln bu en
uzun yaztlar yannda, bizzat sefer srasnda ulalan blgede braktklar
daha kk kaytlar ile yeni arkeolojik bulgular genel bir tanm yapmamza
yardmc olmaktadr.
I. Argitinin yllna gre ikinci, ondrdnc ve muhtemelen son yllarna ait olan bir seferi, zerinde altmz blgeye yneliktir. Babas Minua
dneminde vergiye balanan Diauehe Krall ve bu lkenin kuzeydousuna
ynelen ikinci yl seferi u ekilde anlatlmaktadr:

... Argiti der ki: Egemen olan tanr Haldiye, tanr Teiebaya ve tanr
iviniye, onlarn ilahi byklnden yardm istediim iin yalvardm. Ayn
yl iinde yine savalar topladm ve Diauehe lkesine ve Diauehenin kral
Mannudubiye kar sefere ktm. eriaze lkesini ele geirdim, ehirleri
yaktm, kaleleri yerle bir ettim. Pute ehrinin gneyindeki (?), Biani lkesine
ve Hua lkesine kadar ilerledim (?). Tariu blgesini (?) braktm. Zabahae
lkesine kar sefere ktm ve Zabahae lkesini ele geirdim ili.
Uzinabitarna ehrine ve Byk Sirimu Dana kadar ilerledim. ga(ne) lkesinin Maqaltu ehrinin blgesini braktm. Eriahe lkesine vardm. Apuni lkesine kar sefere ktm. Ureiu ehrini ve krali Witeru(he) ehrini ele geirdim. 19.255 delikanl, 10.140 canl sava, 23.280 kadn olmak zere top25
26

UKN no: 133; Kleiss-Hauptmann 1976, s. 25.

Dinol 1992, s. 109 vd.

URARTU KRALLII'NIN KUZEY YAYILIMI

723

lam 52.675 kii, (o) yl(n esir saysdr). Kimilerini ldrdm, kimilerini de
canl gtrdm. 1.104 at, 35.015 byk ba hayvan ve 100 bin X onbin 1.829
kk ba hayvan srdrdm. Argiti der ki: Tanr Haldi uruna bu kahramanlklar bir yl iinde yaptm27.
Seferin ncelikli hedefinin, Minua dneminde olduu gibi Diauehe
Krall, yani Erzurum blgesi olduu grlmektedir. Nitekim bu lkeye giden yol zerindeki Pirabatta Minuannkilerle birlikte kral Argitiye ait olan
yaztlar da bulunmutur28. Buradan ilerleyiini srdren Urartu ordular
eriaze adl bir lkeyi aldktan sonra, birbiriyle ilikisi olduu anlalan Pute,
Bia, Hua ve Tariu adl lkelere kadar ilerlemitir. Yaztn Surb Sahak Kilisesi
duvarnda bulunan versiyonunda, bu isimlerin yannda Diauehe lkesinin
ailu ve Zua adl iki kenti29; aada tam metnini verdiimiz Ortakent yaztnda ise Aqalai adl bir lkeden daha sz edilir.
Urartunun en kuzeyindeki Ortakent yazt bulununcaya kadar (Res. 24), adlar Diaueheden sonra anlan Bia, Hua, Tariu ve Aqalai lkeleri,
ldr Glnn gneybat kesindeki Takpr yazt (Res. 5) dikkate alnarak, Erzurum ile gl arasndaki blgeye lokalize edilmekteydi30. Ancak
1992 ylnda yaynlanan yeni yaztn konumu, bu lkeler iin nerilen blgenin gerekte daha kuzeyde olmas gerektiini gstermektedir. nk
Ortakent yaztnda da Diauehe lkesine kar yaplan sefer balamnda Tariu
lkesi ele geirildikten sonra Hua, Bia ve Aqalai lkesine kadar gidildii
vurgulanmaktadr. Bu dorultuda yazt kefeden Dinol, Tariuyu Hanak/
Ortakente; Hua, Aqalai ve Bia lkelerini ise yaztn evresindeki blgeye
lokalize etmitir31.
Daha ileri bir tanmlama yapmak gerekirse Tariu dndaki Hua, Bia ve
Aqalai adl lke, Urartu ordularnn geli yn dikkate alnarak ldr
Glnn kuzey ve kuzeybatsnda, Yalnzam Dalarnn dousundaki, Kura
Nehri ve kollarnn sulad, da ykseltileri ile birbirinden ayrlan Ardahan,
Hanak ve Kurtkale gibi corafi birimlere yerletirilebilir. Ancak yazl belgeler bunlarn blgeye hangi sra ile daldklar konusunda bir ipucu vermez.
27

UKN no: 127 I.

Payne 1996, s. 415 vd.
29 UKN no: 128 B I.
30 Diakonoff-Kashkai 1981, s. 22, 41, 64, 84.
31 Dinol 1992, s. 109 vd; Hanak yaztnda sz konusu yerlerin dnda Ahuriya adl bir
kentten daha sz edilmektedir.
28

724

KEMALETTN KROLU

Yalnzca Hua lkesi, II. Sarduri dnemi yaztlarnn verdii ipularna gre
Qulha ile ilikili olabilir ve aada bu lkenin lokalizasyonu erevesinde
yeniden ele alnacaktr.
Horhor Yaztnda Tariu, Bia, Hua lkelerine yaplan sefer sonrasnda
gidilen yerleri ve seferin izledii yolu anlamada ise glk daha da artmaktadr. Burada adlar sralanan Zabahae, Uzinabitarna, Sirimu, ga(ne),
Maqaltu, Eriahe, Apune, Ureiu ve Witeru(he) adl lke, kent ve dalarn
bulunduu alan, seferin hedefi ve blgede braklan yaztlar dikkate alnarak
ancak genel anlamda belirlenebilir. Eski Van kentindeki stelde bu isimlere
eklenen Didi, Qada, Etiune, Lua, Katarza ve Guluta(he)32 gibi lke ve kentler de gz nne alnrsa seferin olduka geni bir blgeyi etkiledii anlalmaktadr.
Bu isimlerden ga(ne) lkesi ve Maqaltu kenti, II. Sarduri dnemine
ilikin Takpr33 yaztnda da grlmesi nedeniyle, yaztn bulunduu ldr
Gl blgesine yerletirilmektedir34. Lua, Katarza ve Witeru(he) adl boylarn Aras Gneyi Dalar evresinde yaadna deinmitik. Etiuhe/ne ve
Eriahe gibi lkeler ise bizim zerinde tarttmz alann bir ksmn da iine
almakla birlikte daha ok douya doru uzamaktadr (Res. 17)35. Genel olarak buradaki yer adlar Barnette gre, douda Sevan Glnn gney batsna, batda ise Erzurum ve oruh Vadisine, kuzeyde de ldr Glne kadar uzayan bir alan kapsamaktadr36. Bylece Urartu Krallnn kuzeyde
brakt btn izler ve ilikili blgeler bu tanmn iine alnmtr. Ancak
kentlerin yerinin ounlukla, Zabahae = Djavakh rneinde olduu gibi yalnzca isimler arasndaki ses benzerliine dayandrlm olmas, baz noktalardaki kukular ortadan kaldrmamaktadr.
Anlaldna gre I. Argiti ikinci ylnda, babas dneminde olduu
gibi Diauehe Krall zerine giderken, kralln balangcndan bu yana denetim altna alnamayan Aras Gneyi Dalar blgesindeki Lua, Katarza ve
Witeru(he) boylar ile kuzey ve kuzeydousundaki geni Etiune lkesini
yamalamtr. Yine Etiune seferinden sz eden Sarkam yaztnn37 konu32

UKN no: 128.

UKN no: 159.
34 Diakonoff-Kashkai 1981, s. 54.
35 Diakonoff-Kashkai 1981, s. 30 (Eriahe=modern Leninakan).
36 Barnett1982, s. 344.
37 UKN no: 130.
33

URARTU KRALLII'NIN KUZEY YAYILIMI

725

mundan hareketle Urartu ordusunun Aras Vadisinden kuzey ve kuzeydouya Erzurum - Pasinler - Horasan - Sarkam - Kars yolunu kullanarak gittii
sylenebilir38. Kars blgesinden kuzeye doru kta, Urartu iin bu ynde
nc engel olarak tanmlanabilecek Allahuekber, Ksr ve Akbaba
Dalarnn oluturduu srann, ga(ne) lkesinin bulunduu ldr Gl
blgesinden ald anlalmaktadr.
I. Argiti yllnn yukarda verdiimiz ikinci ylna ayrlan blm ile
lkenin en kuzeyindeki Hanak/ Ortakent yaztnda sz edilen kentlerin bir
ksm akmakla birlikte39, ierikteki farkllklar nedeniyle, bu iki yaztn ayn
seferden sz edip etmedii konusu belirsizdir. nk Horhor yaztnda
Tariu lkesinin ad gemekle birlikte kentin kesin olarak alnd bile belirtilmezken, Ortakent yaztnn banda, aada grlecei zere iki kez Tariu
ad adeta harekatn amac ve hedefi olarak ne karlmaktadr:

Tanr Haldi kendi silahyla sefere kt. Dman lkesi olan Tariu lkesini ele geirdi ve ...ele geirdi. Argiti nnde yere ald. Tanr Haldi gldr. ...Minua olu Argiti sefere kt. Tanr Haldi nden gitti. Argiti der ki:
Tariu lkesini ele geirdim. ...Hua lkesine kadar ve Bia lkesine kadar
ilerledim. Aqalai lkesine gittim. Tanr Haldinin buyruuyla Argiti der ki:
Diauehe lkesinin kral nmde grnd ve hara verdi (?). Ahuria ehri
...darya attm. ...Qu[ ]uni ehrini ...Orada 72.080 besili byk ba hayvan,
7.000 ...11 ...Kimilerini ldrdm, kimilerini (de) canl gtrdm. 6 kale
yerle bir ettim. 50 ehir yaktm. Minua olu Argiti, gl kral, Biainili lkesinin kral, Tupa ehrinin hkmdardr. Her kim bu yazt tahrip ederse
tanr Haldi ve tanr Quera onu gne ndan yoksun etsinler.40
Buradaki ierie uygun bir durum I. Argiti yllnn ondrdnc ylna
ilikin blmnde de karmza kmaktadr41. Sz konusu yl olaylar anlatlrken Ortakent yaztnn kurgusuna yakn biimde iki kez Tariu ad anlmakta; buras alndktan sonra da blgede 11 kale ile pek ok yapnn ykld vurgulanmaktadr. Ayrca ilgin bir biimde bu sefer srasnda Tariu lkesinde bir de yazt diktirildii belirtilmektedir. Hem ifadelerdeki benzerlik
ve hem de bir yazt diktirildiinden sz edilmesi, kanmzca Ortakent yazt
ile ondrdnc yl seferi arasndaki ilikiyi glendirmektedir.

38

Bu yaztta ayrca Urartunun en kuzeyindeki Hanak yaztnda da ad geen ve dolaysyla

bu yol blgesi zerinde olduu anlalan Ahuria(ne) ile Atu adl iki ehirden daha sz edilir:
kr. Diakonoff-Kashkai 1981, s. 4, 14.
39 Salvini (1995, s. 56 vd) Hanak yaztn ikinci yla yerletirmektedir.
40 Dinol 1992, s. 109 vd.
41 UKN no: 127.

726

KEMALETTN KROLU

Eski Van kentinde bulunan yazta gre I. Argiti son yllarnda kuzeye
Diauehe Krall zerine bir sefer daha gerekletirmitir42.
I. Argiti, tarttmz seferi dnda, kuzeydeki eylemlerini daha ok
Arpaayn dousuna Aras Nehrinin kuzeyine kaydrm gzkmektedir.
Krallnn nc ylnda Etiune lkesi yamalanm, beinci yl ise sz konusu alanda bu kez dini ve idari anlamda ynetim merkezi niteliindeki
Erebuni (Arin-Berd) kenti kurulmutur43. Onbirinci yldan itibaren de yine
nemli bir idari merkez olan Argitihinili (Armavir-Blur) kentinin ve su kanallarnn inasna balanm ve Urartu Krall bu blgeye iyice yerlemitir44.
II. SARDUR VE QULHA LKES
Argitinin yerine geen olu II. Sardurinin (M.. 756-730) Van
Kalesinde Analkz olarak bilinen alanda ve sonradan Surp Pogos Kilisesi
duvarna konmu bir stel zerinde bulunan yllklar babasnnki kadar dzenli deildir. Bundan dolay da olaylarn sralamas ve tarihleri konusunda
baz tartmalar bulunmaktadr. Genel olarak II. Sarduri dneminde de
Urartu Krallnn kuzey politikas I. Argitinin izgisinde devam etmi ve
bu dorultuda Aras Vadisinin kuzey ve kuzeydousundaki Diauehe, ga(ne),
Abiliane, Etiune ve Eriahe blgeleri zerindeki bask artrlmtr.
Yamalanan lkeler listesine bu dnemde eklenen Qulha zerine ise iki sefer dzenlenmitir.

42

UKN no: 128 A I; Bu sefer srasnda ilk kez ad anlan Abnulua (bkz. Diakonoff-Kashkai
1981, s. 2) adl lke zerine de gidilmitir. Ancak yaztta blgenin tarihi corafyasna katkda
bulunacak nemli bilgi bulunmamaktadr. Ayrca Erzurum Mzesinde bulunan ve henz
yaynlanmam (Bilgi iin bkz. Payne 1993) Hamamkyden bir depo yazt ise kraln blgede
kalc faaliyetlerde de bulunduunu gstermektedir.
43 UKN no: 127; yaztn ifadesine gre Hate ve upa(ne) lkelerinden getirilen 6600 esir
de buraya yerletirilmitir.
44 UKN no: 127, 128 B 2; 142; I. Argitinin Aras Vadisi ve evresindeki verimli ovaya
yerletikten sonra iyice kuzeye seferler yapt grlmektedir. Horhor yllnn onnc yla
ayrlan blmnde yine Etiuhe, Eriahe, Katarza ve Witeruhe lkelerine yaplan bir sefer sonras
qugulu lkesine kadar ilerlediinden sz etmektedir. Aras Nehrinin kollarndan Arpaayn
dousundan kuzeye ynelen seferin son bulduu blge muhtemelen Kanlca yazt ile
iaretlenen alandr. Leninakann 8 km kuzeyinde Kanlca kynde bulunan sz konusu yaztta
ayn ekilde Eriahe ve qugulu adlar gemektedir. qugulu, skit ad ile de elenmektedir
(Tarhan 1984, s. 111 not 10). Blgedeki Urartu kalntlar konusunda genel bir deerlendirme
iin bkz. Kleiss 1992, s. 91 vd; Smith 1999, s. 45 vd.

URARTU KRALLII'NIN KUZEY YAYILIMI

727

II. Sarduri kuzeye ilk seferini krallnn balangcnda, ada Assur

kral Assur-nerari (M.. 754-745) ile karlat yl gerekletirir. Surp Pogos
Kilisesinde bulunan yazta gre bu yl Sevan Glnn gneybatsna yerletirilen Weliku lkesinin45 kral Maruni zerine gitmitir46. Seferin Kars zerinden getii varsaylarak yaztta sz edilen kentler Ani ile Kazman arasndaki blgeye de yerletirilir47. II. Sarduri yllklarnda Qulha seferi ncesine yerletirilen, genel olarak kuzey blgelerini de kapsamakla birlikte tarttmz konuda fazla bulgu vermeyen bir sefer daha vardr 48.
Urartu yaztlarnda ilk ve son kez II. Sarduri dneminde karmza kan
Qulha lkesi zerine yaplan seferlerden birincisi Analkzdaki stelin n yzne; yaklak yl sonrasna ilikin ikincisi ise ayn stelin sa yzne yazlmtr. Salvininin yapt sralamaya gre ilk sefer M.. 749, ikincisi ise M..
746 ylnda gerekletirilmitir49. Birinci sefer u ekilde anlatlmaktadr:

... Qulha lkesine kar sefere ktm. Tanr Haldinin byklyle

Hua lkesinin kral Haha(ni)yi ve halkn orada esir aldm, onlar srgn
ettim ve benim lkeme yerletirdim.
Sarduri der ki: Ayn yl ordularm Abiliane lkesine kar sefere kt.
Tanr Haldinin byklyle bir gn iinde lkeyi ele geirdim. Kaleleri
yerle bir ettim. ehirleri yaktm ve lkeyi tahrip ettim. Oradan erkek ve kadnlar srgn ettim. Sarduri der ki: Tanr Haldinin uruna byle kahramanlklar orada yaptm. X bin 890 delikanl, 3 496 canl erkek, ve 6(?)408
kadn gtrdm. Toplam 9 904 kii srgn ettim. Kimilerini ldrdm, kimilerini de canl aldm. Ayrca 65 at, X bin 090 byk ba hayvan ve 10 897
kk ba hayvan srp kardm. Sarduri der ki: Tanr Haldinin uruna bu
kahramanlklar bir yl iinde yaptm50.
45

Diakonoff-Kashkai 1981, s. 100.

UKN no: 156; Maruni ad Analkz yaztnda (UKN no: 155 C) bu kez, yine kuzeye
Eriahe lkesine yapt bir sefer balamnda Abiliane lkesinin de kral olarak karmza
kmaktadr.
47 Diakonoff-Kashkai 1981, s. 45 vd.
48 Etiune ve Erekua lkeleri zerine yaplan sefer iin bkz. UKN no: 155 A; Salvini 1995, s.
66.
49 Salvini 1995, s. 77; Melikishvili (UKN no: 155 C; D) birincisini 750-748 arasna, ikincisini
744 ile 741 yllar arasna yerletirmektedir. Barnett (1982, s. 349 vd) ise birincisini 750,
ikincisini 744-43 yllarna tarihlemektedir.
50 UKN no: 155 C; Yaztn ikinci blmden anlald kadaryla bir sonraki yl da Urartu
ordular, modern Ermenistan blgesindeki Eriahi lkesine yaplan seferin dnnde Abiliani
lkesi ve kral Maruni zerine yrr. Kral vergi demesi koulu ile yerinde braklr.
46

728

KEMALETTN KROLU

kincisi ise yledir:

...Sarduri der ki: Qulha lkesine kar sefere ktm. lkeyi ... Qulha lkesinin tahkimatl krali ehri Ildamuay g kullanarak ele geirdim ve halkn yaktm. Qulha lkesinin sadece orada bulunan ...adamlarn ldrdm.
Demir bir mhr hazrlattm. Ildamua ehrinde bir yazt diktirdim. ehirleri
yakp yktm ve lkeyi tahrip ettim. Erkek ve kadnlar srgn ettim 51.
Grld zere Qulha lkesinin yerini belirlemede yaztlar ok ak
dayanaklar vermemektedir. Ancak Ildamua adl krali bir kente sahip olduu
ve Hua lkesi ile ilikili bir alanda bulunduu sezilebilmektedir. Dolaysyla
tartmaya, Hua lkesi ile ilikisi konusunda yaplacak bir deerlendirme ile
balanabilir. Sonraki admlarda Urartu Krallnn siyasi gelime seyri, seferlerin hedef blgeleri ve btn bu gelimelerin yaand corafyann yaztlarda izilen resme uyumu gibi olgular, ayrca yaztlardaki isimler ile yaayan
yer adlar arasnda kurulacak benzerlikler konuya katklar orannda sorgulanacaktr.
Yukarda deindiimiz gibi Hua lkesi ilk kez I. Argitinin ikinci ylnda
kt Diauehe seferinin devamnda, Bia ve Tariu lkeleri ile birlikte
anlmaktadr. Yeri konusundaki dayanaklar ise yine ayn lkelerle birlikte
getii Ortakent yaztnn konumundan karlmakta ve bu blgeye lokalize
edilmektedir52. Hua lkesinin Ardahan yaknlarna yerletirilmesi, Qulha
iin de ilikili bir alan nerilmesini gerektirmektedir.
Birinci admda elde ettiimiz bu yaklam, Qulhann gnmze kadar
yaygn biimde kabul gren Yalnzam Dalarnn batsndaki eski Kolkhis ile
eitlemesi fikrini geersiz klmamakla birlikte yeni tekliflere de kap amaktadr. kinci admda, Qulha lkesinin Dou Anadolunun bir paras olan
blgede mi, yoksa btnyle farkl yaps olan Yalnzam Dalarnn batsndaki Aa oruh Vadisi (eski Kolkhis) iinde mi olduu sorununa, Urartu
yaztlarnn ganimet blmleri incelenerek zm aranabilir.
Kuzeye ilk seferlerin yapld puini dneminde Lua, Katarza ve
Witeru(he) lkelerinden alnan ganimetler, erkek, kadn, at, kk ve byk
ba hayvandan olumaktadr53 . Benzer ekilde Minua dneminde Aras
Vadisi'nin kuzeydousuna doru uzayan alandaki rekua, Etiune ve Luhiune
51

UKN no: 155 D.

Dinol 1992, s. 109 vd.
53 UKN no: 20, 21, 23: 13 540 byk ba hayvan; 20 785 kk ba hayvan.
52

URARTU KRALLII'NIN KUZEY YAYILIMI

729

gibi lkelerden elde edilenler de at, kk ve byk ba hayvan srleridir 54.

I. Argitinin ikinci ylnda, en kuzeyde Ardahan blgesindeki Bia ve Hua
lkeleri de dahil olmak zere Aras Nehrinin kuzeyindeki blgelerden elde
ettii daha kabark ganimet listesinde yine ayn kalemler saylr55. Ancak
Diauehe lkesinden aldklar hem saysal olarak hem de ierik bakmndan
farkldr. Diaueheden insan nakledilmemi, buna karlk blgeden byk
ve kk ba hayvanlara ek olarak 20.5 kg altn, 18.5 kg gm ve 5 tonun
zerinde de bakr alnmtr56. Kraln onnc ylnda kuzeydouda Sevan
Glne doru yapt seferde aldklar yine at ile byk ve kk ba hayvandan oluur. En kuzeydeki Ortakent yaztndan da blgeden byk ve kk ba hayvanlarn alnd anlalmaktadr57. Ayn blgeye II. Sardurinin
yapt seferlere ilikin yaztlara bakldnda da amacn deimedii grlebilir58. Qulha ve evresine yaplan ilk seferden elde edilen yllk ganimetler,
toplam olarak 9 904 insan, 65 at, X bin 090 byk ba hayvan ve 10 897 kk ba hayvan olarak belirtilmektedir59.
Urartu yaztlarnn szn ettiimiz bu ganimet listelerinden, Qulha lkesinin Dou Anadoludan farkl bir corafyada yer ald veya farkl ekonomik girdileri olan bir lke olabilecei ynnde bir bulgu elde edilememektedir. Oysa Urartu ordularnn sefer yapt lke farkl ekonomik ve
hatta corafi zelliklere sahip ise bu durum ou zaman elde edilen ganimet
listelerine de yansmaktadr. rnein Urmiye Glnn gneyindeki Mana
lkesinden deve60; batda Frat Nehrinin tesindeki Qumaha (Qummuh,
Adyaman) Krallndan altn, gm, giysi, bakr kalkan ve kase61 alnd
belirtilmitir62. Ayn ekilde Diaueheden alnanlar arasnda da altn, gm
ve bakrn olduuna deinmitik.
54

Dinol 1976, s. 19 vd: 1 733 at; 7 616 byk ba hayvan; 15 320 kk ba hayvan.
UKN no: 127 I: Toplam 52 675 insan; 1 104 at; 35 015 byk ba hayvan; 100 bin X
onbin 1.829 kk ba hayvan.
56 UKN no: 128 B I: 41 mina saf(?) altn, 37 mina gm, ...10 000 mina bakr, 1 000 binek
at, 300 byk ba hayvan, ...0.000 kk ba hayvan.
57 Dinol 1992, s. 109 vd: 72 080 besili byk ba hayvan.
58 UKN no: 155 C, D, F.
59 UKN no: 155 D: Burada verilen liste Qulha, Hua ve Abilianeden alnanlarn toplam
yani kuzey lkelerinden alnan yllk ganimetlerdir. kinci Qulha seferinin envanteri yalnzca
kadn ve erkekler olarak belirtilmitir. Ancak Uiteruhe lkesindekilerle birlikte yllk ganimet 1
500 at, 17 300 byk ba hayvan, 31 300 kk ba hayvan olarak sralanr.
60 UKN no: 127 III; IV; 128 B2.
61 UKN no: 155 E
62 Urartu ordularnn eitli blgelerden elde ettikleri ganimetler ve trlerini gsteren bir
izelge ve deerlendirme iin bkz. Zimansky 1985, s. 53 vd.
55

730

KEMALETTN KROLU

Qulha lkesi ile ilikili olarak yalnzca ikinci sefer kaydndaki demir bir
mhr hazrlattm ifadesi Kuzeydou Anadolu iin izilen genel erevenin
dna kmaktadr. Ancak bu da Urartularn demircilik konusundaki baarlarna Qulhann kaynaklk ettii gibi byk bir varsayma63 temel olacak
gte deildir. Zira son yllarda Van blgesinde yaplan yeni kaz almalar
Urartularn bakent evresinde en azndan Kralln balangcndan itibaren
gelimi bir madencilik endstrisine sahip olduunu gsterecek bulgular salamtr64.
Qulha bilindii zere, modern tarihi corafya almalarnda, Dou
Karadeniz kysnda, olduka farkl zellikleri ile tannan Antik Dnemin
Kolkhis adl blgesi ile elenmitir65. lgin bir biimde de bu eitlik Urartu
Krallnn kuzeyindeki en belirgin nokta olarak alglanm ve buna dayanlarak eitli neriler gelitirilmitir. Bu eitlii temel alan nerilerden en
nemlisi Urartu Krallnn Karadenize kt ve Grek Koloni kentleri ile
ilikiye getii 66; bir dieri ise Urartu Devletinde maden ile ilgili gelimelerin
Kolkhis ile ilikilendirilmesidir67. Gerekte son derece zayf olan bu eitlemenin tek dayanan iki isim arasndaki benzerlik oluturmutur.
Bilindii zere Kolkhis, antik kaynaklarda genellikle, III. yzyl yazar
Rodoslu Apolloniusun drt kitaplk Argonautika adl eserinin de konusunu oluturan Argonautlar efsanesinden alntlarla birlikte anlr. Daha ok
mitolojik altn ve altn post motifleri ile ssl bu anlatnn gemii Homeros68
dnemine kadar kar 69 . Antik a yazarlarna gre bu lke, Kafkas
63

Salvini 1991, s. 8.
Belli 1991, s. 31 vd; Sevin-Kavakl 1996.
65 Diakonoff-Kashkai 1981, s. 68 vd; Barnett 1982, s. 349; Burney-Lang 1971 , s. 147; Salvini
1991, s. 8.
66 Barnett (1982, s. 366) bu ilikinin, Aras Vadisi boyunca ilerleyip Diauehe lkesinden
kuzeye Kolkhisin iinde bulunduunu syledii Trapezusa (Trabzon) kan yol aracl ile
gereklemi olabileceini belirtmektedir. Slattery (1987, s. 1 vd) ise bu ticaret ilikisinin direk
Urartulu tccarlar ile Koloni kentleri arasnda deil Diauehe aracl ile olabileceini belirtir;
Ayrca bkz. Drews 1991, s. 303 vd; Son olarak Sevin (1999, s. 114) Qulhann genel olarak
Kolkhis ile eitlendiine iaret ederek Urartularn Kolkhise ulam olabilecekleri fikrini
reddetmez. Ancak kolonizasyon hareketinin geliimi dorultusunda Trapezusun 6. yzyldan
nce kurulmu olamayacan belirterek nceki grlerin aksine koloni kentleri ile Urartu
arasndaki ticari ilikinin olanakszln savunur.
67 Barnett 1982, s. 336; Salvini 1991, s. 8.
68 Odyssey, XII, 68-75.
69 Yazmz okuyarak deerli uyarlarda bulunan hocam Prof. Dr. M. Taner Tarhana gre
Qulhann yaylm Antik Kolkhis blgesinin geni hinterlandn oluturur ve Urartunun
64

URARTU KRALLII'NIN KUZEY YAYILIMI

731

Dalarnn gneyinde, Aa oruh (Akampsis) Vadisinin bir blmn de

kapsamakla birlikte esas olarak Karadeniz kysndan Rioni (Phasis) Vadisine
doru uzanan bir blgedir70. Urartu ve dolaysyla zerinde tarttmz
Qulhann lokalizasyonu erevesinde gndeme getirilen gney ve gneybat
snr konusunda, Antik yazarlarn yeterince ak olmayan ifadelerinden kaynaklanan belirsizlik bulunmaktadr. Strabonun 71 ifadelerine gre bu snr
Trabzon (Trapezus)'un dousunda yer alan Zygopolis adl bir kentten sonra
balamaktadr.
II. Sarduri dnemindeki gelimelere gre Qulha lkesinin bulunmas
gereken muhtemel sahann genel anlamda Ardahan ile ilikili olmas gerektiini belirtmitik. Eer Qulha ile Yalnzam Dalarnn batsndaki Kolkhis
eitlii kabul edilirse, Urartu ordularnn Erzurum (Diauehe) veya Ardahan
blgesinden (Hua, Bia ve Tariu) bu lkeye gittii ngrlebilir. Bu aamada, tarihi corafya tartmasnn nc adm olarak Urartu yaylm stratejisinin bu ngrye ne kadar uyduu ele alnmaldr.
zellikle at arabalar, svari ve piyadeden olutuunu bildiimiz Urartu
ordular iin Erzurumdan oruh Vadisi boyunca Artvine ulamann ne kadar zor olduuna deinmitik. Ardahandan ise Yalnzam Dalarn aarak
eski Kolkhis blgesine inen ayn derecede zorlu iki nemli geit bulunmaktadr. Bunlardan biri Yalnzam geidini geerek Ardanu zerinden oruh
Vadisi'ne; ikincisi ise Saharadan aarak avat zerinden Berta Suyu boyunca
ilerleyip ayn vadiye ve oradan da Karadeniz sahiline ular (Res. 17). Daha
ksa olan Ardahan - Ardanu ve sahilde yer alan Hopa arasndaki yol yaklak
153 km uzunluundadr.
Qulhas ile Antik a yazarlarnn eserlerinde yer alan Kolkhis ayndr; ancak Akhal ve daha
sonraki Hellenler doal olarak sahil kesimleri ile ilgilenmilerdir. Tarhana gre Kolkhis=Qulha
tek gzl devlerin Kykloplarn vatandr ve Kyklopik yaplar deyimi bunlarla ilikilidir. Ayrca
Trk efsanelerinde Tepegz olarak anlanlarn da ayn corafyadan kaynaklandn
belirtmitir. Kendisine uyarlar ve grlerini bizimle paylat iin teekkr bir bor bilirim.
70 Antik kaynaklarn Kolkhis hakknda verdikleri bilgiler konusunda yaplan bir
deerlendirme ve bu lke iin bkz. Braund 1994, s. 8 vd.
71 XII, III, 17: Amisostan kalkp denizden ky boyunca gidilirse ilknce Herakleia
burnuna, ondan sonra Iasonion denen baka bir burna ve Genetese ve sakinleri Pharnakiay
iskan etmi olan Kytorosa ve imdi harabe durumda olan Iskhopolise ve ondan sonra orta
byklkteki Kerasosa ve Hermonassann bulunduu bir krfeze ve yaknnda Trapezusa ve
ondan sonra da Kolkhise gelinir diyerek bu lkenin Trabzonun dousunda olduu
konusunda bir fikir vermektedir. Strabon Kolkhis ile Trapezus arasnda yalnzca Zygopolis adl
bir kentin varlndan sz eder. Xenophon (IV, VIII, 22) da kitabnn bir blmnde bu
dorultuda Trapezusun Kolkhlarn blgesinde bir kent; bir dier blmnde ise (IV, VIII, 8)
Trapezusun Pontosun liman kenti, Kolkhisin ise 3 gnlk mesafede olduunu bildirir.

732

KEMALETTN KROLU

Yollarn zorluu dnda blgenin corafi yaps ve elde edilen rnler

de Urartunun beklentileri ile akmamaktadr. Dou Karadeniz Dalarnn
uzants olan Kakar, kuzeyde Karal ve douda da Yalnzam Dalar arasndaki Orta ve Aa oruh havzasnn engebeli corafi yaps ve bununla
balantl olarak yerleim dokusu ile geim kaynaklar Dou Anadolu ve
Kafkasyannkinden olduka farkldr. Sahil kesimi dnda blgede derin ve
dik vadi tabanlar genellikle yerleime uygun deildir. Gnmzde de yerlemeler oruhun kollarnn kaynak blgelerinde ve daha ok ine yaprakl
ormanlarn kaplad yamalarda gelimitir 72. Buralarda, ancak kk apl
olmak zere tarm ve hayvanclk yannda sebze ve meyvecilik yaplabilmekte;
Urartu yaztlarna yansyan byk hayvan srleri iin uygun alan bulunmamaktadr. Ayrca arazinin yaps, zellikle tekerlekli aralarn ulam iin uygun deildir. Btn bunlara ek olarak Urartu ordularnn sefer yapt yaz
aylarnda, oruh Vadisi iindeki kylerin byk bir blmnn de hayvanlaryla birlikte Yalnzam Dalar zerindeki yaylalara kyor olmas, bu tartmada gz nne alnmaldr 73.
Buna karlk Yalnzam Dalarnn dousundaki Ardahan evresi ise
Urartu ganimet listelerinde sz edilen kk ve byk ba hayvan srleri
ile atlarn bulunabilecei olduka uygun bir corafi yapya ve otlaklara sahiptir. Step sahalarna gre yan daha fazla dt Sarkam, Kars,
Ardahan, Gle ve ldrn yer ald 1800-2000 m ykseklikteki bu platolarda uzun boylu ayrlar (step ayrlar) yer almaktadr. Yazlar ksa ve serin
olan blgede, zaman zaman bir metrenin zerine kan ayr rtsnden
oluan organik maddelerin, scakln dkl yznden ayramamas
topran zenginlemesini salamaktadr. Bu durum hem scak mevsimlerde
tahl bakmndan yksek verim alnabilmesine ve hem de zellikle hayvanclk asndan byk bir potansiyel olumasna ortam hazrlamaktadr 74.
Nitekim yaam biimini hemen btnyle hayvanclk oluturan blgede, st
ve yapa verimi yksek saf sr (Dou krmzs) ve koyun (Tuj koyunu) trleri gelimitir 75.
72

Blgenin corafi yaps ve bitki trleri iin bkz. Atalay 1994, s. 160 vd; Atalay 1997, s. 174,

194 vd.
73

Blgedeki yaylaclk geleneinin en azndan Orta aa kadar gittiini gsteren Suluhan

yayla yerlemesi iin bkz. Krolu 1997, s. 369 vd.
74 Atalay 1985, s. 64 vd; Atalay 1997, s. 205
75 Atalay 1997, s. 217 vd; Erzurum/ Sos Hyn Demir a tabakalarndan gelen hayvan
kemiklerinin ounun koyun ve srlara ilikin olmas, bu olgunun tarttmz dnem iin de
geerli olduunu gstermektedir (bkz. Sagona-Erkmen vd 1998, s. 38 vd).

URARTU KRALLII'NIN KUZEY YAYILIMI

733

Yazl belgeleri anlamlandrma ve araziye uyarlamada bir sonraki adm

olarak Qulha ve evresinde varl bildirilen kalelerle ilgili bir tartma yaplabilir. Yukarda bir blmn aldmz yaztlardan I. Argitinin 14. ylna
ilikin Tariu (Hanak/ Ortakent) seferinde genel olarak blgede tahkimatl
11 kalenin ele geirildii (XI .GALME-ri-a a-gu-nu-ni); Ortakent yaztnda
ise 6 kale ve 50 ehrin ykld belirtilmektedir. I. Argiti ve II. Sarduri yaztlarnda ayrca ga(ne) lkesinde Maqaltu adl bir kentin varl bildirilmektedir.
Ardahan blgesindeki yzey aratrmalarnda, yaztlardaki bu ifadelerle
karlatrlabilecek, 3 grup altnda toplayabileceimiz kalntlar saptanmtr76. Birinci grupta evresi surlarla kuatlm 2 byk kent (Senger Kale ve
Ziyaret Kale), ikinci grupta bir kule ve evre duvarndan oluan ortak plana
sahip 6 kale (Karakale, ncedere, Ziyaret Kale, ataldere, Derindere,
Krolu) ve nc grupta da duvarlar arazinin ekline gre ynlendirilmi
7 kale (Takpr, Akakale, Yamayol, Ballkaya, Grayr, Sgze ve
Tepeler) yer almaktadr. Bu yaplar ldr, Ardahan, Hanak ve Gle
Ovasnn verimli otlaklarn denetleyen konumlar ile dikkati ekmektedirler
(Res. 1).
Birinci gruptaki Senger Kale ile Ziyaret Kale evresi 5 m kalnla ulaan
surlarla kuatlm byk yerleim alan (kent) zellii ile dierlerinden ayrlrlar. ldr Glnn hemen kuzeydou kysndaki Senger Kalede stadel
blm ayr bir sur ile kuatlmken, Hanak yaknndaki Ziyaret Kalede en
yksek noktaya, ikinci grupta deerlendirdiimiz trde bir kule yerletirilmitir (Res. 6-7, 16). Bu durum surlarla kuatlm kentler ile kule grnml yaplarn ilikisi ve tarihlenmeleri konusunda bir dayanak olabilir.
Her iki kentte de yerlemeler yamalarda yer almaktadr.
kinci gruptaki kalntlardan ldr Ovasnn kuzeydousunda Karakale
(Res. 8-9); Hanak blgesinde otsuyu kysnda ncedere (Res. 10) ve
Ziyaratkale; Ardahan Ovas'nn batsnda Yalnzam Dalarnn dou eteklerinde ataldere (Res. 11-12) ve Derindere (Res. 13) ile Glenin gneyinde
Allahuekber Dalarnn kuzey eteklerindeki Krolu Kalesi (Res. 14-15), bulunduklar alana hakim noktalarda kurulmulardr. Az iilikli byk talardan ina edilmi, drtgen planl yaplar 8.30 x 9 m ile 16 x 25 m arasnda de-

76

Krolu 1997, s. 376 vd; Krolu 1998, s. 133 vd; Krolu 1999, s. 146 vd.

734

KEMALETTN KROLU

ien boyutlara sahiptirler. Hemen hepsinin yannda duvarlarla evrili bir

blm daha bulunmaktadr (Res. 16) 77.
Blgedeki kalelerden Akakale ve Takpr, ldr Gl blgesindedir.
Grayr, Sugze ve Tepeler Ardahan Ovas'nn gneyine sralanmken;
Ballkaya bu ovann kuzey kesiminde, ataldere yaknnda yer alr. Yamayol
ise Hanakn kuzeybatsnda otsuyunun sa kenarnda, yukarda deindiimiz ncedere ile ayn hat zerinde bulunur. 30 x 40 m ile 70 x 100 m arasnda deien boyutlara sahip olan kaleler, kule grnml yaplar kadar
standart benzer mimari zellik gstermemektedir. Ortak yanlar arasnda,
yukarda belirttiimiz gibi evre duvarlarnn arazinin ekline gre ynlendirilmi oluu, az iilikli veya iiliksiz daha kk talardan ina edilmi olmalar saylabilir. ki rnekte, (Akakale ve Ballkaya) evre duvarlarnn i yzne bitiik mekanlar bulunmaktadr.
Btn bu yaplar tarihleme konusunda, ta iilikleri ve plan anlaylar
dnda fazla yzey bulgusu elde edilememitir. Temel olarak grup altnda
incelediimiz, kimi alt gruplar da kapsayan farkl plan ve ta iilii gsteren
kalntlarn uzun bir zaman dilimi iinde yaplm olabilecei gz ard edilmemektedir. Nitekim Grcistanda Kyklopik olarak adlandrlan kabaca
dzeltilmi ta duvarl kaleler iin de ayn problem vurgulanmaktadr 78.
Mikaelian79, benzer bir durumun Ermenistandaki kaleler iin de geerli olduunu belirtmi ve tarih olarak Urartu ncesi dnem ile II. binyl aras gibi
geni bir zaman dilimini nermitir. Son yllarda Smith-Kafadarian80 tarafndan Ermenistada belgelenen, baz ynlerden benzer kaleler de Erken Demir
ana tarihlenmitir. Shirak Ovasndaki Horomda yaplan kaz almalar
da blgede Erken Demir andan itibaren yeniden merkezi glerin ortaya
kn gsteren bulgular salamtr 81. Ziyaretkale ve Tepelerde elde etti77

Dou Anadoluda Kars (Bagelen 1988, s. 14 vd: Killita, Maara Tepe ve Kale),
Erzurum (Bagelen 1987, s. 16 vd: Gngrmez, amrak, Hanahmet ve Karakale) ve Elaz
blgesinde (Krolu 1996, s. 32 vd) benzer yaplar bulunmaktadr. Ayrca daha ok yksek
yerlerde ina edilmi, dirhe veya dev evi olarak da adlandrlan, Van Glnn gneyindeki
yaplar iin bkz. Belli 1993, s. 255 vd. Belli (1999, s. 276 vd) Urartu baraj ve sulama sistemleri
konusundaki aratrmalarn yrtrken 1997 ylnda ldr Gl kysndaki Senger Kaleyi de
ziyaret etmi ve Takpr yaztnn varln dikkate alarak kaleyi II. Sarduri dnemine
tarihlemitir.
78 Kuftin 1941, s. 157 vd.
79 Mikaelian 1968.
80 Smith-Kafadarian 1996, s. 23 vd; Smith 1999, s. 52 vd.
81 Badaljan-Edens 1992, s. 46.

URARTU KRALLII'NIN KUZEY YAYILIMI

735

imiz Erken Demir a trndeki anak mlek paralar da bu tarihlemeye uymaktadr82. Ancak blgenin hemen kuzeyinde Dou Grcistanda
Ge Tun a ile Erken Demir a kltr arasnda belirgin bir deiimin
saptanamamas83, imdilik kaleler iin de esnek bir tarih dnmeyi zorunlu
klmaktadr84.
Kura Nehri kaynak blgesinin bu yapsna karlk oruh Vadisindeki
arkeolojik bulgular olduka farkldr. Gerek bizim yl boyunca srdrdmz yzey aratrmalarnda85 ve gerekse daha nce yaplan almalarda86,
Yalnzam Dalarnn bat yamalarndaki sz konusu alanda, Urartu yaztlarnda sz edilen kalelerle ilikilendirilebilecek trde kalntlar saptanamamtr. sim benzerlii nedeniyle Urartu yaztlarndaki Diauehenin kenti
eetin(ele) ile eitlenen avat ve Qulhann krali kenti ldamua olabilecei
ne srlen Ardanu kaleleri87 de M.S. X. yzylda Grcler tarafndan kurulmu birer Orta a kalesidir 88. Bu durum da Qulhann Kolkhis ile varsaylan ilikisinde dikkate alnm olmas gereken nemli bir noktadr.
Grld gibi Urartu yaztlarnn Qulha, Hua, Tariu, Bia ve Aqalai
lkelerine yaplan seferler balamnda szn ettikleri yamalanan mallar,
yklan kaleler ve kentlerle ilgili tanmlar Kura Nehrinin kaynak blgesindeki bulgularla uyumaktadr. Buna karlk, Aa oruh havzasn da kapsad varsaylan eski Kolkhis blgesinin corafi yapsndan kaynaklanan
farkllklar ile Urartu yaztlarnda belirtilen ekonomik girdilere tam anlamyla sahip olmay gibi etkenleri de gz nne alrsak, Qulha iin Ardahan
yayla ovasnda bir yer nermemiz gerekecektir.
Yukarda belirttiimiz gibi yaztlar Qulha iin, Hanak yaknlarna lokalize
edilen Hua lkesi ile ilikili bir konum ortaya koyarlar. Ancak II. Sarduri
dnemine kadar Qulha adnn hi anlmamas, sz konusu lkenin ska kul82

Krolu 1998, s. 133 vd, izim 4-5.

Lordkipanidse 1991, s. 72 vd; Smith (1999, s. 48) ise ayn yaklama ek olarak bu geni
zaman dilimini ilk kale devletlerinin grld dnem olarak tanmlar.
84 Blgenin gneyinde II. binyla ilikin Nuzi belgelerinde, Dou Anadoluya da yaylm
bir ksm geni aile topluluklarnn dimtu olarak tanmlanan birer kaleye veya glendirilmi
iskan alanlarna sahip olduu yolunda veriler bulunmaktadr (bkz. Jankowska 1969, s. 235 vd);
Ardahan blgesinde ovalar kontrol eden standart planl kaleler ile dimtu kavram arasndaki
ilevsel ilikiye dikkatimizi eken Prof. Dr. Jak Yakara teekkr borluyuz.
85 Krolu 1997, s. 369 vd; Krolu 1998, s. 127 vd; Krolu 1999, s. 143 vd.
86 Edwards 1985, s. 15 vd; , Edwards 1986, s. 165 vd; Edwards 1988, s. 119 vd.
87 Diakonoff-Kashkai 1981, s. 44.
88 Edwards 1986, s. 171 vd.
83

736

KEMALETTN KROLU

lanlan sefer yollarnn dnda aranmas gerektiini akla getirmektedir.

Ayrntlaryla anlattmz zere, puini dneminde Urartu ordular Aras
Vadisine ulam; Minua dneminde Erzurum ve evresindeki Diauehe
Krall vergiye balanmt. Sarkam, Takpr ve Ortakent yaztlarndan
anlald kadaryla da I. Argiti ve II. Sarduri dneminde Aras Vadisinden
Kars - Arpaay - ldr yoluyla Ardahana seferler yaplmt. Bu hattn dousundaki Sevan Gl blgesinde ise I. Argiti dneminden itibaren iki gl
ynetim merkezi kurulmutu. Blgede bu kapsaml seferlerin etki alan dnda kalabilecek tek nokta, Urartularn geli yn olan Karstan, 3 000 myi
aan, kuzeydou - gneybat ynl Allahuekber Dalar ile ayrlan Gle Ovas
gibi grnmektedir. Kura Nehrinin kaynakland, kuzey kesimleri 2 500 m
ykseklie kadar saram89 ormanlaryla kapl bu da sras ancak kuzeydou
ve gneybat u kesiminden alarak Kars ve Erzuruma geit verir.
Gle, ldr, Hanak ve Ardahan ovalar gibi zengin otlaklar ve hayvancla elverili yaylalar yannda, Urartu ncesi dnemde yerleildiini gsteren
kalntlara da sahiptir. Glenin gneyinde, Allahuekber Dalarnn kuzey
yamalarnda, evreye hakim bir tepe zerinde kurulmu 18 x 11 m boyutlarndaki Krolu Kalesi (Res. 14-17)90, plan, ta iilii ve gerekse 4.50 mye
varan duvar kalnl ile Urartu yaztlarnda sz edilen yerli beylere ilikin
kalelerden biri olabilir. Ayrca ikinci grupta deerlendirdiimiz benzer rneklerin Ardahan blgesinde ok sayda saptandna deinmitik.
Grld gibi Urartu siyasi yaylm alanndaki Gle blgesi, yaztlarn
Qulha lkesi iin bize verdii ipularna uygun bir konumdadr.
Hayvancla elverili yaps, Hanak/ Ortakent yazt ve dolaysyla Hua lkesi ile rahata kurulabilecek balants, Urartu ncesi dnem iskan ve ilk
sefer yollarnn biraz dndaki konumu bu erevede sayabileceimiz zelliklerdir.
Son admda bu neriye, Edwardsn Orta a kaynaklarnn verileri nda ele ald, Qulha ile Glenin eski ad arasndaki benzerlie deinilerek destek verilebilir. lenin Orta adaki ad olan Kola91 gerekten de
bu lokalizasyon sorununda dikkate alnacak kadar Qulhay artrmaktadr. Gle ad Grc kaynaklarnda Kola, Ermenicede Kol biiminde

89

Atalay 1985, s. 63.

Krolu 1999, s. 148 vd, res. 13-15.
91 Honigmann 1970, s. 162 not 1, harita IV.
90

URARTU KRALLII'NIN KUZEY YAYILIMI

737

gemekte92; eski isimlerin yazl olduu haritalarda da ile merkezinin kuzeyinde yer alan Gmparmak (Dedeen) kynn batsndaki bir ykselti
Kola Da adn tamaktadr93.
Btn bu bulgular nda, Qulhay yerletirmek etmek iin Glenin
Aa oruh havzas ve Dou Karadeniz blgesinden daha ncelikli bir konumda olduu sylenebilir. Qulhann Gle blgesine lokalizasyonu, II.
Sardurinin bu blgeye yapt ilk seferde Qulhadan sonra ald Hua lkesini de, blgenin kuzeydeki ilk k noktas olan Ardahan Ovas ile ilikilendirmeye olanak salar. Bu durum yukarda tarttmz Hua adnn getii
Horhor Kronii ve Ortakent yaztnn ierii ile de uygun dmektedir.
Analkz yaztnda, Qulha seferleri sonrasnda (740 ylnda) kuzeye ve
kuzeydouya doru byk apl bir yama harekatnn daha yapld belirtilmektedir94. Stel kaidesinin n yznde sralanan yerler arasnda, ldr
Gl blgesine lokalize edilen ga(ne) lkesinden sz edilmesi seferin zerinde tarttmz blgeye de uradn gstermektedir. Ancak Urartu
Krallnn ilgisinin bu dnemde, Transkafkasyaya Sevan Gl evresine
kadar uzayan alana yneldii; Kars ve evresinin de bu uzak seferlerde yamaland anlalmaktadr.
ldr Glnn gneybat kesinde yer alan Takpr yazt95 da II.
Sardurinin blgeye ynelen bu seferlerinin bir iareti olarak yazdrlmtr.
Burada Uhime adl bir lkeye yaplan sefer dn Maqaltu kentinin ele geirildii ve blgeden esirler alnd anlatlr. Uhime ad Urartu yaztlarnda
ilk ve son kez burada anld iin, yeri konusunda yaztn bulunduu alanla
ilikili blge nerilmitir96. Maqaltu kenti ise I. Argiti dnemi yaztlarnda
ga(ne) lkesinin krali kenti olarak anlmakta ve Takpr yaztnn bulunduu alana lokalize edilmektedir. Gerekten de Takpr yaztnn bulun92

Kola adnn Urartu kaytlarndaki Qulha olabilecei konusuna ayrntl yer veren
Edwards (1988, s.19 vd) blgedeki Urartu varlnn arkeolojik kant olarak da Olu (Krolu)
Kalesini tantr. Ancak yukarda deindiimiz gibi yerel zellikleri ar basan Krolu ve
blgede bizim saptadmz buna benzer dier kalelerin Urartular tarafndan yapldn
sylemek olduka zordur.
93 Bkz. Harita Genel Mdrlnn 1/ 200 000 lekli 1950 tarihli haritasnn Artvin
paftas; 1/ 500 000 lekli, 1964 tarihli haritasnn ise Kars paftas; Nitekim Orta aa ve
Osmanl dnemine ilikin kalntlar da ayn blgede, Glenin eski merkezi olan Bellitepe (eski
Orotha-Urut) ile Drtkilise ve Gmparmak kynn bulunduu alanda younlamaktadr.
94 UKN no: 155 F; Salvini 1995, s. 77.
95 UKN no: 159.
96 Diakonoff-Kashkai 1981, s. 93; Dinol 1992, s. 114.

738

KEMALETTN KROLU

duu kayaln zerinde bir kalenin varl bilinmektedir97. Yukarda sz ettiimiz gibi ga(ne) lkesinin bulunduu anlalan Ksr Da ile Akbaba Da
arasndaki blgede, Takpr Kalesi dnda ldr Glnn kuzeydou kysna yakn bir yarmadada Akakale, kar yamalarda Sengerkale ve kuzeyinde de Karakale adn tayan kale daha bulunmaktadr. Kanmzca yaztlardaki nemi dorultusunda Maqaltu kentini yerletirmek iin, blgedeki
evresi surlarla kuatlm en byk yerleme olan Sengerkalenin dnlmesi daha doru olacaktr.
II. Sarduri dneminde Takpr dnda, yredeki faaliyetlerin iareti
olarak braklan bir dier yazt, Pasinlerin Gzelhisar kyndeki bir kaleden
Erzurum Mzesine tanmtr. Ancak bu stelde tarttmz konuya katk
salayacak satrlar byk oranda tahrip olmutur 98.
Urartu Krallnn II. Sarduri sonras kuzeydeki Erzurum, Kars ve
Ardahan blgesi ile ilgisini gsteren bulgular olduka azalmaktadr. Bu dneme ilikin yazl belgeler sz konusu alan iindeki yerlerini tarttmz
Diauehe, ga(ne), Maqaltu, Hua, Tariu, Aqalai ve Qulha gibi adlardan sz
etmezken, arkeolojik belgeler de fikir verecek younlukta deildir.
Diauehe Krallnn bulunduu Erzurum blgesi, II. Sarduri dneminin
sonuna kadar vergi ve hara vermek koulu ile mahalli beylerin ynetimine
braklm gibi gzkmektedir. Ancak blgede bulunan yaztlara ek olarak
kale ve mezar gibi kalntlar da, mahalli unsurlarn izleyen dnemde Urartu
egemenliine girmi olabileceini gsterecek trdedir99 . Buna karlk
elimizdeki verilerle Aras Vadisinin kuzeyinde, Arpaayn batsnda yer alan
Kars - Ardahan yayla ovas iin ayn eyi sylemek olduka zordur. Sz konusu bu alann Urartu Krall snrlar iinde gsterilmesi iin kullanlan
kantlar, yalnzca yama seferleri srasnda kuzeye kan ana yol zerinde braklan yaztlardr. Bunlar yukarda deindiimiz gibi Minua dnemine ait

97

Kleiss-Hauptmann 1976, s. 13; Krolu 1999, s. 146 vd.

Aydn 1991, s. 323 vd.
99 Erzurumun kuzeyindeki Umudumtepe Kalesi ve Kaya Mezar (ilingirolu 1980, s. 191
vd; Bagelen 1989, s. 22 vd), Pasinler-Karayaz arasndaki kaya tnelli ve sarnl Harami Kalesi
(Bagelen 1985, s. 15 vd) ile ayn blgeden Karayaz (zkaya 1994, s. 379 vd), elikli (Bagelen
1986b, s. 26 vd), Marifet (Bagelen 1992, s. 31 vd), Hamaml (Bagelen 1986, s. 25 vd) Hasanova,
Sukonak (Bagelen 1997, s. 28 vd) ve irinkale (Ik 1987, s. 497) mezarlar blgenin Urartu ile
sk balarna iaret etmektedir. Ayrca bir Demir a kalesi iin bkz. Bagelen-zfrat 1996, s.
143 vd.
98

URARTU KRALLII'NIN KUZEY YAYILIMI

739

Sngta (Zivin)100; I. Argiti zamannda braklan Sarkam101 ve Ortakent102

ile II. Sardurinin Takpr 103 yaztndan olumaktadr104. Ayrca Sarkamn
kuzeybatsnda, Allahuekber Dalarnn gneydou eteklerindeki Zakim adl
bir yerden geldii bildirilen Urartu kemer paras da ayn gruba
sokulabilir105.
Gnmze kadar Erzurum yaknndaki Sos Hyk106 de dahil olmak
zere Aras Nehrinin kuzeyinde Ardahan107, Kars blgesindeki Ani108 ve
Dndartepede (Azat)109 yaplan kaz almalar ile blgede gerekletirilen
yzey aratrmalar 110 da Urartu dnemi asndan bekleneni vermemitir.
Bizim 1995-97 yllarnda gerekletirdiimiz yzey aratrmalarnda 111 da yalnzca Ardahan Ovas'ndaki Tepeler Hynde krmz astarl birka para
Urartu anak mlei ele gemitir.

100

UKN no: 37.

UKN no: 130.
102 Dinol 1992, s. 109 vd.
103 UKN no: 159.
104 Arpaayn dousunda ise bilinen en kuzeydeki Urartu izleri I. Argiti dnemine ait,
Leninakann 8 km kuzeybatsndaki Kanlca (UKN no: 133) ve 21 km gneydousundaki
Gulidzan (UKN no: 132) yaztlardr.
105 Azarpay 1968, s. 50 vd.
106 Sagona-Erkmen vd 1996, s. 31 vd; Sagona-Erkmen vd 1997, s. 183 vd; Parker (1999, s.
133 vd) Erzurum ve Bayburt evresinde merkezi devletle kltrel ilikilere iaret eden izler
olmakla birlikte daha ok yerli kltrn hakim olduunu vurgulamaktadr.
107 K. Balkan tarafndan Ardahan Byk Hykte yapld bildirilen ksa bir kaz
almasnn haberi iin bkz. Mellink 1968, s. 134 vd.
108 Kkten 1944, s. 659 vd; Balkan-Smer 1965, s. 103 vd; Haberleri iin bkz. Mellink 1965,
s. 142 vd; Mellink 1967, s. 165; Mellink 1968, s. 134 vd.
109 Kkten 1944, s. 667 vd.
110 Kkten 1943, s. 601 vd (Kkten bu gezisinde Ardahanda Hanaka bal Batoklu
(Sazkara) kynde Kalecik adl bir hyk bulduunu bildirir); Kkten 1944, s. 659 vd; Gneri
1992, s. 161 vd; Bagelen 1987, s. 16 vd; Bagelen 1988, s. 14 vd.
111 Krolu 1997, s. 376 vd; Krolu 1998, s. 133 vd; Krolu 1999, s. 146 vd.
101

740

KEMALETTN KROLU

SONU
Anlalaca zere, az olmakla birlikte anak mlek gibi Urartu maddi
kltr unsurlar Ardahan blgesine kadar ulamtr. Hatta Grcistanda VII.
ve VI. yzyllarda, krmz kilden yaplm mallar ile baz anak mlek formlarnn ortaya k, Urartu etkisindeki toplumlarn buraya kadar szmalar
ile aklanmaktadr112. Ayrca herhangi bir Urartu yazt veya kalesi olmamasna karlk, seferlerin Kars - Ardahan ve Kura Nehri vadisi zerinden buraya
kadar km olabilecei ne srlmektedir113. Ancak yine de bu buluntulara
dayanarak, Urartu kltrnn Kura Nehrinin kaynak blgesinde yerli unsurlardan daha ne ktn sylemenin zor olduunu belirtmek durumundayz.
Urartu ordularnn ulat ve baz durumlarda yazl stel veya ana kaya
zerine kazdrdklar bir yazt ile iaretledikleri, en uzak u noktalar lkenin
snr olarak kabul etmek ne kadar doru olur? eriinden anlald kadaryla hemen btnyle yama ve ganimet elde etmeye ynelik bu trde seferler sonras, yamalanan blgelerde braklan gsteri yaztlar dnda sosyal
ve siyasal yap ile kentlemede hangi trde Urartu izlerinin ortaya kmas
gerekmektedir? Yani bir blgenin Urartu Krallnn siyasal ve kltrel anlamda denetimine girdiini syleyebilmek iin bulunacak arkeolojik kalntlar neler olmaldr? Ya da yalnzca sz konusu yaztlar bunun iin yeterli midir? Kanmzca btn bu sorularn cevaplar, ancak Urartu Krall tarafndan merkezden ynetildii konusunda daha gl kantlarn bulunduu Van
Gl evresi, Elaza kadar olan Murat Vadisi, Aras Vadisi'nin Idr blm,
Sevan Glnn gneyi ve Erevan blgesi, Urmiye Glnn gney bats,
Bastamn bulunduu Akay Vadisi gibi blgelerde114 bulunan kalntlarn ortak noktalar dikkate alnarak tartlmaldr.
Krali yaztlar ve blgedeki bir inaattan sz edenler, merkezden ynetilen blgelerin belirlenmesinde kukusuz ilk admlar salarlar. Yukarda saydmz blgelerin tmnde bu trde yaztlar bulunmaktadr115. lerinde
yalnzca kral ad, yamalanan blge ve alnan ganimetlerin belirtildii gsteri yaztlarna ise dikkatle yaklamak gerekmektedir. Bunlarn ou zaman
112

Lordkipanidse 1991, s. 73 vd.

Kleiss 1992, s. 91 vd.
114 Temel olarak yazl belgelerin trlerine gre dalm ve Urartu lkesinin corafi
birimleri konusunda bkz. Zimansky 1985, s. 11 vd.
115 Kleiss-Hauptmann 1976, harita 1.
113

URARTU KRALLII'NIN KUZEY YAYILIMI

741

kral tarafndan yaplan bir seferin ulat en uzak noktasnda dikildii anlalmaktadr. Benzer uygulama Urartunun gney komusu Assur iin de geerlidir. rnein I. Tiglat-Pileser (M.. 1115-1077) dneminde Daiaeni lkesine yaplan seferin anlatld Yoncal yazt116 Bulank yaknlarnda dikilmi; ikinci kez bu blgeye bir Assur ordusu ancak III. almaneser (M.. 858824) dneminde, yani 200 yla yakn bir sre sonra gelebilmitir 117.
Dolaysyla bir blgede bu trden bir yazt olmas her zaman burasnn merkezi ynetim altna girdii anlamn tamamaktadr.
Askeri adan olduka hzl genileyen kralln, fethedilen btn blgelere ayn hzla kltrn gtrmesi beklenmese de, merkezden ynetilen
blgelerde gsteri yaztlar dnda, eyalet merkezi, tapnak ve mezar gibi
baka kalntlarn da bulunmas umulur. Ana kayalarn yontulup dzeltilmesi
ile hazrlanan temel yataklar zerinde ykselen duvarlarn ta iilikleri de
Urartuya zg yanlar ile dikkati ekebilir. Kaya mezarlar ile kare tapnaklar
da Dou Anadoluda merkezi blge ile sk balar olan nemli Urartu merkezlerinde veya yaknlarnda karmza kar 118. anak mlek ve dier kk
buluntular, kltrel etkileim ile lkenin snrlar dna da yaylabilme
zelliklerinden dolay bu balamda biraz daha farkl deerlendirmek gerekmektedir.
Btn bu tartmalar nda, Kura Nehrinin kaynak blgesindeki
Qulha (Gle), Hua (Ardahan), Tariu (Hanak), Bia, Aqalai, ga(ne)
(ldr) gibi adlarla anlan, kabaca Ardahan yaylasnn Urartu merkezi ile siyasi balarnn ok sk olduunu sylemenin zorluu grlmektedir.
Nitekim krali yaztlarda da, Aras Nehrinin kuzeyinde Kars ve Ardahan illerinin bulunduu alanda kale, ynetim merkezi (.GAL), kanal (PA5) ve dier
trde yap () inasna ilikin herhangi bir not bulunmamas 119 bu deerlendirmeye destek olarak sunulabilir120. Buna karlk, puini dneminden II.
Sarduri dneminin sonuna kadar buraya yaplan seferlerin kaytlar, Urartu
Krall iin bu alann bir baka adan nemli olduuna iaret etmektedir.
Bu nem, zellikle kk ve byk ba hayvan, at ve olaslkla i gc ile as116

ARAB I no: 270.

Russell 1984, s. 171 vd.
118 Forbes 1983, s. 69 vd.
119 Zimansky 1995, s. 62 vd.
120 Bu dorultuda Slattery (1988, s. 182 vd), Urartularn Aras Nehrini merkezi blgeyi
korumak iin ana savunma hatt olarak algladklarn; kuzeyinin ise gerek anlamda lkenin
paras olmadn belirtir.
117

742

KEMALETTN KROLU

ker ihtiyacnn karlanmasnda blge kaynaklarnn yamalanmas biiminde ortaya kmaktadr. Urartular zellikle VIII. yzylda yama seferleri
ile Kura Nehrinin kaynak blgesine kadar olan alan denetlemeye almlardr. Ardahann kuzeybat ve batsn eviren Yalnzam Dalar, hem
yama seferlerinin ve hem de Urartu izlerinin snrn iziyor grnmektedir
(Res. 17). Ortaya kan bu tablo dorultusunda Qulha lkesinin Gleye lokalize edilmesi, Urartu Krallnn Aa oruh Vadisi ve Karadeniz kysndaki Kolkhis ile varsaylan ilikisi konusundaki tek kant da ortadan kaldrmaktadr.
KISALTMALAR VE KAYNAKLAR
Apollonius Rhodius, The Argonautica (with an English translation by R. C.
Seaton) Loeb Classical Library, London 1921.
ARAB I: D. D. Luckenbil, Ancient Records of Assyria and Babylonia I,
Chicago 1926.
Atalay, . (1994), Trkiye Vejetasyon Corafyas, Vegetation Geography of
Turkey, zmir.
Atalay, . (1997), Trkiye Corafyas , zmir.
Atalay, .- M. Tetik,- . Ylmaz, (1985), Kuzeydou Anadolu'nun
Ekosistemleri, The Ecosystem of North-Eastern Anatolia, Ankara.
Aydn, N. (1991), "Gzelhisar Urartu Kitabesi", Belleten 213, s. 323-329.
Azarpay, G. (1968), Urartian Art and Artifacts, A Chronological Studies,
London.
Badaljan, R. S.- C. Edens vd. (1992), Archaeological Investigations at
Horom in the Shirak Plain of Northwestern Armenia, 1990, Iran XXX,
s. 31-48.
Badaljan, R. S.- C. Edens vd. (1993), "Preliminary Report on the 1992
Excavations at Horom, Armenia", Iran XXXI, s. 1-24.
Balkan, K. (1960), "Patnos Yaknlarnda Anzavurtepe'de Bulunan Urartu
Tapna ve Kitabeleri", Anatolia 5, s. 133-158.
Balkan, K.- O. Smer (1965), "1965 Yl Ani Kazlar Hakknda Ksa Rapor",
Trk Arkeoloji Dergisi 14, s. 103-118.
Barnet, R. D. (1956), "Ancient Oriental Influences on Archaic Greece", The
Aegean and the Near East: Studies Presented to Hetty Goldman on the
Occasion of her Seventy-fifth Birthday (ed. S.S. Weinberg), New York, s.
212-238.

URARTU KRALLII'NIN KUZEY YAYILIMI

743

Barnett, R. D. (1963), "The Urartian Cemetery at Idr", Anatolian Studies

XIII, s. 153-198.
Barnett, R. D. (1982), "Urartu", Cambridge Ancient History 3/2, s. 314-371.
Bagelen, N. (1985), Dou Anadoludan Demir ana Ait Baz Yeni
Bulgular I: Kitabeler-Kaya Tnelleri, Arkeoloji ve Sanat 28-31, s. 15-18.
Bagelen, N. (1986), Dou Anadoludan Demir ana Ait Baz Yeni
Bulgular II: Kitabeler-Kaya Tnelleri, Arkeoloji ve Sanat 32-33, s. 25-30.
Bagelen, N. (1986b), elikli Kaya Mezar zerine Gzlemler, Arkeoloji ve
Sanat 34-35, s. 21-24.
Bagelen, N. (1987), Erzurum ve Pasinler evresinden Yeni Bulgular,
Arkeoloji ve Sanat 38-39, s. 16-19.
Bagelen, N. (1988), Kars ve Ar llerinden Baz Kaleler Hakknda
Gzlemler, Arkeoloji ve Sanat 40-41, s. 14-17.
Bagelen, N. (1989), Umudumtepe Kaya Mezar, Arkeoloji ve Sanat 42-45,
s. 22-25.
Bagelen, N. (1992), Marifet Kaya Mezar, Arkeoloji ve Sanat 54-55, s. 3132.
Bagelen, N. (1997), Hasanova- Erzurum Kaya Mezarlar, Arkeoloji ve
Sanat 78, s. 28-31.
Bagelen, N. - A. zfrat (1996), Erzurumda bir Demir a Merkezi,
Anadolu Aratrmalar XIV, s. 143-159.
Belli, O. (1991), Ore Deposits and Mining in Eastern Anatolia in the
Urartian Period: Silver, Copper, and Iron, Urartu: A Metalworking
Center in the first Millennium B.C.E (ed. Rivka Merhav), Jerusalem, s.
16-41.
Belli, O. (1993), "Ruinen monumentaler Bauter sdlich des Van-Sees in
Ostanatolien", Istanbuler Mitteilungen 43, s. 255-265.
Belli, O. (1999), 1997 Ylnda Dou Anadolu Blgesinde Urartu Baraj ve
Sulama Sisteminin Aratrlmas, XVI. Aratrma Sonular Toplants II,
s. 267-291.
Braund, D. (1994), Georgia in Antiquity, A History of Colchis and
Transkaucasian Iberia 550 BC-AD 562, Oxford.
Burney, C. A. (1966), "A First Season of Excavations at the Urartian Citadel
of Kayaldere", Anatolian Studies XVI, s. 55-111.

744

KEMALETTN KROLU

Burney, C. A.- D.M. Lang (1971), The Peoples of the Hills, Ancient Ararat
and the Caucasus, London.
ilingirolu, A. (1980), Diauehide Bir Urartu Kalesi: Umudum Tepe
(Kalortepe)- An Urartian Fortress in Diauehi: Umudum Tepe (Kalor
Tepe), Anadolu Aratrmalar VIII, s. 191-204.
Diakonoff, I. M. - S. M. Kashkai (1981), Rpertoire Gographique des Textes
Cuniformes IX, Geographical Names According to Urartian Texts,
Wiesbaden.
Dinol, Ali M. (1976), "Die neuen urartaeischen Inschriften aus Krzt",
Istanbuler Mitteilungen XXVI, s. 19-30.
Dinol, Ali M. (1989), Yeni Urartu Yaztlar ve Yazt Paralar, Anadolu
Aratrmalar XI, s. 137-148.
Dinol, Ali M.- B. Dinol (1992), "Die Urartaeische Inschrift aus Hanak
(Kars)", Hittite and other Anatolian and Near Eastern Studies in
Honour of Sedat Alp, Ankara, s. 109-117.
Dinol, Ali M.- E. Kavakl (1978), Van Blgesinde Bulunmu Yeni Urartu
Yaztlar. Die neuen urartischen Inschriften aus der Umgebung von
Van, Anadolu Aratrmalar ek yayn 1, stanbul.
Drews, R. (1991), Karadenizde En Eski Grek Yerlemeleri (ev. . apar),
Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi XV/ 26, s.
303-327.
Edwards, R. W. (1985), "Medieval Architecture in the Oltu-Penek valley: A
Preliminary Report on the Marchlands of Northeast Turkey",
Dumbarton Oaks Papers 39, s. 15-37.
Edwards, R. W. (1986), "The Fortifications of Artvin: A Second Preliminary
Report on the Marchlands of Northeast Turkey", Dumbarton Oaks
Papers 40, s. 165-182.
Edwards, R. W. (1988), "The Vale of Kola: A Final Preliminary Report on the
Marchlands of Northeast Turkey", Dumbarton Oaks Papers 42, s. 119141.
Forbes, T. (1983), Urartian Architecture, Oxford.
Gneri, S. (1992), Dou Anadoluda Yeni Gzlemler, Trk Arkeoloji
Dergisi 30, s. 149-195.
Homer, The Odyssey I (with an English Translation by A. T. Murray) The
Loeb Classical Library, London 1930.

URARTU KRALLII'NIN KUZEY YAYILIMI

745

Honigmann, E. (1970), Bizans Devletinin Dou Snr (ev. F. Iltan),

stanbul.
Ik, F. (1987), "irinkale, Eine unbekannte urartische Burg und
Beobachtungen zu den Felsdenkmlern eines schpferischen Bergwolks
Ostanatoliens", Belleten LI/ 100, s. 497-533.
Jankowska, N.B. (1969), Extended Family Commune and Civil SelfGovernment in Arrapha in the Fifteenth-Fourteenth Century B.C.,
Ancient Mesopotamia Socio-Economic History, A Collection of Studies
by Soviet Scholars (Ed. I. M. Diakonoff), Moskov, s. 235-253.
Kleiss, W.- H. Hauptmann (1976), Topographische Karte von Urartu,
Archologische Mitteilungen aus Iran Ergnzungsband 3, Berlin.
Kleiss, W. (1992), Zur Ausbreitung Urartus nach Norden, Archologische
Mitteilungen aus Iran 25, s. 91-94.
Kkten, . K. (1943), "Kars'n Tarih ncesi Hakknda lk Ksa Rapor",
Belleten 7, s. 601-613.
Kkten, . K. (1944), "Orta, Dou ve Kuzey Anadolu'da Yaplan Tarih ncesi
Aratrmalar", Belleten 8, s. 659-680.
Kkten, . K. (1953), "1952 Ylnda Yaptm Tarih ncesi Aratrmas", Dil
Tarih Corafya Faklte Dergisi 11, s. 177-209.
Krolu, K. (1996), Urartu Krall Dneminde Elaz (Alzi) ve evresi,
stanbul.
Krolu, K. (1997), "1995 Yl Artvin-Ardahan lleri Yzey Aratrmas", XIV.
Aratrma Sonular Toplants I, s. 369-395.
Krolu, K. (1998), "1996 Yl Artvin-Ardahan lleri Yzey Aratrmas", XV.
Aratrma Sonular Toplants I, s. 127-156.
Krolu, K. (1999), "1997 Yl Artvin-Ardahan lleri Yzey Aratrmas", XVI.
Aratrma Sonular Toplants I, s. 143-160.
Kuftin, B. A. (1941), Archaeological Excavations in Trialeti I: An Attempt to
Periodize Archaeological Materials, Tbilisi.
Lordkipanidse, O. (1991), Archologie in Georgien Von der Altsteinzeit zum
Mittelalter , Heidelberg.
Mellink, M. (1965), "Archaeology in Asia Minor", American Journal of
Archaeology 69, s. 142-143.
Mellink, M. (1967), "Archaeology in Asia Minor", American Journal of
Archaeology 71, s. 165.

746

KEMALETTN KROLU

Mellink, M. (1968), Archaeology in Asia Minor, American Journal of

Archaeology 72, s. 134-135.
Mikaelian, G. H. (1968), Cyclopean Fortresses in the Basin of Lake Sevan,
Yerevan.
zkaya, V. (1994), "Erzurum-Horasan-Alieyrek Ky Yzey Aratrmas", XI.
Aratrma Sonular Toplants, s. 379-395.
Parker, A. (1999), Northeastern Anatolia: on the periphery of empires,
Anatolian Studies 49: Anatolian Iron Ages 4, (ed. A. ilingirolu, R. J.
Matthews), s. 133-141.
Payne, R. M. (1993), Urartu Yazl Belgeler Katalogu, Yaynlanmam Yksek
Lisans Tezi, stanbul (Baskda).
Payne, R. M., (1996), Urartian Inscriptions in Erzurum Museum, Anadolu
Aratrmalar XIV (1996) Prof. Dr. Afif Erzene Armaan, s. 415-423.
Russell, H. F. (1984), "Shalmaneser's Campaign to Urartu in 856 B.C. and
the Historical Geography of Eastern Anatolia According to the Assyrian
Sources", Anatolian Studies XXXIV, s. 171-201.
Sagona, A. - M. Erkmen vd (1996), Excavations at Sos Hyk, 1995: Second
Preliminary Report, Anatolian Studies XLVI, s. 27-52.
Sagona, A. - M. Erkmen vd (1997), Excavations at Sos Hyk, 1996: Third
Preliminary Report, Anatolica XXIII, s. 181-226.
Sagona, A. - M. Erkmen vd (1998), Excavations at Sos Hyk, 1997: Fourth
Preliminary Report, Anatolica XXIV, s. 31-64.
Salvini, M. (1991), Historical Introduction, Urartu: A Metalworking Center
in the First Millennium B.C.E (ed. Rivka Merhav), Jerusalem, s. 4-13.
Salvini, M. (1995), Geschichte und Kultur der Urarter, Darmstadt.
Sevin, V. (1999), Demir anda Anadolu-Bat likileri, Anatolian and
Thracian Studies in Honour of Zafer Talklolu Armaan: Anadolu ve
Trakya almalar I, (ed. N. Bagelen, G. elgin, V. elgin), stanbul, s.
113-121.
Sevin, V. - E. Kavakl (1996), Bir Erken Demir a Nekropol Van/
Karagndz An Early Iron Age Cemetery, stanbul.
Sinclair, T. A. (1989), Eastern Turkey: An Architectural and Archaeological
Survey II, London.
Slattery, D. J. G. (1987), "Urartu and the Black Sea Colonies: An Economic
Perspective", Al-Rafidan 8, s. 1-30.

URARTU KRALLII'NIN KUZEY YAYILIMI

747

Slattery, D. J. G. (1988), The Defence of the Urartian Northern Frontier,

Al-Rafidan 9, s. 173-194.
Smith, A. T.- K. Kafadarian (1996), "New Plans of Early Iron Age and
Urartian Fortresses in Armenia: A Preliminary Report on the Ancient
Landscapes Project", Iran XXXIV, s. 23-37.
Smith, A. T. (1999), The Making of an Urartian Landscape in Southern
Transcaucasia: A Study of Political Architectonics, American Journal of
Archaeology 103, s. 45-71.
Strabo, The Geography of Strabo (with an English translation by H. L. Jones)
The LOEB Classical Library, London 1954.
Tarhan, M. T. (1984), "Eski Anadolu Tarihinde Kimmerler", I. Aratrma
Sonular Toplants, s. 109-120.
UKN: G. A. Melikishvili, Urartskie Klinoobraznye Nadpisi, Moskow 1960.
Xenophon, Anabasis (with an English translation by C. L. Browson), The
LOEB Classical Library, London 1922.
Zimansky, P. E. (1985), Ecology and Empire: The Structure of the Urartian
State, Chicago.