M.. I.

BNYILIN LK YARISINDA NASYA

KRALLIKLARINDA ARABA TEKERLEKLERNN
ZELLKLER VE YAPIM TEKNKLER
SERHAN GNDZ
M.. I. binyln ilk yarsnda nasya lkelerinin siyasi corafyasna ksaca bakldnda, Dou Anadoluda ve Kuzeybat randa Urartu Devletinin,
Gneydou Anadolu ve Kuzey Suriyenin bir blmnde Ge Hitit Kent
Devletlerinin, Anadolu yksek yaylasnda Kzlrmak ve Konya ile Nide
blgelerinde batda Afyondan, douda Kapadokyaya kadar olan blgelerde
Frig Devletinin, Bat Anadoluda Lidya, Bat Anadolu kylarnda kuzeyde
yer alan Troas yresinden zmire kadar olan blgelerde Aeoller, zmir-Aydn Bafa Gl arasnda Orta Yunanistandan g eden onlar, Aydn-Bafadan Fethiyeye kadar olan blgede Dorlar ve Gneybat Anadoluda ise
Likya yerlemelerinin yer ald grlr 1. Anadolu dndaki blgelerde
Urartunun gneyinde yer alan ve merkez blgesi Kuzey Mezopotamyada
olmak zere bir devlet kuran, Anadoluya ve Akdeniz kylarna ulamak
amacyla Yakn Douya sk sk seferler dzenleyerek Mezopotamyadan
Msra kadar ok geni topraklarda egemenlik kurmu Asur mparatorluu,
randa Medler, daha sonrasnda ise Persler (Ahamenidler) bulunmaktadr (Resim 98). M.. 547-533 yllar arasnda Anadolunun tm Perslerin
egemenlii altna girmitir.
Bu ada nasya lkelerinde iki veya drt atla ekilen arabalar balcas
sava olmak zere avlanma, ulam ve yar gibi eitli amalarla kullanlan ve
dolays ile devletlerin siyasi, ticari ve sosyo-ekonomik yaamna nemli katklarda bulunan iki tekerlekli tat aralar idi. Arabalarla ilgili bilgilerimizin
ou, ele geen ok az saydaki buluntular dnda, bu adaki araba tasvirlerinden elde edilmektedir. ok sevilen ve ska betimlenen bu araba tasvirleri
ta kabartmalar, bronz objeler, eitli metal kaplar, mhrler, fildii levhalar,
baz binalarn d kaplama duvarlar ve i duvarlar, mezar odalar, lahitler

Yldrm, R. 1996: s. 90.

790

SERHAN GNDZ

gibi ok eitli materyal zerinde yer almaktadr. Bu tasvirler her zaman profilden betimlenmitir.
Bu makalede M.. I. Binyln ilk yarsnda kullanlan nasya arabalarnn tekerleklerinin zellikleri ve yapm teknikleri hakknda genel bilgi verilmitir. Daha sonra tekerleklerin bu zellikleri eitli kltrlere gre snflandrlmak suretiyle tarihsel bir sre izleyerek ve mevcut tasvirlerden rnekler vererek incelenmitir. nasya lkelerinin dnda kalmasna ramen
Bat Anadolu ile yakn siyasi ve kltrel ilikisi nedeniyle Kta Yunanistan
araba tekerleklerine; nasya ile yakn ilikisi ve nasya tasvirlerinde aka
anlalamayan baz teknik detaylarn ve araba tekerleklerinin gerek llerinin saptanmasna yardmc olmas nedeniyle de Kbrsta ele geen gerek
tekerlek buluntularna yer verilmitir. Karlatrmal olarak Msr araba tekerleklerine de deinilmitir. Bylece ada kltrler arasndaki etkileimin
ortaya karlmasna ve mukayeseli bir inceleme yaplabilmesine olanak salanmas amalanmtr.
I. M.. I. Binyln lk Yarsnda nasya Araba Tekerleklerinin zellikleri
Mevcut tasvirlerin ve kazlarda ele geen az saydaki buluntularn nda bu a arabalarnn iki tekerlekli aralar olduu grlr. Daha nceki
alarda grlen drt tekerlekli aralara bu ada rastlanlmaz. Tekerleklerin balca elemanlar tekerlek emberi , ispitler, ve tekerlek gbeidir. Bu
tekerlekler tek veya iki emberden, M.. 8. yzyldan itibaren Asurda ise
emberden oluan ispitli tekerleklerdir.

a) Tekerlek spitleri
Tekerlek ispitleri bir ucu tekerlek gbeine, dier ucu tekerlek emberine giren ve tekerlein yarap uzunluunda olan ubuklardr. Ahap tekerlek emberinin dayanklln artrarak hareket halinde iken tekerlein
dalp paralanmasn nlemektedir. Bu ada nasya araba tekerleklerinin ispit says alt ile on arasnda deimektedir. M.. 9. yzylda alt ispitli
tekerlekler yaygn olarak kullanlrken (Resim 2,15), M.. 8. yzyldan itibaren baz istisnalar dnda sekiz ispitli tekerlekler tercih edilmitir (Resim
1,39). Tasvirler M.. 9. yzyl Asur, Urartu ve Ge Hitit arabalarnn tekerleklerinin nce alt ispitli iken daha sonraki dnemlerde M.. 8. yzyln ilk
yars ve sonrasnda sekiz ispitli tekerlekler olduklarn gstermektedir (Resim 1,9,16,37,40-42). Ge Hitit arabalarnda ise M.. 8. yzyldan itibaren alt veya sekiz ispitli tekerlekler e zamanl kullanlmtr (Resim 8,11).

ARABA TEKERLEKLERNN ZELLKLER VE YAPIM TEKNKLER

791

Frig tekerlekleri alt veya sekiz ispitlidir.(Resim 25,26). Kta Yunanistan ile
kltrel iliki ierisinde olmasna ramen dousundaki dier Anadolu kltrlerinin etkisinde kalan Lidya (Resim 28) ve Bat ve Gneybat Anadoludaki Yunan kkenli kent devletlerinin araba tekerlekleri de an balangcnda alt (Resim 84,85), daha sonra sekiz ispitlidir (Resim 27,28,41). Buna
karn M.. 8. yzyl Kta Yunanistan arabalarnn tekerlekleri ise drt ispitlidir (Resim 54-60,64,65); ok ender olarak sekiz ispitli tekerlekler de grlr. Drt ispitli tekerlek kullanm Kta Yunanistan ve Ege Blgesinde Ge
Bronz anda balam ve Demir anda da devam etmitir. Anadolu dndaki baz nasya lkelerinde M.. I. Binyln ilk yarsnda on-oniki hatta
onalt adet ispite sahip tekerlekler de tasvirlerde yer almaktadr. Asur kabartmalarnda dman askerlerine ait arabalarn veya yk arabalarnn ondan fazla ispite sahip olduu grlr. randa gl bir devlet kuran ve M..
6. yzylda Frig lkesine ve daha teye ilerleyerek Anadolunun byk bir
ksmn igal eden Ahamenidlere ait sava arabalarnn tekerlekleri de on
veya ondan fazla ispite sahiptir (Resim 75,76). Kbrs/Salamiste (M.. 8.
yzyl) ele geen gerek araba tekerleklerinin de ispit says sekiz (Resim 63),
ender olarak da ondur (Resim 31). Tekerlek emberlerinin ap ile ispit says arasnda doru orantl bir iliki olduu bilimsel olarak kantlanmtr.
Tekerlek ap bydke tekerlein hareket halindeki dayanklln salamak iin ispit saysnn da artmas gerekmektedir2. Dolays ile daha fazla sayda ispite sahip tekerlekler daha byk boyutlu tekerleklerdir.

b) Tekerlek emberleri
Bu a tekerleklerinin ahaptan yaplm tek bir ember veya iteki ince,
dtaki kaln olmak zere iki emberden olutuu tasvirlerde aka grlebilmektedir. M.. 9. yzyln son eyreine tarihlenen Urartu arabalarnn
tekerleinin kaln tek bir emberden (Resim 22) olumasna karn, M.. 8.
yzyln ikinci yarsndan itibaren grlen ge dnem Urartu tekerlekleri
birka istisna dnda iki emberden (Resim 16) olumaktadr. M.. 9. yzyl
Asur arabalar tekerleklerinde ise dar bir i ember ve daha geni bir d
ember olmak zere iki ember (Resim 35), III. Tiglat-Pileserden itibaren
(M.. 745-727) ise bazen iki, ancak genellikle ember grlr (Resim
37). Frig (Resim 25) ve Ge Hitit (Resim 2, 6) tekerleklerinde iteki ince,
dtaki kaln olmak zere iki ember yer alr. Bat ve Gneybat Anadolu tas-

Kkten, H. 1993: s. 221.

792

SERHAN GNDZ

virlerinde tekerlein tek emberden olutuu grlr. Kta Yunanistan tekerlekleri tek emberli (Resim 59,60) veya bazen iki emberli (Resim 65),
Kbrs tekerlekleri ise iteki ince dtaki kaln olmak zere iki emberlidir.
(Resim 77).
II. Asurnasirpale (M.. 883-859) ait kabartmalar iki tekerlek emberinden dta olan kaln emberin tek bir paradan olumadn, kompozit bir
tekerlek olduunu gstermektedir. Asur tekerleinin bu d emberi ten
altya kadar eitli sayda deien segmentlerden oluan bir yap gsterirken
(Resim 33,34), Urartu tekerlek emberi iki segmentten oluur gsterilmektedir ( Resim 16). Ge Hitit, Bat ve Gneybat Anadolu Kent Devletleri tekerlek emberlerinin segmentleri ise gsterilmemitir.
M.. I. Binyln ilk yarsnda kullanlan bu araba tekerleklerinin bykl tasvirlerden anlalamamaktadr. Ancak bu konuda direkt bilgi, 0.85 m.,
0.90 m., 1.05 m. ve 1.50, 1.90 m. apnda llere sahip olduu hesaplanan
ve Kbrs/Salamisteki kazlarda ele geen tekerleklerden elde edilebilmektedir. Balkesirde ele geen Ahamenid araba tekerleinin ap 1.12 m. dir.
M.. 1570-1070e tarihlenen Msr Yeni Krallk dnemi araba tekerlekleri ise
0.87 m.-1.00 m. apndadr. Kta Yunanistann M.. 8. yzyla ait drt ispitli
araba tekerlekleri ise Msr tekerleklerinden daha kk aptadr. Ge Hitit,Urartu ve Asur tekerlekleri ise orta byklkte (0.85 m- 0.95 m.) tekerleklerdir3. Ancak Asur kabartmalar zerindeki tasvirlerde M.. 8. ve 7. yzyla
ait Asur tekerlekleri M.. 9. yzyl Asur tekerleklerinden ayrt edici ekilde
byk olarak betimlenmitir. Baz kral arabalarnn tekerlekleri ise bu arabalardakilerden de daha byk gsterilmitir (Resim 40- 42). Gerekte ada
kltrlerde grlenlerden daha byk olmakla birlikte, bu tekerleklerin tasvirlerde biraz abartl byklkte gsterildiini syleyebiliriz. nk kral,
hatta atlar bile normalden daha byk olarak tasvir edilmitir.

c) Tekerlek Gbekleri
Tekerlek emberleri ve ispitleri dnda dier bir tekerlek eleman da
tekerlek gbeidir. spitlerin iteki ular tekerlek gbeine, dtaki ular
ise embere girmek suretiyle sabitletirilmektedir. Bu an alt veya sekiz ispitli tekerleklerinin, tekerlek ispit saysna eit olarak ispitlerin i ksmdaki
ularnn girecei ayr, bamsz segmentlere sahip silindirik bir yap gste-

Littauer, M.A.-Crouwel, J.H. 1979: s. 106.

ARABA TEKERLEKLERNN ZELLKLER VE YAPIM TEKNKLER

793

ren bir tekerlek gbei vardr. Nitekim Kbrs/Salamis Mezar 3te ele geen
gerek bir tekerlek gbei uzun bir silindir biimindedir.(Resim 31). M.. I.
Binyl arabalarnn uzun silindir biimli tekerlek gbekleri ahaptan; Asur
tekerleklerinin gbekleri ise genelde metalden yaplmaktayd. Bu tekerlek
gbeklerinin gerek boyutlar ise sadece Kbrs/Salamis Mezarlarnda ele
geen tekerleklerde(Resim 31) llebilmitir. Kbrstaki tekerlek gbekleri
0.68 m. ve 0.70 m. boyutunda olup Eski ada bilinen boyutlar amaktadr.
M.. 6. yzyla ait olup Balkesirde ele geen Ahamenid tekerlei buluntusunda (Resim 75) top eklindeki ahap tekerlek gbei 0.16 m. apndadr.
Msr tekerlek gbekleri ise 0.31 m.- 0.44 m. arasnda deimektedir. Demir
anda Orta Avrupada yer alan Hallstatt kltrnde ise 0.39 m.-0.44 m.
arasndadr. Hallstatt kltrne ait arabalarn tekerlek gbeinin boyutunun, Asur ve Urartu araba tekerlek gbeklerinin yakn bir paraleli olduu
ileri srlmektedir 4. Tekerlek gbeklerinde M.. 9. yzylda yuvarlak (Resim
5,8,37,70,87) daha sonralar rozet (Resim 28,41,43,80) veya eitli biimlerde
sade veya dekorasyonlu kapaklar kullanlmtr (Resim 2,15,34,35).
II. Tekerlek Yapm Teknikleri
Tekerlek ispitlerinin, tekerlek gbeklerinin ve emberlerinin yapm
teknikleri hakknda eitli grler ileri srlmektedir.

a) Tekerlek spitleri ve Tekerlek Gbekleri Yapm Teknikleri

Tekerlek ispitlerinin yapm ile ilgili bir gre gre M.. 9. yzyl Asur
(Resim 33,34) ve Urartunun alt ispitli tekerlekleri (Resim 15) ve Asur arabalarnn zelliklerini tayan Ge Hitit dneminin alt ispitli tekerlekleri
(Resim 5, 7) ve Kta Yunanistann drt ispitli tekerlekleri (Resim 60-62), Msrn Yeni Krallk dnemine (M.. 1570-1070) ait drt ve alt ispitli (Resim
49,53) tekerleklerinin ispit yapm teknii ile yaplmtr. Msr tekerleklerine
ait bu teknikte ispitler tek bir ahap parasndan yaplmtr. Drt ispitli bir
tekerlekte bu ispitler uzunluklar boyunca tam yar ortasndan doksan derecelik bir a ile bklmekte veya alt ispitli bir tekerlekte bu ispitler altm
derecelik bir a ile bklmekte ve bylece ispitin uzunluunu oluturan
birbirine e bu iki yarm para, srt srta getirilerek tutkalla birbirine yaptrlmaktadr. Bu ekilde bklm olan tahta paralarnn(ispitlerin) i ksmdaki ular ayn zamanda tekerlek gbeinin blmlerini oluturmakta-

Littauer, M.A.-Crouwel, J.H. 1979: s. 109; Kkten, H. 1993: s.223.

794

SERHAN GNDZ

dr. spitlerin her iki ularna eklenen silindir biimli yan kenarlarla
(kulaklarla) da ispitler geniletilmektedir. spitlerin bu ular slak iken,
zerlerine yerletirilen ham deri ve tutkalla birbirlerine tutturulmaktadr. Bu
ham deri su geirmez,hafif ve ayn zamanda kuvvetli bir balayc materyal
oluturmaktadr. Bu ham deri tekerlek gbeinden kan her ispit boyunca
sadece ksa bir mesafeye kadar uzanmaktadr. Msr duvarlarndaki tasvirler
bu karmak tekerlek gbei ve ispit yapmnn sadece Msrda deil, k
yeri olan nasya da da geni apta kullanldn gstermektedir. Byle bir
yapm tarz gsteren alt ispitli gerek bir tekerlek kalnts da Gneydou
Anadoluda Lidarda5 bulunmu olup Ge Bronz a sonlarna, Hitit mparatorluk ana (M.. 1600-1200) tarihlenir. Bu yapm tarz Kta Yunanistanda da ilk kez Ge Bronz anda ve daha sonra Demir anda da drt ispitli araba tekerleklerinin yapmnda kullanlmtr. Ancak Kta Yunanistann kompozit tekerlek ve ispit yaps Msrn Yeni Krallk dneminden tek bir
adan farkldr. O fark da balayc materyal olarak Msrda ham deri ve
tutkal kullanlrken, Yunanistanda ham deriden yapld dnlen sicim
veya iplerle ispitler tekerlek gbeinin evresine balanmtr (Resim
64,65). M.. 9. yzyl Urartu, Frig, Bat Anadolu ve Asur araba tasvirlerinde
tekerlek gbeinden kt yere yakn bir mesafede ispitlerin hafife kalnlam gsterilmesi, Msr tekerleklerindeki ispitlerin ayn yerinde balayc
materyal olarak kullanlan ham deriye iaret ettii eklinde yorumlanmaktadr. Bu zellik, daha sonraki sekiz ispitli tekerleklerde ve hatta yapm tekniinin byle bir uygulamay kesinlikle olanaksz kld ok sayda ispite (ononalt) sahip Elam arabalarnda (Resim 67,68) da grlmektedir6.
spitlerin yapm teknii ile ilgili olarak ileri srlen dier bir gr de
tekerlek gbeinin yine silindirik olduu; ancak metalle kapland ve ispitlerin bu tekerlek gbeinin ahap olan ekirdeine girmeden nce bu ispit
ularnn iinden geecei metalden yaplm ksa soketlere (borucuklara)
sahip bulunduu eklindeki grtr. M.. 9. ve 8. yzyla ait tasvirlerdeki
Urartu tekerleklerinde (Resim 22) de ispitlerin tekerlek gbeine girecei
yerdeki ksa borucuk biimli ikin ksmlar ispitlerin getii yerlerdir. Baz
Asur tekerleklerinde (Resim 34-37, 44) ve Ge Hitit tekerleklerinde (Resim
2,3) , Bat Anadolu (Resim 27) ve ayrca Orta Avrupada Demir anda Ge

5
6

Lidar Hyk eski Samsat yaknlarnda imdiki Atatrk Baraj blgesindedir.

Crouwel, J.H. 1992: s. 35, 36.

ARABA TEKERLEKLERNN ZELLKLER VE YAPIM TEKNKLER

795

Hallstatt kltrnde byle bir yapm tarznn uyguland tasvirlerde aka

grlmektedir7.

b) Tekerlek emberlerinin Yapm Teknikleri

M.. I. Binyln ilk yarsnda Asur arabalar ile Urartu ve Ge Hitit arabalar arasndaki yakn benzerlikler, arabalarn tekerlek emberlerinin yapm
tekniklerinde de gzlenebilmektedir. Tasvirlerde tekerlek emberlerinin
says ve baz zellikleri ou kez aklkla grlmektedir. Daha nce de
belirttiimiz gibi Urartu tekerleinin d emberi iki segmentten, Asur tekerleinin ise M.. 8. yzyldan itibaren ten altya kadar deien sayda segmentten yaplmtr. Bu zelliklerin bilinmesine karn tekerlek emberlerinin yapm teknikleri konusundaki bilgilerimiz ancak bilim adamlarnn varsaymlarna dayanmaktadr. Bu yapm teknikleri konusunda farkl grler
ileri srlmektedir. M.A. Littauer, Ge Asur Dnemi tekerleklerinin yapmnda Lamba-Zvana tekniinin kullanld grndedir. Bu konu ile
daha yakndan ilgilenen G. Kossack8 benzer bir gr ileri srmekle birlikte
M.. 9. yzyl Ge Asur Dnemi arabalarnn d tekerlek emberinin son
derece geni olduu iin, bklerek kavislendirilmek suretiyle ekillendirilen ve 3-6 arasnda deien sayda kereste parasndan yaplm olabileceini,
ancak bu paralarn birbirine kelepelerle de tutturulmu olduunu iddia
etmektedir. Urartu tekerlek emberinin ise bklerek kavislendirilmi iki
adet kereste parasndan yapld ve bu tahta paralarna su buhar uygulanarak kavis kazandrld gr bilim adamlarnca paylalan bir varsaymdr9.
Tasvirlerde M.. 9. yzyl II. Asurnasirpal araba tekerleklerinin (Resim
33) d emberi enli ulu alt adet segmentten yaplm gsterilmektedir. Bu
paralar kavislendirilmek ve yan yana gelmesi gereken enli ve yass ular hafife birbiri zerine bindirilip tutkal ve ham deri ile desteklenmek suretiyle
tek bir ember oluturulmaktadr10. Tekerlek ar olduu takdirde bu yapm
teknii artc deildir. yle ki bir tahta parasnn kesitinin ap ile bu
parann bir tekerlek emberini oluturmak zere stlarak bklebilme
(kavislendirme) derecesi arasnda direkt bir balant vardr. Kereste paras

Littauer, M.A.-Crouwel, J.H. 1979: s. 106, 107.

Merhav, R. 1991: s. 60.
9 Merhav, R. 1991: s. 60.
10 Littauer, M.A.-Crouwel, J.H. 1979: s. 107.
8

796

SERHAN GNDZ

ne derece kaln ise, o derece daha az bklebilmektedir. Bundan dolay, derinlik kazandrmak iin bu tekerlek i ve d olmak zere iki emberden veya
tek bir emberden olumaktadr. ki emberden oluan Asur tekerleinin d
emberi kaln olduundan tek bir paradan deil, segmentler halinde yaplmas o an tekniklerine gre kanmca zorunlu idi. II. Asurnasirpal dnemine (M.. 883-859) ait baz arabalarn tekerlek emberinin i ksmnda,
ispitlerin tekerlek emberine girdii yerlerde tekerlek emberinin segmentlerini bir arada tutan balayc materyal ile ilgili hafif izler grlmektedir
(Resim 34). II. Sargon dneminde (M.. 722-705) ispitlerin evresinde izgiler halinde grlen kalnlama da balayc materyal olabilir (Resim 4547). Ham deri ve tutkaldan oluan byle bir balayc materyalin kullanlmasnn mantkl bir amac, s ile bklerek kavislendirilmi emberin iki segmentinin yan yana durmas gereken geni ve yass u ksmlarnn birbiri
zerine hafife bindirilerek birletirilmesinde, bu segmentlerin daha sk ve
salam durmasn salamak olabilir11.
Tekerlek emberinin d ksmnda ham deriden yaplm ve d lastik
olarak adlandrabileceimiz bir lastiin yer ald anlalmaktadr. Bu ham
deri dzletirilerek, zerine geirilecei embere tamamen oturacak ekilde
balanmaktadr. Bu teknikte, ham deri slak iken emberin evresine geirilmekte ve deri kuruduka bzlp skca ahap emberin evresine yapmaktadr. Bu lastik, araba hareket halindeyken tekerlek yzeyini anmaktan
koruduu gibi tekerlein elemanlarn bir btn olarak birletirmeye de
yardmc olmaktadr. Msrda ve Yunanistanda ele geen gerek tekerlek
kalntlarndan anlamaktayz ki M.. 14. yzylda Msrllar (Resim 51) ve
Demir anda Yunanllar evresi ham deri ile kapl bir tekerlek kullanmlardr. Byle bir lastiin, Asurda da kompozit tekerlek emberinin paralarn bir arada tutmaya yardmc olduu varsaylabilir12 .
Ancak dzletirilmi ham deriden bir tekerlek lastiini sadece balayc
materyalle balayarak ember zerine tutturmak, zellikle inili yokulu tal
yollarda arabalarn gidii srasnda tekerlein grecei zarar nedeni ile zor
bir i idi. te bu sorunun zmnde daha nce szn ettiimiz Lamba
Zvana yapm tekniinin kullanld varsaylmaktadr. Bu teknikte d emberin yzeyinde dil eklinde da kntl, uzantl ksmlar bulunmaktadr ve

11
12

Littauer, M.A.-Crouwel, J.H. 1979: s. 123.

Crouwel, J.H. 1992: s. 37.

ARABA TEKERLEKLERNN ZELLKLER VE YAPIM TEKNKLER

797

bu uzantl ksmlar i emberin evresinde yer alan yuvalara girmektedir

veya bunun tersi olarak i emberin evresindeki uzantl ksmlar d emberde yer alan yuvalara girmektedir 13. Kbrs/Salamis kazlarnda ele geen
iki emberli araba tekerlekleri (Resim 31,63,77) Lamba Zvana teknii ile
yaplmtr (Resim 31,63)14. Ayrca Msr tekerleklerinde ve M.. 9. yzyla
ait Asur araba tasvirlerinde ispitlerin d ularnn ember zerine kadar
uzand (Resim 74) ve bu ekilde emberin yan yana duran iki segmentini
bir arada tutan bir ivi ilevini grd dnlmektedir15. Asur ve Urartu
tekerleklerinde, tasvirlerde de aka grld zere, tekerlek emberlerinin ve segmentlerinin ilaveten metal kelepelerle de tutturulduu anlalmaktadr.
Urartu tekerlek emberinin yapm tekniinde ise kavislendirilmi iki kereste parasndan oluan d emberde, tasvirlerde de grld zere, iki
byk kelepe kullanlmtr. Gerekte bu kelepe kullanm Urartuda da
kullanld ileri srlen Lamba- Zvana tekniini gereksiz klmaktadr. Bu
teknik yerine, Urartuda tekerlek emberi iin yaplan iki yarm halka eklindeki kereste parasnn kavislendirildikten sonra yan yana gelmesi gereken yass kenar ularnn hafife st ste bindirildii ve iki U biimli kelepe ile birbirine tutturulduu gr ileri srlebilecek bir varsaymdr.
Bu ekilde hem tek embere ait iki paray, hem de iki adet tekerlek emberini bir arada tutmak mmkndr (Resim 71,72). Ayrca d iki u, ilaveten
bir veya iki ivi ile de tutturulmu olmaldr. Benzer bir tasarm iki ift kelepesi olan Asur tekerlei iin de geerli olabilir. Asur tasvirlerinde kelepeler
III. Tiglat-Pileser (M.. 745-727) dneminden itibaren grlmektedir16
(Resim 37,39). Bu ada Asurlular ve Urartular dnda Kbrs/Salamis kazlarnda ele geen ve iki emberden oluan tekerlekte de (Resim 63) U biimli metal kelepelerin kullanld grlr. Ayn mevkideki dier bir arabann(Resim 31) on ispitli tekerleinde ise kelepelerin yerine, bu tekerlein evresinde yirmi ift iki bal demir iviler kullanlm olup her bir ivi
ifti yatay olarak bir ispitin iki ucuna tutturulmutur. Ancak on para keresteden yaplm ve birbiri zerine bindirilerek ivilerle tutturulmu bu tip bir

13

Littauer, M.A.-Crouwel, J.H. 1979: s. 107, 108.

Crouwel, J.H. 1987: s.105.
15 Littauer, M.A.-Crouwel, J.H. 1979: s. 109.
16 Merhav, R. 1991: s. 60.
14

798

SERHAN GNDZ

tekerlek yapmnn var olup olmad phelidir17. Balkesir pnar tmlsnde ve Sardes-Bintepeler nekropolndeki kazlarda ele geen ve M.. 6.
yzyla tarihlenen on ispitli Ahamenid tekerleklerinde de U ve T biimli
kelepelerin kullanld grlr 18.
Bat Anadolu kent devletleri ile ok yakn kltr ilikisi ierisinde bulunan, dolays ile sanatnda yakn benzerlikler bulunan M.. I. Binyln ilk yarsndaki Kta Yunanistann drt ispitli araba tekerlerinde ise kelepe kullanlmad ve drt adet ispitin tekerlek emberine girdii yerde gen biimli
ksklarn yer ald grlr (Resim 54-56,60-62). spitler tekerlek emberine
yaklatka incelmekte ve belki de emberin ierisine zvana ile yerletirilmektedir. Bu ahap ksklarn, ispitlerin ember ile birletii yerde, tekerlein ahap ksmn ypranmaktan koruyup glendirdii hem de basncn
daha fazlasn embere ykledii anlalmaktadr. Bu ksklarn tekerlek
emberine nasl tutturulduu, tutkal m, ip veya sicim mi kullanld kesin
olarak bilinememektedir. Dier yandan tasvirlere bakldnda bu objelerin
ksk olmaktan ziyade, ispitlerin yar aplarnn sadece genilemesinden olutuklar gr de kuvvet kazanmaktadr. spitler ile emberlerin Msr Yeni
Krallk dneminde (M.. 1570-1070) olduu gibi ham deriden bir balayc
ve tutkalla birletirildii dnlmektedir 19. Yunanistandaki bu ispit ksklar
nasya lkelerinde bilinen bir uygulama deildir.
Kta Yunanistanda bir ksm Demir a kompozit araba tekerlekleriyle
ilgili baka bir yorum da ahap emberin d ksmnda yer alan ve tekerlei
koruyan bir lastik ilevi gren demirden bir emberin stlarak yaplm olduudur. Bu teknikte, kzl derecede stlarak yumuatlp genletirilmek suretiyle demirin tekerlek emberi zerine uyumlu bir ekilde oturtulabilmesi
ve sonradan souyup bzlen demirin tekerlek emberini ve dier ahap
paralar birbirine skca balamas salanmaktadr. Bu uygulamaya Etrsklerde ve M.. 7. yzyl Orta Avrupa Ge Hallstatt kltrnde de rastlanlmaktadr. Balangta demirden yaplm bu ember lastii, d yzeyden ieriye doru aklan balayc demir ivilerle yaplyorsa da sonradan bu uygulama terkedilmitir. Piggotta gre nasyada tekerlek emberine iribal ivilerin aklmas teknii ilk kez M.. 7. yzylda Sanheribden (M.. 705681) itibaren Asur'da kullanlmtr. Asur kral arabalar tasvirleri de bunu
17

Crouwel, J.H. 1987: s. 106.

Kkten, H. 1993: s. 222,227.
19 Crouwel, J.H. 1992: s. 36.
18

ARABA TEKERLEKLERNN ZELLKLER VE YAPIM TEKNKLER

799

kantlamaktadr (Resim 41,42). Till-Barsipten ada Asur duvar boyalar

zerindeki tasvirlerde bu ivilerin altnda metal(?) bir lastik gsterilmektedir. Dolays ile bu yapm tekniinin kaynann nasya olduu ileri srlmektedir. Ancak evresine iri bal ivilerin akl olduu bu tekerlek tipi
Mezopotamyada M.. 3. Binin ortalarndan beri bilinen bir uygulama idi.
Sanherib dneminde yeniden benimsenip kullanlmaya balanmtr. Yunanistanda ise 0.87 m. ve 1.11 m. apndaki bu tr ivili araba lastiine, tekerlek gbei, dingil ve dier demir araba paralar ile birlikte Tesalyadaki
M.. 6. yzyl tmls gmlerinde rastlanlmtr. Aslnda bu ivili tekerlekli veya demirden yaplm lastie sahip Yunan arabalar sratli hafif arabalar olmayp yk arabalar ve vagonlardr20. Anadoluda Balkesir civarnda
kazlarda ele geen M.. 6. yzyla tarihlenen on ispitli Ahamenid tekerleinin (Resim 75) demirden ince bir tekerlek lastii vardr. Byle bir lastik ayni
dneme tarihlenen Ahamenid tekerleinde de yer alr (Resim 76). Ayrca
Resim 50deki Ahamenid tekerleinin d emberinin evresine seyrek aralklarla iri bal ivilerin akld grlmektedir.
Tekerlein ahap ksmlarnn yapmnda kullanlan kerestenin ise Yunanistanda Olympia arabalar ve Msrda Yeni krallk dnemi (M.. 15701070) arabalarnda kantland zere karaaa (ulmus) olduu anlalmaktadr. Bugn bile sert, salam bir kereste olarak tekerlek yapmnda tercih
edilmektedir. Yunanistanda st aacndan kerestelerin kullanld da
Ge Bronz anda Knossos Linear B tabletlerinden anlalmaktadr21. Yeni
Krallk dneminde Msr arabalarnda tekerlek gbeinin yuvalarnn ve tekerlek ispitlerinin yapmnda ya kayn aac kullanld bilinmektedir.
nk bu aa kururken bzlr ve tekerlein ahap elemanlarn bir arada
tutar. Msr dnda nasyada da kullanlan kayn aacnn tekerlek yapmnda kullanm Kafkaslardan daha teye gitmez. Piggot, aa bakmndan
zengin olan Anadolu Urartu blgesinin M.. 13. yzyldan itibaren, zellikle
M.. I. Binin ilk yarsnda, en iyi arabalar imal eden bir blge olduunu ve
hatta inlilerin sava arabas yapmnda Urartu arabalarn rnek aldklarn,
ayrca delikli tekerlein Mezopotamya icad olmasna ramen Urartunun o
ada nemli bir araba yapm merkezi olduunu ileri srmektedir 22.

20

Crouwel, J.H. 1992: s. 38; Littauer, M.A.- Crouwel, J.H. 1979: s. 108; Piggot, S. 1983:
s. 140, 159.
21 Crouwel, J.H. 1992: s. 38.
22 Gropp, G. 1981: s. 121; Piggot, S. 1983: s. 204.

800

SERHAN GNDZ

III) M.. I. Binyln lk Yarsnda nasya Tasvirlerinde Grlen eitli

Kltrlere Ait Araba Tekerlekleri
Bu adaki araba tekerleklerinin elemanlarnn zelliklerini ve yapm
tekniklerini genel olarak akladktan sonra tasvirlerde grlen arabalarn
tekerleklerini kltrlere gre snflandrarak ve tarihsel bir sre izleyerek
rnekleri ile incelemeye alacaz.

a) Ge Hitit Araba Tekerlekleri

M.. 9. yzyl Ge Hitit arabalarnn tekerlekleri genellikle orta byklkte olup alt ispitlidir. Sekiz ispitli tekerlekler ise M.. 8. yzylda Asur
araba modellerinin etkisi ile Ge Hitit arabalarnda, rnein Sakagz arabasnda (Resim 11), Tell-Halafta ge dnem arabalarnda ve Tell-Tainatda
(Resim 9) grlr. Ancak III. Tiglat-Pileser (M.. 745-727) dneminde veya
o dnemden sonra Asurda alt ispitli tekerlekler kullanmdan kalkarken,
Ge Hititlerde alt ispitli tekerlee sahip arabalar M.. 8. yzyln ikinci yarsnda sekiz ispitli tekerlei olan arabalarla ezamanl olarak bir arada kullanlmtr. M.. 9. yzylda alt ispitli tekerlee sahip Ge Hitit arabalar Zincirli (Resim 8) ve Kargam (Resim 3) ve Malatyadaki (Resim 5, 6) araba
sahnelerinde betimlenmitir. Tell-Halafta M.. 9. yzyla ait olan arabada
(Resim 7) ve Malatya arabalarnda (Resim 5, 6) alt ispitli tekerlee sahip
arabalar, M.. 8. yzyla ait olduu dnlen sekiz ispitli ikinci tip tekerlee sahip arabalar ile ayn dnemde bir arada grlebilmektedir23. Karatepeden ele geen krk bir araba sahnesinde de sekiz ispitli bir tekerlee sahip ve M.. 8. yzyla ait olduu tahmin edilen bir araba grlr (Resim
10).
Gerek alt gerekse sekiz ispitli Ge Hitit arabalarnn tekerleklerinde iteki ince, dtaki kaln olmak zere iki ember grlr. Tekerlek gbeinde
bazen yuvarlak bir dingil kapa (Resim 5-8) yer alr. Bu tekerleklerde ispitler dorudan tekerlek gbeine girmektedir. Bazen de ispitlerin i ularnn
tekerlek gbeine girmeden nce ksa borucuk biimli ksmlardan
(soketlerden) getikleri grlr (Resim 2,3). Bu tekerlek gbei biimine
dili makara gbei de denebilir.
Kargamta Aslanl kapnn kuzeyindeki kabartmada kraln Tanr
Teupa tapnmakta ve libasyon yapmakta olduu sahnede grlen Tanr
23

Madhloom, T.A. 1970: s. 27, 31.

ARABA TEKERLEKLERNN ZELLKLER VE YAPIM TEKNKLER

801

Teupun arabasnn (Resim 4) tekerlei, belki de dini amal bir araba olduundan ok farkl biimde betimlenmitir. Bu tekerlek disk biimli yekpare
bir tekerlek olup merkezinden saa ve sola dikey konumda ve simetrik
olarak uzanan hilal biimli paralara sahip grnmektedir. Bu tekerlek
aslnda mitolojik bir sahnede yer aldndan, gerek bir tekerlei yanstp
yanstmadn syleyemeyiz.

b) Urartu Araba Tekerlekleri

M.. 9. yzyln son eyrei ile 8. yzyln ilk yarsna ait erken dnem
Urartu arabalar ile daha sonraki ge dnem Urartu arabalarnn tekerlekleri
arasnda farkl baz zellikler bulunmaktadr. Erken dnem arabalarnn
tekerlekleri olduka kk ve kaln tasarlanm bir yap gsterir. Bu tekerlekler alt ispitlidir. Van Mzesinde bulunan kumta blok zerindeki araba
(Resim 15) kaln tek bir emberden oluan bir tekerlee sahiptir. Vandaki
kabartma ok yprandndan bu tekerlein dingil kapana sahip olup olmad pek anlalamamaktadr. Ancak sekizgen bir kapak olduu dnlmektedir. Baz tasvirlerde tekerlek ispitlerinin ularnn tekerlek gbeine
girecei yerde boru biimli kaln ikin ksmlar (soketler) grlr. Bu durum ispit yapm tekniinde de akland zere ispitlerin tekerlek gbeine
girmeden nce bu ksmlarn iinden getiini gstermektedir (Resim 22).
Van Yukar Anzaf Kalesinde ortaya karlan ve M.. 9. yzyln sonuna tarihlenen kalkan paras zerindeki resim sahnesinde24 yer alan arabada da
kaln tek bir emberden oluan tekerlek alt ispitlidir. spitler dorudan tekerlek gbeine girmektedir ( Resim 96).
Urartu tekerlek emberinin yapsn anlamak iin gerekli malzemenin
ele gememi olmasna karn Asur ve Urartu tekerlek emberlerinin yapm
teknikleri hakknda ileri srlen eitli grleri ve Urartu tekerlek
emberinin iki segmentten olutuunu daha nce belirtmitik.
Resim 14de Ermenistanda Paravakardan ele geen olduka ilgin bir
tekerlek tipi karmza kar. Disk biimli bu tekerlein emberi ve ispiti yoktur. Tekerlek gbei yuvarlaktr. spitlerin yerini, tekerlek zerine eit aralklarla oyulmu alt adet gen ekil almtr. Tekerlein merkezinde boynuz
eklinde bir knt yer alr.

24

Belli, O. 1998: s. 21.

802

SERHAN GNDZ

Resim 13de Transkafkasyadan ele geen ve M.. 9. yzyl sonuna tarihlenen bronz bir kemer zerindeki ilgin araba tasvirinde yuvarlak tekerlek
gbeinden kan ve tam simetrik olarak yerletirilmeyen drt ispitli ve tek
emberli bir tekerlek grlr. Bu ispitler tam birbirlerinin karsna gelmemi ve deiik bir tarzda yerletirilmitir. Bu durum izim hatasndan kaynaklanyor olabilir. Bu tekerlek kk olup tekerlek emberi incedir. Resim
93deki arabann tekerleinde de ayn teknik zellikler grlr. Bu tekerlek
de Urartu'da ender grlen ekilde drt ispitlidir. Yalnz Transkafkasya arabasndan fark ispitlerin daha simetrik olmas ve tekerlein daha kaln bir
emberden olumasdr.
Ge dnem (M.. 8. yzyln ikinci yars ve sonras) Urartu araba tasvirlerinden anlalaca zere bu arabalar erken dnem arabalar tekerleklerinden farkl zellikler tar. Tekerlekler alt yerine sekiz ispitlidir ve tekerlek
emberi daha byk boyuttadr (Resim 19,95,97). Ancak M.. 7. yzyla tarihlenen krk bronz kemer paralar, okluklar ve miferler zerindeki araba
tasvirlerinden anlalaca zere bu ge dnemde bazen alt ispitli tekerleklerin (Resim 24,94), hatta baz bronz kemerler zerindeki arabalarda drt
ispitli tekerleklerin bile sekiz ispitli tekerleklerle e zamanl olarak kullanld grlr. spit saysndaki bu farklln, araba tasvirlerinin kk boyutta
olmasndan ve sanatnn bir ihmalinden kaynakland dnlse de, daha
nceki alardan gelen bir gelenek olarak daha az sayda ispite sahip arabalarn da hl yapmna devam edilmekte olduu olasln da gz ard edemeyiz25.
Ge dnem Urartu arabalarnda ispitler erken dnem arabalarnda olduu gibi tekerlek gbeine girmeden nce boru eklindeki kaln kntl
ksmlarn iinden gememekte, dorudan tekerlek gbeine girmektedir
(Resim 16,17). Tekerlein merkezinde belki de dingil kapan gsteren olduka byk yuvarlak bir obje mevcuttur. Tekerlek, iki konsentrik emberden oluur. D ember daha genitir ve iteki embere yerletirilen dikdrtgen ekilli iki adet eleman, belki de tekerlek emberlerini bir arada tutan
ksa kelepelerdir (Resim 16). I. Argitiye (M.. 786-764) ait levha zerindeki Urartu tekerlek kelepelerinin ayrca tekerlek lastiini de yerine raptettii grlr. Urartu bronzlar zerindeki araba tasvirlerinde her tekerlekte
karlkl duran iki adet kelepe yer alr. Bu uygulama Asurda ilk kez III.

25

Merhav, R. 1991: s. 58.

ARABA TEKERLEKLERNN ZELLKLER VE YAPIM TEKNKLER

803

Tiglat-Pileserin (M.. 745-727) saray kabartmalarnda grlen tarzdan

farkldr. III. Tiglat-Pileserden itibaren Asur kelepeleri, tekerlek emberi
zerine ve ispitlerin dna taklm ve birbirine karlkl duran iki ift kelepe olarak gsterilmektedir. Bu uygulama, ispitleri metal kelepelerin
iinden geiyor gibi gsteren Urartu arabalarndaki (Resim 12) uygulamadan daha mantkl bir uygulamadr. Bu nedenle Urartu tasvirlerini aslndan
farkl, hatal tasvirler olarak yorumlayabiliriz. Hatta belki de bu durum, simetriye nem veren Urartu sanatsnn simetriyi salamak iin kastl ve bilinli olarak hatal bir izim sergiledii eklinde yorumlanabilir26.
Asurda gerek kelepeler buluntu olarak ele gememitir. Urartu topraklarnda ele geen drt adet bronz Urartu kelepesi (Resim 91,92) bu bakmdan nem tar. Bu kelepeler bronz levhalarn ekilenmesi suretiyle
ift trapez biiminde yaplmtr ve U eklinde bklmtr. Ular bir ift
demir ivi ile birletirilmitir. Bu iviler gnmze kadar hemen hemen eksiksiz olarak kalabilmitir. Omuzlar arasndaki mesafe 5.5 cm ve ykseklii
11.0 cm olan "U biimli bu drt adet Urartu kelepesi bir sava arabasnn
iki tekerleine ait olabilir. nk Asur araba tekerleinde drt kelepenin
kullanlmasna karn, Urartu araba tekerleinde iki kelepenin kullanld
tasvirlerde grlmektedir. Kelepelerin ana hatlar tekerlek emberlerinin
eklini gstermekte ve kelepelerin lleri tekerlek emberinin geniliini
ve bykln tahmin etmemize yardmc olmaktadr. Buna gre Urartu
tekerlek emberinin ykseklii 13.0-15.0 cmdir. Kalnl ise d yzeyde 5.0
cm.dir. Byk bir tekerlei gsteren bu geni ember, Ge Asur tekerlek
planlar ile de uyum ierisindedir. Mnih Mzesinde bulunan dier tam bir
kelepe (Resim 92) ve birka kelepe paras hepsi bir arada belki de drt
kelepeyi temsil etmektedir. Bu Urartu kelepesinin ykseklii ve omuzlar
arasndaki mesafe szn ettiimiz drt bronz kelepeninkinden daha azdr,
ancak omuzlar dardr ve bronzdan yaplm tek bir ivi ile tutturulmutur.
Bu kelepeler, Menuann yaztn tayan birok obje ile bir arada Mnihte
bulunduundan Menua dnemine (M.. 810-786) tarihlenir. Bu Urartu kelepeleri III. Tiglat-Pileser dnemine ait Asur araba kelepelerinden daha
nceki bir dneme tarihlenen kelepeler olduundan daha erken bir versiyonu temsil etmektedirler. Ancak III. Salmanasar (M.. 858-824) ile III. Tiglat-Pileser (M.. 745-727) alar arasndaki yaklak seksen yllk sre ierisinde Asur araba tasvirlerinden gnmze kalan olmadn da belirtmekte
26

zgen , E. 1983 : s. 123.

804

SERHAN GNDZ

yarar vardr. Bu nedenle Asurda tekerlek kelepelerinin ilk kullanmnn

M.. 8. yzyln daha erken bir safhasna rastlam olabilecei veya kelepelerin belki de ilk olarak Urartuda kullanlm olmalar olasdr27.
Asurda, Suriyede ve randa kelepeler buluntu olarak henz ele gememitir. Bu durum karsnda, orijini belli olan drt adet Urartu tekerlek
kelepelerinin nemi iyice anlalmaktadr. Kbrsta Salamiste demir kelepeler Mezar 3te, dier araba paralar ile birlikte bulunmutur. Demir kelepeler M..8. yzyln ge safhasnda ve M..7. yzylda Avrupada Hallstatt ana ait araba tekerlekleri ile ilikili olarak Avrupada da bulunmutur.
Ancak yine de biimleri, boyutlar ve ilevleri asndan Urartu kelepelerinin en yakn benzerleri phesiz Asur, zellikle Sanherib (M.. 705-681) ve
Asurbanipal (M.. 665-630) dnemi kelepeleridir (Resim 73)28. Kelepelerin rol, tekerlein yaps ile, zellikle tekerlek emberiyle, direkt olarak ilikilidir. Ancak Urartu ve Asurda gerek bir tekerlek henz bulunamamtr
ve dolaysyla bu tekerleklerin yapmna ait bilgilerimiz de tekerlek emberlerinin yapm teknikleri blmnde akladmz gibi varsaymlara dayanmaktadr. M.. 6. yzyla ait olup Bat Anadoluda ele geen bir Ahamenid arabasnn on ispitli tekerleine29 ait alt adet demir kelepenin bulunduunu belirtmitik.
Ge dnem Urartu araba tasvirlerinde kelepesiz tekerlekler de grlr.
Irpunide (Arin-Berd) bronz bir kemer zerindeki arabada (Resim 21) M..
7. yzyln ikinci yarsna tarihlenen byk yuvarlak bir tekerlek gbeine
sahip, ksa ve sekiz adet kaln ispitli, iki emberli bir tekerlek grlr. teki
ember ince dtaki ise kalndr. Tekerlek gbeinin ortasnda iki halkal yuvarlak bir dingil kapa yer alr. Ge dnem arabalarndan olan avutepe
arabasnn (Resim 12) tekerlei kaln tek bir embere ve sekiz ispite sahiptir
ve dier ge dnem arabalarnda rastlanmayan ancak erken dnem tekerleklerinde grlen biimde ispitlerin iteki ular borucuklardan (soketlerden)
geerek tekerlek gbeine girmektedir. Dier bir ge dnem arabas olan
Kayaldere levhas zerindeki arabada (Resim 20), bronz bir mifer zerindeki arabada (Resim 19) ve Anzafda bulunan bronz bir levha zerindeki
arabada (Resim 97) ise ispitler dorudan tekerlek gbeine girmektedir. Kayaldere arabas (Resim 20) ince, bronz mifer zerindeki araba (Resim 19)
27

Merhav, R. 1991: s. 59 ; zgen, E. 1983: s. 122.

Merhav, R.1991: s. 60 ; zgen, E. 1983: s. 112.
29 Kkten, H. 1993: s. 222.
28

ARABA TEKERLEKLERNN ZELLKLER VE YAPIM TEKNKLER

805

ve Anzaf arabas ise (Resim 97) kaln olmak zere tek bir tekerlek emberine
sahiptir. Karmir-Blurdan bronz bir okluk zerinde grlen dier bir ge
dnem arabasnn (Resim 24) tekerlei ise iteki ince dtaki kaln olmak
zere iki emberden olumaktadr. Ge dnem arabalarnn byk ounlukla tekerlekleri iki emberden olumaktadr. Ancak avutepe ve Kayaldere araba tekerlekleri tek emberli olmakla bir farkllk gstermektedir.
Ge dnem Irpuni (Arin-Berd) ve Karmir-Blur arabalar iki emberli olmasna karn kelepeye sahip grnmemektedir. Kanmca bu sanatnn hatal, eksik iziminden kaynaklanmaktadr.
Resim 18deki dini arabann tekerlei tek bir emberden olumaktadr.
Ancak tekerlei iki eit paraya blecek ekilde tekerlein ap uzunluunda
bir ubuk tekerlek gbeinden geiyor gsterilmektedir. Bu tekerlein ispiti
yoktur. Disk biimlidir.
Toprakkale mhr basks zerindeki tasvirde Kral II. Rusann (M..
685-645) adnn yazl olduu araba M.. 7. yzyl balarna tarihlendirilmektedir (Resim 66). Bu araba tek bir ince embere sahiptir. Tekerlek sekiz
ispitlidir ve ispitler tekerlek gbeine girmeden nce topuza benzer ikin
ksmlardan gemektedir.
Urartu Devletinin Kuzeybat ran yaylm alan ierisinde yer alan Hasanlu IV arabalarnn tekerlekleri ise alt ispitlidir. Hasanlu IVteki kazlarda
ele geen krk araba buluntusunun hafif kk bir araba olduu ve tekerleinin 90.0-95.0 cm apnda alt ispitli bir tekerlek olduu grlr. Resim
30da konstrksiyonu grlen bu arabann tekerlei alt ispitlidir ve tekerleinde iki ember ve yuvarlak bir dingil kapa ve ortasnda dingil ivisi yer
alr.
M.. 9 - 8. yzyla tarihlenen altn bir kase (Resim 32) ve gm bir
bardak zerindeki (Resim 29) Hasanlu arabalar da ayn tekerlek tipine sahiptir.

c) Asur Araba Tekerlekleri

M.. 9. yzyl Ge Hitit, Urartu ve Asur arabalarnn yakn benzerlikler
tadklarn belirtmitik. M.. 9. yzyl Asur tasvirlerinde II. Asurnasirpal
(M.. 883-859) ve III. Salmanasar (M.. 858-824) dnemi arabalarnn tekerlek emberleri gze arpc bir biimde genitir ve ikiden fazla segmentten yaplm grnmektedir (Resim 33-36). II. Asurnasirpal dnemi araba-

806

SERHAN GNDZ

lar her zaman alt ispitli (Resim 33) iken, ayn kral dnemine ait ayn kabartmalar zerinde betimlenen yabanc askeri birliklere ait arabalar sekiz ispitlidir (Resim 36). Hatta bazen sekizden fazla ispite sahiptirler (Resim 35).
Tekerlek iki belirgin emberden oluur grnmektedir. teki ince ve dardr; dtaki daha kaln ve geni olup drt veya daha fazla segmentten yapld aktr. Bu gerek II. Asurnasirpal dnemi tekerlek emberleri zerindeki dikey izgilerden anlalmaktadr (Resim 36). Bu zellik daha sonraki
dnemin baz tekerleklerinde de grlr .Dtaki emberin bir tekerlek
emberi veya emberi kaplayan bir lastik olup olmad, ispitlerin ularnn
bu embere girip girmediine bal olarak saptanabilmektedir.
Asur tekerleklerinin gbei genellikle metalden yaplmtr ve daha
nce de yapm tekniklerinde belirttiimiz zere alt adet tekerlek ispitine
eit sayda olmak zere ispitlerin i ularnn girecei alt adet tekerlek gbei segmentine sahip bulunmaktadr. Bu tip tekerlek gbei ilk kez II.
Asurnasirpal dneminden itibaren kullanlmaya balamtr30.
III. Tiglat-Pileser dneminde (M.. 745-727) Asur arabalarnda farkl
stilistik zellikler gze arpar. Bu arabalarda tasarm ve ekipman asndan
nemli deiiklikler yaplmtr. Bu dnemde kullanlan arabalarn tekerleklerinin aplar, M.. 9. yzylda kullanlanlardan daha byktr ve bu tekerlekler alt yerine sekiz ispite sahiptir. III. Tiglat-Pileserden itibaren Asurlular
sekiz ispitli tekerlei benimsemilerdir. Bu dnemin tekerleklerinde iki, genelde ember yer alr (Resim 37-39). emberli olmas durumunda,
ksk biimli iki ift kelepe, emberleri birbirine balamak iin kullanlmtr. Resim 37deki III. Tiglat-Pileser arabasnn tekerlek gbei ispit saysna
eit segmentlere sahip grnmektedir ve yuvarlak bir dingil kapa vardr.
Bu tip bir tekerlek III. Tiglat-Pileserden itibaren Asurda bir deiime uramadan sonraki dnemlerde de aynen kullanlmaya devam etmitir 31.
II. Sargon dneminde (M.. 722-705) Korsabad kabartmalar zerinde
grlen arabalardan anlalaca zere ayn tip tekerlekler kullanlmaya devam etmitir. Tekerleklerde dtaki kaln olmak zere ember yer alr. spitlerin evresinde izgiler halinde grlen kalnlama balayc materyal
olabilir. Bu tekerlekte kelepe grnmemesi kanmca sanatnn ihmalinden

30
31

Madhloom, T.A. 1970: s. 14.

Madhloom, T.A. 1970: s. 18.

ARABA TEKERLEKLERNN ZELLKLER VE YAPIM TEKNKLER

807

kaynaklanmaktadr. Tekerlek gbeindeki dingil kapa yuvarlaktr (Resim

46,74). Tekerlek emberinde iki ift kelepe yer alr (Resim 74).
Sanherib (M.. 705-681) ve Asurbanipal (M.. 665-630) dnemleri
araba tekerlekleri ise ar derecede byktr ve yine iki ift kelepeye sahiptirler. ou kez araba tekerleinin evresine iri bal iviler aklmtr
(Resim 41,42).
Sanherib dneminde gemie zlemi ifade eden ve kraln emriyle yaplan alt ispitli tekerlee sahip bir araba tasviri de grlr (Resim 80). Asurbanipal dneminde tekerlekler daha da byktr ve tasvirlerde bazen bir
adamn boyundan daha da yksek olarak gsterilmektedir (Resim 40, 41).
Ancak bu tekerlekler byk apl olmakla birlikte atlarn ve insanlarn boyutlarna bakldnda bu tekerleklerin ok abartl tasvir edildiklerini syleyebiliriz.
Sanherib dneminde (Resim 42, 43) ve Asurbanipal dneminde (Resim
41) tekerlek gbeinde rozet biimli dingil kapaklar yer alr. Resim 43de
ise ok farkl olarak tek kaln emberli bir tekerlek de grlr.
Till-Barsibdeki Asur saray duvar boyalar zerindeki arabalarn bir
ksm III. Tiglat-Pileser dneminden nceki arabalarn, dier bir ksm ise
daha sonraki dnemin zelliklerine sahiptir (Resim 73). Ancak her iki safhada da tekerlekler sekiz ispitlidir ve byktr. Bu arabalar Sanherib ve
Asurbanipal arabalarnn tm zelliklerini yanstr.
Sanherib dnemine ait iki yk arabasnn (Resim 69) tekerlei kaln tek
bir embere ve olduka kaln drt adet ispite sahiptir. Tekerlek ispitleri kaln
iki adet kalasn ortada dik ayla kesimesinden oluan gamal ha biiminde
gsterilmitir ve kare biimli bir dingil kapa vardr. Tekerlek ispitlerinin
kaln olmas belki de tekerlee binen yk kaldrabilme amacna ynelik
olabilir.
II. Sargon dnemindeki (M.. 722-705) bir sur ykma aracna ait tekerlek (Resim 48) ha eklinde olup ksa drt adet ispite sahip ve kk boyutta
bir tekerlektir.
II. Asurnasirpal dnemi (M.. 883-859) ve Asurbanipal dnemine
(M.. 665-630) ait kabartmalar zerinde betimlenen sekiz, on, oniki ispitli
tekerlee sahip arabalar Elam yk arabalardr (Resim 68, 90). Asur saray
kabartmalar zerinde fethedilen lke halklarna ait yk arabalar alt, sekiz,

808

SERHAN GNDZ

oniki hatta onalt ispitli tekerleklere veya disk biimli tekerleklere sahiptir.
Kaln bir tekerlek emberi vardr. Dingil, dz platform eklindeki araba kasasnn altna iki adet ibkey biimli makara ile tutturulmutur ve dingilin
dnerken ahap araba kasasn andrmasn nlemek iin biiminde
demirden tekerlek pabularna sahiptir. Till Barsib kabartmalarndaki tasvirlerde ve Kbrs yk arabalarna ait gerek araba buluntularnda bu dnemin
dingillerine ait tekerlek pabular grlmektedir. Alt ispitli olan Asur yk
arabalar ile ok ispitli olan Elam yk arabalar rozet veya baka motiflerle
ssl (Resim 67) dingil kapaklarna veya sssz sade kapaklara (Resim 68)
sahiptir. Bu dnemin yk arabalar katrlar, nadiren kzler ve atlar tarafndan ekilmektedir32.

d) Frig Araba Tekerlekleri

Bu an Anadolu devletlerinden Friglere ait ele geen az buluntu arasnda tekerlee de rastlanlmtr. Frig Kenti Gordiondaki ilk kazlarda Tmls P. 40ta ele geen drt atl minyatr arabada (Resim 25) gnmze
kalan paralar drt at, iki adet kay ve tekerleklerdir. Alt ispitli ve iki emberli olan tekerlein tekerlek gbei ile birlikte dkmnn yapld anlalmaktadr. Bu tekerlek gbei profilden bakldnda konik biimdedir ve
iteki ve dtaki ucunda yksek kabartma tekniinde basamakl bir ksm
mevcuttur. Tekerlek gbeinde yuvarlak bir dingil kapa ve dikdrtgen ekilli dingil ivisinin ba grlmektedir. Gnmze dein korunan orijinal
dingilin ular, dingil deliklerine tutturulmu vaziyette halen grlmektedir.
Bu sabit dingilin yuvarlak kesitli olduu, ancak tekerlek gbeine girmeden
nce bu dingilin ucunun yass olduu ve tekerlek gbeine perin ivisi ile
tutturulduu anlalmaktadr. Araba kasasnn arka alt ksmna perin ivileri
ile tutturulan dingilin sabit olmasna karn tekerlekler serbeste dnebilmektedir. Tekerlek emberinin hem i hem de d yzeyinde dzensiz bir
ekilde alan deliklerin oluturduu noktal izgiler halinde bir dekorasyon
grlr. Bu noktal dekorasyon ispitlerin tekerlek emberinden ayrld yerleri gstermektedir. Ayn zamanda kelepelerin incise izgilerden oluan
klapa biimindeki kntlar, ispitlerin girdii tekerlek emberinin i evresi
ile bu emberin d evresinin birbirine balandn gstermektedir33. Te-

32
33

Madhloom, T.A. 1970: s. 23; Littauer, M.A. -Crouwel, J.H. 1979: s. 11.
Young, S.R. 1981: s. 23, 24.

ARABA TEKERLEKLERNN ZELLKLER VE YAPIM TEKNKLER

809

kerlek emberlerinin segmentlere nasl ayrld ise belirtilmemektedir.

(Resim 25).
Bu minyatr drt atl arabann (Resim 25) birok detay II. Asurnasirpal
zamannda (M.. 9. yzyl) Nimruddaki kuzeybat saraynn ortostadlar
zerindeki araba tasvirleri ile benzerlik tamaktadr. Bu benzerlikler i ularnn borucuk biimli soketlerden getii alt adet tekerlek ispiti, tekerleklerin bykl, ispitlerin girdii tekerlek emberinin iteki evre kenarnn
d evre kenarndan ayr olarak tasvir edilmesi ve kelepe sistemi ile ilikili
benzerliklerdir34.
M.. 6. yzyla ait bir tasvirde grlen Friglerin Bat Anadoludan etkilendiklerini kantlayan arabann tekerlei ise sekiz ispitli ve ince tek bir
emberden olumaktadr. Dingil kapa yuvarlaktr (Resim 26).

e) Ahamenid Araba Tekerlekleri

randa gl bir devlet kuran ve M.. 6. yy.da Frig lkesine ve daha
batya seferler dzenleyerek Anadoluyu bir sre egemenliine alan bir Pers
kavmi olan Ahamenidlere (Achaemenid) ait olup Bat Anadoludaki kazlarda ele gemi gerek araba tekerlei buluntular Ahamenid tekerleinin
zellik ve yapsn en iyi ekilde aklamaktadr. Balkesir pnar Tmlsnde ele geen bronz ve demirden araba buluntular Ahamenid dnemine
tarihlenmektedir. Bursa Mzesinde koruma altna alnan bu buluntularn
konservasyonu Ankara niversitesi Bakent Meslek Yksekokulu tarafndan
yaplmtr. Bu buluntular arasnda araba tekerleklerine ait demirden bir d
ember, ahap tekerlek emberi paralarn bir arada tutan U ve T
formlu demir kelepeler, araba tekerleinin dingil evresinde dnmesini
salayan ahap tekerlek gbeine ait halkalar ile tekerlek ispitlerinin tekerlek gbeine girdii yuvalarn iki yannda yer alan ince halkalar, gemler, ular profilli ve ksa ivilerle birletirilmi geni bantlar, halkal iviler, ivi
paralar bulunmutur. Her bir tekerlek mezarn giriine para halinde
braklmtr. Ahap konstrksiyon tamamen yok olmutur. Ancak demirden
d emberi ahap i ember zerinde sabitletiren mekik bal iviler in situ
olarak bulunmutur. Arabann iki tekerleine ait demir emberleri oluturan
alt adet segmentten bir tekerlek emberine dier dier bir tekerlek
emberine aittir.

34

Young, S.R. 1981: s. 26.

810

SERHAN GNDZ

Araba tekerleklerinin ahap i emberinin segmentlerini birbirine tutturmak ve sabitletirmek iin kullanlan iki adet U ve drt adet T formlu
kelepeler demirden yaplmtr. Tekerlek ispitlerinin sapland ve tekerlein dingil zerinde dnmesini salayan ahap tekerlek poyrasnn hareket
nedeniyle paralanp dalmasn nlemek iin kullanlan ve top eklindeki
tekerlek poyrasnn n ve arka blmleri (ba tas ve arka tas) ile ispitlerin
sapland yuvalarn n ksmna taklan halkalar (top halkas) demirdendir.
Bu tekerlek on ispitlidir. Ahaptan kaln bir tekerlek emberi ve dna geirilen demirden ince bir tekerlek lastii vardr (Resim 75). Tekerlek ap bydke tekerlein hareket halindeki dayanklln salamak iin ispit saysnn da artmas ve iki tekerlek ispiti arasndaki yay uzunluunun yaklak
25.0-30.0 cm olmas gerektii bilinmektedir. Bu nedenle bu pnar tekerleinin on ispitli olduu hesaplanmtr. Bu hesaplamalara gre tekerlein
ap 1.12 m., ahap tekerlek emberinin kalnl 9.2 cm. ikinci tekerlein
ember kalnl ise 9.2 cmdir. T ve U formlu kelepelerin segmentli
tek emberi birletirmekte kullanld ve kelepelerden her birinin demir
d tekerlek emberinin segmentlerinin u ksmlarna gelecek ekilde yerletirildikleri anlalmaktadr. Bu saptamalar in situ halde korunmu U biimli kelepeler ve demirden d tekerlek emberi segmentleri yardmyla
yaplmtr. Bu saptamaya gre T biimli kelepelerin tekerlek zerinde
dengeli yerletirilmesi amalanm ve demirden d ember segmentlerinin
u ksmlarna oturtulmutur. Kelepeler d emberin segmentlerinin u ksmlarna yakn yerletirildiinde, T biimli kelepelerin her ikisinin de ispitlerin zerine oturduu grlr. Kelepelerin geni olan st ksmlar tekerlek emberi segmentlerinin birlemesini salarken, daha dar bir bant
eklinde aaya doru uzanan alt ksmlar ise segmentlerin birleme noktasnda tekerlek emberine saplanan ispitin dayanklln salar. Demir halkalar ahap tekerlek gbeinin deiik blmlerinin salamlatrlmasnda
ve hareketten kaynaklanan dalmalarn nlenmesinde kullanlr. Buna gre
tekerlek gbeinin zerinde ispitlerin saplandklar yuvalarn n veya arkasnda yer alan gbek halkas tekerlek apn belirler. Bu Ahamenid tekerleinin top eklinde olan ahap gbeinin apnn 0.16 m. olduu hesaplanmtr. Tekerlek gbeinin n ksmndaki silindirik blme geirilen tekerlek gbei kapa ise altgen ekilli bir halkadan oluur. Bu buluntular arasnda dingil ivisi bulunamamtr. Bu nedenle byk bir olaslkla dingil sabit deildir ve tekerlekle birlikte hareket etmektedir35.

35

Kkten, H. 1993: s. 221-225.

ARABA TEKERLEKLERNN ZELLKLER VE YAPIM TEKNKLER

811

Manisa Mzesi tarafndan Sardes-Bintepeler nekropolndeki kazlarda

ele geen demir tekerlek buluntular arasnda bronz dingil ivileri, ko bal
iviler ve anlar 1992 Sardes kaz laboratuarnda koruma altna alnmtr.
Bu Ahamenid tekerleinin konstrksiyonu bu tekerlein oniki ispitli olduunu, ite daha az kaln ahap bir tekerlek emberi, dnda kaln ikinci ahap bir tekerlek emberi ve bunun da dnda demirden ince bir araba lastiinin bulunduunu gstermektedir. Bu tekerlein lastiinin d yzeyi trtlldr. Bu tekerlek emberini bir arada tutan alt adet kelepe ve ayrca iteki iki ahap emberi tutan ayr iki kelepe grlr. Tekerlek gbeinde ise
rozet ekilli bir kapak ve insan ba figrl bir ba olan dingil ivisi yer alr
(Resim 76)36.
Resim 50,52deki Ahamenid dnemi arabalarnn tekerlei ise iteki
ince, dtaki kaln olmak zere iki emberden olumaktadr. Dtaki kaln
ember tekerlek lastii olabilir. Her iki tekerlek de sekiz ispitlidir. spitlerin
iteki ular tekerlek poyrasna dorudan girmektedir; ancak Resim 50deki
tekerlekte ispitlerin d ular her iki emberi birbirine tutturmaya yardmc
olacak ekilde d emberin zerine kadar uzanmaktadr. Tekerlein d
emberine, Asurda olduu gibi sk aralkla deil, seyrek aralklarla iri bal
iviler aklmtr.

f) Bat, Bat ve Gneybat Anadolu Araba Tekerlekleri

Bat Anadoluya Trakya zerinden Yunanistandan ve Ege adalarndan
gelen Yunan kkenli kavimlerin zellikle sahillerde kurduklar kent devletlerinin sanatnda Dou etkisi kadar Kta Yunanistan etkisi de grlmektedir.
Hemen hemen her zaman drt ispitli olarak tasvir edilen Kta Yunanistan
arabalar tekerleklerinin aksine, Bat, Bat ve Gneybat Anadolu arabalar
drt ila on ispite kadar deien sayda ispitlere sahip tekerlekler olarak gsterilmektedir. Ancak dikkatli ve zenli yaplan tasvirler alt (Resim 85) veya
sekiz ispitli (Resim 86) araba tekerleklerinin revata olduunu kantlamaktadr. Bu araba tekerleklerinde (Resim 27,28) ispitler tekerlek gbeine
yaklarken (Resim 28 ve 82) veya orta ksmlarnda yani yar yerlerinde veya
tekerlek emberine yaklarken (Resim 86) kalnlamaktadr. Bu kalnlama
bu dnemin Ahamenid ve dier nasya arabalarnda da grlen bir uygulama olarak dekoratif amal bir oymaclk sanat olabilir. Ancak alternatif
bir yorum olarak daha nce de yapm tekniklerinde akladmz zere bu
36

Kkten, H. 1993: s. 227.

812

SERHAN GNDZ

kalnlama Asur ve Urartuda Demir anda Avrupada Ge Hallstatt kltrnde de grld gibi, ispitlerin ularnn tekerlek gbeine girmeden
nce geecei ksa metal soketlere sahip, bronz kaplama bir tekerlek gbei
olabilir. Baz durumlarda tekerlek emberine doru gittike ispitlerin genilemesi (Resim 86, 88) balayc materyali gstermektedir. Tekerlek emberine ait snrl bilgi bir veya iki pimi toprak d duvar kaplamas olarak kullanlan levhalardan elde edilmektedir. M.. 6. yzyla tarihlenen pimi toprak d duvar kaplamas olan bir levha zerindeki araba tasvirinde (Resim
28) tekerlekte ift ember yer alr. Ancak bu emberlerden dtaki ahap bir
tekerlek lastii veya daha byk bir olaslkla ham deriden bir lastii gsteriyor olabilir 37. Bu tekerlek sekiz ispitlidir. spitlerin iteki ular tekerlek gbeine girmeden nce ikin yumrucuk veya borumsu ksmlardan gemektedir. Tekerlek gbeinde rozet biimli dingil kapann bulunmas Ge
Asur araba tekerleklerinin dingil kapaklarn anmsatmaktadr.
M.. I. Binyln ilk yarsnn sonlarna tarihlenen Anadoluya komu
randaki Ahamenid mparatorluu krallarndan I. Dariuse (M.. 521-486)
ait Persepolisteki merdiven kabartmalar zerinde yer alan bir Lidya heyetini ve hara olarak Pers kralna getirilen Lidya arabalarn gsteren tasvirlerde ise tekerlek oniki ispitlidir. spitlerin ortalarndaki kalnlama balayc
elemann varln gstermektedir. Dingil kapa yuvarlak ift halka biimindedir. Tekerlek iki emberden oluur. Dtaki lastiin evresine iri bal
iviler sk aralklarla aklmtr. Ahamenid tekerleklerine benzemektedir.
Lidyallarn M.. 485 yl dolaylarnda Persepoliste Ahamenid (Pers)
kralna hara olarak getirdikleri dier bir arabay ve Lidya heyetini tasvir
eden ve Apadanann dou merdivenlerindeki kabartmalarda yer alan sahnede bu iki tekerlekli Lidya arabasnn dnemin Ahamenid arabalarna benzer ekilde oniki ispite sahip olduu ve kaln d emberin evresine iri bal
ivilerin akld ve yuvarlak dingil kapann ortasnda insan figrl bir
ba olan dingil ivisi grlebilmektedir (Resim 89). Bu araba modeli, M..
I. Binyln ortalarnda savata ve geit trenlerinde kullanld gibi ulaklar
tarafndan da kullanlmaktayd38.
Bat Anadolu Aioliada Larisa (bugnk Buruncuk ky) kentinden ele
geen (Resim 88) arabann tekerlei ise ince tek bir emberden oluan ve
37
38

Crouwel, J.H. 1992: s. 71.

Wilber, D.N. 1969: s. 24.

ARABA TEKERLEKLERNN ZELLKLER VE YAPIM TEKNKLER

813

Kta Yunanistan arabalar gibi drt ispite sahip orta byklkte hafif bir tekerlektir. Tekerlek emberine doru ispitlerin genilemesi balayc materyalin varln gsterir.
Yine Larisadan ele geen Resim 84,85deki arabalarn tekerlekleri ince
tek emberli ve alt ispitlidir. Resim 85deki tekerlekte ispitler tekerlek gbeine girecei yere yakn boru biimli soketlerden gemektedir. Tekerlek gbeinde altgen ekilli bir dingil kapa yer alr. Resim 84deki araba tekerleinin ispitleri ise dorudan tekerlek gbeine girmektedir. Altgen ekilli
dingil kapa ve ortasnda dingil ivisinin ba grlebilmektedir. Resim
82,83deki arabalarn tekerlekleri ise sekiz ispitlidir ve yldz biimli dingil
kapaklar vardr. Ancak Resim 81 deki tekerlein ispitleri Resim 85deki tekerlektekine benzer ekilde tekerlek gbeine girmeden nce boru biimli
soketlerden gemektedir.
Gneybat Anadoluda Kuzey Likya blgesindeki Kzlbelde bulunan
mezar odasnn duvar boyalar zerindeki araba tasvirlerinde de kaln tek
emberli ve sekiz ispitli byk boyutta tekerlekler grlr. Tekerlek gbeinde yuvarlak bir kapak bulunmaktadr (Resim 87).
Bat Anadoluda Kyzikosda (Erdek) bulunan ve M.. 6. yzyln son
eyreine tarihlenen mermer bir kabartma zerindeki araba tasvirinde grlen tekerlek ise ince tek emberli ve orta boyutta bir tekerlektir. Sekiz ispitli
olup ispitler tekerlek gbeine girmeden nce ksack boru biimli ksmlardan geer (Resim 27).
Bat Anadoluda Mulann Kla ky yaknndaki eski asos kentindeki
bir ortostad zerindeki araba tasvirinde tekerlek kaln tek bir embere ve sekiz ispite sahiptir. Bu tekerlein ispitlerinin tekerlek gbeine yakn bir
yerde borucuk biimli soketlerden getikten sonra tekerlek gbeine girdikleri grlmektedir (Resim 81).
M.. I. Binyln ilk yarsnda Kta Yunanistanda ise sabit dingil zerinde
dnen ve her iki utaki uzun dingil ivileri ile salamlatrlan drt ispitli tekerlekler (Resim 54-61, 64-65) hem trabzanl hem de n ksm yksek arabalarda kullanlmtr. ok ender olarak sekiz ispitli tekerlekler de betimlenmitir. Ayrca Olympiadan ele geen sekiz ispitli krk bir tekerlek paras da
bulunmu olup M.. 5. yzyln nc eyreine tarihlendirilmektedir.
Drt ispitli tekerlein kullanm Yunanistanda ve Ege blgesinde Ge Bronz

814

SERHAN GNDZ

anda balam ve Demir anda da devam etmitir39. Halbuki M.. I.

Binyln ilk yarsnda nasya lkelerinde tekerlek ispit says nce alt daha
sonra M.. 8. yzylda sekiz olarak kararllk kazanmtr. Ancak bu ada
nasyann baz kltrlerinde 10-12 hatta 16 adet ispite sahip tekerleklerin
de kullanldn, Bat Anadolu Kent devletlerinde ise dousundaki dier
nasya lkelerinin etkisi ile, tekerleklerin alt veya sekiz ispitli olduunu belirtmitik. Kta Yunanistan tekerlekleri ya tek emberden (Resim 59,60) veya
farkl kalnlkta iki emberden (Resim 65) olumaktadr. Ancak yar amac
ile kullanldklar dnlrse Kta Yunanistan tekerleklerinin tek bir emberden ve dndaki ham deriden bir lastikten oluan hafif tekerlekler olmas
byk bir olaslktr40. Kta Yunanistann trabzanl ve n yksek arabalarnn drt ispitli tekerleklerinin de Msr ve nasya lkeleri yapm tekniinde
yapldn ilgili blmde aklamtk. Asur, Urartu ve Ahamenid arabalarnda kullanlan metal kelepelerin nasya dnda Kbrs araba tekerleklerinde de (Resim 77) kullanldn, ancak Kta Yunanistanda bu kelepelerin kullanlmayp ayn ilevi gren drt adet gen biimli ksknn (Resim
60,61) ispitlerin embere girdii yerde kullanldn anmsatmalyz.
Sonu olarak, M.. I. Binyln ilk yarsnda nasya araba tekerlekleri ispitli tekerlekler olup ispit says M.. 9. yzylda alt iken M.. 8. yzyln ortalarndan itibaren sekiz ispitli tekerlekler kullanma girmitir. Ancak baz
kltrlerde alt veya sekiz ispitli tekerleklerin e zamanl olarak kullanlm
olduklar da tasvirlerden aka anlalmaktadr. ok ender olarak baz
Urartu ve Bat Anadolu tasvirlerinde drt ispitli birka tekerlee de rastlanlmtr. Elam, Keldani, Ahamenidler gibi baz kltrlerde ve Kbrstaki
araba buluntularnda ise on-oniki ispite sahip tekerleklerin de bu ada kullanldna tank olmaktayz. Tekerlek ap arttka ispit saysnn da artmas
gerektii bilimsel bir gerektir. Bu durumda daha fazla sayda ispite sahip
tekerleklerin daha byk apta olduu ve dolays ile daha byk boyuttaki
bir araba kasasn tayabileceini syleyebiliriz. M.. 9. yzyln alt ispitli ve
iki kii barndran arabalarna karn, sekiz veya daha fazla ispitli byk apl
tekerleklere sahip ve hatta drt kii tayabilecek boyutta daha byk kasalar olan M.. 7 ve 6. yzyl arabalarnn savalarda daha stn ve etkin bir
gce erimesinin salanmas, tarihi sre ierisinde tekerlek yapmndaki gelimeyi iaret etmektedir.
39
40

Crouwel, J.H. 1992: s. 35.

Crouwel, J.H. 1992: s. 37.

ARABA TEKERLEKLERNN ZELLKLER VE YAPIM TEKNKLER

815

Bu ada tekerlekler balangta kaln tek bir ember, daha sonralar iteki ince dtaki kaln olmak zere iki emberden olumaktadr. Asurda ise
ember says M.. 7. yzyln ortalarndan itibaren e kadar kmaktadr.
Tasvirler Urartu tekerleinin iki, Asur ve Ahamenid tekerleinin kaln ve
geni olan d emberinin ise 3-6 arasnda deien sayda segmentten yapldn gstermektedir. Bu segmentli yapm tarz o adaki tekniklere gre
kaln ahap emberin tek bir para olarak kavislendirilmesinin olanak d
olmasndan kaynaklanyor olmaldr.
Tekerlei oluturan tek emberin veya birden fazla emberden oluan
tekerlekte d emberin evresi ham deriden bir lastik ile kaplanmak suretiyle tekerlein ahap ksmlarnn dayankll artrlmakta ve ayn zamanda
iki emberin bir arada tutulmas salanmaktayd. Baz Ahamenid arabalar ve
Asur kabartmalarnda yer alan ve Elamlar, Keldaniler gibi yabanc kavimlere
ait olan yk arabalar ile Kta Yunanistan yk arabalarnn tekerleinin evresinde ise demirden bir lastik veya sk aralklarla iri bal iviler grlmektedir. Bu eit bir lastiin daha salam ve dayankl olduu aktr. Ancak ounluu sava amacyla kullanlan Urartu, Asur ve Ge Hititler gibi lkelerin
veya ounluu yar arabas olan Bat ve Gneybat Anadolu araba tekerleklerinin arabann srati ve manevra yetenei asndan demir bir lastie sahip
olmamas; aksine ham deri gibi hafif bir materyalin tercih edilmesi kanmca
zorunlu ve aklc bir uygulamadr.
Tasvirlerden aka anlalamayan tekerlek yapm teknikleri konusundaki bilgilerimizin ou ele geen az saydaki tekerlek buluntularnn incelenmesi sonucunda eitli bilim adamlarnca ileri srlen varsaymlara dayanmaktadr. Bu bilgilerin nda tekerleklerin ispit, ember ve tekerlek
gbekleri gibi elemanlarnn ve yapm tekniklerinin eitli kltrlere gre ve
tarihsel sre ierisinde baz ufak farkllklar gsterse de zde denebilecek
kadar ok yakn benzerlikler tadklarna tank olmaktayz. Bu benzerliin
nasya lkeleri arasndaki siyasi, ticari ve kltrel ilikilerin doal bir sonucu olduu aktr.
nasya lkelerinde kazlar devam ettii srece yeni buluntularn ele
gemesi ve bugnk bilgilerimize yenilerinin eklenmesi olasl da gz
nnde bulundurulmas gereken bir husustur.

KISALTMA VE KAYNAKA

A.S. : Anatolien Studies.

AKURGAL, E. 1995 : Hatti ve Hitit Uygarlklar. stanbul.
AKERSTRM, A. 1966: Die Architektonischen Terrakotten Kleinasiens.
Lund.
ALBENDA, P. 1986 : The Palace of Sargon, King of Assyria. Paris.
AZARPAY, G. 1968 : Urartian Art and Artifacts. Los Angeles.
BARNETT, R.D. - FALKNER, M. 1962: The Sculpture of Tiglath-Pileser III
(745-727 B.C.); Eserhaddon (681-669 B.C.) from the Central and
South West Palaces at Nimrud. London.
BELL, O. 1998 : Anzaf Kaleleri ve Urartu Tanrlar. stanbul.
BURNEY, C.A. 1966. : A First Season of Excavations at the Urartian Citadel
of Kayaldere, A.S. XVI, s. 55-113.
CALMEYER, P. 1991 : Utilitarian and Votive Armor: Helmets and Quivers,
Urartu: A Metalworking Center in the First Millennium B.C.E., s.
123-134.
CARRATELLI, G.P. 1993 : Aslantepe, Hierapolis, Iasos, Kyme. Venezia.
COLLON, D. 1987 : First Impressions Cylinder Seals in the Ancient Near
East. London.
LITTAUER, M.A. - CROUWEL, J.H. 1979: Wheeled Vehicles and Ridden
Animals in the Ancient Near East. Kln.
CROUWEL, J.H. 1985 : Carts in Iron Age Cyprus, R.D.A.C., s. 203-218.
CROUWEL, J.H. 1987 : Chariots in Iron Age Cyprus, R.D.A.C., s. 101-118.
CROUWEL, J.H. 1992 : Chariots and Other Wheleed Vehicles in Iron Age
Greece. Amsterdam.
ERZEN, A. 1978 : avutepe I. Ankara.
GROPP, G. 1981 : Ein Pferdegeschirr und Streitwagen aus Urartu, Iranica
Antiqva XVI, s. 95-123.
KELLNER, H.J. 1991 : Grouping and Dating of Bronze Belts, Urartu: A
Metalworking Center in the First Millennium B.C.E. s. 140-162.
KELLNER, H.J. 1991 : Grtelbleche aus Urartu, Prahistorische Bronzefunde
12/3. Stutgart.
KKTEN, H. 1993 : Balkesir, pnar Tmls Araba Buluntular Konservasyon Projesi, Aratrma Sonular Toplants XI, s. 221-227.

ARABA TEKERLEKLERNN ZELLKLER VE YAPIM TEKNKLER

817

MADHLOOM , T.A 1970 : The Chronology of Neo-Assyrian Art. London.

MARCUS, M.I. 1989 : Emblems of Authority, Expedetion 31, s. 53-63.
MATTHIAE, P. 1963 : Studi Rilievi di Karatepe. Roma.
MELLINK, M.J. 1966 : The Hasanlu Bowl in Anatolien Perspective, Iranica
Antiqva VI, s. 72-87.
MELLINK, M.J. 1998 : An Archaic Painted Tomb Chamber in Northern
Lycia . Philadelphia.
MERHAV, R. 1991 : Chariot and Horse Fittings: Chariot Accessories,
Urartu: A Metalworking Center in the First Millennium B.C.E., s.
52-78.
MONDADORI, A. 1987 : Anatolia Immagini di Civilta. Roma.
ZGEN, E . 1983 : The Urartian Chariot Reconsidered: I Representational
Evidence, 9th - 7th Centuries B.C.. Anatolica X, s. 111-133.
PHILIPS, E.D. 1971 : The Royal Hordes Nomad Peoples of the Steppes.
London.
PIGGOT, S. 1983 : The Earliest Wheleed Transport from the Atlantic to the
Caspian Sea. London.
PRAYON, F. 1987 : Phrygische Plastik. Tubingen.

R.D.A.C. : Report of the Department of Antiquities Cyprus.

RUSSEL, J.M. 1991 : Sennacheribs Palace without Rival at Niniveh. Chicago.
SCHAUENSEE, M.D. 1989 : Horse Gear from Hasanlu, Expedetion 31,
s.37-63.
SHAW, I. 1991 : Egyptian Warfare and Weapons. Great Britain.
TAYREK, O.A. 1975 : Some Inscribed Urartian Bronze Armour, Iraq
XXXVII, s. 151-165.
WILBER, D.N. 1969 :Persepolis: The Archaeology of Parsa Seat of the Persian Kings. New York.
WINTER, I.J. 1989 : The Hasanlu Gold Bowl Thirty Years Later,
Expedetion 31, s. 87-100.
YADIN, Y. 1963 : The Art of Warfare in Biblical Lands. London.
YILDIRIM, R. 1996 : Eskiada Anadolu. zmir.
YOUNG, S.R. 1981 : Three Great Early Tu muli. Pennsylvania.