Sulit: Ang Tulak Sa Pagbabalik Sa Simula

Jiara Laine T. Montao

Fil 12SSS: Sining Ng Pakikipagtalastasan Sa Filipino II

J. Pilapil Jacobo, PhD

12 May 2016

A. Panimula
Ang wika ay sumasalamin ng kultura at pagkatao ng isang lugar kung saan ito
ay nanggaling. Ito ang sumasalamin sa natatanging kaugalian at sumisimbolo sa
kultura at lahi na umiiral sa isang bayan. Kung kayat napakahalaga ng wika sapagkat
ito ay nagbibigay ng isang pagkakakilanlan sa mga mamamayan ng dako na ito.
Ngunit, ang wika ay magilas. Nagkakaroon ng pagbabago ang mga kahulugan ng mga
salita sa pamamagitan ng pag-iba ng gamit ng mga ito ng mga naroroon na
henerasyon. Ang penomeno na ito ay makikita sa saliksik ng salitang sulit na
itatalakay sa papel na ito. Ang layunin ng pananaliksik na ito ay ang maipakita ang
kahalagahan ng mga salita, parikular ng salitang sulit. Ang salitang ito ay isinalin
mula sa mga diksyunaryong nanggaling sa ibat ibang mga panahon upang masuri ng
mabuti ang konsepto ang salita. Ang mga kahulugan na ito ay hindi lamang nagmula
sa isang panahon upang makita ang ebolusyon ng paggamit ng salitang.
Ipaghahambing ang mga ibat ibang depinisyon ng salita upang malinaw na makita
ang mga diwa ng salitang ito sa unang parte ng papel na ito. Sa ikalawang parte
naman ay itatalakay ang mga konseptong nabuo mula sa mga saliksik na nalagom at
sa huling parte naman ay ipapakita ang mga konsepto ng sulit batay sa konteksto ng
mga pelikulang Nick at Chai at Taklub at sa mga readings sa Filipino 12 ngayong
semestro.
B. Pananaliksik
Ang salita na itatalakay sa papel na ito ay sulit isang Hiligaynon na salita na
ginagamit bilang isang pang-uri, pang-abay at pandiwa. Ito ay isang salita na
nagpapahiwatig ng isang pag-uulit ng isang pangyayari o gawi. Ngunit, dahil sa
pananaliksik na naganap para sa salitang ito ay nakita na may ibat iba pa itong
kahulugan na itatalakay sa papel. Itatalakay din sa papel na ito ang salit ng salitang
sulit na ulit sa tagalog. Gayunpaman, tatalakayin din ang mga kahulugan ng
katunog ng Hiligaynong salita na sulit sa tagalog upang makalagap ng mas

malaking sakop ng mga kahulugan batay sa mga gamit sa iban lugar sa loob ng
pilipinas
Mula sa ikalabimpitong siglo na diksyunaryo ang Vocavulario de Lengua
Bisaya, Hiligaina y Haraya de la Isla de Panay y Sugbu y para las Dems Islas
primera parte ang kahulugan ng sulit ay dueda que se pega sin logro, capital de la
mercaduria sin ganancia, o lo que se sembr sin aumento, ni multiplico1 na ang ibig
sabihin ay utang na binabayaran na walang may nakukuha, kabiserang paninda na
walang kita, pagtanim na walang pagtubo2 o i-multiply3 and depenisyon na ito ay
makikita muli sa mga diksyunaryo mula sa panahong ito hanggang sa ikapat na
dekada ng ikalabinsiyam na siglo.
Sapagkat sa pagdating ng 1850s ang depinisyon na ng sulit ay Pagar alguno lo que
debe sin aumento, sin usura, ejercer el comercio sin ganar en el, no tener aumento eu
lo que se sembro na ang ibig sabihin ay To pay any debit that should not increase
without usury, engage in business without winning, to have what was planted not
grow4. Pansinin na ang kahulugan ng depinisyon ay magkahawig sa dueda se pega
sin logro, capital sin aumento nag-iba lamang ang mga salitang ginamit ngunit
magkapareho pa rin ang ideya nito. Habang nawala ang ni multiplicar sa mga
depinisyon ng mga diksyunaryong ito lumitaw naman ang depinisyon na coger slo
la semilla5 sa mga diksyunaryo na Diccionario Bisaya-Espanyol (1851) at Diccionario
1 Vocavulario de Lengua Bisaya, Hiligaina y Haraya de la Isla de Panay y Sugbu y para las

Dems Islas primera parte, s. v., solit.

2 Lissa Salapantan, interview by Jiara Montao, e-mail, March 7, 2016.
3 Collins Spanish Dictionary - Complete and Unabridged 8th Edition, s. v., multiplicar.
4 Lissa Salapantan, interview by Jiara Montao, e-mail, March 7, 2016.
5 Diccionario bisaya-espanol aumentada con mas de tres mil voces, s. v., solit.

bisaya-espanol aumentada con mas de tres mil voces (1885). At ang ibig sabihin ng
depinisyon na ito ay Take only the seed6. Ngunit, sa pagdating ng 1895 at ng
katapusan ng ikalanisiyam na siglo ay nag-iba na depenisyon ng sulit. Ito na ngayon
ay volver o llevar una cosa lagar donde esteba7 na ang ibig sabihin ay to turn back8
o to bring one thing to where he is9.
Sa pagsimula na ikadalawampung dekada, partikular sa 1911, ay nagkaroon na
naman ulit ng isang malaking talon sa depinisyon ng salita sapagkat sa VisayanEnglish Dictionary ang sulit ay repetition10 o to repeat11. Ang depinisyon ng
sulit bilang isang pag-uulit o repetition ay mapapansin sa mga diksyunaryo na
kasunod nito. Ngunit, sa Suplemento al Diccionarion Visaya = Espanyol ang sulit
ay nagkaroon ng isang natatanging depinisyon at ito ay Aniversario, cumpleaos12 na
ang ibig sabihin ay anniversary13, birthday14 isang pangyayari na nangyayari taontaon. Isang natatanging depinisyon din ay mahahanap sa Hiligaynon Dictionary kung

6 Lissa Salapantan, Translation of Spanish words to English or Filipino, e-mail, March 7,

2016.
7 Diccionario Hispano-Bisaya, s. v., sulit.
8 Lissa Salapantan, interview by Jiara Montao, e-mail, March 7, 2016.
9 Ibid.
10 Visayan-English Dictionary, s. v., sulit.
11 Ibid.
12 Suplemento al Diccionarion Visaya = Espanyol, s. v., sulit.
13 Collins Spanish Dictionary - Complete and Unabridged 8th Edition, s. v., aniversario.
14 Collins Spanish Dictionary - Complete and Unabridged 8th Edition, s. v., cumpleaos.

saan ang sulit ay to test, to repeat, to do again15. Sa pagtatapos ng siglo na ito ay

nadagdagan ang mga kasingkahulugan ng salita. Mula sa mga unang depinisyon ng
sulit bilang repetition ay nadagdagan ito ng to repeat, to do (over) again, iterate,
reiterate, recur, revert16 at resume17.
Sa pagsimula naman ng 21st na siglo, nawala ang ibang entry ng sulit na
nakita sa diksyunaryong isang dekadang mas matanda sa kanya. Ang bagong
depinisyon ng sulit sa panahong ito ay to repeat, retrace18 at repetition, retracing,
rerun, replay19. Ang conjugation naman ng sulit na suliton ay will be repeated,
was repeated20 at be repeated but not now21.
Ngunit, ang salitang sulit bagamat may maraming depinisyon sa ibat ibang
diksyunaryo ay hindi ganap na makikita kung kayat ay kinuha ang mga depinisyon
ng mga kasingkahulugan ng sulit na liwat o liwan sa mga diksyunaryo na walang
entry sa sulit. Sa Cursos de lengua panayana ang liwan o liwat ay Otra vez; hacer
la cosa otra vez, o repetir lo que se ha dicho at susesor de uno como hijo de padre.
Lugar teniene de otro, y suplir o poner una cosa en lugar de otra22 na ang ibig sabihin

15 Hiligaynon Dictionary, s. v., sulit.

16 Kapulungan Binisaya-Ininglis, s. v., sulit.
17 Ibid.
18 Diksyonaryo = Dictionary : Hiligaynon-English, English-Hiligaynon, s. v., sulit.
19 Ibid.
20 Diksyonaryo = Dictionary : Hiligaynon-English, English-Hiligaynon, s. v., suliton.
21 Ibid.
22 Cursos de lengua panayana, s. v., liuan. liuat.

ay Again, do a thing again or repeat what has been said23 at A successor, like father
like son. Another lieutenant, and replace or put something in place24. Sa VisayanEnglish Dictionary ni Patrick Rafferty ang liwat ay offspring, generation, to
generate at to breed25 at sa Visayan-English Dictionary naman ni Rodolfo Cabonce
ito ay having the same features, of a predecessor or ancestor, a person of the same
breed, descendant26 at follow the same breed, features, etc27. Sa Diksiyonaryong
Hiligaynon-Filipino ito naman ay uulitin, iibahin at sa Dictionary of Bisayan Arts:
(Cebuano/Hiligaynon/Waray), ito ay to repeat, repeated, replica repetition28 at ang
liwan naman ay to transform, do again, repeat, remodel, change, replace29.
Sa salin naman sa tagalog natagpuan na ang most na kahulugan ng ulit ay
pareho lamang sa mga kahulugan ng sulit ngunit natagpuan din na may iba pa itong
mga kahulugan. Sa UP diksyunaryong Pilipino, natagpuan na may kahulugan ang
salita na panggagaya30, biro31 at guhit.32 Sa The New English Filipino Dictionary,
23 Lissa Salapantan, interview by Jiara Montao, e-mail, March 7, 2016.
24 Ibid.
25 Visayan-English Dictionary, s. v., liwat.
26 Visayan-English Dictionary, s. v., liwat.
27 Ibid.
28 Dictionary of Bisayan Arts: (Cebuano/Hiligaynon/Waray), s.v., liwat.
29 Dictionary of Bisayan Arts: (Cebuano/Hiligaynon/Waray), s.v., liwan.
30 UP Diksyunaryong Filipino, s.v., ulit.
31 Ibid.
32 Ibid.

nakita naman na ang ulit ay may mga kahulugan na recapitulate, rehearse33 at

relate34. Nakita din ang mga depinisyong ito sa Tagalog-English Dictionary, ngunit
ginigiit pa ng diksyunaryong ito na ang isang pag-uulit ay maaring maging
importune35 ang isang tao sa pamamagitan ng asking repeatedly36 o sa
pamamagitang ng to return again and again.37 Nagkaroon din ng mas malalalim na
depinisyon ang aspeto ng sulit na pagbalik sapagkat sa Diksiyonaryo ng Wikang
Pilipino nakita ang pagbalik na aspeto bilang to set back (to its place), to be mended
and restored to former condition.38 Gayunpaman, makikita na ang sulit o ulit ay di
lamang isang pagbalik sa isang lugar o pagsauli ng isang bagay sa may-ari nito, ito
din ang aksyon na pagbalik sa isang kondisyon. May nakita ding isang kabalintunaan
sa mga depinisyong nalagap tungkol sa ulit at sulit. Kadalasang makikita sa mga
depinisyon na ang sulit at ang ulit ay may kahulugan nang muli o again and again.
Ibig sabihin may diwa ang sulit ng pagkadalasan ng isang aksyon o pangyayari,
ngunit sa Bagong Diksyunaryong Pilipino-Pilipino ay nakita na may depinisyon din
ang ulit bilang minsan.39

33 The New English Filipino Dictionary, s.v., repeat.

34 Ibid.
35 Tagalog-English Dictionary, s.v., maulit.
36 Ibid.
37 Practical Dictionary of the Tagalog Language, with Definitions in English, s.v., ulit.
38 Diksiyonaryo ng Wikang Pilipino, s.v., uli.
39 Bagong Diksyunaryong Pilipino-Pilipino, s.v., uli.

Sa katunog naman ng sulit nakita na may mga depinisyon ito na dar cuenta,
examinarse, sacar el principal sin ganancia e Ensayarse en comedia40 na may ibig
sabihin na pagbigay ng salaysay, pagkuha ng pagsusulit, ang pagkuha ng puhunan
nang walang tubo at pag-insayo sa comedia.41 Kadalasang ding makikita sa mga
diksyunaryo ang kahulugan nito bilang anumang itinakdang pamantayan na dapat
lampasan42, paliwanag o pagpapaliwanag, pagsasauli sa anumang hiniram at antas ng
pakinabang sa puhunan.43 Ang sulit bilang isang iksamen ay may mga mas partikular
na gamit. Natagpuan na mayroon itong depinisyon ng paglilitis,44 pag-interrogate45,
inquest46 at search47 sa mga imbestigasyon at pagsusulit o test48 sa konteksto naman ng
paaralan. Sa aspeteo naman ng sulit bilang isang pagsasalaysa ay mayroon ding mga
mas partikular na mga kahulugan na nahanap. Natagpuan na mayroon itong

40 Vocabulario de la lengua tagala, s.v., sulit.

41 Ibid.
42 UP Diksyunaryong Filipino, s.v., ulit.
43 Ibid.
44 Bagong Diksyunaryong Pilipino-Pilipino, s.v., sulit.
45 Practical Dictionary of the Tagalog Language, with Definitions in English, s.v.,

pagsusulit.
46 Ibid.
47 Ibid.
48 Diksiyonaryo ng Wikang Pilipino, s.v., sulit.

depinisyon ng isang submission,49 explanation50, report51, narration52, at to tell

anyone else53.
C. Konseptualisasyon
Batay sa mga saliksik na nalagap, masasabi na isinasakonsepto ng salitang sulit ang tatlong
pera

"sulit"

gamit

pagsasauli

gawa

reward

aksyon / anyo

pangagaya /
imitasyon

Sulit

Pagbalik

Pag-uulit

insist / persist

illusyon

pag-alaala
pangyayari

Pagsusulit

pagpapatuloy

bilang isang
pamantasan

pagkakaroon ng
pagkakataon
nalalaman ng tao

Batay sa
Halaga
pakinabang
pangunahing konseptoisang pagbabalik, isang pag-uulit at isang pagsusulit at ibat iba
pang mga menor na mga konsepto sa ilalim ng bawat pangunahing konsepto na makikita sa
talangguhit sa taas. Ang mga konseptong na nailatag sa tsart na ito ay itatalakay sa susunod na
mga pahina ng papel na ito.
1. Sulit bilang pagbabalik
Sulit bilang pagbalik sa isang ibinigay at iginasto. Ito ang dalawang mga
konseptong nabuo mula sa mga saliksik na naigawa mula sa mga Hiligaynon at
49 Ibid.
50 Ibid.
51 Talahuluganang Pilipino-Ingles, s.v., sulit.
52 Diksyunaryo Tesauro, Pilipino Ingles, s.v., sulit.
53 Tagalog-English Dictionary, s.v., repeat.

tagalog na mga diksyunaryo. Sa pamamagitan ng pag-uulit nagkakaroon ng isang

pagbalik ng isang bagay sa kanyang may-ari sa dalawang mga anyo. Una ang anyo
ng bagay mismo at ang pangalawa ang anyo ng pakinabang. Sa unang anyo ito ang
pagbabalik ng isang bagay sa kanyang tunay na anyo o pagsasauli. Sa pangalawa
naman ay nagkakaroon ng isang pagbalik sa abstract na konsepto ng halaga. Ang
dalawang konseptong ito ay itatalakay sa ibaba.
i. Sulit bilang isang pagsasauli o pagbabawi
Naitalakay sa saliksik na ay sulit ay mayroong aspeto ng pagbabalik.
Ang aspetong ito ay maitutukoy natin sa tatlong mga konteksto. Una, sa pera,
pangalawa, sa mga gamit at pangatlo sa gawa o mga aksyon ng tao, partikular
sa mga sikap nito.
Ang pagbalik naman sa konteksto ng mga gamit ay isang lantay na
konseptong ito. Kapag nagkakaroon ng one-sided na palitan ay makakita tayo
ng diwa ng pagsasauli ng isang gamit sa tamang may-ari nito. Ang mga
halimbawang ito ay ang pagbabayad ng isang utang nang walang interest at ang
pagbalik ng isang hiram na gamit kagaya ng libro at iba pa. Ngunit, ang
pagbabalik ay hindi lamang one-sided. Maaring magkaroon ng isang palitan sa
pagitan ng dalawang partido. Gagamitin ulit ang halimbawa ng pag-uutang. Sa
unang halimbawa ay walang interes ang ibinayad ng taong may utang. Sa
ganitong halimbawa ay mas sulit para sa nang-uutang ang transaksiyon ngunit
maaring pakinabangan ng nagpapautang ang palitan na ito sa pamamagitan
nang pagpatong ng interes sa utang. Sa ganitong sitwasyon ay nagiging mas
sulit ang transaksiyonpara sa taga-utang sapagkat may nakukuha siyang
dagdag nap era. Sa ganitong sitwasyon ay nagkakaroon ng pagbalik ng
pamumuhunan ng taga-utang.
Isa pang halimbawa upang malinaw ang konseptong ito ay ang pagkain
sa labas. Kapag kumain ka sa isang restawran nang isang potahe na may

unlimited rice at drinks masasabing mong mas sulit kumain dito kaysa sa
isang restawran na nag-a-alok ng isang potahe na walang unlimited rice at
unlimited drinks sa magkaparehong presyo sapagkat mas malaking halaga ang
nakukuha ng mo para sa perang gagastuhin mo. Sa ganitong halimbawa
makikita natin ang pagkakaroon ng isang palitan sa pagitan ng pera at
pakinabang ng isang bagay na ibinili. Ang palitan na ito ay ang pagbalik ng
halaga ng pera sa pamamagitan ng pakinabang ng ibinili.
Ngunit, maari ding magkaroon ng isang palitan sa pagitan ng
pakinabang at sa pera. Ito ay inilalarawan ng ating lipunan sa pamamagitan ng
pagkakaroon ng bayad sa mga mangagawa. Mas malaki ang halaga ng sweldo
na nakukuha ng mga mangagawang mas mataas ang ranggo sa isang kompanya
sapagkat mas kapakipakinabang at kadalasang mas mahirap ang kanilang
trabaho. Ngunit, hindi lamang ito tumutukoy sa trabaho o di naman kaya sa
ekonomiya. Tumutukoy din ito sa buhay mismo. Ang isang estudyante na
tinatamad ay siguradong magkakaroon ng mas mababang grado kaysa sa isang
estudyanteng na palaging nagsisikap. Sabi nga ng mga matatanda talo ng
masipag ang mga matatalino. Ito ay sapagkat kahit na matalino ang isang tao
ngunit kung siya naman ay hindi nagsisikap ay hindi niya makukuha ang
gradong taglay niyang makuha. Sa ibang salita, hindi niya nagamit ang kanyang
full potential. Sa isang banda naman ang isang masipag na estudyante ay
nagkakaroon ng pagkakataon na maabot ang pinakamataas na grado na
pwedeng makuha ng isang estudyante. Sa mga halimbawang ito makakita tayo
ng isang palitan sa pagitang ng sukat ng sikap ng isang tao sa isang halaga.
Batay sa mga itinalakay maisasabi na isinasakonsepto ng sulit ang isang
palitan sa pagitan nang dalawang pantay o mas labis na halaga.
2. Sulit bilang pag-uulit

Ang pag-uulit ay nagkakaroon ng ibat ibang mga implikasyon depende sa

bagay na inuulit at sa konteksto ng kaniyang paggamit. Nagkakaroon ng diwa ng
imitasyon, pagpapadami at pagiging tanda ang sulit dahil sa ibat ibang gamit nito
ng pag-uulit. Ang mga menor na konseptong ito ay itatalakay sa mga sumusunod na
seksyon ng papel.
i. Sulit bilang isang imitasyon
Sa mga saliksik pansinin na palaging nababanggit ang depinisyon ng
sulit bilang isang replica at to copy. Ang mga depinisyong ito ay nagbibigay
ng diwa ng sulit bilang paggawa ng isang imitasyon. Sa pamamagitan nang
pag-uulit nakakagawa ang isang tao ng isang imitasyon. Ang pag-uulit na ito ay
maaring batay lamang sa panlabas na aspeto. panloob na aspeto o batay sa
dalawang aspetong nabanggit.
Ang panlabas na aspeto ay maaaring nakabatay sa dalawang salik: ang
anyo at ang aksyon. Sa bahagi ng anyo, maaaring magkaroon ng paggaya sa
damit at sa katawan. Maari din na magkaroon ng isang pagbabagong anyo
upang marating ang anyo ng ginagaya. Isang paraan upang makamit ang isang
ganap na panggaya ay ang cosplay. Sa cosplay ay ginagaya ng isang tao, isang
4D na nilalang, ang isang 2D o minsan 3D na nilalang. Ang unang ginagawa ng
mga cosplayers ay ang paggawa ng mga damit na may parehong disenyo sa
karakter na gagayahin nila. Ang pangalawang gagawin nila ay ang gumamit ng
mga wig at make-up upang gumawa ng isang palabas. Ngunit, hindi sapat na
ang mukha lamang ang kanilang gayahin upang magkaroon ng isang ganap na
panggagaya sa panlabas na anyo, kinakailangang sundin din ng mga cosplayers
ang mga pose ng mga karakter na kanilang ginagaya para maisip ng mga
manonood na sila ay yung karakter. Sa pamamagitang ng mga naibanggit ay
nagkakaroon ng imahe ng karakter ang mga cosplayers.

Ang panloob na aspeto naman ay batay sa ugali na ipinapakita ng tao

gamit ang kaniyang mga aksyon at pananalita, sa ganitong uri ng pangagaya ay
hindi kinakailangang gayahin pati ang pisikal na anyo ng ginagaya. Isang
halimbawa ng ganitong uring panggagaya ay mga pagganap o acting. Upang
ganap na mapalabas na sila ay ang karakter na iyon, ginagaya ng mga aktor ang
mga kaugalian ng taong kanilang inilalarawan mula sa kanilang pananalita
hanggang sa paraan kung papaano ang karakter umiyak, magalit at magmahal.
Sa ganitong panggagaya ay nagkakaroon ng isang performance na maaring ilink sa sinasabi ni Patrick Flores sa kanyang gawa na Palabas. Sa kanyang papel
sinasabi ni Flores na ang palabras in the Filipino language means
performance54. Dahil dito masasabi natin na dahil sa isang panggagaya
nagkakaroon ng isang faade isang palabas; isang outer layer55 ika nga ni
Fenella Cannell sa kanyang papel sa Power and Intimacy.
Ang faade na ito ay makikita nating sa aktor ay na gumaganap sa harap
ng camera. Kung sa mga baeaty pageants naman at sa mga tinatawag na mga
tranvestites ang palabas o ang outer layer na ito ay makikita sa kanilang
pananamit at pag-kopya ng gender perfomances ng mga babae. Ito ay nagiging
isang ilusyon sapagkat dahil sa panggagaya nagkakaroon ng pagtatago ng
totoong nilalaman ng kanilang katawan at ng kanilang totoong biological sex.
Dahil sa pag-iisip na maling katawan ang naibigay ng panginoong sa kanila ay
kailangan nila itong itago sa pamamagitan ng pag-adopt ng isang palabas sa
pamamagitan ng panggagaya. Maaring hambingin ang konseptong ito sa
54 Flores, Patrick, Palabas In Ctrl + P Journal of Contemporary Art, 9.
55 Fenella Cannell, Beauty and the idea of America. In Power and Intimacy in the

Christian Philippines, 223.

sinasabi ne Cannell tungkol sa mga beauty pageants: [remove] ones shame56

sapagkat katulad nito nagkakaroon ng isang paggawa ng isang palabas sa
pamamagitan ng panggagaya na maaring maging isang transpormasyon.
Bagamat alam ng tao na inilalarawan ng isang aktor ang isang karakter,
minsan ang imahe ng karakter ay nagiging imahe din ng aktor lalo na kapag
magaling gumanap ang aktor sa kanyang karakter. Sa kagalingan nang
pangagaya ay nagkakaroon ng isang ilusyon sa pagitan ng manonood at sa
aktor. Nauugnay ang mukha ng aktor sa mukha ng karakter kahit na hindi
ginagaya ng aktor ang mukha ng karakter. Sa ganitong uri ng pangagaya
nagkakaroon ng isang pag-uulit ng karakter mula sa script na ginagampanan ng
aktor.
Ang dalawang uri ng panggagaya na naibanggit, ay puwedeng
pagsamahin. Sa ganitong uri ng panggagaya ay nagkakaroon ng isang pagsunod sa mukha, galaw at ugali. Ang pangagayang ito ay maaring mapanganib
sapagkat maaring makalimutan ng nanggagaya na siya ay nanggagaya lamang.
Sa ganitong tipo ng panggagaya ay nagkakaroon ng isang ganap na
pagbabagong-anyo. Isang malapit na halimbawa ay ang mga transsexuals. Ang
mga taong ito ay mga lalaking dumanas sa tinatawag na sex change. Sa
pamamagitang ng sex change at pag-inom ng mga hormonal pills ay nababago
nila ang anyo ng kanilang katawan upang maging kapareho sa babae.
Nagkakaroon din silang mga katangian ng mga katawan ng mga babae kagaya
ng mga mahahabang buhok, mas malaking mga titi at mas payat na mga
katawan. Ang mga damit na kanilang sinusuot ay katulad din sa mga babae
kagaya ng mga paldat blusa, aksesorya para sa buhok, tainga, leeg at iba pa.
56 Ibid, 223.

Nagkakaroon din ng pagkasunod sa mga ugali ng mga babae. Dahil sa ganap na

panggaya nila ay nagkakaroon ng isang transpormasyon o isang pag liwan at
nagiging mga babae sila sa mata ng lipunan. Minsan hindi nababatid ng mga
kinikilala nila na sila pala ay hindi tunay na babae dahil sa lubos na
panggagaya. Sa pamamagitan nang pag-ulit ng mga katangian ng babae ay
nagkakaroon sila ng isang panibagong karakter.
ii. Sulit bilang pagpapatuloy sa isang lahi
Ang katangian ng isang pamilya ay ang kanilang mga mukha. Ang
katangian na ito ay ang pagkakahawig ng mga mukha ng mga anak sa kanilang
mga magulang. Kamukha mo ang iyong nanay noong bata pa siya o
Kamukha mo ang iyong itay noong bata pa siya. Ang mga pangungusap na ito
ay siguradong nasabi sa atin noong bata palang tayo. Ang pagkakahawig na ito
ay dahil sa isang pagsalin at pagsama ng mga DNA ng ating mga magulang.
Dahil sa isang pag-uulit na ito ay naibigay nila ang mga katangian nila sa
kanilang mga anak. Ang mga katangiang ito ay maaring din na maipasa sa mga
supling ng kanilang mga anak. Dahil sa processo ng pagbuo ng anak ay
nagkakaroon ng isang pag-uulit sa mga katangian ng mga magulang. Ang
konseptong ito ay makikita sa mga depinisyon ng mga kasingkahulugan ng sulit
na liwat, kung saan nakikita na may diwa ng panganganak at reproduksyon ang
salita.
Sa pamamagitan ng panganganak, hindi lamang nagkakaroon ng isang
pag-uulit sa mga pisikal na katangian sa mukha. Nagkakaroon ng isang paguulit sa buong anyo ng anak. Ang mga anak ng mga tao ay tao pa rin. Walang
anak na ahas, baboy o di naman kayay kalabaw ang mga tao. Kagaya din ng
ibang mga hayop ang mga anak nila ay mayroong parehong mga katawan

kagaya ng kanilang mga magulang. Hindi nanganganak ang mga kalabaw ng

baboy at di nanganganak ang baboy ng kalabaw. Sa pamamagitan ng processong
ito nagkakaroon ng isang pagdadami ng isang lahi at sa pagdadami ng isang
lahi. Dahil sa pagpapatuloy nap ag dami ng isang lahi ay umiiral ang isang
angkan o bayan ng mga tao o hayop.
Ang processo ng pag-uulit sa katawan ay hindi lamang sa mga katangian
ng katawan na nakikita ng ating mga mata. Nangyayari din ito sa mga maliliit na
selula ng ating katawan. Sa isang segundo ay maraming mga selula natin ang
namamatay. Dahil dito inuulit o idini-duplicate ng katawan ang mga selulang
malapit nang mamatay upang patuloy na nabubuhay ang organismong
nagmamay-ari ng selulang ito. Dahil dito nagkakaroon din ng diwa ng
pananatiling buhay ang salitang sulit.
Ngunit, kung hindi ganap na naiulit ang isang bagay ay nagkakaroon ng
isang problema sa supling. Isang halimbawa nito ay ang mga taong naipanganak
na kulang ng mga ilang parte ng katawan. Dahil dito ay nagkakaroon ng isang
problema sa mga processo ng katawan. Gayundin ang nangyayari kapag
nagkakaroo ng sobrang pagkokopya ng mga selula ng katawan. Isang
halimbawa nito ay ang kanser. Dahil sa sobrang pagkopya ng mga selula ay
nagkakaroon ng isang tumor o bukol sa loob ng katawan na maaring maging
dahilan ng pagkamatay ng isang organismo. Dapat ay magkaroon ng
katamtamang pag-uulit sapagkat kung magkaroon ng isang sobra o kulang ay
maaring maging sanhi ito ng pagkamatay ng isang organismo o mas Malala pa
ang pagkawala ng isang angkan mismo.
iii. Sulit bilang isang pagtatanda ng mga alaala

Taon-taon ay ipanagdiriwang natin ang mga mga anibersaryo at

kaarawan ng mga pangyayaring importante sa atin. Pansinin na sa bawat taon
ang mga pangyayaring mga ito ay isa palang pag-uulit at celebrasyon ng mga
kaganapang na naganap sa naglipas na mga panahon. Dahil sa pagdiriwang na
ito ay nagkakaroon ng isang pag-alala sa mga kaganapang sa pangyayaring
idinidiwang. Dahil dito ang celebrasyon ay nagiging isang tanda sa mga
pangyayari at mga alaala na nabuo sa pangyayaring idinidiwang. Sa mga
kaarawang naaalala ang mukha ng bata noong siya ay bagong ipinanganak pa
lamang, noong sinusubok niyang makatayo sa kanyang dalawang mga paa
nang hindi bumagsak ang kanyang mukha sa sahig at noong siya ay
nagsimulang lumaki upang maging isang dalaga.
Sa unang bahagi ng papel ay naitalakay ang pagpapatuloy ng sang lahi
sa pamamagitang ng pagsulit. Kamukha mo ang iyong nanay noong bata pa
siya o Kamukha mo ang iyong itay noong bata pa siya. Makikita sa mga
pangungusap na ito ay nagkakaroon ng isang pag-alala sa isang memorya dahil
sa mga katangiang naulit o naibigay sa anak. Kung kayat maaaring maisabi na
ang mga bagay na naulit ay nagiging tanda sa mga alaala o memorya nga mga
tao. Sa mga pangungusap na naibanggit, pansinin na naaalala ng nagsasalita
ang mga memorya niya sa mga magulang ng bata. Nagkakaroon ng isang
pagalala sa mga memorya niya tungkol sa orihinal o ang ikinopyang bagay.
Isa pang halimbawa sa penomenang ito ay ang itinatawag na dj vu.
Sinasabi na ang dj vu ay isang phenomena kung saan nagkakaroon ng isang
malakas na pakiramdam na ang pangyayaring na kasalukuyang nararanasan ay
nangyari na sa kanila. Dahil sa isang paguulit ng pakiramdam ay naalala nila
ang isang pangyayari maaaring nangyari na sa kanila realidad o sa panaginip.

Dahil dito masasabi na dahil sa pag-uulit ay nagkakaroon ng isang pagtanda sa

mga alaala.
Ngunit, ang pag-alala mismo ay isang pag-sulit. Ito ay sapagkat
nagkakaroon ng isang pagbalik ng mga alaala sa isip ng tao at binabalikan ng
tao ang mga alaalang nagawa niya. Nagkakaroon ng isang tinatawag na replay
ng mga alaala ng tao sa kanyang isip. Sa pamamagitan nito ay nababalikan ng
tao ang kanyang kabataan at galimgim sa taong bumabalik.
iv. Sulit bilang pagbibigay ng isang pagkakataon
Try and try until you succed. Patuloy na sumubok hanggang tagumpay.
Ang kasabihang ito ay isang halimbawa ng pagbibigay ng isang pagkakataon sa
pamamagitan ng pag-uulit. Kung sa unang pagkakataon ay hindi
nagtagumpayan isang tao ay maari niyang ulitin ang isang aksyon hanggang
siya ay magtagumpay. Ngunit, sa ganitong uri ng pag-uulit. Nagkakaroon
lamang ng isang pag-uulit sa pagsisikap ng tao at sa aksyon na ginagawa upang
makamit ang isang kasukdulan. Hindi na isinasama sa pag-uulit ang
kinahahantungan sapagkat maaaring magkaroon ng ibat ibang kinahahatnan
ang isang aksyon.
Sa ganitong konsepto ay nagkakaroon isang uri ng pag-uulit kung saan
ang pag-uulit ng isang aksyon ay nagbibigay ng isang pagkakataon sa taong
umuulit. Inuulit, at sa isang kaunting saklaw, binabalikan ang simula ng isang
pangyayari upang baguhin ang isang kinahantungan; start afresh ika nga. Dahil
sa isang pagbalik o pag-uulit ng isang simula ay nagkakaroon ng isang
pagkakataon na baguhin ang sariling kapalaran. Nagkakaroon ng isang pagsisisi
at isang pakiramdam ng pag-pursigi o pagsisikap.

Ngunit sa processo ng pag-uulit, maaaring mawalan ng gana na umulit

ulit ang isang tao sapagkat maaring magkaroon ng pag-uulit sa
kinahahantungan. Sa mga saglit na ito kailangan na habang inuulit ang isang
aksyon ay lampasan din ang pamantasang nailagay upang magtagumpay.
3. Sulit bilang isang Pagsusulit
Pagsusubok. Ito ang pangatlong konseptong nalagap mula sa mga saliksik. Ang
konseptong ito ay higit na makikita sa tagalog na mga depisnisyon ng salita. Mula sa
mga saliksik makikita na mula sa pagkakaroon ng isang pamantasan ay nagkakaroon
ng isang pagsusubok ang isang bagay o tao upang malampasan ito. Ang konseptong
ito ay may dalawang menor na konsepto batay sa konteksto ng antas: sa tao o sa
bagay. Ang dalawang mga konseptong ito ay itatalakay sa mga sumusonod na
seksyon ng papel.
i. Sulit bilang isang pagsubok sa nalalaman ng tao
Ang sulit ay may depinisyon bilang isang pamantasang dapat lagpasan.
Upang malaman kung ang isang tao ay nakapasa sa pamantasan ng paaralan
kinakailangan bigyan ng isang pagsusulit upang ganap na mabatid ang salik ng
kanilang kaalaman. Kinakailangan ulitin ng mga mag-aaral ang kanilang
kaalaman sa pamamagitan ng pagsulat o pagsabi. Ipinapakita ng kanilang paguulit ang mga bagay na kanilang natutunan sa mga leksyon na ibinigay ng
tagapagturo. Kailangan malagpasan nila ang pamantasang ibinigay ng tagasuri
upang makapag umakyat sa susunod na baitang. Ang pamantasan na dapat
lampasan ay isang sukat kung kakayanin at kung handa na ang taong ito sa
isang mas mahirap na leksyon o para sa isang mas mataas na pamantasan.
Sa konteksto ng mga imbestigasyon, imbes na magkaroon ng isang
pagsusulit kagaya sa paaralan nagkakaroon naman ng isang pagtanong sa mga
saksi, criminal at iba pa. Ngunit, ganoon parin ang diwa. Kinakailangan nilang
ulitin ang kanilang kaalaman sa pamamagitan ng pagsabi ng katotohan sa harap

ng korte. Sa pamamagitan ng pagsabi ng katotohanan ay maaring lampasan nila

ang mga pamantasan ng innocente o may sala. Kapag ang mga nasabi nila ay
hindi tumugma sa imbestigasyon o kung nakita na sila ay gumawa ng sala
masasabi na nalampasan nila ang antas ng pagiging kriminal. Ngunit, kung ang
kabaligtaran naman ang nangyari, kung saan nalampasan naman nila ang antas
ng pagiging inosente ay masasabi naman na sila nga ay walang sala.
Sa mga halimbawang ito at sa mga depinisyong naisaliksik masasabi na
ang sulit ay isang pag-subok ng nalalaman ng tao sa pamamagitan ng pag-uulit
ng kanilang kaalaman sa isang medyum.
ii. Sulit bilang isang antas ng pagpakinabang
Ang sulit bilang isang pamantasan ay maari ding gamitan sa konteksto
ng halaga ng isang bagay batay sa iginasto o ibinigay ng mamimili. Naitalakay
sa unang seksyon ng konseptualisasyon na ang sulit ay isang pagbalik nga
iginasto. Ngunit, paano nga masasabi na ang pagbalik ng iginasto ay sapat
upang masabi na ito ay sulit? Masasabi ito dahil sa diwa ng sulit bilang isang
antas. Kung katamtamang naibalik ang iginasto sa pamamagitang ng
pakinabang ng bagay na ito ay maaaring masabi na sulit nga ang bagay na ito.
Ngunit, upang siguradong maisabi ito kailangan munang lampasan ng
pakinabang ng gamit ang antas na itinakda ng mamimili. Kapag nagkaroon ng
isang pagbalik na nakapasa sa antas na itinakda ay ganap na masasabi na sulit
nga ang bagay na ito. Dahil dito nagiging tanda ang sulit sa halaga ng isang
bagay. Ito ay sapagkat nagkakaroon ng diwa na mahalaga ang isang bagay
dahil sulit ito.
Ngunit, dahil sa pagkakaroon ng diwa ng sulit bilang isang pamantasan
sa isang halag ay nagkakaroon din ito ng diwa ng isang hati. Sulit bilang isang
hati sa pagitan ng mahalaga at hindi mahalaga. Ang mga mahahalaga ay ang

mga gamit na sapat na nakapasa sa antas na itinakda at ang mga hindi

mahalaga ay ang mga bagay na hindi nakapasa sa antas na nailatag ng mga
mamimili.
Dahil sa mga depinisyong nalagom at naisuri masasabi na ang sulit ay
may diwa bilang isang pamantasan ng pakinabang kung saan pinaghahati nito
ang mga mahahalagang bagay (i.e. mga bagay na may sapat na pakinabang) at
mga bagay na hindi mahalag (i.e.mga bagay na hindi sapat ang pakinabang).
D. Ang mga Konsepto ng sulit batay sa konteksto
Ang mga kahulugan, gamit at konseptong natalakay sa mga naunang seksyon
ay maaaring makita sa ibat ibang sangay ng panitikan. Sa bahaging ito ng papel ay
susubukang iugnay ang salitang sulit sa dalawang pelikulang pinanood ng klase: Nick
at Chai at Taklub.
1. Sulit at Tangi
Ang tao ay mayroong pansariling antas sa kung paano nito pinahahalagahan
ang isang gamit. Maaari na ang halaga nito ay mula sa kanyang pakinabang, kalidad o
di naman kaya ay sa alaalang nagugunita rito. Ayon alinman sa mga kaganapang ito,
ang bagay ay nababahagi sa kanikanilang klasipikasyon batay sa kagustuhan ng tao.
Sa paghahambing ng mga salitang sulit at tangi, isinaalangalang ang kanilang
magkatulad na tungkulin bilang pahiwatig ng kahalagahan ng mga bagay.
Ang tangi ay umiikot sa paghahati ng isang kabuuan sa kanikanilang grupo ng
klasipikasyon. Mula sa paghahating ito, nabubuo ang dalawang magkasalungat na
konotasyon ng halaga, yaon ang pagiging mahalaga (worthy) at walang-katuturan
(worthless). Gayunpaman, sinasagisag ng sulit ang isa lamang sa banggit na mga
antas ng pakinabang, ang pagiging mahalaga. Hinihiwalay ng sulit ang mga bagay na
nakapasa (worthy) sa mga hindi nakapasa sa pamantasan. Upang sabihin na ang isang

bagay ay sulit ay kailangan nitong lampasan ang anumang itinakdang pamantayan ng

katauhan. Bagaman na ipinagkakaloob ng dalawang salitang ito ang klasipikasyon ng
mga bagay, ang antas na ginagamit ng salitang sulit upang masabi na ang bagay ay
tunay na sulit ay karaniwang sa mga pisikal na aspeto lamang. Ngunit sa upang
masabi na ang isang bagay ay katangitangi kapwa pisikal at emosyonal na antas ay
ang mga isinasaalang-alang.
Samakatuwid, ang mga salitang sulit at tangi ay nagsisilbing mga
representasyon ng mga kahalagahan ng mga bagay. Kung ang sulit ay umuukol
lamang sa pagkakaroon ng halaga ng isang bagay, ang pagiral naman ng tangi ay
lumalampas dito sa pamamgitan ng pagtukoy pati narin sa kawalan ng halaga. Kaya
naman nagkakaroon ang mga ito ng diwa ng partisyon sa pagitan ng mga gamit na
may mga katuturan at walang katuturan.
2. Nick at Chai
Sa pelikulang Nick at Chai makikita ang sulit bilang isang pagsusulit sa buhay
nilang mag-asawa at bilang isang pagbalik sa estado bilang isang magkatipan na wala
pang mga anak. Namumuhay sila habang sinusubukang kalimutan ang pait sa
kanilang mga puso upang makapagsimula ulit. Dahil sa isang pagbalik sa isang estado
kung saan wala na ang kanilang mga anak ay napilitan silang ulitin ang kanilang
buhay. Ngunit sa processong ito, hindi lamang nila tinutulungan ang kanilang mga
sarili. Kinakailangan din na tulungan nila ang kanilang mga kababayan na magsimula
ulit. Sa pamamagitan ng pagtulong sa ibang tao ay nagkakaroon nang isang pagdami
ng pag-asa sapagkat sabi nga nila mayroong seguridad sa karamihan. Dahil sa
karamihan nila ay mas madaling magsimula ulit ang mga tao upang maging masaya
muli.

Sa pelikula makikita din na sinasabi ni Nick at ni Chai ang pariralang Life must
go on, all is well ng paulit-ulit. Ang pag-uulit ni Nick at ni Chai sa mga pariralang ito
ay isang ehemplo kung saan kinukumbinsi nila ang sarili nila na talagang All is well.
Gumagawa sila ng isang ilusyon sa kanilang sarili upang maituloy ang kanilang
buhay. Sapagkat sariwa pa ang sakit na kanilang nakuha sa bagyo ay kinakailangan ni
Nick at ni Chai gumawa ng isang palabas ng isang taong malakas upang hindi
manghina ang isat isa. Ang palabas na ito ay gumagawa ng isang ilusyon sa isat isa
na dapat maging malakas ako para sa kanya at sa kanilang sarili mismo all is well.
Maarin nating itong ihambing sa isang band-aid. Kailangan na itago muna nila ang
sakit upang dahan-dahan itong gumaling.
Samakatuwid mula sa konteksto ng pelikulang Nick at Chai, masasabi na ang
sulit ay isang pagsimula muli sa pamamagitan ng paggawa ng isang ilusyon ng isang
simula at pagdami ng pag-asa dahil sa pagbalik sa isang dating estado.
3. Taklub
Sa pelikulang ito makikita na pilit na itinutuloy ng mga Yolanda survivors ang
kanilang buhay. Kahit na maraming mga problema ang dumating sa kanila ay
sinusubok pa rin nila ang buhay. Pansinin din na kahit umalis na ang bagyo hindi pa
rin ito ganap na umalis sa mga tao. Nandoon pa rin ang trauma nila sa mga tsunami.
Nandood pa rin ang sakit ng pagkawala ng kanilang mga minamahal sa buhay. Kahit
na lumipas na ang bagyo ay hindi pa ganap na umalis ang mga epekto nito sa mga
mamamayan. Dahil dito gumagawa ito ng isang ilusyon ng pagpapatuloy ng bagyo
dahil sa patuloy na pag-uulit at pagbabalik ng kanilang mga problema. Kung kayat
maaring masabi na ang mga karakter sa pelikula ay parang mga tao na binitag sa
bagyo. Dahil sa pagpapatuloy ng sakit ay hindi sila ganap na makapgsimula muli.
Kahit anung pilit nilang balikan ang kanilang dating estado ng kasiyahan at
kapayapaan ay hindi nila maigawa. Sila ay naibitag sa isang sitwasyon kung saan

hindo mo naman nararamdaman ang bagsik ng hangin ngunit hindi naman maka-alis
ang sakit na dala nito.
Dahil sa mga konseptong nabuo mula sa pelikulang ito maisasabi na ang sulit
ay may konsepto ng isang pagpapatuloy at pagdami ng sakit kung saan hindi sila
makapagsimula muli. Ito ay maaarin masabi na kabalintunaan sapagkat may ibig
sabihin ang ulit na pagsimula muli.
E. Konklusyon
Batay sa mga saliksik na nalagap, masasabi na malaki ang saklaw ng mga konsepto
ng salitang isinaliksiksulit sa dalawang magkaibang wika: ang Hiligaynon at
Tagalog. Ngunit, kahit sa pagkakaiba ng mga depinisyong ito mapapansin na ang mga
konseptong nabuo dito ay bumbalik sa isang pangunahing konsepto ng sulit: ang isang
pagbabalik. Pansinin na sa papel na ito ay may tatlong pangunahing mga konsepto: ang
sulit bilang pagbabalik, sulit bilang isang pag-uulit at sulit bilang isang pamantasan.
Gayunpaman, upang magkaroon ng isang pag-uulit ay kailangan na balikan ang isang
estado o processo upang magkaroon ng isang pag-uulit at isang pagdadami. Kailangan
na balikan ang isang simula ng isang aksyon ng ilang beses upang maigawa ito ulit.
Kailangan na balikan ulit ay simula ng isang processo upang maituloy ang pagdadami
ng resulta nito. Gayundin sa konspeto ng sulit bilang isang pamantasan. Upang maisabi
na ang isang bagay ay ganap na sulit ay dapat magkaroon ng isang pagbalik sa iginasto
o ibinigay ng tao sa pamamagitan ng pagsasauli, gantimpala para sa ginawa niya o sa
pakinabang ng bagay na kanyang ibinili.
Gayunpaman, masasabi na isinasakonsepto ng sulit ang isang pagbalik kung
saan tinutulak nito ang ibat ibang konsepto ng pag-uulit at pagiging pamantasan.
Ang salitang ito ay ang nagiging simbolo ng diwa ng pagbabalik sa pamamagitan ng
pag-uulit kung kayat maari itong maging tanda ng isang alaala, ilusyon, pakinabang

at iba ang mga konseptong naitalakay sa papel. Sinasalamin ng salita ang isang
pagbalik sa panahon, partikular sa isang simula.

Bibliyograpiya
Alburo, Erlinda K. Dictionary of Bisayan Arts: (Cebuano/Hiligaynon/Waray). Manila:
National Commission for Culture and the Arts, 2009.
Alcantara, Ruby Gamboa. 1997. Diksiyonaryong Hiligaynon-Filipino. Diliman, Quezon City:
Sentro ng Wikang Filipino, Office of Research Coordination, University of the
Philippines.
Alcazar, Antonio Valeriano. Suplemento al Diccionarion Visaya=Espanyol. Manila: Imprenta
de Santos y Bernal, 1921.
Almario, Virgilio S. UP Diksiyonaryong Filipino. Binagong Edisyon ed. Diliman: UP Sentro
Ng Wikang Filipino, 2010.
Cabonce, Rodolfo S.J. Visayan-English dictionary. Quezon City: Ateneo de Manila, 1955.
Cannell, Fenella. Beauty and the Idea of America. In Power and Intimacy in the
Christian Philippines, 203226. Moussons, 2014.
Constantino, Ernesto. An English-Hiligaynon dictionary. Diliman, Quezon City: University
of the Philippines, 1975.
Collins Spanish Dictionary - Complete and Unabridged. 8th ed. Glasgow; New York, NY:
HarperCollins Publishers, 2005.
Daluz, Eusebio T. Filipino-English vocabulary with practical examples of Filipino and
English grammars. Manila: s.n, 1915.
De la Encarnacion, Juan Felix. Diccionario Bisaya-Espanyol. Vol. 1. Manila: Imprenta de los
Amigos del Pais, 1851.
------. Diccionario bisaya-espanol. aumentada con mas de tres mil voces. Manila: Amigos del
Pais, 1885.
De Noceda, Juan & De Sanlucar, Pedro. Vocabulario de la Lengua Tagala. Manila:
Reimpreso en Manila, Impr. de Ramirez y Giraudier, 1860.

De San Antonio, Francisco, O.F.M. Vocabulario Tagalo. 1624. Reprint, Quezon City :
Pulong: Sources for Philippine Studies, 2000.
Diksyunaryo Ng Wikang Filipino. San Miguel, Manila: Komisyon Ng Wikang Filipino, 1998.
English, Leo James. Tagalog-English Dictionary. Manila: Congregation of the Most Holy
Redeemer, 1977.
---. Tagalog-English Dictionary. Manila: Congregation of the Most Holy Redeemer, 1986.
Enriquez, J., Jose Bautista, and Francis Jamolangue J. Pocket Dictionary: English-Tagalog,
Visayan (Cebuano-Ilongo) Vocabulary. Manila: Philippine Book Company, 1949.
Enriquez, Pablo Jacobo. English-Tagalog, Tagalog-English Vocabulary. Manila: Philippine
Book. Co., 1949.
Flores, Patrick. "Palabas. Ctrl + P Journal of Contemporary Art, no. 11 (2008): 89.
Accessed March 23, 2015, http://barnard.edu/sites/default/files/inline/ctrlp_issue11.pdf
Grino, Eliza U. Diksyonaryo = Dictionary : Hiligaynon-English, English-Hiligaynon. Jaro,
Iloilo City: Central Philippine University Press, 2005.
Hall, Alton L., and Custodio Andres. Visayan-English Dictionary. San Jose, Antique: A.H.
Hall, 1911.
Haynor, H.O. Practical Dictionary of the Tagalog Language, with Definitions in English.
New York: Lawyers Cooperative Pub., 1930.
Hispanismos En el Tagalo. Madrid: Oficina de Educacion Iberoamericana, 1972.
Ignacio, Rosendo. Diccionario Hispano-Tagalo: o Aklat ng mga pangungusap na Kastila at
Tagalog. Tomado de varios diccionarios de la lengua castellana, especialmente del de
la Real Academia Espanola. Manila: s.n., 1922.
---. Diksiyonaryo ng Wikang Pilipino. Inihanda para sa nagsisipagaral sa mababa at mataas
na paaralan. Quezon City: Samar Publication, 1958.

INL-IMC Dictionary English Filipino. Lungsod Quezon, Diliman: Instructional Materials

Corp., 1987.
Jonkergouw, Hubert. English Visayan Dictionary. Edited by William Maierhofer. San Jose,
Antique: Mill Hill Missionaries, 1971.
Kaufmann, J. Kapulungan Binisaya-Ininglis. Iloilo City: La Editorial, 1997.
Mentrida, Alonso. Vocavulario De Lengua Bisaya, Hiligaina Y Haraya De La Isla De Panay
Y Sugbu Y Para Las Dems Islas. Primera parte, 1637.
Mentrida, Alonso de. Diccionario de la lengua bisaya, hiligueina y haraya de la isla de
Panay. Por la historia de la conquista de estas Islas. Manila: D. Manuel y de D. Felis
Dayot, 1841.
Motus, Cecile L. Hiligaynon Dictionary. Honolulu: University of Hawaii Press, 1971.
Nick and Chai. Directed by Wena Sanchez and Cha Escala. 2014. Leyte, Philippines: Hiraya
Pictures, 2015.
Noceda, Juan Jose De, Pedro De Sanlucar, Virgilio S. Almario, Elvin R. Ebreo, and Anna
Maria M. Yglopaz. Vocabulario De La Lengua Tagala. Maynila: Komisyon Sa
Wikang Filipino, 2013.
Panganiban, Jose Villa, Talahuluganang Pilipino-Ingles. Maynila, Kawanihan ng
Palimbangan, 1966.
---. Diksyunaryo Tesauro, Pilipino Ingles. Lungsod Quezon: Manlapaz Publishing Co.,
1972.
---. JVP English Filipino the Thesaurus Dictionary. Marikina: Mhelle Pub., 1988.
Pickett, Joseph P. The American Heritage Dictionary of the English Language. 5th ed.
Boston: Houghton Mifflin Harcourt, 2011.

Quirino, Demetrio A. English-Filipino synonyms including : Tagalog, Cebuano, Ilocano,

Hiligaynon, Bicol, Waray, Pampango, Pangasinense, Maranao, Maguindanao other
native languages. Quezon City: Royal Publication, 1987.
Rafferty, Patrick. Visayan-English Dictionary. Cagayan Misamis: [s.n.], 1928.
Raymundo, Lozano. Cursos de lengua panayana. Manila: Imprenta del Colegio de Santo
Timas, 1876.
Salapantan, Lissa, interview by Jiara Montao. E-mail, March 7, 2016.
Sanchez, Matheo. Vocabulario de la lengua Bisaya. Manila : Colegio de la Sagrada
Compania, 1711.
Serrano, Rosalio. Diccionario manual de terminus communes Espanyol-Tagalo. Manila:
Imprenta de J. Martinez, 1913.
Silverio, Julie F. Bagong Diksyunaryong Pilipino-Pilipino. Lungsod Caloocan: Philippine
Graphic Arts, Inc., 1980.
Taklub. Directed by Brillante Mendoza. 2015. Philippines: Centerstage Production, 2015.
The New English Filipino Dictionary. [n.p]: Encleare Foundation, 2007.
The New Philippine Dictionary and Thesaurus. Angeles City: Brainworld Publishing Group,
2013.