TRKLK BLGS ARATIRMALARI

JOURNAL OF TURKISH STUDIES

Edited by
inasi TEKN . Gnl Alpay TEKN
. The Journal of Turkish Studies (TUBA) publishes scholarly studies relating to
the Turkish world and to the cultural regions with which the Turks have had relations
in the course of their history.
. The Journal of Turkish Studies appears in parts of varying sizes, with one or
more parts making up one volume per year.
. Articles, monographs and others may be submitted to:
inasi Tekin
c / o Journal of Turkish Studies
Department of Near Eastern Languages and Civilizations
Harvard University
6 Divinity Ave., Cambridge,MA. 02138
. Back issues of the Journal of Turkish Studies and those of the Sources of
Oriental Languages and Literatures are available at:
Journal of Turkish Studies
P.O.Box 1447
Duxbury, Ma. 02332 / USA
Tel, (617) 585 8796

SOURCES OF ORIENTAL LANGUAGES AND LITERATURES

16
Edited by inasi Tekin & Gnl Alpay Tekin
TURKISH SOURCES XIV

E N G N M E
AHMED- DCI

Critical Edition and Textual Analysis

by
Gnl Alpay Tekin

Published at
The Department of Near Eastern Languages and Civilizations
Harvard University
1992

DOU DLLER* v c EDEBYATLARININ KAYNAKLARI

16

Yaynlayanlar: inasi Tekin . Gnl Alpay Tekin

TRKE KAYNAKLAR XIV

E N G N M E
AHMED- DCI

nceleme . Tenkidli Metin

Hazrlayan

Gnl Alpay Tekin

Yaynland yer
Harvard niversitesi
Yakndou Dilleri ve Medeniyetleri Blm
1992

Copyright 1992 by the Editors

AJl rights reserved

Btn telif haklar yaynlayanlara ittir

Managing Editor and Composer

of the Series
Carolyn I. Cross

Cover by
Nan Freeman and Feridun zgren
Library of Congress Catalog Card Number 70-131003

This volume has been subsidized by

Dr. Eling Eide from Sarasota
and by
The Departm ent of Near Eastern Languages and Civilizations
Harvard University
1992

Eim
inasi TEKNe
ve
Olum
brahim Hakk Durali Satlm TEKNe
sevgilerimle !

NDEKLER

indekiler, nsz (I-IV)

I. Ahmed-i Daden nceki Anadolunun kltr hayat (1-56)
A. XIII-XIV. yzyl (1-13)
B. Ahmed-i Da ve Germiyan beylii (13-15)
C. Ahmed-i Danin hayat (15-23)
D. Ahmed-i Danin edeb kiilii (23-37)
E. Ahmed-i Danin eserleri (37-56)
II. engnmenin Tahlili (57-98)
A. engnme hakknda bilgiler (57-71):
a. engnme hakkndaki bilgilerin tenkidi
b. engnmenin ad, yazld larih ve sunulduu ahslar

B. engnmenin muhteva zellikleri (72-98):

a. engnmenin kayna
b. engnmenin konusu
c. engnmenin hikye yaps
d. engin temsil ettii insan imaj, k
e. Ahmed-i Danin vard sonu

III. engnmede dil ve slp zellikleri (99-205)

A . engnmede henk unsurlar (99-113):
a. Vezin
b. Kafiye
c. Redif
d. Aliterasyon ve assonans
e. engnmede dier henk unsurlar

B. engnmeae slm kltrne it slp zellikleri (113-186):

a. Din, tarih, efsanev inanlarla ilgili motifler: (113)
1. Allah, Hz. Muhammed, r-yr- Gzn ile ilgili ifadeler
2. Dier peygamberlere it kssalar
3. Efsanev ve tarih ahsiyetler
4. Dier efsaneler ve motifler
5. Efsanev ak hikyeleri
b. Kozmorafya, ilm-i ncm, ilm-i sihr, ilm-i kimya gibi eitli ilimlere
it kelime ve tbirler: (148)
1. Kozmorafya, ilm-i z, ilm-i ncm
2. lm-i sihir ve ilm-i tlsm
3. Ilm-i kimya; Ilm-i tb
4. jlm -i fl, satran ve kumar
c. Ilm-i musik, edebiyat, hattatlk ve nakkalk gibi gzel sanatlara it
kelime ve tbirler: (159)
1. lm-i musik
2. Edebiyata it kelime ve tbirler
3. Hattatla it kelime ve tbirler
4. Nak sanat

d. engnmede Arap ve ran edebiyatnn etkileri: (167)

1. engnmede Arapa ve Farsa kelimeler ve tbirler
2. Klsik slm iirinde dolaysiyle Divan iirinde klielemi slp zellikleri.
Mazmunlar ve edeb sanatlar:
aa. Klie ifadeler ve mazmunlar
bb. engnmede edeb sanatlar.

C. engnmede gnlk hayatla ilgili ifade zellikleri (186-202):

a. Devrin siyas, sosyal ve ekonomik hayatiyle ilgili ifadeler (187)
b. engnmede konuma diline mahsus ifadeler, tbirler ve ataszleri: (193)
1. Konuma diline mahsus ifadeler
2. Tbirler
3. Ataszleri

D. engnmedeki arkaik Trke kelimeler ve nemli baz

g ra m e r zellikleri (202-205)

IV. engnmedeki insan ve varlk anlay ile ana tema zerinde baz dnceler
(207-295)
A. Eskiada Mezopotamyada gelien ilkbahar, hayat, lm ve deiim
hakkndaki inanlarn ve mersimlerin, engnmenin varlk
anlaynda, temasnda ve konusunda grlen izleri (209-252):
a. engnme ve ilkbahar festivalleri (209)
b. lkadan hristiyanln ilk devirlerine kadar engin din inanlar
ve mersimlerdeki yeri, anlam, beraber bulunduu semboller (221)
1. Arkeoloji aratrmalarnn neticelerine gre eng
2. Smer, Akat, Bbil ve Asur tabletlerinde eng

B. Hristiyanlkta pagan devrinden gelen eng ile ilgili

sem bo ller ve grler (253)

C. Hristiyanln aracl ile slm dnyasndaki

musik rislelerine geen eng ve musik ile ilgili bilgiler (256)

D. Smer, Akat, Bbil ve ran kltrlerinde milt ncesi yazlm

baz eserlerin eng ve engnme ile ilgileri (258)
E. engnmeyi putperest inanlara, mersimlere ve bunlarla
ilgili im ajlara balayan slp zellikleri (280)

V. engnmenin tenkidli metni (297-411)

A. e n g n m e nin yazm a nshalar (297-298)
B. N sh alard ak i iml zellikleri (298-299)
C. Metin tesbitinde gz nnde bulundurulan hususlar
a. Trke kelimelerde gz nnde bulundurulan hususlar
b. Eklerde gz nnde bulundurulan hususlar
c. Yabanc kelimelerde gz nnde bulundurulan hususlar
d. ekil bakmndan gz nnde tutulan hususlar

D. engnme (304-411)
VI. Aklamalar (413-482)
VII. Bibliyografya ve Ksaltmalar (483-502)

(299-303):

NSZ

XV. yzyl Trk edebiyat irlerinden Ahmed-i Danin engnme adl mesnevisi
zerinde almaya 1972-1974 yllar arasnda Ankarada Hacettepe niversitesinde
retim grevlisi olarak bulunduum srada balamtm. O zamanlar bu mesnevinin
sadece metin tesbitini, edeb tahlilini ve edebiyat deerini, Ahmed-i Danin tarih
kiiliini, ir ve yazar olarak deerini ieren bu alma iki kere doentlik tezi olarak
sunulmu ve geri evrilmitir.
D a h a s o n r a a l m a la r m a A m e r ik a d a H a r v a r d n iv e r s ite s in d e
grevlendirildiim zaman devam ettim. Daha Trkiyede iken, engnmenin kltr
kkenlerinin eskiliini grdm hlde bu konu zerinde muhitimizde yeteri derecede
ilgili eser bulunmad iin, hi bir aratrma yapamamtm. Harvard niversitesinin,
her bakm dan zengin ve her zaman hizmete ak ktphanesi, bana engnmenin
kltrel adan tarihselliini ortaya koymak iin byk bir destek oldu. Basm uzun
yllar geciken engnme, en nihayet imdiki kapsamyla yaynlanm bulunuyor.
Bu eseri hazrlarken almalarmn ilk metin tesbiti safhasnda, zellikle Arapa
ibareleri zmekte bana yardm etmi olan deerli arkadam Mustafa Canpolata;
metni benimle birlikte batan sona kadar okuyan, baz beyitlerin aklanmasnda
deerli bilgilerini esirgemeyen, divan edebiyatna girmi bulunan slm dinine, din ve
tarih efsanelere, geleneklere it btn bilgilerini zevkle ve mutlulukla bana bir hazine
devreder gibi devreden ve daima sevgiyle, saygyla andm muhterem rahmetli hocam
Ali Nihad Tarlana; eserin kompozisyon devresinde ve dier hususlarnda bana yardm
eden, kalbimde daima byk bir yeri olan muhterem hocam Hasibe Mazoluna; ve
nihayet bu eseri Amerikada tamamlarken, bana istediim kitap ve makaleleri, olmadk
yerlerden bulup getiren, dncelerimin billrlamasnda, yapt lm mnakaalarla
y a rd m la rn e sirg em ey en sevgili hayat a rk a d am , dostum inasi T e k in e
minnettarlklarm ve teekkrlerimi sunarm.

Gnl Alpay TEKN

Duxbury,

1 Haziran 1992

I. BLM

AHMED- DADEN NCEK ANADOLUNUN KLTR HAYATI

I.
AHMED- DADEN NCEK
ANADOLUNUN KLTR HAYATI
VE AHMED- DA
A. XIII. ve XIV. y z y l d a A n a d o l ud a K l t r H a y a t
Anadoluda XIII.yzyla nazaran XIV.yzyl, daha ok Trke eserlerin yazlmaa
balad bir devirdir. Bu devirde ran edebiyatnn karsnda Trk edebiyatnn
k en dini byle kuvvetle duyurm as bir bakm a A n a d o lu daki siyas durum un
deimesiyle yakndan ilgilidir. nk daha Kse Da savandan (1243) sonra
Anadolu Seluk devleti kmeye balam ve bu yenilgiyi izleyen yllarda lhanl
devletinin bir uydusu haline gelmiti. Ayrca 1285 ylna kadar Tebrizdeki Mool
hkmeti tarafndan ayn anda tayin edilen birden fazla Seluk sultan ve vezirleri
arasnda kuvvet ekimeleri srp gitmi;1 bu da lke iipdeki skn ve asayiin daha
ok bozulmasna ve halkn huzursuzluuna yol am t/B u arada 1277de Moollara
kar Anadoluda hazrlanan ayaklanma ve bu ayaklanmaya katlan Memlk Sultan
Baybars (1260-1277)m Anadoluya kadar gelerek Moollarla savamas, Moollarn
Erzurum-Kayseri arasndaki blgede korkun bir katliama girimeleriyle sonulanm
ve A nadolu halk M oollardan bsbtn nefret etm iti.2 1285 ylndan itibaren
Anadolu Seluk devletini tek bana idare eden II.Mesd (1284-1296 ve 1302-1308)un
ise bu devletin banda ismen var olduu grlr. Z ira A nadolu Seluk devleti
II.Mesdun hkmdarl srasnda Tebrizdeki lhanllarm gnderdii Mool beyleri
tarafndan idare edilmee baland.3 Bu durum lhanl hkmdar Eb Said Hann
1355de lmne kadar bylece devam etti.4
te XIII.yzyln ikinci yarsndan itibaren Anadolu Seluk devletinin dt bu
zayf durumdan faydalanan u Trkmen beyleri, Seluk devletini tanmamaya, kendi
balarna hareket etmeye, lhanl devletine kendi zel hzinelerinden vergi deyerek
varlklarn tek balarna korumaya baladlar. Ayrca Bizans imparatorluunun bu
sradaki zayf durumundan da yararlanarak, bat Anadoluya doru yayldlar.5 Bundan
baka Moollara verdikleri ar vergiler altnda ezilmi ve hele 1277deki katliamdan
sonra Moollardan iyice nefret etmi olan Anadolunun i kesimlerindeki halk, hem
gaza ve fthat idealleriyle hem de daha rahat ve daha refah bir hayat bulmak
m idiyle batdaki bu u beyliklerine akn ettik lerin d en , bu beylikler daha da
glendiler.
Seluk devletini artk tanm ayan ve onun bu zayf durum undan yararlanan
Anadolu beylerini lhanllarm Anadolu valisi Emir obanolu Demirta, kendi idaresi
altna almak istediyse de, bu beyliklerden ancak Erefolu ve Hamidolu beyliklerini

1. H. Uzunarl, Osmanh Tarihi, C.I, s.12-14, 17-19.

2aym eser, s.15-16.
3ayn eser, s.21, 40.
4aym eser, s.42.
5aym eser, s.39-40; F. Kprl, Osmanh m paratorluunun Kuruluu, s.135.

ortadan kaldrabildi. nk bu srada kendisinin ve ailesinin lhanl hkm eti

yanndaki durumu sarsld iin, kumandan Eradna Beyi yerine brakarak 1327de
Msra kamak zorunda kald.6 1335de Eb Said Hann vris brakmadan lm
zerine Tebrizde kan taht kavgalarndan yararlanan Eradna Bey, Merkezi Sivas
olmak zere bir hkm et kurduu srada, Karam an, M entee, Germiyan, Aydn,
Saruhan, Karesi, Candaroullar beylikleri ile St, Yeniehir, Bilecik, Eskiehir
yrelerinde Osmanl beylii bulunuyordu.7 Osmanl beylii dndaki teki beylikler,
XV.yzyln ikinci yarsna kadar uzanan sre iinde teker teker ve eitli zamanlarda,
Osmanl devletine balandklar iin, Anadoluda ancak XV.yzyln ortasndan sonra
tam bir siyas btnlk salanabilmitir. XIV.yzyl ile XV.yzyln ilk yars boyunca
ad geen bu beylikler gerek kendi aralarnda, gerekse Osmanl devletiyle ekimiler
ve kendilerine siyas bir varlk ve btnlk kazanmak iin uramlardr. Fakat btn
bu ekim eler ve abalar, hi bir zam an XIII.yzyln ikinci yarsndaki ktisad
skntlar, savalar ve katliamlar ile boy lemiyecei iin, Timur (1370-1405)un
1400de Sivasa, 1402de de Ankaraya geldii ve btn Anadoluyu istil ettii ksa
devre saylmazsa, Anadolu bir buuk yzyllk bir zaman iinde nisbeten rahat bir nefes
almtr.
te XIV.yzyl ve XV.yzyln ilk devresinde grlen bu nisbeten dzenli ve rahat
hayat sonucunda, Anadoludaki beyliklerde bilim ve sanat birdenbire hzla gelimee
balamtr. Konya, Ktahya, Beyehir, Amasya, Denizli, Seluk, Manisa, Kastamonu,
Sinop, znik, Bursa, Edirne gibi ehirlerde bir ok cami, han, hamam, eme gibi
binalar, su yollar tesisleri, m edreseler yaplm; yaplan binalar iniler ve eitli
yazlarla sslenm itir.8 zellikle beyler, bilim ve sanat adam larna byk nem
vermiler; hatta bunlar arasnda saraylarndaki bilim adamlar iin medreseler yaptran
beyler bile kmtr.9
Aslnda gerek bilim kurumlan ve dier binalar yaptrmakta, gerekse bilim, sanat
ve edebiyat tevik etm ekte Anadolu beylikleri, Anadolu Seluk imparatorluunu
izlemi olmakla birlikte, beyliklerde gittike artan madd g de beylerin bu tr
faaliyetlere girimelerine nemli bir sebep olmutur. Bu madd g, nceleri fthat
dncesiyle yaplan aknlarla salanmtr. Mesel Aydnolu Umur Bey (13401348)in10 ve 1320de Rodos valyelerine yenilinceye kadar M enteeoullarnn11
M oraya Rodosa ve Akdeniz adalarna yaptklar aknlardan aldklar ganimetlerle
zenginletikleri grlr. Ancak bu u beyliklerinde hareket im knlarnn, yani
aknlarn, deniz ve denizden yararlanmasn daha iyi bilen hristiyanlar tarafndan

6. H. Uzunarl, ayn eser, s.41.

7aym eser, 42-43.
8. H. Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s.60,64-65, 74, 76-77, 80, 87, 89-90, 123, 125, 127, 133-135, 138,
144, 229-237;
Ktahya ehri, s.71-88;
Osmanl Tarihi, C.I, s.522-523, 542-545; M. aatay Uluay
Saruhanoullar ve E serlerine D air Vesikalar, Manisa Halkevi yaynlarndan, say 6, stanbul 1940; P.
Wittek, M entee Beylii, s. 132-153.
n . H. Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 139.
10F. K prl, A ydnoullar tarihine ait n o tla r, TM (stanbul 1926), C.II , s.419-420; . H.
Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s.91, 94, 106-107.
rP. Wittek, ayn eser, s.121.

durdurulmasyla, beyler daha ok ticarete ynelm ilerdir.12 Esasen XlV.yiizyilda

btn beyliklerin ticarete nem verdikleri bir gerektir. Anadoluda Trabzon, Sinop,
Farya, Seluk,13 Antalya, Aliye, Ayas ve B alat14 lim anlarndan Kbrsa R odosa,
Msra dokuma kuma, ipek, yn, pamuk, zamk, bakr, gm, kereste, ap, av kular
gnderilmitir. Hatta byk nehirlerden de yararlanlm; Byk Menderes nehrinden
gemilerle eya ve yolcu nakliyat yaplm; Ktahya araplar ve ap bu nehir yoluyla
Seluk ve Balat limanlarna indirilmitir.15 Kara yollarnda ise Sivas, en az Konya ve
Kayseri kadar nemli bir rol oynam; Msrl, Suriyeli mslman tccarlar ile Cenevizli
ve Venedikli hristiyan tccarlar bu ehire gelmiler; mallarn ya orada satm ya da bu
ehirden baka lkelere gemilerdir.16 Bu arada Germiyanm dokuma kumalar ve
atlarnn, bu lkenin m erkezi K tahyann gmleri ve apnn, Candaroullan
lkesinde yine atlarn ve av kularnn, Balkesir ipeinin, Bursa -- Konya arasnda
yetitirilen pamuun, Aliyedeki gemi tezghlarnn ve kerestenin Avrupada n
sald da belirtilmelidir.17
te gerek fthat ve gaza yoluyla elde edilen ganim etler ve gerekse gittike
gelien ticaret hayat, Anadolu beyliklerinin zenginlemesine yol am; beylerin daha
aal bir hayat yaamasn salamtr. Ayrca genellikle zenginlik ve refahla doru
orantl olarak gelien bilim, sanat ve imar faaliyetleri de hzl bir gelime gstermi;
beylerin tantanal saray hayatlarnda nemli bir yeri doldurmulardr. bn Batutadan
naklen Paul W ittek, Birgi saray ile fakih ve lim lerin ihtiam n yle anlatyor;
Birgide ilhiyatlar ve fakihler muhteem, altn ilemeli elbiseler iinde dolayor ve
bir alay hizmetilerle evrili, m utantan evlerde oturuyorlar . . . te imdi bilhassa
sultan saray: Suffada ipekler giymi, esiz gzellikte iolanlar, kabul salonuna bir
ok basamaklardan klyor, duvarlarnda epevre minderler ve hallar deli sedirler
dizilmi, orta yerde bulunan havuza kelerdeki bronz arslan azlarndan su akyor;
itina ile hazrlanm tatllar altn, gm, fafur kselerde sunuluyor. Misafire gnlk
yiyeceinden baka bir byk para hediyesi, bir elbise, bir at ve Rum kle gnderiliyor
. . . ,18 Mentee saray bu sralarda Birgi sarayndan daha mtevazi olmasna ramen
Orhan (. 1344den nce)nm babas Mesud (. 1319dan nce) zamannda bu sarayda
da parann, klenin ve kymetli eyalarn bol olduu tahmin edilmektedir.19
te Aydn, Denizli, Mentee, Candaroullan gibi u beyliklerinin, Konyada eski
kltrn miras zerine oturan Karamanm, kuruluundan itibaren her trl gelime
imknlarna ship Germiyann20 ve byk ticaret yollarnn kava olan Sivasdaki
Kad Burhaneddin hkmetinin sanat ve kltr hareketlerinin ilk balad ve hzla

12M esel M entee beyi O rhan (. 1344den nce)n bat ile yaplan ticarete verdii nem, srf bu i
iin kullanlan bat tipinde paralar bastrmasndan anlalabilir, bk. P. Wittek, ayn eser, ayn yer.
13F. Kprl, Anadolu Beylikleri tarihine ait notlar, TM (stanbul 1926), C.II, s.8.
14Balat limanndan yaplan ithalat ve ihracat iin bk. P. Wittek, ayn eser, s.122-123.
15. H. Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s.252; , Ktahya ehri, s.69; P. Wittek, ayn eser, ayn yer.
16. H. Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s.247-248.
17. H. Uzunarl, ayn eser, s.245-256.
18P. Wittek, ayn eser, s.119-120.
19ayn eser, s.120.
20F. Kprl, Osmanl mparatorluunun Kuruluu, s.79-83.

gelitii merkezler olmalar yukarda anlatlan sebeblerle yakndan ilgilidir. Hatta bu

beyliklerde bilim ve sanata o kadar deer verilmitir ki beylerin bizzat kendileri de
bilim ve sanatla uramlardr. Candarolu smail Bey21 (1442-1464), Aydmolu sa
Bey22 (.1402den nce), Kad Burhaneddin23 (1344-1396) bu tip beyler arasnda
saylabilir. Bunlardan Germiyanolu Sleyman ah (1368den az nce-1387den az
nce) ve II. Yakup Bey (1387den nce-1390, 1402-1428) gibi bilgin ve sanatlar
koruyan, tevik eden sanat ve edebiyat m erakls pek ok bey de bu beyliklerde
hkmdarlk etmitir.
Fakat XIV.yzyl sonlar ve XV.yzyl balarnda kltr ve sanat faaliyetlerinin
birdenbire Osmanl devletine doru akmaya ve beyliklerde bu gibi faaliyetlerin
nisbeten snmee balad da grlr.
Bu durum, Osmanl devletinin Rumeli topraklarna ayak basmas ve Bursadan
geen bat-dou ticaret yoluna sahip olmasyla ilgili olabilir.24 nk Osmanl devleti
bylece dier beyliklere nazaran birdenbire hem siyas bakmdan daha glenmi hem
de ktisad bakm dan daha yksek bir seviyeye ulam ve bu saylan sebepler
sonuncunda, gaza ruhu ile hareket eden gazi dervileri ve dier beyliklerdeki bilginleri
kendi snrlarna doru ekerek, hem asker g hem de dnce bakmndan dier
beyliklerden daha stn duruma gelmitir. Ayrca daha o sralarda Osmanl devleti
baz beylikleri kendi idaresi altna alm bulunuyordu.25 Oysa dier beyliklerin

21C andaroullarndan smail Bey, Kastomonuda on odal bir medrese, imaret, trbe ve ktphane
tesis etmitir. Bilime byk bir deer veren smail Bey, ayn zamanda kendisi de bir bilgin olup, Hulviyyt h adl fkha dair bir eser yazmtr. Devrinin nl bilgin ve airlerini toplamtr. H atta Hmidnin
divannda onun iin yazlm kasideler bulunmaktadr, bk. . H. Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s.138-139;
. H. Ertaylan, Klliyyt- Dvn- M evln Hm id, s.40-41, tpk basm , s.310-311, 317, Hulviyyt-
hnin nshalar iin bk. F. E. Karatay, Topkap Saray Mzesi Ktp. Trke Yazmalar Katalogu, C.I-II;
H. 223-226, H.S. 3020, s.76-77, 367-368; E. Rossi, Elenco dei Manoscritti turchi della Biblioteca Vaticana,
(Citta del Vaticana 1953) Turco No.21, s.16; No.126, s.106.
22Kendisi de bir bilgin olan Aydnoullarndan sa Bey, hangi din ve m ezhepten olursa olsun btn
bilim ve sanat adam larn korum u bir beydir. M esel Bizans tarihisi D ukasn bir bilgin olan babas
Bizanstan kaarak sa Beye snm ve onun tarafndan ok iyi karlanmtr. Ayrca Hac Paann ifl eskm ve dev-l lm adl eseri ile bir H srev irin evirisi onun adna yazlm tr, bk. . H.
Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s.113. Ayrca bk. not 67.
23 Sivasta hkmet kurmu olan Kad Burhaneddinin 1395 tarihli ksir-s-sadt l esrr-il ibdt
adl hikmet ve felsefeye ve 1397 tarihli Terch-t-tavzh adl fkha dir iki mensur eseri ve Trke bir
divan vardr. Gazel, rubiyyat ve tuyuglardan ibaret olan Trke divan, Trk Dil Kurumu tarafndan tpk
basm halinde 1943 ylnda yaynlanmtr. Bu eserin tek nshas, Londra British Librarydedir. Hem bir
lim hem de kuvvetli bir ir olan Kad Burhaneddin, ayrca Aziz E strabadye kendi hkmdarlnn
tarihini yazdrmtr. XIV.yzyl iin ok nemli tarih bir kaynak olan bu eserin ad Bezm Rezm dir.
E ser, F u at K prl tara fn d an 1928 ylnda, eser ve yazar hakknda bir m ukaddim e ile birlikte
yaynlanmtr. Ayrca bk. . H. Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s.166-167; Kad Burhaneddin Divan,
nsz, s.V-VI; Mirza Bala, Kad Burhaneddin, A (1952), 55. cz, s.46.
24H. nalck, Osmanl m paratorluunun kurulu ve inkiaf devrinde Trkiyenin ktisad vaziyeti
zerinde bir tetkik mnasabetiyle, Belleten (1951), C.XV, say 60, s.629-684; Ayrca bu yzylda Osmanl
devletinin zenginlii ve ktisad durumu hakknda bk. H. nalck, 15. Asr Trkiye ktisad ve tima tarihi
kaynaklan, EFM (1953-1954), No. 1-4, s.51-67.
25M esel Yldrm Bayezid (1389-1402) daha 1390da Germ iyan, Aydn ve Saruhan beyliklerini
Osmanl devletinin idaresi altna almt. Karesi beylii ise 1357den sonra Osmanl devletine katlmt,
bk. . Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C.I, s.262-263; - , Anadolu Beylikleri, s. 100.

kaderini ktye doru tayin eden bir takm sebepler vard. Bir kere utaki beylikler
zellikle gney ve bat Anadolu beylikleri Akdeniz ve Ege denizine dayandkdan sonra
deniz dolaysiyle gaza imknlarn nisbeten yitirdikleri iin, kara yolu gibi bambaka bir
artla gaza ve fthat kaps aan Osmanl devleti ile yaracak durumda deillerdi.
Bundan baka gerek kendi aralarnda gerekse O sm anlIlarla yaptklar savalar
yznden ypranmaktaydlar. Mesel Germiyan beyliinin gelimesine engel olan
sebeplerden birisi komusu Karaman beylii ile yapt mcadelelerdir.2^ Bu durumda,
bu beyliklerin btn anslar artk hkmdarlarn kuvvetli kiiliklerine kalmt. te
beyliklerin eitli sebeplerle gerilemesine karlk gittike gelien Osmanl devletinde
ise m edreselerin oalmas, bu medreselerin n, mderrislere denen cret, dier
beyliklerdeki bilginleri Osmanl ehirlerine ekmekteydi. Mesel Mentee beyliinde
bu durum yle anlatlyor: Bu Kad-i Balatn olu Molla Hzrah, tahsiline vatan
olan M enteede balad ve onu sonra Msrda bitirdi; nihayet vatanna dnerek,
II.M uradn Bursadaki medresesine nakletmesi hususundaki cazip davetine ramen
lm ne kadar (853) B a la ttaki tedris vazifesine sdk kald. N eticede tabi
m em leketin m eydana getirdii ehliyetler stanbul, E dirne, ve B ursann byk
m edreselerine gittiler; bu suretle eski beyler tarafndan tesis edilmi olan tedris
m esseseleri sndler. te ad geen H zrahn keram et gsteren olu Molla
Muhyiddin Dervi Mehmedi, II.Mehmed zamannda Bursadaki Sultan medresesinde
mderris buluyoruz.27 Ayrca ir ve sanatlara gelince, Osmanl devletinin idaresi
altna ald beyliklerdeki sanatlar iin intisap edilecek hkmdar saray, vezir ya da
paa gibi yksek mevkideki kimselerin konaklar artk sadece Osmanl devletinin
m erkezlerinde bulunabilirdi.28 H atta Germ iyan beylii gibi henz varlklarn
korumakta olan beyliklerdeki sanatlar bile Osmanl saray cezbetmee balamt.
Mesel daha Germiyanolu II.Yakup (1387-1390, 1402-1428) zam annda Ahmed,
eyholu, Ahmed-i Da gibi Germiyan irlerinin Emir Sleyman (1402-1422)a intisap
ettikleri grlr. Btn bunlar Osmanl devletinin zenginlemesi ve bylece sanatlar
iin daha elverili bir duruma gelmi olmasyla izah edilebilir. Grlyor ki ancak
Yldrm Bayezid (1389-1402) zamannda Anadoluda iire itibar edilmee baland
ve Timur (1370-1405) ile birlikte Anadoluya gelen baz ran irlerinin bunda rolleri
olduu eklindeki Alnin ifadesinin sadece Osmanl beylii iin bir dereceye kadar
doru olduu, teki beylikleri, yani btn Anadoluyu iine almad kesindir. nk
T im urdan nce A nadoluda yazlm pek ok esere rastlanm aktadr.29 Ancak o
zamana kadar Osmanl saraynda, Timurun Anadolu igali srasnda, Farsa ve Trke
divanlar kaybolmu olan ir Niyaz ile Yldrm Bayezid zamannda divan- hmayun
imam olan Mevlid-i nebevnin nl yazar Sleyman elebi bulunm aktayd.30

26F. Kprl, Osmanl mparatorluunun Kuruluu, s.83

27P. Wittek, M entee Beylii, s.117.
28MeseI Candarolu beyliindeki sanatlarn bu arada Mevln H m idnin de Osmanl sarayna
intisap ettii bilinmektedir, bk. . H. Ertaylan, Klliyt- DTvn- Mevln Hmid, s.10.
l, Knh-l ahbar; C. V,s.114-115
30Al, ayn eser, C.V, s.115-116. Fakat Timur olayndan ok nce bir ok eyhin Osmanl devletinde
hizm et grdn, hatta bunlarn bazlarnn A nadoluya dardan gelmi eyhler olduunu yine Al
bildirmekte ve din, tasavvuf dncelerin Osmanl beyliinde de olduka yaygn olduunu belirtmektedir,
bk. ayn eser. s.113-114.

Hkmda rlarm Ivi^lnn bu gibi faaliyetlerde nemli bir rol oynad inkr edilmezse
de, Osmanl beyliinin iir ve sanatla olan bu ksr ve verimsiz ilgisini, sadece ilk
Osmanl hkm darlarnn chil kimseler olmalar ve sanatlar ile bilginleri elde
etmekte aba gstermemeleriyle de izah etmek doru olmaz. nk bu durum sadece
hkmdarlarla ilgili olmayp, bu beyliin kuruluundaki artlarla ve Yldrm Bayezid
zamannda gelien ktisad ve siyas durumla da yakndan ilgilidir. Yldrm Bayezid
devrinde artk ganimet askeri, asker tccar ve iftiyi zengin etmektedir. Bu sosyal
olaylara bal olarak yeni mlk ve adl kanunlar douyordu. Dier taraftan da
Osmanl beyliinde artk din ve tasavvuf! duygulardan uzaklalarak gnlk hayat daha
debdebeli ve tantanal olmaya balyordu.31 Yldrm Bayezid zamannda balyan bu
eit zengin hayat, Emir Sleyman ve Sadrazam Ali Paa (.1406) zamannda daha da
fazlalamt.32 Mesel Yldrm Bayezid ve Emir Sleyman zamamnda sarayda musik
n plana gemi bulunmaktayd. Onlarn saraynda her soydan gzel sesli arkclar
grmek mmknd.33 Musik ile birlikte dzenlenen iki ve elence meclisleri sarayn
bu debdebeli gnlk yaay ile paralel olarak nem kazanmaktayd. Bu tip bir yaant
da hi phesiz Osmanl devletinde kendi artlarnn getirdii bir baka edebiyat
balatacak ve yeni yeni sanatlar kendine ekecekti.
Anadolu Seluk devletinin resm dili ve sanat dili Farsa olmasna ramen, ayn
kltr devam ettiren Anadolu beyliklerinde hem resm dil hem de sanat ve bilim dili
Trke olmutur. Bu durumu sadece beyliklerde hkm sren beylerin Farsay
bilm em elerine balamak zayf bir aklama olur. Bu olsa olsa Seluk devletinin
yklm asyla yeni gelien m erkezlerde ounluu T rk olan etnik guruplarn,
Konyadaki merkezin eski yazma geleneinden zlmesi ve tabi bir eilimle kendi
dillerinde yazmaya balamalaryla ilgilidir. Ayrca gerek Bat Rom anm k ve
gerekse OsmanlIlarn XlX.yiizyilda hzla Balkanlardan ekilmesiyle oluan deiik
etnik gruplara dayal siyas birliklerde grld gibi tarihte buna paralel durumlarla
karlalmas, bu olayn ayn zamanda evrensel bir olay olduunu gsterir.
Ancak bu dnemde beyler adna Arapa ve Farsa eserlerin yazldna ve bu
dillerin bsbtn nemini kaybetmediine de burada iaret etmek gerekir. H atta
Bursa ve znik m edreseleri iin yazlm kitaplarn Arapa olmas, m edreselerde
A rap an n nem li yeri olduunu g ste rir.34 Ayrca yine bu dnem de Kad
Burhaneddin devletinin tarihini anlatan ve Kad Burhaneddine sunulmu olan Bezm

31F. Kprl ve ehabeddin Sleyman, ilk Osmanl hkm darlarnn tasavvuf ehline fazla rabet
gsterdiklerini, onlar iin zaviyeler ina ettirdiklerini, Sultan O rhann bunlar savalara itirak ettirdiini,
Sultan l.M urad (1362-1389)n derviler iin Y eniehirde tekye ina ettirip tahsisat baladn ve bu
sultann yaz yazmasn bilmediini, mhrn parma ile bastn, bu yzden de dardan gelenlerin ilkin
baka beyliklere iltica ettiini, Kadzde-i Rum, Riyz-i ehrin Sem erkanda Molla C em leddinin
K aram ana, Ahm ed Burhaneddinin Kayseriye daha sonra da Erzincana gittiklerini; bu durumun Sultan
Yldrm Bayezid zam annda biraz deitiini sylem ektedirler. Bk. F. K prl, . Sleyman, Yeni
Osmanl Tarih-i Edebiyat, s.181-182.
32F. Kprl; . Sleyman, ayn eser, s.183-185.
33ayn eser, s. 187.
-^A. Advar, Osmanl Trklerinde lim, s.13.

R ezm , m evlevlik ta rik a tin e it S ip eh slr M enakibi ve M enakib-l rifn,

Karamanolu AJaddin Bey (H 757-793/1356- 1391)in emriyle ir Yrcnnin yazd
K aram an hnmesi gibi devrin nemli tarih kaynaklar ojan eserlerin de Farsa
yazld unutulmamaldr.35 Ne var ki, bu bir buuk yzyllk dnemde Trkenin n
plna getii, Farsa ve Arapa eserlerden byk apta Trkeye eviriler yapld,
eviri edebiyatnn zellikle bu dneme it olduu kesindir. Trkeye yaplan bu
evirilerin Anadolu beyliklerinde bilim ve sanatn ilerlemesine byk katklar olmu
ve bu evirilerin yardm yla yine bu yzylda orijinal Trke eserler verilmee
balanmtr.
XIV.yzyln kltr faaliyetlerine genel olarak bakld zaman, btn beyliklerde
kurulan medreselerde tefsir, fkh, kelm gibi slm bilimler ile matematik ve mantk
gibi akl bilimlere yer verildii grlr.36 Ancak akl ve msbet bilimlerin henz bu
yzylda Anadoluda yeteri kadar gelimedii de bir gerektir. nk bu devirdeki
elemann byk bir ksm Msr, Semerkand ve Badad m edreselerinde yetimitir.
Mesel znik medresesinin ilk ba mderrisi Davud bin Mahmud-r-Rm el-Kayser
(.1350), tasavvuf, mantk ve dier akl ilimlerde emseddin Mehmed bin Hamza elFenr ( .1430-1431), tp zerinde Hac Paa diye n kazanm Celleddin Hzr
(. 1417) Msrda yetimi kiilerdi. ir Ahmed (1334-1413)de Msrda emseddin
Fenri ve Hac Paa ile birlikte okumu; Simavna Kads olu eyh Bedreddin (.1417)
eyh Muhammed bin Mahmud Ekmelddin Barbtnin derslerinde Hac Paamn ders
arkada olmutu. Kadzde-i Rm (1337-1412) ise Bursadaki renimini bitirdikten
sonra Horasan ve Trkistana giderek bilgisini arttrm ve hayatnn geri kalan ksmm
Sem erkandda geirmi bir matematiki ve astronom du.37 Bu nl kiilere nce
Mentee beyliinde yetimi, sonra Msra giderek renimini orada tamamlam olan
Molla Hzr ah da katlabilir.38 Bu listeye baka isimler de eklenebilir. Ancak
yukarda saylan rnekler, o srada Anadoluda henz matematik, astronomi ve msbet
ilimlerin byk bir gelime gstermedii hakknda yeterli bir fikir vermektedir.
Ne de olsa kurulan bu medreselerde, Arapa baz yerlerde de Farsa ile retim
yapm Seluk medreselerinin39 lm faaliyetleri devam ettirilmi; yazlan baz Arapa
eserlerden anlaldna gre m edreselerdeki retim de A rapa nemli bir yer
alm tr.40 Ayrca Davud bin Mahmud-ur-Rm el-Kaysernin Muhyiddin-i Arab
(1164-1241)nin Fusus-l hikemine yazd erhi ve yine medreseye mensup emseddin
Molla Fenarnin Ekberiyye, Bistamiyye, Zeyniyye gibi tarikatlarn yaylmasna n ayak

35F. Kprl, Anadolu Seluklular tarihinin yerli kaynaklar, Belleten (1943), C.VII, say 27, s.399,
421-425.
36A. Advar, ayn eser, s .11-24; Osm anl devletinde ilk kurulan m edreseler hakknda bk. . H.
Uzunarl, Osmanl Tarihi, C.I, s.522-525.
37A. Advar, ayn eser, s.12-18.
38P. Wittek, ayn eser, s. 117.
39A. Ate, Hicr VI-VIII. (XII-XIV) asrlarda Anadoluda Farsa eserler, TM, (1945), C.VII-VIII,
cz 11, s.134.
40A. Advar, ayn eser, s. 13.

olan faaliyetleri, Osmanh medresesine tasavvufu sokmu ve benimsetmitir.41 te

medreselerde bir koldan tasavvuf-felsef konular, fkh, tefsir, hads gibi slm ilimler
ve mantk, matematik gibi akl bilimler tartlr ve onlar zerinde eserler yazlrken,
dier bir koldan da eitli tarikatlara mensup lke lke gezen dervilerin araclyle
din-tasavvuf grler halk arasnda yayld. zellikle Mevlev tarikatnn Anadolu
beylikleri zerinde geni etkileri grld. Germiyan, Aydn, Mentee gibi beyliklere
seyahatlar yapan ve oradaki beyler tarafndan ok iyi karlanan Mevlnann torunu
rif e le b inin bu ta rik a tn gr lerin i b ey lik lerd e nasl yaymaya alt
bilinm ektedir.42 Mevlev tarikatnn dnda eitli dervi guruplarnn da kendi
grlerini yayma faaliyetlerinde bulunduklar A nadoludaki tekye ve trbelerin
bolluundan, Hac Bekta, Hacm Sultan, Ahi Evren, Seyyid Hrun Vel ve Kaygusuza
it menkbnmelerin yazlmasndan anlalr.43 Btn bunlara grnte kuvvetli bir
esnaf kurumu gibi grnen, fakat temelinde din bir tarikat olan Ahlii de katmak
gerekir.44 Daha XIII.yzylda Yahya ibn-l Halil bin el-oban el-Yahya F etal
Burgaznin yazd Ftvvetnme, bu meslek-tasavvuf bekrlar tarikat olan Ahiliin
kendine it zel bir edebiyat meydana getirecek kadar Anadoluda kuvvet kazandn
ve Anadoludaki kltr btnlne kendinden bir eyler kattm gstermektedir.45
te Anadoluda XIII.yzylda balayan ve bu yzyln ikinci yarsnda Sultan Veled
(1226-1312)46 Ahmed Fakih47 (.1252den nce), Yunus Emre48 (.1320) gibi irlerin
yetimesine yol aan tasavvuf, bu yzylda bir yandan medreseler, dier yandan halk
arasnda derviler vstasyla geliip yaylm; bu etkiyle de Anadoluda tasavvuf iirler
yazan irler yetimitir. Ayrca 1317de Mantk-ut tayr Trkeye eviren Glehr,49

41A. Advar, ayn eser, ayn yer; . H. Uzunarl, Osmanh Tarihi, C.I, s.533.
42Bu konu hakknda bk. P. Witlek, ayn eser, s.59-66; . H. Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s.72; ,
Ktahya ehri, s.35-37; F. Kprl, Anadolu Seluklular tarihinin yerli kaynaklar, Belleten, (1943),
C.VII, say 27, s.421-425.
43F. Kprl, ayn eser, s.423-424.
44F. Kprl, Trk Edebiyatmda lk Mutasavvflar, s.180-184.
45AhIik ve ilk Ftvvetnme hakknda bk. F. Taeschner, slm orta anda Futuvva (Ftvvet
Tekilat), FM (1953-1954), C.XV, s.3-32; A. Glpmarl, Burgaz ve Ftvvet-Nrrvesi, FM (19531954), C.XV, s.76-153; , slm ve Trk illerinde Ftvvet tekilt ve kaynaklan, FM (1949-1950),
C.II, s.6-354.
46F. K prl, Divan- T rk-i Sultan V eled, TM (stanbul 1926), C.II, s.475-481; ---, T rk
Edebiyatnda lk Mutasavvflar, s.201-204; M. Mansurolu, A nadoluda Trk dili ve edebiyatnn ilk
m ahsulleri, T D ED (stanbul 1946), C.I, say 1, s. 10-14; M. Mansurolu, Anadolu metinleri, XIII.asr,
TM (stanbul 1940-1942), C.VI1-VIII, cz 1, s.104.
47Ahmed Fakih, arhname, yaynlayan: M. Mansurolu, s.1-3; M. Mansurolu, Anadoluda Trk
dili ve edebiyatnn ilk m ahsulleri, T D ED (stanbul 1946), C.I, say 1, s.15; H. Mazolu, Anadoluda
XIII. yzyl rnlerinden yeni bir eser, BB 1963 (Ankara 1964), say 233, s.75-79.
48Yunus Em re, R islat al-Nushiyya ve Dvn, yaynlayan: A. Glpnarl, nsz, s.XVII; A. Erzi,
Yunus E m renin hayat hakknda bir vesika, Notlar ve vesikalar, Belleten (Ankara 1950), C.XIV, say 53,
s.85-89; F. Kprl, Trk Edcbiyatnda lk Mutasavvflar, s.219-288.
49F. Kprl, T rk Edebiyatnda lk MulasavvHar, s.204-206; H. Arasl, G lehr ve Genceli
Nizam, BB 1966 (1968), say 270, s.29-37; F. Taeschner, Das F utuw et Kapitel in G. s altosmanischer
B earb eitun g von cA ttars M antiq ut-Tayr, Berlin 1932; ---, G u lsch ch rs M esnev auf A chi Evran,
W iesbaden 1955; A. S. Levend, Glehr, M antk-ut-tayr (tpkbasm), Ankara 1957; TS, s.XXXIX; M.
Cunbur, Glehri ile Kaygusuz Abdaln iirlerini kapsayan, XV.yzyldan kalan bir mecmua, BB 1963
(Ankara 1964), s.23-30.

1329-1330da yazlan G aribnm e adl eserin yazar k Paa50 (1271-1333) ve

tasavvuf! gazellerle dolu divan ile Kad Burhateddin51 (1344-1396) bu irler arasnda
saylabilir.
Dier taraftan gerek Seluk devletinin kltr, gerekse kurulan m edreselerin
etkisiyle slm kltrne ve din konulara bu yzylda da byk bir ilgi duyulmu ve bu
alanda pek ok eser meydana getirilm i olduunu daha nce de belirtmitik. Bu
eserlerin nce zellikle Aydn, Denizli, Mentee, Candaroullar gibi u beyliklerinde
yazlm olmas olduka dikkat ekicidir. Bu u beyliklerinde bu alanda yazlan eserler
yle sralanabilir: Aydmolu Mehmed (1308-1334) adna Feridddin Attar (.l239)n
Tezkiret-l evliy adl eseri ile Saleb (.1035)nin Aris-l meclis adl Ksas-l
enbiyasnn Trke evirileri,52 Candarolu sfendiyar Bey (1392-1440) adna yazlm
bir Tezkiret-l evliy,53 sfendiyar Beyin emri ile olu brahim Bey iin yazlm
Cevhir-l esdaf adl tefsir,54 yine sfendiyar Bey adna yazlm Ayn-l hayt f tefsiri
kelmi Hlik-il berriyt adl bir baka tefsir,55 Denizlide nan oullarndan Murad
Arslan Bey bin nan (1334-1360dan nce)a sunulmu hls ve Fatiha tefsirleri,56
M urad Arslan Bey veya shak Bey bin Murad Arslan (1390da hayatta) adna m
yazld hakknda deiik fikirler yrtlen bir T eb rek e tefsiri,57 Erefolu
Mbarizddin Mehmed Bey (1320de hkmdard) adna emsddin Mehmed Tuter
tarafndan yazlan el-Fsl-l Erefiyye adl felsef bir eser,58 Cellddin Bayezid

50F. Kprl, ayn eser, s.206, 291; , Ak Paa, A, 9.cz, s.701-706; A. Glpnarl, Ak Paann
iirleri, TM (stanbul 1935), C.V, s.87-100; A. Alparslan, Ak P aada tasavvuf, T D E D (stanbul
1962), C.XII, s.143-156; F. Babinger, cyq Paas G harbnm e, MSOS (1928), II. Abt., s.91-97; A. S.
Levend, Ak Paann bilinmeyen iki mesnevisi, TD A Y (Ankara 1953), s.205-255; S. N. Ergun, Trk
airleri, C.I, s.144-142; TS, s.XXV.
51A. N. Tarlan, Kad Burhaneddinde tasavvuf I-IV, TD ED (stanbul 1958-1961), C.VIII-XI, s.816, 27-33, 1-5, 19-24; Mirza Bala, Kad Brhaneddin, A (1952), 55.cz, s.46-48; TS, S.XXX1II.
52H. Ritter, Philologika, Ferddudn A ttar II, Oriens (1958), C. XI, s.70-76; F. z, ETENes. s.195,
200; M. N. Haceminolu, Salebnin Ksasul-enbiysnn tercmesi zerinde bir gram er denemesi,
T D ED (stanbul 1961), C .X I, s.47; TS, s.XXXVI.
53A. S. Levend, Trk Dilinde Gelime ve Sadeleme Safhalar, s.23.
54F. Ethem Karatay, Topkap Saray Mzesi Ktp. Trke Yazm alar Katolou, C.I, s.7; TS, S.XVII,
burada belirtilen Nuruosmaniye No.278deki yazma Cevhir-l esdafn birinci cildidir. Bu eserin dier bir
nshas A n kara G enel K tp. No. 315dedir, b ir dier eksik nshas, A rk eo lo ji M zesi, N o.64de
bulunmaktadr.
55A. Ate, Burdur-Anatalya ve havalisi ktphanelerinde bulunan Trke, A rapa ve Farsa baz
mhim eserler, TD ED (stanbul 1948), C.II, say 3-4, s.176; A. S. Levend, ayn eser, s.23, not 4.
56F. K prl, A nadolu Beylikleri tarihine ait n o tla r, TM (stanbul 1926), C .II, s.13; . H.
U z u n a r l, A n a d o lu B ey lik leri, s.56; A. S. L evend, ayn ese r, s.23; Z. V. T ogan, T rkiye
Ktphanelerindeki baz yazmalar, TED (stanbul 1956-57), C.II, s.86; P. Wittek, ayn eser, s.116, not
392; TS, s.X XI-X XII. Son olarak bk. M. Esad Coan, " XV. asr T rk yazarlarndan M uslihud-din,
H am idoullar ve Hzr Bey", Vakflar Dergisi (1981), C.13, s. 101-112. [M akalenin balndaki "XV.
asr..." yanl olup "XIV. asr" olarak dzeltilmelidir!]
57A. Ate, ayn eser, s.171-172; A. S. Levend, ayn eser, ayn yer; F. z, ETENes. s.4; TS, LVIII; Z. V.
Togan, ayn eser, ayn yer. Bu son iki eserde eserin sunulduu kii I.M urad ve O rhan Gazinin olu
Sleyman Paa olarak gsterilmitir. Son aratrmalara gre bu srenin tefsiri ayn yazarn kaleminden
km olup muhtelif yer ve zamanlarda m uhtelif beylere sunulmutur, bk. 56. notta zikredilen M. Esad
Coann makalesi.
58. H. Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s.60.

(1362den nce-1385) adna Ysuf-i M eddahn 1367de Eb Minhef Kuf! (.791

H./1388-1389)nin eserinden Trkeye evirdii manzum Maktel-i Hseyin,59 ithaf
edildii Yakub bin Yahi Begin adndan ve eserin dilinden beylikler zamannda ve
muhtemelen Bat Anadoluda Arapadan Trkeye evrildii anlalan Rislet-l slm
adl din bir eser ve 1400-1401de Candarolu smail Begin yazd fkha it Hulviyyt h,60 u beyliklerinde din ve slm ilimler alannda yazlm eserlerdendir. Ancak
bu Trke eserlerin yan sra bu alanda ntihb- Sleyman! ve M iracnme61 gibi
Farsa eserlerin de bu beyliklerde yazld grlmektedir. Bu tr eserlerin sadece u
beyliklerinde yazlmayp XlV.yiizyil boyunca ve XV.yzyln ilk yarsnda Anadolunun
her tarafnda yazld muhakkaksa da, burada sadece bu eserlerin ilk nce ve en youn
bir ekilde yazld yerlere iaret edildi.
XIII.yzyl sonlarnda Anadoluda klsik slm edebiyatnn etkisiyle yeni bir edeb
tr gelimeye balad. Bu yeni mesnev tr de konusunu nce din kaynaklardan seti.
Mesel Ahmed Fakihin arhnmesi gibi62. Ancak din meneli olan Bedv-l Aml
tercm esi63 ve Ali ile Ali bin H alilin Kssa-i Yusuflar gibi drtlklerle yazlm
eserlerin yan sra mesnev trnde ve yine ilhamn dinden alan fakat daha ziyade
hayl mahsl olan edeb eserler de yazlmaya baland. te XIII.yzyl sonunda birer
Yusuf ve Zeliha yazan eyyad Hamza ve Sle Fakih bu yolu atlar64. Erzurumlu
Darir 1366 tarihli Yusuf ve Zelihasyla onlar takip etti. Mesnev ekliyle hikye yazma
akm sade din hikyelere mnhasr kalmayp dnyev konular da kapsamaya balad.
Mesel bu alanda ilk defa tercme edilen eserlerden birisi de Ysuf-i Meddahn 1368
ylnda yazd Varaka ve Glahdr65.
Ularda gaza dnceleri ve idealleriyle genileyen beylikler slm ilimlere ve din
konulara olduu kadar klsik slm edebiyatna da ilgi gsterm ilerdir. Bylece

59Bu eserin bir nshas Manisa l-Halk Ktp. No. 8375/Tde lb-92a varaklar arasndadr. 95b-121a
varaklan arasnda da Ali bin H alilin Kssa-i Yusuf u Zleyhas yer alm aktadr. Bu ve dier Kssa-
Yusuflar hakknda bk. Halide C. Dolu, Yusuf Hikyesi hakknda birka sz ve baz trke nshalar,
T D ED (stanbul 1952), C.IV, say 4, s.420-445. Ysufi-i Meddahn bu ve dier eserleri, Varaka ve Glah
(yazl 1368/69), Farsa Hm unm c (yazl 1299) ve Dsitan- blis Aleyillane adl eserleri hakknda
bk. . H. Erlaylan, Ysuf-i M eddah, T D ED (stanbul 1946), C.I, say 2, s.105-121; . H. Uzunarl,
Anadolu Beylikleri, s.125, 143; F. z, ETENes. C.II, s.606-609; A. Ate, Farsa Eski bir Varka ve Glah
m esnevisi, T D E D (stan b u l 1953), C.V, s.33-50; V araka ve G lah, . H. E rtaylan tarafndan
yaynlanmtr: Trk Edebiyat rnekleri I Varaka ve Glah, Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat
Dal No. 1, stanbul 1945. Son zamanlarda bu eser Grace Martin Smith tarafndan yaynlanmtr: Yusuf-i
Meddah, Varqa ve Glah, A Fourteenth Century Anatolian Turkish Mesnev, Leiden 1976.
0R islet-l slm n bir nshas kendi ktphanem izde bulunmaktadr. Bilinen dier bir nshas
T opkap Saray M zesi K tp., H .2 0 lde kaytldr. Bk. Fehm i E. K aratay, T opkap Saray M zesi
Ktphanesi Trke Yazmalar Katalogu, C.I, s.125. Son devir Seluk ve beylikler dnemi Anadolusunda
din eitimi konusunda ok nemli ip ular ihtiva eden bu eser hk. bk. . Tekin, "XIVnc yzyla ait bir
lm ih l: Rislel0l-Islm" WZKM (Viyana 1986), C.76 s.279-292. Hulviyyt- h iin bk. not 21.
61. H. Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s.143, not 5.
62 Bk. bu Aratrmada not 47.
63 Neri iin bk. . Tekin, The Turkish Translation of Bedvl-Am l in Q uatrains, Journal of
Turkish Studies (1980),C. IV, s. 157-206.
64 Bk. not 59.
65 Bk. not 59.

10

Arapa, zellikle Farsa edeb eserlerin ilk Trke evirileri u beyliklerinde de

yaplmaya balanmtr. Bu ilk eviriler arasnda u eserler sralanabilir: Aydmolu
Umur Bey (1334-1348) adna Kul Mesudun Trkeye evirdii Kelile ve Dimne,66
Aydmolu sa Bey (1348-1402den nce)e 1367 tarihinde ir Fahr tarafndan sunulan
ilk Hsrev irin evirisi.67 Hoca Mesud bin Ahmed, Germiyanl ir eyholu
M ustafann hocas olduuna68 gre, onun da Anadolunun bat kesiminde yaad
kabul edilirse, yeeni zzeddin Ahmed ile birlikte 751 H./1350-1351de yazd Sheyl
Nevbahar ile 755 H ./ 1354de yazd Ferhengnme-i Sad adl eserleri de bu listeye
katlabilir.69 Ayrca bu eserlerden baka Aydmolu beyliinde, beyliin tarihini
anlatan, fakat bu gn elde bulunmayan manzum bir Vekayinmenin de yazld
Dstrnme-i Enver (yazl 869 H./1464-1465)den anlalmaktadr.70 Bu eserler
arasna, M enteeolu M ahmud Bey adna ve onun istei ile Berinli M ahmud
tarafndan Farsadan Trkeye evrilen Bznme adl eser de katlabilir.71
slm bilim lere, din konulara ve klasik ran edebiyatna XV.yzylda da,
XIII.yzyldaki ayn ilgi duyulmaktayd. Ancak XV.yzyln ilk yarsn bir nceki
yzyldan ayran nemli fark, artk bu alanlardaki eserlerin Arapa ya da Farsa ile
yazlmayp, ounlukla bu dillerden yaplm eviriler olmalar ya da dorudan doruya
T rk dilinde yazlm alar idi. zellikle edeb eserlerin evirilerini yaparken,
sanatlarn orijinal eserlere sk bal kalmadklar ve bu evirilere kendilerinden
katklarda bulunduklar da oluyordu.
Bu ana kolun yan sra, bu birbuuk yzyl iinde yazlan tp eserleri de nc
bir kol tekil etm ektedirler. Bu devrin en dikkat ekici tp bilgini Hac Paa

66A. S. Levend, ayn eser, s.22; C. Brockelm ann, Kelile ve D im ne, A 61.cz, s.55; F. Kprl,
Anadolu Beylikleri tarihine ait notlar, TM (stanbul 1926), C.1I, s.7-8; F. z, ETENes, s.361. Bu eserin
en eski yazma nshas Sleymaniye Lleli Ktp. N. 1897de kaytldr. Bu eser doktora tezi olarak Dr. Zehra
Toska tarafndan Boazii niversitesinde 1989-1990 ylnda hazrlanm tr; bu tez baslmak zeredir.
imdilik bk. Zehra Toska, Kelile ve Dimnenin Trke evirileri/' Journal of Turkish Studies (1991), C.
XV, s. 355-380
67F. Tim urta, eyh, A, 115.cz, s.477; . H . Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s.113. Fahrnin
Hsrev rni yaynlanmtr: Barbara Flemming, Faiufs H usrev u rn. E ine trkische Dichlng von
1367 (Wiesbaden 1974), VII-486 s. metin ve 168 s. tpk basm.
8. F. Akn, eyh-olu, A, ll.cz, s.483.
69H oca M esudun Kelile ve Dim neyi eviren Kul Mesud olmad ve bu eserler hakknda bilgi iin
bk. F. B abinger, O L Z (1925), C.46, stun 352 vd.; K. Ssheim , O L Z (1927), C.30, stun 507 vd.; F.
Kprl, T rk Dili ve Edebiyat Hakknda A ratrm alar, s.174-191; Kilisli Rifat, Sheyl Nevbahara
dair, Vesikalar ve N otlar, TM (stanbul 1926), C.II, s.401-410; P. Wittek, ayn eser, s.116; erif Hulusi,
Ferhengnme-i Sad, TM (stanbul 1934), C.IV, s.295-303; Sheyl Nevbahar zerindeki almalar ve
yaynlar iin bk. T. Banguolu, Altosmanische Sprachstudien zu Sheyl Nevbahar (Breslau 1938); J. H.
Mordtmann, Suheil und Nevbehar, Romantisches Gedicht des Mcsud b. Ahm ed (Hannover 1925); Veled
elebi - Kilisli Rifat, Ferhengnme-i Sad (stanbul 1940). Ve nihayet filolojik almalarn mkemmel bir
rnei olarak eserin son neri: Cem Dilin, M escd bin A hm ed, Sheyl Nevbahar. nceleme-M etinSzlk, Atatrk Kltr Merkezi Yayn, No. 51 (Ankara 1991).
70Enver, D strnm e-i Enver, yaynlayan: M. Halil Ynan, s.17-71; F. Kprl, "Aydnoullar
tarihine ait notlar," TM (stanbul 1926), C.II, s.418.
71P. W ittek, ayn eser, s.115-116; bu eserin M ilanodaki tek nshas, A lm anca evirisi ile birlikte
Ham m er tarafndan 1840da Budapetede yaynlanmtr, bk. F. Kprl, Anadolu Beylikleri tarihine ait
notlar, TM (stanbul 1926), C.II, s.11.

11

(0.820/1417)dr. Tp renimini Msrda yaptktan sonra, Anadoluya dndnde

Aydnolu sa bin Mehmed Bey tarafndan Aydn beyliinin sarayna davet edilmitir.
783 H./'1318de Ayasiug (Seluk)da sa Bey adna Arapa if-l eskm ve dev-l
lm adl eserini yazmtr. Hac Paanm yine tp ile ilgili olarak yazd Kitb-ssade ve ondan Trkeye evirdii Mntehab--if ve Teshl--if adl iki ayr
eseri daha vardr.72 Aydn beyliinde Um ur Bey (1340-1348)in emriyle botanik
bilimine it Tercm e-i m fredt- ibp Baytr adl bir eser daha yazlmtr.73 Bu
yzylda Osmanl beyliinde de tp bilimine byk bir nem verilmitir. Yldrm
Bayezid 1400de Bursada D r-t tp adl ilk hastahaneyi yaptrm tr. phesiz
Osmanllar bu konuda Seluklularn, Anadolunun eitli ehirlerinde yaptrdklar
hastahanelerden esinlenmilerdir.74
Btn bu eserlerin, ounlukla balangta Aydn, Germiyan, Denizli, Mentee ve
Candaroullar gibi u beyliklerinde yazlm olmas, ularda fthat ve gaza yoluyla
genileyen bu beyliklerin, onlar iin ok baka ve yabanc olan Bizans medeniyeti
k a r s n d a , a y a k ta d u ra b ilm e k , b t n l k le rin i sa la y a b ilm e k iin k en d i
medeniyetlerine smsk sarlmak ihtiycn duymu olmalaryla aklanabilir. Nitekim,
P. Wittek, 1320de Rodos valyalerine yenilmesinden sonra kknden sarsld halde,
M entee beyliinin tamamen dalp yok olmamasn, M entee beyi Orhan Beyin,
devletini barl ve kltrel esaslara gre kurmasna balamaktadr.75 Bu yzden
kltr tarihi ve antropoloji bakmndan ok nemli olan bu ve buna benzer konularn
zerinde ayrntl bir aratrma yapmak gerekmektedir. Ayrca XIV.yzyl ve XV.yzyl
balarnda Anadoluda bu ii ana kolda akp giden eserlerin yan sra, ilm-i heyete ve
ilm -i ncm a it eserler, H ayat-l hayevan (yazl 1398), R isle-i mnciye,
T abirnm e, Acib-l m ahlkat, musik risleleri gibi eitli konularda yazlm
eserler76 ve Tireli Feriteolunun 1392de yazd manzum Arapa-Trke lgat, yine

72l, Knh-l ahbar, C.V, s.114; A. Advar, Osmanl Trklerinde ilim, s.18-20; F. Kprl, Anadolu
Beylikleri tarihine ait notlar, TM (stanbul 1926), C.II, s.7-8; . H. Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s.113;
if-l eskm n yazarnn el yazsyle yazlm bir nshas Topkap Saray, III. Ahm ed Ktp. No. 2070de
bulunm aktadr. M ntehab--if ve Teshl--if nn nshalar iin ayrca bk. F. Ethem Karatay,
T opkap Saray M zesi Ktp. Trke Y azm alar Katalogu, C.I, H.545, s.569; E. Blochet, C atalogue des
M anuscrits Turcs, Bibliotheque Nationale, Ancien fonds, S.69, No. 169, 170; Supplement, C.I, s.386, No.
533; C.II, s.217-218, No. 1271, s.238; No. 1340; M. Ergin, Bursa K itaplklarndaki Trke yazmalar
arasnda, TD ED (stanbul 1950), C.IV, say 1-2, s.112, 121. Teshlin Veliyyddin Ef. No. 2490da bir
nshas daha vardr.
73Bu eserin nshalar iin bk. Fehmi E. Karatay, ayn eser, R. 1660, A.2113, s.571-572; Sleymaniye
Fatih, No. 3635. Hsrev Paa, No. 476 (940 H. tarihli), Hamidiye, No. 1016 (1084 H. tarihli), M. Hafid
Efendi, No. 262 (916 H. tarihli), Bursa l-Halk, Haraolu, No. 1119. Sonu eksik olan bu nsha harekeli
nesihle yazlmtr; A. Advar, ayn eser, s.13. Bu devirde yazlan dier tp eserleri hakknda bk. . H.
Uzunarl, A nadolu Beylikleri, s.80, 90, 144, 221-222; A. Advar, ayn eser, 16-23; Vecihe Klcolu,
C errhiye-i lhniye, s.15, 17, 19-25; P. W ittek, ayn eser, s.114-116; brahim Gken, elebi Sultan
M ehmed zamannda yazlan bir Osmanl hkmdarlar vefiyyat listesi, Z. V. Togan Armaan, s.109-116;
A. A te, ayn eser, T D E D (stanbul 1948), C.II, say 3-4, s.112, 175-176; B edi N. ehsuvarolu,
A nadoluda Trkelem e cereyanlar ve Trke ilk tp yazmalarndaki terim ler, BB 1957, s.25-27; N.
Uzluk, XIV.yzyldaki Trke tp kitaplarndan rnekler, BB 1957, s.77-81.
74. H . Uzunarl, O s m anl Tarihi, C.I, s.537-539, 544-545; A. Advar, ayn eser, s.22.
75P. Wittek, ayn eser, s. 120.
76. H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C.I, s.537-539, Tabm m e iin bk. bu aratrm ada M ensur eserler
blm, Risle-i mnciyenin Topkap K.543de bir nshas vardr, bk. F. E. Karatay, ayn eser, C.I, s.2; .

12

Malkaral Bahaeddinin Ayaslug (Seluk)da 827 H./1423-24de yazd Arapa-FarsaTrke 400 beyitlik manzum lgat gibi lgatler, nasihat ve db- mueret vadisinde
yazlm Kabusnme ve Marzubannme gibi eserlerle de Anadolunun kltr dnyas
donatlmtr.77
B. A h m e d - i D a ve G e r m i y a n

beylii

te XIV.yzyln ikinci yarsnda byle bir kltr ve sanat evresi iine doan
Ahmed-i Da, bu evrenin yle etkisinde kalmtr ki hem slm bilimler ve din
konularda, hem klsik ran edebiyatnn etkisinde edeb alanda, hem de tp alannda
eserler verdii gibi tabirnme ve ilm-i ncuma it eserlerden eviriler yapm, musik
ile de yakndan ilgilenm itir. Ahm ed-i Da, Aydnoular, Candaroullar gibi
A nadoluda bir kltr ve sanat merkezi haline gelmi olan Germiyan beyliinde
yetimitir.
XIV.
yzylda Germiyan beyliinin kltr ve sanat durumuna baklacak olursa,
700 H./1300-1301de Sle Fakihin yazd Yusuf ve Zleyha,78 Hoca Mesudun 751
H ./ 1350-51 tarihli Sheyl Nevbahar, 755 H./1365 tarihli Ferhengnme-i Sadsi,

H. Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s.144. lk musik risalesi iin bk. Rauf Yekta, Trk sazlar, MTM,
C.II, say 4, s.131-141; say 5, s.233-239.
77Ucbet-l garibin bir nshas Bayezid Ktp. No. 948dedir. Feriteolu lgatinin ise Avrupa ve
stan bu l k t p h an elerin d e yazm alarna rastlam ak m m kndr. Kabusnme evirisinin en eskisi
XIV.yzyln ilk yarsna ait olup eldeki tek nshann istinsah 1370-1386 yllar arasnda yaplmtr.
eviricisi bilinmiyen bu nsha, E. Birnbaum tarafndan hazrlanm ve tarafmzdan neredilmitir: The
Book of Advice by King Kay Kaus ibn Iskander. The earliest Old Ottoman Turkish Version of his
Kabusname, Sources of Oriental Languages and Literatures (edited by inasi Tekin . Gnl A. Tekin),
Volume 6, Cambridge MA 1981. Bu evirinin tek nshas eskiden kitap merhum Raif Yelkenciye it idi;
imdi E. Birnbaum n ktphnesinde bulunmaktadr. Bu devre it dier Kabusnme evirileri unlardr:
eyholu M ustafann m uhtem elen 1380-1387 yllar arasnda yapt eviri; Akkadolunun 1403-1410
yllar arasnda Em ir Sleyman iin yapt eviri; Bugn British Libraryde bulunan mellifi mehul
XIV.yzyln ikinci yarsna it olan eviri. Eserin, II. M urad devrine it mehur tercmesi bilindii gibi, O.
. Gkyay tarafndan sadeletirilm i ekliyle M .E.Bakanlnn klsikler serisinde neredilmi ve daha
sonra m teaddit basklar yaplmtr. Ayn konuda eyholu Mustafann yapt Marzubannme evirisi
de 1380 tarihlidir. Bu hususta daha fazla bilgi iin bk. E. Birnbaum, A Lifemanship M an u a l. .
Journal
of Turkish Studies (1977), C.I, s.4, 5, 7-11. Ayrca bk. bir de Z. Korkmaz, Kbus-nme ve M arzubnnm e evirileri kimindir? TDAY (1966), s.257-278. adrud-dn eyholu, Marzubn-Nme Tercmesi
(Ankara 1973) adl metin neri m aalesef gvenilir bir neir olmaktan ok uzaktr. Bu nerin tenkitleri ve
tenkitlere nirin verdii cevaplar iin bk. "Marzubn-Nme Tercm esi zerine", TDAY 1977 (A nkara
1978), s.413-431; "Bir T antm a Yazs zerine", Trkoloji (A nkara 1979), C. V III, s. 459-478; ve
mtemmim tenkitleri iin bk. "Suyun Dibindeki Deveci", Trk Dili, Mart 1980, say 342, s. 146-150.
[Bu neirde saylmakla bitmeyen ve Trkiyyat ilminin en ufak kidesine dahi sdrlamayan yanllar
dizisine bir de unu eklemek istiyoruz: s. 400de muf maddesinde unlar okuyoruz:" < a. muhaf: kitap,
sahife haline getirilmi kitap fal- m. pil 50b-6". imdi pil fil dem ek olduuna gre m etnin burasn
fillerin sahife haline getirilmi kitab diye anlam amz gerekiyor; tabi ki byle bir ey olam az, nk
kelime muf deil maf yani sava meydannda ordu kadem elerinin sra sra dizilii, harp dzeni
dem ektir. Ve muhaf ile de hi bir ilgisi yoktur. M etin, fillerle arslanlarn sava hazrlndan sz
etmektedir yoksa filler ellerinde kitap tutmuyorlar!].
78Z. Korkmaz, Eski Anadolu Trkesinin iki rn, BB 1966, s.25.

13

Ysuf-i M eddahm 770 H./1368 Tarihli Varaka ve Glah, Erzurumlu Daririn 768
H ./ 1366-67 tarihli Ysuf ve Zelihas, Aydmolu Umur Bey adna evrilen Kelile ve
Dimne ile Aydmolu sa Bey adna evrilen Hiisrev irin mesnevisi gibi biraz daha
eski bir devreye it eserler bir yana braklacak olursa,79 XIV.yzyhn ikinci yarsnda
klsik ran edebiyatnn etkisinde yazlan edeb eserlerin, daha ok Germiyan
beyliinde yazlmas dikkat ekicidir. Kald ki Germiyan saraynn irlerinden olan
eyholu Mustafa (1340-?) ilk yetime yllarn Germiyanda geirdiine ve ancak orta
yalarndan sonra Em ir Sleymana intisap ettiine ve Hoca M esudun rencisi
olduuna gre,80 Hoca M esudun da Germiyan beylii ile uzaktan yakndan ilgisi
olmaldr. Ayrca Germiyan beyliinin bir kltr merkezi olan Aydn beylii ile olan
ilgisi ve ilk T ezkiret-l evliy ile Ksas-l enbiy evirilerinin sunulduu Aydn
beyliinin kurucusu Mehmed Beyin bir Germiyan emiri olduu da unutulmamaldr.81
Germiyan beylii daha kurucusu Yakup Bey (1302-1340dan sonra) zamannda
olduka byk bir beyliktir. Batya, yani fthata ak, kymetli madenler bakmndna
zengin bir lkedir. Daha sonralar ularda gelien Aydn, Denizli, Saruhan, Karesi
beylikleri, Germ iyana bal emirlerin idaresi altnda batya giden aknc kuvvetler
tarafndan kurulm utur. D aha sonraki devirlerde de bu beylikler ile Germiyan
beyliinin yakn ilikileri olmutur. Batya, ftuhat ve gazaya ak, topraklan zengin,
ticaret hayat hareketli olmas dolaysiyle, bu beylik daha kuruluunda Anadolu
beyliklerinin en kuvvetlilerinden biri olmu; doudaki snrlarn A nkaraya kadar
geniletmi, Karahisardaki Sahip Ata Oullar ile, Psidyadaki Hamid Oullarn da
hakimiyeti altna almt.82
te daha balangta her bakmdan zengin bir lke olduu iin gaza ruhu ile
h arek et eden derviler, daha iyi im knlar bulm a midiyle dolu eyhler, eitli
tarikatlara mensup kiiler ve zellikle mevlevlik tarikatn yaymaya alan Ulu Arif
elebi gibi kimseler Germiyan beyliine akmaya baladlar.83Bylece tasavvuf ve din
dncelerle iyice beslenm i olan bu beylik, kltr ve sanat dnyasna kaplarn
amaya hazr bir duruma gelmiti. Hem ktisad hem de dnce bakmndan elverili
topraklar zerinde kurulmu ve gelimi olan bu beylikte, ayrca hkm darlarn
kiilikleri de kltr ve sanatn gelimesinde nemli rol oynam; bu yzden Germiyan
lkesinden pek ok sanat ve bilim adam yetimitir.84
Germiyan beyliinde edebiyat hareketleri zellikle Sleyman ah bin Mehmed
(1368den nce-1387den az nce) ve olu II.Yakup (1387den nce-1390 ve 1402-1428)
zamannda en yksek noktasna ulumtr. Sleyman ahn saraynda, ir eyholu
M ustafa (1340-?) sarayn en nemli mevkilerinden olan nianclk ve defterdarla
kadar ykselmi; ayrca Sleyman ahn en yakn musahibi olmutur. eyholu 1387de
tamamlad Hurdnm e adl eserini Sleyman ah adna balamsa da, 1387de

79bk. not 59, 66, 67, 69.

80. F. Akn, ayn eser, A, ll.cz, s.481-484.
81bk. not 52; . H. Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s.41-42; , Ktahya ehri, 35-37.
82. H. Uzunarl, Ktahya ehri, s.36-40; F. Kprl, Osmanl m paratorluunun Kuruluu, s.80-81.
83. H. Uzunarl, Ktahya ehri, ayn yer; , Anadolu Beylikleri, s.43.
84F. Timurta, eyh Hayat ve Eserleri, s.56.

14

lmesi zerine, eserini hkmdarn damad Yldrm Bayezide sunmutur.85 Ayrca

eyhclunun dier iki eseri, M arzuba HlJLue ile K abusnm e evirileri de yine
Sleyman ahn emriyle yazlmtr.86 eyholu, Hurdnmesinde Sleyman ahn
mtevazi, dervi-merep, iyi ahlkl bir hkm dar olduundan bahsetm ektedir.87
Sleyman ahn saraynda yetimi ikinci ir, Ahmed (1334-1413)dir.88 Ahmed de
792 H./1389da tamamlad skendernmesini onun adna yazm olmasna ramen,
lm dolaysiyle eserini, Yldrm Bayezidin olu Emir Sleymana sunmutur.89
Evliya elebinin r adl saz icad ettiini syledii II.Yakup ise ok cmert bir
hkmdard.90 XIV-XV.yzylm nemli irlerinden eyh (.1431?), bu hkmdarn
zel doktoru ve musahibiydi. eyh kasiderlerinde II.Yakubu vm; onun lm
zerine de ok samim bir mersiye de yazmtr.91 l, Yakup Beyin iirden anlamad
iin eyhnin iirlerinin byle olmadndan ikyet ettiini bildirmektedir.92 Fakat
bu, eyhyi kendine zel doktor ve musahip olarak seen Yakup Beyin, eyhnin
kiiliini ve eserlerini takdir etmemesi demek olmaz. Bu olsa olsa, Yakup Beyin daha
ok halk edebiyat tarznda yazlm eserlere zel bir eilimi olduunu gsterir; Yani
bu, Evliya elebinin r adl halk saznn mucidi diye bahsettii Yakup Beyin
karakteriyle ilgili bir konudur.
te II.Yakuba Tabir nme adl eseri ile birlikte bir de bir kaside sunduu bilinen
Ahmed-i Da de onun saraynda bulunmu; o sarayda yetimi bir irdir. O, ayn
sarayda bulunmu olan Ahmedden yaa kk, eyhden ise biraz byktr.93
C.

Ahmed-i

D a n i n h a y a t

Btn kaynaklar ve Ahmed-i Da hakknda yaplan aratrmalar, onun Germiyanl

olduu zerinde birleirler. Fakat ne kaynaklar ne de aratrmalar, Ahmed-i Danin
doum yerini ve tarihini kesinlikle ortaya koym azlar.94 Sadece Seh ve Latif

85. F. Akn, eyh-Olu, A, ll .c z , s.483. Hseyin Ayan, eyholu M ustafa, H urd-nm e

(H urd F erahd), ncelem -M etin-Szlk-K onu Dizini, A tatrk niversitesi Edebiyat Fakltesi
Yaynlar, (Ankara 1979)
86ayn eser, s.484.
87F. K prl, G erm iyan beylii tarihine ait n o tla r, TM (stanbul 1926), C.II, s.414; . H.
Uzunarl, Ktahya ehri, s.50.
*F. Kprl, Ahmed, A, 3.cz, s.216.
89F. Kprl, ayn eser, s.218; N. S. Banarl, Ahm ed ve Dsitan- Tevrh-i Mlk-i l-i Osman,
TM (stanbul 1936-1939), C.VI, s.58-59. Ahm ednin bir eseri daha neredilmi bulunmaktadr: Mehmet
Akaln, Ahm ed, Cemd Hurd, nceleme-Metin, A tatrk niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar
(Ankara 1975)
90Evliy elebi Seyahatnmesi, C.I, s.138; Yakup Beyin cmertlii hakknda bk. . H. Uzunarl,
Ktahya ehri, s.59; F. Timurta, ayn eser, s.l66-167de bulunan Kerem kasidesi.
91F. Timurta, eyh, A, 115.cz, s.474-475; , eyh Hayat ve Eserleri, s.66; Germiyan beyine
yazd kaside ve mersiye iin bk. ayn eser s.166-167 ve 177-179; II.Yakup iin yazlm dier iirler iin bk.
. H. Uzunarl, Ktahya ehri, s.61-63.
92, Knh-l ahbar, C.IV, s.1919; . H. Uzunarl, Ktahya ehri, s.64; F. Timurta, eyhnin
hayat ve ahsiyeti, TD ED (stanbul 1953), C.V, s.115.
93. F. Akn, ayn eser, s.483.
94. H. Ertaylan. Ahmed-i D a Hayat ve Eserleri, s.2.

15

tezkireleri, onun Mir Sleyman devri irlerinden olduunu sylemekle yetinirler.95

Kmaizde Haan elebi tezkiresi ile onu izleyen Sicill-i Osman, Ahmed-i D ayi
I.Murad (1362-1389) devrinde yaam bir ir olarak gsterirlerse96 de Emir Sleyman
(1402-1411), elebi Mehmed (1413-1421), II.Murad (1421-1451) devirlerinde yazlm
olan Ahmed-i Danin eserleri, apak ve kesin bir ekilde, bu ifadenin yanl olduunu
ortaya koyarlar.
Kaynaklarda Ahmed-i D anin Germiyan saraynn irlerinden olduuna dir
verilen bilgiyi, onun Germiyan beyi Yakup Bey (1387-1390, 1402-1428)in emriyle
yazd Tabirnam e adl eseri ve bu eserde Yakup Bey adna yazd bir kasidesi de
dorulamaktadr.97 Bu eserin 1402-1428 tarihleri arasnda yazlm olmas zayf bir
ihtimaldir. nk 1402 Ankara savandan sonra, Ahmed-i Danin Emir Sleymana
intisap ettii ve engnme adl eserini 808/1406da ona sunduu bilinmektedir. u
halde, Tabirnme, byk bir ihtimalle 1387-1390 yllar arasnda yazlmtr. irin
byle bir eseri Trkeye evirebilmesi iin, o sralarda hi olmazsa otuz yam am
olmas gerekirdi. Bu durumda, onun ilk genlik yllarn Yakup Beyin babas Sleyman
ah (1368den az nce-1387) zam annda geirdii, 1340-1350 sralarnda domu
olabilecei ve II.Murad (1421-145 l) n clsundan sonra ona eserler sunduu bilindii
iin de, en erken 1422-1425 yllar arasnda ld tahmin edilebilir. Ahmed-i Danin
eserlerinin yardmyla tesbit edilen bu tarihler, hi kukusuz kesin olmaktan ok
uzaktrlar. Ancak bu belirsizlie ramen, bu tarihler, hi olmazsa irin yaad
dnem hakknda daha ak bir bilgi ortaya koyabilirler.
. H. Ertaylan, eserinde Ahmed-i D anin nerede doduu ve A nadoluya ne
zam an, hangi sebeplerle geldii hakknda baz sorular ortaya atm sa da, onun
A nadoluya baka bir yerden gelii ile A nadoluda yapt seyahatleri birbirine
kartrm olduu gibi, Anadolu veya Rum kelimesi ile neyi dile getirmek istediini de
kesinlikle belirtmemitir.98 Fakat Ahmed-i Danin ok kuvvetli bir renim grm
olduu, Arapay zellikle Farsay bir divan yazacak kadar iyi bildii ve byle bir
renim yapmak iin o yzylda A nadoludaki ir ve bilginlerin ou kere Msr,
Suriye, ran, Horasan gibi lkelere gittikleri ya da iyi renim grm kiilerin bu
lkelerden A nadoluya geldikleri gznne alnrsa, onun ya Germ iyanda doup,
yetiip renim iin douya gittii ya da Anadoluya ran, Horasan gibi doudaki bir
lkeden geldii dnlebilir. Ancak Ahmed-i D anin veya byk bir ihtim lle
ilesinin Anadoluya ran ya da Horasan taraflarndan geldiini dndrecek baz
kk ip ular bulunmaktadr. Bunlardan birisi, onun 816/1412de kendi el yazsyla
yazd Farsa divamndaki yaznn, o zaman Anadolusunda yaygn olan nesih yaz
yerine Horasan ve ran taraflarnda moda olduu bilinen talik yaz olmas, dieri ise
Ahmed-i Danin engnmede vatan hasreti ektiini belirten beyitlerinin arkasndan
Ht Trknn unutulmamas gerektiini bildiren szleri99 ile kulland aatayca

95Seh, Tezkire, s.56; Latifi, Tezkire, s.85.

96H asan elebi, Tezkire, st. niv. TY. 1628, 35a ; M. Sreyya, Sicill-i Osman, C.I, s.190; . H.
Ertaylan, ayn eser, s.4-5.
97. H. Ertaylan, ayn eser, s.12-13.
98. H. Ertaylan, ayn eser, s.10.
" engnm e, b. 1404.

16

kelim elerdir. Fakat btn bunlar yeteri kadar bir delil tekil edemiyeceinden,
imdilik bu dncenin bir tahminden daha ileri gitmiyecei burada belirtilmelidir.
Eserlerinin pek ok yerinde grld iin, Ahmed-i D anin asl adnn Ahmed,
mahlsnn da Da olduu hakknda en ufak bir phe yoktur.100 Ayrca Ahmed-i Da,
Tbb- nebev adl eserinin mukaddimesinde kendinden Ahmed ibn-i brahim ibn-i
M uham med el-m acrf bid-Dac diye sz ederek, dedesinin adnn Muhammed,
babasmnkinin brhim, kendi adnn Ahmed ve mahlsnn da Da olduunu aka
ortaya koyar.101
Yine . H. Ertaylann eserinde, Sheyl Nevbaharn ilk bin ksurluk beytini
yazan Hoca M esudun yeeni zzeddin A hm edin Ahm ed-i Da olabilecei ileri
srlyor; Aydnolu Um ur Bey (1340-1348)in emri zerine Kelile ve D im neyi
Trkeye eviren Kul Mesud ile Hoca M esudun ayn kii olduu kabul edilerek,
Ahmed-i Da ya da zzeddin Ahmedin Aydn beyliinden Germiyana geldii ihtimali
zerinde duruluyor.102 Btn bu tahmin ve dnceler, Sleymannme adl eserindeki
mukaddimede, Uzun Firdevs (1453-?)nin, Ahmed-i Dayi Sheyl Nevbahar yazan
ir olarak gstermesine dayandrlyor. Fakat Uzun Firdevsnin Ahmed-i Da ile
zzeddin Ahm edi birbirine kartrd, ayrca Hoca Mesud ile Kul Mesudun ayr
kiiler olduklar bugn bilinmektedir.103 Bu durumda Sheyl Nevbaharn nerede
yazlm olduu henz tartm al bir konu olduu gibi, Ahmed-i D anin zzeddin
Ahmed ile ayn kii olduu ve onun Germiyana Aydn taraflarndan geldii de imdiki
durumda tartmaya ve aratrmaya ak bir konu olarak durmaktadr. Bundan baka
Hoca M esuddan ve eserlerinden sk sk sz eden ve Ahmed-i Da gibi Germiyan
sarayna mensup olan eyholu Mustafann Hoca Mesudun yeeni zzeddin Ahmedi
tanm am asna imkn yoktur. Bu durum da Hoca Mesudun yeeni olarak Ahmed-i
D aden eyholunun hi sz etmemesi dikkat ekicidir. te bu yzden bugnk
bilgilere dayanarak, imdilik zzeddin Ahmed ile Ahmed-i D ayi ayr kiiler olarak
kabul etm ek yerinde olur. Hele . . . Aydmoullar, nihayet, yerlerini brakm ak
zorunda kalnca, miyetlerindeki ulem ve uarnn da mstakil beyliklere dalmalar
kadar tabi bir hl olamaz. te, Ahmed-i D a ^ nin de, byle bir tarih hadise zerine
G e rm iy a n o u lla r h izm etin e girm i olm as ih tim l d h ilin d e d ir. N itekim ,
G erm iyanoullar da, ayni kibete urayp, elleri O sm anlIlarn ellerine geince
Ahmed, Hamzav, eyholu, eyh (Sinan) gibi . . . Ahmed-i D a0! de Osmanllara
snmtr. 104 gibi bir tahminde bulunmak imknszdr. nk Yldrm Bayezid
1390da Aydn, Saruhan beyliklerini ele geirdii srada Germiyan beylii de ayn
kibete uram t.105 Fakat 1402 Ankara savandan sonra bu beyliklerin hepsi
yeniden canlanmlardr. Bu arada Aydmoullar beylii, sa Beyin oullar Musa Bey

100. H. Ertaylan, ayn eser, s.5.

101I. H. Ertaylan, ayn eser, s.6; Tbb- nebev, tpk basm, s.388.
102ayn eser, s.3-4.
103F. Kprl, Trk Dili ve Edebiyat Hakknda Aratrmalar, s.184, 186-191; Kilisli Rifat, Sheyl
Nevbahara dair, Vesikalar ve Notlar, TM, C.II (stanbul 1926), s.404-405.
104. H. Ertaylan, ayn eser, s.4.
105. H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C.I, s.262-263.

17

ve Il.Umura kalm; daha sonra Il.Umurun 1405de lmnden sonra, araya faslalar
girmekle beraber, 1426 ylma kadar Aydn beyliinde Cneyd Bey, Aydnolu Mustafa
Bey gibi beyler hkmdar olmulardr.106 Bu durum Aydn beyliinin hemen dalp
ortadan kalkmadn aka gstermektedir. Ayrca, byle bir olayn doruluu kabul
edilse bile, Aydn beyliinin dalmasndan sonra burada bulunan bilgin ve sanatlarn
Germiyan hizmetine girmeleri ihtimali tarih aka uymayacaktr. nk 1402 Ankara
savandan sonra, hatta ondan nce de Germiyan beyliindeki sanatlar bile, Emir
Sleymann, yani Osmanl saraynn, hizmetinde bulunmaktadrlar. O halde, Aydn
beyliindeki sanatlar ve bilginlerin byle bir durum karsnda, olsa olsa Osmanl
sarayna intisap etm eleri akla daha yakn gelm ekte ve tarih aka daha uygun
grnmektedir. u halde Ahmed-i D anin Aydn beyliinden Germiyana geldii
ihtimali, bugnk belge ve tarih bilgilerine gre ihtiyatla dnlmesi, hatta imdilik
bir kenara braklmas gereken bir konudur. Oysa bu olayn tam aksi bir durumu
A hm ed-i Da iin dnm ekte im dilik bir saknca yoktur. Tpk A hm ednin
Germiyandan ayrlp bir sre Aydn beyliinde bulunmas gibi,107 Ahmed-i Da de
G erm iyandan ayrldktan sonra, m uhtem elen Em ir Sleyman ile birlikte Bat
Anadoluya gemi olabilir.
Germiyan beyi Sleyman ah, kzn 1378de Yldrm Bayezide verirken, cihaz
olarak Ktahya, Simav, Erigz ve Tavanly Osmanl beyliine hediye etmi ve bu
blgeye Yldrm Bayezid vli olmutu.108 te bu srada Ahmed-i Danin, Ahmed ve
kardei Hamzav gibi Yldrm Bayezide intisap ettii ve onun 1389da tahta getii
srada da olu Emir Sleymann hizmetinde bulunmu olaca ihtimali . H. Ertaylan
tarafndan ne srlmektedir.109 Ayrca yine . H. Ertaylan, eserinin bir baka yerinde
yle sylemektedir: Yukarda da, sylediimiz gibi, Yldrm, Germiyan beyinin
kzn alarak, Ktahyaya vli gnderildii zaman m OsmanlIlarla tant! Yoksa,
Yldrm 792de btn Anadoluyu zapt altna ald zaman m! Yldrm tahta kt
srada D ac nerede idi? Yldrmn yannda m? Buras tamamiyle karanlktr. 110
Grlyor ki . H. Ertaylan, Ahmed-i Danin OsmanlIlarla olan ilk ilikileri hakknda
ok kukulu davranm aktadr. G erekden de Ahmed-i D anin Emir Sleymana
intisabndan nceki hayat olduka karanlk olup, bu hususda sylenecek her ey bir
tahminden teye gitmiyecektir.
Fakat yine de Ahmed-i Danin hayatnn bu karanlk devresi hakknda da baz ip
ular yakalamak mmkndr. Her eyden nce Ahmed-i Danin Germiyanda iken
bir sre kadlk makamnda bulunmu olduu kesindir ve bu bilgi Al tarafndan
aklkla verilmektedir.111 Esasen, 1402den sonra hep Emir Sleymann evresinde
grlen Ahmed-i Da, Osmanl devletinde byle bir grevi zerine alm olsayd,

1()6ayn eser, s.72-73.

107N. M. etin, Ahm ednin M irktl-edebi hakknda, TM (stanbul 1964), C.XIV, s.220; . F.
Akn, ayn eser, s.482.
108. H. Uzunarl, Ktahya ehri, s.48-49; , Osmanl Tarihi, C.I, s.174.
109. H. Ertaylan, ayn eser, s.6.
110ayn eser, s. 10.
^ S e h , Tezkire, s.56; l, Knh-l-ahbar, C.V, s.130.

18

bundan kaynaklarn aklkla sz edecekleri muhakkakt. Ancak Ahmed-i Danin

Germiyanda ne zaman kadlk grevinde bulunduunu tahmin etmek ok kolay deilse
de, Sleyman ahn Ktahya ve evresini Osm anlIlara hediye ettii srada onun
Ktahyada kad olarak bulunduu ve bu mnsebetle Ktahya vlisi Yldrm Bayezid
(1378-1389) ve olu Emir Sleymanla tant bu arada 1387de babasnn yerine
Germiyan beyi olan Yakup Beye intisap ederek 1390 ylna kadar onun yannda
kald, 1387-1390 yllar arasnda onun adna yazd T abirnam e adl eserinden
anlalabilir. Yldrm Bayezid 1390 ylnda M entee, Aydn, Saruhan, Germiyan
beyliklerini idaresi altna ald ve Germiyan beyi Yakup Beyi psala kalesinde
hapsettirdii zaman112 da Ahmed-i Da Germiyan ile balarn tamamen koparm ve
Emir Sleyman ile birlikte Bat Anadoluya gitmi olabilir. nk Yldrm Bayezid
Aydn, Saruhan beyliklerini aldktan sonra, bu yerlerin vliliini ehzde Erturul ve
Emir Sleymana verm itir.113 Kad B urhaneddine kar 1392de yaplan Dilim
savanda ehzde Erturulun lmesinden sonra Emir Sleyman, Aydn, Saruhan ve
Karesi sancaklarnn valisi olarak kalm; 1402 Ankara savana bu sancaklarn vlisi
olarak katlmtr.114 te 1390-1402 yllar arasndaki bu zaman iersinde Ahmed-i
Danin Emir Sleymann yannda olabileceini dndren tek belge, onun Bergama
ve Mihalkta bulunduunu gsteren divanndaki iki iirdir.115 Bu iki iir onun Bat
A nadoluda seyahatler yaptn gsterm ektedir ki bu seyahatlerin, 1402de Emir
Sleymana intisap ettikten sonra yaplmasna imkn olmadna gre (nk bu
tarihten sonra daim a E d irn ededir), byk bir ihtim alle Em ir Sleymann Bat
Anadoludaki vlilii srasnda yaplmtr. Ayrca Ahmed-i D anin eldeki Trke
divan, onun Osmanl sarayna intisap ettikten sonraki iirlerini iine almaktadr.
Germiyan beylerine it iirlerin bu divanda bulunmamas, Ahmed-i Danin Germiyan
saraynda bulunduu srada bu seyahatleri yapm olabilm esi ihtim alini ortadan
kaldrmaktadr.
Fakat ad geen sancaklarn vlisi Emir Sleymann devaml bu blgelerde
kalmad ve babasnn emriyle eitli savalara katld da unutulmamaldr. Mesel
1393 ylnda Yldrm Bayezid, olu Emir Sleyman idaresinde bir orduyu Bulgaristana
gndermitir. Bu ordu bakent Trnovay alp Bulgaristan igal etm itir.116 Kad
B urhan edd inin 1398de lm zerine, Em ir Sleyman idaresindeki Osm anl
kuvvetleri, Akkoyunlu airetinin reisi Kara Ylk Osman yenerek, 1399da Sivas
igal etm itir.117 Sivasn alnm asndan sonra, burann idaresi Em ir Sleymana
verilmi ve Emir Sleyman, Timurun 1400de Sivas igal etmesine kadar bu ehrin
vlisi olmutur. Ancak 1400de Timur Sivas kuatt zaman, Emir Sleyman ehrin
mdafaasn Malkoolu Mustafa Beye brakarak ehirden kmtr.118 te Emir

112. H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C.I, s.263; , Ktahya ehri, s.54.

113. H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, ayn yer.
n 4 aym eser, s.277, 311.
115. H. Ertaylan, ayn eser, Divan, tpk basm, s.108-109, Mutayebt, tpk basm, s.295.
116. H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C.I, s.193.
117ayn eser, s.299.
118ayn eser, s.303.

19

Sleymann 1399-1400 arasndaki bir yllk Sivas vlilii srasnda Ahmed-i Danin
nerede bulunduu karanlk olduu gibi, 1402 Ankara sava srasnda da onun nerede
olduu ve ne yapt belli deildir. Fakat 1400de Sivas terkeden Emir Sleymann
tekrar Aydn, Saruhan, Karesi sancaklarna vli olarak tayin edildii, onun 1402de
Ankara savana bu sfatla katlmasndan anlalmaktadr. Bu arada Emir Sleymann
bu 1400-1402 yllar arasndaki ikinci vlilii srasnda Ahmed-i Danin onun yannda
bulunup bulunmad da zlmemi bir soru olarak kalmaktadr. imdilik bu yllarda
da onun Emir Sleyman ile beraber Bat Anadoluda bulunduu kabul edilebilir.
1402de Ankara savanda Osmanl ordusunun bozguna uramas zerine, Emir
Sleyman, Sadrazam Ali Paa (. 1406) ile birlikte sava meydann terk ederek, nce
Bursaya, sonra Geliboludan Rumeliye gemi ve Edirnede tahta kmtr.119 te
onun 1402de tahta kndan sonra Ahmed-i Danin Edirnede saraya intisap ettii
grlmektedir. Kaynaklarda, ikiye elenceye, rahat hayata dkn, ayn zamanda
edebiyata merakl, ir ve bilginleri koruyan cmert bir kii olduu, hatta kendisinin de
iirler yazd120 sylenen Emir Sleyman ile onun kadar iki ve elenceye dkn,
fakat iyi bir siyaset adam, tedbirli bir vezir olan Sadrazam Ali Paa121 zamannda
Osmanl saray daha renkli bir havaya brnm; tantanal ve debdebeli bir saray
hayat balam ve bu hayatn tabi bir sonucu olarak da, sanat ve edebiyat eskisinden
daha byk bir nem kazanmtr. te bu yzden Edirnede Emir Sleymann saray,
dier beyliklerdeki sanatlar cezbetmee balamtr. Emir Sleymann saraynda
A hm ed-i D a den baka G erm iy an dan g elen A hm ed, H am za ve eyh de
bulunm utur.122 Bu irler onun adna eserler yazmlar veya onun meclislerinde
karlkl iirler sylemilerdir.123 Ahmed-i Da de engnme adl mesnevisini Emir
Sleymana sunmu; gazel eklindeki pek ok iirinde onu vm ve ona hitap etmitir.
Bir de onun Sadrazam Ali Paann lm zerine Emir Sleymana sunduu bir
kasidesi daha vardr.124 Bu kasideden anlaldna gre, Emir Sleyman 1406 ylnda
kardei elebi M ehmedin daha fazla kuvvetlenmesine engel olmak iin, Anadolu
tarafna getii zaman Ahmed-i Da ona refakat etmemi; Emir Sleymann Anadolu
tarafndan Rum eliye dnnde, ona bu kasideyi sunmu; onun yokluunda nasl
strap ektiini belirtm i ve bu sefer srasnda len Ali Paa iin de ba sal
dilemitir. Gerek engnmenin 808 H ./ 1406 yazl tarihinden, gerekse bu eserde Ali
Paa yerine, Mehmed Paann vlmesinden, Ahmed-i Danin engnmeyi de Emir
Sleymann Edirnede olmad bu srada yazd anlalmaktadr.125

119ayn eser, s.328-329.

120I ve At, Em ir Sleymann ldrleceini anlad srada syledii bir iiri kaydederlerse de, bu
iirin ona ait olmas olduka phelidir, bk. l, ayn eser, C.V, s.122-123; At, Tarih-i At, C.IV, s.94; . H.
Ertaylan, ayn eser, s.17-19.
1211, ayn eser, C.V, s.74, 166; F. Kprl, . Sleyman, Yeni Osmanl Tarih-i Edebiyat, s.184; . H.
Uzunarl, Osmanl Tarihi, C.I, s.333-335.
122F. Timurta, eyh, Hayat ve Eserleri, s.66; . F. Akn, eyh-olu, A, ll.cz, s.483.
123F. Kprl, Ahmed, A, 3 .cz, s.217; F. Timurta, ayn eser, ayn yer.
124. H. Ertaylan, Trke divan, tpk basm, s.142-144. Onun bu kasidesi, Eridirli Hafz Kemalin
Cmi-n-nezir adl mecmuasnda da bulunmaktadr, bk. . H. Ertaylan, ayn eser, s .5 ,11.
125engnme, b.176-199; b.1406-1407. Sadrazam Mehmed Paann kimlii hakknda kaynaklarda hi
bir bilgiye rastlanmamtr.

20

Emir Sleyman saraynn esprisini en iyi ekilde yanstm olan Ahmed-i Da, onun
813 H./1411de lmnden sonra bir sre yalmz kalmtr. elebi Musa (1411-1413)
zam anna rastlayan bu srede onun ne yapt bilinm em ektedir. Ancak Trke
divannda bulunan iki uzun kaside, onun elebi Mehmed (1413-1421)e intisap ettiini
gsterm ektedir.126 elebi Mehmedin 1413deki clsu srasnda da Ahmed-i Da,
Farsa divannn kendi eliyle yazd tezhipli bir nshasn, o srada vezir-i zam olan
Halil Paaya sunmutur.127 Bu hareketi, Ahmed-i Danin Emir Sleymandan sonra
kendisine yeni bir koruyucu aramakta olduunu ve elebi Mehmedin clsu ile Halil
Paann vezir-i zam olmasn vesile yaparak, yeni bir eserle saraya yaklam ak
istediini gsterir. Nitekim bu divanda irlerin ve hner shiplerinin artk kymetinin
bilinmediinden yaknan ir, o sralarda gerekten ok yalnz olduunu da aka
belirtir. Nihayet Ahmed-i D anin istei gereklemi; elebi Mehmed tarafndan
hsn kabul grm; hatta onun olu ehzde M uradm retmeni olarak sarayda
grevlendirilm itir. Ahmed-i Da, bu grevinde iken ehzde M urada A rapa
kelimelerin Farsa karlklarn retmek iin Ukd-l cevahir adl manzum bir lgat
yazmtr.
Ahmed-i D anin elebi Mehmed ve II.M urad zam annda daha ok m ensur
eserler yazm olduu, yani irin yalandka nesre ve bilim eserlerine olan ilgisinin
artt dnlebilir. Bu dnceyi onun mensup olduu saray ve evresindeki mevkii
de kuvvetlendirmektedir. nk bu dnemde, saraydaki grevi ile ilgili olarak istenen
ve beklenen eserlerin de iir dnda eserler olmas tabidir.
Ahmed-i Danin kesinlikle kendisine it olduu bilinen dokuz mensur eserinden
T abirnm e Germiyan beyi II.Yakuba, Tim urta Paa olu Um ur Beyin iaretiyle
yazlm olan E b-l-Leys-i Sem erkand tefsiri Emir Sleymana sunulm utur.128
Veslet-l mlk adl eserinin ise Eb-l-Leys-i Semerkand tefsiri evirisinden nce
yazld tahmin edilmektedir.129 Geri kalan alt eserinden Tbb- nebevnin de Emir
Sleyman iin yazld dnlebilir. nk bu eserin mukaddimesinde, Ahmed-i Da
bu eserini de Timurta Paa olu Umur Beyin emri ile hdvendigr iin yazdn
sylemektedir; engnmede Duca-y Hdvendigr blmnde, Emir Sleymana bu
nvanla hitap etmi olan Ahmed-i Danin Tbb- nebevde de ayn hkmdar, bu
sfatla anm olabilecei dnlebilirse de, bu benzerliin yeter bir delil olamyaca
kesindir.130 Fakat engnme, E b-l Leys-i Sem erkand tefsiri evirisi, Trke
divanndaki iirlerin byk bir ksm, M utayebt ve belki de divandaki kk
mesneviler, onun iiri ok seven Emir Sleyman devrindeki zamann yeteri kadar

126. H. E., ayn eser, Trke divan, tpk basm, s. 13-20.

127H alil Paa, Sadrazam andarl Halil Paa (. 1406) ile yine andarl brahim Paa (.1429)
arasnda ve elebi M ehmed zamannda sadrazam olan Osmanckl mam-zde Halil Paa olacaktr, bk. .
H. Danimend, Osmanl Tarihi Kronolojisi, C.I, s.50; . H. Ertaylan, ayn eser, s.23-24.
128bk. Bu aratrm ada Ahmed-i D anin mensur eserleri: Eb-l-Leys-i Sem erkand tefsiri evirisi,
T abirnam e. Ayrca T im urta Paa ve olu U m ur Bey iin bk. Al, ayn eser, C.V, s.74, 107; . H.
Uzunarl, Osmanl Tarihi, C.I, s.331; I. H. Ertaylan, ayn eser, s.20-22.
129bk. Bu aratrmada Ahmed-i Danin mensur eserleri: Veslet-l mlk.
130bk. Bu aratrmada Ahmed-i Danin mensur eserleri: Tbb- nebev; engnme ve VI. blm.

21

doldurmulardr. Geri kalan be eserden ne zaman yazld bilinmeyen Teressl,

Risle-i s-fasl evirisi, adn aklamad bir beyin emri ile yazd Yz hadis evirisi
ve Ll Paann emri ile yazd Miftah-l cennet elebi Mehmed devrinde yazlm
olabilir; Tezkiret-l evliy ise, Emir Sleymann nedimlerinden olduu bilinen ve onun
lm nden sonra elebi Mehmed ve II.M urada da hizm et eden K araca Beyin
iaretiyle II.Murad iin Attar (.l229)n ayn adl eserinden Trkeye evrilmitir.131
Bylece bu eserin yardmyla, Ahmed-i Danin hi olmazsa II.M uradn cls tarihi
1421de hl hayatta olduu, hatta bu tarihten sonra bir iki yl daha yaam olabilecei
de ortaya km oluyor.
Eserlerinin de yardm ile II.Murad devrine kadar hayat izlenebilen Ahmed-i
D anin lm tarihi ve nerede ld hakkndaki bilgiler olduka karktr. Onun
lm tarihini Ktip elebi 820 H./1417,132 Hammer ve onu izleyen Babinger 1412
olarak gsterirler; H aan elebi Tezkiresi onun I.M urad (1362-1389)n kardei
Sleyman Paann irlerinden olduunu syler; onu izleyen Sicill-i Osman ise
Ahmed-i Danin I.Murad zamannda ldn bildirir.133 Gibb, Ham merin verdii
lm tarihinin hi bir belgeye dayanmadna deinir.134 . H. Ertaylan, bu konuda
v erilen b tn bilgileri k a rla tra rak ten k itle rin i yapar ve A hm ed-i D a nin
eserlerinden hareket ederek, onun II.M uradn 1421deki clsunda henz hayatta
olduunu ve ancak bu tarihten sonra ldn ortaya koyar.135 Fakat . H. Ertaylan,
Ahmed-i D anin II.M uradm clsundan sonra da yaam olduunu gsteren bir
belgenin elde olmadn syler; Ahmed-i Danin II.Murad iin Ukd-l cevhiri onun
ehzdelii zamannda, Tezkiret-l eviiyy da clsundan hemen sonra yazdn
belirtir ve Tbb- nebevnin II.Murad iin yazldn syleyen . H. Uzunarlnm
dncelerine katlmaz.136 Gerekten de Tbb- nebevnin mukaddimesinde eserin
sunulduu hkmdardan sadece hdvendigr nvan ile bahsedildii iin, bu eserin
hangi hkm dara yazld kesinlikle anlalam am aktadr.137 Bu durumda, eer
hdvendigr nvan ile II.M urad kasdedilm i ise, Ahm ed-i D a II.M uradm
clsundan sonra iki eser yazm olur ki bu da onun 1421den sonra bir ka yl daha
yaadn gsterir. Fakat sadece Tezkiret-l evliy y yazmsa, 1421 ylndan sonra
onun ok yaamad dnlebilir. Ancak Ahmed-i Danin 1421den sonra daha ne

131bk. Bu aratrm ada Ahmed-i Danin mensur eserleri: Miftah-l cennet, Tercme-i risle-i s-fasl,
Teressl, T ezkiret-l evliy, Yz H adis evirisi. Fakat Ll Paa hakknda kaynaklarda hi bir bilgiye
rastlanmamtr. Ll Paa ve Karaca Bey iin bk. l, ayn eser, C.V, s. 121-123; . H. Ertaylan, ayn eser,
s.22; . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C.I, s.338; Abdlkadir, Bursa Tarihi Klavuz, s.152.
132Ktip elebi, Kef-z-znun, C.I, stun 789.
133Hammer, Geschichte der Osmanischen Dichtkunst, C.I, s.72; F. Babinger, Geschichtsschreiber der
O sm anen und ihre W erke (1927), s.14; Haan elebi, Tezkire, niv. Ktp. TY 1628, v.35a ; M. Sreyya,
Sicill-i Osmani^ C.I, s. 190.
134E. J. W. Gibb, A History of Ottom an Poetry, C.I, s.256, not 5.
135. H. Ertaylan, ayn eser, s.25-26.
13. H. Uzunarl, Ktahya ehri, s.213.
137. H. Ertaylan, ayn eser, Tbb- nebev, tpk basm, s.389. Burada yle bir kayt vardr: tercme
olnsa sultnDI-islm veDl-msIimn sultnum uz hdvendigr hazretlerin . . . Bu ifade, eserin hangi
sultan iin yazldn aka gstermemektedir.

22

kadar yaadn kesinlikle sylemek, eldeki belgelerin yetersizlii yznden, u anda

imknszdr.
Ahm ed-i D a fn in nerede ld ve m ezarnn nerede bulunduu da henz
kesinlikle aydnlanm deildir. . H. Ertaylan, Bursada Ahmed-i Da adna bir
mahalle, bir hamam ve bir cami olduunu, fakat yapt aratrm a sonucunda bu
caminin Aydnckl H zr Bey olu Yahi Bey tarafndan yaptrlm olabilecei
kanaatine vardn; nk camiin kitbesinde Ahmed-i Danin adna rastlayamadm
syler.138 Bursa Tarihinde Ahmed-i Danin mezarnn Bursada olduu bildiriliyorsa
da,139 yine . H. Ertaylan, ad geen cami yannda bulunan ve Da Dede kabri diye
tannan bu mezarda, mezar ta ve tarih bulunmadn syleyerek, Ahmed-i Danin
nerede ld ve mezarnn nerede olduu hakknda doru bilgi elde edebilmenin
imdilik imknszln ortaya koyar.140 Ben de Bursya gittiimde, camiin hakikaten
Ahmed-i D aye it olmadn, fakat halk arasndaki hretinden dolay Ahmed-i
D aye isnad edildiini ve Da kelimesinden deitirilerek camiin Day camii diye
adlandrldn tesbit ettim. Cami yannda bulunan mezarda da gerekten mezar ta
bulunmamaktadr. Belki ileride bulunacak yeni belgeler bu meseleyi zmleyebilir.
imdiki durumda, Bursa ehrinde sylene gelen efsanelere dayanlarak, Ahmed-i
Danin yallnda Bursada inzivaya ekildiini, hayatnn son yllarn bu ehirde
geirdiini ve bu ehirde ldn kabul eden . H. E rtaylann dncelerine
katlmaktan baka bir zm yolu bulunmamaktadr.141
D.

A h m e d - i D a n i n e d e b k i i l i i

Ahmed-i D anin edeb kiiliini en iyi bir ekilde ortaya koyan kaynak Seh Bey
Tezkiresidir. Seh Bey (.1548) hakknda Ho tabc u suhan-dn rind nzk latif u
erb-zeban zarif bu fennn kmili ve bu cilmn myili olup ehl-i cilm ksmndan her
fenden haber-dr kadlk itmi kiidr ve mesnevi ve kayid azeliyt dimekde
mahir ve her nevci gftr ve ecr vfir, hib-dlvn, divn m tecrif ve diyr-
R m da ebyt toptoludur ve Mir Sleyman ism ine eng-nm e nm bir kitb
yazmdur. Anda ok eml-i Cacyib ve letyif aryib dere eylem idr. . . . cArab
ve Pars ve Trkl dilde ecr var. Fzl u kmil tamm- itihar bulm kimesnedr ve
kend ih trctndan bu gazel anundur. bu ulbda vilyet-i Rum da kimse icr
dimemidr,142 demektedir. Bylece Ahmed-i Daden sz eden bu en eski kaynakta
onun dil bildii, hem bir bilgin hem de iyi bir ir olduu, hretinin btn
A n ad o lu ya yayld, onun tarznda o zam ana kadar kim senin iir yazmad
belirtilerek, ksa ve z bir ekilde bilgi verilir. Seh Bey, grld gibi, Ahmed-i
Danin slbu hakknda nazik ince ltif kulaa ho gelen, akc, zarif kabalktan
uzak, anlam bakm ndan sekin, erb-zebn anlalr gibi kelim eler kullanr.

138. H. Ertaylan, ayn eser, s.27.

139A. Memduh Turgut, znik ve Bursa Tarihi, s.201.
140. H. Ertaylan, ayn eser, s.27-28.
141aym eser, s.28.
142Seh Bey, Tezkire, s. 56-57

23

Bylece onun bir sanat olarak kelimeyi semeyi ve yerinde kullanmay bilen bir kii
olduunu belirtmek ister. Ayrca onun mesnevi, gazel, kaside demekteki ustaln da
bu deerlendirm esine katar. te nce mesnevi, sonra gazel, en sonra da kasideyi
sralamakla, Seh Bey, Ahmed-i D anin bu alanlardaki ustaln doru bir ekilde
derecelendirm i olur. Ancak Seh Beyden sonraki kaytlarn artk Ahmed-i Da
hakknda yeterli bir bilgiye ship olmadklar grlmektedir. Esasen Latifi (.1585) bir
tarafa braklrsa, ne Haan elebi (.1546-1607) ne de l (1541-1606), Ahmed-i Da
hakknda tam ve doru bir bilgi verirler, tarz- gazeli tavr- sabk143 szleriyle Latifi
onun gazeldeki slbunun eski tarzda olduunu belirtir ve fitne kelimesini rnek
vererek Ahmed-i Danin, anlamlarnn gerektirdii yerlerde kelimeleri kullanmadna
iaret eder; yle syler: Amma Caceb budur ki bu kadar fazl u macrifetle szlerinn
macn-y ihmlsinden gafil olup ebyatnda olan lafzmn ne kadar macnya amil idgin
fehm itmezler imi. Zira m atlac- merkmun mrac- ansinde Benm yarum gibi
fitn e dimi. Lafz- fitne bu m ahalde zmml m ecar- iham ve bir lafz- kablhi
mutazammn turfe kelmdur. crf-i nsda fitne ecns- kilbdan ol seg-i aire ve
cins-i ktm lre dirler. Lafz- mezkur ucara-i zam an ekseriya rakib zikr olndu
mevkiclerde Trad iderler.144 Latifinin yukarda grlen iki yargsndan ilkinde tavr-
sabk eski usl szleriyle ne demek istedii, . H. Ertaylann da belirttii gibi,145
mphem kalmtr. nk Ahmed, eyh, hatta k Paann da slbu ayn slp
deil miydi? kinci yargsnda ise Latifnin kendi yzylndaki (XVI.yy.) bir slp
anlaynn etkisinde kald ve anlatm gc hakknda dncelerinin snrl olduu
grlmektedir. Gibb, Latifnin bu grne kar kmakta; Latifnin zamannda
kpee fitn e denilm i olabileceini, fakat kendisinin, kelim enin bu ekildeki
kullanlna hi bir yerde rastlamadn, imdi de byle bir anlamn bilinmediini
syler.146 Gibbin dncelerine katlan . H. Ertaylan ise kelimelerin ilk ve hakik
mnlarndan baka mecz, istimal baz mnlar da vardr ki bunlardan bazlar tarih
boyunca unutulm akta, dier m nlar unutulanlarn yerlerini alm akta ve kuvveti
rchn kesbetm ektedirler. 147 diyerek, fitne kelimesinin esas anlamndan baka bir
anlamda kullanlmasnn bir hata olamyacan belirtmektedir. Esesen fitne (A.)
deneme, imtihan, cezbetme, sihir, kavga, karklk, fesad, Allaha saygszlk, gnah,
cnb, iret; (Kamus-i Trk): azdrma, batan karma, karklk, ara bozma, bis-i
fitne ve fesad olan hsn letfet-i dilber anlam larna gelm ektedir. Eski Trk
edebiyatnda yerine gre hem rakip hem de sevgili ya da onun ldrc gzleri ve yan
bak iin kullanlm olan bu kelime, kendi esas anlamna bal kalarak, iinde bu
anlamlan tayan nesnelere mecazen atfedilmitir. Bu durumda bir kelimeyi u yerde
ya da bu yerde kullanmaldr gibi belli bir devre it snrl bir dnceyle hareket
ederek, Ahmed-i Da hakknda kelimeleri yerli yerinde kullanmaz diye verilen bir
yargnn objektif olaca dnlemez. Fakat Latifi, Ahmed-i Da hakknda tammen

143Latif, Tezkire, s.85.

144aym eser, s.86.
145I. H. Ertaylan, ayn eser, s.50.
146E. J. W. Gibb, ayn eser, C.I, s.258.
147. H. Ertaylan, ayn eser, s.52.

24

olumsuz dnceler tamadn, onu beendiini u ifadeleriyle belirtmitir: Bu icr

anun hae-i ibdc ve makbl-i ihtiracdr148 m atlac- merkm Dcr-i merhmun
ayetde matbc ve divnnda makbul olan beyt-i mancdur. Amma Caceb budur ki
bu kadar fazl u m acrifetle . 149 grld gibi bu son ifadede Latif, masnc
kelimesiyle onun bu beytinin sanatkrane olduuna, fazl ve macrifet kelimeleriyle de
Ahmed-i Danin iir sylemekteki ustalna ve iirdeki teknik bilgisinin yksekliine
iaret etmektedir.
Yukarda belirtilen bu iki kaynak dnda, Ahmed-i Dayi I.Murad devri irleri
arasnda gsteren H aan elebi T ezkiresi,150 onun rezm cenge m tecallik
Ferahnme adnda bir eseri olduunu syleyen l,151 Haan elebiyi izleyen Sicill-i
Osman152 ve lyi izleyen Osmanl M ellifleri153 Ahmed-i D anin kendisi ya da
eserleri hakknda yanl bilgiler verdikleri gibi, onun edeb kiilii zerinde hemen
hemen hi bir ey sylememilerdir. Yalnz Hammer, Ferahnm e ve Ceng-nme
eserlerini yazan Ahmed-i Da ise Sleymann saray- etret-nmununda daha ok
takdir olunmutur. 154 diyerek, onun bu sarayda Ahmed ve Hamza gibi irlerden
daha fazla n kazandna ve bu irlere olan stnlne iaret etm itir. Yeni
Osmanl Tarih-i Edebiyatnda devr-i saraynin Ahmed-i Da ile baladna ve
onunla iirin tasavvuf edebiyatndan ayrldna iaret edilmi; ayrca zam annn
psikolojisini ve dncelerini ilk nce iirde onun yansttna, saray dilini yine en nce
baaryla onun kullandna deinilmitir.155 Bu eserde, Danin
Ey hurid-i meh-peyker cem aln MterT-manzar
Ne manzar manzar- talic ne talic talic-i enver156
matlayla balayan ve hemen hemen btn kaynaklara alnm olan iiri rnek olarak
verilmi; Ahmed-i D anin dilindeki henk ve akcln adalarnda bulunmad
belirtilm itir.157 Bu henk ve akclk, belki de Seh Beyin ibu lbda vilyet-i
Rum da kimse icr dim em idr ifadesiyle iaret ettii Ahmed-i D aye has olan
slbun zelliidir. Ne var ki, . H. Ertaylan, bu leff neirli slbun sadece Ahmed-i
D aye it bir zellik olmadn, ondan nce ve onun zamannda bu slpla iirler
yazan irler bulunduunu, fakat Ahmed-i D anin bu irlerden daha fazla bir
ustalkla bu slbu kulland iin dikkati ektiini belirtiyor.158 Ancak Seh Bey
Tezkiresinde ve Yeni Osmanl Tarih-i Edebiyatnda leff neirli slup deil, byk bir
ihtimalle onun akc ve henkli slbu, yani iirinin mzikal yaps ve kelime seimi
kasdedilmektedir. Gibb ise, yukarda sz edilen iirden hareket ederek, tamamen

148Latif, Tezkire, s.85.

149ayn eser, s.86.
150Hasan elebi, ayn eser, ayn yer.
151, ayn eser, C.V, s.130.
152M. Sreyya, ayn eser, C.I, s.190.
153M. Tahir, ayn eser, s.171.
154Hammer, Devlet-i Osmaniye Tarihi, eviren M. Ata, C.II, s.106.
155F. Kprl, . Sleyman, ayn eser, s.190.
156I. H. Ertaylan, ayn eser, Trke divan, tpk basm, s. 68.
157F. Kprl, . Sleyman, ayn eser, s.191-192.
158. H. Ertaylan, ayn eser, s.38-42.

25

baka sonulara varr. Ona gre, bu iirde artk ran edebiyatnn etkisi kuvvetle
hkim dir; tabiliin hi bir izine rastlanam yan bu iirde, Trk dehasn ezerek
yzyldan yzyla geecek olan bu yabanc etkinin son halkas da tamamlanmtr; fakat
Ahm ed-i Da, iirdeki kafiye sistem ini artk Trk edebiyatnda hi bir stadn
gtremiyecei bir noktaya ulatrm tr.159 Bylece Gibb, Ahmed-i D anin ran
edebiyat etkisinde kaldna, fakat bu edebiyatn geleneklerini adalar arasnda en
baarl ekilde aktaran ir olduuna, .yani bir bakma onun yeni, ama Trk iiri iin
hi de olumlu olmayan bir akm balattna iaret eder.
Seh Beyin deerlendirm elerine katlan . H. Ertaylan ise, dier kaynaklarn
yazarlar ile Ahm ed-i Da hakknda aratrm alar yapanlarn, onun eserlerini iyi
tanm adklar iin Ahmed-i D anin edeb kiiliini doru deerlendirmediklerini
syledikten sonra,160 her eyden nce onun iir tekniinde, yani onun vezin, cinas, leff
neir, tenasp, telm ih gibi edeb sanatlar kullanm aktaki ve kafiye bulm aktaki
ustaln belirtir; ifadesindeki akcl ver; kolay anlatm gc zerinde nemle durur
ve Ahmed-i D ayi asl sanat yapan zelliklerin bunlar olduunu ileri srer. 161
Gibbin yukarda belirtilen yargsna katlmayarak, Ahmed-i Danin ifadesinin bazen
ok ssl, sanatkrane olmakla beraber, ou kere sade ve samim olduuna deinir;
rnek olarak verilen gazelin bir kaside havas tadn, kasidenin de sanat gayesi
gzettii iin z bakm ndan tabi olandan ok sun olann, yani ideal gzelin ve
fantazinin, peinden kotuunu, bu yzden Ahmed-i Danin bu iiri byle bir slpla
yazdn, stelik devrin dier irlerinin de ayn yola ba vurduunu, ama onlar
Ahmed-i Dadeki kabiliyete sahip olmadklar iin, Ahmed-i Danin bu alanda tek
kalm gibi grndn anlatr. te yandan da Ahmed-i D anin ran iirinin
geleneklerini ve Selman Savec (.1376), Kemal Hocend (.1390 veya 1405) gibi ran
irlerini izlediini de sylemekten geri kalmaz.162 Btn bu ifadelerden anlalaca
zere, . H. E rtaylan Ahm ed-i Da ve devrin dier irlerinin ran edebiyatnn
geleneklerine uyarak iir yazdklarm kabul etmi olur. Bu yzden onun yukarda
Ahmed-i Da iin yapt savunma, Gibbin ne srd yargy rtmez.
. H. Ertaylan, bundan baka, ansiklopedik bilgisi fazla olduu iin, Ahmed-i
D anin iirlerinde fal ve tabirlere, efsanelere, inanlara, Kuran, hadis ve tefsire,
musikye kadar her tr bilgi dalndaki motifler ve deyimlerden faydalandn, bunun
iin de iirinin muhtevasnn zengin olduunu syler.163 Ahmed-i D anin iirlerine
ak, hasret, dostluk, gibi konular setiini, iirlerin d e bazan rindane, bazan
m utasavvfane, bazan da kne bir havayla grndn, iirlerindeki tem el
dncenin ise n yaam a, frsat deerledirm e gerektii gr olduunu
belirttikten sonra, 164 onun asl irliinin dil ve slbunda belirdiini, birer sehl-i
mmteni olan iirlerinde slup ve ifadenin yerine gre azametli ve ihtiaml, yerine

159E. J. W. Gibb, ayn eser, C.I, s.258.

10. H. Ertaylan, ayn eser, s.29.
llaym eser, s.34-43.
12aym eser, s.47-49.
13aym eser, s.48, 57.
164ayn eser, s.52-63.

26

gre hznl ve rikkatli olduunu, bu yzden de onda bazan Fuzl (.l556)yi, bazan
N ef (.1636)yi ve Bak (.1600)yi hatrlatan msralara rastlandn165 syler ve onun
iyi bir ir olduu kadar iyi bir hattat olduunu da szlerine ekler.166
imdiye kadar Ahmed-i D anin edeb kiilii hakknda verilen bilgiler u
ekilde toparlanabilir:
1. Ahmed-i Da kendi ada irlerden her bakmdan stn bir irdir.
2. Kuvvetli bir slm kltryle yetimitir. Trkenin yan sra Arapa ve Farsay
da bilir. zellikle Farsas iir yazacak kadar iyidir.
3. Hem nesir hem nazm alannda eserler vermitir.
4. ran edebiyatnn ve irlerinin zellikle Selman Savec ve Kemal Hocendnin
kuvvetle etkisinde kalm ve adalarndan daha kabiliyetli olduu iin, bu etki altnda
yazd iirleriyle devrinde saray edebiyat denilen edebiyat balatm; aym zamanda
gelecek nesillere bu trde mkemmel bir rnek olmutur.
5. Eserlerinde yaad saray evresinin psikolojisini yanstmtr.
6. zellikle iir syleme tekniinde, yani kolayca kafiye bulmada, aruz veznini
mhirane bir ekilde iire uygulamada ve edeb sanatlar kullanmada ustadr.
7. slbu adalarnnkinden farkl, kendine has bir slptur. Seh Beyin
szleriyle ak ve anlalr, akc ve mzikal, zarif ve ince, yani konuya gre en uygun ve
sekin kelimelerle donatlmtr. Ayn zamanda da anlam en iyi ekilde verebilecek
kelimeleri semekle, adalarndan daha stn bir baar gstermi; kelimeler onun
kaleminden kolayca ve przsz bir ekilde akmtr. Nesir yazlar ise ok sade ve
herkesin anlayaca bir dille yazlmtr.
8. ran edebiyatnn etkisiyle yazd iirlerinin bazlar sun, yani ok sanatkrane
olm akla beraber, byk bir ksm ok samim, iten gelen duygulan ifade eden
iirlerdir.
9. Geni kltr ve bilgisi dolaysyle iirindeki motifler, yani malzeme son derece
zengindir.
10. D aha ok ak, dostluk elence ve iki m eclislerinin konu olduu iirleri
duygusaldr ve bu iirler, ad geen yaantlar iine alan her trl insan duygularla
doludur. Bu yzden de iirlerindeki hava bazan mutasavvfane, bazan rindane, bazan
da kanedir.
11. G em ekte olan fan dnyada n deerlendirip yaayabilmek, onun temel
dncesi, ya da bir eit hayat grdr.
Yukarda saylan maddelerden ilki zerinde . H. Ertaylan nemle durmakta ve
zellikle l, Latif ve H am m erin verdii bilgilerle, Ahm edden ald bir gazele
dayanarak, Ahmed-i Danin Ahmedden daha kabiliyetli ve daha iyi bir ir olduunu
ileri srmektedir.167 Fakat bu konuda gerekten doru bir deerlendirme yapabilmek
iin, btn kaynaklarn tesinde, Ahmed-i Danin btn eserleriyle, adalarnn ve
Ahmednin btn eserlerini karlatrmak, tarafsz ve dikkatli bir inceleme ile onun

165ayn eser, s.57-58.

166ayn eser, s.63.
167. H. Ertaylan, ayn eser, s.30-32, 40.

27

ne bakmdan farkl ve orijinal bir ir olduunu ortaya koymak gerekmektedir. Bu

yzden apayr ve bal b an a bir a ra trm a konusu olan A hm ed-i D a nin
adalarndan zellikle Ahmedden farknn ve orijinalliinin ne olduu meselesi bir
yana b ra k la ra k , d a h a iyi ve d ah a st n olm a m eselesin i, ed eb e se rle ri
deerlendirm ekte bir l olamayaca iin tamamen unutarak, onun nasl bir ir
olduu, eserlerinin yardmyla, burada belirtilmeye allacaktr.
Yukarda m addeler halinde gsterilen hususlardan Ahmed-i D anin bilgisine,
kltrne, iir tekniindeki ustalna, kabiliyeti sayesinde slpta ulat baarya it
olanlarna esasta eklenecek hi bir ey yoktur. Burada kabiliyeti sayesinde ulat
baar denmesinin sebebi udur: adalar olan sanatlardan mesel Ahmed en az
onun kadar ayn kltr ve bilgiler, ayn iir yazma teknii ve gelenekleri ile donatlm
ve onun bildii dilleri en az onun kadar bilmektedir.168 Bu durumda, btn bu temel
u n su rla rd a n iyi bir iir karabilm e, ancak bir kiilik m eselesi o larak ortaya
kmaktadr. Fakat bu, hi bir zaman bu temel elerin nemini kmsemek demek
deildir. Yani, her irin kendi zel imknlar ve kiilii vardr. Fakat irlerin
im knlarn ve kiiliklerini besleyen, hatta ortaya karan ortam lar olduu da
m uhakkaktr. te ayn ortam larda deiik kii ve sanat imknlar, deiik sanat
eserlerinin meydana gelmesine sebep olur. Ahmed ve Ahmed-i Dade olduu gibi.
imdi A hm ed-i D anin zel im knlarnn ve edeb kiiliinin beslendii,
yararland ortam incelenecek olursa, yle bir durumla karlalr: Bir sanat
kiiliine ship olan Ahmed-i Da, G ibbin ne srd gibi, sadece klsik ran
edebiyatnn tekniinden ve edeb sanatlar da iine alan edebiyat geleneinden
yararlanmakla kalmam, hatta bu iirin i dnyas denebilecek olan mazmun ve hayl
sistemini de benimsemitir.169 Ayrca yine ran edebiyat irlerinden Selman Savec
ve K em al H o cen d nin yan sra belki on lard an daha fazla Sad (.1291)den
esinlenmitir.170 Her eyden nce Ahmed-i Da, engnme adl mesnevisini Sadnin
ayn adl eserini grdkten ve okuduktan sonra yazmaya karar vermitir.171 Ayrca
onun tasvirlerinde Sad slbunun tesirleri aka grlmektedir.172
Fakat Ahmed-i Danin edeb kiilii sadece ran edebiyat ve irleriyle beslenmi
deildir. O Yunus gibi bir irin daha nceden Trk diline getirdii zengin ifadeden,
Trke ataszlerinden ve deyimlerden de yararlanmtr.
Gel gnl Kacbesine gir ki safalar bulasn
Ger tavaf eylerisen tyife-i cuk173
cIk olmayan gnlde Caceb can olur m hi
Her can kim anda ck yok iman olur m hi174

168F. Kprl, A hm ed, A. 3.cz, s.216; N. S. Banarl, Dsitan- Tevrh-i Mlk-i l-i Osman ve
Cemd ve Hurd Mesnevisi, s.4-5.
19E. J. W. Gibb, ayn eser, C.I, s.258.
170I. H. Ertaylan, ayn eser, s.49. Burada sadece Selman Savec ve Kemal Hocendnin Ahmed-i Da
zerindeki etkileri sz konusu olmutur.
171engnme, sebeb-i nazm- kitb, Bl.VIII.
172kr. Ahmed-i Da, engnme, Bol.IX, X, XX; Sad, Klliyat, der-vaf- bahar, s.454-456.
173I. H. Ertaylan, ayn eser, Trke divan, tpk basm, s.51.
174ayn eser, s.92.

28

Safa v zevk ile can besle Dci

riyiser tenlin topra iinde175
Yzi glden gedr zlfi mgin
Gneden gklrekdr aydan aydn (454)176
Yzi aydan ar kend eker leb
Ol aydan nr alur her dnle kevkeb (476)177
beyitlerindeki ifadelerde Y unusun ar dilinin ve tarznn etkilerini grmemek
imknszdr.
fi melmet itse saha uyma ge yri
Zira meeldr it rer < > krubn geer178
Ta nazardan yib oldum htra yol bulmadum
Her ne kim gzden ra olsa gnlden drdr179
beyitleri de Trkenin imknlarndan onun nasl yararlandn gsterirler.
Ayrca iinde bulunduu kltr ve uygarlk dnyasnn unsurlar olan slm
mitolojisi, slm bilimler, tarih, felsefe, slm dini Ahmed-i Danin edeb kiiliini
beslemi; tp, mzik gibi bilgi ve sanat dallan ise ann belirgin kltr faaliyetleri
olarak ona yeni imknlar hazrlamlardr. te bu eitli bilim ve sanat dallarnda
edindii bilgiler de, eserlerinin eitli olmasn salam; gerek mensur eserlerinde
gerekse iirlerinde ilenen malzeme ve motifleri zenginletirmitir. Grlyor ki hem
devrinin btn kltr ve bilim faaliyetleri hem de devrinden nce de var ola gelen
edeb ortam , dil malzemesi, eitli gelenekler Ahmed-i D anin edeb kiiliinin
ekillenm esinde bir esas tekil etm ilerdir. Ancak Ahmed-i Da btn bu kltr
faaliyetlerini ve malzemeyi, yine kendi imknlaryla deerlendirmi; semi ve yeniden
ekillendirmitir.
yleyse Ahmed-i Danin edeb kiiliini yukarda belirtilen ortamn ekillendirdii
gz nne alnarak, onun bu ortam dan aldklarna, kendinden neleri kattn
gstermek, bir bakma onun edeb kiiliinin en belirgin ynn gstermek olacaktr.
Her eyden nce klsik ran iirinin btn geleneklerini, Trk iirinin iine olanca
mkemmelliiyle sokan Ahmed-i Da, bu edebiyatta hazr bulduu vezin ve kafiyeyi,
edeb sanatlar ve iirin i dnyasnn deta bir anlam rgs olan mazmun ve hayl
sistemini, ve bazan ran dilindeki deyimlerin evirilerini kullanrken, te yandan
zellikle ayr anlam l fakat yazl ve okunular ayn kelimelerle dolu Trkenin
yapsndaki anlatm gcnn farkna varm ve bu yzden iirlerinde Trkenin bu
zelliinden bol bol yararlanm tr. Ayrca Trkeyi bu yeni teknik ve gelenee
uygulamakta hi zorluk ekmemitir. ounlukla iirlerini karsndaki bir kiiyle
konuurmu gibi yazd, halkn anlat ve deyi zelliklerinden ayrlmad iin de

175ayn eser, s.101.

176 Bk. Aklama 454ab.
177Bk. Aklama 476ab.
178I. H. Ertaylan, ayn eser, s.86.
179ayn eser, s.95.

29

ifadede canll korumutur. te slbundaki bu zellikler, onun iirini ran iirinden

farkl bir iir yapm, baka bir deyile, duygulanmalarn, dncelerin ve olaylarn
Trk diline has ifade zellikleriyle dile gelmesi, onun iirini yabanclam aktan
korumutur.
Bundan baka Ahmed-i Danin Trke divanndaki gazellerinin bir ounun bir
kaside havas tad grlr. Bu da onun klsik nazm ekillerinin kurallarna sk
skya bal olmadn gsterir. ounlukla bir sevgiliye yazlm gibi grnen bu
gazellerdeki ip ular, onlarn hi de bilinen anlamda sevgi iirleri olmadn ortaya
koyar. Mesel
Teslim idp duram ana klli vcdum
Zira kulun irdeti sultn elindedr
Ben kim olam kim ol yce hazretde dem uram
Hakimdur ol ne kim ide ferman elindedr
Ger kahr iderse kullarna kend mlkidr
Ger lutf iderse cd ile ihsan elindedr180
Beyitleri bu gazelin bir hkmdara yazldn gsterdii gibi, hastal bahanesiyle
baka bir yere gitmek iin izin istedii u beyti iine alan gazeli de, yine ayn amala
yazlmtr ve bir kaside havas tamaktadr:
Muhtelif ab u hevdan Hak bilr ki ayruyam
D aciya destr virgil salun krnesi181
Kapsnda kul olduu ah iin syledii bu iirlerinin bazsnn Emir Sleymana it
olduu kukusuzdur. Mesel:
Mr Slman kim Sleymndur bu gn himmet bile
Dacl ol eh medhine Selmn olursa ok mudur
maktayla biten gazelin Emir Sleyman iin sylendiinde hi phe olmad gibi,
Hsn iline bu gn emir gelr
Hblar iinde b-nazlr gelr182
beytindeki emir ve hsn ili kelimeleri, bu gazelin de gzellii ile n yapm olan Emir
Sleyman iin sylendiine ak bir delildir.183 Ayrca sevgilisi iki itii iin,
kendisinin de iki imesi gerektiini syledii u aatayca iiri de yine ikiyi ok
sevdii bilinen Emir Sleyman iin sylemitir:
Cm- yakt iermen boll < iy > can iki

180l H. Ertayan, ayn eser, Trke divan, tpk basm, s.77.

181ayn eser, s.60.
182ayn eser, s.64, 130-131.
183Beli, Gldeste-i riyaz- irfan, s.42; Hace Mehmed Saadeddin, Tc-t-tevrih, C.I, s.225-256; . H.
Ertaylan, ayn eser, s.16-17.

30

Nakd- can satmak gerek n bold canan iki184

Onun bir hkmdar iin yazld kesin olmakla beraber, hkmdarn kim olduuna
dir ip ular bulunmayan iirlerinin tm rnek verilemeyecek kadar oktur. Ancak
Trke divanndaki bu gazellerin hemen hemen hepsinin Emir Sleyman iin yazld
ihtiyatla ileri srlebilir. nk Trke divanndaki bu gazellerde karlalan iyimser,
nee dolu, hayattan ikyet etmeyi aklna bile getirmeyen irle, daha sonra elebi
Mehmede yazd kasidelerinde hkmdara t veren, zamandan ve sanatya artk
deer verilmediinden ikyet eden karamsar ir'arasnda ok fark vardr. Bir de
onun engnme adl mesnevisindeki Emir Sleymana ayrlm blmlerde grlen
hitap etme tarz ve taknlan tavr aynen bu gazellerde de tekrar edilir. Bu durum, bu
gazellerin de ayn hkmdar iin yazl dncesini kuvvetlendiriyor.
Ahmed-i Danin Trke divanndaki gazellerin bir ksm da yine belli kiiler iin
yazlm dostluk iirleridir.
Ey can iinde cncauzum dil-rbcuum
Candan cazz sevglce Mutafacuum185
m atlayla balayan iir gibi. Emir Sleyman iin yazlm gazeller gz nnde
bulundurularak, bu gazellerin de bilinen anlamdaki sevgi duygularn dile getirmekten
ok, bir dostluk duygusunu ifade ettikleri dnlebilir. Ne varki bu duygular,
gazeldeki anlatm geleneinin rengine brnmtr. Yine Ahmed-i Danin byle isim
vermedii halde, belli bir sevgili iin yazd iirleri vardr.
Bir ka gn old kim yene ol yari grmedm
Cnum gyndi hicrile dil-dr grmedm186
m atla Ahmed-i D anin sk sk grd, konutuu sevgilisi iin bu gazeli yazdn
hemen gstermektedir.
Btn bunlar gsteriyor ki Ahmed-i Da, sadece divan edebiyatnn soyut gzeli
iin sevgi iirleri yazmamtr. Onun iirlerinde bir yaanty beraberce paylat kiiler
sz konusudur. Bu yzden de belli kiilere duyulan, yaanm bir sevgiyi dile getiren
Ahmed-i Danin iirlerinde ideal ve soyut bir sevgiyi ve bu sevgi anlayn bulmak ok
zordur. H atta gzellie, zellikle insan gzelliine ok nem veren ve klsik bir
anlayla gzellerin portresini izen187 Ahmed-i Da, gzellii de soyut ve mistik
balardan uzak tutm u; onu ancak insan ilikilerine yapt etkileri bakm ndan
deerlendirmitir:
Ya-Rab gzellik ire Caceb sr nedr kim u
Bin padiaha naz geer bir geda gzel

184. H. Ertaylan, ayn eser, Trke divan, tpk basm, s.74-75.

J85. H. Ertaylan, ayn eser, s.75.
186. H. Ertaylan, ayn eser, s.74.
187ayn eser, s.102. Bu sahifedeki ilk gazel, klsik gzel anlayna rnek olarak verilebilir.

31

Dnya v ahiret ki gzelin tufeylidr

cIem kamus bir yanadur bir yana gzel
Daci cihanda kalma veli grkl rete
Umaa kimse girmeye ger olmaya gzel188
Ne var ki Ahmed-i Da, byle yaantdan doan duygularm, gerek ile olan ilikilerini,
geleneklerini kuvvetle benimsedii klsik iirin erevesi ve slbu iinde anlatt iin,
realitenin yansd bu iirler, onun klsik konular iledii iirlerinden ayrlmaz bir
hle gelmilerdir.
Sevgiliden ayrlmann acs, sevgilinin vefaszl, seven kiinin daim a cefaya
katlanm as ve sabr etmesi gerektii, baharda gzel yzl bir sknin elinden arap
imenin zevki gibi klsik konularn yannda, yine gelenee uyarak bazen tasavvuf!
dnceleri yanstan iirler de yazmtr. Fakat Ahmed-i Danin iirlerinde evresini
yanstm as, belirli kiilere duyduu duygularn ve bu kiilerle olan ilikilerini
anlatm as, T rkenin ifade im knlarnn fark n a varm olm as ve btn bu
im knlardan istifde etm esi, ifadesinde orijinal syleyilerin, nkteli ifadelerin
bulunmas, gazel trn ou kez kaside yerine kullanmas, onun ir olarak damgasm
iirlerine vuran zelliklerindendir ve edeb kiiliinin en belirgin ynlerindendir.
Ahmed-i D anin edeb kiiliini belirleyen dnceleri, insan anlay, dnya ve
yaam zerindeki grlerine gelince, Trke divannda geici olan dnyada henz
vakit gemeden elde edilen her eyi deerlendirme, iyi yaama, zevk ve safa iinde
vakit geirme gerektii gibi dnceleri savunan pek ok iirine rastlanabilir. Fakat
btn bu duygu ve dncelerin mutlaka Ahmed-i Daye it olduu da sylenemez.
Zira bu dnceler, ayn zamanda onun evresinde bulunanlarn da dnceleriydi.
Cm- ykt ier men boll < iy > can iki
Nakd- can satmak gerek n bold canan iki
ekkerinn krini klmak diler men dil bile
Kula zahidlik yaramas bolsa sultan iki189
beyitlerinde ve daha pek ok iirinde Ahmed-i Da hem Emir Sleymana duyduu
dostluk duygularn, hem de hkmdara ve evresine ayak uydurmak zorunda olduunu
belirtmektedir. Emir Sleyman tarafndan da ok beenilmi ve takdir edilmi olan
Ahmed-i Da, hep saray evresi iinde yaam bir irdir. Bir saray irinin grevi ise
hkmdarn memnun etmek, ona hoa vakit geirtmektir. te Emir Sleymann
debdebeli ve tantanal saraynda, iire sadece bir elence ve iyi vakit geirme arac
olarak bakan bir evrede, gnlk hayatn geiren ir, bir taraftan kendi gnlk
yaantlarn, evresindeki kiilerle olan ilikilerini, geici holanmalar, zntler,
ikyetler gibi gnlk yaantnn getirdii her trl teferruat iirlerinde yanstm; te
yandan ayn evrede ve ayn trden bir yaanty yaamakta olan hkmdar da byle
bir hayat anlatan iirleriyle memnun etmitir.

188ayn eser, s.59.

189ayn eser, s.74-75.

32

Bylece A hm ed-i D a kendisinin gnlk yaantlarn, dier kiilerle olan

ilikilerini ve onlar iin besledii duygular dile getirirken evresini, yani Osmanl
saraynn atmosferini de iirlerinde yanstmtr. zellikle iki ve elenceye dkn
Emir Sleymann saraynda dzenlenen iki ve elence meclisleri, onun skye hitap
ettii ve ondan arap sunmasn diledii iirlerinde, arap vgleri, srahiden dklen
iki sesleri ve musik letlerinin terennmleri arasnda anlatlr:
Can urh kulkulinden idr her dem ki hey
Subh dem saki elinden n kl bir cm- mey
Husrev sen cm- Cemld i ki furatdur bu dem
Furat gey bil ganimet kan ol Cemld u Key
Nahun pendin iitmez ol kulak kim her zaman
G ider vaz- eng nale-i eta v ney190
te bir ir olarak realiteye, somut ilikilere dnk olan Ahmed-i Da, bu tip konular
ileyen iirlerine, ister istemez hkmdarn ve evresinin hayat ve dnya grlerini de
katmtr. Bylece henz vakit gemeden zamandan yararlanm al ve gnn gn
etmeli gibi dnceleri gazellerinde ileyerek, evrenin bu ortak hayat anlaynn
yazda ifadesini bulmasn salamtr.
Dac n alur cmrmzn dadn eyyam
U dad alalum biz dahi eyyam ele girse191
htiyarun eldeyiken furat fevt itmegil
htiyar elden gidicek ihtiyar olmaz kii192
zellikle
Bahar old getr saki mdam ol rhat- canlar
Ne rahat rahat- cennet kim balar ruha reyhanlar193
m a tla yla balayan gazel, hem bir kasde havasnda olm as hem de devrinin
dncelerini yanstmas bakmndan nemlidir. Bylece Ahmed-i Da, iirde hem o
hayat tarzn, anlayn hem de onun temsilcisi olan hkmdar bir araya getirmitir.
Grlyor ki Ahmed-i Da, bal bulunduu hkmdarlar memnun etmek, onlardan
bir ey istemek, ya da onlara balln sunmak iin yazd iirlerde kendiliinden bu
hkm darlarn duygu ve dncelerine hitap etm ek zorunluunu duymutur. Bu
yzden de Ahmed-i Da hem saraydaki hayat hem de bu saraydaki hayat anlayn
iirlerinde yanstmtr. u hlde gnn gn etme, eldeki frsatlar deerlendirme gibi
bir hayat anlayn Ahmed-i Daden ok, evrenin benimsedii bir anlay olarak
dnmek hi de yanl olmaz.

190ayn eser, s.65.

191ayn eser, s.73.
192ayn eser, s.89.
193ayn eser, s.60. kinci m sradaki kim vezin icb ki olmal; balar ise
okunmaldr.

33

balar eklinde

Kald ki, Ahmed-i Da, sadece evresinin dncelerini ve hayat tarzn deil,
devrinin btn kltr, sanat ve bilim havatn da vanstmstr. Bu vanstma. ifadesini,
dncenin yazda ifade edilm esinden ok, dncenin eylem eklinde ortaya
km asnda bulm utur. slm bilim lere, tbba it eviriler yapma, klsik ran
edebiyatnn sanatlarn izleme ve kendinden bir eyler katarak, bu edebiyatta
yazlm eserleri Trkeye evirme devri olan XIV.yzyln bu kltr faaliyetlerini
Ahmed-i Da ad geen alanlarda v6rdii eserleriyle temsil etmi; baka bir deyile
Ahmed-i Da, bu eylemleriyle devrinin kk bir nshas olmutur. Btn bunlar
Ahmed-i Danin hem evresindeki dnyayla ban bir trl kesmeyen, bu dnyay her
trl ekilde yanstan, hem de iinde bulunduu evrenin isteklerine cevap verme
zorunluluunu duyan bir sanat olduunu gsterir.
D anin edeb kiiliini btnleyen dier ynleri zerinde de burada durmak
gerekir. nce onun eserlerindeki mukaddimelerine gz atlrsa, grlr ki Ahmed-i
Da, bu eserleri son derece m etotlu ve belli bir dzen iinde yazmtr. O, her
mukaddimesinde eserini ne iin, kime ve nasl bir dzene gre yazdn hemen belirtir
ve kendi adn hi amadan her eserinde ayn kalp ierisinde bende-i scT ahmed-i
dc alah3l-lhu nehu ve nehu camm nehu eklinde verir. yle denebilir ki,
mukaddimede bu klie ifadenin bulunmad eser Ahmed-i Danin deildir. Ayrca o,
eserini hangi eserd en Trkeye evirdiini, ya da hangi eseri kaynak olarak
kullandn m ukaddim esinde b elirterek , o konuda daha fazla bilgi edinm ek
isteyenlerin gsterilen esas kaynaklara bakabileceklerini syler.194
Bu ifadeler Ahmed-i Danin bugnk anlamda bilimsel bir zihniyetle alan, titiz
bir filolog olduunu gsterir. Bir de, Ahmed-i Da, eserlerini belli bir ama ile yazar.
M ensur eserlerinin hemen her m ukaddimesinde belirttii bu ama, halka yararl
olabilme, yani halka faydal bir takm bilgileri aktarabilme dncesidir. Devrinde
k tip le rin e lleri a ltn d a b u lu n d u rd u k lar, hem halkn hem de aydn snfn,
yazmalarda daima ba vurduklar Teressiil adl eseri buna en iyi rnektir.195 te bu
yzden Ahmed-i Da, mensur eserlerini son derece sade bir dille yazm; hatta daha iyi
anlalsn diye bu evirilere kendisi de baz aklamalar eklemitir. Bu ama manzum
eserlerinde aka belli deildir. Fakat ileride engnm enin tenkidi yaplrken
grlecei zere bu ama, mutlaka Ahmed-i D anin insanlara sylemek istedii
dncenin ta kendisi olur.
Geri, halka yararl olma ve halka bilmediklerini retme o devrin sanat ve bilim
adamlarnn genel bir eilimidir. Fakat byle olsa bile, yine de bir ama gzeterek ve
bilimsel bir zihniyetle eser yazmak zere yola kan bir sanatnn sadece n yaama,
gn gn etme gibi bir hayat grne ship olmas imknszdr. Ahmed-i Da, eitli
sebeplerle iirlerinde bu eitten dnceleri ilem i veya gnlk yaantsnn
getirdikleri ile dolup tam olabilir. Ama bu d sebeplerin iirine soktuu gnlk
hayatn tesinde, Ahmed-i Da gibi cidd ve bilgin bir kiinin hi koparmadan devam
ettirdii bir dnce izgisi daha vardr. Bu da onun bir btn olarak insan zerindeki
dnceleridir.
*

-i

194bk. Bu aratrm ada Ahmed-i Danin mensur eserleri: Tbb- nebev

19SSeh Bey, Tezkire, s.56-57.

34

w>

'

'

Ahmed-i Da insan, yaad srece bu dnyann ve ba sonu olmayan evrenin

iine atlm, resiz bir varlk olarak grr; yani bir varlk olarak insann yaps
zerinde dnr. Onca insann yapsal zellii bilinli olmas ve bu yzden strap
ekmesidir. Ayrca dnyaya gelmekte ve gitmekte, yani var olmakta kendisine soru
sorulmayan insan, bu geli ve gidilerini istemekte, btn dier var olanlar kadar (canl
- cansz) resiz hr olmayan bir varlktr. Yaants tesadfidir.
Gaflet iinde ser-ke olup nice ba ekem
Gemeyiser mi bu boyuna bir gn ol yaka196
beytinde grld gibi, insann ba kaldrm as bo bir abadr. nk insan,
tesadfilie kar resizdir. nsann byle strap ekmesi ve yaamada resiz olmas
gr, divanndaki baz iirlerde bulunm akla beraber, daha ok engnm ede
ilenmitir. Fakat bununla beraber, insan ayn zamanda isteyen, holanmalarna evet
diyen bir varlktr. u hlde, Ahmed-i Danin insan, yap bakmndan eliik, ikili bir
insandr. Yani geici holanm alarna ve istem elerine evet diyen, fakat bilinciyle,
sezileriyle kendi eksikliinin, bu geiciliin farkna varan, mkemellii ve ebed
olmay (lmszl) isteyen bir varlktr, ite bu insan, insanlar iin imknsz olan
istedii iin, sonsuz bir aran iersindedir.
Getr ol ab- hayat ielm ey saki
Ola kim Hzr gibi biz de kalavuz bak197
beytinde grld gibi, Ahmed-i Da bazan arab bile bir elence arac olmann
tesinde baka bir arayla imek ister. te tabi olarak, yapsna uygun bir ekilde
yaayacak olan insan, bu eliik durumda, ou kere, birbirine zt ulara srklenip
durur. Yani, tpk eng gibi durum unun bilincine vard iin, strap ekmesine
ramen, her mecliste arklar syler; hem kendini hem de etrafmdakileri elendirir.
Ancak bu alegoride, irin kendi durumunu ve ruh halini de hesaba alm olabileceini
gzden karmamak gerekir.
F ak at Ahm ed-i Da, eliik yapya sahip insann bu iki farkl ynn nasl
uzlatrabildii sorusuna bir trl cevap bulamaz. H atta strapla yorulmu olduu
hlde, nasl bu kadar neeli olabildiini hayretle enge sorar:
Diln yrk szn de st lak
n adT zndr nie am-nak (744)
Eer am-gln isen adT nendr
Bu ciret kayd bnyd nendr (752)
Yap bakmndan eliik olan bu insan, yapsna uygun olarak yaadndan, yapsnda
ar basan yne gre, ya istemelerinin eline decek; ya eksikliini gidermek, kendini
mkemmelletirmek iin alacak, veya ebediyete ulamak zere eser yaratma gibi bir

136i. H. Ertaylan, ayn eser, Trke divan, tpk basm, s.50.

197ayn eser, s.51.

35

deeri gerekletirecek; ya da ne istediinin bilincine vararak veya varmayarak yer

yznde imknsz ziemie arayacaktr. Bazen de insann bu iki yn devaml
atacaktr. te son durumdaki dnyaya geliindeki tesadiiflikten habersiz insan,
kendini temeli deiik olan devaml bir aram iinde bulacaktr:
Hev atma binmiz yilerz
Heves kamsn, yindek salaruz
Bize hem-derd olan bir hem-nefes yok
Zira her bada bu ck u heves yok
Kimesne perdemzde mahrem olmaz
Bize hi kimse bir dem hem-dem olmaz
Bu derdn resi n girmez ele
Gezerz uda n-r ilden ile
Kimesne hail idemez mkilmz
cAceb blbl ki almaz glmz (1368-1372)
Bylece yapsnda iki eliik yn birletiren insann iki yapsal imkm vardr. Bu iki
imkn iki tr insan ortaya koyar. steklerine evet diyen insan, varlna bir anlam
kazandrmak zere bir aram iinde olan insan. Nitekim, yukardaki iirde de her
bata bu ak ve hevesin bulunmad sylenerek, bu farklla iaret edilmitir.
Btn bunlar, Ahmed-i D anin insann bu dnyada neden bulunduunu, bu
dnyadaki anlam nn ne olduunu da aratrdn gsterm ektedir. A ncak o,
iirlerinde, bu soruya ak bir cevap vermez. nk eserlerinin tm nde geici
istem elerine evet diyen (hoa vakit geren) insan ile ebedlii arayan insan
beraberce bulunur. Ayrca iirlerinde hep tesadfi yaantlar sz konusudur; ileride
grlecei zere insan temsil eden engin anlatt hikyelerde aacn, hunun, atn
yaaylar ve lleri bile tesadfi yaantlar hlinde anlatlm aktadr. Ancak u
sylenebilir: nsann tesadfi yaants iinde en anlaml olan yn, onun yapsna yani
eksikliine ve bunu seziine bal olarak hi deimeyen yn, daim bir aram iinde
olmasdr. Bu insann varlna anlam kazandrr. Bu aranla insan, eser vermeye,
mkemmel olmaya, dolaysiyle mkemmel olan Tanrya ynelir. Bylece bir deerlilik
kazanr.
Ahmed-i D anin byle bir insan anlayn ekillendirmesinde, phesiz, insan
nefs ve ruh olarak ikili bir varlk gren ve dnyann fan, her eyin dolaysiyle insann
yaratlm, bu yzden de eksik olduu eklindeki dnya ve hayat grn benimseyen
islmiyetin byk rol olmutur. Bu durumda Ahmed-i Da, kurtuluu iki yerde grr:
Bunlardan birisi, din ve onun getirdii deerler ile mkemmel bir varlk olan Tanrmn
ltfu, dieri de insann arkasnda brakaca eserleridir. nk, insann eserleri
devaml arannn bir sonucu olarak ortaya karlar. Bu, ayn zamanda, insann bu
dnyada bulunmasnn ve hayatnn anlamnn ne olduu sorusuna Ahmed-i Danin
verdii ksm bir cevap; belki de sorunun arl ve genilii karsnda eritii tek
tesellidir. nk insanlardan geriye kalan tek ey eserleridir. ldkten sonra insanlar
ancak eserleri yoluyla bakalarnn beyinlerine, kalplerine giden yolu bulabilirler.
Bylece hayatn ebed ak iinde yaayan insanlarla birlikte ebediyen kalc olurlar:

36

Garaz macnldr ol ret niane

Szi sylemee oldur bahane
Cehanun nki yokdur ictibr
Szi kalur kiinn yadigar
Zih devletl can ol kim yokald
Velkin yir yzinde ad kald
Ana ldi diyen hakka yanlur
Ki szi okmur ad anlur (334-337)198
te insann anlam ve yaps hakkndaki Ahmed-i D anin dncelerinin bir
izgisi, gnlk hayatn getirdiklerini, ikiyi, elenceyi, gnn gn etme isteklerini
anlatan iirleriyle N edim de, dieri insann byk bir sevgiyi tam akla anlam
kazanacam syleyerek, bu soruyu cevaplandran Fuzulde tamamlanr. Nitekim bu
ekilde hayata bak ve insan anlayndan tr onda hem Nedime hem de Fuzulye
arm yaptran iirler yan yana bulunur.
Sen ben olalum bir dahi ho-yar- sebk-rh
Yol bulmasun ol halvete deyyar bu gice199
Hadden germe naz u af hayf olur eha
Bu resmi kim grrse seni bl-vefa anur200
beyitleri ve
Gl mevsiminde haa ki ben bade imeyem
Ya badeyi bu meclis-i zibada imeyem201
matlayla balayan iirinde Nedimi bulmamak imknsz olduu gibi,
Ne bela kald kim an derdile ben ekmedim
Ne cefa kald kim ol cevr ile bnyd etmedim202
Gelsn gnlde nakn grsn haylnn
Her mdde0! kim ol seni benden cda anur203
Her naz u ive kim klur ol caz gz bana
Bl-derd olan kii an cevr cefa anur204
beyitlerinde de Fuzulyi hatrlamamak elden gelmez. Ahmed-i Danin divannda bu
tarzda yazlm iirler aslnda gsterilmeyecek kadar ok olduu iin, burada bir ka
rnekle yetinildi.

198Ahmed-i D anin insan hakkndaki grleri ileride engnme blmnde daha geni bir ekilde
ele alnacaktr.
199I. H. Ertaylan, ayn eser, Trke divan, tpk basm, s.41.
200ayn eser, s. 126.
201ayn eser, s. 124-125.
202ayn eser, s.125.
203ayn eser, ayn yer.
204ayn eser, s. 126.

37

E. A h m e d - i D a n i n E s e r l e r i
a. Mensur eserleri:
Ahmed-i Danin mensur eserlerinden Teressl adl eseri kaynaklarda ad geen
tek eseridir.205 Yalnz Osmanl Mellifleri onun Miftah-l cennet, Tbb- nebev,
Tefsir-i Ebl Leys adl eserleri de olduunu bildirmitir.206 Ahmed-i Danin btn
eserleri zerinde uzun ve teferruatl bilgiler veren I. H. Ertaylan bir yana braklacak
olursa, Ahmed-i Da hakknda bilgi veren dier aratrclardan . H. Uzunarl,
Miftah-l cennet, Tbb- nebev ve Tefsir-i Ebl Leysden, A. S. Levend, Miftah-l
cennet ve Tbb- nebev den, F. z, Tezkiret-l evliy ve Tefsir-i E bl Leysden,
Teressln yan sra bahsetmilerdir.207
Grlyor ki Teressl, Ahmed-i Danin mensur eserleri arasnda en ok tannan
eseri olmu; Miftah-l cennet, Tefsir-i Ebl Leys ve Tbb- nebev adl eserleri de
tannmakta ikinci sray tekil etmilerdir.
1. Ebl Ley-i Semerkand Tefsirinin evirisi:
Nasr ibn-i Muhammed el-fakih el-Semerkand el-Hanefnin208 tefsirinin Trkeye ilk
evirisi A hm ed-i D a tarafn d an yaplm tr. Kaynak olarak sadece Osm anl
M ellifleri, Ahmed-i D anin byle bir eseri olduundan bahsetm ekte ve bu eser
hakknda . H. Ertaylan olduka geni bir bilgi verm ektedir.209 . H. Ertaylan, bu
eserin nshalarna Anadolu ve stanbul kitaplklarnda rastlandn bildirmekte; ayrca
bu eserin, ondan ksa bir zaman sonra Trkeye evrilmi olan bn Arabah (.854
H ./1450)m, ve onun ada Ebl Fazl Musa ibn Hac Hseyin ibn-i sa el-znik
(.833 H./1429-30)nin tefsirleriyle kartrldna, bu tefsir evirilerinden sadece bn
A rabahnkinin Ebl Leysin eserinin evirisi olduuna, Ebl Fazl Musann ise
Hzin-i Badadnin Lbab fl-maani et-tenzT adl tefsirini evirdiine ve bu evirinin
adnn Enfes-l cevahir olduuna deinmektedir.
Ahmed-i Danin bu eseri iki ksm olup, ilk ksm manzum bir mukaddimeyi ihtiva
etmektedir. Bu mukaddime, dorudan doruya Ahmed-i Da tarafndan yazlarak, esas
evirinin bana eklenmitir. Mukaddimede tevhid ve nt ksmlarndan sonra beyan-
sebeb-i tercme-i kitab bal altnda Ahmed-i Da, eserini Tanrnn iaretiyle ve bir
ok kimselerin mkllerini zmek iin yazdn sylemekte; bu sebeplere bir nc
sebep daha ekleyerek yle devam etmektedir:

205Seh Bey, Tezkire, s.56-57; Latifi, Tezkire, s.85; l, ayn eser, C.V, s.130; Haan elebi, Tezkire,
niv. Ktp. TY 1628, v.35a.
206M. Tahir, Osmanl Mellifleri, s.172.
207I. H. Uzunarl, Ktahya ehri, s.212; A. S. Levend, ayn eser, s.27, not 1 ve 3; F. z, Da0!,
Encyclopaedia of Islam (1965), C.II s.99; I. H. Ertaylan, ayn eser, s.134-192.
28lm tarihi kesin deildir: 373 H./983-84 veya 375 H./985-986; Ktip elebiye gre ise 383 H ./
994-95
209M. Tahir, ayn eser, ayn yer; . H. Ertaylan, ayn eser, s.140-149.

38

Yani210 ol Umur Paa hib-kerem

Tuta Hak an fazl birle bl-am
Dilek eyledi ol cazTz Da^ye
Ki Gnli klavuz ana vaclye
Beyn dilini aavuz yacnl biz
Anunn dzevz kitab- cazlz211
Grlyor ki Ahmed-i Da, eserini Timur ta Paa olu Umur Beyin emriyle yazmtr.
Osm anl hkm darlarndan I. M urad ve Yldrm Bayezide hizm et etmi olan
Timurta Paann Umur, Ali, Oru adl olu da babalar gibi Osmanl sarayna
hizmet etmilerdir. Bunlardan Umur Bey, Emir Sleymann 1411de lmnden sonra
elebi M ehm edin de hizm etinde bulunm utur.212 Ancak Um ur Beyin Ahmed-i
Daye bu eseri Emir Sleyman zamannda yazmasn emrettii, mukaddimede Ahmedi D anin, U m ur Beyi E m irin yani Emir Sleymann hizmetinde gstermesinden
anlalmaktadr:
Ol old ki kld bize iltimas
O fahr- casakir efazl- nas
Kamu cayanun merclci kim Emir
Klpdur zine an h mir
Emir hazretinde bilp rfcati
Takarrble old zad u devleti213
Bu manzum mukaddimeden sonra, esas mensur eviri yle balar:
evvela bu kitab- cazze ibtida klduk . . . Ahmed-i Da, bu esere baka kaynaklardan
faydalanarak ilveler yapt gibi kendi dnce ve grlerini de katmtr. Eserin
eitli yerlerinde yer yer manzum paralar da grlmektedir. I. H. Ertaylan, eserin
m ukaddim esinin tam am ile m ensur ksmn sekiz sahifesini tpk basm olarak
yaynlamtr.214
Bu eserin manzum mukaddimeyi ihtiva eden iki nshas vardr. Bunlardan birisi
stanbul niversite Ktphnesi TY 3248de bulunmaktadr. Enfes-l-cevhir ad
verilmi ve Ebus-Suud tefsirinin birinci cildi olduu kaydedilmitir. Bu nshann 1^15b varaklar arasnda manzum mukaddime bulunmaktadr. 440 varaklk, nesihle
yazlm ve eserin ilk cildi olan bu nshann istinsah tarihi belli olmamakla beraber
tefsir evirisinin en iyi ve en eski nshalarndan olduu anlalmaktadr.215 Manzum

210Yani, burada yacn yerine yanl yazlm olmaldr.

211E bI Leys-i Semerkand tefsiri evirisi, st. niv. Ktp. TY 3248, v.7^.
212bk. not 123.
213E bl Leys-i Semerkand tefsiri evirisi, st. niv. Ktp. TY 3248, ayn yer; . H. Ertaylan, ayn eser,
M ukaddim e, tpk basm, s.9. Aslnn zt olmas gereken kelime, m stensih hatas olarak zad eklinde
yazlm olmaldr.
214Mukaddimenin tpk basm, Sl. Fatih, No. 631deki nshadan, mensur ksmn tpk basm ise st.
niv. Ktp., TY 3248deki nshadan alnmtr, bk. . H. Ertaylan, ayn eser, s.140-149; Mukaddime, tpk
basm, s.1-10; Tefsir evirisi tpk basm, s.341-348.
215Ayrca bk. . H. Ertaylan, ayn eser, s. 142.

39

mukaddimenin bulunduu ikinci nsha Sleymaniye, Fatih, No. 631dedir. 128 varaklk
ve nesihle yazlm olan bu nsha da yine eserin ilk cildini ihtiva etmektedir.216
Bu nshalarn dnda, bu eserin stanbul niversite K tphnesinde,217
N uruosm aniyede,218 Bayezit K tphanesinde,219 Ktahya220 ve Konya Mzesi
Kitaplnda221 nshalar bulunduu bilinmektedir. Bu esere, stanbul niversite
Ktphnesi, TY 1190daki nshada Enfes-l cevhir, Ktahya Ktphnesindeki
n sh a n n b a n d a D re r-i l a t f ,' so n u n d a E n fes- l cevhir, Konya M zesi
K tphnesinde bulunan nshada ise D rer-l cevhir ad v e rilm e k ted ir.222
Grlyor ki Ahmed-i Danin bu tefsir evirisi Ebul Fazl Musa el-zniknin eseri olan
Enfes-l cevhir ile kartrlmtr. Bu durum gz nne alnarak, Konya Mzesi
Ktphnesindeki nshada Drer-l cevhir adnn, bu karklk sonucunda, Drer-i
latf adndan deitirilmi olabilecei dnlebilir ve eserin asl adnn Drer-i latf
olmasnn kuvvetli bir ihtimal olduu ne srlebilir.
2. Mifthl-cennet
Arapadan Trkeye Ll Paann emriyle evrilmitir. Ad geen Ll Paann
kim olduu hakknda tarih kaynaklarda hi bir bilgiye rastlanmad iin, bu eserin
Emir Sleyman, elebi Mehmed, yoksa II. Murad zamannda m yazlm olduu
hakknda kesin hi bir ey sylenemez.223
E serin m ukaddim esinde Ahm ed-i Da kendinden bahsettikten sonra, eseri
hakknda u bilgiyi verir: Amma bacd bu zaclf kul ducc Hak Tacalanun rahmetine
racl ve mafiretine sacTAhmed-i Da0! alahal-lahu anehu ve anehu camm anehu
eydr bu kitb mtemildr tefsir ahadl emsal letayif hikayat. Bunun tercme
ve te lifin e sebeb baci olan mahdm- mucazzam mkerrem m uhterem velyy3!abadi ve3n-nicam sahibl-hayrat vafiyl-mberrat marzTyy0l-ahlak vefyy3l-efak
menbaciI-eltaf macdenI-actaf L^3 Paa
adam a3l-Iahu tevfikahu bu b-are
duc-gydan iltimas eyledi kim bu kitab cArab dilinden Trk diline dndrem.224
Tefsir, hadis, ltifeler ve konuya uygun hikyelerle geniletilmi olan bu eseri Ahmed-i
Da, sekiz blm zerine dzenlediini yle anlatr:
Nite kim umak sekizdr bu kitab dahi sekiz meclis zerine tertb eyledm. md
oldur kim bu kitab okyanlar, yazanlar ve anunla camel idenler Hak Tacala fazlyla ve

216Ayrca bk. ayn eser, s.143.

217st. niv. Ktp. TY 1190; TY 2102; TY 2109 (eserin ilk ciltleridir); TY 161 (eserin ikinci cildi
olabilir); ayrca bk. . H. Ertaylan, ayn eser, s.142.
218Nuruosmaniye, No. 137, 138, 139, 191. Bu nshalar, Taram a Szl iin S. N. Ergun tarafndan
taranmtr, bk. TS, s.LIX.
219Bayezit Ktp. No. 290 (iki cilt).
220Ktahya Ktp. Molla Bey, No. 4286-4289 (4 cilt); bk. . H. Ertaylan, ayn eser, s.145.
221Konya Mzesi Ktp. No. 150; bk. . H. Ertaylan, ayn eser, s.146.
222. H. Ertaylan, ayn eser, s.145-146.
223. H. Ertaylan, ayn eser, s.25.
224. H. Ertaylan, ayn eser, s.186; M tah-l cennet, tpk basm, s.407; Miftah-l cennet, Sl. Esad Ef.
No. 1726, v.2a.

40

keremiyle sekiz uma rzT kla.225 Eserdeki sekiz blm unlardr:

1.
Namazn faziletini bildirir.
2.
Tvbe faziletini bildirir.
3.
Kaza ve kader szlerini beyan eder.
4.
Receb aynn sevabn beyan eder.
5.
aban aynn sevabn beyan eder.
6.
Ramazan aynn sevabn beyan eder.
7.
Kadir gecesi faziletini bildirir.
8.
Fitrenin ve bayram namaz klmann sevabn beyan eder.226
Bu eser ilk defa Osm anl M elliflerinde zikr edilm itir.227 Ayrca eitli
aratrmalarda eitli vesilelerle bu eser hakknda ksa bilgiler verilmise de 228 ondan
asl geni bir ekilde . H. Ertaylan bahsetmi ve rahmetli Rif Yelkencide bulunan iki
nshadan birinin on alt sahifesini tpk basm olarak yaynlamtr.229 . H. Ertaylan,
Miftah-l cennetin Rif Yelkencide iki, Sleymaniye Ktphnesinde bir230 ve Bursa,
Genel Kitaplkta231 da olduka yeni bir nshas bulunduunu bildirmektedir. A. S.
Levend de Miftah-l cennetin Ankara Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Kitaplnda
bir nshas olduunu kaydetmektedir.232 Fakat bu eserin bilinen bu nshalarndan
baka, stanbul Edebiyat Fakltesi, Trkoloji Blm, Sem iner Kitaplnda,233
Belediye234 ve Sleymaniye ve Manisa l-Halk235 K tphnelerinde de nshalar
bulunmaktadr. Bunlardan Belediye Ktphnesinde bulunan nshann istinsah tarihi
897 H., Manisadaki 956 H., Sleymaniye, Esad Efendi blmndekinin ise 985 H.dir.
Fakat bu nshalardan en ilgi ekici olan hi phesiz istinsah tarihi belli olmamakla
beraber, olduka eski olduu anlalan Seminer Kitaplndaki nshadr. Bu yazmada,
Ahmed-i Danin Miftah-l cenneti 45. sahifede balayp 291. sahifede sona erer. 291.
sahifenin sonunda yine Ahmed-i D anin evirdii Camsbnme krmz mrekkeple
yazlm bir balkla balar. 299. sahifede biten Cam sbnm eyi, kimin tarafndan
yazld belli olm ayan Musa Peygamberin M nacat adl hikye takibeder. Bu
hikyenin de ba krmz mrekkeple yazlmtr. Ancak 357. sahifeye kadar devam

225. H. Ertaylan, ayn eser, ayn yer; Sl. Esad Ef. No. 1726, ayn yer.
226aynca bk. . H. Ertaylan, ayn eser, s.186.
227M. Tahir, ayn eser, C.II, s. 172.
228A. S. Levend, ayn eser, s.17, not 2; . H. Uzunarl, Ktahya ehri, s.213; M iftah-l cennet,
T aram a Szl iin T. D. K. uzm anlarndan D ehri Dilin tarafndan taranm tr. Taranan bu nsha
Dehri Dilinin zel kitaplar arasndadr, bk. TS, s.XLI.
229. H. Ertaylan, ayn eser, s.184-187; Miftah-l cennet, tpk basm, s.405-421.
230Sl. Tasavvuf K. No. 2853. bk. . H. Ertaylan, ayn eser, s.185. Bugn bu eser Sl. Fatih ksmnda
ayn numara ile kaytldr.
231Bursa Genel Ktp., Em ir Buhar ksm, Fkh kitaplar, No. 236. bk. . H. Ertaylan, ayn eser, ayn
yer.
232A nkara Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Ktp., M ustafa Can kitaplar, No. 44928, seri A5; A. S.
Levend, ayn eser, s.27, not 2.
233. . Ed. Fak. Trkoloji Bl. Seminer Ktp. No. 4028.
234Miftah-l cennet, Belediye, M. C. K. 483.
235ayn eser, Sl. Badatl Vehbi Ef. No. 1565; Sl. Esad Ef. No. 1726; Manisa, l-Halk Ktp. No. 4869.

41

eden bu hikye yarm kalmtr. Yazmann ba tarafnda 27-45. sahifeler arasnda ise
engnm enin tevhid, m ncat, Nt blm leri yer alm aktadr. En bataki 1-27.
sahifelerde ise kime it olduu anlalamayan eksik, baka bir Miftah-l cennet yer
almtr. Bu, Ahmed-i Danin ayn adl eserinden ok farkl bir eserdir. Yazmann
btn gz nne alnarak, bataki Miftah-l cennet balkl eksik eser ile sondaki
Musa Peygamberin mncat adl eserin de Ahmed-i Daye it olabilecei, yani onun
henz elde bulunmayan ya da mevcut eserlerinden kopmu paralar olabilecekleri
dnlebilir ve bu eski nshann Ahmed-i D anin, zam an iinde paralanm
klliyatndan kalan bir ksm olduu ihtiyatla ne srlebilir.
3. Kitbt-tacbirnme evirisi
Rya yormak iin yazlm olan bu eserin asl Arapadr. Yazar Eb Bekr bin
Abdullah el-Vstdir. Ahmed-i Da her eserinde olduu gibi, Tabirnm enin de
mukaddimesinde bu eserini Germiyan beyi II.Yakubun emriyle Farsadan Trkeye
evirdiini, faka eserin aslnn Arapa olduunu ve daha nce bakalar tarafndan
Farsaya evrildiini syleyerek, kendinden "kemter duac"236 diye sz eder ve Trke
divannda bulunmayan 15 beyitlik bir kasideyi II.Yakuba sunarak, 14. beyitte kendi
mahlasn verir:237
Benem Daci v devlet-han duca-gyem sana dyim
cAta lutf u kerem senden ki sendendr bu fahr u ferr
Kaynaklarda bu eserden sz edilmemitir. . H. Ertaylan dnda sadece . H.
U zunarl T abirnm e hakknda ksa bir bilgi verm ektedir.238 . H. Ertaylan,
Tabirnm e hakknda bilgi verirken, Ahmed-i D anin Germiyan Beyi II.Yakup iin
yazd kasdeyi aynen alm239 ve Belediye Ktphnesindeki yazmann batan sekiz
sahifesini,240 imdi Sleymaniye Ktphnesine nakledilmi olan Millet Ktphnesi,
Hekimolu Ali Paa blmndeki nshann da batan sahifesini241 tpk basm
olarak yaynlamtr. Grld gibi Tabirnmenin iki yazmas bilinmektedir. Bugn
bu yazmalardan birisi Sleymaniye, dieri Belediye Ktphnesinde bulunmaktadr.242
Bu yazmalardan ilki 295 varak olup, harekeli bir nesihle yazlmtr. Eserde istinsah
tarihi ve mstensih ad yoktur. Ba taraftaki fihristin bir ksm ile sonu eksik olan
Belediye Ktphnesindeki ikinci yazma v j b de balar. 260 varaktr. O da harekeli bir
nesihle yazlmtr. Onda da istinsah tarihi ve mstensihin ad bulunmamaktadr.
Tabirnme, Ahmed-i Danin divannda bulunmayan bir kasideyi ihtiva etmesi ve
onun G erm iyan Beyi II.Y akubun saraynda bir sre bulunduunu gsterm esi
bakmndan, ayrca tarih bir nem de tamaktadr.

236Sl. Hekimolu Ali Paa, No. 588, v.2^1; Belediye, M.C. No. 0.26, v .ll^ ; .H. Ertaylan, ayn eser, s.
162, Kitab-t-tabimme, tpk basm, s. 332.
237Sl. Hekimolu Ali Paa. No. 588, var. 3a; Belediye, M. C. No. 0.26, var,13a; . H. Ertaylan, ayn
eser, s.163; Kitab-t-tabirnme, tpk basm, s.335.
238. H. Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s.88.
239. H. Ertaylan, ayn eser, s.162-164.
^ B eled iy e, M. C. No. 0.26. bk. . H. Ertaylan, ayn eser, Kitab-t-tabirnme, tpk basm, s.331-338
241Sl. Hekimolu Ali Paa, No. 588. bk. . H. Ertaylan, ayn eser, s.165-168.
242Sl. Hekimolu Ali Paa, No 588; Belediye M. C. No. 0.26.

42

4. Tercme-i ekal-i Nar-i Tus veya Tercme-i risale-i s-fal fPt-takvm

Bu eser Nasr- Ts (597-672 H./1200-1273 veya 1201-1274)nin Risle-i s-fasl
adl Farsa eserinin Trkeye evirisidir. Heyet, takvim ve ilm-i ncma it bir eser
olup, yldzlardan, gezegenlerden, burlardan, b u n larn gne ve ay ile olan
ilikilerinden, hafta ve aylarn adlarndan, kaar gn olduklarndan, saatlardan
bahseder. Ahmed-i Da, mukaddimede bu eseri kimin eserinden, ne iin evirdiini
bildirir; kendi adn verir ve eserinde nelerden bahsettiini de yle anlatr: Bu
rislenn mtercimi bende-i scTAhmed-i Dac alaha3l-lhu nehu eydr risle-i slfal kim efzalDl-hkemail-mteDahhirin hvce Nair-i Tsi
tabe erahu m acrifet-i
takvimde dzmidr. Bacz mbtedilere mkil oldun Trkl dile tercme eyledk
ve heyete ve zie tacalluk yirlerinn ekalini tasvir eyledk ta mtalaca klanlarun
fehmine karib olup faide dutmak asan ola.243
Bu eserin iki nshas olduunu bildiren . H. Ertaylan.244 Bu nshalardan Halil
Ethem Beyin Ktphnesindekinin bandan ve sonundan ald dokuz sahifeyi, tpk
basm olarak, yaynlanmtr.245 Fakat bu eserin Sleymaniye,246 Nuruosmaniye,247
Belediye,248 Ktphnelerinde ve stanbul niversite Ktphnesinde249 pek ok
nshalar bulunmaktadr.
5. Teressl
Mektup trlerini, yazma kurallarn, yazmada kullanlan zel deyimleri anlatan
bir eser olup, imdiye kadar bilinen ilk Trke ina kitabdr. Tek ve eksik bir nshas
Manisa, Muradiye Ktphnesindedir.250 Bu eser iki blme ayrlmtr. Birinci
blmde resm ve zel yazmalarda izlenilen kurallar, mektup balklar, nvanlar ve
hitaplar anlatlarak, slp ve ifade tarzlar hakknda bilgi verilmitir. kinci blmde
ise eitli m ektup rnekleriyle bu bilgiler aklanm tr.251 lk drt sahifesinin
tpkbasm verilmi olan bu eserin mukaddimesinde de Ahmed-i Da kendinden yle
bahsetmitir:
Amma bacde bu teressln mellifi ve bu rislenn musannifi bende-i sacl Ahmed-i
Dac alaha^-lhu anehu ve anehu camma anehu.252

243Sl. Lleli, No. 2735, v .lb; . H. Ertaylan, ayn eser, tpk basm, s. 314.
244. H. E rtaylan, bu nshalarn Bayezid G enel Ktp. No. 1604de ve Avukat Halil Ethem Beyin
ktphanesinde bulunduunu sylemektedir; bk. ayn eser, s.153.
245I. H. Ertaylan, ayn eser, Tercme-i ekl-i Nasr-i Tus, tpk basm, s.313-321.
246Sl. Lleli, No. 2735; Sl. Hac Mahmud, No. 5715 ve 5716; Sl. Badadl Vehbi Ef. No. 2130/4
(201b-220b ); Sl. Esad Ef. No. 3569/5 (65b -81b ); Sl. Trnoval, No. 1852/2 (14a-27a, Teshl-i takvim
adyla); Sl. zmir, No. 496 ve 501.
247Nuruosmaniye. No. 4912/3 (19a-47a)248Belediye, M. C. No. 0.118. ok yeni bir nsha olup, defter kadna yazlmtr.
249st. niv. Ktp. TY 9807.
250. H. E rtaylan, ayn eser, s.159. B urada zikredilen eksiktir ifadesi ak deildir. Eldeki tek
nshann varak says verilm em itir; fakat m ektup nm nelerini ihtiva eden ikinci ksmn varlndan
bahsedildiine gre Teressl, tpkbasm verilen (bk. ayn eser, s. 325-328) drt sahifeden fazla olmaldr.
251. H. Ertaylan, ayn eser, s.159.
252. H. Ertaylan, ayn eser, Teressl, tpk basm, s.325.

43

T eressl kaynaklarn en ok szn ettii bir eserdir. Fakat kaynaklardaki

bilgilerin pek ou yetersiz, bazlar ise eserin deerini ortaya koymaktan uzaktr.
Mesel Latifi, Teressln o zamanda bu alanda yazlm eserlerden stn olmasna
ramen, slbunun artk eskimi olduunu yle belirtir: ol ulb melb olup camele
gelmez ve ktb-i mensha gibi ol uver ile imdi camel olunmaz. Zira mteressilan-i
zaman yetde zarif ve uver-i inada mektib nihayetde latif olmdur.253 Knalzde Haan elebi Halk arasnda mehur teressl vardur.254 ifadesiyle yetinmitir.
l ise sadece Teressl ulbmda bacz m n eatla dahi klli itihar virmi idi.255
demektedir. Fakat Seh Bey Tezkiresi phesiz bu kaynaklar arasnda en doru ve en
etrafl bilgiyi veren bir kaynaktr. Seh Bey, Ahmed-i Danin yazmalarda kullanlan
kurallar gsteren, hangi rtbe ve seviyede hangi nvanlarn yazlmas gerektiini
anlatan bir eser yazdn bildirdikten sonra, bu eserin halk arasnda ne kadar
tutunm u olduunu da yle ifade eder: T a3ife-i kttab ol teressli yanlarnda
saklarlar. M aslahatlar vakic olduka andan istifade iderler ve kitabete urc iden
mbtedllere tacllm-i ulb- inay andan gsterrler. cAvam ve havas arasnda merb
ve ehl-i kalem ta3ifesi katnda matlbdur.256
Baz aratrm alarda da Teresslden sz edilm itir.257 Bunlar arasnda Yeni
Osmanl Tarih-i Edebiyatnda Latifnin ifadesi yanl yorumlanarak, Ahmed-i Danin
yazmaya dir yazd eserin ad Ukd-l cevahir diye gsterilmitir 258 Oysa Latifi
yle dem ektedir: engnme adlu te 3lifi ve ulb- teresslde tasnifi vardur ve
cUkd-l cevahir tesmiye olnur cibrat- Farisi ile merh cArabiytdan bir lgati ve
envac- buhur zere nazm olnm vfir m ukattacat . . . .259 Buradaki cUkd-l
cevahir tesmiye olnur ifadesi tam bir cmle sayld iin yanlla dlmtr. Ayn
yanlla . H. E rtaylan da derek, L atifnin T eressl U kd-l cevahir ile
k a r trd n ile ri s rm t r.260 Bu e se rin A lm anca evirisi ile b irlik te ,
transkripsiyonlu metni W. Bjerkmann tarafndan yaynlanmtr.261
6. TezkiretiPl-evliy evirisi
A ttar (,1229)m TezkiretiPl-evliy adl eserinin Trke evirisidir. Eserin
imdiye kadar bilinen tek yazma nshas Sleymaniye Ktphnesindedir.262 Harekeli
bir nesihle yazlm 225 varak olan yazma tam deildir. Bu eserini Ahmed-i Da,
Karaca Beyin263 emriyle II.Murada sunmak zere yazmtr; Karaca Bey
d a m e

253Latifi, Tezkire, s.86.

254Tezkire, st. niv. Ktp. TY 1628, v.35a.
255Knh-l ahbar, C.V, s. 130.
256Seh Bey, Tezkire, s.56-57.
257A. S. Levend, ayn eser, s.27, not 1; E. J. W. Gibb, ayn eser, C.I, s.257; F. z, Da0!, Encylopaedia
of slam (1965), C.II, s.99
^ F . Kprl, . Sleyman, Yeni Osmanl Tarih-i Edebiyat, s. 190
259Tezkire, s.85.
260. H. Ertaylan, ayn eser, s.158.
261W. Bjerkm ann, Die A nfaenge der Trkischen Briefsammlungen, O rientalia Suecana, vol. V,
Uppsala 1956 (1957), pp. 20-29. Ayrca bk. . Tekin, Yahya b. Mehmed el-Ktip, Menhic-1 in, s.7,11.
262Sl. Serez, No. 1800; bk. . H. Ertaylan, ayn eser, s.154-155.
263bk. not 131.

44

cizzuhu
kim tarikat eyhlerimin muhibbi ve hakikat serverlerinh ckdur bildi
kim evliyamn ahvlini ve menakbm iitmekde ve okmakda fide-i dnyevi ve uhrevl
hal olur . .. diledi kim . . . Sultn Murd Hn b. Mehmed Hn in . . . mezkr kitb-
erifi Farslden Trkiye tercm e itdre.264 Ahmed-i Da, A ttarm T ezkiret-l
evliysn evirdiini de yle belirtir: H vace cA ttr Ferldd-dln kaddesl-lahu
srrahul-cazlz cemc eyleyp Frsl dilince bir kitb- dil-g ve mecmuca-i rh-efz
te3llf klup adm TezkiretiPl-evliy maclm klm . . . .265 Daha sonra mukaddimede,
Ahmed-i Da, bu mehur eseri kendinin de pek beendiini ve onu Trkeye evirme
isteini yenemediini belirtir ve kendisini sadece mahlasyla tantr.266
Eser Anadolu sahasnda daha nceden baka Tezkiret-l-evliy evirilerinin
yapldn gsterm ek bakm ndan da nemlidir. Ahmed-i Da, bu durumu yine
m ukaddim ede yle anlatr: Egeri Tezkiret3l-evliynun tercmesi m aclm ve
mehurdur amma anlardan bu nshay. . . ,267 Muhtemelen Ahmed-i Da, o sralarda
yazlm baz anonim Tezkiret-l evliylara ve Candarolu sfendiyar Bey (1392-1440)
namna yazlm olan Tezkiret-l evliyya deinmekteydi.268 Bu eser ayrca Ahmed-i
Danin II.M uradn cls tarihi 1421den sonraki bir ylda ldn ortaya koyduu
iin de ayr bir nem tamaktadr.
Tezkiret-l evliy hakknda kaynaklarda herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. . H.
Ertaylan ise Ahmed-i Danin eserleri hakknda bilgi verirken, Tezkiret-l evliyya da
yer vermi ve ondan uzun uzun bahsetmise 269 de, eserine Tezkiret-l evliydan tpk
basm olarak rnekler almamtr.
7. Tbb- nebevi evirisi
Sal koruma ve hastalklar hakknda Hz. Muhammedin syledii hadisleri ihtiva
etmektedir. ki blmdr. lk blmde saln nasl korunaca anlatlr. Bu arada
yiyecek ve ieceklerin, meyvalarm, eitli otlarn fayda ve zararlar zerinde durulur.
Su ve havann iyisi ve kts hakknda bilgi verilir. kinci blm tp bilimine it olup,
hastalklarn sebeplerinden, belirtilerinden ve nasl tedavi edileceinden sz eder.
Eser Osmanl Mellifleri ve Ktahya ehrinde iaret edildii gibi Eb Nam Hafz-
Isfahannin Kitb3-if fl-ahdip-l Mustafa adl eserinin tam bir evirisi deildir.270
Tbb- Nebev nin mukaddim esine dayanarak, . H. E rtaylanm aklkla ortaya
koyduu gibi, Ahmed-i Da, okumak ve yazmak bakmndan fazla uzun ve zor bulduu
Kitb--ify ksaltmay dnm ve bu konuda ayn dnceyle hareket ederek, bu

264Sl. Serez, No. 1800, var.2^ ; . H. Ertaylan, ayn eser, s.155.

265Sl. Serez, No. 1800, ayn yer; . H. Ertaylan, ayn eser, s.156.
266Sl. Serez, No. 1800, v.3a; . H. Ertaylan, ayn eser, ayn yer.
267SI. Serez, No. 1800, v.3^; . H. Ertaylan, ayn eser, s.155.
268 H erhalde Ahm ed-i D anin "maclm ve m ehurdur" diye bahsettii tercm e, bilinen en eski
istinsah tarihi 741 (m. 1341) olan B udapete nshas veya bu nsha ile ilikisi olan bir baka nsha
olmaldr; bu hususta bk. L. Rasonyi, "Feridddin Attar Tezkeret l-Evliyasnn Budapete Yazm as", BB
1966 (Ankara 1968) s. 83-86; bk. bir de A. Bodrogligeti, a.y. s.87 vd. Ayrca bk. F. z, ETEN, s. 206; A.S.
Levend, ayn eser, s.23
269. H. Ertaylan, ayn eser, s.154-156; Tezkiret-l evliy iin ayrca bk. F. z, ayn eser, ayn yer.
270M. Tahir, Osmanl Mellifleri, C.II, s.172; . H. Uzunarl, Ktahya ehri, s.213.

45

eserin Farsa bir muhtasarn meydana getirmi olan mam Ahmed b. Ysuf et-Tifyi
kendisine rnek edinmitir.271 Ahmed-i Da, mukaddimede ol tarik zre ittibac idp
ihtisar itdkleri kacide zerine tercme klduk272 dediine gre, mam Ahmed b.
Yusufun sadece m etodunu benimsemi ve onun eserini de olduu gibi Trkeye
evirmemitir. Nitekim bu eserden sadece ekil ve metot bakmndan faydalanmasna
ramen, Ahmed-i Da, Hfz- Ifahnnin eserini esas olarak aldn ve buradan
hangi ksmlar ksalttn yle anlatr: ve her hadln evvelinde rvllerden bir
m ehur kiinn adn zikr eyledk t rivayet ol kiiye m ensb ola ve baksin ol
kitablarun shhatine ictimad idp hazf eyledk.273 Grlyor ki Ahmed-i Da, Kitb-ifda btn hadis kitaplarndan toplanm rivayetlerin ravleri, statlar, tarkleri
ve ihtilflar hakknda verilen bilgileri bir kenara brakarak, bu eseri Trkeye
evirmitir.
Ahmed-i Da, Tbb- nebevnin mukaddimesinde kendi ad ile birlikte babasnn
ve dedesin adlarn u ekilde verir: amma bacde bu kitabun mtercimi huvelcabdu3l-faklru ila:)l-lahi3l-aniyyu3l-keblr Ahmed bin brahim bin Mehmed el-macrf
bid-dacT .274 Ayrca eserinin adnn Tbb- nebev olduunu, Kitb--if ya ayn
zamanda bu adn verildiini bildirir ve bu eseri Timurta Paa olu Umur Beyin275
emri ile Hdvendigr iin Arapadan Trkeye evirdiini szlerine ekler.276 Bu eser
hakknda bilgi verirken, . H. Ertaylan Hdvendigr sznden II.Murad anlam olan
. H. Uzunarlnm yargsna deinir; fakat bu yargya katlmayarak, eserin yazl
tarihinin kesin olmadm belirtir.277 . H. Ertaylan, eserin imdiye kadar bilinen tek
yazm asndan 16 sahifeyi tpk basm halinde yaynlam tr.278 F akat yaplan
aratrmalar sonucunda, Tbb- nebevnin Sleymaniye Ktphnesinde , Topkap
Saray Mzesi Ktphnesinde de iki nshas daha bulunmutur.279 Bunlardan 895 H.
tarihinde istinsah edilmi olan S. Hsn Paadaki en eski ve en iyi olandr.
Tbb- nebev, Ahmed-i Danin tam knyesini vermesi ve onun gerek bir bilim
adam anlay ile eser yazdn gsterm esi bakm ndan da byk bir nem
tamaktadr. Eserin mukaddimesindeki u ifadeler onun bu ynn en iyi ekilde
ortaya koyar: her kim ziyade m acrifet ve vukuf taleb ider ol zikr olman mucteber
kitblara nazar eylesn . . . . Bu kitabun kcidesi on maklet zerine mrettebdr ve
her maklet on faldur ve her faslda bir asl beyn ider ve klli yz olup bu mecmcn

271. H. Ertaylan, ayn eser, s.181-182; Tbb- nebev, tpk basm, s.390
272Tbb- nebev, tpk basm, s.391.
273ayn eser, ayn yer.
274ayn eser, s.388.
275Um ur Bey iin bk. not 128 ve 212.
276. H. Ertaylan, ayn eser, Tbb- nebev, tpk basm, s.388-389.
277. H. Ertaylan, ayn eser, s.26, 181-184; Tbb- nebevden sz eden dier eserler unlardr: M.
Tahir, Osmanl Mellifleri, ayn yer; . H. Uzunarl, Ktahya ehri, ayn yer; F. z, ayn eser, ayn yer; A.
S. Levend, ayn eser, s.27, not 3.
278. H. Ertaylan, ayn eser, Tbb- nebev, tpk basm, s.387-402. Bu yazma Tp Tarihi Enstits Ktp.
No. 90da bulunmaktadr.
279Sleymaniye, Fatih, No. 3540; Sl. Hsn Paa, No. 1364; Sl. Kadzade M ehmed Efendi, No. 349.
Topkap Revan, No. 1689; Topkap Yazmalar, No. 3541. Ayrca bk, Fethi E. Karatay. ayn eser, s.351. 353.

46

kitabm evvelinde ebt eyledk. Bes her kime mes0ele ihtiy olsa fihriste nazar ide ve
kanc m akletn kank falndadur bile t ol meseleyi kitb iinde bulm ak genez
ola.280
8. Veslletl-mQk li-ehlPs-slk

yet-l k rs te fsirin in ev irisid ir. B ilin en te k n sh as zzet K oyunolu

K tphnesindedir.281 Bu eserin m ukaddim esinden ilk be sahife, . H. E rtaylan
tarafndan tpk basm olarak yaynlanmtr.282 Bu mukaddimede Ahmed-i D a yetl krsT tefsirin Trki diline getrp tercme itdm ve bacz m nasebetle esm-i hsn
m acnasn yazup ve dahi bir vech ile ihtiar idp tercm e itdm . Z r ol dahi dn
babndan ve makd- akdandur ve nie sevaba ve dekayka m tem ildr ve dahi
m akam a m nasib hikyetden ve kaziyye-i evliyadan en-i kelam da dere itdm .283
diyerek, bu eserin sadece b ir tefsir evirisi olm ayp, iersin d e E sm -i hsnnn
an lam lar, eitli h ik y eler ve evliya kssalarn da ihtiva ettiini b elirtir. Yine
mukaddimede, Ahmed-i Da kendisini ve eserinin adn verdikten sonra, bu eseri niin
yazdn yle anlatr: nki armaan ehline gre gerekirmi. Biz D a0! dahi dilerem
ki cilm babnda merya armaan itmek in bu muhtasar kitab-< dz> dm . . . . Bu
kitaba Vesllet3l-mlk diy ad virdm ta armaan ileden kiinn m er katnda vesile
olduin m akdna.284 Bu ifadeden anlaldna gre Ahmed-i Da, bu eserinin
aracl ile em irle rd e n birisin e intisap etm ek istem ektedir. F akat, ne yazk ki,
m ukaddimede bu kiinin kim olduu aka belirtilmemitir.
. H. Ertaylan, bu eserin Ahmed-i D anin yazd ilk tefsir evirisi olduunu, ancak
bu ilk kk d e n e m e d e n so n ra E b l-ley-i S e m e rk a n d nin tefsirin i T rkeye
evirdiini belirtm ektedir.285 Bu eser baka hi bir aratrm a ve kaynakta sz konusu
olmamtr.
9. Yz Hadis evirisi
Ahmed-i D anin imdiye kadar bilinmeyen bir eseridir. Bu eserin imdilik bilinen
tek yazm as Sleym aniye K tphnesinde b u lu n m ak tad r.286 Y azm ann 1^-122^
varaklar arasnda M uhammed ibn-i Hac vazn Cinn- cenn, 122^-235a varaklan
arasnda da yine ayn el yazsyla Ahmed-i D anin ad geen eseri yer almtr. Eser
balkszdr; 123a u ekilde balamaktadr: bilgil kim beylerden bir ulu devletl ve
yce himmetl cilmile rabetl ve culemya cizzetle cadlile mevf ve bezlile macrf bu
D aclye iaret buyurd kim ol calim ler fahri ve adem ler serveri ve veliler kblesi ve
nebiler Kacbesi M uhammed Mustaf Hazretinn hadl-i eriflerinden bir ka hadis yaz

280i. H. Ertaylan, ayn eser, Tbb- nebev, tpk basm, s.391-392.

281 . H. Ertaylan, ayn eser, s.188. zzet Koyunolu Ktp., No. 11847 numarada kaytl olan bu eserin
yazl tarihi 816 H. olup istinsah ise 1006 H .dedir.
282aym eser, Veslet-l mlk, tpk basm, s.425-429.
283ayn eser, s.427-428.
284ayn eser, ayn yer.
285ayn eser, s.189.
286Sl. Pertevniyal, No. 438.

47

ki dem-be-dem m tlaca idevz, gnlmz nn arta didi. Bu zaclf kul dahi ol iretile
tuhfe-i MekkT hadislerinden yz hads ve yz hikayet yazd. m lddr ki kabl gziyle
bakla ve ihtiyar diliyle oknla."
D ier eserlerin in m ukaddim elerinde grld gibi, A hm ed-i D a, bu eserin
m u kaddim esinde de eserin in konusu hakknda bilgi verm i, fak at T ab irn m e ve
Veslet-l mlkda olduu gibi sadece mahlasyla kendini tantmtr. Yine Veslet-l
m lkda yapt gibi eserini sunduu devletl ve yce him m etl diye zikrettii
ahsn kim olduunu belirtm em itir. Bu yzden de Ahmed-i D anin bu eseri kimin
em riyle ve hangi ta rih te yazd an lalam am aktadr. zerin d e iyi bir incelem e
yaplm as g erek en bu eseri, stanbu niversitesi, E debiyat F akltesi, T rkoloji
Blm, Sem iner K itaplndaki287 M ifth-l cennetin bandaki eksik M ifth-lc e n n e t ve so n u n d ak i M usa P ey g am b erin M n acat, H ek im o lu Ali P aa d a k i
T a b ir n m e n in 288 so n u n d a b u lu n a n V e f t- P e y g a m b e r ve h til c n m e ile
karlatrmak belki baz meselelere aklk kazandracaktr.
Buraya kadar saylan dokuz eserden baka Ahmed-i D anin olduu ileri srlen
C inan- cenan ve Sirc-l-kulb adl iki eser daha b ulunm aktadr.289A ncak bu iki
eserin Ahm ed-i D aye it olduklar olduka phelidir. . H. E rtaylan bilinen drt
C inan-i C en a n b u lu n d u u n u , birisinin, P rof. M undy ta ra fn d a n satn aln a ra k
Londraya gtrldn syler ve bu eserin sonunda cabd- can hakiri dcl-i fakiri
eklinde yazarn kendisinden bahsetm esine dayanlarak eserin Eref-zde Abdullah
E fendiye izfe edildiini, ayrca Yusuf ibn-i cA bdullah adl biri tarafndan 836 H ./
1432de istinsah edildiine gre, bu tarih ten nce bu eserin yazlmas gerektiini
belirtir.290 kinci Cinan- cenan Muhammed ibn-i Hac vaz el-Mfessire ittir diyen .
H. E rtaylan, bu eserin tek nshasnn Ragp Paa K tphnesinde bulunduunu
yazar.291 Bu yazmada, yazarn ad yine eserin sonunda cabd- fakir M uhamm ed bin
el-merhm el-Hac cvz el-mfessir eklinde gemektedir.292 Belediye Ktphnesi,
M uallim Cevdet yazmalar arasnda bulunan nc Cinan- cenan yazmas, Ahmed-i
D a nin eseri o larak g ste rilm e k te d ir.293 B u rad a yazarn ad tpk E ref-zde
nshasndaki gibi, yine eserin sonunda cabd- can- hakiri ve D acl-i fakiri eklinde
gemekte ve D acT kelimesine dayanlarak bu nshann Ahmed-i D aye it olabilecei
gibi, kelimenin duac anlamnda bir sfat olabileceine de deinilmektedir.294 Ahmed-i
D a ye it olduu ileri srlen drdnc yazm a R aif Y elkenci yazm alar arasnda
b ulunm aktadr.295 . H. Ertaylan bu yazm adan on yedi sahifeyi tpk basm olarak

287bk. not 224-233.

288bk. not 241, 242; . H. Ertaylan, ayn eser, s.164.
289. H. Ertaylan, ayn eser, s.169-180
290. H. Ertaylan, ayn eser, s.172-174.
291Bugn bu yazm a R agp Paa K tphanesinden Yahya Ef. blm ndeki kitaplarla birlikte
Sleymaniyeye nakledilmitir, bk. Sl. Yahya Ef. No. 189.
292. H. Ertaylan, ayn eser, s.174. Bu yazma Kilisli Rifat Bilge tarafndan T. D . K. adna Tarama
Szl iin taranmtr, bk. TS, s.XVII/292. Belediye, M. C. No. K/372.
293Belediye, M.C. No. K/372.
294. H. Ertaylan, ayn eser, s.174-175.
295ayn eser, s.175.

48

yaynlam tr.296 Saylan ilk nshada yazar adlarndaki deiiklikler bir kenara
b ra k lacak olursa, balanglar ve b itiler ayndr. S adece drdnc yazm ann
balangc farkldr. Fakat eserin sonunda yazar ad yine cabd- can- hakir va dacl-i
fakir eklinde gemektedir.297
Y ukarda saylan yazmalardan sadece Prof. Mundy ve R aif Yelkencideki yazmalar
grlmemitir. . H. Ertaylanm verdii bilgiye baklarak, Raif Yelkencideki yazmann
da dierleriyle ayn olduu tahm in edilebilirse de,298 balangc farkl olan bu eserin
d ik k atli b ir in ce le m e d en geirilm esi g e rek m ek ted ir. D ier n sh alarn gzden
geirilm esi srasnda, C inan- cenan zerine yaplan tezler de incelenm itir. Bu
tezlerden biri Ahmed-i D a ^ nin Cinan- cenan zerinde dil almas,299 dieri de
sadece C inan-l c e n a n 300 adn tam ak tad r. Bu tezlerd en ilkinde B elediye
K tphnesi, M uallim Cevdet yazm alar arasndaki Ahm ed-i D aye it olduu ileri
srlen yazm a ile M uham m ed ibn-i el-H ac vaz el-M fessirin olduu sylenen
Sleymaniye, Yahya Tevfik blmndeki yazma karlatrlmtr. Baz nsha farklar
olmasna ramen her iki metin de batan sona kadar ayndr. Ancak yukarda belirtilen
yazar ad farklar vardr. kinci tezde, Sleymaniye Ktphnesinde bulunan Cinan cenan nshasyla, Belediye K tphnesindeki M uallim Cevdet yazmalar arasnda
bulunan Cinan- cenan kalatrlmtr.301 Bu tezden de anlalmaktadr ki ad geen
b t n yazm alar ayn eserin deiik nshalardr. Y azm alarn sonunda deiik bir
ek ild e g sterild i i iin, eserin yazar cabd k elim esin e d ay an larak E ref-zde
A bdullah, D a ci kelim esine dayanlarak Ahm ed-i D a zannedilm itir. Oysa dier
nshalarda yazarn ad aka cabd- fakr M uhammed bin el-merhm el-Hc cvaz elM fessir ek lin d e gem ektedi ve d ac ve cabd k elim elerin in dnda, ad geen
yazmalarn bu yazarlara it olduunu gsterecek hi bir delil bulunmamaktadr. Kald
ki, Ahmed-i Da, kendi adn ya da mahlasn hep eserlerinin m ukaddim elerinde zikr
eder. Ahmed-i D anin bu zellii deta onun bilimsel kiiliinin bir damgas gibidir.
Bu durum da E. Coanm makalesinde de belirttii gibi bu eserin M uhamm ed bin elH ac vaz e l-M fessire it olduu kesindir. A yrca Sleym aniye, P ertevniyal
b l m n d ek i n sh a, y azarn kendi el yazsyla yazlm b ir n sh ad an istinsah
ed ilm itir.302 B u rad a yazar, adn M uham m ed bin el-m erhum el-H ac cvaz el-

296ayn eser, Cinan- cenan, tpk basm, s.350-367.

297Cinan- cenan, tpk basm, s.367.
298. H. Erlaytan, ayn eser, s.176.
299Oktay Gymen, Ahmed-i DaTnin Cinan- cenan zerinde dil almas (1965-1966), Trkiyat, Tez
No. 682.
^ A y s e l Al, Cinan-l cenan (1970), . . Ed. Fak. Genel Ktp. T H T 407.
301Sl. Pertevniyal, No. 432; Sl. Yahya Tevfik, No. 189; Sl. Hac Mahmud Ef, No. 1692; Belediye,
M.C. No. K/372.
302Sl. Pertevniyal, No. 438de v,121*3de yazar, kendi eliyle eserini 835 H .de yazdm syler. Fakat
Cinan- cenan takip eden 122b-235a varaklar arasnda ayn el yazsyla ayn kada yazlm Ahm ed-i
D a nin Yz Hadis evirisi yer almakta ve mstensih eserin sonunda bu eseri 1042 H .de istinsah ettiini
bildirmektedir. Bu da gsteriyor ki mstensih Cinan- cenan yazarn kendi el yazsyla yazd bir baka
nshadan istinsah etmitir. Bu nsha ve yazarn kiilii iin bk. E. Coan, XV. Asrdan Trke din bir
eser, slm Dncesi, I (1967), say 4, s.147-148.

49

Mfessir eklinde verdikten sonra, bu eseri 835 H .de yazdn303 syler ki bu Erefzd eye izafe edilen nshann 836 H .de istinsah edildiini dnerek, eserin bu
ta r ih te n n ce y a zlm o ld u u n u ile ri s re n . H. E r ta y la n m y a rg sn a da
uymaktadr.304
Cinan- cenanm stanbul ktphnelerinden Sleymaniye,305 Belediye,306 stanbul
n iv ersite K t p h n esin d e ve E debiyat F akltesi, T rkoloji B lm , Sem iner
Kitaplinda307 nshalar bulunmaktadr.
Ahmed-i D aye it olduu ileri srlen ikinci eser Sirc-l kulba gelince, zaten .
H. E rla y ta n m b an d a n rn ek ler verdii hem R aif Y elkencideki hem de zzet
Koyunolu K tphnesindeki yazm alarda A hm ed-i D anin ad gem ektedir. Bu
yazmalarn nasl bittii ise gsterilmemitir.308 Ayrca stanbul niversite Ktphnesi
ve T o p k a p , R e v a n b l m n d e b u lu n a n anonim S irc - l k u l b y a z m a la rn n
balanglar da ad geen yazm alarm kine az ok benzem ektedir.309 Bir de anonim
Sirc-l kulblarn yine Topkap, Koular blm nde bulunan aatayca Sirc-l
kulbdan serbest bir ekilde Anadolu Trkesine evrilmi olduklarn dndrecek
b en z erlik le r b u lu n m ak ta d r.310 te bu yzden, ancak ok dikkatli incelem eler
yaptktan sonra, bu eserler hakknda kesin bir bilgi ortaya konabilir ve Ahm ed-i
D anin bu adda bir eseri olup olmad kesinlikle sylenebilir. Ayrca yine Ahmed-i
D aye isnad edilen Konya, zzet Koyunolu Ktp., No. 13622de kaytl 905 H .de
istinsah edilmi, harekeli nesihle yazlm Cmi-l frs adl Farsa lgat ile yine ayn
k t p h n ed e 11758 nu m arad a kaytl olan bir M u htarnm e erhi de dikkatli bir
incelemeyi beklemektedirler,
b. Manzum eserleri
. H. E rtaylan, A hm ed-i D anin m anzum eserlerini sayarken, bunlar arasnda
Esrar-nm e ve M ansur-nme adl iki eserden bahsetmekte; elde nshalar bulunmayan
bu e se rle rin v a rlk la rn rivayet ek lin d e iittiini sylem ekte; ne yazk ki bu
rivayetlerin kaynan belirtm em ektedir.311 Ne yaplan aratrm alar, ne de kaynaklar
bu konuda bir bilginin ortaya konmasna yardmc olmadklar iin, imdilik bu iki eser
bir tarafa braklarak, burada Ahmed-i D anin olduu kesin olarak bilinen manzum
eserler hakknda bilgi verilecektir.
I. EbsPl-Leys-i Semerkand tefsirinin manzum mukaddimesi.312

303Sl. Pertevniyal, No. 438, v.l21b.

304ayn eser, s. 173.
305Sl. Pertevniyal, No. 438; Sl. Yahya Tevfk, No. 189; Sl. Hac Mahmud Ef. No. 1692.
306Belediye, M.C. No. K.372.
307. . Ed. Fak. Trkoloji Bl. Seminer Ktp. No. 4022. 914 H .de istinsah edilmi olan bu yazmada
da s.207de yazar ad cabd- cn- hakiri ve D1! fakiri eklinde gemektedir.
m . H. Ertaylan, ayn eser, s.177-179; Sirc-l kulb, tpk basm (Raif Yelkenci nshas); s.371-383.
Bu eser, Konya, zzet Koyunolu Ktp., No. 12852de bulunmaktadr.
309niv. Ktp. TY 503 (1501-1841 arasnda): Topkap Revan, No. 622.
310Topkap Koular, No. 1057.
311ayn eser, s.67, 126.
312bk. Ahmed-i D anin mensur eserleri blm, EbDl-Ley-i Semerkand tefsiri evirisi.

50

2. Trke divan
engnm e, M u tay eb t ve Vasiyyet-i N irvn- dil adl m esnevleriyle b erab er
Ahmed-i D afn in Trke divan, ilk defa A. Ate tarafndan Burdur, Vakf ve Halkevi
Kitaplnda bulunarak bilim dnyasna tantlmtr.313 Kaynaklarda Ahmed-i D anin
iirleri olduu bildirilmekte, fakat bir divandan bahsedilmeyerek, bir gazeli ile bir beyti
rnek olarak verilm ektedir.314 Ayrca Cmi-n-nezir ile M ecma-n-nezirde bir ka
gazeli ve bir kasidesi bulunm aktadr.315 Osmanl M elliflerinde ise, Farsa divan ile
kartrlarak, Ahm ed-i D anin Trke divannn Bursa, Orhangazi Ktphnesinde
bulunduu b ildirilm ektedir.316 A hm et A tein m akalesinden sonra, . H. Ertaylan,
A hm ed-i D anin T rke divan hakknda ilk bilgiyi verm i ve sahifeleri birbirine
karm o lan bu yazm adaki T rke divan, engnm e, M u tay eb t ve Vasiyyet-
Nirvn- dil mesnevilerini yeniden dzenliyerek tpk basm halinde yaynlamtr.317
Ayrca Ahmed-i D anin Trke divan zerinde bir ka tez de yaplmtr.318
Ahmed-i D anin Trke divannn bu tek nshas, byk bir ihtimalle, onun btn
iirlerini iine alan bir nsha olmayp, eksik bir nshadr; ya da onun dzenledii bir
baka Trke divan daha vardr. nk bu divanda sadece Osmanl hkm darlarna
sunulmu kasideler yer almtr. Oysa Ahmed-i Da, Germ iyan beyliinde bulunduu
srada da iirler yazm olmaldr. Bunun en iyi delili, onun Germ iyan Beyi II.Yakup
adna yazd T abirnm e adl eserinin banda bulunan kasidedir ki bu kaside onun
Trke divannda bulunm am aktadr.319 Ayrca divanda bulunm ayan bir ka gazel ve
bir kasidenin C m i-n-nezir ve M ecm a-n-nezirde bulunm as da onun bir baka
divan daha dzenlediini, ya da Osmanl hkm darlarna intisap etm eden nce yazd
iirlerini bu yazmaya almadn, yahut Ahmed-i D anin btn iirlerinin, belki btn
e se rle rin in b ir araya to p lan d b ir klliyatnn bulu n d u u n u ve bugn elde bu
klliyattan bir para kalm olabileceini dndryor.320
A hm ed-i D a nin bugn elde bulunan Trke divannda, b ata elebi Sultan
M ehm ede hitap eden 33 ve 62 beyitlik iki kaside, sonra kime yazld belli olmayan 7
beyitlik kk bir kaside, yine kime sunulduu belirtilm eyen 23 beyitlik, gicesi redifli
bir kaside ve m ahdum diye hitap ettii bir beyin ya da hkm darn ina ettirdii bir
bina hakknda yazlm 10 beyitlik bir kaside yer alm aktadr.321 D ivann geri kalan

313A. A te, Burdur-Antalya ve havalisi Ktphanelerinde bulunan Trke, Arapa ve Farsa baz
mhim eserler, T D E D (1948), C.II, say 3-4, s.172.
314Seh Bey, Tezkire, s.56-57; Latif, Tezkire, s.85-86; Haan elebi, Tezkire, niv. Ktp. TY 1628,
v.35a; l, Knh-l ahbar, C.V, s.130; M. Sreyya, Sicill-i Osman, C.I, s.190.
315. H. Ertaylan, ayn eser, s.72; Emir Sleymana sunulmu-olan kaside, tpk basm, s.142.
316M. Tahir, Osmanl Mellifleri, C.I, s.172.
317. H. Ertaylan, ayn eser, Trke divan, tpk basm, s.13-144.
318AyseI Brngz, D anin Trke Divan (1959-1960) . . Ed. Fak., G enel Ktp., THT 47; Kadriye
Ezer, Ahm ed-i D afn in Trke Divamnm tetkiki ve metnin transkripsiyonu (1950-1951), Trkiyat, Tez No.
363; H seyin Bilgen, A hm ed-i D anin Trke Divam nda tabiat, eya ve renk unsurlar, deyim ler ve
ataszleri (1967), . . Ed. Fak. Genel Ktp. THT 263; Gndem Zeki, Ahm ed-i D anin Trke Divannda
insan gzelliine ait benzetmeler (1966), . . Ed. Fak. Genel Ktp. THT 256.
319I. H. Ertaylan, ayn eser, s.161-164.
320bk. Ahmed-i D anin mensur eserleri blm, Miftah-l cennet.
321. H. Ertaylan, ayn eser, Trke divan, tpk basm, s.13-24.

51

ksm 199 tane gazeli ihtiva etm ektedir.322

3. M utyebt
12 kk ktadan ibaret m izah bir eserdir. Bu kk ktalarn E m ir Sleyman
zam an n d a yazlm olduu, iki ve elence ile ilgili k o n u larla dolu olm asndan
anlalmaktadr. Bu iirler kafiye, henk ve kelime oyunlar bakmndan ok zengindir.
Bu ktalarda Ahmed-i D a hem usta bir sanat hem de gnlk hayat yanstan bir ir
olarak grlmektedir.
B u rd u r,,V akf ve H alkevi K itaplndaki yazm ann iinde bulu n an bu eserin
tam am . H. E rtaylan tarafndan tpk basm olarak yaynlanm ve hakknda bilgi
v erilm itir.323 V. M. K ocatrk ise bu ktalarn , kendi k t p h n esin d e bulu n an
M ecm uat-l-letif ( engnm e)in bandaki bo ksm dan dm olabileceini ileri
srer.324
4. Vaiyyet-i Nirvn- Hdil be-pusere Hrmz-i tc-dr
12 satrlk sekiz sahifeden ib aret bir m esnevidir. N uirvnm, olu H rm ze
verdii tleri ve yapt vasiyetleri anlatan retici bir eserdir. Fakat eserde retme
amacnn hedefi Osmanl hkm darlarna yneltilmi grlmektedir. nk Ahmed-i
Da, hkm darn hem mslm an hem de hristiyan uyruuna eit davranmas ve dil
olmas gerektiini Nuirvnm azndan sylerken, Osmanl hkm darlarm dnm
olmaldr. Bu eserde yine kelime oyunlar ve zengin bir kafiye sistemi grlmektedir.
A yrca A hm ed-i D a, baz hadis ve yetlerin Trke evirilerini m sralar halinde
eserine serpitirmi; baz ataszlerini de kullanmtr.
Bu eser hakknda . H. Ertaylan tarafndan bilgi verilmi ve eserin tam am tpk
basm h a lin d e y ay n lan m tr.325 B ilinen tek nshas B u rd u r V akf ve H alkevi
Kitaplndaki yazmann ierisinde bulunmaktadr.
5. Cam asb-nm e evirisi
h- m rn hikyesinin bir devam olan Camsbnmede,326 Danyal Peygamberin
olu Camsb bilginin btn srlarn renmi bir kii olarak, gelecekte neler olacam
a n la tr. C am sb n m e m esnev tarzn d a yazlm kk bir eserdir; N asr- Ts
tarafndan kalem e alnmtr; Farsadr.327 Bu eserde Camsb 773 H./1371-1372 ile
803 H ./1400-1401 yllar arasn d aki 30 yllk devrede n e le r olacan, yldzlarn
aracl ile bildirir. Nasr-i Tsnin bu eserde T im urdan bahsetm esi ve onun tarih
sahnesine karak nasl ortal alt st edeceini bildirm esi, byk bir ihtim alle,
Ahm ed-i D anin bu kk eseri Trkeye evirmesine sebep olmutur. nk 1402
A nkara sava Ahmed-i Da zerinde de byk bir etki yapm olmaldr.

3-ayn eser, s.124-125; Trke divan, tpk basm, s.24-141.

323. H. Ertaylan, ayn eser, s.124-125; Mutyebt, tpk basm, s.291-296.
324V. M. Kocatrk, Trk Edebiyat Tarihi, s.141.
325. H. Ertaylan, ayn eser, s.129-133; Vasiyyet-i Nuirvn- dil, tpk basm, s.300-308.
326. H. Ertaylan, ayn eser, s.74-76.
327B u eser imdi Sleymaniye Ktphanesine nakledilmi olan Ayasofya Ktphanesindedir: Sl.
Ayasofya, No. 4795.

52

Ahmed-i Da, eserin sonunda hem kendi adn ve mahlasn verir hem de Nasr-
Tsnin Cam sbnm esini olduu gibi Trkeye evirdiini yle anlatr:
An kldum u Trkiye tercme
Ziyade szi srmedm harcuma
Bu szler nie kim dne rzigar
Ola Ahmed-i D aclden yadigr328
. H. E rtaylan C am sbnm enin iki eksik yazm as olduunu ve bunlarn R aif
Yelkenci Beydeki M iftah-l cennet ve Sirc-l kulb yazm alar iinde bulunduunu
bildirmektedir.329 lk 23 beytini Miftah-l cennetten, geride kalan 50 beytini de Sircl kulbdan alarak tamamlad bu eseri, . H. Ertaylan tpk basm olarak yaynlam
ve eser hakknda bilgi vermitir.330 Fakat bu eserin eksik bir nshas daha vordr. Bu
n sha, sta n b u l n iv e rsitesi, E d e b iy a t F ak ltesi, T rk o lo ji B lm , S em iner
K ita p l n d a k i A h m ed -i D a nin M iftah - l c e n n e tini de iin e a la n yazm ad a
bulunm aktadr.331 Yalnz bu nshada da iki yerde olmak zere 26 beyit atlanmtr,
Cam sbnm enin bir dier nshas ise Konya, zzet Koyunolu Ktp., 11396 num arada
kaytl bulunmaktadr.
6. cUkfld-l cevahir
Ahmed-i D anin Farsa divan dnda yazd ikinci Farsa eseridir. Eser Arapa
kelim elerin Farsa karlklarn veren manzum bir lgattir. Baz nshalarnda, satr
altlarnda kelim elerin Trkesi de yazlmtr. 650 beyit ve 51 kta olan bu manzum
l g ati, A h m ed -i D a, e h z d e M u ra d m re tm e n li in i y ap t sra d a , onun
yararlanm as iin yazmtr. Ahmed-i Da, Farsa ve A rapa kelim eleri retirken,
Trkede kullanlan arzun bahirlerini de gstermek iin, ktalar eitli bahirlere gre
yazm ve her ktann sonunda, o ktann veznini gstermitir.
Yine bu eserinin mukaddimesinde, Ahmed-i Da, kendi adn verdikten sonra, bu
eseri R eid d d in V atv at (.573 H ./1 1 7 7 -1 1 7 8 )m eserin d en ksaltarak , ehzde
M uradm Farsay renmesi iin yazdn syler.332 Bu eser, Reidddin V atvatm
A rap ad a n F arsaya evirdii N ukd3z-zevhir ve Cukdl-cevahir adl eseri
olm aldr. R eidddin V atvatn bir de drt halifenin her birinden yz sz ktalar
halinde Farsaya evirdii cUkHd3l- cevahir ve ncm z-zevhir adl bir eseri daha
vardr.333 Bu iki eser birbirine kartrlmamaldr.
Bu eserden ilk bahseden kaynak Latifi Tezkiresidir. Latif Ulb- teresslde
tasn ifi v a rd u r. cU k d - l cev ah ir tesm iye o ln u r cib a ra t- F a ris i ile m erh-
cA rab iy td an b ir lgati ve en v ac- b u h r zere nazm olnm vafir m u k a tta cat

328. H. Ertaylan, ayn eser, Camsbname, tpk basm, s.154.

329ayn eser, s.78.
330ayn eser, s.75-79, Camsbnme, tpk basm, s.147-154.
331Miftah-l cennet, . . Ed. Fak. Trkoloji Bl. Seminer Ktp. No. 4028, s.201-299.
332. H. Ertaylan, ayn eser, s.110; cUkd-iil cevahir, tpk basm, s.265-266.
333Sacd Nefisi, Trlh-i Nazm-u Ner der rn ve der Zebn- Fris, C.I, s.92-93.

53

vardur.334 dem ektedir. . H. Ertaylan, Latifi gibi onu izleyen Yeni Osm anl Tarih-i
E d eb iy at da yanlarak bu eseri T eressl ile kartrm lardr, dem ekte ise335 de,
g rld gibi L a tifnin v erd i i bilgi d o rudur. F ak a t Y eni O sm an l T a rih -i
Edebiyatnda gerekten Latifnin verdii bilgi yanl anlalmtr. nk bu eserde,
U k d-l cev h ir yaz yazm ak istey en lere klavuz bir eser o larak gsterilm i ve
Latifnin cmlesinde olm ur kelim esinden sonraki ksm ayr bir cmle gibi alnarak,
Ahmed-i D anin ayrca cibarat- Faris birle merh- cA rabiyatdan bir lgat yazd
da belirtilmitir.336 Osmanl M elliflerinde ise Ahmed-i D anin Reidddin Vatvatn
lgatini taklit ed erek bu e se n yazd yle belirtilir: U kud-l cevahir nam nda
Reidddin V atvatn lgat manzumesini taklden Arab ve Faris elfazdan mrekkep
bir manzumesi vardr ki bir nshas Halis Efendi Ktphnesindedir.337 Yani, eserin
Reidddin Varvatn eserinden ksaltlarak yaplm bir eviri deil de ona benzer bir
m anzume olduu sylenmek istenmitir. Ukd-l cevhirden baka, Ahmed-i D anin
bir de Reidddin Vatvata izafe edilen bir gramer eserini nazmen Trkeye evirdiini
b ild ire n H a m m e rin bu k o n u d a b sb t n y an ld n . H. E rta y la n zellik le
b e lirtm e k te d ir .338 p h esiz bu eser h ak k n d a en doru bilgiyi K tip elebi
verm ektedir: luat m anzum a m tem ilet cal 51 ktca fi 650 beyten evveluhu elham du lil-lahi m ebdecuDl-bedaic ilh alah fih m3ellifih Ahmed D acl el-Germiyan
m uhtaaran mevsmen bi-ham din ve sena m ensben ilar-Rald el-Vatvat bi-nazmin
selis ve zabt cid ve ihdahu li-s-sultan Murad bin Mehmed Han f enin ta callumhu.339
Bu eserin iki yazmas bulunduunu syleyen . H. Ertaylan, eser hakknda bilgi
vermi, U kd-l cevhirdeki 51 ktann srasyla kaar beyit olduunu gsterm i ve
ktalarn son m sralar ile vezinlerini belirtm itir.340 Ayrca yazm alarn hangisinden
aldn belirtmedii 7 sahifenin tpk basmn yaynlamtr.341 Bu eserin Sleymaniye
K t p h n e sin d e yazm as d ah a b u lu n m a k ta d r.342 A ncak b u n la rd a n M urad
Buharde bulunan yazmann sonu eksiktir ve dier iki yazmadan farkldr. Bu yzden
dikkatle gzden geirilmesi gerekmektedir.
7. Farsa Divan
Seh Bey, A hm ed-i D a nin cA rab l ve P ars ve T rk l dilde ecar v a r 343
d em ek tey se de, o n u n F arsa b ir divan o ld u u n d an sz etm e m e k te d ir. D ier
kaynaklarda da byle bir esere deinilmemitir. Yalnz Osmanl Melliflerinde Bursa,

334Latif, Tezkire, s.85.

335i. H. Ertaylan, ayn eser, s. 109.
33F. Kprl, . Sleyman, ayn eser, s.191. Ayrca bk. Mensur eserler blm: Teressl.
337M. Tahir, ayn eser, C.I, s.171-172.
338. H. Ertaylan, ayn eser, s.108-109.
339Kef-z-zunun, C.II, s.1156.
340. H. Ertaylan, ayn eser, s.111-116.
m . H. Ertaylan, ayn eser, U kd-l cevhir, tpk basm, s.265-272. . H. Ertaylan gsterdii iki
yazmadan sadece birinin R aif Y elkenci Beyde olduunu sylem ekte; dierinin nerede bulunduunu
belirtmemektedir. Bk. ayn eser, s.110-111.
^Sl. Badatl Vehbi Ef., No. 1949; Sl.H. Hsn Paa, No. 1102/3; Sl. Murad Buhar, No. 321/6.
343Seh Bey, Tezkire, s.57.

54

Orhangazi Ktphnesinde Ahmed-i D anin divan olduu bildirilmise de, bu divamn

T rk e mi yoksa F ars a m olduu b e lirtilm e m itir.344 Y eni O sm an l T arih -i
E debiyatn da sadece Ahm ed-i D anin A rapa ve F arsa bildii ve bu dillerde de
manzum sz syleyebildii kaydedilmitir.345
Ahmed-i D anin Farsa divannn tek nshas Bursada bulunm aktadr.346 Eserin
mukaddimesinde Ahmed-i Da nce her zamanki slbu ile kendi adn verir: mellifi in risale ve m uharrir-i m m akale bende-i saci Ahmed-i D a0! alahal-lahu anehu ve
anehu.347 S o n ra eserin i E m ir-l m era ve S ultan-l v zera H ac H alil Beye
sunar;348 ve divana Hac Halil Bey iin yazlm 25 beyitlik bir kaside ile balar. Bu
kasideyi beyit says 2 ile 11 arasnda deien 6 kaside takip eder.349 Yine bu ksmn
sonunda 16, 5, 10 beyitlik zam andan ikyet eden kaside yer alr 350 Bundan sonra
divamn gazel ksm balar.351 58 varak olan bu divandaki gazel says 74dr. Eserin
geri kalan ksmn ktalar ve beyitler tekil etm ektedir.352 Sonundaki kayt, bu divamn
816/H .1412de Ahmed-i D anin kendi eliyle yazldn gsterm ektedir.353 Ahmed-i
D anin F arsa divann sunduu H ac H alil Beyin kimlii konusuna gelince, . H.
Ertaylann ileri srd gibi bu vezir, elebi M ehmed (1413-1421) zamanndan nce
vezir-i azam lk yapm olan andarl Kara H alil Paa (.788 H ./1386) olamaz. Zira
andarl K ara H alil Paa I.M urad (1362-1389)354 devrinde yaam tr. Yine . H.
E rtay lan a gre stan b u lun feth ind en sonra idam edilen andarl H alil P aa ise,
II.M urad (1421-1451) ve Fatih Sultan M ehmed (1451-1481) devrinin ilk zam anlarnda

% . Tahir, ayn eser, C.I, s.172.

^ F . Kprl, . Sleyman, ayn eser, s.191.
^Bursa, Orhangazi Ktp., No. 66. Bu eser tarafmdan grlmemitir. Fakat Sayn hocam Ali Nihad
Tarlan, bu yazmadan istinsah ettii zel ktphanesindeki nshay, zerinde almam iin bana vermek
ltfunda bulunmutur. Ahm ed-i D anin Farsa Divan, Tulga Ocak tarafndan doktora tezi olarak 19741975 yllarnda hazrlanmtr; bildiim kadariyle bu tez henz baslmamtr.
^Farsa divan, v.l^.
348Farsa divan, v. 3a
349Farsa divan, v.6a-9^.
350Farsa divan, v.9^-12a.
351Farsa divan, v,12a-55a.
352Farsa divan, v.57^-58a.
353... Ahmed al-macrf bi^d-D^ f avst-i cemzFl-hr f sene sitte caere ve emnemre hicriyye.
Bu eserin nsha tanm, Ali Nihad Tarlan tarafndan istinsah edilen nshada yle verilmitir: Kk
ktada, koyu kahve renkli ve miklepli, deri kapl, karma renkli aharl kada, her sahifede on satr olmak
zere, talik krmasyla, irin kendi yazsyla yazlmtr. Baz katlar pembedir. Varaklanmas yanl
olmutur. Varak l adaki divann aslndan evvelki yapraktr. Ayn hatla eyhnin Trke bir gazeli vardr:
Gnl b e n d e . . . can senndr
N e . . . . eh ferman senndr
matlayla balar
Tapuna geldi eyh Cciz hr
Eer cayb u eer nokn senndr
maktayla biter. Asl divan ihtiva eden birinci varakn a sahifesinde Orhangazi Ktphnesi mhr ve
A hm ed Refik mhr ile numara 18 kayd vardr. Ayrca l a ve l*3 varaklar koyu lcivert zeminde altn
zerine siyah, krmz ve beyaz ile yazlmtr. Eser tezhiplidir. Bk. Farsa divan, Ali Nihad Tarlann zel
ktphnesi, s.l. Bu ktphne bugn Sleymaniye Ktphnesindedir.
354. H. Ertaylan, ayn eser, s.22-24,121.

55

vezir-i zam lkta bulund uu iin, Farsa divannn sunulduu vezir olamaz. Bu iki
H alil Paa a r a s n d a , s r a s y la a n d a r h K ara H a lil P aann olu Ali Paa (.808
H . / 1 4 0 6 ) , O s m a n c k l m am -zde H alil Bey (1413-1414),355 Bayezid Paa (1415?1422), 356 andarl brahim Paa (1 4 2 1 -1 4 2 9 ), 357 Amasyal Hzr Danimendolu Koca
Nizam ddin Paa (832-842 H ./1429-1438)358 ve nihayet andarl H alil Paa (14391453) vezir-i zam olmulardr. Grlyor ki 1406-1413 yllar arasnda kimin vezir-i
azam olduu kesinlikle belli deildir. Fakat 1406da Ali Paann lm nden sonra, ve
elebi M eh m ed in veziri O sm anckl m am -zde H alil Bey arasn d a G iyasddin
M eh m ed P aa ad l b irin in E m ir S ley m an n v eziri olduu A hm ed-i D a nin
engnmesindeki 'methiyeden anlalmaktadr.359
te 1411de Emir Sleymann lmnden sonra Musa elebi zamannda Ahmed-i
D a, F arsa divanndaki m ukaddim eden ve iirlerd en anlaldna gre, olduka
skntl bir devir geirmi ve 1413de elebi M ahm edin clsunu frsat bilerek, onun
vezirine bu divan sunm utur. Bu durum u gz nne alarak ve . H. E rtay lan m
grne katlp bu divanda ad geen Hac Halil Beyin, elebi M ehmedin veziri olan
Osmanckl mam-zde Halil Bey olabileceini ihtiyatla ne srebiliriz.
Bir baka teklif olarak A. S. E rzinin . H. U zunarldan, bu konuda szl
olarak ald u bilgiyi zikretmekle yetineceim: ... Konumak imknn bulduum ... .
H. U zunarl, A. D acl nin 816da divann ith af ettii H alil H ayreddin Paann
B u rg o slu H alil H ay re d d in P aa o lduu h u su su n d a beni ikaz e tm e k lu tfu n d a
bulundular...360
Ahm ed-i D anin Farsa divannda, hkm dara tler veren, sanatnn artk
deeri kalm adndan ve zam andan ikyet eden iirlerinin yan sra ak, arap gibi
konular ileyen, sevgilinin gzelliini anlatan, bazan da tasavvuf bir havaya brnen
iirleri yer almaktadr.
Bu eser hakknda . H. Ertaylan olduka geni bilgi vermi; eserin bandan ve
sonundan ald 13 sahifenin tpk basmn yaynlamtr.361
8.engnme
Ahmed-i D anin bu mesnevsi, bu eserin bundan sonra gelen blm lerinde geni
ve te fe rru a tl bir ek ild e ele aln aca iin b u ra d a sad ece ism ini zik retm e k le
yetiniyoruz.

355. H. Danimend, ayn eser, C.I, s.50; C.V, s.9

356. H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C.I, s.352, 364-365, 379, 396.
357Ayn eser, C.I, s.395-398, 584-585
358. H. Danimend, ayn eser, s.75.
359Bk. burada engnmenin Tahlili, II. blm, A., b.
360A.S. Erzi, Bibliyografya: TTK Belleten (Ocak 1949), C.XIII, say 49, s.194
31. H. Ertaylan, ayn eser, s.117-123; Farsa Divan, tpk basm, s.275-288.

56

U. BLM

ENGNM ENN TAHLL

II. ENGNM ENN TAHLL

A. e n g n m e

hakknda

bilgiler

a. engnm e hakknda kaynaklarda ve tetkiklerde verilen bilgiler ve bunlarn

tenkidi
A h m e d -i D a d en b a h s e d e n b t n k a y n a k la r, o n u n e s e rle r in i say ark en
engnm eye ba yeri vermilerdir. Bu konuda ikinci sray onun Teressl adl eseri
almtr. Bu durum, bu iki eserin yazldklar devirde bir hayli n yaptklarn ve bu
yzden Ahmed-i D anin dier eserleri gibi unutulmayarak, daha sonraki devirlerde de
hretlerini devam ettirdiklerini gsterir. Ancak baz kaynaklar, engnme hakknda
tam ve doru bilgi verm ezler. B azlar ise onu yazl dolaysiyle engnm e ile
kartrarak, Ahmed-i D anin savaa it bir eser yazdn sylerler. Bu eserden Seh
Bey yle bahseder: Mir Sleyman ismine engnme nm bir kitab yazmdur. Anda
ok eml-i Cacyib ve letyif-i aryib dere eylemidr.1 Latifi ve Knal-zde Haan
elebi, Ahmed-i D anin sadece engnme adl bir eseri olduunu sylerler ve daha
fazla bilgi verm ezler.2 l ise H u Ferah-nm e nam bir risale nazm idp rezm
cen g e m te callik nice te b lh - re n g in ira d itd g in d e n 3 d iy erek , bu eseri
eyholunun F erahnm e adl eseri ile kartrd gibi, engnm e ve engnm enin
yazl benzerliinden tr eserin savaa it olduunu zannetmitir. Ktip elebide
ise yle bir kayt bulunmaktadr: Ceng-name - Trk, li-Ahmed el-Germiynl e-cir
ve3d-Dervi fr harbPs-sultan S elim ahlhu Bayezid.4 Bylece engnmenin ile deil
de c ile yazlmas, tarihilerin bu eseri engnme diye kabul etm elerine yol amtr.
F a k a t K tip e le b inin en g n m enin sadece varln iittiini ve adn yanl
anladn, Ktip elebiden sonra gelenlerin Kef-z znnda Dervi adl airin II.
Selim (1534-1574) ile kardei Bayezid arasndaki sava anlatan eserinin yannda
A hm ed-i D a nin eserin i grnce, onu da savaa it bir eser zan n ed erek , Em ir
Sleyman ile kardeleri arasndaki mcadeleyi anlatt hkmne vardklarn syleyen
. H. Ertaylana karlk, A. Erzi ve A. S. Levend bu konuda baka bir izah getirirler.5
A. S. L evend yle d em e k ted ir: H albuki K tip eleb i gayet doru b ir ifade
kullanm tr. Y alnz A rap ada harfi olm adndan D erviin C engnm esi ile
D anin engnm esini ayn m addeye alm tr.6 O nlarn bu izahn benim sem ek,
^ e h Bey, Tezkire, s.56.
2Latifi, Tezkire, s.85; Haan elebi, Tezkire, niv. Ktb. TY. 1628, v.35a.
3l, Knh-l ahbar, C.V, s.130.
4Kef-z znun, C.I stun 607.
5H . Ertaylan, ayn eser, s.80; A. A tein Burdur-Antalya ve havalisi ktphanelerinde bulunan
Trke, Arapa ve Farsa baz mhim eserler," [TD ED (1948), C.II, say 3-4, s.171-191] adl yazsnn A.
Erzi tarafndan tenkidi: B elleten XIII (1949) say 49, s.167 vd.; A. S. Levend, Trk D ilinde Gelim e ve
Sadeleme Safhalar, s.26, not 5.
6A. S. Levend, a.e., ayn yer.

57

herhalde daha doru olacaktr. nk Ktip elebi (1609-1656)den nce l (15421599) bu eseri e n g n m e ile kartrd, Latifi ve H aan elebinin ise eserin savaa
it olup olmad hakknda hi bir bilgi vermedikleri grlm ektedir. Bu durum, lyi
yanlln asl kayna yapm aktadr. F e tre t devrindeki ehzdeler kavgas ile ve
A hm ednin Tevrih-i l-i O sm an adl eseri, . H. E rtaylanm iaret ettii gibi btn
ta rih iler, te z k ire c ile r ve a r a t m a la r n deil, belki de sadece lnin byle bir
dnceye saplanm asna sebep olm utur.7 Ancak K tip elebi hari olmak zere
ld en so n ra g e le n le r e se ri g rm e d ik le ri gibi, o n u n v erdii bilgiyi de ten k it
szgecinden g eirm em ilerdir. Bu k anaati K tip e le b inin m phem ifadesi de
etkilemitir.
N itek im ld en fay d a lan a n M. T a h ir E m ir S leym an n m n a engnm e
m akam nda F erh n m e ismiyle yine rezm cenge id bir m anzm e takdim ettii
Knh-l ahbar sahibi l rivyet ediyor" dem ektedir.8 H am m er, bu yanll daha da
ileri gt rerek , A hm ed-i D a nin F erhnm e ve engnm e adl iki eser yazdn
bildirm ekte; . H. U zunarl ve F. Kprl ile . Sleym an bu konuda H am m eri
takip e tm e k te d ir.9 G ibb ve F. B abinger de A hm ed-i D a nin E m ir Sleym ann
kardeleriyle yapt savalar an latan bir eser yazdn syleyerek ayn yanlla
dm ektedirler.10 Ancak F. Babinger, H am m erin bir baka eserinde, bu eserin eng
ad l m u sik le tin i a n la ta n b ir e s e r o la b ile c e i ih tim a lin i ile ri s rd n
bildirm ektedir.11 F akat yukarda grld gibi, H am m er de dier eserlerinde ayn
yanlla dmtr.
K aynaklarn ve tetkiklerin bu kadar zerinde durduu ve ou kere grm eden
hakknda bilgi verdikleri A hm ed-i D anin bu eseri, B u rd u r l K tphanesindeki
klliyatn iinde bulunduktan12 ve daha sonra dier nshas da ortaya kdktan sonra,
bu eserin Em ir Sleyman ve kardeleri arasndaki savaa it olmayp, eng adl bir
m usik le tin in serg ze tin i a n la ta n bir hikye o lduu bugn artk anlalm
b u lu n m a k ta d r. B u rd u rda b u lu n a n y azm ad ak i e n g n m e nin tam am , . H.
7. H. Ertaylan, a.e., s.81.
8Osmanlx Mellifleri, C.II, s.171.
9 Ham m er, D evlet-i O sm aniye Tarihi, ev. M. Ata, C.II, s .106; G eschichte der Osm anischen
Dichtkunst, s.72; . H. Uzunarl, Ktahya ehri, s.213; F. Kprl, . Sleyman, Yeni Osmanl Tarih-i
Edebiyat, s.190.
10E. J. W. Gibb, A History o f Ottoman Poetry, C.I, s.256, not 6; F. Babinger, Geschichtsschreiber der
Osmancn und ihre Werke (1927), s.14 not 1.
n F. Babinger, a.e., ayn yer ve ayn notta u ifade vardr; D iese Angabe ist, wie ber nahezu alles
sein Leben berichtete, recht zweifelhaft, da nach H. Ch. 4219 in diesem Gedicht von Kampfe zwischen
Selim I und seinem Vater (nicht Bruder) Bayezid die Rede ist. J. V on H am m er deutete in G O D ,I. 72
genknme in engnm e, also etwa Buch der Laute, anderes freilich GOR,III,VII. Anm . ["Bu veri de,
hayat hakkndakiler gibi olduka phelidir; zira H .Ch.4219a gre bu m anzum e I. Selim ile babas
(kardeiyle deil) Bayezid arasndaki savadan bahsetmektedir.J. von H am m er G O D , 1.72de enknmeyi
engnme olarak yani ut kitab olarak yorumlamtr. GOR, III,VII. notda durum baka tabi.]
12Bu klliyat A . A te tarafn dan bulunm utu r, bk. A . A te , B u rd u r-A n talya ve h avalisi
ktphanelerinde bulunan Trke, Arapa ve Farsa baz mhim eserler, T D E D (1948), C.II, say 3-4,
s.192.

58

E rta y la n n A hm ed-i D a H ay at ve E se rle ri adl e se rin d e tpk basm halinde

yaynlanmtr.13 D aha sonra engnmenin ikinci bir nshas V. M. Kocatrkn zel
ktphnesinae bulunarak, fotoraf stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Trk
Dili ve Edebiyat Blm, Seminer Ktphnesine getirtilm itir.14 . H. Ertaylan, V.
M. Kocatrkn ktphnesinde bulunan bu yazmadan faydalandn bildirm ekte ve
bu yazma vstasiyle engnmenin Burdur nshasndaki eksik metnini tamamladn
belirtm ekte ise d e,15 yaynlanan tpk basm eksik olup, tam am en B urdurda bulunan
engnm eye ittir. Ancak . H. Ertaylan engnme hakknda bilgi verirken, her iki
nshadaki balklar karlatrm ve Burdur nshasnda eksik olan yerlere iaret
etmekle yetinmitir.16
. H. Ertaylan, AJtmed-i D , H ayat ve E serleri adl eserinde, tpk basm ile
birlikte, engnm enin edeb tahlilini de yapm tr.17 Bu tahlil, imdiye kadar zikr
edilen aratrm alar ve tetkikler arasnda engnm eyi en geni ekilde ele alan bir
aratrm adr. Bununla birlikte, . H. Ertaylan, bu eserinde Ahmed-i D anin hayat,
edeb ahsiyeti ve dier eserleri zerinde de durduu iin, pek tabi olarak, onun
engnm e zerindeki almalar ok snrl olmu ve eserin deeri kesinlikle ortaya
konmamtr.
Bu eserin d e yazar nce u ara tezk irelerin in ve dier kaynaklarn engnm e
hakknda verdii bilgiyi gzden geirmi ve eserin 80. sayfasnda engnmenin savaa
it bir eser olduu eklindeki yanl bilgiyi ilk defa H aan elebinin ortaya attn
sylemitir. H albuki c ve harflerinin eski yazda kark yazldn gznne
alrsak, H aan elebinin u ifadesinde engnm enin konusunu belirtecek en kk
bir iaret yoktur: engnm e adlu bir kitab ve halk arasn d a m ehr teressli
vardur.18 Biz bu yanlln l ile baladn daha nce belirtmitik. D aha sonra,
Ktip elebinin engnm eyi Derviin II.Selim ile kardei Bayezid arasndaki sava
anlatan engnm e adl eseriyle bir arada gsterm esine dayanarak, . H. Ertaylan,
Ktip elebinin engnmeyi grmediini ve bu yzden bu eseri de savaa ait bir eser
zannettiini ileri srm ektedir. Fakat biz yine, A rapada harfinin bulunm am as
sebebiyle Ktip elebinin engnmeyi Derviin eseriyle beraber zikrettiini belirten
A. S. Levend ve A. Erzinin fikirlerinin daha doru olabileceini sylemitik.
. H. Ertaylan, engnm eyi yer yer tasavvuf fikirlerle ssl, didaktik-rom antik
bir mesnev olarak vasflandrmakta ve Ahmed-i D anin takliti bir ir olmadn,
A v ru p a klsik e d e b iy a tn n en nl iki iri V irgile ile H o m e ro su o nunla
k arlatrarak isbat etm ekte, bylece onu, G ib b in iddia ettii gibi, ilham dan ve
samimiyetten yoksun olmayan, W alt Disneyin renkliliini" hatrlatan renkli, orijinal,

13engnme, tpk basm, s.157-262.

14M. Ergin, Trkoloji Blm almalar, T D E D (1959), C.IX, s.119-151; engnme fotoraf,
T rk oloji B l. S em in er Ktp. N o. 9998. Bu yazm a bugn zzet K oyunolu Ktp. N o. 14546 da
bulunmaktadr.
15a.e., s.79, not 3.
16a.e., s.105-107.
17s.79-105.
18Hasan elebi, Tezkire, niv. ktp. TY 1628, v.35a. Bu nsha . H. Erlaylann da yararland
nshadr.

59

stad bir ir olarak tantm aktadr.19 engnmenin didaktik-romantik bir eser olduu
hkm dnda eserin konusundan ok Ahmed-i D anin edeb ahsiyeti ile ilgili olan bu
malmat mteakip, . H. Ertaylan, ilk blm olan tevhidden balayarak engnmenin
blm lerini srasyla sayar. Ancak tpk basm yaplan nsha eksik olduu iin . H.
E rtaylan kanlm az bir ekilde baz hatalara der. M esel: Eserin D er medh-i
M ehm ed P aa balkl blm nn ba ksm tpk basm yaplan nshada eksik
olduu iin, bu blm den hi bahsedilm edii gibi, M ehm ed Paay ven kk bir
para 88. sayfada Em ir Sleym an ven ksm gibi gsterilmitir. 85. sahifede, Sera z- d e s ta n b a lk l X III. b l m esas h ik y e n in b a la d b l m o la ra k
g sterilm itir. H alb u k i asl hikye IX. blm de balam olup, X III. blm de
hiky en in ikinci ksm na girilir. E serin son blm o larak b e lirtile n blm at
kllarndan yaplm perdenin sergzetini anlatt XXII. blm (eksik nshada XVI.
blm) olup, ondan sonra XXIII ve XXIV. blmler gelmektedir. Ayrca tpk basmn
yapld nsh ad a Sebeb-i nazm - k itab balkl VIII. blm bulunm ad iin,
eserinin 89. sahifesinde . H. E rtaylan engnm enin hkm dara arm aan olarak
sunulduu A rza dat ve czr k e rd en balkl VII. blm de (eksik nshada VI.
blm), Ahmed-i D anin eserini ne maksatla yazdn u beyitlerde belirttiini syler:
Dil elmsiyle m acnl gevherini
Delp sz silkine dzdm varn
Letaifdr garaz ger dastndan
Veli m edhndrr maksudum andan
ve u cmleyi ilve eder: szleriyle, engnm e adl eserini ne m aksatla yazm
olduunu anlatyor ki, bununla da eserin hakikaten orijinal olduunu, D a ^ nin kendi
karihasndan ktn, kendi ilhm ve icadnn . . . . Bu ekilde . H. Ertaylan VIII.
blm n eksik olm as dolaysiyle yanl bir hkm e v arm ak tad r. nk aslnda
Ahmed-i Da, ileride grlecei gibi Sadnin ayn adl eserini okumu, onu Trkler de
okuyup zevk alsnlar diye bir ok ilvelerle Farsadan Trkeye evirmitir. Yukarda
zikredilen beyitlerin getii blm de ise, Ahmed-i Da eserini ne iin yazdn izah
etm ey ip ak a g r ld gibi en g n m e yi h k m d ara su n m ak tad r. B tn
bunlardan baka, M edhs-sultn3l-aczam Em ir Sleyman . . . balkl IV. blmde
tpk basm yaynlanan nshada nazm balkl bir para bulunm aktadr.20 Bu para
iin . H. Ertaylan 84. sahifede u bilgiyi verir: .. . mesnev ile alkal grlmeyen ve
bir kk sahife k ad ar yer tu tan nazm balkl, divn krm asiyle, yazlm olduu
anlalan bir Farsa gelir. Ancak bu para bir sahife deil iki sahifedir; ayrca Farsa
deil T rk ed ir. Bu ifad eler, . H. E rtay lan n, en g n m eyi ok acele o larak
incelediini gstermektedir.
en g n m edeki b l m leri bu ekilde sralad k tan sonra, . H. E rtaylan, 85.
sahifede eserin muhtevasn anlatmaya balar. nce tevhid blm zerinde durarak
bu tevhidde Eski irlerimiz arasnda mutasavvf olmayan ilk (poete de la cour) saray

19. H. Ertaylan, a.e., s. 83-84.

20engnme, tpk basm, s.173-174.

60

iri olarak grlen ve gsterilen D ac, yer yer tasavvuf fikirler, serd eder, . . der ve
86. sahifede u beyitleri rnek olarak verir:
Bu derya ire anlar kim yzerler
Denizden katre dr ol kim szerler
M nezzehdr zat her sfattan
An bilmek ne mmkin m acrifetten
Bilen bilmez an bilmez ne bilsn
idrk itmez an gz ne klsun
Bu beyitlerde tasavvuf fikirlerden ok akln idrak edemeyecei Allahn birliine ve her
eyin stnde oluuna iman etm enin gerektii islam bir inan ilenmektedir. Esasen
bu ksm K urandaki baz yetlere telm ihlerle dolu bir ksmdr. Bu ksmda tasavvuf
fikirlerle, slm inan ve dnceleri birbirine kartrd iin eserin btn hakknda
yanl yorum lara srklenen . H. Ertaylan, engnm enin muhtevasn blm blm
anlatm aya devam eder ve 86. sahifede m ncat blm hakknda bilgi verirken, onu
sadece ili bir yakar olarak yorumlar; fakat bu blmde m ncatm muhtevasn yani
A h m ed -i D a nin A llah ve in san h ak k m d ak i d n c e le rin i an latm az. E sasen,
en g n m enin b t n b l m lerin d e m uhtevann anlatl srasnda ayn tutum la
karlalr.
Tevhid ve m ncat ksmlarnda grld ekilde, . H, Ertaylan her blm bir
btn olarak kabul eder ve her blm n muhtevas iinde, o blm n tahlilini ve ok
sath bir ekilde baka eserlerle mukayesesini yapar. M esel 86. sahifede m ncat
blm n Sinan Paann T a z am at ile yle karlatrr: Onun yle ili yakarlar
vardr ki, insan onlar okurken T azarru at airi Sinan P aay okuyorum sanr. .88.
sahifede Em ir Sleyman medh eden IV. blm, . H. Ertaylan Kemal Paazadenin
Yavuz Mersiyesiyle u ekilde kar karya getirir: nsan D cfn in bu medhiyyesini
okurken de Kemal Paazadenin Yavuz M ersiyesinden bir para okuyorum sanyor.
B urada . H. E rtay lan n rnek olarak verdii bu paralarn E m ir Sleyman deil
M ehmed P aay ven beyitler olduunu belirtm eden geemiyeceiz. Ayrca yukarda
gsterilen bu iki m ukayese iin sadece birer cmle ile yetinilerek ne rneklerle bu
fikirler tem ellendirilir ne de daha derin bir tahlile gidilir. engnmenin XV. blm
olan icr-i T e rci0 ise 92. sahifede N. K em alin S kinm esiyle karlatrlrken
sad ece u ifad ey le y etin ilir: . . . zarif, duru sk in m e sin i o k u rk en insan son
zam anlarn diliyle yazlm bir m anzum e okuyormu, K em alin Ziya Paaya kudreti
airanesini takdir ettirm ek iin zene bezene yazd skinm esini dinliyormu gibi
oluyor. 96. sahifede servi aacnn sergzetinin anlatld XX. blm deki (eksik
nshada XIV. blm) tasvirlerle W alt Disneyin rengreng, o hayali tabiat tablolar
arasnda ilgi kurulur ve 98. sahifede hunun sergzetini anlatt XXI. blm (eksik
nshada XV. blm) anlatlrken ayn konuya tekrar dnlerek . . . bu nzenin tasviri
okurken insan D aclnin muasr olan airlerin hem de ran Edebiyatm takliden yazm
olduklar mesnevilerde deil, bugn yirminci asrn en sanatkr dahlerinden biri olan
W alt D isneyin Bamby adl o, nefis bir aheser-i sanat olan . . . eserinin filmindeki
gzellikleri seyreder gibi oluyor. denilir. Grld gibi W. Disneyin Bamby filmini
61

A hm ed-i D anin bu eseriyle m ukayese etm eye kalkm ak, ilm ciddiyetle uzaktan
yakndan nasl badatrlr, bilemiyorum. Ayrca 98. sahifede yine ayn blmde bu
sefer eserin btn, eyh G a lib in H sn Ak m esnevsiyle m ukayese edilerek,
Ahmed-i Da daha nce yaad iin reng, hayal, fsun bakmndan eyh Galibden
stn tutulur.
A ncak btn bu hkm lerin tem ellendirilm esi hususunda gereken m ahhas
karlatrm a ve tenkitler yaplmad iin, varlan bu hkm lerin, . H. Ertaylanm
eseri okurken edindii intihalardan doan sbjektif hkmler olduu grlyor. Baka
bir deyile, yaplan m ukayeseler cidd olm aktan uzaktr. nk ayr trden ve ayr
ru h ta n bir ok eser, en g n m enin yazarda uyandrd gelii gzel arm lar
neticesinde, sbjektif balarla birbirine balanm tr. . H. Ertaylan, 100. sahifede
hunun sergzetini, eserin en canl ksm olarak vasflandrrken de ayn ruh durumun
ierisindedir. Z ira an latlan drt hikyede de lm ayn hzn, samim iyet ve ve
hisslikle dile gelmitir. M esel bir bakas karak, atn yakalanp ldrlnn daha
canl anlatldn syleyebilir. Ancak . H. Ertaylan, bu ksmn neden en gzel ve en
canl blm olduunu, dier ksmla karlatrarak ortaya koysayd, hi kimse byle
bir iddiada bulunmazd.
. H. Ertaylan, engnm enin muhtevasn anlatt srada onu sk sk bir kenara
brakarak, bir taraftan byle sath bir ekilde onu baka eserlerle karlatrr, dier
taraftan o anda m uhtevasn verm ekte olduu her bir blm n slbu ve Ahm ed-i
D anin irlii hakknda da bilgi verir. Bylece eserde muhteva anlatld srece, her
blm kendi bana ayr bir btn kabul edildii iin, her blm deki bilgiler ve
hkm ler, engnm enin muhtevas arasnda sktrlm para para, blk prk
bir grnm verm ekte, m uhtevann btnnde bir yama gibi durm akta ve bir tahlil
olma vasfn yitirmektedirler. Ayrca, yine her blme ayr bir btnm gibi bakld
iin slp ve Ahm ed-i D anin ahsiyeti hakknda birbirine benzer ifadeler sk sk
te k ra rla n m a k ta d r. B ir evvelki b lm deki h k m ler ile sonraki b lm lerdeki
hkmler bir araya getirilmedii ve bir sentez yaplmad iin, bunlarn hem en hemen
ayn veya bir birine zt hkm ler olduu gzden kam aktadr. imdi engnm enin
slbu ve Ahmed-i D anin edeb ahsiyeti hakknda sksk tekrar eden hkmlere baz
rnekler verelim. ncelem enin 88. sahifesinde Em ir Sleyman m eth eden blmde
irin slbu hakknda yle bir hkm e varlr: D ac her mevzua gre edasn
deitirmeyi pek iyi bilen meddaya, muhtevaya gre, uygun vezni, en elverili kafiyeyi
bulm akta bir m aharet-i m ahsusa gsteren kabiliyet ve sanat sahibi stadlardandr.
Onda his ve fikrin ahengiyle vezin ve kafiyenin ahengi arpmaz. Aralarnda ok tabi
bir uzlama, ok yerinde bir badama vardr. Ancak byle bir hkme varlmas iin
g e rek en incelem eye eserd e yer verilm em itir. Y ine engnm enin ne m aksatla
yazld belirtilen blm zannedildii, fakat aslnda eserin hkm dara sunulduu
blm hakknda bilgi verilirken, 89. sahifede u satrlar bulunm aktadr: Lafz ve
kelime oyuncaklarndan, fikir sanatlarna, telmih tevriylelere, tr ve mbalaalara,
nihayet m aruf ve m ehur olan rivayet, grenek ve atalar szlerine varncaya kadar,
btn bu makbul ve m teber saylan sanatlere yer veriyor. Ve bunlar yaparken de en
kk bir skntya, en kk bir gayr- tabiilie de dm eyor. Ayn ekilde bu
sanatlar ve ifadeler hakknda rnekler verilmedii iin Ahmed-i D anin onlar nasl
62

kulland, ne gibi irane tasarruflar yapt hakknda hi bir bilgimiz olamyor. 93.
sahifede Ahmed-i D anin enge sual sorduu blmn muhtevas verilirken".. . iinde
hakikaten ok ince, ok zarif ve ok gzel tasvirler, tavsifler ve tahayyller vardr.
denilir ve byle ok yuvarlak bir ifadeyle A hm ed-i D a nin slbu hakknda baz
hkm lere varlr. 96. sahifede servi aacnn sergzetini anlatt blm n slbu
hakknda ise Bu ok pittoresque ve ok gzel tasvir btn, tasvirlerinde olduu gibi,
slm efsanelerin, m asallarda yaayan ve ruhlarda ocukluum uzdan beri canl ve
ekici akisler ve izler brakan motifleriyle dalgalana dalgalana uzanp gider gibi bir
ifadeyle yukarda b elirtilen hkm e ok yakn bir hkm e varlr. Ayn ekilde 97.
sahifede hunun sergzetini anlatt blm n m uhtevas verilirken, daha evvel de
hem en hem en ayn ekilde tekrar edilmi u ifadelerle karlalr: beyitleriyle yeni ve
enfes bir tasvir-i hayalyle balar ki batanbaa bir his, hayl ve fikir gzelliiyle dolu
bir iirdir. Batan aa taze ve pittoresque dir. Bir aratrmacnn bu gibi hkmlere
varabilm esi iin bir tahlil yapmas, her slp unsurunu ak bir ekilde gsterdikten
sonra bu neticeye ulam as gerekirken, . H. Ertaylan birdenbire, byle bir uraya
lzum grm eden m uhtelif yerlerde biraz deiik ekillerde defalarca tekrarlanan bir
neticeyle karmza kar. Mesel 89. sahifede gsterilen slp zellikleri hakknda 98.
sayfada ayn eyler tek rarlan rk en , kullanlan u ifade onun byle bir incelem eye
girimediini aka gstermektedir: airin bu eseri yazarken sarf ettii mazmunlar,
cinaslar, tebih ve istire, telmih ve tevriyeleri, tenasb ve hsn-i taclilleri gstermeye
lzum bile grmyoruz. Bu ifadeyi mteakip, baz ok yuvarlak methiyeler u ekilde
sonulandrlyor: O nda zoraki hi bir ey yok gibidir . . . . slubu gibi sanat da bir
sehl-i m m tenidir. Be yzyl nce, Osm anl E debiyatnda, bu gzellikte bir eser
yaratlm olduunu grmek, insanda dorusu hakl bir iftihar hissi uyandryor. Veya
yine 98. sahifedeki O safvet-i ifde, o sadeg-i ed iinde gzellik elem anlarna icr
hayl m otiflerine baknz. tipindeki ifadelerle Ahm ed-i D anin slbu hakknda
m edihlerle dolu hkmleri, . H. Ertaylann incelem esinde saylamyacak kadar fazla
m ik ta rd a bulm ak m m kndr. Biz konuyu u zatm am ak iin b u rad a verdiim iz
rneklerle yetinmek mecburiyetini duyuyoruz.
A hm ed-i D anin edeb ahsiyeti hakknda ise yine engnm enin her blm
a n la tlrk e n hem b irb irin e yakn hem zt h k m lere v arlr. . H. E rta y la n n
incelenm esinde bol bol bulunan bu hkm lerden buraya sadece bir ka tanesini
alm akla yetineceiz. M esel incelem enin 91. sahifesinde: D acl bu m nasebet ve
muvafakatleri pek iyi bilen ve yerinde tatbik eden ruh inas meclis in bir staddr,
92. sahifede D a0! Nevy erganunu dzmeyi ve arb- erguvan szmei pek iyi bilen
rind m ereb, lbali miza bir epicuriyendir. Bununla berab er M cisteri bildii gibi
Uklldisleri, A ristolarm da yazlarn okumu, zam ann Yunan ilimlerine de nsan ve
islam ilim leri kadar nfuz etmi bir alim ve cihaninastr. gibi im l bozukluklar ile
dolu ifadelerle A hm ed-i D anin bu eserleri okuyup okumadn tesbit etm eden ulu
orta hkm lere varlr. 96. sahifede: Grlyor ki D a0!, btn eski edebiyatmzn en
yksek ir sanat stadlaryla mukayese edilmee hak ve deer tayan eserler vermi
staddr. O nda fikir, hayal ve hs inceliklerini, ondaki rikkat, zarafet ve kudreti pek az
irim izde b u lab ilece iz. gibi ifad elerd e, irin hibir byk irle m ukayesesi
yaplm adan ve eserler kelimesiyle hangi eserlerin kasdedildii belirtilm eden ortadan
63

konuulur. Bir de eserin btn anlalmad iin, elimeye dlerek, Ahmed-i Da

hakknda baz zt hkmlere varlr. Mesel 92. sahifede: D a0!, bu kasidesinde arkn
fatalism eini. kaza v kader inancn, takdire tevekkln resignation ve nihayet
yevm-i cedld rzk- cedld suretiyle yaayn, opportum ist (!) ve epicurien ruhunu
tecell ettirm ek ted ir. denilirken, biraz aada 93. sahifede D acr engnm esinde
sdece yle keyif ve elencelere dem sz olan bir ir olarak grnm eyor. eklinde
yukardaki fikirlerle badamayan bir baka hkme varlr.
Btn bunlardan baka, I. H. Ertaylan, engnmeyi blm blm inceledii iin
eserin b t n n e hkim olan temay yakalayam am tr. Bu yzden yaplan tahlil,
engnm enin sadece blm lerini para para ve ksmen aklayan, fakat btnn
deerlendirm ekten uzak bir tahlil olmutur. Ayrca engnm edeki baz kelim elerin
yanl okunm as da eserin btnnde bulunan m esaj yakalam ay gletirm itir.
M esel ipek ipliklerin sergzetini anlatt blm de koza anlam na gelen ggl
kelimesinin gnl eklinde okunduunu 95. sahifede bulunan u ifadeden anlyoruz:
pein asln gnl, dilini blbl, zn gl yapmak nzenin bir tasavvur, h ve irin
bir tahayyldr.21 pein asl gnl eklinde dnlrse eserdeki btn anlam n
byk bir deiiklie urayaca muhakkaktr. Nitekim . H. Ertaylan, incelem esinin
banda engnmenin didaktik-romantik bir eser olduunu belirttikten sonra, 85.-105.
sahifeler arasnda devam eden tahlilin neticesinde engnm eyi tasavvuf bir eser,
engi de vahdetin sembol olarak gsteriyor. Kanatimizce yazarn didaktik-romantik
gibi birbirine zt iki iir telkkisinin bir araya getirildii bir ifadeyle ne sylem ek
istedii mphem olduu gibi, vahdeti temsil ettii takdirde engin niye alayp inledii
ve nereye, hangi kaynaa kavumak istedii gibi sorular cevaplandrlamaz bir ekilde
akta kalyor; dolaysiyle engin drt parasnn eriat, tarikat, hakikat ve m arifeti
nasl, hangi im lar ve ifadelerle temsil ettii de izah edilemiyor. Ayrca bu varlan
netice temellendirilmedii iin pheye dld grlyor. nk incelemenin 103.
sahifesinde, engnm enin sadece bir yerinde engin, irin duygularn dile getirdii
ifade ediliyor. engnm edeki hakik tem aya yakn olan bu bulu, m aalesef eserin
b tnne tem il edilm iyor ve dier in san larn da h islerin i iine alacak ekilde
gelitirilmiyor. Bu yzden de yakalanan bu ip ucu, incelem ede bir sezi olm aktan ileri
gidemiyor.
Sonu olarak, . H. E rtaylann yapt incelem e hakknda unlar syleyebiliriz:
ncelem ede verilen bilgiler, varlan hkm ler rn ek lerle ve objektif bir tu tu m la
yaplm analiz ve sentezlerle ortaya konulm ad iin engnm enin ed eb deeri
sbjektif bir tutumla, yazarn onlar alglad ekilde ortaya konulmu, dolaysiyle bu
in celem e, e n g n m e nin ve A h m ed-i D a nin b ir m edhiyesi o lm a k ta n te y e
gidem em itir, bylece lm olm aktan karak popler bir eser haline gelm i h a tta
bugn dergilerde ve gazetelerde edeb tenkit iddiasyla ve sadece geni topluluklara
hitap etm e gayesiyle yazlm ya m odann getirdii gr alarndan ya d a belli
prensiplerden hareket edilerek yaplm bir tenkit seviyesine bile ulaamamtr.

21. H. Ertaylann bu ifadesinden mlhem olarak . . Edebiyat Fakltesinde yaplan iki tezde de bu
kelime gnl eklinde okunmutur.

64

Y ukarda iaret edilen aratrm ann dnda, engnm e zerinde yaplan tez
almasna gelince,22 bu tezlerde ortaya konan engnm enin transkripsiyonlu metni
sadece . H. Ertaylann eksik yaynna ve tek nshaya dayanm aktadr. Bu yzden bu
m etinlerde, yirmi drt blm den meydana gelmi olan engnm enin yedi blm
eksiktir. G erid e kalan on yedi blm de ise baz okum a h ata la r bulunm aktadr.
B u n lard an A yhan K urdolu tarafn d a n yaplm olan tezde engnm enin XIX.
b lm nn pek ok yerinde geen ggl kelim esi, . H. E rtaylann okum asna
d ay an larak g n l eklinde gsterilm itir. A nkara niversitesi D il ve T arihCorafya Fakltesinde bulunduu iin daha yakndan tetkik frsatn bulduum Musa
A hm etin tezine gelince, ilk tetkikte bu tezde yze yakn hatal okuyu tesbit ettim.
imdi burada bu hatal okuyulara beyit srasn takip ederek birka misl verelim:
1. beyit 187
Egeri Rm taht in senndr
Kadem ur in ile Mn senndr
lk m iralardaki in bizim hazrladmz engnm ede (213. beyit) n eklinde
dzeltilmitir. nk ir n doru kelimesinin yazl benzerliinden faydalanarak
iham sanat yapmaktadr. Ayrca ir ikinci msrada in kelimesini kulland iin,
bu kelimeyi iki kere ayn beyitte tekrarlamas imknszdr.
2. beyit 200
Gle blbl hat yakm deldr
rak pervaneyi yakm deldr
ki m srada da yakm kelim esinin tekrarlanm as beyitte kafiye m eydana getirecek
b aka kelim e b u lunm ad iin im knszdr. H azrladm z engnm enin 226.
beytinde ilk m sradakiyakm kelim esinin m stensihlerin yanl noktalam asndan
doduu ak olduu iin bu kelime bakm olarak dzeltilmitir.
3. beyit 206
Mdam olsun afa v cay bak
cU trid hadim olsun Zhre sk
cay ve baki kelimeleri arasna konulan atf edat beytin manasn bozmaktadr. Biz bu
atf edatn esasen ikinci nshada da bulunmad iin engnmenin metnine almadk
(bk. beyit 233).
4. beyit 213
sensin macden-i incm- cdun
Cihanda mstedam olsun vcdun
H er iki nshada da kark olarak yanllkla yy- izfet yerine atf edat, atf edat
yerine yy- izfet kullanlm aktadr. B urada da ilk m srada m annn tamamlanmas
iin bu ifadeyi incam u cdun eklinde okumalyz, (bk. bizim metnimizde beyit 240)
22R este Tucu, engnam enin transkripsiyonu ve edeb tahlili (1949-1950), Trkiyat, T ez No. 344;
Ayhan Kurdolu, engnme, Gramer incelem eleri ve m elin (1962), . . Ed. Fak. G enel Ktp. THT 94;
Musa Ahmet, Ahmed-i D Tnin eng-nme Mesnevisinin transkripsiyonu (tarihsiz), DTC Fak. Mezuniyet
Tezi No. 50.

65

5. beyit 253
Gne kim talcat- envr- H ak3dur
Katnda zerrenn mikdr yokdur
H er iki nshada da taFat envr okdur eklinde yazlan ilk msradaki ifade nedense
yanl yorum lanarak yukardaki ekilde okunmutur. Halbuki Ahmed-i Da eserlerinin
pek ok yerinde ok-yok kelimelerini kafiye olarak kullanmaktadr. Biz engnm ede
bu okunuu nshalardaki ekline bal kalarak dzelttik (bk. beyit 280).
6. beyit 302
Sevindi racda urd tabi bahar
Burkm bindi berk-i eh-svr
Beytinin ilk msran, . H. Ertaylan nshas racd tabi urd eklinde, V. M. K. nshas
racd u tabi urd eklinde gsterm ektedir. kinci msra ise her iki nshada da yanl
olarak berk- eh-svari eklindedir. Biz ilk msra Sevindi ra cd u tabi urd bahar
eklinde okuyarak ilk msraa gk grlts sevindi ve baharda ald davulu vurmaya
balad mansn verdik. kinci m srada ise berkin (yldrmn) ehsvari Burakna
bindi m ansnn ak olduunu dnerek u dzeltmeyi yaptk: Berk < n > ehsvr (bk. beyit 353).
7. beyit 365
Nesimi cnlara rahat balar
Hevas abr ya shhat balar
kinci m sradaki sabr ya kelimesi hazrladmz metinde ayruya eklinde doru
olarak okunmutur (bk. beyit 418).
8. beyit 392
O meclis kim iittik vasfn anun
Kamu Dnyacasdur dasitanun
Bu beyitin ilk m srandaki iittik m annn geliine gre iitd n eklinde bir
hitaptr. kinci msrandaki Dnyacasdur kelimesi ise aslnda dibcesidr eklinde
okunmaldr (bk. beyit 599).
9. beyit 420
Ne vaktin kim nevaht eyler rehavi
Dierler terk iderler szi sav
lk msradaki rehv bir musik makam rehav ye iaret etm ektedir. Sondaki ses
akkuzatif olmayp Farsa yy- nisbettir. kinci m sradaki dierler ise, d in erler
kelimesidir (bk. beyit 619).
10. beyit 889
Libs- heft rengi grse gzler
Kalurd Caciz anda reng-i zerler
Beytinde gzler ve zerler kafiye olamayaca gibi, beyitte renklerden bahsedilmesi
de reng-i z e r kelim esinin, reng-rez renk verenler, boya v uranlar, ressam lar
m nsnda olduunu gsterm ektedir. Hazrladmz m etinde byle okunmutur (bk.
beyit 1107).
66

11. beyit 902

Cevahirden mzeyyen tc- farkum
ibim sincabidi grmekde fakum
Beytinde irin ib, sincab krk ve kakum kelimeleriyle bir tenasp sanat yapt ak
olduundan ikinci msra, ibm sincab idi krkm de kakum eklinde okuduk (bk.
beyit 1115). G rm ekde ve fakum eklinde okumak yanltr. nk bu ekilde
okumak msraa hi bir mn vermemektedir.
12. beyit 918
Dein ayrlmadum genl genmden
01 ayrd beni z zekmden
Beytinin bu ekilde okunuu hi bir anlam vermediinden beyti:
Tekin ayrlmadum kkl kkmden
Ol ayrd beni z zdegmden
eklinde okumak gerekmektedir (bk. beyit 1131).
13. beyit 944
Benefe otlaridm gl yir idm
Semen ipleridm snbl yir idm.
B ey tin d e ip le rid m kelim esi V. M. K. n sh a sn d a k o k la r id m eklinde
g eti in d en , bu k e lim en in k o k lam ak a n la m n d a d ah a eski b ir kelim e olduu
dnlerek yiyleridm eklinde dzeltilmesi gerekir (bk. beyit 1160).
14. beyit 1054
H orasan u cIrak u hem det-i Rum
Bana bir evlelik yolidi m aclm
B e y tin d e d e t k e lim e s in in ayn z a m a n d a m e m le k e t m n s n a g e ld i i
d n lm em itir. Biz bu ifadeyi D et hem R m ek lin d e okum ay uygun
buluyoruz (bk. beyit 1273).
15. beyit 827
Kiminden snds hbr sitebrak
aru yal kzl gl-gn u azrak
beytinin ilk msrandaki snds hbr sitebrak aslnda Kurann LXXVI. sresinin
21. yetinden alnm olup hbr kelimesi yanl olup, dorusu huzr dur (bk. beyit
1040).
A y rca M usa A h m e tin h a z rla d m etn in 307a b b e y tin d e k i k a la rn d a
balarnda; 444 ab beytindeki kyna katma; 478ab beytindeki lacl-i ekker yar la^-i
ekker-br; 466a^ beytindeki m erebinden erbetinden; 522a^ beytindeki kalm a
klma; 821ab beytindeki hakan- kayser hakan u kayser; 824ab beytindeki cattabesi
cunnbisi; 834a^ beytindeki M r Mrl; 950ab beytindeki py- bendi pay-bendi;
9 9 1 ab beytindeki ykini ynini; 993a^ beytindeki k ita b kttab; 1006a^ deki
67

dum r (tef) kum n; 1018ab deki yalu balu; 1025a^ deki glgn-i eb-dz lgn
ii eb-dz ve h- Perviz ah Pervz; 1069a^ deki "kmtan" kamtan; 1077a o deki
o lak holuk; 1 1 3 4 a b deki ilm ez alm az ekillerinde okunm aldr. Bu trden
yanllara bu tezde ve dier iki tezde saylamyacak kadar ok misl verilebilir. Ancak
yukardaki misllerin, metnin muhtelif yerlerde yanl okunduu hususunda okuyucuya
yeteri kadar fikir vereceini dnerek ve incelememizin hacmini de gznne alarak,
daha fazla misl vermeyi gereksiz bulduk.
Ayrca eksik bir m etin olan . H. E rtaylan yaynna dayanarak hazrlanan bu
te z le rd e n A yhan K u rd o lu n a a it o lan , e n g n m e n in sad ece dil ve g ram er
zelliklerini incelemektedir. engnmenin edeb tahlilinin yapld Reste Tucunun
tezinde, tahlil yaplrken, sadece hikyenin konusu anlatlm; metinde geen yetlerin
bir ksm ile k u m alarn , yiyeceklerin, a tla rn ve bu a tla ra ship olan m ehur
ahsiyetlerin isim leri verilm i; um m izgileriyle engnm enin slbu zerinde
durulm utur. M usa A hm ete ait olan tezde ise, IV. sahifede engnm enin konusu
a n la tlm ; V -X I. s a h ife le r a ra sn d a da e n g n m e nin e d e b d e eri zerin d e
durulm utur. Alt sahifelik bir tahlil iinde Musa Ahmet, . H. Ertaylann engnme
h a k k n d a n e s rd ve bizim d a h a nce z e rin d e d u rd u u m u z u fik irle ri
tek rarlam tr: engnm e tavavvufi fikirlerle doludur; onun drt unsuru eriat,
tarikat, hakikat ve m arifeti karlar; engnm edeki ili yakarlar, Sinan P aamn
Tazarru-nm esini hatrlatr. Bir aktarm adan teye gitmeyen bu ifadelerden sonra,
engnm ede geen baz edeb sanatlara dokuz misl verilmi ve ksaca eserin vezninin
fazla imleli olduu belirtilmitir.
G rlyor ki imdiye kadar iki nshas karlatrlm ak suretiyle engnm enin
tam ve doru bir m etni ortaya konm ad gibi, onun m uhteva zellikleri zerinde
yaplan incelem elerde de sanat bakm ndan deerlendirilmesi yaplmamtr. Yani ne
engnm enin hikye yaps, ana tem as ve bu tem ayla Ahm ed-i D anin belirtm ek
istedii ana fikir ortaya konmu; ne de onun dil ve slp zellikleri incelenirken bu
zelliklerin btn gz nnde tutulmutur. Ya sadece Ahmed-i D anin eserde im
ettii yetlerin bir ksmnn ve eitli kltr kelim elerinin listesi verilmi, ya da onun
e d e b s a n a tla r ve vezni z e rin d e y etersiz b ir ek ild e d u ru lm u tu r. H alb u k i
engnm ede zengin bir haylin dourduu orijinal imajlar ve ifadeler, devrin din ve
efsanev inanlarn aksettiren kelim eler ve tabirler, musik, tp, ilm-i kimya, ilm-i
ncm vs. gibi eitli ilim lerden m lhem zengin bir malzeme, bir edeb eserin hayl
sistemi ve i dokusunu ortaya koyan edeb sanatlarn en tesirli olanlar yer almaktadr.
Ayrca eser, ok zengin mzikal bir yapya sahiptir.
te bu durum u gz nne alarak, biz bu incelem ede yukarda bahsedilen eksik
nsha ile, V. M. K ocatrke ait olan tam nshay karlatrm ak suretiyle, hem eserin
eksiksiz bir m etnini m eydana getirdik, hem de engnm enin m uhteva, dil ve slp
zelliklerini btn cepheleriyle ileyerek, eserin edeb deerini ortaya koyduk.

68

b. engnmenin ad, yazld tarih ve sunulduu ahslar.

e n g n m e nin ad, . H. E rta y la n y ay n n d a en g n m e, V. M. K o cat rk
nshasnda M ecm uat-l-Letyif eklinde gem ektedir. Ayrca ir, engnm enin
H tim et3l-kitab balkl XXIII. blm nde eserine U aknm e adn verdiini
syler:
Bu gn car ire bu cuak-name
ridi Rum ilinden vasf ama (b. 1376)
XIV.
ve XV. yzyllarda pek ok edeb esere Farsa nm e kelimesiyle yaplm
birleik isimlerin ad olarak verildii ve Ahmed-i D anin bu eserinde engin hikyesini
anlattn dnerek, biz bu eserin hakik adnn engnme olduu kanaatna vardk.
Ancak Ahmed-i Da, engin sergzeti ile k insanlarn da sergzetini dile getirdiini
aklamak gayesiyle engnmenin sonunda eserine ayn zam anda cUaknam e adn
da vermi olabilir.
A hm ed-i Da, eserini hangi tarihte yazdn, yine H atim et 3l-kitb balkl
blmde yle anlatr:
Eger trih sorsan ehr-i evval
Resuln hicretinden ciddet-i sal
Sekiz yz bir dahi sekkiz ylndan
Bahnn ictidali evvelinden (b. 1406-1407)
Yukardaki beyitler, bu eserin 808H./1405 ylnda, bahar mevsiminin balangcnda,
evval aynda, yani 11 mart-8 nisan arasnda yazldn gstermektedir.
E m ir S leym ana ok geni b ir yer ayrlm olan en g n m enin M edhsS u ltn l-aczam E m ir Sleym an bin Bayezid bin M urad bin O rhan bin cO m an
new aral-lahu m erkadehum balyla balayan IV. blmnde,23 Ahmed-i Da, Emir
Sleym an m e th etm e k te, D u ca-y H d v en d ig r balkl VI. b l m d e24 ayn
hkm dara iyi talih ve bol ans dileyerek, dua etm ekte, cArza-dat ve czr kerden
balkl VII. b l m d e25 ise eserini Em ir Sleym ana hediye ettiini bildirm ekte,
herkesin kendi kudretince sultanlara bir arm aan sunduunu, nitekim Hz. Sleymana
karncann bir ekirge budunu arm aan ettiini, kendi kudretinin de bu kk eser
olduunu, hkmdarnn bu kusurlu eseri armaan olarak kabul etmesini ve kusurlarn
balamasn dilemektedir:
Sleymana karnca armaan
ekirge buddur kim iltr an
Benm dahi tapunda armaanum
D uca dur ger kabul iderse hnum
n ayruk drl kulluk gelmez elden
D uca klmak nalbmdr ezelden (b. 283-285)

23engnme, beyit 121-175.

24engnme, beyit 200-256.
^engnm e, beyit 257-294.

69

A hm ed-i D a, byle ok zarif ve m tevazi bir tavrla eserini Em ir Sleym ana

sunduu bu b l m d e n baka, icr-i tercrc b alk l XV. b l m d e26 yine ayn
hkm dara hitben engin azndan yedi bend ierisinde bir terci-i bend daha syler
ve her bendin sonunda tekrar ettii
Yi i h ge ki sultan devridr bu
eheneh Mir Slman devridr bu
beytiyle onu ver.
Ayrca eserde Emir Sleymann ilk sadrazam Ali Paa (. 7 Receb 809/18 Aralk
1406) yerine M ehm ed P aann m ethi yer alm aktadr. A hm ed-i Da, engnm eyi
808/1405 ylnda yazdn sylediine gre, engnm enin yazld tarihte sadrazam
Ali P aa (l. 7 R eceb 809/18 A ralk 1406) hayatta olduu halde, Ahm ed-i D afn in
kimlii kesinlikle bilinm eyen bir M ehm ed P aadan eserinde bahsetm esi zerinde
durulacak bir noktadr. Belki de bu methiye Ali Paann Em ir Sleym anla birlikte
elebi M ehm ede kar 1406 ylnda gittikleri son Anadolu seferinde iken yani onun,
E dirnede bulunmad srada yazlm olabilir. nk, Ahmed-i D anin Ali Paann
lm zerine Em ir Sleymana sunduu bir kasidesinden27 anlaldna gre, Emir
Sleyman 1406 ylnda kardei elebi M ehm edin daha fazla kuvvetlenmesine engel
olm ak iin A n ad o lu ta ra fn a getii zam an, A hm ed-i D a ona refak at etm em i;
hkm darn R um eliye dnnde ona bu kasideyi sunmu; onun yokluunda nasl
strap ektiini b elirtm i ve bu sefer srasnda len Ali Paa iin28 de ba sal
dilemitir.
G er cAli Paa cihandan gitdise sen ok yaa
cmrile devlet sana v rahm et gufran ana29
Bu durum da Em ir Sleyman ile Ali Paann E dirnede bulunmad 1405 ylnda
o rad a M ehm et Paa adl bir vezir idarenin banda bulunm u olabilir. te gerek
engnm edeki evval 808 H . / l l M art-8 N isan 1405 tarihinden, gerekse 7 R eceb
809/18 Aralk 1406de A nadolu seferinde len Ali Paa yerine Edirnede sadrazamlk
makamm igal eden Mehmed Paann engnmede vlmesinden, Ahmed-i D anin
engnm eyi Em ir Sleymann E d irn ede bulunm ad bu sefer srasnda yazd ve
yukarda bahsedilen kasidesiyle birlikte Anadoludan Rum eliye dnnde ona takdim
ettii anlalyor.
engnmede Der-medh-i M ehmed Paa balkl V. blm de30 vlen Mehmed
P a a n n o sra d a E m ir S ley m a n n v e z irle rin d e n b iri o lduu u ifa d e le rd e n
anlalmaktadr:
26engnme, beyit 660-725.
27. H. Ertaylan, a.e., Trke Divan, tpk basm, s.142-144. Onun bu kasidesi Eridirli Hac Kemalin
Cmi-n-nezir adl nazire mecmuasnda bulunmaktadr; bk. . H. Ertaylan, a.e., s.5,11.
28Neri, Kitb- Cihannma, C.II, s.455-479; l, Knh-l ahbar, C.V, s.118-120; Hoca Sadeddin, Tct-tevrih (2 cilt, Tabhne-i mire, 1279), C.I, s.228-249; A li Paann lm tarihi iin bk. . H. Danimend,
zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi (6 Cilt, Trkiye Yaynevi), C.I, s.155; .H. Uzunarl, Osmanl Tarihi
(1972), C.I, s.332-335; 583
- 9. H. Ertaylan, a.e., Trke Divan, tpk basm, s.144.
30engnme, beyit 176-199.

70

Vezlr-i pdiah- heft-kiver

cAle d-din ve d-dnya muzaffer
Secdetle cadaletde kadimi
Eminidr vezridr nedimi
M uhammed Paa calem bi-naziri
M debbirdr mir oldur veziri (b. 176-178)
Ancak burada ad geen Mehmed Paann kim olduu kesinlikle bilinmemektedir.
nk bu isim d e b ir v e zire ta rih k a y n a k la rd a ra stla n m a m a k ta d r. A. A te,
B u rd u rd ak i A h m ed -i D a k lliy atn ta n trk e n , bu v e z ird e n b a h se tm e k te ve
G iy a se d d in E m ir M ehm ed a d n n k a rsn a 806-824 H ./1 4 0 3 -1 4 2 1 ta rih le rin i
koym aktadr.31 M lesef o da bu vezir hakknda daha fazla bilgi verm em ektedir. A.
Atein verdii bu tarih elebi Mehmed (1413-1421) devrinde sadrazam olan Amasyal
Bayezid Paa (14147-1421) zam anna tesadf etm ektedir. Ayrca Ali Paadan sonra
gelen sadrazam lar sayarsak, yle bir sra takip ederiz: Osmanckl mam-zde Halil
Bey (tayini 809/1406dan sonra), Amasyal Beyazid Paa (14147-1421), andarl-zde
brahim Paa (1421-1429), Amasyal Hzr Danimendolu Koca Nizameddin M ehmed
P a a (1 4 2 9 -1 4 3 8 -3 9 ).32 Bu so n u n c u su ise, ad M e h m e d o lm a sn a ra m en ,
engnm enin yazlm asndan ok sonra bu m akam da bulunm utur. Bu yzden bu
gsterilen tarihlerdeki G iyaseddin Em ir M ehm edin kim olduu, h atta sadrazam lk
mevkiinde bulunup bulunmad dahi anlalamamaktadr. Esasen yukarda zikredilen
sadrazam larn srasna dikkat edilirse, Ali Paann lm tarihi olan 1406 ile 1413 yllar
a ra s n d a kim in s a d ra z a m o ld u u b e lli d e ild ir. Bu d u ru m d a , A hm ed-i D a
en g n m ede 808/1405 ylnda M ehm ed P aadan vezir o larak bahsettiine gre,
im dilik G iyaseddin M ehm ed Paann hi olm azsa 1406-1411 yllar arasnda, yani
Em ir Sleymann lm ne kadar onun nemli adam larndan biri ve veziri olduunu
kabul edebiliriz.

31A. A te, a.e., s.174.

32. H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C.I, s.352, 379, 395-398; . H. Danimend, zahl Osmanl Tarihi
Kronolojisi, C.V, s.9-10.

71

B. e n g n m e n i n

muhteva

zelikleri

a. engnme'nin kayna:
Ahmed-i Da Sebeb-i nazm- kitb balkl VIII. blm de,33 ran iri Sad (.
1292)nin 70 beyitlik bir mesnevde engin hikyesini anlattn, kendisinin de Sadnin
bu eserini T rkler okuyup, zevk alsnlar diye Treye evirdiini anlatr. Fakat bu
eseri aynen evirmediini, ona baz ilveler yaptn da belirtir:
Meer pir-i tarikat eyh SacdT
Ki hikmet gencinn ol idi nakdi
Bakuban enge ol cibret gzinden
cbret eylemi macnl yzinden
Ki bir ka beyt mesel dzmi komdur
Ne kim gelmi gnlden sylemidr
Anun her bir nefes haletlerini
Anun her macnden suretlerini
Ki yitmi beyt olayd artuk eksk
Buyurm Prslce hb u nzk
Veli her kavm ile dill dilinden
G erek kim hail ideler mkilinden
G araz n fehm olmaz tercmansuz
M ecaniden ne anlansun beynsuz
Benm n lfetmdr Parisiyle
Getrdm Trkiye Hak varisiyle
Dahi bunca letyif drl esrar
Sancat birle hem ebyt u ecr
cAcyib nkteler ok drl eml
Mnasibdr ana her demde bir hal
Kamusn nazm idp kldum ziyade
Ki ta ferzin ola ubu piyade (b. 297, 299-300, 309-312, 315-318)
Ne yazk ki y ap lan b t n a ra trm a la ra ram en S adnin eserleri arasn d a
engnm eye tesadf edilm em itir. Fakat bugn kaybolmu olan veya belki de bir
kt p h an e kesinde kendisinin yeniden bulunm asn bekliyen bu eser hakknda
D evletah Tezkiresinde u bilgi bulunm aktadr: ve ez gftha-yi M evlana Eb shak.
Mesnevi ki der cevab- eyh Sacdl der m nazara ve su3al ve cevb-i engi ve edevat-
eng gfte, der bab-i engll gfte est.34 Bu ifadeden anlalyor ki Ebu shak,
K e n z l- i|tih 35 a d l y e m e k le rd e n b a h s e d e n e s e r le r in i y a z a rk e n , S a d n in
33engnme, beyit 295-339.
^D evletah, Tezkiret3-ucar (Yaynlayan: M. Abbas, Tahran, tarihsiz), s. 409.
35KenzI-itih, Mirza Habib-i Isfahan tarafndan dzeltilerek ve bir lgate ile birlikte 1303 ylnda
stanbulda tabasmas olarak baslmtr. Ayrca bk. E. G. Brown, A Literary History o f Persia, C.III.

72

engnm esini rnek alm; Sad nasl engin ne ekilde yapldn m nazara tarznda
anlatmsa, o da irazda hkmet sren skender bin m er eyh Mirza (1409-1415)ya
sunduu bu eserinde yemeklerin nelerden ve nasl yapldn nkteli ve zarif bir eda
ile anlatmtr. Yine Nizamddin Mahmud Kar de Kenz-l itihnn tesiriyle Divan-
e lb ise ad l e s e rin d e k u m a la rn ve e lb is e le rin n e le rd e n ve n asl y ap ld n
a n la tm tr.36 B tn b u n lard an anlalyor ki Sadnin engnm esi yazl tarz
(m n azara) ve b ir btn (m usik letini) m eydana getiren unsurlarn bir araya
geliinin hikyesini anlatm as bakm ndan ran edebiyatnda olduka yank brakm;
onun bu yndeki tesiri T rk edebiyatnda da nem li bir rol oynam ve Ahmed-i
D anin engnmeyi yazmasna sebep olmutur.
Ayrca K enz-l itih ile A hm ed-i D anin eseri karlatrlacak olursa, ikisi
arasn d a baz anlat ben zerlik leri olduu grlr; bu, her ikisinin de esinlendii
Sadnin eserinde hi olm azsa slp ve olaylarn nasl ele alnd hakknda bir para
bilgi v e re b ilir. M esel K enz-l itih da bir ta tln n n e le rd e n yapld, yle
anlatlyor:37

jZ j L j -

Vjl

o-jl: j

c if

jltT
jL o d j, y>.

A -*

Co J

...
j

s . L , 31

JV (*^> j z j j J Jjl
Jl5C>

jl * Ob

S-

JJ3A

SJ^~

engnm ede de engin nasl yapld yle anlatlr:

Bana hln nedr bell beyn it
Ne gizlersin bu srr gel cayn it
G erek kim drdnz Drt drl dilden
Diyesiz vaf- hli derd-i dilden
Hseyni perdesin heng idp saz
Aga hem perdeden kef eyledi rz

s.346-347; nshalar iin bk. A. Ate, stanbul Ktphanelerinde Farsa Manzum Eserler, I, s.319-322.
36B u eser de yine M irza H abib-i sfahan tarafndan 1303de stanbulda ta basm as olarak
baslmtr. Ayrca bk. E. G. Browne, a.e., C.III, s.351-352; A. Ate, a.e., s.379-382.
37Devletah, ayn eser, s. 410-411 (Bu, Kenz-l itihdan alnm bir paradr).

73

Eyitdi ben dahi bir serv-i zd

dm bag- remde hurrem ad
Benm evremde gl-zar u glistan
Benefe lale v nesrin u reyhan
nm meydan idi hep ba u bustn
Kamu sahra emen sebz glistan
Benm eklnide ol elvan u znet
Grben rak iderdi bg- cennet

ovuk sular ile yeil emenler

Koy glgede nazk encmenler
Kaa gz fal gelse ol kabay
karurdum geyerdm bir caby
Zamlrm carz iderdm zeymurne
Boyar idm tonumu zacferane (b. 920-921, 1055-1058, 1081-1082,
1091, 1099-1100).
Bu p a r alar, h er iki eserin de soru-cevap eklinde yazldm ve ayn m ahiyette
tasvirleri ihtiva ettiklerini gsterm ekte, bir eyin nelerden yapldm anlatm aktadr.
Ayrca Ahmed-i Da, hunun hikyesinde, onun etlerinden avclarn ne gibi yemekler
yaptklarn, ipek tellerinin hikyesinde de ipek tellerinden yaplan kuma trlerini
uzun uzun anlatmtr. engnmede bulunan bu blm lerin Kenz-l itiha ve Divan-
elbisedeki konulara yaknl da dikkat ekicidir. te bu benzerlikler, ayn kaynaktan,
yani Sadnin engnm esinden geliyor olmaldr. Belki de Kenz-l itiha ve Divan-i
elbise, Sadnin eserinde bulunan blm lerden esinlenerek yazlmlardr. Yani belki
de Sad de dhil bu irler sadece soru-cevap tarz ile bir eyin neden yapldn
anlatm ak dncesini deil, konularn da ok daha eski szl ve yazl kaynaklarda
bulduklar benzeri hikyelerden alm olabilirler. Fakat yine de burada bu hususta
sylenenlerin yetersiz olduu muhakkaktr. Ancak Sadnin engnm esinin ve baka
belgelerin ileride ele gemesiyle durum aydnlanabilir ve ad geen bu eserler arasnda
iyi bir karlatrma yapmak mmkn olabilir.38
Geri Sadnin eseri izlenerek yazld iin engnmeye tam am en orijinal bir eser
denem ezse de, onun tam bir eviri olduu da ileri srlem ez. nk Ahmed-i Da,
Sadnin bu 70 beyitlik eserini aynen evirmediini, ona pek ok ilveler yaptn
aklkla b e lirtm e k te d ir.39 N itekim Sadnin 70 beyitlik engnm esine m ukabil,
Ahmed-i D anin engnm esi 1446 beyittir. Ayrca Sadnin eseri elde olmad iin,
Ahmed-i D anin konu ile birlikte eserin i yaps, eserdeki dnce ve insan anlay

38Nitekim bu aratrmann yazlmasndan 8-9 yl sonra daha bol imknlarla almamn mmkn
olduu Amerikada, Harvard niversitesi Ktphanesinde yaptm aratrma beni hakl karmtr. Bu
konuda sonradan eklenen aratrma iin bu kitabn IV. Blmne baknz.
39engnme, beyit 315-318.

74

gibi hususlar bakmndan Sadyi izleyip izlemediini bilemiyoruz. Bu yzden Sadnin

engnm esi ele geinceye kadar Ahmed-i D anin baz bakm lardan orijinal bir eser
yarattn dnmek hi de yanl olmaz.
b. engnmenin Konusu
Ahmed-i Da, eserine bir tevhid ile balar: Allahn varln aklla bilmenin imkn
yoktur. Akl evrende olan biten her eyi kavrad halde, Allah kavram aktan ciz ve
hayran kalr. Oysa Allah evrende var olan her eyin yaratcsdr. Kudret ve hikmetiyle
varln bir dzen ierisinde var olmasn salar. O, ancak yaradla yansyan kudreti
ile tannabilir, duyulabilir. Var olan hi bir ey ondan baka bir ey deildir. Fakat
yine de her eyden m nezzeh olan Allah eyada grebilm ek iin insann baka bir
gze sahip olmas gerekir. Bu da ancak o kiiye gnderilen Allahn ltfyla olabilir.
Bu srrn sonu gelmez ve insanlar hi bir zaman Allah hakkyla bilemezler. Bu tevhidi
bir m ncat izler: nsan yapsnda nefs ve ruh vardr. Nefs denilen ynyle, insan bir
takm gnahlar iler. Oysa insann ruhu bu g n ah lard an kam ak istiyerek kendi
nefsine kar gelir. Bu atm ada insan ancak Allah doru yola getirebilir. nsan,
nefsine uyarak doru yolu brakrken bir seim yapm olur. Bu, A llahn insan iin
izdii kader deildir. Ktl insan zorunlu olarak deil hr bir ekilde iler:
Bilrem ben bana taksir iderem
Koyup tor yol eri giderem (61)
Yani insana A llah su iletm ez. nsan suu kendisi iler. nk insan iyinin ve
ktnn ne olduunu bilecek bir yapda yaratlmtr. Ne yazk ki insann eytan (nefs)
yn stn gelir:
Bana eytan iderdi fska telbis
Benem eytn iinde imdi iblis (53)
Bu sulu durum da insana yardm ancak Allahdan gelir.
Bu nefs-i m elinden sen hals it
cUmm- rahm etnden hayr- hs it (59)
Egeri krm azdur nicmetnden
Veli okdur midm rahm etnden
Benm ficlm kamu crm hatdur
Senn fazlun kamu lutf u catdur (67-68)
A llah iyidir. O n d an k tlk gelm ez. A llah, ktln farkna varan ve ondan
kurtulm ak isteyen insana yardm eder dncesiyle, Ahmed-i D a Allahdan kendisine
yardm etm esini, tu tk u larn d an yani nefsinden onu kurtarm asn diler. Ayrca bu
blmde lah bir ilham ile dolarak iyi iirler yazabilmesi ve eserlerinin dier insanlara
y a d ig r o la ra k k a lm a s iin de A lla h a y a lv a rr. Bu m n c a tta n so n ra H z.
M uham m edin vgs yer alr. Btn varlk, onun varl dolaysiyle yaratlmtr. Bu
yzden btn varlklar onun etrafnda pervne olmutur. Allaha en yakn kii odur. O,
teki dnyada m m eti iin Allahdan efaat dilemitir. Byle bir ltfa mazhar olduu
75

iin de onun m m eti m m etlerin en hayrlsdr. O nun duas Allah katnda daim a
k ab u l edilir._ O, bir hadisi kutside belirtildii gibi, lem lere ra h m e t oisun diye
gnderilm itir. Peygambere ve drt halifeye dua ile bu blm bitirdikten sonra IV.
blmde, Ahmed-i Da Emir Sleyman ver: Em ir Sleyman, adalette Hz. Sleyman
ve Cemid gibidir. Tedbirde skendere benzer. Aristo ve Efltun gibi akll, D r gibi
siyasdir. C m ertlik te N irevn ile yarr. Eli ak, m elek gibi iyi huylu, alak
gnlldr. Sava m eydanlarnda B ehrm ve R ustem gibidir. slm dini onunla
vnr. Bu blmn sonunda ir, Em ir Sleyman Hz. Sleymana, vezirim de, onun
veziri A s f a benzeterek, V. blm e geer ve vezir M ehm ed Paay ver: M ehm ed
Paa akll ve bilime deer veren, tedbirli bir vezirdir, hem de iyi bir askerdir. Uzak
grl bir kiidir. M ehm ed Paa H tem gibi cmert, Cemid gibi hikm et sahibidir.
Ahm ed-i D a cihann m killerini zen bu vezire devlet ve bahtnn yar olm asn
dileyerek, VI. blm e geer ve Du-y h davendigar bal altn d a yine E m ir
S leym an ver ve d u a eder: O nun dnyada bir ben zeri yoktur. O bugn bir
Sleym andr. Btn insanlar ve cinler onun kuludur. A dleti bntn dnyaya n
salm tr. M eclisleri n eeli e le n c e le rle sslenm itir. C ihan k u m an d an lar ve
hkm darlar onun hizm etinde bir kuldur. Hangi lkeyi alm ak isterse alabilir. Rum
lkesi onundur, F akat in ile M aini de alm aldr. nk zaten onlar da onundur.
Btn bu baht, taht ve talihi ezelde Allah ona bahetmitir. Aklca ihtiyar, yaa gen
bir delikanldr. Bu yzden de tedbir ettii her eyi gerekletirir, H er trl dilden
insanlar ona can u gnlden alk tutarlar.40 Sleymanlk ona teslim edileliden beri bir
karnca gnl dahi incinmemitir. Btn dm anlar birbiriyle dost olmulardr. Em ir
S ley m an n v a sfla rn gk k tib in in (U t rid ) bile y azm ak tan ciz k alaca n
bildirerek, Ahmed-i D a Em ir Sleyman iin duaya balar: Ay ve safasmn, devlet ve
ikbalinin devam etmesini, elinden Cemidin kadehini hi bir zaman eksik etmemesini,
ordusunun dmanlarn yenmesini, dm anlarnn ve onu kskananlarn yok olmasm,
b t n d n celerin in ve gittii yolun doru ve yznn ak olm asn diler. V II.
blm nde h k m d ara eserini sunar. H e r kulun kendi kudretince bir arm aan
h k m d a ra su n d u u n u , n itek im H z. S ley m an a k a rn c a n n b ir ekirge budu
getirdiini, kendisi de kulluk nianesi olarak hkm dar vdn, bir ho hikyeyi
nazma dzdn, dnce dalgc ile anlam denizinden bir inci (eser) kardn, onu
hkm darnn huzuruna getirip sunduunu belirtir. Sanattan anlayan hkm darnn,
eserinin kusurlarn balamasn diler. nk bir eserin beenilmesiyle btn eksik
ve k u su rlarn n gzden silineceini, fa k a t beenilm eyen kusursuz bir eserin ise
b atan b aa kusur kesileceini syler. V II. blm de Sebeb-i nazm- kitab bal
altnda, Ahmed-i Da, Sadnin 70 beyitlik bir mesnevide engin hikyesini anlattn
syler. Kendisi de bu eseri Trkler de okuyup, zevk alsnlar diye Trkeye evirmi,
ona baz ilveler yapmtr:

40Emir Sleyman (1402-1411) zamannda hatta I.Murad (1362-1389), Yldrm Bayezid (1389-1402)
zamanlarnda Osmanl idaresinde Trke, Rum ca gibi deiik dillerde konuan, hem mslman hem
hrstyan. h3.11cn. top landma ve bu kark halkn idareden memnun olduuna iaret edilmektedir.

76

Dahi bunca letayif drl esrar

anacat birle hem ebyt u ecar
cAcayib nkteler ok drl emsal
Mnsibdr ana her demde bir hal
Kamusm nazm idp kldum ziyde
Ki t ferzin ola ubu piyade (316-318)
D ah a sonra A hm ed-i Da, iir ve sz hakkndaki dncelerim belirtir. O na gre
yeryznde her ey szle ifade edilmitir; fakat ayn sz eitli ekillerde dile gelmitir,
der.
Cehanda geri okdur ba-i gl-zar
Kimi nergis kimi gldr kimi har (328)
beytinde grld gibi bu eitli anlatm tarzlar da ayr ayr deerlere shiptirler. Sz
bir ekildir. Bu ekil, iinde tad anlam la deer kazanr. ekil, ortaya konm ak
istenen dnceler iin bir aratan baka bir ey deildir:
Mukaddem sureti tertb iderler
Dahi m acnlye retden giderler
Garaz m acnldr ol ret niane
Szi sylemee oldur bahane (333-334)
Dnya geici olduu iin, ancak sz ebed bir yadigr olarak dier insanlara kalr,
Bylece ancak sz, insan lml olm aktan kurtarr. Ahmed-i Da bu blm kendisi
hakknda bir dua ile bitirir.
IX. blmde baharda bir sabah tasviri ile esas hikyeye balar: Bir bahar sabah,
dnya cennet gibi olmutur. Baharn geliiyle btn zntler gitmi; gne Cemid
gibi Ham el burcunda tahtna yerlemitir. Topran altnda btn k l gibi uyuyan
bitkiler, yeniden canlanmtr. Gkyznde saman yolundan adrlar kurulmu, gl
g o ncalarnn az zevk ve sevinten alm ; badaki b t n aalar donanm tr.
Gkyznde baharn getirdii yamur bulutlar, gk grltleri ve imekler vardr.
Sanki m elekler gkte R ustem in yayn kurmu, yere yldrm lar frlatm aktadrlar.
Sular atesiz pnarlarda kaynamakta, balklar suda oynam aktadr. Sabah rzgrlar
da larn ban sprm ekte, N isan b u lu tlar suculuk yapm aktadr. H e r tarafta,
cennetteki Selsebil Irm ana benzer nehirler olm akta ve b- hayat (hayat suyu) gibi
insana canlar balamaktadr. H er taraf bahar rzgrlarnn getirdii gzel kokularla
dolm utur. B ulutlar alarken gller sevinten glm ektedir. M enekeler ise sevin
sarholuu ile ban aaya sarktm tr. Y asem in bada servi ile oynam aktadr.
Llenin yanm yrei yara iindedir. Ssen iei gln arkasnda onu korumak iin
kllar ekmitir. Gelinciin gmlei yeil, kaftan kan krmzsdr. Gyei iei kr
kokm aktadr. Gneyik ieinin (ay iei) gzleri gnee bakm aktan kamam ve
kanl yalarla dolm utur. Sevincinden sabahleyin erkenden kalkm blbl gren
papaan tatl diller dkm ee, blbln destan okuduunu iiten kularsa havada
raksetm ee balamlardr. Kumru dostuna kavumak, onunla bir an beraber olmak
iin derd ile inleyip yalvarm aktadr. G llerin kenar rdek ve kazlarla dolmutur.
B tn canllar kendi dillerince A llah zikretm ekte ve onun tek m abud olduuna
77

tanklk etm ektedirler. Bu m anzara ile yrei dolup taan ir, sabah vakti cennet gibi
gzel bir baa gider. Bu ba gl, meneke, reyhan ve snblle doludur. imenlikteki
aalarn diplerinden sular akmaktadr. Toprak mk ve anber kokmaktadr. Bu baa
giren zntl kimseler, zntlerini unuturlar. Bu yzden cihan halk oray elence
yeri yapmtr.
ir bu bada dzenlenmi bir elence meclisini anlatmaya balar: Gen, zarif bir
arkada topluluu aalarn diplerinde oturmutur. Bu genlerin hepsi peri yzl, huri
vasfl, terbiyeli, ak ateiyle yrekleri yanan, sa nefesli, Davud seslidir. Zarif, nzik,
gzel, tatl dillidirler. Sanki sz yerine sihir ve efsun okurlar ve iitenleri bylerler.
stelik hepsi uh, cm ert ve vefaldr. Dudaklar ll gibi krmz, tenleri effaf billr,
yzleri gl, alnlan kfur beyazlnda, benleri karanfil danesi gibidir. Boylar uzun,
b e lle ri ince, te n le ri beyaz, gzleri, kalar, salar siyahdr. G ler yzldrler,
gneden d ah a gzel, aydan daha aydndrlar. G z onlarn yzne yz yl baksa
usanm az. Peri onlar grse insan olu sanmaz. O kadar bycdrler ki sihir ile
gkten ay yere in d irirler; zencinin yznden gece ben alarlar; srm eyi cinlerin
gzlerinden kaparlar. G nl avlam akta o kadar abukturlar ki bir bakta bin kiiyi
ald atrlar. te bu cennet gibi bahede, bu huri gibi gzeller zevk ve safa iinde
e len m ek ted irler. Bir elence m eclisi iin gereken her ey o rad a hazrlanm tr.
Skler kadehleri dndrm ekte; srahiden her an gulgul sesleri gelmektedir. O rada
b u lu n a n la rn hepsinin gzleri sarh o lu k la szlm , arab n etkisiyle yanaklar
k zarm tr. B irb irlerin e k ad eh ler sunar; b irb iri ad n a iki ierler. K adehlerin
crlarndan o bahenin iindeki su ate renkli bir rmak gibi akmaktadr. Kimi henz
sarholuktan uyanm, kimi kendinden gemi, sarho yatmaktadr. Kimi ise bir kede
sevgilisini kucaklam , zevkle sohbet etm ektedir. Kimi sevgilisinin san boynuna
dolam; ak ateine doru su gibi akm; kimi sevgililer birbirlerine o kadar yakndr ki
aralarn d an su szm am aktadr. Bu gzeller bazen yle elenir, iki ier, bazen de
bahede salnarak dolarlar. Bu baheyi ve bu meclisi grenler aa kalr. nk
orada yok olan hi bir ey yoktur.
Bundan sonra ir kendi dncelerini hikyeye sokar: Ne garip bir devirmi bu
genlik devri! O nun kadrini ne yazk ki hi kimse bilmedi. Bu elence devri ebed
olm aldr. nk cennette ebed elence, zevk ve safa vardr. stelik insan, yaps
icab n erede gzel bir ey grse hem en ona meyi eder. Fakat, mademki, bu genlik
devri geicidir, u halde onu iyi bir ekilde geirmek gerekir.
X III. b l m d e Ser-z- d sta n bal altnda m nlar dile g etiren ir
kendisine hitap ederek engin hikyesine bir giri yapar. XIV. blm de yukarda
anlatlan mecliste bir algcnn eng almakta olduunu belirterek, btn dikkati eng
zerinde toplar: O, yirmi drt ube, alt vz ve on iki perdede41 btn srlar syler.
B tn m akam lar iinde seyir yaparak bazan yum uak bazen tz bir henkle inler.
Btn musik inceliklerini bilir. O iki bklm eng figana balad zaman, herkes
susarak onu dinler. Kavi ve gazelleriyle42 etrafa nee saar. O, sanki ezel kadehi ile

41bk. Aklama 595a^.

42bk. Aklama 602a.

78

sarhotur. Ned, savt, terkp, terne, bast43 musik ekilleriyle kane nam eler
dzer. Nevrz- acem, dgh nihvend, hseyn, pencgh, hicz, mye nevrz, kek,
rekp, zvul, uzzl, selmek gibi makam, ube, vzeierin ve savt gibi ekillerin usl ve
darb44 ile birlikte hepsini kendinde saklar. O ne zaman klarn45 (uak) namelerini
sylemee balasa, iitenlerin takatim keser. H er ne zam an zr-ke m akam nda bem
tu ta rs a ,46 b t n k la r sevince b o ar. G e rd n iy e d e v za47 b ala rsa gnl
neelendirir; can tazelendirir. Irak hatrlaynca siphan iinde ok feryad eder.48
Bzrg hengini bulsa, arks uan kular havadan yere indirir. Onu dinleyen kiilerin
akl banda kalmaz. Bazan sarho olur, bazan baylrlar; ya da onun yaratt vecd ile
raks etm ee b ala rlar ve takn bir denizin d alg alarn d a kaybolm u, batp kan
kayklar gibi olurlar. Bir anda bin kiinin cann yakan engin gnl ise akndr.
G arip garip szler syler. Onun sznn anlamn ancak rifler anlar. Bilgisizler ise
hayran olur, aar kalrlar. O sevinirse btn gnller de sevinir; onun verdii zevkle
coarlar; ta barllar onu iitince yum uarlar. nsanlar gnllerinin srlarn ona
aarlar. nk btn gizlilikleri ortaya karan odur. Onun terennm yle srahi
ban eer; kadeh da onunla birlikte kan alar. O alayarak yaral klara arkadalk
eder. Herkes neeli, o derdlidir. Fakat onun derdini iiten de onun derdiyle inlemee
balar. O garip bir iltr. nsan idrkini yok eder. nsan gnlnde ate yakarak kan
atele coturur. Gnle brakt korla insann cann almaa niyetlenir ki bunu ne gz
grm ne de kulak duymutur. Fakat onu gren bir daha gzn ondan ayramaz. O,
garip, eker yiyen bir papaandr.49 Ya da taze gl yapra yiyen bir blbldr. Onun
arklar Z h reyi gkten yere indirir. Onun her fitnesinde H arut sihri vardr. M arut
ise sihri ondan renmitir. H er namede trl iir okur, her beytinde ise bir bardak
arap tesiri vardr.
Bu gibi szlerle ir, engin nce yapsndan, sonra musikdeki hnerinden, daha
sonra da insanlar zerinde brakt etkilerden sz ettikten sonra, engin azndan
Em ir Sleyman ven terci-i bend eklinde ve sknme havasnda bir iir syleyerek,
engin iki ve elence m eclislerinde neler terennm ettiine bir rnek verir. H er
bendin sonunda tekrarlanan
Yi i h ge ki sultan devridr bu
eheneh mir Slmn devridr bu (667, 675, 683, 691, 699, 707,
715)

43bk. Aklama 603a^.

^bk. aklama 604a^t 605a^, 606^.
45Ayn zamanda uak makam bk. aklama 595a^, 596a*3.
46mrldanrsa veya engin kaln telinde alarsa; zr-ke iin bk. aklama 612 a^.
47G erdniye, m usikde bir makam deildir. Bir vzn addr, bk. Abdlm min bin Safiyeddin,
Behet-r-ruh, hazrlayan: H. L. Rabino de Borgomale, s.134; bk. aklama 614a.
48Siphan makam iinde, rak makamn hatrlaynca ok feryad eder anlam da vardr. nk
siphan m akam iindeki ge ad verilen m elodilerden birisinin ad raktr, bk. Abdlm m in bin
Safiyeddin, a.e., s.135; bk. aklama 615a^.
49M usik rislelerinin bazlarnda bulunan eng resim lerinin ba tarafnda kk bir ku ba
bulunmaktadr. Bunun izah iin bk. bu aratrmann IV. blmne. Ayrca bk. H. Usbeck, Trklerde
Musik letleri, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Genel Ktp., THT 221, s.36-37.

79

beyti bu terci-i bendin btn anlam n ve havasn iinde tam aktadr, ite engin
alnd bu mecliste herkes bir iir syliyerek, iki ierek elenmektedir. Dnyada ne
kadar alg leti varsa bu mecliste hazr olup, enge elik etmektedir. et ve ut onun
dostudur. Rbab onunla birlikte inlemektedir. Bu srada meclistekilerin bir ksm def
almakta; bir ksm ark sylemekte; bir ksm da bu henge uyarak azlar alm ve
boyunlar eilmi bir ekilde oyunlar oynamaktadrlar.
Bu ak n lk ve h ay ran lk verici enlii g ren ir h a y re tte n d o n a k alr ve
dncelere dalar. engin bir baka hli olduunu anlayarak ona yle seslenir: Ey
seven ve sevilene srda olan ho sesli saz! Sen nasl bir oyunsun ki cihanda bir
benzerin yoktur. Seni byle kim terbiye etti; sana bu ku dilini kim retti; asln
kimlerdir; hangi lkeden geliyorsun; cihanda bir istek ve maksadn var mdr? Sonia
da engde kendisini hayrette brakan ztlklar bir bir sayar: engin bir ba, fakat yz
bin dili vardr. z esirdir, fak at hr insana benzer. G rn dilencidir, am a
ehzde gibi durur. Dili abuk, sz akc, yaratt ey nee, fakat kendisi gamldr.
Eer nee ehliyse niin gaml duruyor; eer gaml ise bu yaratt nee ve enlik de ne
oluyor; eer gaza ehliyse bu nee ve sevin ve tedbirsizlik n ered en geliyor; eer
ihtiyarsa ne iin gen bir delikanl gibi fettanlk yapmaktadr; eer gen bir delikanlysa
niin ihtiyar grnl ve beli iki kattr? ir bir trl bu ztlklarn srrn zemiyor
ve bu mkl zmesi iin enge yalvaryor. O zam an eng yirmi drt trl dilden50
figan ve nle ederek, hikyesini anlatmaya balar Onun derdi ok, hikyesi uzundur.
Geri onun i dnyasn, yapt eyler dile getirir ve ayrca sylemek gerekmez. Ama
mademki ir sormutur, anlatacaktr:
eng d rt iklim den gelmi, drt ayr dostun bir btn hline gelmi eklidir.
Bunlarn biri drt, drd birdir. u ince ve kaln ipek kllar alnnca vza balarlar.
u servi aacnn zerine hu derisi yaklm; at klndan da p erd eler taklm tr.
H akikat kaps engin vstasyla alr. Bu yzden tarikat adam lar enge uymutur.
O nun m eclisinde hem rif, hem rind, hem zhid, hem beng, hem sarho, hem de
klar bulunur. O her meclise nee verir; hastalar ve derdlileri iyiletirir.51 O hem
sultanlarn, hem beylerin, hem de kadnlarn huzurunda alnr. Ayakta iken omuza,
oturulduunda kucaa alnr. Kulan bkp, zlfn (at klndan olan perdelerini)
ekerek akort ederler. Ne zam an sznde yanlsa, kulan bkerler. O na elik eden
btn alglar, onun crsyla sarho olurlar. Kula halkal def eski dostudur. Rbab,
kl daima ona refakat ederler. et ve ut onun hengine uyar; onun gsterdii yola
giderler. Ney iki gzn drt edip belini onun hizm etinde balam tr.52 Ny-i
Iraknin ayrlk acs enge duyduu sevgiden trdr. Tabi ve duhul onun karsnda
durup, onu verler ve gslerini dverler. Mun onun perdesiyle ayn henkte alar.
K nun her trl m akam ve seyirleri yapm akta m hirse de db ve kanunu ondan
renir. Bilgi sahibi filozof, erganunu onun akyla dzm tr.53 Geri kem ane54
50nk engin yirmi drt teli vardr. Ayrca musikde yirmi drt ube vardr, bk. aklama 299a,
595ab.
51Eskiler, hastalar musikyle tedvi ederlerdi, bk. Abdiilmmin bin Safyeddin, a.e., s.29-30.
52Neyin delikleri ve boumlarna iaret edilmitir bk. aklama 798ab.
53Filozof ile burada Efltun kasdedilmektedir. bk. Abdlmmin bin Safyeddin, a.e., s.26-27, 90; ve
aklama 804ab.
54XV. yyda A hm ed adl bir aatay irinin yazd Sazlar Mnzarasnda da kemanenin benzeri

80

by yapmak ile mehurdur, am a namesi engin bir kt namesi kadardr. ene

onun darb ve usl ile kavi ve terneyi renir. Ona musik ilmi balanmtr. Dili
h em F arsa, hem A ra p a hem T rk ed ir. B ir ild en bir ile g ezer. H e r yerde
mehurdur. Geceleri sarholar ve afyon yiyenlerle beraberdir. Mum, arap ve gzelin
bulunduu her mecliste halkann ba odur. klar onunla elenir. O nlarn derdine
derm an olan odur. Suf ve zhidi aldatp yoldan karr. Onun gznde ar ve namusun
p kadar deeri yoktur. Fakat muhakkak ki o ak micmerinde yanm akta olan bir d
aacdr. Gz yalar sahralar deniz yapar; atei ise denizi kurutup sahra yapar. Onun
derdi anlatlam az. Onun iniltisi can lkesinden bir haberdir. O ruhlar lemine giden
yoldur.
F a k a t ir bu a k la m a la r y e te rli b u lm az. X V III. b l m d e en g in bu
sylediklerini daha ak anlatmasn, bilhassa strabnn sebebini belirtmesini ister.
irin bu istei zerine, XIX. blm de ipek kllar sergzetini anlatm aya balar:
Hz. Eyp, btn ilesi ldkten, mal ve mlk mahvolduktan sonra, Allahn takdiri ile
birdenbire hastalanr ve btn vcuduna a kurtlar erek, onu yemee balarlar.
Bu a kurtlar Hz. Eybn kemiklerini kemirir, iliini sorarlar. Bu kurtlar arasnda bir
kt kurt, onun yreine dilerini batrm aa balar. O zam ana kadar sabr etmi olan
Hz. Eyp, sevgi hzinesi yreini bu hcumdan korumak iin Allaha dua eder. Allah
onun bu dusn kabul eder; elisi vstas ile ona seslenir ve ne yapacan bildirir.
Kendisine sylendii gibi, Hz. Eyp aya ile yere vurur. O anda topraktan su fkrr.
Hz. Eyp bu sudan ier; sonra da ykanr. Bylece btn kurtlar onun vcdundan
ayrlarak da ve ovalarda dolam aya balarlar. Nihayet bir bahede byk bir dut
aac grrler. Gelip onun yap aklarna rler. A olduklar iin bir anda aacn
btn yapraklarn yerler. Fakat bu sefer de ok fazla yedikleri iin dut yapraklarm
sindirem ezler ve kusarlar. te bu salyalardan m eydana gelen kurtlar koza ierisinde
sarl kalrlar; yani bu kozalar onlarn kefeni olur. Geceleyin bir ka kefen soyucusu
gelerek onlarn vctlarndan bu kozalar soyarlar. te ipek tellerin asl bu kozalardr.
N ihayet kozalar bir iplikinin eline der. O da onlar iplik hline getirerek bir
dokumacya verir. Dokumac bu ipek iplerden atlas, diba, kemha, kadife gibi bir takm
kum alar dokur.55 pek iplerin bazlarndan ise erit, pskl, kuak, dmk yay iin
kiriler yaplr. Bu ipek ipliklerden bazs da enginin eline der; engi onlar eirip,
bker ve engine takar. O nlar ekip zerek dzenlerken, her an durm adan alatr.
te ipek kllar bu gemi sergzeti hatrlayarak inlemektedirler.
ir ipek kllardan sonra aaca sergzetini anlatmas iin rica eder. XX. blmde
servi aac sergzetini yle anlatr:
O, rem ba gibi bir bahede serv-i zd idi; etrafn d a gl, m eneke, reyhan,
nesrin ve lleler bulunm aktayd. Bahar zaman ilemeli elbiseler giyerdi. Banda

olan gcak by ile ilgili gsterilmitir. Ayrca bk. aklama 805a; Sazlar Mnazaras iin bk. Gnl Alpay,
X V . yzyln ilk yarsnda yazlm bir Mnzara: Sazlar M nazaras, Aratrma, C.X, D il ve TarihCorafya Fakltesi, Felsefe Aratrmalar Enstits Dergisi, (Ankara 1976), s.99-132.
Bundan onbir yl sonra Kemal Eraslan, bu neirden haberi yokm u gibi davranp ayn m etni,
tasavvuru imknsz yanllarla yeniden neretmitir: Ahmed Mnazara (Telli Sazlar Atm as), stanbul
niversitesi, Trk Dili ve Edebiyat Dergisi (stanbul 1986), C.XXIV-XXV, 1980-1986, s.129 vd.
55Bk. Aklama 1034a, 1038a, 1040a.

81

gneden bir tc olurdu. Btn kular onun stnde meclis dzerlerdi; arklar
sylerlerdi. Yaz zaman dallar yemilerle dolard. Ayva, nar gibi dnyadaki her trl
yemi onda vard. Dnya halk onun glgesinde rah at eder, dinlenirdi; elenceler
dzenlerdi. Gz geldii vakit zerindeki elbisesini karr; bir aba giyerdi. Rengi sar,
krmz, yeile boyanrd. K geldiinde acayip bir ekil alr; zam an ile ayn renge
brnrd. Anadan doma plak olur; zerine gmten ekirgeler gibi karlar r
ve bu ekirgeler gnei grdkte eriyerek iine ilerlerdi. B azan da beyaz renkli
kkum dan bir krk giyer; bana m cevherlerle ssl bir tc koyard. Bu ekilde
holuk ierisinde m rn geirm ekte iken, bir gn kaza-i ngehnden o bahenin
sahibi ka geldi. Elinde keser ve bk vard. B altasn belinden karp, ayana
vurmaya balad. Bylece onu zorla z varlndan ayrd. Bir sre kurusun diye, o
aac bir tarafa braktlar. Nihayet m arangoz onu alp, ondan eitli eyalar yapt.
K im isinden m ihrap, m inber, kim isinden kitap altl, kim isinden kalem , sandk,
kimisinden de ut, et gibi alg letleri dzdler. Nihayet bu tahtalardan bir ksm da
enginin eline geti. O da onlar yondu, att; bir eng yapt. te imdi servi aac o
eski sergzeti hatrlayarak alamaktadr.
Bu sefer, ir hu derisinden hikyesini anlatmasn ister. XXI. blmde hu derisi
sergzetini yle anlatr:
O, yeri hep ba ve bostanlar olan bir hu idi. Htayda klar; inde yaz geirirdi.
Btn dnya sahralarn grm; Yem enden ine kadar komu, yrmt. Geyik
g rd n d e ku gibi u ar; in sa n la rd a n p eri gibi kaard. Aya hi bir vakit
balanmamt. Bir ekite yz kemendi koparrd. Onun ad, gzleri srmeli hu idi.
Gzellerin gzlerini gzellikte ona benzetirlerdi. Kim grse, bir daha onun gzelliini
unutamazd. hreti Htaydan Rum iline kadar varmt. ok gzel olduu iin btn
dnya halk, onu grmeye can atard. Hkm darlar hep onu avlamak isterlerdi. Btn
ehlerin ve beylerin hedefi, gayesi o idi. Fakat ondan kimseye fayda gelmedi. Halbuki
nice B ehrm lar, K eyhusrevler onun akyla asker eker; sah ralar gezerdi. Onun
yznden nice yaylar kurulup, oklar yaard. Bu kadar avlamak istemelerine ramen,
hi kimse onu ele geirememiti. Bylece rahat ve mutlu bir ekilde sahralarda yaar
giderdi. Bir gn kaza-i ngehnden bir ka atl bir taraftan grnd. Terkelerinden
oklarn karp, yaylarn doldurdular ve huya attlar. Bylece mr tkendi; akl
bandan gitti; ii yand ve yrei dar frlad. K em end attlar; onu yakaladlar.
Boazlayp, derisini yzdler. Bir su kenarnda oturup, ate yaktlar. Kaba etlerinden
kebap yaptlar. Ban, yreini, dalan ayr ayr yiyip bitirdiler. Derisini getirip, bir
tabaa sattlar. T abak o nzik derinin stnde nice ince iler yapt. Kimisini alp,
zerine Tevrat, ncil, tefsir yazdlar; kimisine dular yazp yaldzlarla sslediler.56
K im inin zerin e in nakka resim ler yapt. Bu resim lerin kimi kiliseye, kimi
bthneye kondu. Kimini def em berine gerdiler. Sonunda, nihayet, bir enginin
eline geti. O da, o deriyi ekip gerdi ve enge takt. imdi engin aacn sk tutan ve
engin sadsm veren odur.
ir hu derisinden sonra engin kldan perdesine seslenerek, srrm sylemesi iin
rica eder. XXII. blmde at kllarndan olan perde hikyesini yle anlatr:

SBk. Aklama 1208b, 1211b.

82

Bu perde bir atn kuyruundan yaplmtr ki byle bir at daha cihana gelmemitir.
nsan olundan nce cihan tutan, dalar ap denizler geen, yedi iklimi gezip, batan
baa cihan dolaan atlardan biri bu at idi. Btn beylerin arad, atlarn beyi o idi.
H am za nn A k ar, A linin D ld l, H u srev in G lg n u ve eb d zi, sh ak n,
R stem in, Behrm ve Keykubatn at o idi. Yedi iklimde kotururdu. O kadar hzl
koard ki uan kuu geerdi. Rzgrla yarsa onu arkada brakrd. Dnyada hi bir
at msr, tz, idi, rum at da olsa onu geemezdi. imek okundan daha hzl idi. Bir
n efeste R u m dan am a, H a le p ten M sra giderdi. N rasn d an aslan kaard.
Grn bir ejderha gibiydi. Btn beyler onunla ava giderlerdi. Btn kahram anlar
onunla vnrd. B tn sultanlar sultan eden oydu. D em irden elbiseleri, altn,
gm, m cevher ilemeli eerleri vard. Balaban, doan, hin, yannca yrrlerdi.
E m ir-i ah u r daim a onu b eslem ek iin h azr beklerdi. te bu ekilde, dnyann
ktlklerinden habersiz, mutlu bir hayat srerken, anszn bir gn kaza-y sumnden
uzaktan tatarlar grnd. Onu izliyerek ardna dtler. Kemend atp, yakaladlar. O
efkati yok, hm ok zlim ler onu boazlayp, etini yediler. Yelesini ve kuyruunu
kestiler. O at kllar bir hner shibinin eline geti. O nlarn kimini urgan, kimini
sancak, kimini alem banda tu yapt. Sonunda, nihayet, bir enginin eline dt. O
da at k llarn enge tak p , p e rd e yapt. te b t n nam elerin p erd esi ondan
dzlm tr. pek kllarn balar ona skca balanm tr. O kllar ekip, smsk
tutan odur. E er at kllaryla srda olm azlarsa, bu ipek kllar birbiriyle asla ayn
henkte olamazlar.
Bylece eng kendini tantm , neden alayp inlediini ire anlatm olur.
B undan so n ra hikyede v atanndan ayrlan insanlarn nasl ac ektii uzun uzun
an latlr; v atan ile dile getirilen yerin sevgilinin bulunduu yer olduu belirtilir.
nsanlar heva (heves, istek) atm a binmi, sevgiliyi bulmak iin dolam aktadrlar. Bu
a ra n la r sra sn d a o n lar avutacak, d e rtle rin e deva b u lacak kim seleri yoktur.
Yalnzdrlar.
H atim et3l-kitb balkl XXIII. blmde, bir eserde anlamn nemli olduu, sz
analr olm azsa zorluklar kaca; kendine gvenen kiinin szden anlam yanlarn
tenkitlerine aldr etmiyecei, burada grnte gerek bir hikye anlatlmad, fakat
bu yalan suretin iinde gerek bir anlam n var olduu belirtilir, eserin yazld tarih
verildikten sonra; ir, Em ir Sleyman ver ve onun iin dua eder.
XXIV. mncat blmnde, ir kendisini ve btn insanlar doru yola iletmesi,
kendisine ve btn insanlara m erham et etmesi iin Allaha yakarr ve eserini u beyitle
bitirir:
Bizi sn demde im ndan ayrma
Anun hakk bizi andan ayrma (1446)
c. engnmenin hikye yaps
engnme mesnevi tarznda, arz vezninin heze bahriyle (m efa^ln/ m ef^ln/
fecln) yazlm manzum bir hikyedir; hikyesi anlatlan engin yirmi drt teline ve
dou musuksindeki yirmi drt m akama paralel olarak yirmi drt blm e ayrlmtr.
en g n m ede tevhid, m ncat, n a ct, M edh0s-sultan0l-aczam Em ir Sleym an,
83

 M edh-i M ehm ed P aa, D u ca-y H udavendigar, cA rza-dat ve czr k erden,

Sebeb-i nazm- kitab blm lerini iine alan ilk sekiz blm den sonra balayan esas
hikye iki byk ksm a ayrlm tr. lk ksm balksz olan IX. blm den Sul
kerden-i D a cl be-eng balkl XVI. blm e kadar devam eder. kinci ksm ise
buradan H atim et3l-kitab balkl XXIII. blme kadar anlatlan olaylar iine alr.
irin olaylar dardan seyreden bir nc kii olarak bulunduu ilk ksmn slbu
hikye slbudur. Ana hikye yine ir tarafndan anlatlmakla beraber, ir ile engin
soru-cevap ek lin d e sre giden ko n u m alarn n yer ald ikinci ksm da, esere
m nzara slbu hkim olur.
Hikyenin ilk ksmnda ir sadece bir bahar sabah cennet gibi gzel bir baheye
gittiini sylemek iin (b. 410-411), iki meclisindeki sarho genleri ve onlarn ak
sak davranlarn anlatt blm n sonunda genlik ve insan hayat hakkm daki
dncelerini belirtm ek (563-574) zere, bir kere de eserde bir gei blm olan XIII.
blm de engi ve engiyi anlatrken kendisine hitap eder (575-580). kinci ksmda
bizzat kendisi hikyenin iinde bulu nm asna ram en, soru sorm aktan baka bir
eylem de bulunm ad, bilhassa hi bir durum hakknda hi bir hkm e varm ad
grlr. Yani ir, bu ksmda tam am en objektif kalmaktadr. Hikye iinde taknd
bu objektif tavrn yan sra, Ahmed-i Da anlatt hereyi gereki bir gzle, realist bir
tutum la yanstmak istemitir. Bilhassa birinci ksmda zaman ve meknn ayr bir nem
kazanm as onun bu realist tutum unun bir neticesidir. ir, eng ile konumasn ilk
baharda, bir sabah vakti, tesadfen gittii cennet gibi gzel bir bahede yapar. Bir ka
beyitle anlatlm as m m kn olan bu sahne, uzun tab iat tasviriyle geniletilm itir.
A hm ed-i D a, l b itkilerin yeniden yeerdiini, baharn btn dnyay kaplayan
canlln, bulutlar, gk grltlerini, yamurlar ve selleri btn teferratyla tasvir
etm i; byle b ir b a h a r zam an gittii baheyi, bu b ahedeki elence m eclisini,
m eclisteki elenenleri de btn incelikleriyle anlatmtr. Yine realiteyi olduu gibi
ak settirm e isteiyle, sarholuk iinde k en d ilerin d en geen in san larn ak sak
hareketlerini de anlatm ay ihm al etm em itir. Ksacas figrler ve dekordaki btn
ayrntlar en ince noktalarna kadar eserde izilmitir.
H ik y en in b irin ci ksm n d a 660-715. b ey itler a ra sn d a b ir terci-i bend yer
alm aktadr. Bahar kutlayan elence meclisinde bir gyende, engin eliinde bu iiri
okum aktadr. Sekiz beyitlik yedi bentten meydana gelen iirin her bendinin sonunda
Em ir Sleymana hitbeden u beyit tekrarlanr:
Yi i h ge ki sultan devridr bu
eheneh Mir Sleyman devridr bu
engin sergzetini anlatan esas hikyenin iinde olm asna ramen, grld
gibi, bu iir tam am en bu hikye dnda kalan Em ir Sleyman, onun iki lemlerini,
her eyin geici olduu hayatta yaanan n deerlendirm ek gerektiini terennm
etmektedir. Byle asl hikyenin dnda kalan bu terci-i bend vstasyla, belki de ir,
iirindeki relist tutum una tam bir sadkatle, kendi evresindeki hayat aksettirm ek ve
E m ir Sleym ann b ah ar zam annda katld bir bahar enliine ve bu enlikteki
elence meclisine ve bu mecliste Em ir Sleyman ven iirler okunduuna, bazan bu
84

iirlerin alglar eliinde terennm edildiine de zm nen iret etm ek istem itir.
N itekim bu konuda tarih lerin verdii bilgiler de A hm ed-i D a nin izdii bu iki
meclisiyle uyumaktadr.
F a k a t b u rad a u hususu belirtm eliyiz: engin asl sergzetini an latan asl
hikyenin iinde bulunm asna ramen, bu hikyenin dndaki bir ahs iin yazlm
olan bu terci-i bend, ilk bakta gerekten ana hikye ile ilgisiz grnm ekte ve ana
hikyenin kompozisyon btnln bozm aktadr. F akat ana hikyeye hkim olan
varlk ve hayat anlayna ve dolaysiyle hikyenin tem asna baklrsa, onun bu iir ile
yakndan ilgili olduu hem en ortaya kar. Z ira yukarda da belirttiim iz gibi n
yaamak, ne gemii ne gelecei dnm em ek gerekir; nk gemi kaybolmutur,
gelecekse henz ortada yoktur; en iyisi iinde bulunduumuz nn kymetini bilmektir;
esasen hayatta her ey geicidir ve lm ldr (673, 674-684, 690, 698)
eklinde
zetlenebilen terci-i bendin bu tem as, varln btn kaderini doum-lm zinciri
dolaysiyle ebed deiimde gren bir varlk anlayn ve bu deiime kar koymak,
deimez ve lmez olana ulamak iin duyulan zlemi tema olarak ileyen ana hikye
ile bir bakm a uyum iinde bulunm aktadr. Z ira Em ir Sleyman iin yazlm iirde
ortaya konan geicilik ile ilgili duygular ve dncelere bir tepki olarak ana hikyede
lm ezlie ve deim ezlie duyulan zlem, hkim tem a olarak ilenmitir. u halde
hikyenin birinci blmndeki baharn, iki meclisinin, bu mecliste elenen insanlarn
ak sak davranlarnn teferruatl ve realistik tasvirleri, Ahm ed-i D anin, realist
tutum unun bir neticesi olduu kadar, engnm edeki varlk anlay ve onunla ilgili
olarak btn hikyeye hkim olan tem a ile de yakndan ilgilidir.57
H ikyenin arlk noktasn tekil eden ikinci ksm da ana hikyenin btnne
yerletirilm i drt kk hikye bulunm aktadr. A na hikye, engin eng oluncaya
kadar geirdii sergzetini, yani onun nasl yapldn, nerelerde ve kimler tarafndan
alndn, musik im knlarnn neler olduunu dile getirir; dolaysiyle bir musik
meclisini de tasvir eder. Dier drt hikye engin telleri, ana, derisi ve perdelerinin
nasl yapldn anlatr. Hikyenin esas kahram an engdir. Aslnda douda byle i
ie hikye etme tarz bir gelenek halinde eskiden beri mevcuttur. Kelile ve Dim nede,
M esnevde ve benzeri eserlerde bu usl bol bol kullanlm tr. N itekim Sadnin
e n g n m e s in in de b y le y a z ld n A h m e d -i D a ve D e v le t a h a k a
belirtm ektedir.58
Ahm ed-i D a ipek tellerin, engin anann, anan zerindeki derinin ve at
k ln d a n p e rd e le rin serg zetin i; ipek b ceinin, servi aacnn, hunun, atn
hikyelerini anlatm akla ortaya koyar. lk bakta ipek bcei, servi aac, hu ve at ile
eng arasnda yakn bir ba kurulamazsa da ikinci srada anlatlanlarn vstasiyle bu
hikyelerin kahram anlarnn eng ile olan ilikileri gsterilmi olur. Yani, ipek bcei
ipek tellere, servi aac tah tad an anaa, hu, deriye, at ise at kuyruu kllarndan
yaplm perdeye balanr; ipek teller, tahta anak, deri ve perdelerin engi meydana
getirmesiyle de kk hikyeler btnleyici bir mhiyet kazanrlar.

57Bk. bu aratrmann engnmedeki varlk anlay ve ana tema adl IV. blm.
58engnme, 301-310; bk. bir de dip notu 34-37.

85

Ayrca, A hm ed-i D a, eserinin bir musik letini, yani engi anlattn hi bir
ekild e u n u tm ay a rak , e s e rin d e ifad e b ak m n d an da b t n l k salam ak zere,
m usikden apayr konular anlatan bu kk hikyelere, m utlaka musik ile ilgili ve
engin terennm ettii beyitlerle balar; her kk hikyedeki kahram ann sergzetini
eng ile bulutuu yere kadar getirerek hikyeyi bitirir. te hem kompozisyondaki bu
trl balang ve biti balantlaryla, hem de kom posizyonda konu btnln
salam akla, A hm ed-i D a esas konu olan musik ve engden ne kadar uzaklarsa
uzaklasn hikyenin aknda btnl korumu olur. Yani hikyenin hikye olma
zellii bir bakm a kompozisyon ve anlatm zerine kurulmu olur.
Dikkat edilecek olursa, hikyede kahram anlarn belli bir kiilii yoktur. Baka bir
deyile, musik leti eng, englerden bir eng, hu, servi ve at da kendi trlerini temsil
etm ek zere bir hu, bir servi, bir at olarak eserde yer alrlar. pek bcekleri ise oul
olm ak bakm ndan aslnda belirsizdirler ve trlerini temsil etm ektedirler. Btn bu
kahram anlar birer kavram dan ibrettirler. Kahram anlarn balarndan geen olay ise,
herhangi bir belirlilie ship olmayp, btn varlklarn bana gelen genel bir olaydr.
Yani, genel izgilerin dnda bir hikyede yer alacak, kendine m ahsus bir zellii
tayan bir olay eserde anlatlm am tr. Halbuki hikye ve rom anlarda genel olarak
varlklarn doum ve lm izgisi arasnda hayatlarnda cereyan eden ok zel bir olay,
onlarn hayatnn veya kiiliklerinin belirgin bir yn, ya da belli bir kiinin baka
kiilerle olan ilikisindeki ok zel durum lar ve kiilerin etik kii olarak im knlar
an latlr. T am tersin e, bu hikyeye konu olan olay lara b ak lrsa, b u ra d a geni
izgileriyle trlerin hayat ve deiim e uram alarnn bir olay gibi anlatld aka
grlr. Baka bir deyile, engin ve bilhassa drt hikyedeki kahram anlarn kendi
trlerinin yaad tarzda bir hayat yaamalar, tr olarak zellikleri ve lmeleri dile
gelm itir: pek b cek leri dut y ap raklaryla beslenir; koza balarlar; kozalardan
in san lar ipek elde ed er; bu ip e k te n de kadife, kem ha, atlas, brd-i yem an gibi
kumalar dokunur. Servi aac em ende btn mevsimleri rahatlkla geiren herhangi
bir aatr; sonra insanlar onu keser; ondan sandk, rahle, m inber, u t ve et gibi
musik letleri yaparlar. hu sahralar dolaan gzel bir hayvandr. Btn hular gibi
bir hayat srer; bir gn anszn avclarn elinde can verir; insanlar onun etlerinden
eitli yem ekler yaparlar; derisini eitli yerlerde kullanrlar; kimisini def enberine
gererler; kimisinin zerine ncil, Tevrat ve tefsir yazarlar; kimisine ise nakkalar resim
yaparlar. At hzl kom asyla n yapm tr; btn atlar gibi yaar; onlarn grd
hizmetleri grr; fakat zlim insanlar bir gn onu da yakalayp ldrrler, kuyruunun
kllarndan urgan, kem end, sancak iin tu, tuzak iin a yaparlar. u halde bu drt
hikyede varln eitli t rlerin d e ortak olan hayat-lm ve deiim konu olarak
ilenmitir.
Byle bir varlk anlayn, bir hikye konusu yapan unsur ise, yukarda belirtildii
gibi kom pozisyondaki m antk konu btnl ve bu btnl salayan hikyenin
ifade edili tarzdr. Ayrca Ahmed-i Da, eserde konu ve konunun arkasndaki tem a
ile dil ve slp arasnda da ok dikkat ekici bir ba kurar. Bu ba, insamn konuma
yetenei olan dildir. Bylece, hikyenin lm-hayat, ebed deiim etrafnda dnen
tem as ancak insana m ahsus ifade edebilm e, konum a yetenei ile engin azndan
aktarlm tr. nk hikye etme, olan nakletm e yalnz insana mahsustur. Hikyeyi
86

yalnz insan yaratabilir. te insan dier canllardan ayran en byk yap zellii
hikye edebilm e, nakletm e zelliidir. Bunu bilen eski ustalar, hayvanlar ve dier
varlklar insan gibi konuturm a ve onlar insan tekleri, kiiler olarak sunma tekniini
dima kullanmlardr. Ahmed-i Da de bu ustalardan biridir. te bu teknii kullanan
A h m ed -i D a, en g i, ip ek te lle rin i, servi a acn , huyu, a t, d ile g e tirm i,
konuturmutur. Ana hikye dnda, teki hikyelerin arlk merkezine ancak insann
idrk edebilecei lm olgusunu kesif bir ekilde yerletirmitir. Bu yle bir lmdr
ki, tpk insanlarda olduu gibi bu varlklar da kendi isteklerinin dnda anszn gelip
bulur. te bu duygu drt hikyede hem en hem en ayn ifadelerle ve nemle belirtilir.
Servi aac lmn yle anlatr.
Meer bir gn kaza-y n-gehnl
ka geldi u bun bubn
Keserden bkudan yat yara
Bilesinde Eb Mslim naca
Kanrd zrile kesdi brakd
Cef od bile cnum yakd
Tekin ayrlmadum kkl kkmden
Ol ayrd beni z zdegmden (1125-1126, 1128, 1131)
Ayn ekilde hu avclar tarafndan ldrln, yukardaki ifadelere benzer bir
ekilde dile getirir.
Yrrken n-gehan bir gn kazadan
Grndi bir ka atlu bir yanadan
Meer bir ka kii km ikare
Beni grdi segirtdi bir svre
kard bir dmkl yy elinde
Kayn aac ok terke belinde
ekp yyn okn toldurup atd
An grdm ki ok arkam da batd
Dkendi cmr mddet baa geldi
m yand yregm taa geldi
Bilm gitdi v caklum cmle ad
Ayakdan ddm i n badan ad (1191-1196)
Bu ifadelerde anszn gelen lm karsnda duyulan resizlik, strap ve derin hzn
apak bir ekilde hissedilir. Ayn ekilde at da anszn gelen lm den ve ona kar
koyamamann resizliinden sz eder:
Meer bir gn kaz-y asuman!
Yrrdm na-gehn kim grdm an
Iraktan bir nie zlim tatarlar
Donuz uretller itden beterler
Beni der-pey klup arduma ddi
Kemend atd dahi evreme di
87

 devrnum dnp devrm dkendi

lindi boynuma fiirkat kemendi
Ol at kim seyrini kudan aurd
Ecel geldiyse arurd drdi (1300-1301, 1303-1305)
Bylece A hm ed-i D a, eserin de hikye ve benzeri edeb t rlerd e anlatlm as
gereken kiilere mahsus bir defalk ve benzersiz bir yaanty kk hikyelerindeki
kahram anlarna yaatm olur. O da lm ve deiimi yaamadr.
d. engin temsil ettii insan imaj, k
Y ukarda drt yan hikyedeki kahram anlarn belli kiilikleri olmadn, sadece
t rlerin i tem sil eden b ire r kavram olduklarn belirtm i; bu drt kk hikyede
varln eitli t rle rin d e o rtak olan hayat-lm ve deiim in ortaya konduunu
gstermitik. Ana hikyenin kahram an olan eng de kendi trn temsil ettii, btn
engler arasnda bir eng olduu hlde, hikyenin tem asna sk skya bal olarak
teki d rt kahram andan daha deiik bir zellie sahiptir. nk engin hikyesi,
tem elinde z bakm ndan dier drt hikyeye zttr. D rt yan hikyenin merkezinde
insan emei ve gayreti ile m eydana getirilm em i ve bir insan baars olmayan tabi
varlklar bulunduu hlde, ana hikyede bir insan baars olan eng yer almtr. Drt
hikyede trlerin deiime uramalaryla meydana gelen eylerin bir tek kayna oluu,
burada dikkat edilecek dier bir noktadr. pein kaynann ipek bcei olmas gibi.
Oysa deiime uramakla meydana gelmi olan eng daha karmak bir yapya shiptir.
nk o, dier h ik y e lerd e a n la tla n eyler gibi tek kaynaktan deil, d rt ayr
kaynaktan m eydana gelm itir ve insan emeinin incelmi bir mahsldr. Baka bir
deyile, insan nce ipek telleri, deriyi, at kllarn, servi aacndan alnm tahtay
ilemi, sonra onlar bir araya getirmitir.
u hlde yaratlm olm ak ve karm ak yaps bakm ndan hikyedeki eng ile
Ahmed-i D anin insan anlay arasnda bir paralellik kurabilir ve bu hikyede engin,
belli bir insan im ajnn ifadesi olduunu syleyebiliriz. imdi engnmede bulunan
Ahmed-i D anin insan hakkndaki dncelerini, engin yaps hakkndaki ifadelerle
k arlatrarak ikisi arasndaki benzerlikleri ortaya koyalm: D aha eserin banda
tevhid ve m ncat b lm lerinde Ahm ed-i Da, btn varln ve insann yaratcs
olarak A llah g rm ek ted ir. yleyse insan da tpk eng gibi yaratlm tr. Tpk
engcinin engi yapmas gibi, Allah da insan yaratmtr. Ayrca toprak, hava, ate, su
yani anasr- arbaadan m eydana gelen insan, drt ayr unsurdan meydana gelen eng
gibi karm ak bir v arlk tr ve drt unsurdan yaratlm tr. nk eserin bandaki
m ncat blm nde A hm ed-i Da, btn slm dnyasna hkim olan ikili bir insan
anlayn ortaya koyar: Bir yandan topraktan yaratld iin insan, madd vcda ve
ruha, yani nefse shiptir. te yandan ise Allah insan yaratrken ona kendi nefesiyle
fliyerek can verdii iin lh bir ruha shiptir. nsan ou kez nefsine yani tutkularna
ve holanm alarna bal kalr (b. 51-62), fakat ayn zamanda bu geici tutkularndan ve
holanm alarndan kurtulm ak, m addesinin tesine gemek lh z dolaysiyle onun
iin mm kndr. Bu yzden o, lmszlk kazanmak, ezel ve ebed olan, kendisini
y aratan T anrya kavum ak ister (b. 83-86). Y apsndaki bu iki ynllkten tr
88

devaml olarak kendi kendisiyle atma hlindedir. te Ahmed-i Da, insandaki ruh
ve nefsin ebed atm asn anlatarak insan karm ak bir varlk olarak grdn
ortaya koyar. Ayrca Ahmed-i Daye gre insan bu atmann farkndadr;
Yolum tor veli fikrm gavldr
Tenm kahil vel nefsm kavidr
Zebn oldum heva kaydnda mabn
Heves ardnca yilmekden ciger-hn
Giceler gedi gaflet uykusmda
Bu hd nefsn tabicatdur hsmda
Bana eytn iderdi fika telbTs
Benem eytan iinde imdi iblis
lah her nefes bin ah u feryad
Bana nefsm elinden dd u bdad (49-50, 52-53, 58)
Bir tarafdan Ahmed-i Da, eserin mncat blmnde byle kendisinde zt ynleri
birletiriren insan anlatrken, te yandan esas hikyede, bu insann yapsna paralel
olarak kendisinde zt zellikleri tayan engi tasvir eder ve engin ztlklarla dolu
yaps karsnda hayrete der:
G rben fikre taldum tana kaldum
Cehan bir yana ben bir yana kaldum
Didm vardur bunun bir drl hali
Degl m acn her retde hli (725-726)
Bu aknlk ve hayret ierisinde, ir, bu zt zellikleri saymaya ve nasl olup da bu
ynlerin bir araya geldiini engden sormaya balar:
cAceb cinnl misin y-hd ferite
Ki szun sz ile olm sirite
Seni tanlar gren erkek diiden
Ki deng olmdur vzun iiden
Baun birdr vel yz bin diln var
cAceb glsin ne nzk blbln var
Ayaun baludur boynun mukayyed
Biln bgri kara saun mucacced
zn bende veli azade benzer
G eda-ret veli eh-zde benzer
Diln yrk szn de st al k
n ad zndr nie am-nak
Tarab ehliyisen am-gn oturma
Sebk-rh ola gr sengln oturma
89

Eger am-gln isen ad nendr

Bu ciret kayd bnyd nendr
cAz ehliyisen cay netun
Nendr kimseden yok ihtiyatun
Mucairler bile hem-dem nedensin
af v zevk ile Hurrem nedensin
Kur kocaysan olanlk itme
Kirime gsterp fettanlk itme
Eger olan isen prane-sret
Neden arkan iki katdur zaruret
Diln efsn okur sihrn mPeir
Bilrven sende vardur bir Caceb sr (737-741, 751-757)
engin elikisinde yle bir sr vardr ki onun yapsnda gizlidir. Bu yzden ir,
engi m eydana g etiren u n su rla rd a n bu sr zm elerin i ister. engi m eydana
getirenlerden ipek teller, Hz. Eyp gibi m ukaddes bir insandan kopup gelen ipek
bceklerinden, engin ana tahta, vatan rem Ba olan (b. 1057) ve cennette adna
Tuba denen (b. 1154) aadan elde edilmitir. Bu yle bir aadr ki ayann altnda
akan su ebed hayat suyudur:
Mnakkadur hayalm can iinde
Ayaum eme-i hayvan iinde (1063)
anan zerindeki deri yine rem Banda yayan ahudan (1154) elde edilmidir.
Bu hu yle bir hudur ki asl yeri cennet, idii su ebed hayat suyudur:
Duraum ravza-i rdvan iinde
Sulaum eme-i hayvan iinde (1162)
engin perdeleri ise insan ve kinat yaratlm adan evvel yaam ilk atlardan elde
edilmitir:
ol atlar kim kamu calemden ndin
Cehn dutd ben ademdin ndin (1230)
Yani ruhlar lem inde, T anryla b e ra b e r olan, henz kaynandan ayrlm am
atlardan yaplmlardr. Sonra bu atlar, Hz. Sleymann, Hz. H am zanm, Hz. Alinin,
Husrevin, Rstem-i Z lin, B ehrm n atlar olarak bu dnyada grnrler (12341243). Demek ki tpk lh kaynakl insan gibi engin de her bir unsuru lh ve
lmsz bir kaynaktan gelm itir. H em insan hem de eng; geldikleri bu kayna
zlemekte ve bu lh kaynaa duyduklar ak ve sevgiyle alayp inlemektedirler.
eng eserde nefs ve ruh birleimi eklinde insann i dnyasn dile getirdii gibi,
maddesini meydana getiren drt ayr unsuru ile birlikte insann m add yapsnn da
temsilcisi olur. nk dikkat edilirse, eserde engin drt unsuru ile insann yapsndaki
deimez drt temel zellie iaret edildii grlr. H atta neredeyse bu drt unsurun
tabi varlkta ana unsur olan anasr- erbaay hatra getirecek bir paralellii vardr.
90

engin ana olan tahta, insann madd yapm (vct), anan stne gerilmi deri
ve dolaysiyle hu, insann d grnn, endm m (sret, gzellik); ipek teller
insann dil ile ifade etm e gcn (konum a yetenei); at kuyruunun kllarndan
yaplm p erd eler de insann vcdunu idare etm e gcn (dnm e ve irade) dile
getirm ektedir:59
Dzilr cmlesinn saz benden
Aarlar perdeler raz benden
pek kllar ki vardur cmle hem-dem
Kamu ser-riteleri bende muhkem
ekp ol kllar muhkem dutan ben
Kimin geh zr idp geh bem dutan ben
u kllardan eger bir kl boana
Yiridr enge ger boyn uana (1316-1319)
Bu beyitlerde konuma, tenennm etme, duygular ve dnceleri ifade etmenin ancak
idrk ve dnm e ile (eng iin at klndan p erd eler ile) m m kn olabilecei dile
gelmektedir. Esasen akl- evvele arm yaplarak, idrk ve dnmenin yani atlarn
insann maddesinden evvel yaratld atm azndan yle dile gelir:

59Bylece burada aa insan vcdunun maddesini yani ansr- arbaadan (drt unsur) topra, deri,
insann gzelliini, tazeliini , yani ansr- arbaadan suyu, insann dncesi, havay temsil etmektedir.
Tasavvufa gre toprak ve su, insann ilk yaradlnda onun madd yapsn meydana getirmilerdir. Zira
toprak ve su, ilk yaradl srasnda, arlklarndan tr varln en aa kadem elerinde kalmlardr.
Btn varlk kategorileri iinde seyreden evrensel ruh, "Nr- Muhammedi" ise yaradl esnasnda
Allahdan (lah nur) koparak aaya doru bir hareketle btn varlk kategorilerini gemi, toprak ve suya
ulam, fakat orada kalmayarak asl kayna olan lah nura doru tekrar ykselmitir. nk o, hafif ve
hareketlidir. Bu esnada hava (rzgr) da hafif ve hareketli olduu iin lah nurdan gelen ve bir kvlcm
gibi olan evrensel ruhla birlikte toprak ve sudan ayrlarak yukarya doru ykselmitir. Bylece yaradl
srasnda hava, yeryz ile gkyz arasnda asl kalm, ateten daha kesif olduu iin bir ate kvlcm
olan ruhu takip ederek daha yukarlara kamamtr. te A llah insan yaratrken, bu aalarda kalm
olan toprak ve sudan onun amurunu kendi eliyle yourmu; fakat ayrca kendi nefsinden de fleyerek ona
can ve ruh kazandrmtr.te hava, insann uuru, dncesi ve onlara bal olan istekleri ve arzulardr.
lah nur yani ate ile yeryz arasnda, yani vcutla ruh arasnda yer almtr. Bir bakma insandaki ilah
ruh kvlcmna indr. Onunla bilitir; ama insann lah kaynaa varabilmesi iin yeterli deildir. Bu
yzden aklla hakikate varlamayacan sufler sk sk tekrarlar.
engnmede engi yneten at klndan teller, insann heva ve isteklerini ynelten akl dolaysiyle heva
ve isteklerini tem sil ederler. Bu heva ve istekler ise "hava"dan baka bir ey deildirler. Yani engin at
klndan telleri havaya tekbl eder. pek tellerle konuan eng lah kaynaktan ayr dmenin strabn,
tekrar geldii yere geri dnme arzusunu sadece ipek tellerle dile getirdii iin, ipek teller insan ruhunu
temsil etmekte, dolaysiyle ansr- arbaadan atee tekbl etmektedirler.
Ayrca gnostik dncede engin zerine gerilen derinin insan m addesine it bir unsur olduuna
dir bk. A. Mingana, The Odes and Psalms o f Salomon (1920), s.26-27.
Yukarda verilen bilgiler Necmeddn-i Dyenin Mird:>l-Cibd adl eserinden edinilmitir: The Path
o f G ods Bondsm en from Origin to Return, A Sufi Compendium by Najm al-Dn Rz, known as Daya,
Translated from Persian with introduction and annotation by Hamid Algar (Caravan Books, Delmar, New
York 1982, 538 s.), s. 88 vd. Karahisrnin, N. D yeden aktard ve II. M urada sunduu Trkesinin
h em en her yazm a ktphanesinde birka tane nshas mevcuttur; bilinen en eski nshas da ahs
ktphanemizde bulunmaktadr. Bu tercmenin tenkidli bir nerini hazrlamaktayz.

91

ol atlar kim kamu calemden ndin

Cehn dutd beni adem den ndin (1230)
Ayrca eser boyunca akln cakl- tlz-rev eklinde tanmlanmas dolaysiyle akl ile atn
hzl kouu arasnda kurulan ilgi de irin bu tasavvurunu aka ortaya koyar. Ayn
ekilde hunun da insann gzelliini temsil ettii ve insanlarn bu gzellik peinde bo
yere kotuu, fakat hi kimseye bu madd gzelliin bir fayda getirmedii u ifadelerle
aklanr:

Mkehhal gzlerm mahmr u cd

Ben idm gzleri srmel h
Gzeller gzlerini der-letfet
Bana tebih ider ehl-i zerfet
Gzi gren derdi gnli meyli
Bana mecnn olurd grse Leyli
N azarda retm gkek yarak
Cehn halk beni grmege ck
Seltine ben idm avda makd
Veli benden kimesne itmedi sd (1169-1170,1181-1183)
te insann hem ruhu hem de m add varl eng ile tem sil edildikten sonra,
drdnc yan hikyede at kllarndan yaplm perdenin azndan air, byle eliik
unsurlardan meydana getirilerek orta yerde braklveren engi, dolaysiyle insan yle
anlatmaya balar:

Bizi kim grdn uta drt yruz

Biribirmze h destiyruz
Bu gn drt drl ka drdmzden
itdn vkf oldun derdmzden
Bu drdn her biri bir memleketden
G elpdr tc taht u saltanatdan
Diyar zge v iklimi ayruk
Kiminn derdi birdr kimi ayruk
Esir bi-dil hayran u gam-gin
G arib ck u vre miskin
n ayruk yirdenz deme birimz
A naruz degmemz yirl yirmz
Kii kim ayrlur kend ilinden
G iderm ez zikrini dyim dilinden (1323-1329)
E n son beyitle, eng ile kasdedilen objenin insan olduu aklanm olur. Bu insan
aslndan ayrlm garip, zavall bir insandr. Geldii bu yerde tutsak gibidir. Dnyada
bulunm aya m ecbur tutulm utur. D nya eskilerin tabirince, insan iin bir zindan-
92

beldr. Bu esir insanlar, bo yere asllarn bulm ak ve geldikleri yere dnmek iin
dolaan vrelerdir:
Hev atm a binmiz yilerz
Heves kamsn yindek alaruz (1368)
Yani insan kaynandan uzaklara frlatlm, uzaklarda yersiz yurtsuz kalm, devaml
dolamakta olan bir gezgindir, bu dnyada yabancdr.60 nsan yle bir gezgindir ki bu
dnyada nereye gittiini bilm eden dolar durur ve asl vatann arar. Tpk engin
asln aray gibi. hu derisi vatan rem bahesi olan gzleri srmeli huyu, at kllar
bir zam anlar atlarn beyi olan at, engin ana bir zamanlar rem bahesinin en gzel
aac olan serviyi bo yere aram akta ve bir daha dnem iyecekleri eski halleri iin
alayp inlem ektedirler. te bu dnyaya frlatlm olan insan da deiime uram
btn varlklar gibi hi bir vakit dnemeyecei asln aramaktadr. nsan bu yeryzne
frlatlml ve aran iinde yalnzdr, resizdir:
Bize hem-derd olan bir hem-nefes yok
Zir her bada bu cak u heves yok
Kimesne perdemzde mahrem olmaz
Bize hi kimse bir dem hem-dem olmaz
Bu derdn aresi n girmez ele
Gezerz uda n-ar ilden ile
Kimesne hail idemez mkilmz
cAceb blbl ki almaz glmz (1369-1372)
Bu arann sonu gelmez. nsan ebediyyen bitmeyen bir aran ierisindedir ve ayn
zam anda bu durum un farkndadr. Bu yzden de strap ekm ektedir. Eserdeki u
beyit insann strabn dile getiren hznl ifadelerden biridir:
Dokund slnemze bir Caceb ok
Kim anun zahmnun hi merhemi yok (1332)
engin can elinden bir haber61 olan bu strap dolu feryatlar ve iniltileri o kadar
evrensel ve bu yzden o kadar byleyicidir ki onu her trl meclisde her trl insan

60 Maniheizm ve Gnostik doktrinler ile yakndan ilgisi olan bu tip insan imaj, tasavvufi dnceleri
bu ynyle Maniheizme ve Gnostik dncelere balyor. Bk. Hans Jonas, The Gnostic Religion, (2. bask
1970), s. 112-128 [= nci arks'* Pehlevce bir metin olup tasavvuf dncelerin daha iyi anlalmas
bakmndan son derece mhim bir kaynaktr; izahl Trke tercmesi tarafmzdan hazrlanmaktadr],
61engnme, b. 882:
nildm hep haberdr can elinde
Bugn Ysuf benem Kencn elinde
Ayrca eng, "can elinden bir haber almak" bakmndan Maniheizmde ve Gnostik dncede bulunan,
bu dnyaya ruhlar uyandrmak iin indirilen haberciye benzemektedir (bk. H. Jonas, a.y.). Hatta burada
biraz daha ileri giderek engnmeye hkim olan sual ve cevap tarznn da gnostiklerdeki "davet ve davete
cevap" m eselesini hatrlattn syleyebiliriz. Fakat bu incelem ede bizim gayemiz, engnmenin gnostik
dncelerle iligisi zerinde uzun uzadya durmak olmad iin, burada bu hususa sadece deinmekle
iktifa ediyoruz.

93

dinler. O, sultanlar, beyleri, btn dnya halkn cezbetm itir. Fakat kendisi onlarn
hepsinden farkldr:
Cehan halk beni can ile ister
Nazrm grdgn var ise gster
Selatn ohbetinn hem -dem i ben
Havatin perdesinn m ahrem i ben
Kamu begler bana iczaz iderler
Beni halvetlere hem -rz iderler
Egeri cavret olan hem-seriyem
Veli cavretden olandan berlyem

(783-786)

Bilhassa ak ehli kendi derdine reyi onda bulur:

Mzeyyen ck ehli dirnegm den
M ahabbet nsha alm rnegm den
ular kim cka teslim itdi varn
Komdur ck elinde ihtiyarn
ekerler evrile her dem cefsn
Veli benden bulur zevk afsn
Benmle eglenp aram iderler
M ahabbet tovsenini ram iderler
ular < kim > bir gzel suret severler
Anun valna irmekde iverler.
Haylin munis eyler dilde zikrin
Gzinde nakn gnnde fikrin
Olarun derdine derm an iden ben
Yrek yakup cierler kan iden ben (818-824)
Kimn banda sevda cilleti var
Tabbem eylerem derdine tmar (858)
Szm can srrn kre eyler
Gnl gynklerine re eyler (881)
Benem ck ehlinn derdine derm an
Benem zevk ehlinn hkmine ferman (891)
nk eng, k la rla yap b ak m n d an ayn zellii p ay lam ak tad r, l h
kaynana dnmek istei ile yanp yaklan klar gibi onun da ruhu akla doludur; eng
de onlar gibi strap ekmektedir:
Benem ck aleti eng-i ciger-sz
M ahabbet micmerinde cd-i ter-sz
Yaum sahralar derya klupdur
Odum deryalar sahra klupdur
94

Benm derdm ki smaz vafa erhe

Barlar ba idpdr sine erha (872-874)
u h ald e eserd e k i eng ile irin belli bir insan anlaynn sn rlar iinde
gelitirdii lah akla dolu k-insan im aj (suf, dervi, rif) arasnda, lah bir
kay n ak tan gelm e ve bu kaynaa duyduklar evk ve itiyak b ak m n d an tam bir
paralellik bulunm aktadr.62 eng, aadaki beyitte byle bir insann duygularn dile
getirdiini yle ifade eder:
G ehl ak dilinden tercmnem
G eh m ack ile ben hem-zebanem

(825)

te A hm ed-i D aye gre engin bu srrn (yapsnn ak olduunu) ancak lah

ak bilen rifler bilirler; dolaysiyle lah akn habercisini yalnz rifler anlayabilir.
nk btn varln temelinin ak olduunu yalnz rifler farkedebilirler:
Beni hem-rz idinmez illa crif
Kim olmdur benm srruma vakf (857)
Anun kim vecdi yok crif degldr
Benm derdm den ol vakf degldr (890)
Yine tasavvuf! gre gre her eyin asl ak olduu iin, tuttuklar yol ne olursa
olsun, Allah yoluna ba koymu sekin insanlar, ister ehl-i tarikat, pr-i mncat, isterse
rind-i h arb at olsun esas, sz ak olan ve bu yzden de hakikat kapsn amaya
muktedir olan engin etrafnda toplanmlardr:
Slk itmi kamu yollarda seyrm
cbdet-hne-i' kuds ire deyrm
M nacat ehli benden zevk vecdi
H arabat ire benven eyh-i NecdT

(885-88)63

B uraya k ad ar an latlan lar zetlersek, hikyenin ana tem as iinde Ahm ed-i
D anin kendi ideal insan anlayn dile getirdiini belirttik. Yapca ideal insan byle
anlayan irin, hikyede insanlar arasnda bir ayrm yapt dikkati ekmektedir. Zira
bir yandan engnm enin birinci blm nde kendilerini sadece heva ve heveslerinin
elin e brakm , nefsin hkim olduu in san lar tasvir ed ilirk en , te yandan ikinci
blm de deimeyi, lm dolaysiyle ayrl ve strab idrk etm e yn olan ruhun
h k im o ld u u in s a n la r e le a ln r, Bu in s a n la r d e im e z li e , l m s zl e,
m k em m e lli e u la m a k is te rle r; bylece a s lla rn a d u y d u k lar ak ve zlem
duygulariyle dolup taarlar.; bu imknsz istekleri yznden strap ekerler. Ancak
ister nefsi ister ruhu galip gelen insan olsun, bu insanlar z bakm ndan ayn eliik
yapya sahiptir ve bu eliik yapnn srr ise m add veya manev bir mhiyeti olan

62 Yani Maniheist ve Gnostik grlerde grld gibi eng ile k birbirlerinin aynasdrlar. kiz
karde gibidirler. eng kendi ikizini kurtarmak iin gelmi bir tabipdir, bir kurtarcdr.
63Ayrca bk. engnme, b. 807-810, 814-815, 830-835.

95

aktr. Yani insanlar m utlaka severler bu duygunun sebebi olan eye zlem duyarlar;
dolaysiyle strap ekerler. Ak, zlem, strap insan yapsnn znde vardr.
G erek madd, gerekse lah, yee bir akla dolup taan bu iki trl insan engi
dinler; onun sadlariyle kendinden geer. nk eng bazan bir unutkanlk iinde
kendini kapp koyuvererek nefsine uyar; bazan da deimez, ve lmsz olana duyduu
zlemle dolar taar; bu resi bulunmaz ayrlk strbiyle yanar yaklr. Bylece eng,
her trl insan cezbeder; sultan, bey, rif, rind, mest, kall, zevk ehli , tarikat ehli,
beng, k gibi en iyisinden ve bynden en ktsne ve kne kadar her
kadem edeki ve tipteki insan engte kendisinden bir para bulur. F akat engi en iyi
anlayan rifler, enge en ok dost olanlar ise klardr. B unlar tekilerden farkl,
sekin, seilmi insanlardr.64 rifler, nefsin veya ruhun ya da zam an zam an birinin
dierine hkim olduu insann kompleks yapsn ve bu yapnn srrn bildikleri iin
engin neden hem nefs ve heva ile hem de lah duygularla dolup tatn anlarlar.
klar ise batan baa insan yapsnn z olan ak , zlem ve strapla dolu olduklar
iin ayn ze ship engi kendilerine srda edinirler (872-874).
te burada rif tarafndan en iyi ekilde anlalan, n da dostu olan eng kimdir
so ru su k e n d ili in d en te k r a r k arm za kar. E se rin b t n n d e engin n ele re
benzetildii gzden geirilirse , yle bir durum la karlalr: eng eser boyunca
blble, papaana, Dvd sesli bir kua, pervneye benzetilmitir.
ads nazk avazesi ter
anasn bag iinde blbl ter
cAceb ttldr ol turm eker yir
Ya blbldr meer gl-berg-i ter yir
cAceb pervnedr yanar yaklur
G eh feryad ider geh nale klur
cAceb kusn tersin Davd elhan
Diln bilmez senn illa Sleyman (597, 647, 651, 897)
Bazan da engin kendisi gl, dili yani sads blbldr:
Baun birdr veli yz bin diln var
cAceb glsin ne nazk blbln var
Beni kim grdn u ben ol gglven
Dilm blbl zm bir taze glven (739, 1029)
te yandan ir, kendisini m n bann blblne, engnm eyi gl bahesine
benzetmektedir:
sensin blbl- bag- m ecani
Teferrc kl bu zba gl-sitan

(296)

u beyitlerde ise irin gnl papaana, dili blble, m n ise gle benzetilmitir:

^ B k. engnme, b. 628, 783-786, 857, 890-891. Bu seilmi olma dncesi de Gnostik dncelerle
yakndan iligilidir; bk. H. Jonas, a.y.

96

Cehn glen olupdur gllernden

A ol m acni glin blbllernden
Gnl n bu hitab g kld
M ahabbet camn idi c kld
Revn tti gibi gftre geldi
anasm blbli gl-zre geldi (584)

(582)
(583)

u beyitte ise ir eserini nevrzda alm bir gle benzetir:

Bi-hamdillh bu gn nazm- dil-sz
Alm taze gldr vakt-i nev-rz

(1405)

Bu ifadeler sadece irin bizzat kendisine ve eserine ait deildir. engnmede sz

gle veya blble, edebiyat eseri glistana ya da iirde m n gle, nergise, dikene
benzetilir:
Ne sz vardur ki ol sylenmemidr
Ne gl bitdi kim ol yiylenmemidr
Cehnda geri okdur b- gl-zar
Kimi nergis kimi gldr kimi har

(327)
(328)

Ayrca eng bir ir gibi iirler okumaktadr:

G ehl terci0 gehl ecr- mevzun
G eh beyt-i dier bin drr-i meknn (609)
Btn bunlar aka gsteriyor ki engnmede Ahmed-i D a bir yandan eng ile
kendi insan anlayn dile getirirken, te yandan bu insann yalnzln, resizliini,
bu dnyaya frlatlm ln, ayrld eski y erin e bir d ah a geri dnem eyeceini
bilm ekten doan hznn, insan yapsnn srr olan sevgisini en iyi ekilde irin dile
getireceeni sylemek ister. Bylece eng bir yandan insann genel olarak yapsn
anlatrken, te yandan bu insan en iyi bir ekilde anlatacak olan ire yaklar. Fakat
eng bu lah akla dolu ir tipinin alegorisi deildir. Y alnz eng ve k-ir
birbirinin benzeri olarak kar karya getirilmi birer semboldrler. Bu durumun iine
Ahmed-i D anin kendisi de dhil midir; onu bilemeyiz. Ama eng, bir iki meclisinde
hikye ile hi bir ilgisi olmakszn Emir Sleyman iin sylenen terci-i bend ile Emir
Sleymann meclisinde iirler okuyan ire ok yaklar. Bununla beraber mutasavvf
ir ile Ahmed-i D anin bizzat kendisini kastettiini ileri srmek imknszdr. nk
bunu ancak A hm ed-i D anin kendisi b ileb ilir. A ncak eserin sonunda sem bol
tam am en belirlendii zam an, insann hakikati, hem A hm ed-i D a hem de btn
insanlar iin hi bir ekilde almayacak sr dolu bir gl, ve insan almayacak bu gl
arzulayarak yer yznde dolaan garip bir blbl olarak tasavvur edilir:
Kimesne hail idemez mkilmz
cAceb blbl ki almaz glmz

97

(1372)

d. Ahmed-i D anin vard sonu

Byle ebed bir aran iinde olan karam sar bir insan anlayyla, Ahmed-i Da
ksmen insann bu dnyadaki anlamnn ne olduu sorusuna cevap vererek olumlu bir
sonuca ular. O na gre, insan anlaml klan onun lah ycelii ebediyen aramasdr;
bu yzden strap ekmesidir. G eri insan hi bir vakit asl kaynan bulamaz; ou
defa da aram nn hedefini kesinlikte bilemez. Fakat insan eserleri, bu aranm ve
geldii kaynaa duyduu ak ve evkin bir sonucu olarak m eydana gelirler; bylece
insan eserleri, hem anlam l klar; hem de onu lm ezlie ulatrr. Ayn zam anda
eserler, insann yaratcsna en yakn olan gnlnn (ruhunun, idrkinin) eseridir.
nsan gnlnde saklad m nlar, duygular ancak eseriyle ortaya karabilir. Bu
yzden de b ir ese rin en nem li yn d tak i grnm deil, iinde saklad
mnsdr. Nitekim eserinin sonunda Ahmed-i Da yle der:
ek yokdur m ecm geregine
Bu retde yalan geregi ne
Yalan olsun eer ret ya gerek
G erek m acni ola retde gerek
Bize m acnl gerek szden zaruret
Kayurmaz ger yalan olursa ret (1397-1399)
nsann eseriyle lmszleecei de yle dile gelir:
Garaz m acndr ol ret niane
Szi sylemee oldur bahane
Cehnun nki yokdur ictibar
Szi kalur kiinn yadigr
ZihI devletl can ol kim yokald
Vellkin yir yzinde ad kald
Ana ldi diyen hakka yanlur
Ki szi oknur ad anlur (334-337)

98

III.

BLM

ENGNM ED E DL VE SLP ZELLK LER

III. ENGNM ED E D L V E SLP ZELLK LER

A . e n g n m e d e h e n k U n s u r l a r
a.
Vezin: Ahm ed-i Da, engnm eyi arz vezninin canl ve hareketli bir bahri
olan hezecin m efaclln m efacTn fecln kalbyla yazmtr. XIII. yzylda Ahmed
Fakih ve eyyad H am zada ilk rneklerini grdmz bu vezin, XIV. yzyl sonu ile
XV. yzyl banda Trk irleri arasnda fazlaca kullanlm tr. Nitekim eyholu
M ustafa (1340-?), H uridnm eyi, M ehmed (?) Iknm eyi, eyh (. 1431) Husrev
irini bu vezinle yazmtr. Hlbuki XIII. yzyl sonu ile XIV. yzyl balarnda edeb
eserlerin ekserisinin daha kolay ve T rkenin yapsna daha uygun rem el bahrinde
yazldn, hatta irlerim izin, Trkenin bnyesine uymayan arzu kullanrken pek
ok glklerle karlatklarn ve yapsndan gelen bu zorluk yznden Trk dilinin
iir yazmaa elverisiz olduunu syleyerek ikyet ettiklerini biliyoruz. XIV. yzyl
sonu ile XV. yzyl b anda arz veznini Trkeye uygulam akta karlalan baz
glklerin yava yava bertaraf edildiini, iirde henk ve selsetin bir evvelki devreye
n isb etle fazlalatn gryoruz. iirde selset ve h en k y aratm ad a grlen bu
gelime, irlerimizin bir nceki devrede elde edilen tecrbelere dayanmalar ve eitli
sebeplerle Arapa ve Farsa kelimeleri iirde daha fazla kullanmalaryla ilgilidir.
B una ram en, bu d ev red e de arz veznini T rk iirin e uygularken T rke
k elim elerd e sk sk im le yaplm olduu gibi, nisbeten daha az olm akla birlikte
yabanc k e lim e lerd e g rlen zih aflar da bir vezin hatas o larak devam etm itir.
Trkedeki a ve i nlleri imleye daha fazla mtemyil olduu iin engnmede bu
nllerin imleli olduu beyitler kula ok fazla rahatsz etmezse de, yaps itibriyle
uzatm aya taham m l edem iyen e nlsndeki im le iirin hengini olduka bozar.
F akat engnm ede e nlsndeki imleye a, i, , u, , nllerine nazaran daha az
rastlandn b u rad a belirtm eliyiz. Ancak engnm ede bata e olm ak zere dier
nllerde imlenin sayca fazla bulunduu, bu yzden kula rahatsz eden bir hengin
hkim olduu beyitler bulunmaktadr. nce bu tip beyitlere bir ka misl verelim:
Nereye cazm iderse feth ider ol
Gzi tok gnli bay u himmeti bol (142)
Gyeg ot kokar yaz yaban
Gelnck gnlegi gk kaftan kan
Gneyik iei gzi gneden
Kamam toptoludur kanlu yadan (386-387)
Gnlde dert ola gzde haylt
Banda ck ile sevda v halat (865)
Yaard stme gmi egrge
Sinek grse kelebek gibi rke (1111)
engnm enin btnnde e nlsne nisbetle,a, i, u, nllerinde imleye daha
ok rastlanr. Fakat gerek bu nllerin imleye daha tahammll olmalar, gerekse bir
beyit iinde bu nllerde daha az sayda imle bulunmas dolaysiyle iirde henk fazla
99

bozulmaz; hatta anlatlanlara uygun olarak, bazen bu durum bir kusur saylamyacak
kadar selis bir henk temin eder ve hoa gider:
Gzm yan silp baum sgal
Ganisin rahm etn ok yarlgal
cnyet iesinden am irgil
Ne kim geti hatlardan gergil (70-71)
Yegindr devleti v nureti gey
Uludur mlketi v evketi gey (136)
Birisinn kzl glden yana
cAkk lacl ekkerden tuta (466)
adef az dii ll-yi terden
Toludur drci ykt u gherden
Benem ck aleti eng-i ciger-sz
M ahabbet micmerinde cd- ter-sz (872)
engnm ede vezin dolaysiyle baz yabanc kelim elerdeki uzun hecelerin ksa
okunduu yerler de vardr. F ak at bunlar, eserdeki im lelere nisbeten sayca daha
azdr. Mesel:
Ol A hm edden ki nn sermedldr
Ayrma D aciyi kim Ahmedidr (93)
ecacat ikliminn ehriyar
Felek meydanmn abk-svr (123)
Dokmd slnemze bir Caceb ok
Kim anun zahmnun hi merhemi yok (1332)
Y u k a rd a k i m is lle rin d n d a e n g n m e de sa d e c e sek iz b e y itte zih a f
bulunmaktadr. Burada bu sekiz beytin num aralarn vermekle yetineceiz: 180, 332,
495, 683, 1165, 1302, 1337, 1370.
A yrca e n g n m e de b az b e y itle rin vezni b o z u k tu r. S aylar az o lan bu
beyitlerdeki vezin b o zu k lu k larn n byk bir ih tim alle m sten sih ler tarafn d a n
yapldn dnerek, burada bu beyitlerin sadece num aralarn vermekle yetineceiz:
135, 237, 822, 444, 1444, 1445.
Btn bunlardan baka, engnmede vezin dolaysiyle Trke kelimelerde 1. ve 2.
ahs iyelik eklerinden sonra genetif ve akkuzatif eklerinin dt ve 3. ahs iyelik
ekinden sonra gelen -ni akkuzatif eki yerine daha arkaik bir ek olan -n getirildii
grlr:
lahi rahm etn deryas tad
Elm dut yogise u badan ad (46)
Zam lrm emesini h-gvr it
Cehnda szlermi yadigar it (80)
cAceb kusn tersin Davd elhan
Diln bilmez senn illa Sleyman (897)

100

ekp yayn okn toldurup atd

An grdm ki ok arkam da batd (1194)
Bu trl ark aik ekillerin A hm ed-i D anin yaad devirde canl olduu ve
kullanld biliniyorsa da, bu ekillerin yan sra 1. ve 2. ahs iyelik eklerinden sonra
geneiif ve akkuzatif eklerinin ou zaman dmedii, -n yerine -i akkuzatif ekinin 3.
ahs iyelik ekinden sonra daha ok kullanld gznne alnrsa, bu ekillerin
en g n m ede d ah a ok vezin dolaysiyle kullanldn dnm ek h atal olm az.
Nitekim , yine vezin dolaysiyle eski bir instrm ental eki olan -n de engnm ede
kullanlmtr:
Seher vaktin turup bir baa girdm
Ne bT kim meer umaa girdm (411)
Ne vaktin kim nevaht eyler rehvl
Dinerler terk iderler szi sav (619)
Sabahn seyr idp gl-zara var kim
iekler saf dutar meydn iinde (702)
engnmede vezin dolaysiyle eski bir arkaik fiil ekim ekinin drldn de
u beyitde gryoruz:
Perl hayli haylm fitnesiyidi
Hayalm hd kimesne grmesiydi
Bu beyitteki gremesiydi grmez idi ise aslnda grmez ise idi (< grmesidi)
eklindedir; vezin icab, ise ekinden sdece s kalm ve grmez kelimesinden den z
yerine gemitir.
en g n m ed e vezin dolaysiyle k u lla n la n baz a rk a ik z e llik le re ve aru zu
uygulam ada yaplan zo rlam alara ksaca deindikden sonra imdi engnm enin
btnne hkim olan henk ve selsetin bulunduu beyitlere baz misller verelim:
M elhat mlkinn sultan sensin
Gnller taht iy sultan senndr
Eger naz u cef klsan yiridr
Veger lutf eylesen ihsan senndr
G erek ldr gerek dirgr kulunven
Ne kim hkm eylesen ferman senndr
Buyur saki tolu peymne sunsun
Bu gn kim cahd ile peymn senndr
Sikendersin a ol b- hayt
Hzrsn eme-i hayvn senndr
Eger Keyhusrevn devrn gedi
Sleymansn bugn devrn senndr (693-698)
en g n m ede aru z veznine uygun o larak yazlm , h atasz b ey itler b u ra d a
gsterilmeyecek kadar ok olduu iin yukardaki misllerle yetinmek zorunda kaldk.

101

b.
Kafiye: Mesnev trnn kafiye bakmndan kaside, gazel gibi tek kafiye esasna
bal edeb t rlerd en daha ok ser.besti.ye ship olmas, Ahm ed-i D aye byk bir
kolaylk salamtr. Nitekim Ahmed-i Da, bir taraftan ayn cinsten Arapa ve Farsa
kelim elerle bol bol kafiye yaparken, dier taraftan Trke bir kelimeyi Arapa veya
Farsa bir kelimeyle, ya da iki Trke kelimeyi birbiriyle kafiyelendirmitir. Bylece
Ahmed-i Da hem sadece yabanc kelim elerle yaplm kafiyelerin meydana getirdii
m onotonluktan eserini kurtarm , hem de klsik kafiyelem e tarznn sk ve kaideli
enberini krmtr.
D ikkat edilirse, engnm ede Trke kelim elerle yaplm kafiyeler daha ok
gnlk hayatla ilgili hususlarn ya da Ahmed-i D anin kendi yaad hayat tarzyla
ilgili olan blm lerin anlatld yerlerde daha ok kullanlm tr. M esel bir iki
meclisinde elenen insanlarn tasvir edildii XIII. blmde Trke kelimelerin veya bir
Trke kelimeyle bir yabanc kelimenin kafiyelendirildii beyitlerin says birden bire
artar. H atta 504-539. beyitler arasnda sadece on iki beyitte yabanc kelimelerle kafiye
yaplr. Ayrca aacn kesilm esi, hunun ldrlm esi ve etinden eitli yem ekler
yaplmas gibi gnlk hayatla ilgili hususlar anlatlrken de ayn durumla karlalr:
(1128)
ba / ya
brakd / yakd
(1129)
rakdan / ayakdan
(1130)
kkmden /
taa
zdegmden (1131)
baa
(1195)
/
ad
zd
/
ad
(1132)
ad
(1196)
/
urd
gezerdi
/
dzerdi
kanurd
(1198)
(1186)
/
elini
dilini
uand
/
boand
(1187)
(1199)
/
alur
/
drir
peykermi
derim
(1188)
(1200)
/
elinde
/
bilinde
oturd
turd
(1193)
(1201)
/
atd
/
batd
barlar
arlar
(1194)
(1202)
/
talam
kulan
ierdi
/
geerdi
(1133)
(1203)
/
H lbuki slm kltrnun ve slm edebiyat ananesinin daha ok nfuz ettii
tevhid, nt, Em ir Sleyman ve Mehmed Paay meth eden blmlerde, klsik bahe ve
b a h a r ta sv irle rin d e d a h a ok yab anc k e lim e le rle kafiye y ap lr. M esel, nt
blm nde 94-124. beyitler arasnda Trke kelim elerin birbiriyle kafiyeli olduu
sadece iki beyit bulunm aktadr. Yine engin musikdeki hneri anlatlrken, klsik
kltrle yakndan ilgili olan bu ksmda Trke kelim elerle yaplm kafiyelere oz az
rastlanr.
Ahmed-i Da Trke kelimelerle kafiye yaparken isimleri isimlerle, fiilleri fiillerle,
ndiren de isim ve fiil cinsinden kelimeleri birbiriyle kafiyelendirmitir:
iridr
/
idr
(63)
egrge
/
rke
(1111)
diiden
/
iiden
(739)
barlar
/
arlar
(1202)
Kafiye, engnm enin musik yapsn m eydana getiren en nem li unsurlardan
biridir. engnm ede tam, zengin, mukayyet ve cinasl kafiyelerin bulunduu beyitler
arka arkaya sralanr. H atta bir ok beyitler zl-kafiyeteyn ve zl-kavaf beyitlerdir.
Bylece musik leti engin hikyesi olan konuya paralel olarak, engnmede zengin
bir musik ve henk de temin edilmi olur. engnmede bilhassa mukayyet ve cinasl
102

kafiyeler dikkati ekmektedir. Hepsi gsterilemiyecek kadar fazla sayda olan bu tip
kariyelere burada bir ka misl vermekle yetineceiz. Mukayyet kafiyeler:
sine
(1226)
perdesine
/
m ecrif
(923)
carif
/
m
(1351)
/
ayru
(927)
ayn
/ aham
Glh
ahi
(1362)
(938)
ayaa
/
yaa
/
mln
cemalin
/
kuvvetini
(1359)
etini
(939)
/
talic
metlic
(1408)
rm
/
rm
(1189)
/
M etinlerde pek ok rastlanan cinasl kafiyelere bir ka misl verelim:
crcasndan /
crca senden (761)
{ulunur
/
tolu nr
(236)
/
yimii
kemne
kem ane
(805)
yimii
(329)
/
yz
yz
(904)
rahm et
/
rahm et
(339)
/
esrar
asrar
(906)
dilden
/
dilden
(405)
/
srmeldr /
Srmelidr (1171)
kara
/
kar a
(453)
ya
(1181)
kann
/
knun
ya
(803)
/
Farahd
ferah ad
(874)
(1363)
erhe
/
erha
/
engnm ede zl-kafiyeteyn ve zl-kavaf kafiyelerin bulunduu beyitler de az
deildir. Mesel:
Yegindr devleti v nureti gey
Uludur mlketi v evketi gey (136)
Ulu devlet yce himmet ar ba
k nicm et kat heybet uzun ya (138)
Gne bir zerrece yok rifcatinde
Denizler katrece yok himmetinde (143)
ab gl goncamn am nikbn
Seher gl yzine sam gl-abm (379)
M nacat ehli benden zevk vecdi
H arabat ire benven eyh-i Necdi (866)
Bell bildm seni bir gene erisin
Vel gster o gencn kancarsn (912)
Egeri abr ider ck cefa-ke
Vel m acukdan lutf u vefa-hva (948)
Mucallak Krsl v cArun hakyn
M utabbak yirdeki fern hakyn (957)
Nebi H dun halas furatyn
Dahi Ltun necat nuratn (966)
Nebiler hanun hs hakyn
Veliler dk ihlas hakyn (986)
G etrd cakibet bu enge dakd
Vellkin bl-caceb cenge brakd (1050)
M utarr yapraum berg-i semenden
M rekkeb topraum mg-i H utenden (1062)

103

Ahmed-i Da, engnmede Trk halk edebiyatnda ok yaygn olan yarm kafiyeyi
ok sk kullanm aktadr. Dier kafiye tiplerinde olduu gibi, bu tipte kafiyelenmi
beyitler de engnmede saylamyacak kadar oktur. Onun iin biz burada sadece bir
ka misl vermekle yetineceiz: simlerle yaplm yarm kafiyeler:
/
kamdan
(1804)
yimiden
Yem endr
revandur
(491)
/
/
reng-rezler
(1102)
gzler
b
(559)
ho
/
(1234)
kefenler
anlar
(1022)
birisi
/
kars
/
yzinden
/
tozmdan
(1279)
lden
(1026)
uludan
/
Fiillerle yaplm yarm kafiyeler:
(1434)
dutarsn
alur
drir
(1188)
/
yitersin
/
(1442)
/
karmaz
aurd
(1305)
irimez
dirdi
/
(1443)
yilerz
alaruz
bilrsin
/
klursn
(1368)
/
Yarm kafiyenin yan sra eski yazdaki yazl eklinin byk bir nem kazand
gz kafiyesine engnmede rastlamak mmkndr:
sancan

revnakn

yaknden

/ sarakndan (332)

(159)yund

fitnesiydi

/sevndi

/grmesiydi

(1003)

(1178)

m isllerinde sancak ( Jrr' ) yerine *sanca+ (

) yazlarak, revnak
kelimesinin yazl ekli dnlmtr. Ayn endieyle ok-/ koy-, yun-/ sevn- fiilleri
kafiyelendirilmitir. fitnesidi (fitnesiydi) kelimesine kafiye olabilmesi iin grmeziseidi
kelim esi g rm esidi (grm esiydi) eklinde yazlm tr. Ayrca yy- nisbet ekiyle
kafiyelendirilm i u k elim elerde de yine gz kafiyesi bulunm aktadr. Bu ekilde
kafiyelemeye engnm ede ok rastlanld iin aadaki misllerle yetineceiz:
niyaz
/ megaz
(168)
ilah
/ secde-gah (200)
murad
/ ad
(208)
engnmede bazen bir kelime dier kelimeye eklenen ekle kafiyelendirilir; bazen
de ok n d ir o la ra k ayn ek in iki kelim eye e k le n iin d e k i zel d u ru m u n d a n
faydalanlarak yaplm kafiyeler bulmak mmkndr. H er iki duruma bir ka misl
verelim:
ide
ferite
(230)
mzcafer
(1204)
tolular
/
/
karnca
varnca
(258)
segirdr
(1292)
sunkur
/
/
yaknden
sarakndan (332)
bay-a
geda-ya
(149)
/
/
yar
anlar
(903)
hma-y
ay-
(205)
/
/
yir
tenler
(1027)
dilrba-ya
ay-a
(537)
/
/
Yukardaki misller arasnda ide/ ferite hari olmak zere Ahmed-i D anin,
yazldaki ekil benzerliine byk bir nem verdii anlalm aktadr. Bu ekilde,
yazltan ok telffuzun nem kazand dier bir misl de k e/h va mislidir. Says
104

ok az o lm a k la b irlik te , bu iki m isl o n u n kafiye y ap m n d a te l ffu z a nem

v e re b ile c e in i g s te rirse de, y azltak i ekil b en zerli in i k o ru m ak dncesi
en g n m ede hkim bir tem yl olup, dier kafiye k u ralla rn a da ara sra riyet
ed ilm ed i i g r l r. M esel engin a zn d an sylenen terci-i b e n d in 684-590.
beyitlerini meydana getiren bentteki kafiyeler yledir: ictibarm-kennn-varm-nigarlng v arn -zrn -h u m arn -y arm . N igrin ve yarn k elim eleri kafiyenin -arm - arn
olduunu gsteriyor. F ak a t -m hecesi, ictib arn -k en an n -g v arn - zrm -h u m n n
kelim elerinde 3. ahs iyelik eki ile akkuzatif ekini tekil ettii iin redif olmaktadr.
Btn bunlar Ahm ed-i D anin engnm ede kafiye hususunda pek titiz olmadn,
ekle bal kalm a uruna, bazen kurallarn dna ktn gsteriyor. Bunun dier bir
delili de engnmede kurallara uyulmadan yaplm kafiyelerin bulunmasdr. Mesel
ayn yapm ekinin veya ayn yabanc ekin kafiye olduu yerler vardr:
ar-gah
/
penc-gah
(605)
yankulanur
/
ulanur
(623)
reyhln
/
seltn
(1060)
Y ine k aid elere uyulm adan ayn cinsten A rapa iki kelim eyle kafiye yapld
grlr.
kri
/
zikri
(969)
dk
/
ck
(975)
A rapada bulunm ayan harfinin bir A rapa kelim edeki c harfiyle kafiyelenmesi
k aid ey e uygun olm ad hld e, en g n m enin b ir b ey tin d e byle b ir d u ru m la
karlalr:
a
/
muhta
(78)
en g n m ede kafiyesi olm ayan veya sadece re d ifle re d ay an an b ey itlere de
rastlam ak mmkndr:
cj]me]-yakTne /
cayne]-yakne (82)
m ahzenidr
/
mahzenidr (993) ahib-dilanest
/
ahib-dilanest
(1391)
karusmda /
yannda
(175)
bu cehana
/
ah- cehana ( 1 4 1 4 )
rahm et
/
rahm et
(1430)
nr- dde /
dde
(879)
krimiz var /
admz var
(1438)
B u n lard an bir ounu m stensihlerin yanllkla veya dalgnlkla bu ekilde
yazabileceini dnebiliriz. M esel orijinal nshada prr kelimesinin peyrev ikinci
m srad ak i so h b etin cire t, ilk m sradaki m ahzen ve ra h m e t k elim elerin in ise
m acd en nicm et eklinde olmalar mmknse de, yakln, dde, cehan kelimelerinin
baka kelim elerle m eydana getirdikleri birleik ekilleri Ahm ed-i D anin farkl bir
kelime gibi kabul ettii anlalmaktadr. Komdur / sylemidr, karusmda / yannda
ekillerinde ise yine gz kafiyesinin tesiri olduu dnlebilir.
e n g n m e nin b ir ka y e rin d e kafiye ve v ezin z o ru y la b az k e lim e le rin
telffuzlarnda deiiklik grlm ektedir. Bu deiikliklerin bazs bir kelim enin iki
trl telffuzundan birini semek eklinde olmutur. Bazlar ise Trke kelimelerdeki
vokallerin uzun ve ses uyumuna uygun olmayan okunular ile ilgilidir:
105

uyhusnda
prislyle
irller

/
husnda
/yarisiyle
/
periler

(52)
(315)
(511)

likadan
zemne
kazadan

/
/
/

yakadan
yabne
yanadan

(528)
(1135)
(1191)

Btn dier mesnevilerde grld gibi engnmede de ayn kelimelerin sk sk

kafiye olarak tekrarland grlr. Mesel; gl / blbl, taht / baht, gl / snbl, gl
/ ggl, zevk / evk, af / vefa, katunda / hidm etnde, hurld / Cemld, ok / yok,
yz / gz, anlar / canlar, ba / uma, ya / ba, ba / ta gibi kafiyeler eserde tekrar
eder; veya bu kelimelerden biri bir baka kelimeyle kafiyelenir.
Ancak bu ekilde, ayn kelim elerin kafiye olarak tekrarlanm as bir m esnevide
byk bir kusur telkki edilmeyecei gibi, telffuzdaki baz zorlam alar da eskilerce
makbul saylrd. Gz ve kaide d kafiyelerin says ise engnmede nisbeten azdr.
Buna mukabil engnmenin mzikal yapsn meydana getiren en nemli unsurlardan
biri olduunu b elirtti im iz kafiyenin bilhassa zengin, m ukayyet, cinasl ve z lkafiyeteyn ekilleri eserin btnne hkimdir. Kafiyesiz beyitlere gelince, bu beyitlerin
ekseriyetinin mstensihlerin elinde bozulduunu gznnde bulundurmak gerekir. u
hlde, zam an zam an kafiye hususunda pek titiz davranm am olm asna ram en,
A hm ed-i D anin ounlukla eserde henk ve selseti tem in iin uurlu bir ekilde
kafiye zerinde durduunu burada sonu olarak syleyebiliriz.
c. Redif: engnm ede byk bir nem kazanm olan redif, daha ok olur,
olsun, olupdur, eyler, ierler, balar, var, degl, ben, nedendr gibi Trke yardmc
fiiller ve kelim elerden yaplm tr. engnm ede saylar daha az olm akla beraber
A rapa ve Farsa kelim eler de redif olarak kullanlmtr. Bunlar arasnda en ok
tekrar edilenler hemie, gl, mehur, reyhan, em ende redifleridir. Eserde bazen
birden fazla redife rastlamak mmkndr: ol hemie, it hemie, olsun hemie, ider ol,
iden kim, ider gl, iden ben gibi.
d. Aliterasyon ve assonans: Vezin, kafiye ve redifin yan sra engnmede henk
ve musikyi temin hususunda ba vurulan yollardan birisi de aliterasyon ve assonansdr.
A literasyon ve assonans bandan sonuna kadar eserin hem en hem en her beytinde
bulunmakta; sanki hi farkna varlmadan, kendiliinden bir beyitte faslalarla ayn ses
grublarnn birbirini takibettii hissini uyandrm aktadr. Fakat biraz dikkat edilirse,
eserde msra balarnn ayn ses, ses gruplar veya kelim elerle balamas, m sralarm
deiik yerlerinde veya ortalarnda ayn ses ve ses gruplarnn tekrarlanmas iin uurlu
bir ekilde alld grlr. Biz engnmedeki aliterasyon ve assonans ekillerini iki
ana ksmda toplayabiliriz. Bunlardan ilki eski Trk iirinin ananesinden gelen bataki
ses, ses gruplar ve kelime tekrarlardr. kincisi beytin btnne yaylarak tekrarlanan
ses ve ses gruplardr.
nce m sra balarnda tekrar eden ses, ses gruplar veya heceler ile kelim elere
misl verelim:
H nerde sihr idp efsn okd
H arir atlas diba dokd
106

(1033)

Gzm esrkligi nergis humar

Gbegm nfe-i mg-i tatr
(1175)
M ahabbet mahzeni n kim yrekdr
M ahabbet mahzenin yksa gerekdr(994)
Konukluk sofras n kim yrekdr
Konuklar cmlesi evden srldi (1004)
H atta bazen bir beytin iki msrandaki kelimelerin hem en hemen hepsi ayn harfle
balayabilir. M esel kelim eleri y-y, g-g, z-z, i-i harfleriyle balayan u beyit misl
olarak verilebilir:
Yrrdm gndzin gl-zar iinde
Yaturdum gice snbl-zr iinde (1158)
im di de b eytin b t n n e yaylarak, te k ra r ed en ses ve ses g ru p la rn n en
nem lilerinden bir ka tanesine misl verelim:
1. a sesi, an, na, ha, ka ve za, ra ses gruplar:
Anun krnesi canlar gerekdr
Sana canlar bana anlar gerekdr (868)
Kamu syledgn kavi gazelden
Kara kadan kara gzden gzelden(742)
Kaup kurtulsa olmaz n kazadan
Kazaya re yokdur cz rizadan (928)
Nah u nasinc ile dibc der
Kim oldur hilcat-i hakan u kayer(1034)
2. a sesi ve k, y, 1, r, seslerinin sra ile tekrar:
Kamu yalar kurur yal sararur
Sararur balar u talar karanr (1104)
3. 1, r, i, seslerinin sra ile tekrar:
Benefe otlar idm gl yir idm
Semen koklar idm snbl yir idm(1160)
4. , , ile g, k, 1, sesleri ve l, g, g, gl ses gruplarnn tekrar:
Tonand kat kat ol kurtlar gglden
Nite kim gl geyer kaftan dglden(1021)
Beni kim grdn u ben ol gglven
Dilm blbl zm bir taze glven(1029)
Bulutdan tiz geer idm segirsem
Gne glgemi grmezdi ygrsem(1165)

107

Gzi gren derdi gnli meyli

Bana mecnn olurd grse Leyli (1181)
5. m nsznn hkim olduu ses gruplarn bir ka blmde inceleyebiliriz. M esel
m ile onun yan sra e, , a, 1, seslerinin tekrar:
Kimi meftl u abyr mzelzel
M lemma0 hatt elkab mselsel (1038)
mi, den, de, di, er ses gruplar:
Kiminden dizeiler mihrb u minber
Kiminden rahl-i muhaf levh-i defter(1139)
mz, dr, d, ses gruplar:
Birimz drtdr ill drdmz bir
Gnlde uamuz bin derdmz bir(778)
m, m, m, d, de, di ses gruplar:
Dkendi cmr mddet baa geldi
m yand yregm taa geldi (1195)
6. u, a, ile s, 1, r, tekrarlar ve bu seslerin meydana getirdii ses gruplar:
Kaan kim szumun sz belrr
Deller ulanur uslu delrr
(859)
sa, su tekrarlar:
cAsn Ms-nun cbn iden sen
Mrcda Y suf sultan iden sen (933)
s, ha tekrarlar:
Nebiler hanun hs hakyn
Veliler dk ihla hakyn
(986)
7. a .ve , r, 1 seslerinin tekrar:
nilerz dkerz kanlu yalar
Ururuz taa balar baa talar
(1330)
8. i, a, , ile y, d seslerinin tekrar ve bu seslerin meydana getirdii
y, yi, di, de ses gruplar:
Yidi ylduz yidi derya hakyn
Yidi iklim yidi a ^ hakyn
(959)
Yrein yard toldurd talan
nrdi ym diy yidi kulan
(1203)
9. i, , a ve y, 1, r seslerinin tekrar:
H utende seyr idp ok yllar aylar
Hty ilinde klar inde yaylar (1158)
10. engnm ede baz beyitlerde kafiyenin btn sesleri veya bu seslerin bir ksm
kafiyeden evvelki kelim ede bulunabilir; hatta bazen ayn ses grubu beytin bir baka
kelimesinde de tekrar edebilir:
108

Gle blbl hat bakm degldr

irak pervaneyi yakm degldr (226)
u yirde kim ala sazende h-saz
Ser-z _eyleye mutrib h-vz (864)
Saman altnda sudur szlern hep
Nikab altnda gizl yzlern hep (911)
Bu sz yolda galat iz izlemekdr
Atup okm yyn gizlemekdr
(915)
Anun nz u niyz hrmetiyn
Sana halvetde raz hrmetiyn (974)
Katfe Deti v Lay- Hityl
cAcem cunnablsi H^rezm-yT (1037)
11. engnm ede baz kafiyeden evvelki kelimelerin ilk sesleri ile, beytin iki msramm
balarnda bulunan kelimelerin ilk sesleri ayn olabilir:
Ayagum dutmaz idi py-bendi
zerdm bir ekide yz kemendi(1166)
Feragat caleminde ferd azad
Yrdm gamdan imin uadan ad(1190)
e.
engnm ede dier henk unsurlar: Ahmed-i Da, beyitlerde baz kelimeleri
te k rarlam ak suretiyle engnm ede daha zengin bir henk yaratm aya alm tr.
M sralarn balarnda, o rtalarn d a veya beyitlerin m uhtelif yerlerinde tekrarlanan
k e lim elerle hengin tem in ed ilm esine m isller v erm ed en nce, bu k elim elerin
bazlarnn iki mnl olm alarndan faydalanldm, baz tekrirlerle de mnnn teksif
edildiini belirtm ek isteriz. Bylece eserde m onoton bir hengin meydana gelmesine
engel olunmu; her bir beyitte mnya uygun, kulaa ho gelen, ll yleyiler elde
edilmitir.
engnmede byle kelime tekrarlaryla henk yaratm ak hususunda eitli yollara
ba vurulm utur. Bu yollardan birisi cinas sanatdr, yani ayn ekilde telffuz edilen
veya yazlan fakat farkl m nlara gelen kelim eler hengi tem in iin beyitlerde bir
araya getirilm itir. leride edeb sanatlar bahsinde cinas sanatndan bahsedeceimiz
iin imdi engnm ede m nlar farkl fakat telffuzlar ayn kelim elerle yaratlan
henge burada bir ka misl verelim:
Sleyman-mn Hsrev-rev cehn-glr
Sikender-der mucadil-dil be-tedblr(130)
Egeri Rum taht n senndr
Kadem ur in ile Maln senndr(213)
M ahabbet gencdr gnl hazine
Ki her bir gncinde bin gene deflne(992)
Veli gafil cehnun ilerinden
Ne iler kim bilr gerdilerinden (1297)
ou d efa e n g n m ede kelim e te k ra r ve ta rs san aty la da h en k tem in
109

edilm itir. leride bu sanatdan da bahsedeceim iz iin bu hususta bir fikir verm ek
zere aadaki beyitleri misl olarak gsterelim:
Kemal-i kudretinde ok bedayic
Celal-i hikmetinde ok anayic
(23)
Benem ck ehlinn derdine derm an
Benem zevk ehlihn hkmine ferman(891)
M nacat ehlinn ol secde-gah
H arabat ehlinn ol vacde-gah (1098)
Cinas ve tars sanatlarnn dnda m sra balarnda, ortalarn d a veya beyitlerin
m uhtelif yerlerinde sadece kelim eleri tekrarlam akla engnm ede yaratlan henge
aadaki beyitleri misl olarak gsterebiliriz:
adefde dr dzendr kanda gevher
Kayadan u sudan ney neyde ekker(18)
Bilen bilmez an bilmez ne bilsn
idrak itmez an gz ne klsun (38)
zn bende veli azade benzer
G eda ret veli eh-zade benzer (741)
cAceb saz u Caceb sz Caceb yeng
An her kim grr hayran olur deng(724)
Egeri cavret olan hem-seriyem
Veli cavretden olandan beriyem (786)
Z ira anda af var candan artuk
G her var kymeti bin kandan artuk(869)
af ehli bilr zevkin afnun
Nite cak bilr kadrin vefnun (871)
Yaum sahralar derya klupdur
Odum deryalar sahra klupdur (873)
Kimine yazdlar Tevrat u ncil
Kimine yazdlar tefsir te^Vll (1210)
Bulut derya uyn yamur dzerdi
Deniz yamur uymdan dr dzerdi(1411)
T ek rar eden kelim eler bazan bir beytin birinci veya ikinci m sram daki kafiyeyi
tekil eden kelime veya onun cinas- naks ekli olup kafiyeden nce yer alr ve beyitte
yeni bir henk tem in eder:
her bir perdeden yz gsterrsin
u bir yzdr ki bin yz gsterrsin(904)
U m aram re ben b-re senden
ifa shhat kamu bimre senden (954)
Dahi ok drl nzk iler iler
Dmk! yay in Mr kiriler (1047)

110

Veli gafil cehanun fitnesinden

Cehan hd fitnedr ayruk nesinden(124)
Tekin ayrlmadum kkl kkmden
01 ayrd beni z zdegmden (1131)
Yonup balad atd enge dzdi
cAceb bir eng-i h-henge dzdi(1145)
Ayrca engnm ede daha henkli bir ifade meydana getirm ek zere, iki msrada
ayn k elim e h em en k afiy ed e n evvel te k ra rla n r. B ylece d e ta b ir i re d if
diyebileceimiz bu tip tekrarlar, engnmede zel bir syleyi meydana getirirler:
Hakayk perdesin kef itdi yzden
Dekyk cevherin nazm itdi szden(585)
u yirde kim ala sazende h-saz
Ser-agaz eyleye mutrib h-avaz (864)
Bell sensin bu gn eng-i h-avaz
Dkeli mezheb milletde h-saz(896)
Dilm kldur vel klca hatasuz
Dilmden gelmedi klca hata sz (892)
Benm mgm bile canber mutayyeb
Mrekkeb aliyemden canber eheb(1176)
engnm ede birbirine benzer olaylarn anlatld yerlerde hem en hem en ayn
beyitlerin tekrar edilmesiyle de eserin btnnde henk tem in edilmitir. M esel ipek
tellerin, hu derisinin, servi aacnn ve at kuyruunun eng ustasnn eline d
srasyla yle anlatlr:
pek teller:
om el-ka bir nakkada ddm
zm trk olan bir tata ddm (1030)
Servi aac:
om el-ka bir engiye ddm
Ne ah- h idm englye ddm (1143)
hu derisi:
om el-ka bu engiye ddm
Bt-i ini idm zengiye ddm (1218)
At kuyruu:
oii el-ka bu engiye ddm
Herlf-i mest idm bengiye ddm (1313)
Ayn ekilde servi, hu ve atn lm anlatlrken de birbirine benzer ifadelerle
dolu beyitler tekrar edilir:
Servi:
Meer bir gn kaza-y na-gehani
ka geldi u baun bauban
(1125)
hu:
111

Yrrken n-gehn bir gn kazadan

Grndi bir ka atiu bir yanadan(1191)
At:
Meer bir gn kaz-y asuman
Yrrdm n-gehn kim grdm an (1300)
Servi at ve hikyenin sonunda ir,' felekten srasyla yle ikyet ederler:
Servi:
Yigitlikde felek gerdiklerinden
Kocalurdum bu devrn ilerinden (1119)
At:
Vel fil cehnun ilerinden
Ne iler kim bilr gerdilerinden (1297)
ir:
Bu gerdn arhnun gerdilerinden
Bu devran devrinn cevr ilerinden(1331)
Bu takrarlarn dnda birbirine benzer ifadeleri ihtiva eden beyitler engnmenin
m uhtelif yerlerinde eitli vesilelerle tekrarlanr. Bylece eserin btnnde de konuya
paralel olarak yaplan bu tekrarlarla henk yaratlm olur. engnm ede bu ekilde
tekrarlanan ifadeler burada gsterilem iyecek kadar ok olduu iin, biz sadece baz
tekrarlarn beyit num aralarn vermekle yetineceiz: Can, nak, nakka, tasvir, hayal,
m nakka kelimelerinin etrafnda kurulan benzer ifadeler 419, 704, 748, 779, 826, 1063,
1172. beyitlerde; ceml, gl, glen kelimeleriyle kurulan benzer ifadeler 244, 582, 708,
709. beyitlerde; uar ku, heva, mek, vz kelim eleri etrafnda toplanan benzer
ifadeler 308, 404, 616, 650, 1068, 1247. beyitlerde; arab, ahid, kavi, iret, sohbet, zevk
ve safa kelimeleriyle kurulan benzer ifadeler 554, 668, 647, 817, 848, 1094. beyitlerde;
Leyl ve M ecnun etrafnda toplanan benzer ifadeler 634, 1181, 1335. beyitlerde; pirev
ve girev kelim eleri etrafnda toplanan benzer ifadeler 150, 617, 838. beyitlerde yer
alm tr; ayrca 609. ve 717. beyitler birbirinin ayns olup, ir ayn beyti iki yerde
tekrar etmitir.
engnm ede Ahmed-i Da hem gram er bakmndan birbirine paralel ve simetrik
cmleler ve ibarelerle hem de bir beytin iki msrana ayn sayda kelime yerletirmekle
henk tem in eder. u beyitlerde grld gibi:
Nazarda M teri talcatda hurld
Keremde H tem hikmetde Cemid (193)
Okyanlar greler ancatn
Hevesden arturalar rabetini
(319)
Ne sz vardur kim ol sylenmemidr
Ne gl bitdi kim ol yiylenmemidr (327)
Gidersem gtrrler omuzna
O turursam oturdurlar dizine
(790)

112

rdet retinde m ac neviler

Tasavvuf gesinde mnzevler (834)
M urassa0 tonlarum vlayidi hep
M utarraz hilcatm dbayidi hep (1069)
D utard iyn stmde kumr
Geerdi ohbetmde kamu cmri (1078)
Gice ser-hlarun anda yata
Dahi bengilenin gndz turag (1096)
anavber glgesinde saye-banum
akayk perdesinde iynum
(1159)
Grlyor ki Ahmed-i Da, engnmede henk ve musikyi temin edebilmek iin,
her trl yola ba vurmutur. Bunu yaparken, hareketli, ar, tiz veya kaln tonlarla
beyitlerdeki hengi ve musikyi konu, duygu ve hislere uygun bir ekilde ayarlamtr.
D aha ileride klielemi ifadelerin dnda kalan ifade zelliklerini belirtirken bu husus
zerinde duracamz iin, burada konu ile ifadenin tonu arasndaki uygunlua sadece
iaret etm ekle yetineceiz. Ayrca Ahmed-i Da okuyana ve dinleyene sylemesi ok
kolay gibi gelen fakat zerinde durup dnlnce tak lit edilm esinin g olduu
farkedilen bir tarzda eserinde musik ve hengi tem in etm itir. Bylece uurlu bir
gayretle yaratlan henk ve musik, engnm ede sanatkrane ifadenin baarl bir
yn olmutur
B. e n g n m e de i s l m k l t r n e i t s l p
a. D i n , t a r i h v e e f s a n e v i n a n l a r l a

zellikleri1

ilgili

motifler

1. Allah, Hz. M uhammed, r-yr- Gzn ile ilgili ifadeler2

engnm ede tevhit ve nt blmleri Ahmed-i D anin Allahn birliine inanm,
eriata bal bir ir olduunu gsterir. Tevhit blmnde, Ahmed-i Da, A llahn selb
ve sbut! sfatlarndan, sbut sfatlarnn kinattaki tecellilerinden, yani onun kemal
ve cem alinin btn v arlklarda grndnden bahseder; fakat onu hi kim senin
lykiyle bilemiyeceini belirtir; Allahn bykl karsnda kendi aczini, korkusunu
itiraf eder. nk onu nefsi daim a gnaha srklem ektedir. Ahm ed-i D anin bu

*Bu blm de genel olarak A. S. Levend, Divan Edebiyat, Kelim eler ve Remizler, Mazmunlar ve
M efhum lar (2. Bask stanbul 1943) ve A li N. Tarlan, eyhi Divanm Tedkik adl eserlerden ve A. N.
Tarlandan ifh olarak renilen bilgilerden istifade edilmitir.
2Allah, Hz. Muhammed ile ilgili zel deyimler ve ifadeler Kurandaki yetlere ve hadslere yaplan
telmihler iin bk. Aklama, beyit lab, 2a, 3a, 4a, 6ab, 7ab, 8a, lOab, la , 12ab, 13ab, 15ab, 16ab, 22a, 25ab,
33b, 38ab, 44ab, 47ab, 53ab, 61ab, 63ab, 69ab, 82ab, 88ab, 90ab, 92ab, 94ab, 95ab, 97ab, 99ab, lOOab,
lOlab, 102ab, 105ab, 106ab, 107, 108ab, l l l a b , 114ab, 115ab, 117ab, 237, 347ab, 405ab, 407ab, 409ab,
670ab, 932ab, 973ab, 995ab, 999ab, 1040ab. Tevhit ve nt blmlerinde Ahmed-i Da, u sre ve yetlere
dayanmaktadr: II 87, 89, 97-98, 143, 146, 253; III 2, 3, 32, 132; IV 69; V 44, 110; VI 103; VII 157-158; X
260; XI 15; XII 53; X V 55-56; XVI 2, 93; XVII 1, 80, 97; XXI 107; XXIII 40, 71; XXIV 35; XXV 14-15;
X X V I 193; XLVIII 28; LIII 5, 9,13-18; LVII 3; LXI 6; XCI; X C II1-2; X C III1-2; XCVII; CXII.

113

dnce ve inanlar, onun bir m utasavvftan ok ortodoks bir m slm an olduunu

g sterir. nk bu d n c e le rin g erisin d e, m tel, in sa n la rn eriem iyecei,
bilem iyecei ve varln yaratcs olan bir A llah anlay yatm aktadr ki bu A llah;~
varln iinde ve btn kinatta bulunan mutasavvfn A llahndan farkl, islmiyetin
tem el in an n a uygun bir A llahdr. A hm ed-i D a iin, A llah tek ve h er eyden
mnezzehdir:
Mnezzeh birlii ire cadedden
Mukaddes hazreti valid veledden
Hakim anic ferd ameddr
Sfat kul huvallahu aheddr (6-7)3
Allah, ezel, ebed, kendi kendisiyle kyim; hem saysz delillerle zhir, hem de
akim idrak edemiyecei btndr:
kayym oldur anun zt dyim
Kamu mevcd anun zatiyle kayim (11)
Zihl evvel kamu hrdan ahr
ZihT batn kim ol her yirde zahir (25)4
Biz seni hakkyla, bilinmesi lzm geldii ekilde bilm edik hadsine dayanarak,
Ahmed-i Da, Allah hi bir gzn idrk edemiyeceini, riflerin bile onu anlam aktan
ciz kaldklarn itiraf ettiklerini yle anlatr:
M nezzehdr zt her fatdan
An bilmek ne mmkin macrifetden
Bilen bilmez an bilmez ne bilsn
idrak itmez an gz ne klsun (37-38)
on Caciz olup eydrler iy pak
Keml-i m acrifetden ma carefnk (44)5
A llahdan hi bir ktlk sdr olmaz. O iyidir. nsan gnaha srkleyen, insann
kendi nefsidir:
lahi her nefes bin ah u feryad
Bana nefsm elinden dad bi-dad (58)
Bilrem ben bana taksir iderem
Koyup tor yolu egri giderem
(61)6
Buna ramen, insan byle yaratan da yine Allahn takdiridir. B urada Kuranda
bulunan ve pek ok m nakaaya sebep olan bu birbirine zt iki inancn Ahmed-i Da
tarafndan da benimsendiini gryoruz:

3Bk.
4Bk.
5Bk.
Bk.

Aklama,
Aklama,
Aklama,
Aklama,

6ab 7ab.
l l ab, 25ab.
38ab, 44ab.
61ab.

114

 sensin senden artuk yok dahi bir

Senfidr bu kamu takdir tedbr (84)
F akat Allah, insan hem iyiyi hem de kty seebilecek bir yapda yaratm tr.
nsan bu yzden neyi setiinin farkndadr. te yapt ktlklerden ve iledii
gnahlardan tr piman olan insana Allah m erham et eder:
Egeri krm azdur nicm etnden
Veli okdur midm rahm etnden (67)
Yine A llahn takdir ve yardm insan heva ve isteklerinden kurtarabilir. Eer
Allah yardm etmezse, insan ok mkl bir duruma der:
Bana tevfikni yolda iridr
rimezse im gey mkil idr
Uyar caklum gaflet uykusndan
Selamet dut kyamet korkusndan (63-64)7
R a h m a n o la n A lla h n ayn z a m a n d a , d e l le td e k a la n in s a n k y a m e tte
c e z a la n d ra c a n a in a n a n A hm ed-i D a, bu yzden o n u n vcip kld h er eyi
insanlarn yerine getirmesi gerektiine inanr:
alt u hem selam u hem tahiyyt
Kim andan tzedr ravzat- cennt (117)8
engnm enin nt blm nde, Ahmed-i D a Hz. M uham m edi ver ve ona olan
balln belirtir. Bu arada Hz. M uham m ed hakkndaki btn islam inanlardan
bahseder. O risalet tahtnn sultandr, btn peygamberlerden stndr:
Ol Ahmed kim kamudan mutafadur
M uhammeddr ki fahr- enbiydur
K eram et birle ol dk u afadan
Gerdi rtbesini enbiydan
Rislet tahtmn sultn oldur
D calem cmle tendr can oldur (94-96)9
Hz. M usa ve Hz. sa kendilerinden sonra Hz. M uham m edin peygam ber olarak
geleceini mjdelemiler ve dolaysiyle onun stnln kabul etmilerdir:
Liva-yi hamd anun adiyle m uclem
Anun avudur csabni Meryem
Anun takriridr Tenzil Kurn
Anunla fahr ider Musabni cmrn(106-107)10

7Bk. Aklama, 63a^.

8Bk. Aklama 117a^.
9Bk. Aklama, 94a^, 95a^.
10Bk. Aklama, 1063*3,1 0 7 a.

115

Hz. Muhammed, Allahn sevgilisidir. nk o yalnz Allahn sfatlarn deil ztn

(Allahn bilgisini) da bilir. K uran da bildirildiine gre Allah onu lem lere rahm et
olsun diye yaratm tr. Sen olm asaydn felekleri yaratm azdm hads-i kutsisine
dayanarak, Ahmed-i Da, btn lem in yaradl sebebinin Hz. M uhammed olduunu
syler:
Ezel birle ebed n srmed old
Ahad ztna m azhar Ahmed old
Anun kasrnda bir eyvndur eflk
Amin tevk^idr menr- levlk
D ucs n icbetde karndr
Hakikat rahm eten li3lclemlndr (88,97,114)11
te bu yzden Allahn ilk yaratt akl- evvel yani akl- kll de onun yznden
yaratlmtr:
Zihi seyyid kim fahr- rsldr
Tufeyli mektebinde cAkl- klldr ( l i ) 12
K inatn var oluunun sebebi olan Hz. M uham m edin A llahn huzurundaki en
aa mertebesi, Cebrailin sidretl-mntehdaki mertebesidir:
Anuh cd bile mevcd kevneyn
Anun edn makam Kabe kavseyn (105)13
Allahn sevgilisi Hz. M uhammed (Habibullah), Allah tarafndan ge ykseltildii
M irc gecesinde, ayann topra ar zerine tc olmu, felekler (gk) ona merdiven
vazifesini grmlerdir:
Giceler halvetidr Kadr Micrac
Aya topra cAr zredr tc (101)14
Bulutlar haymesinn saye-ban
Felek Micrcmun bir nerdbn (104)
Hz. Muhammed, Mirc gecesi mmeti iin Allahdan efaat dilemitir:
efacat birle clemde calemdr
Anun n mmeti hayr-l memdr (113)
A llah, K uran Hz. M uham m ede C ebril vastasiyle indirm itir. Bu yzden
Cebril (Ruh-l kuds veya Ruh-ul emin) onun srdadr:

n Bk.
12Bk.
13Bk.
14Bk.

Aklama,
Aklama,
Aklama,
Aklama,

88ab 97ab, 114b (Kuran X X I,107).

l l l ab.
105ab (Kuran LIII,9).
101ab.

116

Anun Ruh-l kudsdr am-gsar

Anun Rh-l emindr perde-dr (102)15
Ahmed-i Da, engnmede drt halifeyi mslmanlarn rehberi olarak zikr eder:
Eb Bekr < > cmer cOmn u Haydar
Kim anlardur dkeli yolda reh-ber (119)
Ayrca Hz. Ebu Bekiri sdk (yani doruluu), Hz. m eri adleti, Hz. Osman hays
ile ver ve Allahn huzurunda bu vasflaryle makbul olduklarn syler:
Eb Bekrn sana dk hakiyn
Dahi dkmda ck hakiyn
cm er cadli v dad heybetiyn
Dahi cOman hayas hrmetiyn (975-976)
Hz. Aliyi ise u vasflaryla zikr etmektedir:
cAllnn cd v cilmi hakiyn
Vefas efkat hilmi hakiyn
(977)
Ayrca atn kendi hikyesini anlatt blm de, Hz. Ali, Hz. M uham m edin hediye
ettii D ldl16 adl at, Hz. M uham m edin amcas Ham za da Per-zd adl akar (al
renkli) at dolaysiyle yd edilirler:
Ben idm Ham zanun akar per-zd
cAlinn Dldli mehr iden ad (1239)
A hm ed-i D a, Hz. A linin oullar Hz. H aan ile K erb elda ehid den Hz.
Hseyini bir beyitte zikr etmeyi unutmaz:
H aan hulk rizs hrmetiyn
Hseynn K erbels hrmetiyn (978)
B t n bu b e y itle r, A hm ed-i D a nin H z. A li ve ev ld n a husus bir m n
yklem ediini, onlar Hz. M uham m edin ilesinden olduklar, tadklar yksek
vasflar ve ac sonlar yznden andn, Hz. Aliden baka, dier halifeye de nem
verdiini, dolaysiyle snn bir ir olduunu gsteriyor.
Ancak Ahmed-i Da, mncat ve nt blmlerinde, Allahn birliini, btn varln
y aratcs olduunu, insan larn b t n g ay retlerin e ram en onu an lam ak tan ciz
o lduklarn, Hz. M uham m edin btn yaratln sebebi olduunu anlatrken, bu
fikirlerini daha iyi pekitirmek iin tasavvuftan, ilm-i kelm dan ald ifade ve tbirleri
de kullanmtr. M esel cayn- manzr, cayne'Jl-yakn, cilmel-yakin gibi tbirleri ve u
sufyne ifadeleri burada misl olarak gsterebiliriz:

15Bk. Aklama, 102ab.

16Abdlbaki Glpnarl, Mesnevi ve erhi, (6 cilt, Babakanlk Kltr Mstearl, Kltr Yaynlar,
stanbul 1973-1974), C. I, s.578, b.3450

117

Anun kim caynna Hakdan gele nr

Gir nazrdur anda cayn- manzr (33)
Yakn it cilmmi cilme3l-yaklne
ridr caynum cayne3l-yaklne
Beni benlik iinde dutma marur
Beni benden alup tevhide irgr
sensin senden artuk yok dahi bir
Senndr bu kamu takdir tedbir
Bana bu benlik senlik gerekmez
Kamu sen ol bana benlik gerekmez (82-85)17
lm-i kelm da kullanlan araz, cevher, cillet, culvl, sfli, cakl- kll gibi tbirler de
u beyitlerde gemektedir:
Anun zat ne cevher ne carazdur
Yaradur cilleti yok bi-arazdur
Kamu cillet bu yolun reh-beridr
Veli ol cmle cilletden berldr (12-13)
Hired culvlde v sflide seyrn
der lkin an bilmekde hayran
(39)
Zihl seyyld ki ol fahr- rsldr
Tufeyli mektebinde cakl- kldr ( l i ) 18
M ncat ve nt b l m lerin d e daha ok ananevi slm anlayna bal kalan
A hm ed-i D a, eser boyunca tasavvuf fikirler ve inanlarla da karm za kar. Bu
yzden de tasavvufa it ifade ve tbirleri bol bol kullanr. Fakat bu fikirler, o devirde
bir suf kadar suf olmayanlar tarafndan da benimsenen ok yaygn fikirlerdir. Ayrca
Ahm ed-Danin bu asl dnceleri burada daha ok, engin hikyesine bal fikirler ve
in a n la rla y ak n d an ilg ilidir. H ak ik ati, yani kendisini aan sonsuz ilh gc,
lm szl aram aya kan insan sem bolize eden eng, her snftan insanla dost
olduunu ve her trl mecliste alndn kendisini rindlerin, kalenderlerin, riflerin,
bilhassa klarn dinlediini anlatrken, kendiliinden tasavvuf ifadeleri ve tabirleri
kullanr:
benden feth olur bb- hakikat
baha uymdur ahb- tarikat
Katumda muctekif her rind crif
Szmden mnkeif drl mecrif (780-781)
Vesile clem-i ervaha benden
arb- m acrifet akdha benden (883)
Slk itmi kamu yollarda seyrm
cbdet-hne-i kuds ire deyrm

17Bk. Aklama, 33^, 82ab.

18Bk. Aklama, 12a^, 13a^, l l l 3^

118

M nct ehli benden zevk vecdi

H arabat ire benven eyh-i NecdI
Benem emm arenn fknda alet
Benem Levvamenn zhdinde halet (885-887)
eng zhd ve takv shibi insanlar tenkit eder. nk onlar riyakrdr; gerek bir
deer olan sevginin deil, kendi m enfaatlerinin peinde koarlar. Bu koyu softalarn
eng almay gnahdr diye yasak etm eleri bu tenkidin balca sebebi olmaldr. Z ira
engin bulunmad tek meclis onlarnkidir:
Anun kim m acrifetden yok vukf
Hufa kim ola zerrk fl
M acazallah olardan gey kaarven
Grrsem ta atup toprak aarven (853-854)
Bu yzden eng, zhd ve takv endiesini bir tarafa brakmtr. nk o, hi bir eyin
karln beklememektedir:
U ruram taa tevbe iesini
Koram bir yana zhd endesini
Oluram rind crif l-ball
Ne mzdi fikr iderven ne vebali (850-851)
G rlyor ki, eserde zhidlere atma, klar, sufleri, rifleri vme, tasavvuf
ifade ve tbirleri kullanm a tam am en hikyenin konusunun gerektirdii bir durumdan
domaktadr. nk Ahmed-i D anin akla dolu, kendi asln arayan insan ile suf ve
rif arasnda da pek ok benzerlikler bulunmaktadr.
2.
D ier peygam berlere it kssalar: engnm ede dem, dris, Nuh, brahim,
M usa, Y kup, Y suf, D vud, Sleym an, sa v.s. gibi p ey g am b erlerd en , onlarn
mucizeleri ve kssalarndan bahs edilir veya ksaca bu mucizelere, kssalara telmihlerde
bulunulur. Ancak bu peygam berler arasnda Hz. Sleyman ve babas Hz. Dvud, Hz.
Eyp, Hz. Musa, Hz. Ysuf, Hz. Hzr ve Hz. sann engnmede zel bir yeri vardr.
Bu peygam berlerden engnm enin m uhtelif yerlerinde, m uhtelif vesilelerle bahs
ed ilir. D i er p ey g am b e rler ise en g n m enin C evb- m e ft l b alk l XIX.
blm nde sadece birer beyit ierisinde zikr edilmilerdir. Bu yzden nce Ahmed-i
D anin engnm ede nem le zerinde durduu peygam berleri ve onlarn kssalarm
gzden geirm ek, onlarn hangi m nasebetler iersinde hikyede ele alndklarn
belirtm ek gerekmektedir. imdi engnmedeki nem srasna gre bu peybamberleri
ele alalm:
Bilindii gibi Ahm ed-i Da, engnm eyi Em ir Sleym ana ithaf etmitir. te
Em ir Sleymann, Hz. Sleymann (. m 935)19 adn tam as ire hkm dar ile

19H z. Sleymann hakknda daha fazla bilgi iin bk. bu eserde Blm IV, 6. Ayrca Hz. Sleymana
it Kurandaki yetler ve Ahd-i Atkdeki bilgiler iin bk. Abdlbaki Glpnarl, Mesnevi ve erhi, C. I, s.
286-287, b.961, s. 365-366, b. 1587, s. 505, b. 2750. C. II, s. 261-264, b. 1601-1604. C. III, s. 380, b. 3104.

119

Hz. Sleyman arasnda mukayeseler yapmak imknm vermitir. Ayrca Hz. Sleyman,
peygam berler arasnda Hz. Dvud dnda, kudret ve kuvvet sahibi hem peygam ber
hem padiah olan tek peygamberdir. Bu bakm dan da Ahmed-i Da, Emir Sleyman
Hz. Sleymana, veziri Mehmed Paay da Hz. Sleymann idaresi ve tedbiriyle mehur
veziri saf bin Berahyya benzetmitir:
Eer Keyhusrevn devran gedi
Sleymansn bu gn devrn senndr(698)
D urur begler ninde karusmda
Sleymndur zi af yannda (175)20
ir, Em ir Sleymanla kendisinin mnasebetini Hz. Sleymanla karnca arasnda
geen kssaya telm ihde bulunarak anlatr. Em ir Sleym ana eserini sunan ir, Hz.
Sleymana bir ekirge budunu armaan eden karnca gibidir:
Sleymansn eh ben bir karnca
Kulundur her kii varlu varnca (258)
Sleymana karnca armaan
ekirge buddur kim iltr an
(283)
Em ir Sleyman, btn ins cine, hayvanlara, kulara hkm eden ku dilini bilen
Hz. Sleyman gibi kudretli bir hkmdardr:
Sleymansn bu gn calem kulundur
Bu ins cin beni adem kulundur (204)
Hz. S leym ann kularla ilgisi ve ku dilini bilm esi, ire bir ok arm lar
yaptrr. Bir taraftan ir, bir kua benzettii engin dilini ancak Hz. Sleymann
bileceini sylerken; engin sesinin gzellii, ona Hz. Sleymann gzel sesiyle mehur
b ab a s H z. D v u d u h a tr la tr .21 D i er ta ra fta n b ir b a k a y erd e k u la rn dili
(mantkuttayr) sz, A ttarn Mantkut-tayr adl mehur eserine ve bu eserde kulara
rehberlik eden, ayn zamanda Hz. Sleymann elisi olan H dhde arm yaptrr:
Klursn clemi Hdhd gibi seyr
Sleymansn okursn Mantkut-tayr (730)
cAceb kusn tersin Dvd elhan
Diln bilmez senn illa Sleyman (897)22
Sergzetini anlatt blm de, servi aac zerine kular konduunu grnce,
kendini Hz. Sleymann mehur tahtna benzetir:
Kamu kular benm stmde, sayvan
D utar ankim benem taht- Sleymn(1076)

20Bk. Aklama 175ab.

21 Kuran XXI, 81-82-XXVII, 15-44
22Bk. Aklama 730ab, 897ab.

120

A tn serg zetin in an latld blm de, at kendisini Sleym ann at olarak

tantrken, ir ihm sanatyla hem Em ir Sleymana hem de Hz. Sleymana iaret
eder:
Sleyman tamas bell ninum
D em rden tonlarum bergstvanum( 1290)
Y ine ayn blm de K u randa (Sure: C) zikr ed ilen a tla ra ve yine K u randa
anlatlan Hz. Sleymann atlarna23 telmih yaplr:
itdn ka-i vel-cdiyat
Sleyman- nebnn finat
(1237)24
Hz. Dvud25 ise yukarda grld gibi, Hz. Sleyman dolaysiyle engnmede
zikredilir. Ayrca sesinin gzelliine, ve eng (= lir) alarak Z eb u r okuyarak Allah
zikr etmesine telmih edilir (897, 969)26
Sleymanun sana kri hakyn
Atas Davudun zikri hakyn
(969)
cAceb kusm tersin Davd elhan
Diln bilmez senn illa Sleyman (897)
engnm ede zerinde nemle durulan peygam berlerden kincisi Hz. Eyptr.27
pek kllarn sergzetlerini anlattklar XIX. blmde 923.-1005. beyitler arasnda Hz.
Eybn Allahn takdiriyle nce maln mlkn, ilesini kaybettii sonra da kendisinin
hasta olduu, btn vcduna k u rtlarn t, Hz. E ybn btn bu derd ve
bellara sabr ettii, nihayet Allaha ettii dularla hastalndan kurtulduu anlatlr.28
Ahmed-i Da, Hz. Eybn vcdundan ayrlarak ba ve bahelerdeki aalara yaylan
ku rtlarn ipek bcekleri olduunu sylemekle, bu kssay kendi hikyesine balar.
nk ipek tellerinin kayna olan ipek bcekleri, aslnda Hz. Eyp gibi mukaddes bir
insann vcdundan ayrlmlardr. enge takldktan sonra, ayrldklar bu vcdu
hatrlayarak inlem ektedirler. engnm ede Hz. Eybn kudsiyetinin sabrnda ve
krnde gizli olduu ve onun sabrnn darb- mesel hline geldii sylenir:
Kaza geldkde abr itmek olur hb
Meeldr her bir ide abr- Eyyb (930)
Senn akir kulun Eyyb-i abir
Belada sabr okdur kri vafir
(998)
engnmede Hz. sann mucizelerinden nefesiyle hastalar iyi etmesine ve lleri

23Kuran XXXVIII, 31-33

24Bk. Aklama 1237ab.
25H z. Davud hakknda Kurandaki ve Ahd-i Atikdeki bilgiler iin bk. A. Glpnarh, M esnevi ve erhi,
C.II, s.106-107, b.494.
26 Kuran XXXIV, 10
27Bk. Aklama b.924ab, Eyp hakknda Kuranda ve Ahd-i Atikde bulunan hikyeler iin bk. A.
Glpnarh, ayn eser, C.I, s.418-419, b.2105.
28 Kuran XXI, 83-84; XXXVIII, 41-44

121

diriltm esine tem as edilm itir.29 Divan edebiyatnda sevgilinin duda hastalar iyi
ettii, klara can ve hayat balad iin, sevgililer bu zellikleri bakmndan Hz.
Isaya benzetilirler.30 Ahmed-i Da de engnmede ayn m nasebetleri kurmutur:
Kamu csi-nefes ck u hevesde
ller dirgrrler her nefesde
(330)
Yrei ck odndan hep dikenl
Kamu cIsl nefesl Dvd nl
(440)
Ayrca Ahmed-i Da, bahar ve bahar rzgrn k ile birlikte lm olan varla yeni
hayat getirdii iin ldkten sonra tekrar dirilerek gk yzne ktna inanldndan
Hz. sann nefesine benzetir:
Sab dem urd n csi deminden
H aber virdi haytun caleminden (346)
E m ir S leym an da k u lla rn a b a lad ih s a n la r la o n la ra h ay at verm esi
bakmndan Hz. sa gibidir. Ayn zamanda onun yceliinin m ertebesi, Allah tarafnda
gn drdnc katnda bulunan gnee ykseltilmi olan Hz. sann m ertebesine,
dolaysiyle gnee, benzetilir:
Mesih - enfs u hem cIsi - kademdr
Vel Ysuf-ceml Hzr-demdr (132)
Bu gn lutf ile ol cs-nefesdr
Kime kim bir nazar kldysa besdr (152)
engnm ede H zrn31 b- hayat (b- Hayvan, b- Z indegn ve bengisu
lmszlk suyu) aram aya kan skenderle birlikte yola ktna, ancak zulm et
diyarnda b- hayat Hzrn bularak itii ve lmszle kavutuuna dir telmihler
vardr. Ahmed-i Da, Divan edebiyatndaki ananeye uyarak, kane hisleri anlatrken
sevgiliyi Hzra, klara lmszlk balayan dudan b- hayata, kesrette ve
karanlklar iinde brakan siyah san da zulmet karanlklar diyarna benzetir:
zidr Hzr zulmet zlf geys
Lebi can emesinden gsterr u (492)
A hm ed-i D a, hkm dar Em ir Sleym an da lm szlk suyunu imi olan
H zra benzetir. kiye olan dknl dolaysiyle, b u ra d a lm szlk suyunun
zmnen arab iaret ettii de dnlebilir:
Sikendersin a ol b- hayt
Hzrsn eme-i hayvan senndr (697)

29Kuran 11,49; V,110; V I,157-158

30H z. sa hakknda Kuranda ve ncilde verilen bilgiler iin A. Glpnarl, ayn eser, C.I, s.201-202,
beyit 653, s.231, b.970; C.V, s.56, b.275-276.
31Hzr iin bk. Aklama 492a^ ve ayrca bu eserin IV. blm.

122

Hzr ve skender ile yakndan ilgisi olan b- hayat, engnmede ok daha geni
bir alanda kullanld iin., onun zerinde burada biraz daha durmak yerinde olacaktr.
b- hayatn kayna G lgam efsanesine, h a tta bu efsanenin de tem elinde
bulunan bir Sm er mitolojisindeki daha eski bir motife dayanr. Y er alt dnyasna
inen tanra nannay lmden geri evirmek iin nedimesi Ninubur tanr Enkiden
teslim ald hayat suyunu ve hayat yiyeceini tayan G alatur ve K urgarra adl iki
ruhun refkatinde yer altna iner ve nannanm cesedi zerine bu iki maddeyi saarak
onu yeniden h ay ata d n d r r.32 D ah a so n ra G lgam efsan esin d e eb ed hayat
balayan bitkiyi Glgamdan bir ylan karr;33 benzeri bir hikyede daha sonra
skender ile as ve Hz. H zr aram aya kan Hz. Musa ile ona refkat eden Yac
b in N n un b an d a n geer: Y em ek zere h azrlad k la r baln d irilerek suya
atladn grrler34
slm edebiyatnda ise skender hikyelerinde skender ile Hz. H zrn hayat
suyunu karanlklar lkesinde aram ak zere yola kt, fakat bu hayat suyunu Hzrn
bulup itii, skenderin ise iemeden geri dnd anlatlr35. Ayrca gen arkada ile
Hz. M usann da lm bala hayat suyunun dem esiyle onun dirilm esine hit
olduklar Kuranda Kehf sresinde (xviii) anlatlmaktadr.36
Burada ksaca verilen bilgilerden anlalyor ki b- hayat (hayat suyu veya hayat
bitkisi) mitolojiden efsaneye geildikden sonra, efsanelerdeki kahram anlarn bir trl
ele geirem edikleri bir nesne olm utur. Oysa hayat suyu veya hayat bitkisi eski
Smer ve Bbil mitolojilerinde tanrlarn elde edebilecei bir eydir. ou zam an o,
tanrlarn yerine geip, onun sembol olur. te hayat aac gibi, tanrlarn mal olan
lmszlk suyu, yakn dou edebiyatlarnda hep tanrlarn mal olarak kalm, yani
insann eline hi bir zam an gem em itir. Bu yzden ab- hayat skender, o kadar
aram asna ramen bulamamtr. Eski mitolojik bir tanr figrnn kalnts olan ve bu
yzden tanrsal bir hviyyete ship olan H zrn ise b- hayat bulmu, imi olmas
ok tabiidir. nk Hzr insan cinsinden deildir. b- Hayatn, engnmede Hzr ve
skender ile beraber gemedii pek ok beyit vardr. Bu beyitlerde hayat hassasndan
tr su, il yerine getii iin arap, syleyene ve dinleyene iyi ve gzel duygular
alad, ebediyen kulaktan kulaa yaad iin sz, dolaysiyle edeb eser, b- hayata
benzetilir:
ular ab- hayat olm afadan
Tabayic muctedil ab u hevadan
(363)
Bnarlar evresi yal glistan
Zeberced ar iinde ab- hayvan (374)

32D. Wolkstein, S. N. Kramer, Inanna (New York 1983), s. 52-73

33Thorkild Jacobsen, Mesopotamia: The Cosmos as a state Before Philosophy, H. Frankfort, J. A.
W ilson, Th. Jacobsen (Penguin Books, 6. bask, 1963), s. 226-227; N. K. Sanders, The Epic of Gilgamesh
(Penguin Books, 1972), s. 116-117
^T aber Tarihi, kendi ktphnemizdeki yazma, vr. 162ab-164ab
35Iskandarnamah, tercme eden Minoo S. Southgate (New York 1978), s. 53-59
36 skender, Hzr ve Hz. Musann hikyesinin Kuranda getii yerler iin bk. A. Glpnarl, a.e, C.I,
s.92-95, b.223-237; s. 190, b.518

123

Diln mifthdur genc-i ftha

Balar ab- hayvan cisme rha
Sznden eme-i hayvan hacildr
uya kandur an kim tene-dildr (580-581)
ol b- Hayatn erbetinden
Kim andandur hayat- cvidanl
(665)
en g n m ede, K u ra n da A hsen-l ksas adyla b ilin en Y suf kssasnn u
ksmlar, eitli m nsebetlerle u ekilde ele alnmtr:37
Ysuf Peygamber, gzellii dolaysiyle sevgiliye benzetilir; sevgilinin evde oturmas
ile Y suf un Msrda zindanda kalmas arasnda ilgi kurulur:
Bu gn gl vaktidr evde oturma
Yaramaz Ysuf ol zindan iinde (701)
K enan ilinde oturan Yakup peygam berin en kk olu Ysuf, onu kskanan
kardeleri tarafndan bir kuyuya atlm tr. eng, kuyuya atlan ve babasndan, ata
ocandan ayr den Y suf un iniltileri ile kendi iniltileri arasnda bir benzerlik bulur:
nildm hep haberdr can elinde
Bu gn Yusuf benem Kencn elinde (882)
XIX. blm de Eyp, m btel olduu dertten kendisini kurtarm as iin A llaha
yalvard srada, Msr azizinin kars Z leyhann onun gzelliine k olm asna
m ucazzez kelim esiyle telm ihte bulunarak Y su f un gzelliini ve babas Y kubun
ondan ayrldkdan sonra ektii zdrab yle zikreder:
Mucazzez Y suf un hsni hakyn
Atas Yackbun hzni hakyn (967)
Yine aadaki beyitte Z leyhann Y sufsuz var olamayacan, yaayamayacam
syler:
Cehanda ten olur m candan ayru
Zellh Ysuf- Kencandan ayru (1365)
N ihayet M sr azizinin ryasn yormas zerine Y su fu n zindandan kartlp,
M sra aziz olm as ile Musa peygam berin asasnn ylan hline gelm esini A llahn
kudret ve takdiriyle izah eden Eyp, yine Allahn kudretine snr:
cAasn Msanun cban iden sen
Msrda Y suf sultan iden sen (953)
engnm ede XIX. blm de A llaha yalvarrken, Eyp Peygamber, arka arkaya
sralad peygam berler arasnda M usa peygam beri zikreder. Ancak burada dier

37Ysuf hikyesi hakknda daha fazla bilgi ve Ahd-i Atikde ve Kuranda getii yerler iin bk. A.
Glpnarl, a.e, C.I, s.84-87

124

peygam berler sadece b irer beyitte bahsedildikleri hlde, M usa peygam bere drt
beyitte iaret edilm ektedir. Bu beyitlerde M usann asasnn ylan olmas ve yedd-i
b eyza m u cizeleri, onun T r- S in ada A lla h la konum as, bu yzden kazand
Kelim ullah lkab, Kzl D enizden geerken, asasn yere vurmas sonucunda denizin
ikiye ayrlm as, kavm i ile b irlik te M usann kar ta ra fa gem esi, onu takip eden
Firavun ve askerinin, o anda denizin birlemesiyle boulm alar hdiselerine telmihler
vardr:38
Halile od bustan eyleyen sen
uy Fircavn in kan eyleyen sen (952)
M nact itdgi Turun hakiyn
Yed-i beyzada nurun hakiyn (965)
Y ukarda ad geen peygam berler dnda sadece XIX. blm nde m ncat
srasnda Hz. E ybn zikrettii A llahn huzurunda htr yksek peygam berlerin
K u ra n a d ay an an h ik y eleri u seb ep le rle sz konusu o lm ak tad r: Hz. A dem ,
dolaysiyle Havva, Allahn yaratt ilk insan ve cennette yaamasna izin verdii tek
peygamber olarak zikredilir:
lah dem Havva hakyn
lah CennetiPl-me^v hakiyn

(962)

Hz. drse39 gklerin esrar almtr. lk defa yaz yazan ve elbise diken odur.
365 yanda Allah tarafndan ge ykseltilmi; A llaha yakn klnmtr. Hz. Nuh40
kavminden ok mukavemet grm, ok strap ekmi, ok alam bir peygamberdir:
Nebi drs kurb rifcatiyn
R islet birle N uhun dacvetiyn (963)
ahsiyeti olduka karanlk olan Hz. drsin gerek kimlii Smer-Akat zamanna
uzatlabilir. yle ki islm gelenei, Kuranda gk yzne karldna dir bulunan
ifadeye dayanarak, onu Ahd-i A tkdeki (Tevrat) E nochun gk yzne kmasiyle
b irletirm itir (bk. Tekvin 5:24). E noch ise M usev m itolojisindeki M itatro n dur.
M itatronun Bbil dilindeki ad ise Enochdur (= Enki-Ea) [bk. Ginzberg, The Legend
of the Jews, C. V (Philadelphia 1968), s. 163, not 161]. Ayrca drs adna dayanarak,
islm gelenei bu kelimenin d-r-s kknden geldiini, bu yzden ok lim, retmen
mnsn tadn kabul etmitir. te bu zelliklerinden tr, ayn zellikleri tayan
E noch ile ve H erm es T rim egistosla ayn kii olduunu ileri srm lerdir. D aha
dorusu H erm es kelimesi bir lkap olduu ve lim m nsna geldiinden bu lkap

38 Hz. M usann Kuranda zikredildii yerler iin bk. A. Glpmarl, ayn eser, C.I, s.120-121, b.278279, s.229-230, b.869; C.II, s.92, beyit 356; Kuran vii, 107-108, 117, 103, 143, 164; xx, 18-66; xxvii, 7-14;
xxviii, 31-32; xxvi, 40-67; ii,46- 66,253; iv 153-156, 164; x, 75-93; xx, 9-97
39 Ahm ed Cevdet, Ksas-i Enbiya (6 cilt, Milli Eitim Bakanl Kltr Yaynlar, stanbul 1972), C.I,
s.4; Taber Tarihi, elimizdeki yazma nsha, vr. 32b-33a; Kuran xix, 55-56, xxi, 85
40 Kuran, xi 36-48, xxix 14, xxxiii 7, Lxxi (Nuh sresi)

125

drse ve E nocha ittir. Q abas al-qabls fi tadblr H arm as al-H artnis [A. Siggel,
Das Sendschreiben des Lichts ber das Verfahren des Herm es der Herm esse dem,
der es begehrt, D er slam 24 (1937): s. 259-293]de yle bir ifade vardr: Hermes
E nochdur, bu da drs... H erm es Srynicedir ve lim m nsna gelir; H erm es
Trim egistos ise lim lerin lim i dem ek olur... Fakat drs ad aslnda A rapa bir
k elim e d e ild ir. Bu yab an c kelim eyi, A ra p la r A ra p a d a k i d-r-s k k n e m l
etmilerdir. Bu kkle ayn kaynakdan gelen branice bir kelime K um randaki belgeler
arasnda ortaya kan Damascus C o v e n a n t . adl bir belgedeki D re ha-Torahdr.
Yani A rapadaki d-r-s kk, branicede d-r- kkne tekbl etm ektedir. D re
yorumcu, tefsirci mnsna gelmektedir. fade btnyle D re ha-Torah Tevrat
yorumlayan , tefsir ed en m nsndadr. Y ukarda ad geen Damascus Covenant
adl belgede D re ha-Torah iin yle bir ifade bulunm aktadr: ...The star is the
Interp reter of the Torah who came (or shall come) to Damascus as it is written: A
Star shall step out of Jacob and a scepter shall rise out of Israel (Num. 24:17) [bk.
D am ascus Covenant (CD) 7:13-20]. Bu yldz ad Yunanca H erm es, A rapa U trid,
L tin ce M ercury olan yldzdr. U t rid in B bil dilindeki ad N ab olup, tan r
M ardukun oludur ve onun ktibidir. M arduk gne tanrs olduuna gre Nab
gnein ktibidir. Ayn ekilde Mercury yani Utrid ve Enoch da tanrnn ktibidirler.
Zira hem Utrid, hem Enoch ellerinde kalem tutarlar ve bu kalemle tanrnn szlerini
yani lh kanunlar hakkederler ve slm gelenekte de drs kalem le ilk yaz yazan
peygam berdir. N abnun am blem i de bir kalemdir. Enoch da Hz. drs gibi 365 yl
yaamtr... u hlde drs ve onun etrafnda rlm tasavvurlarn islmiyete nasl
getii sorusu, K um ran y azm alarn d a b u lu n an D am ascus C o v en an t sayesinde
cevaplandrlabilir.
Bbildeki ve Musev geleneindeki drs-Herm es figr H arranler ve Yem ene
g etm i olan Y em enli M usevler ve Y em ende gelien M aniehizm in etkileriyle
islmiyete gemitir. Ancak islmiyette drs, tanr ve yldz hviyetini kaybetmi ve
bir peygamber kimliine brnmtr. Fakat islmiyette bile onun tanrsallndan bir
takm izlerin kalm olduu grlm ektedir. Btn bu bilgiler Y oram E rd e rin u
yazsndan alnm tr: The Origin of the nam e drs in the Qurn: A study of the
influence of Qum ran Literature, JNES, C.49, say 4 (Chicago 1990), s. 339-350.
A ncak Y oram E rd e r d rs /T re h a -T o ra h /H e rm e s /M e rc u ry /E n o c h /N a b
ilikisini ortaya koymakla yetinmitir. Hlbuki George A. Barton daha da ileri giderek
Enoch kelim esinin aslnda Sm er yer alt ve yer yz sular tanrs olan E nkinin
branice karl olduunu belirtm ektedir [bk. Archaeology and the Bible, ksm II, s.
266]. Enki ayn zam anda S m ere m edeniyet g etiren tan rd r. Tpk E noch gibi
retm endir, yorum cudur. Ayn ekilde drs de insanlara yaz yazm asn ve diki
dikmesini retmitir. Bu durum da Enki ile Nab arasndaki ilikiye bakmak gerekir.
Nab gne tanrs M ardukun olu olup, M arduk Enkinin oludur. Smerde tanrlar
yalandka yani aradan uzun zam an devreleri getike, daha enerjik ve daha gen
tanrlar babalarnn yerini ve gcn alrlar. slm devrede henz varln korumakta
olan H arran daki bu eski inanta Enkinin yerini Nabnun alm olmas hi alacak
bir ey deildir. Sonra Bbil Yaradl E fsanesinde
E nkinin yerini ve nem ini
M ardukun btn hametiyle aldn biliyoruz. Bbilin son zamanlarnda yaplan yeni
126

yl festivallerinde M ardukun yan sra N ab nun da byk bir nem kazanm aya
balad yeni yl festivallerine it metinlerden anlalmaktadr.
te Hz. drsin kimliini bu ekilde tarihin ok telerine gtrm eye m uktedir
o lm ak la, im di n m zd e yeni b ir yol am oluyoruz. Z ira bu ekilde slm
m ito lo jis in in m p h e m ve k a r a n lk la r d a k alm , a n la m v e rile m e y e n e itli
kahram anlarn ve hikyelerini daha iyi anlam ak ve yorum lam ak iin, onlar zaman
iinde takip ederek asl kaynaklarna doru gtrmemiz mmkn olabileceinden, eski
Trk edebiyatyla uraanlarmza, filologlarmza ve kltr tarihilerimize imdi byk
bir vazife dm ektedir. Son olarak bu konudaki nem li baz kaynaklar sralam ak
istiyorum:
E n o c h - M e ta tr o n a r a s n d a k i ilik i iin bk. A n g e lo lo g y , T h e Je w ish
Encyclopaedia, C. I, s. 583-597.
E n k i/E n o c h ilikisi iin bk. G eorge A. B arton, A rchaeology and the Bible
(Philadelphia 1916), ksm II, s. 266.
L a m e c h /L u m h a ile ta p n a k m u sik iin aslarn n p a tro n u o la ra k E n k i (E a )
arasndaki iliki iin ve bir de E nki/E noch ilikisi iin bk. S. Langdon, Sumerian Epic
of Paradise (Philadelphia 1915), s. 52, not 1 ve 6.
Hz. b rah im 41 p u tp erest Bbil hkm dar N em rud ta rafn d an atee atld
zam an, o ate gl bahesi hline gelmitir. Hz. brahim in bir ad da A llahn hlis
dostu mnsna gelen Halilullahdr:
Halile od bustn eyleyen sen
uy fircavn in kan eyleyen sen (952)
u brahim H allln hulletiyn
Dahi Ms Kellmn kurbetiyn (964)
Sadom Gomore halk Hz. Lta iman etmeyip, sefih bir hayat yaamaya balaynca,
A llah bu ehri helk etti. Ta stnde ta koymad; kars hri Hz. Lt ve dier
yaknlar kurtuldular. Ayn ekilde Allah, Hz. H da inanmayan Ad kavmini helk etti,
Hz. H du kurtard42
Nebi H dun hals furatyn
Dahi Ltun nect nuratyn

(966)

Hz. lyasa K u ra n d a43 b ildirildiine gre peygam berlik verilm itir. Enbiya
kssalarnda lyasn Baal adl puta kar gnderilm i olduu sylenir. B aala tapan
halk im ana getirm eye m uvaffak olam ad iin, A llaha yalvarm ve onun katm a
ykselm itir. cA c3ib3l-M ahlktta Allahn kendisine gnderdii ateten bir ata
binerek gk yzne ykseldii belirtilir. B aalin frtna, yldrm tannlariyle ilgisini
bildiim ize gre, Hz. lyasn daha sonraki m itolojik alar takip eden destan!

41 Kuran xxi 51-70, iv 125, xiv (brahim sresi)

42 Kuran xi 69-83, xxvi 160-174, xxvii 54, 58, xxix 28-35, xi (Hd); Hz. Lt ve Ht hakknda daha fazla
bilgi iin bk. A. Glpnarl, ayn eser, C.I, s.228 b.858-859; C.II, s.402-403, b.2666
43 K. vi 85, xxxvii 123-129

127

alarda Baalin insan eklindeki tasavvuru olduunu ve islmiyette Hz. drs gibi bir
peygamber ekline dnm bulunduunu dnebiliriz. Nitekim Hz. lyasm eski bir
mitolojik figr olduu baz mslman limlerin onu Hz. drs ile kartrm alarndan da
anlalabilir.44
Aadaki beyitte Hz. lyasm Baale tapan halk imana davet etmi olduuna iaret
edilir:
Hzr n itdgi erbet hakyn
u lys itdgi dacvet hakiyn

(971)

A surlulara, Ninova ehrine peygam ber olarak gnderilen Hz. Yunus, kavmine
kzp onlar terkettikten sonra, bir gemiye binmi; bu gemiden suya atld zaman onu
bir balk yutmutu. Hz. Yunus bu baln karnnda iken, kavmine yapt hakszlktan
tr tvbe ettii iin balk onu sahile brakmt45
Denizde Ynusun vahdetleriyn
Balk karnmda vahetleriyn (968)
Hz. Meryem, Hz. sann annesi olmas dolaysiyle ve Nefh-i Cebril ile hmile
kaldndan ismeti zikredilmek sretiyle Hz. sa ile birlikte iki yerde gem ektedir-.46
Liva-y hamd anun adiyle muclem
Anun avudur csabni Meryem (106)
Meslhn cilmiyile hikmetiyn
Anas Meryemn hem cimetiyn(970)47
3.
Efsanev ve tarih ahsiyetler: engnm ede IV.-V., VI. blm lerde Em ir
Sleyman ile veziri M ehm ed Paa medh edilirken, XXII. blm de de at hikyesini
anlatrken, rann efsanev tarihindeki hkmdar ve kahram anlara, M akedonya kral
skendere, eski Yunan filozoflarndan Aristo ile Efltuna islm edebiyatnda yer alm
dier tarih ve din ahsiyetlere iaret edilmitir. Yalnz rann efsanev tarihindeki

44
Bk. Yoram Erder, a. m., JNES (1990), s.340, not 11; A. Cevdet, Ksas-i Enbiya, C.I s.31; Ts, ayn
eser, s.415-416; Taber Tarihi, ktphnemizdeki yazma nshas, vr. 151a^, 183b-184at|.
te Hz. Ilyas gk yznde yeri Mteri yldz olan Baal-Ninurta-Ningirsu gibi frtna, yamur ve
im ek tanrlarna ularken, Hz. drs de yer alt ve yeryz sular tanrs Enki [EaJye uzanmaktadr.
Bahar zamannda gk yznden yaan yamurlarla yer yzndeki sular birlemekte ve bylece bu iki tanr
ylda bir defa bir araya gelmektedir. Bunlarn birlemesi srasnda ise yer yznn bitki ve hayat enerjisinin
tanrs olan Temmuz yani Hzr yeniden hayat bulmaktadr. Btn bu tabiat olaylarnn mitolojik izahlar
ve tanr figrleriyle bugn dnyann her tarafnda olduu gibi bizim de Anadoluda her yl kutladmz
Hdrellez (< Hdr lyas) gnnn ok yakndan ilgisi vardr. Bu konuda ayrca bk. bu eserde IV. blm.
45Kuran x (Y unus sresi), xxxvii 138-148, xxi 87-88. Hz. Yunus hakknda Kuranda ve Ahd-i
Atikdeki hikyeler iin bk. A. Glpnarh, ayn eser, C. II, s.480-483, b.3139-3141
46 Kuran xix, 16-21; Meryem hakknda Kurana ve Ahd-i Cedde yani nciPe dayanan hikyeler iin
bk. A. Glpnarh, ayn eser, C.I, s.411-412, b.1942, C.II, s.53-54, b.99
47Bu blmde Ahmed-i D anin neden zellikle Hz. Sleyman, Hz. Eyp, Hz. sa ve Hzr Peygamber
ile b- hayat zerinde durduu, bu eserin IV. blm okunursa daha da aklk kazanr.

128

hkm darlarndan sadece Cemd ile kahramanlarndan Rustem bu blmlerin dnda

kalan birer beyitte zikr edilirler.
ran n efsanev hkm darlarndan Cemd, m art aynn 6. gnn, yeni yln ilk
gnn Nevrz iln etm itir. Hem bu yzden hem de asl ad olan Cem e k
an lam n a gelen d k elim esinin ek len m esin d en ve a d le tin d e n tr, D ivan
edeb iy atn d a onun ile gne ve ilkbahar arasnda bir m nasebet kurulur. Ayrca
C em d yedi iklim i id aresi a ltn a alm ; yz yl a d le tle sa lta n a t srm bir
hkm dardr. A dleti ve Cm - C em adl kadehi ile m ehurdur. Bu kadeh yedi
felein srrm hav yedi madenden yaplm olup, zerinde yedi iklimin srrn gsteren
yedi hat vardr. Cm - cihan-nm , Cm - gt-nm adlaryla da anlr.48 Cemd,
ayrca arabn mucidi olarak tannr. Bu kadehi ve arab icad dolaysiyle de hikmet
shibi addolunur. Bir bakm a ran mitolojisinde gne tanrsnn karlnda duran,
Cemid, eski bitki tanrs ile ve ilkbaharda yeniden canlanan hayatla yakn ilikiler
tam as dolaysiyle, yeni yla girii kutlam ak iin yaplan enliin hikyesini yazan
Ahmed-i D anin pek tabi olarak en ok zerinde durduu bir efsanev hkmdardr.49
engnm ede Ahmed-i Da, Emir Sleyman kudret ve adlette, M ehmed Paay ise
hikmette Cemde benzetir:
Cehn bnydma cadl ile bam
Sleymn- dvm Cemid-i an (124)
Nazarda M teri talcatda hurld
Keremde Hatem hikmetde Cemid( 193)
Cem din gne, ilkbahar, bezm, arap, kadehle ilgisini dnerek Ahmed-i Da
ikiyi ok seven Emir Sleymann zevk ve safa iinde yaamasn u ifadeyle diler:
Nie kim seyr ider arh zre hurld
Elnden gitmesn bu cam- Cemid(232)
lkbaharda Ham el burcuna giren gne de Cemde benzetilir:
Hamel burcna tahvil itdi hurld
Sanasn tahta gedi h Cemid (342)50
e n g n m ede yine ra n n efsanev h k m d a rla rn d a n F e rd u n haznesi ve
cm ertlii, D r ted b iri ve m em leket idaresindeki m ah areti N uirevan (S asan
hkm darlarndan Husrev I [m.s. 531-578]) adlet ve cmertlii, Keyhusrev (Kuru-i
Kebir) kudreti, bilgi ve hneriyle, Sasan hkmdr Hsrev-i Pervizin (590-624) irin
adl sevgilisi, ebdz ve Glgn adl atlar, Keykubad ise kestane renkli at (kmeyt)
dolaysiyle yer alrlar.51 M esel Em ir Sleym an o kadar cm erttir ki F erid u n un
hzinesini yoksul ve zengine balar:

48Bk. Aklama I92a^.

49 C em din Hz. Sleyman ile ilgisi ve Hind mitolojisindeki yeri hk. bk. E. G. Brown, A Literary
History of Persia, C.I, s. 112-114; A. N. Tarlan, eyh Divann Tedkik (1964), s.234-235
5<%k. Aklama 342a^.
51A. Glpnarl, ayn eser, C.II, b.45, C.II, s.122, b.534. Fakat E.G. Brown, Keyhsrevin Kuru-i
Kebir (Cyrus m.. 559-529) olmadn sylyor; bk. E.G.Brown, a.g.e., C. I, 3. blm, s.113; ayrca bk. s.

129

cAtasm cam ider yoksula baya

Ferdn gencini virr gedya

(149)

Em ir Sleymana Feridunun haznesi bahedilmitir:

Nie kim devr ider bu arh-i gerdn
Myesserdr sana genc-i Ferdn (234)
Em ir Sleyman, Nuirevan gibi dil ve cmerttir:
Enirvan- fatlu ad mehr
Sehas cd cadli dad mehr

(134)

H em Hsrev-i Pervze iret eden hem de ayn zam anda hkm dar m nsna
gelen h u srev kelim esi zerin d e aadaki bey itte cins- nks sanatyla oyun
yaplarak, Em ir Sleyman Keyhusrevden ve Hsrevden stn tutulur:
Ne husrev kim eger Key husrev olsa
Yaraur hizmetinde peyrev olsa (172)
A rtk K e y h u s re v in d e v ra n g e m itir, im di k u d r e t ve h k m d a rlk E m ir
Sleymanndr:
Eger Keyhusrevn devran gedi
Sleymansn bugn devrn senndr(698)
Mehmed Paa da Keyhusrev gibi bilgi sahibi ve hnerlidir:
Sikender-ferr Keyhusrev-hnerdr
Zamiri ren hib nazardur
(186)

88-123.
H. Lewynin [The Babylonian Background of the Kay Ks Legend", Archiv Orientalni, C. XVII
(1949), s. 29-109] adl aratrmasndan anlaldna gre Keykubd rann Keyniyan hnedanmn ilk
hkmdardr. Zira D enkartn 4. kitabnda ilk Keyniyan hkmdarlarnn yerli hkmdarlar olmayp
Irakda oturan Bbil hkmdarlar olduu sylenir. Nitekim Keykubd hakknda el-Dnawar de tarihinde
onun bir Bbil hkmdar olduunu syler (bk. Kitb al-ahbr al-tiwl, nereden Guirgass, Leiden 1888, s.
14,1,3: Bbil lkesinin kral idi). Keykubadn olu olup, ondan sonra tahta km olan Key Ks da hi
ph esiz yine bir Bbil hkm dardr. Key Ks D an iyel (2-4) kitabnda N abukadnezzar olarak
gsterilirken, slm tarihileri onu Nimrud ve Buhtunnasr ile ayniletirirler. Birun Kitb al-thr albaqiyya (nereden Sachau, Leipzig 1878, s. 110) adl kitabnda rann Keyaniyan hanedanna mensup
btn hkmdarlarnn aslnda Keldani diye bilinen Bbil hkmdarlar olduunu belirtir. Btn bu
izahlara ramen gerek Keykubdm gerekse Keykvsun kesin olarak hangi Bbil hkmdarlar olduklar,
yukarda zikredilen Lewynin m akalesine kadar karanlkta kalmt. Lewy bu makalesinde Keykubdn
henz karanlklar iinde olmasna ramen Keykvsun son Bbil hkmdar Nabnaid (d. m.. 590, 556539) olduunu ve Cyrus tarafndan m. . 539da yenilgiye uratldkdan sonra ahsnn etrafnda byyen
efsaneler sonunda adnn, yerli bir ranl prens ile kartrldn bildirmektedir.

130

At kendisini tantrken, gemiteki mehur atlar arasnda Husrev-i Pervzin iki mehur
atn yle dile getirir:
Ben idm Husrevn Glgn u ebdz
Binp pervz iderdi ah Pervlz (1241)
Ayrca engnm ede Husrev, irin ile arasnda geen mehur ak maceras dolaysiyle
de zikr edilir:
Husrev grmeye rn cemalin
Pula almaz cehanun gene maln(1359)
rann estir (mitolojik) tarihine gre Sm bin Nerm nm kars ve kendisi beyaz
renkli olduklar hlde doan oullan siyah renkli idi ve beyaz tylerle kaplyd. Sm
bin N erm n, bu ocuun dv soyundan olduunu dnerek onu deniz kenarna
brakt. Tesdfen oradan geen Simurg onu buldu Elburz dandaki yuvasna getirdi
ve onu bytt. D aha sonra olunu bulan Sm ona D estn diye hitbetti. te Rstem,
D estn bin Sm bin N erm nm oludur. D estnn dier ad Z ldir. Z l ihtiyar,
aksal, ak sakall demektir. Rstem in babasnn tyleri beyaz olduu iin ona bu ad
verilmitir.52
engnm ede ran n efsanev kahram anlarndan biri olarak ehnm ede geen
Z lolu R stem e geni bir yer verilm itir. Rstem , kahram anl, gl, kuvvetli
olmas bakm ndan Em ir Sleymanla mukayese edilmi; bu srada R stem in gl,
kuvvetli, iri vctlu m nsna gelen tehem ten, aslan m nsna gelen G azanfer
lkaplarna iaret edilmitir. Ayrca dedesi, Z le nisbeten Zlolu Rstem , babas
D est n a izfeten ise R stem -i D estn diye de arlan R stem in ad etrafnda,
destn kelimesinin dier mnlar dolaysiyle eitli oyunlar yaplmtr.
Ne Rustem Rustem-i Destan olursa
Yaraur hkmine ferman olursa (173)
Rstem , ayrca alaca renkli rah adl atyla da tannr. Ahm ed-i Da, atm azndan
Rustem in atn anlatrken destn kelimesinde ihm- tensp sanat yapmtr:
Dkeli ehleri sultan iden ben
Cehanda Rustem i destan iden ben(1284)
At bir baka beyitte kendini Rstem in atyla yle mukayese eder:
Ben idm Rustem-i Z aln semendi
Ben idm merkeb-i Kaydar- hindl(1240)53

52A . Glpnarl, ayn eser, C.I, s.496, b.2436; Tus, 'Ac^ib al-makhlqt, s.418-419; ayrca bk. Elburz;
A. N. Tarlan, eyh Divanm Tedkik (1964), s.234-238
53Bu beyitteki Kaydrn kim olduu tesbit edilememitir. Ancak Kamamek-i Artakatr-i Papakanda
Kayd (veya Kayt) adl bir Hind hkmdar zikredilmektedir. Bk. E. G. Brown, A Literary History of
Persia, C.I, s. 138.

131

R stem at ile olduu kadar yay ile de m ehurdur. Ahm ed-i Da R ustem in fizik
kuvveti ve yayndan arm yaparak gzel bir imaj yaratm; engnmede baharla
birlikte balayan yamur, gk grlts ve imei yle anlatmtr:
Rustem yayn kurd felekler
A tarlar yldrm okn melekler

(355)

en g n m enin baz b ey itlerin d e ra n n efsanev tarih i ile ilgili Firdevsnin

ehnm esinde zikredilen ahsiyetlerin bazan sadece isimleri zikredilmitir. Bunlar
arasnda Efrsiyb, Zl, Behrm 54 Behmen, Giv ve dierlerini bulmak mmkndr.
engnm ede M akedonya kral Byk skender55 (l. m..323) de dier efsanev
ahsiyetler gibi Em ir Sleym an ve M ehm ed Paayla m ukayese edilm i; kuvvetli,
te d b irli, a d le tli byk b ir h k m d ar olm as dolaysiyle E m ir Sleym an, ona
benzetilm i; bu arada skenderin Hzr ve b- hayatla olan ilgisi, yani skenderin
lm szle ulam ak istei ile Em ir Sleym ann araba dknl, lmszl
deta arapta bulmas kar karya getirilmitir:
Sleymn-mn u Husrev-rev cehn-gr
Sikender-der mucdil-dil be-tedbir(130)
Sikendersin a ol b- hayat
Hzrsn eme-i hayvan senndr(697)
Mehmed Paa da evket ve azem ette skender gibidir:
Sikender-ferr Keyhusrev-hnerdr
Zamiri ren hib-nazardur (1186)
Bunun dnda engnm ede skender, hocas A ristonun onun iin icad ettii, bir
aylk yoldaki gemiyi gsteren Cm- skender veya Ayne-i skender diye adlandrlan
ayna dolaysiyle zikr edilir:
Sikender gzgsisin dutmal pas
Ne gizl tabi urursn inredp tas (908)
Ayrca at kendi kuvvetini ver ve ok m uhkem yaplm Sedd-i skenderi dahi
iftesiyle ykabileceini sylerken, skenderin Sedd-i skenderi Y ecc ve M ecc
kavminin saldrlarn nlemek iin yaptrm olduuna da telmih etmi olur56

54Bk. Aklama 145a^.

55skender, A C.5 (stanbul 1950), s. 1078-1079.
56Tus, ayn eser, s. 234-235. skender sadece Zu3l-Karneyn adyla Kuranda xviii. srenin 83-99.
yetleri arasnda zikredilir ve onun Sedd-i skenderi Y ecc ve M ecc kavminin saldrlarna kar
yaptrd anlatlr. Makedonya kiralnn Zul-Karneyn lkabyla anldn ileri sren grler olduu gibi
ZuI-Karneynin, rann A kam enid hkmdarlarndan Kurua bir lakap olduunu, veya bir Yem en
kiralna bu lkabn verildiini ileri srenler de vardr. Ancak Makedonya kral Byk skendere Zesn
olu olmas dolaysiyle Zu^I-Karneyn dendiini ileri sren H. Ritterin fikrine itirk etmemiz gerekiyor.
nk Msrda Zesn paralelinde bulunan tanr Am monun amblemi ko olup, bu tanr banda iki ko
boynuzu tamaktadr. te Makedonyal skender Msr kiralnn ahsnda canlanan bu Zes-Am m onun
oludur. yle ki m.. 200 ile m.s. 200 yllar arasnda skenderiyeli birisi tarafndan yazlm skenderin
hayat hakkmdaki mensur bir eserde byc Msr kral N ectanebus, Tanr A m m on klna girerek,

132

Salarsam iftemi Sedd-i Sikender

Yklurd olursa seng-i mermer (1264)
Divan edebiyatnda olduu gibi, engnmede de Yunan filozoflarndan Aristo ve
E fltun akl ve hikm etin sem bol olarak geerler. M esel Em ir Sleyman akl ve
hikmet sahibi olmakta Aristo ve Efltun gibidir:
eh-i af - safa D ara - siyaset
Arest cakl u Eflatun - kiyaset

(131)

eng musikde o kadar m hirdir ki A ristoyu dahi aknla drr; onu kendisine
hayran eder. Aadaki u ifadesiyle Ahmed-i Da, A ristonun ierisinde engi de ele
alan Problem ata adl eserine de dolaysiyle iaret etm ektedir:57
M akmat ire n seyran ider ol
Arest caklm hayran ider ol
(596)
Ahmed-i Da, arab verken Aristoya gre arap insan iin ikinci bir ruhdur der ve
bylece kendi fikrim Aristonun fikriyle desteklemek ister:
Gnl aylnesi rhun gdas
Arest mezhebince rh- anl

(661)

slm dnyasnda E fltunun musik leti erganunu icad ettii dncesi de umum
olarak kabul edilm ektedir58. Ahmed-i Da, engnm enin bir beytinde bu kabule
yle bir telmihte bulunur:
itdn feylesf- z-fnm
Benm ckumda dzdi ergann (804)
Divan edebiyatnda irler, ya kendi bilgilerini gsterm ek ya da m em duhlarm
yceltmek iin bazan da gerekten konularnn gsterdii gereklilik dolaysiyle Aristo
ve Efltunun yan sra eitli ilim shalarna mensup eski Yunan limlerini eserlerinde
zikrederler. Ahmed-i Da bu sonuncular arasndadr. Ahmed-i Da de engnmede
M ehm ed P aay verken heyet, riyziye ve corafya limi B atlam yusu (Batlimls,
B a ta im u s) yani C lau d iu s P to le m a e u s u (P to lem y ) [100-178], onun E l-M icestI
(A lm agest) adl astronom i kitabn ve m ehur Y unan riyziyecisi skenderiyede
Ptolemy I (m.. 306-283) devrinde yaam olan klidisi (Eucleides) zikretmektedir:59

Makedonya kral Philipin kars Olympia ile birlemitir. skender bu birlemenin mahsldr (bk. A.
Glpmarl, ayn eser, C.II, s.29-34, b.45; Iskandarnamah, A Persian Medieval Alexander-Romance, trans.
Minoo S. Southgate [New York: Columbia University Press, 1978], Introduction s .l ve s.196-201).
57Bk. Aklama 596a^
58BehcetDr-Rhta erganunu Efltunun icadettii bildirilmektedir. Belki de bu beyitteki feylesf-i
Zfnn ile Efltun kastedilmektedir. Bk.
cAbd3l-Kdir Mer, Mekid3l-Elhn, s.135-136; cAbdlM cmin, BehcetV-Rh, s.90; H. Usbeck, ayn eser, s.71.
59nk astronomi ve matematik mzikteki eski harmoni gryle yakndan ilgilidir. Ayrca
Eukleides, Kitb al-Naghm veya al-M sk adl (Introduciton harmonica) ve Kitb al-Knn (Section
canonis) adl musikye it eserleriyle de slm dnyasnda tannmtr. Ptolemynin de ayrca Harmonica
adl musik rislesi Arapaya evrilmitir: G. H. Farmer, The M usic of Islam, Ancient and Orientlal

133

Zamiri gzgsi gt-nmadur

Micestl-bend ii klldis gadur

(192)

Btn klsik slm ve divan edebiyat irleri, Araplarn Tay boyundan ve mehur
Arap iri ve reislerinden olan Hatem-i Tayin cmertliini bir darb- mesel hkmnde
kullanrlar ve onun cm ertliini m em duhlarm n cm ertlii ile m ukayese ederler.
Ahmed-i Da de Mehmed Paay verken ayn mukayeseyi yapar60:
Sehsmdan utanur Hatem-i Tay
Gzi nli anrdr himmeti bay (187)
Nazarda M teri talcatda hurd
Keremde H tem hikmetde Cemd(193)
Divan edebiyatnda irlerimiz, iirde Sad (. 1292), Selman- Savec (. 1376),
H fz (. 1389) gibi ran ed eb iy atnn byk, klsik airlerin i kendilerine stad
edinm ilerdir. Sz sanatna dir fikirleri, kendilerinin veya bir baka irin edeb
deeri sz konusu olduu zaman onlar iin mukayese ls bu byk ran irleridir.
Ahmed-i Da de engnmede iirin stad olarak Sad ve Selman zikr eder:
Dkeli ehl-i fazl u ehl-i cirfan
Olara rek ider Sacdl v Selman
Szn ancatda mikdarn bilrler
Ne hacet ben diyem varn bilrler(275-276)61
Meer plr-i tarikat eyh Sacd
Ki hikmet gencinn ol idi nakdi (297)
leride grlecei gibi, Ahmed-i Da, engnmede musik leti engin hikyesini
anlatt iin, musik ilm in in terim lerini eitli sz oyunlar ve sanatlarla kullanm;
ayrca slm dnyasnda bu ilmin en byk stadlarndan olan Abdlmmin el-Urmev
el-B adad (. 1294) ve A bdlkadir el-M erag (. 1435)yi de engi ver ve tarif
ederken yle zikr etmitir:
Ne kim musiki vardur mmkin anda
Kamu tanlf-i cAbd-l-Mmin anda
Ne kim disen degldr nadir andan
l grene cAbd-l-Kdir andan(599-600)62
Klasik islm edebiyat ve Divan edebiyatnn efsaneleri arasna mehur efsanev inli
nakka Mani de girmitir. Mani, aslnda M ezopotamyann gneyindendir. Mild 14

Music, N ew Oxford History o f Music, C.I, s.458.

60 A. Glpnarl, ayn eser, C.I, s.492
61Bk. Aklama 275^.
62Bk. Aklama 599a^, 600^.

134

Nisan 216 tarihinde Susa (Seleucia-Ctesiphon) civarnda domu ve ilk akidelerini bu

havalide balatm tr. 241 ylnda H in d istan a seyahat etm i ve ndus vdisinden
T u ran a gemitir. 242/243 ylnda ran a dnerek E rd e rin lm nden sonra tahta
geen pur I (242-272)a ubdiyetini sunmu onun ve ondan sonra ksa bir sre iin
h k m d ar olan H rm z (272-273)n zam an n d a din retileri tevik ve kabul
grm tr. Bu arada Z erdt dininin rhiplerinin nfuzunu etkisiz brakarak kendi
dinini ra n n iinde ve dnda yaymay baarm tr. F ak at B ehrm I (273-276)
zam annda Z erdt dininin rhiplerinin, M aninin akidelerine kar atklar aleyhteki
eylem ler iddetlenm i ve Mani, B ehrm Im tevecchn kaybetmi ve 273 ylnda
idam edilmitir. Ancak yaymaya alt dini, Msr, Suriye, Gney Arabistan, Kuzey
A frik a, A n a d o lu ya D alm ay a ve Isp a n y a ya; d o u d a ise H o rasan , O rta Asya
bozkrlarna ve ine kadar uzanmtr. Bilhassa inde ve Trkistanda byk kabul
grmesi ve bu lkelerde edebiyat, ssleme ve minyatr sanatnda M ani dininin derin
etkiler brakmas sonucunda Mani inli nakka olarak slm edebiyatnda yer almtr.
Kendisinin bir ok eserleri arasnda onun dnya grn resimlerle anlatan Eikon,
A rdhang, E rjen g ad ile anlan bir kitab vardr. te Mani rhiplerinin, kitap
sslem e sanatna (tezhip ve m inyatr) ok byk bir deer vermi olm alar, onlarn
kendi p ey g am b erlerin in izinden gitm e arzu larn d an dom u o lm ald r63. D ivan
edebiyatnda irler M aniyi in lkesi, bt-i n, nak, m nakka gibi kelim elerle
birlikte sevgilinin gzellii ile veya nakkalk sanatyla ilgili yerlerde zikr ederler.
A hm ed-i D a bir kum a desenin gzelliini anlatrken, engnm ede bu ananeden
ayrlmayarak, M aniye yle iaret etmitir:
Mnakka cdet v gl-sitn
Anun hayran kalur naknda Mnr(1035)
Ayrca nakka- in kelimesiyle ona telm ihte bulunmutur:
Dkeli nak ile reng-i zemini
Kimin tasvir idp nakka- ini (1041)
Grrse rek ider nakka- ini
Mzehheb nak zengar zemini (1213)
4.
D ier efsaneler ve motifler: Yukarda iaret edilenlerin dnda baz efsane ve
inanlar da eski a M ezopotam yasndan Y akndou halklarnn, zellikle ran n
aracl ile slm kltrne gemi ve oradan da Divan edebiyatna alnmtr. Bu
efsane ve inanlar tekrarlana tekrarlana deta birer m otif ve bir nevi klie sembol

63Kurt Rudolph, Gnosis (Translation edited by R. Mclachlan Wilson, San Francisco 1983), s.329-334
vd.; Brown, A Literary History o f Persia, C.I, s.154-166; H-J. Klimkeit, Manichaean Art and Calligraphy
(Leiden: E. J. Brill 1982), s .14-16 hayat ve akideleri iin bk. s.4-13. Bu kaynaklarda verilen tarihler
birbirini tutmamaktadr. Fakat Maninin lm tarihini kesin olarak tesbit eden Uygurca bir ketebe kayd
iin bk. A. von Le Coq, Trkische M anichaica aus Chotscho.I. (Berlin 1912), s. 12, 39: ... lah Mani
peygamberin k lkesine gnn 522. ylnda, domuz y l n d a . M a n i m. s. 274 ylnda idam edildiine
gre sz edilen Uygurca metin de 796 tarihinde istinsah edilmitir. Yukarda zikredilen kaynaklarda
biribirini tutmayan tarihleri bu Uygurca ketebe kaydnn nda yeniden gzden geirmek gerekmektedir.

135

hline gelmilerdir. Bunlardan Cm- Cem, Ayne-i skender, Sedd-i skender ve b-

H ayat gibi bazlarna daha nce deinmitik. imdi ilm-i sihir ve ilm-i ncm ile
yakndan ilgisi o lan baz efsane ve m otifleri ilerid e greceim iz iin bir k en ara
brakarak, burada engnmede geen dier efsane ve motifler zerinde duracaz.
K af da: nana gre yeil zeberced renginde olan ve arz batan baa sarp
snrlayan K af dan, engnm ede Ahm ed-i D a ayni anlay iersinde ele alr.
Bylece E m ir Sleym ann lkesinin bykln ve ad letin in yayld alann
geniliini gstermek iin onu vesile yapar:64
Sana Hakdan catadur cadl insaf
Senn cadln tolupdur Kaf-ta-Kaf(206)
At da btn dnyay gezmi dolamtr:
Yi d i iklim gezp afak u etraf
Cehan seyr idenler Kaf-t-Kaf (1283)
E lburz da: H udd al-c lam da Elburz (E lbrus) T erek ile K uban nehirleri
arasnda bir da dizisi olarak gsterilm ektedir65. Bugn E lbuzun M ezr-i erifin
gney-batsnda bulunan bir da silsilesine ad olduunu biliyoruz. Bu da silsilesi Deti Arjanah ve Belh arasndan ykselmektedir. En yksek noktas 4 bin kademdir. Belh
hkmdrnn yazl bu dan dou tepesinde bulunmaktadr66
Efsanev bir da olarak zikredilen Tusnin Acibl-M ahlktna gre ise rann
dou huddunda bir dadr. Simurgun yuvas bu dadadr. Simurg, Rstem in babas
D estn deniz kysnda terkedilmi bularak bu dadaki yuvasna getirmi, bakm ve
bytmtr67.
Ahmed-i Da ve dier divan irleri bu da, ykseklii ve hameti bakmndan ele
almlardr. Ahmed-i Da, Elburz dan u beyitte zikretmektedir:
avardum karu gelse ok kl grz
Geerdm kalksam bin kh-i Elburz(1269)
cAnka: Simurg ad da verilen ve kadnla, musik ile, eng ve dier musik letleriyle
ilikisi olan efsanev, mevhum bir kutur68. M uhakkak ki onu, putperest devrinin
tan ralarn a it sem bolik anlam l m itolojik kulardan birine veya bir kann bir
bileimine doru geriye gtrebiliriz. Nitekim Arap rivayetine gre Anka, estirdeki
yars arslan yars kartal olan bir kutur69. Bu da bize Frtna Tanrs N inurta ile

MKaf da hakknda ayrca bk. Muhammed ibn Mahmud Tus, 'Aja'lb aI-Makhluqt ve Ghar^ib alMawjudat (ed. M. Sotoodeh, Tehran 1966), s.125-126; QazwInT, cA geb al Makhlqt wa Ghareb alMawjdt (ed. by Farouk Saad, Beirut-Lebanon 1977), s.215-216.
65 Hudd al-cAlm (ngilizceye evirisi V. Minorsky, ed. C. E. Bosworth, London 1970), s.445
66 H istorical and P olitical G azetteer of A fghanistan, C.4, M azar-i Sharif and N orth-C entral
Afghanistan, ed. Ludwig W. Adamec, Graz, Austria, 1979, s.2070.
67 Tus, ayn eser, s.418-419
68 Tus, $.512-514
69 Anka A, C.I, (stanbul 1950), s.437

136

Tanra nannaya it bir sembol olan mdugut kuu ile ayn vasfta grnyorsa da bu
sembol Smer-Akad devirlerinden sonra yamur, frtna tanrlarnn gne tanrsiyle
zdelem eleri sonucunda gnee sembol olmu olabilir. Bu yzden atele olan ilgisi
dolaysiyle gnei temsil ettiini de dnebiliriz. Bilhassa yokluu temsil ettii vakit,
gnein yer yznden ekildii geceye bir iaret bulunm aktadr70. Buna paralel olarak
Anka, gece ve gndz, ilkbahar ve ka da sembol olm akta, dolaysiyle b ereket ve
yamur tanrlaryla ilgili grnmektedir. Belki de bu ilikisi dolaysiyle bu ku yamur
bulutlarm sembolletiriyordu. Kaf danda yaad sylenen efsanev mevhum bir ku
olan Anka, Divan edebiyatnda yokluun ve kanaatin timsali olarak geer. Ahmed-i
Da, engnm ede M ehm ed Paann ilmini verken hner ve m arifetin kalmadn
yle anlatr:
H ner cAnka sfat olmd macdm
Anun ztndadur mevcad maclm (189)
hu da gzelliini, bir bakma maddesinin fam oluunu anlatmak iin kendini A nkaya
benzetir:
zm cAnka sfat benzer Hm ya
ki boynuzum ikki ejdehya
(1179)
H m : M enei M ezo p o tam y adaki dah a eski d e v relere u zan m ak la birlikte,
bilhassa Asur devrinden beri frtna ve gk grlts, yamur, ayn zam anda bitki ve
bereketlilik tanrsnn yerini alan gne tanrsnn, dolaysiyle tanrnn yer yzndeki
temsilcisi olan hkm darn da sembol olur. Bu sembol bir dire iinde kanatl bir
insan figrdr. Veya sadece bir kuun kanatlar ve kuyruu ile ssl bir disktir. Bu
sem bol A surda kabartm alarda sava srasnda veya savatan zaferle dnerken Asur
kiralnn ba zerinde grlr. K iraln daha aa seviyesinde bulunanlarn ba
zerinde ise hi bir vakit resm edilm em itir. Ayn sembol, ran llard a H rm zn
sembolne benzemektedir.
slmiyette devlet ve iktidarla, baht ve talihle birletirilmi ve slm edebiyatnda
Hm a kuu, devlet kuu, talih ve baht kuu olarak kabul edilmitir71
Efsaneye gre devlet kuu diye adlandrlan ve ok ykseklerden uan bu kuun
k anadnn glgesi kim in bana derse, o padiah olurm u. A hm ed-i D a, Em ir
Sleymann baht ve devletinin yceliini anlatrken, bu motife ba vurarak bu kuun
kanadnn glgesinin devlet ve baht getirdiine yle iaret eder:
Hm a devlet kudur sayesi ol
Secdet gencdr sermayesi ol

(148)

Ayrca u beyitte Hm anm ykseklerde uuu ve kanadnn glgesi ile ykseklerde

dalgalanan padiah sanca (hmyun) ve glgesi arasnda m nsebet kurulur ve bu
arada hkmdar, gne ve Hm a arasndaki iliki belirtilir:

70Bu ku iin ayrca bk. Angelo D e Gubernatis, Zoological Mythology, (London 1872), C.II, s.200-202
71 Layard, Nineveh and its Remains (New York 1856), C.II, s.339-341; Tus, cA jaib al-Makhluqat,

s.516-517

137

Hmayun glgesi benzer Hm aya

Braur rifcati hurde saye
(195)72
Hdhd: avu kuu. slm mitolojisine gre Hz. Sleymann emrinde bulunan
kulardan biridir. Hz. Sleyman onun vastas ile Belks bulmu; mslman etmi ve
o n u n la e v le n m itir73. A yrca H d h d , lde to p ra n a ltn d a suyun n e re d e
bulunduunu ok iyi bilirdi. Bu yzden Hz. Sleym an Y a3fr veya Y afr adl
H dhd su bulm a vazifesinle kullanm tr. H dhd ayrca ilkbaharla, yamurla,
asm a aalar ve zm le yani bitki dnyas ile ilgili bir kutur. Bu yzden eer bir
adam H dhdn kanyla ayaklarn boyarsa, ryasnda, fevkalde acyip eyler grr.
ran iri A ttar (l. 1221) M antku3t-tayr K ularn dili adl eserinde H dhde
nem li bir rol verm itir. nk btn kular, onun klavuzluu altnda, Sim urgu
aram ak iin yola karlar. te bu hikyelerde H dhdn gne ve su ile ilkbahar ve
yamurla dolaysiyle eski a mitolojileri ile ilgisi ok zayf bir ekilde olsa bile devam
etm ektedir. Ahmed-i Da, engnm ede H dhdn hem Hz. Sleyman ile hem de
M an tk u 3t-tay r ile ilgisini b elirtm ek iin u beyitte btn bu bilgileri bir araya
getirmitir:
Klursn clemi Hdhd gibi seyr
Sleymansn okrsm Mantku3t-tayr (730)
Yukardaki beyitte grld gibi H dhd ile Hz. Sleyman arasndaki ilikiye
telmih yaplm akta ve M antku3H ayr ile Hz. Sleymana ku dilinin retildiine dir
K uranda bulunan yete (XXVII, 16) hem de A ttarn tasavvufa dir yazd eserine
iaret edilm ektedir. Bylece iki anlamyla da beytin iinde yer alan m antku3t-tayr
kelimesiyle ihm sanat yaplmaktadr. Sleyman kelimesi ise ilk anda Hz. Sleymana
iret etm ek ted ir, fakat beytin iinde Em ir Sleym ann da bu kelim eyle zm nen
kastedildii hem en anlalmaktadr74.
M isk veya N fe-i mg-i T a t a r : R ivayete gre, gazal-i m isk adl hu, T ibet
tarafnda bulunur. Misk, bu geyiin gbeinde toplanan kandan elde edilir. Misk ii
gbeinde toplannca, hu hastalanrm; gbeini kayabilmesi iin, Tibet halk geni
sah ralard a k a z k la r akarm . hu bu kazklara gbeini s rterek karken, misk
dermi. Siyah renkli ve gzel kokulu olan misk, kalbe ve dimaa kuvvet verdii iin,
eskiden tpta il olarak kullanlrm 75. Edebiyatta siyah rengi ve ve gzel kokusu
b a k m n d a n m isk sev g ilin in sam a b e n z e tilir. Bu y zd en zlf, siyah, koku
kelimeleriyle, geldii yer dolaysiyle de Hta, H uten ve in kelimeleriyle ses benzerlii
dolaysiyle de n do ru h ata yanl kelim eleriyle b era b e r kullanlr; bu

72Bk. Aklama 195ab.

73Kuran XVII, 20-44
74 A. J. Wensinck, Hdhd, IA (C.V), s.626-627; Angelo de Gubernatis, Zoological Mythology or
the Legends o f Animals (2 cilt, London 1872), C.II, s.230-232 vd.; Tus, a. e., 464-465
75A. N. Tarlan, eyh Divanm Tedkik (stanbul 1964), s.241-242

138

k elim eler etrafn d a eitli kelim e oyunlar ve san atlar yaplr. A hm ed-i D a de
en g n m ede m g ayni m n asebetler iersinde ele ald gibi, ahunun kendi
hikyesinden bahsettii blmde misk ve elde ediliine dair yukarda anlatlan rivayeti
de aynen nakleder:
H utende seyr idp ok yllar aylar
Htay ilinde klar inde yaylar (1156)
Sanemler zlfi hep benden mucanber
Dima rayihamdan h mucattar
Tenmden her ne kan kim hk olurd
Gbegmde gelrdi mg olurd
Gzm esrkligi nergis humar
Gbegm nafe-i mg-i tatar
H tdan Rum iline vard avum
Kya baksam olur aslanlar avum( 1173-1175)
Ud- Kum an: Tusde kamr ekliyle geen Hindistandaki Kumar ehri, islm ve
Divan edebiyatnda d aac, am ber ve tavus kular ile mehurdur. Ahmed-i Da, bu
motifi bir beyitte zikreder:76
Buhur itmi saba cd-i KumrI
cAbir laden mg-i tatar

(364)

Fll-i Mengels: Mengelus adl yerde hametli ve byk beyaz filler yetitirilirmi.
A hm ed-i D a, atn heybetli g r n n d ah a iyi can lan d rm ak iin, onu beyaz
Mengelus filleriyle mukayese eder:
albetde fll-i Mengels
Depinsem rkdrdm Engersi(1260)
Y em en akiki: Y em ende kan akik ta Sheyl adl yldzdan rengini ald iin
btn akiklerden renke daha parlakm ve ruhtaki sknty datrm 77. Ahm ed-i
Da, u beyitte bu yldza ve Yemen akikine telmihte bulunur
H rm n kameti serv-i revndur
cAkkT lebleri rek-i Yemendr (491)
rem ba: Efsaneye gre d kavminin hkm dar eddadm cenneti takliden
yaptrd K uranda (LXXXIX,6-8) da zikredilen bu ba edebiyatmzda gzel bahe
timsli olarak geer. Aslnda bu tasavvur M ezopotamyada her byk ehrin tanrs ve
tanras iin yaplan tapnaklarn ve hkm dar saraylarnn etrafn d a in edilen
zengin bahelerden gelitirilmitir. Bu bahelerin en nls, Bbilde Nabukadnezar II
(m.. 605-562) tarafndan yaptrlan m ehur asm a baheleridir. E sasen cennet de
bakml bahe, park dem ektir78. Bu baheleri takliden amda daha sonra kurulan

7Qazwn, sriTl-Bild ve A hbri-Cibd (Beirut 1969), s.105; Tus, cAjib aI-Makhlqt, s.290.
77 Tus, ayn eser, s.149
78 O. C. W. G arden, Encyclopaedia Biblica. s .1640-1644; G. Roux, A ncient Iraq, s.362-363; H.
Frankfort, Kingship and the Gods, s.329-330.

139

rem Z t l-m ad adl ehir veya kasrn etrafnda da baheler tanzim edilm itir79.
D aha sonra amn kendisi olduu ileri srlen rem e benzer bir ehir de skenderden
nce skeneriyyenin yerinde yaplmtr. rem cennetin tpks bir ehir olup, talan
altn ve gmten idi. Duvarlar kymetli talarla rlm ve safranla kapl idi. eddad
bin d, bu ehrin inas bitince, Hz. H dun itirazlarn hie sayarak, onu grmek iin
yola kt. Ancak rem e bir gnlk mesfede maiyeti ile birlikte kasrgada mahvoldu80
Bu motifi Ahmed-i Da, engnmenin pek ok yerinde kullanmtr:
Eyitdi ben dahi bir serv-i azad
dm ba- rem de hurrem d(1057)
akayk cmlesi etfalm idi
rem servi benm bir talum idi (1064)
rem banda bir ahyidm ben
cAceb bir lcubet-i cdyidm ben(1154)
Beyt-i macmr: Kuranda da bulunan inana gre, dem in yaradlndan iki bin
sene evvel, m elekler tarafndan ina edilmi ve Nuh Tfanm da ge ekilmi olan bu
m abet, im di gk yznde ve tam K b enin zerin d e b u lu n m a k ta d r81. D rr-i
M eknnda Ahmed-i Bcn u bilgiyi vermektedir: Beyt-i M acmr yedinci kat gktedir;
uzunluu ve eni be yz yllk yoldur. H er gn yetmi bin melek onu ziyarete gelir; bir
g ele n m ele e b ir d a h a g elm ek iin sra gelm ez. R u h d e d ik le ri m elek onun
mvekkilidir82. Kutslii dolaysiyle Divan edebiyatnda irlerin sk sk bahsettikleri
bu mabedi, Ahmed-i Da de ayn sebeple ele alr:
Felekde Beyt-i m acmrun hakiyn
Sekiz umakda hrn hakiyn (961)
K u b b e t ^ - a h r ve M e sc id 3l-a k : K u d s te (B e y t l-m u k a d d e s) H z.
Sleymann ina ettirdii m abedin harabesi yannda islmiyetin ilk devirlerinde ina
edilen iki camidir. Bunlardan Kubbet-s-sahr Emev hkm darlarndan Abdlmelik
ta ra fn d a n H. 70 (6 9 1 )de ina ed ilm itir. Bu b in a zellik le Hz. S leym ann
tapnann "en m ukaddes" (Holy of H olies) ksmna yakn bir yere ina edilmitir.
Oysa Mescid-i aks en uzakta olan mescid, tad anlam da aka gsterdii gibi,
eski m abedin gneyinde ina edilm itir. M escid-i ak sy A bdlm elikin olu ve
veliahdi Veld (705-715) yaptrm tr83. Mekke alnm adan ve Kbe kble yaplmadan
nce, mslmanlar yzlerini Kudse yani Mescid-i aksya dnerek namaz klmlard.
Gelenee gre ise Hz. M uhammed Mira gecesi yars insan yars at olan Burak adl

79M escud, MurucuDz-Zeheb, yeni neir, C.II, s.544; eski neir, C.IV, s.87-88
80 A. J. Wensinck, rem Ztl-md, A (stanbul 1950), C.V. s.1058-1059.
81Kuran LII,4
82Drr-i Meknn, kendi ktphnemizdeki nsha, vr. l l a
83Daha fazla bilgi iin bk. Meir Ben-Dou, In the Shadow o f the Temple, The Discovery of Ancient
Jerusalem (New York 1982), s.279-280 vd.

140

bir binek zerinde nce Mescid-i aksya gelmi ve ayan Kubbet-s-sahrya basarak
oradan Cebrailin klavuzluu altnda gklere ykselmitir84.
K acbe: M ekkedeki Mescid-i h arem in bir parasdr. D rt ke olup, M ekke
civarndaki siyah talardan yaplmtr. Kbenin stnde siyah ipekli rt rtlmtr.
D ou kesin d e y erd en bir buuk m etre ykseklikte ve kapya yakn bir yerde
H a c e r 3l-esved y erletirilm itir. slm iyetten nce de kutsal saylan bir yerdi.
slmiyetten sonra namaz klarken btn mslmanlara kble olmutur. Ahmed-i Da
bu kutsall ve zellii dolaysiyle eserinde sk sk K beyi zikreder85.
Eyvn-i Mrl: Bu ifade u beyitte gemektedir:
M ucallak ftesi n Tak- Kisri
Mdevver sars eyvn-i Mr (1287)
Yukardaki beyitte eyvn-i Mrl ifadesi ilk msradaki Tk-i Kisrnin paralelinde
bulunm aktadr. A zam et ve ham etin bir sem bol olan bu beyitteki Tak- KisrInin
tarih bir yer olduunu kesinlikle bildiimize gre eyvn-i Mrl de onun gibi Msrda
bulunan tarih bir yer olmaldr. Bu yer, hreti tarifin tesinde olan Msr ehram lar
olabilir. zellikle atn iki yanndaki iki sars bykl bakm ndan iki ehram a
benzetilmitir ki bu durum bize bu bidelerin Msrda Haremeyn ad ile mehur Fustat
yaknndaki dan tepesinde bulunan iki ehram dndrmektedir86.
T k- K isrl (veya K isr): H alk ara sn d a Tk-i K isr diye anlan M edayin
ehrindkei yvan saraynn kalntsdr. ok yksek olan bu tkn zerinde H srevin
ebdz zerinde bir resm inin yan sra ayrca tek bana ebdzin bir resmi de taa
oyulmutur. bnl Fakih ve Yakuta gre bu resim o kadar gzeldir ki yer yznde ona
benzer bir resim daha grlmemitir87.
Sekiz cennet ve iindekiler: Kuranda bulunan inana gre, cennet i ie girmi
sekiz tabakadan yaplmtr. inde Selsebil rma, ba aa duran Tb aac, ii tatl
su ile d o lu K e v se r h av u zu , n u rd a n y a r a tlm g z e l h u r ile r ve g lm a n la r
bulunm aktadr 88
Divan edebiyatnda irlerimiz, safl ve berrakl, tadnn lezzeti bakm ndan
yeryznn rm aklarn, sularn Selsebile ve K evsere, aalarn T bya, ba ve

84 Kuran VII,1; Ernst Diez, Mescid, K. Camiin mimar tarihi, A (s.89-101), s.92; A. J. Wensinck,
M escid-i A ks, A, s.118-119; Mevln, Mesnevi, Trke tercmesi: A. Glpnarl, C.IV, V; Aklama,
s.315, beyit 387; s.384, beyit 3608.
85A. J. Wensinck, Kbe, A (C.VI), s.6-15; A. J. Wensinck, M escid-i Harm A (C.VIII), s.11912.

86 Hudd al cJam, s.152

87G nl Alpay, A li r Neva, Ferhad irin, ncelem e-M etin, (Ankara 1975), s.10-13; QazwinT,
Arl-Bild, s.342-344 (Beyrut 1969); Yakut, Mu'ceml-Bldn (5 cilt, Beyrut 1955), C.III, s.319-321;
bnl Fakih el-H em edani, K itbl-Bldn (Leiden 1885), s.214-216; M. Streck, M edin, A (C.VII),
s.448-456.
88Bk. Aklam a 412a^ (Tb ve C ennet3l-M eDv) 416ab (K evser), 436a^ (Firdevs), 362a^
(Selsebil).

141

bahelerini cennete, gzellikleri bakm kndan sevgilileri veya gzel insanlar hurilere
ve glm anlara benzetirler. Ahmed-i Da de bu m nasebetlere sdk kalmtr. Ancak
engnm ede sekiz cennetten bahsettii hlde, bunlardan yalnz Firdevsin ve Cennetl-m evanm adn zikr etmitir:
Fezas Cennet-l Mevaya benzer
Aalar kamu Tubaya'benzer
(412)
Dkeli meclisn anda yara
Sanasn ol durur Firdevs b
(436)
engnm ede daha ok genel ismiyle geen, sk sk da yerine umak kelimesi ikame
edilen cennet, gzel bahenin, huri ve glmanlar da gzel insanlarn timsalidir:
Olur gzler grrse cakl hayran
u ba umakdur anlar hr u lman(561)
M elekler: Din inana gre, Allahn nurdan yaratt melekler dama ona ibadet
eder; tebih ekerler. Nefisleri yani addeleri olmad iin, gnah ilemezler. Bu iyi ve
kuts ynlerinden tr, Divan edebiyatnda irler, sevgililerinin veya memduhlarnm
huy ve m izclarm onlara benzetirler. Nitekim Ahm ed-i Da, engnm ede Em ir
Sleyman yle ver:
Ferite hludur adem fatlu
Tevazu0 pleldr szi tatlu

(144)

O n lar kuts o lu lar dolaysiyle, A llah ile in san lar ara sn d a bir arac unsur
gibidirler. M esel Ahm ed-i Da, Em ir Sleyman iin ettii duaya m eleklerin amin
dediini syler:
Sana n yarc Hakdur her ide
D uc ben eylerem amin ferite

(230)

Yine Hz. Eyp, kendisinin duar olduu dertten kurtarlm as iin dua ettii zaman,
gkte melekler onun duasn kabul etmesi hususunda Allaha yalvarrlar:
Melyik n iitdiler ducasm
Hakun der-ghma hamd senasn
kar her dem gge zar v ahi
M nct itdiler kim y ilahi (996-997)
T abiatta olup biten hadiseleri, Allah, melekleri vastasiyle yapm aktadr. Mesel
Ahmed-i Da yldrmlarn ve imeklerin akmasn yle anlatr:
Rustem yyn kurd felekler
A tarlar yldrm okn melekler

(355)

Bu beyitte, deta gkyzne it fenomenlerin Ahmed-i Da tarafndan birer melek

olarak kabul edildiini gryoruz. Eski ada yldz kmeleri, yedi seyyre, imek gibi
142

gkyzne it k ve ate ile ilgili fenomenlerin mahhaslarm ekilleri olan tanr ve

tanralar ile ismiyetin nurdan yani ktan yaratlm meleklerinin arasnda bir iliki
olmaldr. Esasen Sam dilde mlk kelimesinde melik, mlik kelimelerinin hkmdar
m nsndan ok nce tanr anlam bulunm aktadr^. Ayrca biz, Gney A rabistan
mitolojisinde sabah ve akam yldznn adnn, m lk -^ ttr olduunu biliyoruz. Putperset
Suriye tanrlarndan A dram elechi de Kuzey Mezopotamyadaki Adad-melech ile yani
Adad-baal ile; Anam elechi ise Smer mitolojisindeki tanr Anu ile birletirebiliyoruz.
Yani m elek bir unvan deildir; h atta srailde ve M oabda kendisine insan kurban
edilen bir tanrdr90. Ayrca Kazvnde hamele-i car ar tayan kartal, aslan, kz
ve insan ek illerin d ek i m elek leri ayn am b lem lerle tan n an eski an b erek et,
atm osfer, frtna, yamur, gk grlts, imek, yldrm tanrlarnn birer uzants
olduklarn dnebiliriz91. Bylece Ahmed-i D ade ok eski alara gtrlebilen
Yakndou kltrnnn izlerini hal grebiliyoruz. Eski an tanr ve tanralarnn
bazan peygamber hviyetine girdiklerini, bazan da melek olarak tasavvur edildiklerini
mhede ediyoruz.
srafil ve Sr: Asl ad branice serfm den gelebilir, sarafll ve sarafn
ekilleri de vardr. Allahn yakm m eleklerinden olup, fevkalde csseli bir melektir.
Levh-i mahfuzda yazlanlar okumak ve kaderleri yerine getirm ek grevini yklenen
melee bunlar bildirm ekden sorumludur. 24 saat iinde defa cehennem e bakar ve
strap la gz ya dker. O kadar ok alar ki dnya onun gz yalarnn altnda
kalabilir. Sr borusu aznda, ttrm ek iin A llahn verecei emri beklem ektedir92.
D rr-i M eknnda onun bykl yle anlatlr: O kadar byktr ki ba 7. kat
gkten yukardadr. A yaklan ise tahtesserdadr. D rt kanad vardr. Bir kanad
douda, bir kanad batdadr; bir kanadn ise yerin altna sokm utur. Ba arta
olduuna gre, bu melein drdnc kanad gkyzndedir. Bu durumda srafil btn
kinat evreleyen bir m elektir. srafil Hz. dem e ilk secde eden m elektir. D rt
kitb- kadm A llahn emriyle kudret kalem iyle srafilin alnna yazlmtr, yle ki
henz onun alnnda bir satr olmamtr. Levh-i mahfuz da onun boynunda asldr.
M elekler iinde en latf sesi olan melektir93. Hem en hem en ayn bilgileri veren Tusye
gre ise u farklar vardr: Levh-i mahfuz onun alnnda yazldr. Bu m elek, arn
altnda bulunm aktadr. Aznda sr borusu bulunmaktadr. len iyi ve kt ruhlar o
boruya gelirler. Kymet gn srafil sr borusunu ttrnce hepsi oradan tekrar dar
kacak ve dirilecektir. Ona bu yzden hib3s-sr, m ndnPl-em vt ve cabd3l-hlk
denir. C ebrail dahi srafilin byklnden korkm utur. srafilin banda bin
rknl bir ta vardr. H er bir rknnden bir m inare ykselmitir. H er bir m inare

89 M. Plessner, Melik, A. C.VII (stanbul 1957), s.664-665; ayrca bk. D. B. Macdonald, M elike,
ayn eser, s.661-664.
90 John Gray, The D esert God cAttr and the Literature and Religion of Canaan," JNES (C.VIII,
Nisan 1949), no. 2, s.72-83, s.79-80
91Kazvn, ad geen eser, s.90
92A. J. Wensinck, "srafil" A (C. V, 1950), s.1127 vd.
93
A hm ed-i Bcn, Drr-i Meknn, vr. 9a; A. Bcn, cA cDib3l-Mahlkt, vr. 10'3-12ada da ayn
bilgiler mevcuttur. Bu iki yazma kendi ktphanemizde bulunmaktadr.

143

zerinde bir melek oturmaktadr. O melein azametini ancak Allah bilir94.

te srafil hakkndaki sylediklerimizi ksaca zetlersek yle diyebiliriz: Ar
tayan drt m elekten (ham ele-i ar) biri ve srun sahibi olan srafil, kym ette sru
alp lleri m ezardan kaldracak; A llahn em rini yerine getirecektir. Bu inana
dayanarak A hm ed-i Da, baharn geliini ve hayatn yeniden canlann, srafilin
kym et gn sru tt rm esin e telm ihen anlatr; bylece kym ette canlanm a ve
baharda canlanma arasnda mnsebet kurar:
Nebtun har old sr uruld
lenler ol nefesden hep dirildi (b.348)
C ebrail (C ibril): T usnin anlattna gre, o d rt byk m elekten birisi olup
peygamberlere vahiy getiren, ayn zam anda peygamberlerin dmanlarn kahreden bir
melektir. Bu yzden emin bir melek olup Rhu3l-emln adiyle anlr. O na RhtPl-kuds
d e d e n ir . H e r n e r e y e g its e , o ra y a h a y a t ve c a n llk u la r ; o n u n y e ri
S idret3lm ntehdadr. Bu sidre yle bir aatr ki bykln kim se bilemez.
Bykl btn dnyay rtebilecek kadardr. Cebrailin douya ve batya uzanan iki
kanad vardr. Lt kavmini cezlandrm a grevini Allah Cebraile buyurmutur. O da
yedi ehri ve btn bir Lt kavmini, yerin dibine kanadn sokarak o kadar yukarya,
ge kald rd ki gkyznde m elekler, bu e h irlerd en ykselen horoz ve kpek
seslerin i duydular. S o n ra te k ra r o n lar aaya doru b ra k t ve b a la rn a ta
ya d rarak onlar h elk etti. Bu hdiseye K ura n da da telm ih v ard r95. D rr-i
M eknnda (v. 9b-10a ) Ahmed-i Bcn da hemen hem en ayn bilgileri vermekte, ilve
olarak Hz. Peygamberin Cebraili kendi ekliyle ufukta grdn ve korktuunu yle
an latm ak tad r: D nya onun vcduyla doldu, ba gkte ve ayaklar yerde idi96.
A hm ed-i Bcn, ad geen eserinde C eb raile R h0l-em n denildii gibi Nms-i
ekber, Tavs-i m elaik de dendiini, alt kanatl olduunu ve her ne zam an bir yeri
helk etmek istese kanatlar ile o yeri helk ettiini bildirir97. Cebrailin de hayat, aa

94 Tus, ad geen eser, s.24-25.

Btn bu bilgiler, salaml imdiye kadar tesbit edilmemi olmasna ramen Smer mitolojisinde
tanr E n lile ait bir m etinle fevkalde uyumaktadr. Bu m etne gre tanr EnliPin kader tayininde
kulland borazana benzer bir musik letinden sz edilmektedir. Ancak bu letin, S. Langdon dndaki
S. N. Kramer ve T. Jacobsen gibi filolog ve tarihiler tarafndan bir ziraat leti olarak mnlandrldn
gryoruz. Btn bunlara ramen, biz srafilin, sembol kz olan atmosfer tanrs Enlil gibi btn
kinat kaplayan bykln ve sr borusunu ve onun kaderleri tayin eden Levh-i mahfuza ship oluunu
nazar itibara alarak, Enlile il olan bu metnin bir kere daha ele alnmasn gnlden diliyoruz. stelik S.
Langdonun verdii metinden anlaldna gre, bu let geceleri ark sylemektedir. Bir ziraat letinin
ark okumas ise tasavvur edilem ez. Bk. S. Langdon, Sumerian Liturgical Texts (Philadelphia 1917), s.
187-190; Samuel Noah Kramer, History Begins at Sumer, s. 91: (Enlil) the Lord whose pronouncement is
unchangeable, who forever decrees destinies." Ayrca bk. s. 95: Burada EnliPin borazan pickax" olarak
geer. Fakat hemen burada belirtelim ki srafil iin bu son sylediklerimizin tarih ak iindeki gelimesi
hal cidd bir incelemeyi ve aratrmay beklemektedir.
95Kuran LIII,50; LIV,34; 69,6; 89,6 vs.
9Kuran LIII,6-12
97Kendi ktphanemizdeki ad geen yazma, vr. 9b- l l a; ayrca Kurandaki Cebrail ile ilgili yetler
iin bk. Halim Sabir ibay Cebrl IA (C.11I, 1945), s.41-42. Hem Kurandaki ilgili yetler hem de Ahdi Atkte getii yerler iin bk. A. Glpnarl, Mesnevi ve erhi, C.I, s.292-293.

144

(sidretlm nteha) ile ilgisi hem lutfedici hem de kahredici karakteri ve ku eklini
m uhafaza etmesi, onu eski an yamur ve frtna tanrlarna balayabilir.
Ahmed-i Da eserinde onu ar tayan drt byk m elekten birisi ve Allah ile Hz.
M uhammed arasnda bir eli olarak ele alr:
Anun Rh3l-kudsdr am-gsar
Anun Rhl-emmdr perde-dr (102)
eytan veya bls: A teten yaratlm ve cin tifesinden olan eytan98am urdan
yaratlm olan dem e secde etm edii, A llaha kar geldii ve dem ile Havvay
kandrp cennetten kovulm alarna sebep olduu iin Allah tarafndan lanetlenm i ve
korkun bir blis ekline sokulmutur. Kuranda d a " bulunan dem, Havva ve eytan
arasndaki bu hikyeye Divan edebiyatnda dim a telm ihler yaplr ve bu kavram
ekseriya b erab er kullanlr100. Ahmed-i Da, engnm ede dem, Havva ve eytam
aka yan yana getirmemitir. Sadece bir beyitte zimmen eytann bu olayda oynad
role telm ihte bulunmutur:
Bana eytan iderdi fska telbls
Benem eytn iinde imdi iblis

(53)

Ahmed-i Da, eytan daha ok insan azdran, ktle srkleyen kt bir ruh
oluu ve iblis eklinden tr, irkin ve korkun grnn sem bol olarak ele alr.
nsan ile bu kt ruh arasnda mukayese yaparak, insann ondan daha kt olduunu
belirtir. N itekim M evlna da M esnevde insan yzl iblislerden bahseder. Bunlar
Kuran da insan eytanlar olarak tarif edilirler101.
Kalur cibretde eytn her neemden
Azar ibls yolda vesvesemden
(54)
At, heybetli duruyuuyla, herkesi korkutan irkin ve korkun grnl eytam dahi
korkutur:
itse nacram aslan kaard
Haylm grsedi eytn kaard (1257)
G l veya G lyaban: eytan gibi cin tifesine m ensub olan gl de irkin ve
korkun grnn ve ktln semboldr. Smer mitolojisinde galla adiyla anlan
ve tanra n an n ay yer alt dnyasndan dnyaya geri gelirken takip eden ve tanr
Temm uzu yer alt dnyasna zorla srkleyerek indiren korkun grnl kt ruhlar
ile slm kltrndeki gllerin arasnda bu kelim e benzerliinin tesinde bir iliki
b u lu n ab ilir mi? Bunu h erh ald e ilerideki a ra trm a la r akla karacaktr. A.

98Kuran XVIII,50; LX, 14-15

" II, 30-36; VII, 11-27; XVII, 50-61; XVIII, 50; XX, 115-123
100Daha fazla bilgi iin bk. A. Glpnarl, ayn eser, C.I, s.188-189, b.544; s.285-286, b.931; s.323-324;
C.II, b. 1434-1495
101 Kuran V I,112; Glpnarl, ayn eser, C.I, s.125-126, b.318 vd.

145

Glpnarl, gllerin Chiliyye devrinde A raplarn inandklar bir eit eytan tifesi
olduklarn bildirm ektedir102. Ahmed-i Da. engnmede gl ayn anlay iersinde
ele alr:
Nie bir gl ile hem-rh olam ben
Nie bir yol azup gm-rh olam ben(56)
Periler: Canl varlklarn melek, insan, cin (melek, ins cin) eklinde olduklarna
inanan eskilerce, p erile r de cin tifesinin bir koludur. A ncak p e rile r, ekilleri
bakmndan gl ve dier cinler gibi irkin olmayp aksine ok gzeldirler. Yine inana
gre, insana grnmezler; insandan kaarlar; su, pm ar ve eme balarnda mesken
tutarlar; insanlar buralarda arparlar. Divan edebiyatnda perilerin ok nemli bir
yeri vardr; onlar hakknda sylenen bu eitli rivayetlere dayanlarak yaplan kelime
oyunlar ve dier edeb sanatlarla irler, duygu ve dncelerini ifade etmek imknn
bulurlar. Ahmed-i Da de engnmede ayn yoldan yrmtr. M esel Ahmed-i Da
gzelleri perilere benzetir:
Kara gzl gzel yzl periler
zi Zhre cemli Mteriler
(447)
Yzine baksa yz yl gz usanmaz
Peri grse beerden tod sanmaz (456)
Sze balar kaan kim ol periler
adefden dr dkerler cevherller (496)
P erilerin in san lard an kat ve o n lara grnm edii in an n a d ay an larak ,
insanlardan kamas ve gzellii dolaysiyle hu periye benzetilir:
Geyik grdkde ku gibi uardum
Peri-ve ademi grsem kaardum(1164)
Elde edilm ezlik ve gzellik bakm ndan, hu ile peri arasnda u m nasebet
kurulur:
Perl hayli haylm fitnesiydi
Haylm hd kimesne grmesiydi(1178)
Perilerin insan arparak deli ettikleri inanndan hareket ederek, delilik ve peri
arasnda mnasebet kuran eng, inann aksine kendisinin periyi deli ettiini syler:
Perl dlvnedr vzum ile
Ferite gkden iner szum ile

(842)

Yebruhussanem: (dem otu, merdm-gey[h]). Ahmed-i Bcn Drr-i M eknnda

u bilgiyi verm ektedir. Bir otdur ki hem insan hem de cin tifesine faydas vardr;
leffh veya bhu3-anem(!) derler.Yapra paz yaprana benzer.Ulu dalarda yetiir.

102 Bk. ayn eser, C.I, s.173, b.368

146

G ece olunca ra gibi yanar; fakat yaknna gelince kaybolur. Birisi bu otu koparsa
bu ot yle bir ah eder ki onu iiten hem en lr. O nun iin bir ipin bir ucunu bir
kpee bir ucunu da bu ota balarlar. U zaktan kpee ekm ek gsterirle; kpek
kounca ot kknden kopar. Bu kpek hikyesi Tusde de yer alm aktadr103. Bu otun
kk insana benzer, kalar gzleri, elleri ve ayaklar vardr. Az ve burnu, kadn gibi
salar vardr. Onu tayan erkekse kadnlar, kadnsa erkekler k olur; bir evde bu ot
bulunursa, o evde m uhabbet, bereket ve nimet bolluu olur. Tus ise bu ot hakknda
ksaca u bilgiyi verir: yebrh eklinde yazlr. Bu ot bfdir. nsan gibi salar vardr.
O nun erbeti ldrcdr. H er kim onu koparrsa lr. H er kim bu otu zerinde
tarsa gler; eer ondan ayrlrsa alar104.
A hm ed-i D a, bu otu aadaki beyitte sevgi ve m uhabbeti oaltm as ve il
olmas bakmndan ele almtr:
Tudan emdrr kim derde emdr
G ren anur ki yebrhu:)-anemdr(533)
Bu saylan motiflerin dnda, engnmede pek ok yerde ejderha, bir iki yerde de
dev ve ifrit, heybet, korku, k u d ret ve kuvvetin sem bol olarak geerler. B unlar
ara sn d a e jd e rh a ve dev m o tiflerinin ilm-i sihir ile ilgili ifadelerini daha ileride
bahsedeceim iz iin bu rad a bir kenara brakarak, engnm ede korku, kuvvet ve
kudretin bu motiflerle nasl dile geldiine bir ka misl verelim:
Dokunsam hm ile cifnt dive
Derdi halk avya irive
Sanasn heybet ire ejdehadur
Yrisem kar durmaz yz bahdur(1258-1259)
Kopard kalb-i lekerden irller
Kaard ejdeha-y hef-serller
(1267)
5.
Efsanev ak hikyeleri:
Ahm ed-i Da, Gl Blbl, em Pervane gibi
sem b o lik o la n la r da d ah il olm ak zere, hem en h em en a rk ta ve bizim D ivan
edebiyatm zda ilenen btn ak hikyelerinden, duygu ve dncelerini ifade etmek
iin faydalanr ve bu hikyelerin kahram anlar etrafnda kurduu kelim e ve hayal
oyunlaryla istediklerini daha tesirli bir ekilde okuyucuya aktarr. Btn hikye
boyunca, kendisine telmih edilen veya bizzat zikredilen Gl Blbl, em Pervane
ve Leyl v Mecnun hikyelerinin yan sra, engnmenin Cevb- my- esb balkl
X X II. blm nde Leyl v M ecnun, H usrev irin, Y usuf ve Z elih a, Sheyl
Nevbahar, Hurd Ferahad, Vamuk u Azra, Varaka ve Glah, em Pervane, Gl
Blbl hikyeleri toplu bir ekilde zikr edilir. Bu blm de, bu hikyelerdeki
kahram anlarn birbirinden ayrldklarnda nasl strap ektikleri birer beyit iinde
anlatlarak, onlarn bu strab, aslndan ayr den ve geldii yerin zlemiyle yaayan
engin dolaysiyle insann strabna benzetilir. Bylece bu m ukayeseler yardmyla

103Kendi ktphanemizdeki ad geen yazma, vr. 143a^. Tus, ayn eser, s.326
104Tus, ayn eser, s.326; ayrca bk. Adama 533a^

147

A hm ed-i D a, asln arayan ve ona ulam ak isteyen insann strab n n nem ini
belirtmeye alr ve insann en derin strab ayrlkla tattm ok mahhas bir ekilde
ifade eder. imdi bu ak hikyeleri ve kahram anlar etrafnda kurulan mazmunlar ve
kelime oyunlaryla irin kendi duygu ve dncelerini nasl ifade ettiine bir ka misl
verelim:
Meer bir cddur kim okur efsun
Nie Leyli anun ckmda mecnun (634)
Beytinde Leyl ve M ecnun hikyesine telmihle, M ecnunun Leylya k olduuna,
fakat ok m ahir bir sihirbaz olan engin bu ak tersine evirip, Leyly M ecnun
ettiine deinirken, ayn zam anda Leyl adl bir musik m akam nn da kasdedildii
anlalr.
Yine u beyitte gl ile blbl arasndaki m nsebete dayanlarak, blbl ile ir,
glistan ile edeb eser kasdedilmektedir:
sensin blbl-i ba- mecanl
Teferrc kl bu zib gl-sitan

(296)

u beyitlerde zikr edilen ak hikyeleri, kahramanlarnn hususiyetleri ve adlarnn

yaratt imknlar, ire bir takm armlar ve kelime sanatlar yaptrmaktadr:
Eger grmezse Hurldi Ferahad
Ola m uadan hergiz ferah ad
Eger bulmazsa val- Nevbahar
Hazan olur Sheyln nev-bahar
Cehanda ten olur m candan ayru
Zellha Ysuf- Kencandan ayru( 1363-1365)
b. Kozmorafya, ilm-i ncm, ilm-i sihir, ilm-i kimya gibi eitli ilimlere it kelime ve
tbirler:
A n sik lo p ed ik b ir k lt re ship o lan A hm ed-i D a, en g n m ede d evrinin
ilimlerine it bir ok kelime ve tbirleri kullanmtr. Bu bakmdan, onun eserindeki
dil malzemesi olduka zengindir. Ancak bu kelime ve tbirleri kullanrken, Ahmed-i
D a hi bir ekilde engnm eye ilm bir hava vermeyi dnm em itir. Ne de bu
ilim lerde d erin bir vukufu olduunu gsterm ek istem itir. O, bu trl kelim e ve
tbirlerle eserindeki tasvirleri, dnce, his ve hayalleri daha iyi ifade etm ek gayesini
gtmtr. Esasen bu eitli ilimlere it bilgilerin bir ir iin uyarc olmaktan baka
rolleri yoktur. ir, bu bilgiler vastasiyle ilmin konu edindii reel dnyadan ald
ilham larla kendisine mahsus bir baka dnyaya srklenir ve reel bir dnyay tasvir
ed er gibi tasavvurundaki dnyay yaratr. te A hm ed-i D a zerinde devrindeki
ilim lerin yapt tesir budur. Ne var ki, D ivan ed eb iy atn d a ilm in yapsndaki
deim ezliin ortaya koyduu deim ez sonular ile, sanatn his ve hayal dnyas
arasndaki m n se b etler kesinlikle tespit edildii iin, ir, bu edebiyatta eitli
ilimlere it bilgiler ile bu bilgileri ifade eden kelime ve tabirler etrafnda daima belirli
tebihler ve m azm unlar yapmaya srklenir; bu klie tebihler, m azm unlar ve dier
148

hayal sistem leriyle kendi hislerini ve dncelerini anlatm aya alr. Bylece klie
hayal sistemlerini ifade edi tarznda gsterilecek m aharet ve incelik onlar iin byk
bir ehemmiyet tar. te Ahmed-i Da bu klie hayal sistem lerinden ve bunlar ifade
edide incelik ve m a h a re t olm as g erektii g rnden h a re k e t ed erek , engin
hikyesini anlatr; hikyenin getii yerleri tasvir eder; kahram anlarn dnyadaki
yerlerine yerletirir; bu arada da dnyay nasl grdn ortaya koyar.
1.
Kozmorafy a, ilm-i z, ilm-i ncm: Eski kozmorafy acil arn grlerine
gre, muhit ad verilen denizin sard yeryz kresinde, sularn ekildii ksmlarn
sadece drtte biri mmurdur. Bu ksma nb3- meskn ad verilir. Rub- meskn da her
b irin d e 7 seyyreden birisinin hkim olduu yedi ksm a blnm tr. Bylece
yeryznde yedi iklim meydana gelmitir. Ahmed-i Da de yeryzn yedi iklim olarak
tasavvur eder ve bu ksmlara rub- meskn adn verir. engnmede at btn dnyay
dolatn ve dnyadaki byk ahlar tarafndan sevildiini yle anlatr:
Baha meydn bist- rubc- meskun
Hnerde yrk yorga v ekn(1275)
Baha ck yidi iklim ah
Benmle fahr ider cndl sipahi (1285)
Bu yedi iklimin ve yeryznn mmur olmayan ksmlarn epevre Kaf da sarmtr:
Yidi iklim gezp afk u etrf
Cehn seyr idenler Kaf-t-Kaf (1233)
Kozmorafy ad aki bu yedi iklim gr, yedi felek veya yedi yldz kavram ile
y ak n d an ilg ilidir. Bu ilm e gre dnya k in a tn m erk ezid ir. Y edi seyyarenin
bulunduu yedi felek onun etrafn d a dner. H er bir felekte srasiyle Ay, U trid,
Z h re , ems, M irrih, M teri, Z h al y ld zlar b u lu n m ak tad r. O n iki burcun
bulunduu sekizinci felek ise bu yedi felei her taraftan sarmtr. Sbiteler g ad
da verilen bu gkteki sbit yldzlara, bir arada kmelenerek aldklar on iki ekle gre
isim verilmitir. Bu ge, ayrca mfessirler Krs, ilm-i ncm ehli ise Felek-i bur
adn verir. Bir taraftan dnya, bir taraftan da on iki burcu seyr eden bu yedi yldz,
dnyada b ir iklim e, F elek -i b u r ta da iki burca hkim olur. M ilttan nceki
devirlerde eski Bbil ve Msrda gelien bu ilmin yedi kat yer, yedi kat gk gibi baz
kabulleri Kurana da girmitir. Zira Kuranda yedi kat gk ve ona paralel olarak yedi
kat yer yaratld sylenir
Bu dnya ve kinat anlayna engnmenin u beyitinde rastlamak mmkndr:
Yidi kat gk yidi kat yir hakiyn
abh u m gi ir hakyn (958)105
Bu ekilde, giderek kinata paralel olarak baka n esn elerin ve insann da yedi
ksmdan meydana geldii dncesi domutur. nk yedi yldzdan herbirisi ayn
zamanda insann belli bir uzvuna hkimdir.

105 Burada ayn zamanda Kurandaki LXV. srenin 12. yetine de telmih vardr.

149

Yidi ylduz yidi derya hakyn

Yidi iklrm yidi acza hakyn

(959)

H er burcu bir ayda, on iki burcu da b ir ylda devrederken, dier feleklerle birlikte
dnyann da etrafnda dnen gne, H am el burcuna girdii zaman, yeryz kresini
batdan douya doru ikiye blm olduu kabul edilen mevhum hatt- istivada rasat
balar.106 Bylece on iki burcun alts kuzey kutupta, alts ise gney kutupta kalr;
gece ve gndz b erab er olur; ilkbahar balar. Bu bilgilere dayanarak, Ahmed-i Da
engnm ede ilkbahar yle anlatr:
Gne caksi eer kld hevda
Raad balad hatt- istivada
Gice gndz beraber olm idi
Cehn yzi mnevver olm idi

(345)
(1409)

Bir elence meclisini tasvir ettii u beyitte, Ahmed-i Da, ilm-i heyet ve ilm-i zte
ay ile gnein bir araya gelm esine itim a denm esinden faydalanarak, bu kelim enin
uzak ve yakn anlamlarn bir arada kullanr; bylece tevriye ve istire sanatyla elence
meclisinde bulumu gzel insanlar bu tabi hdiseye benzetir:
G renler tanlar ol zevk u semac
Sanasn ay ile gn ictimac
(543)107
lm-i heyet ve ilm-i zten faydalanarak, yldzlarn ve burlarn yeryzndeki
coraf artlara, iklimlere, insanlara, hayvanlara, bitkilere, m adenlere tesir ettiini ileri
sren, bu prensibe dayanarak feleklerin yardmyla gelecekten haber veren Keldanler
ve N ebatlerden islmiyete geen ilm-i ncm, dou edebiyatna ve Divan edebiyatna
ok fazla tesir etmitir. irler, bu ilmin ortaya att btl inanlara dayanarak, bir
takm armlar yapmlar; tebihler ve mazmunlar yaratmlar; bylece fikirlerini, his
ve hayallerini ortaya koymulardr. Ahmed-i Da de engnmede ayn ananeye sadk
kalmtr.
Ahmed-i Da, engnm ede balca iki burcun adn zikr etm ektedir. Bunlardan
birisi. H am el b u rcu d u r.108 G nein bir yllk devrini bitirerek, M art aynda Ham el
burcuna geri geliine eref-i ems denir. nk bu burta gne en kuvvetli ve en
p arlak d u ru m u n a ular. G n ein H am el b u rcu n d ak i bu durum u dnlerek,
ilkbaharn gelii u ekilde ifade edilmitir:
Gne cirmi Ham el burcunda talic
erefde nur alurd her metali0 (1408)
u beyitlerde bir taraftan rengi ve kokusu dolaysiyle snbl saa benzetilirken, te
y an d an telffuz, im l ve ekil bak m ndan snbl ve he b aak kelim elerinin

106T us, ayn eser, s.64-65.

107Bk. Aklama, 543ab.
108Hamel burcu iin bk. Tus, ayn eser, s.64-65.

150

y aratt a rm larla Snble b urcu n a telm ih y a p lr.109 Z ira S nble burcu

ortaada hristiyan kozmorafyasmda da grld gibi slm mitolojisinde de sa
elinde buday baa tutan bir kadn eklinde tasavvur edilmitir. Bu kadmn banda
altn bir ta vardr. Ayrca beyaz rengin sembol Z hreye sevgilinin kulandaki inci
kpe benzetilir. nk yine slm mitolojisine gre inci ve gm Z hreye ittir.110
Ay ise parlakl ve yuvarlak ekliyle sevgilinin yzne, snbl saa benzetilirken, ir
uurlu o larak ikinci bey itte hem saa hem de Snble burcuna iaret etm ekte
dolaysiyle ayni zam anda bir kadn olarak tasavvur edilen Snble yoluyla Z hre
im ajna atlam akta ve Zhre yldznn kendi hnesinde veya eref hnesinde ay ile
dostluunu kabul eden ilm-i ncmun bu inanna telmih etm ektedir:111
Birinn zlfi reyhandur semen-say
Kpesi incsi Zhre yzi ay
Salm mg snbl hesinden
Alm Zhre ayun gesinden(493-494)
lm-i mcma gre, teki alt yldzn mizclar ve tesirleri ancak iklim lerde ve
tabiatta tesiri aka grlen gnele mukayese edilerek tespit edilebilir. Bu yzden
Divan edebiyatnda irler, gnei yedi yldzn sultan telkki ederler112; hkmdarlar
ve yksek ricli verken, gne ve onun etrafnda kurulan tebih ve m azm unlardan
faydalanrlar. M esel Nevrz dolaysiyle gne ile Cemd arasndaki m nasebete
telmihen yaplm sanatlara engnmede rastlamak mmkndr:
Hamel burcna tahvil itdi hurld
anasn tahta gedi ah Cemid

(342)

Em ir Sleymann vld u beyitte, Ahmed-i Da, Cemd ve gne ile Cemd ve

arap arasndaki mnsebetleri de gznnde tutarak (krs. burada aratrm ada not 48,
49), Emir Sleyman hem Cemd hem de gne ile kar karya getirir:
Nie kim seyr ider arh zre hurld
Elnden gitmesn bu cam- Cemld(232)
G ne bir hkm dar gibi tahayyl edilince, dier yldzlar onun mhiyetinde bir
vazife yk len irler. Bu vazifeler, ilm-i ncm ehlinin h er bir yldza atfettikleri
hususiyetlere gre datlmtr. Ahmed-i Da, Emir Sleyman gnee benzettii iin
genel olarak b t n algclar ve h izm etk rlarn m ensup olduu gnein nedim i
Z hreyi, Emir Sleymann nedimi ve skisi, yazclar ve muallimlerin mensup olduu
gnein ktibi U t rid i de Em ir Sleym ann ktibi; dolaysiyle Em ir Sleym ann
buyruklarn harfiyen yazan, yerine getiren hizmetkr yapmtr:

109T u s , ayn eser, s.66

110Tus, ayn eser, s. 62-63

^E rtaylan , Ahmed-i Da, Risale-i S-Fal, s.320.
H-Ayrca bk. A. Bcn, ayn eser, vr. 7^

151

Cehanda mnteir hulk nesimi

cUtarid keri Zhre nedimi (153)113
Mdam olsun afa v caybak
cUtarid hadim olsun Zhre saki (233)
U trid , gnein k tibi olduu iin ona gk d eb ri de denir. N itekim Em ir
Sleymann iyi vasflarnn fazlaln, Ahmed-i Da yle ifade etmektedir:
fatun Cciz eyler gk deblrin
Yazamaz bin yl ire binde birin

(229)

Aadaki beyitte ise kd-i felek veya htib-i felek de denilen M terinin tedbiri
ve dnceyi tem sil etti in e ve sa cd- ek b er en uurlu yldz olduuna telm ih
bulunmaktadr:
Nazarda M teri talcatda hurid
Keremde H atem hikmetde Cemd(193)
Z hre ile M terinin bir araya gelmesine krn- sadeyn denir ki, gzellerin bir
araya toplantm grnce, ir bu topluluun uurlu oluunu bu iki uurlu yldzn bir
araya geliine telmihle anlatmtr:
Kara gzl gzel yzl periler
zi Zhre cemali M teriler (447)114
lm-i ncm a gre, hizm etkrlar, kadnlar, algclar, iret ve elenceye dkn
ehl-i heva Z h reye m ensuptur. Bu yzden Divan edebiyatnda Zhre, elinde eng
alan bir szende olarak tahayyl edilir; Zhre ile birlikte iret ve elence meclisi, eng
ve musik etrafnda bir takm mazmunlar, tebihler yaratlr ve btn bu mnasebetler
irin zihninde eitli arm lara sebep olur. M esel engnm ede eng kendini
yle anlatr:
Felekde imdi kim var Zhre ylduz
Benem saz anun her gice gndz (847)
Yine ilm-i ncm a gre, ay n gneten alr. Kendisi aslnda kszdr. ir
anlatt gzellerin ay gibi ksz olmadn, bu gzellerden yldzlarn nur aldklarm
syleyerek belirtm ek ister; bylece bu inana telmihte bulunur:
Yzi aydan ar kend eker-leb
Ol aydan nr alur her dnle kevkeb(476)
Kendisine ayn zam anda Keyvan denilen Zhal, K am ere gre en yksek felekte
b u lu n u r. A h m ed -i D a, bu y ld za te lm ih e n M ehm ed P aan n m e rte b e sin in
yksekliine iaret eder:

113Zhre ve Utrid iin bk. Aklama 153a^, 193a^, 447a^

114Bk. Aklama 193a^ ve 447a^ .

152

Kamer-srcat veli himmetde devran

cUtrid-ftnat u rifcatde Keyvn(194)115
M irrihe gelince, beinci felekte bulunan bu yldza randa Behrm veya ok hzl
hareket ettii iin tr-i per-tb ad verilir. Krmz renge hkim olan M irrih, slm
edebiyatnda ve astronom ide sava ve kahramanl temsil eder. Ayrca celltlar, yol
kesenler, fesat iliyenler de M irrihe mensuptur. Dou efsanelerinde, Mirrih sa elinde
knsz bir kl veya mzrak, sol elinde bir insan kellesi tu tan krm z parm akl bir
delikanl gibi tasavvur edilir ve bu tasavvurla ilgili olarak edebiyatta eitli mazmunlar
ve tebihler yaratlr. M esel Ahmed-i Da, u beyitte M irrihin dier ad B ehrm
kullanm akla bir taraftan eski ra n n kahram anlarndan G d erzin olu B ehrm a
telm ih ederek, savalardaki kahram anl bakm ndan E m ir Sleym an kahram an
B ehrm a benzetir; dier taraftan Em ir Sleyman bir elinde kl, bir elinde kadeh
tuttuu hlde tasvir ederek onunla M irrih arasnda bir ilgi kurar. Z ira M irrih de
m inyatrlerde ve astronomiye it eserlerde bir elinde kl tekisinde ise salarndan
yakalad bir insan ba tutm aktadr. Bizim beytim izde insan bann yerini kadeh
alm tr. Bylece m itolojideki anlay biraz bozulm u ise de, bu kadeh dolaysiyle
Mirrih (Behrm) yldznn hkim rengi krmz, kadehteki arabn krmz rengiyle dile
g etirilm i olduu iin beyite d ah a sa n a tk ra n e bir ifade verilm i olur; bylece
elenm eyi ve ara b seven E m ir S leym ann hem ikiye dknl, hem de
kahramanl ve kan dkcl ayn zamanda ifade edilmi olur:
Bu gn oldur sacadet birle Behram
Bir elinde kl dutar biri cam (145)116
Aadaki u beyitte, yine Behrm adyla hem kahram an Behrma hem de felekte
ok hzl hareket edii dolaysiyle Mirrih yldzna iaret edilmektedir. Bylece at, hem
K eykubadn koyu kestane doru at, hem de kahram an B ehrm m kr at olduunu
sylerken, h k m d ar K eykubadn atnn karsna geceyi, B eh rm m kr atn n
karsna da hem sabahleyin doan gnei (aydnl) hem de uzaktan bir armla
sabah zam an grnen M irrih yldzn koym akla, kendini s rat, renk ve ham et
bakmndan gnee ve Mirrih yldzna benzetir117:
Ben idm ablak- ubh edhem-i am
Kmeyt-i Keykubd u hing-i Behram(1243)
Bylece Behrm kelimesiyle ihm- tensp sanat yapar. Yani bir taraftan hing-i
Behrm B ehrm m krat, ablak- ubh sabah aydnl yani sabah vakti doan
gne olurken te yandan B ehrm m ikinci anlam na iaret edilerek M irrih yldz
kastedilir.
2.
lm -i sihir ve ilm-i tlsm: Eski Bbilde Sryan ve K eldanlerle M srdaki
Kptler arasnda ok yaygn olan ilm-i sihir ve ilm-i tlsm, daha sonra mslmanlarn

115Aklama Keyvan iin 194ab; Utrid iin 153ab

116Mirrih iin bk. Aklama 145ab.
117 Tus, ayn eser, s.62

153

da urat ilimlerden olmu; bu sahaya it bir takm eserler, mslm anlar tarafndan
tercm e ve telif edilmitir. M slmanlar arasnda yaylan bu ilimlerin tesiriyle irler,
sihir ve tlsma it bir ok tbirleri ve ifadeleri iirlerinde kullanm; bu ilim lere it
efsane ve btl inanlara telm ihen bir ok m azm unlar ve teb ih ler yaratm lardr.
B unlar arasnda H ru t ve M rut adl iki m elekle Z hre yldzna it bir efsane ok
mehurdur. Kuranda bu iki melein, Bbilde sihir rettikleri anlatlm aktadr. Bu
iki melek, "biz ancak bir im tihan ve tecrbe iin Allah tarafndan gnderildik, sakn
sihir yapmay ciz grp de kfir olma!" dem eden kimseye sihir retm ezlerd i.118
Efsaneye gre, melekler, insanlarn iledikleri gnahlardan ikyet etmiler. Allah, "siz
de onlar gibi yaratlsaydmz, ayn ekilde hareket ederdiniz" diyince, m elekler itiraz
etmi ve Allahn kendilerini snamas iin gvendikleri iki melei, H rut ve M rutu,
temsilci olarak semiler. B bilde sihir rettikleri K uran da zikr edilen H rut ve
M rutu Allah o srada sihrin en yaygn olduu Bbile indirmi. Bu iki melek gndz
bu e h ird e kad o larak vazife g r r, gece sih irli b ir dua oku y arak gk yzne
karlarm. Bir gn Zhre adl bir kadn kocasndan boanmak iin onlara m racaat
etmi. H rut ve M rut ona k olmu, onun yznden batan km, arap imi, puta
tapmlar. Nihayet Zhre, bu iki melein okuduu sihirli duay da ustalkla onlardan
ren erek ge km. A llah onu gk yznde Z h re yldz yapm . H ru t ve
M rutu ise B bilde bir kuyuda kyam ete kadar kalm ak zere, ba aa bir ekilde
asarak cezalandrm.119 Bu efsane engnm ede u ekilde anlatlmtr:
Kaan kim Zhre engin enge urd
Bakp H rt u M rt an grdi
itdiler derdm ma-cersn
Odum dan yakdlar ckun rasn
Gidp cakl bandan kend gden
Ben indrdm yire sihr ile gkden
Beni efsun idp cilm hnerden
Benmle kd gge Z hre yirden
Felekde imdi kim var Z hre ylduz
Benem saz anun her gice gndz(843-847)
Yine bu efsaneye dayanarak, Ahmed-i Da, engi sihirbazlkta H rut ve M rutla yle
karlatrr:
Anun her fitnesinde sihr-i H rt
Anun sihrinden alm fitne M rt (654)
eng, o kadar sihirbazdr ki insanlar deli eden periyi deli etmi, melei gkten yere
indirmitir:
Perl dlvnedr vazum ile

118Kuran II, 102

119Hrut ve Mrut iin bk. A. Glpnarl, M esnev erhi, C.I, s.186-188; Tus, ayn eser, s.491-492.

154

Ferite gkden iner sazum ile

(842)

kinci m sradaki ferite kelimesiyle eng, H rut ve M ruta telmih etm ekte, kendisini
de Z hrenin ald engle ayn tutmaktadr.
Hz. Sleym ana da sihir isnat o lu n m u tu r120. A hm ed-i D a, E m ir Sleym an
vd u b e y itte , m u sa h h a r alnm , z ap t o lu n m u m u sa h h a r b y len m i
kelimelerinin yazl benzerliinden faydalanarak, Hz. Sleymana sihir isnat edildiine
iaret eder:
Katnda padiehler bende ferman
Musahhar hkmine mlk-i Sleymn(157)
Eskiden yere gmlen hazineler bakalarnn eline gemesin diye tlsm yaplrm.
Bu tlsm n e tic e s in d e o ra y a kim y a k la rs a , g z n e b ir y la n veya e jd e rh a
grndnden korkarak kaarm. Dou edebiyatnda ve Divan edebiyatnda irler,
bu efsaneye dayanarak, hazine ve d efineleri dim a ylan ve ejd e rh a la rla birlikte
zikretmilerdir. Nitekim engnmede eng tlsma benzetilirken yle denmektedir:
Ne lucbetsin ki miln yok cehnda
Eyitgil bu tlsmun genci kanda (728)
A hu kendisini hzineye boynuzlarn ejd erh ay a b en zetirk en , yine ayn efsaneye
dayanmaktadr:
zm cAnka sfat benzer H m ya
ki boynuzum ikki ejdehya
Meer bir gene idm gizl bahasuz
Cehnda gene olur m ejdehsuz(l 179-1180)
lm-i sihirle uraanlar, baz dualar okuyarak cin ve peri davet eder; sonra gelen
peri veya cini bir ieye koyup kapan kaparlarm . engnm ede atn heybet ve
azam eti tasvir edilirken, onu gren devin korkudan ieye girdii, Zalolu Rustem in
dam ad G iv ile eski ran k ah ram an larn d an B ehm enin 121 de kork arak katklar
anlatlr. Behmen ayn zamanda bir cinin veya bir devin ad olduuna gre, A. D anin
y u k a rd a a n la tla n sih ir y apm a ekline b u ra d a telm ih y a p a rk e n ayni zam an d a
Behm en kelimesiyle ihm- tensp sanat yapmaktadr:
Kaard heybetmden Behmen Giv
Girrdi korkusndan ieye dv (1282)

120 Kendi ktphnemizdeki Taber Tarihi yazmas, vr.204^-208^; Kuran X XXIV 10,12; XXXVIII,36
121T ab erde K eyniyn hkm darlarndan lkab E rdeir, ad B ehm en olan bir hkm dar
zikredilm ekte ve bu hkmdar byk D rnn babas olarak gsterilm ektedir. Bugn Erdeir yani
Artakserkses adl Ahamenid devrinde tane hkmdar olduunu biliyoruz. Bunlardan Ardar-i DirzD estin olunun III. Dr olduu tesbit edilmitir. Tabernin bahsettii Dr ile III. Drmn ayn olduu
ikisinin de annelerinin adnn Hmay olmasndan anlalmaktadr. (Bk. Taber, ktphnemizdeki yazma
nsha vr. 232a-233a^; Brown, A Literary History o f Persia, C.I, s.117).

155

Sihir veya tlsm yoluyla sihirbazlar eyann eklini deitirirler. Eyay olduu gibi
hdiseleri de baka trl gsterirler. eng de yle bir sihirbazdr ki sihirle Kays yerine
Leyly mecnun eder:
Meer bir cddur kim okur efsn
Nie Leyli anun Cknda;mecnn (634)
ir, engin kendini baka trl gsterdiini syleyerek onun bir sihirbaz olduunu
belirtir:
Nie efsane kim kldun fsna
Bu nacli gsterrsin baz-gne

(914)

hu da bir sihirbazn oyunundan baka bir ey deildir:

rem banda bir ahyidm ben
cAceb bir lucbet-i cdyidm ben(1154)
Sihirbazlarn eyann eklini deitirdikleri veya deimi gsterdikleri inancna
dayanarak, Divan edebiyatnda irler, sevgiliyi sihirbaza veya cadya benzetirler.
engnmede elence meclisinde bulunan gzellerin sihirbaz olduklar yle anlatlr:
Habe benl Huten tenl Htayi
Felekden indrr sihr ile ay
(459)
nk sevgili gzellii ve ldrc bak ile byler; onun akln kaybetmesine
sebep olur. Bu yzden engnm ede gzellerin kendileri gibi gzleri de sihirbaza
(cadya) benzetilir:
Birisi fitne kalu cad gzl
ekerden tatlu szl kend tuzlu (472)
Sihir bir takm d ualar okunm ak suretiyle yaplr. Bu yzden bir sihirbaz gibi
tahayyl edilen gzelin veya sevgilinin szleri de by olur. Nitekim engnmede sz
sihir ve efsuna benzetilmi; sihir ve efsun okumak tabiri sk sk kullanlmtr:
Letayifler dzerler drr-i meknn
Okurlar sz yirine sihr efsn
(443)
eng de sihir ve efsun okuyan bir sihirbazdr:
Diln efsn okur sihrn mPeir
Bilrven sende vardur bir Caceb sr
Meer sen sahir-i mutlaksn el-hak
H er ide gsterirsin sihr-i mutlak(757-758)
lm-i sihir ve tlsmn bir nc ekli daha vardr. Bu ilimde bycler insanlarn
hayal kuvvetine tesir ederek, hakikatte olmayan bir eyi varm gibi gsterirler. Buna
gzbaclk veya hokkabazlk denir. ir, engnm ede engin kendisini gerekte
156

olduundan daha baka trl gsterdiini sylerken bu ilme deinir:

tuydlar kamu hengme raz
Nedr bu mhre-dzdl hokka-bzl(909)
3.
Dn-i Kimya: Gayesi altn ve gm elde etmek olan ilm-i kimya, bu iki madeni
eld e etm ee elverili m addeleri ve m adenleri bulm ak iin, m adenlerin ve dier
m addelerin mizc ve terkiplerini aratrr. Dou edebiyatnda irler, bu ilim den
aldklar tabirler, rendikleri bilgiler ile gm, altn, civa, bakr gibi eitli madenlere
it hususiyetler etrafn d a teb ih ler ve m azm unlar m eydana g etirerek dnce ve
duygularn anlatrlar. M esel bir baka m addeden altn elde etm ek ok zor, hatta
imknsz olduu iin kimya ve altn elde etm ek iin kullandklar maddeye ad olan
iksir kelim eleri ndir ve az olm adan kinaye olarak kullanlr. Nitekim Ahmed-i Da,
engnm ede M ehmed Paay verken, hneri kimyaya ve iksirin elde edildii cevher
veya hacer diye anlan taa benzetmitir:
H ner cevherdr amma cevheri ol
H ner bir kmydur zergeri ol
(190)
Bazan sahtekrlar, gme bir para altn, bakra da az m iktarda gm ilve edip,
onlar altn ve gm gibi gsterirler. B unlarn sahte olduunu ancak altndan ve
gmten anlayan kuyumcu ve kimyager bilir. Bu gre dayanarak, irlerimiz daima
g e r e k iri kuyum cuya veya k im yagere, iiri de ya ik sire, ya da m cev h ere
b en zetm ilerd ir. u bey itlerd e szn iyisini ktsnden ayran ir, kuyumcuya
benzetilmitir:
Vel ol kim mubassr cevherdr
Bilr hib-nazar macn eridr
Temiz eyler cayr ll dan
Seer ak altum hlis gmiden(1385-1386)
ksir, ayn zam anda ruh adyla anlr. nk ruh gibi ltif olm a iksirin vasfdr.
Buna dayanarak ir, kendini iksirin elde edildii tan (cevherin) kayna yapar,
dolaysiyle iiri iksir olur:
Eyitdi iy letyif macdeni sen
Yce dut himmetn olma denl sen(856)
u b ey itte sz cevherinin m terisi ir, gnl ise bu cevheri m eydana getiren
mcevhercidir:
Bu cevher cinsine n mterisin
Taleb kl bulm iken cevherisin (857)
lm-i kimyaya gre, zerine iksir dklen m adde (veya kalp) deiir. Bylece
m addeler bir kalp ve ekilden bir baka kalp ve ekle dnrler; m adenler de baka
m ad en ler hline gelir. Bu bilgiden h arek et ederek, A hm ed-i D a, m addeleri ve
m ad en leri (k a lp la r) deitiren, onlar bir k alptan baka kalb a dken gerek
157

kimyagerin sadece Allah olduunu, u beyitte ifade eder:

Kara topra u tad.an zer klandur
Kuru ney magzm ekker klandr (20)
engnm ede karlarn gne tesiriyle eridii anlatlrken, gne iksire, gm ve civa
(kar ve su) deien madenlere (kalplara) benzetilmitir:
Gne caksinden ol halis gmiler
der sim-b olup imde iler
(1112)
Sonbaharda aa sar yapraklar kzl altna eviren bir kimyager gibidir:
Yil esdke aru yapra iinde
Kzl al tun aardum ba iinde (1108)
4.
lm-i tb: engnm ede ilm-i tbba it bir ok kelim e ve tbirlere rastlanr.
Ancak bu kelim eler ve tbirler, eitli hastalklara ve tehislerine it olm aktan ok
derm an, dr, zehr, tiryk, emm, ifa, shhat, bmr, sayru, tabib, timar, dini yarmak,
istifra etm ek, sinm ek gibi tp ta olduu kadar, halk arasnda da ok yaygn olarak
kullanlan kelime ve tbirlerdir. Bu tip kelimelerin dnda, shhat iin faydal olduu
bilinen, bu yzden de il olarak kullanlan baz m addeler, yiyecekler ve iecekler de
engnm ede yer almtr. M esel gz hastalklarnda kullanlan, ayn zamanda gze
srme olarak ekilen ttiya, Em ir Sleyman meth eden bir beyitte her iki anlam na
iaret edilmek suretiyle (tevriye) yle gemektedir:
Aya topra canlar devas
Nazar ehli gzinn ttiySs

(154)122

Ayn ekilde gz hastalklarnda kullanlan ve gzleri daha gzelletirmek iin gze

ekilen srme de iki anlamyla u beyitte de kullanlr:
Mkehhal gzlerm mahmr u cd
Ben idm gzleri srmel h (1169)
Shhat iin faydal olduu bilinen bal, ekerle kartrlm st, il mnsna gelen
erbet ve glbeeker (gleker) a veya grene gzelliiyle can balayan sevgili ve
ona it zelliklerle bir arada kullanlmtr:
Z arif nSzk dil-dr u dil-ber
Ezerler bal azdan gl-ekerler (421)
Szi irinlii kand-i m kerrer
Kardurm lebinden lre ekker (482)
O erbet kim sen idn crcasndan
Tevakkuc iderem bir crca senden(761)

122Bk. Aklama 154ab.

158

Bir tr m acun olup, insana kuvvet ve kudret veren m ferrih ve iine konduu
hokkas, engnm ede ya sevgilinin szleri ve klara can balayan duda ile ya da
engin nameleri ile mukayese edilir:
M ferrih szleri can hokkasndan
Saarlar inc mercan hokkasmdan(442)
Kaan kim sz ile her sz kim eydr
Ya ykt- m ferrihdr ya meydr(655)
Az iildii zaman arabn insan salna faydal olduuna yle telmih edilir:
Dimaun kuvveti caklun afs
Meslha milletinn tende can
(662)
Sci erbetdr ol rn azdan
Diken gldr yzi gl-zar elinden (678)
5.
ilm -i fl, satran ve kumar: Ahmed-i Da halk arasnda ok yaygn bir ekilde
kullanlan fal amak, fal almak, kutlu fal, baht, talih, saadet saati gibi ilm-i fala,
tm ek, oynam ak, girev reh in gibi kum ara it kelim e ve tbirleri kulland gibi,
satran oyununa it kelimeler ve tbirler etrafnda da eitli sanatlar ve oyunlar yapar.
Kar tarafn ahn elde etm ek satran oyununda ana gayedir. Savata dm ann
hkm darn veya bakum andan ele geirmek, sava kazanm ak dem ek olduundan,
edebiyatta hkm dar satran oyunundaki ha, hkm darn veziri, askeri, atlar da
satran oyunun figrleri olan vezir, at, fil ve piyadeye benzetilir veya satrancn bu
figrleri etrafn d a eitli vesilelerle trl hayaller ve m azm unlar kurulur. M esel
Ahmed-i Da Em ir Sleyman ha, hizmetindeki hkmdar ve emirleri de piyadelere
benzetir; onun saadet atm a bindiini syleyerek satrantaki ata telmih yapar:
zn ferzanedr atun sacade
Rikabunda yrr ehler piyade

(207)

Sadnin yetmi beyitlik mesnevsini nasl genilettiini anlatrken, ilk mesneviyi

piyadeye, kendi eserini ise vezire Ferzin benzetir:
Kamusm nazm idp kldum ziyade
Ki t ferzin ola ubu piyade
(318)
c. Ilm-i musik, edebiyat, hattatlk ve nakkalk gibi gzel sanatlara it kelime ve
tbirler:
1.
tlm -i musik; ran edebiyatnda ve Divan edebiyatnda irler, bilhassa gazel,
kta, m urabba ve m uham m es trlerinde kendilerini sevinle akyan veya strapla
inleyen bir musik letine benzetm iler; sevin hzn, strap, cesaret gibi duygular
ifade eden klsik musiknin eitli makamlar ve ekillerine it tabirleri tebih, istire
ve mecaz yolu ile kullanm lar; bylece anlatm ak istedikleri bir dnce ve duyguyu
sanatkrane bir ekilde ifade etmilerdir. Deiik konular ileyen mesnevilerde, ak
ve tasavvuf kon u larn a gre deiik grnm ler kazanm akla birlikte, yine musik
159

letleri, musik m akam lar ve ekillerine it kelim e ve tb irler hem en hem en ayn
gay eler iin k u lla n lm tr. D ivan e d e b iy atn d a irle r bu ekilde dnce ve
duygularn ifade ederken, musik letlerinin bilhassa ekilleri, eitli hususiyetleri ve
isim le rin in y aratt a rm lard an h a re k e t e d e re k veya m usik m akam lar ve
ekillerine it kelimelerin ve tbirlerin ayrca lgat mnlarndan faydalanarak, bir ok
kelime oyunlar ve sanatlar yapmlardr.
K onusu bir m usik letinin sergzeti olan engnm ede de Ahm ed-i D a ayn
im k n lard an faydalanm tr. engi m erkez yaparak, dier musik letlerini onun
etrafnda toplayan ir, bir yandan engin onlara olan stnln anlatr ve bir musik
fasln tasvir ederken, te yandan islmiyetten nce de var olan bir gelenee uyarak123
bu m usik letlerin in ekillerini, eitli hussiyetlerini, birden fazla m na tayan
isim lerini gz nne alm ve onlarn etrafnda, tebihler, istireler ve m azm unlar
yaratm tr. M esel engin ibriim telleri ve bu tellerden kan sesi dil ve lisana, eri
gvdesi ve bu gvdeye balanan yirmi drt ibriim teli dolaysiyle kendisi aya ve
boynundan bal, beli iki bklm bir insana, at klndan perdesi ise saa benzetilmitir:
Yigirmi drt ebrTim kl var
Veli her klmn yz bin dili var (592)
Figana baladuka ol kadi ham
iden kiiler olurlar epsem
(601)
Ayaun baludur boynun mukayyed
Biln bgri kara saun mucacced (741)
Sznden anlanur ok cilm cirfn
Mselseldr aun zlfn perian (743)
n san z e rin d e b ra k t te sirle ri b akm ndan engin e tra fn d a u teb ih ler
toplanmtr: eng insanlar sesiyle coturduu, kendilerinden geirdii, byledii iin
her eyi sihirle deitiren bir cad, bir sihirbazdr. Akl hastalarnn musikyle tedavi
edilebileceine inanan eskilerin bu dncesinden hareket edilince, eng bir iltr.
ok hznl, gzel ve tatl bir sese sahip olduu iin blbldr; eker yiyen bir
papaandr; yanan yaklan bir pervanedir.
eklinden hareket edilerek, def kula halkal bir insana benzetilir:
Kula halkalu def eski yarum
Rebab klk yanumca destiyrum (796)
Boum boum ekli ve y ak larak alm delikleriyle ney, belini balam ,
gzlerini dikkatle am, hizmet etmei bekleyen hizmetkr gibidir:
ki gzini drt idp katumda
Bilini balam ney hizmetmde

(798)

Aadaki beyitlerde, alm ekilleri dnlerek, tabi ve duhul gslerim dven

insanlara benzetilir:

123B u hususta bk. bu aratrmada IV. blm.

160

Beni tabi u duhul dyim gerler

D uruban karuma ggsin dgerler(801)
u beyitlerde ruh-efz ruhu ihya eden ve kanun adl musik letleri zikr edilirken,
bu kelim elerin iki m nsna da iaret edilm ek suretiyle tevriye ve cinas sanatlar
yaplr:
Ne rh-efza eger cn-perver olsa
Yaraur meclismde ker olsa (799)
Egeri seyr ider her resme knun
Vel benden grr db u knun (803)
A adaki beyitte ise kem ane adl m usik leti ile kem ana o kadar k t
kelimelerinin yazl ve telffuz benzerliinden faydalanlarak yine cinas sanat yaplr:
Egeri sihr ider nzk kemane
Benm bir namem en kem-ter kem ane (805)
engin musikdeki incelikleri ve hnerleri anlatlrken, hicaz, rak, siphan, kek,
rst, nihvend, hseyn, nev, uak, buselik, bzrg, zrke, gerdniye, dgh, segh,
argh gibi hem en hem en btn perde ve makamlarn, mye, nevrz, selmek, ehnz,
gerdniye gibi avazlarn rekip, zvl, uzzl, pengh, nevrz- acem, m berka, bestenigr gibi ube ve terkiplerin isimleri saylmtr. Bylece bir yandan engin btn
makamlarda, ubelerde, vzlarda, ve nak, perev, tasnif gibi musik ekillerinde usta
o ld u u b e lirtilm i ; te y an d an bu h u su s m usik t b irle rin in l g a t m n la r
dnlerek, tevriye, ihm ve tensp sanatlarna geni bir ekilde yer verilmitir.
Mesel aadaki beyitte on iki perde tbiriyle hem engin at klndan yaplm on iki
p erd esin e hem de m usikdeki on iki ana m akam a, yigirm i d rt ucbe ile de hem
musikdeki yirmi drt ubeye hem de engin yirmi drt ibriim teline iaret edilmitir:
Yigirmi drt ucbe alt avaz
On iki perdeden syler kamu rz(595)124
Yine aadaki beyitlerde rst, nev, uak kelim eleri ile ihm, tevriye, birbiriyle
ilgili kelimeleri bir araya toplamakla da tensp sanat yaplmtr:
Neld avt u terkib terane
Basit ire neva-y cakne
(603)
D utar n perdesinde rast heng
Okur her namede yz cilm ferheng(608)
Ne yz kim name-i cuk ider ol
iden takatim tak ider ol
(611)
u beyitte kavi ve gazel kelim eleriyle m usikdeki bir tasnif eklinin iki blm
kasdedilmekle beraber, ihm sanatyla bu kelimelerin sz ve gazel m nlarna da
iaret edilmektedir:

124 Bk. Aklama 595a^

161

Jarab-engz ider kavi gazelden

Meer ser-hdur ol ean- ezelden(602)
Ayn ekilde u beyitte hem bir m em leket hem de musikde bir makam ad olan
rak ve siphan kelimeleri etrafnda ihm- tensp sanat grlmektedir:
cIrk ahengini n yd ider ol
Siphan ire ok feryd ider ol

(615)

A adaki beyitte nhfte gizlenm i kelim esiyle nhft adl m usikdeki bir
ubeye iaret edilerek tevriye sanat yaplmtr. Ayrca musikde bir ubenin ad olan,
ayn zam anda rtlm mnsna gelen m berka kelimesinin bu iki mns ve yine
b ir m usik m akam nn ad olan eh-nz kelim esinin eh ve nz eklinde ayr ayr
okunabilm e imkn dolaysiyle beyitte ihm- tensp sanat yer almtr:
M berka0 yz dutar eh-nz iinde
Nhfte perdesi var saz iinde
(610)
engnm enin konusuyla yakn ilgisi yznden musik letleri ve tbirleri hikyede
byk bir nem kazanm; bilhassa eserin XIV., XVI., XVII. blmlerinde sanatkrane
ifad en in asl m alzem esi hline gelm ilerdir. engnm ede byle sanatkrane bir
ifadeye vasta olarak ele alman musikye it kelime ve tbirler burada gsterilmiyecek
kadar oktur. Ancak yukardaki m isllerde gsterilen bu ifadenin belli bal ekilleri,
A hm ed-i D a nin musikye it kelim e ve tbirleri Divan edebiyatndaki belli hayal
sistemi ve kelime mnasebetleri iinde ele aldn ortaya koymaktadr.
2.
E debiyata it kelime ve tbirler: Musik sahasndaki kelime ve tbirler kadar
ok olm asa bile, edebiyat, hat, nak ve tezhip sanatna it kelim e ve tb irlere de
engnm ede rastlam ak mmkndr. Bunlar arasnda kelime ve tbirlerinin fazlal
b ak m n d an edebiyat b ata gelir. D ivan edebiyatnda sz, kelim e, m n, dil gibi
edebiyatn onlarsz olam yaca kelim eler ve kavram lar etrafnda klielem i belli
h ay aller, m azm un ve teb ih ler kurulur. engnm ede de bu belli m azm unlara,
te b ih lere ve hayal sistem ine rastlanr. M esel engnm ede yer alan en nem li
tebihlerden birisi sz veya m nnn inciye benzetilm esidir. Nazm etm ek dizmek,
sraya koymak sznn kelime mnsndan hareket edilerek, beyit veya msra bir inci
dizisi gibi tasavvur edilmitir. te bu ekilde belli tasavvurlar etrafnda yaplan trl
armlar ve tebihlerle pek ok deiik ifadeler meydana getirilmitir. engnmede
belli tasavvurlarn getirdii armlar ve onlarla birlikte doan tebihleri u ekilde
sralayabiliriz: szee ve m nya ve ayn zamanda sevgilinin diine benzetilen inci
d en izd en elde edildii iin, deniz ve onun etrafnda toplanan kavram larla yaplan
te b ih ler ve m azm unlara engnm ede ok sk rastlanr. M esel u beyitte ir,
mny bir denize benzetir; kendisi de bu denizde yzmektedir:

162

Bu bir ho dasitandur nazma dzdm

M ecnl bahrnun kacrnda yzdm(265)
u b ey itlerd e ise m n bir deniz, irin dncesi veya kendisi dalg, eseri
gevherdir:
M ecam kim denizdr fikr avv
kardum ol denizden gevher-i has(266)
Gel iy m acnilere ret dzen yar
M ecan bahrna talup yzen yar (575)
M nca birbiriyle ilgili kelim elerin bir araya getirilm esiyle tensp sanatnn
yapld u beyitte, ir elmas gibi keskin diliyle m n incisini delmi ve sz ipliine
geirmitir:
Dil elmasiyle macnl gevherini
Delp sz silkine dzdm varn

(267)

Veya u beyitte sz deniz, bu denizden elde edilen inciler kelim eler beyit veya
iir de ipliktir:
ular kim sz denizinde yzerler
Mecan silkine drler dzerler
(330)
Sz bir yandan inci tahayyl ile deniz ve suya, bir yandan da dudaktan kmas
dolaysiyle dudaa ba lan arak , b- hayata, arab a, h a tta sh h at ve ebed olm a
k av ram larn a k ad ar u zandndan bu kavram lar etra fn d a to p lan an tebihler ve
m azm unlar da engnm ede bulunm aktadr. Aadaki beyitlerde ir sz kadehe,
kadehdeki arab da mnya veya bir beyitteki mny bir kadeh araba benzetmitir:
Gmn fark iden cilmel-yaknden
en m acn meyin sz sarakmdan(332)
Okur her namede yz drl ecar
Ki her beytinde bir sarak sci var(656)
A

Ab- hayat ve onun lmszlkle olan ilgisinden engnm ede din, efsanev ve
tarih inanlarla ilgili m otifler blm nde bahsettiimiz iin burada tekrara lzm
grmyoruz.
Szn dudak ve dil, konuma, tatl ve ac kavram lar ile olan ilgileri yznden
Divan edebiyatnda bu kelimelerin arm yaptrd papaan, gnl, ku, blbl ve
gl k e lim e le ri e tr a f n d a to p la n a n m a z m u n la r ve te b ih le rin de b u lu n d u u
e n g n m ede ir, irin dili ve gnl ile sz, m n ve ed eb eser arasn d ak i
m nsebetleri gl ile blbl arasndaki m nsebetlere benzetir. Bazan da papaan,
irin dilini temsil eder. engnmedeki ana tem a ve insan anlay zerinde dururken
bu hususta pek ok misl verdiimiz iin, burada misl vermeyerek, edebiyatn bu ana
kelim e ve k avram larnn belli bir hayal sistem iyle gl, blbl ve pap a an a nasl
balandna iaret etmekle yetindik.

163

Bu ekilde kurulan hayaller, tebihler ve m azm unlarn yan sra engnm ede
beyit, er, terc, dibce, dstn, kssa, hikyt, sanat, mn, suret, beyan etmek, nazm
etmek, tercman, dvan ve defter, nkte, emsl gibi edebiyatn teknik kelimelerine ve
tb irlerin e de ok rastlanr. Ayrca A hm ed-i Da, bir beyitde Sekkknin yazd
gram er, sentaks ve ilm-i beyna it M iftah adl esere iaret etm ekte; dier bir beyitte
de yine ayn esere kinaye yapmaktadr:
Diln m ifthdur genc-i ftoha
Balar ab- hayvan cisme ruha (580)
Kilid a hikmettin gencinesinden
Ki hhatdur gnl rencine senden(763)
3.
H attatl a it kelim e ve tbirler: Divan edebiyatnda irler, hat kelimesini
yaz ve sevgilinin yzndeki ince tyler m nsnda kullanrlar; ayrca yz Kurana
benzeterek, yzdeki siyah veya koyu renkli tyleri mushafn sahifelerindeki yazlar ile
yzdeki benleri ise noktalarla mukayese ederlerdi. Ayrca bu edebiyatta yzdeki bu
koyu renkli tylere siyaha yakn yeil ren k m nsna gelen sebz ad da verilir;
b y lece yz gl b a h e sin e , t y ler koyu yeil ren k li im ene, y a n ak lar da gle
benzetilirdi. Bu birbiri iine girmi klie hayaller ve tebihler Divan irleri tarafndan
deiik ifadeler iinde yzyllarca kullanlmakta devam etmitir. Ahmed-i Da de ayn
hayal ve mazmun sisteminden hareket ederek, engnmenin u sanatkrane beytinde
bir yaz eidi olan reyhan hatt, bir gzelin yzndeki ince tylere benzetirken, bu
tylerin sebz ile olan ilgisini gznnde bulundurm akta, ve reyhan adl kokulu bir
bitkiye de iaret ederek ihm- tensp sanat yapmaktadr. Ayrca bu gzelin haha
gibi benleri haha tan elerin in ekli dolaysiyle, noktaya benzetilm ekte; m uha
haiyelenmi kelimesi de yzn kitapla mukayese edildiini ortaya koymaktadr. Bu
kitabn kenarlarna reyhan hat ile haiye konmutur:
Muha crz reyhan hatdur
M uhaha benleri mgln nukatdur(485)
Aada verdiimiz beyit ise bir yandan aac tarif ederken, te yandan servi
aacndan yaplm engin anan da ok sanatkrane bir ekilde tasvir etmi olur.
H e r eyden evvel ilk b e y itte k i sah n kelim esi hem m ey d an hem byk k se
m nlarna; reyhin hem kokulu yeil bitki m nsna gelmekte hem de reyhan yaz
eidine iaret etmekte, bylece engin ksesini ve musik perdelerini temsil eden eski
yaznn harflerini hatrlam am za sebep olm aktadr. kinci beyitteki n atc deri, rt,
zeberced zmrde benzer kymetli ta dolaysiyle yeil renk kelim elerinden yaplan
terkip ile bir taraftan aacn bulunduu imenlik anlatlrken, te yandan engin tahtas
zerine yaptrlan deriye, ve engin anann iine tutkalla svanan sraya telmih
yaplm, levh-i ebced terkibiyle hem aacn yapraklar zerindeki tabi dam ar ekilleri
ta rif edilm i, hem de yine m usik p erd elerin in ebced harfleriyle hesaplanm ve
gsterilmi olmas gz nnde tutulmutur. nc beyitteki H uten kelimesiyle enge
yaptrlan derinin kt yerine de kullanldna mrekkep, yaprak, toprak ve mk
kelim eleriyle iaret edilm itir. Bylece parlak bir sahife zerine yazlm yazlarla,

164

yapran zerindeki izgiler kar karya getirilmi ve zmn anlatlla bu beyitte

ihm- tensp sanat esas hareket noktas olmutur.
Benm ahmmda envc- reyhln
Bana mtak idi cmle seltin
Denmi altuma natc- zeberced
Yazlm yapraumda levh-i ebced
M utarr yapraum berg-i semenden
M rekkeb topraum mg-i H utenden (1060-1062)
Klielem i tebihler ve m azm unlar etrafnda toplam olm asna ram en, Ahmed-i
D anin bu beyitteki yaz sanatna it kelime ve kavramlar ok orijinal bir hayale ve
anlam dan uzak armlara balayarak ortaya koyduunu burada belirtmeliyiz.
Yine aadaki beyitte hunun srtndaki siyah izgiler, yaz sanatna it kelimelerle
tasvir edilmekte, hem hu hem yaz sanatyla ilgili kavramlar bir araya getirilmektedir:
Benm arkam da drl drl hatlar
Yazlm canberin mgln nukatlar (1168)
4.
Nak sanat: zeri naklarla sslenmi in kumalar, porselenleri, bilhassa
vazolar, propagandasn yapt Mani dini en ok Dou Trkistanda yayld iin inli
kabul edilen nakka Mani ve onun yapt resimlerle dolu Erteng adl mecmua, Divan
edebiyat irlerinin olduu gibi, Ahmed-i D anin de muhayyilesini harekete getiren
nem li u n su rlard an d r. Bu edebiyatta gzel insanlar, sevgili, gzel eyler, dim a
M aninin yapt resim lere veya in vazolar ve p o rselen leri zerindeki naklara
b en ze tilm i; b ilh assa b t-i n in p u tu tb iriy le zlim liinden, dolaysiyle
karanlndan yani gerekten kfir (mecazen ve sa dolaysiyle gerekten karanlkta
kalm ) olm asndan tr dim a sevgili kastedilm itir. M esel engnm ede hem
geldii yer, hem de gzellii bakm ndan M aninin resim leri dnlerek, hu in
putuna yani gzel bir kadna benzetilir:
Bt-i ini gibi zib v dil-ke
Gzel bir nahl idm zd u ser-ke (1163)
eng gzelliini verken bt-i in tbirinin yaratt arm la inden gelen
huya, hudan miske, miskin siyah renkli olmas dolaysiyle zengj tasavvuruna atlanm
ve iirde sadece bu sonuncu hayal belirtilmitir:
on el-ka bu engiye ddm
Bt-i ini idm zenglye ddm (1218)
At da kendisini in nakna benzetir:
Ol atlann begi hs gzini
Ben idm ret ire nak- ini (1238)
B unlarn dnda engnm ede nak sanatna it kelim e ve tb irler etrafnda
toplanan hayaller, tebih ve mazmunlar u ekilde inceleyebiliriz.

165

Nak ve resim lerle ssl in kseleri, porselenleri veya ayna ile gnl ya da can
arasnda m nsebet kurularak yaplan tebihler ve mazmunlar, engnm e:de olduka
fazla olup bu tip ifadeler d eta birbirinin tekrar gibidir. M esel alsun kelim esi
zerinde tevriye yaparak, Ahmed-i Da, Emir Sleymandan yzn gstermesini ister.
Bylece yz kendisini gsterince hayali aynaya benziyen irin gnlne resmedilmi,
aksetmi olacak. Ayn zam anda onun bir gonca gibi olan gen yz gld zaman bir
gl gibi alacak ve o, bu ekliyle, bir aynaya benzetilen irin cannda in kseleri
zerine izilmi gl naklar gibi yer edecek:
Cemln oncadur gl kim alsun
Hayln nak kalsun can iinde (704)
C an tasv ir etm ek iin engin n akka olduu u beytin ark a sn d a yine in
vazosunun veya porseleninin tahayyl yani mazmunu bulunmaktadr:
Bu esrar sana kim fa idpdr
Ki can tasvirine nakka idpdr (748)
G erisinde bir porselen veya vazo tasavvurunun (m azm ununun) bulunduu u
beyitte servinin can (porselen vazo) zerine nakedilmi resmi, tpk onun hayat suyuna
aksetmi glgesi gibidir. nk Divan edebiyatnda serviler hi hareket edemedikleri
iin ayaklarndan bal olarak dim a su kenarlarnda tasavvur edilirler ve servinin
glgesi bu suya der. Bylece ebed hayat suyu (ayna) ve can (porselen vazo) beyitte
birbirine paralel bir durum da daha dorusu ayn anlam da ele alnrlar. te can-suayna armlar nakkala birleinde, bu ayna artk ayna olmaktan kar ve porselen
bir vazoy a arm yapar. E bed hayat suyu gizli olduu iin beyitte cann da
gizliliine de iaret edilmi olur. Bunun gibi suda yani aynada veya porselen vazoda
akseden servi ve ondan meydana gelen eng de bylece esrrengiz bir varlk olarak
grnrler.
M nakkadur hayalm can iinde
Ayaum eme-i hayvan iinde (1063)
Nak resim, sret, musikde bir ekil ve nigr ss, sevgili, musikde bir makam
gibi nak sanatna it kelimelerin teki mnlar da gz nne alnarak tevriye, ihm
ve ten s p sa n a tla r ile sslenm i ifa d elere de en g n m ede sk sk rastlam ak
mmkndr. Mesel u beyitte nak ve nigr kelimelerinin hem resim ve ss mnlar
hem de musikdeki m nlar kasdedilmi, ayrca nigr ve nigrn kelim eleri arasnda
cinas san at yaplm ve nigr k elim esinin sevgili m nsna geldiine de iaret
edilmitir:
Anun beste-nigrndan nigarln
Uurlar remz ile nak nigarn

(613)

Bu beyit dnda 779, 826, 1222 numaral beyitlerde de nak kelimesi hem resim,
ekil hem de musikde bir eklin ad olarak kullanlmaktadr.
Bunlarn dnda engnm ede dorudan doruya nak sanatna it reng, nak,
mnakka. reng-rez, eitli renk adlar gibi kelime ve tbirlerle, ssl ve renkli kuma

166

yapm, ktlar yaldzlarla ssleme veya m uhtelif boyalarla naklar ve minyatrler

yapm a gibi bu sanatla ilgili baka meslekler etrafnda kurulmu tebih ve mazmunlar
iine alan beyitler de bulunm aktadr. M esel aadaki beyitlerde naklarla ssl
kumalar tasvir edilmekte ve bu kumalarn Maninin resimlerinden daha gzel olduu
belirtilmektedir:
Mnakka cadet v gl-sitnl
Anun hayran kalur naknda Mnl(1035)
Kiminden snds huzr sitebrak
aru yal kzl gl-gn u azrak
Dkeli nak ile reng-i zemini
Grrse rek ider nakka- lnl(1040-1041)125
Kumalarn bazs ise sadece eitli renklere boyanmtr:
Alup baczlsn reng itdi azzaz
Aha tertb idp alt u engz

(1044)

u bey itlerd e ise so n b ah ard a ren g ren k olm u y ap rak lary la bir aa tasvir
edilirken, aa bir nakkaa benzetilm ekte, ya da onun yedi renkli elbisesi karsnda
ressamlar kendilerini ciz hissetmektedirler:
Kaan olsayidi fal- bahar
Dzeydm b3l-caceb nak u nigar(1067)
Libs- heft rengi grse gzler
Kalurd Cciz anda reng-rezler (1102)
u b e y itle rd e ise k ita p la r veya m u h telif ib a d e th a n e le ri ssleyen tezhip ve
naklarla minyatrlerden yle bahsedilir:
Kimin tasvir idp nakk- ini
Mzehheb nak zengrl zemini
Kod bt-hanede dzdi kelis
Ana karu mul ve gebr ters( 1213-1214)
d. e n g n m ede A r a p ve r a n e d e b i y a t n n

etkileri

1. engnmede Arapa ve Farsa kelimeler ve tbirler:

Bilhassa XV. yzyln ikinci yarsndan itibaren Divan iirinde gittike daha da
fazlalam aya balayan A rapa ve Farsa kelim elerin says engnm ede olduka
fazladr. G eni bir slm kltrne sahip olan, Arapay ve Farsay bilen, hatta
Farsa bir divan tertip eden Ahmed-i D anin, Arap ve ran edebiyatlarnn tesirinde
kalarak, bu edebiyatlarn iirde ananev l birimi olan arz vezniyle engnm eyi
yazdn, ayrca eserin d e bu ed eb iyatlarn nem li bir henk unsuru olan kafiye

125Aklama 1040a.

167

ayrca A rap ed eb iy atn d an gelen kafiye anlay, en g n m edeki b ey itlerin pek

o u n u n a r tk T iirk e d e k u lla n lm a a b a la m o la n A ra p a k e lim e le r le
kafiyelenmesine yol amtr.
Bylece ald slm kltrnn tesiriyle Ahmed-i Da, engnm enin 1-7, 11, 15,
25, 38, 44, 47, 53, 61, 65, 69, 90, 97, 105, 106, 107, 108, 114, 237, 347, 362, 412, 416, 436,
887, 924, 973, 995, 999, 1040, 1138, 1237. beyitlerinde grld gibi yetlerden ve
hadslerden alnm ibarelere yer vermi; veya 47. beyitte grld gibi tam am en
A ra p a bir b ey iti e s e rin e a lm tr. A a d ak i b e y itle r ise A h m e d i D a nin
engnmeye serpitirdii Arapa ataszlerine ve deyimlere misl olabilirler.
fat- pak birle zt mevf
cAtas cmdur eltf m acrf
Anun tev k ii menr- memalik
Yazlm adna kad ahha zalik
(184)
Kaza gelse grr gz grmez iy yr
Iz ca3e3l-kaza camml3l-baar var (929)
Teninn sofrasnda m hazardan
Varn ortaya ekdi bir nazardan(936)126
H atta A rapa bir kelm - kibarn ve bir hadsin Trkeye evrildii beyitler de
vardr:
Vucd mbtela old belya
Bela n kim eeddr enbiyya (932)
Vatan makd- dildr makad- can
Zira hubb-l-vatandur cz-i imn(1355)
Ayn ekilde engnmede Nizamden Farsa bir beyit iktibas edilmitir:
Shnr ry b-hib dilanest
H er ank bineved hib-dilnest(1391)
u beyitlerde Farsa bir atasz yer ald gibi, iki tanesinin de Trke evrildii
grlmektedir:
ular kim gevheri cummna iltr
Meeldr zlreyi Kirmana iltr
(281)
Meeldr bildgn iy nr- dde
ende key bved hergiz dde (879)
Yanpdur hrmenn ok sz uzatma
buday gsterrsin arpa atma(910)
Ayrca Farsa lr-gr deyiminin Trke karl olan arslan tutan deyiminin de
u beyitte kullanldn gryoruz:

126Bk. Aklama 9b, 184ab, 281 ab, 929b 932b 936a 1355b.

168

Geyik gzler ile aslan dutanlar

M ahabbet oynayuban can utanlar127
u beyit ise Farsa kaideye gre A rapa kelim elerden yaplm bir cmleyi ihtiva
etm ekte olup; yine genel bir sze iaret etmektedir:
Keman z nefsine klmaz zi zih
Degl tacrf-i ey cayiz bi-nefsih (1384)
Farsann, gram er ekilleri bakmndan engnm ede daha nemli bir yeri olduu
m uhakkaktr. M esel engnm ede ana cmleye ki, kim, tki, , n gibi edatlarla
ba lan m yan c m lelerle dolu ifa d eler ta m am en F a rs a n n cm le y ap sn d an
gelmektedir:
Ahaddan taki Ahmed urmad dem
Ahad ztn kimse bilmedi hem
(89)
itdiler derdm ma-cersn
Odumdan yakdlar ckun rasn (844)
Anun kim m acrifetden yok vukf
Hu kim ola zerrk fi
(853)
E serde yy- izafetle yaplm Farsa isim ve sfat terkipleri veya Farsa izafet
kaidesine gre, Farsa bir kelimeyle A rapa bir kelim eden m eydana gelen terkipler,
Farsa isimler veya isim fiillerle yaplm bileik kelimeler ile Farsa , v atf edatlar
sk sk kullanld gibi, Farsada balam a edat kiden evvel gelen yy- iarete dahi
rastlam ak mmkndr:
Ne zikri kim ola fikrmde mevcd
D uca-y devletndr anda makd(292)
Seher vaktin turup bir baa girdm
Ne ba kim meer umaa girdm(411)
Yine Farsann tesiriyle Trkedeki isim fiilin geni zam an birinci tekil ahs eki
zaman zaman (-em) eklinde gemektedir:
lhi sen ganisin ben fakirem
Z a cifem Ccizem hvrem haklrem (45)
Birinci tekil ahs zamirinin de benem ekilde kullanld grlr:
Benem calemde ol eng-i h-aheng
Ki can tasvirine nakum ider reng (779)
Trke fiillerde, bilhassa geni zamann birinci tekil ahs da ayn tesir altndadr:

127B u ve yukardaki beyitlerde geen Farsa ifadeler iin bk. A. Glpmarl, M esnevi erhi, C.I, s.548,
b.3207; C.IV, s.306; b.2118; C.V, s.391; b.1865

169

Bilrem ben bana taksir iderem

Koyup toru yol eri giderem

(61)

2.
Klsik slm iirinde dolaysiyle Divan iirinde klielemi slp zellikleri:
M azm unlar ve edeb sanatlar:
aa. Klie ifadeler ve mazmunlar:
F akat A rapa ve Farsa kelim eler ve onlarla birlikte bu dillere it baz gram er
ekillerinin yansra, engnm ede, Divan edebiyatnn dier eserlerinde de grld
gibi, slm kltrnden ve bu kltrn dayand eski Bbil, Msr, ran kltrlerinden
gelen unsurlarn etrafnda kurulmu klie hlindeki hayal ve mazmun sistem leri ok
daha nemli bir yer igal ederler. Nitekim buraya kadar incelenen engnmedeki dil
ve kltr m alzem esi, tam am en bu k lt rlerd en gelen tesirlerin ynetim i altnda
yaratlm belli hayal ve m azm un sistem inin dourduu tebihler, istirelerle dolu
mecaz bir ifade iersinde esere yerletirilmitir.
slm dinini kabul etm enin bir neticesi olarak, slm kltrn ve onun kendisine
mal ettii eski kltrleri, slm edebiyatnn ananesine sadk kalarak aksettiren Divan
edebiyat, coraf, tarih ve siyas artlar yznden ayn kltr dairesinde gelien ran
edebiyatnn daha fazla tesirinde kalmtr. Bylece siyas artlarn ve slm dininin
kabul neticesinde Arap edebiyatyla ayn potada erimesine ramen, slm ncesi eski
ran edebiyatndan gelme kendine mahsus zelliklere sahip ran edebiyatndaki hayal
ve mazm un sistemleri ve bu sistem lerden doan kelime ve tabirler Divan edebiyatna
a k ta rlm ve a rtk A h m ed -i D a nin z a m a n n d a k lie h lin d e k u lla n lm a a
balanmtr. Kayna ne olursa olsun, bu klie ifadeler, Divan edebiyatnda yazlm
dier eserlerde olduu gibi engnm ede de balca sahaya hkimdir: Bunlardan
birisi tabiat olaylar ve tabiat tasvirlerini anlatan ifadeler; a ve sevgiliye it gzellik
unsurlarn tasvir eden klie ifadeler; ncs de bir objeyi bir obje veya bir dnce
ile temsil eden ifadelerdir.
1.
engnm ede tabiat olaylarm ve tabiat tasvirlerini ifade eden klie ifadeler:
Ahmed-i Da, engnmede tabiat olaylarn ve tabiat tasvirlerini insann dnda kalan
canllar (hayvanlar ve bitkileri) Divan edebiyatnda irlerin onlar alglad ve
telkki ettii ekilde ele alr; bu alglar ve telkkileri belli m azm unlar ve tebihler
ierisin d e an latr. D ah a dorusu cansz varlk dnyas hem de hayvanlar onun
kalem inde insana mahsus zellikler tamaya balarlar. Bu yzden merkezinde tebih
ile birlikte tehis ve intak sanatnn bulunduu bu ifadelerde btn cansz varlk deta
bir sihirli denek ile birden bire canlanr. Fakat Ahm ed-i Da, Divan edebiyatm n
btn tebihlerini ve onlarn dayand m azm unlar gelenee bal olarak kullanm
olmakla birlikte, engnmede baz ifade zellikleri gsterir:
engnm ede ana hayal ve telkkilerin ayn kald, fakat olduka deiik tebih,
mecaz ve istirelerin bulunduu beyitler vardr. Mesel u beyitte klsik bir tasavvurla
bahar bir hkm dara benzetildii hlde aka belirtilmemi bir mazmun olarak beytin
iinde saklanmtr. Bylece bahedeki aalar hkm dara it yeil bayraklar hlinde
tasavvur edilmi; muhteem kelimesiyle yaplan mecaz- mrsel ile hkm dar adrlar
kasdedilmitir:

170

Tonand ba iinde muhteemler

Dikildi servden yal calemler
(356)
Yine tebih ve istirelerle dolu olan u beyitte, ayn tasavvurdan hareket edilmi,
tabi ve eh-svar kelimelerini kullanmakla racd gk grlts ve berk imek birer
sembolik anlam kazanmlardr.
Bylece hkm darn maiyetinde gk grlts
bahar davulunun alcs olmutur. imein svarisi olan yldrm, hkm darn atl
askerine, bulutlar da ata benzetilmitir:
Sevindi racd u tabi urd bahar
Burkn bindi berk < un > eh-svr(354)
u b eyitte ise m uhayyilesinde b ah ar p d ih a b en zeten ir, sadece p ad iah n
adrlarn samanyoluna benzetmektedir:
Kuruld haymeler kavs-i kuzahdan
Gler gl goncalar zevk ferahdan(351)
Yukardaki beyitte aka belirtilmeyen mazmun, baharn pdiha tebihidir.
Servilerin su kenarlarnda bulunduu telkkisine ve su kavramnn arkasnda bir
ayna tasavvuruna (m azm ununa) bal olan u beyitte servinin sudaki glgesini
seccadeye benzetm ek ve rzgrla sallanan serviyi secde etm eye hazr bir insan gibi
tasavvur etmek olduka enteresandr:
uya serv-i revn seccade alm
Zm rrd levhine blcde alm (372)
Susam ieinin ekli dolaysiyle klca benzetilmesi klsik bir tebih olduu hlde,
u beyitte bu benzetm eden hareket edilerek, susam iei gl korumak iin klcn
ekmi vefal bir dost olmutur:
Kllar ekmi ol yr- vef-dr
Gln ardnda ssen-i kaf-dr(385)128
G nee baklam az, baklnca gz kam ar ve kzarr. Divan edebiyatnda sk sk
ele alman bu gzlem ve kabul, aadaki beyitte daima yzn gnee doru eviren ay
ieinin, gzn gnee dikmi bir insan gibi tasavvur edilm esine sebep olmutur.
Bylece ay ieinin ekli ve rengi ile kzarm ve kamam bir gz arasnda orijinal
birilgi kurulmutur:
Gneyik iei gzi gneden
Kamam toptoludur kanlu yadan(387)
Aadaki beyitte ise aacn kendini bir hkmdara benzettii bc kelimesinden ve
gne ile tc arasnda yaplan tebihten anlalmaktadr:

128AkIama 385a^

171

G neden baum zre tc olurd

Uar kudan hayalm bc alurd (1068)
B elli te b ih le r ve m a zm u n la ra d ay a n m a sn a ra m en , e n g n m e nin baz
beyitlerinde bunlar, birbiri iine girerek, ikinci derecedeki hayallerin beyitte yer
alm asn salarlar; bazan da bu hayaller cinas, tevriye, ihm ve tezat sanatlarnn
yardmiyle meydana gelir. Mesel u beyitte etrafa gzel kokular yayan sabah rzgr,
eteinde misk kokular saan birisi, sabah vakti ise de kalka gelen ve kokularla
serho olm u bir insan gibi tasavvur edilirken, mk, siyah rengi yznden geceye
arm yapm akta; de kalka ifadesi ise ubh- kazib ve ubh- dka telm ih
etm ekte yani aydnln yerini karanla braktktan sonra tekrar, bu sefer gerekten
aydnln, sabahn geldiine iaret edilmektedir:
Eteinden abanun mg rlzn
Seher ser-h gelr ftan u hlzan(368)129
Tevriye ve cinas sanatlariyle ykl u beyitte, nar aacnn yapran bir ele
benzetm ek tam am en klsik bir tasavvur olduu hlde nar ieinin karsnda elini
am nar hem bir ey dilenen bir insana, hem gne (= n r ate) altnda kpkrmz
olmu gle benzetilmekle ve nar ieine (glnr) krmz renklilikte meydan okuduu
belirtilm ekle orijinal bir anlatm yaratm tr. Ayrca ikinci m srada kzartm ak ve nar
kelim eleriyle tevriye yaplarak narn yaprann atein karsnda gle yani krmz
renge dnt, hem de glnardan (nar ieinden) bir ey istedii (renk) iin yzn
kzartt yani utand belirtilerek, orijinal bir syleyi ortaya konmutur. Ayrca el
am ak ve benzini kzartm ak kelimeleri, okuyucunun, dilenen insan imajna arm
yapm asna sebep olmutur. Bu beytin aka sylenmeyen, gizli imaj, yani mazmunu
ise dilencidir.
enar am elin glnare karu
Kzartm benzini gl nre karu (373)
hu misk denilen kokuyu tad iin kokusuyla mehur gl ve snbl, misk de
siyah rengi dolaysiyle geceyi ve yine snbl h a trla tt n d a n , hu k endinden
b ah se d e rk en , gl ve snbl b a h e lerin d en ve geceden sz eder; bylece gl ve
snbln gece ve gndz tem sil ettii beyitte hunun da gzellii tem sil ettii
dnlrse, gndz ve gece (gl ve snbl) gzelin yz ve sana kadar uzanan
armlar yaplr. Bylece beyitte aklanmayan gizli imaj, mazmun sevgilinin yz ve
sa olur:
Yrrdm gndzin gl-zar iinde
Y aturdum gice snbl-zar iinde (1158)
Ayn ekilde ilm-i sihir, ilm-i ncm, yaz ve nak sanatlar dolaysiyle daha nce
zikr olunan beyitlerde de irin byle ikinci dereceden hayallere uzand grlr.

129Aklama 368ab.

172

Ahmed-i Da, engnmede tabiat ve tabi varlklar yine tehis ve intak sanatiyle
canlandrarak gz nne sererken bazan ark halka kadar inmi en yaygn ve halk
tarafndan en ok bilinen tebihleri ve m azm unlar ve konum a diline it ifadeleri
kullanr. Sanatkrane olanlara nisbetle zellii samimiyet ve sadelik olan bu ifadeler,
esere daha fazla hkim dir. M esel kym eti tak d ir edilm eyen bir kim se iin halk
arasnda onu takdir eden birisine dm edi m nsnda bir ifadenin kullanld u
beyitte tavus tyn onun kym etini bilm eyen kargaya verm ek gibi bir h arek ette
bulunarak hunun derisini tavus tyne taba da kargaya benzeterek, karlatrr.
Bylece Divan edebiyatnda bahelerde salnarak dolaan bir gzelin sembol olan
tavus ile irkinliin sembol olan karga tasavvuru, konuma dilinden gelen bir ifade
biiminden yararlanlarak bir araya getirilerek tezat sanat da yaplm olur:
Meer tavus ynini zaa virdi
Derisini alup tabba virdi

(1207)

u bahe tasvirinde de ayn konuma diline dayanan benzetm elerle karlalr:

rem ba fat handan hemie
Yavuz gzler ra andan hemie

(434)

Byle ok ak ve anlalr ifadeler ve kitap sahifelerinden szlerek halkn diline

girm i D ivan ed eb iy atn a it, esasnda tehis ve in ta k sanat bulunan tebih ve
m azm unlarla dolu beyitler engnm ede saylmayacak kadar ok olduundan burada
bir misl olmak zere u beyitleri verebiliriz:
Bulut alar veli gl onca handan
Benefe ba salar mest olm andan(366)
Gln razna blbl mahrem olm
Dahi drrca kumri hem-dem olm(402)
Hrm an kametm serv-i anavber
Grrse rek ider h- carcar
(1070)
H ram an almcak baalardan
au aar idm ak akalardan (1074)
Kan ol serv kim zad idi ol
Cehnda grk ile bir ad idi ol
(1132)
M kehhal gzlerm mahmur u cd
Ben idm gzleri srmeli h
(1169)
2.
engnm ede gzel insanlar ve onlara it gzellik unsurlarm tasvir eden klie
ifa d e le r: A h m ed -i D a, e n g n m e de gzel in s a n la r tasv ir e d e rk e n , ta b ia t
tasvirlerinde grdm z ekilde Divan edebiyatnn klie tebih ve m azm unlarna
bal kalarak, Divan irlerinin sevgili iin kullandklar m ebbehn bihleri aynen
kullanr. Yalnz o, Divan iirindeki sevgili yerine bir bahede elenen gzel insanlar
anlatr ve tek tek her birinin ya btn bir gzelliini ya da ayr ayr gzellik unsurlarn
tab iattak i v arlk lara ve on larla ilgili grntlere ya da cansz eyaya benzeterek,
dolaysiyle daha ok tebih ve istire sanatlarna dayanarak ortaya koyar. Bu tebihler

173

ve bunlara dayanlarak yaplan m azm unlar klie hlinde btn Divan iirinde grlen
ifadeler olup, boy rzgrla iki yanna salnan serviye; gz cadya, huya, geyie, nergise;
bak oka, huya; ka yaya veya hilal eklindeki aya; di ve dudak beraberce inci ile
sadefe veya inci m ercan hokkasna; yz gle, gl bahesine, dolun aya benzetilir.
Dudak krmz rengi yznden akik, ll ve arap; tatll, a can vermesi bakmndan
eker, bal, erbet, b- hayat gibi kavramlar, zlf (sa) ise snbl, meneke, zincir, misk,
rzgr, karanlk, kfr gibi kavram lar etrafnda kurulan m nsebetler ve tasavvurlar
iinde geerler.
Ancak Ahm ed-i Da, engnm ede m ebbeh ve m ebbehnbihler arasndaki
m nsebetlerin, klie tebihlerin ve onlara dayanan m azm unlarn ok ak ve en az
kom pleks o lan larn yine ok kolay anlalan bir ifade ekli iinde ortaya koyar.
B eyitlerdeki san atlar da m ebbeh ve m ebbehnbih arasndaki m nsebetlerin
aklk kazanmasn salayacak ekilde yaplrlar ve kolayca anlalrlar. M esel yzn
dolun aya, san b u lu ta benzetildii aadaki beyitte leff neir sanatyla ikinci
msrada tekrar sa ile kfr, yz ile iman arasnda kurulan mnsebet san siyah renkli
olmas ve kesreti okluk temsil etmesi, yzn aydnl da im ana iaret etmesi gibi ok
ak bir tasav v u ra b aldr. nk yz aydnlk olduu iin im an, sa ise siyah
olduundan dim a kfirdir, kfrdr. Gizli ve pinhan kelim eleri ise bir yandan siyah
sala rtl yz dile getirirlken, te yandan da bulutla kapl aya, kesret ve karanlkta
kalm , yolunu bulam ayan m m in bir insana arm yapar. A ncak bu kavram lar
arasndaki m nsebetleri aka ortaya koyan sade bir ifadeden tr, beyitteki btn
bu tasavvurlar hemen yakalamak mmkndr:
Yzi bedri sa ebrinde pinhan
anasm kfr iinde gizl m n

(461)

Ayn e k ild e sa b a h r z g r-z lf (sa), zlf-m k, yz-gl, b en -d n e-m k

arasndaki m nsebetler Divan edebiyatnn en ak ve seik hayal sistem lerine bal
olduundan, gzelin salarnda dolaan sabah rzgrnn taraa benzetildii aadaki
bey itte bu tara n tarad salard an misk ve am ber gibi kokular, gl gibi yze
salm akta; aym zam anda gl gibi yzde dalm salar siyah rengiyle ve kokusuyla
ire mk h atrlatm aktadr. D ne kelim esinin iki anlam da kullanlm asiyle san
datlm as ve m ke ve am ber kokusunun yze srlm esiyle, dne eklinde olan
benlerin yzde bulunm as ayn sebebe balanr. nk sa mk kokusu ve siyah
rengi, kokusu ve ekli dolaysiyle smbldr. Sabahleyin esen sabah rzgr bu mk
kokulu sa datt zaman, ayn zam anda smbldeki i taneleri yze dklr ve ben
hline gelirler. Bylece burada gizli olan hayal smbl olur.
ab zlfine nkim ne eyler
Gl zre mg canber dne eyler(455)
u beyitte Em ir Sleyman ile Ahmed-i Da arasndaki sultan-kul m nasebeti, ac
ekm eyen ve zulm eden sevgili ile dim a alayan k telkkisine bal kalnarak
anlatlm akta; tpk gln nev nem bulmasnn bahar yamuruyla m mkn olmas
gibi, sevgilinin m utluluunun n strap ekmesi artna dayand ilkbahar, gl,

174

bulut, yamur arasndaki m nsebetlerle ifade edilmektedir. Ayrca ikinci msrada gl

kelimesinde yaplan ihm sanat da hemen gze arpmaktadr:
Yzn gldr gzm ebr-i bahar
Eer ben alayam sen gl hemle (709)
Bu klie ifadeleri kullanrken Ahmed-i D anin gsterdii dier bir ustalk da onun
bu klie tebih ve mazmunlar, kolay gibi grnmesine ramen, zekm n bir buluu olan
eitli kelime oyunlar iersinde ele almas, yine her bir oyunu ve hayal mnsebetini
tam bir aklkla ortaya koyabilm esidir. Kk bir dikkat irin btn hnerini
yakalam aya yeter; bu yzden de onun iirini anlam ak okuyucuyu yormaz. Bilkis
okuyana estetik bir zevk verir. Onun bu tip beyitlerine u misller gsterilebilir:
zlfi turrasnda ln iderler
Gl zre mg ile perin iderler (448)
Karak gamzesi cazu kara
Gzi ka kara cismi kar a
(453)
Habe benl H uten tenl Htayl
Felekden indrr sihr ile ay
(459)
Kaan kim gamzesinden can gzler
Okn atar veli yayn gizler
(479)
Kiminn nergisi meyden szilmi
Gl zre der dritmi dr dzilmi(519)
Ahmed-i Da, engnm enin baz beyitlerinde bu klie ifadeleri bazan zengin bir
hayalle birletirir; bazan da klie mazmun ve tebihleri iie kullanarak, birden fazla
arm lara yol aan ifadeler yaratr. D aha nce ilm-i ncm, yaz ve nak sanatna
it blm lerde zikr edilen 485. 493. ve 494. beyitlerde olduu gibi, olduka zengin bir
hayale rastlanan aadaki u beyitte teni ve duda ile gzel, ire ll kakmal billr bir
vazoyu, bu gzelin gzellik unsurlar da bu vazoya konan iekleri tahayyl ettirmitir;
ama bu hayal beyitte gizlenmitir, mazmundur.
Lebi lacl teni effaf billur
Beni flfl yzi gl aim kafr

(451)

Aadaki beyitte ise mumun bizzat kendisi bir pervne gibi tasavvur edilmitir.
nk mum, gzelin gzelliine duyduu evkle yanm aktadr. Byle bir hsn-i talil
sanatyla mum pervneye, sevgilinin yz ise m um a benzetilm ektedir. Bylece bir
pervne hline gelen mum, sevgili iin yanmaktadr. ir burada Divan edebiyatnda
p erv n en in m um e tra fn d a d n erek kendini yakm asn, p erv n en in m um a olan
sevgisine balayan anlaya bal kalm aktadr. Yzn m um a benzeyii ise yledir.
Yz bu mumun parlak ateiyse, salar da mumdan ykselen siyah dumanlardr. Siyah
rengi tem sil eden sa, siyah temsil eden H indistana dolaysiyle hintliye, yine siyah
rengi tem sil eden gz Kimir lkesine, parlak yz de beyaz rengi tem sil eden Rum
(Anadolu) lkesine arm yaparak, deta gzel btnyle bir dnya olunca, beytin
gizli imaj, yani m azm unu, gne de onun etrafnda dnen bir pervne, yani mum

175

olm utur; baka bir deyile mu m ve onun altnda gizli olan gne, sevgilinin aydnlk
yz karsnda hitirler:
a hindo gzi Kimir zi Rm
Cemali em cine pervnedr mum (460)
Ayn ekilde kvrlarak akan akarsu-zlf-zincir-m uhabbet kelim eleri arkasnda
M ecnun, z lf-siyah-m uhabbet kelim eleri ark asn d a L eylnn gizlendii yani bu
bahedeki k iftlerin her birinin bir Leyl ve M ecnun olduu anlatlan ok sade ve
ak ifadeli u beyit de bu hussa misl olabilir:
Mselsel zlfini boynma dakm
M ahabbet odma u gibi akm

(524)

Ahmed-i D anin gzellere it klie ifadeleri kullanm aktaki dier bir zellii de
gzele ve onun gzellik unsurlarna it klie m ebbehn bihleri baka hi bir ifade
biim ine ve san at ekline ihtiya duym adan, olduu gibi beyitlerde ark a arkaya
sralamasdr. u beyitlerde olduu gibi:
Gler yzl kamu gl-gn yanaklu
D rer dil vel laclln tutaklu
(458)
Birisimin kzl glden yana
cAkik lacl ekkerden tuta
(466)
adef az dii ll-yi terden
Toludur drci yakut u gherden (467)
Birinn gzleri nergis yzi gl
Yana eravandur zlfi snbl (469)
Yzi glden yana nesterenden
Teni nazklgi berg-i semenden (473)
e n g n m enin baz b e y itle rin d e A hm ed-i D a, D ivan edebiyatnn gzellik
telkkisini ve bu telkkiye bal olarak tasavvur edilmi mebbehn bihleri tamamen
konuma dilinin ifade zellikleri iersinde verdii gibi, baz beyitlerde m ebbehn bih
yerine sadece sevgilinin gzellik unsurlarn sfatlarla veya sfat yerine kullanlan
isim lerle anlatr; bu esnda dilin im knlaryla beyitlerde yaratt ses hengi, beytin
btn bir estetik deeri olur. Mesel bel sadece ince, gz ve ka sadece kara, yz ay,
dudak eker olarak vasflandrlr:
Bili ince durur yarn yass
M cerred bakmadur cana a (489)
Kamu syledgn kavi gazelden
Kara kadan kara gzden gzelden(472)
Etegmi dutan komaz ilinden
Nite kim hblar ince bilinden
(793)
Yzi aydan ar kend eker leb
Ol aydan nur alur her dnle kevkeb(476)

176

Birinn kalar gene aya benzer

G alat didm Dmk! yaya benzer (478)
Kaan kim ter tutakdan bal emerler
Bakup huriler umakdan umarlar (498)
Sunar her lahza bir ay yzl skl
Kadeh eydr i olsun cay baki
(510)
Bu eit ifadeler arasnda aadaki beyit sade fakat hayal ve bulu bakmndan en
orijinal olan bir beyittir:
Geyik gzler ile aslan dutanlar
M ahabbet oynayuban can utanlar(b.462)
3.
en g n m ede b ir objenin bir objeyi veya bir dnceyi ve bir kavram dile
getirdii klie ifadeler:
e n g n m e de d a rd a k i o b je le rin b a k a e k ild e id r k ed ild i i h lle r de
bu lunm akta; bir obje dier bir objeye arm yapm akta veya bir obje m cerret
kavram lara ve duygulara zam anda ve m eknda bir varlk kazandrm aktadr. Z ira
d a rd ak i objeyi id rk sra sn d a m uhayyilede bizim m hiyetini bildiim iz veya
bilem iyeceim iz eitli oyunlar ve im ajlar, bir ta ra fta n k lt rd en ve kazanlm
b ilg ilerd en oluurken, bir ta ra fta n da yaanlan h ay attan ve ahs teessrlerden
etkilenir ve bunlarn arivi olan hfzadan szlerek gelen htralardan doar. te
engnm ede bir objenin dier bir objeye veya bir objenin bir kavrama ve bir duyguya
arm srasnda bu iki durum dan kincisi imajlarn kayna olduu zaman Ahmed-i
Da ok orijinal, samimi ve mkemmel bir ifadeye ular.
M esel engnm ede birinci durum da yani kltrden ve kazanlm bilgilerden
doan imajlar ve armlarda bir obje veya insann dnda canl bir varlk ile dier bir
obje a ra sn d a ilgi k u ru lu rk en tebih z n n ara (839), hu b ir in p u tu n a (1163)
benzetildii hlde, ikinci durum da yani yaanlan hayattan ve duygulardan doan
imajlar ve armlarda kandili peymane (840), atn kulaklarn kalem (1288), gsn
siper veya kalkan (1268, 1289), boyunu duvar ve boynunu kem er (1289) gibi tahayyl
eden olduka gzel bulularn yan sra az da olsa gerekten irin grdklerinden ve
ahs teessrlerinden yaplm bir sentezin sonucu olan ifadelere de rastlanm aktadr.
Mesel aadaki beyitlerde bulunan tebih ve istireler ile iki nesne veya bir nesne ile
b ir kavram n arasn d a allm n dnda ilikiler ku ru lm u tu r ve bunlar irin
gzlemlerinden doan ilhamlarla yakndan ilgilidir:
G rp elma akaklu benzi gl-nar
Klur ayva gl i ak aka iar
(389)
Yaard stme gmi egrge
Sinek grse kelebek gibi rke
(1111)
Aalar n geyer altun yarklar
Gmiden kpriler balar arklar(1116)

177

Urur idm nefesler zemherrl

Geerdi racd okndan deme biri(l 121)
Ayn ekilde Ahmed-i Da, engnmede birinci durum da bir objeyle bir mcerret
kavram veya bir duyguyu tem sil ettii zam an sz inciye, denize (330, 577), fikri
gavvasa (266), gnl aynaya (661), gzellii (hsn) baheye (708), mr sermaye veya
nakit paraya (nakd) (713), saadeti hzineye (148), mny gle veya denize (266, 582)
benzetirken, belli bir kltrn ve edeb ananenin snrlar iinde kalarak klie tebih ve
m azm unlar kulland hlde, ikinci durum da yani, ahs teessrlerini hayattan ald
ilhamlarla birletirdii zaman, ok deiik bulularla karmza kar. Mesel aadaki
tebihlerde saadet byk bir adr, ayrlk bir kemend, insann tutkularla dolu yn at,
istek ve arzusu kam gibi tasavvur edilmitir:
Sacdet hayme devlet stn olsun
Atun yrk klcun keskn olsun (251)
devrnum dnp devrm dkendi
lindi boynuma frkat kemendi (1304)
Heva atm a binmiz yilerz
Heves kamsn yindek alaruz (1368)
u b e y itle rd e k i is ti re le rd e ise ok stra b , gl de in san n hi b ir zam an
ulaamyaca idealini temsil etmektedir:
Dokund slnemze bir Caceb ok
Kim anun zahmmun hi merhemi yok(1332)
Kimesne hail idemez mkilmz
cAceb blbl ki almaz glmz(1372)
Sonu olarak unlar syleyebiliriz: Nasl tabiat Ahmed-i D anin elinde sihirli bir
denek ile canlanm , hem tab iat, hem de hayvanlar birden bire insana mahsus
zellikler, duygular ve duyularla donanm sa, insan ve insana it her ey insann
dndaki dnyaya it nesnelerle belli bir iliki iinde ele alnmtr. Fakat daha nce
de belirtildii gibi bu Ahmed-i D aye it bir zellik olmaktan ok btn Divan iirinde
hatta btn iir dnyasnda grlen bir estetik zelliktir. Bu belli kalplarn iinde
A hm ed-i D anin engnm ede yaratt orijinallik, bir nesne bir baka nesneye
arm yapt zaman veya bir nesne bir kavram ya da bir duyguyu sembolik olarak
ifade ettii zaman ortaya kmaktadr. Ayrca onun en geleneksel ifade biimlerinde
bile ortaya koyduu yaratcl u hususlarda grlmektedir: Kelim elere hkimiyeti,
o nlarn m elodik ve ritm ik zelliklerini ok iyi bilm esi, ayrca kelim elerin eitli
anlam larnn ona sunduu zengin imknlar farketmesi, kelim eler arasndaki ilikileri
ve onlarn yaratt duygusal armlar yakalayabilmesi ve Divan edebiyatnn kat
estetik kurallarn konuma dilinin esnek ve yumuak ifadelerine dntrmesidir.
Buraya kadar incelediimiz engnmede Divan edebiyatnn geleneine uyularak
meydana getirilm i klie ifadelerin hangi biim ler iinde yani hangi edeb sanatlarla
sunulduunu grelim.

178

bb. engnmede Edeb Sanatlar:

K lt r ve k azan lm b ilg ile rd e n h a re k e t ed en A hm ed-i D a, b ir ta ra fta n
islm iyetin varlk grnden, insan analaymdan ve ebed m utluluk tasavvuru olan
te dnyadaki cennetten ilham alarak yapt arm larla d dnya varlklarm ele
alr ve onlara kendilerinin dnda bir anlam kazandrrken, devaml olarak tebih veya
ona yakndan bal istire sanatna ba vurur; bir taraftan da edeb ananenin tesiriyle
muhayyilesinde tabi varlklara insana it ruh hllerini atfederek devaml bir ekilde
esasnda tebihe dayal olan tehis ve intak sanatn ve mecz bir ifadeyi kullanr.
E sasen D ivan ed eb iy atn d a tab i v arlk lara in san a it ruh hllerini atfetm e,
sanatkrane ifadenin belli bal zelliklerinden olduunu daha nce belirtmitik. ou
kere Divan edebiyatnn klie tebih ve m azm unlar d dnya varlklarn dnen,
duyan, elem veya yas iinde b u lu n an in sa n la r gibi ifad e etm ile rd ir. N itekim
engnm edeki klie ifadelerin zelliklerinden bahsederken, Ahm ed-i D anin, ayn
an an en in tesiriyle tabi varlk lar m uhayyilesinde bir insan gibi tasavvur ettiini
grm tk. H a tta tebihin yan sra tehis sanatnn ok nem li bir yeri olduunu
belirtiim iz engnm ede hikyenin eng, ipek teller, servi aac, hu ve at ile ir
arasndaki konum alarla yrtld dnlrse, btn eserin esasnda bir tebih
bulunan tehis ve intak, hsn talil sanatlar zerine kurulduu sylenebilir.
Tabiata insann ruh hllerini atfetm enin tam tersine, insan gzellii ve insana it
gzellik unsurlar tasvir edildiinde irler, yine edeb ananeye uyarak, zamanlarnn
estetik anlayna gre en gzel diye kabul edilen v arlk larla veya evrelerindeki
duyulara hitap eden en arpc ve ekil bakmndan eitli armlar yaptrabilecek en
dikkat ekici o b jelerle onlar ifade etm ilerdir. engnm ede bir gzelin btn
gzelliini veya gzellik unsurlarn anlatan klie ifadelerden hahsederken grdmz
gibi, irin muhayyilesinde oluan trl oyunlar ve imajlar neticesinde insann btn
gzellii veya gzellik unsurlar, ay, gne, yldzlar gibi kozmik varlklarla, imad,
servi, gl, snbl, meneke, ssen gibi tabi varlklarla, yay, ok, kl gibi dier cansz
nesnelerle aynletirilmilerdir. Bu kategoride Ahmed-i D anin tebih sanatnn yan
sra istire ve mecza da geni bir ekilde yer verdiini gryoruz.
te Divan edebiyatnda irin muhayyilesini harekete geiren bu prensip - yani
kltre ve kazanlm bilgilere bal olarak varlklara farkl veya olduka deiik bir
anlam verme, tabiata insann ruh hllerini atfetme, insana cansz varlklarn vasflarn
atfed erek insan gzelliini tasvir etm e ve bir obje ile bir objeyi veya bir fikri, bir
kavram ya da bir duyguyu som utlatrarak ifade etm e vastasyla yaratlan deiik ve
eitli im ajlarn dourduu tebih, istire ve m ecz gibi ifade biimleri, ayn sanat
anlaynn temsilcisi olan Ahmed-i D anin eserinde arlk noktasn tekil ederler.
engnm ede bu prensiplerden hareket edilerek yaplm tebihler, istireler ve mecaz
ifa d e ler b u rad a g sterilm eyecek k ad ar ok olduundan ve daha nce aklanan
beyitlerde sk sk grldnden bu hususta bir fikir vermek zere aadaki mislleri
gsterebiliriz.
Tebih:
Benefe hatt u nesrinden cizr
Sanda nfe-i mg-i tatar
(470)

179

stire-i musarraha ve istire-i temsiliye:

Kiminn nergisi meyden szilmi
Gl zre der dritmi dr dzilmi(519)
Felek sultam n carz itdi menur
Yazlm hatt altun tevklci nur (343)
Mecz- mrsel:
Tonand ba iinde muhteemler
Dikildi servden yal caldmler
(357)
te tem elinde tebih, istire ve m eczdan biri bulunm akla birlikte muhayyilenin
imajlar deiik ynlerden ve deiik tarzlarda darya yanstmas dolaysiyle bir takm
baka sanatlar ortaya kar. Nitekim engnmede ok nemli bir yeri olduunu daha
bata belirttiim iz tehis ve intak sanat daim a bir tebihe dayanlarak yaplm akta ve
bir insan gibi tasavvur edilen bir obje belirtilm ektedir. M esel aadaki beyitte ir,
engi byye benzeterek tebih, engi konuturarak da tehis ve intak sanat yapar:
Beni efsun idp cilm hnerden
Benmle kd gge Zhre yirden (846)
A hm ed-i D a nin teh is ve in tak sa n a tn d a zam an zam an byk b ir ustalk
gsterdiini, tabi fakat sanatkrane bir ifadeye ulatn burada belirtmeliyiz. Mesel
u beyitte aac konuturan A hm ed-i D a k mevsim inde aac, rengi kapkara bir
vcda, yani bir lye benzetmitir. zerindeki beyaz karlar da lleri kefenlem ekte
k u llanlan kfur kelim esi dolaysiyle kefene arm yapm aktadr; bylece kn
getirdii lm duygusu ok sade bir ifade iinde hem tebih hem de tehis ve intak
sanatyla verilmektedir:
Kaan sahra yzi pr-nr olurd
Tenm canber tonum kafr olurd(1113)
Ayn sanatlarla baharn sevinci, sonbaharn hzn de ustalkla anlatlmtr:
Tebessmler klur gl ter dudakdan
Terennm ler klur blbl budakdan(383)
Zam irm carz iderdm zeymrane
Boyar idm tonum zacferane
(1100)
Ayn ekilde Ahmed-i Da, bir nesne ile bir nesne veya bir nesne ile bir kavram,
duygu veya dnce arasnda iliki kurduu zaman ise bu ilikiyi tebih, istire, mecaz
veya m ecz- m rsel sanatlariyle ya da hem geleneksel tebihe ve hem zeknn
yaratt bululara dayanan mbala, hsn-i talil, tevriye gibi sanatlarla ifade eder.
Hsn-i talil sanatnn da en gzel rneklerini engnm ede grmek mmkndr.
A adaki beyitte hem tebih hem de m bala sanatlarnn beraberce yarattklar
hsn-i talil yoluyla ir, Hz. M uham m ede olan sevgisi yznden gnein bir pervne
gibi onun etrafnda dndn sylerken o zaman dnya etrafnda dnd dnlen
gnein tabi dnne bir baka gzel sebep bulur:

180

Aiia pervane hurd-i cehn-suz

Anun nacleynidr cAra kleh-dz (99)
u b e y itte ise sa b ah ley in g o n c a la rn alm a sn a , b lb l n g zel sesi ve
terennm leri sebep olarak gsterilerek hsn-i talil sanat yaplm aktadr. Bylece
goncann yakasn yrtm asyla hem alan bir gl tahayyl edilm ekte hem de gonca
strap iinde bir insan gibi tasavvur edilerek istire-i mekniye sanat ile tehis sanat da
beraberce yaplmaktadr:
Seher-gh candelibn h nevasn
idp gonca ak itmi yakasn
(371)
Ayn ekilde, Ahmed-i Da, aadaki beyitlerde tehis ve intak sanatnn yan sra
hsn-i talil sanatyla hzn duygusunu tabi fakat san atk ran e bir ifade ile dile
getirm ekte ve bu sanat kullanmakta ne kadar usta olduunu gstermektedir:
Bozarm benzi gamdan eravnun
Zamiri ren olm zeymranun (380)
iekler kayudan dil-teng olurd
Benmile kamu hem-reng olurd(1105)
engnm ede ok nem li bir yeri olan sanatlardan biri de m bala sanatdr.
Bilhassa nt, methiye blmlerinde, hunun ve atn hikyelerinde ok sk rastlanan bu
sanat da ekseriya bir tebih yani mukayese zerine kurulm utur. M esel Ahm ed-i
D anin gz ile insan kasd ederek, ayn zamanda bir mecaz- mrsel sanat da yapt
u beyitteki mbala sanat bir mukayeseye dayanmaktadr:
Yzine baksa yz yl gz usanmaz
Perl grse beerden tod sanmaz (456)
u b e y itle rd e de yine m ukayeseye d a y a n la ra k y ap lm m b al a san at
bulunmaktadr:
Geyik grdkde ku gibi uardum
Perl-ve ademi grsem kaardum
Bulutdan tiz geer idm segirsem
Gne glgemi grmezdi ygrsem(1164-1165)
Kaard heybetmden Behmen Glv
Girrdi korkusndan ieye dv (1282)
A ncak en g n m ede bir tebih ve m ukayeseye dayanm ayan, fakat daha ok
konuma dilinden alnm mecaz ifadelere ve arkasnda anlatlmak istenenle ilgili baz
tasavvurlara veya heyecan duygusuna dayanan mbalalar da vardr:
Kayalar tuynaumdan akk olurd
Ayaum kalcay hendek klurd (1270)
Segirdmde dizgin depredeydm
H alepden bir nefes Mra gideydm(1271)

181

Yrisem toz kopard yir yzinden

Gne gzkmez ayaum tozmdan(1279)
Ahmed-i D anin engnmede duygu ve dncelerini daha iyi anlatmak iin ok
sk ba vurduu telm ih ve irsal-i m esel sanatlar da ekseriya bir tebihe veya bir
istireye, yani bir m ukayeseye dayanlarak yaplm aktadr. engnm ede ok bol
bulunan telmih sanatna u beyitleri misl olarak verebiliriz:
Bu gn gl vaktidr evde oturma
Yaramaz Ysuf ol zindn iinde (701)
Klursn clemi Hdhd gibi seyr
Sleymansn okursm Mantk-ut-tayr(730)
Ayrca yukardaki beyitte gl vakti ifadesiyle mecz- m rsel sanat yaplarak
bahar zaman kastedilmitir.
engnm edeki ataszlerinden bahsederken verdiimiz m isllerde de bulunan
irsal-i mesel sanatna u beyitler misl olabilir:
Yce hazretde sz carz itmek olur
G her katnda boncukdur ya billr(272)
kfe dkdiler cmle be-yek-br
Ackm ok yise sinmez mesel var(1017)
Yukarda mhiyetleri ve zellikleri zerinde durduumuz edeb sanatlarn yan sra
m usik ve hengi zenginletirm e, ifadeyi tezyin etm e gayesiyle daha ok zeknn
bulularna ve kelim eler zerine kurulan oyunlara dayanan sanatlar da engnm ede
ok nemli bir yer tutm aktadr. Ancak bunlar arasnda ihm, tevriye, ihm- tensp,
tezat ve tensp sanatlar zeknn bulularna, kelim elerin anlam larna dayanan
oyunlara olduu kadar muhayyilenin yaratt armlara ve imajlara da dayanrlar.
Okuyucuya bedi bir zevk verm ek ve ifadeyi sslemek iin ba vurulan bu sanatlar,
bilhassa m usikye it kelim e ve tb irleri incelerken de grdm z gibi, engin
m usikdeki hnerleri anlatld zam an daha ok grlm ekte ise de, engnm enin
dier blm lerinde de olduka sk geerler130.
D orudan doruya zeknn bulularna, kelim elerin d yapsna, biim lerine ve
seslerine dayanan oyunlara, bazan da heyecana dayanan cinas, tars, itikak, tekrir,
iltifat, riic ve nid sanatlar, beyitlerde mnya artc incelikler vererek okuyucuya
bedi bir zevk vermek, henk ve musikyi zenginletirmek, ifadeyi sslemek iin sk sk
kullanlmlardr. Eserin vezin ve kafiye gibi hususlar zerinde dururken grdmz
gibi bu sanatlar arasnda bilhassa cinas, tars ve tekrir sanatlar bir taraftan henk ve
musik tem in etm ek bir taraftan da mn zerinde eitli oyunlar ve teksiflerle bedi
bir zevk yaratm ak iin engnm ede btn sanatlardan daha ok ilenmitir. Bylece
Trkeye ve dildeki kelim elere mkemmel bir ekilde tasarruf eden Ahmed-i Da,
zekice bulularyla bazan nee taan, bazan zarif bir tona brnen esprili bir ifade

130Ayrca bk. Aklama blmnde musik ile ilgili beyitler.

182

yaratm; irin enge hitap ettii uzun blm lerin yan sra m uhtelif yerlerde yapt
iltifa t ve nida san atlary la eserini tasvir ve hikye slbunun m onotonluundan
kurtarmtr.
imdi yukarda zikr edilen bu sanatlara burada baz misller verelim:
Tevriye:
H ezr destan okur her bir nevada
idp raks urur kular hevada
(400)
Ne yirde var benm sazum gibi sz
Ki gsterde hazn faslnda nevruz(808)
Dilmdr PrsT v Trk v Taz
cIrak seyr iderven hem Hicaz
(813)
ham- Tensp:
urahT halini bir or azdan
Ki ne kanlar yudar huyar elinden (680)
Eger cadl eylemez olursa saki
Aya alma sakn zinhar elinden (682)
cIrk ahengini n yd ider ol
Sipahn ire ok feryad ider ol
(615)
Gel imdi lutf kl iy saz- dil-sz
Bu gn cuaka gster rast nevrz (749)
Tezat:
urahT kululinden cam ierler
Herf-i puhtelerdr ham ierler (509)
Eridr dinleyen ahun diman
Uyarur istimc cn irn
(620)
ular kim hazz alur her dem sciden
u zevki tatludan tacm acdan
(827)
Tensp:
Eline zevrak alsa cabhar anda
Denize ark olur nilfer anda
(397)
Anun beste-nigrndan nigarr
Uurlar remz ile nak u nigrn (613)
Od yile uy topraa karan
Dem r nacl ile tadan od karan(1278)
Cinas:
eh-i ferruh-ruh u ferhunde server
Tehem ten-ten azanfer-fer hner-ver(128)
Sleymn-mn u Husrev-rev cehan-glr
Sikender-der mucdil-dil be-tedblr(130)
Gnle kor braur cana kor kz
Ne iitdi kulak grdi ne hd gz (641)
Kadeh devr eylesn devrnde sak
urah sylesn gulul hemle
(711)

183

O erbet kim sen idn crcasmdan

Tevakkuc iderem bir crca senden(76T)
Dilm kldur veli klca hatsuz
Dilmden gelmedi klca hat sz (892)
Senn camnda var ok drl esrar
Kim an can gnl iinde asrar
(906)
erinn kalbini kalbe ururdum
Dkelin tadur yalnuz tururdum(1266)
Tars:
Mzeyyen rahm etnden ba u sahra
Mzelzel heybetnden ta u derya (17)
Kemal-i kudretinde ok bedayic
Celal-i hikmetinde ok sanayi0
(23)
Kamer-srcat vel himmetde devrn
cUtrd-ftnat u rifcatde keyvan (194)
Tebessmler klur gl ter dudakdan
Terennm ler klur blbl budakdan(383)
Benmle vecd ider pir-i mncat
Benmle zevk ider rind-i harabat (814)
Herifm ohbetmde rind evba
Mrldm halvetmde mest kalla(815)
Nie safileri hammr idpven
Nie tebihi ben znnar idpven (839)
Benem em m renn fknda alet
Benem levvamenn zhdinde hlet(877)
Benem ck ehlinn derdine derman
Benem zevk ehlinn hkmine fermn(891)
Duraum ravza-i rdvan iinde
Sulaum eme-i hayvan iinde (1162)
tikak:
Meer sen shir-i mutlaksn el-hak
H er ide gsterrsin sihr-i mutlak (758)
Ki benden kef idesin bu belay
Beladan kurtarasn mbtely
(987)
M uhakkakdur nm dacvide hakkam
itdn rikkatmi kim ne rakkam(1224)
ular kim gurbete bil baladlar
G arlbn halin anup aladlar
(1345)
Tekrir:
Ne kim didn dkelin hak didn sen
An kim hak durur mutlak didn sen(898)
Kiminden dzdiler sultan in taht
Kim andan zinet ald devlet baht

184

Kiminden dzdiler anduk hazine

Kim anda gizlenr gene define
Kiminden azdiier alat u engaz
Kiminden cd u e-ta muhtelif saz( 1140-1142)
Rc:
Ne Husrev kim eger Key-husrev olsa
Yaraur hizmetinde peyrev olsa (172)
Birinn kalar gen aya benzer
G alat didm Dmk! yaya benzer (478)
Ne ruh-efz eger can-perver olsa
Yaraur meclismde aker olsa (799)
ltifat:
itmek birle buldun bunca halat
Eger grseyidn heyhat heyhat
(866)
Gerdm cmri h devrn srdm
u holuk kim bilrsin an srdm(1296)
Nida:
Ela iy crif hib-rivyet
Kulak tut dinle bir tansuk hikayet (295)
Gel iy macnllere ret dzen yr
M ecnl bahrna talup yzen yr (575)
Dz iy mutrib neva-y erann
Sz iy skl arab- erguvan
(663)
engnmede zaman zaman i ie zengin armlar, orijinal ve parlak hayaller de
edeb sanatlarn eitli kalplarna dklmek sretiyle deiik ifade biimleri ve tarzlar
iinde deta mahhas bir ekil kazanrlar. D aha evvel eserin dil ve ifadesini muhtelif
ynlerden incelerken yeri geldike bahsettiim iz131 byle zengin im ajlar ve i ie
arm lar ihtiva eden b ey itlere ilve olarak, b u ra d a iki m isl d ah a verm ekle
yetineceiz:
irg meclisinde ay u gndr
Felekler m atbahm da bir dtndr (98)
F elek ler Hz. M uham m edin m utfandan ykselen dum an gibidirler. nk "Sen
olmasaydn felekleri yaratmazdm" eklindeki hads-i kutsye gre felekler ve btn
evrenin yaratl sebebi Hz. M uham m eddir. ir bylece bu hads-i kutsye bu beyitte
telm ih sanat yolu ile iaret etm ektedir. F elekler kelim esiyle gklerle birlikte yedi
felekde bulunan yedi yldz da kasdetmekte, bylece gklere doru ykselen duman ile
onun arasnda parlayan kvlcmlar gece ve yldzlara arm yapm aktadr. te bu
arm da, bizim beyitte sylenmeyen gizli imaj yakalam am za sebep olmaktadr; o

131Bk. zellikle musik, edebiyat, hattatlk ve nakkalk gibi gzel sanatlarla ilgili ifadelerden ve slp
zelliklerinden bahsettiimiz bu eserin I.B.c ve d.2 blmleri

185

da m iradr! Btn malzeme klsik kltrden geldii hlde, irin beyitte yldzlarla
birlikte btn g yani felekleri, Hz. M uhammedin mutfandan ykselen bir duman
gibi tahayyl ediiyle, onun geceleyin gk yzne kna arm yapmas orijinaldir.
Ayrca ir yldzlar Hz. M uham m edin mutfana, ay ve gn de m eclisine lyk
grm ektedir132.
Aadaki beyitte ise, "sabah, atlas gk em berine altn bir gerdanlk takt ve
bana mcevher ilemeli bir ta koydu" derken, ir sabahla birlikte gk yzn kla
dolduran daire eklindeki gnei ve onun dnyay saran k emberini altn bir kordon
ve onun ucuna taklm sallanan yuvarlak bir altn para gibi tasavvur etmitir. Ayn
zam anda gn stnde ykselen, klar ve aydnl m cevherden bir ta gibi
tahayyl etm itir. Bylece hkm darlk sembol olarak gnee arm yapan bir
hayal sistemi kurulmutur:
Geyrdi arh- atlas enberine
Muraac tc u altun canberlne (341)

C. engnmede gnlk hayatla ilgili ifade zellikleri

imdiye kadar yaplan incelemeden anlalyor ki XV. yzyl sonu ile XVI. yzyl
balarnda klsik Osmanl edebiyatnda artk iyice kalplaacak olan Farsa, Arapa
kelim elerle dolu ve bu kelim eler etrafn d a kurulan klie tebih ve m azm unlarn
biimlendirdii ifadelerle bezenmi belirli bir kltr dili, daha XV. yzyln banda
engnm ede teekkl etm i bulunm aktadr. Buna ram en XVI. yzyldaki edeb
Trkeye nisbetle engnm enin dilini henz sade bir dil diye vasflandrabiliriz.
nk Ahmed-i Da, Tiirede en ok benimsenmi olan Arapa ve Fara kelimeleri
kullanm ak, klsik edebiyatn en ok bilinen m azm unlarn ve tebihlerini semek,
btn kelime ve kavram m nasebetlerini, oyunlarn byk bir rahatlk ve aklkla
ortaya koymak hususunda srar ettii ve m aharet gsterdii gibi, eserinde Trkenin
btn ifade imknlarn da seferber etmitir.
Nitekim, dikkat edilince, Ahmed-i D anin gzlemlerine dayanan ve devrin gnlk
hayatna it konum a dilinden alnm ifadelerin, Trke tbirler ve ataszlerinin
eserde byk bir yer tuttuu hem en farkedilir. H atta ok dikkatli bir gzlemci olan
Ahmed-i Da, zaman zaman tabiat bile kendi grd ekilde veya onlarn kendinde
uyandrd hzn, strap gibi duygulara gre anlatm aya alm tr. te byle
zam anlarda o, Divan edebiyatnn klie ifadelerini aarak, Trkeyi kendi duygu ve
d n celerin e rm etm i; esiz bir sadelik ve tabilik iinde akp giden bir ifade
biimine ulamtr. Mesel u beyitlerde olduu gibi:
ular odsuz bnardan kaynar old
Balklar u yzinde oynar old

132Daha fazla bilgi iin bk. Aklama 98a^

186

 dalar balarnda gz belrdi

Sanasn yir yzinde gz belrdi(358-359)
Bezenmi nr ile yir gk felekler
Felekde Uduz u yirde iekler
(377)
Gyeg ot kokar yaz yaban
Gelnck gnlegi gk kaftan kan (386)
Kamu yalar kurur yal sararur
Sararur balar u talar kararur (1104)
Yaard stme gmi egrge
Sinek grse kelebek gibi iirke
(1111)
Aalar n geyer altun yarklar
Gmiden kpriler balar arklar(1116)
Ancak Ahm ed-i D anin tabiat tasvirleri her zam an byle tabi ve sade deildir.
D a h a evvel de g r ld gibi, on un ilk b ah ar, yaz, gz, k, ba, b ahe ve bu
bahelerdeki gzellerin tasvirleri ou defa Divan edebiyatnn estetik anlay ve klie
ifadeleri iinde anlatlmtr. Bu yzden engnm ede bilhassa Divan edebiyatna it
klsik konularn dnda kalan yerlerde, Trke ifadeler daha ok hkim olmaya balar.
a. Devrin siyas, sosyal ve ekonomik hayatiyle ilgili ifadeler
A hm ed-i D a, yaad dnyada olup b ite n le re ve kendi evresine gzlerini
evirdii zam an klsik edebiyat dilinin kalplarndan uzaklar; yani yaanlan hayata
dnnce, yaayan dili de kendiliinden eserinde benimser. evresindeki hayata srtn
evirem eyen bir kii olarak A hm ed-i Da, engnm ede engle birlikte insann da
hikyesini anlatrken, ister istemez toplumun eitli grnmlerinden, evresinde olup
bitenlerden, insanlardan ve onlarn srd eitli hayat tarzlarndan ilham alr.
Ancak kul, kle (ker), yoksul, dilenci (ged), zengin (bay), asker (leker, eri,
sipah, cnd), bey, emir, paa, nedim, vezir, ehzde gibi hkm darn tebsn tekil
eden eitli ktisad ve tima seviyedeki insanlar; divan, erkn- divan, resm erkn,
ferm an, yarlk, m enur, tevk, yasak, hara, dahi, bc, siyset, eriat, gibi devlet ve
hkm et idaresine it kavram lar ifade eden kelim e ve tb irler ile m teri, alc
(hiridr), met, mal mlk, sermaye, ak altn, hlis gm, pul, aka, nakd, baha, yr,
bzr etm ek, satm ak gibi ticarete it kelime ve tbirler, engnm ede eitli kelime
oyunlar, klie tebihler ve m azm unlarla ykl ifadeler iinde kullanlm olmalarna
ramen, devrin tima snflarnn temsilcileri gnlk hayata ilikin olarak, yaptklar
ilere veya srdkleri hayat tarzna gre engnmeye girmitir.
e n g n m e de A h m ed -i D a, ta rik a t m e n su p la r a ra s n d a h a ra b a t eh lin i,
kalenderleri, rindleri sayar; sufleri ve zahitleri m utaassp softalar olarak zikr eder.
Fakat, bilhassa eitli meslek sahiplerinin engnm ede zikr edilmesi ok orijinaldir.
nk bu m eslek shipleri ile birlikte onlarn m eslekleriyle ilgili eyalarn, yerlerin
veya eitli m eslek isim lerinin sz konusu olmas neticesinde, engnm eden devrin
gnlk hayatna it ok canl intibalar elde etm ek m m kn olur. M esel bfende
dokum ac, arh iplik sarlan te k erlek , k rhane im a l th a n e gibi kelim eler
beraberce yle zikr edilir.

187

ekp zdi v yazd arha sard

Getrdi ol da bir stada virdi
Alup andan son ol bafende iistd
cAceb bir kar-hane kld bnyad (1031-1032)
u beyitlerde ipek ve im alts gazzz ve ipek iplikten yaplan hamyil, erit,
ceride kua ("mzrak iin kuak") gibi eitli malzeme anlatlr:
Alup baczsm reng itdi gazzz
Ana tertib idp alat u engz
Dokd balad ekdi eride
Hamyil ba v bend-i ceride (1044-1045)
Baz beyitlerde ark syleyen ve oynayan kimse m nsna gelm esine ram en,
eng u beyitlerde eng yapan usta anlam nda gemektedir:
Alup baczisn stad- engi
k tacllm idp yin yengi
Eirdi bkdi hem virdi bana tab
Riyzet gsterp gretdi db (1048-1049)
Drger marangoz, bks ve zel bir ekilde kesilmi tahtalar yle anlatlr:
Alup andan son ol stad drger
Kesp buyile katc- m kerrer (1136)
Aadaki beyitlerde tabak, deri ve rakk adl, kt yerine kullanlan ince deri gibi
tabaklkla ilgili kavramlar bir araya getirilmitir:
Derisini alup tabbaa virdi
Meer tvus ynini zaa virdi
Dibaat kld ol nzk dermi
Dzp h-y inden rakk- Rm (1207-1208)
K itap yazan ktipler (kttb) ve kitaplar yaldzlarla ssleyen tezhipiler133 de
yle anlatlmaktadr:
Alup baczisn ol rakk zre kttab
Yazld cilm hikmet fenn db(1209)
Kimine dzdi zer-kb leti zer
Kimine yazdlar divn u defter (1212)
engnm ede bu yaldzlanm ktlar zerine resim yapan nakkalar, kumalar
boyayan boyaclar (reng-rezler) de unutulmamtr:

133Tezhipilere zer-kub altn dven, altn toz haline getiren kimse kelimsiyle iaret edilmitir.

188

Kimin tasvir idp nakka -1 nl

Mzehheb nak zengri zemini (1213)
Libs- heft-rengi grse gzler
Kalurd Cciz andan reng-rezler (1102)
Y ukarda saylan m eslek m ensuplar dnda, algc (szende, m utrib), arkc
(gyende), oynayan ve ark syleyen kimse mnsnda eng, arap datan gzel, ski,
en g n m ede b ilh assa m usik fasllarn n yapld ire t m eclislerin in tasvirleri
srasnda sk sk getii gibi, mcevherci (cevher), kuyumcu (zer-ger) doktor (tabib),
dalg (gavvs), viz, at bakcs (emir-i hr) gibi eitli meslek mensuplar da muhtelif
vesilelerle zikr edilir.
te bu meslek m ensuplar ve onlarla ilgili olarak engnm ede anlatlan eitli
kumalar, elbiseler, eitli krkler, giyime it dier malzeme, tahtadan, deriden ve at
kuyruundan yaplm m uhtelif kullanm eyalar, hunun ve atm m ceralaryla ilgili
olarak zikr edilen sava letleri, asker ve askerle ilgili hususlar, cins cins atlar, at
takmlar, o devirdeki ipek kuma retim i ve dokumaclk, marangozluk, tabaklk ve
krklk, ktlk, yazclk, tezhip, nak, boya sanat gibi sanatlar, tu, sancak, kiri,
kl, ok, yay, kem end gibi orduya it eya im alt hakknda okuyucuda ok canl
intibalar uyandrarak, devrin teknik ve sanayi hayatn gzler nne sererler. Ayrca
gnlk hayat en iyi aksettiren hususlar arasnda sayabileceimiz eit eit yiyecek ve
iecek m addeleri bilhassa bunlar arasnda benev, hin, mey, bde, ml, arb- nb,
rh, reyhan, rah- ho-reyhan, yakut- hamr, sci, m dm gibi on iki adla adlandrlan
arap, her trl meyva, trl trl yem ekler ve zam ann elenm e tarzlar olan iret
meclisleri ve av partileri de engnmede derin izler brakmtr.
te Ahmed-i Da, bu zengin malzemeyi ilerken, Trke kelimelere daha ok yer
vermi; bilhassa Trkede eylem ve hareket ifade eden fiilleri ok fazla kullanmtr.
M esel dokum acdan ve ipek im altsndan bahsederken iaret edilen 1031-1032 ve
1044-1045. beyitlerde Ahm ed-i Da ipek ipliklerin ve kum alarn retim ini daha ok
Trke kelim eleri ve eylem ifade eden fiilleri arka arkaya sralayarak anlatt gibi,
aacn tahtasndan yaplan eyalar, bu arad a eng ve dier musik letlerinin iml
edilmesini de ayn ekilde eylem bildiren Trke fiillerle dolu bir ifadeyle tasvir eder:
Kiminden dzdiler mihrb u minber
Kiminden rahl-i Mushaf levh-i defter(1139)
Kiminden dzdiler al at u engaz
Kiminden cd u eta muhtelif saz(1142)
Keser birle kesben pare pare
Urup drp diinden zahm u yre
Yonup balad atd enge dzdi
cAceb bir eng-i h-ahenge dzdi
Uslm grdi n gnline yakd
pekden saz kld perde dakd(1144-1146)
Ayn ekilde derinin enge yaptrlmas da tam am en eylem bildiren fiillerle yle
anlatlr:

189

ekp zdi evrdi gerdi yakd

Getrdi ckibet engine dakd (1219)
At kuyruundan eitli eyalarn yaplmas anlatlrken de eylem bildiren fiiller
ifadeye hkim olur:
Alup ol kllar bir ho hner-mend
Dzetdi drl ancat balad bend
Kimin dam eyledi v dne dkdi
Kimin urgan idp katlad bkdi(1310-1311)
Kiminden dzdiler evgan u sancak
cAlem banda tu kim grdn ancak(1312)
Aac kesen bahvann hareketleri hem eylem hem de hareket bildiren fiillerle ve
hareketli bir slpla tasvir edilirken, dier Trke kelim eler de beyitlerdeki ifadenin
arlk noktasn tekil ederler:
Meer bir gn kaz-y na-gehanl
ka geldi u baun bauban
Keserden bkudan yat yara
Bilesinde Eb Mslim naca
kard baltasn bilinden ol dem
Ayauma benm zahm urd muhkem
Kanrd zr ile kesdi brakd
Cefa od bile canumi yakd (1125-1128)
H are k etli fiillerle ve o n larn geni zam anl ekilleriyle anlatlan aadaki av
sahnesi, o anda izlenen bir sahne intiban brakmaktadr:
Nie yaylar mup oklar uand
Belik belden dp terke boand
Ygrr itler atlar alur
Beni ele getirmekde drr(l 187-1188)
A tn yakalanm as ve ld r lm esinde grld gibi hunun yakalanm as ve
ld r lm esin i tasvir ed en b lm de de Trke k elim elerle dolu sade, fakat ksa
cmlelerle yaratlm hareketli bir slp grlmektedir:
kard bir Dmk! yay elinde
Kayn aac ok terke bilinde
ekp yayn okn toldurup atd
An grdm ki ok arkamda batd(1193-1194)
Kemend atd dutuldum ddm ol dem
Revan indi atndan dutd muhkem
Ayaum balad boynum kanurd
Elm bad ayak ggsme urd

190

Ban ekdi n und elini

ap balk dii ef0! dilini
(1197-1199)
Aadaki beyitlerde ayn hareketli slpla ve ou Trke olan kelim elerle bir
sava tasviri yaplmaktadr:
Depinsem leker ire sa u soldan
apar bir yana her kim grse yoldan
erinn kalbini kalbe ururdum
Dkelin tagdup yalnuz tururdum
Kopard kalb-i lekerden irller
Kaard ejdeha-y hef-seriler
Kaan kalkan gibi ggsm gereydm
G erek kim diimenh ardn greydm( 1265-1268)
Y ukardaki m isller, o devirdeki sanayinin ve tekniin m ahsul olan eitli
eyalarn daha ok eylem bildirem fiillere, gnlk hayata ve bizzat grlen olaylarn
getirdii ilhamlara dayanan sava ve av sahnelerinin ise hareket ifade eden fiillere ba
vurularak tasvir edildiini gsterm ektedir. Ayn ekilde Ahmed-i Da, gnlk hayatla
yakndan ilgisi olan iki ve iret meclislerinden ve eitli yemeklerden bahsettii zaman
da ayn slbu devam ettirir. Geri Divan edebiyatnda ok nemli bir yeri olan iki ve
iret meclisleri, bu edebiyatn klsik anlay ve klie ifadeleri iersinde ele alnd iin,
Ahmed-i Da, engnmenin pek ok yerinde bu ananenin tesiri altnda kalm ve pek
ok klsik iret ve iki meclisleri tasvir etmitir. Mesel Divan edebiyatnda elence ve
iret meclisleri bahar zaman, gndz krlarda ve bahelerdeki su kenarlarnda, gece
kapal yerlerde kurulur. Ak havada tertiplenen m eclislerde arap, musik letleri,
ski, algclar, iki, ien, esrar yiyen kim seler bulunur. engnm ede ak havada
dzenlenen iret meclisleri bu anlaya uygun bir ekilde anlatlmtr:
Sabahn ihtiyar it ba iinde
Aalar glgesinde u kenarn
Bir iki ehl-i dil olsun nedlmn
H erif mutrib saki nigarn (685-686)
veya:
Cehan halk benm glgemde rahat
Oluban dinlenrdi h feragat
Sovuk sular ile yal emenler
Koyu glgede nazk encmenler( 1090-1091)
D ivan ed e b iy atn d ak i ananeye uyarak, A hm ed-i D a, gece kap al y erle rd e
dzenlenen iret meclislerine mumu da ilve etmitir:
arab u emc u ahid kanda kim var
Benem ser-halka ol meclisde iy yar(817)
ret meclislerine katlan ski, mutrib saz alan kimse, gyende ark syleyen

191

k im se, hid g zel, iki ien ler ve e sra r ek en ler aadaki bey itlerd e zikr
edilmektedirler:
Nedimm mutrib gyende engi
Herifm ser-h u mahmur bengi
Gzel olanlara cy- mucayyen
Sefalar meclisi anda mzeyyen
arb u hid ile kavi iderler
Alurlar uydurup anda giderler( 1093-1094)
u beyitde eng, byle bir m ecliste szende ve gyendelerin kendisine refakat
ettiklerini belirtmektedir:
Ne kim sazende v gyendelerdr
Ana kullukdur hep bendelerdr (658)
A ncak dikkat edilirse, Divan edebiyatna da hayattan aktarlan ve klsik dilin
belirli ifade kalplarna dklerek tasvir edilen bu meclisleri anlatrken bile Ahmed-i
Da, yine Trke kelim elere olduka yer vermitir. nk bir ok defalar katld ve
onlar bizzat yaayarak grd iin, bu iret ve elence meclislerini tasvir ederken,
A hm ed-i D a, ta b i b ir itilm eyle gnlk konum a dilini tercih etm itir. H a tta
engnm enin baz yerlerinde iret ve elence meclislerine it Trke kelim elerin ve
h arek et ifade eden fiillerin kullanld ok gzel tasvirler bulunm aktadr. Mesel
aadaki beyitlerde musik eliinde oynanan oyunlar ok hareketli bir Trke ile
ifade edilmektedir:
Yannca cd u eta destiyar
Rebb eyler fign u nle zr
Kimi heng ider kimi dutar def
Kimi gyendedr kimi urur kef
Anun sazna oynarlar oyunlar
Az am egilmidr boyunlar(719-720)
Byle meclislerde alman eng de Trke kelimeler ve hareket ifade eden fiillerle
tasvir edilmektedir:
Gidersem gtrrler omuzna
Oturursam oturdurlar dizine
Kulaum burup zlfm ekerler
nme nukl in ekker dkerler
Gzel olan gibi aldap dzerler
Virrler hilcat ile sim zerler(790-792)
O turdur dizine ohar u aldar
Dzer yz naz ile ol h- dil-dar (1147)
Ayn ekilde avclar, avladklar hunun etinden kendilerine ziyafet ekmek zre,
ak havada bir su kenarnda toplanm; bir iret meclisi kurmulardr. te bu mecliste

192

y e n e n y e m e k le r de g n l k h a y a tta n g e le n b ir m alz e m e o lu p , o n la r n n asl

hazrlandklar, yine Trke kelimeler ve hareket bildiren fiillerle aadaki beyitlerde
tabi ve canl bir ifade ile anlatlmaktadr:
Gelp bir u kenarnda oturd
Biri akmak akup od yakd turd
Sgldi i yandan ya barlar
Sunar arak u birbirin arlar
Yrein yard toldurd talam
nrdi ym diy yidi kulan
D etlerin kebab itdi mzacfer
Sglme aras ier tolular
Uca arkasn biryan birdi
Ban tdi ser-maan birdi
Bud etlerin birdi h herise
Yidiler her ne kim anda var ise( 1201-1206)
b. engnmede konuma diline mahsus ifadeler, tbirler ve ataszleri:
1.
K onum a d iline m ahsus ifadeler: inde t b irle ri ve atas zlerin i ihtiva
etm esine ram en, konuma dilinin onlar da aan kendine mahsus sade, basit fakat
esprili, veciz ve m ecaz bir ifade ekli vardr. te yukarda bahsettiim iz Trke
fiillerin birdenbire fazlalat blmlerde grld kadar sk olm asa bile, konuma
dilinin bu basit, sade fakat tezatlar ve cinaslarla dolu esprili, veciz ve mecaz ifadesine,
T rke ataszlerine ve bazen Trke bazen de Farsa, A rapa kelim elerle Trke
k e lim e le rd e n olum u ta b irle re en g n m enin h em en h e r ta ra fn d a rastlam ak
m m kndr. N itekim klsik tabiat ve gzel tasvirlerinin bulunduu blm lerdeki
edeb dilin kalplam tebihleri ve mazmunlarnn ou defa konuma dilinden gelen
n k teli ve m ecaz syleyi z e llik leri iine y erletirilm i olduunu d a h a nce
grmtk. Az da olsa, engnmenin mncat, nt, methiye blm lerinde ayn ifade
zelliklerini bulmak mmkndr. u beyitte grld gibi:
Bana bu benlik senlik gerekmez
Kamu sen ol bana benlik gerekmez(85)
engnm ede sk sk rastladmz konuma dilinin en nemli zelliklerinden biri
olan tezatlar ve cinaslarla dolu nkteli ifadeye u beyitleri misl olarak verebiliriz:
Egeri Rm taht n senndr
Kadem ur in ile Mln senndr(213)
caklun pir bahtun nev-cvandur
Ne tedbir eylesen hkmn revandur(216)
Kur kocaysan olanlk itme
Kirime gsterp fettanlk itme (755)
Diln yrk szn de st alak
n ad zndr nie am-nk

193

Talur cakl u h ayruk dirilmez

Kahr b-hd veli lmez dirilmez (861)
Bir az szde bunca dillern var
Delim diller bilen ok nesne anlar(903)
her bir perdeden yz gsterrsin
u bir yzdr ki bin yz gsterrsin(904)
e n g n m e nin m u h te lif b l m le rin d e n aln a n u b e y itle re de ta b irle r ve
ataszlerinden ok konum a dilinin m ecaz ve veciz zelliklerini tayan bir ifade
hkimdir:
Helvet gsterr syleyiinde
Kim an grmedi helva dinde (499)
Tolular devr ider hem sa u hem sol
erler geh ana bu geh buna ol
Sunarlar birbirine n tolular
D irerler sulu sulu eftallar (512-513)
Biri mahbbmun dutm bilein
Ne dirse yok dimez virr dilein (534)
U rur engini enge inledr zr
nildesem gerekdr ben de na-r(1053)
Ayn ekilde, engnm edeki ir ile eng, ipek teller, servi aac, hu derisi ve at
kllarndan perde arasndaki karlkl dialoglar, kendi kendisiyle veya karsndaki
birisiyle konuuyormu intiban veren bir tona brnm ifadeler, basit fakat mecaz
bir anlatm gc olan konum a dilinin unsurlardr. engnm ede bulunan karlkl
konumalara u beyitleri misl olarak verebiliriz:
Nedr nam u nianun bell adun
Cehnda var m maksdun muradun(733)
Herlfn kim durur yoldaun in
Bu yd illerde kimlerdr biln (735)
Nesin kimsin yahd kimn nesisin
Ki hikmet gencimin genclnesisin (736)
Ne sz kim syledn gerek buyurdun
Kamu ekker yidh gkek buyurdun(899)
A adaki u beyitlerde, irin veya engin kendi kendisiyle veya karsndaki
birisiyle konuuyormu intiban veren ifadeleri bulunmaktadr:
Sde ekker katarlar bala ya
Kalan bildgn durur baya
(542)
rk sevdalan ko i idinme
Cehanun fikrini tevi idinme
(569)
G rben fikre taldum tana kaldum
Cehan bir yana ben bir yana kaldum

194

Didiim vardur bunun bir drl hal

Degi m acni her retde hai(725-726)
2.
T birler: ekil bakm ndan iki veya daha fazla kelim eden m eydana gelen
tabirler, bu kelim elerin gerek ve mecaz m nlar kasdedilm ek suretiyle bir kavram
ifade ettikleri, ataszleri de dima bir dstr mhiyetini tadklar iin konuma dilinin
ayrlm az b irer parasdrlar; bu yzden de hem en hem en h er blm ne konum a
dilinin hkim olduu engnm ede ok nemli bir yer tutarlar; bilhassa hepsi burada
gsterilem eyecek kad ar ok olan tbirler, m uhtevalar bakm ndan da ok eitli
m nlar tam aktadrlar. Bu yzden ekil zelliklerinin yan sra engnm edeki
ta b irle rin m hiyetini g sterm ek hususunda kolaylk olsun diye, o n lar m uhteva
zelliklerine gre kategorilere ayrrsak, yle bir durum la karlarz: engnmede
birinci d ereced e d et ve inanlara, tem enn ve dualara, ahlk anlayna, insann
yapsna, sevin, znt, strap, resizlik, kskanlk gibi eitli duygulara, lmek,
yaamak gibi durum lara, belli yiyeceklerle ilgili zevklere, alkanlklara it kavramlar
ifade eden tbirler, ikinci derecede de yaknlk, okluk, srat, uzaklk gibi m cerret
kavram lara it tbirler yer almaktadr.
M esel elencelerde, dn ve m erasim lerde p a ra sam ak detini ifade eden
sau samak tbirine u beyti misl olarak gsterebiliriz:
Anun her perdede raz adum
efa ehli aular sadum

(307)

Bir byn veya hkm darn karsnda el balayarak durm ak, yerlere kadar
eilmek, onu alklamak gibi detleri ifade eden tbirlere u beyitler misl olabilirler:
Cehn serverleri yz yire korlar
D uc al iderler medh okurlar
Gelrler yidi yirde ba ururlar
Varup kol kavurup karu dururlar(165-166)
engnm edeki tbirler ekil zellikleri bakm ndan incelenecek olursa, yle bir
durumla karlalr:
Bir isim cmlesi eklinde bulunan tbirler:
A ha bahi idpdr cmlesin H ak
Eli stn velkin gn alak
(139)
Nereye cazm iderse feth ider ol
Gzi tok gn bay u himmeti bol (142)
ki badem ii bir kab iinde
Ya ekkerdr arb- nab iinde (529)
Karm teni tene cam cna
Gs ggse v gnlek yabana (541)
Kaan kim szumun sz belrr
D eller ulanur uslu delrr
(859)

195

Bir isim veya bir sfat tertibi hlinde bulunan tbirler:

afsndan gayet germ olurlar
idp ta barlar nerm olurlar (630)
ki yzl klsn mekr ale
Ne gizlersin sn girmez uvale (916)
Kanrd zr ile kesdi brakd
Cefa od bile canum yakd
(1128)
Ol atlardan ben idm u birisi
Ulu balu cehan-gete kars
(1234)
Bir veya iki kelimenin bir fiil etrafnda toplanmasyla meydana gelen tbirler:
Benm derdm ki smaz vasfa erhe
Barlar ba idpdr sine erha (874)
Sakalum bitmedin a ba aard
Cefadan i karard ta aard
(1120)
Bu gurbet kim cierler hn idpdr
Nie Leylileri mecnn idpdr (1335)
kiden fazla kelimenin bir fiil etrafnda toplanmasyla meydana gelen tbirler:
Geyik gzler ile aslan dutanlar
M ahabbet oynayuban cn utanlar
Yanupdur hirmenn ok sz uzatma
buday gsterrsin arpa satma
Saman altnda udur szlern hep
Nikab altnda gizl yzlern hep(910-911)
Bir cmle hlinde bulunan tbirler:
Koyunlar kurd arasnda yrrler
Togan keklik bile pervz ururlar (225)
Ne eftlu ki bir scatda bin kez
Eger ykler ile dirsen dkenmez (514)
Kii ger gnlegin aup araya
Revdur dise u smaz araya
(530)
G nle kor braur cana kor kz
Ne iitdi kulak grdi ne hd gz (641)
Beni kim cn kula birle dinler
Eger m erm er ola derdmden inler(889)
G ider evl evine m olcak
Garb anda kalur aham olcak (1351)
M uhtevalar bakm ndan ok eitli m nlar tayan ve ekil zellikleri yukarda
ksaca belirtilen engnm edeki tabirlerin hepsi burada gsterilemeyecek kadar ok
olduu iin, bunlarn belli ballarn aada alfabe srasna gre verelim:

196

ac sz, ar ba, az sulanmak, az suy akmak, akndan ganim etler karmak,

akl gitmek, akl amak, akl talmak, alk (alg) itmek, anadan doma yalncak, ak
od, artuk eksk, ayak almak, ayak adlamak
baht yar olmak, baht u devlet yar olmak, badan boanmak, barlar ba itmek,
bar ba, ba indrmek, ba salmak, bal ile ya, bala ya katmak, bal azdan gl-eker
ezm ek, bal tam m ak, bili bri, bil gitmek, bir avu toprak, buday gsterp arpa
satmak, bulutdan tz gemek
arh urmak, canlar balamak, can iran yakmak, can smarlamak, can kula
birle dinlemek, can kula, cana gz komak, can ile istemek, can ile yeksan olmak, can
u dilden, can u tenden bzr olmak, can yakmak, ira ylduz ylduz ay olmak, cier
talamak, cierler hn itmek, cierler kan itmek, cierde od yakmak, cinn gzinden
srmeyi kapmak, cbbeler k itmek
derya gemek, devir dkenmek, devleti bay olmak, diller vasfnda ciz olmak, dill
dilince, dil virm ek, dim an atlatm ak, di bilem ek, drp diinden zahm urmak,
dmenn ardn grmek
elden ayakdan dmek, elden gelmek, elden gelmemek, eli stn, eser klmak
fal kutlu olmak, feryad klmak, fikri tanuk, firite hlu
geyik gz birle aslan avlamak, gice zengi yznden ben uurlamak, gsin dmek,
gnli alak, gnli bay, gnli bulanm ak, gnle girmek, gnl gyni, gnli gde,
gnle kor brakm ak, gnli snuk, gnlden sylemek, gnller d itmek, gnli tar,
gnl virmek, gnl virmemek, gnli varm am ak, gnline yakmak, gzin amak, gzi
aydn, gzi tok, gz usanmamak, gzleri ya, gurbet cefs ekmek, gni gnden yi
olmak
htr perian, hicr od, ho devran srmek, ho gemek, hm ar yazmak, hunbe
alamak
k rasn yakmak, ii gynkl, i kararm ak, i yanm ak, iki ba bir yakadan
karm ak, iki gzini drt itmek, iki kat arka, iki yzl kl, i badan amak, ii sa,
itden beter
kan balamak, kanlar yudmak, kan imek, kanlu ya, kldan iti kldan ince, klca
hatsuz, kol kavurmak, kolda kalmak, kulak burmak, kulak dikp kuyruk gtrmek,
kulak urmak, kula gidermemek, kuru etmek (ekmek), kuru koca
mum itmek, mddet baa gelmek,
nefes urmak
dini sdamak, d yarmak, g gitmek, k nimet, mr dkenmek, mr germek,
mr ziyade (daim) olmak
sa ba aarmak, sau samak, saman altnda su yrtmek, seccade salmak, sdk ile
c a n d a n sz sylem ek, sne e rh a itm ek, su gibi m a h a b b e t o d n a akm ak, suya
kandrmak, sde eker kartrmak
re eker kartrmak
takt tk itmek, tas inredp gizl tabi urmak, ta bar, ta aarmak, ta barlar
nerm olmak, taa balar baa talar vurmak, ta gnl, ta yanuk, tevbe iesini taa
vurmak, Trkye getrmek
uar kudan gemek, ulu bal, ulu devlet, uzak yollar amak, uzun ya
ya k orkudan b brekde szmak, yidi yirde ba urm ak, yile virm ek, yir gk

197

turdugunca ad turmak, yolda kalmak, yol toru, yce dalar asmak, yrei c klmak,
yrekde od yakmak, yrek yakmak, yrek taa gelmek, yz yire komak, yzi ak
zlim tatarlar, zlfini salmak
G rld gibi, konum a dilinden gelen ifad eler ve tbirler, engnm enin
btnne, hem en hem en az veya ok her sahifesine serpitirilmitir. Fakat hikyenin
k o n u su ile ilg ili o la ra k , e n g n m e de d ev rin g n l k h a y a tn d a n , k lt r ve
m ed e n iy e tin e it h u su slard a n b a h sed ile n ksm larda, k o n u m a d ilin d en gelen
ifadelerin, tb irlerin ve ataszlerinin dikkati ekecek kadar fazlalatna hem en
burada iaret edelim. Esasen ipekten, tahtadan, deriden, at kuyruundan eyalarn
iml edilmesi gibi eylemleri, hunun ve atn yakalanp ldrlmesi, aacn kesilmesi
gibi h arek etli olaylar ve on larla ilgili olarak heyecan, sevin, hzn, strap, gibi
duygulan ileyen bu ksmlarda Ahmed-i Da bu konulara ve duygulara uygun olduu
iin, T rke kelim eler ve fiillerle dolu hareketli ve heyecanl bir dili kullanm ay
setiinden, konuma diline it zelliklerin, tbirlerin ve ataszlerinin engnm enin
dier blm lerine nisbetle bu blm lerde daha ok bulunmas pek tabidir. Nitekim
hu, bugnk konuma dilinde hl yaayan i batan amak, elden ayaktan dmek,
yrei azna gelmek gibi tbirlere ok yakn ifadelerle nasl yakalandn anlatr:
Dkendi cmr mddet baa geldi
m yand yregm taa geldi (1195)
Bilm gitdi v caklum cmle ad
Ayakdan ddm i n badan ad(1196)
hi kelimesi dnda dili tam am en Trke kelim eler ve tbirlerle donatlm u
beyitlerde ise at kendini yle anlatmaktadr:
Geyik tavan dutar idm ygrsem
Uar kudan geer idm segirsem
Yilisem yil ile yolda kalurd
Depeye ksam ol kolda kalurd
Nite kim kat yaydan ok kard
Benm ile gidemezdi bakard( 1247-1249)
Benm ile bir adm adamazd
Bana hi at segirdp yitemezdi (1251)
3.
Ataszleri: pek bceklerinin koza hline gelmesini anlatan aadaki drt
bey itte pek ok T rke kelim enin yan sra tane de atas z n n ark a arkaya
sralanm as engnm edeki ataszlerinin de gnlk hayatla, sosyal dzeni ve hayat
aksettiren blmlerde birden bire fazlalatn aka gsterir:
Toynca yidiler ol tut aacn
tokla ayru yig lmekden acn
kfe dkdiler cmle be-yek-br
Akm ok yise sinmez mesel var
Yiyesi sinmese ilta iderler
om genszin istifr iderler

198

M eseldr ok yimegn imtilas

Acn lmekden artukdur belas(l 016-1019)
Servi aac kendisini nasl k esd ik lerin i an latrk e n , pek ok T rke kelim e,
ko n u m a d ilin d en g elen ifa d eler ve t b irle rin yan sra K uru tizcek yanar ya
olmaynca, Ayak elden gider ba olmaynca gibi iki ataszn ayn beyitte yan yana
kullanr:
Ayak elden gider ba olmaynca
Kuru tizcek yanar ya olmaynca
Temaaya bakar hep halk rakdan
ba elden gider ddm ayakdan
Tekin ayrulmadum kkl kkmden
Ol ayrd beni z zdegmden( 1129-1131)
N itekim engnm edeki ataszlerini ihtiva eden belli bal beyitleri sayacak
olursak, eserin ikinci yarsndan itibaren ataszlerinin birdenbire artt ve saylarnn
otuz b ire ykseldii grlr. H lbuki batan XIV. blm e k ad ar m ncat, nt,
methiye ksmlarn iine alan, bahar, bahe ve bahedeki iki meclisini tasvir eden alt
yz beyitten sadece on iki tanesinde atasz bulunmaktadr. Ayrca krk ataszn
ihtiva eden bu beyitlerden baka engnm ede baz ataszlerinin muhtevasn ileyen
veya o n la rd a n aln an ilh am la yazlm olan b ey itle rin de b u lu n d u u n u b u rad a
belirtelim. Mesel u beyit Genliin kymeti ihtiyarlkta bilinir ataszne dayanr:
cAceb h vaktimi vakt-i cvn
Dirla kadrini kim bildi kan
(563)
F rsa t h er v ak it ele g em ez atas z n n m uhtevas da aa d ak i beyitte
ilenmitir:
Eger dn gedi yarn gelmeypdr
Ganim et dut bu gn furat demidr(673)
Altn sarrafa sor, cevahiri kuyumcuya atasznden u beyitte ilham alnmtr:
Bu cevher cinsine n mterisin
Taleb kl bulm iken cevherisin (587)
Sebepsiz lm olm az veya Sebepsiz ku umaz ataszlerinden ilham alnarak
u beyit sylenmitir:
Tekin yirde kii dvne olmaz
Oda yanmaz u kim pervne olmaz(917)
Ancak bu beyit bugn kullanlmayan, fakat Ahmed-i D anin zam annda iyi bilinen
ayn m nda iki ataszn ihtiva edebilir.
u b ey it ise A a k uru ekm ek bal helvas gibi g e lir atas z n e telm ih en
sylenmitir:

199

Kuru etmek olur palude-i ter

Yinr ol dad ile yinmeye ekker (1015)
engnm ede zikredilen ataszlerinin muhtevasn inceleyecek olursak, engin ve
insann hikyesine uygun olarak, lm ve dnyann fnilini, gurbet ve hasretle ilgili
evrensel durumlar, duygular, eserde insann fazileti olarak kabul edilen dil renme,
iyi grme, iyi anlam a, gzel sz syleme, eser yazm a gibi hususlar, sabr, tevekkl,
yalan syleyip sylememe gibi ahlki tleri' ihtiva eden ataszlerinin ounluu tekil
ettii grlr.134 imdi bu ataszlerini engnmenin ana temasn belirtecek ekilde
ele alalm ve bir ka misl verelim:
Cehn hrs kamu mekr ile fendr
om n ckibet bir kat kefendr(1024)
gedi sanki bin yl bir zamandur
B ahann hr ol son hazndur (1134)
Dner dyim bir dem yok karar
Karr yoklann yok ictibar
(1298)
Felek andan ycedr inmez ol hi
Ki bir scat dileke dnmez ol hl(1299)
Byle bir resizlik iinde bulunan ve byle bir kadere ship olan insan iin en
byk strap ayrlktr. Byle insanlarn gnl yaraldr; kendilerinden baka kimse
onlar anlayamaz:
Kii kim z yirinden ayrudur ol
Egeri adur illa ayrudur ol
(1339)
Ne bilsn bo gidenler ykl halin
Ki gynkl bilr gynkl halin
ular kim ekmedi gurbet kahrn
Atas evi sanur cmle ehri (1340-1341)
Ne Vmk kim der cAzradan ayru
Balkdur dirlii deryadan ayru (1360)
nsan iin kaderini tevekkl ve sabrla karlamaktan baka bir are yoktur:
Kaup kurtulsa olmaz n kazadan
Kazaya re yokdur cz rzadan (928)
Kaza geldkde abr itmek olur hb
M eeldr her bir ide abr- Eyyb(930)
Yine de bu durumdaki insan iin bir tek kurtulu yolu vardr:

134Abu ataszleri iin bk. engnme, beyit 327, 335, 690, 764, 893, 903, 928, 930, 1024, 1043, 1195,
1128, 1134, 1298, 1299, 1336, 1340,1341, 1360,1400, 1401.

200

Cehanun nki yokdur ictibar

Szi kalur kiinn yadigar

(355)

Y ukarda m uhtevalar belirtilen ataszlerinin gerek sayca ok olmalar, gerekse

hikyenin sonuna doru daha da fazlalam alar, Ahm ed-i D anin onlar fikirlerine
d este k olm ak zere, uurlu o larak setiini gsterir. Bu a tas zlerin in dnda,
engnm ede belli bir gzleme dayanan ve dier genel kabulleri ifade eden ataszleri
de bulunur. Mesel hakikat gizlenemez:
ki yzl klsn mekr ale
Ne gizlersin sn girmez uvale

(916)

ok ey isteyen aza kanmaz:

Firset ehli her sze inanmaz
k susayan az uyile kanmaz

(901)

M emleketler deil, mekleketlerdeki detler deiiktir:

l ilden geri kim ayruk olmaz
Ya bu eksk ya ol artuks olmaz
Vellkin resm < > cadet bir degldr
Ki bir virde diken bir yirde gldr(1353-1354)
Birlik ve dayanma insanlara fayda salar:
Gnl n bir ola birlkdr iy yar
Ki birlikden olur dirlik mesel var (545)
Vizler kendi tlerini tutmazlar:
Kamu pend neyihdr mevaciz
Didgin kend dutmaz geri vciz(324)
Kullar kendilerine yakan yapmaldrlar:
Deer her bir kula bir drl kulluk
Eer artuk ide olur fuzulluk
(259)
nsanlar, gzel insanlara kar zaaf duyarlar:
Ne yirde gz grrse hub ret
Gnl hd meyi ider ana zaruret (565)
Sinsi insanlar hakknda:
Saman altnda sudur szlern hep
Nikab altnda gizl yzlern hep (911)
Mhir ve eli abuk insanlar hakknda:

201

Ben uurlar gice zeng yzinden

Kaparlar srmeyi cinnl gzinden (463)
Dzenbaz ve hilekr insanlar hakknda da, Farsadan tercme edilmi bir atasz
gryoruz:
Yanupdur hirmenn ok, sz uzatma
buday gsterrsin arpa atma(910)
nsanlarn sulh ve skn iinde bulunduklarn belirten bir atasz de udur:
Koyunlar kurd arasnda yrrler
Toan keklik bile pervaz ururlar (225)
Y ukarda zikr edilen ataszlerinin dnda, engnm enin dier beyitlerinde de
ataszleri bulunm aktadr.135
K lie ifa d e le rin in d n d a e n g n m e de b u lu n a n d i er ifa d e zellik lerin i
incelem eye son verirken, engnm ede sorulu-cevapl bir hikye slbunun hkim
olduunu, bu slbun iinde konuma dilinin tbirler ve ataszleriyle bezenmi, basit,
sade, ayn zamanda tezatlar ve cinaslarla dolu nkteli, veciz ve mecaz ifadesiyle Divan
edebiyatnn klie tebih ve m azm unlarla ssl edeb dilinin birbirine meze edildiini,
fakat Osmanl devletinin o zamanki gnlk hayatn, teknik ve sanayisini az ok gzler
nne seren blm lerde bu slbun konum a dilinin ifade zellikleriyle daha ok
ykl olduunu burada sonu olarak syleyebiliriz.

D. engnmedeki arkaik Trke kelimeler ve nemli baz gram er zellikleri:

XV. yzyl sonu ile XVI. yzyl banda OsmanlIlarda klsik bir edeb dil teekkl
etm ed en nce yazlan eserlerd e grld gibi, en g n m ede de eski A nadolu
T rkesinin btn zellikleri b ulunm aktadr. Bu zelliklerin b anda K arahanl
Trkesinde, aataycada ve eski Anadolu Trkesinde m tereken kullanlan arkaik
kelim eler ve baz gram er ekilleri gelir. Fakat engnm edeki dil ve ifadeyi gram er
bakm ndan ele alarak, eski A nadolu Trkesinin m orfolojik, sem antik zelliklerini
ortaya koymak yani dilbilim i sahasnda bir incelem e yapm ak bu alm ann gayesi
olmad iin, biz burada sadece eski Anadolu Trkesinin engnm edeki hkimiyeti
hakknda genel bir fikir vermek iin nce eserde bulunan belli bal arkaik kelimelerin
bir listesini verecek, sonra da baz ok belirgin gramer ekillerini gzden geireceiz.
engnm ede ksmen K arahanl Trkesinden gelen, ksm en de eski Anadolu
T rk e sin in m al olup da bugn artk kullan lm ay an veya baz ekil ve m n
deiikliklerine urayarak kullanlm akta devam eden arkaik kelimelerin belli ballar
unlardr:
alk (alg) medih, sitayi, ferin, alu ciz, deersiz, argurm ak yorulmak,
zayflamak, ass fayda, kr, asram ak saklamak aya kadeh, ayak, ayruk baka,

135Bk. engnme, b. 263, 272, 572, 573, 945, 947, 1016, 1017, 1019, 1023, 1339,1387, 1389.

202

dier, yabanc, aynks farkl, baka trl, azmak (yol az-) yolu armak, sapmak,
azuk erzak, yol yiyecei
bar hepsi, ba yara, bay zengin, bayk ak, gerek, phesiz, belik sadak,
ok ve yay kuburu, bile ile, beraber, birle ile, bouzlamak boazlamak
alap A llah, alm ak koum ak, av n, h re t, ezginm ek dnm ek,
dolamak, eri asker, n doru, mratmak nlatmak, ngrdatmak
dem e biri her biri, dek degl bo deil, beyhude deil, dek durm ak uslu,
sessiz, skin d u rm ak , delim ok, dirgrm ek diriltm ek, dirm ek toplam ak,
dirilm ek toplanm ak, dirlig hayat, dirnek toplant, dkeli hepsi, drim ek
almak, uramak
esrm ek (esrim ek) sarho olm ak, esrk sarho, esrklik sarholuk, egn
ak admlarla hzl yryen at evlelik bir uzunluk ls birimi
genszin istemiyerek, gey pek, ok, gkek gzel, sevimli, gnlek gmlek,
grk gzel, gynk ac, yank, yanm, gynkl bar yank, gzg ayna, ggl
ipek kozas
ra uzak, rmak ayrmak k mifer, irgrmek ulatrmak, issi sahip, iti
keskin, ivmek acele etm ek
kabak gz kapa, kafa arka, kafa-dr arkada koruyan, kaan ne zam an
kakm ak (el) el ile itmek, kalkmak sramak, ayaa kalmak, kam u hepsi, kanda
nerede, kandan nereden, kancan neresi, nereye, kam hani, kank hangi,
kanurm ak (kanrm ak) ayrrcasma bkm ek, karak bak, karak haram, hrsz,
yamac, karaklam ak yamalamak, k an ihtiyar, yal, kat sert, sk, ok, pek,
kavurm ak (kol) el balam ak, kaygu znt, kayurm ak (kayrm ak) zlm ek,
klamak k geirmek, kya sert, hain, kimesne kii, koca ihtiyar, kol kenar,
taraf, kol, kolda kalmak kenarda, yan tarafta kalmak
od ate, g akl, uur, k ok, ndin nce, evvel, iptida nrdi nce,
evvel, z nefs, zt, kendi, zdek esas, kk, temel, zge baka, gayri.
sav hikye, kssa, szi sav dedikodu, lkrd, sayru hasta, segirdm hcum,
a k n , sd a m a k k rm a k , s am ak sv am ak , o k a m a k , sn m ak k rlm a k
paralanm ak, smuk krk, sovuk souk, suvarmak sulam ak, sglme kebap,
sglmek kebap etmek, kebab edilmek, sci arap, sn sng, mzrak, snk
kemik
emek (imek) amak, zmek
tanlam ak amak, hayret etm ek, tansuk acayip, tuhaf, tapu huzur, makam,
zt- l, taratm ak datm ak, ta d, tekin beyhude, bo, tolu iki ile dolu
k ad e h , tolunm ak b ed ir hline gelm ek, dolun ay olm ak, to n elbise, kyafet,
tulnnm ak batmak, kaybolmak, tuynak (tuynag) trnak
um ak (um a) cennet, ur hrsz, urlam ak (uurlam ak) alm ak, uslu
akll, uanmak krlmak, utm ak kumarda kazanmak, hile ile elde etm ek
tm ek ttslemek, zmek koparm ak
ya dman, yann srt, srtn yukar ksm, yaka taraf, kenar, yaln plak,
ryan, yoksul, a, yalnuz yalnz, yanuk yank, kederli, yarak yakkl, yar
yardm , yarc yardmc, yank k, yarlgamak affetm ek, yat yarak techizt,
sava levzm , yavlak ok, yavuz k t, yaylam ak yaz geirm ek, yazm ak

203

amak, yaz ova, oba, yazuk gnah, yig iyi, yirek daha iyi, yilmek komak,
yilmek ygrmek durmadan kouturmak, yi mek yarmak, yindek daima, hep.
yiylenmek koklanm ak, yokalm ak yok olmak, yorga rahvan, yrk hzl giden
at, yn ty, ku ty
imdi de eski A nadolu T rkesinin gram er zelliklerinden olm akla beraber,
engnm ede ok az kullanlan veya zel durumlar dolaysiyle dikkati eken eklerden
ve baz kelime gvdelerinden bahsedelim. Bylece, imdiye kadar yaplan aratrm alar
vastasyla btn gram er zellikleri ortaya konm u olan eski A nadolu Trkesinin
h angi g ra m e r e k ille rin i A hm ed-i D a nin en g n m ede d ah a az kullan d n
gstererek, engnmedeki Trkenin gramer yaps hakknda bir fikir vermi olacaz.
1. engnmede ikinci ahs emir kipinin -d / -gil eki sk sk kullanlr: kll (66),
gergil / irgil (71) al (74)
2. Sfat derecelem e eki -rak / -rek ekine engnm ede ara sra rastlanr: yigrek
(32) halvetlrek (1095), gklrek (454)
3. Eger kalplam bir ekle ship olan ndin nce (1230) bir tarafa braklrsa,
-dan / -den ablatif ekinin eski ekli -din / -din eserde bir yerde gemektedir: sakalum
bitm edin (1120).136 Ayrca ablatif ekinin engnm ede ayr bir alma gerektirecek
baz semantik zellikler gsterdiini de burada belirtelim.
4. engnm ede bugnk (-al + dan / eli + den beri) bileim i b eri kelimesi
atlmak suretiyle (-al + dan) eklinde ve sadece bir yerde gemektedir : dny turaldan
(1306)
5. Zam an bildiren bir zarf grubu olan andn on engnm ede iki yerde andan
on eklinde g em ektedir (1032, 1136). M etinde daha ok an d an so n ra ekli
bulunm akta ve sonra yerine eserde olduka sk on ekli kullanlmaktadr. Ayrca
eserde baz ed atlar da deiik ekillerde bulunm aktadr. M esel ire ve iinde
eserde ayni derecede sk kullanlm akta; ara edat ise u ekillerde bulunm aktadr:
u smaz araya (530), sglme aras (1204), bir menzilm ara (1274)
6. engnm ede isim ekim eklerinden datif eki yerine lokatif ekinin kullanld
yerler vardr: anda giderler (1094), varurlar anda (1095), kod b thanede (1214),
benm ckumda dzdi eranum (804)
7. Eski bir vasta hli eki olan + n ekine engnm enin bir ka yerinde rastlamr:
acm (1016, 1019), dnn (1252), gndzin (1158), vaktin (411, 619, 1079).
8. Bir zarf olduu hlde kancar n eresi kelim esi sadece bir yerde isim gibi
nc ahs iyelik eki ile + n akkuzatif ekini almtr: kancarsn (912)
9. aret zam irlerinden olun anlarun, anlardan gibi ekimli ekillerinin yerine
daha eski ekim li ekilleri bir iki yerde kullanlm tr: o lara (275), olarun (824),
olard an (854). Ayrca iaret sfat ol yerine kere o ekli eserde gem ekedir: o
gzler (32), o ba (437), o meclisde (718).
10. engnmede grlmeyen gemi zamann -nn / -mi eki ok fazla, -updur / pdr ona nisbetle daha az, bu eklin birinci ahs ekim eki ekli -upven / -pven ise

136Tabi bilindii gibi buradaki -madn ekinin iinde aslen bir ablatif eki mevcut olmam, sonradan
buradaki ekin asl unutulunca ses benzerlii dolaysiyle ablatif telkk olunmutur. Ekin asl, -ip ekinin
olumsuzu olan -matinin +n ile geniletilmi eklidir.

204

bir iki yerde kullanlmtr: dpdr (1337), idpdr (874), klupdur (873), idpven
(839).
11. G e n i zam an n b irin ci ahs ekim eki o la ra k -ven eki n isb e te n ok
kullanlm asna ram en, grlm eyen gemi zam an -m ekinden ve isim fiilin geni
zamanl eklinden sonra ok az grlmekte; isim fiilin ekim eki olarak da ounlukla
ben zamirine eklenmektedir: Susam ven (900), benven (886,1148).
12. engnm edeki Farsa kelim elerden bahsederken de belirttiimiz gibi arada
srada geni zamann ve isim fiilin geni zaman eklinin birinci ahs ekim eki -am / em eklinde grlmektedir; yine geni zamann nc ahs ekiminde de olduka sk
olark ol zamiri kullanlm tr: um aram / koram (850), oluram (851), tercm nem /
hem zebnem (825), benem (826, 829, 832 v.b.), dutar ol (612), ider ol (611, 615), klur
ol (637).
13. engnm ede isim fiilin nc ahs bildirm e eki -dur / -dr yerine her
zaman deilse bile, bunun asl ekli olan dunr / turur kullanlmtr.
14. Eski bir gelecek zam an eki olan -sar / -iser ekine engnm ede bir yerde
rastlanr: geliser / nolsar (572).
15. -an / -en partisip eki yerine -ar / -er geni zam an eki yalnz u ifadede
kullanlmtr: uar ku (616, 1068, 1247).
16. -as / -esi partisip eki de sadece bir iki yerde gemektedir: gelsei / olas (573),
terk idesi / gelmez gidesi (643), yiyesi (1018).
17. -nca / -ince zarf-fiil eki yerine bir iki yerde -cak / -icek ekli bulunmaktadr:
alcak (775), salmcak (1074), olcak (1351).
18. -sa / -se a rt eki g erek kelim esi ile b irlik te en g n m enin b ir yerinde
kullanlm ve gereklilik yerine gelecek zam an ifade etm itir: yksa gerek (994).

205

IV. BLM

ENGNM EDEK NSAN VE VARLIK ANLAYII LE

ANA TEM A ZER N D E BAZI DNCELER

IV. ENGNM EDEK NSAN VE VARLIK ANLAYII LE

ANA TEMA ZER N D E BAZI D N C ELER1

A hm ed-i D a nin grne gre, engnm ede varlk devaml deim ektedir.
Canl cansz her ey hlden hle girm ekte; hi bir ey ayn kalm am aktadr. Doumlm zinciri iinde her lm yeni bir varln doumu takip etm ekte ve bu deiim
sonsuza uzanan halkalar eklinde devam etm ektedir. Ahm ed-i Da, hem eserinin
kompozisyonunu kurarken, yani hikyenin dzeninde ve plnnda, hem de hikyeyi
an latrken ifadesinde, slbunda bu varlk anlayn gz nnde tutm utur. te
engnme, devrinin okuyucularna, hatta bu yzylda bizlere bu dnceyi yanstan bir
ayna vazifesini grmektedir. Eer biz, okuyucu olarak eserdeki bu temel dnceyi bir
tarafa brakrsak, engnm enin kompozisyonundaki baz boluklar ve birbirinden
kopm u gibi grnen iki ana blm n birbirine balam akta zorluk ekeriz. H atta
engnm enin ana temas olan nsann kaynana, deimeyene, ebedlie duyduu
zlem i de Ahmed-i D anin devrindeki insan gibi duymamz bir tarafa, belki de bu
duygunun anlamn bile hakkyla kavrayamayz.
imdi A hm ed-i D anin bu dnceyi ve duyguyu eserinde nasl gelitirdiini
inceliyelim:
E serin giri blm lerinden sonra balksz olan 9. blm nden balyarak 16.
b l m n e k a d a r devam ed en I. ksm nda, A hm ed-i D a nin ilk b ah arn geliini
selmladn daha nce belirtmitik. G erekten de zaman, ilkbaharn ba, hereyin
yeniden canlanmaya yz tuttuu bir zamandr:
Hamel burcna tahvil itdi hurld
Sanasn tahta gedi ah Cemid (342)
Beliirdi h rebiiin ictidali
af geldi kiidret gitdi hli
Gne caksi eer kld hevada
Raad balad hatt-i istivada
aba dem urd n cIsT deminden
H aber virdi hayatun cleminden (344-346)
Nebatn har old sr uruld
lenler ol nefesden hep dirildi

xBu yazm zda belirtilen varlk anlay engnm enin fikir rgsn meydana getirm ektedir.
Tem a da bu anlaya bal olarak engnmede gelien duygulardr.

207

Kn topraa can smarlayanlar

Kara yirden ban kaldurd anlar (348-349)
A hm ed-i D a 1. blm de byle bir zam anda genel olarak bahar, cennet kadar
gzel bir baheyi, bu bahede musikli, ikili, yemekli dzenlenen elence meclisini ve
bu m eclisde elenen, ak-sak davranlarda bulunan, rakseden, ark syleyen
insanlar uzun tasvirlerle 386 beyitte anlatr (b. 340-726).
lk an d a okuyucu, A hm ed-i D a nin bu b ah a r tasvirini byle uzun uzadya
an latm asn yersiz bulab ilir. Z ira btn bu tasvirlere lzum grlm eden, teki
mesnevlerde de sk sk grdmz gibi zaman ve mekn belirtmek zere ilkbaharn
geldii, iekli bir bahede bir topluluun elenmekte olduu ksaca belirtilebilirdi ve
doruca engin hikyesine geilebilirdi. lk bakta byle ksa bir giri hikyenin
btnln bozmaz gibi grnm ektedir. nk btn bu sahnelerin ve tasvirlerin,
engin nelerden yapldn anlatan esas hikye ile ilikisi sadece tesadfi bir iliki gibi
kalm akta; bu uzun bahar ve elence tasvirlerinin, engin sergzetiyle ilgili yapsal
btnl aka an lalm am ak tad r. Ayrca ir ile eng arasndaki diyaloglar
vastasyla engin sergzetini rendiim iz ikinci blm de dnce ve tem a da
deim ektedir. kinci blm de de ayn klie ifadeler ve hayallerle yani ayn serv-i
revanlar, glen gller, ban emi sarho menekeler, kllarn ekmi zambaklar,
eker yiyen papaanlar, destan okuyan blbller, rem bana benzeyen baheler
anlatlm akla berab er birinci blm de hkim olan frsat karm am ak, n yaamak
gerektii eklindeki dnce ve bu dnceyle ilgili olarak dolaysiyle gelien duygular,
yani eserin tem as, baka bir deyile baharda canlanan hayat karsndaki nee ve
sevin duygusu yerine ikinci blmde varln kaderinin deimek olduu dncesi ve
buna bal olarak deim eyeni um utsuzca istem e, dolaysiyle hzn duygusu yer
alm tr. A hm ed-i D a ikinci blm deki varlk anlayn ve buna bal olarak
gelitirdii tem asn o kadar etkileyici ve o kadar canl bir ekilde ortaya koyar ki,
eserin ikinci ksm d eta varln her kategorisindeki deiim in bir hikyesi hline
dnr. yle ki bu doum-lm zinciri, bu deiim, hlden hle dn, canl cansz
btn varln kaderidir. T abiat drt mevsimde deiim e urar; toprak bitkilerle
birlikte deiirken, aa da drt mevsimde kendiliinden deiir. Bir zamanlarn servi
aac, bir tahta sandk, bir rahle veya bir musik leti hline gelir (b. 1137-1142); bir
zam anlarn ipek bceinden ipek teller, ipek tellerden ise harr, atlas, kemha, kadife,
dib gibi kumalar meydan gelir ve hamayil ba, bend-i cerde ve kiriler yaplr (10331047). Bir zam anlar ayrlarda otlayan, srayan hunun etlerinden eitli yemekler
yaplr, derisine bazan yaz yazlr, bazan nak ilenir; kiliselerde, puthanelerde tehir
edilir; kimisi ise def emberine gerilir veya baka musik letlerine taklr (1208-1218).
Ayn ekilde insann ocukluk, genlik, olgunluk, ihtiyarlk devreleri de drt mevsimle
tem sil edilerek insann da deiim e urad belirtilir. Btn bu deime, aslnda
b t n v a rlk la r iin k an lm az bir olaydr. K e n d ile rin e bu deiim i isteyip
istem edikleri ise hi sorulmaz. Dier canllar gibi insann da bu dnyaya gelii kendi
istei ile olmad gibi gidii de kendisine bal deildir. Ecel, btn varlklar anszn
ve kendi isteklerinin dnda gelip bulur. Ancak yalnz insan bu deiimin farkna varr.
nsan bu deimeyi ve lm asla istemez. te bu yzden engin tahtas, derisi ve

208

kiriinin kayna olan aaca, huya ve ata insan uuru ve konuma yetenei atfedilerek
hikyede bu deiim e ve lm e kar duyulan duygular ifade edilir. M esela eng
aacn azndan yle syler:
Tekin ayrlmadum kkl kkmden
Ol ayrd beni z zdegiimden (1131)
hu duygularn yle belirtir:
ekiip yayn okn toldurup atd
An grdm ki ok arkam dan batd
Dkendi cmr mddet baa geldi
m yand yregm taa geldi (1194-1195)
At ise kandini ldrenlerden nefretle bahseder:
Irakdan bir nie zlim tatarlar
Donuz uretller itden beterler
Diyanet terk idp dinden geenler
Etm yiyp kara kanum ienler (1301-1302)
te hayat-lm ve deime zerinde srarla durulan bu ikinci blmde hikyenin
kahram an engin nasl meydana geldii anlatlrken, bu dnce ile ilgili ilgi ekici bir
durum ortaya kar: D rt tal hikyede, hikyedeki kahram anlarn, srasyla ipek
bceinin, servi aacnn, hunun ve atn lm anlatlmtr. Oysa, asl ana hikyede
bu lm lerin sonucunda ortaya kan yeni bir varln yani engin douu - meydana
getirilii - sz konusudur. Tpk birinci blm de grdm z kn len tabiatn
ilkbaharda yeniden canlan gibi II. blmde de lm, doum takip etmektedir. u
hlde Ahmed-i Danin birinci blmde zaman olarak bahar semi olmas ve baharn
geliini kutlayan insanlar ve onlarn ikili-musikli elence m eclislerini uzun uzun
anlatm as kesinlikle tesadfi deildir. kinci blm deki ana dnce ve tem a ile
yakndan ilgilidir. Yani, birinci blmdeki kn len tabiatn ilkbaharda yeniden
canlanna, yani douuna, paralel olarak, ikinci blm de de drt varln lmn
m tekip engin douu anlatlm aktadr. Ksacas bu eserde hem tabiatta, hem de
canl varlkta m iihede edilen doum-lm zinciri ve dolaysiyle hayatn devamll
sz konusudur.
A. E sk ia d a M ezo p o tam y ada g elien ilk b a h a r, hayat, lm ve deiim
hakkmdaki inanlarn ve merasimlerin, engnmenin varlk anlaynda, temasnda ve
konusunda grlen izleri
a. engnme ve ilkbahar festivalleri
M ezopotam ya ve civarnda ok eski alardan m ilt yllarna kadar, hayatn
devamlln salamak iin her yl bitkilerin canland ve mahsul verdii ilkbaharda,
veya iklim b a k m n d an iki kere m ahsul aln an y e rle rd e hem ilk b a h a rd a hem
sonbaharda olm ak zere, din yeni yl festivallerinin yapld bilinm ektedir.2 Bu

209

festivallerin, tpk A hm ed-i D anin anlatt gibi ziyafetle, iki, m usik ve raksla
kutlandn, hatta bu trenlere, yine Ahmed- D ade grdmz gibi cinsel ilikilerin
de dhil edildiini biliyoruz.
ok gerilere giden bu trenlere ilk defa Smerde rastlanmaktadr. Bereket ve ak
tanras nanna (Smi dilde: tar) ile bitki dnyasnn enerji gcn temsil eden tanr
Dum uzinin (Smi dilde: Temmuz) ilkbaharda birlem eleri sonucunda len tabiatn
yeniden dirildiine inanan Smer halk, tabiatta bu olay vuku bulurken, ona paralel
olarak, tap n ak lard a t re n le rle bu olay kutlarlar ve bylece hayatn devam n ve
lkede refah, bolluu salayacaklarna inanrlard. Bu gelenein balangcnda Smer
kral Dumuzi, nannanm kutsal ehri U ruktaki nannann tapma E annada nanna
ile evlenmek suretiyle tanrsallk vasfn kazanmtr. U rukta balayan bu mahall din
yin daha sonraki yzyllarda daha yaygn bir gelenek hline gelmitir. Bylece Smer,
Akat, Bbil, Asur krallar tanr Tem m uzu ahslarnda canlandrarak her yeni yln
b a n d a le n ve y e n id e n d irile n ta n r T e m m u z o la ra k , ta n r a n a n n a ile
evlenmilerdir.3 Bu kutsal evlilik trenlerinde genellikle tanra nannay, ona hizmet
eden rhibelerden biri temsil etmi ve tapm akta bir geceyi kralla birlikte geirmitir.4
Kutsal evlilikle ilgili ilk iki yazl belge M.. 3. binin sonlarnda hkmdarlk eden U r
ehrinin kral ulgi (2094-2047)ye ve Ur-N am nu (2112-2095)ya ittir. Bunlar sin
devrinin hkm darlar ddin-Dagan (1974-1954), me-Dagan (1953-1935), Lipit-tar
(1934-1924) ve u-Sin adl h k m d arla rn takip etti in i ve bu h km darlarn,
Tem m uzu ahslarnda temsil ederek tanra nanna ile evlendiklerini, bu yzden de
ilhlik kazandklarn yazl belgeler sayesinde biliyoruz.^
Sm erde ilkbaharda dirilen tanrnn, yaz scaklarnda btn tabiatla, zellikle
bitki dnyasyla birlikte ldne inanlrd. Bu yzden Smer, Akat, Asur ve Bbil
krallklar zam annda T em m uzun lm iin yas tutulm u ve yinler yaplm tr.
Bilhassa, hayatn kendi neslinde devam etmesini gerekletirm ek isteyen insan iin,
tabiattaki hayatn devamll ile ilgili bu trenler ve onlarla ilgili inanlar, tadklar
byleyici m esajlarndan tr, zam an iinde M ezopotam yadan balayarak btn
Yakm douya popler bir inanlar ve gelenekler btn hlinde yaylm; Suriyeye,
Lbnana ve Filistine atlamtr. M.. 2. binin sonlarna doru Fenikelilerin yaptklar
deniz tic areti dolaysiyle ve Kbrs, Sicilya, S ardunya ve K a rta c a da k u rd u k lar
m stem lek eler vastasiyle Y u n an istana, Ege denizi shillerine, Ege denizindeki
adalara yaylmtr. Ayn batya doru yaylma, karadan H ititler ve U garitler yoluyla
gereklemi; A nadoluda ve Y unanistandaki benzeri mahall kltleri, ak ve bereket
tanras nanna ile Tem m uza it klt, kendi bnyesi iinde eritmitir. H atta bu klt
brnler arasnda da yaylmtr. Z ira T evratta Ezekiel, Musev kadnlarn Kuds
tapmanda tanr Temmuz iin aladklarn belirtm ektedir.6

2Henri Frankfort, Kingship and the Gods (Chicago, London 1978), s. 313-314
3S. N. Kramer, History begins at Sumer (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1981), s.331.
4S. N. Kramer, a.e., s.318; J. G. Frazer, The Golden Bough, C.I (ksaltlm neir, New York, 1942),
s.331.
5S. N. Kramer, a.e., s.311-314, 317-320; H. Frankfort, a.e., s.295-299.
6Kitabi Mukkades (Istanbul, 1949), s.794 (8:14); H. Frankfort, a.e., s.288; S. N. Kramer, a.e., s.323.

210

Bylece Mezopotamyada eski Smerde ad Dumuzi (Temmuz) olan fakat deiik

blgelerde ve zamanlarda Asur, Marduk, Baal, Adonis, Attis, Osiris gibi deiik adlarla
adlandrlan len ve dirilen bitki tanrs tarih boyunca Y unanistanda, A nadoluda,
Suriyede, L bnanda, Filistinde biribrine esasta benzeyen fakat teferruatta ayrlan
yinler ve mersimlerle varln ve etkisini srdrmtr. Biz onun bilhassa Suriyede,
K b r s ta A d o n is k lt n d e , B at A n a d o lu d a , Y u n a n i s ta n d a ve R o m a
m paratorluunda Attis kltnde yaamakta devam ettiini gryoruz. yle ki Roma
m paratorluunda kendilerine ok salam bir yer edinen bu eski aa it inanlar,
gelenekler, yinler, ilk zam anlarnda hristiyanln iine de girmi ve kendilerini
deiik yorum larla kabul ettirm ilerdir. Nitekim len ve dirilen tan rlarla Hz. sa
a ra sn d a , etik ve din an lay n d ak i byk ayrla ra m en , baz b e n z e rlik le r
bulunmaktadr. Bilhassa hristiyanlkta onun armha gerildikten sonra tekrar dirilerek
gkyzne ktna inanlmas bu benzerliklerin en nemlisidir.7 Ayrca hristiyanlkta
Hz. sann lm ile ilgili olarak yaplan Paskalya yinleri ile Yakndounun len ve
d irile n ta n rla r iin yaplan m erasim ler ve yinler a ra sn d a da, m ersim lerin
y a p ld k la r zam an ve m e r sim le rin ek illeri bakm ndan b e n z e rlik le r olduu
grlmektedir.
Bu benzerlikleri ana hatlaryla yle zetliyebiliriz: len tanr iin yas tutma, bu
yas srasnda bilhassa kadnlarn alamalar, zurna, davul, def gibi musik letlerinin
hkrk seslerine refakat etmesi, yas boyunca oru tutma, tanrlarn bitki dnyas ile
ilgisini ya bizzat iekler, meyvalarla temsil etme, yahut da tanrnn heykellerini denize
veya nehre atarak belirtme, muhakkak toplu hlde nehir kenarlarna gitme eylemiyle
ortaya koyma, toplu hlde tapnaklara veya kiliseye gitme, tanrnn dirildiinin haberi,
bu haberle balayan enlikler, enliklerde mutlaka yemek ziyafeti ve musik bulunmas,
tan rlara hayvan kurban etm e, tapn akta tts yakm a gibi m ersim ler ve d etler
Temmuz, Adonis, Attis festivallerinin ve Hz. saya it Paskalya mersimlerinin ortak
g r n m lerid ir.8 B unlar arasn d a bilhassa len ve dirilen ta n rla r iin yaplan
festivaller ile Hz. sann ldkten sonra dirilerek gkyzne ykselmesi inanc ile ilgili
Paskalya mersimlerinin ayn zamana rastlamas ok dikkat ekicidir. yle ki Asur ve
Bbil kratlklar zam annda yaplan yeni yl festivalleri hakknda bilgi veren bir
belgeye gre, Akitu ad verilen yeni yl festivallerinden biri, Bbilde tanr M ardukun
(Bel, B aal) Esagila adl tap n a n da 4-12 nisan g n lerin d e y ap lm ak tad r.9 Bu
festivallerin ilk gnlerinde (4-7 nisan) len tanr iin yas tutulm akta, daha sonraki
gnlerde ise yeniden dirilen tanr iin enlikler yaplmaktadr. Bu enlikler iin halk,
kiraln bakanlnda ve tanrlarn omuzlarda tanan heykelleriyle birlikte toplu hlde
Bbilin kuzeyindeki tar kapsndan kp, kayk ve sandallarla Frat geerler ve Bit

7H. Frankfort, a.e., s.284-287 vd.; S. N. Kramer, a.e., s.323-324.

8H. Frankfort, a.e., s.313-333; J. G. Frazer, a.e., C.I, s.324-362.
yH. Frankfort, a.e., s.317-318. Yeni yl festivalinin, iklim d olaysiyle iki defa hasat alnan
M ezopotam yada ilkbahar ve sonbaharda, nisan vc terin aylarnda olmak zere iki defa yapldn
biliyoruz. Ayrca bitkilerin, dolaysiyle tanr Tem m uzun scaklardan lmne temmuz aynda (bran
takvimine gre mays-haziran) yas tutulduu bilinmektedir. Fakat ounlukla bu festivallerin yapld
mevsim ilkbahar zamandr. Bk. H. Frankfort, a.e., s.313-314, 322-323.

211

Akitu yeni yl festivali evi adn tayan tapm aa gelerek burada musik eliinde
enlikler yaparlar, byk bir ziyafet sofras hazr ederler; tanra tara koyun ve dier
hayvanlardan kurbanlar sunarlar.10
Tem m uza, Suriye, Lbnan, Kbrs ve Yunanistanda Adonis adyla hitap edilir.11
Tpk Bbilde olduu gibi Fenikelilerin kutsal ehri Biblosdaki Astarte yani Afrodit
tapm anda nce A donisin lm iin yas tutulur, halk gslerini dverek alar.
Alama sona erince len bir insann arkasndan yaplmas det olduu gibi, Adonis iin
de kurban sunulur; ertesi gn ise yeniden dirildiine inanlan tanrnn, kendisine
tapanlarn huzurunda gkyzne ykseldiine inanlr ve bu olay kutlam ak zere
enlikler yaplrd.12 Bu tapnan hemen yaknndan geen ve Biblosun gneyinde
denize kavuan Nehr brahim in eski ad ise Adonistir. Efsaneye gre, Adonis Lbnan
danda bir domuz tarafndan ldrlm ve Adonis nehrinin sular kzl renkte akt
ve civarda Adonisin kanyla beslenip yeeren ve aan krmz gelincik iekleri topra
ssledii zaman, Suriyede Adonis iin yas tutulmu, festivaller dzenlenm itir.13 Bu
bilgiler gsteriyor ki, Adonis festivalleri de yamur sularnn nehirleri bulandrd ve
gelincik ieklerinin at zamana, yani ilkbahara rastlam aktadr. Bilhassa Suriyede
yine b ir A sta rte tap n a n a ship baka bir F enike ehri o lan H eliap o lis yani
Baalbekte yaplan Adonis festivalleri ok ilgi ekicidir. Bu festivallere, Suriyeden ve
civar lkelerden binlerce insan akn akn gelerek katlrlar. H eliapolisteki Adonis
festivalleri de yine ilkbaharda yaplr. alman davullarn, inleyen fltlerin etkisinde
kendinden geen tanra A starte (tar, A frodit)nin hadm rhipleri, heyecanlarnn
fazlalndan, kendilerini tutam yarak, ellerindeki baklar vctlarnn m uhtelif
yerlerine saplarlar. Ayn ekilde heyecan, festivali seyretmeye gelen halka da sirayet
ederek, halk arasnda vecde gelenler ortaya atlrlar; kendilerinden gemi bir hlde,
bu i iin o rad a bulundurulan ilerden veya kllardan birini ellerine geirerek,
v c tla rn a s a p la rla r; h a tta o heyecanla kendi ten s l uzuvlarn k ese rle r ve
vctlarndan akan kan seyrederek, Baalbekin sokaklarnda koarlar. Bu A starteye
rhip olmann balangcdr.14
Ayn ekilde asl vatan Firigya olmakla birlikte, Romallarn da M. . 204 ylndan
itibaren benimsedii bereket tanras Kibele ve onun hem olu hem de sevgilisi olarak
tasavvur edilen bitki ve aa tanrs Attis iin yaplan festivallerde, nce len Attise
yas tutulur, sonra tanrnn dirildii haberi zerine R o m ada enlikler yaplrd.15
R om adaki Attis festivalleri daim a 22 m artta balard. Kibele tapnana o gn iin

lBu festivalin btn teferrual iin bk. H. Frankfor, a.e., s.313-333.

1!J. G. Frazer, a.e., s.325-326; A. H. Sayce, Tammuz, Dictionary o f the Bible, (ed. J. Hastings, New
York, 1902), C.IV, s.676-677.
12Lucian, The Syrian Goddess (by H. W. Altridge and R. A. Oden, Montana: Scholars Press, 1976),
s.13-15.
13Lucian, a.e., s.15-17; J. G. Frazer, a.e., s.328-329.
14Lucian, a.e., s.55; J. G. Frazer, a.e., s.349-350. Burada yeri gelm iken hemen belirtelim: Bu
olaylardan yzyllar sonra, mslman Anadoluda kurulan baz tarikatlerdeki din yinler srasnda vecde
gelen dervilerin benzeri vecd harckellerde bulunmalaryla acaba bu eski inanlar ve gelenekleri balatan
Astarte ve Kibele rhiplerinin davranlar arasnda bir iliki kurmak mmkn deil midir?
15J. G. Frazer, a.e., s.350-351.

212

kesilmi bir am aac gvdesi getirilir; bu aa, bir ly kefenle sarar gibi kumularla
sarlr; zerin e m enekeler konurdu. nk bir am aacnn altn d a bir boa
tarafndan ldrld, dier bir rivayete gre ise, yine bir am aac altnda kendisini
erk ek lik ten m ahrum b rakarak ld sylenen A ttisin dam layan kanndan, am
aalar altnda, ilkbaharda m enekelerin atna inanlrd. Ayrca bu aaca A ttisi
temsil eden kk gen bir erkek heykelcii de balanrd. A ttise tutulan yasn bir
belirtisi olarak ve A ttisin yeniden dirilmesini salamak iin kan gn ad verilen 24
m artta ba rhip kollarndan kan aktrd ve bu kan Attise sunard. Dier rhipler de
zil, def, flt, davul eliinde dnerek, A startenin rhipleri gibi raksederler; bu raks ile
kendilerinden geerler; vctlar artk acy duymayacak bir hle gelince, ellerindeki
baklarla kendi vctlarna darbeler indirirler; m ukaddes aac ve tapm a kanlar
ierisinde brakrlard. Ayn ekilde, yani rhip olanlar da bu gnde, yine Adonis
rhipleri gibi, bu heyecan ve vecd iinde kendi tensl uzuvlarn keserlerdi. Tpk
mild X. yzylda H arran da Temm uz iin yas tutan kadnlar gibi, bu yas boyunca
Attise ve Kibeleye tapanlar da oru tutarlar ve ekmek yem ezlerdi.16 Bu yasn ertesi
gn, yani Lucian takvimine gre, gece ile gndzn eit olduu 25 martta, ba rhip,
rhiplerin kulana tanrnn yeniden hayata dnd haberini fsldar, bu haber zerine
znt birden sevince dnrd. R o m ada bir karnaval eklinde k u tlan an bu
festivallere, asil veya halktan olan, fakir, zengin herkes katlr ve herkes istedii ekilde
elenirdi. 26 m art dinlenme gndr. 27 m artta tanra Kibelenin heykeli bir kz
arabasna konarak, toplu hlde R om ann duvarlar altnda Tiber nehrine kavuan
Alma nehrine gidilir. H erkes plak ayakla, musik eliinde yava yava yrr. Ba
rhip nehirde nce K ibelenin heykelini, arabay ve kutsal eyalar ykar. D nte
araba ve kzler ieklerle sslenirdi.17
Bat Anadolunun bereket tanras Kibeleye ve onun hem sevgilisi hem olu, aa
ve bitki tanrs A ttise tapnm a M.. 204 ylndan itibaren Rom a m paratorluunda
benim senm i; bu tarih ten sonra K ibelenin heykelinin R o m ada zafer tapnana
yerletirilmesi ve onunla beraber onun Attis nvanl hadm rhiplerinin de R om ada
grlmeye balamasyla, bu inanlar ve din yinler sadece Rom aya mahsus kalmam,
spanya, Portekiz, Fransa, Almanya, Bulgaristan ve Kuzey A frikaya da yani Rom a
m paratorluuna bal dier lkelere de yaylmtr.18 Bylece Kibele ve A ttise it
din t re n le r, yinler ve d e tle r M.s. 392de R om a im p a ra to ru T h eo d o siu s I,
hristiyanl resm devlet dini olarak kabul ettik ten sonra bile etk ilerin e devam
etm ilerdir.19 te Roma mparatorluundaki bu pagan inanlar ok popler olduun
iin, ilk devirlerinde, klie, hristiyanl byk halk kitlelerine kabul ettirebilmek iin,
b u n larla ilgili m ersim ve gelenekleri kendi bnyesi iine alm ak zorunluluunu
duymutur. Nasl ki ran meneli gne tanrs M itrann, 25 aralkta karanla glip
gelmesini temsil eden doumu, Hz. sann da doum tarihi olarak M.s. 375 yllarnda

16a.e., s.347-350. Ayrca bk. not 30 ve oradaki bilgiler.

17a.e., s.351.
18a .e , s.348, 352, 356-357.
19Western Civilization (Houghton Mifflin, 1981), C.I, s.163; J. G. Frazer, a.a., s.358-360.

213

kesinlikle kabul edilm ise, yine Hz. sa nn arm ha g erilerek lm esi ve tek rar
dirilmesiyle ilgili trenler de Y akndoudan gelen len ve dirilen tanr, bitki ve aa
tanrs A ttisin lm ve yeniden dirilii ile ilgili din yinlerin yapld 22 m art ile
Julian takvimine gre gece ile gndzn eit olduu 25 mart arasna,20 yani ilkbaharn
resmen balad zamana rastlatlmtr.
Geri Hz. sann lm ve yeniden diriliini kutlayan ve Musevlerin Hamrsz
bayram (= p asso v e r) ile yakndan ilgisi olan paskalya t ren lerin in zam an, dou
ortodoks ve bat katolik klieleri arasnda pek ok mnakaalara sebep olmusa da, bu
tren genellikle, yln ilk aynda, yani m art aynda gece ile gndz eitliinin vuku
bulm asndan hem en sonraki bir zam anda yaplr. bran takvim ine gre yln ilk ay
nisan olup, nisan aynda, ayn ondrdne rastlayan bu gece ve gndz eitlii, Ltin
takviminde yln ilk ay olan m art aynda 18 mart ile m art aynn sonuna kadar devam
ed en s re d e k i b ir tarih a ra sn d a d r. te dou ve b a t k lielerin in arasn d ak i
m nakaalarn sebebi, bran takvimindeki yln ilk ay olan nisann ondrdne, yani
dolunaya tekabl eden bu zamann her yl deimesi olduu gibi, dou klisesince Hz.
sann son yemeinin ayn ondrdnde yedii ve 15 nisanda ld, bat klisesince ise
Hz. sann ayn o ndrdnde ld grnn savunulm asndan dom utur. Bu
deiimi genellikle romallar yani Ltinler 18 mart - 21 nisan, dou klisesine uyanlar ise
21 m art - 18 nisan olarak almlardr.21 Bu tarihe uyarak douda paskalya gn 22-25
nisan arasndadr. M.s. 195te C aesarea konsl bu karkl nlem ek iin bran
takviminde 14 nisandaki dolunay zamannn snrlarn Ltinler iin 22 m art ile 21 nisan
olarak kabul etm itir. D aha sonra bu m ddet tam am en dou klisesinin takvimine
uyarak 25 nisana kadar uzatlm tr.22 Dem ek ki Hz. sann da lm ve dirilerek
gkyzne k teki len ve d irilen ta n rla r iin seilen ilk b ah arn ilk ayna
rastlamaktadr.
imdi de daha nce anlatlan len ve dirilen tanrlara it ilkbahar festivalleri ile
Hz. sa iin yaplan paskalya yinleri arasndaki ekil benzerliine ksaca deinelim:
B ilhassa orto d o k s klisesinde yaplan m ersim ve yinler ile eski a festivalleri
arasnda ok ilgi ekici benzerlikler bulunm aktadr.23 Hz. sann arm ha gerildii
cuma gn, onun mumdan bir heykeli halkn ziyareti iin Yunan ortodoks klisesinin
ortasna yerletirilir. Kalabalk ynlar hlinde halk klieye gelerek, bu heykeli per;
bu esnada klieyi, l arkasndan okunan melankolik lhilerin sadas doldurur. Ge
akam vaktinde, tpk menekelerle sslenmi aa zerindeki Attis heykelcii gibi Hz.
sann m um dan heykeli, limon, gl, yasemin ve dier ieklerle sslenm i bir lhit
zerine konur ve halkn ynlar hlinde topland bir caddeye getirilir. Halk lhdin

20Bu tarih bazan 25 mart ile 28 marl arasna der. J. G. Frazer, a.e., s.360-361.
21L. H., Easter, A Dictionary of Christian Antiquities (Boston, 1875), C. I, s. 586-587, 589, 593; J. S.
Clemens, Passover, Dictionary of the Apostolic Church, ed. J. Hastings (New York, 1918), C.II, s.131135.
22L.H., Easter, s.594.
23J. G. Frazer, a.e., s.345; E.V., Easter, Ceremonies of, A Dictionary o f Christian Antiquities, C. I,
s.595-597. Hz. sa ile dier len ve dirilen tanrlar arasndaki ilikiler iin bk. H. Frankfort, a.e., s.281-286;
Kramer, History Begins at Sumer, s.323-324.

214

arkasnda, sralar m eydana getirerek dzenli bir alay hlinde yava yava yrmeye
balar. Bu byk kalabalk, tpk Tem m uz festivalinde F rat nehrini geerek Bit
A kituya, veya Attis festivalinde Alma nehrine giden topluluk gibi, byk bir sessizlik
iinde btn ehri veya kasabay dolar. H erkes elinde bir mum tu tar24 ve zam an
zam an h k rk la ra b o u lu r. A layn getii s o k a k la rd a k i e v lerd en , e lle rin d e
buhurdanlar, kadnlar karak yrmekte olan kalabal ttslerler. Btn topluluk,
sanki Hz. sa o gn lm gibi yas tu tar. N ihayet tek rar klieye geri d nlerek
m um dan sa heykeli, yerine yerletirilir; yine kliede zntl lhiler okunur. Bu
alama ve yas ile birlikte halk yemekten imtina ederek cumartesi gece yarsna kadar
oru tu tar. C um artesi gece yars saat onikiyi vurduunda, ba rhip Hz. sann
dirilerek gkyzne ykseldiini haber verir. Bu haber zerine btn ehir nee ve
sevin lklar ile dolar, gkyzne fiekler atlr, herkes orucunu bozarak yemeye ve
imeye koyulur. zellikle her evde paskalya iin kesilen koyun veya kuzu yenir, arap
iilir.25
Y ukardan beri, len ve dirilen tanrlar hakknda verilen bilgilerin altnda u
sonuca varyoruz: Bir kere sz konusu btn festivaller ekil bakm ndan birbirine
benzem ektedir. Ayrca hepsinin kutlanm a zaman hem en hem en ayndr. yle ki
A sur ve Bbil kratlklarnda Tem m uza (M arduk ve A sur) it yeni yl festivalleri,
ilk b ah ard a yln ilk ay olan 4-12 nisan arasnda (bizim takvim im ize gre m artta)
yaplmtr. Ayn ekilde Fenikelilerin kutsal ehri Biblosta ve Heliapoliste (Baalbek)
A donis iin yaplan festivaller de ilk b ah arn bana rastlam ak tad r. Y ine A ttis
festivalleri R om ada 22 mart ile Lucian takvimine gre gece ve gndzn eit olduu
25 m art arasnda kutlanm tr. u hlde btn bu festivallerin ilkbahar ile, gnein
hatt- stvada bulunmas ile, gece ile gndzn eit olduu zamanla, yamurla, suyla
ve nihayet tabiatta hayatn yeniden canlanmas ile ok yakn ilgisi vardr. ok eski
alardan itibaren insanl etkileyen bu dnceler, ou defa ok az deiik ekillerle
am a ayr anlam l mistik ve sem bolik yinler, m ersim ler iinde tek tanrl dinlerin
gelitii d ev irle re kadar uzanm tr. N itekim Hz. sa nn paskalya t re n le ri ve
M usevlerin H am rsz bayram da yln ilk aynda ya gece ile gndzn eit olduu
zam anda veya ondan hemen sonraya rastlatlmtr. Ayrca bu dncelere Tevratta,
Incilde ve daha sonra Kuranda, ilkbahara, bu mevsimde yaan yamurlara, yamursu-hayat a rasn d ak i ilik ilere d ir ifa d e le rd e de kendisini gsterm i ve devam
etmitir.26
H ristiyanlk ve M usevlike benim sendiini grdm z27 yeni yl, ilkbahar
festivalleri, Temm uz (Adonis, Attis) klt, ayn coraf blgelerde, yani Yakmdouda

24lkbaharada yaplan Adonis Festivaline ate festivali veya lmba festivali dendiine dikkati
ekelim, bk. Lucian, a.e., s.53.
25BabiIde Bit Akituda Tanr Mardukun dirilii erefine koyun, kei ve kz gibi hayvanlarn kurban
edildiini ve tanrlara iki sunulduunu burada belirtelim. Ayrca bk. J. G. Frazer, a.e., s.345.
26B u mnakaalar iin bk. H. Frankfort, a.e., s.322. Ayrca bk. Kuran 11,19,20; XVI,65-68; XXII,56,63; XXIII,18-20; X X V ,40-43; XXV,45-50; XXX,46-50; X XXV ,9,27-28; XLV,5 vs.
27Musevliin eski putperest tanrlar ve onlara it inanlar, mersimler ve detlerle olan mnsebeti
burada ilenem eyecek ve belirtilemeyecek kadar geni bir konudur. Ancak Musevlerin tanrs Yahve ile
Sm er ve B bil devirlerinin frtna, gkgrlts ve bereket tanrs arasnda ok yakn ilikiler
bulunduunu ve birok putperest detinin musevlik iinde varln srdrdn, hatta H am rsz

215

gelien islmiyetin iine de balca iki kanaldan girmitir. Daha islmiyetin ilk yayld
zam anlardan itibaren Gney Anadolu blgesinde, yani Bizans snrlarnda balayarak,
B izan s m p a ra to rlu u ile y akn ilik ile rd e b u lu n an A b b a sile r z a m a n n d a ve
Seluklularn A n adoluda yerleip bir devlet kurm asndan sonraki XI.-XIV. yylar
arasndaki devrede, msliimanlar Bizans kltr ve medeniyetiyle ok yakndan temasa
gelmiler ve bu temasn etkilerinden biri olarak, Temmuz klt ve ilkbaharda yaplan
yeni yl festivallerine it detler ve mersimler hristiyanln szgecinden gemi, eski
e k ille rin i az ok k ay b etm i o la ra k m sl m a n la n n h a y a tn d a ve k lt r n d e
yerlem ilerdir. te yandan ise, zten slmiyet bu eski a dininin ve kltrnn
kt ve yayld topraklarda doduu ve gelitii iin de, artk ounluu mslman
olan bu topraklardaki halk arasnda, bu eski din inanlar, d etler ve m ersim ler,
popler halk inanlar olarak varlklarn srdrm lerdir. N itekim m slm anlar
arasnda kk bir topluluk olarak yaayan Sbiler28 gibi mrik toplumlar arasnda
da gerek mhiyetlerini az ok muhafaza ederek var olmaya devam etmilerdir.
Bu dncelerimizi tem ellendiren slm kaynaklardan biri bn el-Nedmin (9351047) Kitab el-Fihrist (yazl 933/989) adl eseridir. bn el-Nedm bu eserde, mild
X. yyda H arranda yani Urfa ve civarnda yerlemi putperest halkn arasnda temmuz
aynn o rta la rn d a T z (T em m uz)29 iin al-b u q at adl bir m ersim yapldn
bildirmektedir. Onun anlattna gre bu mersimde kadnlar Tz iin alarlar ve bu
ayda T em m uzun kem ikleri deirm ende tld ve rzgrda savrulduu iin,
deirmende tlm yiyecekleri yemezler.30
slm dnyasnda halk arasnda Temmuz ile ilgili kltn yaamakta devam ettiini
gsteren eski eserlerden biri de bn Vahiyya el-K aldanlnin31 eski Bbil dilinden
A rapaya evirdii K itb al-F alhat al-N abatiyya32 adl eseridir. M ild X. yyda
Arapaya evrilmi olan bu eserin asl yazar mild V. yyda yaam Kaideli Kuthml
el-Bbili adl bir yazardr. Kuthml, BbiPde gne tapnanda, her m em leketten
gelen tanr temsilcilerinin toplanp Temmuz iin aladklarn yazmaktadr. Bu kitab
A rapaya eviren bn Vahiyya da KthmT el-B bilnin szlerine ilveten, kendi

bayramnn bile bunlardan biri oluduuu burada belirtelim. Bu konuda bir fikir edinmek iin bk. David
Neiman, The Supercaelian Sea, JNES 28, No. 4 (October 1969) 243-249; Shalom M. Paul, Heavenly
Tablets and the Book of Life, Journal o f A ncicnl Near Eastern Society of Columbia University, C. V
(1973), s.345-353; W aller Gerhardl, Jr., The H ebrew /Israelite W eather-D eity, Num en XIII, cz 2
(August 1966), s. 128-141; John Gray, The Desert God cAUr, JNES 8, No. 2 (April 1949), s. 72-83;
Moshe Weinfeld, Rider of the Clouds and Gatherer of the Clouds, JANES V (1973) 421-426.
28Sbiler hk. bk. D. Chwolsohn, Die Ssabier und der Ssabismus (St. Petersburg, 1856).
29T zun Tem m uz ile aynilii hk, bk. A. H. Sayce, Tam m uz, A Dictionary o f the Bible (ed. J.
Hastings, New York 1902), C. IV, s.676-677.
30The Fihrist of al-Nadm (ed. and tr. Bayard Dodge, 2 cill. New York/London: Columbia University
Press, 1970), C. II, s.758-759. Burada bitki lanrs olarak Temmuz, buday ve arpa gibi bitkileri temsil
etmektedir. Temmuz aynn sca ile oluan buday ve arpa biilir, harman edilir ve deirmende un hline
getirilir. Dolaysiyle temmuz aynn scayla birlikle bitki tanrs Temmuz da lr.
31The Fihrist of al-Nadm, C. II, s.731, 863-865.
32M. Ernest Renan, An Essay on the A ge and Antiquity of the Book o f Nabathaean Agriculture
(London, 1862), s.6; S. Baring-Gould, Curious Myths of the Middle Ages (2 cilt, second series, Rivingtons,
1868), C. II, s.12-13.

216

z a m a n n d a (X. yy) b ile h l B agdad ve H a r r a n da T em m u z iin fe stiv a lle r

dzenlendiini, halkn, bilhassa kadnlarn Temm uz iin tem m uz aynda alayp yas
tuttuklarn, fakat artk halkn Tem m uzun kim olduunu ve ne iin aladklarn bile
bilm ediklerini sylem ekte ve hristiyanlarn nisan aynn sonuna doru Aziz George
erefine festival dzenlediklerini bildirm ektedir. O nun verdii bilgiye gre, Aziz
G eorge hristiyanl retmek zere gittii bir kral tarafndan bir ok kereler ikence
ile ldrld hlde her defasnda tekrar hayata dnm; nihayet bu kiraln karsn,
kralieyi, hristiyan ettikten sonra yine ayn kral tarafndan kralie ile birlikte zlim
bir ekilde ldrlm tr. bn Vahiyyaya gre, bu Aziz G eorge ile temmuz aynda
adna festival yaplan Tem m uz ayndr. Ksacas Aziz G eorge, hristiyanlam bir
Tem m uzdur. Z ira Tem m uz da yedi gezegen ve oniki burca tapmay retm ek iin
yanna gittii kral tarafndan bir ok kereler ldrlm , fakat en sonunda hakik
lmne kadar her defasnda yeniden dirilmitir. bn Vahiyyann anlatt bu ekliyle
artk din ve veya mitolojik bir karakter olmaktan kp tam am en bir efsane kahraman
hline gelen Temmuz ile, bugn hl efsanesi hristiyanlar arasnda yaygn bir ekilde
bilinen Aziz G eorge arasnda gerekten byk bir benzerlik bulunm aktadr.33 Aziz
G eorgeun islmiyette Circis peygamber diye adlandrldn biliyoruz.34 Fakat Aziz
G eorge veya Circisin yan sra, Tem m uzun temsil ettii bu eski inan, yani hayatn
ebed deiim iinde ebedlii, veya devaml lp dirilmenin, doum-lm zincirinin
d e v a m ll d n c e s i is l m iy e tte z e llik le H z r p e y g a m b e r e k lin d e
m ahhaslamtr.35 Bylece Temmuz, nasl hristiyanlkta bir yandan Hz. sa, Aziz
G eorge veya Sardunya ve Siciliyada grdmz gibi Aziz John olarak deiik din
k ahram anlarda kendi vasflarn devam ettirm ise,36 te yandan da hristiyanln
szgecinden geerek, Y akndouda hl yaam akta olan T em m uz kltnden ve
onunla ilgili halk arasndaki popler inanlardan szlerek islmiyette de hem Circis
peygamber hviyyetiyle, hem lmle devaml karlat hlde bir trl lmeyen dinefsanev kahram anlarla, hem de, skntl zam anlarda insanlara yardm etm ek iin
anszn ortaya kan, bitki ve su dnyasyla ilgisi yeiller giymesiyle, dim a aalar
altnda, yeillik yerlerde, su kenarlarnda insanlara grnmesiyle ortaya kan Hzr
peygam ber ekliyle varlnn nemli karakteristiklerini devam ettirmitir. Esasen elhzr yeillik mnsnda olup, dorudan doruya bitki dnyas ile ilgili bir kelimedir.37
Bu yzden sadece yeil, yeillik kelimelerinden hareket ederek, islmiyette yeil ile
yeillikle, bitkiyle ve suyla yakn ilgisi olan, hi lmeyen, l m diri mi olduu hi bir
zaman bilinmeyen Hzr peygamber hviyyetine dnm eski bitki tanrs Temmuzu
yakalam am z m m kndr. Nitekim P. N. Boratav T rklerde H zr adl yazsnda,

33S. Baring-Gould, a.e., C. II, s .12-18. S. G eorge efsanesinin tamam iin bk. a.e., s.2-12; Ayrca
Temmuz iin bk. A. H. Sayce, a.e., ayn yer. slmiyelle bu tanrnn, Sar Saltukun ahsnda da efsanev bir
kahramana dntn gryoruz.
^Kasm Kufral, Circis, A (stanbul, 1945).
35S. Barin-Gould, a.e., C. II, s.11-12.
36Frazer, a.e., s.343-345.
37Hzrn kim olduu hakknda pek ok grler mevcuttur. Ancak bunlarn hep sonradan yaplm
yorumlar olduu aktr, bk. A. J. Wensinck, Hzr, A (stanbul, 1950), C.V, s.457-462.

217

Hzrn Temmuz olduunu aka belirtmemi ise de, onun eski bir bereket ve bahar
tanrsyla ilgili olabileceini yle ima etmitir: Bu izah, Hzra bir ok inanlarda ve
detlerde izafe edilen bahar ve bereket Tanrl vasfnn bir ifadesidir.38 Veya
H erhlde Hzr, b-i hayat efsanesinden balayarak, sular, kaynaklar, nehirler veya
denizlere sk skya bal bir tanr hviyeti ile, ark mitolojisinde yer alm ve bu vasf
ile gelimi bir varlktr.39
Tpk tanra nanna ve Temmuz ile ilgili ilkbaharda kutlanan yeni yl festivalleri
veya hristiyanlkta, bahara rastlayan paskalya festivali gibi bugn hl A nadoluda
mslm anlar arasnda Hdrellez (Hzr-lyas) gn, baharla ilgili bir gn olarak 6
maysta kutlanr. Nitekim P. N. Boratav da Hdrellez gnn mevcdtn yeniden
can bulmas ile yakndan ilgili grmektedir. Yine bugn Anadoluda alevler arasnda
kutlanan Hzr bayramnda beyaz renk, un ve ekmek motifleri, koyun ve kei kurban
etme detleri nemli bir yer tutmaktadr. Bir de bu Hzr bayram, mutlaka yeni yln
balangcnda, ubat aynn ortalarnda kutlanmaktadr. Btn bu tipik zellikleri
dolaysiyle alevlerin kutlad Hzr bayramn ve buradaki Hzrn ahsiyetini yeni yl
festivallerine, bitki ve bereket tanrsna balamak mmkn grnmektedir.40
Trk halk inanna gre, Hzr ve lyas ylda bir kere bu gnde bulutuklar iin bu
gne Hdrellez ad verilmitir. Aslnda Hzr-lyas ad yine Temmuz-Adonis ile ilgili
bir mersimden domu olabilir. Zira sakslarda ve bahelerde sulanmayan bitkilerin
lm ekte olduu dile getirilen bir Tem m uz lhisinde, Adonis bahelerine it ilk
im a la rn b u lu n d u u n u g r y o ru z;41 ayrca belli bir m ersim e re fa k a t ed erek
sylenmekte olan bir dier Temmuz lhisine gre de Temmuz ylda bir kere sedir
aacndan yaplm bir sandk iinde nehrin sularna atlmakta, nehirde batmakta yani
lmekte olan Temmuz bu bahe iekleriyle zdeletirilmektedir 42 Bat Asyada yani
Suriye, Anadolu ve Yunanistanda bu mersimin bir devam olan ve Adonis baheleri43
ad verilen mersimlerde ise, her yl ilkbaharda, sakslara dikilen buday, arpa gibi
bitkilerin ve ieklerin yanma kk bir Adonis heykeli de konarak, bu sakslar suya
atlr; bylece len tanrnn ardndan alanarak yas tutulur ve tanrnn yeniden gelecei
inancn belirten lhiler okunurdu. Yani bu durumda Adonis (Temmuz) ylda bir kere
suyla buluur; bu buluma sonucu, btn dnyann bereket iinda olacana inanlr ve
tpk suya atlan Temm uzun, ilkbaharda, yamur sularnn topra srlsklam yapt
bir zam anda yeniden dirilmesi gibi Adonisin de dirilecei mit edilirdi. Dem ek ki
eskiden ylda bir kere, bitki dnyas ve toprakla ilgili olan tanrnn yani Temmuzun
(Adonis), su, ilkbahar yamuru, gk grlts ve frtna tanrsyla birletii, bir araya

38Pertev N. Boratav, Trkerede Hzr, A (stanbul, 1950), C.V, s.462 vd. (zellikte s.465).
39P. N. Boratav, a.e., s.465-466.
40P. N. Boratav, a.e., s.464. I. Melikoff, Recherches sur les composantes du syncr6tisme BektachiAlevi, Studia Turcologica Memoriae Alexii Bombac Dicata (Napoli 1982), s.379-395, bilhass s.388 vd.
41S. Langdon, Sumerian and Babylonian Psalms (Paris 1909) s.299-301; benzeri bir lhi iin bk. s.333335. Bu son iir iin ayrca bk. T. Jacobsen, T he Treasures o f D arkness (N ew H aven/London: Y ale
University Press 1974), s.68-69.
42S. Langdon, a.e., s.326-327, 335; ayn iir iin ayrca bk. T. Jacobsen, a.e., s.69-70.
43Benzeri gelenekler, ilkbahar veya yaz ortasnda Sardunya ve Sicilya bata olmak zere Avrupada,
hatta Hindistanda bugn hl devam etmektedir, bk. Frazer, a.e., s.341-347.

218

geldii ve bu bulum ann sonucundan b e re k e t ve bolluk doduu dnlrd.

Nitekim bir ok Smer, Asur, Bbil metinlerinde Temmuz!un, frtna, ilkbahardaki gk
grlts, imek ve yamur suyu tanrlaryla (Ninurta, M arduk, Asur, Baal vs.)
zdeletirildiine hit oluyoruz.44 te su enerjisiyle bitki enerjisinin (yani su,
yamur, frtna ve bitki tanrlarnn) ylda bir kere birbirine ulatn anlatan bu eski
lhiler ve mersimler, bugn hl mslman Anadolunun popler inanlarna gre
ylda bir defa birbiriyle buluan Hzr-lyasn kiiliklerinde mahhaslam olarak
yaamaktadrlar.45 Nitekim slm mitolojisinde ve peygamberlere it kssalar anlatan
eserlerde Ben sril kablelerinden birine kzan lyas peygamberi Tanr, ateten bir at
z e rin d e gklere doru ykseltm i ve onu n u ra g a rk e d e re k , o n a eb ed hayat
b ahetm itir. Bu anlatm , onun yldrm ve imek dolaysiyle gk grlts ve
yamurla olan eski ilikisinin devamna iaret etmektedir.46
Yukardaki bilgilere, bilhassa M.s. X. yy yazarlarndan bn el-Nedm ve Jbn elWahiyyanm ifadelerine dayanarak rahatlkla syliyebiliriz ki yzyllar iinde Temmuz
ve tanra nanna, hviyyetlerini deitirmi, onlarla ilgili yeni yl festivalleri de orijinal
anlamlarn yitirmi olmakla beraber, hristayanlkta olduu gibi slmiyet iinde de
popler bir inan ve bir detler btn olarak canl bir ekilde varlklarn muhafaza
etmilerdir. Bylece bir taraftan yeni yl festivalleri, hdrellez gnne, Temmuz da
H z r p e y g a m b e r in h v iy y e tin e d n r k e n , te y a n d a n T e m m u z , K uzey
M ezop otam y ada H a r r a n da yaayan H arraniy a el-K eldaniyyun47 gibi slmiyet
iindeki kk mrik topluluklar arasnda kim olduu ve ne iin kendisinin erefine
merasim yapld artk bilinmemesine ramen, M.s. X. yyda bile Temmuz veya Tz
adyla Hzr peygamberden tam am en ayr, fakat kendi hakiki eski hviyyetine daha
yakn bir kiilikle devam etmitir. Esasen Sad (l.l291)nin engnmesini yazd
XIII. yyda, hatta Ahmed-i D anin engnmeyi kaleme ald XV. yyda bu bahar
bayramlarnn din mhiyetlerinin ve anlamlarnn, ve de onlarla ilgili esrarengiz,
mistik detlerin, m ersim lerin henz kaybolmam olduunu, slm tarihileri ve
corafyaclarnn eserlerinde eski a dinlerine ayrdklar zel blmlerden ve onlar

44Gne ve frtna tanrlar ile Temmuz arasndaki ilgi iin bk. H. Frankfort, Cylinder Seals (London
1939), s.108-144. Tanr Asurun bereket ve bitki tanrs olarak kutsal aa (sedir aac) ile temsil edildii
hk. bk. H. Frankfort, a.e., s.205-206 ve T. Jacobsen, a.e., s.68, 72-73; David Neiman, Supercaellan Sea,
JNES 28, No. 4 (October 1969), s.243-249.
45Hzr ve lyasn baka yorumlar iin bk. P. N. Boratav, a.e., s.465-466. Nitekim Hdrellez gecesi,
gece yarsndan sonra, halkn hi konumadan, toplu halde su kenarlarna giderek dua edip, dileklerini
yazdklar ktlar suya atmalar veya su kenarlarndaki kumlar zerine dileklerinin resimlerini izmeleri
gibi d e tle r, m uhakkak ki eski A d o n is b a h eleri ad v erilen m e r sim le rle yakndan ilgilid ir.
ocukluumda, Aydnda bizzat yaadm yukardaki det ve dier Hdrellez mersimleri iin ayrca bk.
P. N. Boratav, a.e., s469-470. smail Eren, Kiril harfleriyle yaynlanm skp manileri, Sesler (Ekim
1984), s.95-102. Ayrca H drellez gnnde ate zerinden atlama deti de herhalde yaz gneinin
yakcl ve bitkilerin bu ate altnda lm ile ilgili olmaldr.
46A. Srr Levend, Divan Edebiyat. Kelimeler ve Remizler. Mazmunlar ve Mefhumlar (stanbul 1943,
ikinci bask), s.123; Mohammad ibn Mahmd Tsi, 'Aj^ib aI-Makhlqt wa Gharaib-al-Mawjudat, (ed.
Manoochehr Sotoodeh, Tehran 1966), s.415-416.
47The Fihrist of al-Nadm , A Tenlh-Cenlury Survey o f M uslim Culture, (tr. B. D odge, Columbia
University Press 1970), C. 2, s.745, 922

219

hakknda verdikleri teferruatl bilgilerden de anlyoruz.48 Mesel bu eski putperest

dinine it inanlarn, ibdetlerin, din mersimlerin ve detlerin XIII. yv, hatta XIV,
yyda kesinlikle yaadklarn Dmikfnin (01.727/1.327) ve Muhammed bin Ahmed bin
Aya al- erkesinin ifadelerine dayanarak syliyebiliriz. Z ira Dmikl H leg
zam anna kadar (XIII. yy) Sbi topluluunun H a r ra n daki ay tap m m d a ibdet
ettiklerini, erkesl de, Atabek Emir eyh al-cmerl tarafndan (750/1349-50) yklna
k a d a r M em phisteki ay tapnanda H a'rranlerin ib d etlerin e devam ettiklerini
bildirmektedir.49 Ayn ekilde Kazvinnin XIII. yyda yazd cAc3ibiPl-Mahlkt adl
eserin de eski p u tp e re st dininin 7 byk tanrsn m ahhaslatran 7 seyyarenin
tavsifleri de Dmiknin ifadeleri ile byk bir uygunluk iindedir.50 te, Kazvinnin
geni okuyucu kitleleri tarafndan rabet grm bu eseri ve benzeri eserler dolaysiyle
daha sonraki yzyllarda bile eski an mitolojisi, din inanlar, mslman dnyas
iinde efsanelemi, mslm an halkn mal olmu ve szl edebiyatn, folklorun
ayrlmaz bir paras hline gelmitir.
u hlde hem Sad hem de Ahmed-i Da zamannda canlln devam ettiren bu
putperest dinine it det ve mersimlerden yeni yl festivalinin muhtelif safhalarnn
engnm eye bir temel tekil etmi olduunu syliyebiliriz. yle ki doum-lm
zinciri, ebed deime yoluyla hayatn devamlln anlatt eserinde Ahmed-i D anin
niin geceyle gndzn eit olduu zaman, ilkbaharn ban setiini, bu mevsimde
gk yznde akan imekleri, grleyen gk grltlerini, yaan yamurlar, tpk
Temmuz ve Adonisin ylda bir kere suyla bulumalar gibi su ile topran ve topraktaki
bitkilerin birlemesini ve bunlarn sonucunda hayatn yeniden canlandn uzun
tasvirlerle an la tm a k ta olduunu ve niin durup d u ru rk en en g n m enin b a h a r
bayramna it birinci blmnde Emir Sleymana sunulan bir terci-i bendin de yer
aldn imdi daha iyi anlyoruz. Aslnda Ahmed-i Da btn mesnevilerde grlen bir
gelenee uyarak, esas hikyeye gemeden mncat ve nt blmlerinden sonra devrin
h km darna ayrlan zel blm de Em ir Sleyman m edhetm i ve kendisine bu
eserin i a rm a a n o larak su nd u un u belirtm iti. B t n klsik divan edebiyat
mesnevilerinde, bir kere esas hikyeye geildikten sonra, hikyenin bitiine kadar,
genel olarak, hkmdardan bir daha bahsedilmedii veya ona medhiye sunulmad
hlde bahar bayramnn anlatld engnmenin birinci blmne Ahmed-i D anin
Em ir Sleyman da dhil ettiini gsteren bir terci-i bend koymas gerekten ilgi
ekicidir ve sebebi de ancak ok eskiden beri kutlanmakta olan yeni yl festivallerinin
yaps gz nne alnarak anlalabilir. nk her yeni yl festivalinde len ve dirilen

48M esel bu yazarlar arasnda unlar sayabiliriz: Eb el-cAbbs Ahmed b. Muhammed b. Mervn b.
el-Tayyib el-Serahs (.287/898), Eb Bekir Muhammed b. Zekeriyy el-R z (320/932), bn el-Nedlm
(385/995), Eb^l-Felh Muhammed el-ehrislnT (548/1153), CAIT b. cOmer el-Hatb (675/1276), emsMDln Muhammed b. Eb Tlib Dmk! (727/1327), M escdl (345/956), Hamza b. el-Hassan fahn (970
m.), Eb3l-Fid (731/1331), bn Hallikn (1282 m.), bn Kesir (738/1338), Frz A bdl (1411 m .), Eb
cAbdullah ibni Ahm ed el-H rezm l, Ykl, Eb el-Ferec (1286 m.), Eb shak el-Frs el-stahr (mild
951 ylnda hayatla) ve Ktib elebi (1658 m.) balcalar arasndadr. Ayrca bk. D. Chwolson, D ie
Ssabier und der Ssabismus (St. Petersburg 1856).
49Chwolson, a.e., s.397, 618.
50Chwolson, a.e., s.660.

220

bitki tanrsn tem silen m utlaka bir hkm dar hazr olmu ve festivale m utlaka
katlm tr, Bylece tanrnn yeniden dirilmesiyle ta b ia tta g r len canlanmay
festivallerle kutlayan eski a hkmdarlarna paralel olarak imdi de slm! dnemde
Hzrn geliiyle canlanan tabiat, zamann hkmdar Emir Sleyman kutlamaktadr;
tpk bitki tanrsn ahslarnda temsil eden eski an hkmdarlarnn bu festivallere
katlmalar mecbur olduu gibi, Emir Sleymann da bu bahar bayramna katlmas
deta mecburdir. Bylece nasl yeni yl festivalleri, l tabiatn baharla birlikte
canlanmas, dolaysiyle len ve dirilen bitki tanrs tasavvurundan hareket eden ebed
hayat isteinin eyleme dnm ekilleri ise, engnme de bu ebed hayat isteinin
eyleme dnm bir eklidir.51 Bu yzden engnm ede bulduumuz: gelin gibi
sslenen bahelerde ilkbahar, yeni yl kutlayan insanlar, bunun iin kurulan elence
meclisleri ve musik fasllar da Mezopotamyadaki yeni yl festivallerinin safhalarna
aynen tekabl etmektedir. Yine bu yzden yeni yl festivallerine dhil olan btn
unsurlar engnm ede de aynen yer alm olur. Bunlar, hkmdar, trene katlan
insanlar, ziyafet, iki, musik, raks ve en bata eng olmak zere musik letleridir.
b. lkadan h ristiyan ln ilk d ev irlerin e kadar en g in din in a n la r ve
merasimlerdeki yeri, anlam, beraber bulunduu semboller

engnm enin ilk bliimii, yeni yln iyi gemesini dileyen ve yeni yl kutlayan
insanlarn kurduklar elence ve iki meclisi bu meclisteki ziyafet, toplu hlde alman
her trden musik letleri, onlar eliinde yaplan raks ve okunan arklar, iki ve
musik ile kendinden geen insanlar teferruatl bir ekilde tasvir edilerek sona erer.
kinci blmde, bu tasvirler birden bire arkada bir dekor hline gelir; musik leti eng

51Bu ifadelerin Kuranda da yer aldn biliyoruz (bk. burada dipnotu 26). Fakat Kurandaki bu
ifadelerin benzerleri Kitab Mukaddesle de bulunmakta ve bunlar sonuta eski Bbil ve Smer inanlarna
uzanmaktadrlar, bk. H. Frankfort, a.e., s.322. J. A. Wensinck, The Semitic New Year and the Origin of
Eschatology, Acta Orienlalia I (1922) 169-170.
Bu eski putperest dinin yeni yl festivallerine it tasavvur ve geleneklerinin slm dnem e de
uzandn bize kantlayan bir eser de Sad ile Ahmed-i D a arasndaki devrede yaam Emir Hsrev
Dihlev (1253-1325)nin Nuh Sipihr veya Sultn-Nme adyla bilinen nesnev eklinde yazd bir eseridir.
Bu eser, H indistanda Kutbeddin Mbarek h zamanna ait (H. 718) tarih olaylar anlatan ve ayn
zamanda Hindistann corafyasna ve sosyal hayatna dir bilgiler veren bir eserdir ve dokuz felee paralel
olarak dokuz blm zerine tertip edilmitir. Eser dokuzuncu gk (sipihr) olan felekl-eflk diye de
adlandrlan ardan balayarak krsi (felekl-burc), zuhl, mteri, mirrih, mihr (gne), zhre, utrid ve
ay olarak en aaki ge doru sralanmtr. Her blm ayr vezinle yazlp, her blm sonunda it
olduu yldza dir zellikler verildii gibi, her blm ilgili olduu yldz hakkndaki konulan, kavramlar ve
tasavvurlar ilemektedir. Yine her blm, sonunda bir Skinme ve it olduu yldza ithaf edilmi bir
gazelle sona ermektedir. (Daha fazla bilgi iin bk. Amir Khusraw, The Nuh Sipihr, ed. Mohammad Wahid
Mirza [Calcutta/M adras 1950], s.XXVII-XXXV.) Bizi bu eserde ilgilendiren blm, zhreye it olan 7.
blmdr. Zira bu blm de ilkbahar, yeni yln ilk gn yaplan festivaller ve ehzde M uhammedin
douu anlatlmtr. Yani yine bir hkmdar, yeni yl festivali, musik, raks ve ziyafet, artk zhre adyla
adlandrlan fakat eskiden bereket ve ak tanras nannann timsli olan yldzn hkim olduu gkten
bahsedilen blm de bir araya getirilmitir. Eer her yeni yl festivalinde, hayatn canlanmasn yani
yeniden douu temin iin bereket ve ak tanrasnn tanry temsil eden hkmdarla evlendiinin gz
nne alrsak, Emir Hsrev D ihlevnin bu blm de ok eski bir gelenee uyduunu ve bu yldza it
zellikleri tesadfen bir araya getirmediini aklkla gryoruz.

221

n plna geerek irle konumaa, kendisinde saklanan srlar anlatmaya balar. Bu

ksmda engin d grn btnyle insana benzer, ayrca engi meydana getiren
malzemenin z mceraiar anlatlr. Anlatlan btn olaylar bizi, insanla zdelemi
engin kutsal bir yapya ship olduu sonucuna gtrr. Ahmed-i D a nin eng
hakkndaki bu ifadeleri M ezopotamyadaki yeni yl festivallerine dhil kutsal evlilik
trenlerinde alnan musik letleri iinde kutsal tasavvur edilen eng ile tam bir
uygunluk iindedir. eng, bu kutsallk, vasfn hristiyanln yayld ilk milt
yllarndan itibaren XV. yya kadar giderek artan bir nemle muhafaza etmitir.52
Bugn bile Afrikada 8 telli engin kutsalln muhafaza ettiini, ve ba ksmna gn
tanras Ditsunanm heykelinin oyulduunu gryoruz.53
u hlde imdi bizim hikyemizin de ba kahram an olan ve hikyede bahar
enliinde alnan engin ve zaman zaman onun yerini alan yakn akrabas lirin yeni yl
festivallerindeki kutsal evlilik trenleriyle, bereket ve ak tanras ve bitki tanrsyla
ilikilerinin nasl olduunu grelim.
Smerce ad balag veya balang olan eng, bilinen en eski musik letidir.54 Bugn
balag veya balang diye okunan yaz biimi ilk defa Ur IV (M.. 3000-2800) devrinde

52Geri eski Sm erde engin yan sra dier musik letlerinin kutsal tasavvur edildiine de hit
oluyoruz. Fakat kutsall zerinde en ok srarla durulan musik leti engtir. yle ki Ur I (2500-2350)
dnemine it metinlerden anlaldna gre balag eng bir tapnak musik letidir; tanr tapmaklarndaki
din mersim let ve edevt arasnda saylmaktadr. Bu yzden de lh bir sayg grm, hatta Lagan
U r I dnemindeki kratlarndan Lugalanda ve Urugakina adl krallarnn zamannda bu musik letine
hayvan kurban edilm itir. Bazan bu hayvan tek bana, bazan da kk heykelcikler vs. ile beraber
sunulmutur. Bu lete dima gal-balag byk eng diye hitbedilmitir. Hartmanna gre bu, letin fizik
byklnden ok din m ersim lerdeki yerinin bykl ile ilgili bir hitaptr. Ayn ekilde Ur III
devrinde (2050-1950) de balag leti kutsal saylm ve kendisine hayvanlar, eitli yiyecekler sunu olarak
sunulmutur. zellikle Um m a ve Laga ehirlerinde bulunmu sunu listelerinde bu kelimenin ivi yazl
eklinin nnde tanr determinatifi bulunmaktadr (bk. Henrike Hartmann, D ie Musik der Smerischen
Kultur [Frankfurt 1960], s.53-54, 61). Ancak Ur III devrinde balag kelimesinin eng dnda baka musik
letlerine de alem olduunu burada gz nnde tutmalyz.
53Hatta A frikada m ahall kadn doktorlar wom li adl sekiz telli engin aracl ile kendi fizik
varlklarn, insan st, ruhn leme aktarabilir ve orada hastalarn tedavi edecek olan otlarn ve kklerin
hangisi olduunu grebilirler. Afrikal iin eng cinlerin ve perilerin gcn insanlara geiren bir vasta,
bir let deil, fakat cin ve perilerin ve onlarn gcnn tecessm etmi bir eklidir, bir timslidir.
Ayrca bugn hl A frikada Bahumbu kabilesinin erkeklerine mahsus gizli cemiyetin ormanda
(yeillik ve aalk yerde) yaptklar toplantlarnda kutsal eng iin okunan vgl bir destann yani szl
bir gelenein mevcut olmas ok dikkat ekicidir. eng eliinde okunan bu destan ile engnmedeki
engin hikyesinin ok gerilere uzanan ortak bir kayna olabileceini dnmemizde bizi hakl karacak
baz hususlar da bulunmaktadr, zira Bahumbu kabilesine timsahn gcn ve akln bukuka aacnn
aracl ile bahetm esi iin bu engi m elek buyenga ile gk tanrs, budringa odunundan ve bukuka
aacndan bir gecede yontmulardr. Bk. Francis Bebey, African Music, A Peoples Art (tr. J. Bennet, New
York, Lawrence Hill and Co. 1975), s.50-52.
54Bu kelimenin anlam zerinde filologlar ve mzikologlar arasnda pek ok mnakaalar olmutur.
M esel F. W. Galpin (The Music of the Sumerians and Their Immediate Successors. The Babylonians and
Assyrians [Strassburg University Press 1955] s.2, 3, 5) balag kelimesini davul olarak evirdii hlde, S.
Langdon, balag, balag-di veya balag a-nir ekline lir (Sumerian and Babylonain Psalms [Paris 1909],
s.132-133, 166-167; Sumerian Liturgies and Psalms [Philadelphia 1915-1919], s.250, 252-254, 262, 288, 307),
balag-al ekline ise lir ve eng (Sumerian Liturgies and Psalms, s.276) anlamn vermitir. Yine S.
Langdon, A Hymn to Ishtar as the Planet Venus and to Idin-Dagan as Tam muz, JRAS [1926] 22de
balag-kug kelimesini aana, alpara anlamnda almtr, k u g kutsal anlamna gelmektedir. Yazar bu
makalesinde balag kelimesini niin aana, alpara eklinde evirdiini izah etmemitir. Oysa yine ayn

222

grlyor.55 Bu yazl biim, dikine telli ve kayk biiminde ses ana olan bir engi
gstermektedir. Djemdet-Nasr (M.. 2800-2600) ve Mesilim (M.. 2600-2500) ama
it rliyeflerde grlen eng tasvirleri de bu yazl ekle tekabl etmektedir. te bu
yaz biimi ile talar zerinde grlen eng tasvirlerinin b irb irlerin e uym asna
dayanarak H artm ann u neticeye ulayor: . . . E n azndan Smer kltrnn en
yksek zirvesine ulat aa k adar balag enge tek ab l ediyordu. 56 Ayrca
H artm an n a gre balagn determinant Ur I devrinde (2500-2350) gi aa, odun
olarak gemektedir ve bundan da anlaldna gre bu devirde de balag vurmal bir
saza deil bir telli saza iaret etmektedir. Ancak Ur III (2050-1950) devrinde balag
sadece eng mnsna deil, baka musik letlerine de ad olmutur. Bunlar arasnda
davul da vardr.57 Zira Akat devrinde eng musik leti nem bakmndan davulla yer
d e itirm itir. J. R im m e r in verdii bilgiler, H. H a r t m a n n n bu ifa d e le rin i
d e s te k le m e k te d ir. Z ira J .R im m e r de M.. 3-2 bin arasnd a S m erdeki musik
letlerinin sadece lir, eng ve flt cinsinden musik letleri bulunduunu davul gibi
vurmal musik letlerinin ancak 2000 ylndan sonra ortaya ktn bildirmektedir.58
Eski metinlerde eng anlamna gelen dier bir musik leti de algardr. Bu leti
Galpin lir olarak evirmi ve din mersimlerde alman bir let olduunu, Eriduda
Enki (Ea) tapm anda algar alnd gibi, Laga tapnandaki tanr Ningirsu ve
tanra Babamn gelin odasnda yine kutsal algar alndn belirtmitir.59 algar S.
Landon, bir yerde soru iaretiyle beraber eng harp olarak evirmi, baka yerlerde
dorudan doruya algar olarak vermitir.60 S. N. Kramer de dorudan doruya algar
kelimesini kendi ngilizce tercmesine almayi tercih etm itir.61 H. H artm ann ise

m etinde s.25 ve 40ta nar-balag veya balag-nar kelim esini kaval, flt diye evirmitir. Ayrca bk. S.
Langdon, Sumerian Liturgies, s.251de de nar-balag kaval, flt anlamndadr. Bu durumdan anlalyor ki
S. Langdon, balag kelimesini daha sonraki yllarda genel anlamda bir musik leti olarak kabul etmi ve bu
kelimenin balag a-nir, balag-di ekliyle lir anlamna geldiini dnmtr. Buna ramen bir yerde balag
tek bana lir karlndadr (Sumerian and Babylonian Psalms, s.166-167). Fakat 1968 ylnda neredilen
The Exaltation o f Inanna (New H aven/London 1968) adl eserde William W. Hallo ve J. J. A. Van Dijk,
balag a-nir kelimesini eng olarak evirmilerdir (bk. s.19, 27). Esasen Farmer daha nce Galpinin ileri
srd davul karlna mukabil, bu kelimenin eng anlamna gelebileceini ne srmtr (Farmer,
The M usical Instruments of the Sumerians and Assyrians, Oriental Studies, mainly musical (London
1953) s.17-18. H. Hartmann, Cemdet-Nasr, Mesilim ve Ur devirlerinde balag kelimesinin mutlak enge
tekabl ettiini, Akat devrinde engin yerini davulun aldn fakat Ur III ve sin devirlerinde hem eng
hem de bazan davul anlamnda kullanlm olabileceini bildiriyor. Bu kelimenin eitli mnlar hakknda
bk. H. Hartmann, D ie Musik, s.56-57. Falkenslein da bu kelimeyi bazan eng bazan lir olarak evirmitir
(bk. H. Hartmann, a.e., s.56, not 2-5; s.57, not 1; s.246, not 2).
55Hartmann, a.e., s.52.
56a.e., s.53.
57a.e., s.54, 55.
58J. Rimmer, Ancient Musical Instruments o f Western Asia in the British Musuem (London 1969),
s. 12, 20.
59Galpin, a.e., s.33. Ayrca bk. Farmer, Music of Ancient M esopotam ia, N ew Oxford History of
Music (London 1957), s.238.
60S. Langdon, A Hymn to Ishlar as the Planet Venus and to din-Dagan as Tammuz, JRAS (1926),
s.21: algar harp? eklinde yani pheli olarak eng diye evrilmitir, fakat ayn metinde s.24 ve 39.da bu
kelimeyi algar olarak, mnsn vermeden, ngilizce tercmeye almtr.
61D. Wolkstein and S. N. Kramer, inanna, Queen of Heaven and Earth (New York 1983), s.109.

223

algarm resimlerinden ald izlenimlere dayanarak onun bir lir olmasnn imknsz
olduu, olsa olsa elde tanabilen bir eng, d ef yahut da sistrum olabilecei kanaatine
varmtr.62 M. Duchesne ise algar hakknda ksaca unlar sylemektedir:
. . ki
dilli Sm er-Akat metinlerindeki uzun telli sazlar listesinde algar, gi aa, odun
d e te rm in a n t ile g em ek ted ir. Yani bu durum a lg a rn bir telli saz olduunu
g sterm ektedir. Fakat Witzel, bir Smer lhisindeki algar tah tad an tokmakla
vurulan bir musik leti olarak dnm ve bu yzden onu tokmakla vurulan byk
bir d e f diye tercm e etmitir. Ayn ekilde Chicagoda hazrlanm akta olan Asur
lgatinde yine ift dilli listelerde algarm Akata karlnda alu aatan yaplm d ef
kelimesi gsterilmitir, algar-surru kelimesi de ayn lgatte davul tokm a veya
mzrap karlmdadr. Fakat M. Duchesneye gre, Mezopotamyada davullarn veya
deflerin hi biri tokmakla alnmyor. Hatta Asur devrinde bile bu durum byledir.
M zraba gelince, bunun kullanlna M ezopotamyada rastlanm aktadr. W itzelin
metninden de bilindiine gre algar mzrapla vurularak alnyor. Ayn ekilde udun
(lavta), lirin ve engin bir eidinin de mzrapla alndn biliyoruz. Fakat biz yine
biliyoruz ki Smerde lir, parmakla alnmaktayd. Oysa Yunanllar ve Bbilliler liri
mzrapla alarlard. Mzrapl uda gelince, o da Smer ve Akat asll deildir. Zira
bunun resimlerini daha sonra, daha muahhar devrede, M.. XV. yyda veya hemen
nce Susda bulunmu belgelerde buluyoruz. yleyse son olarak Smerde mzrapla
alman musik letinin eng olduu ihtimli kalyor. Bu da yatay bir engdir. Daha
sonraki devirlere it resimleri bulunmakla beraber en eski resmi Bismaya vazosu
zerindedir.63 Bu engin ses ana, musikiinasn sa kolu altndadr, ve ufk vaziyette
tutulmutur. Tellerin baland engin kolu ne dorudur ve i bkey eklinde olan
ksm alcya doru dnktr. Dikey olan teller ise aaya doru sallanrlar. Mzrap
ta h ta d a n kk bir baston biim indedir ve sol elde tu tu lm a k ta d r.64 u hlde
Duchesneye gre, Smer ve Elam da mzrapla alnan telli bir musik leti vardr ve
bu letin ad iin S m erced e her eyden nce algar ve alg ar-su rru kelim eleri
bu lu nm aktad r. Bu grn Sm er-A kat listelerindeki algar-alu karln izah
edemiyeceini kabul eden Duchesne, bir an iin algarn davul (alu) olabilecei
ihtimlini kabul ederek, bunun imknszln kuvvetli delillerle ortaya koymaktadr.
Bunlar arasnda bir kere algar kelimesinin telli sazlar listesinde zikredilmesi yer alyor.
Ayrca Duchesne, Eridudaki Enki (Ea) tapnann alna ithaf edilen iirde letin
sesinin yumuak ve tatl olduunun belirtilmesi zerinde de duruyor. Bilhassa bu son
vasfn, def iin sylenemiyeceinin ikrlna dikkati ekiyor. Ayrca Eski Bbil
musik nazariyyesine gre, her bir nota teli, bir tan r adn tam ak tad r. Bu
nazariyyeye gre, E aya (Enki) yani bir tanrya ithaf edilmi olan bir musik letinin bir

62Ayrca algar kelimesine verilen dier anlamlar iin bk. Hartmann, a.e., s.70.
3M. Duchesne-Guillemin, La Harpe pleclre Iranienne son Origine et sa diffusion, JNES 28, No.
2 (April 1969) 109-115, 109-111. Bismaya vazosu zerindeki resim iin bk. a.e., plate III, fig. 8. Daha
muahhar resim leri iin bk. plate IV, fig. 9, 10; plate V, fig. 11, 13. Ayrca bk. W. Stauder, H arfe,
Reallexikon der Assyrologie und Vordcrasialischen Archaologie 4 (Berlin, New York, 1972-1975), s. 117118, Abb. 8, 9, 11, 13.
^ B u yatay engin tavsifi ve teki yay biimi englen farkll hakknda bk. M. Duchesne, a.e., s.112.

224

deften ziyade bir telli saz olmas ihtimli daha kuvvetli grnmektedir. Son olarak da
U.3011 num aral Oxford tabletinde okunan (Nabnitu XXXII) ifadesi, A L (G A R )
a l g a r n k o lu m n s n d a d r . Bir d e fin k o lu n d a n b a h s e d ilm e s i n e im k n
olamayacandan bu kelime ile belirtilmek istenen musik leti engdir.65
Bir baka tipteki enge (belki de dikey) iaret ettiini kabul etm em iz gereken
nc kelime zamidir. H. Hartmann bu musik letinin determinatifinin gi olduunu
bu yzden onun da bir telli saz, bir eng veya lir olabileceini sylemektedir.66 zami
eski metinlerde zagsal okunmu olmasna ramen, son zamanlardaki deiik okunuu
z a ( g )- m i(n ) d ir.67 Bugn zam i adl musik le tin in 9 telli b ir eng olduunu
bilmekteyiz.68 Zira kesinlikle bir engin nasl akort edileceini anlatan bu Smer
metnindeki musik letinin ad zami olarak tesbit edilmitir. Nitekim J. Rimmer de
M.. 1800den itibaren Smer lirinin tarih sahnesinden ekildiini ve Kassitler devrine
(1600-1100) it dokuz telli bir musik letinin akorduna dir edeb metnin bir lire deil
de bir enge it olduunu bildirmektedir.69
Bu kelimenin dnda70 enge iaret etmesi muhtemel olan al kelimesi vardr.
G alpine gre, zagsal adl eng iin ayn zamanda al kelimesi de kullanlmaktayd.71
Fakat zagsal ile al arasnda hi bir ilgi olmad bugn artk bilinmektedir.72 Kald ki
Galpinin dayand S. Langdon tarafndan neredilen Smerce metnin izahnda al ile
zagsal arasnda deil, fakat al ile algar arasnda bir ilgi kurulmutur.73 S. Langdon bu

65a.e., s.112-113.
66H. Hartmann, a.e., s.71.
67H. Hartmann, a.e., a.y. ve not 2; Trkiyede yaplan almalarda zagsal ekli kabul edilmitir. Bk.
Hedwig Usbek, Trklerde Musik letleri (stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat
Blm, G enel Ktp., T ez No. 221), s.36; Ylm az ztuna, Trk M usikisi Ansiklopedisi (stanbul 1969),
s. 142: eng . . . Sm erlerde (21 telli zagsal), Eski M srllarda, A surlularda, brnlerde, (zakkal,
akkal), B b illile r de (zaggal) . . . . Bu yanl bilgi byk bir ih tim lle G a lp in den veya onu
takibedenlerden gelmektedir. Bk. Galpin, a.e., s.26-30. Farmer, Music of Ancient Mesopotamia, s.242243.
Aslnda zagsal, S. Langdonun belirttiine gre Smer ve Bbil tapnaklarnda musikyle okunmak
zere yazlm din-dstan iirlere verilen addr. Bunlar Smerler zamannda tapnaklarda okunan veya
terennm edilen kutsal edebiyat klliyatnn bir ksmn meydana getirmilerdir, zagsal kelimesinin asl
anlam vme, vg olup, din edebiyata it iirlerin sonunda, mesel nidaba zagsal kam tanrasna
vg gibi, bir htime eklinde bulunur ve bu iirleri teki edeb trlere gre yazlm iirlerden ayrr.
Ayrca bu iirlerin, erem m a veya kiub iir trlerinde olduu gibi zntl bir melodiyle deil nee ve
sevin dolu bir m elodiyle sylendiine iaret eder. Bk. S. Langdon, Sumerian Liturgies (Philadelphia
1917), s. 103-104.
68D . Wolkstein, The Tuning of the Babylonian Harp, Iraq, XXX, Part 2 (Autumn 1968) 215-229;
O. R. Gurney, An Old Babylonian Treatise on the Tuning of the Harp, Iraq, a.y., 229-234.
69J. Rimmer, a.e., s.17.
70Ayrca eng veya lir olmas yahul da genel olarak musik leti anlamna gelmesi muhtemel olan gudi
ile, hakknda ok az ey bilinen miritum eng ve sabitum lir kelimeleri iin bk. H. Hartmann, a.e., s.7478. Determinatifleri gi olan bu letler de mutlaka telli sazlar ilesine dhil idiler.
71Galpin, a.e., s.27-28; Farmer, M usic of Ancient M esopotam ia, N ew Oxford History o f Music
(London 1957), s.242-244.
72H. Hartmann, a.e., s.71.
73S. Langdon, Sumerian Liturgical Texts, s.187-188. Ayrca S. Langdon, A Hymn to Ishtar, s.24,
msra 34te gi al soru iaretiyle algar olarak kabul etmitir.

225

Smer iirinde zikredilen al adl letin tanr Enlile it, varln kaderini dzenleyen
ilh bir musik leti olduunu bildirmektedir. Ancak bu metnin kenarna mstensihin
dt nota gre bu let ne algar ne de zami (zagsal) olup, bir flttr.74 S.N.
Kram ere gre ise bu metindeki al bir ziraat letine iaret etmektedir; bu son okunu
T. Jacobsen tarafndan da kabul edilmitir.75 Her ne kadar tanr Enlile ve onun olu
frtna tanrs Ningirsuya it lh engin efsanesi bizim konumuz iin ok ekici,
dncemizi elen ve byleyen bir belge olarak karmzda durm aktaysa da bu
sahann uzmanlarnca hakknda deiik anlamlar verildii iin, biz burada al kelimesini
tamamen bir kenara brakmak zorundayz.
Bu trl engin (kayk veya yay biiminde eng, yatay eng ve dikey eng-balag,
algar, zamihem eski an yeni yl festivalleri, Temmuz klt hem de ak ve bereket
tanras ile yakn ilikileri vardr. imdi bunlardan balag musik letiyle balayarak bu
ilikileri teker teker gsterelim.
balag ad verilen musik leti Mezopotamyada biribirine bal iki durum iinde
grlr: Bir taraftan Mar nvanl rhip musikiinaslarn elinde herhlde ilkbaharn
gelii ve kutsal evlilik treniyle ilgili olarak algar ve zami gibi nee ve sevinci terennm
ederken, te yandan gala (kal) adl rhiplerin ve tapnaklardaki ba rhibelerin elinde
mtem havas alar; zira o, ayn zamanda tanr Temmuzun lmne alayan nanna
(tar)nn kederini dile getirir.76 Bu son durumdan genileyerek balag musik leti her
eit at ve mtem musiksinde ba yeri alan bir let olur. Bu at ve mtemlerin
muhtevasn H. Hartmann yle sralyor: 1. ehirlerin eitli felketlerle yklmas, 2.
ta p n a k la rn yklmas, 3. Sm er lkesine dm anlarn hcumu, 4. T e m m u zun
kaybolmas, yani yeralt dnyasna ekilmesi zerine tutulan mtemler.77 te bu son
m tem dolaysiyle, balag Temm uzun hem annesi, hem sevgilisi (yeni gelini)78 olan
nannann, dolaysiyle onun kiiliini benimseyen, eitli sebeplerle alayan, mtem
tutan Smerin dier tanralarnn ayrlmaz bir paras hline gelmitir.79 Geri balag,

74Sumerian Liturgical Texts, s.188.

75S. N. Kramer, Sumerian Mytholgoy (Philadelphia 1944), s.51-53; T. Jacobsen, Toward the Image of
Tammuz and other Essays on Mesopotamian History and Culture (ed. W. L. Moran, Harvard University
Press 1970), s.111-114, 357-359.
76H. Hartmann, a.e., s.63-64. algar ve zam inin daha ok nee ve sevinci terennm ettii, yeni yl
festivali ve kutsal evlilik ile ilgili olduu hk. bk. H. Hartmann, a.e., s.68-69, 71-72.
77H. Hartmann, a.e., s.245-246.
78Yunus Em renin ilkbaharda dnyay yeni geline benzetmesi, hl A nadolunun duygu ve dnce
atm osferine asl kalm, zamanla deiik anlamlar kazanm, deiik elbiseler ve ehrelerle karmza
km, bu ok gerilere giden inanla ilgilidir. Yani bu yeni gelin imaj eski bir kltr kalntsdr.
79Nitekim tanra-balag musik leti arasndaki bu ilikiyi, H. Hartmannn verdii baz bilgilerde
aka grmekteyiz: Mesel kral Gudea silindirlerinden anlaldna gre, Gudea, Lagata tanra Baba
iin bir balag m usik leti yaptrm tr ve bu leti tapnan n avlusuna yerletirm itir. A d
ninandagalkidir (s.59). Bir balag leli de K eide tanra N intunun tapnandaki musik letleri
arasndadr. Keide Nintu tapna iin okunan lhide, tapnan al mersiminde balag musik leti ala
davul ve tigi kaval ile alnmaktadr (s.60). Yine Ur III devrinin son hkmdar bbi-Sin zamannda
tanra nannaya adanm olan bir balag letine gre, ad bir seneye ad olarak verilmitir (s.60). Bu balag
letinin ad ninigjzibarredir (s.61). Yine Ur III devrinde tanra Ninurraya it bir balag letine bir deri
sunulmutur (s.61). Bir baka metne gre ise, tanra Baba iin gzel kokulu sedir aacndan bir balag
leti yaplmtr (s.62). Ur ehrinin yaklp yklmasna yas tutarken tanra Ningalin feryatlarna refakat
etm esi iin bir balag leti yaplm ve zem ine oturtulmutur (s.62). H. Hartmann bu letin zemine
oturtulmasna bakarak, sz konusu letin bykl dolaysiyle bir eng deil lir veya davul olabileceini

226

Enlil, Enki (Ea), eme gibi tanrlara medhiyeler sylenirken de alnm ve tanr
tapm aklarnda dier musik letleri arasnda da yer almtr.80 Ancak btn bunlar
onun Temmuz klt ve atlar ile olan ilikisini sarsmad gibi zellikle tanralara it
bir musik leti olmasn da nlemez.
Biz bu iddiamz, yani engin bereket ve ak tanrasnn algs olduunu, daha ok
kadnlar tarafndan alndn T em m uzun lmne ve yeniden diriliine paralel
olarak hem nee hem de m tem le ilgili bir musik leti olduunu, kendisine ok
benzeyen lirle de mukayese ederek, iki trl belge ile tesbit edebiliriz:
1. Arkeolojik aratrmalar sonucunda bulunan hakik eng kalntlar, eng ile ilgili
rliyefler, silindir mhrler, kk toprak figrler ve daha sonraki devrelere it sanat
tarihinin aratrma konusu olan dier belgeler.
2. Bata din metinler olmak zere Smer, Akat, Bbil ve Asur dillerinde yazlm
tabletler ve daha sonraki devrelere it metinler.
1.
Ur I. dneminin (M.. 2500-2350) sonuna kadar Smer sanatnda grlen ve
toplant sahneleri ad verilen rliyeflerde yeni yl festivaline it iki nemli motif
nakedilm itir: a. evlilik sahnesi, b. iki sahnesi. Birinci m otif D jem det-N asr
dneminden sonra rliyef sanatndan tamamen kaybolduu hlde iki sahnesi motifi
daha sonraki devirlerde daha da gelitirilmitir. te H artm anna gre, Djemdet-Nasr
dneminden kalma eng, dima bu iki motifi tasvir eden rliyeflerde yer almaktadr.
Bylece bu devrede eng yeni yl festivallerinin tek musik leti olarak grlmektedir.
Ayrca yine D jem d et-N asr d nem in e it bir ka silindir m hrde de ayn klt
eylemlerinde, yani elence, iki ve zifaf sahnelerinde musik letlerinin hepsinin eng
olduu tesbit edilmektedir.81 Her ne kadar Hartmann, arkeolojik kazlarda, tesdfen
engin resmedildii mhrlerin ortaya ktn, teki musik letlerini ihtiv eden
mhrlerin ise henz ele gememi olabileceini syleyerek, bu durumun tesadfliini
ortaya koymak istiyorsa da, biz aksine, eer mevcut idiylerse, teki musik letlerinin
tasvirlerini ihtiva eden mhrlerin kazlarda bulunmam olmalar iin hi bir sebep
olmayacan dnmekteyiz. Eer dier musik letlerini ihtiva eden ve yeni yl
fe s tiv a lin i tasv ir e d e n silin d ir m h rle rin saylar az o ld u u iin ta m a m e n

ileri srmektedir (s.62). Arkeoloji kazlarnda elde edilen eng kalntlarndan ve rliyeflerin bazlarndan,
engin de yere oturtulmu olanlarnn varln tesbit edebildiimize gre, burada sz konusu olan balag
letinin de, tanralar iin zellikle iml edilen englerden biri olduunu kolaylkla dnebiliriz. Kald ki
Ur ehrinin yksek rhibesi, Akat kral Sargonun kz, ir Enheduannann tanra nanna iin syledii
bir iirde, nanna iin alman balag leti eng yere oturtulmutur (bk. The exaltation of nanna, a.1-2, 17,
m sra 97: Oh Lady, the [harp o f mourning] is placed on the ground). Yine H. Hartm anndan
rendiimize gre, bir rahibe tanra Ningali temsil ederek, Ur atn okurken ona balag leti refakat
etmitir. Yine bir eramna arksnda tanra Gula, kendi tapnann tahribi iin mtem tutarken benim
mukaddes balag letim yanmda yok demektedir (s.246). irnamursanga adl bir edeb trde nanna iin
bir balag arks sylendiini de yine H. Hartmanndan reniyoruz (s.232). Ayrca baz metinler, balag
musik letinin nanna ve Ningal gibi tanralarn elinde bulunduunu bildirirler (s.67).
80H. Hartmann, a.e., s.59, 72; S. Langdon, Sumerian and Babylonian Psalms, s.69-71; S. Langdon,
Sumerian Liturgies and Psalms, s.307.
81H. Hartmann, a.e., s.259-260.

227

kaybolduklarn yahut da u veya bu sebeple ortaya kmadklarn dnrsek, bu defa

da bu musik letlerinin enge nazaran yeni yl festivallerinde nem bakmndan ikinci
sray tekil ettiklerini ileri srmekte hi bir saknca grmyoruz. Bu son ihtimlde bile
eng, yeni yl festivallerinin en bata gelen en nemli musik leti olarak kalyor.
Nitekim L. Legrainin Ur Excavations II adl eserindeki M.. 3 binlerde U rda bulunan
m hrler arasnda sadece bir tanesinde lir bulunm akta,82 zerinde kutsal evlilik
tasvirleri dolaysiyle ak sahneleri nakedilmi olan teki mhrlerin hepsinde eng yer
almaktadr; ayrca bu mhrlerde engi alanlarn hepsi kadndr.83 Bunlardan bilhass
169 numaradaki mhrde, kz ayakl, arkalksz bir iskemlede balk almetli tanra
Nina oturmakta, onun karsnda diz km bir vaziyette oturmu bir kadn algc
telli bir eng almaktadr.84 369 numaral mhrde ise bir ak sahnesinde bir kadn
algc ayakta eng almakta, karsndaki bir baka algc da aana ile ona itirk
etmektedir.85 Eski an sanat anlaynn snrlar iinde kalarak ve din bir anlam
olmayan byle bir sahnenin o devrin bir mhrne hakkedilemiyeceini gz nne
alarak, bu sahnenin de alelde bir ak sahnesi olmayp din bir anlam tadn ve
kutsal evlilik treni ile ilgisi olduunu kesinlikle syliyebiliriz 86
Ayn ekilde Ur I. dneminde (2500-2350) kralie veya rhibe Pu-Abiye87 (eski
adyla u3bat) it bir silindir mhrde bir eng ve alcsyla onun karsnda el rpan
iki ahs resmedilmitir. Belki de mhrde engi alan, kendisine bal rhibelerden
biridir. Bu ekilde M.. 3 binlerdeki tanra Ninay, onun karsnda alcsn ve
engini tasvir eden mhre ve Ur I dneminde yani M.. 25501erdeki kutsal rhibe PuAbinin engini ve alcsn resmeden m hrne benzer bir dier mhr de Akat kral
Sargon devrinde (2350-2150) grlmektedir.88 Bu mhrde de aslan biiminde bir taht
zerinde oturmakta olan tanra tarn karsnda iki kadn musikiinastan biri eng,
dieri de sistrum almaktadr. Tarih kronolojide birbiri arkasna grlen bu mhr
ile L. Legrainin Ur Excavations III adl eserindeki kutsal evlilik trenini tasvir eden
369 numaral mhr engin tanra ile ilikisini aka gstermektedir.
Ayrca elde bulunan btn mhrlerde eng alanlarn hepsi kadn olup, ayakta,
o tu ra ra k veya diz km vaziyette, sola doru dnk olarak engi alyorlar.
H a r t m a n n n y o ru m u n a gre, ilk b a h a rn din a n la m n a uygun o la ra k plak
resmedilmilerdir.89 Oysa Mesilim dneminde (M.. 2600-2500) yeni yl festivaline it
olmayan 6 takdis levhasnda yine alt tane eng ve alcs bulunmasna ramen, bu

82L. Legrain, Ur Excavations, Archaic Seal Impressions, C. Ill (1936) 34, No. 372, pi. 19.
83a.e., s.9, 12, No. 169, 369, 371, 372, 373, 384, pi. 8, 13, 19, 20.
84a.e., pi. 8, No. 169; bu mhr iin ayrca bk. H. Frankfort, Cylinder Seals, s.41, fig. 19.
85L. Legrain, a.e., fig. 18, No. 369; ayrca bk. .1. Rimmer, a.e., s.19.
8B u mhrlerin sadece erotik anlam tad hk. bk. J. Rimmer, a.e., s.19, Not 13.
87Pu-Abi (eski okunuu ile u3bat) Ur ehrinin kraliesi olabilecei gibi ba rahibesi de olabilir.
Yani Pu-Abi Ur ehrinin kraliesi olarak tanrann ba rahibesi olma grevini yklenmi olabilir. Bk. D.
W olkstein and S. N. Kramer, Inanna, s.182, No. 14-15. Ayrca Pu-Abi de mhrnde tanralar ve onlar
temsil eden ba rahibelerin nvan olan nin hanmefendi unvann tamaktadr. Bilindii gibi iirlerde
tanralara zellikle nannaya kralie diye hitabedilmektedir.
88H. Frankfort, Cylinder Seals, s. 130.
89L. Legrain, a.e., a.y.; H. Hartmann, a.e., s.260.

228

levhalarda grlen eng alclar artk kadn deil erk ek tir.90 nk bu takdis
levhalarnn yeni yl festivalleri ve kutsal evlilik ile ilgisi yoktur. H artm ann a gre,
bunlar, ya tapmaklar ina edildii srada duvarlara aslmak zere hazrlanm htra
kitbeleridir yahut da ebed efaate nil olmak zere kral ve tanr iin hazrlanm
sunu sahnelerini ihtiva eden levhalar olup, ortalarna alm deliklerden tapm ak
duvarlarna aslmlardr.91
M.. 3 binlerde ve U r I dnem indeki tanra-kadn algc ve eng ilikisini
zamanmza kadar gelmi eng kalntlarndan da izlemek mmkndr. H er eyden
n ce U r k ra liy e t m e z a rl n d a ve kitle h lin d e k i m e z a rla rd a b u lu n a n eng
kalntlarnn kadnlar tarafndan alndn grmekteyiz.
Bu duruma bakarak Hartmann, Ur I dneminde cenaze merasimlerinde musik
letinin kadnlar tarafndan alnd sonucuna varyor.92 Fakat biz musik letlerinden
sadece lir, eng, ses ubuklar ve kaval cinsinden musik letlerini tesbit edebildiimiz
bu devrede93 tanra nannann sz konusu olduu mersimlerde de kadn algclarn
eng veya lir alarak lhi sylediklerini dnmekte bir saknca grmyoruz. yle ki
her ne kadar tapm aklarda eng de alan ba muganni gala (Akatas: kal) nvanl
rhipler ile hem din hem de dnyev musik icr eden ve ayn zamanda koroba da
olan nar nvanl rhiplerin vazifelendirildiini biliyorsak da94 tapm ak musiksinde
kadnlardan oluan bir koronun da yer aldn kral Naram-Sin zamanna (M.. 2280)
ulaan belgeler vastasiyle reniyoruz.95 Ayrca M.. 3 binin ilk yarsnda yayan Mari
eh ri k ra l b lu l-Iin kad n arkcs r - N a n e nin ta r ta p m a n d a k i din
m e r sim le rd e telli bir saz alarak ark o kuduunu bu ta p n a k ta b u lu n an bir
heykelinden anlamaktayz. Maalesef heykelin almakta olduu telli sazn ne olduu
anlalamayacak bir durumdadr.96 Yine M.. 3 binin ikinci yarsnda yaayan Akat
kral Sargonun kz Ur ehrinin ve ay tanrs Nannamn ba rhibesi Enheduanna bir
iirinde tan ra nanna iin ark sylediinin zikretm ekted ir; E n h e d u a n n a m n
lhilerine elik eden sazn eng olduunu da yine onun iirlerinden anlamaktayz:
97. Oh lady, the (harp) of mourning is placed on the ground
98. One had verily beached your ship of mourning on a hostile shore
99. At (the sound of) my sacred song they are ready to die
138.1 have given birth, oh exalted lady (to this song) for you
139. That which I recited to you at (mid)night
May the singer repeat it to you at noon97

90H. Hartmann, a.e., s.260-261, Abb 6-11.

91a.e., a.y.
92a.e., a.y.
93J. Rimmer, a.a., s.14.
94S. Langdon, Sumerian and Babylonian Psalms, Introduction, VII-X; G. Farmer, Music of Ancient
M esopotamia, s.231-233, 235.
95G. Farmer, a.e., s.235.
96J. Rimmer, a.e., s.14; R. D. Barnelt, New Facts about Musical Instruments from Ur, Iraq XXXI,
Part 2 (Autumn 1969) 96.
97The Exaltation of Inanna, 27, 33 Enheduannann hayat hk. bk. a.e., Blm I, 1-11, Enheduannanm
iirlerindeki sz konusu musik leti eng iin bk. s.19, 27. Uruk ehrinin felketi zerine sylenmi olan

229

Prenseslerin ba rhibelik makamn igal etm eleri E n h e d u a n n a dan itibaren

balayarak en azndan be yz yl devam etmi ve ondan sonra bu makam igal eden
rhibeler de hep Enheduannay kendilerine misal olarak almlardr. Bu durumda en
azndan be yz yl ba rhibenin tanra iin almakta olduu telli saza uyarak lhiler
okuduunu dnebiliriz. u hlde eski ada tanray temsil ederek kralla evlenen
ba rhibe ayn zam anda onu memnun etmek iin zel olarak kendisine retilen
musikdeki btn hnerini ortaya koymutur.
Bu durumu, yani engin, tanra nanna ve kadnlarla ilikisini, gsteren en nemli
belgelerden biri de Pu-Abi (ubat) engi diye adlandrlan gm bir engtir. Bu
eng, k ra li e (veya r h ib e ) P u - A b inin m e z a rn n giri o d a s n d a b ir k a d n
m usikiinasn kollar arasn d a bulun m u tu r. Bu engin stn e bir lir kalnts
ylmtr. Bu iki musik leti birbirinin iine girmi bir ekilde bulunduu iin uzun
bir sre tek bir musik leti olarak kabul edilmi, daha sonra bunlarn lir ve eng
kalntlar olduklar anlalarak birbirlerinden ayrt edilmilerdir.98 Kayk veya yay
biim inde olan bu eng onbir telli olup, kol ksmnda onbir tane altndan akort
dmeleri bulunmaktadr. Aatan ses anann kenarnda altn ve lcivert renkli
tatan (lapis lazuli) dar bir erit uzanmaktadr.99 Bylece tanra nannaya it nin
hanmefendi, kralie unvann tayan ve ayn zam anda tanrann ba rhibelii
grevini if ed en Pu-A biye, lm nnda dahi bir kadn musikiinas tarafndan
alnmakta olan bu eng ile yine bir eng ve alcsn tasvir eden Pu-Abinin mhr, bu
musik letinin tanra nanna ile yakn bir ilikisi olduuna ak bir delil tekil
etm ektedir.100 Ayrca iki mnferit mezardan bir kadn mezar olan PG 1130da ok

27. sayfadaki iirde Sargon devrinin biraz ncesinde grlen kral veya kralienin maiyyetiyle birlikte
gm ld Ur kraliyet mezarlklarn hatrlatan bir ifade bulunmaktadr. Bu mezarlardan karlan
musik letleri de (eng veya lir), musikiinaslarn, onlar alarken'ldklerine iaret edecek bir durumda
bulunmulardr (R. D. Barnett, New Facts, s.98, not 3) Enheduanna burada belki de btn maiyyetiyle
birlikte gmlm olan kralienin huzurunda. nanna iin kutsal lhinin okunduuna iaret etmektedir,
bk. W. W. Hallo, 1.1. A. van Dijk, The Exaltation o f inanna, s.58.
Eski Msrda da hkmdar veya rahiplerin kzlar veya eleri tapnak hizmetine girmekten byk bir
gurur duyarlar ve M ezopotam yada olduu gibi tanrlar memnun etmek iin musik tahsili yaparlar ve
m usik letlerini alarlard. yle ki bu det m usevlere de gemitir. Harunun (Aaron) kzkardei
Meryem (Miriam) de def almtr. Ham onun kz da meslekten musikiinas idiler. Neideler 9da
ise tapnakta lhi okuyan gen kadnlardan kurulmu bir koronun mevcut olduu anlalyor (Wilkinson,
Manners and Customs o f the Ancient Egyptians [3 cilt, London 1837], C. II, s.244, 319-322).
98R. D. Barnett, a.e., s.98-100; Canon Galpin, The Sumerian Harp of Ur, c. 3500 B.C., Music and
LettersX , No. 2 (April 1929) 111.
99C. L. Woolley, The Sumerians (1928), s.28; a.ml., Ur Excavations, The Royal Cemetery (New York
1934), C. II, pi. 38ab, pi. 108-110, s.74-77 ve 249-252; Galpin, a.e., a.y.; J. Rimmer, a.e., s.15-16,19.
100C. L. W oolley, a.e., s.38, 337, No. 16-18. NN kralie unvan, hem tanraya veya onu temsil
eden rhibeye hem de kiraln karsna, kralieye verilen bir unvandr. Nitekim Ninsuna, Nina, Ningal gibi
tanra adlarnda bu kelimeyi hemen farkediyoruz. C. L. Woolley, U r Excavation II, s.312, not 3te Ur
kraliesinin ayn zamanda ba rhibe olduunu da belirtiyor. Esasen Pu-Abinin ayn zamanda ba rhibe
olduu mezarndan karlan ak ve bereket tanras inanna ile ilgili sem bolik anlaml eyalardan da
anlalyor. Pu-Abinin engi, enginin resmi bulunan mhrnn yan sra, iekler, dallar, yapraklar ve
gl kabartm alar ile s slen m i elenk eklindeki ta onun bitki dnyas ile ilikisine aka iaret
etmektedir. Ayrca yannda tad tlsm muskalarndan lcivert tandan ve altndan iki ceylan, sakall iki
kz, oturan bir buza ve balk figrleri de tanrann timslleri olduklar gibi, Pu-A binin arabasn
ssleyen altndan ve gm den aslan ve kz balan da yine ona it sem bollerdir. Y ine Pu-A binin
tacndan aslan altndan hurma salkm ok eskiden beri nannaya mahsus bir amblem olduu gibi (T.

230

fazla ziynet eyasnn yan sra bir eng kalnts bulunmutur. Oysa PG 1151 numaral
bir erk e e it olan m e zard a ise bir lir k a ln tsn a ra stla n m tr. D i e r kral
mezarlarnn hepsinde yine lir kalntlarna rastlanmtr.101 Bu durum bize, M.. 3
binlerde Mezopotamyada engin zellikle tanra nanna, ba rhibeler ve kadnlarla,
lirin ise daha ziyade krallar, tan rlarla ilikili102 birer musik leti olduklarn
dndryor. Fakat bunu sylerken hi bir ekilde bu durum un tam bir kesinlik
arzettiini de ileri srmyoruz. Bizim burada sylemek istediimiz ey, elde edilen
belgelerin altnda engin, dier din mersimler arasnda daha ok tanra nanna
iin yaplanlarnda m utlaka alndn, yeni yl festivallerinin ve kutsal evlilik
mersimlerinin en belli bal algs olduunu belirtmekten ibarettir.
Bu durum daha sonraki yzyllarda da pek fazla deim eden devam etmitir.
Nitekim 2000-1600 yllar arasnda bulunan eski Bbil devrine it tula levhalar ve
kk figrler arasnda hem A nadoluda 17. yya kadar yaam olan gen eklinde
keli dikey eng103 hem de yay veya kayk biiminde englere rastlanm aktadr.
Mesel Larsa devrinden (2025-1763) ve Enunnadan gelme dikey bir eng, oturan bir
kadm tarafndan alnmaktadr.104 Yine M.. 2 binin sonlarna it Kbrs, Curiumdan
gelme bir dier dikey engin de yine bir kadn tarafndan alnd grlmektedir.105
Nitekim J. Rim m er de 2000-1600 yllar arasndaki tula figrlerde ve levhalardaki
eng alclarnn kadn, ud alanlarn ise erkek olduunu belirtm ektedir.106 Geri
Akat devrinden itibaren ok sk grlen davul ve defin de bereket tanras ve onunla
ilgili din festivallerle ilgisi bilinmekte ve bu musik letlerinin de ounlukla kadnlar
ta ra fn d a n alnd iz le n m e k te d ir.107 A ncak bu bilgi, engin b e re k e t ve ak
tanrasna it bir musik leti olduu durumunu deitiremiyecei gibi, davulun her
zaman kadnlara it bir musik leti olmadn, bilhassa Asur devrinde asker bandoda
nemli bir yeri olduunu ve erkekler tarafndan da alndn bilmekteyiz.108
Dnyev baarlara ve asker zaferlere daha ok nem veren Asur devrinde (1350612), hem din hem de din d mersimlerde engin hem dikey hem de yatay ekillerini

Jacobsen, Treasures, s.32, 40, 135), altndan narlar ve altndan msr koanlar kesinlikle Pu-Abiyi bereket
ve ak tanrsna balayan bitki dnyasnn ve Tem m uz kltnn sembolleridir bk. C. L. W ooley, U r
Excavation II, s.87,88, 300; pl. 122-124, Pu-Abinin arabasndaki aslan ve kz balar iin bk. pl. 125,127;
Pu-Abinini tac iin bk. pl. 128; ayrca bk. not 87.
101R. D. Barnett, a.e., s.96-97; C. L. Woolley, Ur Excavation II, s.165-167 ve 169-170.
102Nitekim lirlerin n ksmn ssleyen kz balarna ilve edilen sakallar da hem tanrlarn sakallar
gibi hem de tanrlarla zd eletirilen , daha dorusu tanrsal vasflarla beraber dnlen Smer
krallarnn sakallar gibi lcivert talarla sslenmitir (bk. not 125, 146). Lir de, kur, Ramman, Adad gibi
eitli adlarla anlan ve sembol boa olan frtna tanrlar ile zdeletirilmi, sesi, onlarn lah sesinin bir
yanks olarak tasavvur edilmitir. Bu konuda ilerideki sahifelerde daha ok bilgi verilecektir.
103G. Farmer, Turkish Instruments of Music in the Seventeenth Century, JRAS (1936) 14-43.
104J. Rimmer, a.e., s.21, pl Va.
105a.e., s.22, figr 4.
10a.e., s.22-23.
107a.e., s.23.
108a.e., s.24, 26, pl. Vb, Vlb, def alan erkek resmi iin bk. E. Douglas van Buren, Clay Figurines of
Babylonia and Assyria (Yale University Press 1930) s.241, No. 1184.

231

gryoruz.109 Bu deiik grnm e ramen, te yandan eng ile ak ve bereket

tanras arasndaki iliki de M.. birinci bin boyunca devam etmitir. Mesel bininci
ylm sonlarna it bir toprak ift figrde bir kadn elinde sadan keli dikey bir eng,
yanndaki erkek figr de gsne doru bir ift aana tutmaktadr.110 J. Rim m ere
gre, bu ana tanra Kibeleye it din merasimlerde icra edilen musik faslnn tarzyla
ayndr. Ayn ekilde M.. son binlerde Bbilde dikey eng alan bir kadn figr daha
bulunmutur. Nitekim Clay Figurines' of Babylonia and Assyria adl esere bir gz
atacak olursak, bu eserdeki M.. 300-150 yllar arasna it dokuz dikey eng alan
toprak figrn altsn kadnlarn tekil ettiini grrz.111
Bu durum, milt sonrasnda Mezopotamya ve randa da devam etmitir. M.s. 100
ylna it N ippurda bulunmu ifte figrl bir seramik zerinde figrn birisi flt
almakta, dieri kadn olup elinde bir eng tutmaktadr.112 Sasan devrine it (M.s.
590-628) Tk-i Bustan adl rliyefte geyik ve domuz av sahnelerindeki iki musik
faslnda da eng alclar kadnlardr ve yine mild 6. yyda yazlm Pehlevice Hsrev
ve G e n H i z m e t k r adl e s e r d e e n g in giizel k a d n l a r e li n d e a ln d
belirtilmektedir.113 Lire gelince, Clay Figurines of Babylonia and Assyria adl eserde
M.. 250-200 yllar arasnda lir alan alt figrn Nippurda bulunan eros figr hri
hepsi erkek figrleridir.114 Bu figrlerden 1161 ve 1163 numarallar Yunan sanatnda
grlen Apollo Citharoedus tipinde vasfedilmilerdir. Lir alan kadn figrlerine ise
daha ok M.. 2900-2000 yllar arasndaki devrede rastlyoruz.115 J. Rimmer ise lir
figrleri hakknda bize u bilgileri vermektedir: Asurbanipal (668-626) sarayndan
gelme bir rliyefteki alc bir erkektir.116 Bu figrn elinde Fenike veya Suriye asll
asimetrik bir lir bulunmaktadr. Bir baka Asur rliyefinde ise yine ayn tipten liri
alan figr Asurlu bir askerin nnde yrmektedirler.117 J. Rimmerin hellenistik
devreye it lir alan figrlere verdii rnekler ise unlardr: Anadolu, Ege shilleri ve
G iritte grlen yuvarlak ses anakl bir liri alan ve muhtemelen Apolloyu temsil

109J. Rimmer, a.e., s.30-33, pi. IX, X, XII, XIII.

110a.e., s.42, 43, pi XXIIIv; E. Douglas van Buren, a.e., s.244, No. 1203, fig. 297.
n l E. Douglas van Buren, a.e., s.235, No. 1147, s.236, No. 1150-1155, s. 244, No.1023 (m..300); erkek
engi iin bk. 237, No. 1156-1158.
112a.e., s.244 No. 1202. Ayn ekilde W. van ngenin Figurines from Seleucia on the Tigris (Ann
Arbor/London 1939) adl eserinde m.. 290 ile m.s. 200 yllar arasna it kk figrler arasnda bulunan
eng alan kadn figrlerinin says 26 dr. Erkek figr hi bulunmamakta, yalnz tane (No. 527-530)
erkek ocuun elinde eng bulunmakta, No. 531dc ise cinsiyeti belli olmayan bir kk ocuk eng
almaktadr ki bu ocuun cupid ve dolaysiyle ak tanrasiyle ilgisi olduu aktr. Ayn yerde, s.158165te eng alan kadn figrleri iin bk. No. 501-526; erkek ocuu figr iin bk. No. 527-530, cinsiyeti
belli olmayan ocuk figr iin bk. No. 531.
113G. Farmer, The Instruments of Music on the Tq-i Bustan Bas-Reliefs, JRAS (1938), s.397-412,
fig. 1, 2, 3; ayrca Hsrev ve G en Hizmetkr iin bk. not 295, 296 ve bu notlarla ilgili bu aratrmadaki
ksmlar.
114E. Douglas van Buren, s.237, No. 1159-1161, s.238, No. 1162, 1163, 1166.
n 5 a.e., s.234, No. 1141-1143, s.235, No. 1144-1145. Yine Figurines from Seleucia adl eserde (bk. yk.
not 111) 11 tane erkek lir veya gitar alcsna mukabil 2 tane kadn gitar alcs figr yer almtr (bk.
a.e., s.165-167. Kadn gitar alclar iin bk. No. 533-534; erkek lir veya gitar alclar iin bk. No. 535-545).
116J. Rimmer, a.e., s.33 fig. 8, pi. XII.
n 7 a .e , s.34, pi. XI.

232

eden bir erkek figr M.. ilk binlerin sonuna ittir; M.. 300 yllarna it bir maymun
figr de ayn tipten bir lir alm aktadr.118 nc lir ise V arkadan gelme ba
kopmu bir figrn elinde bulunan dik drtken eklindeki lirdir.119 M.s. ilk yzyla it
Gney Arabistandan gelen oturan bir kadn figr de yine yuvarlak ses anakl bir lir
almaktadr.120 Ayrca M.. 6. yya it Boazkyde bulunmu Firigyanm ana tanras
Kibele figrnn bir tarafnda bir kaval alcs, te tarafnda ise bir kadn lir alcs
yer almaktadr.121 Bu son figr lirin tanr Apollonun yansra ana tanra ile de hl
balarn koparmadn gsterdii gibi, enge pek itibar etmiyen Yunanllarda ve
Egedenizi shillerinde engin yerini lirin aldn gsteriyor.122 Oysa Mezopotamyada
mildn ilk yzylna it ve Boazkydeki Kibele figrn andran seramik figrde
kadn musikiinasn lir yerine eng aldn gryoruz. Milttan sonraki yzyllarda,
zellikle slm dnyasndaki minyatrlerde ise lir hi bulunmamaktadr; onun yerini
ayn ileden ud, kemane, gcak gibi baka telli sazlar almtr.
Pek ok eksii olmakla birlikte M.. 3 binlerden milt sonrasna kadar bir araya
getirdiimiz eng ve lire it arkeolojik belgeler bizi baz sonulara ulatrabiliyor:
eng, yzyllar boyunca baz deiik durumlar iinde grlmesine ramen, mnhasran
ak ve bereket tanras, bitki tanrs, yeni yl festivalleri ve kadn musikiinaslar ile
ilikisini muhafaza etmitir. Buna mukabil lir hem tanraya, hem de tanrlara ve
hkmdarlara it, hem kadn hem erkek musikiinaslar tarafndan alman bir musik
leti olmu; faka M.. ilk binlerin ikinci yarsndan itibaren Y unan tanrlarndan lir
almakla m ehur A pollonun ve lirin mucidi saylan H erm esin Utrid (Mercury)
etkisiyle eski ilikilerinden tanrlarla ve hkmdarlarla olann devam ettirmi ve daha
ok, b a z a n A p o llo yu tem sil eden, e rk e k m u sik iin aslarn elin d e grlm eye
balamtr.123 Ancak lirin Yakndouda tanra ile ve kadn musikiinaslarla ilikisi
zayflamakla birlikte tamamen kaybolmam olduuna bu arada iaret etmeliyiz.
engin tanralara, lirin ise hem tanralara hem de tanrlara it bir musik leti
olduunu tesbit ettikten sonra, imdi, Ur kraliyet mezarlndan kan lirlerin n

118J. Rim mer, a.e., s.43, pi. XXIVb; E. D ouglas van Buren, a.e., s.181, No. 903. M.. 1800den
itibaren kaybolan Smer lirlerinin yerinde Mezopotamyada bir taraftan Fenike ve Suriyeden gelme, yatay
alman asimetrik lirler ortaya kmtr. te yandan ran aracl ile Anadolu, Girit ve Ege shillerinde
yaygn bir ekilde grlen yuvarlak ses anakl simetrik ve dikey alman lirler de m.. 2 binlerden itibaren
Mezopotamyada mevcut olmulardr. J. Rimmer a.e., s.18, 21, 26, 27, 28, 34.
119a.e., s.43.
120a .e , s.43, Not 50, pi. XXVa.
121a.e., s.44.
122a.e., s.33; Wilkinson, a.e., C. fi, s.272-273, 305te de lir, eng ve kavaln Yunanistana Anadoludan
geldiini ve Asya meneli olduunu sylyor.
123Belki de lirin Apollo ve Hermes ile olan ilikisini bile ok eski alardan beri devam etmekte olan
lirin Smer tanrlarnn timsli olduu olgusunda aramak lzmdr. Zira bu iliki zaman iinde m.. 3
binlerin sonundan ilk binlere kadar, bir yandan Asur ve Bbil kratlklarnn ok yakn ticar ve siyas
ilikiler kurduklar U garitler ve H ititler dolaysiyle Anadolu yolu ile, te yandan da Fenikeliler ve
Kbrstaki Fenike kolonileri aracl ile Yunanistana ulamas sonucunda teekkl etmi olabilir ve m..
ilk binlerin sonlarnda tekrar Yunanistandan gelerek Yakndouda lir, A p o llo nun elinde grnm
olabilir, bk. C.H. Gordon, Before the Bible (London 1962), s.9-61; A. H. Layard, Nineveh and Its Remains
(2 cilt, New York 1849), C. II, s.348-349.

233

ksmndaki altn, gm ve bakrdan yaplm lcivert ta ile sslenmi kz ve inek

balarnn mnsm daha iyi kavryoruz.124 Zira Mezopotamyada gney rzgrlarnn
sesini bastran lirin m elodileri, yer yznde frtna ve yamur, ilkbahardaki gk
grlts ve imek tanrsnn sesini temsil etmektedir. Bu yzden de bu tanrnn
timsli olan kzn ba lirin n ksmnda bulunmakta veya kzn btn gvdesi lirin
ses anan tekil etmektedir. H atta Ur kraliyet mezarlnda bulunan bir lirin n
ksmndak som altndan sakall bir kz bann sakal tpk tanrlarn ve Akat, Asur,
Bbil krallarnmki gibi lcivert ta ile sslenmitir.125
Fakat Smer mitolojisinde kz amblemi sadece deiik ehirlerde deiik adlarla
bilinen frtna, yamur ve gk grlts tanrsnaNinhar, kur, Adad, Ramman,
Ninurta, Ningursu, M ardukmahsus bir amblem deildir.126 kz, ayn zamanda Ur
ehrinin tanrs olan ay tanrs Nannann da semboldr.127 Nitekim Canon Galpin,
lirle rin b a n d a k i kz b a la rn n b u lu n m asn U r e h rin in ta n rs N a n n a ya
balam aktadr.128 Esasen frtna ve gk grlts tanrlarndan Ninhar ve kur da,
Smer mitolojisinde Nannann oullar olarak grlmektedir.129 kz ile ilgisi olan
dier bir tanr da sonralar frtna tanrlar ve gne tanrs ile zdeletirilen tanr
D u m uzidir. Bu en eski Smer tanrs, mitolojideki bir versiyonuna gre Kullab
ehrinin tanras Ninsunun oludur. Mitolojide Ninsun, dima yavrularn seven iyi
bir inek olarak tasavvur edilmitir. Bu yzden de bayan vahi inek diye arlan
Ninsunun olu Dumuzi de vahi kzunvanm almtr. Ayrca hayvanc toplumlar
arasnda oban tanr olarak tasavvur edilen Tem m uzun unvanlarndan biri vahi
boa veya lh boa dr. nk kz burcunun Smer lkesinin stnde mart
aynda grlmesiyle Sm erin ziraat yl balamakta ve Temmuz lm uykusundan
uyanarak, yer altndan ilkbaharn banda yer yzne dn m ek ted ir.130 Bylece
S m erde Ur kraliyet mezarlnda bulunan altndan, gmten ve bakrdan kz
balaryla sslenmi lirler, sembol kz olan frtna tanrlaryla zdeleen hububat
karakterli bitki tanrs Tem m uza131 da it olabilir. Tem m uzun Akat kral Sargon

124C. L. Wooley, Ur Excavalion, C.II, pl. 107, 111, 114-119, s.70, 74, 126, 252-258; R. D . Barnett, a.e.,
s.96-98, pl Xlab, XII, XIII, XVI, XVII; Galpin, The Sumerian Harp of U r, s.109-111, pl. I.
125S. Langdon, Sumerian and Babylonian Psalms, s.65: Boaya benzetilen tanr em ein sakalnn,
aadaki iirde lcivert talarla sslendii belirtilmektedir:
Bull of Ebabbar hero
Bearded son of Ningal hero
Thou whose beard is sprinkled with lazuli hero
Ayrca bk. Jastroy, A spects o f Religious B elief and Practice in Babylonia and Assyria (New York 1911),
s.113-114; R. D. Barnett, a.e., s.96; C. L. Woolley, Ur Excavations II, s.114, 115, pl. 107, s.257.
126J. Rimmer, a.e., s. 14-17, fig. 2-3, pl II; T. Jacobsen, Tammuz, s.26-29, 35.
127T. Jacobsen, a.a., s.25-26; a. ml., Treasures, s.124-125.
128Canon Galpin, Sumerian Harp of Ur, s . l l l .
129T. Jacobsen, Tammuz, s.26, 29; a. ml., Treasures, s .134-135. Ayrca bk. D. W olkstein and S. N.
Kramer, a.e., X (nannann eceresi).
130T. Jacobsen, Tammuz, s.26-27; D. Wolkslein and S. N. Kramer, a.e., X (Inannanm eceresi), 157,
Not 24.
131Temmuzun frtna tanrlaryla zdelemesi hk. bk. Hugo Radau, Sumerian Hymns and Prayers to
God Dumu-zi or Babylonian Lenten Songs (Mnchen 1913), Introduction, s.1-7; ayrca bk. Not 44.

234

d ev rin d e Sam rkla b irlik te M ez o p o ta m y a da nem k a z a n a n gne tanrsyla

zdelemeye balamasyla lirin de gnele ilgisi kurulmu olur. Bylece giderek lir,
d a h a sonraki d ev irle rd e Y unanllarn T em m uz gibi h u b u b a t k a ra k te rli tanrs
H e rm e s e, veya gne ile arasnda ilgi kurulan bir baka Yunan tanrs A pollona
mledilir.132
U r k r a l i y e t m e z a r l a r n d a n k a r l a n b ir l i r d e g m b ir i n e k b a
bulunm aktadr.133 Bu lir, genellikle inek diye hitabedilen Smer tanralar ile,

132H. Frankfort, Sylinder Seals, s.97-114; C. O. M uller, A ncient A rt (London 1958), s.481-487;
Wilkinson, C.II, s.229-230, Bilhassa Apollo-lir figrlerinin grld m.. 350-300 yllar arasnda gelien
ve devlet kuran Nebatler zamannda gne tanrs ile Apollo arasnda ilikiler kurulmutur. Bu yzden bu
devrede Yakndoudaki milletler arasnda gne tanrs, Helios-Apollo, Mitra, Serapis, Jihribol adlaryla
anlmtr. Bk. Nelson Glueck, Deities and Dolphins (New York 1965), s.454-464. Hermes-Utrid iin bk.
a.e., s.465-470. Lir ile birlikte Hermes heykeli iin bk. 323, pl. 146a, ayrca s.228.
133Canon Galpin, Sumerian Harp of" Ur, s.110; R. D. Barnett, a.e., s.97, pl. Xlab; C. L. Woolley, a.e.,
s.253, pl. III. Bir de Ur kraliyet mezarlnda, nnde gmten bir ceyln heykeli olan, ses ana yay
biimindeki enge, kollar lire benzeyen eng-lir karm bir musik leti daha bulunmutur. Ayrca C. L.
Boolley, bakrdan iki ceyln heykelinin bulunduu bir lirden de bahsetmektedir. Bk. . L. W oolley, U r
Excavations n , s.255-256, pl. 112. Lirlerde byle ceyln heykeli bulunmas belki de bu hayvanlarn tanr ve
tanralara sunu sunulan hayvanlardan olmasyla izah edilebilir. Belki onlar da sunu hayvan olarak kutsal
tasavvur ediliyorlard. nk tanr ve tanralarla olan balantlar yznden musik letleri bu arada eng
ve lir kutsal olarak kabul edilmiler ve kendilerine trl hayvanlar kurban olarak sunulmutur. Belki de
ceyln, bu musik letlerine sunulan kurbanlar arasnda da bulunmutur. stelik A hm ed-i D a nin
engnmesinde engin ses anann zerine gerilen deri, ceyln deriiydi. Belki bu ok eski alarda da
byle olup engin ses ana zerine gerilen bir deri cinsi de ceyln deriiydi. Bu son durumu bilmemize
imkn yoksa da ceylnn tanr ve tanralara sunulan bir hayvan olduunu, hatta tanr Am urrunun
sembol olduunu rliyefler ve silindir mhrler vastasyla kesinlikle biliyoruz (H. Frankfort, Cylinder
Seals, s.70, 164-165, 177, 178). Ceyln iin bk. H. Frankfort, S. Lloyd, T. Jacobsen, The Gimilsin Temple
and the Palace o f the Rulers at Tell Asmar (Chicago 1940), s.211; H. Frankfort, More Sculpture from the
D iyala R egion (C hicago 1943), s.15; O. E. Ravn, A C atalogue o f O riental Cylinder Seals and Seal
Impressions (Kobenhaven 1960), s.52, No. 48, s.51, No. 47. Daha sonraki devirler iin bk. Barbara Parker,
Excavations at Nimrud, Iraq VIII (Autumn 1955) 104, pl. X V I,1, s.107, pl. XVIII,4, s.100, pl. LXX,1,
s.116, pl. X X IV ,4; Barnett, a.e, s.97, 101; C. L. Woolley, Excavations at Ur, s.64, 73-74. Daha sonralar da
mildn ikinci yzyl srasnda Iran kltrnn, zellikle Zerdt dininin ok etkili olduu Bat Anadoluda
tarn bir devam olan rann ak ve sava tanras Anahit ve onunla zdeletirilen Yunan tanras
A rtem isin sem bolleri arasnda da geyik/ceyln bulunmutur. Bu yzylda Efesli Artem ise it olan bu
geyii Efes bata olmak zere dier Bat Anadolu ehirlerinde bulunan paralarda grmek mmkn oluyor.
Ancak tar-Anahit-Artemise it geyiin musik leti eng ile ilikisi aka bilinmemektedir. Ama nasl
nanna (tar) gne tans U tunun kz kardei ise, Anahit, rann gne tanrs Mitramn, Artemis de
gne tanrs A pollonun kz kardeidir ve Apollonun lirle ilikili olduu yaygn olarak bilinmektedir. Belki
bitki dnyas ile yakndan ilgili olan Anahit-Artem isin de mildn ilk yllarnda lir veya engle de ilgisi
olabilir. Bu bilgiler iin bk. Mary Boyce, Frantz Grenet, A History o f Zoroastrianism, Handbuch der
Orientalistik, Zoroastrianism under Macedonian and Roman Rule (Leiden 1991), s. 227-233 vd.
Bilhassa yukarda sz konusu gm ceylnn n aya ok gibi dik yapraklar olan bakrdan yaplm
bir bitki (belki de selvi veya am aac) gvdesinde dinlenmekte olmas, bize bu hayvann tabi olarak bitki
dnyasyla, aala, dolaysiyle Tem m uz kltyle ilgili olabileceini dndryor. stelik bu hayvann
bulunduu musik leti tam bir lir deildir. Lir ile engin bir karmdr. Bylece aac servi aac, derisi
hu derisi olan engnmedeki eng ile mterek benzerlikler tamaktadr. nk engnmedeki engin
derisi hu derisi olduu gibi, ses anan oluturan ksm, servi aacndan yaplmtr. Zira engnmede
ipek bceklerini beslem esine baklrsa dut aac olmas gereken aa konuurken kendisini servi aac
olarak takdim eder. Bugn bile telli sazlarn yuvarlak kselerinin d ksm iin dut, i ksm iin ise
yumuak kaliteli servi gibi, am trnden aalarn kullanldn, hlen Amerikada yayan Trk musiksi
retm en i ve m usik letleri im lts m uhterem Feridun zg ren den ifah olarak renm i

235

zellikle tanra nanna ile ilgili olmaldr.134 nk nanna, ay tanrs Nannamn kz,
frtna ve yamur tanrlarndan Ninhar ve kurun kardeidir. Ayrca iftiler, byk
ba ve kk ba hayvanclar ve meyvaclar gibi deiik ekonomik topluluklarda deiik
ekonomik deerlere paralel olarak st, aa, buday gibi deiik mahsullerdeki hayat
gcnn ve enerjisinin tanrs olan vahi boa, Temmuzun eidir.135 Ayrca nanna
ve onun ahsiyetiyle zdeleen btn Smer tanralarnn genel olarak unvan inek,
bayan vahi inek tir. M esel aadaki u iirde nanna, Tem m uz iin alarken
kendisinden yle bahseder:
1.
Like a cow I will raise the sound of lament, and unto the field (of Arallu) I
will go.136
Gilgam destanna it bir parada, Gilgamn annesi tanra Ninsunna hakknda
yle sylenir:
29. She the wild cow of the cattle stalls
30. Ninsunna.137
Tanr Enlile it E-lum gud-sun adl bir iirde tanradan yle bahsedilir:
37. How long shall the child-bearing mother, the wild cow, queen, reject her
son?138
Akat kral Sargonun kz rahibe Enheduanna ise nannaya yle hitabeden
58. Impetuous wild cow, Great daughter of Suen
59. Lady supreme over An who has (ever) denied (you) homage?139
Yine nanna ile T e m m u zu ahslandran kral ddin D ag an n dnne it
metinde nanna yle tasvir edilir:

bulunuyorum.
134Burada tpk Eridu ehrinin tanrs Enkiden medeniyetin unsurlarn (m e) ve onlarn arasnda
musikyi de teslim alarak insanla getiren inek unvanl inanna gibi, M srn da musik ve bereket
tanras ve gne tanrs H orusun annesi H athorn bir inek olarak tasavvur edildiini belirterek
Yakndouda ve Msrda musik ile bereket tanralar arasndaki iliikinin benzerliine ksaca dikkati
ekelim. Bruce mezar diye bilinen me/.ardaki Tanr Ao iin iki rahibin ald ok ssl ve tanr balar
bulunan iki eng iin bk. Wilkinson, C. II, s.278 ve Rosellini, Monumenti, DclPEgitto della Nubia, Pisa
Presso Niccolo Capurro E.G. (1834) No. XCVI1. Hathor iin bk. A. Erman, Life in Ancient Egypt (New
York 1971), s.256; P. Montet, Everyday Life in Egypt (Philadelphia 1981), s.95-96; H. Frankfort, Kingship
and the G ods, s.171-175. Ayrca M srda tapnak ve mezar duvarlarnn ok ssl resimlerinde gne
tanrs Horusun veya Khumun balar (Francis W. Galpin, The Music o f the Sumerians, s.59-60) veyahut
da tanr Month ve A m enin sembolleri olan kartal ve kaz balarnn eng veya liri sslediini grdmz
gibi (H.G. Farmer, The Music of Ancient Egypl, s.257-258), raks, musik ve bereket tanras Hathorun
nnde eng ve lir alndn, Denderada Hathor iin yaplan merasimi gsteren duvar tezyinatnda ise iki
tanradan birinin eng, dierinin def aldn (Wilkinson, II, s.316), engin din mersimlerde en bata
gelen musik leti olduunu, tanralarn huzurunda olduu kadar tanrlarn huzurunda da alndn
(W ilkinson, II, s.278, 318), ayrca bazan da englerin, hkmdarlarn balaryla veya heykelleriyle
sslendiini biliyoruz (W ilkinson, 11, s.271). Faka! M srda engin daha ok tanrlarla ilikili olup,
tanralarla olan balarnn teekklnde M ezopotam yann tesiri olduunu engi ssleyen tanr ve
hkmdar balar ve heykellerinden anlyoruz.
135T. Jacobsen, Tammuz, s.24-25, 27-29, 73-89; a. ml., Treasures of Darkness: "Dying gods of fertility",
s.25-73.
136S. Langdon, Sumerian Liturgies and Psalms, s.192, 219, 295.
137Langdon, a.y.
138Langdon, a.y.
139The Exaltation of inanna, s.23. Ayrca bk. T. Jacobsen, Treasures of Darkness, s.138, 159.

236

20. In heaven she stands, the furious wild cow of heaven140

Fakat nannann lir ile ilgisi, onun sadece inek veya vahi inek olarak tasavvur
edilmesi sonucunda domu deildir. T. Jacobsenn ok ynl bir tanra olarak
vasfettii nannann bir ok grnmlerinden biri de onun, yamur ve gk grlts
tanras olmasdr. Bir yandan bu ynyle kardeleriyle (Ninhar, kur) birleirken,
te yandan da Temm uz ile zdeleen eitli ehirlerdeki dier frtna ve yamur
tanrlarnn ei, sevgilisi olmas dolaysiyle onlarla aynlemitir.141 Nitekim aadaki
u iirlerde Enheduanna onu frtna tanrs olarak anlatmaktadr:
10.
When you roar at the earth like Thunder, no vegetation can stand up to you.142
veya:
28. In the guise of charging storm you charge
29. With a roaring storm you roar
30. With thunder you continually thunder.143
Bu durum da gk yznn kraliesi, sabah ve akam yldz, yani Vens yldz
olduuna iaret eden rosettenin yan sra nanna, frtna ve yamur tanrlarnn da
sembollerine sahip olmutur. Yani Ninhar, kur ve Adadn vahi boa semboln,
N inurtann aslan bal mdukut kuunu144 (gk grlts kuu) dolaysiyle kuu ve
aslan kendisine mletmitir. Bylece sadece Smer, Akat, Bbil, Asur metinlerinde
deil, rliyeflerde, silindir m hrlerde, kk toprak figrlerde de n an n ay bu
sembollerden biri veya dieriyle grmek mmkndr.145
Bu sem boller arasnda bilhassa lirin n ksmndaki kz balarnn, frtna
tanrlarna it olmalar dolaysiyle nannay da temsil ettiklerini dnmemize sebep

140S. Langdon, A Hymn to Ishlar, s.20.

141T. Jacobsen, Treasures of Darkness, s.136; Jaslrow, a.e., s.132.
142Exaltation of Inanna, s.15, 19; T. Jacobsen, Treasures of Darkness, s.136.
143Exaltalion of Inanna, s.15, 19; T. Jacobsen, Treasures of Darkenss, s.136.
144B u ku daha sonra Divan edebiyatndaki nesr-i lyir adl kuu meydana getirecektir. Asur
devrinde Ninurtann limsli, kartal bal insan, bazan da ku bal aslandr. Tanr Nisroch adm almtr.
Nesr, Sami dillerde kartal m nsna gelm ekledir. Divan edebiyatnda sk sk geen nesr-i tyirin
temelinde bu eski tanrnn imajn bulmak mmkndr, bk. Layard, Nineveh and Its Remains (New York
1849), C. II, s.348. Bu nesr ayn zamanda bir yldz kmesinin de ad olup ilkbahar yamurlar ve
frtnalaryla da ilgilidir, bk. Gertrude and James Jobes, Outer Space: Myths, Name Meanings, Calendar,
From the Em ergence o f History to the Present Day (New York 1964), s.158-160; Mansur Hann Jurdak,
A stronom ical D ictionary. T he Z od iac and the C onstellations, A rabic Star-N am es, their M eaning,
Transliteration and Pronunciation (Beirut 1950), s.113: Aquilla.
145H. Frankfort, Cylinder Seals, Sargon devrinde, kz, kanat, ku timslleri iin bk. s.128-130; ilk
Bbil devrinde tanra-aslan limsli iin s .170; inek-lanra ilikisi iin bk. s.177-178; Asur devrinde tar
yani Zhal yldz iin bk. s.195, 215; Kassitler devrinde Zhal yldz, aslan ve tar iin bk. s.218; E.
Douglas van Buren, Clay Figurines, kabartma gl, aslan ve tanra iin bk. s.70-95; kabartma gl (Rosette)
iin No. 381, 420-425, 429, 432, 433, 437; aslan iin No. 251, 378, 399, 440, 444, 462-465, 469, 477 ve s.263264 No. 1268-1274. O. E. Ravin, Catalogue o f Oriental Cylinder Seals and Impressions, 59, No. 58. John
Piet, An Old Babylonian Crystal Sea l, JA N ES VI, No. 2 (Apring 1969) 30-36. Dier Sami rklar
arasnda da Beltis, Astarle, Mylitta, Atorgatis, Ashloreth gibi adlarla anlan bu tanrann yldz ve aslan
timslleri iin ve Astarte adnn star yldz kelimesinden geldii hk. bk. Layard, Nineveh and Its Remains
(N ew York 1849), C. II,s.345-347. Ayrca Astarte kelimesinin tar kelimesiyle ilgisi hk. bk. Jastrow, a.e.,
s.133.

237

olan bir delil de lirlerin banda grlen bu kz balarnda altnla veya lcivert
talarla sslenmi sakallarn bulunm asdr.146 Zira biz biliyoruz ki ay ile Vens
yldznn ilikilerine bal olarak nanna belli zam anlarda sakall olarak tasavvur
edilmitir. Mesel Vensn ok parlak bir grne ship olduu zam anlarda onu
sakall, parlaklndaki canllk kaybolunca da sakalsz tasavvur etmilerdir. Bu trden
tasavvurlar Asur ve Bbil krallklarmda M.. 6. yya kadar devam etmitir.147 Burada
acaba bu tasavvurun, Asur ve Bbilden nceki devirlere yani Ur kraliyet mezarlarnn
it olduu M.. 2500 yllarna kadar uzanp uzanmad akla gelebilir. Fakat Henry
Frankfort, Asur ve Bbilden daha nceki devirlere it de sakall bir inek figrnn
Khafajahda Nintu tapnanda bulunduunu ve tpk Ur mezarlklarndaki lirlerde
grlen balarda olduu gibi bazan bu sakall figrlerde cinsiyeti tesbit etm enin
m m kn olm adn sylem ekte ve bu tip figrlerin bir tapn m a arac olup bir
m inb erde m uhafaza edildiini b elirtm ek ted ir.148 H a tta H. Frankfort, ok eski
zam anlara it, baz din mersimlerde bir inee gerekten sakal taklp taklmad
zerin d e de d urm ak tad r. te bu deliller sakall n a n n a -ta r tasavvuruyla n
ksmlarnda sakall kz ve inek ba bulunan lirler arasnda belli bir ilgi bulunduunu
her ne kadar bize dndryorsa da bu lirlerin ve kz balarnn kesinlikle ve
tamamiyle tanra nannaya it olduunu syliyemiyoruz. nk bu kz timsllerinin
dolaysiyle sesi gney rzgrlarnn sesiyle mukayese edilen lirlerin ayn zam anda
frtna tanrsn temsil ettiini de biliyoruz.149 Fakat n ksmnda bir inek ba tayan
W o o lley in b a h setti i gm lirin b e re k e t ve ak ta n r a la rn a it o lduunu
dnmemize yol aan bir delilimiz daha vardr. Bu delil, Nane lhisi adl, Laga
hkm dar G u d ea (M.. 2141-2122) veya Ur Ningirsu (U r III devri) zam annda
yazlm olmas muhtemel olan yeni yl festivali ile ilgili bir metindir.150 Bu metinde
yeni yl festivalinde tanra Nanenin nnde alnan musik letleri arasnda engin
yan sra bereketli inek Cow Abundance adl bir lir de zikredilmektedir:
Gudea, the governor of Lagash, | placed Cow Abundance among the drums, |
placed the sacred harp beside it.151
Gryoruz ki belki de n ksmnda bir inek ban tayan bu lir, kesinlikle bir
tanrya deil, tanra Naneye it bir lirdir. Bylece hi olmazsa en azndan inek bal
lirlerin tanralarla ilgili olduunu kesinlikle syliyebiliyoruz. Ne yazk ki eng de
tanra nannaya ve yeni yl festivallerine it bir musik leti olmasna ramen, eski

146C. L. Woolley, Ur Excavation II, pl. 107de lcivert talarla sslenmi sakal olan altndan bir kz
ba lirin ses ananda grlmektedir. Pl. 115te yine bir lirde grlen altndan kz bann altndan
sakal vardr. Ayrca pl. 120de st ksmnda grlen figrn kesinlikle bir inee it olduunu H. Frankfort
bildirmektedir, bk. not 148. M.. 800e it, iine sakall bir tar oyulmu bir silindir mhr iin bk. O. E.
Ravin, a.e., s.115-116, No. 147.
147M. Jastrow, a.e., s.220-221.
148H. Frankfort, More Sculpture from the Diyala Region (University of Chicago Press 1943), s.9-10,
Not 8-10, pl. 46-48.
149Nitekim C. L. W ooley, bir lirden kopmu olabileceini ileri srd bakrdan boynuzlu bir tanr
ba heykelinin fotorafn vermektedir, bk. C.L. Woolley, Ur Excavation 13, s.301, pl. 121.
150W. Heimpel, The Nanshe Hymn, Journal of Cuneiform Studies 3 3 /2 (April 1981) 66.
151a. ml., a.e., s.8 5 ,103, 104.

238

aa it belgelerde nannanm sembollerinden (ku, kabarma gl, inek, kz, aslan)

herhangi birisiyle engin bir bants olduunu tesbit edemiyoruz. Fakat G u dea
devrinde Tanr Ningirsunun tapm ana sunulan baiag letine yani Ningirsunun
engine Uum galkalam m a Smer lkesinin ejderhas ad verildiini ve bu balag
musik letini ayn Smer lkesinin ejderhas unvanl Nar rhiplerinin aldn
biliyoruz.152 Ayn ekilde hem nannaya hem de Tem m uza Ama-uum-gal-an-na
gk yznn ejderhasnn kayna, yani anas eklinde hitabedildiini metinlerde
gryoruz.153
Acaba Temmuz ve nannanm bu ortak unvann, frtna, yamur, yamur bulutlar
tanrs Ningirsu (Ninurta)ya it aslan bal mdukut (gk grlts kuu) timsliyle
birletiremez miyiz?154 O zaman Ningirsuya ve dolaysiyle Temmuz ve nannaya it
Sm er lkesinin ejd erh as adl engin ejderha vasfl m dukut kuuyla ilikisi
kurulabilir. Bu son olarak eng ile ku ilikisi hususunda Francis W. G alpinin bir
mhedesine burada iaret etmek zorundayz: Onun verdii bilgiye gre, M.. 3.
binlere it bir plakada ku maskesi takm birisi kayk veya yay biiminde bir eng
alm ak ta ve ona bir arkc refakat etm ektedir. Bu sahne m uh tem elen yeni yl
festivalini temsil etmektedir. Gerekten bu tip eng alan ku grnml figrlere
Djamdet-Nasr ve Mesilim devirlerinde rastlanmaktaysa da bunu ok eski rliyeflerin
iptid slbu ile ilgili bir durum olarak da dnebiliriz.155 imdilik, biz yukardaki
izahlarn altnda, ak ve bereket tanrasyla ilgili olarak eng-ku ilikisinin
varln teorik olarak kabul edebiliriz. Z ira ilk adan itibaren tanra ile eng
arasnda kesin bir mnsebet bulunduunu tesbit ettiimiz ve daha sonra greceimiz
gibi slm devrede, Yakndouda eng ile ku arasnda tesdf olmayan bir ilikinin
varlna da hit olduumuza gre, ilk ada, tanra-inek (veya kz) sembollerinin
arasnda kurulduu gibi tanra-eng-ku sembolleri arasnda da bir ilikinin kurulmu
olabileceini dnebiliriz. Zira enge verilen Smer lkesinin ejderhas ad ok
dndrcdr; ayrca M.. 3 binlerde rliyeflerde grlen ku maskeli veya ku
kafal alclar ne kadar iptid bir teknikle tasvir edilmi olurlarsa olsunlar, ilk a
artisti neden bu eng alclarn yine iptid bir slpla fakat baka bir hayvan ekliyle
tasvir etmemitir? Bu soru akta kald mddete biz F.W. Galpinin verdii bilgiye
ve ryliyeflerde grdmz tasvirlere ve enge verilen Sm er lkesinin ejderhas
adna dayanarak ak ve bereket tanrasna ve yeni yl festivallerine ilikin olarak eng
ile ku arasnda bir ba olabileceini ihtiyatla kabul edebiliriz. Bizi bu kabule gtren
dier bir sebep de tanrann inek ve boa ile olan ilikisi kadar yakn bir ilikiyi ku ile
de kurmu olmasdr. Biz bu konuya aklk getirebilmek iin, burada konumuz olan
engden biraz uzaklaarak, tanrann kula ilikisinin mhiyeti zerinde biraz durmak
istiyoruz:

152H. Hartmann, a.e., s.58; W. Heimpel, a.e., s.104.

153S. N. Kramer, History Begins at Sumer, s.313-314; S. Langdon,A Hymn to Ishtar, s.16-17; Hugo
Radau, Sumerian Hymns and Prayers, s.36-37.
154T. Jacobsen, Treasures of Darkness, s. 127-128.
155Francis W. Galpin, The Music of Sumerians, s.57, pi. V,4; ayrca bk. H. Hartmann, a.e., s.303-306,
Abb. 6-10; Ur Excavation III, pi. 18, No. 369, 371, 373.

239

Smer mitolojisinde frtna, gk grlts ve yamur tanrs olarak nannann bir

taraftan kardeleri kz ile temsil edilen kur ve Nihnara, te yandan yine bir frtna
tanrs olan ve aslan bal imek ve gk grlts kuu m dukut ile tem sil edilen
Ninurtaya yani Ningirsuya yaklatm daha nce belirtmi idik. Bu yzden de sesi
dolaysiyle imek ve gk grlts hayvan kz ona tevdi edilir ve yine o, aslan bal
im ek ve gk grlts kuu m d u k u tu kendi k o n turolu altn a alr. Bylece
nannann arabas yedi aslan tarafndan ekilir, kendisi bir aslana biner veya kendisi
bizzat aslan olur.156
Fakat nannann kula beraberlii, yalnzca onun frtna tanrs grnmnden ve
mdukut timslinden tr deildir. nannann kula bir ka anlam tayan ok ynl
bir ilikisi vardr. Mesel Nippurdaki tapnan ktphanesinde bulunmu, Temmuza
it lhilerden birisinde Temmuz ve nannann tapnakta geceyi beraber geirdikleri
oda yani harem ki-muen kularn yeri adn tamaktadr. Bir baka yerde de muen
kular anlamnda olmakla birlikte nannann kzlarna yani rhibelerine rcidir. kimuen kelimesi de dolaysiyle nannann kzlarnn yani rahibelerinin yeri anlamm da
tamaktadr.157 Dier Smer, Bbil ve Asur metinlerinde de nannanm ku ile bazan
gvercinle m ukayese edildiini, r h ib elerin in de yine gvercine benzetild iin i
gryoruz. Mesel sin devrine it (2017-1794) Nippur ehrinin ve tapnann ykl
iin kral me Dagan (1953-1924) azndan yaklan atta tapnan rhibeleri iin
yle denir:
27. Why are its brick walls trodden under foot?
28. The doves screaming flew from their nests
29. The Temple . . . the sweet voiced flute.158
Laga ehrinin Elmllarn hcuma uramas zerine sylenen atta, ana tanra
karakterini tayan tanra Ninharsag da bir gvercine benzetilir.159 M.. 91 ylnda
daha eski bir tabletten istinsah edilmi, tanra Bau160 ve nannaya it ehri yklan
tanra adl lhi dizisinde tanra Bau iin yle sylenmektedir:
Like a dove to its dwelling place, to its dwelling place
Like a dove to its dwelling place, to its dwelling place [I hasten (?)]
[Like a dove to its dwelling place] how long to [my] dwelling place will they pursue
me ? (!)
[The mother of the chief city], queen who gives life to the dead161
Ayn iirin devamnda Nana yani tar iin yle sylenir:
The birds of heaven in her sovereign power may she.162

15T. Jacobsen, Treasures of Darkness, s.127-128.

157H. Radau, Sumerian Hymns, s.58.
158S. Langdon, Sumerian Liturgies, s.251, No. 27-29.
159a.e., s.272, No. 48-50.
160D aha sonraki devirlerde Tanra Bau, Tam et ve Ningal karakteristiklerinin Tanra inanna
tarafndan benimsendii hk. bk. S. Lanedom, a.e., s.181, Not 1.
161a.e., s.184-185.
12a.e s.190.

240

Bu iirde kastedilen kularn gk yznde frtnay oluturan bulutlar olduunu

dnebiliriz.
Yine daha eski bir tabletten istinsah edilmi olan M.. 97 tarihli doum tanrasna
it bir lhide yine tanrann rahibeleri gvercine, kendisi de bir kua benzetilir:
The dove-cotes they wickedly seized
the doves they entrapped
The . . . they laid hold upon, the Zikkurat the possessed in the giguru chamber as one
sick at heart. I am held in thraldom.
In the Burrah (?) like a bird in flight from its cranny I wonder163
Bir baka atta Erek ehrinin yklmas zerine Tanras felketi yle anlatr:
Like a quivering dove upon a beam I sat.
Like a fleeing sudin-bird from my cranny swiftly passed
From my temple like a bird they caused me to fly
A queen am I; from my city like a bird they caused me to fly.164
Bir ka versiyonu olan ve en eskisi sinde kral din-Dagan devrinde (M. 22582237) yazlm olan zellikle yeni yl festivallerinde kiraln Temm uz olarak bereket
tanras ile evlenme treninde okunduunu bildiimiz bir iirde de gk yznn
kraliesi Zhre yldz tar iin u benzetme yaplr:
My queen unto the vault
of heaven joyfully wings like a bird (?)165
Bu rneklerin bazlarndan da grdmz gibi, nanna kua benzetilmekte, onun
rhibeleri ise genellikle gvercinle mukayese edilmektedir. Bu durum metinlerde
Bbil ve Asur krallklarn da aarak eski tabletlerden istinsah edile edile M.. 91
ylna kadar ulamtr. Fakat Smer, Bbil, Asur dillerinde yazlm metinlerde olduu
kadar, bu devrelere it rliyeflerde, silindir mhrlerde ve kk toprak figrlerde gk
yznn kraliesi Z h re yldz olarak temsil edilen k a b a rtm a gl veya yldz
figrnn166 yan sra aslan, zellikle ku figrlerini de tanrayla birlikte gryoruz.
B u n lard an bir tanesi N ip p u rda bulunm u olup M.. 2700-2600 yllarna ittir.
Tanrann bir sandalyede dinlenen ayaklarnn iki yannda iki ku bulunmaktadr.167

163a.e., s-133, 135.

164a.e., s.7, No. 15-18.
65S. Langdon, A Hymn to Ishtar, s.32, No. 30.
166Tanrann kabartma gl (rosette) veya yldz almeti iin bk. A. Frankfort, Cylinder Seals, s.195,
215 (Asur devri tar-Zhal ilikisi), 218 (Asur devri yldz-Zhal, aslan-tanra ilikisi); E. Douglas van
Buren, Clay Figurines, s.70-95. Ayrca aslan, Zhal yldz olarak yldz timsli ve ylan timsliyle birlikte
tanrann Asurda grnm iin bk. A. Henry Layard, Nineveh and Its Remains (2 cilt, New York 1949),
C.II, s.345-347. Tanrann ku ile ilgisi iin bk. a.e., s.340. Ayrca Fenikelilerin ak tanras Astartenin,
star yldz kelimesi, farsa sitre yldz ve Tevratta bir kadn ad olan Ester ile ilgili bir yorumu iin bk.
Layard, a.e., s.347 ve ilk not; fakat Astartenin lar ile ilgili bir baka yorumu iin bk. Jastrow, Aspects of
Religious Belief and Practice in Babylonia and Assyria (New York/London 1911), s.131, Not 3.
te Divan edebiyatnda sevgilinin ve sevginin sem bol olan Leylnn getii beyitlerde mazmun
olarak arka plnda kaplan, gece ve yldzlarn gizlendiini imdi anlam bulunuyoruz.
167D. van Buren, a.e., s.75-76, No. 400.

241

Bu figre benzer ayaklarnn iki yannda iki ku bulunan M.. 2500-2400 yllarna it
tanra tar figr daha vardr.168 Ayrca tar ile daha sonra zdeleen tanra
G u iann sol elinde bir kartal tutan figr M.. 2700 yllarna .aittir.169 Ayn kaderi
paylaan tanra Baunun M.. 2400 yllarna it bir figr de, uzun bacakl bir ku
zerinde oturm aktad.170 Bbilde bulunmu M.. 2700e it bir tanra figr ise
yukarya doru uzatt sa elinde bir ku tutmaktadr.171 Ayn ekilde M.. 2400-2350
yllarna it U rda bulunmu bir tanra figr sa tarafa doru dnk bir kaz zerine
oturtulmutur. Arkada bir hill ve yldz temsil eden bir kabartma gl bulunmaktadr.
Bu tanra figr sol elinde iki tarafndan su akan bir vazo tutmaktadr.172 Yine sa
ta r a f a doru dnk bir kaz zerin d e o tu ra n tan r a Bau, sa elinde bir vazo
tutmaktadr. Kazn boynu tanrann ayaklarnn nnde uzanmtr. U rda bulunan
bu figr de M.. 2300e ittir.173 Buna benzer yine M.. 2300 ylna it, muhtemelen
kaz olan byk bir ku zerindeki bir tanra figrnn ayaklarnn dibinde bir baka
ku figr daha vardr.174 Yine oval bir rliyefte tar sola dnk olarak bir sandalye
zerinde oturmaktadr. Sandalyenin yannda kuuya benzer bir ku bulunmaktadr.
Bu figr ise M.. 2200 ylna ittir.175 Bir de tanra Ninmakhn tapma, E-makhda
bulunan iki kapsln birisinden toprak bir gvercin figr kmtr. Bu figr M.. 650
ylna ittir.176 M.. 2800 tarihli eski bir tar tapnann muhtelif odalarnda bulunan
ev modelleri de tar ile ku, byk bir ihtimlle gvercin, arasndaki ilikiyi gstermek
bakmndan ok ilgi ekicidir. Zira bu evlerin odalarnn tavanlarna atlan kiriler bir
sra gvercine benzeyen kularla sslenmitir.177
Tarih akm iinde, bir taraftan tanr ve tanralara it hayvan timsllerininin
yerlerini nsan ekillerin almasna doru ynelen geliime paralel olarak.178 mdukut
kuu, yerini arabas aslanlarla ekilen sava tanrasna brakrken, te yandan
tanrann kartal, kaz, kuu kuu gibi herhangi bir ku olan timsli giderek zayflam,
bu kular arasndan gvercin zellikle n plna gemitir.179 Luciann (M.s. 2. yy) bize
verdii bilgiye gre Heliapolis yani Baalbek ehrinde Suriyeliler btn kular yedikleri
hlde gvercini kutsal sayar, ona kesinlikle dokunm azlar ve yemezlerdi. nk
H elapolisteki A starte tapnan bir Suriye tanras olan annesi balk amblemli
D e r k e to iin A sur kraliesi S e m ira m is in 180 (M.. 810-806) y a p trd n a ve

168a.e., s.76-77, No. 401-403.

169a.e., s.77, No. 404.
170a.e., s.77, No. 406.
171a.e., s.77, No. 405.
172a.e., s.78, No. 407.
173a.e., s.78, No. 408.
174a.e., s.78, No. 409.
175a.e., s.80, No. 418.
176a.e., s. 183-184, No. 919.
177a.e., s.246-247, No. 1212.
178T. Jacobsen, Toward the Image o f Tamm uz and other Essays on M esopotam ian H istory and
Culture (ed. W.L. Moran, Harvard University Press 1970), s. 24 vd.
179E. D . van B uren, a.e., s.246da gvercinin son zam anlarda tarm kuu olarak bilindiini
belirtmektedir.
180Asur kral Shamshi-Adadn kars ve Adad-Nirari IIln (m.. 810-783) annesi olup, ok kk
olm as dolaysile, olunun ilk saltanat yllarnda 5 yl kadar m em leketi idare etmitir. G eorge Roux,
Ancient Iraq, s.279.

242

Semiramisin kular tarafndan bytldne ve sonunda da bir kua dntne

inanrlard.181 Bu yzden bu tapman rahipleri de gvercini kutsa! sayar, onlara
dokunmay dahi doru bulmazlar; hatta onlar tapnak avlularnda beslerlerdi.182
Btn bunlar gsteriyor ki gvercinle iligili Semiramis, yaad devirden daha sonraki
yzyllarda nanna-tar-A starteyi ahsnda canlandran bir kralie olarak kabul
edilmi, dolaysiyle lh bir vasf kazanmtr. Nitekim Luciann anlattna gre,
Semiramis kendisini H era yani Astarte yerine koyarak, halkn kendisine tapmasn
istemi; fakat memleketi alk ve hastalk kaplaynca hatasn anlyarak, bu iddiasndan
vaz gemi ve Suriyelilerin tekrar H eraya dnmesine rz olmutu.183 Yine bir baka
rivayete gre, Semiramis Zagros dalarnn etrafnda oturan halk tarafndan tar
tipinde bir ak ve sava tanras ile zdeletirilmi; daha sonralar ise ra n n
ehrzde ve rn gibi efsanev kadnlarna model olmutur.184 Ayrca M.. ikinci
yym ikinci yarsnda devlet kuran ve M.s. 330 ylnda I. K on stan tinin (323-337)
stan b u lu baehir yapp hristiyanl resm din olarak kabul etmesiyle Bizans
imparatorluu iine katlan Nebatlerin bereket ve ak tanras Atargatis de hem balk
amblemli Deketo ile zdelemekte (yunus bal) ve hem de ku ile de yakn ilikisi
bulunm aktadr.185 Nebatlerin brakt kltr mirasnn Emevler zamannda hl
kendini hissettirdiini gz nne alacak olursak186 ku amblemli tanrann hem
mslmanlar hem de bizansllar arasnda hl htrasn srdrdn dnmemiz
herhlde yanl olmaz.
Btn bu veriler gsteriyor ki Bbil, Asur metinlerinde, rliyeflerinde ve kk
figrlerinde grlen tar-ku beraberlii Sami rkn arasnda ok eski devirlerden
itibaren balyarak mildn ilk yllarna kadar batya doru ilerliyerek yaylmtr.
zellikle Fenikeliler zamannda M.. iki binlerin son yarsndan itibaren bereket ve
ak tanras A starte, ona it klt ve ku sembol de Fenikelilerin m stemleke
kurduklar Kbrs, Sicilya, Sardunya ve Kartacaya kadar ulamtr.187 Bu durumu u
b elg elerle de kantlayabiliriz: K brsta tanra A s ta rte ta p m a n n civarnda
mermerler zerinde gvercin kabartmalar bulunmutur. Ayrca Kbrsta Paphostaki
kazlardan karlan sikkelerin bir yznde gvercin, dierinde ise A startenin ba
hakkedilmitir.188 Yine Kbrsta bir eliyle gs zerinde bir gvercin tutan plak bir
Astarte heykeli bulunduu gibi, bu heykele benzeyen Astarte heykellerine Egedenizi
shillerinde ve adalarnda rastlanmaktadr.189 Nitekim M.. 2500-2400 yllarndan beri
G iritte bulunan gvercin semboll, hayat bahedici bereket ve ak tanras mahall

181Lucian, The Syrian Goddess, s.21-23; A. H. Layard, a.e., C. II, s.357, Not 2, 350, 362.
182Lucian, a.e., s.57.
183a.e., s.49.
184Georges Roux, a.e., a.y.
185Nelson Glueck, The Story of the Nabataeans, s.7, 291-292, 382-384, 471-472; Nebatlerin kurduklar
devletin tarih cedveli iin bk. a.e., s.539-544.
186a.e s.535-537.
187S. R. Driver, Ashtoreth, Dictionary of the Bible (New York 1898), s.168-169, 167-171.
188a.e., s.170.
189a.e., a.y.

243

ynlerinin yan sra bir ok ynyle de hi phesiz ondan daha nceki tarihlerde
varl tesbit edilen Smerin ak ve bereket tanras nannaya uzanmaktadr. Bu
tanrann da banda veya om uzlarnda gvercin bulunmaktadr. Nasl Kbrsta
Paphosun tanras gvercini gsnde tutmakta ise, Giritte Rnossosun tanras da
onu banda tamaktadr.190 Btn bunlara ilve olarak yunanllarn ak ve gzellik
tanras Afrodit, esas vatan, yani doduu yer Kbrs olduu iin, muhakkak ki Astarte
ile yakndan ilgili bir tanradr. Nitekim'Afroditin en eski ve kutsal yeri olan Yunan
adalarndan Cytheradaki tanra da asln fenikeli tanra Astarteye borludur.191 Bir
ok kaynaklardan biz biliyoruz ki ne Afrodit ne de romallarm ak ve gzellik tanras
V ens gvercinle ilikilerini k ayb etm em ilerdir;192 nitekim V en sn arabasn
gvercinler ekm ek tedir;193 akn, A frodite yardm ettii iin kzarak gvercine
evirdii nymph p e ris te ra y A frodit himyesi altna almtr. Ayrca bir Y unan
efsanesinde Semiramis (Astarte) ile Afrodit arasnda ilgi ekici bir benzerlik, zellikle
A froditin menei bakmndan nemli bir bilgi buluyoruz: Bu efsaneye gre, gk
yznden F rata den bir yumurtann zerinde iki gvercinin kulukaya yatmas
sonucunda Afrodit dnyaya gelmitir.194
Btn bu bilgiler sonucunda Bizans devrine kadar uzandn tesbit ettiimiz
tanrann ku, zellikle gvercin ile beraber bulunan imaj yani kendisi hristiyanlkta
ve slm devirde o rtad an kaybolunca, zellikle Yakndou m slm an milletleri
arasnda hl sevilmekte ve alnmakta olan tanrann engi, yine bu tanrann
kuunu hemen benimsemi ve kendisine mletmitir. Bylece ikisi bir aradaeng ve
ku-bir zamanlar kendilerinin it olduklar efsanev yaratcy gizlice yaatan iki arac
o la r a k b irb ir in e k e n e tle n m i le r d ir. G id e r e k d i er m usik le tle r i de kua
benzetilmitir; ku ile onlar arasnda paralellikler kurulmutur. Bylece klsik islm
edebiyatnda ku ve musik letleri arasnda gizli, artk mslmanlara gre esrarengiz,
mistik fakat ok ynl anlam lar tayan bir ba kurulmutur. Dolaysiyle tasavvuf
edebiyatnda hl ehri veya tapma yklan tanrann atlarn yanstan iniltiye
benzer hu-hularyla gvercin ve kumru Allah armaya ve O nu zikretmeye devam
etmitir.
Fakat, imdi, biz tanra-ku ilikisini bir tarafa brakp asl konumuza dnerek
eng ve onunla aym ileden olan lirin tanra ile ilikisinin, eski Smer, Bbil, Asur
tabletlerin in ve daha sonraki dier yazl m etinlere nasl aksettiini gstermeye
alalm.
2.
imdiye kadar tanra-eng ve lir ilikisini arkeolojik buluntularda tesbit ettik.
imdi eski metinlere dndmzde yle bir durumla karlarz:
Eski Sm er lhileri arasnda Nippur ehri iin m e-D agan n (1895-1876)
azndan sylenen bir atta, m e-D agan, genellikle ehirlerinin bana gelen

190G. Glotz, The Aegean Civilization (London 1968), s.246-247, fig. 42.
19JAshtore(h, s .169.
192Ashtoreth, s.170-171; A. Henry Layard, Nineveh and Its Remains, s.472-473, 475.
I93A ngelo D e Gubernatis, Z oological M ythology or hc Legends o f Anim als (London 1879), X.
Blm: gvercin, rdek, kaz ve kuu, s.305.
194A. D e Gubernatis, a.e., a.y.; A. H. Layard, Nineveh and Its Remains, C.II, s.347.

244

felketler iin yas tutan tanralarn yerini almtr; ve tanrann roln yklenen bu
kiraln atna eng elik etmektedir. iirin bir iki yerinde engin, atlar syleyenlere
refak at ettii ayrca b elirtilm ek ted ir.15 Ayrca in a n n a ya it dier bir lhide
nannann insanlara verdii strabn engle dile geldiini gryoruz.196 Yine Erek
ehrinin ve halknn bana gelen felketler zerine alayan tanra nannaya it bir
atta, tanray vmek iin eng ve lir alnmas istenir.197 sin hanedan zamannda
(sin-Larsa devri 1959-1735) N ippurdaki din m ersim ler iin yazlm Tem m uz
kltne it bir lhide tanra nannann Temmuz iin tuttuu mteme de eng refakat
e tm e k te d ir.198 Ayn ekilde daha sonraki Asur ve Bbil devrine it tabletlerde
zellikle nanna ve onunla zdeletirilmi tanralarn azndan trl ehirler iin
yaklm atlar yine eng (Langdonun bir tercmesine gre ir) eliinde sylenmitir.
Bu tesbit edilen tabletler esasen Selevkler devrine it olmalarna ramen daha eski
devirlere it daha uzun tabletlerden istinsah edilmilerdir. Bu da gsteriyor ki eng,
tanraya it bir musik leti olarak daha ok rliyeflerde, kutsal dn sahnelerinde
bir nee leti resmedilmesine ramen, ok eski devirlerden Selevkler devrine kadar
uzanan din m etinlerde tanra ile beraber znt ve strab teren n m etmitir.
Mesel M.. 97 ylnda yazlm Muten-nu-nunuz gim doum tanras adl bir lhi
serisinde, tanra, sin ehrinin dmesi zerine yakt atta yle syler:
enge refakat eden inleyilerle benim meknm yabanclara teslim edildi.199
A sur ve Bbil dillerinde nshalar b u lu n a n 200 bu serinin beinci tabletind e
tan rann B bildeki Egalm ak adl tapnann tam ir edilmesi iin sylenen bir
mncata eng refakat etmektedir.201 Alt tabletten ibaret, ikinci bir seri olan Ungul-a-ge ehri harabedilen tanra adl iir dizisindeki ilk iki tablet sin tanras
Bauya, son iki tablet ise Nanna (nanna)ya attr. Ortadaki 3. ve 4. tablet kayptr.
Bu tabletlerde dier tanralarn, Nannann kiiliinde eridiini gryoruz.202 M.. 91
ylnda istinsah edilmi ikinci tablette engin (balag) at sylemekte kullanld ve
tanra Baunun musik leti olduu u ifadelerle belirtiliyor:

195S. Langdon, Sumerian Liturgies, s.245-247. Burada S. Langdonun balag kelim esini lir olarak
evirdiine iaret etmeliyiz: bk. s.250: Oh sing to the lyre! The w ailers-like a child nursing motherwho
cries in w oe; s.243: Oh sing to the lyre, he that-speaks the songs of wailing. Ayrca bk. s.254, msra 2426.
19Hallo and van Dijk, The Exaltation of Inanna, s.19, msra 31-32-33:
With all the evil winds
You snort
Your feet are filled
with restlessness
To (the accompaniment of)
you give vent to a dirge
the harp of sighs
Ayrca bk. S. Langdon, a.e., s.262, msra 32-33.
197S. Langdon, a.e., s.276, msra 34-36: may their hosts attend (?) theeand proclaim to thee on lyre
/ and harp (?) / Oh Innini, I will rehearse thy valor.
198S. Langdon, a.e., s.288, msra 2-3: Oh sing to the lyre, I weary / with heart woe, where shall I
rest? Mother of the chief city, queen / who gives life to the dead am I.
l" S . Langdom, Sumerian and Babylonian Psalms, s.130-131 ve 133, msra 17.
200a.e., s.131.
201a.e., s.167, satr 65-66.
202a.e., s.180-182.

245

21. Unto the temple of bitter woe, temple of my scolding

tears,
22. Unto the beautiful plain my vast gu-bur (?)
23. Unto the lyre my famous lyre203
Grld gibi yukardaki metinde Langdonun lyre diye tercme ettii balag yani
eng tanra B aunun alelade bir musik leti deildir; nk o, tanrann mehur
musik letidir. Ve mtem ile ilgili musik letinin bulunduu tapm ak ise alama,
inleme evidir. Nitekim Langdon, bir baka metinde tapmaa balag evi de dendiine
iaret ediyor.204 Btn bunlar mtem, eng, tanra ve tapmann ayrlmaz bir btn
gibi tasavvur edildiini gsteriyor. Ayn ekilde nanna-tarm ilh vasflarn anlatan
ve Turkalam a tapnann yeniden tamirini dileyen altnc tablette metne yine eng
refakat etmektedir.205
Tanray ycelten ve ven veya herhangi bir felket iin mtem ve yas duygularn
ifade eden din metinlerde engin tanraya it bir musik leti olduunu ve bu atlar
veya tanralara it medhiyeleri ilhi eklinde okuyan rahibeye veya gala adl rhibe
tek bana engin refakat ettiini yukardaki rneklerden tesbit ediyoruz. Oysa sevin
ve neeyi ifade eden yeni yl festivalleriyle ilgili metinlerde, yay biiminde, dikey ve
yatay biimde olmak zere trl engi dier musik letlerin in de eliinde
alnrken gryoruz.206
H artm ann, bu metinler hakknda u bilgiyi veriyor: U r I devrinden yz yl
sonra yazlm din metinlerde yeni yl festivallerine it mersimler saz ve sz ile tasvir
edilmilerdir. Resim sanatnda kendini daha az muhafaza eden bu geleneksel din
merasim ekilleri szl gelenekte ve edebiyatta devam etmitir. Yeni yl festivalinin
mersim ksmn tekil eden ve bu mersimlere it gelenekleri olduka teferruatl bir
ekilde veren bu lhi ve arklarn adlandrldktan edeb trler dolaysiyle musik
letleri eliinde okunduklar anlalmaktadr. Dolaysiyle bu metinler bize yeni yl
festivallerine it mersimlere musiknin katldn kesinlikle gstermektedirler. te
bu lhilerden irnamup edeb trndeki bir tanesinde sin tanrasnn Nippur ehrine
gidii tasvir edilir. N ippurun tanrs Enlil, tanraya kaderi tayin etm e yetkisini
vereceine dir sz vermitir. Bunun karlnda Enlilin istedii ey udur: Tanra
Ninsinna, sine dnp kralla evlenecek ve bu mersimden sonra verilen ziyafette bir
dvmeli saz olan ub ve balag musik letleri alnacaktr.207 sin dneminde yazlm
bir ilhi de imamursanga ad verilen bir adeb trde olup, nanna ile ilgilidir.208 Bu
m etinde yeni yl festivali ile ilgili din mersimler daha teferruatl anlatlmaktadr.
Yeni yl festivalinin en heyecanl noktasnda, yani hkmdar ddin-Dagan Temmuzu
ahsnda canlandrarak, tanray temsil eden tapnan ba rhibesiyle evlenmesi

-U3a.e., s.185, satr 20-22.

204a.e., s.185, not 1.
205a.e., s.192, satr 77-78.
206A hm ed-i D anin engnm esinde anlatlan bahar bayramnda da eng dier musik letleriyle
beraber alnmaktadr.
207H. Hartmann, a.e., s.222, 266-267.
208a.e., s.224.

246

srasnda nanna ile ilgili musikli m ersim ler yaplr. Bu m erasim ler zellikle
tanrann yer alt seyahati ile ilgilidir. Nitekim tanrann ykanmas, giyinmesinden ve
sslenmesinden nce, yani mersimin banda musikiinaslar yeralt evine girerler,
algar yatay eng, balag yay eklinde eng, ubu dvmeli saz, lilis dvmeli saz ve tigi
flemeli saz alarlar. Bundan sonra tanrann heykeli veya bir rhibe, onu temsilen
sslenir, kurban kabui eder. Bu olaylara yine ub, ala ve tigi refakat eder. Buradan
anlalyor ki hi olmazsa bu dnemde, tanra, festivalin balad zamana kadar yer
alt dnyasndan dnmemi olarak tasavvur edilmektedir. nk festivalin banda
icraclar, musik letleri alarak onu lm uykusundan uyandrrlar. Bu durumda daha
sin devrinde tanrann, T em m uzun yerini almaya, onu ikinci plnda brakmaya
baladna da hit oluyoruz. Bu musik ile uyandrlan tanraya rhip, rhibeler ve
tapmak bandosu refakat eder; onu tapnaa getirirler; evlenme tapmakta vuku bulur.
Evlenmenin arkasndan gelen ziyafette nar musikiinaslan kalbin neesi arksn gudi
bir telli saz, algar yatay eng alarak sylerler.209 Kramerin ngilizceye The Joy of
Smer adyla evirdii bu arknn son bulduu sahifeye (s.109) bir dikey bir de yatay
eng ve alcsnn rliyeflerini gsteren iki fotoraf konmutur.210 Bu rliyefler sinLarsa (1950-1700) devrine ittirler. Bu arkda Temmuzu canlandran ddin-Dagan da
bir sin hkmdar olup 1916-1896 yllar arasnda yaamtr. u hlde ayn dneme
it bu rliyeflerde grlen yatay ve dikey engler, byk bir ihtimlle, kalbin sesi
arksnda adlar geen ve ddin-Dagann dnnde alman algar ve zami adl musik
letleri olmaldrlar.
Yukardaki bilgilerin altnda, K aram erin From the G reat Above to the
Great Below adyla ngilizceye evirdii211 tanra nannann yer alt dnyasna inii
h a k k m d a k i m itolojik m etnin yeni yl festiv allerin d e tem sil edilm i olduunu
dnebiliriz. Bu temsil srasnda ya nannann heykeli ya da n an n ay ahsnda
canlandran bir rhibe yer alt dnyasndan yukarya ykselirken bu iir, eng veya lirin
veya ikisinin eliinde okunmu olmaldr. J. Rimmer, bu iirde yer alan u ifadelerde
n an n a ile gm ve lcivert talarla sslenmi Smer lirinin212 zdeletirilmi
olduunu ne srmekte, D. Wolkstein ise bu ifadelerle n an n anm yine gm ve
lcivert talarla sslenmi ve imir aacndan yontulmu heykeline iaret edildiini
belirtmektedir:
O Father Enlil, do not let your daughter
Be put to death in the underworld
Do not let your bright silver
Be covered with dust of the underworld.

209a.e., s.224-226, 266-267, nanna ve ddin-Dagann yeni yl festivalindeki evlilik trenlerine it

metnin bir baka nshas iin bk. S. Langdon, A Hymn to Ishtar, s.15-42. Bu metinde de dier sazlarla
birlikte tarn nnde algar ve zami (bir baka eng) alnr, s.21, msra 1, s.24, msra 34, s.39, msra 13,
14.
210Bu ark iin ayrca bk. Wolkstein and Kramer, inanna, s.107-109.
211a.ml., a.e., s.52-73, 54.
212J. Rimmer, a.e. lir iin bk. s.14-17, eng iin bk. s.19; R. D. Barnett, New Facts about Musical
Instruments from Ur, Iraq XXXI, 2 (1969) 98-99.

247

Do not let your precious lapis

Be broken into stone for the stone worker.
Do not let your fragrant boxwood
Be cut into wood for the wood worker.
Do not let the holy priests of heaven
Be put to death in the underworld.213
G erekten hem tanrann heykelinin hem de tanraya it musik leti engin
(veya lirin) yapmnda kullanlan malzeme, iirde zikredilen malzeme ile ayn olduu
iin bu ifadeler hem yeni yl festivalinde, yer alt dnyasna inen nannay uyandrma
mersimine katlan nannann heykeline iaret edebilecei gibi, bu seromonide heykel
yerine, nannay ahsnda canlandran rhibenin elindeki enge de it olabilirler. Biz
b u rad a nann a ile zdeletirilen musik leti konusunda J. R im m e rden farkl
dndmz belirtmek lzmunu duyuyoruz. J. Rimmer, gm ve lcivert talarla
sslenmi ve imir aacndan yaplm Smer lirinin nanna ile zdelemi olduunu
ileri srmektedir. Oysa Smer engi de ayn ekilde tezyin edildiinden bu iirde
nannamn eng veya lirden birisiyle zdeletirildiini dnmemizde bir saknca
yoktur. stelik elimizdeki irnamursanga arksnda nannay yer alt dnyasndaki
uykusundan uyandrmak zere yer altna inen alclarn elinde algar ve balag olmak
zere iki trl eng bulunduunu gz nne alrsak, nanna ile zdeletirilen musik
letinin, hi olmazsa sin devresinde eng olabileceini dnebiliriz.
Yukardaki m etinlerden elde ettiimiz bilgiler bizi u sonuca gtrm ektedir:
eng, tanralar ven din m etinlerin veya onlarn azndan sylenen atlarn
okunmas srasnda gala adl rhipler veya ba rahibeler tarafndan alnmaktadr ve
mtem lhilerine refakat ettii iin bir mtem algs olarak kabul edilmektedir. te
yandan yeni yl festivalleri ve kutsal evlilik mersimlerinde nar adl rhiplerin elinde
nanna ve onunla zdeleen tanralarn, deiik adlarla ortaya kan bitki tanrs
Tem m uz ile birlem esini kutlam ak iin de daha ok zam i ve algar adl engler
alnmakta; bylece eng, nee ve sevincin sembol olmaktadr. Oysa nanna veya
tanralarla ilgili olmayan dier din metinlerde ounlukla engin yer almadn
gryoruz. Mesel tanr ve hkmdar medhiyelerinde ve lhilerinde, Temmuz iin
y ak lan a tla rd a bak a m usik le tle ri, b ilh assa, flt veya kaval alndn
bilmekteyiz.214 Yine tanralarla veya Temm uz kltyle ilgili olmayan m tem ve
cenaze metinlerinde balag bulunmamaktadr. Mesel kral Ur-Namnu (U r III devri
2050-1950) iin yaplan cenaze mersiminde adab, gigid, zamzam ve tigi musik letleri
alnm olduunu bir metne dayanarak H. Hartmann bildirmektedir.215 Ayrca dier

213Wolkstein and Kramer, a.e., s.54, 61, 62, s.157; Rimmer, a.e., s.17.
214S. Langdon, Sumerian and Babylonian Psalms, tanr Enlil iin kaval (flt), s.279, 295; tanr
Ramman iin kaval, s.283; Temmuz iin kaval, s.317, 321, 325, ayrca bk. S. Langdon, Sumerian Liturgical
Texts, Temmuz iin kaval, s.279; kral Dungi iin sylenen lhide kaval, s.140. Ayrca eski Msrda kavaln
daha ok erkekler tarafndan alndn da biliyoruz (Wilkinson, C. II, s.253). Temmuz yani Adonis ile
kaval arasndaki iliki iin bk. H. G. Farmer, The Music of Ancient Mesopotamia, New Oxford History
of Music. Ancient and Oriental Music, ed. E. Wellesz (London 1957) s.,251.
215H. Hartmann, a.e., s.245.

248

din at m etinlerinde ub ve ala (dvmeli saz), IiLis (davul) ve gi-irra (nefesli saz)
kullanldn; cenaze m ersim lerindeki at iin ise sadece gi-irra alndn H.
Hartmanndan reniyoruz.216
Yukarda metinleri verilen rnekler engin, Smer, Akat, Bbil (ykl M.. 539)
ve Asur (ykl M.. 614) devirlerinde tanra nanna ve Tem m uz kltyle ok
yakndan ilgili bir musik leti olduunu gsteriyor.
Bylece M.. ilk binlere kadar metinlerde izlediimiz ak ve bereket tanras ile
eng arasndaki bu ba daha M.. iki binlerde sadece Asur ve Bbil krallklarmm
snrlar iinde kalmayp Mezopotamya ile eitli mhiyette siyas ve kltrel ilikiler
kuran branler ve fenikelilerin yerletii Suriye, Lbnan ve Filistine doru yaylmtr.
Bir farkla ki bu sahalarda yerleen Fenikeliler ve srailliler arasnda Sami rka mahsus
bir musik leti olan lir, ok tabi olarak engin yerini alm tr.217 Suriyede,
Lbnanda, Filistinde ve Fenikelilerin koloni kurduklar Kbrs, Sicilya ve Kartacada
gk yznn prensesi, tanrlarn kraliesi, sabah ve akam yldz (Vens), ak ve sava
tanras tar yani nanna, mahall bereket ve ak tanralarn kendi hviyetlerinde
birletirmi ve bu memleketlerde kendisi iin ina edilen tapmaklarda kendisine ibadet
edilmi. Beltis, Astarte, Ashthoret, Ashtart, Mylitta, Anath, Atorgatis gibi adlarla
anlmtr.218 Bylece Fenikeliler vastasyla Kbrsta yerleen Astarte, A frodite
tamamen kendi vasflarn vermi ve Kbrs ile yakn ilikileri olan Yunanllar Afroditi
zellikle ak, cinsiyet ve gzellik tanras olarak kendilerine mletmilerdir. te
yandan M.. nc ve ikinci binlerde Akat, Asur ve Bbil krallklarmm, Hititler,
Ugaritler ile kurduklar ticari, ktisad ve siyas mnsebetler sonucunda219 tar ve
Temmuz kltyle ilgili inanlar ve gelenekler Anadoluya ve Yunanistana gemitir.220
Bu klt, A nadoluda ve Yunanistanda mahall bereket tanralaryla ilgili klt ile
birlemitir. Nitekim Kibele-Attis ve Afrodit-Adonis kltleri Temmuz-tar kltnn
bir devamndan baka bir ey deildir. zellikle Asur imparatorluunun M.. 612
ylnda yklndan ve Bbilin de ran hkmdar Kiru (Cyrus) II (553-530) tarafndan
M.. 539 ylnda zaptedilmesinden sonra Yakndouda Ekniyan sllesinin kurduu
byk ran im paratorluunun aracl ile Yunan, Anadolu, Mezopotamya ve ran
kltrleri karlkl olarak Anadoluda, Yunanistanda ve Mezopotamyada birbirlerini
etkilemeye devam etmi; zellikle M.. 331 ylnda Byk skenderin Yakndouyu
istils ve daha sonra R om ann Yakndouyu im paratorluunun bir eyaleti hline
getirmesi sonucunda ise btn Dou Akdeniz lkelerinde deiik kltrler birbirleriyle

216a.e., s.245-246.
217engin Sami rka halta Girit ve Anadoluya it bir musik leti olmad, Sami rkn zel musik
letinin lir olduu hk. bk. Bathya Bayer, The Biblical Nebel, Yuval Studies of the Jewish Music Research
Center, ed. Israel Adler in Collaboration with H. Avenary and B. Bayer (Jerusalem 1968), s. 89, 97, 125,
130.
218S. R. Driver, Ashtoreth, s.167-171; Astarte, Ashtoreth, Ashtart arasndaki ilgiler ve yorum iin
bk. a.e., s .169, 171; Jastrow, a.e., s.31, not 3; Astarte ve star yldz ve sitrenin Tevratta geen Ester
ismiyle ilgisi hakkndaki yorum iin bk. Layard, Nineveh and Its Remains, s.345-347 ve bir de burada not
145, 166.
219C. H. Gordon, Before the Bible (London 1962), s.22-60, 128-131.
220a.e., s.60. Ayrca bk. H. Frankfort, Ishtar at Troy, JNES 8, N o.3 (July 1949), s.194-200.

249

mezcolmulardr. Nitekim M.. ilk binler ile M.s. 300 arasnda siyas bir varlk olarak
tannan Nebatlerin kltr byle bir bileimin sonucunda teekkl etmitir. te bu
kltr bileiminin sonucunda tanra inanna, Lbnanda, Kbrsta ve Yunanistanda
Afrodit, Rom ada Vens, Hera, Rea ile zdeletirilmitir. Bulunduu coraf blgeye
gre kendisinin karakteristiklerinden biri dierlerine gre daha n plna alnm veya
ona yeni zellikler atfedilmitir.221
Bu sylediklerimizi temellendirmek zere nce bir Ugarit metnini ele alalm.222
Din bir mersimi anlatan bu metin, yeni yl festivalinde tanr Baal ile tanra Anathn
evliliinden ve tanra Anathtan yle bahsemektedir:
[She washes] her hands, the Virgin Anath,
[her] fingers [the sister-in-law] of the nations.
She takes her lyre in her hands;
[she places] (her) corals on her breast;
she sings to the beloved,
to Al[iyon] Baal (whom) she loved.223
Bu m e tin d e de kutsal engi a lm a d a n n ce e lle rin i ykayan eski S m er
musikiinaslan gibi, tanra Anath da lirini almak iin nce ellerini ykamaktadr.
Ayrca mukaddes dn ncesinde tanrann ykanp, sslenip mcevherlerini taktm
gryoruz. Y kanm a, giyinme, sslenm e ve m cevherleri taknm a eski Smer
metinlerinde de kutsal evlilik trenlerinin en banda yer alan eylemlerdir. Mesel
nanna da Temmuz ile birlemeden nce ayn hazrlklar yapar:224

221S. R. Driver, a.e., s.169.

222M.. XIV. ve XII. yylara it Ugarit metinlerinin bran edebiyatna yaknl ve Ugarit edebiyatnn
Yunan ve bran kltrleri arasnda bir ba tekil ettiine dir bk. C. H. Gordon, a.e., s.128-131.
223L. R. Fisher and F. B. Knutson, An Enthronement Ritual at Ugarit, JNES 28, No.3 (July 1969),
s.151-167, s. 160
224S. N. Kramer, History Begins at Sumer, s.312, 313, 314. Ayrca bk. An Enthronement Ritual at
U garit, s .164: nannann dn ncesi ykanmas, giyinmesi, sslenmesini anlatan bir iir, s.165, not
51de Ilyadada R eann, Zeus iin ykanp sslendii, ayrca Tevratta Naom inin Rutha Boazn sevgisini
kazanmas iin ykan, sslen, en iyi elbiselerini giy diye t verdii belirtiliyor. Btn bunlar hristiyan,
musev, m slm an Yakndou halknn, daha sonraki yzyllarda ortak detleri, davranlar hline
gelmitir.
M esel bugn hl Anadoluda dn ncesi yaplan tel hamam, onu takiben kna gecesi ve kna
gecesine din bir hava veren mevlid okuma, gelin hamam yani ykanma ve sslenme ile ilgili detler de
bu ok eski din m ersim lerle yakn benzerlikler gsterdii gibi, gerek hamamda ykanma srasnda,
gerekse kna gecesind e ve gerekse birka gn sren dier dn mersimlerinde tertiplenen musik
fasllar ve dans-oyun-elence partileri bize bu detlerin ok gerilere uzandn dndryor. zellikle
gelinin koltuk alayndan sonra damadn evine, bal ve ya srlm kapdan geerek ve bir koyun postuna
basarak girmesi ok mnidardr. inanna ile Temmuza it ak iirlerinde nannann, Temmuzdan dima
bal ve ya gibi maddeler vermesini beklemesi, Temmuz veya nannann tatllklar bakmndan dima bala
benzetilmeleri Tem m uzun bir oban zelliiyle koyun oban olarak tasavvur edilmesi, yiyecek anbarnn
kapsnn, nannann timsllerinden birini tekil etmesi gibi hususlar yukardaki koyun postu, bal ve ya
srlm kap ile artc bir ekilde ilgili grlmektedir. Trkiyede dne it folklorik motiflerin
sembolizmi, bugnk sosyal hayattaki anlam, Nancy Tapperin, Changing Wedding Rituals in a Turkish
Town, Journal o f Turkish Studies 9 (1985), adl makalesinde mkemmel bir ekilde gsterilmitir. Ayrca
bk. E. Ertem, Gemi gnlerde spartada dn, n, sparta Halkevi Mecmuas (1937), C.4, no. 39-46.

250

When
When
When
When
When

for the wild bull, for the lord, I shall have bathed
for the Shepherd Dumuzi, I shall have bathed
with ointment (?) my sides I shall have adorned
with amber my mouth I shall have coated
with coal my eyes I shall have painted

Bir baka iirde ykanma ve koku srnme yle anlatlr:

The holy inanna is scrubbed with soap,
Fragrent cedar oil is sprinkled on the ground

With the drum (?) whose speech is louder then the South
Wind,
The sweet-voiced algar-lyre (?), the ornament of the palace.
Asl nemlisi bu metinde de ak ve bereket tanras yeni yl festivalinde yaplan
kutsal dn mersiminde lir ile beraber grlmektedir. Tanrann lirle beraber
grld bir dier yazl belge de Tevrattr. aya 23:15-16da Fenike ehri Surun
(Tyre) yklp harabolacan M.. 586-587 haber veren kehnette yle bir ifade vardr:
Yetmi yl bitince, fahie trksnde naslsa, Sura yle olacaktr. Bir eng al, ehri
dola, ey sen, unutulmu fhie; seni hatrlasnlar diye iyi al, ok trkler syle.225
Tevratta zikredilen Surun (Tyre) fhiesi alelde bir kadn olmayp Fenikelilerin Sur,
Byblos (Gebal), Baalbek (Hierapolis) ve Sidon gibi bir ok ehirlerinde tapmaklar
olan ak tanras A startedir (Afrodit). Zira Astarte ve onunla ayn paralelde olan
nanna ayn zamanda btn fhielerin tanrasdrlar. Yani nanna fhielik kltn
balatan tanradr. Bunu tanr Enkinin kendisine teslim ettii medeniyet unsurlarn
bir bir sayarken aka yle belirtir:
He gave me the art of love making
He gave me the art of prostitution
He gave me the cult prostitute
He gave me the holy tavern.226
Ayrca Vens olarak gkyznde bazan akamlar domas dolaysiyle akam
yldzn temsil ettiinden bizzat kendisi zellikle geceye mahsus olan elence ve
sevimenin timslidir, yani kendisi bir fhiedir.227 Hatta Temmuz iin syledii bir

225Bu kehnet Sur ehrinin Bbil hkmdar Nabukadnezar tarafndan M.. 586da alnmasndan
nce, Kudsn M.. 587de dmesi srasnda veya hemen sonra yaplmtr. Bu hususta bk. Hezekiel 2627: T he O xford A nnotated B ible, ed. by H .G .M ay, B.M. M etzger, (N ew York 1962), s. 1000-1032
(Trkesi iin bk. Kitab- Mukaddes (stanbul 1949), s. 689-813.
226Wolkstein and Kramer, Inanna, s.17.
227T. Jacobsen, The Treasures of Darkness, s.139-140

251

atta nanna kendisinden yle sz eder:

Sacred harlot of heaven, Queen of heaven am I
She that shatters the mountains, Queen of Eanna am I.228
G rlyor ki T e v ra ttan ok nce, ok daha eski m etinlerde ak ve berek et
tanras n ann a fhie olarak zikredilmitir. n a n n a nn balatt bu fhielik
mesleinin eski a boyunca kutsal kaldna hit oluyoruz. Strabonun ve Herodotun
anlatt gibi, tanray memnun etmek iin Bbildeki btn kadnlar hayatlarnda bir
kere nannaya it bir tapm akta para karlnda bir yabancyla yatarlar ve aldklar
paray tapnaa balarlard. Benzeri bir detin Kbrsta da bulunduunu yine
H erodot bildirmektedir.229 Lucian da (M.. 64-25) Byblostaki Astarte tapnanda
yaplan Adonis festivallerinde san kesmek istemeyen kadnlarn, tanraya hizmet
etm ek iin bir gn olsun gzelliklerini sattklarn, cretini tanrann tapnana
baladklarn yazmaktadr.230 Ayn ekilde Strabo, Ermenilerin de ak ve bereket
tanras A naitise it tapn ak lard a iyi ilelerin kzlarnn uzun sre tanra iin
fhielik mesleini ifa ettikten sonra evlendiklerini belirtmektedir.231 Bu meslekteki
Lydial kadnlarn da ok sayg grdklerini Herodot sylemektedir.232
Fakat nanna-tar-Astarte kltnde sayg gren ve kutsal addedilen fhielik
meslei, tek tanrl dine gemi olan branlerce ok kt bir gelenek olarak grlm;
bu y zd en de T e v r a t ta ta n r a y la ilgili m u h te lif y e r le rd e o n a f h i e ? diye
h i t b e d i lm i t i r . H a t t a b r a n l e r in d e l l e t e s a p tk la r z a m a n la r d a b r a n
peygamberleri, onlar ve ehirlerini tanra gibi fhielik yapmakla, yani yabanclara
k e n d ilerin i satm ak la sulam lardr. Bizi b u rad a ilgilendiren husus, T e v ra tta
tanrann lir veya eng233 ile birlikte dnlm olmasdr. Bu durum tarih iinde

228S. Langdon, Sumerian Liturgical Texts, s. 192. Tanrann kendisini veya rahibelerini fhie olarak
zikreden Smer-Bbil metinleri iin bk. a.e., s.293; a.ml., Sumerian and Babylonian Psalms, s.145.
229Herodotus, The Histories (Penguin Books 1974), s.120-121; The Geography o f Strabo (Harvard
University Press, Loeb Classical Library 1969), C. VII, s.227 ,16.1.20. Ayrca bk. Frazer, a.e., s.330-331.
230Lucian, The Syrian Goddess [dc D ea Syria] (tr. H. W. Attridge and R. A. Oden, ed. E. N. O Neil
and H. D. Betz, Missoula, Montana: Scholars Press 1976), s.14-15. Yakndoudaki bu sa kesme gelenei
daha sonra hristiyanlkta rahibelerin tanryla evlenme merasiminde devam eder, zira bu tren srasnda
katolik mezhebindeki rahibelerin salar kesilirdi, bylece bu ziynetten yani ss ve dnyadan tanr uruna
vazgeilirdi.
231The Geography o f Strabo (II, 14. 15-16), C. V, s.341.
232a.e., a.y. Herodotus, a.e.
233ngil7xe tercmelerinde harp eng diye verilen branice Tavrattaki kinnor kelimesinin nasl bir
musik letine iaret ettii bilinem em ektedir. Hz. Davudun de ald bu musik letinin bugn baz
limler lir, bazlar ise eng olduunu ileri srmektedirler. Hatla Ortaa boyunca, Avrupada Hz. Davud
bir eng alcs olarak kabul edilmitir. Fakat bugn ounluun kabul ettiine gre kinnor Sami rka
mahsus telli musik leti olduu bilinen lirin bir eididir. Harp, The New Grow Dictionary o f Music
and Musicians (5. ed. by S. Sodie, 20 cilt, 1980), s.194; Music, Encyclopaedia Biblica (ed. The Rev. T. K.
Cheyne and J. Sutherland Black), C. Ill, s.3232-3237. Yunanllarn lir ve kitara adl iki trl liri vardr.
engin yunanca ad kiniradr. te branlerin kinnoru ile Yunanllarn kiniras arasndaki benzerlik
kinnorun eng olarak tasavvuruna yol am olabilir, bk. Cari Engel, A Descriptive Catalogue o f the
M usical Instrum ents in the South K ensington M useum (2. ed. London 1874), s.27-29, 35-36. Oysa
Tevratta nebel adyla geen musik letinin byk bir ihtimlle eng olduu kabul edilmektedir.

252

devam etmi olmaldr. Nitekim ilk milt ylnn bana yetien Lucian (l. 25),
Baalbekteki (Heliopolis) Astarte tapnanda Hera iin yaplan din yinlerde, eng
veya liri zikretmemekle birlikte, musiknin yer aldn, kaval ve zil alndn, oysa
Zes iin yaplan din yinlerin tamamen sessizlik iinde getiini bildiriyor.234
Bu ekilde tanrayla ilgili musikli din mersimlerin slm devirde XIII.-XIV.
yya kadar eski Bbil ve Asur devrindeki inanlar devam ettiren Sabiler arasnda
varln m uhafaza ettiini CAT bin Eb Tlib DmkTnin (1265-1327) verdii
bilgilerden de anlyoruz. Onun an lattklarna gre Sabiler H a r r a n daki Vens
tapnanda Vens yldznn eref burcuna girdii ayn son cuma gnnde toplanrlar,
rhib eler beyaz giyerler ve musik letleri alarlar; ellerinde herhlde tanrann
bitkilerle ve bitki tanrs ile ilikisini ima etmek zere bir aa tarlar ve Vens putunu
gezdirirler.235
Y uk ard an beri anlatlan bilgilerin altnda ak ve b erek et tanrasnn,
Smerlerden itibaren mildn ilk yllarna kadar eng veya lir ile beraber mhrlerde,
rliyeflerde, kk toprak figrlerde, Smer, Bbil-Asur, Ugarit ve bran veya Aram
dillerinde yazlm metinlerde bulunduunu, ilk milt yllarndan itibaren ise eski a
devam ettiren toplum lar arasnda eng ve lir zikredilmemi olsa bile XIII.-XIV.
yzyllara kadar musikyle, dansla ve Vens yldzyla ilgisini devam ettirdiini
gryoruz.
B. Hristiyanlkta pagan devrinden gelen eng ile ilgili semboller ve grler:
Hristiyanln Roma imparatorluunda resm din olarak kabul edilmesi ve M.s.
III. ve IV. yzyllarda Roma imparatorluunun idaresinde bulunan Anadolu da dhil
btn Yakndouda hristiyanlm yerlemesi sonucunda, bu lkelerdeki kkleri ok
g erilere uzanan eski an inanlar ve gelenekleri hristiyanlm iine szmaa
balam, bu arada olu ve sevgilisi Temmzun lmne alyan, kutsal ebed bkire,
ak ve bereket tanras, kendisi gibi olu Hz. sann lmne alyan kutsal bkire Hz.
Meryeme yerini vererek yava yava zihinlerden ve gerek olarak yaanan hayattan
ekilmi, fakat ona it klt, hristiyanlk ve mslmanlk iinde yeni anlamlar ve
biimler ile eski varlndan gelen bir yank gibi zamanmza kadar gelebilmitir. Bu
arada onun iin alndn bildiimiz eng ve lir, onsuz olarak varlklarn, bu yeni ve
deien dnyann iinde devam ettirmilerdir. yle ki btn bir orta a boyunca
hristiyanlkta Tanrnn Hz. sada tecelli ettii inancndan hareket edilerek Tanrnn
insanda teceli ettii gr benimsenmitir. Bu gre paralel olarak eskiden de tanr
ve tanralara mahsus olan bu iki musik leti, eng ve lir, insann ruh ve vct olarak
btnn temsil etmilerdir. Bylece bu iki musik letinin eski aa it musik
grlerine ballklar devam etmitir. Ayrca bilindii gibi eski ada yedi seyyareyi
temsil eden yedi nemli tanrnn her biri telli musik letinin her bir teline yani bir
notaya shiptir. te eski ada ve daha sonra Pisagorun araclyla Yunanda, gk

234Lucian, a.e., s.51.

235Chwalson, a.e., s.329 vd.

253

yznde feleklerin birbirlerine uyumu olarak kabul edilen bu ebed henk aa

dnyada musiknin hengiyle temsil edilmitir.236
Eski an bu tasavvurundan h areket eden III. ve IV. yydaki kilise babalar,
musik letlerine sembolik bir anlam vererek onlar yorumlamlardr. Zira yeni bir
din ve ahlk anlayna ship olan kilise temsilcileri, belki lir veya eng alan tanraya
fhie olarak bakan T evratn da etkisiyle eski an musik letlerini bir ehvet
timslinin kalntlar olarak telkki etmilerdir. Fakat buna mukabil Tevratta din
m e r s im le rd e aln d k larn g rd k le ri musik le tle r in i ise b r a n le r in din
mersimlerinin timslleri olarak almlardr. Bu yzden Ahd-i Cedddeki (ncil) Tanr
medhiyelerinde daha ok insan sesine dayal musik tercih edilmesine ramen, baz
nedelerde kesinlikle musik letinin refakati gerekmitir. Bylece bir yandan musik
letlerinin aleyhinde olmak, te yandan da Tanrnn ilham ettii sz olarak dnlen
nedelerde musik letinin refakatine ihtiya gstermek gibi iki zt durum iine den
kilise babalar, bu durum un tek zmn, musik letlerinin alegorik ve mistik
anlaml olduunu dnmekte bulmulardr.237 Bu yorum, kilisenin douundan, yani
mildn ilk yzyllarndan orta an sonuna, yani XV. yym sonuna kadar Bizans
devrini de aarak Anadoluda ve Avrupada devam etmitir.
Kilise babalarnn zerinde durduklar musik letleri, zellikle Tevratn Yunanca
tercmesi olan Septuagintte (M.. 3. yy.) ve Ltince tercmesi Vulgatede zikredilen
musik letleri olup balcalar unlar idi: tuba, kitara (cithara yani lir) psalterhm
(eng), tem p an u m , organum , chorda, chorus ve cymbalum. Eski an henk
(harmoni) nazariyesinin etkisinde kalan kilise babalar bu musik letlerinin bazlarm,
ruh ve vct yani bir btn hlinde bizzat insann imaj, bazlarm da insann muhtelif
alanlarnn ve belirli uzuvlarnn birer timsli olarak dnmlerdir. Ksacas, hemen
h e m e n btn musik letleri u veya bu ekilde insanla zdeletirilm itir. Bu
zdeletirme, zellikle telli sazlar, yani kitara (lir) ve psalterium (eng) iin geerlidir,
nk bu iki musik leti, mnhasran insann btnnn bir imaj olarak tasavvur
edilmilerdir.238 Mesel bunlardan kitaraya (Yunanca: hitara, Ltince: cithara) gz
atacak olursak, bu musik letinin T ev ratta zikredilen brance kinnor olduunu
grrz.239 Kendisi aynen eski ada olduu gibi hem nee ve sevin zamanlarnda,
festivallerde, zafer ve bayram gnlerinde hem de zntl zamanlarda, mtemlerde
alnmaktayd. Bilhassa obanlarn, kadn ve fhielerin musik letiydi.240 Hristiyan
y a z a r la rn ok saydaki k ita r a y o ru m larn bir ka te m e l p re n sib e in d irm ek

236David Wulston, The Tuning of the Babylonian Harp, Iraq, (XXX, Part 2, Autumn 1968), s.225226; H. G. Farmer, T he M usic of A ncient M esopotam ia, s.250-254; Helm ut G iesel, Studicn zur
Symbolik der Musikinslxumenle im Schrifltum dor alien und mittclalterlichen Kirche (Von den Anfaengen
bis zum 13. Jahrhundert, Regensburg 1978), s.25-29.
237H. Giesel, a.e., s.39-40.
238a.e., s.125.
239a.e., s.123. Bugn bile hakknda kesin bilgiye sahip olunmayan kinnorun ne bir eng ne de bir ud
olm ayp Y u nanllarn m usik leti olan kitara ile benzerlii olduu ve bazan k eli eng ile
kartrlmasna ramen bir eit lir olduu bugn genellikle kabul edilmektedir. Bk. not 233.
240Temmuzun unvanlarndan birinin oban olduunu burada belirtmeliyiz. Fhieler ve kadnlarn
da ak ve bereket tanrsyla ilgisi aktr. Ayrca bk. H. Giesel, a.e., s.124-125.

254

mmkndr. Bu temel prensipler, psalterium (eng) iin de aynen geerlidir. kitarave

psalterium hakkndaki yorumlarda 1. bu iki musik letinin d grnm, yani ekli; 2.
letin n e le rd e n yapld; 3. letin yapld m alzem enin kullanl; 4. icracnn
hareketleri; 5. ses retimi; 6. ortaya kan musiknin karakteri ve tesiri esas hareket
noktalarn meydana getirmektedir.241
Buna ilve olarak psalterium hakknda orta ada k itaranm kinden farkl bir
tasavvur daha vardr, psalterium (Yunanca ekliyle psalterion) Aristonun Problemata
adl eserinde bahsettii keli eng olup, brance nevel (nebel) adl musik letinin
karldr. Geri bu dnce zerinde de pek ok mnakaalar mevcutsa da, bugn
genel eilim, bu letin eng olduu ynnde bulunmaktadr.242 Yunanca yazlm eski
m etinlerdeki psalterium yorumu da daha nce belirttiimiz gibi kitarannkine ok
benzem ektedir. O da kitara gibi btn olarak vct ve ruh eklinde insan temsil
etmektedir. Ambrosius (333-397)dan bu yana Allahn tecelli ettii veya Allahla bir
tasavvur edilen insan vcdu, zellikle sann vcdu, hatta sann kendisi telkki
edilmitir. Yani bu grn tem elinde yine eski an armonis psyche nazariyesi
yatmaktadr. Bylece be nazariyeden hareket edilerek Allahn tecellisi olan insan
musik letiyle mukayese etme sonucuna varlmtr. Ayrca eng, biimi bakmndan
gen, yani delta harfi eklinde olduu iin de teslisle birletirilmitir.243 Asl nemli
olan, psalteriumun, sadece insann imaj olan kitarann karsnda ilh meneli bir
musik leti olarak yer alm olmasdr. Bu yzden de T evratn ilk evirileri olan
Septuagintde ve Vulgatede Tanrnn szleri kabul edilen nedelerin (psalm) hep
psalterium refakatinde sylendii kabul edilmi; hatta kitara refakati ile okunan bir iki
yerde ldnnor kelimesi de psalterion olarak tercme edilmitir.
Bu grn balangcn Byk Basiliusun yorumlarnda gryoruz. Fakat ondan
evvel ilk defa Kayserili Eusebius (M.s. 2607-340?) psalteriumun biimi hakknda bilgi
vermitir. Bu bilgiye gre psalterium, musik letlerinin en dik olandr ve sesi alttan
deil stten gelmektedir. G erekten de engin ses ana stte bulunm akta ve ses
telleri yukardan aaya doru inerek ses ubuuna balanmaktadr. skenderiyeli
Origenes (185-254) de her iki musik leti arasnda sembolik m n bakmndan bir
ayrm yapm ve bu iki musik letinin b irb irin e zt k avram lar ifade ettiini
sylemitir. skenderiyeli Athanasius (295-373) da Eusebius gibi bu lette sesin stten
geldiini belirtmitir. Asl bu grn temsilcisi saylan Byk Basilius (330-379)
kendisinden nce yaam olan Eusebiusu okumu olmaldr, nk o da bu iki
musik letini kar karya koyarak ve bu letlerin yap tasvirlerinden hareket ederek,
bu ztl st ve alt ztl ekline getirmitir. Hatta efaatin yukardan (rhlkuds)
geldiini gstermek iin, nedelerde muhtelif musik letleri yer ald hlde, nedeler
kitabn sadece psalteriuma izafe etmitir. Zira musik leti olarak yalnz psalterium

241H. Giesel, a.e., s.125.

242a.e., s.136-137: Ahd-i A tkin Yunancasnda (Septuagint) nevel, bazan kinnor, kitara diye
tercm e edildii hlde daha ok psalterion kelim esiyle kalanmtr. Ltincesinde ise 17 defa nevel
psalterion, eklinde evrilmitir. Bu bilgiye dayanan H. Gisel psalteriumun eng olduunu kabul ediyor.
243Nasl eski ada telli sazlar-lir ve engtanrlar ve tanralar temsil ediyor idiyse, orta ada da
bu tasavvur az ok bir deimeyle devam etmitir. Ayrca bk. H. Giesel, a.e., s.138-139.

255

melodileri yukardan alr; oysa kitara ve lirde mzrabn yardm ile sesler musik
letinin alt ksmndan alnr.244 Bylece Basiliusun bu alt-st ztlna dayanan
yorumundan sonra gelen yorumculara sonsuz din tefsir imknlar hazrlanm olur.
Sonu olarak orta ada da psalterium teki musik letlerinden ayrlr. Kendisine eski
ada bahedilen kutsallk vasf da bylece aynen devam eder, psalterium a kilise
babalarnn atfettikleri balca vasflar unlardr: 1. O, btn musik letlerinin en
drst olandr, onda ters ve eri hi bir ey yoktur.245 2. Sesini, aadan deil
yukardan alnmakla verir. 3. nsann vcduna gre biimlendirilmi, hi bir erilik,
brlk olmakszn tanzim edilmitir. 4. Hepsinden nemlisi, yksek ve lh dzeni
terennm etmek iin ruhlandrlmtr. Dnyadaki dier musik letleri gibi ad ve
dnyev ruh ile almaz.246
psalteriumun kitaradan farkl yorumlanmasna ve bu iki musik letinin, biribirine
zt olarak kar karya getirilemelerine ramen kilise babalar, d grnlerinden ve
onlar iin kullanlan m alzem eden hareket ederek, bu iki musik letini de insan
ruhunun ve vcdunun imaj olarak tasavvur etmekle, onlar yine de biribirine
yaklatrmlardr. Nitekim, kitarann da maddeden ok ruhla ilgili olduu onun en
belli bal yorumlarndan biri olan etin ldrlmesi (mortificatio carnis) yorumunda
grlr. Bu yorum ilk defa skenderiyeli Athanasius (295-373) tarafndan yaplmtr.
Bu yorumla, Athanasius, bu musik letinin zerine gerilmi olan barsaktan teller
d o la y siy le v c d u n ld r lm o ld u u n u ile ri s r e r e k bu g r n
temellendirmitir.247 Bu deyim ve yorum btn Yakndouya yaylm ve standart bir
deyim olmu; orta a edebiyatnda XV. yya kadar muntazam bir ekilde devam
etmitir.248
C.
Hristiyanln aracl ile islm dnyasndaki musik rislelerine geen eng ve
musik ile ilgili bilgiler:
IX. yyn ortasndan itibaren musik hakknda yazlm btn mehur Yunanca
eserler Yunancadan veya Sryaniceden Arapaya evrildiinden, kilise babalarnn bu
yorumlar mslman kltrne de gemitir.249 Bylece islam devirde yazlm musik

244H. Giesel, a.e., s.58, 137-138.

245engnmede, eng kendisini anlatrken bu dnceye ok uygun den u beyti syler:
Dilm kldur veli klca hatsuz
Dilmden gelmedi klca hat sz (b. 892)
246H. Giesel, a.e., s.151-156. engnmede eng, ruh dnyasnn habercisi olduunu yle syler:
Cemdiysem ne var retde zahir
VelT lutfum ne cndur bir gr hr
Szm can srrn kre eyler
Gnl gynklerine re eyler
nildm hep haberdr cn elinde
Bugn Ysuf benem Kencn elinde (b. 880-882)
247H. Giesel, a.e., s.137.
248a.e., s .127-128, 130-136. Kitara iin bk. s.126-135; psalterium iin bk. s.140-149. psalterium a
superiori sonat kitara ab inferiori sonat olmas hk. bk. s.153-156 ve 157-159
249H. G. Farmer, The Music of Islam, The New Oxford History of Music, C. I, s.458-459.

256

rislelerinde insan duygulan ve vcduyla telli sazlar, bilhassa ud arasnda bir ilgi
kurulduunu XV. yya it Kitb KefiPl-Humam adl bir musik rislesinde gryoruz.
Burada verilen bilgiye gre, on telli udu icadeden El-Farab, bir mezarlktan geerken
bir cesedin bacaklarndaki alm damarlar grerek, onlar sayar; on tane olduunu
tesbit ederek icadettii uduna on tane tel gerer.250 Fakat bu rislenin yazar, en iyi
udun oniki teli olduunu, nk insan vc du nd a 360 tan e sinir, yani d am ar
b u lu n d u u n u , ud un da oniki ta n e teli olup her bir tel otuz tan e ince ipliin
bklmesiyle meydana geldiini bylece 12 x 30 = 360 rakamnn elde edildiini ve
insann fizik yapsyla, udun telleri arasnda karlkl bir uyum bulunduunu syler.
nk bir kimse eliyle tutup udu ald zaman insan vcdunun btn sinirleri, udun
kard melodilerle tam bir uygunluk iinde olacaktr.251
Yine bn Salamann (IX. yyn ikinci yars) anlatt bir baka efsaneye gre, Hz.
Adem in olu Kbilin oullarndan Lamek, yaland srada bir oul shibi olur. Ne
yazk ki bu olan ocuu be yandayken lr. Olunu ok seven Lamek bu olaydan o
kadar ok znt duyar ki bu ceset para para oluncaya kadar veya kendisi lnceye
kadar olu gzlerinin nnde bulunsun diyerek onun cesedini bir aaca asar. Zamanla
ocuun cesedinden sadece bir bacak, ayak ve ayak parm ak lan aata asl kalr.
Lam ek bir odun paras alr; ondan kala eklinde ses ana, bacak eklinde ve
u zunluunda boyun, ayak byklnde akort kutusu (ibzlm), ayak p arm aklar
byklnde akort kulaklar (malavl) yapar ve sinirler eklinde de ses telleri takar;
alp alamaya balar. yle ki gzleri kr oluncaya kadar bu musik letini alar.
Onun yapt bu let, bir aa parasndan yapld iin cd adn alr.252
slm musik rislelerindeki bu izahlar, insanla telli saz arasnda ba kuran kilise
babalarnn syledikleriyle uyumaktadr. Ayrca kitarann yorumlarndan biri olan
etin ldrlmesi grnn akislerini de l adamn damarlarnn saylmasnda veya
L am ek in olunun lm nde yansd muhakkaktr. te ayn insan-musik leti
ilikisinin en g n m ede de yer aldn grmekteyiz. Z ira engnm enin ikinci
blm nde anlatlan engin maceras hem kilise babalarnn kitara ve psalterium
hakkm daki yorum laryla hem de slm devrede yazlm musik rislelerindeki
bilgilerle uyumaktadr. Kilise babalar, kitara ve psalteriumu, bizzat insan imaj
olarak yorumlarken, bu musik letlerinin d grnm lerinden yani ekillerinden,
yapldklar malzemeden, letlerin rettikleri seslerin etkisinden hareket etmilerdir.
engnm ede de eng, d grn bakmndan insana benzetilmitir. Ayrca ona,
insana it btn duygular ve dnceler yklenmitir. Bir de eserde eng ile insan
arasnda yaplar bakmndan mecaz paralellikler kurulmu ve her ikisinin de asl
maddesi olan ansr- erb aaya indirilmitir. yle ki engin ses anan meydana
getiren aa, insann vcdunu, maddesini (toprak), ses anann zerine gerilen hu
derisi insann gzelliini (su), ipek tellerden yaplm ses telleri, insann sesini, ruhunu
(ate), at klndan yaplm perdeleri ise insann iradesini, dnme gcn (hava, ruh)

250a.ml., Structure of the Arabian and Persian Lute in the Middle A ges, JRAS (1939) 50.
251a.e., s.51.
252H. G. Farmer, The Kitb al-Malhi of Abu Tlib al-Mufaddal ibn Salama, JRAS (1938), C. 39

257

temsil etm ektedir. stelik eng nm ede de engi meydana getiren m alzem enin
kaynaklar olan atn, aacn, ipek bceklerinin ve hunun sonuta lm leriyle
neticelenen hikyelerini de yine kilise, babalarnn yorumlarna balamak mmkndr.
Z ir a bizim h iky em izd e de A th a n a s iu s un k itaras gibi etin yani m a d d e n in
ldrlmesi sonucunda engin unsurlar olan ipek telleri, deri, perdeler ve ses ana
meydana gelmitir. Btn bunlarn yan sra, eski an grlerine dayanarak kilise
babalarnn psalterium hakknda yaptklar yoruma benzer bir yorumun, engnmede
eng iin yapldn gryoruz. Nasl eski ada kutsal evlilik treninde Temmuz, bir
insanda, mesel sin hkmdar ddin-Daganda, tanra nanna ise tanraya hizmet
eden bir yksek rhibenin ahsnda canlandrlmakta, eng ve lir, bu hem gerek hem
sem bolik tanr ve tanraya it musiki leti olarak kutsal telkki edilm ekte ve
dolaysiyle onlarla zdelemekte, hristiyanlkta Allahn tecelli ettii say temsil
etmekte ise, engnmede de Allah ile bir olmak isteyen insanla aynlemektedir. te
bu yzden engin te re n n m le ri ok etkilidir. O, tpk eski ada olduu gibi
engnmede de aladnda herkesi alatr; gldnde herkesi kendisiyle beraber
neelendirir, gldrr. Tanry arayan her trl insan onun peinden gider; hatta
m addiyta ve bu dnyaya bal insanlar da onda kendilerinin anlayamayaca bir
byl hava bulurlar, bu havayla bylenirler. te bu yzden orta ada, Tanrnn
(ruhulkuds) melodilerini terennm ettii sylenen kilise babalarnn engi nasl teki
musik letlerinden stn tasavvur edilmise, engnm enin engi de btn dier
musik letlerinin stnde tutulmutur. engnmede tasvir edilen musik faslnda
teki musik letlerinin hepsi onun emrinde sraya girmilerdir.253
Bylece kilise babalarnn eski a kltrne bal olarak gelitirdikleri bu
d n celeri, hem szl g e le n e k le hem de m usik ris le le ri ve d i er b en zeri
ansiklopedik eserlerle btn Yakndouya yaylm ve zaman iinde engnm eye
doru uzanmlardr.
D.
Smer, Akat, Bbil ve ran kltrlerinde Milt ncesi yllarda yazlm baz
eserlerin eng ve engnme ile ilgileri:
Fakat eski a Mezopotamya musik ve kltrnn dolayl yollardan mirass olan
mslman yazarlar, telli musik letini sadece insanla zdeletirmekle kalmam; daha
da ileri giderek onu aala, kula, ipek bcei ile birletirmi; bylece telli musik
letini eski an aa ve bitki tanrsna ve sembollerinden biri ku olan ak ve bereket
tanrasna balamlardr. yle ki, miisliiman bilginler ve yazarlar Yakn dou
milletleri arasnda nem bakmndan lirin yerini alm olan udun melodilerinin neden
gzel olduunu izah eden efsanev hikyeler anlatm lardr. B unlardan biri u
hikyedir: Udun anan meydana getiren aa bir zamanlar kendi zerine konan
kularn tn, yani melodilerini ve arklarn iine sindirdii iin byle gzel ses
karmaktadr; veya udun ses anan meydana getiren aa ile uda gerilen ipek teller
arasnda bir uyum vardr. nk ipek telleri meydana getiren ipek bcekleri, aacn
yapraklarn yiyerek beslenmi ve yaamlardr. Yani ipek bcekleri maddeyi temsil

' 53engnme, b. 795-806.

258

etmektedirler. Maddenin lm sonunda ruh maddeden kurtularak bir kelebek hline

gelecek, ipek teller de bu maceray terennm edecektir. Veya ipek teller, yine aacn
dallarna sinmi oian ku seslerini terennm etmektedirler, ite ud, kendisini meydana
getiren bu malzemenin seslerini kard iin byle gzel bir sese shiptir. Bylece
eski ada ku ve kelebein, ruhun sembol olduunu bildiimize gre bu sesler ayn
zam anda ru hu n sesi oluyor.254 Kuun eski ada ve islmiyette zellikle ruhun
sembol olduuna dir bk. G. Widengren, Mesopotamian Elements in Manichaeism, s.
150, 151 not 1. Kelebek iin bk. S. Langdon, Sumerian Epic of Paradise, s. 31, not 2.
Divan edebiyatnda ise ruh dima kafes olarak dnlen vct zindannda haps
olmu bir ruh olarak tasavvur edilir. Kelebein de ruhla ilgisi slm musik rislelerinde
aka o rtay a konuyor. Bu keleb ek tasavvurunu eski Y u n a n d ncesind e de
gryoruz. Bk. bu aratrmada not 252 ve ilgili yer. Nitekim engnmede de cevab-i
meftl blmnde anlatlan ipek tellerin hikyesi, islm musik rislelerindeki udun
sesinin gzel olm asna sebep olarak gsterilen ipek bcekleriyle ilgili hikyeye
benzemektedir. yle ki engnmede de ir engin ipek tellerine, senin sesin neden
bu kadar gzel kmaktadr? diye sorduunda u cevb alr: Hz. Eyyp hasta olup,
vcdunda yaralar alr. Bu yaralar zerinde kurtlar oluur. Hz. Eyyp iyi olmak ve
bu k u rtla rd a n ku rtu lm ak iin A llaha du eder. O nun dus kabul olur olmaz
vcdundaki kurtlar Hz. Eyyb terkederek etrafa yaylrlar. Bir bl bir ovadaki
byk bir dut aacna konarlar; bu dut aacnn btn yapraklarn ve dallarn yerler.
Sonunda orada koza balarlar. Bu kozalardan ipek teller elde edilir. pek tellerden
trl kumalar, kemer, erit, kuak ve daha baka eitli eyalar yaplr. Bu arada bir
ksm ipek teller, eng yapmcsnn eline geer. O da onlar enge takar. te enge bu
gzel sesi veren bu ipek tellerdir.
Grlyor ki aa-ku-telli musik leti ve aa-ipek bcei telli musik leti
arasndaki ilikileri anlatan islm musik rislelerindeki bu hikyeler, mslman
y a z a r la r n s a d e c e k ilise b a b a l a r n d a n ve Y u n a n c a m usikye it e s e r le r d e n
faydalanmadklarn, fakat kilise babalarna bu fikirleri veren topraklarda yaadklar
iin, mirasna konduklar eski a kltrne it, eski bitki-aa tanrs ile bereket ve
ak tanrasnn telli sazlarla (eng ve lir) ilikisini artk efsanelemi bir ekilde
aksettiren, kesinlikle szl, muhtemelen eski yazl kaynaklardan da istifade ettiklerini
bize dndrmektedir. Hatta, islm musik rislelerinde ve engnm ede grlen
ku-aa ve aa-ipek bcei ile telli musik leti arasndaki iliki bize cretkrne bir
adm daha attrm ak ta, bizi daha da gerilere gtrm ekte ve Smer edebiyatnda
grdmz hikmet tanrs Enki (ayn zam anda musik tanrs) ile yer alt dnyas
tanrasnn karlamas srasnda, ilk mitolojik oluum anda, m eydana gelen

254H. G. Farmer, Structure of the Arabian and Persian Lute in the Middle A ges, JRAS (1939),
s.50. Kuun eski ada ve islm iyette zellik le ruhun sem bol olduuna dir bk. G. W idengren,
Mesopotamian Elements in Manichaeism, s. 150, 151 nol 1. Kelebek iin bk. S. Langdon, Sumerian Epic o f
Paradise, s. 31, nol 2. Divan edebiyatnda ise ruh dima kafes olarak dnlen vct zindannda haps
olmu bir ruh olarak tasavvur edilir. Kelebein de ruhla ilgisi islm musik rislelerinde aka ortaya
konuyor. Bu kelebek tasavvurunu eski Yunan diinccsinde de gryoruz. Bk. bu Aratrmada not 252 ve
ilgili yer

259

Huluppu aacnn hikyesine iletmektedir.255 Zira ilk frtnalarn kklemi olduu bu

aac Frat nehrinde bulan tamra nanna, onu kendi kutsal bahesine getirerek diker
ve bu aacn nev nem bulmasn bekler. nk o, bu aatan kendisine bir taht,
bir de yatak yaplmasn arzu etmektedir. Ama aacn kknde yerleen ve by kabul
etmeyen ylan, aacn gvdesine yerleen kara kz Lilith, aacn tepesinde yuvasn
yapan Anzu kuu ve yavrular yznden bu isteini elde edemez. Bu yzden nanna
nce kardei gne tanrs U tudan yardim ister; ondan yardm alamaynca, kendisinin
vey kardei ve yar insan, yar tanr kahraman Glgamtan yardm ister:
0 Utu, in the days when the fates were decreed
When abundance overflowed in the land,
when the sky God took the heavens and the Air God the
earth
when Ereshkigal was given the Great Below for her domain
T h e G o d of W isd o m , F a t h e r E n k i, s e t s a il f o r th e
Underworld,
and the Underworld rose up and attacked him . . . .
At that time, a tree, a single tree, a huluppu-tree
was planted by the banks of the Euphrates.
The south wind pulled at its roots and ripped at its branches.
Until the waters of the Euphrates carried it away.
1 plucked the tree from the river;
I brought it to my holy garden.
I tended the tree, waiting for my shining throne and bed.
Then a serpent who could not be charmed,
made its nest in the roots of the tree,
The Anzu-bird set his young in the branches of the tree,
And the dark maid Lilith built her home in the trunk
I wept
How I wept!
(Yet they would not leave my tree)
Utu, the valiant warrior, Utu,
would not help his sister, nanna.
As the birds began to sing it the coming of the second dawn,
nanna called to her brother Gilgamesh, saying.256
Hikyenin sonunda Glgam, ylan ldrp aac baltasyla keserek; nannaya
istedii taht ve yata yapar; nanna da buna karlk aacn kklerinden pukku,
tacndan ise mikku yaparak onlar Uruk ehrinin kahraman Glgama hediye eder.257

255B u aacn daha sonra Tevratta (Tekvin III 5,22,23) iyilik ve ktlk bilgisinin aac, Kuranda ise
Tuba diye adlandrlan cen netteki aala ilikileri olduu muhakkaktr. Bu konunun aratrlmas
gerekmektedir. Ayrca bk. D. Wolkstein and S. N. Kramer, inanna, s.144-145.
256a.e., s.5-7; ayrca bk. s.137-146.
257a.e., s.9.

260

te bu Smer Huluppu aac hikyesinde grlen aa-Anzu kuu ve aa-kara kz

Lilith ilikilerini slm musik rislelerinde grdmz aa-ku-musik leti, aaipek bcei-m usik leti ilikisine b a lam ak m m kn grn y or. nk bu
hikyelerde tabiata paralel olarak aala ku, aala trtl veya ipek bcei birbirinden
ayrlmaz bir btnn paralan gibidir. Bugne kadar Huluppu aacnn gvdesine
yerleen kara kz Lilithin kimlii zerinde kesin bir ey sylenememitir.258 Fakat,
ancak bir ka bin yl sonra yazlan slm musik rislelerindeki aa-ipek bcei ve
telli musik leti ilikisini grdkten sonra, aacn gvdesinde yerleen bu kara kz
Lilithin ipek bcei cinsinden bir trtl olabileceini daha aklkla dnebiliyoruz.
M esel Glgam ylan ldrp, aac kesince, bu kara kz Lilith evini ykarak
yabanlara gider:
And Lilith smashed her home and fled to the wild, uninhabited places.259
Bu ifade dahi aka gsteriyor ki ipek bcei cinsinden bir trtl, kozasn
p a r a la y a r a k k e le b e k ek lin e d n p a a ta n u z a k la m tr. Ayn ekilde
en gn m ede de Hz. Eyybden ayrlan bcekler yabana yaylyorlar, nihyet bir
bl ulu bir dut aacna m ve orada koza balamlardr. Ahmed-i Da de Hz.
Eyybden ayrlan kurtlarn yaban yerlere daldklarn yle anlatr:
Perakende olup bir ka zamanlar
Taldlar beyaban ire anlar
Geztip sahra v yaz tag iinde
ridiler meer bir b iinde
Var idi bir byk h tut aac
Alurd serv-i cennetden harac (1006-1008)
engnmede de kara kz Lilith gibi geni bir sahaya yaylan bu kurtlarn bu kadar
u z a k y e r le r e g id e b ilm e le r i iin a n c a k k e le b e k h lin e d n m o lm a la r
gerekmektedir. Yani, aradaki ok byk zaman aamasna ramen, tabi olarak aaipek bcei ilikisi her iki m etinde devam etmi ve buna ilveten ipek bceinin
kelebee dnm eklini tasavvur etmeyi yine her metin de okuyucuya brakmtr.
Yalnz ne var ki, slm musik rislelerinde ve engnm ede grlen aa-kumusik leti ve aa-ipek bcei-musik leti eklinde l iliki, nannanm Huluppu
aac hikyesinde musik letini iine almamakta, yalnz ikili bir iliki olarak aaAnzu kuu ve aa-bcek (trtl) ilikisi olarak kalmaktadr. Belki de n an n ann
G lgam a hediye ettii ve baz bilginlerce birer musik leti, b azlarn ca ise
hkmdarlk almeti as ve yzk olduu sylenen pukku ve mikkunun kesin olarak
ne olduklarn tesbitle bu son akta kalan halka da tamamlanacaktr. Biz burada

258a.e., s.142. Lililh adna Musev mitolojisinde de rastlanr. Bu mitolojide Lilith A dem in ilk karsdr
ve ktl temsil eder. Ayrca bk. 'lAngelology, The Jewish Encyclopaedia (New York-London), C.I, s.
595
^ a .e ., s.9. pek bcei, kk kurtuk, kelebek ve pervane hakknda bk. Gnl A. Tekin, FeyzFnin
emc Pervanesi, T U B A 15 (1991)

261

sadece pukku veya m ikkudan birisinin veya ikisinin de bir musik leti olabilme
ihtimlini belirtm ekle yetineceiz; bu meselenin aklk kazanmasn bekliyeceiz.
Btn bu benzerliklere ramen engnme ve slm musik rislelerindeki bu aa-ipek
b cei ve aa-ku h ak k nd ak i hiky elerin d o ru d an doruya H u lu p p u aac
hikyesinden kaynaklandn tabi ki syleyemeyiz, ama engnmedeki kutsal aa ile
Smerde cennet gibi bahede kk salm Huluppu aacn Hayat aacna balayacak
z e llik le r b u lab iliriz. F a k a t bu iki eser arasn d ak i geni zam an iinde szl
geleneklerden ve dier yazl kaynaklardan olumu bir zincirin varln da kabul
etmemiz lzmdr. Nitekim bu zincirin halkalarndan bir tanesi M.. 1. yy ile Milt
arasndaki bir zamanda yazlm Pehlevce Draht-i Asrig adl bir hikyedir.260 Zira
bu eser (H uluppu aac, Draht-i AsrTg ve engnme) iki hususta benzerlikler
gstermektedir: 1. Hem Huluppu aac, hem de Draht-i Asurig, hem de engnme ve
slm musik rislelerinde aa, bceklere, insanlara bir gda, yiyecek kaynadr ve
kular iin yuvadr. 2. Yine bu eserde aatan yaplan letler ve objeler n plnda
yer almaktadr. Nitekim Huluppu aacndan nannaya taht ve yatak, pukku ve mikku
adl iki let yaplmtr. Diraht-i Asrig ve engnmede ise aatan yaplan letler
n e m li b ir y e r t u t m a k t a d r . B u n la r b ir a z il e r i d e , bu iki e s e r b irb ir iy le
karlatrldnda gsterilecektir.
Asl Draht-i Asrig hikyesini, Huluppu aac hikyesiyle engnme arasnda
bugn kopmu grnen zincirin bir halkas yapan nemli bir zellik daha vardr:
Draht-i A srigde aa, kandisinden musik leti yapldn sylemezse de, bu
hikyenin teki kahraman kei, kendisinden eng ve eng ilesine mensup musik
letleri yapldn belirtir. engnm ede ise hem aa, hem de hikyenin teki
kahram anlarndan keinin paralelinde bulunan hu, kendisinden yaplan letlerin
arasnda engi de sayarlar ve engin yapmnda kullanldklarn uzun uzun anlatrlar.
Bylece:
Huluppu aac hikyesinde: aa-ku-trtl (ipek bcei)-aacn yiyecek kayna
olmas-aatan yaplan letler.
D raht-i A s n g de: aa-ku-aacn yiyecek kayna o lm a s-a a ta n yaplan
letler / / kei-keiden yaplan yiyecekler-keiden yaplan eyalar-musik letleri.
en g n m ede: aa-ipek bcei (k)aacn gda kayna o lm as-a atan
yaplan letler-eng / / hu-hudan yaplan yem ekler-hudan yaplan eyalar-musik
letlerinden def ve eng,
eklinde bir em a yaparsak, en g n m enin aa, ipek bcei ve ku ilikisi
bakmndan Huluppu aacnn hikyesine, aatan veya hudan musik leti eng ve
def yaplmas bakmndan ise Draht-i Asrlge yaklatn, aacn gda kayna olmas,

260C. J. Brunner, The Fable of the Babylonian Tree, Part I and Part II, JNES No. 3-4 (JulyOctober 1980), s. 191-203, 291-303. Ayrca Huluppu aac ile Hayat aac ve bunlarn musev geleneine
geii iin bk. G. Widengren The King and the Tree o f Life in Ancient Near Eastern Religion (Uppsala
1951), s. 5,10 vd.

262

aatan eya ve letler yapma zelliinin ise eserde aynen devam ettiini grrz.
D em ek ki H uluppu aac hikyesi, sadece aacn musik letleri ile olan ilikisi
bakmndan dier iki eserden ayrlmaktadr, dier zellikleri ve motifleri ise engnme
ve Draht-i Asrlg ile paylamaktadr. Belki de Huluppu aacnn hikyesi ile Draht-i
Asrlg arasndaki geni zaman aamasnda eitli versiyonlar ile szl ve yazl olarak
devam eden hikyeler zincirinin bir yerinde halkalarndan bir tanesine musik letleri
de eklenmi olmaldr. Zira geni zaman aralklar ile birbirinden ayrlan bu eserlerin
arasnda daha bir ok kopuk halkalarn bulunmas tabidir. Nitekim Draht-i AsrTgin
kaynaklarndan birisi olan eski Bbil dilinde yazlmIlgn-Hurma mnzarasmda
sadece iki aacn hikyesi bulunmakta olup, hikyedeki lgnn yerini keinin almas
daha sonraki bir zamana rastlamaktadr. imdi bu sylediklerimizi tevsik etmek iin
Draht-i Asrlg ile onun kaynaklar zerinde durmak, sonra da Draht-i Asrlg ile
engnmeyi karlatrmak gerekiyor.
D raht-i Asrlg Pehlev alfabesiyle yazlm bir O rta Farsa m ecm ua iinde
bulunmaktadr.261 Pehlev edebiyatnn mahsllerinden olmakla birlikte, orijinalinin
eski Bbil ve Asur edebiyatna indii hem metne verilen Asur yani Bbil aac
adndan, hem de bu metne benzeyen eski Bbil dilinde yazlm lgn ve hurma, ve
Akata yazlm st ve defne
arasndaki birer m nzara olan iki m etnin daha
bulunmasndan anlalmaktadr.262 Draht-i AsrTgin hi deilse bir ksmnn kayna
olan bu iki metin, eski Bbil ve Akat devrelerine it olup, eski Bbil diliyle olan bu
dilin ok az bilinen bir lehesiyle, m uhtem elen Enunna lehesi ile yazlmtr.263
Fakat bu Bbil metni de, daha eski bir edebiyata, yani mitolojik bir giri, mnzara ve
sonu olarak ksm zerine kurulm u Smer m nzara edebiyat geleneine
b a l a n a b i l m e k t e d i r ki bu nu da A k a t a y a z lm o la n S t ve D e f n e
m nzarasm dan anlamaktayz.264 Nitekim C. J. Brunner de S trabonun zikrettii
ran da Mildn ilk yllarna it bir halk arks olan hurm a aac arksnn ifti ile
oban (Enkidu-Dumuzi) arasndaki bir Smer mnzarasm dan etkilenerek Pehlev
edebiyatndaki son eklini alm olduunu sylemektedir.265 Esasen Brunnerden 20 yl
nce Lambert de Pehlevce Draht-i Asrlg yazarnn sadece eski Bbil dilinde yazlm
olan lgn ve hurma arasndaki mnzaradan faydalanmadn, baka kaynaklar da
kullandn belirtmektedir.266
Ahikar hikyesinden anladmza gre, Smerde balayan mnzara geleneine
uyarak Bbilde ilk ekillerini alan bu aa ile keinin mnzaras (Draht-i Asrlg),
daha sonralar bat ran a oradan da btn Yakndou lkelerine yaylmtr. Bu

261Buradaki Asurg kelimesi Bbil lkesine iaret etmektedir. Bu konu iin bk. C. J. Brunner, a.e.,
Part I, s .191, not 1. Draht-i A srlgin metninin neri, Farsa ve Franszca tercm eleri iin bk. C. J.
Brunner, a.e., Part I, s.191-193; ngilizce tercmesi iin bk. a.e., Part II, s.291-313.
262W. G. Lambert, Babylonian Wisdom Literature (Oxford 1960), s. 150-154, 164-165.
263a.e., s.151.
264a.e., s.154.
265C. J. Brunner, a.e., s.196, bk. not 272-273.
266W. G. Lambert, a.e., s.154; Ilgn ve Hurma (Tamarisk and Palm) adl mnazarann eski Babil ve
Asur dillerindeki metinlerinin neri ve ngilizce tercmeleri iin bk. a.e., s.155-164.

263

yaylta bilinen en eski nshas, Aram diliyle yazlm M.. 5. yya it A hikar
hikyesinin byk bir rol olmutur. Zira daha A kam enitler zam annda Ahikar
hikyesinin iinde Kei ve boya kk hikyesi yer almtr.267 Kaynann Bbil
metinleri olduunu bildiimiz Ahikar hikyesi, iinde tad ata szleri ve nasihatler
dolaysiyle btn Yakndou lkelerine ok erken devirlerden itibaren yaylmtr.
H atta Draht-i Asrlg, Yahudilerin Tobit ve byk bir ihtimalle Daniel hikyeleri ve
K uranda geen Lokman hikyesi, Ahikardaki bir ok hikyelerle ilgilidir.268 te
gerek randa szl gelenekteki hurma arks ekliyle, gerekse Ahikar hikyesi iindeki
kei ile aa arasnda geen m nzara ekliyle konu, Pehlevce Draht-i Asrlgin
yazlmasndan ok nceki yzyllarda btn Yakmdouda tannmtr. Nitekim M.. 4.
yyda Theophrastus, hikyeyi Yunan din trenlerine gre deitirerek Acichams adiyle
kalem e almtr. O nun hikyesini M.. 3. yyn balarnda Tarentum lu Leonidasm
nazma ektii Acicharus takip etmitir. Romallar arasnda da bilindii, hatta popler
olduu, P o m p e ide re s im le r le ve yazyla bu hikyeye te lm ih y a p lm a sn d a n
anlalmaktadr. Ayrca imparator Domitian (M.s. 79-96), asma bahelerinin saysn
sralarken szleri arasnda bu hikyeyi iktibas etmitir. Nihyet Babrius, mild 1. yyda
bu hikyeyi nazma ekerek, ona klsik eklini kazandrmtr. Bylece Ezop hikyeleri
arasna dhil olmutur.269 u hlde hem szl hem de yazl kaynaklarda deiik
biimlerde var olan bu hikye, Pehlev edebiyatnda M.. 2. yy ile Mildn ilk yllar
arasndaki bir zamanda yazld tahmin edilen Draht-i Asrtgde son eklini almtr.
F ak at bu hikyenin yaylma gc ve devam etmedeki srar o kadar kuvvetlidir ki
Yakmdouda, islmiyetten sonraki devrelerde de u veya bu ekilde kendisini devam
ettirdiini gryoruz. N itekim bu hikyenin izlerine XV. yym T rk e D ivan
edebiyatna it eserlerinden engnm ede rastladmz gibi, ondan nce XIII. yy
sonlarnda randa Sadnin kaleme ald; fakat bugn kaybolan engnmesinde de
rastlamaktayz. Nihyet son olarak 1843 ylnda istinsah edilmi ra n daki Musev
cemaatine it bir Farsa el yazmas mecmuasnda da ayn hikyenin Mi u Rez kei ve
asm a adiyle yer aldn grmekteyiz. C. J. B run nerin bildirdiine gre bu son
h ik y e n in d e P e h l e v c e D r a h t - i A s rlg ile p e k ok m t e r e k n o k t a l a r
bulunmaktadr.270
Biz de kei ile hurma aac arasnda bir m nazara olan D raht-i Asrlg ile
engnm e arasnda baz benzerliklerin hemen gze arptn grmekteyiz. H er
eyden nce engnm enin ikinci yars, eng ile ir arasnda geen konumalara
dayand ve hikye kahram anlar kendilerini m iinzaralarda grld vehiyle
vmekte olduklarndan, eserin bu ksm, mnazara trnn slp zellii olan vg ve
diyalog zerine kurulm utur. D raht-i Asrlg ise kesinlikle m n zara tr nd e
yazlmtr. Yani eserde biribirine kar olan iki kahramandan hangisinin daha stn
olduu ispat edilmek zere, bu iki kahramann kendi vglerini ihtiva eden karlkl

267Brunner, a.e., s.199.

28F. C. Conybeare, J. R endel Harris, A. Smith Lewis, The Story o f Ahikar (Cambridge 1913),
Introduction s.vii-c.
29C. J. Brunner, a.e., Part I, s.199-200.
270a.e., Part I, s.197.

264

konum alariyle hikye yrtlm ektedir. Buna ilve olarak D raht-i A srgden
anlaldna gre bu eser, ark eklinde tilvetle okunm ak zere yazlmtr.271
Nitekim S trabo (M.s. 45) hurm a aacnn Bbil lkesine it bir aa olduunu
belirtirken, hurma aacndan 360 tane nesnenin yapldn anlatan Farsa bir ark da
dinlediini sylediine gre272 her hlde Draht-i AsrTg, Strabonun bahsettii Hurma
aac arks gibi toplantlarda ve din m ersim lerde tilvetle okunm aktayd273 ve
m etnin aralarnda musik letlerinin melodileri yer almaktayd. engnmenin de
hikyesi, musik leti engin etrafnda rlmtr. Yani engnme btnyle musik
ile ilgili bir m etin olduu gibi, eng kendi dilinden kendi hikyesini an latm ak ta
olduuna gre btn metin bir arkdr. Fakat asl benzerlikler bu mterek noktalar
da aan, her iki metindeki ifadeye ve malzemeye it benzerliklerdir. yle ki Draht-i
Asrtgin biri dierinden daha stn olduunu ispat etmeye alan iki kahram an
vardr. Bunlar, hurma aac ve keidir. engnmedeki drt hikye kahramanndan
ikisi ise servi aac ve hudur. Yani her iki hikyede de aa cinsinden birer
kahraman, servi ve hurma aac ile kk ba hayvan topluluundan, yani ayn hayvan
ilesinden gelen birer kahraman, kei ve hu, yer almaktadr. ki hikye arasndaki
kompozisyon ve ifade benzerliini daha iyi gsterebilmek iin nce bu iki aacn, bu iki
eserde ne ekilde ele alndn yakndan incelemek gerekmektedir. Bunun iin de iki
metindeki ilgili blmleri aada aynen kaydetmek her hlde en iyi yol olacaktr:
Draht-i Asrlgde, aa kendisinin ne gibi ilere yaradn gstermek iin kendisinden
retilen eyalar birer birer yle sralar:
9.
10.
home
11.
12.
13.
14.
15.
16.

I am ships planking, I am the mast for sails

They make brooms of me which put in order house and
They make pestles of me which pound barley and rice
They make fans of me for the fires
I am shoes for the farmers, I am sandals for the bare foot
They make ropes of me which bind your legs
they make clubs of me which break your neck
They make pegs of me which hang you upside down

271a.e., Part I, s.192-193.

272Lambert, a.e., s.154; Brunner, a.e., Part I, s.196; Strabo, The Geography of Strabo (tr. H. L. Jones,
Harvard University Press: The Loeb Classical Library, 1966),C. 16, 1,13-15, s.215. Strabo Bbil lkesinde
yetien hurma aac hakknda u bilgileri veriyor: . . . and its other needs are supplied by the palm tree;
for this tree yields bread, wine, vinegar, honey and meal; and all kinds of woven articles are supplied by
that tree; and the bronze-smiths use the stones of the fruit instead of charcoal; and when soaked in water
these stones are used as food for oxen and sheep which are being fattened. There is said to be a Persian
song wherein are enumerated three hundred and sixty uses of the Palm tree . . . . Bu her derde deva
hurma aac ile engnmenin her derde deva servi aac arasnda byk bir benzerlik vardr.
273C. J. Brunner, a.e., Part I, s.192.

265

17. I am fuel for fires which roast you terribly

18. They make boxes of me for medicines.274
e n g n m e de de aa, eserin yazld devirde yani XV. yyda kendisinden
retilmekte olan eyalar yle sayar:
Kamusn heft-reng itdi mlemmac
Girihler balad atd mukattac
Kiminden tahta dzdi taht-i Kurn
Yazld stine yat-i Furkn
Kiminden dzdiler mihrb u minber
Kiminden rahl-i Mushaf levh-i defter
Kiminden dzdiler sultn in taht
Kiminden zinet ald devlet u baht
Kiminden dzdiler sanduk hazine
Kim anda gizleniir gene define
Kiminden dzdiler alat u engz
Kiminden cd u e-t muhtelif saz
Yonup balad atd enge dzdi
cAceb bir eng-i h-henge dzdi (1137-1142, 1145)
Byle aacn kendisinden yaplan eyalar sayp dkm esi daha Sm er devri
edebiyatnda balam bir gelenektir. Huluppu aacnn hikyesinde bu zellii daha
nce grdmz gibi tanra nanna ve bahvan u-kalle-tuda iirinde de ayn zellik
yle ifade edilir:
The beard of leaflets, its beard of leaflets
will be the matting (woven) of the date palm
its offshoot will be the measuring rope;
in the field of the king it will fulfill its purpose.
Its net of fibers will serve in the kings palace for cleaning.275
Ilgn ve H urm a adn tayan eski Bbil diliyle yazlm mnazarada da aatan
yaplan nesneler yle saylmaktadr:
11. I am superior to you, a master of every craft. The [ . . . ]
12. All he has, the farmer has cut from my branch [ . . . ]
13. He produces his spade from my bosom, and with my
spade [ . . . ]
14. Opens [ . . . ] so that the irrigation canal drinks. I have
kept in order the field [ . . . ]

274a.e., Part II, s.291.

275B. Landsberger, The D ate Palm and ils By-Products according to the Cuneiform Sources (Graz
1967), s.10-23.

266

15. And for the moisture of the s o il. . . [ ]

16. I thresh, and corn, on which mankind thrives, I thresh
17
18. All he has: leading-reins, whips, the cover of the team,
and [ . . . ]
19. Harness, the cover of the oxen, the cover of the . ., the
net, the wagon [ . . . ]
20. . . . the farmers equipment, all that exists . . . [ ]
21 .........
22. (In) the kings house? The king eats from my dish, from
[my] g o b le t. . .
23. From my plate. The warriors eat from my bread-basket [

...]

24. The baker takes up flour. I am a weaver, (beating up)

the threads
25. I cloth the tro o p s. [ . . ]
26. of the god. I am the chief exorcist and renovate the
temple. (I am) indeed an aristocrat.276
Btn bu rnekler de gsteriyor ki aatan yaplan eyalar sayp dkmek Smer
devrinden beri devam edegelen ok eski bir gelenek olup hem yazl hem de szl
edebiyatta Ahmed-i Danin zamanna kadar yaamakta devam etmitir.
Hem Draht-i Asrigde hem de engnmede hurma ve servi aalar kendilerini
verken kendi zlerinde bulunan meziyetle vnrler: 1. insanlara yiyecek kayna
olurlar, 2. insanlara ve kulara glge, ferahlk ve emniyet verirler, 3. tepelerindeki
talar yani iekleri, yapraklan ve dallan grnmlerini grkemletirir, onlara lh bir
gzellik salar. Bu meziyetler, insan eli aracl olmadan var olan, aacn kendisinde
bulunan meziyetlerdir. Ksacas bunlar let deildirler. Hurm a aac kendisini yle
ver:
8. For the king eats of me when I newly bear fruit
18. In summer I am shade for the heads of governors
19. I am milk for farmer, honey for noblemen
20. ...
22. l a m a nest for little birds, shade for wanderers
25. My top will be green until the day eternal
26. And those persons who lack bread and wine
27. eat fruit from me till they become filled.277

276W. G. Lambert, Babylonian Wisdom Literature (Oxford 1960), s.159, ayrca bunun baka nshalar
iin bk. a.e., s.153-162.
277Brunner, a,e., Part II, s.291-292.

267

Yukardaki 19, 26 ve 27 numaral msralar, Bbil lkesinde yetien hurma aac

h a k k n d a bilgi v e r e n S trab o (M .. 6 4 -M .s. 2 5 )nun u ifa d e le rin e ne k a d a r
benzemektedir: . . . for this tree yields bread, wine, vinegar, honey and meal and all
kinds of woven articles are supplied by that tree.278 Ayn benzerlikleri engnmede
de gryoruz ve bu benzerlikler yznden engnm ede servi aac olarak takdim
edilen kahram ann gerekten servi olmadn da anlyoruz. Z ira servi, meyvas
olmayan bir aa olduu hlde, engnm'edeki servi, tpk Draht-i Asflgdeki hurma
aac gibi m eyvalaryla insanlar doyuran b ir aa o la ra k ken disiyle vnr.
engnmedeki servi aac sanki cins olarak btn meyva aalarn temsil eden bir
semboldr. Dolaysiyle insanlara yiyecek ve gda vastas olmann semboldr. Bu
grnmyle, engnmenin servi aac hurma aacna byk lde yaklamaktadr.
Nitekim servi kendisini yle anlatr:
Kaan yay fal gelse kudret ile
Gam iderdi Hak ok nicmet ile
Budaklarum tolu drlii yimiden
Nite kim dr sudan ekker kamdan
Turun u ayva v narine ile nr
Cmeyz mz u hem badm u gl-nar
Erk kays aluc zerd-allerden
Dahi sulu ulu eftllerden
cneb cunnab ile armd alm a
Dahi zeytn ile encTr hurm a

Ne drl kim yimi vardur cehanda

Kamusn istesen var idi anda
Ki her bir mevsimi elvn- nicmet
Getrrdm dutar idm ganimet (1083-1089)
Ayn ekilde eski Bbil dilinde yazlm olan Ilgn ve H urm a adl mnzarada
hurma aac insanlara yiyecek salayan bir kaynak olmakla vnrken, lgn aacn,
meyvasz olduu iin kendisinden daha deersiz grr:
22
23
24
25
26
27
28
29

You, Tamarisk, are a useless tree.

What are your branches? Wood without fruit!
My f ru it. . .
....
The gardener speaks well of me
A benefit to both slave and magistrate
My fruit makes the body grow,
Grown men eat my fruit.279

Ayn mnzaranm orta Asur devrine it dier nshasnda u ifadelere rastlanr:

278bk. burada not 272.

279Lambert, a.e., s.164-165.

268

19. I am the successor to the corn goddess, for three months

20. The orphan girl, the widow, the poor man . . .
21. Eat without stint my sweet date . [ . . j280
Draht-i Asrigin aac gibi (I am a nest for little birds, shade for wanderers),281
engnmenin aac da btn kk kulara yuva olmutur:
Kamu kular benm stmde sayvan
Dutar sankim benem taht-i Sleyman
Kanadlarn gerben sa u solum
Nedlmm ttT v Hdhd resulm
Dutard iyn stmde kumr
Geerdi ohbetmde kamu cmrT
Hezr dastan ile blbl katumda
Seher vaktin tururlar hidmetmde (1076-1079)
engnmede de aacn sald glge byk bir nem tamaktadr. Tpk gnete
dolaanlara glge olan Asur aac gibi [n summer I am shade for th e heads of
g o verno rs],282 e n g n m e nin aac da kendi glgesinde insanlarn hoa vakit
geirmesini salar:
Cehn halk benm glgemde rahat
Oluban dinlenrdi h feragat
ovuk ular ile yal emenler
Koyu glgede nazk encmenler
(1090-1091)
veya:
Hazn faslnda kim ahb-i sohbet
Gelp ider idi glgemde ciret (1107)
Akata st ve defne arasndaki mnzarada da defnenin glgesi iyi ve tac
grkemli olmad iin yle yerilir:
12 Your shade is not abundant
13 Your top is not luxuriant283
Brunnere gre Mezopotamyada aalarn estetii, aalarn kral olan ve tacnn
gzellii ile bilinen hurma aacna gre kurulmutur.284 Bu gelenein hem Draht-i
Asrlgde hem de engnmede devam ettiini gryoruz. Zira Draht-i Asrigde
aa kendi ban yle tarif eder:

280Lambert, a.e., s.161.

281bk. burada not 277ye it iir; Brunner, a.e., s. 29]
282bk. burada not 277; a.e., II, Draht-i Asrig, msra 18, s.291
283Lambert, a.e., s.164-165.
284Brunner, a.e., Part II, s.297, not 25.

269

25 My top will be green until the day eternal.285

engnmede ise aa kendi bann grkemliini bir taca benzeterek vnr:
Gneden baum zre tc olurd
Uar kudan haylm bc alurd
(1068)
Cevahirden mzeyyen tc-i farkum
ibm sincb idi krkm de kkum (1115)
H em Draht-i Asrlgde hem de engnmede dikkati eken dier bir husus da
aa ile cin, dev gibi insan d ve insan st yaratklar arasnda bir iliki kurulmu
olmasdr. Nitekim Draht-i Asngde kei, aac yle yerer:
33 You are tall, lofty demon; your top looks like various
demons
34 Who were at Jamseds beginning for a happy age
35 The trouble of the demons was bound fast for mens sake
46 Listen, lofty demon, till I refute you286
Burada keinin, aac cinlerle ve eytn gle birletirmesine sebep rann mill
dini olan Zerdt dinine karlk Mezopotamyada baka bir dinin bulunmasdr. Zira
aa, Smer, Akat, Bbil ve A surda eitli adlarla anlan bitki tanrs ve bereket
tanras ile ilikili, hatta kutsal aa olarak bitki tanrsnn semboldr. Nitekim
h ik y e d e C em d z a m a n n d a b a la n g d a b t n dev ve e y ta n la rn y aratt
problem lere son verildiini bildirmekte olan keinin Smer devrinden beri bilinen
Yaradl D estam na (E num a Eli: Alexander Heidel, T he Babylonian Genesis, 2.
bask, Chicago, L ondon 1951) telm ihte bulunduuna, C em di de gne tanrs
M ardukun yerine koyduuna ve Mardukun byk ejderha (yani kaos = iblis) Taimat
ldrerek kinta dzen getirdiine iaret ettiinden phe yoktur. te bu hikye
Pehlev edebiyatna szl veya yazl olarak getii zaman, M ezopotamyaya it bu
kutsal aa sem bol ra n a yabanc bir din ile ilgili bir kavram olduu iin hem
anlalmazl hem de rana ters den ve tasvip edilmeyen yabanc bir tasavvur olmas
dolayisiyle eytan gle b irletirilm i olm aldr. N itekim kei, aac, b e re k e t
tanrasnn olu olarak grdn u szleriyle zmnen belirtmektedir:
45 I indeed think you are a whores offspring.287
Nitekim aac, eytan gle birletiren ifadeler ne Akat ne eski Bbil devrine it
lgn ve hurm a aac arasndaki m nzarada ne de st aacnn hikyesinde yer

285a.e., s.292, msra 25.

28a.e., s.292.
287a.e., a.y. nanna-Itar kltnde tanrann ayn zamanda btn fhielerin tanras olduunu, bu
m eslei ilk defa onun balattn ve hatta kendisinin de bir fhie olduunu biliyoruz ve buna yukarda
temas etmitik, bk. burada not 226-232 ve bu notlarla ilgili blmler. Ayrca bk. Wolkstein and Kramer,
inanna, s. 17.

270

almtr. Aksine bu m etinlerde aacn kutsalln ve tanrlar arasnda sayldn

gsteren ifadeler bulunm aktadr.288 te hikyenin Pehlev edebiyatna geiinden
sonra deien bu aa tasavvuru, yani aacn insan st fakat eytan glerle dolu
olduu tasavvuru, dolaysiyle cin ve perilerle ilikisi engnmeye kadar uzanmtr.
Zira engnmede aa yle der:
Beniim altumda cinnller tura
Haylm ck firdevs ba
(1072)
Draht-i Asrlgde keinin hikyesine, engnmede de hunun hikyesine gz
attmz zaman aacn hikyesinde olduu gibi burada da keiden ve ahudan yaplan
eyalarn bir bir sayldn grrz. zellikle keiden ve hudan retilen eyalardan
bazlarnn iki eserde birbirine benzemesi, hu ve kei hikyeleri arasnda da ilgi ekici
bir ilikinin bulunduunu dnmemize yol ayor. Bu retilen benzer eyalardan bir
tanesi deriden yaplan parmendir. Mesel Draht-i Asngde kei bunu yle anlatr:
65 They make parchments of me, for the register
66 Accounts and contracts they write upon me.289
e n g n m e de hu kendi derisind en yaz veya nak (resim ) iin parm en
yapldn hemen hemen banzeri ifadelerle yle dile getirir:
Dibat kld ol nazk derlimi
Dzp ahu-yi inden rakk-i RmT
Alup baczlsn ol rakk zre kttb
Yazld cilm hikmet fenn db
Kimine yazdlar Tevrat ncil
Kimine yazdlar tefsir tevll
Kimine dzdi zer-kb leti zer
Kimine yazdlar divn defter
Kimin tasvir idp nakk-i ini
Mzehheb nak zengrl zemini
(1208-1212)
D rah t-i A s rgde kei, kendi ynnden kum alar dokunduunu, elbiseler
yapldn sapan ve mancnklara ip ve urgan, hayvanlara eyer iin kaylar rhipler
iin bele taklan kuaklar yapldn yle syler:
68. They fashion cloaks with the fine goat hair
69. Which nobles and great ones wear over the shoulder
70. They make straps of me which fasten harness
75. Slings and balistas and things of that sort

288Lambert, a.e., lgn ve hurma, s.154, 157: 7. I have no rival among the gods. s.157, 161'. 9. While I
am not (present) the king does nol libate.
289Brunner, a.e., Part II, s.293.

271

76. O ne cannot fashion without me who am the goat

SO.
81.
82.
mine
83.

Many princely garments, clothes for maidens

They keep in packs on to the land of Eran
They make the ritual cord of me of that white hair of
and princely shirts, clothing for the great.290

e n g n m e de Cevb-i h blm nd e p araleli bulunm ayan bu ifadeler,

engnmenin Cevb-i Meftal blmnde yer almtr. pek bceklerinden retilen
ipek teller, kendilerinden kumalar, adrlar iin ip ve urganlar, bele taklmak zere
kemerler yapldn uzun uzun anlatrlar. ok teferruatl ve uzun olan bu blmden
baz rnekler aada verilmitir:
Hnerde sihr idiip efsun okd
Harlr ii atlas diba dokd
Nah u nsinc ile dlbc-i der
Kim oldur hilcat-i hakan u kayser (1033-1034)
Kimi zer-baft kemha-yi Dmk!
Anadur zlnet ehli cmle clk
Katife Deti v ly-i Haty
cAcem cunnablsi Hvrezm-ay! (1036-1037)
Alaca ciibbelik skendernl
Aiia meftun olur brd-i Yemanl (1039)
Dokd balad ekdi eride
Hamyil ba v bend-i ceride
erabe kor kuak dizge kemerden
lik dme tnab-i haymelerden
(1045-1046)
Kei kendi ynnden yay iin kiri yapldm syler:
67. They make strings of me which they bind
bows291
engnm enin Cevb-i Meftl blmnde ipek teller, kendilerinden yay iin
kiri yapldn belirtirken, ayn rnn retimi hakknda keinin ifadesine benzer bir
ifade ile karmza karlar:
Dahi ok drl nziik iler iler
Dmk! yay in Mri kiriler (1047)
Draht-i Asrlgde kei, engnmede hu, kendilerinden yaplan yiyecekleri ve
yemekleri bir bir sayp dkerler. Kei, rettii yiyecekler arasnda unlar saymaktadr:

290a.e s.293.
291a.e., s.293.

272

95. They make delicacies from me such as koumiss and beer,

96. which governors drink, hill chiefs and nobles
98. I am milk and cheese, further butter pastries and curds
99. My buttermilk they make porridge for royalty292
Hayvandan retilen yiyecekleri sayp dkme gelenei de eski Smer mnzara
e d eb iy atn a yani ifti E n k id u ya kar vn en o b an T e m m u z a k a d a r geri
gtriilebilmektedir.293 Bu gelenek, Draht-i Asurlgde devam ettii gibi XIX. yyda
istinsah edilen ran Musev toplumuna it yazma eserlerden olan Ml u Rez (Kei ve
Asma) adl m nzarada ve hatta eski yunanca Draht-i Asrlge benzer, Ahikar
hikyesinden geme hikyelerde de devam etmektedir.294 Yalnz yukardan beri sz
konusu edilen eserlerden hi birinde kei kendi etinden yaplan yem eklerden ve
onlarn lezzetinden bahsetmez. engnme bu bakmdan hem Draht-i Asrlgden hem
de teki benzeri eserlerden farkldr. Zira engnm ede hu, kendisinden yaplan
yemekleri tek tek anlatr:
Sgldi i yandan ya barlar
Sunar sarak u birbirin arlar
Yrein yard toldurd talagn
niirdi ym diy yidi kulan
D etlerin kebb itdi mzacfer
Sglme aras ier tolular
Uca arkasn biryn birdi
Ban iitdi ser-macn birdi
Bud etlerin birdi h herse
Yidiler her ne kim anda var ise

(1202-1206)

Bu da engnmenin, bu hikyelerin yan sra baka bir gelenekten ve bugn bizce

hepsi bilinmeyen baka eserlerden de kaynaklandn gsterm ektedir. Belki de
engnmede keinin yerini stnden geni apta faydalanlamayan hu ald iin,
hikyelerde bir nesneden neler yapldn veya retildiini anlatma geleneine uymak
zorunluluunu hisseden irin, m ecbren hunun etlerin den yaplan yiyecekleri
saydn ileri srebilirsek de, bugn elimizde bulunan Pehlevce H srev ve Gen
Hizmetkrnn hikyesi, bizi baka trl dnmeye sevkediyor. M.s. 6. yyda yazld
ileri srlen bu hikyenin bugn elimizde biri Arapa, biri Pehlevce olmak zere iki
nshas bulunm aktadr. Hikyenin A rapa tercmesi, Gazneli M ah m u dun 1019
ylnda len kardei E btPl-M uzaffer Nar b. Nared-Dn adna yaplmtr. Bu
metinde, olayn II Hsrev Perviz (590-628) devrinde cereyan ettiinin bildirilmesine

292a.e., s.294.
293S. N. Kramer, H istory Begins at Sumer, s.132-140; ayrca bk. a.e., s.108-110: Lahar ve Ashnan
mnazaras [Srlerin tanrs ile hububat tanrasnn mnazaras]; Brunner, Part II, s.300, not 94-98; s.301,
not 115.
294Brunner, a.e., Part I, s.197-198, Part II, s.154-158, 300, not 25.

273

ramen, Pehlevce metinde olayn, I. Hiisrev Kubd (531-579) zamannda yer ald
sylenmektedir.295 mtihan etme, ata szleri vs ile nasihat etmek ve retmek iin
kk hikyeler anlatma gibi Ahikar hikyesinin geleneiyle ilgili grnen bu hikye
bizi hunun etinden yaplan yemekler ve musik letleri bakmndan ilgilendirmektedir;
ok iyi bir ileden gelmi olan gen bir delikanl, ilesinin fakir dmesi dolaysiyle
ran hkmdar Hsrev Kubdm (531-579) hizmetine girer. Hikye, Hsrev Kubdn,
bu genci imtihan etmek maksadya sorduu suller ve ald cevaplardan ibrettir. Bu
sorular arasn d a en iyi yem eklerin neler olduu sorusu da bulu nm ak ta, verilen
cevaptaki nefis yemekler arasnda hu etinden yaplm baharatl et ve ceviz yanda
kzartlm hu olmak zere iki yemek de yer almaktadr.296
Bu kk hikyede yemekler kadar elbiselerin de sz konusu edildiini grdkten
sonra, bu kk eserin, ilk defa Sadnin (l. 1292) kaleme ald engnmenin yan
sra yemeklerden bahseden Eb shakn skender b. mer eyh Mirza (1409-1415)ya
sunduu KenziPl-tiha adl eserine ve ondan sonra Nizmddin M ahmud Krnin
kumalarn ve elbiselerin nelerden ve nasl yapldn anlatan Dlvn-i Elbise adl297
eserine kaynaklk etmi olabileceini dnmemek imknszdr. zellikle, Hsrev ve
G en H izmetkrnn konumalar srasnda en iyi musik letinin hangi musik leti
olduu sorusunu, gen delikanlnn gzel kadnlarn elinde alnan engdir eklinde
c e v a p l a n d r m a s bu k k h iky ey i e n g n m e ye b a l a m a k t a d r . T p k
engnmedeki gibi bu eserde de vin ud, ts byk davul, tambur, zil, vanjak ud
veya kamtan kaval, andarvy az harmonikas, zeng an, Tk drt telli rebap,
kapk yayl saz(?) gibi bir ok musik leti saylmasna ramen bunlar arasnda hi
birisinin eng ile yanamad yle belirtilir: Fakat haremde gzel bir kzn ald
eng ile hi bir musik yanamaz. Kzn ald engin sesi en gzelidir; sesi yksek
p e rd e d e d ir ve h en k lid ir. 298 zellikle bu hikyelerdeki engin b t n musik
letlerinden stn olduunu belirten ifadeler, M.s. 3. ve 4. yydan itibaren Anadolu
dhil btn Yakndouya yaylan kilise babalarnn eng hakkndaki grlerinin bir
aksi gibi grnmektedirler. Bylece Hsrev ve Gen Hizmetkr hakkndaki bu kk
Pehlevce hikye de, Sadnin ve Ahmed-i Danin engnmelerine uzanan bu uzun ve
bugn kopmu olan hikyeler zincirinin bir halkasn oluturmaktadr.
Ayn ekilde D raht-i Asrlg ile engnm edeki kei ve hunun hikyelerini
birbirinden ayran bir husus daha vardr. O da, hu engnmede kendisinin cin ve
perilerle ilikisini belirttii hlde (b. 1165 ve 1178), kei bu konuya hi deinmez. Oysa
Draht-i Asrigde aacn bir dev olduu aka belirtilmitir. Belki de Zerdt dininde
kei ve o ileden gelen hayvanlarn kutsal saylmasyla ilgili olarak Draht-i Asrlg
yazan, keiyi byle bir ilikiden tenzih etmitir. Fakat engnmede hu, btn slm

295H. Zotenberg tarafndan yaynlanm Arapa lercme iin bk. H. Zotenberg, Histoire de rois des
Perses par Abo M ansor al-Thalibi (Texle arabe publ. el trad, par H. Zotenberg, Paris 1900), s.705711. Pehlevce metin iin bk. Jamshcdji Manechji Unvali, Der Knig Husrev und sein Knabe (Wien 1917)
44s.
296Unvala, D er Knig Husrev, s.23, 35; 39.
297Bu eserler iin bk. burada: II. engnmenin Tahlili, A. engnme hakknda bilgiler.
298Unvala, a.e., 63.

274

halk masallarnda da grld gibi aka perilerle ilikili grnmektedir. Bu huperi ilikisi, slm edebiyatna Bbil-Asur edebiyatlarndan, dorudan doruya olmasa
bile Keldanler, Musevler ve Nebatler ve hatta ran vastasiyle dolayl yollardan
gemi olmaldr. Zira eski Bbil devrinden slm devreye kadar geen byk zaman
aamasnda byk deimelerin olduunu ve eski Mezopotamya tanr ve tanralarna
ve dier insan st glere it btn sembollerin, bu arada hayvan sembollerinin ve
bunlar arasnda da kei ve hunun ekillerini birer imaj-sembol olarak m uhafaza
etmelerine ramen i anlamlarn deitirebileceklerini dnmemizde hi bir saknca
yoktur. Nitekim slm kltr diresinde teekkl eden, klsik slm edebiyatnda gzel
kadnla, insan st bir varlk olarak eski ak ve gzellik tanrasnn silik bir kopyas
olan peri ve bu tanraya mahsus sunu hayvan olan hu arasnda gzellie dayanan
geleneksel bir iliki kurulmutur. Bylece engnmede hu, kendisini perilerle ilikili
grrken, arka plnda kendisinin gzel kadnlarla olan mnsebetini dnmekte ve
kendisiyle birlikte gzel kadn imajn da periye balamaktadr.
Ayrca, kadn gzellii sz konusu olduunda da bu iki metinde, aradan geen
uzun bir zamana bal olarak deiik telkkilerin meydana geldii gze arpmaktadr.
Nitekim Pehlevce metinde yani Draht-i Asrlgde kadnn boynu ve gs, kadn
gzelliinin en nemli bir unsuru telkki edilmekte ve bu gzelliin ls de keinin
b oy nu ve gs o lm a k ta d r. H lb u k i klsik slm e d e b iy a tn d a , dolaysiyle
engnmede kadnn gzleri, gzelliinin en nemli bir unsuru telkki edilmekte ve
bu srmeli gzel gzlerin gzellik ls de hunun srmeli gzleri olm aktadr.
D raht-i Asrlgde kei, kadnlarn gslerini ve boyunlarn, kendi boynuna ve
gsne benzeterek gzellikleriyle vndklerini yle belirtmektedir:299
84 That beauty of mine maidens praise on breast and neck
engnmede ise hu kendi gzleriyle gzel kadnlarn gzleri arasndaki ilikiyi
yle anlatr:
Mkehhal gzlerm mahmur u cd
Ben idm gzleri srmelii h
Gzeller gzlerini der-letfet
Bana tebih ider ehl-i zerfet
Gzel yzler ki gzi srmeldr
Aya toz gze srmelidr
(1169-1171)
Fakat iki ayr medeniyet diresini temsil eden Draht-i Asrig ile engnmede
kadn gzellii hakkndaki telkkiler, byle birbirinden farkl bir grnm gsterseler
bile bu telkkilerin, cins olarak kei ilesinden iki ferdin yani kei ve hunun
gzelliine balanmakta ortak bir zellik gsterdiklerini de gryoruz.300
Draht-i Asrigde kei, engnm ede hu, gzelliklerinin yan sra kendilerini
kendileri yapan dier zellikleriyle de vnrler. Bu iki eserde keinin ve hunun, baz

299Brunner, a.e., s.293.

300ran zoolojisinde hunun kei ilesinden sayld hakknda bk. Brunner, a.e., s.199, not 39.

275

zelliklerde birbirine benzedii yine dikkati ekmektedir. Mesel Draht-i Asngde

kei, kendisini verken hu ile ayn ileden geldiini dnerek, kendi cinsinin bir
blnn misk kokulu olmasyla vnr:
85 (With) one of my kind out of our lineage
86 The body smells as fragrant as a spray of roses.301
Ayn ekilde engnm ede Cevb-i Ah u blmnde hu, keinin balatt
yerden hikyeyi alp n plna geerek misk kokusuyla vnr:
Sanemler zlfi hep benden mucanber
Dima ryihamdan h mucattar
Tenmde her ne kan kim hg olurd
Gbegimde geliirdi mg olurd
Gzm esriikligi nergis humar
Gbegm nafe-i mg-i tatar
Beniim miigm bile canber mutayyeb
Mrekkeb liyemden canber eheb (1173-1176)
Draht-i Asrigde kei, engnm ede hu boynuzlaryla vnrler, kei yle
syler:302
87 A horn of ten spans I bear over my back
engnmede hu boynuzlarn yle tasvir eder:
zm cank fat benzer Hiimya
ki boynuzum iki ejdehya
Meer bir gene idm gizlii bahsuz
Cehnda gene olur mu ejdehasuz
(1179-1180)
Btn bunlara ilve olarak hu ve kei kendilerinden bahsederken dolatklar
yerler hakknda verdikleri bilgilerde de ok artc bir ekilde birbirlerine benzerler.
yle ki ikisi de Yakndou ile Orta Asyaya dou Trkistana doru uzanan sahalarda
dolarlar. Kei, bu sahalar yle dile getirmektedir:
88 Mountain to mountain I go Over the land of the great
continent,
89 From ihe frontier of the Indians Over to the Warkas
sea303
Varka denizinin, Hazar denizi olduu tahmin edilmekte olduuna gre304 kei,
dadan daa atlayarak Hazar denizinden Hindistana kadar uzanan Asya ktasnda

301Brunner, a.e., part II, s.293.

302Brunner, a.e., s.293.
303Brunner, a.e., s.293.
304Varka denizinin Hazar denizi olduu tahmini hk. bk. Brunner, a.e., s.293.

276

dolamaktadr. engnmede ise hu, keinin dolat yerleri de iine alan daha geni
bir sahada gezinmektedir. Bu yerin snrlar douda in ve Htay, batda Yemendir:
Hotende seyr idiip ok yllar aylar
Hty ilinde klar fnde yaylar
Cehn sahralarn seyrinde grmi
Yemenden rne dek yilmi ygiirmi

(1156-1157)

Hem kei, hem de hu kendilerinin tabiat ile olan ilikilerini anlatrken farkl
ifade ve slplara ramen ayn unsurlardan su, taze ot ve gzel kokulu yerlerden
bahsederler.305
Mesel kei, yle syler:
114 I travel the m ountain pastures to the sweet-smelling
mountains
115 I eat fresh grass, drink cold water from springs.306
hu ise bu durumu yle dile getirir:
Benefe otlar idm gl yir idm
Semen kohlar idm siinbl yir idm
Yanaum yadu yal emenden
Degm tze gl berg-i semenden
Duraum ravza-i rdvn iinde
Sulaum eme-i hayvan iinde
(1160-1162)
Geri her iki metinde de sz konusu kei ve hu olduuna gre, taze ot, su ve
otlan onlarla birlikte zikredilmesi gayet tabiidir. F akat her iki m etinde de bu
muhtevann, ifadede biim alnda, renk, koku ve dokunma ile ilgili imajlarda birbirine
paralel benzerlikler iinde grlmesi dikkat ekicidir. Mesel kei, da yaylaklarm
dolatn ve bu yerlerin giizel-tatl kokulu yerler olduunu syler ki, bu aynen,
hunun dolat meneke, gl, yasemin, smbl gibi gzel kokulu ieklerle dolu
yerlere paraleldir. engnm ede hunun neden meneke otladn, gl yediini,
yasemin kokladn ve smbl yediini keinin tatl kokulu dalarda dolatm
sylemesi ile birletirince daha anlaml bulmuyor muyuz? Veya keinin dolatn
syledii tatl-giizel kokulu yerlerin daha irne bir tasviri, hunun bu syleyiinde
yer almyor mu? Ayn ekilde taze ot yediini ve souk pnarlardan su itiini syleyen
keinin ifadesine paralel olarak hu, yeil imenlerle dolu cennet gibi bir bahede
oturm akta ve hayat suyu pnarndan su imektedir. Grlyor ki hu klsik islm
edebiyatnn geleneksel syleme biimleri iinde aynen keinin kulland renk (yeil),

305B u trden bir ifade benzerliinin abbasler devrinde yaam bir abbas irinin iirinde de
grld dnlrse, bu ifadelerin kei ailesi hakkndaki eserlerde kalplam geleneksel ifadeler
olduunu, bylece hem engnmedeki hem de Drahl-i Asrlgdeki bu ifadelerin geleneksel szl ve yazl
eski eserlere dayandn dnebiliriz. Bk. Brunner, a.e., s.301, not 114 ve 115.
306Brunner, a.e., part II, s.294.

277

koku (meneke, gl, yasemin ve smbl kokusu) ve dokunmaya, tadalmaya (souk su)
it imajlar kullanmaktadr.
Hem kei hem de hu, bu hikyenin yazldklar devirlerde ve lkelerde hkim
olan dinlerin din mersimleri ve detleri ile ilgili grnmektedirler. Nitekim kei,
Zerdt dinindeki yerini ve vazifelerini yle anlatmaktadr:
48 for the pu re'relig io n of the M azdeans which kind of
Ohrmazd thought
49 one cannot worship without me, who am the goat
50 for from me they make milk offerings; in the rites of the
gods
51 of Gosurwan, god of all four-footed creatures,
52 and that mighty Hm) the efficacy is from me
100 The Mazdeans perform ablution on my skin.307
engnmede de hu ile deiik dinler ve din gelenekler arasnda zel bir iliki
olduu grlmektedir:
Kimine yazdlar Tevrat u ncil
Kimine yazdlar tefsir u teVl
Benem Kur3n iinde rakk- menar
Kitb-i asuman! bende mestr (1210-1211)
Kimin tasvir idp nakk-i ini
Miizehheb nak zengr zemini
Kod biit-hanede dzdi kells
Ana kar mual u gebr ii ters
Dzp taczim ile bin resm-i ayin
Ana tapd Htay u in ii MaIn (1213-1215)
Son olarak Draht-i Asflg ile engnmedeki kei ve hu hikyelerinde konumuz
bakmndan ok nemli olduu iin en sona braklan bir benzerlie daha deinmek
istiyorum. yle ki her iki eserde hem kei hem de hu kendi derilerinden zellikle
eng adl musik letinin yapldn belirtmektedirler. Geri kei, engin yan sra
k en di d erisin in, kanun, ud, lir ve kem an (kl) yap m n d a da k ullanldn
belirtmekteyse de, bu musik letlerinin hepsi telli sazlar ilesine mensup olup eng ile
a k r a b a d rla r . Kei musik letleriy le ilikisini D rah t-i A s rg de yle dile
getirmektedir:
101 Harp and vina and lyre / and lute and zither,
102 Everything they play
they sound upon me308

307Brunner, a.e., pari II, s.293-294.

308a.e., s.294.

278

Nasl ki Draht-i AsrTgde alnan her musik letinin sesi kei derisinin vastasyla
kyorsa engnmede de enge sesini veren hu desiridir:
oh el-ka bu engiye diidm
Bt-i ini idm zenglye ddm
ekp zdi evrdi gerdi yakd
Getrdi cakbet engine dakd
Aacn anun muhkem dutan ben
Ana aheng idiip hem-dem dutan ben
Anun bendendr avz adas
addur dem dutan zlr-i nevas
Anun nakna drl reng iden ben
tp kumri gibi aheng iden ben
Beni kim grdn u rakk-i rakkem
Yolmda sadk u kavli hakikem
(1218-1223)
Bylece kei ve hu, kendilerinin engin yapmnda kullanldn belirtmekle,
b irb irle rin d e n ok ayr zam an a a m a la rn d a yazlm olan D ra h t-i A srlg ile
engnmenin hi olmazsa baz blmlerini belli bir yazl gelenee balamaktadrlar.
u hlde, en azndan engnmenin ikinci ksmnda aa, hu ve ipek tellerin musik
leti enge balanan hikyelerini Pehlevce Draht-i Asrlge ve onun benzeri, bugn
kaybolmu daha eski m etinlere ve bu m etinlere paralel olarak varln srdren
kuvvetli bir szl gelenee balayabiliyoruz. Ayrca engnmedeki aa-ku, aaipek bcei ilikisi ile Draht-i Asrlg ve engnmedeki aacn gda kayna olmas ve
aatan yaplan letleri sayma zellikleri ve birer mnzara olmalar bakmndan ise
bu eserlerin daha eski kaynaklarna, eski Bbil ve Akat metinlerine (St ve Defne
ile Ilgn ve Hurma) ve Smer mnzara edebiyatnn geleneine ve Smerce Huluppu
aac hikyesine kadar inebiliyoruz.
Fakat Draht-i Asrlg ve bu aratrmada gsterilen dier eski metinlerin yan sra
engnmeye baka bir koldan kaynaklk eden bir eski gr daha biliyoruz. Zira
engin eski ada tanrlara ve zellikle tanralara it bir musik leti olduunu, bu
yzden kutsallk kazandn ve tanr ve tanralarn deta bir sembol hline geldiini
grdk. Ayrca Draht-i Asrlgin yazld zamandan hem en bir iki yz yl sonra,
zellikle telli musik letlerinden lir ve engin, insann btnn temsil ettiine ve
zellikle engin kutsal olduuna dir kilise babalarnn yine eski an grlerinin
etkisinde gelitirdikleri yorumlarnn da Yakndoudaki hikyelerin, mesel M.s. 6.
yyda yazlm olan Hsrev ve Gen Hizmetkr adl Pehlevce hikyenin olduu kadar
engnmenin de temelinde bulunduunu gryoruz.
Sonu olarak unu syliyebiliriz ki engnme, ilk nceleri bahar festivalleri
srasnda musik eliinde okunan ve tanrann yer altna iniini onlatan efsaneler,
Lahar-Anan, Dumuzi-Enkidu arasndaki miinzaralar gibi mnzaralar ve Smerin
Neesi gibi yeni yl festivallerine it lhiler ile balam; ok geni bir zamanda ok
deiik kompozisyon ve biimler iinde, fakat hep ya ilkbahar ve yeniden hayata
dn yahut da ebed deiimi, bir varlktan bir varla dnm dolaysiyle
279

ebediyyen devam eden hayat anlatmak zere meydana getirilmi szl yahut da yazl
olarak devirden devire aktarlm saysz hikyelerin son halkasdr.
E.
engnm eyi putperest inanlara, m erasim lere ve bunlarla ilgili imajlara
balayan slp zellikleri:

Eski an ve kilise babalarnn engi nasl kutsal bir eng ise Ahmed-i D anin
engi de kutsal bir engdir. engnmeriin bir ok yerinde engin kutsalln belirten
ifadeleri yakalamak mmkndr: engin ses anann yapld aa, tasavvuf gre
gre d m d z boyu ile teklii yani Tanry temsl ed en servi aac olup, tanr
Tem m uzun annesini yani bereket ve ak tanrasn ana olarak temsl eden, veya
Temmuzun iinde byd tasavvur edilen, sedir aac ile ayn iledendir. Mesel
Temmuzu arayan tanra bir Smer iirinde kendisinden yle bahseder: My sides are
cedar, my breast is cypress.309 Yine ayn iirde kendisini Tilmun adasndaki siyah
ormandan gelme bir sedir aac olarak tanmlar: O nurse, my limbs are sappy cedar,/
are sappy c e d a r,/ are of the H ashur (m o u n tain s),/ are black woody (the island)
Tilmun.
Tilmun, T e v ra ta kadar uzanan eski bir Sm er inancna gre cen net olarak
tasavvur edilmitir.310 engnm ede engin ses anan oluturan servi aac da
alelde bir aa olmayp cennetten gelen bir aatr:
Eyitdi ben dahi bir serv-i zd
dm b-i remde hurrem ad
Bana cennetde Tb dirler idi
Diraht-i nahl-i zlb dirler idi311 (1057-1059)
en g n m ede engin zerine gerilen deri, bir ceyln derisidir. Klsik slm
edebiyatnda gzlerinin gzellii dolaysiyle dima sevgiliye benzetilen, yani kadnlarla
arasnda bir iliki kurulan, bazan da. bir av hayvan olarak zavalll ve resizlii
dolaysiyle ele alman ceyln ok eski devirlerden beri Smerde tanr ve tanralara
adak olarak sunulan bir hayvandr. Hatta Ur kraliyet mezarlklarndan karlan lireng karm telli bir musik letinin n ksmnda tahta zerine kaplama bir gm
ceyln heykeli bulunmakta ve bu heykelin bir aya bakrdan sivri yapraklar olan bir
bitkinin zerinde durmaktadr.312 Bugne kadar niin bu musik letinin banda bir

309Jacobsen, T he T reasures, s.69. Bir kere daha tanra, ve onu tem sil eden eng m addeleri
bakmndan (sedir aac) ayn iliki iinde grnyorlar, bk. not 212-214 ve ilgili blmler.
310S. Langdon, Sumerian Epic o f Paradise, The Flood and ihe Fal] of Man (Philadelphia 1915), s.8 13; Kramer, History Begins al Sumer, s.143-145.
311engnmede aa, yaz, k, sonbahar ve ilkbahar mevsimlerinde hlini anlatrken bir yandan insan
hayatnn drt dnem ine (ocukluk, genlik, olgunluk ve yallk) telmihlerde bulunur; te yandan engin
ses ana olduu iin belki de bu drt mevsim le Keldanlerin nota aras yani perde farklar ile drt
m evsim i birletirm elerine de iaret etmektedir. Bu bilgiyi Plutarch, Eflatunun Tim aeus adl eserine
yapt bir erhte nakletm ektedir. Bk. H. G. Farmer, The M usic of A ncient M esopotam ia, The
Heritage, Ancient and Oriental Music, s.253.
31-Woolley, Ur Excavation II, s.255, pi. 112, ayrca bk. not 133.

280

ceyln heykelinin bulunduunun izah yaplmamtr. Yalnz ceylnn n ayan

zerinde tuttuu bitki dolaysiyle, bu heykelin bitki tanrs ve Temmuz klt ve ak,
b ereket tanras ile yakn ilikisi olduunu, bu yzden de onlara mahsus musik
letinin banda bulunduunu dnebiliriz. Ayrca tanra ve tanrlarn musik leti
olduu iin S m erde kutsal kabul edilen enge eitli hayvanlarn kurban olarak
sunulduunu biliyoruz. Belki de ceyln bu hayvanlardan birisiydi. Bu yzden de englir karm Smer musik letinin banda bulunmaktadr. Belki de engnmedeki
eng gibi eski Smer enginin zerine gerilen deriler arasnda ceyln derisi de
bulunmaktayd. Bu sonuncu durumu bugn bilmemize imkn yoksa da ceylnn tanr
ve tanralara mahsus bir kurban hayvan olduunu, h atta tanr A m u rru yu temsil
ettiini, tanra nannann kutsal hayvanlar arasnda bulunduunu bugn kesinlikle
biliyoruz.313 Bu yzden de ceylnn kutsal bir hayvan olarak kabul edildiini bugn
kesinlikle syleyebiliriz. engnmedeki ceyln da alelde bir ceyln olmayp, rem
bandan gelme kutsal bir hayvandr:
rem banda bir ahtiyidm ben
cAceb bir lucbet-i cdyidiim ben

(1154)

Bu ahunun derisi zerine Tevrat, ncil, Kuran ve tefsir yazlmtr. Bylece de

kutsallk kazanm olan hu kendisi iin yle der:
Benem Kun iinde rakk-i menur
Kitb-i sumnl bende mestur
(1211)
Bu ve buna benzer beyitler, hnun hl din bir anlam, tanr ile bir ilikisi
olduunu gsteriyor. Nasl ki eski zamanda ceylnn heykelcii eng ve lirin banda
bulunarak tanrnn sesini yer yznde yanstmlarsa, imdi de hunun yani ceylnn
derisi, engin zerine gerilmitir ve K uran ve T e v ra tdaki T anrnn szn yer
yzndeki insanlara tayan deri yine onun derisidir. Bylece zerine Tanrnn szleri
yazlan ayn ceyln derisi engin zerine de geirilerek R hlkudsn szlerini
terennm eden kilise babalarnn engi gibi, Tanrnn melodilerini almaktadr.
enge taklan ipek tellerin kayna olan ipek b cek leri ise Hz, Eyybn
yaralarndan peydahlanm ve daha sonra Tanr emriyle Hz. Eyybn vcdundan
ayrlmlar; bir dut aacnn zerine konarak onun yapraklaryla beslenm iler;
kozalarm yapmlardr. u hlde Hz. Eyyb gibi Tanrnn yannda makbul, kutsal bir
insann vcdundan ayrlan bu ipek bcekleri ve onlardan meydana gelen ipek teller
de dorudan doruya eski bitki tanrsnn timsli olan ve engnmede de cennetteki
Tb aacnn benzeri olduu iin kutsal olan aa ile, dolaysiyle tanrayla ve
ilkbaharla yakndan ilikilidirler. Elbette ipek teller, kendilerini var eden, besleyen ve
varlklarnn sebebi olan Hz. Eyybun vcdunun ve aataki lh gcn melodilerini
terennm edecektir. Burada Hz. Eyyb hikyesinin tesdf olmadna da dikkati

313Bk. not 133. Ayrca bk. Ras Shamra, Ugaritlen gelen bereket ve ak tanrasnn timslleri olan
bir aslan, iki gazel, iki ylanla birlikte resmedildii M.. 1450-1365 yllarna it altn bir gerdanlk. B.
Mundkur, The Cult of the Serpent, s.185, figr L, s.187, figr 81, 8 6 .

281

ekmeliyiz. Zira Hz. Eyyib Kuran ve Tevrat aarak, tarihin daha gerilerine ulaan
ok eski bir Smer hikyesinin kahramandr.314
engin at klndan perdelerinin kayna olan at da alelde bir at olmayp, dnyada
var olan ilk atlardandr. Ya 1770tir. M.. 935 ylnda ldn bildiimiz Hz.
Sleymann en mehur en gzel atlarmdandr. Hz. Alinin Dldl, Rstem-i Zlin,
Hz. Hamzann atlar gibi nl atlar zaman iinde tekrar tekrar onu varlklarnda
canlandrmlardr. O yle bir attr ki, gnele yarr; btn dnyay dolar. Gece gibi,
sabaha doru hzla koan m-i edhemdir. Yani bir bakma geceleyin yeralt dyasnn
altna giden ve sabaha tekrar doacak olan gnetir; nk o, ayn zam anda btn
dnyann alaca aydnla boyand sabah vakti, yani sabah vaktindeki gne gibi
ablak-i ubhdur.315 Bu at yle bir attr ki gnele, gkyzyle, frtna ve imekle
yakndan ilikilidir.316 yle ki bitki tanrsyla zdelemi frtna ve gne (Ninurta,
eme) tanrlar gibi, bu at da ebed geceyi ve aydnl, douu ve lm temsil
etmektedir; o da gne gibi dnyaya hayat ve adleti getiren bir hkm dar, bir
kahramandr. Btn bu sembolik ifadelerin eski an gne tanrs (Utu, eme) ile
ve dah sonra rann gne tanrsyla ilgili olduunu hemen anlyoruz. Zira Zerdt
dinine it bir metin olan Avestada gnein hzl koan at eklinde tasvir edildiini
gryoruz. Nitekim Zatspram gecenin sona eriini yle anlatr; Gne kendi yerine
dnd ve bir dn tamamlad.317 Gne hakkndaki ayn tasavvurun, Musev kinat
grlerini de etkiledii, rann bu kavramlar ile uygunluk iinde grnen Esdrasm
ilk kitabnn (4.34) u ifadelerinden anlalyor: The earth is vast, and heaven is high,
and the sun is swift in his course, for he circles about the heavens and hastens back to
his own starting point in a single day.318 Ayn kavramn islmiyete getiini ve
Kuranda yer aldn gryoruz: XXI, 33; XXXVI, 40.
te gnele kendisini zdeletiren engnmenin at, alelde bir at olmadn
daha iyi ortaya koymak iin slm dnyasnda daha iyi bilinen ve daha yakn bir tarihe
it olan ve K uranda zikredilen Hz. Slemann atlar arasnda kendini takdim eder.

31l,Kramer, History Begins al Sumcr, s.111-115.

315engnme, b. 1243:

Ben idm ablak-i ubh edhem-i m

Kmeyl-i Keykubd u hing-i Belrm
316engnme, b. 1248, 1252-1254:
Yilisem yil ile yolda kalurd
Depeye ksam ol kolda kalurd
Felek rah svrndan gecrdm
Dnn srsemdi yarndan geerdm
Segirdmde kaz-yi miibrem idm
Burak-i berk ile h hem-dem idm
Geer srcatda seyrm racd okndan
Ganimetler karurdum okndan
317Brunner, a.e., part I, s.195 ve not 22; Mezopotamyadaki gne tanrs em ein araba ve atla ilgisi

hk. bk.M.H. Farbridge, Studies in Biblical and Semitic Symbolism (New York 1970), s. 176-177.
318a.e., s.195; The Apocrypha, trans. E. J. Goodspeed with an Introduction by M. Hadas (New York
1959), the First Book of Esdras, 4.34, s.13.

282

Bylece biz hi olmazsa bu atn, slm dininde bir peygamber olarak kabul edilen ve
ta r ih te a tla r ile m eh u r olan Hz. S le y m a n a it o ld u u nu r e n ir iz 319 ve
engnmedeki at kuyruunun kllarndan yaplm engin perdelerini de kutsal bir
kaynaa kolaylkla balayabiliriz.
Ayrca en g n m enin slbunda da engi Tem m uz kltne, ak ve b erek et
tanrasna balayan belirgin imaj sistemi bulunmaktadr.
1.
B u n la rd a n birisi D ivan ed eb iy atn n olduu k ad ar b t n klsik slm
edebiyatnn geleneksel slbundaki ve klielemi hayal sistemindeki Zhre ve onun
enginin etrafnda kurulan sembolik ifade tarzdr. Divan edebiyatnda Zhre (Vens)
yldz daima byleyici bir etkisi olan gzel bir kadn eklinde tasavvur edilmi, bu
yzden de k, sevgili, sevgilinin gzellii, sihirle yaratlan fantastik dnya beyitlerde
bazan iie uzanan hayallerle, armlarla Z hre yldznn etrafnda rlmtr.
Ayrca gzel bir kadn olarak tasavvur edilen Z hrenin, eng veya, slm dnyasnda
eski an lir adl musik letinin yerini alan ud, kemene gibi bir telli saz ald kabul
edilmi; bylece gece, yldzlar ve gkyz, elence ve iki lemleri, musik letleri ve
musikiinaslar etrafnda dnen hayaller ve armlar da yine Zhre yldzna veya
gzel kadn olarak Zhreye ve onun musik leti enge balanmlardr. Artk klsik
islm ed ebiy atnn klie ifadeleri hline gelmi olan bu iie girmi hayaller,
armlar, pek tabi olarak temellerinde yatan eski an din anlamndan tamamen
kopmulardr. Fakat biz, bugn bu benzetme, hayal ve armlarn en son ucunda
eski aa uzanan bir gerek inan yaantsnn ve din deerlerin sembolizminin
bulunduunu gryoruz. Yazl ve szl kaynaklarla orta aa ve yeni aa ulaan bu
anlamn yitirmi deerler ve yaantlarn, sembol Zhre (Vens) yldz olan ok
ynl ak ve b e re k e t tan rasna ve onun musik letin e ulatn grm em ek
imknszdr. Btn bu ilikileri engnm ede eng, hi bir girift ifadeye lzum
grmeden en basit bir ifadeyle dile getirir:
Beni efsn idiip cilm hnerden
Benmle kd gge Zhre yirden
Felekde imdi kim var Zhre ylduz
Benem saz anun her gice gndz.
(846-847)
Bu beyitlerin ilkinden, bir zamanlar bir tanra heykeli yani putu olarak yer
yznde dolaan yani insanlar arasn da bir yeri olan Z h r e nin, ilim ve hner
vastasyla gk yzne sonradan kt anlalyor. Gerekten de hristayanlk ve
islmiyetten sonra edebiyat eserleri hri tutulmak artyla, tanra nanna bir daha yer
yzne inmemitir,320 o dima gece gndz yani sabah ve akam yldz olarak elinde
engi ile gk yznde oturmaktadr.
Fakat tanra nanna kendisine mahsus eng alan gzel kadn imajn yalnz klsik
islm edeb iy atn d a srdrm ez. O, bilakis bu edebiyat besleyen kozmografya,

319Josephus, Jewish Anticuiqites, Book V, s.669-673.

320Orta ada hristiyanlk dnyasnda, edebiyat eserlerinde tanrann yaadna dir bk. George D.
Economou, The Goddess Natura in Medieval Literature (Harvard University Press 1972).

283

astronom i gibi islm kltrne it eserlerde Z hre yldz olarak akla, musik ve
elence ile ilikili gzel bir kadn eklinde temsil edilir.321 Ayn ekilde slm
kozmografya ve astronomiye it eserlerin dayand kaynaklardan biri olan Msrl
Ptolemynin (M.s. 100-178) eserlerinde de Zhre yldzn kadnlar, musik, dans, gzel
sanatlar, ak, gzel koku, gzellik gibi konularla ilikili grrz.322
slm kozmografya ve astronomi eserlerindeki bilgileri resimleyen minyatrlerde
ise Z hre yldz elinde eng, ud veya beizeri bir musik leti tutan gzel bir kadn
eklinde nakedilmitir. zellikle bu minyatrler, bize T evratta engi veya liri ile
b erab er zikredilen, gk yznn kraliesini hatrlatm akta ve minyatrlerdeki bu
imajn bir taraftan eski Bbilin astronom isine ulaan eserlerden, bir yandan da
T e v ra ttan ak tarlan rivayetlerden esinlen erek yaratldn d n d rm ek ted ir.
Astronomi ve kozmografyaya it eserlerde grlen Zhre ve onun musik letine it
minyatrlerinin eski ak ve bereket tanrasna uzandn gstermek iin burada bir
ka misl vermekle yetineceiz:
1.
British Libraryde bulunan Farsa yazmalardaki minyatrlarin katalogunda,
Zekeriyy bin M uham m ed Kazvinlnin cA cr)ib:)l-M ahlkat adl eserinin a) 965
H /1558 tarihli, b) Kaar devrine it 1250 H/1834 tarihli nshalarnda Zhre, eng
alan bir kadn eklinde tasvir edilmitir.323 2. Yine ayn eserin a) Timur devrine it
845 H/1441 tarihli, b) Deccan slbunda 1205 H/1790 tarihli, c) Bijapurda yaplm
1640 tarihli nshalarnda Zhre, ud alan bir kadn eklinde gsterilmitir.324 Ud,
kullanm bakmndan islm devresinin ilk yzyllarnda daha ok arap larm elinde
grdmz mPzafa adl lirin325 yerini ald iin, biz tanrann eng veya lir ile olan
eski ilikisinin ud ile nakedilmi Zhre minyatrlerinde de devan ettii kansndayz.
3. Ayn ekilde XVII. yya it, Mool slbundaki bir minyatrl yazmada da Zhre
yldz, ekilce lirden gelimi olduunu bildiimiz rebb cinsinden kemene adl bir
musik letini alm aktadr.326 4. zellikle Tim ur dnemi, H e ra t slbunda 909
H/1503-4 tarihli minyatrl bir yazmada (12a) sahifenin ortasnda Zhre, ud alan bir
kadn eklinde resm edilm itir. Sahifenin alt ksmnda aka davetkr Z h r e nin
nnde, diz kerek oturm u bir erkek (k) resmi bulunm aktadr. Bylece bu
minyatrde Zhrenin hem musik ve telli sazla, hem de eski ak tanras ile ilgisi daha
belirgin bir ekilde ortaya konm aktadr.327 5. 1212 H /1797-8 tarihli bir Risle-i

321Zekeriyy al-KazvInl, cAjeb al-MakhIqt wa Ghareb al Mawjudat (ed. Farouk Saad, Beirut
1977), s.53-54; Mohammad ibn Mahmd TsT, A ja ib al-Makhlqt va GharPib-al-MawjOdat (ed. M.
Stoodeh, Tehran 1966), s.62-63.
322Ptolemy, Tetrabiblos (Harvard University Press 1980), s.349, 357, 371, 375.
323Norah M. Titley, Miniatures from Persian Manuscripts, Catalogue and Subjcct Index o f Paintings
from Persia, India and Turkey in the British Library and the British Museum (1977), s.84 No. 237.6, s.102
No. 242.3.
324a .e, s.87 No. 238.6, s.91 No. 239.3, s.98 No. 241.9.
325H. G. Farmer, A MagribT Work on Musical Instruments, JRAS (1935) 345-346, 348-349 ve a.ml.,
Kitb al-M alahl of Ab Tlib al-Mufaddal ibn Salama, JRAS (1938) 235, Not 2; a.ml., The.M usic of
Islam, Ancient and Oriental Music (ed. E. Wellesz, London 1957), s.444.
326Titley, a.e., s.108, No. 244.3. Kemane ve rebab iin bk. H. G. Farmer, The Origin of the Arabian
Lute and R ebec, JRAS (1930) 775-783; a.ml., The Music of Islam, s.445-446.
327Titley, a.e., s .I ll No. 246.7.

284

Ncmda da Zhre yldz yine ud alan bir kadn olarak tasvir edilmitir; J. Rylands
ktphanesinde Kazvinlnin cAc3ib3l-Mahlkatnn minyatrl bir nshasnda da
yine Zhre, ud alan bir kadn, 1029 H/1619 tarihli bir dier nshasnda ise eng alan
bir kadn figriyle temsil edilm itir.328 Yine British Libraryde bulunan Trke
yazmalardaki minyatrlere bakacak olursak, onlarda da Zhre yldznn ayn ekilde
resmedildiini grrz: 1. 1075 H/1654-5 tarihli Farsa bir cAcaib3l-Mahlktn
Osmanl minyatrleriyle sslenmi bir nshasnda Zhre yldz banda takke bulunan
ve eng alan bir kadm eklinde temsl edilmektedir.329 2. Ayn ekilde Sirced-dln
m er b. H atlb ^ -R m l, SurrTnin A rapadan evirdii cAca0ib;:)l-M ahlkat adl
Trke eserin XVI. yya it bir nshasnda, Zhre yldz banda ta tayan, melmi
bir vaziyette eng alan bir kadn olarak tasvir edilmitir.330 Bu minyatrdeki ta ile
bir nceki m inyatrde grlen takke banda dim a takke eklinde zel bir ta
bulunan, bazan da takke eklini hatrlatan sa tuvaletiyle heykelleri olan tanra nanna
ile slm m in y at rlerin d ek i Z h re yani V ens arasn d a kesin o la ra k bir iliki
bulunduuna bir iarettir.
Bu vesileyle, tanra nannann slm minyatrlerine sadece engiyle girmediini
onu dier grnmleriyle ve sembolleriyle de bu minyatrlerde bulmann mmkn
olduunu belirtelim. Mesel ran minyatrleri arasnda bir yerde Zhre yldz bir
erkek eklinde, bir baka yerde ise bir erkek ve bir kadn olarak resmedilmitir.331
Osmanl minyatrleri arasnda da bir Zhre talisman bir kadnla, elinde bir kl tutan
erkek eklinde yaplmtr.332 Btn bunlar, ok ynl tanrann, frtna tanrsyla
zdelemi ynnn bir devamn gstermektedir. zellikle Asur ve BbiFin ak
tanras olduu kadar sava tanrs da olan tarn erkeksi, ykc ve kinci yn bylece
dile gelmi olabilir. imdi Zhre minyatrleri arasnda gerekten nanna/tara kadar
uzanan bir minyatre daha deinelim; British Libraryde bulunan Sultan Muhammed
b. Dervi M uhammed el-Belhlye it 1110/1698 tarihli M ecm ac3l-araib adl bir
yazma nshada Zhre beyaz bir inee binmi bir kadm eklinde tasvir edilmitir.333
nanna, tar, Astarte gibi deiik adlarla bildiimiz ak ve bereket tanrasnn eski
Sm erden beri bir sembolnn inek olduunu ve kendisine Smer, Akat, Bbil ve
Asur metinlerinde inek, iyi inek, Vahi inek gibi nvanlarla hitabedildiini biliyoruz.
Ayrca Luciandan ve Dmikden de onun rhibe ve rhiplerinin beyazlar giydiini
renmi bulunuyoruz.334 Btn bu bilgiler yukardaki minyatrde grlen beyaz bir
inee binmi kadn ile birleince, slm devreye it bu minyatrn temelinde deyine
eski ak ve bereket tanrasnn klt bulunduunu, tanrann engi ve ku amblemine
nazaran daha sonraki yzyllarda daha az hatrlanm bu sem bolnn dahi slm

328a.e., s.32 No. 80.37; B. W. Robinson, Persian Paintings in the John Ryland Library (1980), s.36 No.
20, s.280 No. 831.
329N. M. Titley, Miniatures from Turkish Manuscripts (British Library 1981), s.52 No. 43A.9.
330a.e., s.69 No. 60.8.
331Titley, Miniatures from Persian Manuscripts, s.25 No. 65.5, s.107 No. 243.79.
332Titley, Miniatures from Turkish Manuscripts, s.54 No. 43A.156.
333Titley, Persian Manuscripts, s.157 No. 374.9.
334Lucian, The Syrian Goddess, s.51; bk. burada not 137-141.

285

dnyasnda hl htralardan silinmemi olduunu bu minyatr syesinde gryoruz.335

Hatta J. Rylands ktphanesinde bulunan 1029/1619 tarihli bir cAc:)ib0l-Mahlkat
nshasndaki bir minyatrde Hz. Sleymana inek bal bir dev ud almaktadr.336
Fenikelilerin ve dier komu milletlerin tanralarna ve tanrlarna Hz. Sleymann
sayg duymas, bu putperest dinine mensup prenseslerle evlenmesi onlar iin tapmak
ina etmesi, hatta onlarn baz din detlerini tatbik etmesi gibi hareketleri pek tabi
olarak Musevlerin takbihiyle sonulanm, neticede bu gibi din basklarn etkisiyle,
Hz, Sleyman koruyabilmek iin daha slm dnemden nce ona it hikyelerde ve
efsanelerde eski an tanrlar, tanralar, yardmclar, onlara hizmet eden rhibeleri
ve rhipleri tamamen baka bir dzeye itilmi ve Hz. Sleymann cinlere, perilere,
devlere hkmran olduu, karada, denizde ve havada bulunan btn hayvanlan teshir
ettii, onlarn dillerini bilip onlarla konutuu hakknda efsaneler teekkl etmitir.
Oysa bu, Hz. Sleymann, hkimiyeti altna ald ve dillerini konutuu sylenen
hayvanlarn eski tanr ve tanralara mahsus semboller olmak dnda bir gereklikleri
olmadn biliyoruz337 ve bu yzden de bu sembolik anlatmdan, Hz. Sleymann eski
tanr ve tanralarn dolaysiyle onlara tapan milletlerin dillerini konutuu ve onlara
hkim olduu sonucunu kartabiliyoruz. Fakat Eski aa it tanralarn, tanrlarn,
onlarn habercilerinin, yardmclarnn ve kt ruhlarn ran bata olmak zere btn
Yakmdouda melekler, periler, cinler ve devlere dnerek btl halk inanlarnda,
m asallarda ve folklorun dier alanlarnda varlklarn devam ettirdikleri, bizim
konumuzun dnda kald iin, biz sadece Musev dininin peygamberlerince fhie
olarak tannan ve sembolleri arasnda inek ve ylan bulunan gk yznn kraliesi,
tanra n a n n a nn da, eski an tanralar ve hayvan sembolleriyle yakn ilgisi
olduunu bildiimiz Hz. Sleymanla ilgili yerlerde inek bal bir dev olarak tasavvur
edilebileceini belirtebilmek iin bu konuya ksaca deinmi bulunuyoruz.
Ayn ktphanede 1041 H/1632 tarihli bir baka cAca3ib3l-Mahlkat nshasnda
Zhre yldz, oturmu bir vaziyette elinde iekli dallar tutmakta olan bir gen kadn
figryle temsil edilmitir, bu minyatrn zem ininde yeil renk zerine yldzlar

335Aym ekilde sem bol kz olan ay tanrs (sin-nanna) dahi islm dnyasnda hl htralardan
silinmemitir. Mesel British Librarydeki bir ay talismann gsteren minyatrde, eli denekli bir oban iki
kz gtmektedir (bk. Turkish Manuscripts, s.54 No. 43A.158 ve Persian Manuscripts, s.107 No. 243.81,
244.1, s.108). John Ryland Ktphanesindeki yine Kazvlnfye it 1029/1615 tarihli ^c^ibl-Mahlkt
nshasnda da ay talismam iki inei gden bir gen olarak tasvir edilmitir (B. W. Robinson, a.e., s.290 No.
993). Yine ayn ktphanede 1041/1632 tarihli bir 'Acibl-Mahlkt nshasnda, ay talismam bu sefer
elinde bir kam tutan ve iki inek gden bir kadn figryle resmedilmitir (bk. Robinson, a.e., s.312 ve 316
No. 1324). Bu minyatrler, hi phe yok ki gkyznde yldzlardan oluan inek srsnn oban olarak
ve hayvan eklinde tasavvuru yani sembol kz olan ay tanrs Nanna ile ilikilidir. Hatta son minyatrde
deiik etkilerle kadn eklinde tasavvur edilmi bile olsa, ay tanrs Nanna kendini hissettirmektedir (bk.
T. Jacobsen, The Treasures o f Darkness, s .124-127; Tam muz, s.25-26). Buna ilveten gkyznde
serilmi bulutlar temsil eden Imdugut kuu timsli olduunu bildiimiz frtna ve gk grlts tanrs
Ninurta (Ningursu)y bile Mteri (Jpiter/Zeus) yldznn talismam olan byk bir kuun zerine binmi
gen adam figrnde bulmamz ok tabidir (bk. Robinson, a.e., s.312 N o 1319: 1632 tarihli ^ c ibMMahlkt nshasnda).
33Robinson, a.e., s.291 No. 1019. Hz. Sleyman iin bk. not 357 ve eserdeki ilgili ksm
337B. Mundkur, The Cult of the Serpent, s.252-253.

286

b u lu n m a k ta d r .338 Bu m in y at rd e gkyznn kraliesi ve Z h re yldznn

hkm rn tanra nannanm ilkbahar ve bitki dnyasyla eskidenberi varolagelen
ilgisi izaha lzm grlmeyecek kadar aktr. Ayn cAcaibQ3l-Mahlakat nshasndaki
bir baka minyatrde ak bysyle ilgili olarak izilen ku figr,339 eski ak tanras
nannann (tar-Astarte, Afrodit, Vens) sembol olan ku ile ilgili olmaldr. Btn
b u n lara ilve olarak hem 1029 H /1 6 19 hem de 1041 H /1 6 32 tarihli cA c3ib3lMahlukt nshalarnda bulunan iki minyatrde Zhre talisman olarak plak bir kadn
ile elinde knndan ekilmi bir kl tutan ocuk figr grlm ektedir.340 Milt
sralarnda ve milt sonrasndaki yzyllarda Afrodit ve V ensn yanndaki ak
sembol, erkek ocuu, Erosun etkisiyle nannanm ana tanra olarak deiik bir
grnmn bu iki minyatrde bulduumuzu belirtelim.
D aha nce zikredilen kozmorafya ve astronomiye it eserlerin dnda, Osmanl
hareminde elence, dn, snnet dn, resmi geit ve eitli kutlamalar gibi gnlk
hayata ve sosyal olaylara it eserlerdeki minyatrlerde bile tanra ile enginin silik
izlerini tesbit edebiliyoruz. H er eyden nce, slm minyatrlerinde ak sahnelerini
yani bir ehzdenin harem de veya ak havada sevgilisiyle elenmesini tasvir eden
minyatrlerde engi muhakkak kadnlar almaktadr.341 Ancak daha ok ak havada
bazan ierde tertiplenen erkekelere mahsus toplantlar tasvir eden minyatrlerin
ounda engin yerini ud almsa da bu tip baz minyatrlerde eng alclarnn erkek
o ld u k la r g r lm e k te d ir. Bu du ru m , belki de islm iy ette kadn n e rk e k le re
grnmesinin gnah saylmasyla ilgilidir.342 Asl ilgin olan, islmiyette kadnlarn

338Robinson, a.e., s.296 No. 1130.

339a.e., s.312, No. 1325.

^ a .e ., s.290 No. 991, 2.312 No. 1322.

341B. W. Robinson, Persian Drawings (1965):
a. 1427 tarihli bir minyatr: Hmay peri saraynda, bir peri kz eng alyor, s.45
b. Baysungur H arem de. Banda takke giym i bir kadn eng alyor. Bir kadn def, dieri de ney
almakta, s.60.
c. H srevin resmi irine gsteriliyor. Bahede elenen kadn topluluu. Bir kadn eng, dieri def
alyor, s.60.
a.ml., Persian Paintings in John Ryland Library:
a. Pl. X, s.26. (1575 tarihli) Behrm-i Gr krmz kkle eleniyor; bir kadn eng, iki kadn iki def alyor.
b. s.215, No. 645. (1575 tarihli) Behrm-i Gr sar kkte eleniyor. Ikl (rebab), def ve eng kadnlar
tarafndan alnyor.
c. s.216 (1575 tarihli) Behrm-i Gr mavi kkte eleniyor, bir kadn eng, bir kadn def alyor.
d. s.217 (1575 tarihli) Behrm-i Gr, sandal aac rengindeki kkte eleniyor. Bir kadn eng, dieri def
alyor.
e. s.218 (1575 tarihli) Behrm-i Gr beyaz kkle eleniyor; iki kadn def, bir kadn eng alyor.
F. aman, Z. Tannd, Topkap Saray Mzesi slm Minyatrleri (Tercman Sanat ve Kltr Yaynlar,
stanbul 1979):
a. Resim 15 (1460 sralar) Mahann peri kzlarn gzetlemesi. ki peri kz def ve eng alyor.
b. Resim 63. (1603-1614) Haremde elenceye itirk edenler hep kadn. eng, ud, def kadnlar tarafndan
alnyor.
E. Atl, Turkish Art (N ew York 1980): Resim 70. (Topkap H 799, v. 196a) 1498 tarihli Emir Hsrev
Dihlevnin Hamsesi: Behrm-i Gr beyaz kkte eleniyor; bir kadn eng, dieri def alyor, s.161.
342M. And, Osmanl enliklerinde Trk Sanatlar (Ankara 1982):
a. Resim 84, Surnme-i Hmayun, 1582 eniii: At Meydannda drt def, bir kl, bir ud, iki tanbur ve
bir eng sarkl gen erkek icraclar tarafndan alnyor.
b. Resim 85. ehin-hnme, 1582 enlii: Al Meydannda algclar ve oyuncular. Bir ud, bir def ve bir

287

erkekten kama deti ok yaygn ve kkl bir det olmasna ramen bir ok erkek
toplantlarnda dahi bazan eng alclarnn kadn olduunu tesbit etmemizdir.343
te bu son durum, engin srarla kadnlarn eline tevdi edildiini gsterm ek
bakmndan nemlidir. Daha Sasanler zamanna it (M.s. 590-628) Tk-i Bustndaki
rliyefte bulunan iki musik faslnda eng alclar kadn olduu gibi,344 ayn devrede
yani M.s. 6. yyda Hsrev ve Gen Hizmetkr adl Pehlevce hikyede engin gzel
kadnlar tarafndan alnd ve engin, musik letleri arasnda en iyi musik leti
olduu belirtilmektedir.345

eng sarkl erkek icraclar tarafndan alnyor. eng alan icracnn sakal ve by olduu grlyor.
c. Resim 87. Surnme-i Hmayun, 1582 enlii: Al Meydannda algclar. Sarkl ve sakall bir erkek ud,
sakall ve sarkl bir erkek def, sarkl ve sakalsz bir erkek def, iki sarkl erkek az armonikas, sakalsz,
sarkl bir erkek eng alyor.
d. Resim 96, 17. yyda M askeli Curcunabazlar (Topkap B 408). eng ve def alan icraclar sarkl,
sakalsz, kadns tipli erkekler, erkek mi kadn m olduklar keslirilemiyor.
Edwin Binney 3rd, Turkish Treasures (Portland 1979), s.96, Resim 59: Bahede bir asilzade eleniyor.
Btn icraclar erkek. Bunlardan biri eng alyor. Rubiyyt of Omar Khayym and Persian Miniatures
(rendered into English by E. Fitzgerald, Milano 1979), s.38-39: Hsrev, irinin saray nnde, yannda bir
erkek eng alyor.
B. W. Robinson, Persian Paintings:
a. s.72, No. 406: 1445 tarihli. ehzde bir bahede eleniyor. eng, def ve ud sarkl gen erkekler
tarafndan alnyor
b. s.345, No. 650, Hsrev avlanyor. Bykl bir erkek def, byksz, sakalsz, zlfl bir erkek eng alyor.
343S. C. Welch, Persian Paintings, Five Royal Safavid Manuscripts o f the Sixteenth Century (New
York 1976), Resim 58: Behrm-i Gr A zdenin nnde avlanyor. A zde avlanan guruba refakat
etmekte ve at stnde engini almakta.
B.W Robinson, Persian Drawings, s.119: Safav mektebi, Timurun tahta k kutlanyor. Erkek
topluluu iinde bir kadn eng alyor.
E. Atl, Turkish Art (New York 1980):
a. R esim 64: ah N evruzun elendirilm esi (Bedi al-Din al-Tebrlz, D ilsiz-N m e, 1455-56, Oxford
Bodleian Library, Ms. Ouseley 133, v.80b). Erkek topuluu iinde banda takke giymi bir kadn eng,
sarkl bir erkek def alyor, s.138.
b. Resim 16. Bir ehzadenin elendirilmesi (Klib, Kiillcyyt, 1460-1480, stanbul Topkap R. 989, v.
93a). Klah biiminde takke giyen ve yandan uzun salar grnen bir kadn eng alyor. Ba rtl,
salar grnen bir kadn, defle ona itirk ediyor. Dier def alan ile ney alanlardan biri erkek.
Toplantda erkek ve kadn kark olarak bulunuyorlar, s.141.
Yanni Petsopoulos, Tulips, Arabesques and Turbans. Decorative Arts from the Ottoman Empire (London
1982), Resim 188: Behrm-i Gfir Sandal aac renkli kkle eleniyor (Emr Hsrev Dihlev, Hamse,
Topkap H. 799, v. 186b), bir kadn eng, bir erkek ud alyor, s.194.
B.W. Robinson, Persian Paintings:
a. (16. yy.) Behrm -i Gr avda, A zde at slnde eng alyor. ki erkek refakati de arka planda
bulunmakta, s.2 0 1 .
b. No. 749 (16. yy) Behrm-i Grun tahta k, bir kadn eng, bir kadn da def alyor, s.259.
F. aman ve Z. Tannd, a.e., Resim 17: Hsrev ve irinin syleyii, 1463 tarihli. Bir zenci, bir beyaz
erkek hizmet ediyor. Bir kadn eng, bir kadn da def alyor. Fakat buradaki erkeklerin hizmetkr
olduunu dnerek bu minyatr, kadnlar topluluunda alnan eng minyatrleri arasna da alabiliriz.
N. M. Titley, M iniatures from Persian Manuscripts, No. 111.53: Behrm-i Gr avda. Azde ona eng
alyor (891/1486 tarihli) s.45.
344 bk. burada not 113
^ b k .U n vala, a.e., 63

288

slm devrenin musik rislelerinde ise engi icadedenin de D ell binti Lamk
(Lamek) adl bir kadn olduu belirtilmektedir. Lamek, Tevratta (Tekvin, I V / 19) ad
geen Hz. dem in torunlarndandr. slm gelenek'Lamekin kz Dillin telli musik
letlerini, dolaysiyle eng ve liri, olu T u b a ln ise davulu icdettiini kabul
etm ektedir. Fakat bn Salama iki kzndan Sla adlsnn hem telli sazlar hem de
davulu icdettiini bildirmektedir.346 Bu her iki versiyonda da telli sazlar icdeden bir
kadndr. Bu telli sazlar da eng ve lir olmaldr. nk ud ve ud cinsinden telli sazlar
bizzat Lamek icdetmitir.347 Ayrca engin l.yyda bile hl kadnlara mahsus bir
alg olduunu Gelibolulu clfnin u szleri de teyitetmektedir: nki bu didgimiz
sazlar rculiyyetle mmtazdr. Zenleri dahi vardr ki anlara rabet idenler gya ki
zenbazdr. Ve ol nigar- hoavazlarn biri enk dedikleridir ki ekseriye mhadderat-
ehl-i hevamn yridir. Gya ki ar pare ol yar-i irinkarm pur sitaridir. Yani ki her ne
emir itse ferman berdardr. Biri dahi Kemanedir ekseriya enkle hemrazdr. Zira ki
hem mezheb ve hem avazdr. leri neva-y uaka ser aazdr, gleri alakdan evce
pervazdr. G arab et bundadr ki D ef didikleri pir her yerde bunlara hem perde ve
zahirdir. Gya ki dayire-i ittihdda birbirlerine hem-bezm-i dil-pezirdr.348
Bu son ifadeyi okudukdan sonra, en eski rliyeflerde eng ile birlikte resmedilmi
ses ubuklar ile lnin eng ve ondan ayrlmayan r-presi arasnda ne byk bir
benzerlik olduunu dnmemek imknszdr. Buna ilveten yani lnin bildirdiine
gre eng, lirden gelimi olan kemene ve onlara refkat eden def kompozisyonunu349
da yine hi deitirmeden Siimerlere kadar gtrebilme imkn 20. yym insanna,
kltr tarihinin nasl bir btn olduunu bir kere daha teyit ediyor. Ahmed-i Danin,
engin azndan syledii u beyiti de bu bakmdan ok ilgi ekici grnyor:
Kula halkalu def eski yrum
Rebb klk yanumca destiyrum (796)
2.
engnmedeki engi ak ve bereket tanrasna balayan ikinci sembolik ifade
yine Divan edebiyatnda kendine kesin bir yer yapm ve klie bir ifade hline gelmi
b en zetm elere dayanm aktadr. Bu b enzetm eler musik letinin sesiyle kuun sesi
arasnda kurulan paralellie dayanmaktadr. Ayrca metinlerde engin ses anann
eri olan u ksm srarla bir ku gagasna benzetilmitir.350
Nitekim eng, en g n m ede kendisini sk sk blblle, kumruyla veya genel
anlamda bir kula mukayese etmektedir:

^ H .G . Farmer, The Kitab al-Malah of Abu Talib al-Mufaddal ibn Salama, JRAS (1938) 239, not
2,3,4.
347D illim engi adl Trk m asalndaki eng alan, insan st gce sahip kadn kahraman ile
Tevratta tanr Eann (Enki) karlnda olan Lamekin kz Dilal arasnda bir iliki olup olmad bir soru
olarak nmzde duruyor. Lamek iin bk. not 252 ve ilgili metin; Ea [Enki] ile Lamek-Enoch arasndaki
iliki iin bk. S. Langdon, Sumerian Epic of Paradise, s. 52, not 6 . Bu eserimizde ise III. blm, B.a.2 drs.
348M. and, Osmanl enliklerinde Trk Sanatlar, s. 168, 170 (yazarn naklettikleri, deitirilmeden
aynen alnmtr]; bk. bir de O..Gkyay, Ziyfct Sofralar
^ M . And, a.e., s.168-169. Bk. bir de burada not 83, 88 ve eserde ilgili ksmlar.
350H U sbeck, Trklerde M usik A letleri (slanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve
Edebiyat Blm, Genel Ktp. Tez No. 221), s.36-37

289

cAceb kusn ne ho nzk tersin

Ki blblden dahi vze-tersin
Baun birdr veli yz bin diln var
cAceb glsin ne nzk blbln var
Beni kim grdn u ben ol gglven
Dilm blbl zm bir taze glven
Anun nakna drl reng iden ben
tp kumri gibi aheng iden ben (729, 739, 1029,1222)351
Esasen klsik slm edebiyatnda ku-musik leti eitli kanallarla beslenmitir.
Bizim metnimizde ise eng-ku arasndaki benzetmelere dayanan klielemi sembolik
slbun kendisine en yakn kayna slm dnemde yazlm musik risleleridir. Zira
daha nce de belirttiimiz gibi bu rislelerde musik leti ile, bu musik letinin ses
anan oluturan aa, bu aaca konan kular arasnda yakn bir ba kurulmutur.352
Aa kendisine konan kularn bir aksi sedas olduu iin telli musik letleri zellikle
ud, byle gzel ses karm aktadr. Bu izaha gre telli sazlarda eski aa ve bitki
tanrsiyle sembol ku olan ak ve berek et tanras arasndaki m ceranm , yani
ilkbahardaki hayatn ve sevincin, tem m uz ayndaki lmn ve zntnn silik ve
belirsiz bir yanks terennm edilmektedir. Nitekim engnmede eng de buna benzer
bir mcera anlatmaktadr.
slm musik rislelerindeki bu kk hikyeleri rendikden sonra, genel olarak
klsik slm edebiyatnda musik leti ile ku etrafnda kurulan tebihlerin, zel olarak
en g n m ede eng ile ku arasndaki ilikilerin sadece irne bir tasavvurdan
domadn, bu tebihlerde, tesdflerin tesinde bir iliki bulunduunu gryoruz.
N itekim bu d ncelerim izi destekleyen baka delillerim iz de vardr: M ehur
musikiinas Abdlkdir Merg (. 1435)ye atfedilen Kitab-i Edvar adl yazma
eserin353 sonunda bir eng resmi grlmektedir. Bu engin ses anann banda bir
ku ba bulunmakta, kuun gagasnda ise anahtara benzer bir ey aslmaktadr. Ayrca
Hzr Aganm TefhmPl-M akm t fi TevIdPI-Naamt adn tayan yazma musik
rislesinin354 sonundaki musik letlerinin resimleri arasnd a bir eng resmi yer
almtr. Bu engin de ba ksmnda bir ku ba, ve kuun gagasnda bir anahtar
bulunmaktadr. Minyatrlerdeki englerde ise anahtarn yerinde pskle benzeyen bir
ekil bulunmaktadr. Bir de Eb Reyhan Muhammed b. Ahmed el-Blrnfnin (l. 1051)
Kitb3t-tefhTm li-av3il inacati3t-tencTm adl astronomiye dir eserinin lhanllar
devrine it bir nshasnda (685 H/1286) lir adl sabit yldz kmesi, n ksmnda bir

351Ayrca bk. engnme, b.579,582,584,597,647-650,730-731

352Bk. bot 254.
353Leiden, Or. 1175.
354Topkap H.1793. Avrupada yaplan ssl englere it resimlerde de eitli ekillerin yan sra
bazan ku balarnn bulunduu engler vardr.

290

ku ba bulunan bir eng ile temsil edilmitir.355 Ayrca cAc3ib3l-Mahlkatn XV.XIX. yy arasndaki minyatrl nshalarnn ounda lir yldz kmesinin ounlukla
sadece bir papaan kuu eklinde temsil edildiini gryoruz.356 te XIX. yya kadar
slm minyatrlerinde devam edegelen kuun, zellikle papaann lir takm yldzn
temsil etmesi, belki de lir yldz kmesini temsil eden engin, yerini zamanla bandaki
kua brakmasiyle olumutur. Bylece eng ile ku arasndaki bu ilikinin eski an
tanrlar ve tanralarnn hkimiyetinde olan yldz dnyasna kadar uzandn ve
ayrca kuun ve engin ta n r a n a n n a ya it o ld u k larn ve ikisinin b e r a b e r
bulunmalarnn bellli bir anlam olduunu tesbit ettikten sonra, slm edebiyatnda
grdmz eng ile ku arasndaki ilikinin artk kesinlikle tesdfe bal olmadn
syleyebiliriz.
3.
engnm ede tanra ve eng arasndaki ban hl devam ettiini gsteren
nc slp zellii ise Hz. Sleyman etrafnda rlen armlara, zellikle eng,
ku ve Hz. Sleyman arasnda kurulan ilikilere dayanmaktadr. Mesel rnek olarak
u iki beyiti verebiliriz:
Klursn clemi Hdhiid gibi seyr
Sleymansn okursn Mantku3t-tayr
cAceb kusn tersin Dvd elhn
Diln bilmez senn ill Sleyman (730-897)
Geri her iki beyitte de isim benzerlii dolaysiyle Emir Sleymana ve ilk beyitte
F. cAttrn Mantku^t-tayr adl eserine ve eng almas sebebiyle Hz. Davuda telmih
yaplmsa da, beyitlerde asl iliki Hz. Sleyman, eng ve ku arasnda kurulmutur.
zellikle ikinci beyitte ir bir taraftan Tevratdaki nedeleri eng (lir) alarak gzel
sesiyle okuduunu bildiimiz Hz. Davudun sesine, te yandan ku sesine arm
yaparak engin sesini hem Hz. Davudun sesine hem de ku sesine benzetmekte ve bu
melodileri ancak Hz. Sleymann hakkyla anlayabileceini belirtmektedir. Biz bu iki
beyitte de Hz. Davudun olu Hz. Sleymann ilkbahar festivalleriyle, kutsal evlilikle,
ak ve bereket tanras (Astarte) ile ilgisinin silik izlerini gryoruz. Zira ku-tanraHz. Sleyman arasnda ok gerilere uzanan bu eski ba, tarih kaynaklardan ve bu
konuda yaplan aratrmalardan olduu kadar, Smerdeki tanr Temmuz ve tanra
n a n n a nm ak arklaryla arasnda hem slp hem de tem a bakm nda tam bir
p a r a le llik b u lu n a n ve M.. 3. yyda son eklini alm o lan Hz. S le y m a n n
n edelerind e de (arklarn arks) yakalayabiliyoruz.357 Bu n edelerd e Hz.

355N. M. Titley, Miniatures from Persian Manuscripts, s. 38 No. 96B.4.

356a.e., s.78, No.235.13 (XVII yy. linpapaan); s.81, No.236.11 (XVII.yy. linpapaan); s.84, No.237.41

(X V III.yy. linpap aan); s.87, N o.238.14 (845 H /1441 linpapaan); s.91, N o.239.14 (1205 H /1790,
linpapaan); s.98, No. 241.24 (1061 H /1 6 50 ), linpapaan); s. 95, No. 240.14 (XVII. yy ortas Iinkse);
s.102, No. 242.11 (1250 H /1834 linpapaan); s.110, No. 245.12 (lintavuk); s .I ll, No.246.19 (linpapaan).
357Temmuz-Inannaya it ak arklariyle Hz. Sleymann nedeleri arasndaki ilikiler iin bk. S.N.
Kramer, History Begins at Sumer, s. 315-316; T.J. Meek, Canticles and the Tammuz Cult," AJSL XXXIX
(1922-1923) 1-14; a.ml., The Song of Songs and the Fertility Cult, in the Song of Songs: a Symposium,
ed. W.H. Schaff (1924), s.48-79; Babylonian Parallels to the Song of Songs ,'1 JBL XLIII (1924), s.245-252
ve bk. bu dncelerin karsnda olan H.N. Royley, The Song of Songs: an Examination of Recent

291

Sleymann tanra Astarteye tapan, belki de onu ahsnda canlandran bir prensesle
ilkbahardak i yeni yl festivalin d e evlenm esi a n la tlm a k ta d r . T e v r a t n baka
yerlerindeki ifadelerden de Hz. Sleyman zamannda yeni yl festivallerinin bir din
klt olarak kutland grlm ektedir. M esel Siondan g etirilen R A B B in ahit
sandnm, Hz. Sleymann yaptrd tapnaa ithaf mersimini, terin (eyll-ekim)
aynda yaplan sonbahardaki yeni yl festivallerine rastlatabilmek iin, kudsllerin
onbir ay beklediini biliyoruz.358 Yine Hz. Sleymann Tanrnn emrine kar gelerek
baka dinden prenseslerle evlendiini ve onlarn dinine hrmet ettiini yine Tevrattan
okuyoruz: Ve kral Sleyman Firavunun kz ile beraber M oabler, Ammonler,
Edomler, Saydallar ve Hittlerden ok ecnebi kadnlar sevdi... ve babas Davudun
yrei Allah RABB ile btn olduu gibi onun yrei btn deildi. Ve Sleyman
Saydallarn ilhesi A startenin ardnca ve Am m onlerin m ekruh eyi M ilkom un
ardnca gitti. Ve Sleyman RABBn gznde kt olan yapt ve tam am en RABBn
ardnca yryen babas Davud gibi yrmedi. O zaman Sleyman Yerualimin nnde
olan danda, Moabn mekruh eyi Kemo iin ve Ammon oullarnn mekruh eyi
Molek iin bir yksek yer yapt. Ve kendi ilhlarna buhur yakan ve kurbanlar kesen
btn ecnebi karlar iin byle yapt.359 Buna gre Hz. Sleym ann hanmlar
arasnda tanra Astarteye tapan Saydal, tanr Milkoma tapan Ammonlu ve Kemoa
tapan Moabitli prensesler vardr. Bu tanrlardan Molek ve Kemo ile ok eski Gney
Arabistan tanrlarndan hs ve Sim adlaryla sabah ve akam yldz ve Vens ile temsil
edilen tanr cAttrn aynlii ve daha sonra Ugaritler zamannda bu tanr cAttrn ak ve
sava tanras A starte ile zdeletii bugn tesbit edilm itir.360 u hlde Hz.
Sleymann evlendii kadnlar u veya bu ekilde Vens yldz, ak ve bereket
tanras Astarte ve ona it klt ile ilgilidir. zellikle Hz. Sleymann nedeleri yani
arklarn arksnda anlatlan sevgili, Lbnan dalarndan ve tanra A startenin
tapnaklarnn bulunduu Amona, Hermon ve Senir tepelerinden gelmitir ve bu sevgili
tanra Astartenin timsli olan gvercine benzemektedir: Kayann kovuklarnda,
uurumun kenarlarndaki gvercinim! Endamn bana gster, sesini bana iittir... Ah
negzelsin sevgilim, ah, sen ne gzelsin. Peen arakasndan gzlerin gvercinler... Bana
a l, kzkardeim, sevgilim, benim esiz gvercinim!... Birdir benim esiz gvercinim;
biricik yavrusudur anasnn."361
Geri gvercine benzeyen sevgili ile beraberce yeni yl festivalini kutlayan Hz.
Sleymann huzurunda eng vey lir alnd, hatta herhangi bir musik letinin
alnd, Hz. Sleymann nedelerinde aka ifade edilmiyorsa da bu festivalde

Theory," JRAS (April 1938), s.251-276); Ashioreth, A Diclionary o f Lhe Bible, s.167; Josephus, Jewish
Antiquities, C.V, s.675; J. Gray, The DeserL God Auar in the Literature and the Religion of Canaan,"
JNES VIII, No.2 9April 1949), s.72-83. Ayrca bk. yukarda not 336 ve metinde ilgili yerler.
358Kitab Mukaddes (stanbul 1949), s.345; The Oxford A nnotated Bible, T he H oly Bible (1962),
Kings, 8:1-8.
359Kitab Mukaddes, s. 350; The Holy Bible, Kings, 11:1-8.
360J. Gray, a.e., s.77-79.
31Kitab Mukaddes, s.669,2.14; s.669,4.1; s.679,5.2; s.671,6.9; The H oly Bible, The Song o f Songs,
2:14,4:1,5:2,6:9.

292

sevgilinin dans ettiine362 ve bir yerde de ilkbaharn geldiine ve bunun ark syleme
zam an dem ek olduuna iaret eden ifadeler, ilkbahardaki bu dn mersimine
musiknin katldn gstermeye kfidir.363 branlerin din! mersimlerinde eng ve
lirin zel bir yeri olduunu bildiimize gre bu mersimde de bu musik letlerinin de
bulunduunu kolaylkla tahmin edebiliriz.364
imdi bu bilgilerle kendi beytimize dnecek olursak, Davud sesli, tanraya it bu
kuun (eng) dilini, tanraya tapan, belki de onu ahsnda canlandran bir kadnla
evlenmi olan Hz. Sleymandan baka kimsenin anlayamayacan biz de ancak
farketmi oluruz. Geri ku, ak ve bereket tanras ve Hz. Sleyman arasndaki bu
iliki islmiyete ulat zaman temelindeki realiteden ve gerek deerinden tamamen
kopmu ve klsik islm edebiyatnda Hz. Sleymann btn hayvanlarn dilini bildii,
a n la d gibi k u la rn da d ilin d en a n la d 41 ek lin d e m itolo jik bir hikyeye
dnm tr. Ancak btn bu deiik ehresine ramen biz ku, tanra ve Hz.
Sleyman arasndaki bu eski ban farkna varabiliyoruz.
Hz. Sleyman, ku, eng etrafnda rlen armlarn ve imajlarn yaratt slp
tarznn yan sra, engnmenin kompozisyonunda geleneksel biimden ayrlan bir
biim zellii de engin hikyesini Temmuz kltne, ak ve bereket tanrasna balar.
yle ki daha nce de bahsettiimiz engnm ede ir, mncat, nt blmlerini
takibederek Emir Sleyman medhettikten ve eserini ona ithaf ettikten sonra esas
hikyeyi anlatmaya balar. nce baharn geliiyle canlanan tabiat, sonra ilkbaharla
yeermi bir bahe iinde baharn geliini kutlayan bir topluluk tasvir edilir. Bu
bahedeki insanlar sevin ve neeyle serho, yemekte, imekte, gzel erkekler ve
kadnlar birbirleriyle sevimekte, bazlar musik letleri eliinde arklar sylemekte,
dansetmektedir. eng de btn musik letlerini etrafna toplayarak ald melodilerle
bu toplulua nee katmaktadr. Bu ksmda ir dier mesnevilerde grlmeyen ve hi
de geleneksel olmayan bir tutumla hikyeyi bir tarafa brakr ve enge refkat eden bir
gyende azndan E m ir Sleyman iin bir terci-i b en d syler. Divan iirinde,
mesnevilerde bu trden ithaflar dima mesnevilerin ba ksmnda mncat ve nt
b l m le rin d e n so n ra esas hikyeye b a la m a d a n evvel yer alrlar. Esas konu
b a la d k ta n so n ra ancak hikyenin sonunda, eserin ith a f edildii h k m dara,
ehzdeye veya bir baka nfzlu hmiye tekrar dnlerek, onun iin uzun veya ksa
olabilen dua, medih ve zr blmleri ayrlr. Esasen Ahmed-i Da, engnmede bu
gelenee uymu ve eserinin banda ve sonunda Emir Sleyman zikretmitir. Ama
ayrca yukarda zikrettiimiz gibi, bu gelenein dna karak engnm enin esas
hikyesi iine de Emir Sleymana ithaf edilen bir terci-i bend koymutur. Bunun
ancak bir tek anlam olabilir: Ahmed-i D anin en gn m ede tasvir ettii bahar
enliinde Emir Sleyman ahsen hazr bulunmu olmaldr. Bu yeni yl festivali yani
bahar enlii eng eliinde musik letleri alnarak, dansla, ikiyle ve ziyafetle onun

362Kitab Mukaddes, s.671,6.13.

363a.e., s. 6 6 8 ,2 .1 1 - 12 .
34 N .J.D .P. Music, Encyclopacdia Biblica (cd. The Rev. T.K. Cheyene and J. Sutherland Black,
London MCMII, s.3225-3243), C.III, s.3227.

293

huzurunda kutlanmtr. Biz eski yeni yl festivallerinin b t n safhalarnn ve

unsurlarnn engnmede bir araya gelmi olduunu daha nce sylerken bir unsuru
darda brakmtk, o da ilhlik kazanm bir hkmdarn yeni yl festivallerinde
m utlaka ahsen b u lu n m a sd r.365 e n g n m e de bu u n su r E m ir S leym an ile
tamamlanm oluyor. Fakat Emir Sleymann durumunda, islmiyetin tanr anlay
dolaysiyle, sadece o n u n Hz. S ley m an ile a d a olm as, o n a b e n z e m e siy le
bakalarndan farkl az ok ilh bir hkmdar bahis konusu oluyor. Bu, daha nce
teferruatl bir ekilde izah edildii gibi eskiden de aynen byleydi: En eski Smer yeni
yl festivallerinde, sadece tanr T em m uzu ahsnda canlandrarak ilhlik vasfm
kazanan bir hkmdar, ak ve bereket tanras nanna ile birlemek suretiyle yeniden
canlanan tabiat sevinle ve mitle selmlam; bu esnada enlikler dzenlenmi,
tanrlara kurbanlar sunulmu, eng ve lir eliinde btn musik letleri toplanarak
enlie itirk etmi, ziyafet verilmi ve bu ziyafeti sevime yani kutsal evlilik takip
etmitir. Ayn ekilde daha sonraki yzyllarda K udsn Sim adl eski m ahall
tanrsnn adn tayan Hz. Sleym an366 (M.. 935) da tanra A s ta rte ye tapan
prensesle ilkbaharda evlenmi, ilkbahardaki bu m ersim de enliklerle, dansla,
elenceyle ve musikyle kutlanmtr.367
Bu olaylardan yzyllar sonra eserini yazan Ahmed-i Danin yeni yl ile ilgili eski
Smer geleneklerini ve lhilerini, Sm erden ran edebiyatna kadar uzanan bu
konudaki yazl ve szl geleneklerin hepsini dorudan doruya bilmesine imkn
yoksa da, kendi zamannda hl popler olan eski halk inanlarn ve onlarla ilgili
mersimleri ve eski yazl gelenekleri aksettiren baz eserleri ve onlarn hl devam
etmekte olan deiik ekillerini, zellikle yani K ura n da ve T e v ra tta geen Hz.
Sleyman hakkndaki hikyeleri bildii m uhak kaktr. u hlde A hm ed-i Da,
engnmede Emir Sleyman Hz. Sleymana benzetirken, hatta Sleymansn
bugn devran senndr (b.698) diyerek onu Hz. Sleymann yerine koyarken sadece
tamamen tesdf olan bir isim benzerliinden hareket etmemi; fakat bu tesdf
benzerlikten faydalanarak, kendi devrinde dahi hl devam etmekte olan ilkbaharn
geliiyle ilgili treni ve artk sebebi kesinlikle bilinmeyen mistik atmosferi, lh
hkmdar anlayn ortaya koymaya almtr.
Nihayet bu aratrmamzn sonucu olarak unlar syleyebiliriz:
Bir yandan mildn ilk yllarndan Ahmed-i Danin zamanna kadar ulam olan
musik letini, zellikle eng ve liri, inann imaj olarak yorumlayan Eski Yunanca ve
Sryanice musikye it eserlerin Arapa tercmeleri; belki de onlardan daha ok bu
tercmeleri kendisine kaynak edinmi olan daha popler Arapa, Trke, Farsa
musik risaleleri, bu gr kendisine merkez edinmi din, tasavvuf veya ldin

35yle ki Asurlular zamannda ilhlik kazanm bir hkmdar, yeni yl festivallerine itirk etmezse,
festival merasimlerinin bazlar o yl yaplmazd. Bir belgede yle bir ifade vardr: (that year) the king did
not come to Babylon. Marduk did not go forlh; the Akitu festival did not take place; sacrifices were (only)
made in Esagila and Ezida. (H. Frankfort, Kingship and Gods, s.328).
366J. Gray, a.e.,s.83.
367Kitab Mukaddes, s.6 6 8 , 1 -6,3-4; s.671, 6-13; The Holy Bible,

294

hikyeleri, fkralar iine alan edebiyat eserleri ve hatta bu eserlerden de szlerek

halkn mal hline gelmi szl rivayetle, en g n m enin ana fikrinin ve varlk
anlaynn olum asna yardmc olurken, te yandan ilk slm tarih ilerin in ve
lim lerin in , tarih, corafya ve kozm orafyaya it bilim sel veya yar efsanev
eserlerinde, hristiyanln ve islmiyetin szgecinden geerek verilen eski an ak ve
bereket tanras, Temmuz klt ve ilkbahar festivalleriyle ilgili bilgiler, bunlarn artk
Ahmed-i Da zamannda bir halk inanc ve geleneine dnm ekilleri, nihayet eski
Akat, Bbil ve Asur edebiyatlarnn ve kltrnn etkisinde kalan Pehlev ve Musev,
Sryan ve Mani edebiyatlarnda grlen hikyeler ile Kuran ve Tevratta bu konularla
ilgili hikyeler, ilkbahar ve yam urla ilgili b l m ler en g n m enin konusunun
malzemesini hazrlamlardr. Bu zikrettiklerimizden sonuncusu, zellikle yeni yl
festivali ile ilgili hususlar yani ilkbahar enlii engnm enin birinci blm nn
malzemesini ve konusunu beslemitir. Eserin daha karmak olan ikinci ksmnda ise
Ahmed-i Danin kltrnn temelini tekil eden ve yukarda belirtilen btn yazl ve
szl b ilg iler fonk siy on larn s rd rm le rd ir. Bu y zden biz e n g n m e nin
konusunun, malzemesinin ve ana fikrinin, sembolik ve din bir anlam olan bahar
kutlam a m ersim i etrafnda toplandn ve engnm enin temelinde eski bir din
bahar yininin bulunduunu rahatlkla syleyebiliriz.

295

V. BLM

ENGNM ENN TENKDL METN

V. ENGNM ENN TENKDL METN

A. engnmenin yazma nshalar
1. IH E : Burdur l Halk Ktphanesi No. 735, var. 14-245 (dank olarak)
stinsah tarihi

yok

Mstensihi

yok

Kitap ls

233x155 (210x122)

Cildi

mein, kahverengi, bozuk ve mklepsiz

Varak says

54

Satr says

1.3

Yazs

harekeli nesih

Kd

sar, aharl

Ba

Bc-nm- pdih- hayy u dn

Kadim kadir ferd tvn

Sonu

ildn cmle vaf- hlmz bu

Hakikat ser-gzet ahvlmz bu

Beyit says

1154

Daha nce de belirttiimiz gibi, . Hikmet Ertaylan, Ahmed-i D anin Burdur l

H alk K t p h a n e s in d e k i kiillivat iinde b u lun an e n g n m e nin bu nshasn
yaynlamtr. Metni tesbit ederken . Hikmet Ertaylann yaynndan faydalandmz
iin Burdur nshasn HE eklinde ksaltarak gsterdik.
Ahmet Atein hicr IX. yzylda yazldn bildirdii Burdurdaki bu 123 varaklk
klliyatn sahifeleri, ne yazk ki son defa ciltlenirken birbirine karm; dolaysiyle
engnm enin pek ok sahifesi yer deitirmi, blmlerinin sras bozulmutur.1 .
H ik m et Ertaylan yaynna gre en g n m enin I., II. blm leri klliyatn 28-34.
sahifeleri arasnda bulunduu hlde, III, IV, VII, VIII, IX, X. blmler, 192-217, XVI
ve XVII. blmler 130-148. sahifelerde yer almaktadr. XI. ve XII. blmler 12-19, 2425, 42-46. sahifeler arasnda yer ald hlde engnmenin bu nshadaki en son beyti
148. sahifede bulunm aktadr. engnm enin tpkbasm yaynlanrken bu kark
blmler ve sahifeler hikyenin akna gre yeniden dzenlenmi ve tpkbasmdaki
ekil meydana gelmitir.2 Fakat bu metin hazrlanrken, V. M . Kocatrk nshasiyle
karlatrldnda, HE nshasnda hl baz sahifelerin ve blmlerin yanl yerlerde
bulunduu grlmtr.
Ayrca m u h te m e le n ese rd e s o n ra d a n m inyatr yapm ak iin bo b raklan
sahifelerde, deiik yaz trleriyle yazlm cmleler, beyitler bulunmaktadr. Bunlarn
bazlar mek etmek iin yazlmtr, bunlar arasnda bilhassa nazm bal altnda

XA . A te. "Antalya ve havalisi ktphanelerinde bulunan Trke, Arapa ve Farsa baz mhim
eserler", T D E D (stanbul 1948), C. II, say 3-4, s.172-173; M. Ergin, "Trkoloji Blm almalar I",
T D E D (stanbul 1959), C.IX, s.138
2 Bk. M. Ergin, a. e., s.138-139

297

divan krmasiyle yazlm 21 beyitlik bir para dikkati ekm ektedir. Bir sava
sahnesinin anlatld bu para Trke olup, daha evvel de belirttiimiz gibi engnme
ile hi bir ilgisi yoktur.
2.
VMK: Vasfi Mahir Kocatrkn husus ktphanesinde. Nshann fotoraf . .
Edebiyat Fakltesi Trkoloji Blm Seminer Ktp. No. 9998de bulunmaktadr.
Metin hazrlanrken, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, Trkoloji Blm
Seminer Ktphanesine V. Mahir Kocatrkn ktphanesindeki yazmadan ekilerek
getirtilen3 fotoraftan faydalanld iin bu nsha VMK eklinde ksaltlmtr.
Ancak almalarmz srasnda, bu nshann imdi Konyada zzet Koyunolunun
Ktphanesinde (Konya Belediye Ktphanesi) bulunduunu renerek, Konyaya
gidip nshay bizzat grdmz iin zzet Koyunolu Ktphanesinde bulunan bu
nshann tavsifini aada veriyoruz:
engnme, Konya, zzet Koyunolu Ktp. No. 14546
stinsah tarihi

yok

Mstensihi

yok

Kitap ls

230x150 (150x95) mm

Cildi

mein, kahverengi, yaldzl ereveli, mklepli,

tezhipli, emseli

Varak says

55

Satr says

13

Yazs

harekeli nesih

Kd

bad

Ba

Be-nm- pdih- hayy u dn

Kadim kadir ferd tvn

Sonu

Bizi on demde mndan ayrma

Anun hakk bizi andan ayrma
1416

Beyit says

lk varaktaki balk koyu lcivert zemin zerine altn yaldzla tezyin edilmi; dier
btn balk yazlar yaldzla yazlm ve btn varaklar yaldz ereve iine alnmtr.
B. Nshalardaki iml zellikleri:
stinsah tarihi ve mstensihi belli olmayan H E ve VMK nshalar, iml zellikleri
bakmndan karlatrldnda, Burdurdakinin daha eski olduu gze arpar. Bu
yazmann, XV. yzylda (IX. yy. H.) ve VMK nshasndan dah a nce yazldn
belirten iml zelliklerinin belli ballar unlardr:
1. Son sesteki a ve e sesleri hemen dima (gzel he) yerine (elif) ile yazlmtr.
2. lk hecede bulunan i sesi kendisini korumu; buna karlk VMK nshasnda
ounlukla e ye evrilmitir, bil, gice, yig, yidi, il, vir-, iri-,yi-, it- bu kelim eler
arasndadr.
3. -Uk eki ile tretilmi kelimeler, VMK nshasna gre eski yuvarlak ekillerini

3M. Ergin, a. e., s.139

298

daha ok korumulardr, snuk, yazuk, azuk, tauk kelimelerinden yalnz snuk VMK
nshasnda yuvarlakln devam ettirir.
4. Az da olsa H E n sh asn da baz kelim elerin arkaik ekilleriyle yeni
ekillerinin kark bir ekilde yazld grlr: get-/git-, gil-/gel-, gi-/ge-> gey-/giy-,
esrii-/esri-, bigi/gibi; u kelimelerin de sadece arkaik ekilleri bulunmaktadr:bouzla-,
asra-, yalnuz. Oysa bu kelimeler VMK nshasnda git-, gel-, ge-, giy-, boazla-, esri-,
sakla-, gibi, yaluz olarak bir tek ekilleriyle gemektedir.
5. Zarf-fiil eki -Ip, Osmanlcadaki -up, -p yuvarlak ekliyle deil, bazan da ses
uyumuna uyarak drt ekliyle de grlr: alp, idip, yonup gibi. Bu durum VMK
nshasnda ok azdr.
H E nshasnda da imlnn byle kark bir grnm kazanmas, yazda bir iml
kalplamasna doru gidildiini gsterir. Fakat kalplamann VM K nshasnda daha
ok belirlendii kesindir. Yani kalplam Osmanlca imlda grld gibi zarf-fiil
ekinin (-Ip) yuvarlaklaarak -u p /- p eklini alp bunun her yerde byle yazld,
kelimelerin ilk hecesindeki i > e deiikliiyle sk sk karlald ve baz kelimelerin
eski ekillerinin unutulduu VMK nshasnda aka bir iml kalplamasna doru
gidilmi; hatta bu durum bazan kesinlemitir. Yazda byle bir iml kalplamas
eilimi, bu nshadaki dier baz zellikler incelenerek de izlenebilir. Mesel -II-, -I-, Ir-, -It-, -In- gibi yapm eklerinde, yapsnda yuvarlak nl bulunan fiillerden sonra,
yuvarlakszlama iin bir sebep olmad hlde, gr-/gri-, grn-/grin-, tolun/toln-, dokun-/dokm-, dkl-/dkil-, rkt-/rkit- vb. gibi kelimelerde ikili ekiller
grlmektedir.
Bu durum H E nshasnda ok daha azdr. Ayrca isimden isim yapma eki -lk da
bu n sh ad a bir kalplam aya doru gitm ektedir. nk yapsnda yuvarlak nl
bulunan kelim elerden sonra, bu ek dz ekilleriyle kelimelere eklenmitir: Hlk,
konuklk, fuzlk, kullk gibi.
Eskiden beri drt ekli olduu bilinen bu eklerin byle bazan yersiz bir ekilde bir
tek ekilleriyle yazlmalarnn sebebi ancak bir iml kalplamasna balanabilir. Yani
bu, bir ek iin drt trl telffuz eklinden biri esas alnmak sretiyle yazda tasarruf
etmi olm aktan domu olabilir. Byle bir iml kalplamasnn ise, ancak yaznn
gelimesiyle ilgili olduunu dnmek ve bu nshalarn XV. yzyln ikinci yarsnda
veya sonlarnda yazldn sylemek bir hata olmaz. Ancak VMK nshasna nazaran
daha az da olsa H E nshasnda da bu tip iml karklklarna rastland iin, bu iki
n shann a ra la rn d a k i zam an farkna ram en, iml b ak m n d an eski A n ad o lu
Trkesinden, klsik Osmanlcaya gei devresinin deiik zamanlarnda yazld ileri
srlebilir.
C. Metin tesbitinde gz nnde bulundurulan hususlar:
Her ne kadar, nshalardaki kelimelerin farkl ekillerde yazlmasn mstensihlerin
kendi m ahall ivelerine veya dalgnlklarna atfederek, m etin tesbitinde ayn
kelimelerin farkl yazllarn gstermenin gereksiz olduunu ileri sren grler varsa
da, biz her iki nshann harekeli olduunu ve farkl zamanlarda olsa bile XV. yzyl
iinde yazldklarn gz nnde tutarak, m stensihlere it olsa bile, baz iml
299

farklarn ve telffuz deiikliklerini gstermekle XV. yzyl Trkesinin bilhassa

fonolojik ve iml zelliklerini ortaya koymakta yardmc olacamz dndk; bu
yzden de gerek Trke, gerekse yabanc kelimelerin imlsndaki nemli deiiklikleri
gstermeyi uygun bulduk. imdi bu genel prensibin yan sra, metin tesbitinde gz
nnde bulundurduumuz dier hususlar belirtelim.
a. Trke kelimelerde gz nnde bulundurulan hususlar:
1. Eserin yazld devir gz nnde bulundurularak, kelimelerin ilk hecesindeki
i ve e nllerinin kark yazld yerlerde eski Anadolu Trkesindeki ekiller esas
alnp, i nls tercih edilmi; daha ok i nlsnn bulunduu H E nshasnn eskik
ksmlar VM K nshasndan tamamlanrken de metinde uygunluk salanm; zellikle
VMK nshasnda e nls bulunan kelimeler nsha fark olarak gsterilmitir. Sadece
330a daki etm ek ve Kgarde de e nlsyle bulunan e- (b. 78a ) bu durumun
dnda braklmtr.
2. Kelime yaps gz nnde bulundurulmu; eski ve asl olan ekil metne alnp,
dieri nsha fark olarak gsterilmitir. Bylece tanuk, tansuk, snuk, yazuk, gzg,
ayru, yalnuz, sigrdm, eksk, esr-, kayur-, kanur-, yankula- ekilleri metne alnm,
yaluz ve bunun dndakilerde dz nll olanlar mstensihlere atfedilmi ve nsha
fark olarak gsterilmitir. Ancak her iki nshada da asl ekiller bulunmad zaman,
metne mdhale edilmemitir.
3. ok sk kullanlan kelim elerin nshalarda en sk geen ekilleri m etne
alnmtr. Bu yzden get-, gil-, gi-, bigi, nireye yerine git-, gel-, ge-, gibi, nereye
ekilleri kabul edilmitir.
4. ok- fiilinin eski ekline bal kalnmakla birlikte, zarf-fil ve geni zaman
durumlarnda klsik Osmanlcadaki yuvarlaklama eilimine, o sesinden tr bal
kalnarak okup, okur ekilleri tercih edilmitir.
5. O devirde genellikle tamamlanm olan k->g- geliimi gz nne alnarak,
bu ses hep g- olarak gsterilmitir.
6. Yine t-> d - deimesinin gelimekte olduu dnlerek, o devride bu
nszn de d- olduu kabul edilmi; ancak iki nshada da d- nsz grlmemi ise,
metne mdhale edilmemitir.
7. Asl nsz, nshalarda cm ve m harfleriyle kark olarak yazlm
olmalarna ramen bunun bir iml meselesi olduu dnlerek metne li ekilleri
alnm ve nsha farklarnn belirtilmesi gerekli grlmemitir.
8. zellikle eski Anadolu Trkesinde ve daha sonralar da g civarnda bulunan
nllerin o / u eklinde dnml olarak deitii bilindii iin metinde tutarllk
salamak bakmndan bu nszle gelen nl u / olarak kabul edildi (urla-, buday
gibi).
9. Nshalarda -p nsznn b harfi ile yazlm olmas, bir iml kalplamas
olarak dnld ve m etinde hep -p olarak gsterildi. Ancak iki nl arasnda
bulunduu vakit bunun sadals olan b yazld.
10. ibu ve ubu eklinde kark olarak okunan bu kelimenin iki ekli de doru
olduundan, metinde tutarl olmak amaciyle ubu ekli kabul edildi; dieri nsha fark
olarak gsterildi.
300

b. Eklerde gz nnde bulundurulan hususlar:

1. Eski Anadolu Trkesinde tekil ve oul 1. ve 2. ahs iyelik eklerindeki

nllerin yuvarlaklat gz nne alnarak, bu eklerin -Um, -Un, -()mUz, -()nUz
ekilleri kabul edilmi, bilhassa VMK nshasnda bu kurala uymayan dz ekilleri
nsha fark olarak gsterilmitir. Zira bunlar, mstensihin klsik Osmanlcada yani
XVI. yzyl ve sonrasnda tekrar normal ses uyumuna dnld bir devreden biraz
nce yaadna iaret etmektedir. Fakat HE nshasnda metin eksik olduu zaman,
sadece VMK nshasnda bu ekiller bulunduu iin metne sdk kalnmtr. (Bu
eklerde grlen yardmc nlnn durumu iin bk. a. b,6).
2. Eski Anadolu Trkesinde -i/-si 3. ahs iyelik eki -i yklem e hli eki
yuvarlaklamann dnda kald iin dima dz nllerle yazlmtr. Ancak stne,
stnde, zlfni gibi kurala uymayan ekiller nsha fark olarak belirtilmi; stine,
stinde, zlfini ekilleri metne alnmtr.
3. Eski Anadolu Trkesinde -(n)in ilgi hli ekinin kurala gre yuvarlaklat
dnlerek, bilhass V M K nshasnda bulunan dz ekiller nsha fark olarak
gsterilmi, -(n)Un ekilleri metne alnmtr.
4. Bulunma ve kma hli ekleri -dE, dEn olarak kabul edilmi; ancak bir iki
yerde geen -tE, -tEn ekilleri aaya nsha fark olarak alnmtr.
5. -E eitlik eki, eski Anadolu Trkesinde iinl ve nsz uyumuna uyduu iin,
nshalardaki cm ve m ile kark olarak yazllarna baklmayarak, bu eklerin
yazlmasnda nl-nsiiz uyumu kuralna uyulmu; nsha farklarnn gsterilmesi
gerekli grlmemitir. Ancak iki nl arasnda -E ekliyle (katree gibi) bu ekin
eklendii bir iki kelime sahife altna nsha fark olarak belirtilmitir.
6. Eski Anadolu Trkesinde -(i)mUz, -(i)nUz oul 1. ve 2. ahs iyelik ekinden
nce gelen yardmc sesin yuvarlaklat gz nnde tutularak, iki nshada da dz ve
yuvarlak ekillerinin kark olarak grld bu sesin dz nlleri nsha fark olarak
belirtilmi; ancak her iki nshada dz ekil ile karlalmsa m etne m dhale
e d ilm e m i tir . S a d e c e VM K n shas sz k o nu su o ld u u n d a da yine m e tn e
dokunulmamtr.
7. Eski Anadolu Trkesindeki nl yuvarlaklamas gz nne alnarak, btn
ekimli fiillerin 1. ve 2. ahs ekimlerinin ve 3. ahs emir kipinin yuvarlak nll
ekilleri metne alnmtr. Ancak her iki nshada da dz ekiller varsa metne mdhale
edilmemitir.
8. -il-, -in-, -i-, -it- ve -ir- fiil yapm ekleriyle -lik isim yapm ekinde
yuvarlakszlama iin bir sebep grlmedii hllerde ok eskiden beri bu eklerde
grlen nl uyumu kuralna uyularak, bu ekler kuraln gerektirdii ekilde yazlmtr.
A n cak kabul edilen genel k u raln dna kan d u ru m la r n sh a fark olarak
gsterilm ise de, her iki nshada da kuraln dna kld hllerde m dhale
edilmemitir. Bu durumun sebebi nceden de belirtildii gibi bir iml kalplamas
eilimi olabilir. Bu ve benzeri rnekleri toplayp bu m eselenin ayrca ilenmesi
gerekmektedir.
9. Eski Anadolu Trkesinde yuvarlaklat bilinen -Ip zarf-fiil ekinin -up ekli
metne alnm; ancak kuraln dnda kalan durumlar nsha fark olarak belirtilmitir.
Her iki nshada bulunan kural d durum olduu gibi braklmtr.
301

10.
EHE nshasndaki eksik ksmlarn evri yazs yaplrken, ibu/ubu kelimesi
ile ilk hecedeki i ve e nllerinin durumu dndaki hllerde yukardaki prensipler
uygulanmayarak, VMK nshasna bal kalnmtr.
c. Yabanc kelimelerde gz nnde bulundurulan hususlar:
1. H E nshasnda cihan, mlk, cay, VMK nshasnda ise cehn, milk, cy
o larak okunm u olan kelim elerd en cehn ve cy asllarna uyduu iin m etne
alnmtr. H er iki ekli de doru olan milk/mlk kelimesinde ise, bu kelimenin iki
eklinden herhangi birisi kabul edilerek, metinde mlk yazlmtr. Bu kelime iki
n sh ad a da btn m etin boyunca hi deimedii ve ok sk getii iin nsha
farklarnn gsterilmesi gerekli grlmemitir.
2. Yukardaki kelimelerin dnda kalan yabanc kelimeler tesbit edilirken iki
nshada ayr ayr harekelenmi, iki trl okunmas da mmkn olanlardan herhangi
birisi metne alnm, tekisi nsha fark olarak gsterilmitir.
3. Yine bir nshada doru dierinde yanl harekelenmi yabanc kelimelerin
doru, yani aslna uygun harekelenmi olan metne alnm; dieri nsha fark olarak
gsterilmitir, glistn/glstan mislinde olduu gibi. Bu durumda glstn nsha
fark olarak aaya alnmtr.
4. H er iki nshada da Trkenin ya da mtistensihin konutuu azn etkisine
gre harekelenmi olduu dnlen yabanc kelimeler, metne mdhale etmemek
iin aynen korunmutur. Esasen metindeki bu kelimelerin says azdr ve belli ballar
unlardr:
hiridr (290^, 1376a ), firet (319b), arre (339a ), pste (504^), Sil (515^), kenar
(530^, 552a, 67ob)5 der (1032a), cmeyz (1183^), cebe-hane (1115^), tabba
(1204a ), dibaat ve tibat (1205a ), ifte (1261a), hicr (1354^), Bu kelimelerin asllar
harldar, feret ya da fret, urre, piste, seyl, kinar, ter, cemiz, cbe-hne, dabbag,
dabat, fte, hecrdir.
5. Sadece 239a da nit eklinde okunan net kelimesi, her iki nshada da bu
beytin dnda kalan yerlerde asl ekliyle okunduu iin, metin iinde dzeltilmemitir.
6. H E nshasnda bulunmayp da VMK nshasnda bulunan ksmlardaki
yabanc kelimeler tesbit edilirken iki ayrm gz nnde bulundurulmutur:
i. Sadece VM K nshasnda bulunan ksmlarda bir yabanc kelimenin
hem asl hem de miistensihin telffuzuna gre okunuu kark bir ekilde yan yana
b u lu n u y o rsa, m etin d e uygunluk salam ak am ac ile, kelim e asl ekline gre
d z e l t i l m i ; d i e r i n s h a f a r k o l a r a k g s t e r i l m i t i r . o k sk g e e n
m ahabbet/m uhabbet ile effaf (450a) / ifaf (487a) bu kelimelerdendir.
ii. M etin tesbit edilirken, eksik ksma kadar k elim enin dim a asl
okunuu metinde esas olarak alnm tekisi nsha fark olarak gsterilmise ve bu
kelim eye V M K nshasnda bir iki yerde asl okunuu ile rastlanm sa, m etinde
d z e ltm e yaplm ; m ste n s ih e a tfe d ile n d u rum nsha fark o la r a k aa d a
belirtilmitir. Mesel neterin, nerges niisha fark olarak gsterilmi; nesteren, nergis
metne alnmtr.
7. K e lim e m sten sih ta r a fn d a n yanl an lalm ve bu y zden yanl
h a r e k e le n m i veya yanl yazlm sa, m e tin d e d z e ltm e yaplm ve aada
302

belirtilmitir. Bu kelimeler u beyitlerdedir: 36, 172, 173, 178, 448, 485, 504, 519, 522,
526, 533, 559, 655, 994, 1038, 1042, 1163, 1212, 1260.
8.
zellikle, VMK nshasnda Farsa tamlamalar, ou zaman yanl anlalm;
izfet iareti yerine u / ya da vu/v balama edat yazlmtr. Mesel ebr-i nisan
yerine ebr nisan (132^), ravzt- cennt yerine ravzat u cennat (117^) gibi. Bu
nshada bu durumun tersine de rastlamak mmkn olmakta, "ve" edatnn bulunmas
gereken yerlerde Farsa tamlamann yer ald gze arpmaktadr: zevk ferah yerine
zevk-i ferah (350^), makbl-i der-gh yerine makbul der-gh (294^), tenzll- Kuran
yerine tenzll-i Kur3n (106a) gibi. ok daha az olmakla beraber IH E nshasnda da
Farsa tamlamadaki yy- izfet yerine u/, vu/v balama edatnn, ya da bu edatn
yerine yy- izfetin yazld grlr: ba u cennet (361a) gibi. Btn bu yazl
ek illerin in m sten sih lerin dalg n lk larn d an doduu dnlm ; bu t rd e n
yanllarn nsha fark olarak gsterilmeleri gerekli grlmemitir.
d. ekil bakmndan gz nnde tutulan hususlar:
1. nl uyumuna uyularak, Farsa tamlamalarda yy- izfet, nszlerle biten
kelimelerden sonra -/-i, uzun nlyle biten kelimelerden sonra bazan iki nshada da
hemze ile yazlmsa da -y/-yi ile yazlm, nsha farklarna iaret edilmemitir, "ve"
balama edat ise ayn durumlarda u/, vu/v eklinde gsterilmitir.
2. Farsa bileik isim ve sfatlarda kelimeler arasna, kelime bana ve sonuna
ekler ekleme durumunda kelime ile ek arasna bir izgi konmutur.
3. N sh a la rd a atlan m kelim elerin yerleri d o ld u ru lm u ve ilve edilen
kelimeler < > iaretiyle gsterilmitir.
4. Eski yazda belirtilen uzun nller , O, T olarak; vv- madle ile yazlanlar
ise hvab, hvr kelimelerinde olduu gibi gsterilmitir.
5. Bir kelimenin nshalarda bulunmadn belirtmek iin bir izgi (-) iareti
kullanlmtr.
6. Nsha farklar birbirinden / iareti ile ayrlmtr.
7. Baz beyitlerin veya baz beyitlerin iindeki bir iki kelimenin aklanmas
eserin sonundaki Aklamalar" blmnde yaplm; bylece her hangi bir ekilde
aklanmas yaplan beyitlerin nne bir yldz iareti konmak suretiyle ana metin ile
Aklamalar'1arasnda irtibat salanmtr.
8.
M etin tesbit edilirken slm Ansiklopedisi ile Trk lm Transkripsiyon
Klavuzundaki evri yaz usl kullanlmtr.

303

D.
ENGNM E4
Mecmacat3l-Letyif

H E 157
VMK lb

*Be-nam- padiah- hayy dana

Kadim kadir ferd tuvn
*cAlim oldur bilr cilmi kdemden
Vcuda her ne kim geldi cademden
cAzlm oldur ki zat kibriyadan
Mnezzehdiir cukol- enbiyadan

*Kerim oldur keremden nicmeti ok

Virr nim etlerini minneti yok5
Nitelikden berdiir knh-i zt
Havdiden andr hem sfat
*Mnezzeh birlii ire cadedden
Mukaddes hazreti valid veledden

*Hakim anic ferd ameddr

Sfat kul huva3l-lahu ahaddur
*Mekan andan veli ol la-mekandur
Nian andan vel ol bl-niandur
*ft- pak birle zat mevf
cAts cmdur eltaf macrf

H E 158

HE 159

10

*Kaan kim mevce geldi bahr- cd

cAdemden kld cd ol viicd

11

* kayym oldur anun zat dyim6

Kamu mevcd anun zatiyle kayim

12

*Anun zt ne cevher ne carazdur

Yaradur cilleti yok bl-arazdur7
*Kamu cillet bu yolun reh-beridr
Vel ol cmle cilletden berdr

4 engnme: Mecmcat 3l-letyif V M K /

5 4 : virr hem nicmetini kimsesi yok V M K /
6 l l a dyim: kyim V M K /
7 12a msrandan sonra s. 158de bo yer braklmtr. H E /

304

14

Cehan ire kamu ey-y8 mevcud

Tanukluk virr oldur Rabb- macbd
*Anun tebihini tekrar iderler
Ann birliine ikrar iderler
*Keml-i kudretini zerrelerde9
Teferrc kl catsn katrelerde

17

Mzeyyen rahmetinden ba u sahra

Mzelzel heybetinden tag u derya
adefde drr dzendr10 kanda gevher
Kayadan u sudan ney neyde ekker

HE 160

Dikenden gl giili cabhar dzendr

Denizde katreden gevher dzendr
20

Kara topra u 11 tadan zer klandur

Kuru ney mazn ekker klandur
Felek gerdann gerdan idpdr
Bu srda clemi hayran idpdr
*Dziipdiir ay u gn12 toar tulnur
Birisin mahv ider birin tolunur

VMK 2^

Keml-i kudretinde ok bedyic

Cell-i hikmetinde ok anyic
24

Ne kim var oldur andandur bu13 varlk

Anundur bu kamu ferman u yarlk
*ZihT evvel kamu hrdan ahr
Zihl batn kim ola her yirde zahir

H E 161

Kamu dillerde ol mezkur u mahmd

Cemali ka3inat iinde mehd
27

Bilindi cay- zat14 kudretinden

Komad gayr anda15 gayretinden

8 14a ey-y: eyada V M K /

9 163*3 zerrelerde, katrelerde: zerrlerden, kalrelerden V M K /
10 18a dzendr: dzen H E /
11 20a topra u: topra V M K /
12 22a dzpdr: dzipdr VMK; ay u gn: ay gn V M K /
13 24a andandur bu: andan odur H E / 24^ u: - VM K /
14 2 7 a cayn- zt: cayn u zt H E /
15 27^ gayr anda: gayr anda HE, gayr andan V M K /

305

Bu macm geri uretde16 beyandur

Ki her uretde bu macnl cayndur
Grinr perde ok ayrukdan ayruk
Yakn bil kim gmndur Hakdan ayruk
30

Hakikat H ak17 mnezzeh perdelerden

Kan Hakk gren gz her nazardan
An her kim grr ansuz degldr
Ki can cilmin bilen cnsuz degldr18

H E 162

Haki grmege Hakdan gz gerekdr

Bu gzlerden o gzler z gerekdr19
33

*Anun kim caynna Hakdan gele20 nr

Gir nzrdur anda cayn- manzr

34

Bu esrrun beli21 pyn yokdur

Bu genelin her gnlde kn yokdur
Bu sahra ire anlar kim yrrler
Gneyden zerrediir ol kim grrler22

H E 163
VM K3a

*Bu derya ire anlar kim yzerler

Denizden katre dr ol kim sezerler23
37

Mnezzehdiir zt her fatdan

An bilmek ne mmkin macrifetden
Bilen bilmez an bilmez ne bilsn
idrk itmez an gz ne klsun24
Hired culvlde vii sflide25 seyrn
der lkin an bilmekde hayran

40

irmez cilmine hi fehm idrk

Bu czv macrifetden dem urr hak

16 28 a uretde: sretden H E /
17 30a Hak: ger H E /
18 3 ^ab degldr: degildr V M K /
19 32^ z gerekdr: yigrekdr V M K /
20 33a gele: gelir V M K /
21 34a beli: veli V M K /
22 35a^: 37a^-38a^ arasnda yer almtr. V M K / 35^ grrler: bilrler V M K / 35a^ beytinden sonra

s. 162de bo yer braklmtr.HE/

23 36^ kim: ki V M K / 36^ sezerler: szerler VMK, mizerler H E /
24 38^ klsun: bilsn V M K /
25 39a sflide: sifllde V M K /

306

41

Bu cummanda nie yz bin gemi var

Kamu bir katreden kemdr kemi var
Nieler bu denizde zevrak olm
om hayran olup mstarak olm
ular kim bir avu toprak dururlar
Tururlar macrifetden dem ururlar

44

*on Ccir olup eydrler iy pk

KemS-i macrifetden m carefnak

II

Mnct be-Hazret-i Brl-i tacl cazza 3l-lh 26

lhi sen ganisin ben faklrem

Z aclfem Ccizem hvarem27 hakirem
lhi rahmetlin deryas tad
Elm dut28 yogise u badan ad
47

H E 164
VM KS^

*A in I y iy e 3l-mstaTTn
E cirn l y mucTre3l-mstecTrTn29

Hatalar hamrn idm gey humrem

cAt kl rahmetimden cam umaram
Yolum toru veli fikrtim avTdr
Tenm kahil vel nefsiim kavidr
50

Zebun oldum hev kaydndan mabn

Heves ardnca yilmekden30 ciger-hn

51

cbdetde alu tacatda gey sst

Cinyetde eviik crm ire gey st
Giceler gedi gaflet uyhusnda31
Bu hd nefsn tabicatdur hasnda
*Bana eytan iderdi fska telbls
Benem eytn iinde imdi iblis

54

Kalur cibretde eytan her neemden

Azar iblis yolda vesvesemden

26 II: Mnct VM K /
27 45^ hvrem: hrem V M K /
28 46b dut: tut V M K /
29 47^ ecirn y ccTre3l-mstatTbn VM K/
30 50^ yilmekden: yilmekte V M K /
31 5 2 a g iceler: g e c e le r HE, VMK; uyhusnda: uykusnda VM K /

307

Hatalar cemc ti hatrlar perian

Hatarlu yolda kaldm deng hayran32
Nie b'ir gl ile hen-rah o! a m ben
Nie bir yol azup33 gm-rh olam ben
57

Hat il galat szl gneh-kr34

EsTrem nefs elinde beri giriftar
lhi her nefes biri ah u feryd
Baria nefsiim elinden dd u bl-dd35
Bu nefs-i tim elinden sen hals it
cUmm- rahmetriden hayr-36 has it

H E 165
VMK 4a

60

Egeri ok direm estafirul-lh

Veli senden gerekdr mafiret ah

61

*Bilrem ben baria taksir iderem

Koyp tor37 yol eri giderem
Gnhum gey ardur yazuum ok
Yolum korkulu yalriuz azuum yok38
*Baria tevfikirii yolda iridiir39
Irimezse iiim gey mkil idiir

64

Uyar caklm gaflet uykusndan

Selamet dut40 kyamet korkusndan
Nie bir hrs ile am-gTn olam ben
Mukadder rzk in miskin41 olam ben
Kancat gencini erznl kll
Neyi kim ehli sensin an kll

67

Egeri krm azdur nicmetiiriden

Veli okdr mldiim rahmetriden

32 55a^: 48ab-49ab arasnda yer almtr. H E /

33 56^ azup: urup V M K /
34 57a gneh-kr: gnh-kr V M K /
35 58^ dd u b-dd: dd vir dd H E /
36 59^ hayr-: hayre H E /
37 61^ toru: tor V M K /
38 62ab yazuum, azuum: yazum, azum V M K / 62^ yalnuz: belkim V M K /
39 63a iridr: iritr H E /
40 64^ dut: tut VMK; korkusndan: korhusndan HE, korksndan V M K /
41 65^ miskn olam: dem lem V M K /

308

Benm fjclm42 kamu crm hatadur

Senn fazlufi kamu lutf43 u catadur
*Benm ekskliigiim44 ok hazretnde
Vellkin kimseye redd yok katunda
70

Gzm yan silp batm sal

Ganisin rahmetn ok yarlal
cnayet iesinden cam irgil45
Ne kim gedi hatlardan gergil
Bana tevfik ile yol gsteri vir
Yakam nefs elinden kurtar vir

73
HE 166
VMK 4b

Bu deryadan hals it ben esiri46

Ki sensin gark olanlar dest-glri
Zamirm gzgiisin al vefadan
Kiidret gitsiin47 ol kn- afdan

75

Mecnl perdesin refc48 it gzmden

Hakyk gevherin nazm it szmden
Szmn lezzetini tatlu kll
Garazdan aklal kuvvetl kll
Nazarda49 germ ren taze olsun
Cehnda hreti vze olsun
*Diliimn cukdesin e50 gnlmi a
Ki szde olmasun ok fikre muhta

79

iimde mkiliim var ise hail it

Ki t yol bulmasun szmde cillet

80

Zamriim emesini ho-gvar it

Cehnda szlermi yadigr it

42 6 8 a ficlm: faclm V M K /
43 6 8 ^ fazlun: lutfun HE; lutf: fazl H E /
44 69a eksklgm: eksiklgm V M K /

4-* 71a irgil: iirgil V M K /

46 73a esri: fakri V M K /
47 74^ gitsn: getsn H E /
48 75a r e f : kef H E /
49 77a nazarda: nazardan V M K /
50 78a e: i V M K /

309

Bana tahkik izin izlet gnlden

Hidayet gster nna toru yoldan
"Y akn it cilm m i cilm e :,l-yakTne
ridiir cayn um cayne'Jl-yak In e51

83

Beni benlik iinde dutma marr

Beni benden alup tevhide irgr
sensin senden artk yok dahi bir
Seniindiir bu kamu takdir tedbir
Baha bu benlik ii senlik gerekmez
Kamu sen ol baha benlik gerekmez

86
H E 167
VMK 5a

Beni benden ayr senden ayrma

Beni senden seni benden ayrma
Ezelde iin ahaddur al- eya
Ebed Ahmeddiir ol kim kld peyda
*Ezel birle ebed in sermed old
Ahad ztna mazhar Ahmed old

89

Ahaddan t ki Ahmed urmad dem

Ahad ztn kimse bilmedi hem

90

*Ahaddur Ahmed al mimi zyid

Veli her nesnedr aslna cyid52
Ahad sensin ilh sen meded kl
Ezelde kldun lutf ebed kl
*Ezel sensin ebed sen sermedi sen
eflc it Ahmede ol Ahmedi sen

93

Ol Ahmedden ki nr sermedldiir
Ayrma D aclyi kim Ahmedfdr

ILI

Der Nact- Resulu 3l-lah /alla^l-lahu caleyhi ve sellem / 53

*01 Ahmed kim kamudan Mutafadur

Muhammeddr ki fahr- enbiydur

51 82ab ^me^l-yakTne, cayneDl-yakne: Caynjl-yaknc, hakk^l-yakmc H E /

52 90a asl mmi: ad mim V M K / 90^ her nesnediir aslna: aslnadur her nesne V M K /
53 III der: - V M K /

310

*Keramet birle ol dk u afadan

Gerdi rtbesini54 enbiydan
96

Risalet tahtmn sultan oldur

D cSlem cmle tendr can oldur
*A.nun kasrnda bir eyvandur eflak
Anun tevkicidr55 menr- levlak
"ra meclisinde ay u gndr
Felekler matbahnda bir dtndr56

H E 168
VMK 5^

99

*Ana pervane hurd-i cehn-suz

Anun nacleynidr cAra57 kleh-dz
*Anun emlridr kfre kefen-bf
Anun fahriyle C e b ra il58 urr lf
*Giceler halvetidiir Kadr Micrc
Aya topra cA.r zredr59 tc

102

*Anun Rhu3l-kudsdiir am-giisr

Anun RuhPl-emlndr perde-dar
Huzr- enbiy andan merref
Mukarrebler anun bezminde saf saf
Bulutlar haymesiniin sye-bn
Felek Micrcnun bir nerdbn

105

*Anun cd bile mevcd kevneyn

Anun edn60 makam Kabe kavseyn
*Liv-y hamd anun adiyle muclem
Anun avudur cs3bni Meryem61
*Anun takrlridr tenzil ii62 Kur3an
Anmla fahr ider Ms^bni cmrn

54 95^ rtbesini: rtbelini V M K /

55 9 7 b tevkridr: tevlkidr H E /

5698a m eclisinde ay u gndr: m escidinde ay gndr VMK; m eclisinden ay u gndr H E / 98^

felekler matbahnda: felek malbahndan HE; dtndr: ttndr V M K /
57 99a hurd-i: hrld-i H E / 99^ cAra: carz- VM K /
58 100a emridr: imlridr V M K / 100^ Cebrail: Cibril H E /
59 101a giceler: geceler H E / 101^ zredr tc: zredr lf tc H E /
60 105a cd bile: cdiyle V M K / 105^ edn: ad V M K /
61 106a muclem: maclem V M K / 106^: Anun crlyesidr hrme Meryem V M K /
62 107a tenzil : tenzl-i V M K /

311

108

*Anun Tevrat iinde nact vasf

Yiizi em s^-duha ve3l-leyli ziilfi63

109

Ani'n"erci cehanm muktedasi

Dikildi cAr iistinde64 livas
Nedimi enbiydur hazretinde
Mlzim evliydur'hizmetinde
*Zihl seyyd ki ol fahr- rsldr
Tufeyli65 mektebinde cakl- kiilldr

H E 169
VMK 6a

112

Ad Allah ad birle mukrin

Mukarreb hazret-i cizzetde yarn
efcat birle calemde calemdr
Anun n mmeti hayriiDl-memdr
Ducs in icabetde karndr
Hakikat rahmeten li3-lclemlndr

115

*Bize rahmetdr ol66 Hak hazretinden

miz oldur hem ol Hak rahmetinden
u giin kim halk ola mafur merhum
efacatdan bizi koymaya mahrum
*alt u hem selam u hem tahiyyt
Kim andan tzediir ravzt- cennat

118

ahab ravzasna vsl olsun

Mbarek ravzalar nur ile tolsun67

119

Eb Bekr cmer cOmn u Haydar

Kim anlardur diikeli yolda reh-ber68
Olarun zikri hayre69yd olsun
Revan ruhi bizden ad olsun

63
64
65
66
67
68
69

108b d-duh: duh VMK; zlfi: zilfi V M K /

109^ stinde: stnde H E /
l l l a ki: kim H E / l l l b tufeyli: tufeyl V M K /
H 5 a rahmetdr ol: rahmet ol HE, vcibdr ol VM K /
118*3 : atlanm, yerine 119a yazlmtr. H E /
119b : atlanmtr. H E /
120a hayre: hayr H E /

312

IV

M edhiPs-sultaniPl-a^am Emir Sleyman bin Bayezid

bin Murd bin Orhan bin cOmn /n e w e r a 3l-lhu
merkadehm / 70

Bi-hamdPl-lh bu gn ahib-secde
ehenehdiir71 eh ol h-zade
122

Secdet tahtnun ah- cehan

Siyset72 mlkimin hib-krn
eccat klTminiin ehriyr
Felek meydannun bk-svr

VMK 6^

124

Cehn bnydna cadl ile bani73

Sleymn- dviim CemTd-i nl

HE 170

125

yiicd-dln ve3d-dny mucazzam

Mkerrem muhterem sultn- aczam
Ne sultan ibn-i sultan ibn-i sultan
eheneh mTr Siilmn ibn-i cOman74
ZihT sultan kim ol sultn-niandur
eh-i mlik-rikb- ser-kepndur

128

eh-i ferruh-ruh u ferhunde-server

Tehemten-ten azanfer-fer hnerver75
Mukaddem-dem mmecced-cedd be-nisbet
MiPekked-ked mi'Peyyed-yedd be-nimet
Sleyman-mn Husrev-rev cehn-gir
Sikender-der mucdil-dil be-tedblr

131

eh-i af-af Dar-siyset

Arest-Cakl u76 Eflatn-kiyset
Meslh-enfs 77 hem cIsT-kademdr
Veli Yasuf-ceml ti Hzr-demdiir

70 IV: Der medh-i sultn Sleyman Hn VM K/

71 121a secde: secdet V M K / 121*3 ehenehdr: ehinehdr V M K /
72 122 ^ siyset: siydet H E /
73 124a cadl ile bn: cadl idbeni V M K /
74 126a :Ne sultn ibn-i sultn bin sultn H E / 126b eheneh: ehinh VMK; Slmn ibn-i: Slmn

bin HE, Sleymn ibn-i V M K /

75 128ab u: - H E / 128ab server, hnerver: ferdr, hnerdr V M K /
76 131b u: - H E /
77 132a : - H E /

313

Nazri yok durur devrn iinde

Ne Rm iinde var misli78- ne inde
134

Enirvn-fatlu ad mehr
Sehs cad79 cadli dad mehr
Bu car iinde bir dev'letl hndur
Yasa muhkem < > hkmi revndur
Yegindr devleti v nureti gey
Uludur mlketi80 v evketi gey

H E 171
VMK 7a

137

Secdet din ii devlet tc hem taht

Serlr-i saltanat ikbl hem baht

138

Ulu devlet yce himmet ar ba

kii nicmet kat heybet uzun ya
Aria bahi idpdr81 cmlesin Hak
Eli stn velikin gnli alak
Secdet mlkine Hak virdi menr
Muzaffer devleti ikbali manar

141

Ana kim yr olur devlet hemie

idiir feth ile nret82 hemie
Nereye83 cazm iderse feth ider ol
Gzi tok gnli bay u himmeti bol
Gne bir zerrece yok rifcatinde
Denizler katrece yok himmetinde

144

Ferite hludur adem fatlu

Tevazu0 pleldr szi tatlu
*Bu gn oldur secdet birle Behram
Bir elinde kl dutar84 biri cam
Geh cm iene canlar balar
Gehl su idene kanlar balar

78 133b var m isli: atlanmtr. H E /

79 134a Enirvn : Enrvn V M K / 134^ sehs cd: afs cd u V M K /
80 136a yegindr: yigitdr V M K / 136^ uludur mlketi: olur mlkeli HE, uludur milketi V M K /

8 1 139a idpdr: idipdr H E /

82 141 b nUret; devlet V M K /
83 142a nereye: nireye
84 145^ dutar: tutar V M K /

314

Anun fazlnda feyz cud u ihsn

Katnda katrece85 yok ebM nisan
148

Hm devlet kudur sayesi ol

Secdet gencidr ser-myesi ol
cAtsn cam ider yoksula baya
Feridun86 gencini virr gedya

H E 172
VMK 7^

ab yili anun rahtn taratmaz

Felek dahli anun harcna yetmez87
151

Nazarda gedi cakl- tlz-revden88

Felek nerdin utar oynap girevden
Bu giin lutf ile ol csi-nefesdiir
Kime89 kim bir nazar kldysa besdr
*Cehnda mnteir hulk nesimi
cUtrid keri Zhre nedimi

154

*Aya topra canlar devas

Nazar ehli gzinfi tatiys
Secadetdiir ana yollarda reh-ber
Dkeli yirde manOr u muzaffer
Hakikat kullan azadelerdr
Ana kulluk90 iden eh-zdelerdr

157

Katnda pdiehler bende ferman

Musahhar hkmine mlk-i Sleyman

158

Klc kan ier dmen teninden

Alupdur91 intikamn diimeninden
Gtrdi n secadet sancan
Getrdi din ii devlet92 revnakn
Secadet mlkine ol hn yaraur
hn oldur ol sultan yaraur

85 147a fazlnda feyz : feyzinde fazl u V M K / 147^ katrece: katree V M K /

86 24 9 a yoksula: yohsula V M K / 149b Ferdn: frTdun V M K /
87 150a rahtn taratmaz: rahtn dutmaz H E / 150^ atlanm, yerine yerine 151^ yazlmtr. H E /
88 150^ ve 151a: atlanmtr. H E /
89 152 b kime: keme H E /
90 156b kulluk: kullk V M K /
91 158a teninden: kanndan V M K / 158b alupdur: alpdur H E /
92 159 b din devlet: d in e devlel V M K /

315

161

Bu gn bu saltanat kim var mretteb

Tammet padiahlk resmidr93 hep
ercat hem siyaset hkm divan
Kamu yirl yirince94 resm erkan

VMK 8a
H E 173

Nian mnteirdr nm iinde

cIrk u Det Rlm u am iinde
164

Kaan divn kurup ahane tursa

Ya-hd devlet eririnde otursa
*Cehn serverleri yz yire korlar
Duc al95 iderler medh okurlar
Gelrler yidi yirde ba ururlar
Varup kol kavurup karu dururlar96

167

Dkeli begler itmidr itacat

Anun kulludur tanrya97 tcat
Hak ile nz vardur hem niyaz
Miichiddr mrbitdiir meazl98
Yarar kafirler din heybetinden
An kuvvetlii itmi kudretinden

170

Anuhla fahr ider u dln-i islm

Anun cadli klur ahkam ih k m "
Anun meyli bu gn driPl-amandur
Cehanun emnine cadli amndur
Ne Husrev kim eger Keyhusrev olsa
Yaraur hizmetinde peyrev100 olsa

173

*Ne Rustem Rustem-i Destan101 olursa

Yaraur hkmine ferman olursa

161^ padiahlk resmidr: p. resmine HE; padiahlk: padiahlk V M K /

162a hkm : hkm-i H E / 162^ yirince: yerince VM K /
165^ duc al: en v hamd V M K /
166^ dururlar: tururlar H E /
167a itmidr: itmiler V M K / 167^ kulludur: kulluna VMK; tanrya: tekrlm V M K /
168a^-191a^ beyitleri adanm; bunlarn yerine HE, s. 173-174de "Nazm" bal altnda engin
ters anlalmas dolaysiyle sava hakknda 32 beyitlik bir metin paras istinsah edilmitir.
99 170 b ihkm: ahkm V M K /
100 272 b peyrev: pTr de V M K /
101 273 a R Ustem-i Destan: sitem destan V M K /
93
94
95
96
97
98

316

n oldur saltanat tahtna layk

Bu gn ol aha k u ld u r hep halayk
*Durur begler ninde karusnda
Sleymndur zi af yannda
VMK 8b

Der medh-i Mehemmed Paa

176

Vezir-i padih- heft-kiver

cAlae3d-dln ve3d-dny muzaffer
Secdetle cadletde kadimi
Eminidr vezridr nedimi
Mehemmed pa calem bi-nazlri
Mdebbirdiir mir102 oldur veziri

179

Kiiden mertebet virmi Huds

Kifayetde cehnun ket-hudas
Secdet servidr dyim yaa dur
Ki cakl u cilm ile iler paSdr
Anun cilmindedr calem nizm
Hemle hayr iedr ihtimam

182

Emir-i tc-bah u tac-dr ol

Vezlr-i103 km-ran u kam-kar ol
Vucudndan mzeyyen taht u devlet
Anunla fahr ider u baht u devlet
*Anun tevkci menr- memlik
Yazlm adna kad ahha zalik

185

Emlr-i hib-i seyf kalemdr

Secdet birle calemde calemdr
Sikender-ferr Keyhusrev-hnerdr
Zamiri ren hib-nazardur
Selsndan utanur Hatem-i Tayy
Gzi gnli anldr himmeti bay

VMK 9a

188

Kamu fazl u edebden behresi var

Kamu cilm hnerlerden haber-dr

102 i 7 gb mir: meyyir V M K /

103 182^ vezr-i: vezir V M K /

317

Hner cAnka sfat olmd macdm

Anun ztndadur mevcd maclm
Hner cevherdr amma cevheri ol
Hner bir klmydur zergeri ol
191
H E 175

Klur canlar cemalinden temenna

Gnl genclnesinden enc-i mcna
*ZamTri g zg si gTtl-nm dur

Micesti bend klidis gadur104

*Nazarda Mteri talcatda hurld105
Keremde Hatem hikmetde Cemld
194

*Kamer-siircat veli himmetde devran

cUtarid-ftnat106 u rifcatde keyvan
*Hiimyn glgesi benzer Hmya
Braur rifcati hurrde107 saye
Cehanun miikilatn108 ol klur hal
Fezayil yeti annda mnzel

197

Anun cadlindedir mlkn bekas

Anun dldrdur devlet likas
Secadet kmdur ferhnde zt
Cehnda mstedm olsun hayt _
Her ide baht u 109 devlet yr olsun
Hemle bekisi Cebbar olsun

VMK 9^

VI

Duc-y Hudvendigr110

200

Ey lutf-i Huda zll-i ilahT

Kapundur padiehler111 secde-gah
eha sen bir eh-i kiver-gasn
Secadet mlki ire pdisn112

104
105
106
107
108
109

1 9 2 b;

cA ta s han d er-c lem g ad u r V M K /

193a hurld: hurd H E /

194b fltnat: ftrat V M K /
2 9 5 a glgesi: gnlisi H E / 195b hurTde: hiirTde H E /
i 9 ga nkiltn: m kilini V M K /

199a u : . h e /

110 VI: Hudvendigrun devm- devleti dcsm beyn ider H E /

111 200b padiehler: pdihlar V M K /
11220]b pdisn: pdihsn V M K /

318

Cehan tendr113 velkin can sensin

Kamu calem klun sultn sensin
203
HE 176

Vucudun bir gherdr kan devlet

Mretteb meclis 114 erkn- devlet
Sleymnsn bu gn clem kulundur
Bu ins cin beni dem kulundur
Nazlrn yokdur iy devlet Humy
Gneden fark ider ylduzlar ay115

206

Sana Hakdan catadur cadl u insaf

Senn cadln tolupdur Kaf-t-Kaf
zn ferznedr atun secade
Rikbunda yriir ehler116 piyade
Yzn grmekligi canlar murad
Mzeyyen meclisnde cay u ad

209

Senn bezmn bu gn ba- remdr

Sana aker olanlar muhteremdr
Cehn serverleri kuldur katunda
ehenehler mlazim hidmetiiride117
Felek fermnuna me3mr olupdur
Anun n dmemin makhr olupdur

212
VMK 10a

Myesserdiir neye kim kad idersen

Sana karu gelr kanda gidersen
Egeri Rm taht n seniindr
Kadem ur118 in ile Maln senndr
Bu taht u baht u cizzet ch u119 der-gah
Ezelde bahji itmi sana Allah

215

Sana virmi secadet taht u tacn

Alursn yidi120 ikllmn haracn

113 202a tendr: sensin H E /

114 203^ meclis : cmlesi H E /
115 205a hmy: hms V M K / 205^ ylduzlar ay: lduzlar ay HE, ylduzlar an V M K /
116 207^ ehler: ahlar H E /
117 2 1 0 b eh en eh ler: eh in h lar V M K ; h id m et n d e: h a zret n d e H E /
118 21 3 a Rm taht n: taht- Rum u fn V M K / 213^ ur : ir V M K /

119 214a ch u: ch H E /
120 215a virmi: vermi V M K / 215*3 yidi: yiddi V M K /

319

 caklun pr bahtun nev-cvandur

Ne tedbir eylesen hkmn revndur
HE 111

Secadet kim senn in drir

Nabndiir saha Hakdan irir
218

Kamu illerde ger bili eger yd

Musahhardur bu 'gn hkmne mnkad
Cehan halk raciyyet kul senndr
Kamu ger bay eer yoksul121 senndr
Kamu clem bu gn yirler ierler
Vucdun sayesinde h geerler

221

Dkeli millet u her drl dilden

Sana alk122 iderler can u dilden
cbadet ehli alnn yire korlar
Duca-y devletlin virdin okurlar
ular kim her ducada yz silerler
Beka-y cmrni Hakdan dilerler123

224

Sleymnlk sana teslim olal

Karnca gnnn yokdur melali
Koyunlar kurd arasnda yrrler
Toan keklik bile pervaz ururlar
Gle blbl hat bakm degldr
irk pervaneyi yakm degldr124

VMK lOb

227

Klur cadln kamu derdiin Cilacn

Tonatd yalnn125 toyurd acn
Eger vafuhda bin divan u defter
Yazarsam cakl ola hayran u muztar
Sfatm Caciz eyler gk deblrin
Yazamaz bin yl ire126 binde birin

121 2 1 9 b yoksul: yohsul V M K /

122 221a dilden: yoldan V M K / 221b alk: al H E /

123 223ab : atlanmtr V M K /
124 226ab degldr: degildr V M K /
125 227b yalnn: yaln V M K /
126 2 2 9 b bin yl ire: yz ire H E /

HE 178

230

Sana n yarc127 Hakdur her ide

D uc ben eylerem min ferite
Nite kim tc ile zlnet bulur taht
Naibn olsun iy ah- cvan-baht128
Nie kim seyr ider arh zre hurd
Ellinden gitmesiin bu cam- Cemid129

233

Mdam olsun af v cay baki

cUtrid hadim olsun Zhre saki
Nie kim devr ider bu arh- gerdn
Myesserdr sana genc-i Feridun130
Felekler ezginp dndke devran
Mtisellemdr sana mlk-i Sleyman

236

*Nie kim ay u gn toar tulnur

Cemaliinden cehn olsun tolu nur131
Cehnda devletn payende olsun
eheneh< le r> kapunda bende olsun132
*Secdet i ii devlet yarun olsun
Felek mahdum u hidmet-karun olsun133

239

Net- cay ile ad ol hemie

Ferah bul134 gamdan azad ol hemie
sensin macdeni incam 135 u cdun
Cehnda miistedam olsun vcudun
Diledgiince Hak virsiin muradun
Yir gk turdunca136 tursun adun

VMK l l a

242

Gniin gnden yig olsun devletn bay

iraun137 lduz olsun lduzun ay

127 230a yarc: - H E /

128 231ab: atlanmtr. H E /
129 232ab; atlanmtr. V M K / 232^ gilmesn: gelmesn H E /
130 234a devr ider: arh ider V M K / 234^ Feridun : Firdn V M K /
131236a tolunur: tolnur V M K / 236^ cemlnden: cemlinden V M K /
132 237ab: atlanmtr. V M K /
133 238^ mahdm: mahkm HE; hidmel-krun: hizmet-krun H E /
134 239a nelt-: nit- HE, VMK"/ 239b bul:ol V M K /
135 240a incm u: incm HE, encm u V M K /
136 241a murdun: vucdun H E / 241b yir ii gk: yidi gk H E, yeri gk VMK; turdunca:
turduunca V M K /
137 242a yig: yeg V M K / 242b, 244b irun : erun V M K /

321

Merref cizzet cahun hemie

Mzeyyen taht u der-ghun hemie
H E 179

Cemli'n taze glden glen olsun

iraun ay u gnden ruen olsun
245

Kolun kuvvetldiir muhkem bilegn

Ayak baduka el virsn dilegn
Muzaffer lekern138 manr olsun
Hasudun dmemin makhr olsun
Kamu fikrn avb olsun yzn a
Eln stn yolun toru139 in sa

248

*Gzn aydn auk gnln gade

Haytun dyim cmriih ziyde
cnyet yarcun140 Hak dest-gTrn
Feragat hatrm ren zamirii
Alsun kutludur fln hemie
Ycelsiin baht u ikbln hemie

251

Secdet hayme devlet stn olsun

Atun ygriik klcun keskiin141 olsun
bahtun yr okpdur bahtiyar ol
Nie kim142 ehr vardur ehriyar ol
*Hceste tliciin flun mbarek
Nie kim yd olup Yasin143 Tebarek

254
VMK 11^

Bu devlet ber-devm olsun hemie

Haytun mstedm olsun hemie
Ducc Ahmed-i Da0! kemine
Kulundur mucterif144 mnif kemine
Ducyile kkr hatm- kelmn
cabet eylesiin Hak eydiin amin

138 246a lekern: devletn V M K /

139 247^ eln: elin VMK; toru: logr V M K /
140 2 4 9 a yarcun: yarcn V M K /
141 251b atun: okun HE; klcun keskn: klcun stn HE, klcn keskn VMK/
142 252^ nie kim: nite kim V M K /
143 253b yd olup: oknur HE; yasin: ysTn H E /
144 255b mucterif: mucteref H E /

322

H E 180

Da0! carza-dat ve czrin beyan ider145

257

Ducdan sonra y h-i cehn-dr

Dcc kul tapunda bir szm var
Sleymnsm eha ben bir karnca
Kulundur her kii varlu varnca
Deer her bir kula bir drl kulluk
Eger artuk ide olur fuzlluk146

260

Benm de kulluum medh enadur

Devam- cmriine her dem 147 ducadur
Kemine bir kulam hazretde racl
Gnlden muctekid148 candan ducac
Ducacdur kulun adyla mehur
Szi ekker gibi dadyla mehur

263

Klur dn gn ducan149 dilde tekrar

Lakab gkden iner dirler mesel var
Tenmde kulluundur candan artuk
Veli gelmez elmden150 andan artuk
Bu bir ho dasitandur151 nazma dzdm
Mecn bahrnun kacrnda yzdm

266
VMK 12a

Mecnl kim denizdr fikr avv

kardum ol denizden gevher-i152 has
Dil elmasiyle macnl gevherini
Deliip sz silkine dzdm varn
Letayifdr garaz ger dasitandan
Vel medhiin durur maksndum andan

145 VII: duc dten ve c?.r kerden V M K /

146 2 5 9 a deer: deir H E / 259ab kulluk ...fuzulluk: kllk... fuzllk VM K /
147 260a de: n V M K / 260^ her dem: dyim VMK
148 261b muctekid: muclezir VM K /
149 263a ducn: ducy H E /
150 264b elmden: elimden V M K /
151 265a dsitndur: dasitan kim H E /
152 266a fikr: fikri H E / 266b gevher-i: cevher-i H E /

323

H E 181

269

Getiirdiim hazretnde carz iderven

Duc-y devletndr farz iderven153
Secdetdr hana ger kul olursam
Dkeli cayb ile makbul olursam
Egeri hazretn gkden yiicedr
Gne kadri katunda zerrecedr

272

Yce hazretde sz carz itmek olur

Giiher katnda boncukdur ya154 billur
Hususa hazret-i sultn- aczam
Ki hakanlar olur dehetde155 epsem
Letafet156 bir gherdiir kn anda
Zerfet inciidiir cmmn anda

275

*Dkeli ehl-i fazl u ehl-i cirfn

Olara157 rek ider SacdT v Selmn
Szn ancatda mikdarn bilrler
Ne hacet ben diyem varn bilrler
cAceb deryadur ol mevci gherdiir
Ta yakut158 olur topra zerdr

278

Bu sziim159 fPl-meel gevher durur ol

Katunda katreden kem-ter durur ol
Deniz kim anda drr-i kymeti var
Katnda katrenn ne kymeti var

VMK 12^

Gne kim talcat envr okdur

Katnda zerrenn160 mikdr yokdur
281

HE 182

ular kim gevheri cummna iltr

Meeldr zireyi Kirmana iltr
Veli resm-i kadlmldiir bu cadet
Dkeli yirde iy kn- secadet

153 269^ farz iderven: karz derven H E /

154 272a yce: ulu H E / 272b ya: y H E /
155 273^ hakanlar: hkn HE; dehelde: dehelden H E /
156 274a letafet: letyif V M K /
157 275^ olara: olarda H E /
158 277b ykt: topra V M K /
159 278a bu szm: szm ve ger H E /
160 280^ zerrenn: katrenn V M K /

324

Siileymana karnca armaan

ekirge buddur kim iltr an
284

Benm dahi tapunda armaanum

Ducadur ger kabul iderse hanum161
n ayruk drl kulluk gelmez elden
Duca klmak naTbiimdr162 ezelden
Ne sz kim sylerem dk ile candan
Duca-y devletiindr varl andan163

287

Ne Zikri kim ola fikrmde mevcd

Duc-y devletiindr anda makd
Szm ser-namesi164 n kim ducdur
Kabl iderse sultanum revadur
Duca makbul olur hazretde bayk
Egeri hazrete olmazsa lyk165

290

Metacm geri kemdiir cayb ok var

Veli bakmaz ana lutf-i hiridr166
Beni n hazretinde kul idpdr
Eger macyib hner makbul idpdr167
Hner kim olmaya makbul u merb
Dkeli cayb olur geri ola hb

293

Zihl sultn kim ol fahr- hnerdr

Hner kadrin bilr ahib-nazardur
Anun kim caybn makbul ider ah
Olur cayb hner makbfl-i der-gab

VMK 13a

vm

Sebeb-i nazm- kitb

Ela iy carif ahib-rivyet

Kulak tut dinle bir tansuk hikyet

161 284a tapunda: tapuna V M K / 284ab armaanum...hnum: armaanm ...hnm V M K /

162 285a nabmdr: vazfemdr V M K /
163 286ab: atlanmtr. V M K /
164 2 g g a ser - n m e s i: ser-m y esi V M K /
165 2 8 9 ab : atlanmtr. V M K /
166 290abden sonra s. 182de bo yer braklmtr. H E /
167 2 9 1 ab -3 2 8 a b : H E n sh asn d a a tla n m tr./

325

296

sensin blbl-i ba- mecan

Teferrc k! bu zlba gl-sitam
*Meer pir-i tarikat eyh Sacdi
Ki hikmet gencinn ol idi nakdi
Hemie ruhi gizden kir olsun
Ana Hak rahmet ile zkir olsun

299

*Bakuban enge ol cibret gzinden

cbret eylemi macnl yzinden
Ki bir ka beyt mesel dzmi komdur
Ne kim gelmi gnlden168 sylemidr

301

Anh ekline v hline nisbet

Anun klndu kline nisbet
Anun sz ile ol saz itdigini
Kat derd ile az itdigini
Anun zari klup zr inledgin
An mack u ck dinlediigin

304

M ahabbet169 ehli andan agladun

Yrek yakup cierler taladun
An engi dizinde dzdgini
Alup sohbetlere hem gezdgini
Melikler meclisine vardun
Anun heryirde mahfil kurdun

13b

307

*Anun her perdede rz adun

afa ehli saular sadun
Ana bahada kular dgini
Melamet ilden ile ddgini
Anun her bir nefes haletlerini
Anun her macniden retlerini

310

Ki yitmi beyt olayd artuk eksk

Buyurm Parslce hb u nzk

168 300^ gnlden: gnilden V M K /

169 304a mahabbet: muhabbet V M K /

326

Veli her kavm ile dill dilinden

Gerek kim hall ideler mkilinden
Garaz n fehm olmaz tercmnsuz
Mecnden ne anlansun beynsuz
313

Anufi kim hazz yokdur Parslden

rimek170 zevkini virmez residen _
Kldan gey itidr kldan ince
Szi her kavme erh itmek dilince
Benm n lfetmdr Parisiyle
Getrdm Trkiye Hak yarsiyle

316

Dahi bunca letyif drl esrar

anacat birle hem ebyt u ecr
cAcyib nkteler ok drl emsal
Miinsibdr ana her demde bir hal
Kamusn nazm idiip kldum ziyade
Ki ta ferzin ola ubu171 piyade

319
VMK 14a

Okyanlar greler ancatm

Hevesden arturalar rabetini
*Budur cidd ehline remzi iaret
Veli lav ehline hezl fiaret
Hakayk ehli bundan cibret ahlar
Mezhik ehli kahr deng tanlar

322

Klur ck ehlini cka delalet

Virr hal issine ok drl halet
Ele alup n an okyalar
Gnl virmeye172 kim elden koyalar
Kamu pend neayihdr mevciz
Didgin kend tutmaz geri vciz

325

Eger cibret dutarsan ictibr it

Szm iit szni ihtisar it

170 313b irimek: erimek V M K /

171 3 ^gb u5u; ibu V M K /
172 323b virmeye: vermeye V M K /

327

Hakkatdur bu sz sanma mecaz

Kim oldur kef iden her drlii raz
Ne sz vardur kim ol sylenmemidr
Ne gl bitdi kim ol yiylenmemidr
H E 183

328

Cehnda geri, okdur b- gl-zr

Kimi nergis kimi gldr kimi har173
VelT her aacun bir yimii var
Biliir ol kim yimiden174 yimii var
ular kim sz denizinde yzerler
Mecnl silkine drler dzerler

331

Kamu cIsT-nefes ck u hevesde

ller dirgrrler175 her n efesd e

Gmn fark iden cilmel-yakTnden

en m acnl meyin sz sarakndan176

VMK 14^

Mukaddem Ureti tertib iderler

Dahi177 macnlye retden giderler
334

Garaz macnldr ol ret niane

Szi sylemee oldur bahane
Cehanun iinki yokdur ictibr
Szi kahr kiinn yadigr
Zihl devletl can ol kim yokald178
VelTkin yir yzinde ad kald

337

Ana ldi diyen hakka yanlur

Ki szi oknur ad anlur
*An hayr ile her dem yad iderler
Anun rhn179 revann ad iderler
lah ol kula lutf ile rahm et
Ki diye Daclnn canna rahmet180

173 328 ab beytiyle s. 183de HE nshas yeniden balar./

174 329b yimiden: yemiden V M K /
175 331b dirgrrler: dirgrr her bir V M K /
176 332b sarakndan: sarandan V M K /
177 333b dahi: vel V M K /
178 336a ol kim yokald: kim kend gildi V M K /
179 338b rhn: rh V M K /
180 3 3 9 a rahm e t; rahm it H E / 339ab ile HE nshasnda s. 183 sona erer. s. 184de ise VMK

nshasnda 23b-24a arasnda yer alan 571ab-582ab bej'itleri bulunduu iin bu ksm s. 193-194

328

HE 185

IX181

Beyan- fat- bahar

340

Seher in arre-i ubh old arra

Cehan cennet gibi old mutarra
Geyrdi arh- atlas enberine
Muraac tc u altun canberne
*Hamel burcna tahvil itdi hurid
Sanasn182 tahta gedi ah Cemld

343

Felek sultan iin carz itdi menur

Yazlm hatt altun tevkci nur
Beliirdi h reblciin ictidli
afa geldi kdret gitdi183 hali

VMK 15a

345

Gne caksi eer kld hevada

Raad balad hatt- istivada184
aba dem urd n cIsl deminden
Haber virdi haytun cleminden
*ridi yet-i aar- rahmet
Ki nefs-i nam andan dutd185 kuvvet

348

Nebattn har old sur uruld

lenler ol nefesden hep dirildi
Kn topraa can smarlayanlar
Kara yirden ban kaldrd anlar186
Baharun lekeri oldysa prz
ridi eh-siivr- h- nev-rz

351

Kuruld haymeler kavs-i kuzahdan

Gler gl goncalar187 zevk ferahdan

arasna yerletirilm itir (bk. aada nsha fark nolu 2 6 9 ). s. 185 ise tekrar 3 4 0 ab ile
balamaktadr. H E /
181IX:IHEde 339ab ile balayan s. 185 ise sanki 571ab-582abnin bir devam imi gibi grnmektedir;
bu balk H Eda yoktur./
182 342a hurid: hrld H E / 342b sanasn: sanasn V M K /
183 344b gitdi: geldi H E /
184 345b istivada: stevda V M K /
185 347b dutd: tutd V M K /
186 3 4 9 a b : 3 5 oa h ile yer d eitirm itir. V M K /
187 351b goncalar: onalar V M K /

329

Aalar hep tonand ba iinde

Nite kim huriler umag iinde
H E 186

Cehan cennet gibi old mzeyyen

afdan zinet ald ba u glen
354

Sevindi racd u tabi urd bahar

Burkn bindi b e rk < u n > ehsuvr188
Rustem yayn kurd felekler
Atarlar yldrm okn melekler
Tonand189 ba iinde muhteemler
Dikildi servden yal calemler

357
H E 187
VMK 15^

Aalar cmle nahlistn iinde

Gl-efanlk klur bustan iinde190
ular odsuz bnarlar kaynar old
Balklar u191 yiizinde oynar old
talar balarnda gz belrdi
Sanasn yir yiizinde gz belrdi192

360

Bulutlar gk yiizinde gerdi sayvan

aba ferra u sakk ebr-i nisan
Bulutlar u seperler gz yandan
aba ca-rb urur talar bandan193
Akar her yirde bir nehr-i sebili
Sanasn ba-194 cennet Selseblli

363

ular ab- hayat olm afadan

Tabayic muctedil ab u 195 havadan
Bujr itmi sab cd- Kumar196
cAbir ii laden ii miig-i tatar

188 354a tabi urd: urd labl H E / 354b berk < un > eh-svr: berk-i ehsvrl HE, V M K /
189 356a (onand: tonatd H E /
190 357abden sonra s .l 8 6 da bo yer braklmtr. H E /
191 358b, 361a su: su V M K /
192 3 5 9 ab: 360ab ile yer deitirm itir. V M K / 359a, 361b talar: talar H E / 359a balarnda:

kalarnda H E /
193 361b bandan: kandan H E /
194 3 6 2 b b-: ba u H E /
195 363b b u: b- V M K /
196 364a KumrT: KmrT H E /

330

*Nesm-i ubh-dem canlar balar

Reyhin ruha reyhanlar balar
366

Bulut alar veli gl gonca197 handan

Benefe ba salar mest olm andan
Yzini yur seher gl jale birle
Tolam ah- nesrin198 lale birle
* Eteinden abnun mg rlzn
Seher ser-h gler ftn hizan199

369

akayk cbbesini ak ider gl

emen bzarm der-hk200 ider gl
Sab n depredr siinbl budan
Mucattar mg ider reyhan diman

H E 188
VMK 16a

Seher-geh candellbiin h-nevsn

idiip gonca ak itmi yakasn
372

uya serv-i revn seccade alm

Zmrrd levhine bicde alm
enr201 am elin glnare karu
Kzartm benzini gl nre karu
Bnarlar evresi yal glistan202
Zeberced ar iinde ab- hayvan

375

Hrmn ba salar n serv-i zd

anavber rak ider hem ah- imd203
Salm hurde-i mln emende
Denmi mefre-i diba emende204
Bezenmi nur ile yir gk felekler
Felekde lduz u yirde205 iekler

197 366a, 371^ gonca: ona V M K /

198 367b h- nesrin: h- gl nesrin VMK/^
199 368a mg: mgi H E / 368b hizan: hayran H E /
200 369b der-lk: ber-hk H E /
201 373a enr: mr H E /
202 374a glistan : glstn V M K /
203 3 7 5 b im d: e m d H E /
204 3 7 5 b em en d e: s e m e n d e V M K /
205 377ab yir, yirde: yer, yerde VM K /

331

378

Kevkib caksi benzer hke dmi

Yirn206 caksi dahi eflake dmi
aba gl oncanun207 am nikbn
Seher gl yzine sam gl-bn
Bozarm benzi gamdan eravnun
Zamiri ren olm zeymurnun

381

Benefe zlfini208 alm perian

Behit olm ser--ser bag u bustan
nisan inc sam gl yzine
ab diirler dizer209 snbl yzine
Tebessmler klur gl ter dudakdan210
Terennmler klur blbl budakdan

HE 189
VMK 16^

384

Semen serv ile oynar ba iinde

Yaklm lale yanm da iinde
*Kllar ekmi ol yar- vef-dar
Gln ardnda sOsen-i211 kaf-dr
Gyegii ot kokar yaz yaban
Gelnck gnlegi gk kaftan kan212

387

Giineyik iei gzi giineden

Kamam toptoludur kanlu yadan
Grnmez yir yiizi yal emenden
emen hd rtlpdr ysemenden213

H E 190

Grp elma akaklu214 benzi gl-nr

Klur ayva gli ak aka iar

206 3 7 gb yij-jjfi; yern V M K /

207 3 7 9 a on can u n : o n a n u n V M K /
208 3 g j a zlfini: z lf n i V M K /
209 3 8 2 b drler dizer: d zm i drer H E /
210 3 8 3 a tebessmler klur: tebessm er ider HE; dudakdan: tutakdan V M K /
211 3 85 b ardnda s sen -i: ard n ca o l s se n V M K /
212 386ab atlanmtr V M K / 386ab ile 387ab aras s,189da bo braklmtr; bu bo yere "dem-be-

dem seyl-b-ve ek-i revnum alar" msra yazlmtr H E /

213 388a grnmez: gzkmez H E / 388abden sonra s,189da tekrar bo yer braklmtr. H E /
214 389a akaklu: sakaklu H E /

332

390

iekden balam gl-deste reyhan

Fesilgn yek bni bir beste215 reyhan
akayk dzmi ol216 resm ile meclis
Ki mest olm grp mahmr nergis
Gzel lale gibi dye oturm
Habe oln koymna gtrmi217

393

iekler nki zerrin cm ierler

kfe akalar au saarlar218
idp blbl nin nesteren dir
u blbl br bizden nisteren219 dir
Gl-i srl glistan220 nev-cvn
Eline ald cm- eravm

396

Mzeyyen cmle etraf u nevhi

Grp az uy akar urhl
Eline zevrak alsa cabhar anda
Denize gark olur nilfer anda

VMK 17a

Tarab ehli urhl kulkulinden

Degl mest ill kular ululinden
399

afdan candelib olm seher-hiz

An tti grp eyler eker-rlz221
Hezr destan okur her bir nevda
idp raks urur222 kular hevda
Ggercinler dutar dem zlr bemler
der gam ramna223 her dem neamlar

402

Gln rzna224 blbl mahrem olm

Dahi drrca kumrl hem-dem olm

215 3 9 Qa iekden: iekler V M K / 390b bir beste: ber-beste H E /

216 391a ol: - H E /
217 392ab: atlanmtr H E /
218 393b au saarlar: sau saarlar V M K /
219 3 9 4 ab nesteren, nisteren: neterin, nisterin V M K / 394b u: V M K /
220 3 95a glistan: glstn V M K /
221 399ab: atlanmtr V M K /
222 400a hezr destan okur: her dem dasitan V M K / 400b urur: ider V M K /
223 401a dutar: tutar V M K / 401b ramna: namna V M K /
224 402a razna: zarna H E /

333

H E 191

nilder derd ile kumr nidem dost

Senn ile kaan bir zevk idem dst
ider kular hev yzinde pervaz
Tolu gller yakas rdek kaz225
405

*Ki her bir cn-ver bir drl dilden

Haka tebih okur bin cn u dilden
T a^la^llh zihl nic kim oldur
Y aradur hikmeti ok unc boldur
Anun zat hem evveldr hem ahr
Anun kudretleri clemde zahir

408

Dkeli yirde her bir eyy-i mevcd

Tanukluk viriir oldur ferd macbd226
*Bu hikmet srrna ahb- cibret
Okur fa3nzur ila aari rahmet
Bu erbetden gnlm n kld
m yand yregm c kld

Ba ki der-anc meclis kerdend227

411

Seher vaktin228 turup bir baa girdm

Ne ba kim meer umaa girdm

VMK 17b

*Fezs ce n n et ^ l^ -m e^ ay a benzer
Aalar kamu tbya benzer
Kamu sahralar gldr benefe
Tolu reyhan u stinbldr benefe
414

H E 192

Aalar evresi yal emenden

Gl-i nesrin cabhar nesterenden230
akayk lale nergis231 eravandur
Semen sen emlr-i cakandur

225 404b kaz: kz VM K/

226 408ab atlanmtr VMK/
227 X: ol b sfat kim anda meclis kurmlar beyn ider H E/
228 411a vaktin: vakti H E /
229 412a cennet: cennet-i H E /
230 4 1 4 b nesterenden: neterinden V M K /
231 4 2 5 a nergis: nerges V M K /

334

416

*Aalar diplerinde eme-zar

TamEm umakda kever binan232
Akar her gvesinde adrevan233
Musaffa muctedil ab- revan
Nesimi canlara rahat balar
Hevas ayruya shhat balar

419

iekler var kim ol bustan234 iinde

Hayali mncakisdr can iinde
uy ser-eme-i hayvana benzer
Hevas ravza-i rdvna benzer
Alur glleri her dem hemie
iei taze v hurrem hemie

422

aba am yzini235 gl-sitnun

Getrm i zinetini bsitanun
Ter olm jaleden gller yana
Kokusmdan mucattar can dima
Reyhln rek iderler gllerinden
Cehan ulul tolar blbllerinden

425
VMK 18a

anavber serv ile bazar iderler

kfe akalar iar iderler
Okur blbl hezarn dasitanlar
Aalar glgesinden236 saye-banlar
Ne drl kim yimiler237 var cehnda
Dkelinn aac vardur anda

H E 193

428

Zeberced hurdesidr sebze-zar

Gl-efnlk klur bad- bahar
Hevas tende can taze eyler
Gnl hurrem revam taze eyler

232 416ab atlanmtr VMK/

233 427 a gesinde drevn: gede drevm VMK/
234 429a bustn: bstn H E/
235 422a yzini: nikbn H E/
236 426b glgesinden: glgesinde VMK/
237 427a yimiler: yemiler VMK/

335

Turu sular stler diplerinde

Turulm sciler bol238 kplerinde
431

Mutayyeb topranda mg 239 canber

Mrekkeb nvesinde ehd ekker
Teferrc-gh okdur bl-nihayet
Temaas m ferrihdr be-yet
Melaletl varursa bl-am olur
Grrse240 ualular hurrem olur

434

rem ba sfat handan hemle

Yavuz gzler ra andan heme

435

Cehan halk dkeli hs u241 cm

dinmiler an ciret makam
*Diikeli meclisn anda yara
Sanasn ol durur firdevs ba

XI

fat- b- meclis242

437

O ba iinde bir meclis kurulm

rem bana benzer taht urulm243
Oturm bir nie nzk yiitler
Nedim crif bk244 yiitler

VMK 18^

Perl-ret veli htrl fatlu

Edeb erkan iinde macrifetl
440

Yrei ck odndan hep dikenl

Kamu cs nefesl Dvd nl245
Zarif nzk dil-dr u dil-ber
Ezerler bal azdan gl-ekerler

238 430b turulm: turlm VMK; bol: yol VMK/

239 431a mutayyeb topranda: mutayyib toprandan VMK; : - H E/
240 433b grrse: grr hem VMK/
241 435a u: - H E/
242X I : ol ba iindeki meclis sfatn beyn ider H E/
243 437ab, 438ab : balkdan nce yazlmtr VM K/ 437ab kurulm, urulm: kurlm, urlm

VM K/
244 438b crif bk: crif bk H E/
245 440ab - 572a HE nshasnda atlanmtr. Bu nshada s. 193, 439ab ile son bulur; s. 194, 583ab ile

336

442

Mferrih szleri can hokkasndan

Saarlar incii mercan hokkasndan
Letyifler dzerler drr-i meknn
Okurlar sz yirine246 sihr efsun
Eger tavus grse per dkeydi
itse t t< l ger > 247 ekker dkeydi

445

Ne kim nazk gzeller var cehnda

Dirilmi248 cmlesi cemc olm anda
Dkeli h u engl ivesi hb
fatda cak u retde mahbb
Kara gzl gzel yzl periler
zi Zhre cemali M teriler

448

zlfi turrasndan ln iderler

Gl zre mg ile perin249 iderler
Cemali gsterr tavusa cilve
Salnmak gredrler ah- serve
Kerem kan v lutf issi vefalu
Szi lezzetl h hulk afalu

VMK 19a

451

Lebi lacl teni effaf billr

Beni flfl yzi gl aln kafr
Boy uzun bili250 ince teni ak
Kucakda toptolu koltukda yumak
Karak gamzesi caz kara
Gzi ka kara cismi kar a

454

*Yzi glden gledr zlfi mgln

Gneden gklrekdr aydan aydn
aba zlfine nkim ane eyler
Gl zre mg canber dane eyler
Yzine baksa yz yl gz usanmaz
Peri grse beerden tod anmaz

balar. nk 572ab-583ab beyitlerini iine alan ksm s.l84te bulunmaktadr.

246 4 4 3 b
247 4 4 4 b
248 4 4 5 b
249 4 4 8 b
250 452a

yirine; yerine V M K /
j-Qt
ger > ; ttr V M K /
dirilmi: derilm i V M K /
perin: pr-n V M K /
bili: beli V M K /

337

457

Kamu nazk gzel olanlar anda

Ne yirde251 ten var ise canlar anda
Gler yzl kamu gl-gun yanaklu
D rer dil vel laclln tutaklu
Habe benl H uten tenl Hty
Felekden indrr' sihr ile ay

460

Sa Hind gzi Kimr zi Rm

Cemali emcine pervanedr mm
Yzi bedri sa ebrinde pinhan
Sanasn kfr iinde gizl imn
*Geyik gzler ile alan dutanlar
M ahabbet oynayuban can utanlar

463
VMK 19^

Ben urlar gice252 zeng yzinden

Kaparlar srmeyi cinni gzinden
Cehnun abki sohbet zarfi
Dzerler bir bakda bin herifi
Gnl sevdalan gzler hayali
Efend v beg paa vebali

466

Birisinn kzl glden yana

cAkk lacl ekkerden tuta
adef az dii ll-yi terden
Toludur drci yakt u gherden
yakt ire ol drler belrr
Grben rek ider yakt ile dr

469

Birinn gzleri nergis253 yzi gl

Yana eravandur zlfi snbl
Benefe hatt u nesrinden cizar
Sanda nafe-i mg-i tatar
ab n canbern zlfin tadur
anasm kokus gl yapradur

251 457^ yirde: yerde VMK/

252 463a gice: gece VMK/
253 469a nergis: nerges VM K/

338

472

Birisi fitne kalu cadu gzl

ekerden tatlu szl kend tuzlu
Yzi glden yana nesterenden254
Teni nzklgi berk-i semenden
Boyn n ssen-i azade benzer
Boy hem kmet-i imde benzer

475

Birinn sa zulmet yana nr

zi ser-h veli gzleri mahmr
*Yzi aydan ar kend eker-leb
Ol aydan nr alur her dnle kevkeb

VMK 20a

Kzl gller yanandan hacildr

anavber kametinden mnfacildr
478

*Birinn kalar gene aya benzer

G alat didm Dtmki yaya benzer
Kaan kim gamzesinden can gzler
Okn atar veli yayn gizler255
Kemine ivesi can avlamakdur
Geyik gz birle aslan avlamakdur

481

Birisi ac szl tatlu dill

Mferrih haiyetl muctedill
Szi irinlii kand-i m kerrer
Kardurm lebinden re ekker
Turunc- ham utanur ababndan
Irsan bal tamar ekker lebinden

484

*Birinn gzleri mahmr nergis

Kim andan esrimidr ehl-i meclis
*Muha256 carz reyhan hatdur
Muhala berileri mgin nukatdur
Huten gzlerine hindlar mi
Karanfl danesi kfura dmi

254 4 7 3 a nesterenden: neterinden V M K /

255 4 7 9 b yayn] gizler: ybn gzler V M K /

256 485a muha: muhais VMK/

339

487

Birinn kameti serv-i revandur

Revn ol kamete krane cndur
Teni nzk eff baldr ak
Bili nzk tene sermyedr sak257
Bili ince durur yarn yass
M cerred bakmadur cna a

VMK 20^

490

*Birinn gzleri cdya benzer

Kya baklar ahuya benzer
Hram an kameti serv-i revandur
cAklkl lebleri rek-i Yemendr
*zidr Hzr zulmet zlf 258 geys
Lebi can emesinden gsterr u

493

Birinn zlfi reyhndur semen-sy

Kpesi incsi Zhre yzi ay
Salm mg259 snbl hesinden
Alm Zhre ayun gesinden
Yzi cennet banm nev-bahar
Sanasn taze gldr lale-zr

496

Sze balar kaan kim ol periler

adefden dr dkerler cevherller
Sz ire dak dutarlar bin nedime
U rurlar tacneler drr-i yetime
Kaan kim ter tutakdan bal em erler
Bakup huriler umakdan umarlar

499

Helavet gsterr syleyiinden

Kim an grmedi helva diiinde
u bag umak durur anlar kamu hr
anaydun zleri ay yzleri nr

XH

Beyn- fat- ehl-i m ecr

501

Oturmlar af v zevk iinde

M ahabbet gsterrler evk iinde

257 488a effaf: iff VM K/ 488b , 489a b i l i : beli VMK/

258 492a zlf : zlf VMK/
259 4 9 4 a mg: m g V M K /

340

derler ciret cay u afalar

Gehl lutf u kerem ler geh vefalar
Dkeli meclis alt dzilmi
Gnller alup gzler szilmi
504

Szilmidr baklar mhenna

Lisan hzr u nukli mheyy260
arb- lacl-i rengn cm- yakut
Mevlz pste v badm u m kt
Kzl zm ekerl leblebiyle
Sde ekker katar her leb lebiyle

507

Scinn iede grsen mizacn

Sanasn od ile u imtizacn
Tururlar sakiler serv-i revanlar
Srer sarak hep devr ile anlar
*urah kululinden cam ierler
Herlf-i puhtelerdr lam ierler

510

unar her lahza bir ay yzl saki

Kadeh eydr i olsun cay bak
pimekdr iitmekdr rller
Yimek imekde hrller periler
Tolular devr ider hem sa u hem sol
erler geh ana bu geh buna ol

513

Sunarlar birbirine n tolular

Direrler sulu ulu eftallar
Ne eftal ki bir sacatda bin kez
Eer ykler ile dirsen dkenmez
Kadehler crcasndan ba iinde
u olm lacl reng rma iinde

VM K2lb

516

Bnar olm akar yakt- seyyal

Yatursa sil alur ser-h der-hal
*Kime kim cam ier mey can balar
Gd-y ruh olur reyhan balar

260 504b mheyya: mhenna VMK/

341

arabm caksi dmi gl yanaa

Buharndan mferrihler dimaa
519

Kiminn nergisi meyden szilmi

Gl zre der dritmi dr261 dzilmi
Kimi mahmur kimi ser-h kimi mest
Konular ry-ber-ry dest-ber-dest
derler ciret zevk temaa
Temaadan kii toyar m haa

522

Biri dzmi nigr birle sohbet

afa v cay ider hem zevk u ciret262
Turunc ababn alm eline
Toladurm elin muhkem biline263
Mselsel zlfini boynna dakm
M ahabbet264 odna u gibi akm

525

Kimi mackas yanna gemi

Ne klsun abr od canna gemi
Kom ol gl yana zre yanan
per aznda<n> u diler dudan265
Em er n h gelr emdke ekker
Nite kim bengiye palde-i ter

VMK 22a

528

Biri dadn alur bir meh-likadan

karmlar iki ba bir yakadan
ki badem ii bir kab iinde
Ya ekkerdr arab- nb iinde
Kii ger gnlegin aup araya
Revadur dise u smaz araya

531

Gniil virmi biri bir h nigre

kisi birbirin ekmi kenre
Toladurm ayak sarm bile kol
Kucarlar geh an bu geh bum ol

261 529 a nergisi: nergesi VMK/ 519b d e r : dr VMK/

262 522b ciret: sohbet VMK/
263 523b biline: beline VMK/
264 524b mahabbet: muhabbet VMK/
265 526b dudan: yanan VMK/

342

*Tudan emdrr kim derde emdr

Gren anur ki yebrnhu-anemdr266
534

Biri mahbbnun dutm bilein

Ne dise yok dimez virr dilein
Korni bin nz ile yzin yzine
Kula urm anun tatlu szine
Kokular boynn per yzinden
Gider bT-h oluban kendzinden

537

Biri bir servi boylu dil-rbaya

Gnl virmi nite kim lduz aya
Kolim boynna klm hamyil
Tablcatda olur hd serv mayii
Kom leb ber-leb sine be-sine
Budur varlk dahi ayruk nesine

540
VMK 22b

Biri mahbbm dutm bilinden267

Yapm zlfni koymaz elinden
Karm teni tene cn cana
Gs ggse v gnlek yabana
Sde ekker katarlar bala ya
Kalan bildgn durur baya

543

*Grenler tanlar zevk semc

Sanasn ay ile gn ictimac
ki tendr veli bir can olupdur
Zihl ten can ile yeksan olupdur
Gnl n bir ola birlikdr iy yr
Ki birlikden olur dirlik mesel var

546

G ehi cay u net u nz iderler

Tarab ahengini h sz iderler
G ehi seyrn iderler b iinde
Nite kim huriler uma iinde
Kamu zlb sanemler dil-sitanlar
Letayif glenine gl-sitnlar

266 533b yebruhf-...: bir ruhV VMK/

540a bilinden: belinden VMK/

343

549

*Gnl urlar caz kabaklar

Kya baklar canlar karaklar
G ehl gl ydna mey n iderler
G eh vz- blbl g iderler
Szilmi nergis-i mestne gzler
Kzarm gl gibi meyden benizler

552

G ehl lutf u vefalar cm iderler

Keremden cka incm iderler
Kenar u buseden her dem catalar
zi Rml-neseb Trk-i H atalar

VMK 23a

arb u hid zevk af ok

Dkeli vardur ill yok dimek yok
555

Boyunlar kolda v biller kucakda

aflar kesb iderler her bucakda
Yanaklar pmesiniin ap apndan
Dudaklar emmesinn ap apndan
G rp paldenn gnli bulanur
Veli eftalnun az ulanur

558

Hased iltr ana kand-i mkerrer

Diman atladur helva v ekker
Bu resme cay u n bl268 iderler
Gren tahsln ider kim h iderler
pimekdr kuumakdur grimek
Cehnda n budur bar drimek

561

Olur gzler grrse cakl hayran

u ba umakdur anlar hr u lmn
Gzel huri pp lmn kumak
Nerede kim olursa oldur umak
cAceb h vakt imi vakt-i cvnl
Diriga kadrini kim bildi kan

564

Gerek dayim ola ciretde kii

Ki uma ehlinn ciretdr ii

268 559a nu5, [j,; nu u n VMK/

344

Ne yirde gz grrse hub uret

Gnl hd meyi ider ana zaruret
Cehan ire budur hep resm < > cadet
Zih cadet zihi devlet secadet
VMK 23D

567

Geer n kim yiitlik cnfvn

Ger bari bu gn hlkda an
Kayrma gnlni ad it heme
H er ide Tanry yd it hemle
rk sevdalar ko i idinme
Cehanun fikrini tevi idinme

570

Sen ol cmri hisba sayma zinhar

Ki dnya gafletinde gedi iy yar
Bilrsin dnyenn mihr vefasn
Sre gr cay ile zevk afasm
Ne kim takdir ise hakdur geliser
Nola nolsa gerek bari nolsar269

H E 184
573

Gelesi n gelr h geldi gelsn

Olas i olur nolursa olsun270
Egeri hak durur tahvif tehdd
Vel Hak rahmetinden olma nevmld

xm

Ser-agaz- dastan
Gel iy macnilere ret dzen yar
M ecanl bahrna talup yzen yar

576

Szndr gevher-i kan- m ecanT

G etr ol can ilinden271 armaan
gevher knsn gevher niar it
Szn gevherlerini yadigr it
zndr nazm iinde tatlu szl
Szn tatlu veli lezzetde272 tuzlu

269 572ab . 583ab; s. 184de yer ald iin bu sahife, 584ab ile balayan s. 194n nne yerletirildi.

H E / 572b nolsa gerek br! nolsar: (silik) H E/

270 573a gelesi: gilesi HE; geldi: gelse H E/ 573*- olas i: (silik) H E/
271 576b ilinden: elinden H E /
272 578b lezzetde: lezzetl VMK/

345

VMK 24a

579

Buyur tut diln klsun eker-rz

Ola bazarumuz ckun gibi tiz273
Diln mifthdur genc-i ftha
Balar b- hayvan cisme ruha
Sznden274 eme-i hayvan hacildr
uya kandur an kim tene dildr

582

Cehn glen olupdur gllernden

A ol m acnl glin blb llernden
Gnl n bu hitab g kld
M ahabbet camn idi c kld

HE 194

Revan tt gibi gftre geldi275

anasm blbli glzre geldi
585

Hakyk perdesin kef itdi yzden

Dekayk cevherin nazm itdi szden276
Eyitdi iy letyif m acdeni sen
Yce dut himmetn olma deni sen
*Bu cevher cinsine n mterisin
Taleb kl bu mi iken cevherisin

588

Gzn a gey kulak dut mstemic ol

Perian dutma hatr mctemic ol
O meclis kim iitdn vasfn anun
Kamu dibacesidr dsitnun
Gel imdi dinle ol meclisde yacni
Nazar kl kim nedr makd- macnl

VMK 24^

XIV

engi ki der-n meclis mT-nevzend277

591

Oturm bir alc saz elinde

alar bir sz- h-avaz elinde
Yigirmi drt ebrlim kl var
Veli her klnun yz bin dili var

273 5 7 9 3 ^5 gga
digil VM K/ 579b bazarumuz: hazarmz VM K/
274 5 g-ja sznden: szinden V M K /

275 584a : siliktir H E/

276 585a perdesin k ef itdi yzden: siliktir H E / 585b szden: yezdn V M K / 585ab
cevherisin: m teriysen, cevheri sen VMK/

277 XIV: Ol meclisde alndu eng sfat H E/

346

m terisin,

593

*Aadan saz ipek kllar daklm

Deriden iistine yaku yaklm
*Urlm278 at klndan perdesi var
alar her namede yz lurdesi var
*Yigirmi drt ucbe alt avaz
On iki perdeden syler kamu rz

H E 195

596

M akmt ire n seyran ider ol

Arest cakln hayran ider ol279
adas nazk vazesi ter
Sanasn ba iinde blbl ter280
cAceb ahengi var geh nerm geh tiz
Mucairdr281 velkin fitne-englz

599

*Ne kim musiki vardur mmkin anda

Kamu tanif-i cAbd3l-mmin anda
*Ne kim disen degldr282 ndir andan
l grene cAbdl-kadir andan
Figna baiaduka ol kadi ham
iden kiiler olurlar epsem283

602
*

*Tarab-engz ider kavi gazelden

Meer ser-hdur ol cam- ezelden284
*

H E 196

Neid avt u terklb terane

Basit285 ire neva-y cakane
*Si darb u ar darb u zTr bemde
cArab tasnifi nev-rz-286 Cacemde

VMK 25a

605

*D-gah u hem si-gah u r-gah

Nihvend287 hseyn pen-gah

278 594a urulm: urlm VMK/

279 596a seyrn: syrn VMK/; 596ab ider ol: iderler VMK/
280 597ab - 598ab aras s. 195de bo braklmtr H E / 597a ter: hb VM K/ 597^ blbl ter: old

mahbb VMK/
281 598^ mucirdr: mecirdr VMK/
282 600a degldr: deildir VMK/
283 601ab : atlanmtr HE/
284 602ab : atlanmtr VMK/
285 603b basit: bad VMK/
286 604a, 605a si: se VMK/ 604a ar darb u: r darb H E / 604b nevrz-: nev-rz u VM K/
287 605b nihvend: nhvend VMK/

347

Hicaz u maye v nev-ruz u kuek

Rekib zvl cuzzal u selmek
*Dkeli prenn avt u makamn
l zarb ile aklar tammn
608

*D utar n perdesinde rast aheng

Okur her namede yz cilm 288 ferheng
*Geh terci0 gehl ecr- mevzun289
G ehl beyt-i dier bin drr-i meknn
*M berkac290 yz dutar eh-naz iinde
Nhfte perdesi var saz iinde

611

*Ne yz kim nagme-i cuk ider ol

iden takatini tk ider ol
*Kaan kim zir-kede bem dutar ol
M ahabbet ehlini hurrem dutar ol291
*Anun beste-nigrndan nigarln
Uurlar remz ile nak u nigarn

614

*Kaan gerdaniye vze eyler

Gnl hurrem klur cn taze eyler292
*cIrk ahengini n yad ider ol
Siphan ire ok feryd ider ol293
*Bzrg ahengini klsa nevadan
U ar kular indrr hevadan

H E 197

617

*Kaan bir294 hrde alsa pi-revden

Herifi birle can oynar girevden
*Eger bir perde asa bselikden
H aber virr snk ire ilikden295

288 608a, 610a dutar: tutar VM K/ 608b cilm : drl VMK/

289 609a : atlanmtr. H E /
290 610a mberka0: mberrac VMK/
291 612a zr-kede bem dutar: zr-ke dyim dutar h H E / 612b dutar ol: dutar h HE, tutar ol

VM K/
292 614a vze eyler: vz ider ol VMK/; 614a ve 615a: atlanmtr VM K/
293 615b: 614b yerine yazlmtr VMK; siphn: sifhn VM K/
294 617a bir: kim VMK/
295 618b snk ire ilikden: slk ire iligden H E/

348

VMK 25^

*Ne vaktin kim nevaht eyler revah

Dinerler terk iderler szi296 sav
620

*Eridr dinleyen ahun diman

Uyarur istimc can iran297
Anun avazn n g iderler
afdan cakl u298 can b-h iderler
G ehl ser-h olur geh aylurlar
aar cakl u gider g299 baylurlar

623

Geh szler yandan yir ulanur

G ehl gkler rlden yankulanur300
Anun vecdinde evk301 ile tururlar
Semac u raks iderler arh ururlar
Denizdr302 tam anlar zevrak olm
Anun mevcinde hep mstagrak olm

626

A na303 hayran olup cmle halayk

Ayk ser-h olur ser-hlar ayk
der bir saz ile her demde bin sz
Dili tansuk304 zi syler Caceb sz
Szinn macnlsin carifler anlar
Vel hayran kalur na-dan u305 tanlar

629
H E 198

n ol hurrem olur anlar sevinr

Gnller ad olur canlar sevinr
afasndan ayet germ olurlar
idp ta barlar nerm olurlar

619a nevaht: nvaht VM K/ 619b szi: sz VMK/

297 620b irn: ern VMK/
298 621b u: - VMK/
299 622b cakl u gider g: cakl gider geh VMK/
300 623ab : 6 2 4 ^ ile yer deitirmitir H E / 623b yankulanur: yanklanur H E /
301 624a vecdinde evk: evkinde vecd VM K/
302 625a denizdr: denizden HE, denzdr VMK/
303 626a ana: eger VM K/
304 627a demde: deme VM K/ 627b dili: vel VMK; tansuk: tansk VM K/
305 628b u: - VM K/

349

Gnller srrn andan fa iderler

Ana tahsin okup306 -ba iderler
VMK 26a

632

Kamu gizlleri peyda klan ol

Kamu caklar eyda klan ol
Srahi ba salar avaz birle
Kadeh hn-abe alar saz birle307
* Meer bir cddur308 kim okur efsn
Nie leyli anun ckmda mecnn

635

afasndan olur am-gn ferah-nk

Semacndan iderler cbbeler k
Nevas holua eyler309 delalet
Komaz hatrda bir zerre mellet
Gehl feryad u geh zari klur ol
Veli ck ehline yari klur ol

638

Dkeli hurrem ol derd ile inler

niler her kii kim an dinler
Gehl cakl gider gi dirilr
Diri lr veli l dirilr310
cAceb dardur ol kim giderr h
Cierde od yakar kim kan ider c

641

Gnle kor311 braur cana kor kz

Ne iitdi kulak grdi ne hd gz
Bell her kim grr ol yzden an
Gidermez gzin andan gzden an

H E 199

Gnl varmaz kim an terk idesi

Katma kim gelr gelmez gidesi
644

Ana eydr kamu cak niyazn

Ana karu ider macka nazn

306 631b okup: idp VM K/

307 633ab vz, saz: vz, saz VMK/
308 634a cddur: czdur H E/
309 636a holua eyler: hla iyler VMK/
310 6 3 9 a cak]j gider gi dirilr: cakl giderr geh dirilr V M K /

311 641a kor: od VM K/

350

VMK 26b

Anun erhinde rahun inirah

Ana ba indrr can u srahi
Ana karu szer nergislerin312 gl
Ana karu ter glende blbl
647

cAceb ttldr ol turm eker yir

Ya313 blbldr meer gl-berg-i ter yir
Eger blbl hezar okursa destan
Anun bir hur d esinde deng hayran
Ggercin fahte kumrl v drrac
Anun bir namesine cmle muhta314

H E 200

650

Anun avazna kular erler

Kamu b-h olup yire derler
cAceb pervanedr yanar yaklur
G ehl feryad ider geh nale klur315
Anun derdini kim maclm ider ol
Eger ta ise gnlin mum ider ol

653

Nevas indrr gk Zhresini

dar gk Zhresinn zehresini
Anun her fitnesinde sihr-i H rt
Anun sihrinden316 alm fitne M art
* Kaan kim sz ile her sz kim eydr
Ya317 yakt- mferrihdr ya meydr

656

Okur her namede yz drl ecr

Ki her beytinde bir sarak sci var
Dima ter dutar318 vakti h eyler
Mizac germ cakl ser-h eyler

VMK 27a

Ne kim sazende v gyendelerdr

Ana kullukdur319 hep bendelerdr

312 646a nergislerin: nergeslerin H E/

313 647b ya; ne VMK/

314 649a^den sonra s. 199da bo yer braklmtr. H E/ 649^ namesine: namesinde VMK/
315 65lb geh nle klur: geh yaklur VMK/
316 654a fitnesinde: fitnesidr VM K/ 654 sihrinden: sihrinde VM K/
317 655a kaan kim sz ile: sanasn derd ile H E / 655^ ya: ki HE, VM K/
318 657a ter dutar: ter durur VMK/
319 658^ kullukdur: kullkdur VMK/

351

659

Kaan kim eng urur ahenge ol saz

der gyende bu icri ser-gaz

XV

icr-i Terci0320

G etr saki u y^kt- revan

Ne ykt- revn kt- revam
Gnl ylnesi rhn gdas
Arest mezhebince rh- sam
662
H E 201

Dimagun kuvveti caklun afs

Mesiha milletinn tende can321
Dz iy mutrib neva-y eranm
Sz iy saki arab- eravan

664

Tolu sun sar tecdld idelm322

Ne kim fevt old dn meclisde an
ol ab- hayatun erbetinden323
Kim andandur hayat- cavidam
Kayurma324 zahid-i hkn szinden
Ki diye bade n itmi flanl

667

Yi i h ge ki sultan devridr bu
eheneh mir Slman325 devridr bu
Bu gn kim cay ile ciret demidr
arab u ahid sohbet326 demidr

VMK 27^

Zihl ferhunde tlic baht- meymun

Secadet sacati327 devlet demidr
670

*Glistan vaktidr gl mevsimidr

Bahrun fal hd rahm et demidr
Ki her bir cka328 m ack ile h
Kenar u bse v halvet demidr

32 XV: Ol eng okudu rr-i tercf H E /

321 662ab: 663a ile yer deitirmitir. HE/ 662a afas: afasn H E /
322 664a idelm: idelim VM K/
323 665a erbetinden: merebinden H E /
324 666a kayurma: kayrma H E /
c .
_
325 667a ge: gi HE, VM K/ 667b eheneh mr Slman: ehenah han Suleyman VMK./
326 668a kim: - H E / 668b sohbet: ciret VM K/
327 5 5 9 b scati: scat V M K /

328 671a cka: k VM K/

G etr sak kadeh reyhan toldur

elm rh kim rahat dem idr329
673
H E 202

Eger dn gedi yarn gelmeypdr

Ganim et dut330 bu gn furat demidr
arb u ahid 331 furat ganimet
afa sr vktidr zevk it demidr
Yi i ho ge ki sultan devridr bu
eheneh mir Slman332 devridr bu

676

Kadeh n eyle bir ho yar elinden

Hua sevdgn dil-dar elinden
Ki zehr isen olur tiryak-i ekber
Duda lacl-i ekker-bar333 elinden
Sci erbetdr ol irin azdan
Diken gldr yzi gl-zar elinden

679

Anun kim cam ip serh degldr334

Kadeh hn-abe alar zar elinden
Srahi halini bir or azdan
Ki ne kanlar yudar huyar elinden

VMK 28a

Buyur mutrib neva klsun hseyni

Kadeh sunsun bt-i cayyar elinden
682

Eger cadl eylemez olursa saki

Ayag alma sakn zinhar elinden335
Yi i h ge ki sultan devridr bu
ehineh mir Slman336 devridr bu
Bilrsin yok cehnun ictibarn
Ganim et dut337 bu gn sen elde varn

329 672ab: 674abden sonra yazlmtr. VM K/ 672b rah: ruhi VM K/

330 673a yarn: yrun VM K/ 673b ganimet dut: anlmetdr VMK/
331 674a u, : - H E/
332 675a ge: gi H E / 675b mr Slman: hn Sleyman VMK/
333 677b duda: tuta VMK; lacl-i ekker-br: lacl ekker yr VM K/
334 679a degldr: degildr VMK/
335 682ab : atlanmtr. VMK/
336 683a ge: gi H E / 683b mr Slmn: hn Sleymn VM K/
337 684a ictibrn: ictibr VMK/ 684b dut: tut VMK/

353

H E 203

685

Sabahn ihtiyar it ba iinde

Aalar glgesinde u kenrm
Bir iki ehl-i dil olsun nedlmn
H erif 338 mutrib saki nigrn
Buyur saki getrsn cam- yakut
arab- lacl-rengn339 h-gvrn

688

Benev340 n kl yzn gl olsun

Hacil kl ba- cennet lale-zarm
Tolu huyra sun341 la yackl olsun
Kadeh mahmra vir yazsun humarn
Bu gn kim aflet ile gedi vakti
Pelman a klmaz ana yarn

691

Yi i h ge ki sultan devridr bu
eheneh mir Slman342 devridr bu
Gel iy can paresi kim can senndr
Hired ck gnl hayran senndr343

VMK 28^

M elahat mlkinn sultn sensin

Gnller taht iy sultan senndr
694

Eger naz u cefa klsan yiridr

Veger344 lutf eylesen ihsan senndr
Gerek ldr gerek dirgr345 kulunven
Ne kim hkm eylesen ferman senndr
Buyur saki tolu peymne unsun
Bu gn kim cahd ile peyman senndr

H E 204

697

Sikendersin a346 ol ab- hayt

Hzrsn eme-i hayvan senndr

338 686b herf : herlfn H E /

339 687b lacl-rengn: lacl-rengn-i VM K/
340 688a benev: be-n VMK/
341 689a un: vir VM K/
342 691b 699b mr Slmn: hn Sleyman VMK/
343 692ab, 694b, 695b, 696b, 698b senndr: senindr VMK/
344 694a yiridr: yeridr VM K/ 694b veger: eger VMK/
345 695a dirgr: gldr VMK/
346 697a a: i H E /

354

Eger Keyhusreviin devran gedi

Sleymansn bu gn devrn senndr
Yi i h ge ki sultn devridr bu
eheneh mir Slmn devridr bu
700

ab seyr itdi nahlistn iinde

Gl-efnlk klur bustn iinde347
Bu gn gl vaktidr evde oturma
Yaramaz Ysuf ol zindan iinde
Sabahn seyr idp gl-zara var kim
iekler saf dutar meydan iinde

703

Buyur saki getrsin cm- yakut

elim rah- h-reyhn iinde
Cemln oncadur gl kim alsun
Hayln nak kalsun cn iinde

VMK 29a

Letafet gevherinn kn sensin

Sana benzer gher yok kn iinde
706

Bi-hamdPl-lah bu gn devran senndr

Sre gr devrni devrn iinde
Yi i h ge ki sultn devridr bu
eheneh m? Slmn348 devridr bu
Yzn glendr iy engl hemie
Biter hsnn banda gl hemie

709

Yzn gldr gzm ebr-i bahar

Eger ben alayam sen gl hemie
Cemln taze glden glen olsun
Oksun349 medhni blbl hemie
Kadeh devr eylesn devrnde sak
urhl sylesn gulul350 hemie

347 700ab-707ab : atlannutr. H E/

348 7 0 7 b mjr Slmn: hn Sleymn V M K /

349 71b oksun: okusun H E/

350 7 j j b ulul: kulkul H E /

712

Alsun gllernden351 perde dayim

ilsn cam iinde ml hemie
H asdun cmrinn nakdin yitrsn
Secdet gencini sen bul hemie352
Kulun D acl sfat karunda dursun353
Sana kol kavurup bin kul hemie

715

Yi i h ge ki sultan devridr bu
eheneh mir Slman354 devridr bu

VMK 29^

Bu resme her biri bir icr-i arra

Okur hem n ider yakt- ham ra

H E 205

*Geh terci^ geh ecar- mevzun

Ki her beyti deer bin355 drr- meknn
718

Ne drl saz kim var dnyede hep

O meclisde dkeli var m retteb356
Aha357 dem-sz olup aheng iderler
Anun fikrinde cakl deng iderler
Yannca cd u eta destiyn
Rebab eyler figan nale zari

721
H E 206

Kimi aheng ider kimi dutar def

Kimi gyendedr kimi urur kef358
Anun sazna oynarlar oyunlar
Az am egilmidr boyunlar
der her lahza bir359 avaze bnyad
Gren tahsin okur dir aferln-bad

724

cAceb saz u Caceb sz 360 Caceb yeng

An her kim grr hayran olur deng

351 712a gllernden: gl yznden H E /

352 7 i 3 ab . atlanmtr. HE/

353 7 2 4 a dursun: tursun H E /

354 7l5 a ge: gi H E / 715b mir Slmn : hn Sleyman VM K/

355 717a -- V M K / 7l 7b deeer : deir HE; bin : bir HE/

356 7 igab_7 i 9ab arasnda s. 205de bo yer braklmtr. H E / 718a saz kim var dunyede: kim saz var
dnyda VM K/ 718b o: u H E/
358 721abdensonra s. 205de

yine bo yer braklmtr. H E / 721a ider kimi: ider ney kim H E /

721b urur: vurur H E /
359 723a bir: bin VM K/
360 724a saz u, sz : saz ol, sz ol H E /
^

G rben fikre taidum tana kaldum

Cehn bir361 yana ben bir yana kaldum
Didm vardur bunun bir drl hali
Degl macni her retde hlT362
XVI

Su3l kerden-i D 0! be-eng363

727

Su3l itdm eya sz- h-vz

Ki sensin cak u m a^ka hem-raz

VM K 30a

Ne lucbetsin ki miln364 yok cehanda

Eyitgil bu tlmun genci kanda
cAceb kusn ne h nazk tersin
Ki blblden dahi vaze-tersin
730

Klrsn calemi Hdhd gibi seyr

Sleymansn okursn M antku3t365-tayr
Bu ku dilin sana kim gredipdr
Sana bu terbiyetler kim idipdr
Ne yirdr ikllmn kandan gelpsin
Meer sen calem-i candan gelpsin366

733
H E 207

Nedr nm u nianun bell adun

Cehnda var m maksdun m uradun
N eredendr zn kimlerdr alun
Nedr nevcn nedendr cins falun367
Herlfn kim durur yoldaun in
Bu yad illerde kimlerdr bilin

736

Nesin kimsin y-hd368 kimn nesisin

Ki hikmet gencinfi genclnesisin
cAceb cinnT misin y-hd ferite
Ki szun sz ile olm sirite

361 725b cehn bir: cihan H E/

362 726b hli: h hecesi yazlmamtr. HE/
363 XVI: D enge sul itdgi keyfiyyet-i hlinden H E/

364 7 2 ga miln : mislin VMK/

365 7 3 gb mantkili : mantken VMK/
366 7 3 2 ab gelpsin: gelipsin HE/
367 734a^ , 735ab arasnda s. 207de bo yer braklmtr. H E / 734a kimlerdr: kandandur VMK/
368 736a kimsin y-hd: kimsin kim y-hd HE/

357

Seni tanlar gren erkek diiden

Ki deng olmdur avazun iiden
739

Baun birdr veli yz bin diln var

cAceb glsin ne nazk blbln var369

H E 208

Ayaun baludur boynun mukayyed

Biln bgri kara370 saun mucacced

VMK 30^

zn bende veli azade benzer

G eda-ret veli eh-zde benzer
742

Kamu syledgn kavi u gazelden

K ara kadan kara gzden gzelden
Sznden anlanur ok cilm cirfn
Mselseldr saun zlfn371 perian
Diln yrk szn de st372 lak
n ad zndr nie am-nak

745

Bu ah u nle v zar nedendr

Bu feryad u figan bari nedendr
Seni bu cilme stad eyleyen kim
Sana tasnifi373 bnyad eyleyen kim
Bu h halet374 bu gn kim sende vardur
G etr gster cehanda kanda vardur

748

Bu esrar sana kim fa idpdr

Ki can tasvirine nakka idpdr
Sana bu ancat tacllm iden kim
Sana bu szleri tefhim iden kim
zn dvneler cevkine ser-dih
Saun meftl zn eyd mvellih375

751

Tarab ehliyisen am-gn oturm a

Sebk rh ola gr376 sengn oturma

369 739ab >den sonra s. 207de bo yer braklmtr. H E /

370 7 4 0 b biln : beln VMK; kara: kar V M K /
371 743a c-m ; dr] VM K/ 743b zlfn: zilfn VMK/
372 7 4 4 a st; cst V M K /
373 7 4 5 b tanf: tanfe H E /

374 747 a halet: hlt VM K/

375 750ab : atlanmtr. VM K/
376 751^ ola gr: ol gern H E /

Eger am-gm isen ad nendr

Bu ciret kayd bnyad nendr377
H E 209

cAza ehliyisen cay u netun

Nendr kimseden yok ihtiytun378
754

Mucirler bile hem-dem nedensin

af v zevk ile hurrem nedensin379
Kur380 kocaysan olanlk itme
Kirime gsterp fettanlk itme
Eger olan isen pTrne ret
Neden arkan iki katdur zarret381

V M K 31a

757

Diln efsun okur sihrn m3eir

Bilrven sende vardur bir Caceb sr
Meer sen shir-i mutlaksn el-hak
H er382 ide gsterrsin sihr-i mutlak
Gel imdi lutf kl iy sz- dil-sz
Bu gn cuka gster rast rev-rz

760

M berkac perde ire klma eh-nz

G tr yzden nikab a perdeden rz
O erbet kim sen idn crcasndan
Tevakkuc iderem bir crca senden383
Katunda mkilm var hail idivir
ZamTrm gzgsin384 saykal idivir

763

Killd a hikmetn genclnesinden

Ki hhatdur gnl rencine senden385
Beyan it vaf- haln derd-i dilden
Gnlden rz almaz illa386 dilden

377 752ab; atlanmtr. V M K /

378 753a caz: az VMK; netun: nitun H E / 753b ihtiytun: ihtiyacun H E /
379 754a mucirler: me'irler VM K/ 754b hurrem: hem-dem VMK; nedensin: nidensin H E /
380 755a kur: kar VMK/

756ab : 758ab beytinden sonra yazlmtr. VM K/ 15(P neden : niden H E /

382 758b her: kim H E /
383 761b crca senden: crcasmdan VMK/
384 762a katunda mkilm: katnda mkilim VMK/ 762b gzgsin: gzgisin VM K/
385 753 b rencine senden: renclnesinden VMK/

3S6 764b i: belki VM K/

ocn

XVH
H E 210

Cevab daden-i eng Cala3l-icmal387

Yigirmi drt drl dilden ol saz
Figan u nle kld ekdi vaz

766

Eyitdi dinle iy sultn- m acn

Szn nazm gher sen388 kan- macnl
Benm ksam uzun derdm kdr
An hail eylemek gey mkil idr

VMK 31^

Eger bir emme srrumdan tuyasn

Dkelin terk idp bana uyasn
769

Benm hlmde ret tercm andur

Beyan itmek ne hacet kim cayandur
Veli n kim sorarsn binde birin
Diyeyim dinle an389 st rn

771

Bana390 bu gn cehnda eng dirler

Lakabda eng-i h-aheng dirler
Biz evvel drt yaruz her birimz
Bir iklimden bir ildendr yirmz391
pek kldur dahi ah derisi
Dahi u serv aacdur birisi

774

Biri bu at kl kim peremmdr

Ensm am-gsarum hem-demmdr392
pek kllar ki grdn sz iderler
alcak zlr bem avz iderler
D eridr kim aga zre yaklm
u kllar perdelerdr kim daklm

777

Dkeli drt yanz yokdur393 ayruk

Egeri bizde hikmet okdur ayruk

38 7 X V I I : - H E /
388 7 6 gb gher sen: gherdiir V M K /

389 770 b dinle an: an dinle VM K/

2L

.H E / 772b W m de :

VMK;

y i *

VMK 3^2 774ab peremmdr, hem-demmdr: peremimdr, hem-demmdr V M K /

393 7 7 7 a yruz yokdur: yruz bir yokdur V M K /

HE, birim,

Birmz drtdr illa drdmz bir

Gnlde uamuz bin derdmz394 bir

H E 211

Benem calemde ol eng-i ho-aheng

Ki can tasvirine395 nakum ider reng
780
VM K 32a

benden feth olur bab- hakikat396

Bana uymdur ahab- tarikat
Katum da m uctekif her rind crif
Szmden mnkeif drl m e ^ rif397
Kamu meclislern benden afas
Kamu dertllern benden devas

783

Cehn halk beni can ile ister

Nazlrm grdgn var ise gster
Selatin ohbetinn hem-demi ben
Havatin perdesinn mahremi ben398

H E 212

Kamu begler baha izaz iderler

Beni halvetlere hem-raz iderler
786

Egeri cavret olan hem-seriyem

Veli cavretden olandan berlyem
Kamu sazendeler yanumca yolda
Kamu gyendeler nmde399 kor ba
Katum da400 Zhre bir engi halayk
Dilerem olmaya ahenge layk

789

Nedimm mutrib gyende engi

Herlfm ser-h u401 mahmur u bengi
Gidersem gtrrler omuzna
Oturursam oturdurlar dizine
Kulaum burup zlfm ekerler
nme nukl in ekker dkerler

394 77ga birmz-, birimz H E / 778b gnlde: gnlden VMK; derdmz: drdmz H E /
395 779a benem: benm H E / 779b tasvirine: takririne VMK/
396 780a hakikat: tarikat H E /
_
_
,
397 7 8 i ab ile 782ab arasnda s. 211de bo yer braklmtr. H E / 781a katumda: katmda VM K/ 781
szmden: szmde VM K/
398 784 ab beytinden sonra s. 211de bo yer braklmtr. H E /
399 737 b nmde: nimde VMK/
400 7 g8 a katumda: katmda VMK/
401 789b ser-h u: ser-h VM K/

792

Gzel olan gibi aldap dzerler

Virrler hilcat ile sm 402 zerler
Etegmi dutan komaz elinden
Nite kim hblar ince bilinden403

VMK 32^

Eger n-geh yanlsam kil kalm

Revn vcib dutarlar gmlm404
795

Ne sz kim bana hem-dest olur ol

Benm crcamdan esrr405 mest olur ol
Kula halkalu def eski yrum
Rebab klk yanumca destiyarum406
Bana eta v cd heng iderler
Nereye407 gsterrsem yol giderler

H E 213

798

*ki gzini drt idp katumda

Bilini408 balam ney hizmetmde
Ne rh-efz eger409 cn-perver olsa
Yaraur meclismde aker olsa
Eger zrl klur ny-i cIrkl
Benm ckumdadur derd-i firak

801

Beni tabi u duhul dyim gerler

Duruban410 karuma ggsin dgerler
*Benm pedemde bir vze munl
Kulum gyende girdm muganni
Egeri seyr ider her resme kanun
Veli benden grr dab u411 knun

804

itd feylesf-i z-fnm

Benm ckumda dzdi ergann

402 792a aldap: dyim VM K/ 792b : - H E/

403 793b nite kim: nice kim HE; bilinden: belinden VMK/
404 794a n-geh: n-gh VM K/ 794b gmlm: gimlm VM K/

405 7 9 5 b esrr; esrir VM K/

406 796a halkalu: halkal H E / 796b destiyrum: destiyrm VMK/
407 7 9 7 b nereye: nireye H E /

408 798a katumda: katmda VM K/ 798b bilini: belini VMK/

409 799a eger: gerek VM K/
410 ggjb duruban: turuban H E/

411 803a egeri: eger H E / 803b grr: dutar VMK; db u: db VM K/

362

*Egeri sihr ider nazk kemane

Benm bir namem eh kem-ter kem ane412
* Benm darb ulmden413 egane
G elr tacTm ider kavi terane
VMK 33a

807

Kaan perdem de414 esrrum tuyarlar

Gelr bu cmle hep bana uyarlar
*Ne yirde var benm szum gibi415 sz
Ki gsterde hazan faslnda nev-rz
Banadur cilm-i msik catay
Ki yokdur nakumun calemde tay

810
H E 214

Benm tasnif iden kavi azeller

Bana ck kamu nazk gzeller
Tarab-englz idp ck u416 hevesde
Nevalar gsteren her bir nefesde
Dilmdr Pars Trkl v Tazl417
cIrak seyr iderven hem Hicaz

813

Ulmdr benm her ala bnyad

Neide avta hem terkibe tad418
Benmle vecd ider plr-i mncat
Benmle zevk ider rind-i harabat
Herlfm ohbetmde rind evb
Mrtdm halvetmde mest kalla419

816

Yrrem ilden ile fa u mehur

Giceler420 mest bengi subh mahmur
arab u emc ahid kanda kim var
Benem ser-halka ol meclisde iy yar
Mzeyyen ck ehli dirnegmden
M ahabbet421 nsha alm rnegmden

412 gQ5 b nam ein en kem-ter kem ane: namemn kem-ter kemne VMK/

413 806a darb u: darb- HE; ulmden: ulmde VMK/

414 807a perdemde: perdemden H E /
415 808a yirde: yerde VMK; gibi: bigi H E/
416 811a ck u: ck- VM K/
417 g i 2 a dilmdr Prs: dilm n Prs HE; Trk v Tz: v Trk Taz VM K/

418 813ab : atlanmtr. VMK/

419 815ab herlfm, mrldm: herTfem. mrdem VM K/
420 816a ilden ile: il iinde VM K/ 816 giceler: geceler VM K/

363

819

ular kim cka teslim itdi varn

Komdur ck elinde ihtiyarn
ekerler cevr ile her dem cefasn
Veli benden bulur zevk afasm

VMK 33^

Benmle eglenp aram iderler

M ahabbet tovsenini422 ram iderler
822

ular < kim > bir gzel ret severler

Anun valna irmekde iverler423
Haylin munis eyler dilde zikrin
Gzinde nakn gnnde424 fikrin

H E 215

O larun derdine derm an iden ben

Yrek yakup425 cierler kan iden ben
825

G ehl cak dilinden tercm anem

G ehl m ack ile ben hem-zebnem426
Benem hem-derd olan her drl hale
Gnlde nak iden fikr 427 hayale
ular kim hazz alur her dem sciden
u zevki tatludan tacm428 acdan

828

Egeri cm- lacln n iderler

Velikin benden esrp429 c iderler
Benem zevk ehlinn evkinde alet
Gnl n kad ider430 benden delalet
ular kim bengllerdr yirler esrar
Tuyar her perdeden yz drl esrar

831

Kaan kim fikr ile hayran olurlar

Feragat mlkine sultan olurlar

421 818a ehli dirnegmden: cemci dernegmden VM K/ 818b mahabbet: muhabbet VM K/

422 821b tovsenini rm iderler: valna irmek dilerler V M K /
423 822ab: atlanmtr. VM K/ 822a severler: sverler H E /
424 823 b nakn gnnde: nakn u gnlde VMK/
425 824^ yakup: yakp H E /
426 825a ck: mak H E / 825b zebnem: zbnem H E/
427 826a drl: dr H E / 826b gnlde: gnlden VMK; fikr : fkr-i VM K/
428 827b tacm: tucm VMK/
429 828a !ln: lacl VM K/ 828b velkin benden esrp: velkin esrp HE, vel benden dben VMK/
430 829b ider: ide H E /

364

Semacum dan gidermezler kula

Benem tertb431 iden yabis dima
ular kim zhd takva kld cadet
der halvetde ok tacat432 cibadet
834
VMK 34a

rdet retinde macneviler

Tasavvuf gesinde mnzeviler
*Benm bu vecd hlatum grrler
Kamu tacatlarn433 yile virrler
Semac u raks ururlar evk iderler
Semcumdan safa v zevk iderler

H E 216

837

Anun kim hazz var nazk gzelden

Dutup ahid etein koymaz434 elden
Ser-az idel ben pl-revde
Nie seccadeler kalm girevde
Nie flleri hammr idpven
Nie tebihi ben znnar idpven435

840

Nie halvetleri mey-hane dzdm

Nie kandili ben peymane dzdm
* Kaan tanlf idem kavi terane
kar glbangm436 evc-i asumne
Perl dlvanedr avazum ile
Ferite gkden iner sazum ile

843

Kaan kim Zhre engin enge urd

Bakup H art u M art an grdi437
itdiler derdm ma-cerasm
Odumdan yakdlar ckun erasn438
Gidp cakl bandan kend gden
Ben indrdm yire sihr ile gkden

431 832b tertb: tertb VMK/

432 833a takva: takv H E / 833b tcat: drlii H E/
433 835a hltum: halatm VM K/ 835b tcatlarn: tadatlar VMK/
434 837b dutup: tutup VMK; koymaz: komaz H E/
435 839a hammr: hummr VM K/ 839ab idpven: idipven VMK/
436 841b glbangm: glbngim VMK/
437 843b grdi: bezdi VM K/
438 844b odumdan: odamdan VMK; rasn: ersn VMK/

365

846

Beni efsun idp cilm 439 hnerden

Benmle kd gge Zhre yirden
Felekde imdi kim var Zhre ylduz
Benem440 saz anun her gice gndz

VMK 34^

arb imek ahid kumak imdr

Gzeller kanda kim var yoldaumdur441
849

H E 217

Kaan mey-haneye girsem si-rze

Gnl virsem nigar- dil-frze
U ruram taa tevbe iesini
Koram442 bir yana zhd endesini
Oluram rind carif la-bal
Ne443 mzdi fikr iderven ne vebali

852

Ezelden dmenmdr444 zevk u sals

Katumda pe yokdur car u nams
Anun kim m acrifetden yok vukf
Hua kim ola zerrak fl
Macza3llh olardan gey kaarven
Grrsem ta atup toprak aarven445

855

Riyanun revnak ksid katumda

Ki her n-ehle yol yok ohbetm de446
Aarven ehl ninde gizl rzum
Z ira447 anlar bilr nazum niyazum
Beni hem-raz idinmez illa carif
Kim olmdur benm srruma vakf448

H E 218

858

Kimn banda sevda cilleti var

Tablbem eylerem derdine tmar

439 846a cilm : cilmi VMK/

440 347 a yjiduz: lduz H E / 847^ benem: benm H E/

441 848a ahid: ehd H E / 848a^ imdr, yoldamdur: iimdr, yoldaumdur VM K/

442 850^ koram: korum VM K/
443 851b ne: - VM K/
444 852a dmenmdr: dmenimdr VMK/
445 854^ aarven: saarven H E /
446 855^ yol yok sohbetmde: yir yok hizmetmde VMK/
447 856b zira: zire VM K/
448 857ab beytinden sonra s. 217de bo yer braklmtr. H E / 857b benm : benim VM K/

366

Kaan kim sazumun suz belrr

Deller ulanur ulu delrr
Kopar her geden bin ah u efan
T acaccbden kalur hep deng u hayran449
V M K 35a

861

Talur cakl u h450 ayruk dirilmez

Kalur bl-hd veli lmez dirilmez
Benm vzumun451 terdr ads
G nller kutdur canlar gdas
Ne vaf itmek gerek sen hd bilrsin
afasm srp zevkin bulursn452

864

u yirde kim ala sazende h-sz453

Ser-aaz eyleye mutrib h-vz
Gnlde derd ola gzde haylt
Banda ck ile454 sevda v halat
Dahi sarak una bir hb elinden
Hua sevdgn mahbb elinden

867

Anun hlum vaf itse olmaz

cbaret kar andan455 vafa gelmez
Anun krnesi canlar gerekdr
Sana canlar bana anlar gerekdr
Z ira456 anda afa var candan artuk
G her var kymeti bin kandan artuk

870
H E 219

afas olmayan can niderler

G araz gevher durur457 kan niderler
afa ehli bilr zevkin afanun
Nite cak bilr kadrin vefamn

449 860a geden: gede VMK/ 860a u: - VMK; tacaccben: tacaccbde HE; u: - H E /
450 861a cakl u h: cakl h VM K/
451 862a vzumun: vzemn VMK/
452 863b bulursn: klursn VMK/
453 864a yirde kim: bir dem kim VMK; h-sz: h-vz VM K/
454 865b ck ile: ck ola VM K/
455 867b andan: anda VMK/
456 869a zir: zire VMK/
457 870b gevher durur: gevherdr oi H E/

367

Benem ck aleti eng-i ciger-suz

M ahabbet micmerinde cd- ter-sz
873

Yaum sahralar derya klupdur

Odum deryalar sahra klupdur458
Benm dercjm ki smaz vasfa.erhe
Barlar ba idpdr459 sine erhe

VMK 35b

itmek birle buldun bunca halat

Eger gresidn heyhat heyhat
876

itmekden olur grmege ok fark

Ki bu sahilde ol deryadadur460 gark
itmek bir haberdr cilm-i mutlak
Veli grmekdedr461 caynel-yakln hak
Zira bilmekde var gerek yalanun
Veli grmekde yok ekkn gmanun

879

M eeldr bildgn iy nr- dlde

ende462 key bved hergiz dlde
Cemadiysem ne var retde zahir
Veli lutfum ne cndur bir gr ahr
Szm can srrn akare eyler
Gnl gynklerine are eyler

882

nildm hep haberdr can elinde463

Bu gn Ysuf benem Kenan elinde
Vesile clem-i ervaha benden
arab- macrifet akdaha benden

H E 220

M e3am mtemil mutlak zmde

Letayif mnderic yacn szmde464
885

Slk itmi kamu yollarda seyrm

badet-hane-i kuds ire deyrm

458 873ab : 875ab beytinden sonra yazlmtr. VMK/

459 874a vafa: vaf u VM K/ 874^ idpdr: idipdr H E /
460 876^ sahilde ol deryadadur: shildedr ol deryada H E /
461 3 7 7 b grm ekdedr: grm ek durur H E /

462 879^ ende: inde VM K/

463 882a elinde: elinden H E/
464 884ab zm de, szm de: zm den, szm den V M K /

368

M ncat ehli benden zevk vecdi

H rbat ire benven eyh-i Necdl
VMK 36a

Benem emm renn fknda alet

Benem levvamenn zhdinde halet

888

Dekayk remz idp ck u hevesde

Hakyk kef iderven her nefesde
Beni kim can kula birle dinler
Eer mermer ola derdm den inler
Anun kim vecdi yok carif degldr
Benm derdm den ol vakf degldr465

891

Benem ck ehlinn derdine derm an

Benem zevk ehlinn hkmine ferman
Dilm kldur veli klca hatasuz
Dilmden gelmedi klca466 hata sz
Bilr halmden467 ol kim hem-nefesdr
H erif olanlara bir harf besdr

H E 221

894

Eger sorsan hakikat hlm ubu

Dkeli ser-gzet ahvlm ubu468

XVIII

Su3al-i Da^-i dier ^ la^ -tafll be-eng469

895

Sual itdm gir470 iy yr- ck

Yolnda cahd muhkem kavli sdk

896

Bell sensin bu gn eng-i h-avaz

Dkeli mezheb milletde h-saz471
*cAceb kusn tersin Dvd-elhan
Diln bilmez senn illa Sleyman
Ne kim didn dkelin hak didn sen
An kim hak durur mutlak472 didn sen

465 890ab degldr: degildr VMK/

466 8 9 2 b lolca: hergiz H E /

467 893a halmden: hlmi VMK/

468 894ab ubu: ibu VMK/
469 XVIII: DT ikinci sul itdgi enge haklkt- hlinden H E/

470 895a gir: yine VMK/

471 896a bel: vel HE; h-vz: h-heng H E / 896b h-sz: hem-reng H E /
472 898a dkelin: dkeli VM K/ 898b mutlak: el-hak H E/

369

VMK 36^

899

Ne sz kim syledn gerek473 buyurdun

Kamu ekker yidn gkek buyurdun
Vellkin474 ben uamven be-yet
Bu bir erbet bana klmaz kifayet
Firaset ehli her sze inanmaz
k susayan az uyile kanmaz

902

Nie bir gz ucndan gamz idersin

aret gsterrsin remz idersin
Bir az szde bunca dilern var
Delim diller bilen ok nesne anlar
her bir perdeden yz gsterrsin
u bir yzdr ki bin yz gsterrsin

905

Diln kldur veli ok475 kil kaln

Kii bilmez hakikat vaf- haln
Senn cnunda var ok drl esrar
Kim an can gnl iinde asrar476
O srr gel bize tavzih idivr
Kinyet olmasun tasrih idivir

908
H E 222

Sikender gzgsisin dutmal pas

Ne gizl tabi urursn inredp tas
tuydlar kamu hengame raz
Nedr bu mhre-dzdl hokka-baz477
Yanupdur hrmenn ok sz uzatma
buday gsterrsin478 arpa atma

911

aman altnda u dur sozlern hep

Nikab altnda gizl yzlern hep
Bell bildm seni479 bir gene erisin
Veli gster o gencn kancarsn

473 899a ne: bu VMK; gerek: gkek VMK/

474 900a velki: velekin VMK/
475 905a diln kldur veli ok: Caceb bilsem nedendr VMK/
476 906a cnunda var: cnundadur VM K/ 906b asrar: aklar VM K/
477 909ab : atlanmtr. VM K/
478 910a yanupdur: yanpdur H E / 910b buday gsterrsin: buda gsterben VMK/
479 912a seni: ki sen H E /

370

VMK 37a

Ki bu cevherleri sen kanda buldun

Meer avv iun cummanda buldun480
914

Nie efsane kim kldun481 fsuna

Bu nacli gsterrsin bz-gne
Bu sz yolda galat iz izlemekdr
Atup okm yayn482 gizlemekdr
ki yzl klsn mekr ale
Ne gizlersin sn girmez uvale

917

Tekin483 yirde kii divane olmaz

O da yanmaz u kim pervane olmaz
Meer bu gyngn bir arp od var
Ki bu resme yakupdur seni ol484 zar
Sana bu ah u zar dek degldr
Senn canunda sr var ek degldr485

920

Bana haln nedr bell beyan it

Ne gizlersin bu srr gel cayn it
G erek kim drdnz drt drl dilden
Diyesiz vaf- hali derd-i dilden

H E 223

XIX

Cevb- meftl486

922

pek kllar bile eng-i h-avaz

Cevaba balad kld ser-z
Eyitdi iy harf-i rind 487 carif
Kulak dut szme dinle m ecrif
*Hikyat488 u kaa dinledgn var
itdn ka-i Eyyb iy yr

VMK 37^

925

Kaan kim geldise fermn- Kadir

Boyun und ana Eyyb- abir

480 913b cummanda buldun: ummana taldun VMK/

481 914a kldun: kldum H E /
482 915b atup okn yayn: okn atup yayn VMK; atup: atp H E/
483 917a tekin: dekin H E/
484 918b yakupdur seni ol: seni yakmdur ol HE; yakupdursin olur zar VMK/
485 919b degldr: degildr VMK/
486 XIX: pek kllar vecb itdgi H E /
487 923a : - H E /
488 924a hikyt: hekyt VMK/

371

Vefat itdi kamu ehli cayali

Helk old dkendi489 mlk-i ml
Selamet kalmad nefsinden ayru
Kazadan kend dahi old ayru
928

Kaup kurtulsa olmaz n kazadan

Kazaya490 are yokdur cz rzadan
*K az g e lse grr g z g rm ez iy yr
za c3al-kaz cami}5l3l-baar var

930

Kaza geldkde abr itmek olur hb

Meeldr her bir ide abr- Eyyb
Kaan Eyyb- abir old haste
M barek hatr gamdan ikeste
jj(

Vucd mbtela old belaya

Bela n kim eeddr enbiyya
933
HE 224

Hakun emri bile491 ferman iridi

Kamu aczsma hep kurd di
Msfirler iridi cevk-i kirman
Kalenderler kamu bengi v hayran492
Vucd hnekahn halvet itdi
Konuklar geldi diy493 salvet itdi

936

*Teninn sofrasnda494 ma hazardan

Varn ortaya ekdi bir nazardan
Meer ok mddet anlar a idiler
p a kurd gibi etin yidiler

VMK 38a

Di urdlar kamu badan ayaa

Nite kim bengiler bal ile yaa
939

Yidiler idi endam etini

Giderdiler gcini kuvvetini

489 926b dkendi: v gitdi VMK/

490 92ga kaup: kap H E / 928b kazaya: kazadan H E /
491 933a emri bile: emriyle VMK/
492 934ab beytinden sonra s. 224de bo yer braklmtr. H E/
493 935b diy: v hem VM K/
494 936a sofrasnda: sofrasndan H E/

372

Kemklerin kemrdiler pes andan

liin ordlar hem mzd-i dendan495
H E 225

Bu hikmet srrna ok fikr iderdi

Bular rak u semac ol zikr iderdi
942

Meer ol ortada bir kurd- cbir

Diinde zehri var ficli496 mkbir
Isrduka urur niter497 ya-hd ok
Ki her bir okdu cakrebden artuk
Biledi diini zahm urd muhkem
Yrein yimege kad itdi ol dem

945

Nie kim abr ide grdi velTkin

Oransuz derde abr olmaya mmkin
Egeri abr olur art- m ahabbet
Gider takat 498 hadden gese mihnet
Kurur derya eger od hadden asa
Dkilr n kazan499 kaynasa tasa

948

Egeri abr iden ck cef-ke

Veli mackdan lutf u vefa hva
Mncat eyledi didi ilahi
Ki sensin pdiehler500 pdih
Kamu derdllern derman senden
rimi tenlern hem cam senden501

951
VMK 38^

Kulun nzn niyazn sen bilrsin

Gnlde gizl502 razn sen bilrsin
Haille od bustan eyleyen sen
uy Fircavn in kan eyleyen sen

495 940ab beytinden sonra s. 224de bo yer braklmtr. H E/

facjj VMK/
497 943a niter: neter H E/
498 946a mahabbet: muhabbet VMK/ 946b : ki H E/
499 947b kazan: kalem H E/
500 9 4 9 b
VMK; pdiehler: pdihlar VMK/
496 942b

501 950ab : atlanmtr. V M K /

502 951b gnlde: gnilde VMK; gizl: l hecesi yazlmamtr. H E /

373

cAasn Musanun cban iden sen

Msrda Ysuf sultan iden sen503
H E 226

954

Um aram are ben b-are senden

ifa shhat kamu bimare senden
Dirilden lleri kudretndr
aaldan ayrular rahmetndr
lahi cizz-i ztun hrmetiyn
Dahi bin bir fatun hrmetiyn

957

*Mucallak Krs v cArun hakyn

M utabbak yirdeki fern hakyn
*Yidi kat gk yidi kat yir hakyn
abah u m gi ir hakyn
Yidi ylduz504 yidi derya hakyn
Yidi iklim yidi acza hakyn

960

M barek Kubbe-i ahra hakyn

M ukaddes505 Mescid-i Aksa hakyn
Felekde Beyt-i M acmrun hakyn
Sekiz umakdag506 hrn hakyn
lahi dem Havva hakyn
lhi CennetDl-me:Va hakyn507

963

Nebi drls kurb rifcatiyn

Risalet birle Nuhun dacvetiyn
u brahim Halln hulletiyn
Dahi Musa508 Kelmn kurbetiyn

VMK 39a

Mnacat itdgi Trun hakyn

Yed-i beyzada nurun509 hakyn
966

Nebi H dun halas furatyn

Dahi Ltun necat nuratyn

503 953ab iden sen: idersin H E / 953a Musanuii: MusFnn H E/

504 959a ylduz: lduz H E /
505 960a ahr: ahr H E / 960b mukaddes: mukaddem VM K/
506 96jb umakdag: uma ile H E /
507 962ab : 963ab ile yer deitirmitir. VMK/
508 964b MQs; MsI H E /
509 965ab Trun, nurun: Tr, nr H E /

374

H E 227

Mucazzez Y usuf un hsni hakyn

Atas Yackbun hzni hakyn
Denizde Ynusun vahdetleriyn
Balk karnnda vahetleriyn
969

Sleymnun saha kri hakyn

Atas Davudun zikri hakyn
Meslhn cilmiyile hikmetiyn
Anas Meryemn hem cimetiyn
Hzr nu itdgi erbet hakyn
u lyas itdgi dacvet hakyn

972

H abibn Mutafanun kurbetiyn

Senn katunda kadri cizzetiyn510
*Berat Kadri Micrac hakyn
Rialet tahtmn511 tac hakyn
Anun naz u512 niyaz hrmetiyn
Sana halvetde raz hrmetiyn

975

Eb Bekrn sana dk hakyn

Dahi dkmda ck hakyn513
cmer cadli v dad heybetiyn
Dahi cOman hayas hrmetiyn
cAlnn cd v cilmi hakyn
Vefas efkat 514 hilmi hakyn

978

Hasan hulk u rzas hrmetiyn

Hseynn Kerbelas hrmetiyn515
Gnlden516 ck ile zakirleriyn
k nicm etlere akirleriyn

VMK 39^

Cef-ke kullarun mihnetleriyn

Cda denlern hasretleriyn

510 9 7 2 b Kadri cizzetiyn: kadr cizzetiyn daha doru olurdu.

511 973a Bert Kadri Micrc: Bert u Kadri Micrcun VM K/ 973^ tahtnun: tahtna H E/
512 9 7 4 a nz u: n 21 H E /
513 975ab 976ab . atlanmtr. VMK/
514 9 l efkat : efkati H E/

515 978a^ : atlanmtr. H E /

516 9 7 9 a gnlden : gnlde V M K /

375

HE 228

G arbn ubh v am hakyn

Anun urbetde aham hakyn517

981

Yetim olanlarun gzi yayn518

i gynklern bar bayn
Snuk gnllern ahi hakyn
Uyanuklar seher-gh hakyn519
984

cbadet ehlinn virdi hakyn

Ge urmun derdi hakyn520
cbadet tacat ehli kulluyn
Fakir olanlarun yoksulluyn521
Nebiler hnun has hakyn
Veliler dk ihl hakyn

987

Ki benden kef idesin bu bely

Beladan kurtarasn mbtelay
Bu bir ka bl-edeb mihmn idiler
Vucdum sofrasn klli yidiler
Vel imdi turup kim di bilerler
Yregm yimege kad dilerler522

990

Elinden bunlarun yand yregm

Budur der-gh- callde dilegm523
Ki bunlarun erin benden rasn524
Beni bu derd-i dilden kurtarasn
M ahabbet gencdr gnl525 hazne
Ki her gncinde bin gene define

993

Gnl kim ol mahabbet mahzenidr

Yrek dahi gnln mahzenidr526

517 g j 2 ubh v: ubh VM K/ 981b : atlanm ve yerine 982b yazlmtr. H E /

518 gg2a : atlanmtr. H E /
519 9 5 3 a snuk: snk VMK/; 983ab : 984ab ile yer deitirmitir. VM K/
520 984ab: atlanmtr. H E /

521 985b yoksulluyn: yohsulluyn VMK, gzi yoksulluyn H E /

522 989b yregm : yreim VMK; 989b kad dilerler : kad eylediler VMK/
523 990b : atlanm, yerine 991b yazlmtr. VMK/
524 9 9 2 a . atlanmtr. V M K /
525 9 9 2 a g n l: gnlm H E /

526 993ab : atlanmtr. H E /

376

VMK 40a

*M ahabbet mahzeni n kim yrekdr

M ahabbet mahzenin yksa gerekdr527
*Kulun Eyybdr zahmetde mnsif
midi rahm etnden rabben^kif528
996

Melyik n iitdiler ducasn

H akun der-gahma hamd senasn _
kar her dem gge zar v ahi
M nacat itdiler kim ya ilahi

H E 229

Senn akir kulun Eyyb-i abir

Belada abr okdur kri vafir529
999

SakTml-cism lkin sreti hb

SellnriPI-kalb nicm e3l-cabd Eyyb
cabet kld Hak anlar du3asn
Giderdi kef idp zarr u belasn
Hitab- hazret-i cizzet irildi
Bearet ilisi birle grdi530

1002

Ayan depdi yirden eme kd

Sanasn Kever-i cennetdr akdi
u sudan idi hem usl itdi yund
H aka ok kr idp531 yavlak sevindi
Konukluk sofras n gtrldi
Konuklar cmlesi evden srldi532

H E 230

1005

ifa irdi Hak lutfi yninden

Yire dkldi533 ol kurtlar teninden
Perakende olup bir ka zamanlar
Taldlar beyaban ire anlar

9 9 4 a . atlanm tr. H E / 994b : 995b yerine yazlm tr. H E / 994b yksa : ykma HE, yaksa
VMK/
528 995a zahmetde: mihnetde H E / 995b: atlanmtr.HE/
529 998ab beyitinden evvel s. 229un banda bo yer braklmtr; sonradan yaplmas dnlen
minyatre it olmas muhtemel olan bir beyit, talik bir yazyla yazlmtr. H E /
530 100l b ilisi: elisi VMK; grdi: gridi HE/
531 1003a : udan idi v usl itdi v yund VMK/ 1003b ok kr idp: kr idben VMK/
532 1004ab beytinden sonra s. 229da bo yer braklmtr. H E/
533 1005a irdi: verdi VM K/ I005b dkldi: dkildi VMK/

527

377

VMK 40^

Gezp534 sahra v yaz tag iinde

ridiler meer-bir bag iinde
1008

Var idi bir byk h tut aac

Alurd serv-i cennetden harac
Budaklar tolu'yapra taze
Boyun emezdi serv-i ser-firaze
Dibinde eme v ninde meydan
Kamu sahralar sebz glistan

1011

G elben kamu ol aaca di

Ki her bir yapraa on kurt yapud535
Nie gn ittifak! ac idiler
Yimekde536 bl-neva muhta idiler
Yidiler yapran hep cmlesin pk
Dkelin urdlar ne cft 537 ne tak

1014

Kaan safra dinden micde kaynar

Buharndan yelin beyni de538 oynar
Kuru etmek olur palde-i ter
Yinr ol dad ile yinmeye539 ekker
Toymca yidiler ol tut aacn
tokla ayru yig540 lmekden acn

1017
H E 231

kfe dkdiler541 cmle be-yek-bar

Ackm ok yise sinmez mesel var
Yiyesi sinmese542 ilt iderler
om genszin istifr iderler
Meeldr ok yimegn imtils
Acm lmekden artukdur belas

534 1007a gezp : gezip H E /

535 1011b her : - HE; yapud: yapd VMK/
536 1012b yimekde: yimekden H E/
537 1013a hep: hem H E / 1013b c ft: cift HE; : - VMK/
538 1014b beyni de: beyninde VMK/
539 1015a etmek : aa VM K/ 1015b ol dad ile yinmeye: kim yinmez ol ad ile H E /
540 1016a toynca : toyunca VMK; tut: tut H E / 1016 yig: yeg VMK/
541 1017a dkdiler: dikdiler VMK/
542 1018a sinmese : sinmeye H E /

378

V M K 41a

1020

Ggl balad andan ol kufe

Kim andan toptoludur Yezd 543 Kfe
Tonand kat kat ol kurtlar gglden
Nite kim gl geyer544 kaftan dglden
Gglden arnup cmle kefenler
Ggl iinde on oldlar anlar

1023

Kii kim bir ii sevda ider ol

H em ol sevdyile badan545 gider ol
Cehn hr kamu mekr ile fendr
on n cakbet bir kat kefendr
*U andan sonra bir ka dzd nebb
Kefen urlar Cimri v kall

1026

Nasibe irmedi hi bir546 uludan

Kefen oyclar dnle lden
u kurtlar karup z yirinden547
Gglin oydlar hep tenlerinden
Benm adum ipek alum ggldr
Bu sz hak bil yaklndr ekk degldr548

1029

Beni kim grdn u ben ol549 gglven

Dilm blbl zm bir taze glven
om el-ka bir nakkada550 ddm
zm trk olan bir tta ddm

H E 232

ekp551 zdi v yazd arha sard

G etrdi ol da bir stada virdi
1032

Alup andan on ol bafende552 std

cAceb bir kar-hane kld bnyad

543 1020b : - VM K/
544 i021b geyer : giyer VM K/

545 1023b badan: den HE/

546 1026a irmedi h bir: irmeyen her bir H E /
547 i027a yirinden : yerinden VMK/
548 2028b hak : - HE; yakndr : yakn kim VMK; degldr : degildr VM K/
549 I029a kim : ki VMK; o l : bir VM K/

550 I030a nakkda : naklta HE/

551 1031a ekp : ekip H E/
552 1032a alup : alp HE; on ol bfende: on tfende VMK/

379

VMK 4 lb

H nerde sihr idp efsun okd

H arir atlas u db dokd
*Nah u nasinc ile dbac- der
Kim oldur hilcat-i bakan u553 Kayser
1035

Mnakka cdeti v gl-sitn

Anun hayran kalur' naknda Mni
Kimi zer-baft kemh-yi Dmk
Anadur zlnet ehli cmle ck
Katlfe Deti v ly- Hty
cAcem cunnblsi HVarezm-y554

1038

*Kimi meftl abyr555 mzelzel

M lemma hatt elkb mselsel
Alaca cbbelik skenderni
Ana meftn olur brd-i Yemnl
*Kiminden snds huzr u sitabrak
aru yal kzl gl-gn u azrak

1041

Dkeli nak ile reng-i zemini

G rrse rek ider556 nakka- ini
*Kiminden bergir bin557 reng-i Cml
H3l-h- Krm! erb-i aml
Kiminden krmz val-y Yezdl
Ey grmeklign ok cna mzdi

H E 233

1044

Alup baczism reng itdi azzaz

Ana tertlb idp lat u engaz558
Dokd balad ekdi eride
Hamyil ba v bend-i ceride

VMK 42a

erbe kor kuak dizge kemerden

lik dme tnb-559 haymelerden

553 1034a dlbc- -der : db v s-der VM K/ 1034b hkn u : hkn H E/

554 1037a v Iy-:vl-y VMK/1037& cunnbsi: cuttbsi HE; Hvrezm-y: Hvarezm-n VM K/
555 1038a meftl : meftn VMK; abyr: ebleyr HE; abyz u VMK/
556 1041a nak ile reng-i: reng ile nak u H E/ 1041b ider: ide H E/
557 1042a bergir : ber-ke HE, berkr VMK; bin : yek H E/
558 o 44 a alup : alp HE; azzz : nakka H E/ 1044b : ana alat idp tertlb engar H E /
559 1046b tnb-: tanb u VMK/

380

1047

Dahi ok drl nzk iler iler

Dmk! yay ilin Mri kiriler
Alup baczsm 'stad- engi
k taclm idp yin yengi560
Eirdi bkdi hem virdi bana tab
Riyazet gsterp561 gretdi adab

1050

Getrdi ckbet bu enge dakd

Vellkin bl-caceb cenge brakd
eker her dem beni muhkem zer ol
ardur aladur gensz dzer562 ol
derem ua v gamdan negamlar
Figan u nle ire zr bemler

1053
H E 234

Urur engini enge inledr zar

nildesem gerekdr ben de na-ar563
Kaan bu ser-gzeti iderem yd
Kluram nale v zari v feryad564
itdm n ipekden vaf- hli
Aaca kldum ol dem ben suli

XX

Cevb- draht- serv565

1056

Hseyni perdesin heng idp sz

Aga hem566 perdeden kef eyledi rz
Eyitdi ben dahi bir serv-i zad
dm b- remde hurrem ad

VMK 42^
H E 235

Benm evremde gl-zr u glistan

Benefe lale v nesrin reyhan567
1059

Bana cennetde Tuba dirler idi

Draht- nahl-i zib dirler idi56**

560 1048a alup : alp H E / 1048b k : nie VMK; yengi: bengi VMK/
561 1049a bkdi: bkti H E / 1049b gsterp : gsterip H E/
562 1051b dzer : durur VMK/
563 10 53 a enge : engi H E / 1053b inildesem : inilesem VMK/ I053ab beytinden sonra s. 233de iki

beyitlik bo yer braklmtr. HE/

564 1054ab beytinden nce s. 234de bo yer braklmtr. H E/
565 XX : Serv aac cevb eyitdiei H E/
566 1056a idp : ider H E / 1056 hem : her VMK/
567 1058ab ve 1064abden sonra s. 234 ve 235de bo yer braklmtr. H E/
568 1059b draht-: deraht- VMK/ 1059ab beytinden nce s. 235de bo yer braklmtr. H E/

381

Benm ahmmda envc- reyhn

Bana mtak idi cmle selatin569
*Denmi altum a570 natc- zeberced
Yazlm yapraumda levh-i ebced
1062

M utarr yapraum berg-i semenden

M rekkeb topraum mg-i H utenden571
M nakkadur haylm can iinde
Ayaum eme-i hayvan iinde572
akayk cmlesi etfalm idi
rem servi benm bir talum idi

H E 236

1065

Haylm bendesiydi serv-i zd

Boyuma ba eerdi h- imad573
Ayaum mefrei drl iekden
Baum stine ay iner felekden574
Kaan olsayidi fal- bahar
Dzedm bl-caceb nak u nigr

1068

Gneden baum zre tac olurd

Uar kudan haylm bc alurd
M uraac tonlarum vlyidi hep
M utarraz575 hilcatm dlbyidi hep
Hrm n kametm serv-i anavber
G rrse rek iderdi h- carcar

VMK 43a

1071

abnun boymna zenclr iderdm

Kamu vahileri nahlr iderdm
Benm altumda cinnller tura
Haylm ck576 Firdevs ba

569 OO3^ : 1061a^ ile yer deitirmitir HE/

570 1061a altuma : altma H E /
571 1062a yapraum : yapraumda HE, yapram VM K / 1062^ topraum : topram VMK;

Hutenden : Hutinden H E /
572 1063ab haylm, ayaum : haylim, ayam VMK/
573 1065a haylm bendesiydi : haylm bendesidr HE, haylim bendiyidi VMK; serv-i : nahl-i

H E / 1065b, 1070^ h -: h- VM K/ 1065^ imd : emd H E /

574 1066a ayaum : ayam VMK/; 1066a Tekden, felekden : iekler, felekler VM K/
575 1069a vlyidi : alayidi VM K/ 1069*3 mutarraz : mutarr VMK/
576 1072a altumda : altmda VM K/ 1072^ haylm : haylim VMK; ck: cka VM K/

382

Dokunayd577 kaan bad- bahar

O turan meclis ehlinn nian
1074

Hrm an almcak baalardan

au aar idm ak578 akalardan
ab kolini boynuma hamyil
derdi grse ol ekl emayil
Kamu kular benm stmde sayvan
D utar ankim579 benem taht- Sleyman

1077
H E 237

Kanadlarm gerben580 sa u solum

Nedlmm tti v Hdhd resulm
Dutard aiyan stmde kumr
Geerdi581 ohbetmde kamu cmri
Hezar destan ile blbl katumda
Seher vaktin tururlar hidm etm de582

1080

Nev-y zlr bem den her seher-gh

derler nle v feryad ilen583 h
nm meydan idi hep b u bustan
Kamu sahra emen sebz glistan584
Benm eklmde ol elvan u585 znet
G rben rek iderdi b- cennet

1083
VMK 43^

Kaan yay fal gelse kudret ile

G ani iderdi Hak ok nicmet ile
Budaklarum tolu drl yimiden586
Nite kim dr sudan ekker kamdan
Turun u ayva v narine ile nr
Cmeyz muz u hem badam gl-nar

577 1073a dokunayd: tokunayd VMK/

-i78 1074a baalardan: bakalardan VMK/ 1074 ak: a H E /
579 1076a benm: benim VM K/ 1076b stnde : stme HE; 1076b dutar ankm : tutar men kim

VM K/
58 o 7 7 a kanadlarm : kanatlarn VMK; gerben : grben H E /

581 1078a dutard: terdi VMK/ 1078b geerdi: gerdi VMK/

582 1079b hidmetmde : ohbetmde H E/
583 1080b ile n : ile VM K/
,
,
584 1081a nm myedn idi : fiim endan idi VM K / 1081 emen sebz glistan : emenler

yalistn H E /
585 1082a elvan u : elvn- H E/
586 1084a budaklarum : budaklarm VMK; yimiden : yemiden VM K/

383

1086

Erlik kays alc zerd-lulerden

Dahi sulu sulu eftllerden
cneb cunnb ile armd < u > alma
Dahi zeytn ile encir587 hurma
Ne drl kim yimi vardur588 cehnda
Kamusn istesen var idi anda

1089

Ki her bir mevsimi elvan- nicmet

G etrrdm dutar idm ganimet589
Cehn halk benm glgemde rahat
Oluban dinlenrdi h590 feragat

H E 238

ovuk sular ile yal emenler

Koyu591 glgede nazk encmenler
1092

Kamu m acklarun anda afas

rir592 cka lutf u vefas
Gzel olanlara cay- mucayyen
Safalar meclisi anda mzeyyen
arb u ahid ile kavi iderler
Alurlar uydurup anda giderler

1095

Kime ki ohbet-i halvet gerekdr

Varurlar anda kim halvetlrekdr593
Gice ser-hlarun anda yata
Dahi bengllern594 gndz tura
Teferrc kavmi anda ittifak
Temaa ehlinn595 ol itiyak

VMK 44a

1098

Mncat ehlinn ol596 secde-gah

H rbat ehlinn ol vacde-gh

587 1087b zeytn ile encir : encr ile zeytn H E/

588 1088a yimi vardur : yemiler var VMK/
589 1089ab : atlanmtr. VMK/

590 1090b ho ; - H E /
591 o91b koyu : koy H E /
592 1092a macklarun : mackanun H E / 1092b irir: erir VMK/
593 1095b halvetlrekdr : halvet gerekdr VMK/
594 1096b bengllern : yigitlern VMK/
595 1097b ehlinn : kavminn VMK/
596 1098a o l : hem VM K/

384

Kaan gz fal gelse ol kabay

karurdum geyerdm597 bir caby
Zamirm carz iderdm zeymrane
Boyar idm tonunu zacferane
1101

Geyerdm hilcat-i fal- hazm598

Kzl yal aru al ergavn
Libs- heft rengi grse gzler
Kalurd Cciz anda reng599-rezler
Glistan rengi n tayir600 olurd
Bahrun nev-cvan pir olurd

H E 239

1104

Kamu yalar kurur yal ararur

ararur balar u talar kararur
iekler kayudan dil-teng olurd
Benm ile kamu hem-reng olurd
Eseyidi kaan bad- hazn
Kul iderdm emlr-i ckn

1107

Hazn faslnda601 kim ahab- sohbet

Gelp ider idi glgemde ciret
Yil esdiike aru yapra iinde
Kzl altun aardum ba iinde
Kaan k fal gelse bir Caceb yeng602
Olur idm zemne birle hem-reng

1110
VMK 44b

Anadan doma603 yalncak mcerred

Feragat cmleden zd u mfred
Yaard stme gmi egrge
Sinek grse kelebek gibi rke
Gne caksinden ol hlis gmiler
der sim-ab olup604 imde iler

597 1099 b , 1101a geyerdm : giyerdm VMK/

598 n o a hilcat-i fasl-hazn : hilcatm fasl- bahar! H E /

599 1102b reng: deng VMK/

6001103a glistan : glstn VMK; tagyr : tacbTr H E/

601 H07a falmda : vaktinde H E/
602 110 9 a yeng ; Ceng VMK/
603 1110a doma : toma VMK/
604 1 1 1 2 b ider : erir HE; olup : olur H E/

385

1113

Kaan sahra yzi pr-nur olurd

Tenm canber tonum kafur oldurd
Muraac kymeti lacl gherden
Dizilmi edde edde605 inclerden
Cevahirden mzeyyen tc- farkum
ibm sincab idi krkm de kakum606

1116
H E 240

Aalar n geyer altun yarklar

Gmden kpriler balar arklar607
Geyerdm ben dahi ceven zirihler
ukal plad k balap608 girihler
Dem r ton gzgden kalkan- ini
Cebe-hne diizerdm ba iini

1119

Yigitlikde609 felek gerdilerinden

Kocalurdum bu devran ilerinden
Sakalum bitmedin sa ba aard
Cefadan i karard ta aard610
U rur idm nefesler zem herin
Geerdi racd okndan deme biri

1122

Ki her bir fal iinde bir Caceb hal

Diizerdm drl drl vazc u ekal611
Bu holuk hal iinde bunca mddet
Gerdm zevk ile cmri ganimet612

H E 241
VMK 45a

Veli fil cehnun fitnesinden

Cehan hd fitnedr ayruk nesinden
1125

Meer bir gn kaza-y n-geham613

ka geldi u bun bauban

605 1114b dizilmi edde edde: dzilmi dde dde VMK/

606 1115b ibm: ibim HE; krkm de kkum : grmekde fkum H E/
607 1116ab : atlanmtr. VM K/ 1116b arklar: rakdan H E /
608 1 1 1 7 a geyerdm : geyrdm HE, giyerdm VM K/ l i ?'3 balap : balar VM K/
609 1 1 1 9 a yigitlikde : yigidlikde H E /
610 1120ab aard: aardp H E / 1120b karard: karardup H E/
611 1122b vazc u ekl: vazc- ekl VMK/
612 1123ab beytinden sonra s. 240da bo yer braklmtr. H E/ 1123a holuk : hlk VM K/
613 1125a kaz-y n-gehnl: kaz-i sumnl VMK/

386

Keserden bkudan yat yara

Bilesinde Eb Mslim614 naca
kard baltasn bilinden ol dem
Ayauma benm zahm urd muhkem
1128

Kanrd zor ile kesdi brakd

Cefa od bile615 camm yakd
Ayak elden gider ba olmaynca
Kuru tlzcek yanar ya olmaynca616
Temaaya bakar hep halk rakdan
ba elden gider ddm ayakdan

1131

Tekin ayrlmadum kkl kkmden

Ol ayrd beni z zdegmden617
Kam ol serv gibi zd idi ol
Cehnda grk ile bir ad idi ol
Kki cennet bandan u ierdi
anavber sayesinde h geerdi618

1134

gedi sanki bin yl bir zamndur

Bahnn hr ol son hazndur619
Nie mddet dahi devr-i zemne
Kurusn diyben ald yabana
Alup andan son ol std drger
Kesp bguyile620 katc- m kerrer

H E 242

1137

VMK 45^

Kamusn621 heft-reng itdi mlemma0

Girihler balad atd m ukattac
*Kiminden tahta dzdi taht- Kuran
Yazld stine yt- Frkn622

614 1126a bkudan : budan VMK/ Eb Mslim : EbDl-mslim VMK/

615 1128b od bile : odyile VM K/
616 112 9 2 b . H 30 ab ile yer deitirmitir. H E/ 1129ab olmaynca : olmaymcak H E /
617 1131a tekin : degin HE; kkmden : kkimden VM K/ 1131b zdegmden : zdegimden VM K/
618 1133ab beytinden sonra s. 241de bo yer braklmtr. H E / 1133a k k i: gli VMK/
619 1 3 4 a b 1 1 3 5 3 b

u ^ a b . a tla n m tr. H E /

620 1136^ bguyile : - H E/

621 1137a kamusn : fuss- VMK/
622 1138b stine : stne HE; Frkn : Kurbn VMK/

387

Kiminden dzdiler mihrab u minber623

Kiminden rahl-i Mushaf levh-i defter
1140

Kiminden dzdiler sultn in taht

Kim andan zlnet ald devlet baht
Kiminden dzdiler624 anduk hazine
Kim anda gizlenr gene define
Kiminden dzdiler lt u engz
Kiminden cd u e-ta muhtelif sz

1143

on el-ka bir engiye ddm

Ne h- h idm englye625 ddm
Keser birle kesben pre pare
U rup drp diinden zahm u yre
Yonup balad atd enge dzdi
cAceb bir eng-i h-ahenge626 dzdi

1146

Usulm grdi n gnline yakd

pekden sz kld627 perde dakd
O turdur dizine ohar u aldar
Dzer yz628 nz ile ol oh- dil-dr
alar geh zlr bem geh nerm geh tiz
G er629 ol tt! durur benven eker-rlz

1149
H E 243
VMK 46a

Klup her bir nefes bin ah u feryad

u gemi ser-gzeti eylerem yad
itdm n aacun kssasn
Dkeli derd-i dilden uasn630
Su3l itdm deriye sen de bir bir
Hakikat vaf- hln eyle takrir

623 1139a minber : menber VMK/

624 H 4 i< dzdiler anduk : dzdi anduk- H E/
625 1 1 4 3 b engye : sen ye V M K /

626 1145a enge : eng H E / 1145b ho-henge : h-heng H E /

627 1146b sz kld: sz u kldan H E/
628 1147b yz: bin H E /
629 1148a alar : eker VM K/ 1148b g e r : kim VMK/
630 H 5 0ab . n 5 iab yer deitirmitir. VMK/

388

XXI

Cevab- post- ahu631

1152

Neva aheng idp eng-i eiger-sz

Getiirdi perde-i cuka632 nev-rz
Cevaba balad rikkat bile rak633
Eyitdi sorsan ahvalm muhakkak

1154

rem banda bir hyidm ben

cAceb bir lucbet-i cadyidm ben
Benm ile m erref ol glistan
Makmum menzilm hep ba u bustan634

H E 244

H utende seyr idp635 ok yllar aylar

Hty ilinde klar nde yaylar
1157

Cehn sahralarn seyrinde grmi

Yemenden ine dek yilmi636 ygrmi
Yrrdm gndzin giil-zr iinde
Yaturdum gice snbl-zr iinde
anavber glgesinde saye-banum
akayk perdesinde637 iyanum

1160

Benefe otlar idm gl yir idm

Semen koklar idiim638 snbl yir idm
Yanaum yadu yal emenden
Degiim taze gl berg-i semenden
Duraum ravza-i rdvn iinde
ulaum639 eme-i hayvan iinde

VMK 46^

1163

Bt-i ini gibi ziba v dil-ke

Gzel bir nahl idm azad u ser-ke640
Geyik grdkde ku gibi uardum
Peri-ve ademi grsem kaardum

631 X X I: Ah derisi cevb itdgi H E/

632 1152b getrdi perde-i cuka : gtrdi perde-i cuk- H E/
633 1153a rikkat: dikkat VMK; bile rak: dikkat bularak VMK/
634 1155ab beytinden sonra s. 243de bo yer braklmtr. H E/
635 n 5 6 a id p : id e n H E /

636 1157b yilmi : yelmi VMK/

637 1159^ perdesinde : yaprandan H E/
638 116C)b koklar idm : yiyleridm H E/
639 1162a duraum : turaum VMK/ 1162*:, ulaum : sulam VMK/
640 1163a gib i: fat H E / 1163b ser-ke: ser-hva HE, VMK/

389

Bulutdan tiz geer idm segirsem

Gne glgemi grmezdi ygrsem641
1166

Ayaum dutmaz idi py-bendi

zerdm bir ekide yz kemendi
em ende tuynaumdan642 nak iderdm
Baup bir nokta iki bah iderdm
Benm arkamda drl drl hatlar
Yazlm canbern mgln nukatlar

H E 245

1169

Mkehhal gzlerm mahmr u cd

Ben idm gzleri srmelu h
Gzeller gzlerini der-letafet
Baha tebih ider ehl-i zerfet
Gzel yzler ki gzi srmeldr643
Aya toz gze srmelidr

1172

Beni kim grsedi644 seyrn iinde

Haylm nak iderdi cn iinde
Sanemler zlfi hep645 benden mucanber
Dim rayihamdan ho mucattar
Tenmde her ne kan kim hg olurd
Gbegmde646 geliirdi mg olurd

1175
VMK 47a

Gzm esrkligi nergis humar

Gbegm647 nafe-i mg-i tatar!
Benm mgm bile canber mutayyeb
M rekkeb aliyemden canber eheb
H tadan Rum iline vard avum
Kya baksam olur aslanlar avum648

641 1165ab segirsem, ygrsem : ygrsem, segirsem VMK/

642 1167a tuynaumdan : trnaumdan VMK/
643 1171a yzler k i : yzl ki VMK; srmeldiir: srmelidr H E/
644 1172a kim grsedi: her kim gre VM K/
645 1173a hep : hem H E /
646 1174b gbegmde : gbegimde VMK/
647 1175a nergis : nerges VM K/ 1175b gbegm : gbegim VMK/
648 1177a iline : eline VM K/ 1177*3 avum : avlarum H E/

390

1178

Peri hayli hayalm fitnesiydi

Haylm hd kimesne grmesiydi649
zm canka sfat benzer hmya
ki boynuzum iki ejdehya650
Meer bir gene idm gizl bahsuz
Cehanda gene olur m ejdehasuz

1181
H E 246

Gzi gren derdi gn meyli

Bana mecnun olurd grse Leyl
Nazarda retm gkek yarak
Cehan halk beni grmege651 cak
Selatne ben idm avda makd
Vel benden kimesne itmedi sd

1184

Kamu eh-zdeler sayd ikr

Dkeli beglern maksad var
Nie Efrsiyb u Zal Rustem
Nie Behrm ile Keyhusrev 652 Cem
Benm653 ckumda sahralar gezerdi
Sipahi devrp leker dzerdi

1187

Nie yaylar nup oklar uand

Belik bilden654 dp terke boand
Ygiirr itler atlar alur655
Beni ele getrmekde drr

VMK 47^

Talebden geri rm itmediler

Velkin avlayup rm itmediler
1190

Ferat caleminde ferd zd

Yrrdm gamdan mn uadan ad

649 1178b grmesiydi: grmeseydi VMK/

65

1179b

ejdehya : ecdehya V M K /

651 1182a retm : retim VM K/ 1182b grmege : grmekde VMK/

652 1185b Behrm ile Keyhusrev : Keyhusrev-i Behrm ile H E /
653 1186a benm : benim VMK/
654 1187b bilden : belden VMK/
655 1188a atlar alur : atlar segridir H E/

391

Yrrken na-gehan bir gn kazadan

G rndi656 bir ka atlu bir yanadan
Meer bir ka kii km ikre
Beni grdi segirtdi bir svare
1193

kard bir Dmk! yay elinde

Kayn aac ok terke bilinde657
ekp yayn ojn toldurup atd
An grdm ki ok arkamda658 batd

H E 247

Dkendi cmr mddet baa geldi

m yand yregm taa geldi659
1196

Bilm gitdi v caklum cmle ad

Ayakdan ddm i n660 badan ad
Kemend atd dutuldum ddm ol dem661
Revan indi atndan dutd muhkem
Ayaum balad boynum kanurd
Elm bad ayak662 ggsme urd

1199

Ban ekdi n und elini

ap balk dii ef0! dilini
Bouzlad revan zdi dermi
Ayrd birbirinden peykermi663

H E 248

Gelp bir u kenarnda oturd

Biri akmak akup664 od yakd turd
1202

Sgldi i yandan ya barlar

unar arak665 u birbirin arlar

656 1191b grndi: grindi VMK/

657 1193b aac ok : aa ok HE; bilinde : belinde VMK/
658 119 4 a toldurup : toldurd H E / 1194b arkamda : arkama VMK/
659 1195ab : atlanmtr. VMK; bu beyitten nce s. 247de bo yer braklmtr. H E /
660 H 96a bilm : belim VMK; gitdi: getdi H E / 1196b i n : i VM K/
661119 7 a dutuldum : dutldum VMK; ol dem : ldm VMK/
662 1198a kanurd: kanrd VM K/ 1198a elm bad ayak : ayak bad elin VM K/
663 1200ab beytinden sonra s. 247de bo yer braklmtr. H E / 1200a: boazlad revn yzdi derimi

VM K/
664 1201a kenarnda : krannda H E / 1201b akmak akup : kmak akp H E /
665 1202b arak : ara VM K/

392

VMK 48a

Yrein yard toldurd talan

nrd666 ym diy yidi kulan
D etlerin kebab itdi mzacfer
Sglme aras ier tolular
1205

Uca arkasn biryn birdi

Ban tdi667 ser-man birdi
Bud etlerin birdi h668 herise
Yidiler her ne kim anda var ise
Derisini alup tabba virdi
Meer tavus ynini zaa virdi

1208

*Dibaat kld ol nzk669 dermi

Dzp ah-y rnden rakk- Rmi
Alup baczism ol rakk zre kttb
Yazld cilm hikmet fenn db670
Kimine yazdlar Tevrat ncil
Kimine yazdlar tefsir te^vl

1211

*Benem Kurbn iinde rakk- menur

Kitb- sumn bende mestur
*Kimine dzdi zer-kb aleti zer671
Kimine yazdlar divan u defter
Kimin tasvir idp nakk- ini
Mzehheb nak zengarl672 zemini

HE 249

1214

Kod bt-hanede dzdi kelisa673

Ana karu mual u gebr tersa
Dzp taczm ile bin resm-i yin674
Ana tapd Htay u in Maln

666 1203a yrein, talan, kulan : yreim, talam, kulam V M K / 1203b nrd : enirdi V M K /
667 1205b ban td i: ban birdi V M K /
668 1206a h : hb V M K /
669 1208a dibat: tibat V M K / nzk : zlb V M K /
670 1209a baczlsm : baczsn V M K / 1209b cilm : cilm-i V M K / fenn db : fenn-i db H E /
671 1212a kimine : kiminden HE, VMK; leti zer : metinde let-i zer eklinde de okunabilir/
672 1213b mzehheb nak zengrT: mnakka nak u jengr u zemni V M K /
673 1214a kels : kils H E /
674 1215a yn : cdet H E /

393

Kimini yakdlar def enberine

Km anda vecd irr ck erine
1217

Semac u darb ile ahab- halvet

Semc urup bulurlar675 zevk salvet
on el-ka bu engiye ddm
Bt-i ini idm zengiye ddm
ekp zdi evrdi gerdi yakd
Getrdi cakibet engine dakd676

1220

Aacn anun muhkem dutan ben

Afla heng idp hem-dem dutan ben677
Anun bendendr avaz adas
adadur bem dutan zir-i678 nevas
Anun nakna drl reng iden ben
tp kumrl gibi aheng iden ben

1223

Beni kim grdn u rakk- raklkem

Yolnda adk u kavli hakkem
Muhakkakdur nm dacvlde hakkam
itdn rikkatiimi kim ne rakkam679
Kaan aha derisi vaf- halin
itdm ser-giizetin kil klin680

HE 252

1226

Sul itdm u kldan perdesine

Ki erh it kim nedendr erha sine

XX

Cevab- my- esb681

Yigirmi drt ipek kl sz idp eng
Rehv perdesinde dutd682 aheng
Eyitdi perde iy pir-i tarikat
Benm ahvalmi sorsan hakikat

675 1217a semac u : sem a0! H E / 1217b urup bulurlar: idp bulurlar HE, urup iderler V M K /
676 1219a ekp : ekip HE; z d i: - HE; gerdi yakd: grdi bakd H E / 1219b d ak d : yakd H E /
677 1220ab ve 1222ab atlanmtr. V M K /
678 1221b bem : ben HE; dutan : tutan VMK; z r -i: zri HE, zlr V M K /
679 1224a muhakkakdur nm : muhakkikven zm H E / 1224b rakkam : rikkam V M K /
680 1225a d e r isi: dirisi H E / 1225b kl klin : vaf- hlin V M K /
681 X X I I : Perde cevb itdgi H E /
682 1227b perdesinde d u td : perdesinden kld V M K /

394

1229

VMK 49a

Ben ol at kuyrugydum kim cehnda

Nazirm gelmemi hi683 bir zamnda
ol atlar kim kamu calemde ndin
Cehn dutd684 ben ademden ndin
Yce talar aup685 derya geenler
Cehan ser-emesinden u ienler

1232

Kayalar katc idp tuyna686 izinden

Uzak yollar aanlar kendzinden
Yidi iklim gezp fk u etraf
Cehn seyr idenler Kaf-t-Kaf

1234

Ol atlardan ben idm u birisi

Ulu balu687 cehn-gete kars
Ulu sultanlara ok kulluk itmi
Yaum bin yidi yz yitmie yitmi688
Ulular fahri begler ihtiyar
Cehan sultanlarnun yadigar

H E 251

1237

*itdn ka-i ve3l-cadiyat

Slcymn- neblnn fint689
Ol atlarun begi hs gzlni
Ben idm ret ire nak- ini
Ben idm Hamzanun akar perl-zad
cAllnn Dldli mehur iden ad

1240

*Ben idm Rustem-i Zaln semendi

Ben idm merkeb-i Kaydr-i hindi
Ben idm Husrevn Gl-gn u ebdz
Binp pervz iderdi ah Pervlz

683
684
685
686
687
688
689

1229a at: - HE; kuyrugydum : kuyruyam V M K / 1229b gelmemi hi : gelmemidr V M K /

1230b d u td : tutd V M K /
1231a aup : gep V M K /
1232a tuyna : tyna V M K /
1234a u : n V M K / 1234b balu : yalu H E /
1235b yitmie yitmi : yetmie yetmi HE, V M K /
1237ab iki kere tekrarlanm ve bu ayn iki beytin arasnda s. 251de bo yer braklmtr. Burada
metinle ilgili olmayan iki beyit bulunmaktadr. H E /

395

*Ben idm rah- Rustem hing-i shak

Siyeh Kayts690 idm mehr-i afk
VMK 49^

1243

HE 252

Ben idm ablak- ubh edhem-i am

Kmeyt-i691 Keykubd u hing-i Behrm
Cehm ser-te-ser seyran iderdm
Yidi iklimi h'ep cevlan iderdm692
Ben idm dnyede didkleri at
Severdi beni grse Trk ile Tat693

1246

Beriyye seyr idp ahr geerdm

Ayaum694 adlasam derya geerdm
Geyik tavan dutar idm695 ygrsem
Uar kudan geer idm segirsem
Yilisem696 yil ile yolda kalurd
Depeye ksam ol koldan kalurd

1249

Nite kim kat yaydan ok kard

Benm ile gidemezdi bakard697
Eger tovsen ve ger Mri v Taz
Gerek idi gerek RmT v Lazi
Benm ile bir adm adamazd
Bana hi at segirdp yitemezdi698

1252

Felek rah svrndan geerdm

Dnn srsemdi yarndan699 geerdm
Segirdmde kaza-y mbrem idm
Burak-700 berk ile h-dem idm

690 1242a h in g -i: eng-i V M K / 1242b Kayts : Kayts V M K /

691 2 2 4 3 b k m ey t-i: kmeyd V M K /
,
692 1244a Ser-te-ser: ser-be-ser VM K /1244ab iderdm: iden ben V M K /1244 cevln: seyran V M K /
693 i 245 ab I246ab atlanmtr. H E / 1245b b e n i: bini V M K /
694 124b ayaum : ayam V M K /
695 1247a dutar idm : tutardum ben V M K /
696 1248a yilisem : yelisem V M K /
697 1249ab : atlanmtr. H E /

6981251ab adamazd, yitem ezdi: getm ez idi, yetmez idi H E /

699 1252b dnn srsemdi yarndan : dnp srsem diyarndan V M K /
700 1253 a segirdmde : seirdimde V M K / 1253b B urk-: Buraka V M K /

396

Geer srcatde seyrm racd okndan

anmetler karurdum akndan
1255
VMK 50^

Depersem tuynagum sedler ykard

Dokunsa taa naclm701 od kard
Depinsem leker ire zinde pile702
dardum dini bir heybetile
itse nacram aslan kaard
Hayalm703 grsedi eytan kaard

1258

Dokunsam704 hm ile cifrTt < > dlve

Derdi halk avaya rive
Sanasn heybet ire ejdehdur
Yrisem karu durmaz705 yz bahdur

HE 253

*albetde fll-i Mengelsi

Depinsem rkdrdm Engersi706
1261

Beber ger707 kinesem badan boanur

itse erkek alan kan kaanur
nmde karu turmaz gergedanlar
Grp tanlar gelenler ger gidenler708
Ururdum ejdeh boynna bendi
Atardum Tk- kisnye kemendi

1264

Salarsam iftemi709 Sedd-i Sikender

Yklurd olursa seng-i mermer
Depinsem leker ire sa u soldan710
Sapar bir yana her kim grse yoldan
erinn kalbini kalbe ururdum
dkelin tadup yalnuz711 tururdum

701 1255a tuynagum : tynam V M K / 1255b dokunsa : doknsa VMK; naclm : nacIim V M K /

702 1256a pile : file V M K /

7031257a alan : arlan V M K / 1257 hayalm : haylim V M K /

704 1258a dokunsam : doknsam V M K /
705 1259b durmaz : turmaz H E /
706 1260b rkdrdm : rkidrdm VMK; engersi: elgelsi HE, vngelsi V M K /
707 1261a beber ger: beburlar H E /
708 1262a:timde gergedanlar karu turmaz VM K/1262b:segirdenler benm gerdme irmez V M K /
709 1264a iftem i: iftimi H E /
710 1265a a u soldan : a u soldan H E /
711 1266b yalnuz : yaluz V M K /

397

1267

Kopard kalb-i lekerden rler

Kaard ejdeha-y hef-seriler712
Kaan kalkan gibi ggsm gereydm
G erek kim dmemin ardn greydm

VM K 50^

avardum karu gelse ok kl grz

Geerdm kalksam bin713 kh- el-Burz
1270

Kayalar tuynagumdan akk olurd

Ayaum kalcay714 hendek klurd
Segrdmde dizgin depredeydm
Halebden bir nefes Mra gideydm715
Kulaklarum dikp kuyruk gtrsem
Varurdum Rm ilinden716 ama srsem

H E 254

1273

*Horasan u cIrk u Det hem Rm

Bana bir evlelik717 yol idi maclm
Diyr- marib fak- mark
Benm bir menzillim ara konukluk718
Bana719 meydan bisat- rubc- meskn
Hnerde yrk yorga v ekn

1276

Yilimekde Tatar ygrgde720 Taz

nmde bir idi tag ile yaz
C ehn seyr iden badan ayaa

Aya zahm uran deryaya taga

Od yile uy topraa karan
Demr nacl ile tadan od karan
1279

Yrisem toz kopard yir yzinden

Gne gzkmez ayaum721 tozmdan

1267ab rler, heft-serler : rller, heft-serler V M K /

1269b kalksam : kalsam HE; bin : ben V M K /
1270a tuynagumdan : tynaumdan V M K / 1270b ayaum kalca y : ayam kalcai V M K /
1271a segirdmde : seirdimde V M K / 1 2 7 1 b gideydm : ireydm V M K /
"716 i272a dikp : dikip H E / 1272b ilinden : elinden V M K /
717 1 2 7 3 a u Det hem : u hem D et H E / 1273b evlelik : ylelik V M K /
718 1274b menzilm : menzilim VMK; konukluk : konuklk V M K /
7191275a bana : benem V M K /
720 1276a yilimekde : yelimekte VMK; ygrkde : ygrekde H E /
721 1279a toz : toz H E / 1279b gzkmez ayaum : grinmez ayam V M K /
712
713
714
715

398

Ge tozan bulut yirden aard

Yidi deryaya hep toprak yaard
Segirtdgm grp illerde ya
Szard korkudan bgrekde ya
VMK 51a

1282

Kaard heybetlimden Behmen Gv

Girrdi korkusmdan722 ieye dv
Benmle beglern ayd ikar
Ben idm pehlevnlar iftihar723
Dkeli ehleri sultn iden ben
Cehnda Rustemi destan iden ben

1285
H E 255

Bana ck yidi iklim ah

Benmle fahr ider cnd sipahi
Hrmn yrisem meydn iinde
anaydun tavs cevlan iinde
Mucallak ftesi n Tk- kisri
Mdevver sars724 eyvn- Mri

1288

Kula n kalem kym kamdan

Yilisi kunduz u kuyru kden725
Bili muhkem kavi726 adr siperdr
Boy dvr hem boyn kemerdr
Sleyman tamas bell nianum
Demrden tonlarum bergstvnum727

1291

Ne kim var iyeden kor eyerden

Muraac hep cevahir sim zerden
Yiler yanumca nmce segirdr
Balaban u toan hin u sunkur728

1282a heybetlimden : korkusmdan/ 1282b korkusmdan : heybetlimden V M K /

1283b pehlevnlar : pehlvnlar VMK; iftihar: ihtiyar V M K /
1287b sars: sars H E /
1288ab : atlanmtr. V M K / 1288a kamdan : kmdan H E /
1289a b ili: beli VMK; k avi: vel H E /
1290ab beytinden sonra s. 255de bo yer braklm ve m etinle ilgili olmayan bir yaz mek
edilmitir. H E / 1290b bergstvnum : terkstvnum H E /
728 1292a yiler : bular VMK; nnce : nimce V M K / 1292b sunkur : suknur H E /

722
723
724
725
726
727

399

Emr-ahur bana kuldur kemine

Turur hzr yesre hem yemine729
H E 256

1294

Dkeli kulluumda ben feragat

Bu resme cay ile nicmetde rahat
Bu holuk730 rahatnda bunca yllar
Ki Ccizdr amin vasfnda diller

VMK 51^

Gerdiim cmri h devrn srdm

u holuk kim731 bilrsin an srdm
1297

Veli gafil cehanun ilerinden

Ne iler kim bilr gerdilerinden
Dner dyim bir dem yok karr
Karr yoklann yok ictibr
Felek andan ycedr inmez ol hi
Ki bir scat dileke dnmez ol hi

1300

Meer bir gn kaz-y asuman

Yrrdm n-gehn kim grdm an
Irakdan bir nie zlim tatarlar
Donuz732 retller itden beterler
Diyanet terk idp dinden geenler
Etm yiyp kara kanum733 ienler

1303

Beni der-pey klup arduma ddi

Kemend atd dahi evreme di
devrnum734 dnp devrm dkendi
lindi boynuma frkat kemendi

729 i293b yesre hem yemne : uyna hem yemine H E /

730
731
732
733
734

1295a holuk : hlk V M K /

1296a devrn : devrn H E / 1296b holuk kim : hlu V M K /
1301b donuz : tonuz V M K /
1302b etm, kanum : etim, kanm V M K /
1304a devrnum : devrnm V M K /

400

Ol at kim seyrini kudan aurd

Ecel geldiyse arurd735 drdi
1306
H E 257

Ayaum736 ald devran ddm elden

Budur devran ii dny turaldan
Dutup ol bl-diynet rahmi yoklar
Gnlde efkati yok737 hm oklar
Bouzlad yidi ol at etini
Dimedi hi hill 738 hrmetini

VMK 52a

1309

Kaza takdir idp Hak buyrun

Yilisin739 kesdi andan kuyrum
Alup740 ol kllar bir h hner-mend
Dzetdi drl ancat balad bend
Kimin dm eyledi v dne dkdi
Kimin uran idp katlad bkdi

1312

Kiminden diizdiler evgan u sancak

cAlem741 banda tu kim grdn ancak
on el-ka bu engiye ddm
Herlf-i mest idm bengiye ddm
Alup742 bin naz ile perverde kld
Getiirdi enge dakd perde kld

1315

Bu743 engn kllarmn perdesiyem

Zira caklarun perverdesiyem
Dzilr cmlesinn saz benden
Aarlar perdelerde raz744 benden
pek kllar ki vardur cmle hem-dem
Kamu ser-riteleri bende muhkem

735
736
737
738
739
740
741
742
743
744

1305a seyrini: slreti V M K / 1305b arurd: arrd H E /

1306a ayaum : ayam V M K /
1307a dutup : tutup V M K / 1307b gnlde : gnlden VMK; yok : az H E /
1308a bouzlad: boazlad V M K / 1308b hill : hilli V M K /
1309b yilisin : yelisin V M K /
1310a alup : alp H E /
1312b calem : clem H E /
1314a alup : alp H E /
1315a bu : V M K /
1316b r a z : zar H E /

401

1318

ekp ol745 kllar muhkem dutan ben

Kimin geh zlr idp geh bem dutan ben
u kllardan eger bir kl boana
Yiridr746 enge ger boyn uana

HE 258

Biribiriyle dem-sz olmaz anlar

Benmle ta ki hem-rz olmaz anlar
1321

VMK 52^

Nie kim her makam seyr iderler

Vel her ucbeye benden giderler
Benem ser-halka anlar747 bende-ferman
Kamu benden dutar dab u erkan
Bizi kim grdn uta drt yaruz
Biribirmze748 h destiyaruz

1324

Bu gn drt drl ksa drdmzden749

itdn vakf oldun derdmzden
Bu drdn her biri bir memleketden
Gelpdr tac u taht u750 saltanatdan
Diyar zge v iklimi ayruk
Kiminn derdi birdr kimi ayruk

1327

Esir bl-dil hayran u am-gin

Garib casjik u avare miskin
n ayruk yirdenz deme birmz
Anaruz degmemiiz yirl yirmz751
Kii kim ayrlur kend ilinden752
Gidermez zikrini dyim dilinden

1330

nilerz dkerz kanlu yalar

Ururuz taa balar baa talar

745 1318a ekp : ekip HE; o l : o V M K /

"746 1 3 1 9 a eg er . ge lp H E / 319^ yirid r: yeridr V M K /

1322a anlar : anda V M K /

1323a uta : ide H E / 1323b biribirmze : biribirimiize H E /
1324a drdmzden : derdmzden V M K /
1325a drdn : derdn V M K / 1325*3 gelpdr : gelipdr VMK; tac u taht u : tc- taht- V M K /
1328a birmz : birimz H E / ; 1328^ degm em z : dem em iz VMK; yirmz : yirimz HE,
yermz V M K /
752 1329a ilinden : yerinden V M K /
747
748
749
750
751

402

Bu gerdun arhmun gerdilerinden

Bu devrn devrimin cevr ilerinden
Dokund sTnemze bir Caceb ok
Kim anun zahmmun hi753 merhemi yok
H E 259

1333

Ururuz yile eller topraa ba

Yrekde od yanar gzler754 tolu ya
Kaan kim dest uruban el kakaruz
Cehn ser-te-ser oda yakaruz755

VMK 53a

Bu gurbet kim cierler hn idpdr

Nie leylileri mecnn idpdr756
1336

Kii kim z yirinden ayrudur ol

Egeri adur illa ayrudur757 ol
Hzrdur eme-i hayvandan ayru
Ya-hd tendr dpdr758 candan ayru
Bu derdn erbetinden esrdk biz
ekerz ck ile esrkle yk759 biz

H E 260
1339

Meeldr kim ekerler yk develer

Veli ok yk eker esrk develer
Ne bilsn bo gidenler ykl halin
Ki gynkl bilr gynkl hlin
ular kim ekmedi urbetde kahr
Atas evi anur cmle ehri760

1342

ular kim ekmedi gurbet cefasn

Ne bilsn dnyenn yzin kafasn761
ular kim gurbet ire yilmediler
Garlbn hali nedr bilmediler

753
754
755
756

1332a dokund: doknd V M K / 1332b hi : bir V M K /

1333b gzler : gzleri H E /
1334ab kakaruz, yakaruz : kakavuz, yakavuz V M K / 1334b ser-te-ser : ser-be-ser V M K /
1335ab beytinden sonra s. 259da bo yer braklmtr. H E / 1335a kim cierler : kim cihan cier

H E /
1336a yirinden : yerinden V M K / 1336b sadur : a HE; ayrudur : ayndur V M K /
1337b dpdr : dipdr H E /
1338a esrdk : esridk V M K / 1338b esrkle : esrikle VMK; yk : yol H E /
1341ab : 1337ab - 1338ab arasnda yazlm ve bu beyitten sonra s. 259da tekrar bo yer
braklmtr. H E / 1341b a ta s: anas H E /
761 1342ab-1345ab : atlanmtr. H E /
757
758
759
760

403

ular kim gurbete dil virmediler

Garlbn gnline hem girmediler
1345

ular kim gurbete bil baladlar

Garbn halin anup aladlar
Garibz hep cda ddk vatandan
Vatandan ayru belkim can u tenden
Garib oianlarun gn snukdur
i gynklnn762 ta yanukdur

VMK 53^

1348

Garlbn gnli tar olur hemie

i ah ile763 zar olur hemie
Garlbn fikri tauk764 cakl hayran
Garlbn hatr olur perian
Garlbn bar badur gzleri ya
Dei toprak765 olur yadu ta

1351

Gider evl evine m olcak

Garib anda kalur aham olcak766
Kiinn z yiri mackasdur
Cehanda varlk767 ol ayruk nesidr
l ilden geri kim ayruks olmaz
Ya bu eksk ya ol768 artuks olmaz

1354

Vellkin resm < > cadet bir degldr

Ki bir yirde diken bir yirde769 gldr
*Vatan makOd- dildr makad- can
Zira hubbl-vatandur czv-i iman

H E 261

blbl ayrlur z gleninden

Kamu bizar olur can u770 teninden

762 1347a snukdur : snkdur V M K / 1347b gynklnn : gynkldr V M K /

763 1348b h ile . rh ile i H E /

764 1349a tauk . tak V M K /

765 1350a badur : ba u V M K / 1350b toprak : topra V M K /
766 1351ab olcak : olncak H E /
767 1352a y ir i: yeri V M K / 1352'3 varlk : varl H E /
768 1353a ilden : elden VMK; ayruks: ayruk H E / 1353b o l : o V M K /
769 1354a degldr : degildr V M K / 1354b yirde : yerde V M K /
770 1356a ayrlur z : ayru der V M K / 1356b cn u : can H E /

404

1357

tut! bulmaz ise ekkerini

Gze771 almaz cehan nim etlerini
Eger pervane grmezse ira772
Eriye hicr odndan za ya
Husrev grmeye rn cemalin
Pla almaz cehanun gene mln

1360
VMK 54a

Ne Vmk kim der cAzrdan ayru

Balkdur dirlii773 deryadan ayru
Mecnn grmeye Leyl yzini
Umdur ol dem ire kendzini
Varka grmeye Glh bir dem
Anun dinmez figan774 ahi bir dem

1363

Eger grmezse Hurdi Ferahad

Olam uadan hergiz ferah ad
Eger bulmazsa val- Nevbahr
Hazn olur Sheyln775 nev-bahn
Cehnda ten olur m candan ayru
Zellh Ysuf- Kencndan ayru

1366

Kimn kim ck ile sevda iidr

Olur sevdy kim an iidr
Mahabbet ii mihnet yoldayuz
Gnlden ck erinn koldayuz776

HE 262

Hev atna binmiz yilerz

Heves kamsn yindek777 alaruz
1369

Bize hem-derd olan bir hem-nefes yok

Zira her bada bu778 ck u heves yok

771 1357a bulmaz se : bilmez ise VM K / 1357b gze : pla V M K /

772 1358a ir: er V M K /

7731360b balkdur d irlii: balk dirligidr V M K /

774 1362b fign : fign u V M K /
775 1364b Sheyln : Sehiyln VM K /
776 1367b koldayuz : kardayuz V M K /
777 1368a yilerz : yelerz V M K / 1368b yindek : dahi V M K /
778 1369a olan : olur V M K / 1369b bu : bir VMK ; zira : zire V M K /

405

Kimesne perdemzde mahrem olmaz

Bize hi kimse bir dem hem-dem olmaz779
Bu derdn aresi n girmez ele
Gezerz uda n-ar ilden780 ile
1372

Kimesne hail idemez mkilmz

cAceb blbl ki almaz glmz
Bizi kim grdn u kef itdn esrar
Ki her bir fenn iinde behremz var781

VMK 54^

Gezp am ucIrk u Rm u Deti

Eyitdk her birmz ser-gzeti782
1375

itdn cmle vaf- hlmz bu

Hakikat ser-gzet ahvalmz bu783

XXm

HtimertPl-kitab784

1376

Bu gn car ire bu cuak-nme

ridi Rm ilinden785 vasf ama

1377

Budur bu dasitan- genc-i fahir

Bunun her beyti bir silk-i cevahir
Bu bir gevher durur bin kandan artuk
Bunun her incsi cummndan artuk
Muraacdur ta lacl ii dr
Mferrihdr sanasn y scidr

1380

Hiridr isen u candur bahas

Niderler can canandur bahas
Cehnda var gherler kymeti ok
Veli bu bir gherdr kymeti yok
Bu dacvl sureta geri urur laf
Ki zer dzem dimekde briya-baf

779 1370b
"780 13 7 1 b
781 1373b
782 1374b
783 1375a

olmaz : (silik) H E /
gezerz : gizerz HE; uda : ide HE; ilden : elden V M K /
var :(silik) H E /
ser-gzeti : (silik) H E /
hlmz : hlimz V M K / 1375b ser-gzet: ser-gzeti HE ; ahvalmz bu : (silik) H E /
784X X III ve ondan sonraki blm H E nshasnda bulunm am aktadr. 1375abden sonra eser,
temmet 3l-kitb be-cavnil-lhi ve hsni tevffkih szleriyle bitmektedir. H E /
785 1376b irid i: eridi VMK; ilinden : elinden V M K /

406

1383

Velkin dacvye macnl gerekdr

m acni olmaya lf urma dek dur
Kemn z nefsine klmaz zi zih
Degl tacrlf-i ey cyiz bi-nefsih
Vel ol kim mubassr cevheridr
Bilr hib-nazar macnl eridr

VMK 55a

1386

Temiz eyler cayre ll u dan

Seer ak altun hlis gmiden
Ki kan yatludur kang ardur
Ki ak boncukla bir olmaz ar dr
macnl ehlisin ok sz uzatma
Nazar macnlye kl ok sz gzetme

1389

Mesel vardur ki her sz ortanundur

Veli her kim kabl itse anundur
Bu macnTde meer hvce Nizm
Buyurm bir Caceb nzk kelm
Shanr ry b-hib-dilnest
Her ank bineved hib-dilnest

1392

Szi kim fehm ider hib-dil oldur

Veli sz fehm olnmaz mkil oldur
Bu bir ka beyti kim bl-re dzdm
Bu gizl macnTyi kre dzdm
Gzedr geri caybn bl-hnerler
Veli maclm ider hib-nazarlar

1395

Kayrmaz bl-hnerler tacnesinden

Nider ol bl-hner br nesinden
Anun kim behresi var pesinden
Feratdur cehn endiesinden
ek yokdur mecnl geregine
Bu retde yalan geregi ne

1398
VMK 55b

Yalan olsun eger suret ya gerek

Gerek macnl ola retde gerek
Bize macnl gerek szden zarret
Kayurmaz ger yalan olursa ret
407

Yalan yigrekdr ol kim ulh idersiz

u gerekden ki olur786 fitne-englz
1401

Meeldr kim gnl gzdr sz eldr

Cehan ret durur macn gzeldr
Olar kim her sze temsil iderler
Lakab sze behtl-fikr dirler
Benatl-fikr ola n bikr-i mestr
Bulur andan safa gnli gzi nr

1404

Szm Tiirkdr vel Trk-i Htadur

Hta Trkini terk itmek hatdur
Bi-hamdPllh bu gn bu nazm- dil-sz
Alm taze gldr vakt-i nev-rz
Eger tarih sorsan ehr-i evval
Resln hicretinden ciddet-i sal

1407

Sekiz yz bir787 dahi sekkiz ylndan

Bahrun ictidli evvelinden
Gne cirmi hamel b u rand a tlic
erefde nr alurd her metalic
Gice gndz ber--ber olm idi
Cehn yzi mnevver olm idi

1410
VMK 56a

Grp fal- rebicn ictidalin

aba yili eerdi serv talin
Bulut derya uyn yamur dzerdi
Deniz yamur uymdan dr dzerdi
nisan yamur inc saard
Sab gl perdesinden rz aard

1413

Ki nlsn evvelinde ubu788 nme

alap fazlyile irdi temme
Mbarek eylesn Hak bu cehana
Hua hazret-i h- cehna

786 i 4()0a yigrekdr : yegrekdr V M K / 1400b olur : olur ol V M K /

787 1407a bir . bifi V M K /
788 1413a ubu . ibu V M K /

408

Okmduka bu nsha ay u yllar

eheneh789 medhini okya diller
1416

Bum her kim okur vze eyler

ehe devlet ducasn taze eyler
lahi devletin payende eyle
Gnedr talicin tbende eyle
Hayatn bak dut cmrin devam it
Secadet birle zatn mstedam it

1419

Hemle baht u devlet yr olsun

cAzz ad ber-hr-dr olsun
Szm evvel duc hr ducadur
D ucalar Hakk katnda n revdur
Ducy Hakk icabet klcdur
Muradn her kulun Hakk viricidr

1422

lahi fazluna yz dutd D aci

u kez kim can ider tenden vedac
Kerima yirin eyle cennet ire
Garik-i rahmet olsun rahat ire

VMK 56b

Gnahn yzine urma ilahi

Getrme yzine cayb- siyah
XXTV

Mnct

1425

laha padiaha Kirdigra

Kerim kadir perverdigara
Ganisin nicmetn ok biz gedvz
u kank nicmetn krin idevz
Bize virdn hidayet birle iman
Mahabbet cilm hikmet cakl u cirfan

1428

k nicmetleri erzanl kldun

Ne kim lyk sanadur an kldun
Veli nicmetlernden Ccizz biz
Temettucda kavi krinde Caciz

789 1415^ eheneh : ehineh V M K /

409

1430

*Gir lutf eyle kim rahmet senindr

Kamu nden sona rahmet senindr
Nie zeyrek olursa cakl- bair
Senn nicmetlern krinde kir
Bizm ciynmz ona bakma
Suvar rahmet uyndan oda yakma

1433

Nie kim crm ile mstarak olduk

cnyet kl senn lutfuna kalduk
Bizi kim her ne hl ire dutarsn
Tevekkl n sanadur sen yitersin790
Humre irdi n esrklgmz
Bize tevflki vir yitdi791 ykmz

VMK 57a

1436

Faklrz Cacizz hayran u zaruz

Egeri caTyiiz rahmet umaruz
Bizm takirmz cevr sitemdr
cnyet kl senn lutf u keremdr
Egeri nicmetiin ok krimz var
Secadet defterinde admz var

1439

Elmz bo veli gzler tolu ya

Kerem kl caybmz rt olmasun fa
Egeri ficlmzde yok hatamuz
Veli fazlundan artuk yok recamuz
Bir avu toprauz cafv eyle bizden
Bize bir katre besdr ol denizden

1442

Senn hikmetlerne cakl irimez

line kimse el karmaz karmaz

790 1434b yitersin : yetersin V M K /

791 1435a esrklgmz : eksklgmz V M K / 1435b y itd i: yetdi V M K /

410

Ne kim yek malahatdur sen bilrsin

An kim cavn- rahmetdr klursn
Gnl kim macrifetden mahzenndr
sensin evvel hr <hem > senindr
1445

Bizi makad-792 maksda iridr

Cenb- kudsile bizi grdr
Bizi son demde mndan ayrma
Anun hakk bizi andan ayrma

792 1445 a

m aksad-i: bizi sen makad- VMK; "sen" vezne uymad iin metne alnmad.
Metin temme kelimesi ile son buluyor.

411

VI. BLM

AIKLAMALAR

VI. AIKLAMALAR
l a hayy dana
ebed canl ve bilici Hayy, Tanr sfatlarndan olup Kuranda geer.1 Farsa bir
kelime olan dana ise Kuranda yer yer geen ve Tanrnn gizli ve ak her eyi bilen
yani alm olduunu belirten isim ve sfatlarna iaret etmektedir2
lb kadim kadir ferd tvna
kadim, Tanrnn her eyden nce var olduunu belirtir; O (her eyden nce mevcud
olan) evveldir, ve (her ey helk oldukdan sonra geriye kalacak) hrdr. 3 kadir,
K ura n da geen Tanrnn sfatlarndandr.4 ferd, Tanrnn tekliini anlatm akta ve
Kuran da trl yerlerde geen el-vhid sfatna iaret etmektedir, tvana, Tanrnn
mrd irdeli sfatna karlk olarak kullanlm olmaldr. Bylece bu ilk beyitde
Tanrnn be zt ad zikredilmi olur: diri, ezel, irdeli, kudretli, tek.5
2a callm
pek ok bilen Kuranda trl yerlerde el-calim eklinde geen Tanr sfatlarndandr.
3a cazlm
ulu Kuranda trl yerlerde el-cazim eklinde geen Tanr sfatlarndandr.
4a kerim
asil, cmert Kuranda trl yerlerde el-kerlm eklinde geen Tanr sfatlarndandr.
El-Hikem3l-Catiyyeye gre kelime u anlamlar kapsar: Hakikatte Allahtan gayri
Kerim yoktur. Kerim sfat hakknda ok szler sylenmitir. Cneyd-i Badad:
Kerim, seni hibir dilekte brakmayandr diyor. Hris-i Muhasib, Kerim, verdiine hi
ehemmiyet vermiyen kimse olduunu sylyor. Bu szlerin toplusu udur: Kerim:
Umulduundan ziyade veren ve ne kadar verdiini ve kime verdiini dnmiyen ve
bakasna bir dilek iin mracaat edilirse raz olmayan ve kendine sman sndran
zta denir. Demilerdir ki bu gzel sfatlara lyk olan ancak Allahu Taldr. Bu
sfatlara lyk ve mstahak olacak Allahtan gayri bir kimse yoktur.6
6ab
Mnezzeh birlii ire cadedden
Mukaddes hazreti valid veledden

XK. 11,255; 111,2. Kurann sre ve yetlerinin evirisi iin u eserlerden yararlanlmtr: A.Fikri
Yavuz, Kuran- Kerim ve zahl M eali A lisi (stanbul 1967). Hanna E. Kassis, A Concordance o f the
Quran (University of California Press 1983, s.XXXIX, 1444).
2K. 11,27; VI,59; VIII,42,43.49; XXII,52,59; XLI,12; XLVIII,4,26.
3K. LVII.3.
4K. VI,37,65; XVII,99; XXXVI,81.
5Tanrinin vhid, ahad, hayy, kadir, mrid, alm ve dier sfatlar iin bk. N. Keklik, Allah, Kinat ve
nsan, s. 60-70, 73-78; D. B. MacDonald, Allah A, C. I (1959), s.360-375.
6Bk. T. Atullah-i skenderan, El-Hikem-l-Atiyye, eviren: Saffet Yetkin, s.31.

413

Bir olduu iin saydan (okluktan) tenzih edilmitir. Baba ve oul kavramlarndan
da kutsal varl (hazreti) yine tenzih edilmitir. Yani, Tanr dourmamtr (valid
b a b a deildir); domamtr (veled oul deildir). Burada Kuran daki hls
sresine (CXII) ve XXIII,91 ile X X V ,le iaret edilir; ayrca hristiyan Tanr anlayna
bir telmih yaplr; ve bu anlay yerilir. nk hristiyanlk, Tanry Ruh-l-kuds
(kudret), Baba (hayat), Oul (kelm) diye l bir kavram birlii olarak anlar.7 Bu
kavrama ikinci msrada mukaddes, vlid, veled kelimeleriyle iaret edilir ve Tanrnn
bunlardan da mnezzeh olduu belirtilir. Bylece mukaddes kelimesi ile Tanrnn
Kuranda, LIX, 23 yetinde geen el-meliku3l-kudds sfatna telmih yaplr ve onun
yceliine, her eyden mnezzeh olduuna deinilirken, ayn zam anda mukaddes
kelimesiyle islmiyette Cebrilin ad rhu^-kuds hristiyanlkta Tanrnn kudret sfat
olan Ruh-l kuds arasndaki balantya arm yaplr.8 Kuranda Ruh-l kuds ile
hem Cebrile hem de Hz. saya telmih edilmitir.9
7ab
Hakim nic ferd ameddr
Sfat kul hval-lahu ahaddur
h a k im b i l g e K u r a n da t r l y e r l e r d e e l - h a k i m e k li n d e g e e n T a n r
sfatlarndandr.10 anic yapc, yaratc K u ra n da gememekle beraber, burada
Kuranda geen el-halik yaratc yerine kullanlmaktadr.11 ferd tek.12 amed
ebed, ancak kendi kendisinde nihayet bulan, eksiksiz, amed ile ikinci msradaki kul
hval-lhu ahad de ki O Allahdr, tekdir ifadeleri hls sresinin birinci yetini
tekil etmektedirler (CXII,1). Bylece beytin btnnde Tanrnn bilici, tek, yaratc,
ebed, eksiksiz olduu Kurana dayanlarak anlatlmaktadr.
8a Ia-mekan
meknszlk Bu lem Tanr bilgisindeki hakikatlerin tecellsi olduu iin gerekte
var deildir. Bir grnten ibaret olup, varm gibi grnr. te Allah mekn iinde
olmad hlde bu mekn ondan domutur. Bu lemin asl varl Tanr bilgisinde
bulunmaktadr.13
9^ cats cmdur
onun balar (nim etleri) h e rk esed ir anlam na gelen arap a genel bir szn
trkeletirilmi bir eklidir.

7bk. Mevlna, M esnevi (V eled zbudak tarafndan tercme edilmi, Abdlbaki Glpnarl Alama
ilve etmitir, 6 cilt, M ill Eitim Bakanl, ark slm Klsikleri, stanbul 1946), C. III, Alama s.480,
b. 1298-1299.
8Tanrmn el-kudds sfat iin bk. D. B. MacDonald, a.e., s.363.
9bk. Abdlbaki Glpnarl, M esnev erhi (6 cilt, Mill Eitim Basmevi, stanbul 1973), C. III, s.511,
b.3584.
10K 11,220; XXII,52; X X IV ,18,58; X X X ,27; XLIII,84.
n K X,4; VI,102;XIII,16; X X X V ,3 vs.
12Bk. Aklama l b
13K. XXX ,64; ayrca daha fazla bilgi iin bk. Mevlna, Mesnevi, C.II, Alama, s.306, b.612.

414

lOab
Kaan kim mevce geldi bahr- cd
cAdemden kld Tcd ol vucd

Onun cmertlik denizi dalgalanmaya balad zaman bu varlk lemini yokluktan var
kld. Mutasavvflarn Hazarat- hams (be hazretler) dedikleri lemin btnnde be
kademe vardr. Bunlardan lem-i lhut (lh lem), lem-i cebert (veya akl- evvel),
lem-i m elekt ve lem-i ehdet olan ilk drd ezel ve ebed deniz gibi tasavvur
edildi. lk lem olan lem-i lhut, zt Tanrnn kendisi denizinin dalgalanmasiyle
lem -i ceb er t ilk akl, onun dalgalanm asyla lem-i m elek t (ilk ruh), onun
dalgalanmasiyle lem-i ehdet misller, ilk ekiller meydana geldi. Burada mevce
gelme dalgalanma ile dile getirilmek istenen ey Tanrnn isteidir. Tanrnn istei
ise Tanryla (ztyla) birlikte bulunur. Buradaki cd cmertlik kelimesi ise Tanrnn
ztnda, yani denizde gizli olanlarn (cmertlik) hi bir karlk beklemeksizin Tanrnn
isteiyle ortaya kdr. u hlde, cmertlik, aslnda var olan bir eyi verme eklinde
ortaya kar. Bu anlaya gre cadem den yokluktan varln m eydana gelmesi
dncesi, aslnda varln yokluktan meydana gelmesi anlamnda deildir. nk o
zaman Tanrnn karsna, tek var olann karsna, birde yokluk konmu olur ki bu
Tanrnn teklii ve ebed-ezelliini imknsz klar. Bu da slm anlayna uygun
dmez. Buna gre burada u dnce dile gelmitir: Tanrnn ztnda gizli olanlar,
Tanrnn istei ile zuhra gelmitir. Varlk lemi, lhut lem inin bir zuhrudur.
Yoktan hi bir ey var edilmi deildir.
Bu beyitteki dalga her an olmakta olan, her an yaratlmakta olan, geici varl,
deniz ise kalc olan Tanry dile getirmektedir. Bu denizin neden bir cmertlik denizi
olduu ise en iyi ekilde ebsternin dilinden anlalabilir: Birlik bir denizdir ki
k an larla dolu. O denizden binlerce dalga, delicesine coup durm akta. Bir bak
hele...denizden kopan bir katre nasl oldu da bunca ekillere brnd, bunca adla
adland. Buu, bulut, yamur, topran slakl...nebat, canl m ahlkat, kmil
insan...Hepsi de nce bir katreydi...btn bu varlklar, o bir katredan meydana geldi.14
u hlde cmertlik, Tanrnn ztnda var olanlarn ortaya kmasdr.15
l l a kayym
kendi kendisiyle kim Kuranda geen Tanr sfatlarndandr.16 Beytin btn
ise, varlklarn zt ve kemal sfatlar ile her eye hkim olan Tanryla kim olduklarm
bildiren III. srenin 2. yetini aynen anlatmaktadr: Allah O Allahdr ki, kendinden
baka hi bir ilh yoktur! Ezel ve ebed hayat ile bkdir, zt ve kemal sfatlar ile her
eye hkim olup btn varlklar onunla kimdir.
l 2ab

14A. Glpnarl, Glen-i Rz erhi, s. 138.

15Tanrnn zt, lemler hakknda daha fazla bilgi iin bk. A. N. Tarlan, eyhi Divanm Tedkik, s.227;
A. Glpnarl, Glen-i R z erhi, s.67; Mevlna, Mesnevi, C.II, Alama, s.313, b.1103, s.318, b.1790; N.
Keklik, a. e., s.93-104.
16K. II 225; III 2.

415

Anun zat ne cevher ne carazdur

Yaradur cilieti yok bl-arazdur
O nun zt (kendisi, bizatihi varl) ne cevher (z) ne de arazdr (ekil, d
grn). O sebepsiz yaratr, yani yaratlanlarn sebebidir; fakat kendisinin illeti
(sebebi) yoktur.
Tam am en islm felsefesiyle ilgili'olan bu beytin birinci msranda, Tanrnn ne
cevher ne de araz olduu belirtiliyor. nk mantkan var olmak iin baka hi bir
eye m uhta olmayan, kendi kendisinde olan ey diye tanm lanan cevheri, islm
kelmclan Tanr iin kullanmazlar. Onlara gre, cevher yaratlm olanda deimeyen
eydir; ancak kendisi gibi bir baka yaratlmn (varolann) bulunmasyla dnlebilir,
yani cevher bir eye (bir baka varla) gre cevherdir. Var edilmi olanlardan birisi
olmakszn dieri olamaz; onlar birbirlerinin sebebler zinciri, varlk artlardr. Bylece
biri dierine gre cevher olur. Bu dncede Aristonun cevher ve araz hakkndaki
grlerinin yan sra Budist ve Maniheist grlerin de etkisi vardr. Fakat burada
k o n u n u n dna k lm am ak iin dein ilm edi. Bu m ese le n in ayr bir alm a
gerektirdii de aktr. Grlyor ki btn yaratlm olanlar, cevher ve arazdrlar. Ve
cevher, varlklarn mmkn olan mhiyetleridir. T anrnn varl ile cevheri ayn
olduu iin onun cevheri bir imkn olm aktan ok uzaktr, yani bir baka varlkla
mmkn olabilecek, O olmazsa varlk hline gelemiyecek ey deildir. Ayn ekilde,
araz da kendisinde devamllk olmayan, cevhere nisbetle srekli olarak deimekte
olandr. Bir bakma eyann (varln) olu ekilleridir ve ancak cevherle birlikte var
olabilirler; yaratlm olanlara it zelliklerdir. Bu hususta ebster yle der: Hi
bir cevher, araz olmadka var olamaz. Araz da nedir! Bir an iin varlk sahasnda
grnen, iki zaman iinde bk kalmayan bir ey.17
Bylece ne cevher ne de araz olan Tanr, dima varlklar yaratm aktadr. Bu
yaratma srasnda Tanrnn bir maksad ve sebebi yoktur. Baka bir deyile, her oluun
ve varln bir sebebi (illeti) olduuna gre, gerek cevher gerek arazn varlk sebebi
kendinden nce gelen baka bir eydir. Ancak bunlardan hi biri olmayan Tanr, ilk
sebep, ilk illettir. Yani kendiliinde bakasnn eseri bulunmayan, sebepler zincirinde
hepsinden nce, hepsinin stnde olandr ve onun yaratm a fiili de kendinden nce
gelen bir baka fiile dayanmaz, bylece onun yaratmas da maksatsz (bl-araz) olur.
Yine A risto daki ilk hareket ettirici ile bu dnceler arasnda ilgi vardr. Bu
eitten Tanrnn varln ispat etmekse orta ada rastlanan kozmolojik ispat ile
ayndr.18
l 3ab
Kamu cillet bu yolun reh-beridr
Veli ol cmle cilletden berldr

17Bk. A. Glpnarl, Glen-i Rz erhi, s.137.

18Bu konuda bk. Carra de Vaux, Cevher A (1955), 22.cz, s.125-126; M. . Yaltkaya, Araz A

(1960), 7.cz, s.557-558; A. Glpnarl, Glen-i Rz erhi, s.134, b.461.

416

Btn illetler (sebepler zinciri) ona giden yolun klavuzudur. Fakat o btn
sebeplerin tesindedir. Bu beyit ue bir nceki beyit gibi islm felsefesi ile ilgilidir.
Tanr yolunun klavuzu sebepler zinciridir. Her olu ve varln varlk sebebi bir nceki
olu ya da varlktr. Bylece varlk sebepleri, biztihi kendileri olmayan eylerin varlk
sebepleri, kendilerinin stnde, biztihi kendi kendine var olan Tanrda bulunacaktr.
Yani sebepler zincirinin dayand bir son halka bulunmaldr; teki sebeplerin ondan
kaca ilk sebep, ilk hareket ettirici olmaldr. Bylece, btn sebepler, dnen
insan Tanrya gtrecektir. Bu yzden de ilk sebep, ilk hareket ettirici olan Tanrnn
sebeplerin (illetlerin) tesinde olduuna iaret edilir.19
15ab
Anun tebihini tekrar iderler
Anun birliine ikrar iderler
(Evrendeki btn varlklar) Tanry btn eksiklerden tenzih ederler; Onun
birliini (ondan baka hi bir tanrnn olmadn) sylerler
Bu beyitte, Kuranda bu hususlar bildiren yetlere telmih vardr: XVII 44; XXIV
41; XL 7; LIX 1; LXI 1.

16ab
Keml-i kudretini zerrelerde
Tefferc kl catasn katrelerde
Onun kudretinin mkemmelliini zerrelerde, cmertliini ise damlalarda seyret
Tanr kudretinin en ak grn yarattr. Bu beyitten 24ab beytine kadar Tanr
kudretinin yarat hlinde ortaya k anlatlmaktadr. Nitekim XIII. srenin 2.
yetinde Allah, gkleri, grdnz ekilde direksiz olarak ykseltendir, sonra,
kudretiyle ar istil etti... ve XVIII.suresinin 39.yetinde kendi bana girdiin
zam an; bu A llahdandr, benim kuvvetimle deil, A llahn kuvveti ile olm utur
deseydin ya! den m ek ted ir ki bu, insan yaratlan her eyde Tanr kudretini
grmee gtrmektedir.20 Bu beyitte ayrca en byk varlkla (Allah) en kk varlk
(zerre, katre, varlk) bir araya getirilerek tezat sanat yaplmtr.
22a tulnur
tul- (Kagar) tapa vurmak ve burada gsterilen teki kaynaklarda seddedilmi
olmak, kapamak. Ayrca bk. tolun- (TTS) ay, gn batmak Kelime, tolun- biiminde
de telffuz edilmi olabilir; buna gre, ir ikinci msradaki tolun- dolunmak, dolun ay
hline gelmek kelimesiyle cinas yapmaktadr.21 Yine beyitte Tanr kudretinin yarat
olarak ortaya kmas gne ve ayn domas ve batmas ile anlatlmaktadr. Gne ve
ayn domas ve batmasndaki yararlar ve ince hesaplar zerine K uranda yetler
vardr: XXII 18; XIV 33; XVII 12; XXVIII 71-73.

19Aynca bk. A. Weber, Felsefe Tarihi, eviren: H. V. Eralp, s.62-63; Nicolai Hartman, Einfhrung in
die Philosophie, s.16-17, s.14-21; A. Glpmarl, Glen-i Rz erhi, s.18-19.
20Ayrca cat cmertlik, ihsan, katre damla ilikileri iin bk. Aklama 4a, 9b, I0ab
21 Kr. Aklama 236a

417

25 ab
ZihI evvel kamu ahrdan hr
Zihl btn kim ol her yirde zahir
Bu beyit LX V II.srenin 3.yetindeki btn anlam kapsam aktadr: O, (her
eyden nce mevcud olan) evveldir, ve (her ey helk olduktan sonra geriye kalacak)
hirdir. (Varl saysz delillerle) zhirdir ve (akllarn idrk edemiyecei zt ise)
btndr. O, her eyi bilendir.
33b cayn- manzur
Bir hads-i kudsye iaret etmektedir: Bir dostunu aalatan, benimle dmanla
girimi, savaa kalkm olur. demolu, benim katm daki ltuflara, ancak ona
farzettiim eyleri yapm akla ular. Kulum nfilere devam ettike boyuna ban a
yaklar durur; sonunda onu severim de (det) duyduu kulak, grd gz, syledii
dil, dnd gnl olurum; beni arnca icabet ederim; benden bir ey dilerse
veririm; yardm isterse yardm ederim ona.22 cAyn- manzr ve insann Tanryla
beraber grmesi anlay, ebster tarafndan yle anlatlr: Yokluk aynadr, lem o
aynadaki akis; insan da o aksin gz gibidir. Ayna karsndakiyse o gz iinde
gizlenmitir. Sen aynadaki aksin gzsn. Tanr o gzn nuru, gz bebei. Tanr, bu
gzle o gz bebei olan nuru...bu gzle kendi kendisini grr.23
Beyitte, bylece, gzleri T anr nuruyla n u rlan m k im selerin T an rn n
gzleriyle grdkleri ya da byle kimselerin Tanryla beraber olduklar sylenmektedir.
36b sezerler
VMK nshasnda szerler (vav ile) olarak yazlan bu kelime, H E nshasnda
m iz e rle r biim in de o k u n a b ilm e k te d ir. A ncak s zerler bey itte tam bir anlam
vermemektedir. nk insan iin, dnya iinde Tanr bilgisinden bir paray, yani bir
katreyi szmek deil, sezmek mmkn olabileceinden, H E nshasndaki sezerler
kelimesinin, eski yazdaki yazl zellii dnlerek, mstensihin dalgnl dolaysiyle
mizerler eklinde yazlm olabilecei dnld ve metne kelimenin doru ekli olan
sezerler alnd.
38ab
Bilen bilmez an bilmez ne bilsn
idrk itmez an gz ne klsun
Bu beyit Kuran n VI.sresinin 103.yetindeki anlam kapsamaktadr: Hi bir
gz onu dnyada ihata ve idrk edemez. Fakat O, (ilmiyle) btn gzleri (varlklar)
ihata eder. O btn incelikleri bilir, hereyden haberdardr. Baka bir deyile beyitte,

22Bk. A. Glpnarh, Glen-i Rz erhi, s.62.

23a . e., s.43; ayrca daha fazla bilgi iin bk. a. e., s.21, Shihbuddn Suhrawerdl Maqtl, Three
Treatises on Mysticism, ed. and trans. Otto Spies, S. K. Khatak, s.25-26.

418

K u r a n a d a y a n la ra k insan yapca Tanry b ilem iyecek, g rem iy e cek ekilde

yaratlmtr denmek istenmektedir.
44ab
om Cciz olup eydrler iy pak
Keml-i macrifetden m carafnk
38ab den bu beyte k ad ar, in san larn h ak ik ati ve Tanry b ilm ek husu su nd aki
abalarnn hep boa ktm, ne kadar urarlarsa urasnlar, hakikati hakkiyle
bilemiyeceklerini belirten ir, bu konuda sylenmi u hadse iaret ediyor: Biz seni
hakkiyle, bilinmesi lzm geldii gibi bilmedik
47ab
Aiffl ya iyae3l-mstaiTn
EcirnI y muclre3l-mstecirm
Ey yardm istiyenlerin yardmcs bana yardm et. Ey yardm a m uhta olanlarn
koruyucusu beni koru. H er ey Tanr bilgisinde yani Tanrnn zuhra olan meylinde
vardr. Bu mertebeye akl- evvel ya da hakkat- Muhammediye denir ve dnyada her
devirde bir tek kii bu mertebeye ship olur. Bu kii Tanrnn yer yznde halifesidir.
Bunlar kendisinden yardm istendii vakit manen yardmda bulunan kutupladr; ayrca
gavs diye de adlandrlrlar. Fakat bu beyitte her hangi bir kutup deil, dorudan
doruya Tanrnn kendisi kastedilmitir.24
53ab
Bana eytn iderdi fska telbis
Benem eytn iinde imdi ibls
Sd sresinin (XXXVIII) 71-85 ve raf sresinin (VII) 11-22. yetlerinde, eytann
dnda btn meleklerin amurdan yaplm insana secde etmeleri zerine Tanrnn
eytan lanetledii bildirilmektedir. eytan Tanrnn suretinde yaratlm olan insan
kskanmtr. Bu yzden Tanrya ba kaldrm, bunun sonucunda da cen netten
kovulunca kyamet gnne kadar insanlar azdracana dir Tanrnn izzet ve kudreti
zerine yemin etmitir. Nitekim insan neslinin atas olan dem ile Havvaya ilk gnah
iletmi ve onlar kandrarak cennetten karlmalarna sebep olm utur.25 te bu
beytin ilk msranda iderdi gibi gemi zaman kullanlmas, bu ilk ayartmaya ve
eytann insan ayartmak iin ettii yemine iaret etm ektedir. kinci m srada ise,
imdi kelimesiyle irin zamannda yer yznde insann eytan dahi aldatacak kadar
eytanlam olduuna iaret edilmektedir.
irin bu ifadesinde dikkati eken yn ise, eytann insann kendisi, yani kendi
nefsi olduunun belirtilmesidir. Bu dnceler, Kurandaki XII. srenin 53. yetinde
geen nefis ktl nefs-i em m re ifadesini hatrlatt gibi, iinizde hi kimse

24kutup ve gavs iin bk. Mevlna, Mesnevi, C.I, C.II, Alama, C.I, s.329-330, b.296; C.II, s.308, b.815;
A. Glpnarl, Mesnevi erhi, C.II, s. 143-146, b.817-828.
25K. 11,36; X X ,116-121.

419

yokdur ki kendisine refakat etmek zere bir eytanla bir melek verilmi olmasn.26
Hadsine de arm yapmaktadr. Peygamberin bu szleri, insann yapsnda iyi ve
ktnn beraberce bulunduunu dnme imknn salamaktadr. Mesel Vridtta
yle denmektedir: Seni yce Tanrya ynelten yeteneklerin, meleklerdir; vcdunun
isteklerine, zevklerine ynelten yeteneklerin de eytanlar....Sen melekler ve eytanlarla
dolusun... ve daha ileride nk melekut lemi, varln gizli yndr. Bunlarn
iyilik sebebi olanlarna melekler, ktlk sebebi olanlarna da eytanlar ve iblisler
d e n ir. 27 Bu yzden gerek K u ra n da ve hadslerde, gerekse islm ilhiyat ve
felsefesinde eytan anlaynn yeniden gzden geirilmesi gerekmektedir.28
6iab
Bilrem ben bana taksir iderem
Koyup toru yol eri giderem
Bu beyitte insann eylem lerinde ve seimlerinde sadece kendisinin dahli olduu
b e lirtilm e k te d ir . Bir de ok uzak da olsa, yine d em ve H a v v a ya te lm ih te
bulunulmaktadr. raf sresinin (VII) 23. yetinde yle denmektedir: dem ve
Havva Ey Rabbimiz, kendimize zulmettik, eer bizi balamaz ve bize merham et
etmezsen muhakkak ziyan edenlerden oluruz dediler. Yani insan ktl kendisi
yapar; bu yzden de kendi kendisine zulm etmi olur.
63ab
Bana tevfikni yolda iridr
rimezse im gey mkil idr
Bu b ey te k a d a r, in sa n n k t l k le r i k en d isi b ile bile, s e e r e k yapt dile
getirilmekteydi. Yukardaki beyitte ise insann kt eylemlerinden ve ktlklerinden
a n c a k T a n rn n yardm ile syrlabilecei b e lirtilm e k te d ir. Y ani, dnyadaki
ktlklerin kayna Tanr deildir. Ktln sorumlusu insandr. Bu dnce ire
zg olmayp, Kuran da kaynan bulmaktadr. nk Kuranda Ysuf sresinin
(XII) 53. yetinde, insan nefsinin ktle eilimli olduundan Kyme sresinin 14. ve
15. yetlerinde insann kendi nefsini murakabe etme hrriyetinden sz edilmektedir.
Yapp ettiklerini seerken, her eyin farknda olan insan, bir sorum luluu da yklenmi
olur, kt ilerinden bylece sorumlu olan insann kurtuluu ve iyi olabilmesi ise kolay
bir ey olmayp, Tanrnn yardmn gerektirmektedir. Fakat yardm ve ltfunu (tevfik)
Tanr, Kurann belirtiine gre29 ancak dilediine vereceinden, ir ikinci msrada
irim ezse kelim esini k u llan m ak ta ve aksi tak dirde zor bir du ru m d a kalacan
b elirtm ek ted ir. Beyitdeki bu ifadeler ile birlikte 61a b , K u rann V II.sresinin
23.yetini aynen tekrarlamaktadr.
irin Tanrnn ancak dilediine yardm edeceini bildii hlde, yine Tanrya
snmas ve Tanrnn dilediine verecei ifadesini kullanmas, onun yle bir yorum

26Bk. M. S. Evrin, amzn Kurn Bilgisi, II, s.265.

27Bk. eyh Bedreddin, Vridt, eviren C. Yener, s.65-66, 73-74.

28Ayrca bk. A. Glpnarl, Mesnevi erhi, C.I, s.174-175; s.506-507, b.2768.

25K. XVI 93; XVII 97; XXIV 35.

420

yaptn gsterir: Tanrnn dilediine iyilik dilediine ktlk yapmas keyf deildir.
Tanr ancak ktlklerinden oiman
olan ve bunu b elirten insana svardm eder;>
i
K u ra n da ad geen ebed k a ra n lk la rd a k a la n la r ise k t l k le rin in fark nd a
olmayanlardr. Baka bir deyile kurtulu yine insana baldr. Aksi takdirde irin, hi
bir ktlk Tanrya it olmaz dncesiyle bu dncesi bir elime meydana getirirdi.
te bu dncelerle, ir Tanrnn yardmn dilemektedir.
Esasen bu blmde 45ab-63ab beyitleri arasnda, batan baa insanolunun yer
yznde akn, yolunu arm ve kendi yaps gerei gnah ilemee eilimli olduu
dile geldii gibi, irin bu bakmlardan kendinden memnun olmad da anlatlmakta
ve ir tarafndan zellikle belirtilmektedir. Bylece kendi kendisiyle hesaplaan ir,
kendi istek ve tutkularndan (nefs) kurtulmak iin 63ab-75ab beyitleri arasnda Tanrya
snmaktadr.
Fakat kulun felketinin kendi nefsinden memnun olmasyla balad sadece ire
zg bir dnce olmayp slm inanta mevcuttur.30 te bu inantan hareket ederek,
irler, eserlerinin ba tarafnda kendileriyle byle bir hesaplama yapmay gelenek
hline getirmilerdir. Bu yzden de Ahmed-i D anin bu beyitlerdeki tutum unun
samimiyetini lmek olduka gtr. Yani ir gerekten kendini sulu grd ve
nefsinin zorlamalarndan utan ve pimanlk duyduu iin mi yoksa gelenein getirdii
alkanlklarla m byle konumaktadr, bilinemez. Ancak bu beyitler belli bir insan
anlayn ortaya koymak bakmndan nemlidirler. Yani, yapsnda iyi ile kty (ruhnefs, kutsal yn-istek ve tutku ynn) birletirmi olan insan, kendisine verilen
m urakabe hrriyeti vastasyle nefsiyle atr; ayn zam anda nefsinin kendisini ittii
ktlklerden sorumlu olur. Byle bir atma ve strab yaayan insan kurtuluu
murakabe hrriyeti ile bulabilir; nk ancak onun vastasyle ktln farkna varr;
bu farkna var da ona Tanrnn yardmn balar. Ksaca bu insan tanrsal olanla
eytan olann bir karm olup iki ynl bir btndr.
69ab
Benm eksklm ok hazretiinde
Vellkin kimseye redd yok katunda
Yapsnda ktlk bulunan insan, bu yzden mkemmel deildir; Tanr katnda
eksik bir varlktr. Nitekim ir, Geri senin huzurunda benim pek ok eksiklerim
vardr; amma sen, senin huzuruna geleni reddetmezsin demektedir.
Ancak K u ra n da bulunan Tanrnn dilediine doru yolu gstereceine dir
yetler gereince (bk. Aklama 63ab ). Tanrnn bu eksik olan insana yardm etme
imkn insan iin her zaman vardr. Ancak byle bir Tanr tevecchn kazanmann
bir ls olduu da yer yer Kuranda belirtilmektedir. te bu beytin ikinci msra,
B ana dua ediniz size karln vereyim ve O n la r Seni hak ve gereekle
mjdeledik, onun iin Allahn rahmetini midini kesenlerden olma dediler. brahim
dedi ki: Sapklardan baka kim Rabbinin rahmetinden mid keser? gibi yetlere31

30Bk. El-Kueyr, Risale 1, eviren: T. Yazc, s.287-292.

31K. XV, 55,56; XL, 60

421

ve u hads-i kutsye dayanmaktadr: Kulum sen bana ibadet ettike, benden mitte
bulunduka ve bir eyi bana ortak komadka, ben senden kan gnahtan dolay seni
balarm. Beni dnya dolusu hata ve gnahlarla karlaan da, ben seni, o kadar
balama ile karlar ve seni balarm, kimseyi kayrmam.32
78a e
z Kelime Kagarde (Atalay yayn) e nlsyle gsterildii iin, eski Anadolu
Trkesinde de i nlsyle okunamyaca dnld. Bu yzden VMK nshasndaki
i ekli mstensihe atfedildi.
8 2 ab

cilme3l-yakln, caynel-yakin

Ak ve seik, doruluklarndan phe edilmeyen Tanr bilgileridir. Birincisi akl

yoluyla, ispat ve delillerle elde edilir. kincisi ise ilham ve kefe dayanr.33
88ab

Ezel birle ebed n sermed old

Ahad zatna mazhar Ahmed old
H er eyden nce ve sonra olan Tanrnn ebedliinde Onun bir (Ahad tek) olan
sfat (zt) A hm edde (Hz. M uham m edde) grnd. Tanrnn ezel, ebed ve tek
olduu belirtilen bu beyitte Kuran da bu hususta sylenmi yetlere telmih vardr.34
kinci msra ise tasavvuftaki u aklamaya dayanmaktadr: ncesi ve sonras olmayan,
ebed kalc Tanr, kendi bilgisindeki hakikatlar izhar etmek, kendisini bilmek iin
evreni yaratmtr. Evrenin iindeki insan ise btn evrenin zdr. nk o hem
drt unsurdan (toprak, su, hava, ate) yaratlm hem de yaratlanlar arasnda Tanr
adlan yalnz ona retilmitir. Yani o, hem evrendeki canl cansz lemlerin tek tek
ihtiva ettii bu drt unsurun hepsini ihtiva etmesiyle, yaratlmlarn en son geliim
basama olmu; hem de Tanr adlarna (Tanr bilgisine) mazhar olmutur. Bylece
yalnz insan, varlk alannn mertebelerine (hazarat- hams, be m ertebe) eriebilir;
Tanrnn sfat ve isimlerini bilebilir. Bunu en mkemmel ekilde yapan insan ise Hz.
M uh am m ed dir. nk o yalnz Tanr bilgisine deil, Tanrnn ztna da mazhar
olmutur; yani o Tanrnn sadece sfatlarn deil ztn da bilmektedir. u hlde
evrenin yaratlmasnn sebebi ve gayesi insan, ve insann yaratlmasnn sebebi ve gayesi
Hz. M uham m eddir. Bu dnce, yani yaratln gayesinin Hz. M uhammed olduu
Sen olmasaydn lem leri yaratm azd m , Ben Peygam berdim; A dem ise balk
lem indeydi, ruhla ceset arasndayd, Peygam ber zam an lard an nce var idi,
Y arad l cih etin d en insanlarn evveli ise de P eygam ber o larak g nd erilm ek
cihetinden sonuncu peygam berdir gibi h ad slere35 dayanlarak, slm lem inde

32E1-Kueyr, a. y., s.255; ayn zamanda bu hususta bk. a. e., rcca blm, s.254-266.
33Bk. El-Kueyr, a. e., s. 184-185; Mevlna, Mesnevi I, Alama, s.367, b.3493; A. Glpnarl, M esnev

erhi, C.V, s.484-485, b.3130.

XXVIII 88 ; LXII 3.
35Bk. A. Glpnarl, Gulen-i R z erhi, s.14-15,17; bn Haldun, Mukaddime I, eviren: Z. R. Ugan,
s.4, notlar, s.655-656. Fakat bu hadslerin doruluu veya yanll bu aklamada tartlmamtr.

422

dorulanmaya allmtr. Ayrca Kuranda Enbiya sresinin (XXI) 107. yetinde

bu lu nan peygam berin btn iem lere rahm et olarak gnderildii ifadesi ve yine
Kuranda sk sk Hz. Muhammede Habibullah Tanrnm sevgilisi diye hitap edilmesi
de Hz. M uhammed hakknda byle bir dncenin domasna yardm ettii burada
belirtilm elidir. N itekim daha so n ralar Tanr bilgisinde b u lu n an hak ik atlerin
z u h ru n u n istei olan ilk taayyn lem ine, akl- evvele ayn zam an d a nefes-i
rahmnye, hakikat- Muhammedi denmesinin, yukarda belirtilen XXI. srenin 107.
yetiyle bir ilgisi olmaldr.36 Bylece akl- evvel, ilk taayyn lemi olmakla Tanrnn
bir olan ztnn dorudan doruya bilindii bu m ertebede yalnz Hz. M uhamm ed
vardr.
Burada ayrca Hz. M uham m edin, Kuranda LXI, 6. yetinde Hz. sa tarafndan
A h m e d adiyle m jd e le n d i in e de ia re t e d ilm e k te ve a h a d ile v cb lem i
k astedilm ekte, A h m e d deki mm harfi de imkn lem ini gsterm ek tedir. Z ir
A h m e d de ahad kelim esinden farkl olarak yazlda sdece mm harfi fazladr.
Bylece vcb lem inin kudret ve kemli ancak A h m e d de zuhr etm ek ded ir.37
Nitekim Ahmed-i D a aadaki beyitte bu fikri daha da aklar:
90ab
Ahaddur Ahmed asl mimi zyid
Veli her nesnediir aslna cyid
ancak mm harfi fazlaysa da, Ahmedin asl, benzeri olmayan, birlik yani ahadiyyettir,
nk her nesne aslna ittir.
Glen-i R zda yukardaki beytin bir benzeri olan u beyte rastlanr: Ahad
Ahmedin mminde grnd; bu dnte evvel hrn ta kendisi oldu.38 ebsternin
bu beytini A. Glpnarh, yle erhediyor: Ahad, orta, eidi ve rnei bulunmayan,
nne n, sonuna son olmayp, sfatlarnda da ei olmayan, tapacak tek bir zt
m nsndadr...-Bu yzden de ahad vcb lemine iarettir; bu takdirde mm de
imkn lemidir. Arap yazsnda ahmedde ahaddan fazla bir m bulunduundan beyitte
vcb lem inin, bu lem deki k u d ret ve kem lin A h m e d de zuhur ettiini, Hz.
M uham m edin kinatn n, zeti, gzbebei olduu bildirilmektedir.39 Yukardaki
izaha anlam bakmndan hi bir ey eklenemiyecei aktr. Aslnda bu beyitte olduu
gibi, Tanr ve Hz. M uhamm ed hakkndaki dier blm lerde de Ahmed-i D anin
ebster gibi mutasavvflarn etkisinde kald grlmektedir. Ayrca beytin ikinci
m sra n d a h er ey aslna d n e r eklind ek i genel bir A ra p a deyim e ia re t
edilm ektedir. cyid avdet edici, dnc kelimesi aslna dn anlamn iinde
tad iin, bu szle birlikte tasavvufta Tanrdan insana insandan Tanrya doru
tasavvur edilen direye de telmih yaplmaktadr.

36lk yaratlan ruhun Hz. M uhammedin ruhu olduu hakknda bk. A. N. Tarlan, eyh D ivanm
Tetkik, s.223-229; eyh Bedreddin, Vridt, eviren: C. Yener, s.68, not 3; A. Glpnarh, a. e., s.101.
37A. Glpnarh, Glen-i Rz erhi, s.26, b.19.
38Bk. A. Glpnarh, a. e., s.26, b.19.
39Bk. a. e., s.26; ayrca ahad ve ahadiycl hakknda bilgi iin bk. N. Keklik, AUah-Kinat ve nsan, s.7475.

423

92ab
Ezel sensin ebed sen sermedi sen
efc it Ahmede ol Ahmedi sen
Bu beytin ikinci msranda, Hz. M uham m edin kyamet gnnde mmeti iin efaat
edecei ve onun bu efaatinin kabul edileceini bildiren yetlere ve bu hususta
sylenmi hadslere telmih vardr.40 kinci msradaki ilk Ahmed ise Ahmed-i D anin
kendisidir. ir kendi ad Ahmed ile Hz. M uham m edin dier ad A hm edi beraber
kullanarak cinas sanat yapmaktadr.
94ab
Ol Ahmed kim kamudan Mutafdur
Muhammeddr ki fahr- enbiyadur
A hm ed herkesin iinden seilm itir, p ey g am b erlerin varl ile vnd
M uhammeddir. Bu beyitte Hz. Muhammedin bir ad olan mutafa kelimesinin ayn
zamanda kelime anlam olan tasfiye edilmi, seilmi anlamlar da kasdedilmektedir.
Kuranda 111,33; XXVII,59da Hz. Muhammed seilmilerden kabul edilmekde XXI, 10.
yette ise lemlere rahm et olarak gnderildii ifade edilmektedir. Kendisinin de
Tanr tarafndan seildiini bildiren hadsler bulunm aktadr. te bu yzden Hz.
M uham m ede mutafa seilmi ad verilmitir.41 kinci msradaki fahr- enbiya
peygamberlerin vnd deyimi ise onu btn peygamberlerin vd, bir baka
deyile, btn peygam berlerin, onun k en d ilerin d e n daha stn olduunu kabul
ettiklerini belirtmek iin kullanlmtr. Hz. M uham m edin btn peygamberlerden
stn olduu islmiyette genel bir inantr. Bu inan Kuranda geen baz yetlere
dayandrlabilir. Mesel II. srenin 143. yetinde onun mmetinin en stn mmet,
onun da bu mmetin peygamberi olmakla en stn peygamber olduunu belirten ifade
ile XXXIII. srenin 40. yetinde onun son peygamber olduu, yani peygamberliin
onunla kemle ermi olduunun bildirilmesi bu inana temel olmu olabilir. Ayrca
LXI. srenin 6. yetine gre Hz. sa kendinden sonra Ahmed adl bir peygamberin
geleceini mjdelemitir. Hz. sa, byle, slm inana gre, Hz. M u ham m edin
p e y g a m b e rli in i tasd ik etm i ve k e n d in i ta m a m la d n k a b u l e d e re k , o nu n
stnln de belirtmi olur.42 Kuranda tem ellendirilebilen Hz. M uham m edin
b t n m k e m m e l v a s fla r k e n d i s i n d e t o p l a m o lm a s d o lay siy le, b t n
peygamberlerin seyyidi olduu dncesi, baz hadslere de dayandrlmtr: Hi bir
n e b y o k tu r ki d em olsun, o n d an b a k a s olsun, b e n im b ay ra m n a ltn d a
b u lu n m a s n 43 h a d s in d e ve M usa p e y g a m b e r in Y a r a b b i b e n i M u h a m m e d
mmetinden et diye dua ettii rivayetinde grld gibi.44

40K. 11,143; 111,31,32,132; XVII,80; XXXIII,71. Hadsler iin bk. A. Glpnarl, Glen-i Rz erhi,
s.26,120, b.399; A. Glpnarl, Mesnevi erhi, C. VI, s.32, bl67-168.
41A. Glpnarl, Mesnevi erhi C.VI, s.175-176, b.1082.
42Bu konuda bk. Aklama 95a
43Bk. A. Glpnarl, Glen-i Rz erhi, s.27.
^M evlna, Mesnevi, C.II Alama, s.303, b.356-357 bu konuda ayrca bk. A. Glpnarl, Glen-i Rz
erhi, s.111-112, b.366; Mevlna Mesnevi, I, Alama s.329-330, b.296; Hz. Muhammedin yaratln gayesi
olduu dncesi ile Hz. Muhammedin stnl inann kr. Aklama 88 ab, 95ab.

424

95 ab

Keramet birle ol dk u afadan

Gerdi rtbesini enbiydan
Her trl ktlkden arnm olduu iin temizlikle ve dorulukla ve kermetiyle
ulat ycelik dolaysiyle rtbesini btn peygam berlerin rtbesinden daha st
dereceye kard. Bu beyit yukardaki beyiti tamamlamaktadr. dk doruluk ve
zellikle safa temiz, saf, ar kelimesi ile Hz. M uhamm edin mutaf temizlenmi,
seilmi adna iaret edilmektedir. Burada, ayrca gerekten sen pek byk bir ahlk
zerindesin yetine telmih vardr.
Yine b urada da onun fahr- enbiya, yani dier peygam berlerden efdal stn
olduu belirtilm ekte ve sen dorulukta ve saflkta rtbeni btn peygamberlerin
rtbesinden yukarya geirdin denmektedir. Kurandaki anlaya gre, peygamberler
arasnda peygamberlik, yani peygamber olma bakm ndan bir fark yoktur.45 Fakat
peygamberler mazhar olduklar sfatlar bakmndan birbirinden farkldrlar ve baz
peygamberler dierlerinden stn tutulmulardr.46 Ancak Hz. M uhamm edin dier
peygam berlerden daha stn olduuna dir iaretler bulunan yetler ve hadsler
vardr.47 Peygamberin bu stnln ebster yle anlatr: O gne gh Msdan
g rnd gh d e m den. C ihan tarihini okuduysan bu m e rte b e le ri b ire r birer
bilirsin. 48 Ayrca Hz. M uham m edin nurunun srasyla nceki peygam berlerden
g eerek ona geldii de yle anlatlr: Bu srada m elek ler A d e m in arkasna
bakyorlard, Adem: Ya rabbi niin bunlar benim arkama bakyorlar? dedi. Allah:
Sevgilim M uham m edin nuru senin arkanda parlyor da ona bakyorlar cevabm
verdi. dem, o nuru kendisi de grmek istedi. Nur orta parmana geldi. dem bunu
grp Allaha kr etti.49
Bu ifadelere gre dier peygamberler ancak Hz. M uham m edin nurundan nur
alm lardr. Bylece beyitte gerdi kelimesinin, btn peygam berleri geerek
kendisine ulaan nur-i M uham m ediye de telmih ettiini gryoruz. Ayrca af
kknden gelen mutaf kelimesinin de bylece btn peygamberlerden szlerek Hz.
M uhammedde son bulan nurdan tr, Hz. M uhammede ad olduunu anlyoruz. Bu
yzden gerdi kelimesi iki anlamiyle [bir rtbeden daha yksek bir rtbeye geirdi
ve (n u ru n u b ir y erd en bir yere) szd, a k t a r d ] k u lla n la ra k tevriye san at
yaplmaktadr.
Kermet ycelik, ykseklik Bu kelime ayrca erenlerin yapt olaanst iler
iin kullanlr; erenlerin bu kabiliyetine, yaptklar olaanst ilere kerm et denir.

45K. II 136, 285.

46K. II, 253; XVI, 55; XXXIII, 7.

47Doruluu hakknda: K. IV 69, VII 157-158; adleti hakknda: II 143; lem lere rahmet olduu
hakknda: XXI 107; islm bln dinlere stn klmak iin gnderildii hakknda: X LVIII 28. Ayrca kr.
Aklama 9 4 ^ .
48A. Glpnarl, Glen-i Rz erhi, s.101.
49A. N. Tarlan, eyhi Divann Tedkik, s.233-234; ayrca bk. Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarih
Tercemesi ve erhi, ev. ve erheden: K. Miras, C.IV, s.545-550.

425

Ancak peygamberlerin olaanst eyler yapmasna mucize dendiinden bu beyitte

keramet11 kelimesinin ycelik, ykseklik anlamnda kullanld dnld.50

97ab
Anun kasrnda bir eyvndur eflak
Anun tevklcidr menr-i Levlk
Menur, padiah tarafndan vezirlik, beylerbeyilik gibi mansabn verilmesi iin
yazlan ferman (bk. Aklama 184ab). Levlake lem halaktu3l-eflk sen olmasaydn
felekleri yaratmazdm hads-i kudssinie telmih vardr. Zira beyitte bir mansaba tayin
iin verilen bu menuru yazan Tanrdr. Menurda yazl olan da yukardaki hadstir.
M en u ru n tevkii yani turas levlke olm aktadr. T u ralar nian olm ak zere
fermanlarn balarna konurlar; levlake de bu hads-i kudsnin badr. Hadsin levlke
ksm beyitte Hz. Muhammedin Tanr katndaki derecesi ve rtbesini belirtmek zere
kullanlmaktadr. Yani bir eyin ba olmaynca, sonu olamayacandan varln, var
olmasnn n art Hz. M u ham m ed dir. yle ki Tanrnn yaratt bu m ahlkat
lem inde yani kinatta felekler sdece bir eyvandr. Fakat eyvan, yapnn yle bir
yeridir ki bina olmazsa onlar da olmaz ker. Bylece eyvan yani felekler de yine
H z. M u h a m m e d in y z n d e n m ey d an a g e tirilm i o lan b in a ( k i n a t ) n m b ir
parasdrlar. Buna paralel olarak akl- kll, yani Hakkat-i Muhammediyye feleklerin
(lem-i melekt) viicd bulmasna sebep olmakta, felekler de (lem-i melekt) lem-i
fennn yani bu lem in zu h u ru n a sebep o lm ak tad rlar.51 B tn beyit yukarda
zikredilen hadse telmihtir.
98ab
ra meclisinde ay u gndr
Felekler matbahnda bir diitiindr
Onun (Hz. Muhammedin) meclislerini ay ve gne aydnlatmaktadr. Yani ay ve
gne onun dnyasn aydnlatmak iin yani onun iin yaratlmtr. Felekler de yine
onun mutfandaki ocakdan ykselen ttnden ibarettir. Yani felekler de ancak
onunla var olabilmilerdir. Bu beyit de yine 97ab beytindeki sen olmasaydn felekleri
yaratm azdm hads-i kudssine dayanmaktadr. Ayrca ikinci msrada felekleri bir
duman olarak tasavvur eden ir, bu tasavvurunu yine K uramn XLI, 11. yetinden
alm aktadr. Bu yet yledir: Sonra Allah, dum an hlinde (duhn) olan g
yaratm ay kasdetti de ona ve arza: ikiniz de isteyerek veya istem eyerek gelin,
meydana kn dedi. Onlar da: biz istiyerek geldik, dediler.52
ab
Ana pervane hurid-i ceban-sz
Anun nacleynidr cAra kleh-dz

50A. Glpnarl, Glen-i Rz erhi, s.151-152.

51 Glen-i Rz erhi, s.81-83, akl-j kll, s. 13-26, zellikle 16-17. Kr. Aklama,O3^, 13ab.
52Bu eserin III. blmnn sonunda bu beyit zerinde durulmutur.

426

Cihan yakan (aydnlatan) gne ona pervnedir; Onun nalnlar arn bana tac
olmutur.
car bir eyin stne rtlen ey, ardak, dokuzuncu kat gk Bu gk yedi
gezegen yldz (Ay, Utrid, Zhre, Gne, Merh, Mteri, Zhal) ile burlarn (Hamel
ko, Sevr kz, Cevza ikizler, Seratan yenge, Esed arslan Snble baak
M izan te ra z i, A krep, Kavs yay, Cedi o lak, Delv kova, H t b alk )
bulunduu sekizinci kat meydana getiren g ihata eder.. Kurann eitli yerlerinde
de byle gem ektedir. slm iyette ar T anrn n k u d ret ve rahm etiyle her eyi
kaplamas, bilgisiyle kavramas eklinde de anlalr. Bu ge ayn zamanda atlas da
denirdi.53
Bu beytin ilk msranda gn drdnc kat olan gne kat dolaysiyle Hz. saya
telmih vardr. nk Hz. sa ancak 4. kata kadar ykselebilmi ve orada kalmtr.
Oysa Hz. Muhammed, Hz. sann gkteki dura olan gneten daha yukarya ara
kmtr.54
Ayrca pervne kelimesiyle gnein dnya etrafnda dnne iaret edildei gibi,
zmnen nasl pervne mumun etrafnda dnerse, kendisi bir pervne hline gelen gne
dolaysiyle Hz. sa da Hz. M u h a m m e d in etrafn d a dnm ektedir. Bylece Hz.
M uhamm edin nurunun gneden daha parlak olduu ve kendisinin Hz. sadan daha
yce bir m akam da bulunduu belirtilm ektedir. Beytin ikinci m sranda ise, Hz.
M uhamm edin miracna bir telmih yapld gibi nacleyn iki naln kelimesiyle onun
Hz. Musadan daha ulu bir mertebeye ship olduuna da iaret edilmektedir. nk
Hz. M uhammed ara gelince nalnlarn karmak istedi. Fakat Tanr ona karma
sen bana o dereceden ulusun dedi. Oysa Hz. Musa, Tur danda Tanr huzuruna
girdii zaman, ona papularn karmas bildirilmiti.55
Ayrca bu beytin, eyhnin Anda ol kld cizz ile micrac . Old nacleyni fark-
caleme tc beytiyle olan benzerlii de dikkat ekicidir.56
100ab
Anun emridr kfre kefen-baf
Anun fahriyle C ebrail urur lf
Onun klc kfre kefen dokuyucudur. Cebril ancak (Hz. Muhammedi) vmek iin
konuur. Birinci msrada kfr imanszlk, karanlk kelimesi kullanldktan sonra,
ikinci msrada Cebrilin adnn gemesi beytin hristiyanla bir tariz olduunu ortaya
koymaktadr. nk islmiyette, Cebril, Tanr katnda dereceleri en yksek olan drt
melekten birisi ve onlarn en ulusudur, Tanr izniyle Cebril, K uran peygamberin
gnlne indirmitir; peygambere Kuran reten kuvvetli ve gl melektir.57 Bu
yetlerden anlaldna gre, beyitteki Cebrilin konumas ifadesiyle, onun Hz.

53A. Glpnarl, Glen-i Rz erhi, s.84-85; Mevlna, Mesnevi, I, Alama s.338, b.755.
54K. IV, 157-158; Mevln, Mesnevi, C.II, Alama s.310, b.920.
55K. XX 12; A. N. Tarlan, eyh Divann Tetkik, s.215.
56Bk. F. K. Timurta, eyhnin Harnamesi, s.22
57K. L X X X I19-20; II 97-98; LIII 4-5.

427

M uhammede Kuran indirmesine telmih yaplmaktadr, yani Cebril byle bir kutsal
vazifey i y ap t iin v n m e k te d ir. B y lece ( l f u r u r) h e m C e b r i l in H z.
M uhamm edle vgl konumasna, hem de kendi kendini vmesine iaret ettii iin
bu msrada tevriye sanat vardr.
Ancak Kuran da Cebril, hem Hz. sa ile hem de Hz. M uhammed ve Kuranla
birlikte, Ruh-l Kuds, Ruh ve Ruh-l Emn adlariyle zikredilir.58 Kuranla ve Hz.
Muhammed ile birlikte geen Ruh-l Kuds!den murad, kesinlikle Cebraildir. Ancak
ayn kelimenin Hz. sa ile getii yerlerde Cebrile iaret ettii Kurandaki dier
ifadelerden anlalmaktaysa da hristiyanlkta mukaddes ruh bir m elek olmayp
Tanrnn grnmnden biridir. Byle bir dnce ise slmiyet iin kfrdr. Bu
yzden ir ancak islmiyetin, Hz. Muhammed ve Kuran ile byle bir dnceye son
verdiini bildirmekte ve Hz. M uham m edin klc yani K uran ile kfrn kefeninin
dokunduunu belirtmektedir. Ayrca emir ile, Hz. Muhammedin islmiyeti yaymak
iin yapt gazalara ve Hz. M uhammedin gazalarna it syledii hadslere de iaret
edilmektedir. Mesel emir kl ile ilgili hadslerden biri udur: Ben seyf ile irsl
olundum ve gazalarm sanatmdr.59 Bylece emir kelimesi zerinde kinaye sanat
yaplarak, hem emirin kelime anlam kl kullanlm, hem de msradaki Cebril
ve lf ur- kelimelerinden tr Kurana kinaye yolu ile arm yaplmtr.

lOiab
Giceler halvetidr Kadr Micrc
Aya topra cAr zrediir tc
kadir ve mira onun srrn tayan gecelerdir. O gecelerde ayann topra ar
zerine tac olm utur. K adr ile Kuran n indirildii geceye iaret edilmektedir.60
Kadir gecesi ramazan aynn son gnlerine rastlar. Kurann, abann 15. gecesi olan
berat gecesinde indii sylenirse de, ramazan aynda ve kadir gecesinde inmi olma
ihtimli daha kuvvetlidir (bk. Aklama, 973a). Mira ise, Hz. M uhammedin bir an
iinde M ekkeden (Mescid-i H aram dan) Kudse (Mescid-i Aksaya) gitmesi, oradan
da gklere kmasna ve oradan cenneti, cehennemi seyretmesine ve peygamberlerin
r u h l a r i y l e k o n u m a s n a d e n i r . Bu g e c e Hz. M u h a m m e d s n r a a c n n
(Sidretlmnteh) yannda Cebrili kendi ekliyle grmtr.61 Ayamn toprann
ar zerine tac olmas ise mira srasndaki u durumla ilgili olarak sylenmitir: Hz.
Muhammed, ara vard zaman nalnlarn karmak istedi, Cenb- Hak, karma,
sen b an a o d ereced en daha u lusun dedi. Bu d urum d a Hz. M u h a m m e d in ara
nainlariyle basmas, ar iin bir eref ve gurur vesilesi olmutur.62 Bu iki olay da gece

58K. II 87, 253; V, 110 (rh'Jl-kuds); XVI 2 (ruh); XXVI 193 (rhDl-emTn).

59B u hads ve dier hadsler iin bk. A. Karahan, sl m Trk Edebiyatnda Krk H adis (stanbul
1954), s.187-191. Ayrca bk. A. Glpnarl, Glen-i Rz erhi, s.55-56, 216-217, b.916; Mevln, Mesnevi,
III, Alama, s.480, b.1298-1299. Ayrca lf urur konuur deyimi Farsa lafz zedenden evrilmitir.
60K. 11,185; XCVII.
61K. XVII, 1 ; LIII,5-18. Bk. bir de A. Glpnarl, Mesnev erhi, C.I, s.366-367, b.1589; A. N. Tarlan,
eyh Divanm Tetkik, s.213-215.
62Bk. A. N. Tarlan, a. e., s.215

428

ve hi bir kimsenin grmedii bir zamanda olduu ve bu srada Hz. M uhammed ile
Tanr arasnda baka bir ey kalmad iin, ir halvet srllk, tenha, yalnzlk, birisiyle
yalnz kalmak kelimesini kullanmaktadr.63
102ab Rhu3l-kuds, Rhu3l-emm (bk. Aklama 100ab).
105ab
Anun cd bile mevcd kevneyn
Anun edna makam Kabe kavseyn
Dnya ve ahret (kevneyn) onun cmertlii ile var olmutur. Onun en aa makam
Kabe kavseyndir. Birinci msrada iki dnyann var olu sebebi Hz. M uham m ed
olarak gsteriliyor. Burada cud cmertlik, Kurandaki biz seni lemlere rahmet
o larak g n d e rd ik yetine (X X I,107) ve sen olm asaydn cenn et yaratlm azd,
cehennem yaratlmazd; sen olmasaydn, dnyay yaratmazdm veya sen olmasaydn
felekleri yaratmazdm gibi hadslere de telmihtir.64
kinci msrada Hz. M uham m edin mira gecesi Cebrile olan yaknl anlatlr.
O, mira gecesi, ge kt vakit Cebraili yksek bir ufukta grd. Aralarnda iki yay
aral, hatta ondan da az bir aralk vard. Bu yaknlk K uran da, LIII,9. yetinde
fekne kbe kavseyn ev edna iki yay aral, yahut daha yakn ekliyle geer.
Beyitteki ed n a daha yakn, daha aa, en aa ile kelim enin hem K u ran da
kastedilen daha yakn ifadesine, hem de aa anlamna iaret edilmitir. Bylece
Hz. M u h am m ed in Tanryla arasndaki m esafenin en uza yani onun en alttaki
makamnn Cebrilin Tanrya olan yaknlk makamna eit olduu anlatlr. nk
Hz. Muhammed, Cebril ile SidrePI-mntehaya (snr aac) geldii zaman, Cebril
bir parmak ileri gidersem yanarm diyerek geri, ekilmi Hz. Muhammed ara doru
ilerlemiti.65 Yani Hz. Muhammedin makam, Cebrilinkinden daha yukardadr.66
106ab
Liv-y hamd anun adiyle muclem
Anun avudur cs3bni Meryem
Hamd bayra onun adiyle bilinmektedir; Meryemin olu sa onun avuudur (onun
habercisidir).
Liv-y hamd kr ve vg sanca bu kelime ile Kurana iaret edilmekte ve
Kura n a vg sanca (bayra) denilmektedir. Btn K urannn z olan Ftiha
sresi bu srenin ilk kelimesi olan el-ham dnn m azm unundan doar; K uran da
btnyle Ftiha sresini tefsir eder; u hlde Kuran bu kelimenin tefsiri durumunda
olduu iin, Hz. M uhamm edin hidyetine liv-y hamd vg sanca denilmekte;
slm dnyasnda bu sancan altnda birleme yani Kuranm gsterdii yoldan gitme

3Ar iin bk. Aklama 99ab; Glen-i Rz erhi, s.79-80, b.196

^Birinci msradaki bu anlay kr. Aklama 8 8 , 90ab, 97ab.
5Mevlna, Mesnevi, I, Alama s.343, b.1066.
6Mirac hakknda bilgi iin bk. A. Nihad Tarlan, a. e., s.213-215.

429

emeli bulunm aktadr.67 Bu liva-y hamd olan Kuran yznden Hz. M uhamm ede,
XVII,79. yetine gre efaat m akam veya makam- m ahm ud verilmitir. H atta
rnakam- mahmudun, Hz. Muhammede liva-y hamdn verilmesi olduunu syleyenler
de vardr.68 Nitekim baz hadsler Kuranm efaati zellii zerine sylenmitir.69
Ayrca liv a ^ -h am d efaatle ilgili hadslerde de gem ektedir: K ym et gn
livlhamd benim elimde olacak, fakat vnmem; kymet gn ilk efaat edenim ve
ilk efaati kabul edilenim fakat vnm em../ veya livlhamd benim elimde olacak,
fakat vnmem; dem de dhil, o gn hi bir peygamber yoktur ki bayramn altnda
olmasn...70
Bu bilgilere gre, beytin birinci msra, el-hamd kelimesi dolaysiyle Ftiha
sresi ve btn Kuran, ancak Hz. Muhammedin adiyle bilindi anlamn tamakta ve
bylece K uranm Hz. M uham m ede Cebrail vastasiyle indirildii belirtilmektedir.
Livlham d ayrca beyitte makam- m ahm uda arm yaptryor. M ahm ud Hz.
M u h a m m e d in bir ismi olduundan, livlhamd, onun M ahm ud adyla bilinmi
olduuna da telmih etmi oluyor.
Beytin ikinci msrandaki avu haberci, nden giden Hz. sann kendinden
sonra Ahmed adnda bir peygamber daha geleceini mutuladna iaret etmektedir.71
Ayrca Hz. sa, Hz.Muhammedden nce dnyaya geldii iin nden giden yani avu
oluyor.
107a Tenzil Kurn
u yette tenzil kelimesi K uran ile e anlam dadr: tenzTle3l-cazTzPr-rahm
Kuran, azz, rahm olan Allahn indirdii bir kitapdr.72
108ab
Anun Tevrat iinde nact vasf
Yzi ems3d-duha veI-Ieyli zlfi
O nu n vasf ve vgs T evrat iinde (bu lu nu r); yz e-ems ve ed-duh
(sreleri), zlf ise el-leyl (sresi) gibidir. Yani yz kuluk vaktinin gnei gibi
parlak, sa ise gece gibi siyahtr. Beytin birinci msra, Hz. Muhammedden Tevratta
bahsedildiine iaret etmektedir. slm inana gre, daha nceki mukaddes kitaplar
K uran ve Hz. M u ham m ed i tandklarn bildirirler. Bu inan da yine temelini
K u ra n da b u lu r.73 K ura n daki bu ifadeleri, islm tefsircileri T e v rattaki aya
K itabnn 40.babndaki 9,10,22. blmlere ve 41. babn 2.blmne dayandrrlar.

67Bk. M. S. Evrin, Kurn Kerm Aklamas, s.6 .

68Bk. A. Glpnarh, Glen-i Rz erhi, s.120, b.399.
9Bk. Imam- Birgiv, Tarikat-i Muhammediyc Tercmesi, ev. C. Yldrm, s.14-18.

A. Glpnarh, Mesnevi erhi, C.V1, s.32-33.

71K. LX 5; bu konuda ayrca bk. Mirza Berddin Mahmud Ahmed, Kurn- Kermin Tetkikine
Giri, eviren S. Siber, Ankara 1960, s.98-106.
72K.XXXVI 5; ayrca Tenzil ile Kurann kastedildii yetler iin bk. XXVI 192; XXXII 2; XXXIX 1;
XL 2; XLI 2,42; XLV 2; LVI 80; LXIX 43.
73K. II 89,146; V 44; VII 157-158; XLVIII 29; kr Aklama 94ab 106ab.

430

 zellikle 40.babn 9.blm ndeki m jde kelimesi, K u ra n n bir m jde olarak

indirildiine iaret ettii eklinde anlalm; ayn babn O.bimnde ise srsn
bir oban gibi gdecek bir yiidin gelecei ve bu yiidin saltanat srecei ifadesiyle
de, Musadan sonraki peygamberler arasnda devlet kuran tek peygamber olduu iin,
Hz. Muhammedin kastedildii dnlmtr.74
Beytin ikinci msranda Hz. Muhammedin yz, parlakl ve aydnl bakmndan
e-ems sresinin birinci yetinde geen gnee ve onun en aydn olduu kuluk
vaktine, sa (zlf) ise siyahl bakmndan el-leyl sresinin ilk, ed-duh sresinin
ikinci yetindeki geceye benzetilmitir.7-5 Bylece gne (sabah), kuluk vakti (leden
nceki zaman) ve gece, Hz. M uhamm edin kiiliinde toplanm oluyor. Yani onun
kiilii zamann btnn kaplyan bir kiilik oluyor. Esasen birinci msrada, Tevratta
onun saltanat haber verilmitir ve ebediyete kadar da bu saltanat devam edecektir
denmektedir. Ayrca slm inanta, o btn peygamberlerden nce var olan, yani
zamann balangcndan beri var olan bir kii olduu iin, btn zaman kapsamaktadr.
te bu beyit bu inanc dile getirmektedir.76
H iab
Zih seyyld ki ol fahr- rsldr
Tufeyli mektebinde cakl- klldr
O seyyid ki btn peygamberlerin vnddr; akl- kl onun mektebinde
tufeyli olmutur.
Hz. M u h a m m e d in btn peygam berlerin vnd bir seyyid olmasn kr.
Aklam a 94ab , 95a b ; ikinci msradaki akl- kl ile H akikat- M u ham m ed iye
kavram na arm yaplmaktadr: Hem kelm clar hem de mutasavvflar varlk
alann bir takm mertebelere ayrmlardr. Bu mertebelerin says genellikle bedir.77
Bu m ertebelerden ilki olan gayb lemi, biztihi Tanrnn kendisi olup, onun kendi
bilgisindeki sbit eyleri imkn leminde ortaya koyma isteinden ikinci mertebe olan
akl- evvel sudur eder. Bu mertebeye akl- kll, lem-i ceberut, taayyn-i evvel, tecelli-i
evvel, cevher-i evvel, nefs-i rahman, mm-l-kitap, gayb- muzf gibi adlar da verilir.
Ayrca evvel ma halaka^-lhu^l-kalem hadsi gereince ilk yaratlan basit cevhere
lim ve fakihler kalem; hakmler evvel m h alaka^-lhu^^akl hadsine bal olarak
akl- m cerred, akl- kl; mutasavflar ise evvel m h alak a^ -Iln ^ n -n r hadsine
dayanarak nur- M uham m ed derler.78 Bir de Sen olmasaydn, sen olmasaydn

74Bk. Kitab Mukaddes, Eski ve yeni Ahit, s.702-703, Bab 40; s.703-704, Bab 41; ayrca bk. a. e., aya
Kitab, s.679-681, Bab 9-10; M. S. Evrin, Kurn- Kerm Aklam as, s.18, not 2, s.26, not 1; Mirza
Berddin Mahmud Ahmed, Kurn- Kermin Tetkikine Giri, ev. S. Siber, s.65-98.
75K. XCI,1; X C IU -2; XCIII.1-2.
76Kr. Aklama 95ab; ayrca zamanlar iin bk. Sahih-i Buhr Muhtasar, C.IV, s.37-38.
77Kt. Aklama 88 ab; ayrca bk. A. Nihal Tarlan, eyhi Divann Tedkik, s.225-227; N. Keklik, Allah
Kinat ve nsan, s.83-104
78A. Nihad Tarlan, a. e., s.240. Ayrca bk. N. Dye, Mirdiff-^bd (II. Murada sunulan Karahir
tercmesi, ahs ktphnemizdeki nsha 13a^, 27a*3. Ayrca H. Algarn ngilizceye yapt tercme, s.
88 ve bu son derece mhim eser hakknda genel olarak bk. bu aratrmada engnmenin Tahlili" adl
II. blm, not 59).

431

lemleri yaratmazdm ve benzeri hadslere gre, yaratln sebebi Hz. Muhammed

olduu iin, Tanrdan ilk sudur eden ve teki lemlerin yaratlmasna sebep olan bu
leme hakikat-i Muhammediyye denmitir.?9 Bu durumdaakl- evvel ya da akl- kl ve
kalem m ertebeleri hem ayn zam anda hakikat- M uhamm ediyyedir hem de Hz.
M uham m edin varliyle imkn lemine gelmitir. Bir baka deyile, bu mertebenin
varlk alanna kabilmesinin art, yani onun varlk art Hz. M uham m ed olur. Bu
m e rte b e o n u n la varln s rd ren , yani Hz. M u h am m ed ile var o lab ilen bir
mertebedir. Ayn zamanda Tanr bilgisinde bulunan her ey bu ilk aklda vardr; ve
b t n bu bilgiler hakikat- M uham m ed iyy eyi tekil etm ek ted ir. Bylece bilgi
bakmndan, Tanr bilgisini en ok kapsayan ve Tanrya en yakn olan bu ilk taayyn
lem i yani ak!- kl bu hak ik ate it bilgileri kend isin d e to plam olmay Hz.
Muhammede borludur.
114b
Du cas n icabetde karndr
Hakikat rahmeten li3l-clemindr
ra h m e te n Iil-Calem in Seni de (ey R esu l m ) an cak le m le re r a h m e t o larak
gnderdik XXI,107. yetinden alnm bir paradr. Beytin btn ise O lemlere
rahm et olsun diye gnderildii iin, duas Tanr katnda kabul edilen bir duadr
anlamn tamaktadr. Bu beyitte Hz. M uhamm ede efaat makam verildii, onun
efaatiyle insanlarn kymette azaptan kurtulaca belirtilmektedir (kr. Aklama,
106ab ).
115ab
Bize rahmetdr ol Hak hazretinden
mlz oldur hem ol Hak rahmetinden
Bize o (Hz. M uh am m ed) T anr tarafn d an gnderilm i bir rahm ettir; (esasen)
Tanrnn rahm etinden mit edilen de odur (rahm ettir). Beytin birinci msrandaki
rahmet ile yine Hz. M uhamm ede iaret edilmektedir (kr. Aklama, 114ab). kinci
msradaki rahm et ise K u ran da eitli yerlerde geen Tanr adlarndan R ahm an
kelimesine telmih edilerek, Rahman olan Tanrdan ancak rahmetin mit edilecei dile
gelmektedir. Fakat Rahman Tanrnn rahmeti de yine Hz. M uhammedin kendisidir.
Bylece ikinci msrada rahmet, iki ayr anlamda kullanlmaktadr; zel anlamiyle Hz.
M uhamm ed, genel anlamiyle Tanrnn rahmeti olmaktadr. Birinci msrada ol, Hz.
M uh am m ed e iaret etm ekte ve iaret zamiri olmakta; ikinci m srada iaret sfat
o larak H ak kelim esinin banda kullanlm aktadr. Bylece ayn kelim e iki ayr
fonksiyonla kullanld iin beyitte cinas sanat yaplmtr.

79A. Glpnarl, Glen-i Rz erhi, s .16-17, 67; A. N. Tarlan, a. e., s.226; ey Bedreddin, Varidat,
ev. C. Yener, s.68 ; A. Glpnarl, Mesnevi erhi, C.IV, s.308-309, b.2179. Ayrca kr. Aklama 88ab. Bu
fikirlerin dayand tasavvuf! eserlerden birisi de udur: N. Dye, Mirsadir1-Cibad. Teferruat iin bk. bu
eserde engnmenin Tahlili" adl II. blm, not 59.

432

117ab
alt u hem selm u hem tahiyyat
Kim andan tzedr ravzt- cennt
Salt, selm ve tahiyyat ile cennet baheleri yeermitir. Beyitte salt ve selm
namaza iaret etmektedir. Tahiyyat ise namazn son ve ikinci rektlarndan sonra diz
st o r tu r u l a r a k T a n rn n tek ve Hz. M u h a m m e d in o n u n elisi o ld u u n u n
sylenmesidir. Beyit namazn inananlar iin dima yeermi cennetler salayacan,
yani inananlar cennete kavuturacan gstermekte ve ikinci msradaki ifade de ayrca
bu inanc Kurana ve namaz hakkndaki hadslere balamaktadr: Bir kul Allah rzs
iin bir kere secde edince Cenab- Hak muhakkak o secde sebebiyle bir hasene yazar,
yine secde sebebiyle bir gnah affeder, onu bir derece daha ykseltir. Binenaleyh
Ashabma secde ediniz! gibi hadslerin yan sra K uranda da nam az vastasiyle
inananlarn mkfatlandraca anlatlr.80
145ab
Bu gn oldur secdet birle Behrm
Bir elinde kl dutar biri cm
Bugn saadet ile Behrm olmutur; bir elinde kl tutar; bir elinde kadeh. Behrm
eski ran krallarndan Keyhusrevin komutanlarndan Guderzin oludur; bir ka ran
hkm darnn addr. Ayn zam anda kahram an kimseye bu ad verilir; Mirrih ad
verilen gezegen yldzn addr.81
Bu beyitte kelime hem yldz adna hem de kahraman Behrma iaret etmekte;
Em ir Sleym ann kahram anl ve cesareti vlmektedir. Ancak ikinci m srada
Behrm sadece bir insan olarak deil fakat Mirrih yldz olarak da dnlmekte ve
d olaysiyle B e h r m , M irrih yldz ve E m ir S ley m an a r a s n d a da b ir iliki
kurulm aktadr. Z ira bu durum da Emir Sleyman hem sevin, hayat hem de lm
datan bir hkm dar oluyor. Eski ran da Behrm diye anlan 5.felekteki Mirrih
yldzna ayn zamanda uzun ok (tr-i pertb) denir. Mirrih ok hzl hareket etii iin
bu ad almtr; bu kelime ayn zamanda yolcular ve garipleri koruyan melek anlamna
da geliyordu. Sabilerin yedi byk tanrsndan biri olan bu tanrnn Yunanllardaki
karl Ares, Romallarda Mars olup, sava tanrsn temsil etmekteydi. Bu durumda
bu yldz ile kahraman Behrm arasndaki ilgi aka grlmektedir. Bu yldzn rengi
ate krmzs, hararetli ve kuru tabiatldr. nsanlardan prensler, asker snfa mensup
insanlar, Trkler; madenlerden demir bu yldza ittir. Dou minyatrlerinde sa
elinde knsz bir kl veya mzrak, sol elinde ise bir insan ba bulunan krmz
parmakl gzel bir delikanl eklinde tasvir edilirdi. Baz minyatrlerde banda bir
miferle tasvir edilmitir82

80Sahh-i Buhr Muhtasan, C.IV, s.59; K. XXV,64-65; X X X II,15-16; LI,15,18; A. Glpnarl, Mesnevi
erhi, C.II, s.305, b.2123.
81Ayrca bk. Firdevs, ehname, ev. N. Lugal, C.III, s.308-323, 335-337; Mevln, Mesnevi, C.IV,
Alama, Behrm, s.439.
82Bk. A. Glpnarl, Glen-i Rz erhi, s.72-73; A. Glpnarl, Mesnevi erhi, C.I, s.222-225 ve b.758.

433

Aslnda yedi gezegen ile eski Yunan tanrlarnn ve eski Bbil, Kaide tanrlarnn
arasnda bulunan yakn ilikiyi de gzden karmamak gerekir. Sabilerde bu tanrnn
lmle olan ilikisi ok belirgindir. Zira lm cezalar, bu tanrnn bulunduu tapnan
caddesinde infaz edilir, sulular iin hapishaneler de yine bu caddede bulunurdu.83
1 5 3 ab

Cehnda mnteir hulk nesimi

cUtarid keri Zhre nedimi
Cihana onun ahlknn rzgr yaylmtr; Utrid onun klesi, Zhre de onun
(elence) arkadadr.
Utrid, aydan sonra gelen ikinci gezegen yldzdr. Tir doru ok, Debr-i felek
gk ktibi adlariyle de anlr. Belgati, dnce, konuma, zek, tat alma duygusunu
ve merhameti temsil eder. Ayrca ticaret tanrsdr. Yunan mitolojisinde ad Hermes,
R om ada Mercuriusdur. Rzgr temsil etmesi dolaysiyle "haberci ve e l i " olarak da
dnlr. Jpiter ile Mayann oludur. Eski Bbilde ise M ardukun olu olup ad
Nebodur (Nabu). Dou minyatrlerinde yeiller giymi, banda bir tac ile bir krsye
oturmu, elinde Kuran tutan bir insan olarak izilmitir.84 Bir baka ekli de yledir:
Vcdu balk eklindedir, bir balk kuyruu vardr. Yz pars yz gibidir. Bir kolu
siyah bir kolu beyazdr. Banda bir ta vardr. Sa elinde bir kalem, sol elinde bir
mrekkep hokkas tutmaktadr. Veya tavus kuuna binmi sa elinde bir ylan, sol
elinde yuvarlak bir tahta levha bulunan gzel bir gentir. Rhipleri maviler giyerler.
Vezirler, filozoflar, mneccimler, doktorlar, vergi toplayanlar, muhasebeciler, bekrlar,
t c c a r la r , t e r z i le r ve m im a rla r, gzel s a n a t l a r l a m egul o la n la r bu yldza
mensupturlar.85
Zhre, bitmez tkenm ez verim gcn temsil eden nc felekteki gezegen
yldzn addr. T u sye gre m ad en lerd en inci ve gm, d in lerd e n A rap dini,
insanlardan kadnlar ve balklar, ak, musik, gze! koku ona ittir. Sreti bir gzel
kadndr. Bann snde altn bir desti vardr (kze). A rk ad a bir asma aac
grnmektedir. Bir taht zerinde oturmaktadr; tahtn dibinde drt kadn bir reyhan
demeti tutmakta ve koklamaktadr.86 Birn ise onu daha deiik tarif etmektedir: O
bir deve zerine binmi ud alan bir kadn eklindedir, veya sa elinde tuttuu aynada
zlm salarn ve bklmlerini sol eliyle amaya uraan bir kadn olarak tasvir
edilmitir.87Btn bunlar Zhrenin ( = Vens, Astarte, tar) hl bitki dnyas, musik

83Bu yldz hk. bilgi iin bk. Tus, a. e., s.62; Kazvin, a. e., s.57; Chwolsohn, Ssabier und der Ssabismus
(St. Petersburg 1856), s.388-389, 679; Ptolemy, Telrabiblos, s.353-357, 375 vd. Bu beyit ayrca bu eserin III.
blm, B.b. ksmnda ele alnmtr.
84Bk. A. Glpnarl, Glen-i R z erhi, s.71; Mevln, Mesnevi, C.V, Alama, s.376-377, b.25852586; El-Brn, a. e., s.253; Ptolemy, Telrabiblos, s.383. A. Glpnarl, M esnevi erhi, C.II, s.259-261,
b.1598.
85C hw olsohn, a. e., s .394, 6 8 6 ; T us ise yeil rengin ona it olduunu, dinlerden nasranliin,
m adenlerden m ercan ve cvann ona it olduunu, peygam berlik, ilim ler, gzel sanatlarn onun etki
sahasnda olduunu syler, s.63.
86T us, a. e., s.62-63.
87Al-Birun, The Book o f Instruction in the Art o f Astrology (London 1934), s.253).

434

ve onun musik leti olan eng (ud) ile ilikisini devam ettirdiini gstermektedir. Bu
yldzn tab iat souk ve k urudur. Yeil renk ile ve musik ile ilgilidir. Fakat
Dmknin verdii bilgiler onun beyaz renk ile de ilgili olduunu gstermektedir. Zira
D m k , S a b ile rin V ens yani Z h r e ta p n a n d a eitli m usik le tle r in in
bulunduundan, Ziihreye it bkire rhibelerin beyazlar giyindiinden ve musik
letleri aldklarndan sz eder. Debistanda Nahid yani Z hre tapmann dnn
beyaz mermerden, iinin kristalden olduu belirtilmekte, rhip ve rhibelerin beyazlar
giyindiklerinden, balarnda inci hakkedilmi ta, p arm ak larnd a elmas, prlanta
yzkler tadklarndan sz edilmekte olduuna gre beyaz rengin yan sra inci,
prlanta ve kristal Zhreye it olmaldr.88
N itek im A hm ed-i D a de iir le rin d e inci k p e ve Z h r e a r a s n d a iliki
kurmaktadr. Zhrenin musik ile olan ilikisi ise yukardaki beyitte onu hkmdarn
nedimi yapmaktadr. Ayrca musik ve musik letleriyle olan yakn ilikisi dolaysiyle
dou minyatrlerinde iki eliyle bir kopuz, eng, ud veya kemane tutan bir gen kadn
eklinde de tasvir edilmitir.89 Veya yeil ya da sar elbiseli, bileklerinde bilezik,
parm anda yzk ayaklarnda halhali ar bulunan bir kz eklindedir. Dou slm
edebiyatnda da dima engle, sazla, musik ile ve nameyle gemektedir.90
ir bu iki yldz, Emir Sleymann yanna vermekle, onun elenceye ve sanata
dkn olduu kadar ilme ve hikmete de dkn olduunu ortaya koymak ister. Onun
bu iki nemli yn hakkndaki bilgi ise bir rzgr gibi btn dnyaya yaylmtr. Tabi
ki bu rzgr (haber), Emir Sleymann klesi rzgr hzl postac Utrid ile dnyaya
yaylr
Onun karakteri hakkndaki haberin (bilginin) rzgrla ilikisi, eski edebiyatta
rzgrn dima haber gtren, haberci, postac y temsil etm esinden dolaydr.
Bylece eski edebiyatm zdaki bu rzgr tasavv uru nu n U t r i d e ve eski Bbil
mitolojisine kadar uzand grlr.
154ab
Aya topra canlar devas
Nazar ehli gzinn ttiys
O n u n a y a n n to p ra c a n l a r a d ev, d n e n k i ile r in g z le r in e de
tutiydr.ttiy: Farsaya Rumcadan gemi bir kelimedir, gk renginde bir tatr.
Dvlr, toz hline getirilerek bir mille gze ekilir. A. N. Tarlan bu ta hakknda u
bilgileri veriyor: Burma sedef adndaki taa tutiya-yi ekber denir. Bunu toz hline
getirip, srme ekerler, ite bu toza ttiy denir.91 Ayrca il olarak da kullanlrd;
gzn grme gcn arttrd sylenir.92 Bu yzden ir, Emir Sleymann bast
yerden kaldrd tozu tutiyya benzetmekte ve bu tozun tutiy gibi insanlara salk ve

88ChwoIsohn, ayn eser, s.392 vd, 684.

89Bk. bu eserin III. blm, B.b.
% . G lpnarl, G len-i R z erhi, s.71-72; A . G lpnarl, M esn evi erhi, C.I, s .184-186, b.539;
ayrca bk. Ptolem y, Tetrabiblios, s.357-359, 385-389 vd.
91Bk. A . N. Tarlan, a. e., s.211.
92A . Glpnarl, M esnevi erhi, C.II, s. 191. b.1127.

435

ferahlk veren bir il olduunu; ayn zam anda bakmasn bilen (nazar ehli) yani
dnen kimselerin bilgi edinme vastalar olan gzlerine ise srme (ss) olduunu
sylemektedir. Baka bir deyile, onun bir yere gitmesiyle, oradaki insanlarn salk ve
refaha kavutuu, o lkedeki bilginlerin ise ondan evk ve destek aldklar belirtilmek
istenmitir.
165b al
alk- m ek (Kagar) fiilinden yaplm bir isim olduu iin asl alkdr.
Nitekim VMK nshasnda 221b de bu kelime asl ekliyle yazlmtr.
168b meaz
gazalar, savalar, kahramanca iler, yiitlik; Hz. Muhammedin gazalarn anlatan
kitaplar.93 Ancak anlam bakmndan bu kelimenin mzl yiit, kahraman, gazi
olmas gerekirdi. Fakat metinde aka megazl eklinde harekelendii iin, metne
mdahele edilmemitir.
l 73ab
Ne Rustem Rustem-i Destan olursa
Yaraur hkmine ferman olursa
"ster her hangi bir kahraman isterse Destnn olu kahraman Rstem olsun, onun
h k m n e b e n d e o lm a s g e r e k ir ." R s t e m " e h n m e d e g e e n n l r a n
kahram anlarndan birinin addr".94 Babasnn ad Zl olduu hlde, D estn diye
arld iin ona ayn zamanda Rstem-i Destn da denir.95 Burada ilk Rstem ile
R stem in kendisi dile geldii gibi kelime kahram an anlamna da geliyor, yani o
(Emir Sleyman) yle bir Rstem ki ... ve Ne kahraman... (sadece kahraman bir
adam deil, hatta Rstem-i Destn olsa da) anlamlarn tayor.
175ab
Durur begler ninde karusnda
Sleymndur zi af yannda
Anlam ak olan beyitte, Emir Sleyman adndan hareket edilerek, Kuranda ve
T e v r a t ta Hz. M u sa nn dinini retti i ve yayd a n la tla n Hz. S ley m an a
benzetilmektedir. Bylece beyitte Emir Sleyman, Hz. Sleymann adleti, ilmi, insan
ve hayvanlar zerin d ek i k u d ret ve nfuzuna da ship gsterilir. saf ise Hz.
Sleymann veziridir. kinci msrada saf a benzetilen kii, Emir Sleymann veziri
M ehmed Paadr. nk bu beyitten sonra, ir D er medh-i Mehmed Paa adl
blme geer bylece bu beyiti bir gei olarak kullanr.
184ab

93H . A . R . Gibb, Studies on the Civilization o f Islam (B oston 1962), s.111-112.

94Bk. Firdevs, ehnam e, ev. N. Lugal, C.I, s.335
95Bk. a. e., s.344-348

436

Anun tevkci menur- meraalik

Yazlm adna kad ahha zlik
Onun turas (niann, turasn tayan hkmleri) btn lkeye yaylmtr.
Onun adna kad ahha zlik asl gibidir yazlmtr.
tevk^ hkmdarn ve vezirlerin karar, bunun yazl sreti, nian, almet, tura,
hkm, ferman, menur Ayrca icze denilen bir yaz eidine de tevkTc denirdi. Bu
yaz eidi vesikalara ilve olunan der-kenar veya hiyelerin kaydnda kullanlrd.96
m en u r padiah tarafn d an vezirlik, beylerbeylik veya dier bir m ansabn
verilmesinde yazlan fermandr. Kelime mns datlm, yaylm.97 Bu beyitte
menur yaylm anlam nda kullanlmtr; fakat tevk kelimesi dolaysiyle teki
anlamna ferm ana da iaret edilmektedir. Tevk kelimesi ise ikinci msradaki kad
ahha zlik _ deyimiyle yakndan ilgilidir. nk bu deyim, eskiden hiye olarak
ferm an larn veya resm vesikalarn belli yerlerine yazlmak sretiyle, o m etnin
dzeltildiini veya doru olduunu bildirirdi. te byle sahife kenarlarna yazlan bu
tip yazlar tevklc ad verilen yaz eidiyle yazlrd. Bylece ir tevk kelimesiyle onun
btn memlekete yaylm fermanlarnn (tevk) kenarna yine asl gibidiryani onun
hkm ettii ekildedir; d e itirilm em itir ifadesinin yine tevkc yaz eidiyle
yazldna iaret etmektedir. Tevk ayn zamanda hkmdar ve vezirin nian, turas
olduuna gre, beyitte Mehmed Paann adn tayan turasnn karsnda yani adnn
karsnda asl gibidir iareti bulunduu sylenmek istenmitir. Yani onun da,
Sleyman P eygam berin veziri A saf gibi tedbirli, dnceli olduu bylece teyid
ed ilm itir. Bu beyit, ihm - tensip s a n a tn n en gzel rn e k le rin d e n birini
vermektedir.
192ab

Zamiri gzgsi gltl-niimadr

Micesti bend klidis gdur
Onun ruhunun aynas dnyay gstermektedir; Micestyi balam (bitirmi,
kapam) ve klidisi amtr (izah etmitir).
gltl-nm dnyay gsteren kelimesiyle Cam- Cemde telmih yaplmaktadr.
nk Cam- Cemide ayn zamanda Cam- cihan-nma, Cam- gt-nma da derler.
ran n Pidadiyan sllesinden bir hkmdar olan Cemidin bu kadehi, yedi felek
srrna tebihen yedi madenden yaplmtr. Bu kadeh btn dnyadaki yedi iklimi de
kendisinde gstermektedir.98 te Mehmed Paann i aynas bu kadeh gibidir. Yani,
O yerin ve feleklerin btn bilgisine shiptir. kinci msrada, M ehm ed P aanm
Pytolemaiosun El-Mecist adl astronomiye it kitabn okuyup kapad ve klidi
anlayp, izah edecek kadar bilgi shibi olduu sylenerek ilk msradaki dnce
desteklenir. Yani, Mehmed Paa evrenin ve dnyann srrn bilen bir bilgindir. Bu

96Bk. N. Gyn, Tevk, A (1971), 122.cz, s.217-219

97Bk. M . Z. Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terim leri Szl, (stanbul 1971), C.II, 14.fasikl,
s.478-479
98Bk. A. Nihad Tarlan, a. e., s.235.

437

yzden VMK nshasnda cAts hn der-clem gdur eklinde yazlm olan bu

msra, anlam bakm nd an birinci m sra ile uyum adndan nsha fark olarak
alnmtr."
l 93ab
Nazarda mteri talcatda hurld
Keremde Hatem hikmetde Cemid
O k e r e m d e H te m , h ik m e tte C em d , p a r l a k l k ve g z e llik te gne,
deerlendirme ve hkm vermede Mteri (yldz) gibidir.
Y u k a r d a k i b e y itte n a z a r k e lim e sin in " b a k m a , g rm e , g r e r e k lm e,
deerlendirme, hakknda hkm verme anlamlar dolaysiyle Mteri yldznn slm
edebiyat geleneinde Kd-yi felek olarak kabulne iaret edilmitir. Ayrca ir
Cemdin karsna ilgisi dolaysiyle gnei koyarken cmertlii ile mehur H tem in
karnna Mteri yldzn koymutur. Bylece cmertliin, Mteri yldzna it
olduunu zmnen belirtmitir. Gerekden de orta ada ve slm geleneinde Mteri
bir ok zelliinin yan sra cmertliin de semboldr.
Mteri alc, satn alan, Mteri yldz. Yunanllar bu yldza Zeus, Romallar
Jpiter, ranllar Hormuzd adn vermilerdir. Kendisi yldrm, imek tanrsdr. Eski
an Ninurta, Ningursu, kur, Ninhar, Marduk, Adad, Bel gibi eitli adlarla anlan ve
amblemi vahi boa ve mdigut adl aslan bal kartal olan imek, yldrm ve gk
grlts tanrlariyle yakn ilikisi vardr.100
Yamur ve frtna ile olan ilikisi yznden Mteri, hayatn kaynadr; cmertlik
timslidir; tarlalara ve rmaklara ondan bereket gelir. Kendisi en uurlu (sacd-i ekber)
olan yldzdr. Sar ve kahverengiyle kartrlm beyaz renk, yumuaklk, mutedillik
ona ittir. Saraylar, asilzde kkleri, cmiler, klieler, havralar, kitaplar, retmen
evleri, m em leketlerden Bbil, Fars, Horasan, Berberler, Afrikann batsna kadar
uzanan yerler onun hkm altndadr. Btn beyaz ve sar talar, krmz arsenik,
inko, beyaz kurun, pirin, btn mcevherler onundur. Aklllk, sabr, adlet, iyi
hkmet idresi, cmertlik, aslet, dindarlk ve bilgi onun hkm srd sahalardr.
A ra b u lu cu lar, k a d la r, av uk atlar, asilzad eler, krallar, beyaz elbise giyenler,
hristiyanlar, tccarlar onun tesir sahas iindedirler. Dou minyatrlerinde yrk bir
ata binmi, sa elinde knsz bir kl, sol elinde yay ve bir tebih bulunan gzel bir
erk ek veya bir ta h t zerin de oturan ve elinde bir tebih tutan, eitli renklerle
donanm bir elbise giyen gzel bir gen suretinde tasvir edilmitir. Edebiyatta alc,
kad, h k im o larak tasa v v u r edilm i, k en d isin e bu y zden K d-y felek ad
verilmitir.101

" A s t r o n o m i ve m a te m a ti e it e s e r le r iy le slm b ilg in ler in e kaynaklk etm i o la n B atlam yus

(P y to le m a io s 1 0 0-168), klid (E u k lid es, m . .3 0 6 -2 8 3 ) hk. bk. D . Lacy O Leary, slm D n cesi ve
T arihteki yeri (ev. H. Yurdaydn, Y. K utluay), s.74, 76, 91, 109, 136. A yrca bk. P tolem y, T etrabiblos,
(L oeb Classical Library, English tr. by F. E. Robbins, Harvard U niversity Press 1980), Introduction.
100G. and J. Jobes, O uter Space: Myths, N am e M eanings C alendars (N ew York ve Paris 1964), s.83-

91
l01A. G lpnarl, G len -i R z erhi, s.73-74; A. G lpnarl, M esn evi erhi, C.II, s.251-253, b.1549;

438

D ebstnda Iranllann H orm uzdu yani M terisi hakknda u bilgiler vardr

Hormuzd kartal bal, insan eklindedir. Rengi toprak rengindedir. Basnda birtac
vardr. Veya Hormuzd bir ocuk ve bir ejder yzne shiptir. Sag elinde bir sark
vardr. Sol elinde kristal bir ibrik tutm ak tadr. Bu tapnan rahipleri to prak
renklidirler ve sar, beyaz izgili elbiseler giyerler. Gm yzkler takarlar ve akik
tandan mhrler tarlar. Hazrladklar yiyecekler tatldr. limler, kadlar vezirler
yksek rtbeli kimseler, asilzdeler ve ktipler, M teri tapm ann bulunduu
caddede otururlar. Hepsi kendi ilerinin yan sra ilahiyat ile de urarlar.102 Dmk
Sabilerin Mteri tapnan yle anlatr: Bu tapmak keli pirizma eklindedir.
Yeil talarla yaplm, duvarlar yeile boyanmtr. Yeil ipek perdeleri vardr.
Tapnan arkasnda 8 basamakl bir taht vardr. Tahtn stnde Mterinin inko
veya tatan yaplm bir putu vardr. Bu putun hizmetkrlar kesintisiz olarak ona
ibdet ederler. Mterinin eref hnesinde bulunduu bir perembe gn Sabiler yeil
elbiseler giyerler ve ellerinde servi dallar ve servi kozalaklarndan yaplm tebihler
tutarlar. Rivayete gre am cmii bir Mteri tapma idi. Hz. M usa zamannda
Yahudilerin havras olmu, hristiyanhk devrinde kiliseye ve islmiyetin geliinde de
cmiye dnmtr. Bu cmi 4 bin yla yakn tapnak olarak kullanlmtr.103
Tus ise Aciblm ahlkatta M terinin, altndan bir tahtta oturan ihtiyar bir
adam ekline olduunu syler. Banda bir ta vardr. Tahtn altnda bir at, bir kz,
m a n d a ve deve b u lu n m a k ta d r. Tus, hayat, kaza ve k ad er, ilim ve e m n e t
(sorumluluk) ona ittir der.104
194ab
Kamer srcat veli himmetde devrn
cUtarid fitnat u rifcatde Keyvn
Bu beyitte Mehmed Paay ven ir, onun ay gibi hareket ettiini, fakat onun
hayrl ve uurlu ilerinin (emellerinin, arzularnn) btn bir devran (kendi zamann,
btn bir devri, zaman) doldurduunu, onun U trid yldz gibi anlayl ve zeki
olduunu, mevkice Keyvn (Zhal yldz) kadar yksek bir mevkide bulunduunu
anlatmaktadr.
Keyvn, islm astronom isine gre 7. gkte (felekte) bulunan en yukardaki
gezegen yldzdr. Y unanllarn Kronos, R om allarn Saturn, Iranllann Keyvn
dedikleri yldz de yine eski an atmosfer ve hava tanrs Enlil ve daha sonralar onun
yerini alan Ninurta, Ninib ile ilgisi olan bir yldzdr. Kanaatimizce Zhal, Sabilerdeki
ve islm mitolojisindeki ekli gz nne alnrsa, eski an yer alt ve yer yz
stndeki sularn tanrs olan byclk ve hekimlikle de ilikisi bulunan Ea / Enki ile
de ilgilidir. Belki de Zhal, sular tanrs Ea ile atmosfer ve zaman tanrs Enlilin bir

Al-Brn, T h e B ook o f Instruction in the E lem en ts o f the A rt o f A strology (London 1934), s.240-255
102Bk. Chwolsohn, a. e., s.677.
103Chwolsohn, a. e., s.385-387.
104T u s , a. e ., s . 61; M t e r iy e it en iyi b ilg i, AI-BTrnTn in A s t r o n o m iy e it e s e r in d e
bulunm aktadr:bk.T he B o o k o f Instruction in the E lem en ts o f the A rt o f A s trology, s.240-255 vd. Bk.

439

karmdr. Eski ada Zhal yldz, bu tanrnn sembol, bulunduu, tezahr ettii
yer olarak kabul edilmitir. D aha sonralar kendi ocuklarn yiyen zam an tanrs
olarak tasavvur edilmitir.105
Z halin hkim rengi siyahtr. En kutsuz (nahs-i ekber) yldzdr. Eski binalar,
ssz yollar, kuyular, yeralt sular, nehirler, gller, ekilen araziler, eekler ve develer
iin yaplan ahrlar, fil evleri ona aittir. Memleketlerden Hindistan, Zenzibar, Msr,
H a b e is t a n , Y e m e n , A r a b is ta n , N a b t le r i n lk e si o n u n e tk isi a ltn d a d r .
Hayvanlardan kzler, keiler, atlar, koyunlar, kediler, byk siyah ylanlar, akrepler;
aalardan zeytin, bdem, ceviz aalan, susam bitkisi onundur. Yallk, melankoli,
bencillik, gizli bilgisizlik, ktlkler, ters huyluluk, ask suratllk, cimrilik ona it
olduu gibi, srgn, fakirlik, hile ile edinilmi zenginlik, hilekrlk, halk zulmile
ldrme, kt devlet idaresi, hastalklar, lm, yas tutma ve alama da onun hkmiyle
meydana gelir. Bu yzden hrszlar, kt ve ters huylu insanlar, sulular, eitli dinlere
mensup insanlar, zengin toprak shipleri, krallar, bycler, devler, gller, zenciler,
kleler ona mensupturlar. Yahudiler ve siyah elbise giyenler de ona ittir.
Dou m inyatrlerinde ve dier eserlerd e bir kurda binmi ihtiyar bir adam
eklinde tasvir edilmitir. Sa elinde bir adam ba, sol elinde bir insan eli vardr. Bir
dier tasvirde ise doru bir ata binmitir; banda mifer, sol elinde kalkan, sa elinde
bir kl vardr. Dostlar Zhre ve Utrid, dmanlar gnele aydr.106
Dmk!, Sabilerin Zhal tapnan yle anlatr: 6 Kelidir. K ara tatan
yaplmtr. Zhal putu, yal, siyah renkli (hind) bir adamdr. Elinde bir pala tutuyor.
Z h a lin baka tasvirleri de tapnan duv arlarn da bu lunm aktadr. B u n lard an
birisinde elindeki bir halatla kuyudan su ekmektedir. Bir dierinde odun yaran bir
ii, bir bakasnda bir fil zerinde oturan bir hkm dar olarak tasvir edilmitir.
Etrafnda srlar, inekler, boalar yer almtr. Tapnan ortasnda yukardan aaya
doru genileyen d okuz ta n e basam akl k aid en in z e rin d e t a h tta Z h a l putu
bulunmaktadr. Bu put Zhale it maddelerden, kurun ve kara tatan yaplmtr.
M esud, M ek k edeki tapna (K be) Sabilerin Z hal tapm a olarak zikreder.
Rivayete gre Hz. drs insanlarn ilk defa bu tapmaa ha yapmalarn tavsiye etmi.
Sabiler cumartesi gnleri Ziihal tapnana gelirler, siyahlar giyinirler ve ellerinde bol
yaprakl zeytin dallar ve zeytin ekirdeinden yaplm tebihler tutarlar.107
D e b is ta n da ise A h ta r is ta n dan naklen ranllarn Z h a l yldz (Keyvn)
h a k k n d a u bilgiler vardr: Z hal siyah tatan y o n tulm utur. V cd u insan
eklindedir. Ba maymun ba gibidir; domuzunkine benziyen bir kuyruu vardr. Sa
elinde bir elek, sol elinde bir ylan, banda bir ta vardr. Tapma siyah tatandr.
Rhipleri zencidir, habedir veya siyah renkli insanlardr. Bu rhipler mavi renkli
elbiseler giyerler. Parmaklarna demir yzkler takarlar. M emleketinden ayrlm
iftiler, aristokratlar, doktorlar, matematikiler, falclar, bycler Zhal tapnann

A klam a, 447ab
105 Bk. G. ve J.Jobes,O uter Space, s.83-85
106 Al-BTrn, a. e., s. 244-253; A. Glpnarl, GiUcn-i R z erhi, s/7 4 ; A . Glpnarl, Mesnevi erhi,
C.II, 76-78, b.175
107 Chwolson, a.e., s.381-385, 671,675

440

civarnda yerleirler. Ve bu tapnan civarnda matematik, tp, byclk gibi ilimler

retilir. Zhale hizmet edenler, daha sonra Zhalin rhiplerinin aracl ile kirala
takdim edilirler. Bu tapnan rhipleri dim a r a n n en nem li ve en byk
ilelerinden gelirler.108
Bu durumda ir, Zhalin hem en yksek felekte bulunduu, hem de vezirleri,
krallar ve yksek rtbeli kimseleri etkisi altnda bulundurduu iin vezir Mehmed
Paay mevkiinin ykseklii bakmndan Zhal ile mukayese etmektedir. Ayrca Zhal,
zaman sembolize ettii iin ve feleklerde en yava hareket eden yldz olduu iin109
ir, bilhassa devran kelimesini kullanmaktadr. Mehmed Paann hareketleri tasvir
edilirken kam er-srcat demesinin sebebi ise, ayn, seyahat ile, haber tayanlarla,
seyyahlarla, elilerle, seferlerle ilgisi yzndendir.110 Ayrca ay 28 gnde btn 12
burcu da iine alan menzillerini dolatndan Z h a le nazaran ok hzl hareket
etmektedir. Bylece hareketleri ay gibi sratli, fakat gayeleri, yksek emelleri Zhalin
btn bir dnme zamann dolduracak kadar yksek ve byk olan Mehmed Paa, bu
tezat sanatnn aracl ile vlr.
195ab

Hmyun glgesi benzer Hiimya

Braur rifcati hurlde saye
H m ayun (sancann) glgesi Hm a (kuunun) glgesine benzer; o kadar
yksektedir ki gnein zerine glge salar.
hmayun zerinde Hm a kuunun ya da padiahlar tarafndan nian olarak
seilen bir baka kuun resmi bulunan bayran ad H m a ile yun nisbet ekinin
birlem esinden m eydana gelmitir. Osmanl padiahlarn yceltm ek anlam nda
kullanlan bir deyimdir.111
Beyitte hm ayun ile E m ir S leym ann sanca ve dolaysiyle kendisi dile
gelmektedir. Hma kuuna benzetilen hmayun da tpk onun gibi bana glge sald
kimseye devlet, baht, talih getirmektedir. Bu durumda Emir Sleymann bana glge
sald Mehmed Paa da bahtl ve devletli olmutur. Mehmed Paann bu devleti ok
yksek bir devlettir; nk hmayun gneten daha yksek gklerde dalgalanmaktadr.
Bu yzden de gnein zerine hmayunun glgesi dmtr. Bylece hmayunun
bana glge sald Mehmed Paa da dolayl bir yoldan gnee benzetilmi olur. Emir
Sleyman ise gneten daha yksekte bulunmaktadr. Bu anlam okuyucuya ayrca
unu da dndryor: Gne kelimesinin altnda Hz. sa mazmunu bulunmaktadr;
Hz. sa slm edebiyattaki inana gre, arm ha gerildii srada, o radan Tanr

108Chwolsohn, a.e., s.675-676; Tus, a. e., s.60; dou ve batda orta a sonuna kadar sren devrede
Zuhal hk. bilgi iin bk. R. Klibansky, E. Panafsky ve F. Saxl, Saturn and M elancholy, Studies in the H istory
o f Natural Philosophy, R eligion and Art (London 1964), s.121-214.
109T u s , Z h a lin her burcu iki buuk se n e d e , yani 12 burcu 30 se n e d e d ev retti in i s y ler, bk.
Acaiblm ahlkat, s.60.
110Chwolsohn, a.e., s.687-688.
m Bk. M. Z. Pakaln, O sm anl Tarih D eyim leri ve T erim leri Szl 1 (1971), 9. fasikl s.866-867;
Firdevs, ehnam e (ev. N. Lugal), C.I, A lam a, s.429.

441

tarafndan kurtarlarak gkyzne karlmtr. Fakat Hz. sa, felekleri aarken,

zerinde dnyadan getirdii bir toplu ine bulunduu iin 4. kat olan gne gnde
kalm; daha yukar kamamt.112
te bu efsanedeki Hz. sann gne gnde bulunduu dncesine dayanlarak
gnele, Hz. sa temsil edilmitir. imdi bu durumda gne-Hz. sa ilikisi, beyitteki
hmayun yani bayrak ile beraber dnlnce, Emir Sleymann drdnc kat gne
gnde bulunan Hz. sadan stnl, dolaysiyle hristiyan dnyasna glge sald
anlam da beyitte zmnen sakl bulunmaktadr.
236a tulunur (Kr. Aklama 22a )
tu lu n u r ile ikinci m sradaki tolu nur kelim elerinin eski yazda ayn ekilde
yazlmasndan yararlanan ir, cinas sanat yapmaktadr.
238ab
Secadet i devlet yrun olsun
Felek mahdum u hidmet-krn olsun
Mutluluk senin meguliyetin (dima yaadn bir yaant), b ah t da (devlet,
kutluluk) senin (vefal) bir dostun olsun; gkler sana hizmet etsin
Beyitte d sesinin hakim olmas sebebiyle hizm etkar yerine kelime hidmetkar
ekliyle gsterilmitir.
248a gzn aydn auk
gzn aydn ve ferahl (olsun)
Bu Trke deyime Ouz Kaan D estannda deiik bir ekilde fakat hem en
hemen ayn anlamda rastland gibi, XV. yzyln ilk yarsnda aatay edebiyatnda
Yusuf Emirnin Beng ar adl eserinde auk yaruk eklinde de rastlanr113.
253b Yasin Tebrek
Yceltilmi Ysin. Ysin Kurann XXXVI. sresinin addr. Ancak bu beyitte
mecz-i mrsel sanat yaplarak Ysin ile Kurann btn kastedilmektedir. Ayn
zamanda Ysin Hz. Muhammedin addr.114
Tebrek, Kuranda baz yetlerde geer.115
275b Sacdl v Selman
Ebu Abdullah Miierrefddin b. Muslihiddin iraz! (l.1292) tannm bir ran
iridir. Bostan, Glistan adl mesnevilerini ve dier iirlerini iine alan bir klliyat

m A . Glpnarl, M esnevi erhi, C.I, s.201-202, b.653.

113Bk. W. Bang, R. Arat, O uz Kaan D estan, s.33-34; Y usuf Emir, B eng ar, v.330^; eserin tek
nshas iin bk. C h.R ieu, C atalogue o f the Turkish M anuscripts in the British M u esum (L on don 1888),
A dd. 7914, s.291. M etnin neri iin bk. G nl Alpay, Y usuf E m irinin B en g ar A d l M nazaras/*
Trk D ili Aratrmalar Y ll-B elleten 1972 (Ankara 1973), s. 103-126.
114A . Glpnarl, M esnevi erhi, C.II, A lam a, s.321, b.2203.
n 5 K. V II,54; X X III,14; X X V ,10,61; X L,64 vs.

442

vardr. K lliyatnn ve o nd an ayr olarak G listan ve B o s ta n m eitli dnya

ktphanelerinde bol bol yazmalarna rastlanr. Ayrca son zamanlara kadar klliyat
randa bir ok kereler yaynlanmtr.116
Cemalddin Muhammed Selman b. Alddin Muhammed (l. 1376) kasideleriyle
tannm bir ran iridir, Cemid Hurid ve Firaknme adl iki mesnevisi ve bir
klliyat vardr.117
281ab
ular kim gevheri cummna iltr
Meeldir zlreyi Kirmna iltr
nciyi denize ileten kiiler iin kimyonun yetitii Kirmana kimyon tohumunu
iletirler atasz (sylenebilir)
Bu a ta s z n n asl F arsa K irm a n a kimyon, denize k a tre g t rm e k tir
eklindedir, veya Kirmana tere, Basraya hurma gtrmek, Trkede ise tereciye
te re s a tm a k gibi ifadelerle de ayn atasz (rf-i m ecaz) ifade ed ilir.118 Bir
maddenin bol olduu bir yere o maddeden gtrmenin gereksiz bir i olduunu dile
getiren bir ifade ile, ir Emir Sleyman gibi sanattan anlayan bir kiinin huzuruna
eserini gtrmesinin bu ata szne benzediini belirterek tevazuunu ortaya koyar.
F ak at ayn zam and a Em ir Sleyman denize benzetilirken, kendi eseri de inciye
benzetilerek beyitte bir tezad sanat yaplm olur.
297a Sacdl (kr. Aklama 275b ).
299a eng bir musik letinin ad
Ahmed olu krllaha gre eng, genellikle zerdali aacndan yaplr. ana
torba eklindedir. Yekpare aatan yaplm olan anak makbldr. Bu anan iine
iyi ses versin diye dlm sra, tutkalla srlr. engin boynu uzun ve eridir. At
boynuna benzer. engin anann stne yak yaplarak deri yaptrlr. engin
perdesi de zerdali veya ceviz aacndan yaplr. Perde ile eng arasnda ak parmak
mesafe braklr. Perdenin sol tarafndan itibaren engin hareki ve engin zerine drt
yandan smsk balanm nize adl aa 24 veya 25 ksma blnr. Baka bir deyile
harek ka ksma blnrse nize de o kadar ksma blnr. engin 24 kirii vardr. Bu
kiriler trldr: had, zr, mselles. Bylece engin sekiz kirii had (en ince), sekiz
kirii zr (hadden sonra en ince), sekiz kirii de mselles (youn) olur. Eer son bir
bem (en youn) kiri eklenirse onun sekiz ya da dokuz kirii ile birlikte engin kiri

116H akknda bilgi iin bk. A . A te, stanbul K tphanelerinde Farsa M anzum Eserler, I, s.168-169;
R za-zade afak, Tarih-i Edebiyat- ran, s.263-279; E. G. Browne, Literary H istory o f Persia, C.II, s.327537; . Rypka, Iranische Literaturgcschichte, s.241-248.
117H akknda bilgi iin bk. A . A te, a. e., s.279-285; T. Yazc,"Selmn", A (stanbul 1965), 105. cz,
s.458-460; E. G. Brown, a. e., C. Ill, s.260-270; I. Rypka, a. e., s.254-255; R za-zade afak, a. e., s.324-328;
ayrca her iki ir iin bk. D evletah- Sem erkand, Tezkiretuara, hazrlayan: M. A bbas, s.223-232, 286296.
118MevIn, M esnevi, C.I, A lam a, s. 360, b.3195; A. Glpnarl, M esnevi erhi, C.I, s. 348, b. 3207

443

says 33 veya 34e kar.119 Ayrca engin ne kadar uzun olursa o kadar makbul olan
on iki tane at kl her bir harekin her bir deliinden er kere geirilerek balanr. Bu
at klndan yaplm perdeler kirilere balanmtr. Bu kllar gerilirse ses tizleir;
gevetilirse ses pesleir. Bu at kllarna da perde ad verilir120
eng alnrken, sol koltua alnr. Kllar sol elle, perdelerinin ipleri ise sa elle
dzenlenir. Parmakla alnr.121
307a perde
pee, bir yeri dierinden ayrmak veya grnmesine engel olmak iin aslan rt,
paravana, blme, namus, iffet, musik letlerinin kol ksmnda bulunan dolaplardaki
barsaktan yaplm her bir telin ve blmenin ad ki eskiden buna destan ad verilirdi;
her bir notadan kan ses ki eskiden buna name ad verilirdi.122 Bu beyitte perde en
son anlamda kullanlmtr. ou kere makam adlariyle her bir notaya verilen perde
adlar, dou musiksinde ayndr. Mesel hseyn, perde olarak mi sesidir; fakat ayn
zam an d a bir m akam addr. Dou musiksinde bir sekizli iindeki p e rd e says
deiiktir. Baz Edvarda on yedi, bazsnda yirmi olarak gsterilmitir. Fakat bat
musiksinde bir okatav (sekizli) 12 yarm arala blnmtr. Bunlarn hepsi birbirine
eittir. Bu musiknin rnek saz piyanodur. Kaln dodan ince doya kadar bir sekizli
iinde (mi-fa) ve (si-do) ses aralklar aslnda yarmar sestir. Bunu piyanonun siyah
tularnda grmek mmkndr. teki tam seslerin aralarna birer yarm ses eklenince
bir sekizli iinde 12 aralk meydana gelmi olur. Bu yarm sesler, solda bulunan (kaim
tarafta) sesin yarm ses incesi, yani diyezi (# ) olur; sada (ince tarafta) bulunan sesin
ise yarm ses kaln, yani bemol (b) olur. Trk musiksinde ise bir sekizli birbirine eit
olmayan 24 arala blnr. nk trk musiksinde bir tam ses (do-re aras) dokuz
kk paraya blnr. Bunlarn her birine bugn koma denmektedir. Bylece bir
tam sesin 4., 5., 8., ve 9. komasnda birer ses vardr:

119Bk. H zr b. cA b d u =llh, T efh lm :l-m akm t, T op kap H . N o. 1793, vr. 2 2 ada bir en g resm i
yannda bu dahi en g didkleri kadim ii m ucteber szdur ki otu z veterd en cib ret... denm ektedir.
Fakat bu kirilerin otuzbe tane olduu hakknda bk. M. Zeki Pakaln, a. e., I (1971), 4. fasikl, s.347-348.
120 Kr engnm enin m etni, b.591 vd.
121D ah a fazla bilgi iin bk. R. Y ekta, Trk S a zla n 3 , M T M , C.II, say 5, s.235-236; A bdlkadir
M erag, M akid^l-elhn (hazrlayan: T. B in i), s .131; H . U sbeck , T rklerde M u sik letleri, s.36-38;
engin alm hakknda bk. SeydT, Edvar (el-M atlac), Topkap, III A hm et, N o. 3459, vr. 34b .
122Bk. Abdlkadir Merag, a. e., 14-19.

444

(4) komalk aralk : Bakiyye

(5) komalk aralk : Kk mcenneb (mcenneb-i salr)
(8) komalk aralk : Byk mcenneb (mcenneb-i kebir)
(9) komalk aralk : Tam ses (tanin)
Bu sesler kc iseler diyez, inici iseler bemolle gsterilirler. Trk musiksinde bu
adlarn her biri iin diyez ve bemol iaretleri vardr.

adlar

diyezi

komas

Koma

Bakiyye

Kk mcenneb

Byk mcenneb

Tanin

bemol sembol
4

*
$
%

F
B
S
K
T

Bat musiksinde yarm ses olan (mi-fa), (si-do) aralklar, Trk musiksinde drt
komalktr, yani bakiyyedir. Bu durumda tam sesin (tanin) arasndaki sesler gz
nnde alnacak olursa, Trk musiksinde perdeler genel olarak 24 bazan da 25 tane
olur. Fakat Hzr b. Abdullah XV. yzylda yazd Tefhm3l-makmat adl eserinde
15 ve dugh (l) sesinin tzde tekrarlanmasiyle 16 ana perdeden (mmhat- perde) sz
eder. Bu perdeler srasyla unlardr: Yegh (re), airan (mi), rak (fa), rast (sol)
dugh (l), segh (si), argh (do), nev (re), hseyn (mi), eve (fa), gerdniye (sol), tz
dugh (l), tz segh (si), tz argh (do), tz nev (re).123 Oysa Abdlkadir Meragde
bu perdelerin says 17 olarak gsterilmitir.124 Fakat S. Arel Fatih devrinde yazlm
Nekvet-l edvr adl esere dayanarak perdelerin tpk M eragnin syledii gibi on
yedi tane olduunu syler: Bu perdeler notalarn karl olan eski yazyla yle
sralanmlardr: 1. yegh (re), 2. kaba nm hisar (re diyez), 3. kaba dik hisar (byk
mcenneb re diyez), 4. hseyn airan (mi), 5. acem-airan (fa), 6. rak (fa diyez), 7.
gevet (kk mcenneb fa diyez), 8. rast (sol), 9. nm zirgule (sol diyez), 10. dik
zirgule (byk mcenneb sol diyez), 11. dugh (l), 12. krd (l diyez), 13. segah
(byk mcenneb l diyez), 14. puselik (si), 15. argh (do), 16. nm hicaz (do diyez),
17. dik hicaz (byk mcenneb do diyez), 18. nev (re).125 Ancak S. Arel bugn Trk

1- 3H zr b. A bd ullah, a. e., var. 8^; X IX yzylda ve R. Y ek t ya g re perde adlar iin bk. K. U z,

M usik Istlhat, s.54-55.
124Bk. a. e., s.14-19.
125Bu tabloyu kr. A . M erag, M ekid3l-elhn. s .15-16; S. A rel, Fatih devrinde Trk M usiksi,
M M (1953) No. 63-65, s.68-76.

445

musiksindeki perdelerin yirmi drt tane olduunu, yukardaki mcenneblerin byk ve

kk mcennebler olarak gsterilmesiyle yirmi drt perdenin elde edilebileceini
syler ve kk mcenneblerin genel dizi iinde u yerleri igal ettiini belirtir.
1. kaba nm hisarla hseyn airan aras 2. airanla gevet aras, 3. nm zirgule ile
dugh aras, 4. dik zirgule ile krd aras, 5. kiird ile puselik aras, 6. nm hicazla nev
aras. 126 Bylece on yedi perde, nevnn tekrarlanmasiyle on sekiz olur; bu on sekiz
perdeye alt tane Kk mneccebin ilvesi'ile yirmi drt perde elde edilir.127
320a remzi iaret
ima ile (iaretle, ekille) bir eyi gsterme Bu ifadenin remz iaret ima ve
iaret eklinde daha doru okunaca dnldyse de, metne bal kalmak iin,
yukardaki ekil olduu gibi brakld.
338a rahm et
et- fiili metinde dima it- eklinde yazlmtr. Fakat bu beyitte kelimenin ikinci
msradaki rahm et kelimesiyle kafiye olmas gz nne alndndan, kuraln dna
klarak, HE nshasndaki it yerine VMK nshasndaki et ekli kabul edilmitir.
342b

Hamel burcna tahvil itdi hurid

Sanasn tahta gedi ah Cemid
G ne ko burcuna girdi; sanki Cemd tahtna oturdu. Gne ko burcuna
girdii zaman ilkbahar ile birlikte yeni bir yl balar. Bu gn ayn zamanda Allahn
kint yaratt gndr. Yani lem bu gnde yaratlm, yldzlar dnme emrini bu
gnde almlardr. u hlde bu gnde hem yeni bir yln balangc kutlanmakta hem
de lemin ilk yaratl zam anna dnlerek bu ilk yaratl n yaanmaktadr. Bu
anlay Bbilde nisan aynn ilk haftasnda kutlanan Akitu yeni yl festivalleriyle ok
yakndan ilikili grnyor.128 Bu durum, Cemdin de heroik ada bir hkmdara
dnmeden evvel, gne tanrs olduunu dnmemizi mmkn klyor.
Bu yeni yln kutlanmas randa mart aynn 22. gn, ferverdin aynn birinci gn
olup, ranllar tarafndan nevrz yeni gn diye adlandrlr. Efsaneye gre gnein
ko burcuna girdii mart aynn birinci gn ilk defa rann Pidadiyan sllesinden
T ah m resin olu kral Cemd tarafndan kutlanmtr: Buyruk shibi padiah o
tah tn zerinde, havann ortasnda parlayan gne gibi, oturdu. H erkes tahtnn
etrafnda topland. Dnya onun talihindeki parlakla hayran oldu. Cemdin zerine
mcevherler satlar ve bu gne nevrz adn verdiler. 129

126Bk. S. A rel, a. e., a. y.

I27Bugnk yirmi drt perde iin bk. S. A rel, Trk M usiksi Nazariyat D ersleri, M M (1948), N o. 1,
s.25

128 Bk. bu eserin IV. blm

129Firdevs, ehnam e (ev. N. Lugal), C.I, s.42.

446

Nitekim A. N. T arlan da Cemd kelimesinin gnele olan ilikisini u ekilde

aklyor: O gne Nevrz, padiaha da Cemd ismi verilmi. d Pehlev dilinde u
demektir. 130 Bylece asl ad Cem olan hkmdara, ilkbaharn balad ilk gn ve
gnee izafeten Cemd ad verilmitir. Bu yzden bu beyitte gne taht zerinde
mcevherlerle klar saarak oturan Cemide benzetilmitir. Aslnda eski edebiyatta
hkmdarla gne arasnda byle bir ilgi kurma gelenei Cemd ile gne arasndaki
bu balantya balanabilecei gibi eski adaki btn bir Yakndou dnce sistemine
ve mitolojisine de balanabilir.
347ab
ridi yet-i r- rahmet
Ki nefs-i nm andan dutd kuvvet
Rahm et eserlerinin almetleri eriti ve bitki (leminin) ruhu ondan kuvvet ald.
yet-i r- rahmet, burada ilk bahar anlamnda kullanlmtr. nk bu ifade imdi
bak, Allahn rahm et eserlerine: Yer yzn lmnden (kuruduktan) sonra nasl
diriltiyor (yeertiyor)... eklinde ilkbaharn geliini anlatan Kurandaki XXX.srenin
50. yetinden alnmtr. Ayrca yet kelimesiyle hem Kuran da zikredilen yete
iaret edilmekte, hem de kelime anlam olan almet, iaret anlamlan kullanlmakta,
bylece tevriye sanat yaplmaktadr.
362ab
Akar her yerde bir nehr-i sebili
Sanasn b- cennet Selseblli
sebil yol, cadde, yol zerinde yolcular iin su bulundurmak zere yaptrlan bina,
sokaklarda Allah rzas iin su datma, Allah rzas iin datlan su.
Selsebll Zencefil, cennetin bir pnarnn ad.131 Allahn rahmetinin (iyilii, ayn
zam anda yamuru) yer yzne evrildii ilk bahar zam annda yaan bol yamular
sebilden, yani Allah rzas iin datlan sudan rmaklar meydana getiriyor. Bu suyun
bu ekilde Allah rzas iin datlmas ve dolaysiyle Allahla balantl olmasndan
tr ir, onu cennetteki SelsebPe benzetiyor. Ayn zamanda ilkbaharda yamurun
bol olmas ve sebil suyunun da bol bol datlmas birletirilerek izilen tabloda
yeryznn her tarafnda meydana gelen dereler, kk aylar ve rmaklarn bolluu
zellikle belirtiliyor. Sebili ile Selseblli kelimesindeki sel hecesinin atlmasyla geri
kalan ksm arasnda bir cinas sanat yaplyor (cinas- nks).
365ab
Neslm-i ubh-dem canlar balar
Reyhln ruha reyhanlar balar

130A . N. T arlan, eyh D ivan n T etkik, s.236-237; M. Z. P akaln, O sm a n l T arih D ey im le ri ve

Terim leri Szl, 17. fasikl (1972), s.686-688.
131K. LX X V I, 17,18; T. W. H aig, S elseb l, A (1965), 105. cz, s.462-463; A . G lpnarl, M esnevi
erhi, C.I, s.610, b.3572

447

 Sabah vaktinin rzgr canlar balar; ho kokulu otlar (reyhin) ruha ho

rzklar (reyhanlar) balar.
nesTm-i ubh-dem sabah vakti esen rzgr , beyitte saya ve sann lleri
dirilten nefesine132 reyhanlar ise Kuran n LVI.sresinin 89.yetinde getii iin
Kurana arm yaptrmaktadr. Grld gibi, lleri dirilten (canlar balayan)
sann nefesi ile canlar balayan rzgr arasndaki bant aktr. kinci msrada ise
reyhan fesleen, gzel kokulu ot , reyhin reyhanlar anlamndadr. Bylece ir
ikinci msrada iki kere ve her defasnda da oul ekliyle kokulu otu, kincisiyle ise ayn
zam anda yukarda belirtilen u yeti dile getirm ektedir: ferevhun ve reyhnun ve
cennetu n acTm133 Artk onun iin bir rahatlk, ho bir rzk (reyhan) ve nam cenneti
vardr. Bylece ir bir yandan, sabah rzgr (sann nefesi) canlar (maddeyi)
d i r i l t m e k t e d i r ; oysa g z e l k o k u l a r ( r e y h a n l a r ) y a n i K u r a n ise r u h l a r
zenginletirm ektedir, diyor ve reyhn kelimesiyle mecz- m rsel yap arak btn
Kuran da kastediyor. Fakat ikinci msradaki ifadeyle ayn zamanda ruhlara gzel
kokular (reyhin) balam aktadr diyerek beyite biri ak, dieri gizli iki anlam
yklemektedir. te yandan ak anlam, bahar zamannda hem sabah rzgrlarnn
hem de bu rzgrlarn getirdii otlarn gzel kokularnn hayat bahedici kudrete ship
olduklarn belirterek dnyann ilkbaharda yeniden dirildiini dile getiriyor. Ayrca
yetteki ferevhln kelimesiyle beyitteki ruh kelimesi arasndaki yazl benzerlii de
dikkat ekicidir.
368ab
Eteinden abnun miig rTzn
Seher ser-h gelr ftn u hizan
Sabah rzgr eteinden mk kokulan dkerek sabah vakti de kalka sarho
gelmekte.
Seher vaktinde iki fecir vardr. Birisine fecr-i kzib yalanc sabah denir. Bu
yalanc aydnln hemen arkasndan ortala yeni bir karanlk der. Sonra fecr-i sdk
gerek sabah, gerek aydnlk ykselir. te sabahn byle nce dmesi (kaybolmas,
yok olmas) sonra tekrar ykselmesini (ortaya kmas) belirtmek isteyen ir ftn
hizan de kalka kelimesini kullanr; bu hareket de ona sarho bir insan arm
yaptrr. Ancak sabahn bu sarholuu, sabah rzgrnn eteklerinden ykselen misk
kokusundan olmutur. Baka bir deyile belli bir tabiat olaynn sebebi bir baka
sebebe yklenerek hsn-i talil sanat yaplmtr. Ayrca mgn siyah rengi geceye
iaret etemekte ve sabah rzgrnn geceyi eteklerinden silkip att ve aydnlk sabah
getirdii de dile gelmektedir. Bylece ayn zamanda tezat sanat yaplmaktadr.
Ayrca bu beyitte ftn hizan kelimeleri hem sabah rzgrna hem de sabaha it
olmakta, bir anlamda sabah rzgr sabah vakti de kalka geceyi eteinden silkerek
gelmekte dier anlamda ise sabah rzgrnn sat misk kokular ile sabah serho
olmu, de kalka g elm ek te denm ekte ve mg kelimesiyle geceye de arm

132k. v,o

133 K.LV1,89
448

yaplmaktadr. Bylece beyitte mg kelimesiyle ihm- tenasp sanat yaplmakta ve

ikinci msrada sihr-i hell sanat bulunmaktadr.
385ab
Kllar ekmi ol yr- vef-dr
Gln ardnda ssen-i kaf-dr
G ln arkasnda, onu korum ak iin, o vefal sevgili ssen (iei) klcn
ekmitir
Ssen, yapraklan klca benzeyen bir iektir. Bu yzden ir onu gl korumak
iin klcn ekmi vefal bir sevgiliye b en zetm ek ted ir ve tabi olan ssenin bu
d u ru u n u , gl k o ru m ak gibi bir s e b e p le ilgili g s te re re k hsn-i talil sanat
yapmaktadr. Ancak bu beyitte kaf-dr kelimesi ilgi ekicidir, kafa arka, geri, ban
arka taraf, kaf-dr arkasndan giden, tabi olan, arkada anlam larndadr. Bu
anlamlara gre beyitte kaf-dr kelimesinin hem arkada, hem de birisini himaye
eden, birinin arkasnda olan anlamlar ile tevriyeli kullanld grlyor.
405ab tesbTh (bk. Aklama I5ab)
407ab
Zih evvel kamu hrdan hr
ZihT btn kim ol her yirde zhir (bk. Aklama 25ab)
409ab
ridi yet-i r- rahmet
Ki nefs-i nm andan dutd kuvvet (bk. Aklama 347ab)
412ab
Fezas Cennet3l-mevya benzer
Aalar kamu Tbya benzer
Bu bahe Me3v cennetine benzer. Buradaki btn aalar da orada bulunan
Tuba aacna benzer.
Ahmed-i Bcn Drr-i M eknnda cennet hakknda u bilgileri verm ektedir:
Cennet arn altndadr. ie sekiz kat olan cennetin ilk tabakasnn ad Dr-l cell
olup inciden yaplmtr. kincisinin ad Dr-s-selmdr, yakuttandr. ncs
C e n n e t- l m e vadr, yeil z e b e rc e d d e n d ir. D rd n c s D r- l h u ld d u r, sar
m ercandandr. Beincisi Cennet-n-nam olup ak gmdendir. Altncsnn ad
C en n e t- l firdevstir, kzl altndandr. Yedincisi D r-l karandr, miskdendir.
Sekizincisi Cennet-l adndr, hepsinden yksek ve ltiftir, beyaz incidendir. Bir
kapsndan tekine ancak be yz ylda gidilir. Duvarnn bir kerpici altn, bir kerpici
gmtr, svas misktendir. Tuba aac Adndadr. Aacn ba ara demektedir;
budaklan aaya doru sarkarak dier yedi cenneti de kaplamtr. Tuba aacnn bir
yaprann bykl btn dnyay kaplar. Cennetin sekiz rma vardr. En ok
bilinenleri Zencebil (Selsebil), Kfur ve Kevserdir (Tesmm). Bunlar Tuba aacnn
dibinden karlar ve aa cennetlere doru akarlar. Adn cennetine driPl-ahmn ad

449

da verilir.134

Bu bilgileri, ilm-i heyetteki yldzlar hakknda verilen bilgilerle karlatrrsak

hem en arn altndaki sabit yldzlar g olan krs ite yedi seyyarenin hkim olduu
yedi gn, arn altnda yer alan sekiz cennetle ayn olduunu grrz. Eski an
belli bal tanrlarnn hkim olduu gk yznde yldzlarn ve onlarn yrngelerinin
m eydana getirdii felek lerin islm iyetteki cennet kavram nda etkilerini devam
e ttird ik le rin e b u rad a ia ret e tm ed e n eem iyeceiz. Ayrca c e n n e t tasavvuru
S m erden beri Y akndoudaki insanlarn dncelerinde yer alm tr. O rada da
yaradldan nce Sm er cenneti D ilm unda bulunan Tagtug, dem peygamber gibi
tanrlara kar gelerek yasak edilen aadan meyva yemi ve gzden dmtr. Ayrca
bu cennet de drt nehrin akt bir yerde bulunmaktadr. u hlde islmiyette cennet
tasavvurunun geliim i ok karm ak bir sentez iinde olum utur, ve dikkatli bir
aratrm a gerekm ektedir.135
K u ran d a cen n et- l m eva i ie sekiz tab ak ad an olum u cen n etin yedinci
ta b a k a sd r.136 Bu sonuncu yette bu cennetin sid ret lm n teh a snr aac nm
yannda olduu belirtilm ektedir. Yine Kuranda Tuba Sidretlm ntehann dier bir
addr. Rivayete gre Tuba bir aatr ki Tanr onu kudretiyle dikmitir, ruhundan
ruh f rm t r ona; aslacak, taklacak, giyilecek eyler bitirir; d allar cennetin
srunun ardndan grnr...Sflerden, bu aala insann temsl edildiini sleyenler
olm utur.137
Bu durumda anlatlan bahe ve aalar, yedinci kat cennet ile ayn yerde bulunan
Tuba aacna benzetilmilerdir.
416b Kevser
bol, hayr, bereket, eksilmez soy sop, mmet ve Kurann CVIII. sresinin addr.
C ennette Hz. M uham m ede it bir nehir olduu rivayeti de vardr. H adslerde
Kevserin havuz olduu da sylenir.138 Nitekim ir, bu ve onu takip eden beyitte iine
devaml su gelen adrvanl bir havuzu anlatmaktadr.
436b Firdevs
cennet adlarndan biridir. 139
447ab

134ahs ktphanem izdeki yazma nsha, vr. ll^ - 1 2 a; ayrca daha fazla bilgi iin bk. S. ibay,
Cennet, A (C.III, 1945), s .102-104; A. Glpnarl, Mesnevi erhi, C.I, s.601-609, b.3548, C.VI, s.524,
b.3508,3509.
135 Bk. S. Langdon, Sumerian Epic of Paradise, the Flood and Fall of Man (Philadelphia 1915), s. 590. Tevratta ve Bbil mitolojisindeki drt rmak hakknda bk. s. 10-13,16 ve not 1.
136XXXII,19; LIII,14,15
137 Bk. M. Sadettin Evrin, amzn Kuran Bilgisi, II, s.431. Ayrca bk. A. N. Tarlan, a. e., s.217; A.
Glpnarl, Mesnevi erhi, C.I, s.412-413, b.1965; K. XIII,29.
138 A. Glpnarl, Mesnevi erhi, C.I, s.375, b.1909.
139K. X V III,107; kr. bir de yukardaki Aklam a, b.412a^

450

Kara gzl gzel yzl periler

zi Zhre cemli mteriler
Bu beyitte m teri kelimesi M teri yldzna zm nen iaret etm ekle beraber,
kelim enin beyitteki asl anlam alc, satn alandr. Bu beytin anlam yledir: Kara
gzl, gzel yzl p e rile rin kendileri Z h re gibidir, Z h re ye b en zerler; yzleri
(grnmleri) ise satn alc, mteridir. Ancak beyitte irin Z hrenin dostu saylan
M teri yldzna ihm- tensp sanatiyle zmnen iaret ettiini de burada belirtelim.
4 5 4 ab

Yzi glden gledr zlfi mgln

Gneden gklrekdr aydan aydn
Bu beyitte Yunusun slbunu hatrlatan bir ifade bulunm aktadr.140
462ab
Geyik gzler ile aslan dutanlar
M ahabbet oynayuban can utanlar
Ceyln gzne benzeyen gzel gzlerle arslan tutanlar! Ak oyununu oynayarak
can alanlar [yutanlar]
Geyik gzlerle arslan tutm ak ifadesi Ahmed-i D anin iirine onun zamannda her
yerde sylenen, yaygn bir halk m asalndan girm i olm aldr. Z ira istinsah tarihi
R ebiylhr 840 (Ekim 1436) olan B attlnm edeki (A rkeoloji Ktp. No. 1455) bir
hikyede Battal arslan ldren bir prensesle karlar ve daha sonra onunla savar. Bu
gzel kz, hikyede elinde ldrd arslan ban tuttuu hlde sk sk tasvir edilmitir
ve kendisine lr-kut denmektedir.
Bu msran ilhm, Ahmed-i D aye bu halk masalndan gelmi olmaldr.
476ab
Yzi aydan ar kend eker leb
Ol aydan nr alur her dnle kevkeb
Ve 478ab
Birinn kalar gene aya benzer
G alat didm Dmk yaya benzer
beyitleri de yine Yunusun slbunu andran bir dille yazlmlardr.141
484b esrimidr
esr- (K agar) esrt- sarho etm ek nl-nsz yer deitirm esi sonunda esro lm u tu r. B u ra d a hem m e tn e m d a h a le etm em ek h em de y u v arlak szlam a
gelimesini gsterebilmek iin esri- ekli korunmutur.

140 A. Glpnarh, Yunus

14 1 Kr. A. Glpnarh, a.

Emre, Risalat al-Nushiyya ve Dvn, s.197, LXXXVII.

e., s.75, LXX ve yukardaki iir,

451

485a muha
haiyelenmi, kenarna yazlm
K elim e m etin d e m uhai eklinde okunuyor. Ancak anlam bakm ndan bu
kelim enin m uha olmas gerekiyor. nk beyitteki reyhan h at szyle sakal
kasdedilm ekle birlikte reyhan denilen bir yaz eidine de iaret edilmekte ve yz de
bir kitap sahifesine benzetilm ektedir. u hlde bu kitabn kenarlar reyhn hatla
hiyelenmitir" anlam metne uygundur.
49()b kya
Eski A nadolu T rkesi ve a. iin bk. Senglah, Lgat- aatay ve T rk-i
Osm an, TS: sert hain, keskin ; kya g r - , kyk (K agar) yan bakm ak, arkaya
bakm ak, cayma, caymak, irilik, iri olan, szde durm am a. Ayrca kr. Aklama
549b.
4 92ab

zidr Hzr < u > zulmet zlf gTsil

Lebi can emesinden gsterr u
Kendisi Hzr, sa ve perem i karanlktr; duda can em esinden (akan) suyu
gsterir. H zr yeil olan ebed hayatn, doru yolu gstericinin, adletin, yeillik ve
tazeliin sembol olup, islm mitolojisinin kutsal kiilerindendir. Ad K urann pek
ok y e rin d e g e e r (X V III 60-83). A yrca eski Y u n an , Y ah u d i ve h ristiy a n
geleneklerinde de Hzrla aynilii grlen kiilerle karlalr.142
R ivayete gre, H zr ile sk en d er b- hayat ebed hayat suyunu aram aa
kmlar. Karanlklar arasnda sakl olan bu suyu Hzr bulmu; skender bulam adan
geri d n m t r. te yukardaki beyitte k aran lk la r arasn d a yani siyah sa ve
p e r e m le r arasn d a sakl yzdeki dudak da (leb) tedav edici hassasndan tr
emeye benzetilmitir. Fakat bu dudak tedav edici hassasndan tr sadece eme
deil, can emesidir. Byle bir yz ve dudaa ship olan sevgilinin kendisi de hayat
suyunu bulan H zra benzetilm itir. Dudan can em esinden su gsterm esi sz
Hzr ve ebed hayat suyu ile ilgili olduu gibi, eski edebiyatta dudan, dua okuyarak
nefesle hastalar yani klar iyiletirdii, canlandrd inanna da baldr. Bu
yzden de bu inan da tasavvufla ve sann lleri dirilten nefesiyle yakndan ilgilidir
(kr. Aklama 365ab).

509b ham
Bu kelim eyle arab- ham denilen bir eit araba iaret edilm ektedir. F akat ayn
zam anda ir puhte ve ham arasnda bir tezat ve ihm- tensp sanat yapmaktadr.
512^ ierler

i4-B u hususta daha fazla bilgi iin bk. M. Ann Mills, Exploring an Archetype, M evln Gldestesi
(Ankara 1971), s.43-60; bk. bu eserde IV. blm.

452

A nlam bak m n d an bu kelim en in beyitte irr eklinde okunm as dah a doru

grnyor. Ancak m stensih harekeleri itina ile byle koyduu iin olduu gibi
braklmtr.
517^ reyhan balar (bu deyim iin bk. Aklama 365a^).
533ab
Tudan emdrr kim derde emdr
G ren anur ki yebrhu-anemdr.

"D erde iltr diye dudan em dirir; gren onu dem otu sanr". D udak eski
edebiyatta pek ok anlama gelen ve pek ok kavram ifade eden bir kelimedir. Bunlar
arasnda onun, hayat verici vasf da vardr. Dolaysiyle sevgilinin duda ve nefesi tpk
Hz. sann nefesi gibi hastalar iyiletirir (kr. Aklama, 365a^, 492ab). te sevgilinin
duda il olduu iin sevgili, ak derdiyle hasta olan a dudan emdirir. Ayrca
em drr em dirir ve em dr iltr kelimeleri arasnda ir bir cins- nks sanat da
y ap m ak tad r. kinci m sradaki yebrh^-anem dem o tu kelim esi m stensih
tarafndan rhu3-anem eklinde okunmutur. Bu ekilde okuyu beyte hi bir anlam
vermedii iin dzeltilmitir. dem otu diye anlan bu bitki insan eklinde bir bitkidir.
Bu bitki koparld zaman yle feryad edermi ki bu feryad duyan lrm. Onun iin
onu kesecekleri zam an sesinin gelmeyecei kadar uzak bir yer uzunluundaki ipi ona
ve bir keinin kuyruuna balarlar; sonra keiyi ekerlermi. Bu bitki ayn zamanda ak
tlsm yapmakta kullanlrm. u halde beytin anlam yledir:
l olan duda emen kii, eer ondan ayrlrsa dem otunun feryatlar, nasl
duyanlar ldryorsa, o dudaktan ayrlanlar da yle leceklerdir. Fakat : Sevgilinin
duda yebruhussanem gibi ak ilcdr; klar onun dudan onun iin perler.143
543ab
G renler tanlar ol zevk ii semc
Sanasn ay ile gn ictimac
O zevk ve musik meclisini grenler arr; (sen de) grsen ay ile gn bir araya
gelmi sanrsn.
semac yar din mahiyette algl ve arkl ziyafet, raks, ark, name.144
sem ac kelim esinin raks anlam na, ikinci m srada devaml birbirini takip eden,
doup batan ay ve gnein zikredilmesiyle iaret edilmi olur. ir, ictim c bir araya
gelme, toplanma, toplant kelimesinin hem kelime anlam na iaret etm ektedir; hem
de astronomide kullanlan bir deyimi dile getirmektedir. nk astronomi ilminde ay
ve gnein bir araya geliine ictimc denirdi.145
Beyitte ictim ac toplant, toplanm a anlam iyle alndnda ay ve gne mecaz
anlam lariyle gzel insanlara iaret ederler. A stronom ideki anlam iyle itim a0 ile

143 Bk. bu aratrmada III. blm, B.a.4.

144Daha fazla bilgi iin bk. T. Yazc, Sem, A (stanbul,1965), 106.cz, s.464-466.

145Bk. . H. Ertaylan, a. e., Tercme-i Risle-i Sfasi, tpkbasm, s.318.

453

beraber bulunan gne ve ay ise hakik anlam larn muhafaza ederler. Bu durumda
itim 0 beyit e iki anlam iyle, iki ayr m n verm ekte ve bylece tevriye sanat
yaplmaktadr.
549b laya, karaklar (kr. Aklama 490b ).
karakla- (Kagari) yol kesip mal alm ak (TS) yama etm ek karak haram,
hrsz iin bk. Senglah, Lgat- aatay ve Trk-i Osman (Sir G. Clauson neri).
587ab
Bu cevher cinsine n mterisin
Taleb kl bulm iken cevherisin
Bu mcevher cinsine mademki mterisin, (hazr) mcevhercisini bulmuken, onu
iste.
Beyitte ir cevher m cevher ve cevher kuyumcu, mcevherci kelimeleriyle
bir itikak sanat yapm aktadr. Ayn zam anda ikinci msra iki trl okum a imkn
bulunm aktadr: Bunlardan ilki yukarda yaplan eviridir. kincisinde ise mademki
bu cevher cinsine mterisin, cevheri sen bulmuken iste eklinde anlam verilebilir.
nk cevherisin eski yazda cevheri sen eklinde de okunabilir. te bu yzden VMK
nshasnda bu beyit yanl okunarak mterisin yerine mleriysen, cevherisin yerine
cevheri sen yazlmtr.
592a yigirmi drt ebrlim kl
engin yirmi drt kiriine iaret eder (kr. Aklama 299a).
593ab
Aadan saz ipek kllar daklm
D eriden stine yaku yaklm
Aatan ana (sazn gvdesi) var; ona ipek kllar taklm; (anan) stne yak
yaklarak deri (gerilm i) engin aatan anana, yirmi drt ipek klma ve anak
zerine yaptrlan deriye iaret ediliyor (kr. Aklama 299a).
594a at klndan perdesi
engin yirmi drt kiriinin baland on iki tane at klna iaret edilmektedir. Bu
at kllarna engin perdesi denir (kr. Aklama 299a, ayrca perde iin bk. Aklama
307a ).
595ab
Yigirmi drt ucbe alt avaz
On iki perdeden syler kamu rz
eng yirmi drt ube, alt avaz ve on iki makamdan btn srlar syler
ube bran, aa dal, patika yol, kk k abileler. F akat m usikde zel bir
anlam vardr: XIX.yzyldan beri tm ne "makam" denilen kurallarn belli bir
takm na XV. XVI. yzyllarda verilen ad. Saylar kimi edvarda (rnein Krehirli
454

Y usuf ta) drt, kiminde ise (rnein) Sultan II.M ehemmed iin yazlan edvarda yirmi
drt olarak g sterilird i. 146 Musik ile uraan bilginler, tab iatn drt unsuruna
(anasr- erb aa) p aralel olarak ve sazlarn d rt teline g re 147 sesleri drt ksm a
ayrm lardr. Bu ayrma ube denm itir.148 B unlar srasyla yegh, dugh, sigh,
arghdr. H er bir ube edvarlarda deiik olarak bir burca, bir mevsime, bir mizaca
ve anasr- erbaadan birine tekabl eder. Mesel, yegh: Hamel burcuna, atee, scak
ve kuru mizaca, yaz mevsimine; dugh: Seratan burcuna, souk ve neme, suya, gz
mevsimine; sigh: Akreb burcuna, k mevsimine, scak ve rutubete, havaya; argh:
Delv (kova) burcuna, ilk bahara, souk ve kurulua, topraa tekabl etm ektedir.149
Abdlm m inin Kitb- edvrn Trkeye eviren Abdlkadir M eragnin, bu evirisi
olduu sylenilen Leidendeki150 Kitb- edvrda ise bu drt ubenin adlar unlardr:
dugh, sigh, argh, pengh.151 Fakat yine ayn eserde bu drt ubenin gnn yirmi
drt saatm a uyularak yirmi drde karld sylenir.152 M eksid-l elh n da ise
ubelerin yirmi drt tane olduu belirtilir. Bunlarn adlar unlardr: dugh, sigh,
ahrgh, pengh, nevrz- arak, ar, mhur, nevrz- hr, hisar, beyat, nhft,
uzzl, eve, mberka, sab, zavul, hmyun, sfahanek, ruy- rak, beste-nigr, nihvend,
hseyn, hz, m uhayyer.153 Ancak baka bir yerde bu ubelerden beste nigr ve
hseynnin yerini rekib ve neyriz tutm utur.154 Safiyeddin Abdlmm in ise ubeleri
yle sralam tr: eve, beyat, ihrgh, dyek (dugh), pengh, sigh, ruy- rak,
hisar, hmyun, malub, m hur, m berka, muhayyer, nevrz- acem, nevrz- arak,
nevrz- hr, nevrz- sab, neyriz, niabrek, uzzl, zabl, airn, rekip, nhft.155
M ergdeki nihvend, hz ve sfahanekin yerini bu listede nevrz- acem, niabrek
ve malub almtr. ubelerin yapllar anlatlrken, her makamdan tiz ve bem olmak
zere iki ubenin meydana geldii ve on iki m akam dan bylece yirmi drt ubenin
teekkl ettii belirtilir.156 Mesel N ekvet3l-edvrda hicaz m akam ndan uzzl ve
nhft adl iki ubenin meydana geldii sylenir.
F a k a t b u ra d a k i m a k a m la rd a n m eydana gelen u b e le r B e h e t- r-ru h taki
ubelerden farkldrlar. M esel hicaz m akam ndan B ehet-r-ruhta segh ve hisar
ubelerinin meydana geldii sylenir.157 Bu durum da ubeler, bir m akam da beli ve

146Bk. K. Uz, Musiki Istlhat, s.68.

i47bem , zr, msenn, mselles; bu drl lel iin bk. M. Z. Pakaln, Osmanh Tarih D eyim leri ve
Terimleri Szl, C. I (1971) 3.fasikl, s.202; C. II (1971), l.fasikl, s.628-629.
148Bk. Tefhlm^l-makmt, vr. 4b-5a.
149b k. Tefhm3l-makmt, vr.5a.
I50Bk. vr. 6^. Leiden Or. I l7 2 de bulunan bu eserin dili O sm anlca olduu iin, dou Trkesi
( aatayca) yazd bilinen A b d lkad ire it olduu phelidir. Belki O sm anl sahasnda birisi
A bdlkadirin, A bdlm m inin Kitb- edvarndan dou Trkesine evirdii bu eseri Osmanlcaya
evirmitir. Ancak bu durumun byle olup olmad iyice gzden geirilmelidir.
151 Bk. vr.6a.
152Bk. vr. 2a.
153 Bk. s. 70-76.
154 Bk. a. e., s.64
155Bk. Behet-r-ruh , s.91-92, 124-125.
15Bk. Behet-r-ruh, s.124-125.
157ubeler iin bk. S. Arel, Fatih devrinde Trk Musiksi, MM, No. 63-65, s.70-72.

455

d rtl dizilerin iki ayr ekilde, baka trl, dizilmesiyle ya da ikiye blnm esiyle
m eydana gelen melodi kalplardr. Bu beyitte ir, ayn zam anda yirmi drt ube ile
engin yirmi drt teline de iaret etm ektedir (kr. Aklama 299a, 592a).
Alt avaz alt ses, sada Fakat musikde zel bir terim dir.158 Leidendeki Or. 1175
num aral Kitb- edvarda yle denm ektedir: F zikr-i vziha. vze asl altdur ve
ill yidi ylduza muvafk olman yidi eylediler. Ol yidi budur: Evvel gevet, ikinci
nevrz, inci selmek, drdinci ehnaz, beinci may e, altnc gerdaniye yedinci hisar
(bk. vr. 5b ). Abdlkadir Merag de alt avaz sayar: nevrz, selmek, gerdniye, gevet,
ehnz, m y e.159 T efhm -l m ak a m tta ise yedi gezegen yldza p aralel olarak
avazelerin yedi olduu sylenir: gevet, nevrz, selmek, ehnz, hisar, segh-mye,
g erd n iy e (bk. vr. 4 a ). B eh et- r-ruhta da alt avaz bulunm aktadr. A ncak bu
avazlardan m yenin yerini neva alm tr (bk. s. 110). G rlyor ki avaz aslnda alt
olu p , s o n ra d a n yediye y k selm itir. Avaz o larak h isa rn so n ra d a n k atld ,
A b d lm m in in ve A b d lk a d ir in onu u b e o la r a k g s te r m e le r in d e n de
anlalm aktadr.160 Bu alt avazn meydana geli ekline gelince, dou musiksinde yedi
trl mlyim drtl ve on trl mlyim beli dizisi kabul edilmitir. Bu yedi trl
drtl ile, on trl beli eitli ekillerde birletirildiinde doksan bir tane dire
hsl olm utur (dire: bir diziye, mesel yegh ta balayp yine yegha dnen diziye
den ir). Bu d irelerin bazlar mlyim (kulaa ho gelen), bazlar ise m tenfir
(kulaa kt gelen) direlerdir. Bu doksan bir direden en mlyim olan on iki tane
direye m akam ad verilm itir. Bu on iki m akam dan da alt tan e avaze m eydana
getirilmitir.161 Eskilerce makamlar birer ehir ise, avazlar birer vilyettir.162 Behetr-ruhta iki makam karlndaki avazlar yler sralanyor: gerdaniye: rst ve uak,
gevet: nev ve hicz, mye (nev): haek ve rak, nevrz: buselik ve hseyn, selmek:
zengle ve sfahan, ehnz: rehav ve bzrg.163 Bu durumda, avazlar iki makamdaki
seslerin bazlarnn birletirilmesiyle meydana gelmi melodi kalplardr; it olduklar
m akam larn tonuna shiptirler.
te A h m e d -i D a n in yedi av az y e rin e a lt av az k a b u l e tm e s i, o n u n ,
A bdlm m inin ve A bdlkadirin geleneini, eserlerinde devam ettirdiini gsterir.
Ayrca Ahm ed-i Da, oniki m akam ve 24 ube ile 6 saysnn oranm da gz nnde
tutm utur.164
On iki perde: (perde anlam iin bk. Aklama 307a ) Fakat bu beyitte perdenin
anlam deiiktir. Perde szyle ir, genellikle iki eyi dile getirmitir: 1) engin at
k ln d an yaplm on iki perdesi (kr. A klam a 299a, 594a ); 2) O n iki m akam .
B uradaki p erd e szyle m akam kasdedilm ektedir. A slnda M eksid-l elh n da

158 Bk. K. Uz, a. e., s.10

159Bk. Meksid-l elhn, s.65-69.
0Bk. Behel-r-ruh, s.91-92,124-125; Meksid-l elhn, s.70-76.
161Bk. S. Arel, Fatih devrinde Trk Musiksi, MM (1953), No. 63-65, s.70-71; bu makalede S. Arel
avazlarn hangi perdelerden (notalardan) meydana geldiini uzun uzun anlatr.
162Bk. Meksid-l elhn, tlikt, s. 185.
163Bk. erh-i stdahat s. 110
164randa avaza destgh ve makama gt denildii hakknda bk. Maksid-l elhn, tlikt, s.185-186.

456

makam a perde, idd, idd da d en ilm ek ted ir.^ Bu durumda eskiden perde, makam
anlam nda kullanldna gre, bu beyitteki perde kelimesinin bugnk anlamyla bir
ilg isi b u lu n m a m a k ta d r; e s a se n b u g n k a n la m a g re b ey it de b ir a n la m
kazanam am aktadr.166
Dou m usiksinde belli sesler (perdeler) dizisi olan m akam larn on iki olduu
zerinde btn musik eseleri birlem ektedirler. Eskiler bu on iki makamn, gkteki
on iki burca gre meydana getirildiini, bu yzden on iki makamn, on iki bur ve on
iki ay ile ilgisi olduunu sylemektedirler. Dolaysiyle insan kaderinin burlarla ilgili
olduuna inandklarndan, insanlar musik ile tedavi ederlerdi.167 Ancak makamlarn
karladklar burlar, aylar, makam larn sras ve adlar edvarlarda deiik bir ekilde
gsterilm ektedir. M esel M eksid-l elhnda: uak, nev, buselik, rst, hseyn,
hicaz, rehav, zengle, rak, sfahan, zrefkend, bzrg (bk. s. 55); Behet-r-ruhta:
sipahan, zengle, uak, rst, buselik, hseyn, hicz, nev, rak, bzrg, kek, rehav
(bk. s. 91-92); Tefhm-l m akam tta: rst, rak, sfahan, kek, bzrg, zrgle, rehav,
hseyn, hicz, buselik, nev, uak (bk. vr. 3b) eklinde sralanmtr. Bu durum da
zrefkendin yerini son iki eserde kekin aldn gryoruz. Leidendeki Kitb-
E d v rda ise rst (ham el), rak (sevr), sfahan (cevz), zrefkende (seratan), uak
(esed), bzrg (snble), buselik (mizan), hicaz (akreb), zrgle (kavs), hseyn (ced),
nev (delv), rehav (hut).168 Eskiler bu makamlarn kaynan yani meydana getiriliini
Efltuna kadar gtrrler.169
596ab
M akmt ire n seyrn ider ol
Arist cakln hayran ider ol
eng m akam lar iinde dolamaya (bir m akam dan dierine gemeye) balad
vakit Aristoyu hayran eder.
m akam bir dizinin sesleri arasnda yaplan melodik seyir ve hareketin meydana
getirdii karekter; bir melodi kalb.
dizi ve seyr: her hangi bir sesten ister yukarya ister aaya doru hi kopmadan
en az sekiz sesin sralanm asna dizi denir. Bu seslerin aldklar ve kimisinin diyezli
bemoll oluu makam kurallarna baldr. Trk musiksinde dizi altta bir tam beli ve
stte bir tam drtlnn ya da altta tam bir drtl stte tam bir belinin (tam drtl ve
tam belinin) birbirine eklenmesiyle yaplr. H er dizinin seslerine derece ad verilir.
Eer dizi altta bir drtl ile stte bir beliden yaplm ise drdnc derece ek yerine
rastlar. Bu 4. dereceye gl ad verilir. Bu derece, dizinin ilk sesi olan duraktan sonra

165Bk. A. Merg, a. e., s.55,59,67, ayrca bk. a. e., tlikt, makam: s.185-186, d: s.165; ayrca bk.
Behet-r-ruh, erh-i stlahat, s.116
166Perde ile on iki makamn kasdedilmesi hususunda ayrca bk. Seyd, Edvr, Topkap, III.Ahmed,
No. 3459, vr.20b.
167Meksid-l elhn, s.186; Behet-r-ruh, s.29-32
168Bk. var. 4b-5a; Tefhm-l makamttaki deiik sral burlar iin bk. var. 3b.
169Bk. Meksid-l elhn, tlikl, s .186; Behet-r-ruh, s.27; Makamlarn dizilii, notalar hakknda bk.
S. Arel, a. e., s.73-74; yaplar hakknda bk. Aklama 596ab

457

dizinin en nemli sesidir. Bu dizi ile yaplm seslerde seyrin yarsnda, bu ses stnde
ksaca durulur. Yani dizinin hangi yerinden balanrsa balansn durum yledir:
tz durak

gl

Eer dizinin altnda be ses, st tarafnda drt ses varsa, 5.derece gl olur. Bu
dizilerden ilkine uak, kincisine hseyn dizisi rnek olarak verilebilir:
Uak dizisi:
Yerinde uak drtls
re stnde buselik belisi

'i

J o f

f f:

ek yeri (gl)
H seyn dizisi:

mi stnde uak drtls

Yerinde hseyn belisi

r
*

- f

ek yeri (gl)
7.
derecenin ad yeden bir eyi alp bir tarafa evirendir. Bu ses de nameleri
alr sekizinci dereceye gtrr. Yani 7.ci derecenin 8. dereceye gitmek arzusu ekimi
vardr. 8.derecenin ad tiz duraktr.
te makam, imdiye kadar anlatlan bu dizi yapsna dayanr. Bir dizinin sesleri
teorik olarak ayn deerde gsterilir. Ancak makam yaplaca zaman seslerin dizideki
yerleri bir kurala gre kartrlr. Dizinin her sesine zel grevler verilir, gl, yeden
ve durak sesleri yukarda gsterildii gibi makam iinde nemli roller oynarlar. H er
eserin bir makam vardr. Bir eserin bandan sonuna kadar dinlediimiz nam eler
makamn kendisidir. Bir de makamla dima birlikte kullanlan ve engnmede de sk
sk geen seyir gezinti kelimesi vardr. Seyir, musikde bir makam iinde gezinmek
dem ektir. Bir anlam da m akam ile seyir ayn ey dem ektir. Yani m akam kurallarn
topland bir kalp, seyir de bu kalbn canlanm asdr. Bir m akam iinde seyir
yaplaca zam an dizideki sekiz ses ve bu arad a gl, yeden, d u rak gibi sesler
kendilerine den grevi yerine getirirler. Bir eser hangi makam da bestelenmise o
m akam n dizisinin balarnda biraz gezindikten sonra m utlaka o dizinin glsnde
ksa bir an duru yapar; sonra btn dizide kark bir ekilde gezinerek en sonunda
458

durak perdesinde seyir bitirilir. u hlde makam, seyrin her hangi bir yerinde balayp,
giilye gidi, sonra seyir btnnde gezinip duraa giditir. Seyirlerin de kc-inici,
inici-kc seyirler gibi eitleri v ard r.170 G rld gibi, ilk m sradaki seyrn
kelim esi ile ir, ayn zam anda bir musik terim i olan ve m akam lar iinde yaplan
seyir kelimesine de iaret etmektedir.
599b tanlf-i cAbd3l-m3nin Abdlmminin tasnifi
cA bd3l-m3min: afiyu^-dln cA bdu3l-m:)min b. Yusuf b. Fahir el-Urmavl elBaddl (. 1294). Musik nazariyesi ile uraan ve bu konuda eserler yazm olan bir
musik bilginidir. Son Abbas halifesi el-M utacsm (l. 1258/ H.656) ve daha sonra
1258de Badad alan Hleg (1256-1265)nn hizmetinde bulunmutur. U t almakla
da n kazanmtr. RisletiP-erefyye, K itb3]-edvr, F i c lm Pl-carz vel-kavf
vel-bedl0 adl eserleri vardr.171
tasnif takm takm ayrmak, ayrlmak, yapmak, yaplm ak . M usikde zel bir
terim dir, nevbe, savt, bast, ned, nak ve am el gibi belli ekillerle musik eserleri
meydana getirmee tasnif ad verilir.172
Meksid-l elhnda tasnif eitleri yle sralanr:173
1. nevbe (veya nevbet)
D rt ktadr, a. kavi (Arapa iir), b. gazel (Farsa iir), c. terane (rb vezninde), d.
fr-dat veya bz-get (kavle benzer). Bir beinci kta eklenebilir; bu beinci kta
mstezad eklinde olup A. Merag tarafndan eklenmitir.
2. bast
Bir kta Arapa iirdir, tarka, savt, teyiadan ibarettir.
3. kll-l durb
tarika ve teyiadan ibarettir.
4. kll-l negam
ki trldr: a. oniki perde alt avaz ve 24 ube bir tasnifte toplanr; b. bir ktada 17
trl negam at yani perde vardr.
5. ned-i Arap ve ned-i Acem
ki beyti musik leti eliinde, iki beyti ise musik leti olmadan okunan Arapa veya
Farsa bir nazmdr.
6. savt
miyanhane ve teyia yoktur. Bir gazel okunur.
7. prev nde giden, bugn perev eklinde telffuz edilmektedir.
iirsizdir (bk. Aklama 617ab).
8. zahme
Bazan iirle sylenir; bir hanelik perev gibidir.

170 Bu bilgi, stanbul B eled iy esi K onservetuar, M usik N azariyat D ersleri retm eni efik
Grmeriin ders notlarndan elde edilmitir.
171Daha fazla bilgi iin bk. H. G. Farmer Safiy-ed-Dn, A (1964), 100.cz s.63; Meksid-l elhn,
tlikt, s.158-163.
172 amel dndaki ekiller iin bk. Aklama 602a, 603ab, 6173*3
173Bk. Meksid-l elhn, s. 103, 104

459

9. amel
nevbe kad ar nem li bir tasnif eklidir. D aha ok hafif ve abuk giden usllerde
sylenir (m uham m es, remel, hezec gibi). D rt ksmdan ibarettir. H er ksmda bir
veya iki tan e Farsa beyit sylenir. Am elin blm leri yledir: 1. tarka giri, 2.
cedvel, 3. savtl-vasat (miyanhane), 4. ide, 5. teyia (bz-get). Savt baka bir tasnife
de ittir. F akat m iyanhane savta benzedii iin bu ad alr. M iyanhane bugn de
kullanlr. M akam deiiklii yaplan blmlerdir.
B t n bu tasn iflerd en an laldna gre, bir tasn if eklinde ta rk a giri,
m iyanhane o rta beyit ve teyia (bz-get) dnm ksm ad verilen blm ler
nem li bir yer tutar. Bunlarn bazan da bir ksm bir ekilde bulunabilir. Bazan da
savt eklinde olduu gibi sadece bir gazel sylenebilir. Baz ekillerde ise prevde
olduu gibi gfte hi bulunmaz. H er tasnif ayrca belli usllerle yaplr.174
600b cAbdl-kadir
cAbdl-kadir b. Gaybi al-hfz al-Meri (l. 1435)
M usik nazariyt zerine eserler yazm bir m usikinasdr. 1393 ylna kadar
C elirlerden Ahm ed Celir (1382-14l0)nin hnendesi olmutur. 1399da Tebrizde
Tim urun oullarndan M irnahn nedimleri arasnda yer alm, Tim urun lmnden
so n ra H alil S ultan (1405-1409) ve ahruh (1409-1447) saraylarnda byk itibar
grm tr. E serleri: CmTc0l-elhn, M akid3l-elhn, Kenzl-elhn, erhle d v rdr. Ayrca Safiyeddin A bdlm m inin F arsa K itbl-edvr adl eserini
Trkeye evirmitir.175
602a kavi gazel.
kavi sz, lkrd; gazel slm edebiyatlarnda bir nazm ekli; Trk musiksinde ses
ile yaplan taksim ; ses taksim lerinde gfte hem en dim a gazel eklindeki iirden
seilir. 176 Tasniflerden birinin ad nevbe-i m retteptir. Bu tr nevbe drt ktadan
yaplrd. Bu ktalarn ilki kavi ad verilen Arapa bir iirdir. kincisi Farsa bir iirdir.
Bu ksma gazel ad da verilir. iincs terne ad verilen ruba vezninde yazlm bir
iirdir. D rdncs fr-dat adn tar; kavle benzer. Fakat M erag bu nevbeye bir
beinci k ta eklem itir. Bu m stezad eklinde F arsa alt beyitlik bir iirdir. Bu
blm lerden gazel ve fr-dat mutlaka bir nevbe de bulunmaldr. Nevbe devr-i sakl-i
evvel, devr-i sakl-i sni ya da sakl-i remel lleri (usulleri) ile yaplrd Merag devr-i
Trk-i asi ve devr-i fhte ile de nevbe yapm tr.177 Bu beyitte kasdedilen gazel ve
kavlin bir musik eliinde sylenen Farsa ve Arapa iirler olduu anlalyor.178

174Bk. Meksid-l elhn, s.101-106, tlikt, s.198; zemyim, s.146-148.

175 Bk. Aklama 595b. Bu hususta daha fazla bilgi iin bk. H. G. Farmer, Abdlkadir, A (1960),
C.I, s.83,85; Meksid-l elhn, mukaddime s.17-39
176Bk. Y. ztuna, Trk Musiki Ansiklopedisi I, s.227; M. Z. Pakaln, a. e., C. I (1971), s.653-654.
177Bk. Meksid-l elhn, s.196-198
178Ayrca nevbe-i mrettep iin bk. Seyd, Edvr (el-Matlac, var. 32a)

460

603ab
Neid ii avt u terklb terane
Basit ire nev-y ckne

Net, savt, terne ve bast ekillerinde tertiplerle kane arklar (syler).

neld sesin ykselmesi, tilvetle okunan lhi. Musikde bir terimdir. lk iki beyti
gazel gibi mziksiz, dier iki beyti de musik ile birlikte okunan bir kompozisyondur.
Bu beyitlerin, A rapa ya da Farsa olm asna gre ned-i Arap, ned-i Acem adiyle
anlrlar, ekseriya devr-i remelle yaplrlar.179
avt avaz, herhangi bir henk, ses ile sylenen bir melodi, uzun ve ses ile sylenen
bir iir; m esel sekiz beyitlik gazel gibi mstakil bir ekildir. Byle bir iir bittikten
so n ra, m usik le tleriy le alm an n a k a ra t ksm bulunm az; bir m sra veya beyit
tam am landktan sonra ayn anda hem iir, hem m elodi, hem usul b erab er biter ve
bylece beyit ya da m sralar arasn d a onlar b irb irin e balayan b ir n a k a ra t da
bulunmaz. Ayrca amel ad verilen bir tasnif eklinin nc msrama savt ad verilir;
bir veya iki beyitten ibarettir; ndiren amelin drdnc ksmna da savt denir; bir de
amel dnda dier tasniflerdeki nc ksma savt denir; bu nc ksmn dier adlar
miyanhne, beytlvasattr.180
terklb birletirm e, bir ka eyi bir araya getirm e musikde ise bir ka makam
veya ubeden meydana getirilen bir makam. Bylece m akam larn tretim i sonsuza
kadar gider. Leidendeki Kitb- edvrda krk sekiz tane olduu sylenir. Behet-rruhta da terkib says krk sekizdir. Ancak buradaki terkiplerin ubelerden meydana
geldii grlm ektedir. Seydnin E dvrm da 48 tane terkip bulunm aktadr. F akat
Leidendeki Edvrda 366 terkip ya da sonsuz terkip yaplabilecei sylenir.181
terne name, henk, melodi; bir iiri makam ile okuma.182 Ayrca nevbelerin
nc ksmna verilen addr. Bu ksm rba vezninde yazlm Farsa bir iirdir (kr.
Aklama, 599ab ve 602a).
basit bir musik terimi; bir tasnif ad
Basit, A rapa yazlm bir iirdir. Musik eliinde okunur. ksm dan ibarettir:
tarka, savt ve teiya (bz-geten).183
nev ark, name, avaz; levzm, servet, nasip, re perdesi, bir m akam n ad.184
Bu beyitte ark anlam nda kullanlm akta; fakat nev m akam ve re p erdesi de
hatrlatlmak istenmektedir. Beyitte musik ile ilgili kelimelerin yan yana getirilmesiyle
ve nev kelimesinin baka anlamda kullanlmasiyle tensp sanat yaplmtr.
604ab

i darb u ar drb u zlr bemde

179Bk. Meksid-l elhn, s.105; Aklama 599^.

180Meksid-l elhn, s.106, ameldeki savt iin bk. s.105, basitteki savt iin bk. 103, savtn kendisi iin
bk. s.147-148; ayrca bk. Aklama 599^
181Bk. Leidendeki Edvar var.6*3; Behcet-r-ruh, s.129-130; Seyd, var. 32a
182Bk. M. Z. Pakaln, a. e., C. III (1972), 22. fasikl, s.458
i83Bk. Meksid-l elhn, s. 103; ayrca kr. Aklama, 599a^
184Perde ve makam iin bk. Aklama 307a, 595a^

461

cArab tasnifi nev-rz- Cacemde

Tizde ve pete vuru, drt vuru ile nevrz- Acem (ubesinde) Arap tasnifi (ile
bir iir syler).
ir A rap tasnifi ile m uhtem elen netd-i A rabi kasdetm ektedir (kr. Aklama,
589ab ve 603ab).
nev-rz- Cacem bir ubenin ad1(bk. Aklama, 595ab).
darb vuru Musikde uslle yakndan ilgisi vardr.
usl bir musik parasnn bandan sonuna kadar geen zaman iinde muntazam
olarak tekrarlanan belli say gruplarndan yaplm ksmlara usl denir. Veyahut da
bir say gurubunun eserin devamnca muntazam olarak tekrarlanm asna denir. Usln
iinde tek rar edilen say gurubu onun ka zamanl olduunu gsterir. nem li olan
dier bir ey de her zaman iin alnacak kymetledir. Bu iki ey belli olursa usl aka
belirm i olur. H er bir zam an iin alnacak kymete zaman birimi yani zam an vhid-i
kysisi denir. te usl bu iki hususu belirterek s ste konmu iki say ile eserin ba
tarafn a an ah tard an sonra yazlarak gsterilebilir. ( ^ 8 ) gibi. B unlardan alttaki
zaman, stteki ise notann ne kadar tekrarlanacan gsterir. Mesel bu on sekizliktir;
yani bir usul iersinde on tane sekizlik tutarnda nota bulunacak demektir. Baka bir
deyimle bir eserde on says gurup hlinde dima tekrar edilecek ve her say iin de bir
sekizlik okunacak demektir.
Bir zamanl usl olamaz. nk tekrar edilecek bir gurup yoktur. Onun iin en az
iki zam anl usl vardr. Birincisinde usl balar kincisinde biter. A rkadan gelen
birden sonraki usl balar ve bylece devam eder. D im a usl banda en kuvvetli
vuru gelir. kinci vuru ise hafif olur. Bu hafiften sonran tekrar gelen kuvvetli zaman
ikinci usln ba olur. Bataki kuvvetli ile sondaki zayf vuru (zam an) arasnda
derece derece farkl bir ka zaman daha bulunabilir. Bunlar iin yar kuvvetli diye bir
ad kabul edilebilir. ki ve zamanl usller basit, drt ve daha fazla zamanl usller
ise birleik usllerdir. te st ste konmu iki saydan alttakinin, zaman birimi olduu
grlr. Ancak bu vsta ile bir eserin bir zaman iin alnacak kymeti bilinse bile bu
kym etin uzunluunu kesin olarak tayin etm ek kolay deildir. Bu yzden eskiler
m ertebe bulmulardr: yrk, orta, ar. H er m ertebe yle adlandrlmtr: hafif-i
evvel, hafif-i san, sakl. Hafif-i evvel yle tayin edilmitir: Skin bir syleyile ten
denirse ve bu bir tutulursa, bu gidi hafif-i e w e ldir. Eger bir zam an iin iki te n
denilirse, bu m ertebe hafif-i sn olur. Drt ten denirse sakl olur.185
te usldeki bir zaman biriminin balnda olan bir says bir vuru olur. Fakat
beyitteki r-darb ve si-darb drt vuru, vuru zam an birim lerini deil fakat
bunlarn belli bir terkibinden meydana gelen usl adlarna iaret etm ektedir. Bu iki
usl, hafif ad verilen vurutan meydana gelen ekillerdir.186 Ayrca Y. ztuna, rdarbn sakl ad verilen usl olduunu bildirm ektedir.187 Ancak edvrlarda sakl ad

185Trk musiksindeki zaman, vuru ve usl hakkndaki bilgiler . Grmeriin stanbul Belediyesi
Konservatuvarndaki 1965-66 ylnn Trk Musiksi Nazariyt Derslerine it notlardan alnmtr.
186Bk. Seyd, Edvar, var.28a; Leidendeki Edvar, var,15a.
187Bk. Trk Musikisi Ansiklopedisi, C.I, s.138.

462

v e rile n v u ru ta n r-d a rb - b u h a r ad v e rile n b ir u s l n m e y d a n a geldii

bildirilm ektedir.188
zr udun drdnc kiriinin ad
bem udun ilk kiriinin ad
U dun be teli vardr. Bu tellerd en ilkine bem denir; btn kirilerd en kalndr.
kincisine m selles ad verilir; m selles dier kiriten kaln, bem den incedir.
nc kiriin ad msem m dr; btn kirilerden incedir. D rdncs zrdir; zr
msem m dan kaln, msellesten incedir. Beinci kiri ise had adn tar, zrden ince,
msemmdan kalndr. Fakat bu adlar sadece uda it olmayp dier sazlarn telleri iin
de kullanlr.189 Ayn zam anda bir sesin bir oktav yukarsndaki eitine tiz (zr) bir
oktav aasndakine pes (bem ) ad verilir. Bu beyitte zr ve bem kelim eleri ilk
anlamlaryle, yani bir musik letindeki tel eitlerinin adlar olarak kullanlmtr.
605ab
D-gh u bem si-gh u r-gh
Nihvend hseyn pen-gah
d-gah bir perde (l) ve bir ube ad
si-gh bir perde (si), bir ube ad
r-gh bir perde (do) ve bir ube ad
Bu ube, ayrca Seydnin Edvarnda (eI-Matlac) da ube ad olarak geer190
pen-gh bir ube addr. Fakat Tefhm-l m akm tda makam ad (vr. l l a); Seydnin
Edvrnda terkip addr (vr. 13a).191
nihvend bir makam ad Fakat Meksid-l elhnda ayn zam anda bir ube addr.
Seyd, Edvr (el-M atlac), vr.l5bde bir terkib addr.192
606ab
Hicz u mye v nev-rz u kek
Rekb zvl cuzzl u selmek
mye bir avaz ad .
nev-rz yeni gn, ilk baharn balad M art aynn yirmi ikinci gn, bir avaz ad
selmek bir avaz ad
rekib bir ube ad
zvul bir ube ad, ayn zamanda randa bir ehir ad.
cuzzl bir ube ad
hicz bir perde ve makam ad, ayn zamanda bir ehir ad

188Bk. Seyd, Edvr, a. y.; Leidendeki Edvr, a. y.

189Bk. R. Yekta, Trk Sazlan, MTM, C.II, say 5, s.138; M. Z. Pakaln, a. e., C. I (1971), 3.fasikl,
s.202.

190Kr. Aklama 307a, 595a^; Tefhm-l makmt, vr. 10^; el-Matlac, vr. 11^
91Kr. Aklama 595a. Ayrca makam olduklar hakknda bk. K. Uz, Musiki Istlahat, s.15,20,54,61;
Y. ztuna, Trk Musikisi Ansiklopedisi, C.I, s. 138, 174.
192Kt. Aklama 595s *3. Leidendeki Edvrda ve Tefhm-l makmtta da bir perde ve makam
ad olan hseyn de terkip olarak geer (bk. vr.ll^1,12^-13a ve kr. Aklama 307a, 595a^).

463

kek bir makam ad (kr. Aklama 307a, 595a^).

607^ usul (bk. Aklama 604ab).
608a rast
doru, sa (taraf), bir perde ve bir m akam ad (bk. Aklama 307a, 595a^). Bu
beyitte iki anlam da kasdedilmi ve tevriye 'sanat yaplmtr.
609a
G ehl tercic gehl ecr-i mevzun
G ehl beyt-i dier bin drr-i meknn
terci0 geri dndrme, geri evirme, tekrar etm e
Musikde zel bir terimdir. Bir telli sazn tellerinden birine bir ya da daha fazla bir
vuru vurulursa dierine de ayn veya deiik sayda bir vuru vurulur. Bu sazn
tellerinden ilkine Merag syir dierine rci adn verir. Bu vurular yek-yek (bir-bir)
du-du (iki-iki), se-se (-), ihar-ihar (drt-drt), veya bir syir denen tele, iki
rciye; bir syire rciye, iki syire rciye vurulur; te bu harekete terc ad
verilir. Eer bir vuru yaplyorsa adna terc-i mfred, iki vuru yaplyorsa terc-i
mzevvicat denir. Bu terciler (terclt) on iki eittir.193
Beyitte terc eklinde vurularla engin alnd belirtilmekte; fakat ayn zam anda
terc kelim esiyle tercl-i bend ad verilen bir nazm ekliyle yazlm iire de iaret
e d ilm e k te d ir. nk b e y itte er, beyt gibi nazm e k ille rin e it k elim eler
gemektedir. Bylece ir bu nazm ekilleriyle yazlm iirin bir musik leti eliinde
okunduunu belirtm ekte; fakat ayn zam and sazn alm tarzna da iaret ederek
ihm- tensp sanat yapmaktadr. Bu beytin ikinci msra mstensih tarafndan yanl
okunmutur, dorusu udur: Ki her beyti deer bin drr-i meknn eklinde olmaldr
(bk. Aklama 717b).
610ab
M berka0 yz dutar eh-nz iinde
Nhfte perdesi var saz iinde
ehnaz (avaz) iinde (tonunda) m berka perdesine ynelir (veya: o eh nzile
yzn gizlemektedir); saz iersinde gizli perdesi vardr.
m b erk a0 peeli, yz rtl, bir ubenin ve bir perdenin ad (bk. Aklama
595ab).
F akat Seydnin E d v rnda (el-M atlac) ve L eidendeki E dvrda terkip
anlam ndadr (bk. vr. 14^; 12a).
eh-nz bir avaz ad (bk. Aklama 595a'3).
nhfte gizlenmi fakat burada nhft adl ubeye de iaret edilm ektedir (bk.
Aklam a 595ab). nhft Seydnin Edvrnda ve Leidendeki Edvrda ve Tefhm-l
m akam tta terkip olarak gemektedir (bk. vr. 12a ; 14a; 16^).
Bylece ir m berka0 kelim esinin musikdeki anlam n kastetm ektedir. nk

193Bk, Meksid-l elhn. s.107-110, tlikt, s.199.

464

eh n az m ak am n n seyrinde m b e rk a c p erd esin d e de d o lalr.194 Bu durum da

m berkac bir perdenin (nota) addr. Ayrca ir, m berkacnn kelime mnsna da yer
vermektedir. Bu durum birinci msra iki trl anlamay mmkn klmakta ve musik
ile ilikili olm ayan anlam da okuyucunun zihninde bir arm yapm aktadr. Bu
durum da ehnaz kelimesi de eh nz iinde eklinde okunarak, ihm- tensp sanat
yaplm aktadr. u halde birinci msra eng, ehnz makamnda alarken m berkac
perdesinde dolar anlamn tam aktadr. Ama ihm- tensp sanat yoluyla ehin
nz ile yzn sakladna da iaret edilmektedir. kinci m srada ise nMifte gizli
anlam m srada kastedilm ekte, fakat ayn zam anda nhftenin bu gizli anlam da
b irin c i m sra d a k i m b e rk a c k e lim e sin e k in a y e d ir ve m b e rk a c p e rd e sin i
kastetmektedir. Bylece nhfte kelimesinin musikdeki makam veya ube anlamna
da arm yaplm aktadr. Bu durum da irin m b erk ac ve nhfte ile ihm -
tensp sanat yaptn syliyebiliriz.
611ab
Ne yz kim name-i cuk ider ol
iden takatim tk ider ol
Ne zam an uak m akam na (veya k larn ark sn a ) yz etse (b ala sa );
iitenlerin takatini keser.
cuk aklar, bir m akam n ad (bk. Aklam a 595a b ). ir, beyitte uak
kelim esinin iki anlam n da kullanarak tevriye sanat yapm aktadr. Ayrca ikinci
msrada takat ve tak kelimeleriyle cinas- nks sanat yapmaktadr.
612ab
Kaan kim zir-kede bem dutar ol
M ahabbet ehlini hurrem dutar ol
Zr-ke m akam nda (terkibinde) terennm etm ee balad zaman, sevenlerin
gnln ferahlandrr.
zr-ke bir terkip ad.195
bem dut- m rldanm ak. Fakat ir ayn zam anda bem kelimesiyle sazn bem
teline ve perdelerin youn (kaln) seslerine zlr kelimesiyle de engin ince teline ve tz
seslere de iaret etm ektedir (bk. Aklama 604ab). Bylece beyitte bem kelimesinin
ikinci anlamna (kaln tel) arm yaplarak ihm- tensp sanat yaplmaktadr.
613ab
Anun beste-nigrndan nigrln
Uurlar remz ile nak u nigrn
Gzel, onun bestenigr makamndan (terkip veya ube) gizlice nakn ve ssn
alar (bylece kendini gzelletirir).

194Bk. Behcel-r-ruh, s. 117

195Bk. Seyd, Edvr, vr.r/b de zr-kede adyla; Leidendeki Edvr, v r .ll^ de yine zr-kede adyla;
Behet-r-ruh, s.122, 130da zr-ke caTrn ve zr-ke hvern adlaryla geer.

465

beste-nigr bir ube ya da terkip ad (bk. Aklama 595a^). Fakat Merag dahi
bir baka yerde onu rekb diye gsterdiine gre, daha ziyade bir terkip olmaldr.196
nignn tasvir gibi gzel sevgili, dilber,
nigar sevgili, gzel, bir terkip ad.197
nak ss, resim, bir melodinin gazelin sonuna kadar devam eden blmleri. Bu
blm ler, ayr ve deiik olabilir. M esel gazelin birinci msran bir blm, ikinci
m sran da dier bir blm tekil ederek, iki nak m eydana getirilebilir. Fakat
m usikde baka bir anlam daha vardr: nak bir ktadan ib aret arkdr. H er iki
m sran bir terennm izler. Ylmaz ztunanm verdii bilgiye gre, beste ve semi
kalplarnn husus bir ekline verilen isimdir. Beste ve semi 4 hne deil de 2 hne
olu rsa N ak B este ve Nak S em ai adm alr. S em ilerin ou naktr. Bu
durum da gftenin drt msrann ilk ikisi bestelendikten sonra terennm gelir. nc
m sra meyan olur, fakat tek rar 4. m sraa geilerek tekrar terennm ksm na gelinir.
Bylece bu parada iki terennm ve iki hne bulunur. Bu durum da eserin ok ksa
olmamas iin terennm ksm uzatlr, para uzun uzun sslenir; bundan dolay nak
denmitir.198
Bylece nak, beytlvasat ve teyia ksmlar bulunmayan amelin tarka ve cedvel
ksm larna benzer. Nakta eer bir gazel sylenirse, o zaman gazelin btn beyitleri
ayn kurala gre batan sona kadar sylenir. Bir melodi bir veya iki msra kaplar ve bu
melodi btn gazel beyitleri boyunca tekrar eder. Hezec, remel gibi usllerle sylenir
(bk. Aklama 599^).
Bylece beyitte ir, nak ile hem ss hem belli bir kompozisyon eklini, nigr ile
hem ss, gzellik anlam larn hem bir terkibi dile getirmi olur. Yani gzel (nigrn)
gzelliini (nak ve nigrn) dahi engin ald beste-nigr terkibinden gizlice
almakla elde edebilir, denilirken ayn zamanda beste-nigr kelimesinin nigr ve beste
kelim elerin d en yapld belirtilm ekte, nigr kelim esi b este-n ig r kelim esinden
alnarak yeni bir terkip olan nigr meydana getirilmektedir, beste ise bir kompozisyon
ekli olan naka tekabl eder. nk beste bir iirin musik eklinde sylenmesidir ve
nak, bestenin huss bir eklidir. Bugnk ekliyle beste yukarda anlatlan naka ok
b e n z e m e k te d ir. efik G rm eri besteyi yle ta rif etm e k te d ir: B este, Trk
musiksinin krdan sonra szl, dinle ilgisi olmayan en byk formasdr. Bestelerde
szler kesin olarak d rt m sradr. A rapa m urab b a d rtl , d rtlem e, d rtg en
karldr. Bu yzden edebiyatta drt msral iirlere genel olarak m urabba denir, bu
sebeble bestelerim ize m urabba beste veya filn bestekrn u makamda m urabba da
derler. Bestelerde terennm diye ayr bir blk daha vardr. Bu musikmizde beste,
kr ve sema gibi byk form alara eklenen bir bln addr. Terennm szleri ir
tarafn d an deil, besteci tarafndan sylenir. Besteci bunlar istedii gibi hazrlar.
Terennm szleri iki trldr: 1. Anlaml terennmler. Bunlar, ka kemnm, tende

196 Bk. Aklama 595a^; terkip olduu hakknda bk. Seyd, Edvar, vr. 12a; Leidendeki Edvr, vr. 11^;
Tefhm-l makmat. vr. l l a-l]b ; Behcet-r-ruh, s. 112-129.
197Bk. Seyd, Edvr, vr,12ada nigrinek ya da nigr adyla; Leidendeki Edvr, vr.l2a
198Bk. Y. ztuna, Trk Musikisi Ansiklopedisi (stanbul 1974), C.II, s. 62-63; K. Uz, Musiki Istlha,
s.47.

466

canm , serv-i hrm nm , sensin efendim gibi szlerdir. H a tta byk besteci
Sadullah Aa bir teren n m d e sevgilisinin adnn bile sylem i M ihribnm sen
benimsin, ben senin demitir. 2. Anlamsz terennm ler. Bunlar anlam olmayan bir
takm hecelerdir: le lel li, ya re lel li, ten nen ni, yar el li gibi heceler. Bylece bir
terennm sadece anlaml szlerden yaplabildii gibi sadece anlamsz hecelerden de
yaplabilir. Kimi kere bunlarn karm ile de terennm yaplabilir.
Bir terennm bir bestede bir tane olur ve olduu gibi hi deim eden her satrn
sonuna eklenir. Pek az bestelerde baz m sralar iin deiik baka terennm vardr.
H er msra terennm ile bir btn meydana getirir. Bu btne hne denir. Bylece bir
bestede drt hne bulunur. Birinci msra ile terennm toplam na zemin-hne, ikinci
m sra ile terennm toplam na nakarat-hne, nc m sra ile terennm toplam na
meyan-hne, drdnc msra ile terennm toplamna yine nakarat-hne denir. Meyn
veya miyn bel, o rta m nsnda Farsa bir kelim edir. Bu sebeple iki nakarat
arasnda kalan nc msraa miyan ad verilmitir.
Besteler oklukla en byk, byk, orta usllerle llmlerdir. Kk usllerle,
hele aksak usllerle beste yaplmamtr.
B estelerde birinci msran zel ezgisi (ark, name) vardr. kinci m sran zel
ezgisi olmaz. kinci msran szleri, birinci msran ezgisiyle yani namesiyle okunur.
nc msran yani meynn zel ezgisi vardr. Hem bu ezgi ok ssl ve sanatldr.
Besteci bu blkte baka makama geki yapar. Bu bln yaplmasnda besteci btn
ustaln ve zevkini gsterir. D rdnc msran da zel ezgisi yoktur. Bu szler de
birinci msran ezgisiyle okunurlar. Eskiden de durum byle imi. Fakat son yzyllarda
ikinci ve drdnc m sralarn zel ezgileri yok diye ve terennm ler o rtaktr diye
besteler sadece birinci ve nc m sralar ve terennmleriyle okunmaya balanmtr.
Bugn de bu durum srp gitmektedir. Bu yzden bir ka bestenin ikinci ve drdnc
msralar unutulmutur. 1"
Grld gibi besteler son ekilleriyle iki hneli naklara ok benzemektedirler.
Ve bu durumun Ahmed-i Da zamannda da ayn olduunu, onun yukardaki beytinde
b este ile nakn ayn tu tulm asndan anlam aktayz. Z ira A hm ed-i D a yukardaki
beyitte beste-nigr terkibini meydana getiren kelim eleri ayrarak musikde bir terkip
olan nign ve bir forma olan nak onun karsna koyar. Bylece nak aka birinci
msradaki beste kelimesine tekabl eder. Bu durumda gzel (sevgili) nak ve nigr
alm akla btn bir beste-nigr terkibini alm olur. Yani uurlam ak alm ak
anlam na geldiine gre burada ayn zam anda eng alm ak anlam na da uzaktan
iaret etm ektedir. Bylece Ahmed-i Da tevriye, ihm- tenasp ve cinas sanatlariyle
ssl en azndan iki anlam ieren bir beyit sylemitir. Cinas sanatnn beyitte nigar
ve nigann kelimeleri arasnda yapld aktr.
614a kaan gerdaniye avze eyler
Ne zaman gerdniye (avaz) ile seslenmeye balarsa
gerdaniye bir perde ve avaz ad.200

199efk Grmeri, stanbul Belediyesi Konservatuvan Nazariyat Derslerinin N otlan (1965-66)

^ B k . Aklama 595a^; perde iin bk. K. Uz, a. e., s.26

467

vz ses, seda, musikdeki bir melodi kalb (bk. Aklama 595ab).

Beyitte avaz kelimesi gerdniye bir avaz ekli olduu iin zellikle kullanlmtr.
Bylece avazn iki anlamna da iaret edilerek ihm- tensp sanat yaplmtr.
615ab
cIrk ahengini n yd ider ol
Siphn ire ok feryad ider ol
Irak hengini almaya balad zam an Sipahan (Isfahan) ehri iinde (Irak)
hatrlayarak feryad eder
cIrk bir lke ad, musikde makam ve perde (bk. Aklama 307a, 595ab).
Siphn randa bir ehir ad, musikde bir makam ad (bk. Aklama 595a^).
ir birinci msrada rak makam veya terkip anlam nda kullanr; fakat bu makam
ona ayn zam anda Irak lkesini hatrlatr; ikinci m srada Sipahan veya Isfahan, ehir
an lam na iaret edilm i, fakat m akam mns da kastedilm itir. Bylece Isfahan
m ak am n d a fery at ed en eng, rak p erd esin d e alm aya balad zam an Ira k
hatrlayarak feryat eder. Ayrca ir, burada Isfahan adl makamdan meydana gelen
iki u benin (neyriz, n ib rek ) b irin d en (n ibrek) faydalanlarak yaplan rak
terk ib in e (ge) iaret etm ek ted ir.201 Yani eng rak hengine yneldii zam an,
kendiliinden sfahan m akamna ynelmi olur. Ayn zam anda beste-isfahan makam
rak perdesinde karar eder;202 yani rak perdesinde karar edinceye kadar, eng sfahan
m akam nda seyr eder ve bu arada ok feryat eder, denmektedir. Ancak bu perdelerin
durum larnn edvrlarda deitii ve irin btn bunlar bilip bilmedii gz nne
alnm aldr. Ak olan bir ey varsa, o da irin rak ve sfahan kelim elerinin ikili
anlam laryle oyun yaptdr. irin yine bu beyitte sipahan11 ile ihm- tensp ve
Irak ile tevriye sanatna ba vurduu aka grlyor.
616ab
Bzrg ahengini klsa nevadan
Uar kular indrr hevdan
(eng) bzrg m akamna balad zaman, arksyla uan kular havadan (yere)
indirir.
bzrg byk, bir makam ad (bk. Aklama 595ab).
nev ark, name, bir perde (re) ve makam ad (bk. Aklama 307a, 595ab,
603ab).
hev hava, istek, ark
B eyitte ir, bzrgn iki anlam na da iaret eder; nevy ise anlam yla
kullanm aktadr. nev makamndan yksek bir henk ile sylese veya nev perdesiyle
(re) bzrg m akam na balasa veya bzrg m akam nda arkya (nevaya) balasa,
arkdan btn kular yere iner anlamlar bulunm aktadr, hev kelimesinin de hem
hava hem de ark anlam beyitte bulunmaktadr.

201Bk. Behet-r-ruh, s.135,136

202Bk. TefMm-I makamt, var. 12^; ayrca bk. K. Uz, a. e., s. 13.

468

617ab

Kaan bir hrde alsa prevden

Herifi birle can oynar girevden
eng her ne zam an perevden kk bir para alacak olsa, kendisine refkat
edenle can zerine bahse tutuur yani onun ruhunu heyecana getireceine dir kendi
cann reh in olarak ortaya koyar. F akat beyitte ayn zam anda oyna- kelim esinin
raksetm ek, oyun oynamak anlam na da ihm- tensp sanatiyle arm yaplarak,
engin refkatlarna, perev ald zaman, oyun oynamak, dans etm ek, evki de
verdii zmnen belirtilmi olur.
hrde kk eyler
girev erefe ime, selmlama, mkfat, sam im iyet, ciddiyet, rehin, bahis tutum a
plrev nde giden; musikde bir ekil, perev, yani her fasln banda gftesiz,
sadece musik letleriyle alnan mevzun nameler.203 plrev, tasnifin bir eklidir. A.
M erag yle anlatr: Bu ekil bir iir veya bir beyitle sylenmez. Yedi hneden
ibarettir. H er hnenin sonunda bir nak tekrar eder. Buna serbend-i plrev denir.204
Bugn perev adl saz eseri fasln banda alnr. Fasln nnde bulunur. Bir
perev drt byk blm den olum utur. Bu blm lerin her birine h n e denir.
Eskiden hneli, be hneli perevler de yaplrd. Perevlerde teslim diye bir blm
daha vardr. Bu blm, her hnenin sonuna eklenir ve her hne bununla bitirilir. Yani
hne + teslim. Toplamna da yine hne denir. Teslimsiz hne olmaz. Bir okuyucuya
elik eden sazlar, konserden evvel bir hne perev alarlar. B unda da yine teslim
alnr. Teslim sonunda ana makamn seyri tam am lanr. Birinci hne ok defa ana
m akam n seyrini aka gsterir. br hnelerde baka m akam lara geilir. Fakat
bunlardan sonra gelen teslim sonunda yine ana makam ile karar verilir. Bununla
beraber safyan usl ile llm perevler de vardr. Aksak usllerle hi bir perev
llmemitir. nk perev ok ar bal bir eserdir.205
618a buselik
Musikde bir perde ve makam ad.206.
619a rehvl
bir makam ad (bk. Aklama 595ab).
620ab
Eridr dinleyen ahsun diman
Uyarur istimc can irn
eng (onu) dinleyenlerin akllarm yok eder; can mumlarn uyandrr (yakar).
irg uyandr- mum yakm ak m nsndadr; nk m um un uyarm as ancak
yanmas, bakalar tarafndan yaklmasiyle olur. te burada, engi dinleyenlerin beyni,

203Bk. K. Uz, a. e., s.55.

204Bk. Meksid-l elhn, s.106; kr. Aklama 599a^.
205Perevin bugnk Trk musiksindeki yeri hakkndaki bu bilgi efik Grmeriin 1965-66 ders yl
notlarndan alnmtr.
206 makam iin bk. Aklama 595a^, perde iin bk. K. U z , Istlhat- Musik, s.13-14

469

dncesi yanm akta olan bir muma benzetilm itir. Mum tabi! olarak yandka erir.
Bylece engi dinleyen insanlarn vecd ile kendilerinden getii dile getirilmek istenir.
nk m um un yani beynin y a n arak erim esi so n u cu n d a a rtk dnce o rta d a
kalm am tr. F akat bu eng, ateiyle dnce mumunu byle yakp eritirken ayn
insandaki can (ruh) n alevlendirmektedir. Bu da pek tabidir. Mum yanarken bir
taraftan erir, te yandan da bu erimeye paralel olarak parlak bir k verir. te bu
benzetm ede parlak k insann ruhudur. Bylece eng gzel sesiyle insanlar dnce
ve akln sn rlarn d an u zak latrp ruh zevklere, zenginliklere u latrr denm ek
isteniyor, ir kelim esiyle mecz-i m rsel sanat yaplarak bununla sadece
k a s te d ilm e k te d ir. Ayn z a m a n d a e rit- ve uyar- y a k m a k ve u y an d rm ak ,
canlandrm ak kelim elerinin mecaz anlam lar dolaysiyle beyitte tezat sanat da
y a p lm a k ta d r. Z ira e rit- k e n d in d e n geirm ek, canll yok e tm e k uyar uyandrm ak, canllk v erm ek an lam larnda birbirlerinin kartdrlar.
Ayrca
kelim e anlam lariyle erit- ve ir uyar- fiilleri strap ile ilgili imi gibi grnmesine
ram en, beytin anlam nda strap yerine evk ile kendinden gemi, ruhen ycelmi
in san lara iaret etm ek ted irler. Bu yzden de erit- ve ir, uyar- kelim elerinde
y ak m ak yani ld rm ek anlam yzeysel o larak b u lu n m ak ta, aslnda ir
uyandrm ak, canlandrm ak, alevlendirm ek anlam larn tam akta olduklarndan
burada irin ihm- tezat yaptn da belirtelim.
634^ nie leyli anun cknda mecnun
anlam ak olan bu msra, Ahm ednin Sazlar Mnazaras adl eserinde de aynen
tekrarlanm as bakmndan dikkat ekicidir, leyli burada bir makam ad da olabilir.207
655^ ya
Bu kelim e h er iki m etinde de ke eklindedir. F akat elif yerine gzel he ile
yazlm , ksa heceli ya kelim esiyle ki kelim esinin eski yazdaki yazl benzerlii
dnlerek, anlam bakmndan daha doru olan ya kabul edildi.
67()b bahnn fal hd rahm et demidr
B ah ar zam an (A llah n ca n llara) rah m et ettii an d r ya da b ah a r zam an
yamurlarn yad zam andr eklinde evrilebilir.208
717ab
G ehl terclc geh ecr- mevzn
Ki her beyti deer bin drr-i meknn
Bu beyit 609a b nin aynen te k ra rd r. Y alnz 609a b m stensih tarafn d an yanl
okunmutur; dorusu 717b gibi olmaldr (bk. Aklama 609ab).

207Bk. G nl Alpay, "XV. yzyln ilk yarsnda yazlm bir Mnzara: Szlar Mnzaras",
Aratrma, Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Felsefe Aratrmalar Enstits Dergisi (Ankara 1972), C. X, s.
99-132: var.324a (s. 116, 128); ayrca kr. burada 1181 ve 1335 numaral beyitler.
208B u beyitte iaret edilen yet iin bk. Aklam a 347a^.

470

730ab
Klursn clemi Hdlriid gibi seyr
Sleymnsn okursn M antku3t-tayr
Btn lemi H dhd (kuu) gibi dolarsn; (sen) Sleymansn, M antk-ut-tayr
okursun (veya kularn dilini bilirsin).
M antku3t-tayr ku dili
K uran da ku dilinin Hz. Sleym ana retildii sylenir (X X V II,16). Fakat
M antku3t-tayr ayn zam anda ran iri cA ttr (. 1221)n tasavvufa dir yazd bir
eseridir. Bu beytin ikinci m sranda kelim e her iki anlam a da iaret etm ektedir.
Birinci msradaki Hdhd ise Hz. Sleymann emrinde bulunan kulardan biridir; Hz.
Sleyman, onun vstasiyle Belks bulmu, miislman etmi ve onunla evlenmiti.209
te yandan H dhd, M an tk -ut-tayr adl eserd e de nem li ro lle rd e n birini
yklenmi olan kutur; btn kular onun rehberliinde Simurgu aram ak zere yola
karlar. Bylece ir, Hdhd ve Mantk-ut-tayrn iki anlamna deinirken, Sleyman
kelim esiyle de hem Hz. Sleym an, hem de E m ir Sleym an kasdeder. B eytin
btnne, grld gibi ihm- tensp sanat hkimdir.
798ab
ki gzini drt idp katumda
Bilini balam ney hizmetmde
Benim huzurum da iki gzn drt ederek (byk bir dikkatle) bana hizm et
etm ek iin ney belini balam. ki gz drt etmek, Trke bir deyimdir; dikkatli
olm ak anlamndadr; ayrca gz kelimesiyle ney zerinde sadnn kmas iin alm
deliklere iaret edilm ektedir; ikinci m sradaki hizm et iin beli balam ak hizm ete
hazrlanm ak da Trke bir deyimdir; fakat ayrca neyin zerindeki boum lara bir
telmihtir. nk ney dokuz boumlu, ii oyulmu kam veya boynuzdan yaplan ve 6
delii stte, bir delii alt tarafta olmak zere 7 delikli bir sazdr. Bazan sekiz delikli de
olabilir.210 Beyitte iki imaj birden vardr: Ney imaj ve hizmetkr (insan) imaj.
802ab
Benm perdem de bir avze munT
Kulum gyende girdm muganni

M un b en im p erd em d e yek-avazdr (ayn hengi tu ttu ru r) kulum arkc,

rencim de algcdr.
Buradaki, avze sad, henk anlam nda olup, musik terimi olan avaz ile ilgili
deildir.
mun bir musik letinin ad
M zrapl telli sazdr. 39 ya da 24 teli vardr. R ebap ve kanun aras bir sazdr.211

209K. XVII, 20-44

210Bk. H. Usbeck, a. e., s.111-113.
211Bk. M. Z. Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl (stanbul 1971), C. II, 15.fasikl,
s.563-564; R. Yekt, Trk Sazlan, MTM, C.II, say 5, s.238-239; H. U sbeck, a. e., s.106; A. Merag,
Meksid-l elhn, s.130-131.

471

ir bu beyitte muni ile muganni kelimelerinde cinas- nks sanat yapyor.

805ab
Egeri sihr ider nazk kemne
Benm bir namem en kem ter kem ane
K em n e geri sihr e d e rse de, sihri benim b ir kk (en k t ) nam em
kadardr.
kemne kk kem an
Ahm ednin
S azlar M n zarasnda k em anenin bir ei ve b en zeri olan
akn da sihir ve efsunla birlikte getii grlr.212
K em anenin gak, kopuz, rebap ile ayn saz olduu ve klk ya da kln Farsa
karl olan kemaneye douda Trklerin gak dedii grlmektedir.213 Abdlkadir
Merag, gakm kemaneye benzediini, fakat kemanenin ondan daha iyi ve gzel ses
verdiini st deri ile kaplanm tahtadan zellikle Hint cevizinden yaplm bir gvde
ve yuvarlak bir kol ile at kl veya ibriimden telleri olan bir saz olduunu sylemekte,
ga n k e m a n e d e n b ir az d a h a byk o ld u u n u b e lirtm e k te d ir.214 G e re k
kem anenin gerek gakm sihr ve by ile ilgili gsterilmesi olduka dikkat ekicidir.
Bu sazlarn hepsinin engden domu sazlar olduu ve engin de eski alardan beri
ku tsal sayld ve eski a ta n rla rn a it olduu dnlrse bu byii-kem ane
ilikisinin kklerinin nereye uzand tasavvur edilebilir.215 ir, bu beyitte kemne ve
ikinci m sradaki kem -ane kelim eleri arasndaki yazl ve okunu benzerliinden
yararlanarak cinas sanat yapmaktadr.
806ab
Benm darb u uslmden egne
Gelr tacllm ider kavi terane
egne gelip benim vuru ve uslmden kavi ve terneyi renir.216
egane zilli maa veya evgan, yayl alg
egne, yayl alg olarak, bu gn Yalovadan 17 kilom etre ieride yerletirilmi
olan gney K afkasyadan gelm e D aistanl A var gm enleri arasn d a grlyor.
A slnda kla (ya da klya) bu gmenler egne diyorlar. Kafkasyann kuzeyinde
olduu gibi Afganistanda da bu algya aana denir. Anadoluda baka hi bir yerde
kla bu adn verildiine, ne gemite ne de bugn rastlanm am tr.217 Bu alg
tellidir; kse eklinde oymal bir teknesi vardr. zerine koyun derisi kaplanmtr. Bu

212British Library, Or. Add.7914, var. 326^*; bu eser tarafmdan yaynlanm bulunmaktadr, bk. Gnl
Alpay, a. e., s. 119, beyit 89 vd. Bu yaynla ilgili husus iin bk. burada II. Blm: engnmenin Tahlili,
s.80, not 54
213Bk. H. Usbeck, ayn eser, s.75-76, 92; M. Gazimihal, Ikl, s.15, 21-22, 31-32.
214Bk. Meksid-l elhn, s. 132; tlikat, s.206-207
215Bk. bu eserde IV. blm.
21Beyitteki darb, l, kavi ve trne iin bk. Aklama 602a^, 603a^ ve
604ab
217Bk. M. Gazimihal, Ikl, s.49.

472

ksenin gs zerinde iki ses delii almtr. Arka tarafnda da bir ses delii vardr.
Burgular, alttan burgulua geirilmitir. Eri bir yay vardr; uzunluu 680-780 mm.
dir. Kemaneye yani kla benzer.218
Zilli maa da randan gelen bir sazdr. 3. yzyldan beri bilinmektedir. Trkiyede
XV. yzylda biliniyordu. M ehterhanelerde evgn ad altnda kullanlr; iki ucunda
birer ufak zil bulunan maden bir denektir; veya iki byk kak yz yze getirilerek,
oyuklarna ziller ve ngraklar sralanarak yaplr. El kapannca zillerin birbirine
vurmasndan ses kar.219 Bu beyitte egne darb ve l kelimeleri ile geldiine gre
zilli maa anlamnda kullanlmaktadr.
807a perde
Bu beyitte engin at klndan perdelerine iaret edilm ektedir (bk. Aklama 299a,
594a).
808ab
Ne yirde var benm sazum gibi sz
Ki gsterde hazan faslnda nev-rz
Sonbaharda nevrzu (ilkbaharn scakln) gsteren, benim yakc sazm gibi saz
n ered e v ar? saz, alg leti olm akla beraber burada ayn zam anda alg letinin
kard sadya, terennm e de iaret etm ektedir. kinci msradaki nevrz ise, m art
aynn 22. gn, yani ilkbaharn balad gn anlam ndadr. Beyitte sonbahar ile
ilkbaharn kar karya konmasiyle bir tezat sanat yaplmaktadr. Fakat ayrca nevrz
m usikdeki alt avazdan birisi olup buselik ve hseyn m akam lar ona baldr.
Avazlardan nevrz, eskilerce mteri yldzna bal olup tabiat scaktr; bu yzden ir
sz kelimesini kullanmtr. Ayrca nevrz ilkbaharda alnan bir makamdr 220
hazn sonbahar, bir terkip addr (ge). Neyrz adl ubeye baldr. Neyrz ise
sfahan makamndan domutur. Isfahan ile zengle makamlar ise selmek adl avaza
baldr. Bu izahlardan da anlalyor ki beyitte tam bir tezat sanat yaplm aktadr:
eng yle bir bycdr ki sonbaharda ilkbaharn balangcn gstermektedir. Aym
zam anda selmek avazna dayanan hazan (terkip) melodilerinde, selmek yerine nevrz
adl avazn m elodilerini alm aktadr. Ayrca ilkbaharda alnmas gereken nevrz
m elodilerini sonbaharda alm aktadr.221 Fal kelimesi de burada hem mevsim hem
de musik terimi olarak kullanlm ve beyit iki anlam kazanm, bylece ir tevriye
sanat yapm; saz ile eski yazdaki sz kelim elerinin yazlndan da istifade ederek
ihm- tensp sanat yapmtr.
836ab
Semac raks ururlar evk iderler
Semacumdan af v zevk iderler

218Bk. H. Usbeck, a. e., s.29-30.

219Bk. H. Usbeck, a. e., s.29-30; M. Gazimihal, a. e., s.49-50.
220Seyd, Edvar (el-matlac), var.20^; Tefhm-l makmat, var.4a; Behcet-r-ruh, s.8 8 ,110,125.
221nevrz iin ayrca bk. Aklama 595a^;

473

D ans ve raks ed erek evke gelirler; terennm m den (arklarm dan) safa ve
zevke dalarlar.
lk msaradaki sem kelimesi dans, ikinci msradaki ise ark, terennm anlamnda
kullanlarak cinas sanat yaplmaktadr.222.
838a pl-rev (bk. Aklama 617a ).
617a b beytinde p-rev kelimesi, bu beyitte olduu gibi ikinci m srada yine girev
rehin kelimesi ile kafiyelendirilmitir.
841ab
Kaan tasnif idem kavi terane
kar glbangm evc-i sumane
Ben kavi ve terne tasnif ettiim zaman, sadam gkyznn en yksek noktasna
ular (bk. Aklama 599^, 602a^, 603a^).
glbank bir grup tarafndan bir azdan m akam la sylenen dua, ark, henk,
tekbir, Bekta musiksinde bir form, Bektalerde savt eklinin ald ad, Mevlevler
glbank yerine sem derler; Osmanllar mziksiz olarak glbank ekerlerdi. Yenieri
glbanki, esnaf glbanki, tulum baclarn yangna giderken syledikleri secli szler de
bir eit glbanktr.223
Musikde eskiden bang kelimesi ise tam bir oktava verilen ad idi. H er bir makam
deiik sayda bangden ya da yarm bangden meydana gelirdi. M esel kek, nev,
bzrg, sfahan, hicaz, uk yarm bang, hseyn iki bang, rst bang, buselik drt
bang, rehav iki bang, rak bir buuk bang, zengle bir bang. M akamlar gibi ubeler ve
terkipler de bu banglerden meydana gelirdi.224
H erhalde ir, glbang kelimesiyle bang anlamna da iaret ederek eve makamnda
bulunan bangleri kastetmi olabilir, eve gkyznn en yksek noktas, musikde bir
ube ve bir perde ad. Fakat bugn bir makam addr.225
Ancak ir, bu beytin ikinci m sranda kelimeyi gkyznn en yksek noktas
anlam nda kullanm akta ve m usikdeki eve perdesine de iaret etm ekte olduu iin
ihm-i tensp sanat yapmaktadr.
887ab
Benem emm renh fknda let
Benem levvmeniin zhdinde halet
emmare, levvame:
Suflere gre yedi nefs ve bu yedi nefs iin yedi tavr vardr. Nefsin ilk derecesine
nefs-i em m are ad verilir. Bu nefis insan dima ktle ve madd eylere srkler.
F a k a t insan kendini d zeltm e e b alar ve m anev ynn bir d erece yukarya

222Semc iin bk. Aklama 543ab

223Bk. Y. ztuna, a. e., C. I, s,237.
224Abdlmmin, Behcet-r-ruh, s.61-62.
225K. U z, a. e., s.23; Y. ztuna, a. e., C. I, s.201; Aklama 307a, 595ab.

474

karabilirse nefs-i levvmeye ship olur. Bu nefis de ktlk yaptrr; ama insan bu
d ereced e yaptna pim an olur; yaptklarnn bilincindedir. Bu iki nefsi en st
dereceye, yani insann tanrlad ve kendinden hi bir iz brakmad dereceye kadar
u n efisler takip eder: nefs-i m lhim e, nefs-i m utm ainne, nefs-i rziyye, nefs-i
marziyye, nefs-i sfiyye ya da nefs-i zekiyye. Beytin ikinci m sranda levvme, zhd
ibadet, her eyden geme, terk etm e, perhiz etm e kelim esiyle kullanlm aktadr.
Bylece insana pim anlk duyurarak ktlk yaptran bir nefsin terkedilm esi hlini
insana verenin yine eng olduu syleniyor. Bu durumda, insan, nefs-i em m renin
ktlne hem d'e, ktlkten tr pimanlk duymaya srkleyenin eng olduu
grlm ektedir. Bylece ir hem tezat sanat yapmakta, hem de engin insana hem
iyilii hem de ktl yaptrabileceini dile getirmektedir.226
897ab
cAceb kusn tersin Dvd elhan
Diln bilmez senn ill Sleyman
Dvud gibi nam eler syleyen gzel bir kusun; senin dilini Hz. Sleymandan
baka kimse bilmez.227
Fakat bu beyitte Hz. Sleyman kastedildii gibi Emir Sleyman da kastedilmi ve
engin dilindan ancak onun anlad belirtilm ek istenmitir. eng de istire yolu ile
kua benzetilm itir. F akat bu ku yani eng Hz. D vudun sesine shiptir. engin
Dvud ile olan ilgisi muhakkak ki Hz. D vudun eng (lr) almakla n salmasndan
trdr. Hz. Dvud, Kuranda ad geen ve sril oullarna gelen peygamberlerden
biri olup Hz. Sleymann babasdr. Gzel sesi ile mehurdur. eng alp mezmir
ad verilen lhileri okuduu rivayeti vardr.228 Bu yzden engin sesi, nameleri Hz.
D vudun nam elerine ve sesine benzetilm i; Hz. Sleyman, babas Hz. D vudun
nam elerini en iyi anlayan kii olaca dncesine ise Hz. Sleym ana ku dilinin
retildii efsanesinden hareket edilerek varlmtr. Bu durum da Dvud sesli, kua
benzeyen engi ancak ku dilini bilen Hz. Sleyman anlayabilir; dolaysyla Hz.
Sleymann ada Em ir Sleyman da anlayabilir, anlamn beyitten karabiliyoruz.
924^ ka-i Eyyb
Hz. Eyp A llah ta ra fn d a n sn an p , pek ok b ely a u ratlm ; s o n ra da
hastalanm . Btn vcdu yara iinde kalm; sonra A llah onun sabrn grerek
m em nun kalm ; ayan yere vur demi; Hz. Eyp bu hareketi yapnca yerden su
fkrm; o sudan ien ve sonra ykanan Hz. Eyp iyilemi. Bu hikye K uran da
xxxviii.srenin 41-44. yetleri arasnda anlatlr. Burada da ir bu beyitle bu hikyeyi

226B u konuda daha fazla bilgi iin bk. Mcvln, Mesnevi, C.V, Alama, s.354-355, b.556; Ayrca bk.
El-Kueyr, Risale I, (ev. T. Yazc), zhd bb, s.229-236, 366; A. Glpnarl, M esnevi erhi, C.I, s.174175, 506-507, b.2768; K. XXI,53; LXXV,2; XCI,7; LXXXIX,27-30.
227Hz. Sleyman ile kular arasndaki iigi iin bk. Aklama 730a^; ve bu eserin IV. Blm.
228A. Glpnarl, Mesnevi, C.II, Alama, s.304, b.493,494; Mesnevi erhi, C. II, s.106-107, b.494; Ahdi Atkde Hz. Davuda it eng eliinde sylenen nedeler bulunmaktadr, bk. Ahd-i Atk, Mlk-i sn
XXII.bab; K. X X V II,15-16; X X X IV ,10-14; XXXVIII,17-26,30.

475

anlatmaya balar; ve hikye 924ab-1005ab beyitleri arasnda anlatlr.229

929ab
Kaza g e lse grr gz g rm ez iy yr
za c a ^ l - k a z cammT0l-baar var

Kaza gelince gz kr olur eklinde, A rapcadan tercme edilen bir ataszdr.

F a k a t A. G lp n arl, k ad er gelince gz kr o lu r, k ad er geldi mi ihtiyat ve
ekinmenin faydas yoktur, kaza geldi mi boluk daralr eklinde hadsler olduunu
bildiriyor.230
932b
Vcd m btel old belya
Bela n kim eeddr enbiyya
Bel (dier insanlardan) daha ok enbiyaya iddetli olduu iin, onun vcdu
belya urad. kinci msradaki ifade, bir hads-i erifin bir ksmnn Trke evirisidir:
Peygam berlerden sonra bel, evliyalara (dier insanlardan) daha iddetli olur. (bk.
Ahadi-i Mesnevi, s. 106-107)
936a m a hazar hazr olan.
Yine bir A rapa atasznden alnm bir ksmdr, tam am yledir: Yemein
hayrls hazr olandr.231
957a krsi v car (bk. Aklama 99ab).
krsi dokuzuncu kat gk olan ar veya atlasdan sonraki sbiteler g; Tanr
bilgisi, saltanat, kudret, hkm . Kuranda O nun krss yani mlk ve saltanat
g k le ri ve yeri e v relem i, k a p la m tr d e n m e k te d ir. Bu y z d e n b u y ete
yetlkrs ad verilmitir.232
958a yidi kat gk yidi kat yir
K urann LXV. sresinin 12. yetinde Allahn yedi kat gk ve ona paralel olarak
yedi kat yer yaratt sylenir. Burada ir, bu yete iaret etmektedir.
973a Bert, Kadr, Micrc

229Bu hikyenin Smer dilindeki rivayeti iin bk. S. N. Kramer, History Begins at Sumer, s.111-115
(Philadelphia 1981); ayrca bk. Holy Bible, The Book of Job, s.613-655; A. Glpnarl, M esnevi erhi, C.I,
s.418-419, b.2105. Bbilli Eyp ile Tevrattaki Eybn mukayesesi iin bk. G. A. Barton, Archaeology and
The Bible, Part II (Philadelphia 1916), s. 392; S. N. Kramer, History Begins at Sumer, The First Job, s.
111-115. Ayrca bk. C.J. Ball, Book of Job (Oxford 1922)
230A. Glpnarl, Mesnevi, C.II, Alama, s.305, b.516; C.II, s.520, b.3882. Bu sze benzer Trke
ataszleri iin bk. Durb-i Emsal, s.216.
231Trkesi iin bk. Durb-i Eml, s.180: laamn eysi hzr.
332K: 11,255; bk. bir de A. Glpnarl, Glen-i R z erhi, s.85; A. Glpnarl, M esnevi erhi, C.I,
s.101-103, b.241-2.44, C.II, s.514-515, b.3769.

476

bert, aban aynn onbeinci gecesidir; kadir gecesi gibi kutsal bir gecedir.
K urann bu gece yani Bert gecesi indirildii, Kuranm XLIV. sresinin ilk yetine
dayanlarak sylenirse de Kurann ramazan aynda ve kadir gecesinde indirildii, daha
m m kndr. A ncak h alk arasn d ak i bir in an ca gre ab an n onbeinci gecesi
kaderlerin tayin olduu gecedir. Yani abann 15. gecesi herkese bert verilir, o yl
insanlarn bandan geecek olan her eyin yazl kd o gece hazrlanr; mr de o
gece takdir edilir. H atta bu gece hakknda bir hads de vardr: Gerekden de Allah,
abann onbeinci gecesi, kendisine irk koanla ktlk edenden baka btn halka
m erham et eder.233
993ab mahzenidr
lk msradaki son kelime de m ahzenidr eklinde okunmutur. kinci msradaki
m ah zen id r kelim esinin, birinciyle ayn olamyaca iin, m stensih tarafndan
yanllk ve dalgnlkla yazld dnld. nk bu durum da bu iki kelim e redif
olduundan, beyitte kafiye bulunm am aktadr. kinci kelim enin m acdenidr veya
benzeri bir kelim e olmas ihtim ali diinldyse de, bu kelim e m etinde aka ve
harekeli bir ekilde yazld iin mdahale edilmedi.
994b yksa

Bu kelime VMK nshasnda yaksa, H E nshasnda ykma eklinde okunmutur.

Ancak her ikisi de bir anlam verm em ektedir, bu durumda VMK nshasndaki yaksa
eklinin yanl harekelendii dnld. nk beyit ancak kelime yksa eklinde
okunursa, bir anlam verm ektedir. Bylece beytin anlam yle olur: M ademki
m uhabbet (sevgi) mahzeni yrektir; (o kurt) bu m uhabbet (sevgi) mahzenini ykmak
zeredir (ykacaktr).
995^ rabbenkif
K urandaki XLIV.srenin 12.yetinden alnm bir paradr. yetin asl yledir:
Ey Rabbimiz! Bizden bu azabi kaldr; nk biz mminleriz.
gab
Saklm 3l-cism lkin sreti hub
SeTm3l-kalb nicm e:)l-cabd Eyy'b

V ucdu hastalkl fakat huyu giizel, kalbi tem iz (olan) Hz. Eyp kullarn en
iyisidir.
Bu beyit bir hadse iaret etm ekte ise de tesbiti mmkn olmad.
1025ab
U andan sonra bir ka dzd-i nebba
Kefen urlar cimri v kall

233A. Glpnarl, Mesnevi erhi, C.II, s.477, b.2988; Mevlna, Mesnevi, C.II, Alama, s.328, b.2984;
A. J. Wensinck, aban A (1968), 113.cz, s.264; kadir ve micrc iin bk. Aklama OI3^.

477

O ndan sonra birka hrsz ve m ezar soyguncular, kefen soyanlar, soysuz ve

hilekr insanlar.11
cimri cimri, soysuz, kt insan. Bu beyitte kt insan mnsnda kullanlmakla
berab er, A hm ed-i Da, Cimri lkapl tarih bir ahsiyete de dolayl olarak telm ih
yapm olabilir. Cimr, Anadolu Seluk tarihinde Cimr vakas diye bilinen tarih
hdisenin kahram an Siyvu bin Keykvusa verilen lkaptr. Anadolu halk zerinde
ok kt bir etki brakm olmal ki Cimri, kt insan sembol olarak A nadoluda
Ahmed-i Da zamannda dahi hl hatralarda yaamaktadr.234
1034a dlbc- der
ter ehrinde yaplan ipekli kuma
ter kumalaryle m ehur bir ehir ad . H atta yollu kum alardan birinin ad
olan etr de bu ehirle ilgili olmaldr.235
1038ab
Kimi meftl u abyrl miizelzel
M lemmac hatt elkab mselsel
abyrl kelimesi H E nshasnda ebleyri, VMK nshasnda abyr u veya abyz u
eklinde yazlmtr. Bunlardan ilki ipleri eklinde de okunabilir. kincisi ise b-yr
su tayan eklinde okunabilirse de m etinde hi bir anlam verm em ektedir. Bu
kelime meftl bklm fitil veya ip ile birlikte geldii iin kelimenin, ipleri eklinde
okunm as da m m kn olduu hlde bir kuma ad ola abyrl ince kuma kelimesi
daha uygun olduu iin metne bu ekilde alnd.
mselsel paralan birbirine balanm, bir araya getirilmi ve zincirlenmi kadn:
A ndrom eda yani el-m eraet 3l-m selsel adiyle anlan bir yldz kmesinin ad. Bu
beyitte bir kumadr.
1040ab
Kiminden snds u huzr u sitabrak
aru yal kzl gl-gn u azrak
Kim inden ince ve kaln ipekten yeil elbiseler (yapld). Kimi sar, yeil, krmz
gl renkli, koyu mavi idi".
snds Kuranda ad geen ince ipekli kuma. Altn veya gm tellerle ilemeli
ve nakl bir kuma cinsidir, dlb-y mnakka da denirdi.236
istebrak veya sitebrak Kuranda ad geen kaln ipekli kuma.237

234 O. Turan, Trkiye Seluklar Hakknda Resm Vesikalar (TTK Yaynlar Ankara 1958), s. 7, 1011, 150-153.
235Bk. F. Steingass, A Comprehensive Persian-English Dictionary (6. bask, London 1977), s. 744b:
shushtar Susa, (famous for cloths); etr iin bk. Reat Ekrem Kou, Trk Giyim Kuam ve Sslenme
Szl (Smerbank Kltr Yaynlar, Ankara 1967), s.218-219.
236K. XVIII 31; XLIV 5; LXXVI 21; ayrca bk. M. Z. Pakaln, a. e. (1972), 21.fasikl, s.294.
237 K. XVIII, 31; XLIV, 5; LV, 54; LXXVI, 21.

478

M srad ak i ifad e LX X V I. s ren in 21. y etin d en a ln m tr. yet yledir:

stlerin d e, ince ve kaln ipekten yeil elbiseler vardr; ve gm ten bileziklerle
sslenm ilerdir. Rableri de onlara tertem iz bir arab iirmitir. Fakat yeil renk,
k is3 adl kum aa veya elbiseye it yeil re n k m nsndaki huzr kelim esi H E
nshasnda yanllkla cibr veya hibr okunacak ekilde yazlmtr.
A ncak ad geen yet kelim enin huzr olduunu aka ortaya koym aktadr.
Z ten kelim e VM K nshasnda huzr eklinde yazld iin btn pheler ortadan
kalkm aktadr. Y alnz ir yeti vezne uydurmak iin istebrak kelim esini sitebrak
eklinde okumutur.
1042ab
Kiminden bergir bin reng-i Cami
H a3l-h-i Kirimi erb-i am!
Kimi kumalarda Cam ehrinden gelen binlerce renk grnr; kimisi Krmn has
kumalar, kimisi amn ince yazmalardr.
bergir kelimesi yerleir, karar klar mnsndadr.238 Kelime VMK nshasnda
brkr, H E nshasnda berke u yek biim inden okunm aktadr ki bunlar msran
anlam n ortaya koymaktan uzaktrlar. nk birincisinin anlam yoktur; kincisi ise
dnm e, geri dnme, geri ekilm e anlam larna gelir ki hepsi de isimdir. Oysa bu
m srada kelim enin bir fiil olmas gerekm ektedir. M uhtem elen bu kelim enin VMK
nshasndaki brkr ekli, bergir kelim esinin eski yazda bozulmu ekli olabilir.
C am i kelimesiyle irin Cam ehrine iaret ettii grlyor. Bu durum da msran
anlam Cm ehrine it binlerce renk kum alarda yer alr. ekline girer ki bu son
okuyu dier yer adlar olan Krm ve am ile uygun dtnden beytin hakik
anlamdr. Cam i kelimesinin kadeh, cam anlam ise okuyucuya sadece hatrlatlarak,
ihm sanat yaplmaktadr.
1061ab
Denmi altuma natc- zeberced
Yazlm yapraumda levh-i ebced
Altma zeberced ile sslenmi rt yaylm; yaprama da ebced levhas yazlm
natc masa rts olarak kullanlan deri rt
zeberced Zm rde benzer kymetli bir ta
ir, aacn bulunduu imenlii zmrd talaryla sslenmi bir rtye; aacn
yapraklar zerindeki ince izgileri, ekilleri ise eski yazdaki harflere benzetiyor.
Fakat ir, ayn zam anda aacn, engin gvdesini yani anam meydana getirdiini
dnyor ve engin anann iine tutkala svanm sraya zeberced ile, engin
an a n n ze rin e y ap trlm deriye n a tc ile, engin h e r bir p e rd e sin in yani
notalarnn da eski yazyla gsterilmesine levh-i ebced szyle iaret ediyor.239

238Bk. TS, s.517: berki-, -g- okunuu daha doru olsa gerek.
239Ayrca bk. bu eserin III. blm.

479

1138b Frkan
Kurana, doru ile btl ayrd iin, Frkan ad verilir. Kurandaki XXV.srenin
ad da Frkndr. Ayrca Kuranda eitli yerlerde geer.240
1208ab
Dibagat kld ol nzk dermi
Dzp h-yi lnden rakk-i Rml
(bk. Aklama 121 l ab)
121l ab
Benem Kurn iinde rakk- menur
Kitb- sumnl bende mestur
rakk ince deri, permen, kitap, sahife; menur ferman, yarlk, yaylm, rakk-i
menr alm sahife; mestur yazlm. Bu Kuranda yle geer Kasem olsun o
Tr dana....Alm sahifelere yazl olan Kurana....241 Bu yzden bu terkip birinci
msrada Kuran ile gemekte ve bu kutsal kitabn nceleri ince ceyln derisine yazld
belirtilm ektedir (1208ab).
Bu durum da, K uran, lh kitap (kitb- sum an) ceyln derisi zerine yazl
o ld u u n a gre, ceyln d erisin in b,1208de ve 1211de lh b ir vasf kazand
sylenmek isteniyor.242

1212ab
Kimine dzdi zer-kb leti zer
Kimine yazdlar divan u defter
Kuyumcu leti kimine altn dzd (kimini altnla ssledi, tezhip yapt); kimine
divan yazdlar; kimini defter (yaptlar).
Beytin ilk m srandaki kim ine kelim esi, aslnda her iki nshada da kim inden
eklinde yazlm tr ve m sra yle okum ak m m kndr: K im inden dzdi zer-kb
let-i zer kiminden kuyumcu altn leti dzd (yapt). Buradaki altn leti belki de
kuyum cularn tezh ib y ap ark en k u llan d k lar d eri to rb a d r. F ak at beytin ikinci
m sranda bulunan kim ine kelimesi ile ilk m sradaki kim inden kelimesi arasnda bir
paralellik bulunmas gerektii dnld; ayrca kimi yapraa tezhip yaplm olmas
ikinci msradaki anlam a daha uygun olduundan, ilk msradaki okunu dzeltildi.
1237ab
itdn ka-i vel-cdiyt
Sleyman -1 neblnn fit
Atlarn hikyesini ve Sleyman peygamberin atlarn iitdin mi?

240K. II, 53,185; III, 4; VIII, 29; XXI, 48; XXV, 1.

241K. LII, 1-3: ... fi rakkn menur; ayrca kr. Aklama 184a^.
242engin ceyln ve ak tanras nanna-tar ile ilikisi hakknda bk. bu eserin IV. blm.

480

[vepl-cadiyat Kurann C. sresinin addr. Bu srenin ilk be yeti atlardan yle

bahseder: And olsun, soluyarak koanlara (gazilerin atlarna), o trnaklaryla ate
akanlara, sabah vakti akn edenlere, o vakit toz-duman koparanlara! Bylece, o dem,
dm an topluluu ortasna girenlere ki.... Beytin ilk m sranda bu yetlere iaret
edilm ekte, ikinci m srada ise Hz. Sleymann atlar dile gelmektedir. Bu atlar yine
K uranda yle anlatlr: Hani ona leden sonra, saf kan m ehur koucu atlar arz
olundukta, o yle dem iti: -beni bu mal (at) sevgisi, R abbim e ib ad etten (ikindi
nam azn klm aktan) alkoydu. N ihayet gne batm t... (bunun zerine, atlar
kendisini megul edib ibadetten alkoyduklarndan onlar Allah iin kurban etmeye
kasd etti ve yle dedi): - Onlar bana geri getirin. Artk ayaklarn ve boyunlarn
kesib kurban etmee balad.243
te irin anlatt at, K ura n da an latlan bu kutsal ve nl atlar soyundan
gelm ektedir; onlarn da beyidir. Bylece ir, anlatt atn kutsalln yceliini
belirtm ekte; ayn zamanda Emir Sleymann da atlarn vmektedir
1240ab
Ben idm Rstem-i Zailin semendi
Ben idm merkeb-i Kaydr-i hindi
Zl olu R stem in at ben idim, Hind Kaydarn binei ben idim. Bu beyitte
zikredilen Kaydrm kim olduu tesbit edilememitir.
1242ab
Ben idm rah-i Rstem hing-i shk
Siyeh Kayts idm mehlr-i sfk
Rstem in Rah adl at ve Hz. shakm kr at ben idim. Btn dnyada mehur
olmu olan siyah renkli Kaytos da ben idim.
Rah Zlolu Rstem in alaca renkli yani krmz-beyaz at.
hing kr renkli at
kayts gk yznde cenup yldz kmelerinden biri; bir deniz canavar veya deniz
hayvan, at eklindedir.244
lk m sradaki rah ve hing kelim eleri renkleri dolaysiyle aydnla, gndze
arm yapmaktadr. Hing kelimesinin zellikle hing-i zer ekliyle gne anlamn
tam as rah kelim esinin de rah eklindeki okunuunun yine gne m nsna
gelmesi bu arm kolaylatrmaktadr. Bu gne, gn arm iri ikinci msrada
geceye it bir imaj yaratmaya srklyor, siyah kelimesi bylece geceye iaret ediyor,
fak kelimesi hem dnyay hem de felekler anlam dolaysiyle gk yzne iaret ettii
iin, geceleyin grnen yldz kmeleri, irin nc bir arm olarak karmza
kyor. Bu yldz kmeleri iinde bykl ile mehur olan ise Kayts yani Cetus
takm yldzdr. Bylece at, kendini hem dnyada hem de gklerdeki en mehur atlar
ve hayvanlarla mukayese etmi oluyor.

243K. XXXVIII, 31-33

244Bir nsha kayts eklinde okuyor (metne bk.) Bk. M. H. Jurdak, Astronomical Dictionary (Beyrut,
Lbnan 1950), s.142-143; Tus, Acyib-l mahlkal, s.35.

481

1260b engerus
engers M acaristan
engersl Macaristanl, M acar
Bu k elim e H E n sh asn d a engellisi, VM K n sh asn d a v n g el sl eklinde
yazlm tr. A ncak bu yazllarn hi bir anlam yoktur. K elim e ilk m sradaki
mengels beyaz fillerle mehur yer kelim esinden nisbet yas ile yaplan mengelsi
kelim esi ile kafiye olduu iin m stensih engersl yerine engelsi yazm olabilir.
nk telffuzda 1 ve rnin k yerleri ayn olduu iin r kolaylkla lye dnmtr.
K elim enin engersl olduu kesindir. Z ira Em ir Sleyman zam annda (1402-1411)
O sm anllarm A vrupa yakasna getii ve A vrupalIlarla pek ok savalar yaptklar;
OsmanlIlarn M acarlara bu ad verdikleri dnlerek bu kelime metne alnd.
1273b evlelik
evlek eski b ir yz lm birim i; 400 arn k a re .245 K elim enin *evleklik
eklinden kt aka grlmektedir.246
1355b zira hubbl-vatandur czv-i mn
nk v atan sevgisi m a n d a n d r A rapa bir hadsin T rkeye evirisidir.
hubbu3r-resl m in3I-mn eklinde de bir hads bulunm aktadr. Fakat A. Glpnarl,
V atan sevgisi m andandr eklinde bir hadsin var olduunu bildiriyor. M irsdltbdda da hads olarak verilmitir.247
1430ab rahm et
Bu kelimenin ikinci msrada kafiye olmas gereken kelime de rahmetdir. Beyitteki
a n la m a g re ilk ra h m e t k e lim e sin in n icm et veya b e n z e ri b ir k elim e olm as
gerekm ektedir. Ancak m etinde itina ile ve harekeli olarak yazld iin m dahale
edilmemitir.

245Bk. A. Kiper, Trkede ller ve l Aletleri (1963), ..Ed.Fak.Genel Ktp. Tez No. 343
246Buna benzer deimeler iin kr. kkk yerine kck, kabakk yerine kaback vb. gibi.
247A. J. W ensinck, Concordance et Indices de la Tradition M usulmane, C.I, s.409; A. Glpna1
M esnevi erhi, C.IV, s.326-327, b.2211. AhdT-i Mesnevi (hazrlayan: BedicuDz-Zamn Firznfer, Tah
334 .), s. 97

482

VII. BLM

BBLYOGRAFYA VE KISALTMALAR

BBLYOGRAFYA V KISALTMALAR

ABDLKADR, Bursa Tarihi Klavuzu, Bursa 1327

CA BD 3L-KDR, Merl, M eksidiPl-Elhn, Yaynlayan: T. Bini, Tahran 1344
()
, Camic3l-Elhan, Nuruosmaniye, No. 3645
ABRAMS, M. FL, The N orton Anthology of English Literature, 2 cilt, New York
1968
CABDLP1-M3MN, bin afiyyed-dln, Risale-i Msiki, Behcetr-rh, Yaynlayan:
H.L. Rabino de Morgomale, ? 1346 ()
, Kitab- Edvar (Trkesi: CA. Merl), Bibliotheek Rijksuniverseit, Leiden Or.
1175
cAca3ibiPl-Mahlkt, bk. Tus, Kazvinl ve Ahmed-i Blcn.
A DAM EC, Ludwig W., Historical and Political G azetteer of Afghanistan, C. 4,
Mazar-i Sharif and North-Central Afghanistan, Graz 1979
ADIVAR, A.A., Osmanh Trklerinde lim, 2. bask, stanbul 1970
Ahdl-i Mesnevi, Bedicu3z-Zamn Firznfer, ntirt-i Dnigh-i Tahran 283,
Tahran 1334 .
Ahd-i Atik, bk. Kitab Mukaddes
A H M ED Cevdet, Ksas- Enbiya, 6 cilt, M. E. B. Kltr Yaynlar, stanbul 1974
AHM ED-i D CT, Cmsbnme, .. Ed. Fak. Trkoloji Blm Seminer Ktp. No.
4028 (s.291-199)
, engnme, (bk. . H. Ertaylan)
, , .. Ed. Fak. Trkoloji Blm Seminer Ktp. (fotoraf)
, Divn, (bk. . H. Ertaylan)
, Ebl-Ley-i Semerkandi Tefsiri, . . Ktp. TY 161, 1190, 2102, 2109, 3248
, , S. Fatih, No. 631
, , Nuruosmaniye, No. 137, 138, 139, 191
, , Bayezid Ktp., No. 290 (iki cilt)
, M iftah3l-cennet, S. Esad Ef. No. 1726
, , S. Fatih, No. 2853
, , S. Badatl Vehbi Ef. No. 1565
, , Belediye, M.C. No. K483
, , . . Ed. Fak. Trkoloji Blm Seminer Ktp. No. 4028
, T acbirnme, S. Hekimolu Ali Paa, No. 588
, , Belediye, M.C. No. 026
, Tercme-i Ekl-i Nir-i Tus, S. Lleli, No. 2735
, , S. Hac Mahmud, No. 5715, 5716
, , S. Badatl Vehbi Ef., No. 2130/4 (201b-220b )
- , , S. Esad Ef. No. 3569/5 (65b-8lk)
, S. Trnoval, No. 1852/2 (14a-27b : Teshl-i takvim ad ile)

483

, , Nuruosmaniye, No. 4912/3 (19a-47a)

, , Belediye, M. C. No. 0118
, , .. Ktp. TY 9807
, , Bayezid Ktp. No. 1604
, TezkiretiPl-Evliy, S. Serez, No. 1800
, Tbb- Nebevi, .. Tp Tarihi Enstits, No. 90
, , S. Fatih, No. 3540
, , S. H. Hsn Paa, No. 1364
, , S. Kadzade Mehmed Ef., No. 349
, cUkd3l-cevahir, S. Badatl Vehbi Ef., No. 1949
, , S. H. Hsn Paa, No. 1102/3
, , S. M urad Buhar, No. 321/6
, Yz Hadis evirisi, S. Pertevniyal, No. 438
A H M ED Fakih, arhnam e, Yaynlayan: M. Mansurolu, .. Ed.Fak., stanbul
1956
A H M E D I, Sazlar M nazaras, B ritish Library, O r. A dd. 7914 [yayn iin bk.
ALPAY, G.]
A H M ET, M usa, Ahm ed-i D acinin eng-N am e M esnevisinin transkripsiyonu,
DTC Fak. Mezuniyet tezi, No. 50, (tarihsiz)
AKALIN, M., Ahmed, Cemd Hurd, ncelem e-M etin, A tatrk niversitesi
Edebiyat Fakltesi Yaynlar, A nkara 1975
AKN, F eyh-olu, A
AL, Aysel, Cinn-ul-Cenn, .. Ed. Fak. Genel Ktp., No. 407,1970
ALGAR, Hamid, bk. NECMED-DN-i DYE
CALI, Mustafa, Knhl-Ahbr, 5 cilt, Takvimhne-i mire M atbaas 1277
, bk. O. . Gkyay
ALPARSLAN, A., Ak Paada tasavvuf/1TD ED (stanbul 1962), C.XII, s. 143156
ALPAY, Gnl, bk. Gnl A. TEKN
A M R K husraw , T h e N uh S ip ih r, yaynlayan M uh am m ed W ahid M irza,
C alcutta/M adras 1950
AND, Metin, Osmanl enliklerinde Trk Sanatlar, Ankara 1982
, Krk Gn Krk Gece, Ankara 1959
Angelology, The Jewish Encyclopedia (New York 1906-1907)
cA nka A [yazar belli deil]
T he Apocrypha, eviren E.J. G oodspeed, Moses H adasn giriiyle, New York
1959
ARASLI, H., Glehr ve Genceli Nizam," BB 1966 (1968)
A REL, S. Fatih D evrinde Trk Musiksi, MM (stanbul 1953), No. 63-64-65, s.
68-76
, Trk Musiksi Nazariyat Dersleri, MM (stanbul 1948-1949), No. 1-24
SM, Ahmed (Bk. Burhn- Ktc)
ASLANOGLU, ., Ak Veysel, Sivas Halk airleri Bayram, Sivas 1965
AT, Tarih-i At, 4 cilt, stanbul 1292
484

ATULLAH, bk. SKENDERAN

ATE, A., Burdur-Antalya ve havalisi ktphanelerinde bulunan Trke, Arapa
ve Farsa baz mhim eserler, TD ED (stanbul 1948), C.II, say 3-4, s. 171191 [Tenkidi iin bk. A.S. ERZ]
, Hicr VI-VIII (XII-XIV.) Asrlarda Anadoluda Farsa Eserler, TM (stanbul
1945), C.VII-VIII, cz 2, s.94-135
, Mesnevinin onsekiz beytinin manas, Fuat Kprl Armaan, stanbul 1953,
s.37-50
, Farsa eski bir Varka ve Glah m esnevisi/' TD ED (stanbul 1953), C.V, s.
33-40
, stan b u l K t p h an elerin d e F arsa M anzum E serler, C.I, M .E.B. yayn,
stanbul 1968
ATIL, Esin, Turkish Art, New York 1980
AYAN, H., eyholu M ustafa, H urd-nm e (H urd F erahd), ncelem eM e tin -S zl k -K o n u D izini, A ta t rk n iv e rsite si E d e b iy a t F a k lte si
Yaynlar, A nkara 1979
A Z Z Estrabad, Bezm Rezm, yaynlayan M.F. Kprl, stanbul 1928
BABINGER, F., cyq Paas G harbnm e, MSOS (Berlin 1928), C.II, A bt.l
, G eschichtsschreiber der O sm anen und ihre Werke, Leipzig 1927, Trkesi: C.
ok, Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, A nkara 1982
BALA, Mirza, Kad Burhaneddin, A
BALL, C.J., Book of Job, Oxford 1922
BANARLI, N.S., Ahmedi ve Dsitan- Tevrih-i Mlk-i l-i Osman [ve Cemid
ve Hurid Mesnevisi], TM (stanbul 1936-1939), C.VI, s.49-176
BA NG U O GLU , T., Altosmanische Sprachstudien zu Sheyl Nevbahar, Breslau
1938
BARING-GOU LD, S., Curious Myths of the Middle Ages, 2 cilt, Rivingtons 1868
BARNETT, R.D., New Facts about Musical Instruments from U r, Iraq, C.XXXI
BARTON, G.A., Archaeology and The Bible, Philadelphia 1916
BEBEY, Francis, African Music, A Peoples Art, ngilizcesi: J. Bennet, New York
1975
BehcetiPr-Ruh, bk. cAbd3l-M:>min
BELA Y EF, V., zbek Musikisi, eviren A bdlkadir, Atsz M ecm ua (stanbul
1931), say 2, 30-33
B E N -D O U , M eir, In the Shadow of the T em ple, T he D iscovery of A ncient
Jerusalem, New York 1982
BERNL Mahmud, Bznme, Almancas J. von Hammer, Budapete 1840
B lC N , A h m e d -i, cA c a 3i b 3l- M a h l k t ve D r r - i M e k n n , k e n d i
ktphanemizdeki yazma nsha kullanld
B LG EN , H seyin, A hm ed-i D anin T rke D ivannda tabiat, eya ve renk
unsurlar, deyimler ve ataszleri, .. Ed. Fak. G enel Ktp. Tez No. 263, 1967
BIN NEY 3rd, Edwin, Turkish T reasures from the Collection of Edwin Binney,
3rd. An Exhibition at The Portland Art Museum 1/16-2/18, 1979. Text and
Catalogue by Edwin Binney, 3rd. With Sections on Ceramics and Textiles by
485

W alter B. Denny; Portland 1979

, Turkish M iniature Paintings et M anuscripts / From the Collection of Edwin
Binney, 3rd (Catalog of an Exhibition held in the M etropolitan M useum of
Art, New York and the Los Angeles County Museum of Art 1973)
B R G V , mam-, T arikat- M uham m ediye Tercm esi, eviren C. Yldrm,
stanbul 1969
B IR N B A U M , E., T he Book of Advice by King Kay K aus ibn Iskander. The
e a rlie st O ld O tto m an T urkish V ersion of his K abusnam e, SOLL, C.6,
H arvard niversitesi 1981
, A Lifemanship M anual, TU BA (1977), C.I
el-BRUNl, Kitb al-thr al-baqiyya, Yaynlayan: Sachau, Leipzig 1878
, The Book of Instruction in the Art of Astrology, London 1934
BJRKM ANN, W., Die Anfnge der Trkischen Briefsammlungen, Orientalia
Suecana, (Uppsala 1957), C.V
BLOCH ET, E., Catalogue des Manuscrits Turcs, C.I, II, Bibliotheque Nationale,
Paris 1932-1933
BO D RO G LIG ETI, A., bk. L. RASONYI
BORATAV, Pertev Naili, Trklerde H zr, A [H zr m addesinde, bk. bir de
J.A. WENSINCK: Hzr]
, H. V. Fratl, zahl Halk iiri Antolojisi, A nkara 1943
B O Y C E , Mary, F ran tz G ren et, A H istory of Z o ro astrian ism , H andbuch der
Orientalistik, Zoroastrianism under M acedonian and R om an Rule, Leiden
1991
BROCKELMANN, C , Kelile ve Dimne, A
BROW N, E.G., A Literaty History of Persia, 4 cilt, London 1956
B R U N N ER, C. J., T he Fable of the Babylonian T ree, JNES (1980), No. 3-4,
s.191 vd.
B U R E N , E. D o u g las van, Clay F ig u rin es of B abylonia and A ssyria, Y ale
University Press 1930
Burhn- K atc, Kitab- Tibyn- Nfic Tercme-i Burhan- K atc, eviren: Ahmed
sim Efendi, stanbul 1214
B R N G Z , Aysel, D anin Trke Divan, .. Ed.Fak. G enel Ktp., No. 47,
1959-1960
CAN, H., Divan Edebiyat dili ile ses ve saz, MM (stanbul 1968), No. 236, s.8-9;
No.237, s.6-9; No. 239, s.6-7; No.240, s.18
CHWOLSON, D., Die Ssabier and der Ssabismus, St. Petersburg 1856
COAN, M. E., XIV. asr Trk yazarlarndan M uslihud-din, Hamidoullar ve
Hzr Bey, Vakflar Dergisi (stanbul 1981), C.XIII
, XV. Asrdan Trke din bir eser, slm Dncesi (stanbul 1967), C.I, say 4
CUNBUR, M, Glehri ile Kaygusuz Abdaln iirlerini kapsayan, XV. yzyldan
^ kalan bir mecmua, BB 1963 (Ankara 1964)
AM AN, Filiz, Z e ren TA NINDI, Topkap Saray Mzesi slm M inyatrleri,
Tercm an Sanat ve Kltr Yaynlar, stanbul 1979
ETN, N. M., Ahm ednin M irkatl-edebi hakknda, TM (stanbul 1964), C.
486

XIV, s.217-230
DANMEND, . H., zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, 6 cilt, stanbul 1947-1961
DANKOFF, R., bk. el-Karl
DYE, bk. Necme3d-dln-i Daye
D e GUBERNATIS, Angelo, Zoological Mythology or the Legends of Animals, 2
cilt, London 1872
D e VAUX, B. Carra, Cevher A
DENNY, W alter B., bk. Edwin Binney, 3rd.
DEV LET H - Semerkand, Tezkiret-ucara, Yaynlayan M. Abbas, Tehran,
tarihsiz
DIJK, van J.J. A. bk. Hallo, W.W.
D IEZ, Ernst, Mescid: Camiin mimar tarihi, A
D LN, C., M escd bin Ahm ed, Sheyl Nevbahar, ncelem e-M etin-Szlk ,
A tatrk Kltr Merkezi Yayn, No. 51, A nkara 1991, VIII-676 s. metin ve 14
s. tpk basm rnekleri
Divn- Elbise, bk. Nizam Kar
DOLU, Halide C., Yusuf Hikyesi hakknda birka sz ve baz Trke nshalar,
TD ED (stanbul 1952), C.IV, say 4, s.420-445
D UCHESNE-GUILLEM IN, M., La H arpe plectre Iranienne son Origine et sa
Diffusion, JNES (1969), s.109-115
Zurub-i Emsal, stanbul, tarihsiz
D rr-i Meknn, Ahmed-i Blcan (kendi ktphanemizdeki yazma nsha)
EB U shak, Kenz-l-tiha, Yaynlayan Mirza Habib-i Isfahan, stanbul 1303
EC K M A N N , Jn o s, D ie T sch ag h ataisch e L ite ra t r, P h ilo lo g iae T urcicae
Fundam enta II, W iesbaden 1963, s. 304-402
A C o n te st in V erse B etw een S trin g ed In stru m e n ts from th e C hagatay
Literature of the 15th Century, Aspects of Altaic Civilization, Proceedings
of the Fifth M eeting of the P erm anent International A ltaistic Conference
H eld at Indiana University, June 4-9, 1962; U ralic and Altaic Series, C. 23,
Bloomington 1963, s. 119-122
EC O N O M O U , G eorge D., The Goddes N atura in M edieval Literature, H arvard
University Press 1972
E M R , Yusuf, Beng ar, British Library, Or. Add. 7914; Yayn iin bk.
Gnl ALPAY
EN V E R , D sturnam e-i Enver, Yaynlayan: M. H alil Yman, stanbul Evkaf
M atbaas 1929
E R D E R , Yoram , The Origin of the Name Idris in the Quran: A Study of the
Influence of Q um ran Literature on Early Islam, JNES (1990), C. 49, say 4,
s.339-350
E R E N , smail, Kiril harfleriyle yaynlanm skp m anileri, Sesler ( Pritine,
Ekim 1984), s. 95-102
E R G N , M., B ursa K ita p lk la rn d a k i T rk e y azm alar a ra s n d a , T D E D
(stanbul 1950), C.IV, say 1-2, s.107-132
, Trkoloji Blm alm alar/1TD ED (stanbul 1959), C.IX, s. 119-151
487

ER G U N , S.N., Trk airleri, 3 cilt, stanbul (tarihsiz)

ERMAN, A., Life in Ancient Egypt, 3 cilt, New York 1971
ERTAYLAN, .H., Klliyt- Dlvn- Mevlna Hmidl, stanbul 1949
, Ysuf-i M eddah, TD ED (stanbul 1946), C.I, say 2 [Bu ve dier yaynlarn
tenkidi iin bk. A.S. ERZ]
---, V a ra k a ve G lah , T rk E d e b iy a t rn e k le ri I. E d e b iy a t F a k lte si
Yaynlarndan, Trk Dili ve Edebiyat Dal N o.l, stanbul 1945
, A hm ed-i D , H ayat ve Eserleri, Trk Edebiyat rnekleri VII, Edebiyat
Fakltesi Yaynlarndan Trk Dili ve Edebiyat Zm resi No. 518, stanbul
1952
E R Z I , A. S., B ib liy o g ra fy a : A. A te , B u r d u r -A n ta ly a ve h a v a lisi
k t p h n elerin d e b ulunan trke, arapa ve farsa baz m him eserler
TD ED (31 Mays 1948), C.II, say 3-4, s. 171-191, TTK B elleten (A nkara
1949), C.XIII, say 49, s.163-180 [ad geen yaz ile ilgili tamamlayc bilgileri
ieren bir eletiri yazsdr]
, B ibliyografya: T T K B elleten (A n k ara 1949), C .X III, say 49, s .181-194.
[Yukardaki eletirinin devam olup . H. Ertaylann Beir elebi (1946),
V arv ar A li P aa (1948) ve Ysuf-i M eddah (1946) adl yaynlarndaki
hatalarn birer birer gsterilmesiyle ilgilidir]
, Yunus E m renin hayat hakknda bir vesika: N otlar ve V esikalar/1 Belleten
(1950), C.XIV, say 53
ESAD Efendi, eyhlislm, LehcetiPl-Lat, stanbul 1216
EV LYA ELEB, Seyahatname, yaynlayan Ahmet Cevdet, C.I vd., stanbul 1324
EVRN, M. S., amzn Kurn Bilgisi, I., II., Ankara 1970
, K urn- Kerm Aklamas (Ftiha ve Bakara Sreleri), A nkara 1962
E Z E R , K., Ahmed-i D anin Trke Divamnn tetkiki ve m etin transkripsiyonu,
Trkiyat, Tez No. 363, 1950-1951
FA RBRIDG E, M.H., Studies in Biblical and Semitic Symbolism, New York 1970
FA RM ER, G. H., The Music of Islam, New Oxford History of Music, Ancient
and Oriental Music, C.I, New York 1957
, The Music of Ancient M esopotam ia/4 New Oxford History of Music, London
1957
, Abdlkadir, A
, Safy-ed-Dn, A
, The Musical Instruments of the Sumerians and A ssyrians/1 Oriental Studies
mainly Musical, London 1953
, Turkish Instruments of Music in the Seventeenth C entury/4JRAS (1936), s. 1443
, The Instrum ents of Music on the Taq-i Bustan B as-R eliefs/1JRAS (1938), s.
397-412
, Structure of the Arabian and Persian Lute in the Middle Ages, JRAS (1939)
, The Kitab al-Malh of Ab Talib al-Mufaddal ibn Salam, JRAS (1938)
, A Marib Work on Musical Instrum ents/' JRAS (1935)
, The Origin of the Arabian Lute and Rebec, JRAS (1930)
488

FIRD EV S, ehnme, eviren: N. Lugal, 2. bask, 4 cilt. M.E.B yayn Ankara

1967
FRU ZA N FER , B., bk. AhadT-i Mesnevi
FITZG ER A LD , E.,Rubiyyt of O m ar Khayym and Persian Miniatures Milano
1979
F L E M M IN G , B., F ahrls H usrev u irin. E in e turkische D ichtung von 1367,
W iesbaden 1974, s.VII-486 s. metin ve 168 s. tpk basm
FRANKE, O., Geschichte des Chinesischen Reiches, 5 cilt, Berlin 1930-1952
FRANKFORT, H., bk. Th. Jacobsen
, K ingship and G ods. A Study of A n cien t N e a r E a ste rn R elig io n as the
Integration of Society and N ature; with a Preface by Samuel N oah Kramer,
Chicago 1978, XXVI, 444 s.
, Cylinder Seals, London 1939
, S. Lloyd, T. Jacobsen, The Gimilsin Tem ple and the Palace of the Rulers at
Tell Asmar, Chicago 1940
, M ore Sculpture from the Dyala Region, Chicago 1940
FR A Z ER , J.G., The G olden Bough, 1 cilt, ksaltlm neir, New York 1942
GALPIN, Canon, The Sum erian H arp of Ur, c.3500 B.C., Music and Letters,
(1929) C.X
G A L P IN , F ra n c is W ., T h e M usic of th e S u m erian s an d th e ir im m e d ia te
Successors. The Babylonians and Assyrians, Strassburg University Press 1955
G arden Encyclopaedia Biblica, s. 1640-1644
GAZM HAL, M. R., Asya ve Anadolu Kaynaklarnda Ikl, A nkara 1958
, Y ine Kopuz ve Y eltem e zerin e, T rk Folklor A ratrm alar (stanbul
1961), say 142, s.2341-2342
G ERH A R D T, W alter Jr., The H ebrew /Israelite W eather-Deity, Numen (1966)
C.XIII, s. 128-141
GIBB, E.J.W., A History of Ottom an Poetry, 6 cilt, London 1900
GBB, H.A.R., Studies on the Civilization of Islam, Boston 1962
GIM ARET, D., Les noms divins en Islam, exegese lexicographique et theologique,
Paris 1988
GLUECK, Nelson, Deities and Dolphins, New York 1965
G K E N , ., e le b i S u lta n M eh m e d z a m a n n d a y a z la n b ir O sm an l
hkm darlar vefiyyat listesi/4 Z.V. Togan Armaan, stanbul 1955, s.109116
G K Y A Y , O. ., G rg ve T o p lu m K u ra lla r z e rin d e Z iy fe t S o fralar
(M evidn-nefis fi Kavidil-meclis), 2 cilt, Tercm an 1001 Tem el Eser,
stanbul 1978
G LPINARLI, Abdlbaki, Burgaz ve F tw et-N m esi, FM (stanbul 19531954), C.XV, s.76-153
, M esnevi ve erhi, 6 cilt, Babakanlk K ltr M stearl, K ltr Yaynlar,
stanbul 1973-1974
, bk. Mevlana
, slm ve Trk illerinde Ftvvet tekilt ve kaynaklar,FM (stanbul 1949489

1950), C.II, s.6-354

, Ak Paann iirleri/4TM (stanbul 1935), C.V, s. 87-100
, Glen-i Rz erhi, M.E.B. yayn, stanbul 1972
, Yunus Emre, Rislat al-Nushiyya ve Dvn, stanbul 1965
GYM EN, O., Ahmed-i D ^ nin Cinn- Cenan zerinde dil almas, Trkiyat,
Tez No. 682, 1965-1966
GYN, N., Tevk, A
G O U RN EY, O.R. An Old Babylonian Treatise on the Tuning of the H arp, Iraq
(1968), C.XXX, s.229-234
G R A Y , Jo h n , T h e D e se rt G od cA ttr and the L ite ra tu re and R elig io n of
Canaan, JN ES (1949), s.72-83.
H A C IEM N O LU , N., Salebnin Ksasul-enbiysnm tercm esi zerinde bir
gram er denemesi, TD ED (stanbul 1961), C.XI, s. 47-66
HAIG, T.W., Selsebl, A
HALLO, W illiam W. ve J.J.A. van Dijk, The Exaltation of inanna, New H aven
1968
H A M M E R -P urgstall, von J., G eschichte der O sm anischen D ichtkunst, 4 cilt,
Budapete 1836
, Devlet-i Osmaniye Tarihi, eviren M. At, 11 cilt, stanbul 1329
HARRIS, R., bk. A. Mingana
HARTM ANN, Henrike, Die Musik der Sumerischen Kultur, Frankfurt 1960
HAAN elebi, Tezkiret--uara, .. Ktphanesi TY 1628 (y) [Yeni yayn: .
K utluk: K m al-zade H aan elebi, T ezkiret-uar. E letirm eli baskya
hazrlayan: Dr. brahim Kutluk, 2 cilt, Ankara 1978]
H IZ IR bin Abdullah, Tefhim l-Makmt, Topkap, Hazine, No. 1793
H O C A S. M. Efendi, Bk. SADEDDN
HOSAN, M. Hidayet, M elik A
H UART, C., Arap ve slm Edebiyat,eviren C. Sezgin, A nkara (tarihsiz)
H udd al = cAlm, ngilizcesi: V. Minorsky, London 1970
BN-ul Fakih, M uhtasar Kitab-ul-Buldan, Yaynlayan: M. J. De G oeje, Leiden
1885
BN HALDUN, Mukaddime, eviren: Z. R. Ugan, 3 cilt, 2. bask, M.E.B. yaym,
stanbul 1968
NALCIK, H., Osmanl mparatorluunun kurulu ve inkiaf devrinde Trkiyenin
ktisad vaziyeti zerinde bir tetkik m nasebetiyle/' B elleten (1951), C.XV,
say 60, s.629-684
, 15. Asr Trkiye ktisad ve tima tarihi kaynaklar, FM (stanbul 19531954), No. 1-4, s.51-67
INGEN, W. van, Figurines from Seleucia on the Tigris, Ann Arbor,London 1939
Iskandarnam ah, A Persian M edieval A lexander-Rom ance, ngilizcesi: M inoo S.
Southgate, Columbia University Press, New York 1978
SKENDERAN, Atullah-i, El-Hikem-l-Atiyye, eviren: Saffet Yetkin, Mill
Eitim Basmevi, stanbul 1950
Z, F., Eski Trk Edebiyatnda Nesir, XIV. yzyldan XIX. yzyl ortasna kadar
490

yazmalardan seilmi metinler, stanbul 1964

, D ac, E l
ZBUDAK, V., bk. Mevlna
JA C O B S E N , T h o rk ild , M e so p o ta m ia : T h e C osm os as a s ta te , B efo re
Philosophy, H. Frankfort, JA . Wilson, Th. Jacobsen, Penguin Books, 6. bask,
1963
, The Treasures of Darkness, Yale university Press, New Haven 1974
, Toward the Image of Tammuz and other Essays on M esopotamian History and
Culture, Yaym: W.L. Moran, Harvard University Press 1970
, bk. H. FRA N KFO RT
JASTROW , Aspects of Religious Belief and Practice in Babylonia and Assyria,
New York 1911
JO BES, G ertru d e ve Jam es, O u ter Space: Myths, N am e M eanings, C alendar,
From the Emergence of Hisotry to the Present Day, New York 1964
JO N S, H ans, T he G n o stic R eligion, T he m essage of th e alien G od and the
beginnings of Christianity, 3. bask, Boston 1970
JO SEPH U S, Jewish A ntiquities, C. V, ngilizcesi: H. St. J. Thackeray ve Ralph
Marcus. Harvard Loeb Classical Library, Cambridge 1977
JULIEN, S., Melanges de geographie asiatique, JA (Paris 1847), C.IV, s.50 vd.
JU R D A K , M an su r H an n , A stro n o m ical D ictio n ary , T h e Z o d iac and th e
C o n stellations, A rabic S tar-N am es, their M eaning, T ra n slite ra tio n and
Pronunciation, Beyrut 1950
KADI Burhaneddin Divan, Tpkbasm: TDK Yayn, stanbul 1943
el-K A R l, M., D ivan L gat-it-T rk, eviren B. A talay, 3 cilt ve Dizin,
s ta n b u l 1939-1943 [n g iliz c e si: R o b e r t D a n k o ff ve J a m e s K elly,
C o m p e n d iu m of th e T u rk ic D ia le c ts, 3 cilt, SO LL, C .V II, H a rv a rd
niversitesi 1982-1985]
KARAHAN, A., slm Trk Edebiyatnda Krk Hadis, stanbul 1954
K A R A H A R l, Kasm bin M ahm d, rdl-m nd ile3l<Ltfurad fi Tercm e-i
MirdiPl-cibad [Farsadan tercme] bk. NECM ED-DN-i DYE
K A R A T A Y , F .E ., T o p k a p S aray M zesi K t p h a n e si T rk e Y azm alar
Katalogu, 2 cilt, stanbul 1961
KASSIS, H anna E., A Concordance of the Q uran, University of California Press
1983, XXXIX, 1444 s.
KTB ELEB, Kef-el-Zunun, 2 cilt, Yaynlayan . Y altkaya ve Kilisli Rifat
Bilge, 2. bask, stanbul 1972. [Kef-el-Zunun Zeyli, Badatl smail Paa,
stanbul 1972]
K AYSERLOLU , R., Tanburenin perdeleri ve dzeni, MM (stanbul 1948),
No. 9, s. 22-24
el-KAZVNI, Zekeriyy, cAgeb al M akhlqt wa G hareb al Mawjudat, Yaym:
Farouk Saad, Beyrut 1977
, Zakariya b. M. b. Mahmd, thr al-Bild, D ar Sader Publishers, Beyrut 1969
KEKLK, N., Allah, Sadreddin K onevnin Felsefesinde A llah-K inat ve nsan,
.. Ed. Fak., stanbul 1967
491

KELLY, J,, bk, el-Kaari

KenziPl-tiha, YaymrM rza Habib-i Isfahan, stanbul 1303 (tb)
KILICOLU, V., Cerrhiye-i lhniye, TTK, Ankara 1956
KLSL Rifat, Sheyl N evbahra dair Vesikalar ve N otlar, TM (stanbul
1926), C.II, s.401-410
K PER , A., T rkede ller ve l' A letleri, .. Edebiyat Fakltesi G enel
Ktp., Tez No. 343
Kitb al-ahbr al-tiwl, Yaynlayan: Guirgass, Leiden 1888
Kitab- Edvar, bk. cAbdl-M3min
Kitab Mukaddes, Eski ve Yeni Ahit (Tevrat ve ncil), stanbul 1949
KLIBANSKY, R., S aturn and M elancholy, Studies in the H istory of N atural
Philosophy, Religion and Art, London 1964
KLIMKEIT, H.-J., M anichaean A rt and Calligraphy, Leiden, E.J. Brill 1982
K OCAOLAN , M., Divan E debiyatnda air B estekrlar, .. Ed. Fak. G enel
Ktp., Tez No. 255, 1966-1967
KOCATTJRK, V. M., Trk Edebiyat Tarihi, 2. bask, A nkara 1970
K O U , R. E., Trk Giyim, K uam ve Sslenm e Szl, Sm erbank K ltr
Yaynlar, A nkara 1967
KORKM AZ, Z., K abus-nam e ve M arzubn-nm e evirileri kim indir?, TDAY
(Ankara 1966)
, Sadrud-din eyholu, M arzubn-Name Tercmesi, Ankara 1973
, Bir Tantm a Yazs zerine, Trkoloji (Ankara 1979), C.VIII
, Eski Anadolu Trkesinin ki rn ve Yazarlar zerine, BB 1966 (Ankara
1968)
K PRL, M. F., Osmanl mparatorluunun Kuruluu, 2. bask, A nkara 1971
, Aydnoullar tarihine it notlar, TM (stanbul 1926), C.II
, . Sleyman, Yeni Osmanl Tarih-i Edebiyat, stanbul 1332
, Anadolu Seluklular tarihinin yerli kaynaklar, Belleten (1943), C.VII, say
27
, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1966 [Ltin harfleriyle]
, Divan- Trk-i Sultan Veled, TM (stanbul 1926), C.II, s.475-481
, Ak Paa, A
, Anadolu Beylikleri tarihine ait notlar, TM (stanbul 1926), C.II
, Germiyan beylii tarihine ait notlar, TM (stanbul 1926), C.II
, Ahmed, A
, Trk Dili ve Edebiyat Hakknda Aratrmalar, stanbul 1934
, Edebiyat Aratrmalar, TTK yaym, Ankara 1966
KRAM ER, Samuel Noah, Diane Wolkstein, nanna. Q ueen of Heaven and Earth,
her Stories and Hymns from Sumer, New York 1983
, History Begins at Sumer, Philadelphia 1981 [Trkesi: Tarih Smerde balar,
Muazzez lmiye , TTK Yayn, Ankara 1990].
, Sumerian Mythology, Philadelphia 1944
KUFRALI, K., Circis, A
K U R AN- K erim ve zahl M eli lisi, H azrlayan: A. Fikri Yavuz, stanbul
492

Mft Vekili, stanbul 1967

, bk. EVRN, KASSIS
, M irza B er d d in M ahm ud A hm ed, K u rn- K erm in T etk ik in e G iri,
Tercme: S. Siber, A nkara 1960
K U R D O LU , Ayhan, engnme, G ram er ncelem eleri ve Metin, .. Ed.Fak.
G enel Ktp. Tez No. 94, 1962
KURT, Rudolph, Gnosis, ngilizcesi: R. Maclachlan Wilson, San Francisco 1983
el-KUEYR, Risle I, eviren: T. Yazc, M.E.B. Yayn, stanbul 1966
LAM BERT, W.G., Babylonian Wisdom Literature, Oxford 1960
LANGDON, Stephen, Sumerian Liturgical Texts, Philadelphia 1917
, Sumerian and Babylonian Psalms, Paris 1909
, Sumerian Liturgies and Psalms, Philadelphia 1915-1919
, A Hymn to Ishtar as the Planet Venus and to Idin-Dagan as Tammuz, JRAS
(1926)
, Sumerian Epic of Paradise, the Flood and the Fall of Man, Philadelphia 1915
L A N D S B E R G E R , B., T he D ate Palm and its B y-Products according to the
Cuneiform Sources, Graz 1967
LA N E , E. W., A rab ic-E n g lish Lexicon, 2 cilt, T he Islam ic T exts Society,
Cam bridge/England 1984
LATF, Tezkire-i Latifi, Yaynlayan Ahmed Cevdet, D ersaadet 1314
LAYARD, A.H., Niniveh and its Remains, 2 cilt, New York 1849
LEGRA IN, L., Ur Excavations, Archaic Seal Impressions, 1936
Lehcet3l-Lt, bk. ESAD Efendi, .
LEVEND, A.S., Glehr, Mantk-ut-tayr (tpkbasm), A nkara 1957
, A.S., Ak Paanm bilinmeyen iki mesnevisi, TD AY (A nkara 1953), s.205255
, Trk Dilinde Gelime ve Sadeleme Evreleri, 3. bask, A nkara 1972
, Divan Edebiyat, Kelimeler ve Remizler, M azm unlar ve M efhumlar, 2. bask,
stanbul 1943
, N abinin Surnmesi, stanbul 1944
LEWIS, A. Smith, The Story of Ahikar, Cambridge 1913
LEW Y , H., T he B abylonian B ackground of th e Kay Ks Legend, A rchiv
Orientalni, (Prag 1949), C.XVII, s.29-109
LLYOD, S , bk. H. FRAN KFORT
LUCIAN, The Syrian Goddess, Yaynlayan: H.W. Attridge ve R.A. Oden, Scholar
Press, M ontana 1976
M acDONALD, D.B., Allah A
, M elike A
M A N SU R O L U , M., A nadoluda Trk dili ve edebiyatnn ilk m a h su lle ri/4
TD ED (stanbul 1946), C.I, say 1, s.10-17
, A nadolu m etinleri, X III.asr, TM (stanbul 1940-1942), C.VII-VIII, cz 1,
s.95-104 + 3 tpkbasm
, A nadoluda Trk yaz dilinin balamas ve gelim esi/' TD ED (stanbul 1951),
C.IV, say 3, s.215-229
493

M AZIOLU, H., Anadoluda XIII. yzyl rnlerinden Yeni Bir Eser, BB 1963
(Ankara 1964), s.75-79
M ecmca, Nuruosmaniye, No. 4959
MEEK, T.J., Canticles and the Tammuz Cult, AJSL (1922-1923), C.XXXIX, s.l14
, The Song of Songs and the Fertility Cult, Song of Songs: A Symposium,
W.H. Schoff (1924), s. 48-79
, Babylonian Parallels to the Song of Songs, JBL (1925), C.XLIII, s. 245-252
M E L IK O F F , ., R echerches sur les com posantes du syncretism e B ektachiA levi, Studia Turcologica M em oriae Alexii Bombaci Dicata, Napoli 1982,
s.379-395.
M ERA I, cAbdDl-kadir, Mekaidl-Elhn, tellf-i cAbd3l-kdir b. Gaybl Hafiz
Merl, be-ihtimam-i Tak Bini, Tehran 1344 . [Maqased al-alhan by cAbd
al-Qader Gheybi Maraghi edited by Taqi Binesh. Persian Text Series, No. 26.
G eneral Editor E. Yar-Shater, Tehran 1966]
el-M EScD, E b3l-H asan cAli b. el-Huseyin, M urcuz-Zeheb ve m ecdin3lcevher [19. yydaki m uhtelif basklarndan sonra kanlarn en m him leri
unlardr: 2. bask, K ahire 1948; Beyrut 1973. Ch. Pellat, geen asrdaki
F ranszca tercm eyi yeniden gzden geirip asl ve dizinleriyle birlikte
yay nlam tr: 5 cilt B eyrut 1966-74, 2 cilt A rap a dizin, B eyrut 1979;
Franszcas 3 cilt, Paris 1962-1971]
M EV L N , C. Rum i, M esnevi, V. zbudak T ercm esi ve A. G lp m arlnm
Alamas; 6 cilt, 4. bask, Mill Eitim Basmevi, stanbul 1966
MILLS, M. A., Exploring an Archetype, Mevln Gldestesi, A nkara 1971
MNGANA, A., R. Harris, The Odes and Psalms of Solomon, 1920
MirdI-cibd, bk. Necmed-din-i Dye
M R ZA Berddin, M. Ahmed, Bk. Kuran
M ONTET, P., Everyday Life in Egypt, Philadelphia 1981
M ORDTMANN, .H., Suheil und Nevbehar, Romantisches Gedicht des Mescud b.
Ahmed, Hannover 1925 (tpkbasm) [Bk. bir de C. DLN]
MORAN, W.L., bk. Th. JACOBSEN
M UH A M M ED ibn-i Hac vaz el-Mfessir, Cinn- Cenan, S. Yahya Ef. No. 189
, , Belediye, M.C., No. K372
, , S. Pertevniyal, No. 438
, , S. Hac Mahmud Ef. No. 1692
, , .. Ed. Fak. Trkoloji Blm Seminer Ktp. No. 4022
M U H A M M E D M ah d i Xn, Sanglax, with an Introduction and Indices by Sir
G erard Clauson, London 1960
M ULLER, C.O., Ancient Art, London 1958
M U N D K U R, Balaji, The Cult of the Serpent, An Interdisciplinary Survey of its
M anifestations and Origins, State University of New Y ork Press, Albany
1983
M um cu3z-Zeheb, bk. el-MEScUDI
NSIR- Ts, bk. Ts
494

N E C M E 3D -D lN -i D ave, M ir d 0l-Cibad (n g ilizcesi: T h e P a th of G o d s

Bondsmen from Origin to Return, A Sufi Compendium by Najm al-Dn RazI,
known as Daya, Translated from Persian with introduction and annotation by
Hamid Algar, Caravan Books, Delmar, New York 1982
Farsa neirleri: 1) M irdl-Cibd m ine3l-m ebde3i ile3l-m ecd, telf-i
eyh N ecm iPd-dln-i Rzl, b hava ve ta cTkt-i H azret-i K utb3l-Carifn
H seyin el-H sey n el-N icm e tu Dllahl, p h n e-i slm iyye, 1336 . 2)
Mirsadtil-Cibad, te3lrf-i Necm-i Raz. Necme3d-dm Eb Bekir b. Muhammed
b. ah v e r b. A n u ire v n -i R az l m a cr f b e-D ay e, b e -ih tim m -i D r.
M uhammed Em in Riyahl, Tehran 1352 . [Mersad ol-Ebad by Najm-e RazT,
edited with critical notes and com m entary by M oham m ad-A m in Riyahi.
Persian Texts Series, No. 46. G eneral Editor E. Yar Shater, Tehran 1973, 750
s.]
Kasim bin M ahmd- K arahirl tarafndan yaplan Trke tercm esinin
en eski yazma nshas kendi ktphanemizdedir: rd^-m nd ilel-Murad
f T ercm e-i M irs a d ^ l-Cibad ad ile II. M urada (l. 1451) sunulm utur.
B u ra d a ve d i er a ra trm a la rd a d a h a ok U p p sa la n iv e rsite K tp.,
Z ettersteen Katalogunda No. 483 altnda kaytl yazma kullanlmtr. Z.V.
Togan, slm T etkikleri E nstits D ergisi, (stanbul 1957), C.II, s.73de
Kayseri Rid Efendi Ktp.deki nshann mtercim hatt olduunu sylyor.
Bunu tahkik imknmz olmad. Ali Rza K arabulutun Katalogunda (Kayseri
1982) No. 162deki kaytlar da bu hususta fazla bir bilgi vermiyor.
el-N ED lM , The Fihrist of al-Nadm. A Tenth-Century Survey of Muslim Culture,
ngilizcesi: Bayard Dodge, 2 cilt, Columbia University Press, New York 1970
NEIMAN, David, The Supercaelian Sea, JNES (1969), C.28, s.243-249
NERI, M evlana M ehemmed, Kitb- Cihan-Nm, Ner Tarihi, Hazrlayanlar:
Faik R eit U n at ve M ehm ed A. Kymen, 2 cilt, TTK A nkara 1949, 1955
[Ayrca bk. Th. M enzel ve M anisa yazm alarnn tpk basm: G ihannm a,
Die altosmanische Chronik des Mevln M ehemmed Neschr, 2 cilt, Leipzig
1951, 1955],
NZAM Kar, Divan- Elbise, Yaynlayan: Mirza Habib-i Isfahan, stanbul 1303
NZM I, Klliyat- Dlvn- Hakim Nizml-i Gencel, ntiarat-i emir-i kebir, 1344
()
O LEARY, D. Lacy, slm Dncesi ve Tarihteki yeri, eviren: H. Yurdaydn, Y.
Kutluay, 2. bask, lhiyat Fakltesi Yayn, A nkara 1971
O PPE N H E IM , A. Leo, A ncient M esopotam ia. P ortrait of a D ead Civilization;
Revised edition completed by Erica Reiner; Chicago 1977
Osmanl Mellifleri, bk. TAHR, Bursal M.
ZTUNA, Ylmaz, Trk Musikisi Ansiklopedisi I, stanbul 1969
PAKALIN, M. Z., Osmanl Tarih Deyimleri ve Terim leri Szl, 3 cilt, 2. bask,
stanbul 1971
PARK ER, Barbara, Excavation at Nimrud, Iraq, (1955), C.VIII
PETRO POU LO S, Yanni, Tulips, Arabesques and Turbans. Decorative Arts from
the Ottom an Empire, London 1982
495

PIET, John, An Old Babylonian Crystal Seal, JANES (1969), C.VI, s.30-36
PTO LEM Y , T etrab ib lo s, L oeb C lassical Library, ngilizcesi: F.E. R obbins;
Harvard University Press 1980
RA D A U , Hugo, Sum erian Hymns and Prayers to G od Dum u-zi or Babylonian
Lenten Songs, Mnchen 1913
RASONYI, L. Feridddin A ttar Tezkiret l-Evliyasnm Budapete Yazmas, BB
1966 [yaznn devamnda A.Bodrogligetinin m talaalar var]
RA VN, O .E., A C atalogue of O riental C ylinder Seals and Seal Im pressions,
Kobenhaven 1960
RED H O U SE, Sir James W., Trkeden ngilizceye Lgat Kitab / A Turkish and
English Lexicon, 2. bask, stanbul 1921
R E N A N , M. E rn e st, A n Essay on th e A ge and A ntiquity of th e B ook of
N abathaean Agricultur, London 1862
RIEU , Ch., Catalogue of the Turkish Manuscripts in the British Museum, London
1888
R M M E R , J., A n cien t M usical In stru m en ts of W estern A sia in th e B ritish
Museum, London 1969
RITTER, H., Philologika, Feriduddin cA ttar II, Oriens (1958), C.XI, s.1-76
R IZA ZA D E, ., Tarih-i Edebiyat- ran, ntiarat- emir-i kebir, 1341 (.)
ROBINSON, B. W., Persian Paintings in the John Ryland Library, 1980
, Persian Drawings, Boston 1965
ROSELLINI, M onumenti, D ellEgitto della Nubia, Pisa Presso Niccolo Capurro
E.G., 1834
ROSSI, E., Elenco dei M anoscritti Turchi della B iblioteca V aticana, C itta del
Vaticana 1953
ROUX, G., Ancient Iraq, Penguin Books, 2. bask, 1980
RO W LEY, H.N., The Song of Songs: an Examination of Recent Theory, JRAS
(1938), s. 251-276
RYPKA, I., Iranische Literaturgeschichte, Leipzig 1959
SADEDDN Mehmed Efendi, Tact-Tevrih, 2 cilt, Tbhne-i mire 1279 [Yeni
yayn: smet Parmakszolu, 5 cilt, Ankara 1974]
Sahh-i Buhr Muhtasar, Bk. Z E Y N D-DlN
SAcDl, Klliyt- Sacdl, Yaynlayan: Muhammed cA1t Ferri, Szman- intiart cvidn (tarihsiz)
SAclD Nefisi, Trih-i Nazm u Ner der Iran ve der Zebn- Farisi, 3 cilt, Tehran
1344 ()
SANDERS, N.K., The Epic of Gilgamesh, Penguin Books, 1972
SAYCE, A.H., Tam m uz, Dictionary of the Bible, Yaynlayan: J. Hastings, New
York 1902
S E H l Beg, H et Bihit, stanbul 1325 [Yeni yayn: Gnay Kut, The Tezkire by
Seh Beg. An Analysis of the First Biographical work on Ottom an Poets with
a Critical Edition base on Ms. Sleymaniye Library, Ayasofya, 0.3544 by
Gnay Kut, SOLL, C.5, Harvard niversitesi 1978]
SEYDl, Edvar (el-M atlac), Topkapi, III.Ahmed, No. 3459
496

SHALOM , M. Paul, Heavenly Tablets and the Book of Life, JANES, (1973),
C.V, s.345-353
Sicill-i Osman, bk. SREYYA, M.
SiraPl-kulb (anonim y.), .. Ktp. TY 503 (150a-184a)
, Topkap, Revan, No. 622
, Topkap, Koular, No. 1057
SM ITH , G race M., Yusuf-i M eddah, V arqa ve G lah, A F ourteenth Century
Anatolian Turkish Mesnev, Leiden 1976 [bk. bir de .H. Ertaylan]
SO UTHGATE, Minoo S., bk. Iskandarnamah.
S T A U D E R , W., H a rfe ,, R eallexikon der Assyrologie un V orderasiatischen
Archologie, 4 cilt, Berlin, New York 1972-1975
STEINGASS, F., A Comprehensive Persian-English Dictionary, 6. bask, London
1977
SU H R A W ER D I, Shihabuddln MaqtQl, T hree T reatise on Mysticism, Tercm e:
Otto Spies, S. K. Khatak, 1935
S R E Y Y A , M., Sicill-i O sm n yahut T ezkire-i M ehr-i Osm aniye, 4 cilt,
M atbaa-i mire, stanbul 1308
EH SU V A R O LU , B. N., A nadoluda Trkelem e cereyanlar ve Trke ilk
tp yazmalarndaki terim ler, BB 1957, Ankara 1960, s.25-35
EM SEDDN Sam, Kamus-i Trk, Dersaadet 1317
ERF Hulusi, Ferhengnme-i Sad, TM (stanbul 1934), C.IV, s.295-303
BAY, H. S., C e b r ^ r A
, C ennet A
el-TABERI, Tarih-i Taber Tercemesi, Eb Cafer Muhammed b. Cerr et-Taber,
3 cilt, stanbul 1980 [Trke T ab ernin 1292 ve 1327 tarihli iki stanbul
basks esas aln arak bugnk T rkeye ak tarlm tr. B unun yan sra
ktphanemizdeki yazma aslna da atflar yaplmtr. 14. yya it olan bu ilk
tercm enin bir an nce yaynlanmas gerekmektedir.]
, The Commentary on the Q u ran by Ab Ja far M uhammad b. Jarir al-Tabarl.
Being an Abridged Translation of Jm ic al-bayn can ta^wil y al-Qurn.
W ith an In tro d u ctio n and N otes by J. C ooper. G e n e ra l E d ito rs W.F.
M adleung and A. Jones. Volume 1, Oxford University Press 1987, XLIV, 492
s.
T A E S C H N E R , F., slam o rta anda F utuvva (F tvvet T e k il t)/1 FM
(stanbul 1953-1954), C.XV, s.3-32
, Das Futuvvet Kapitel in G ulschehrs altosmanischer Bearbeitung von cAttars
M antiq ut-Tayr, Berlin 1932
, Gulschehrs Mesnev auf Achi Evran, W iesbaden 1955
TA HR, Bursal M., Osmanl Mellifleri, 3 cilt, stanbul, M atbaa-i mire 1333
TANINDI, Zeren, bk. AMAN, Filiz
T aram a Szl, XIII. yzyldan beri Trkiye Trkesiyle yazlm kitaplardan
toplanan tanklariyle Taram a Szl, 7 cilt, Ankara 1963-1974 (TS)
TA RLA N , A.N., Kad B urhaneddinde tasavvuf I-IV , T D E D (stanbul 19581961), C.VIII-XI
497

, eyhi Divann Tedkik, 2. bask, stanbul 1964

, ran Edebiyat, stanbul-1944
, Ahm ed Paa Divan, stanbul 1966
, Hayal Bey Divan, stanbul 1945
, Zat Divan, stanbul 1968
, Kad Burhaneddinde Tasavvuf I-IV / TD ED (stanbul 1958-1961), C.VIII-XI,
s. 8-16, 27-33, 1-5, 19-24
TEK N , G nl A., XV. yzyln ilk yarsnda yazlm bir M nzara: Sazlar
M nzaras/1Aratrma, DTC Fak., Felsefe Aratrmalar Enstits Dergisi,
(A nkara 1976), C.X, s. 99-132 [Ayn m etin 1986 ylnda, bu eski yayma atf
yaplmakszn, hatal okuyu ve yorum larla yeniden yaynlanmtr: TD ED
(1986), s. 129 vd]
,engnmedeki musiki terimleri," a.y.
, Ahmed-i D ac and His engnme, An Old Ottom an Mesnevi, Text in Facsimile
w ith an Introduction, C ritical analysis and Index, SOLL, C. 3, H arvard
niversitesi 1973
, Yusuf Em irinin Beng ar Adl M nazaras, TDAY 1972 (Ankara 1973),
s. 103-126
,Mevlna, Yunus Em re ve Ahmedi D adeki musiki letleri ile ilgili semboller
zerine dnceler/1TUBA (1983), C.I
,Seyfelmlk ve Bedilceml hikyesinde eski Yakndou kltrlerinden kalma
unsurlar hakknda, TUBA (1985), C.9
,T he Seyfelm lk and B edilcem l Story and its A n cien t N ear E a ste rn
origins, WZKM (1986), C.76 [A. Tietze Armaan]
,XV. yzyl aatay iri M eclisnin Seyfelmlk adl Mesnevisi hak k n d a/4
TU BA (1987), C.I 1
TEKN, ., XIV nc yzyla ait bir lm-i hl: Rislet3l-slm, WZKM (Viyana
1986), C.76, s.279-292
, The Turkish T ranslation of Bedvl-Amll in Q uatrains, TU BA (1980),
C.IV, s. 157-206
TEZCAN, S., M arzubn-Nme Tercmesi zerine, TDAY 1977 (Ankara 1978)
, Suyun Dibindeki Deveci, Trk Dili (M art 1980), s. 342, s.146-150
TM URTA, F eyh, A
, eyh, Hayat ve Eserleri, Eserlerinden Semeler, .. Ed. Fak., stanbul 1968
, eyhnin Harnamesi, .., Ed. Fak., stanbul 1971
, eyhnin hayat ve ahsiyeti, TD ED (stanbul 1953), C.V, s.91-121
TITLEY, Norah M., M iniatures from Persian Manuscripts, Catalogue and Subject
Index of Paintings from Persia, India and Turkey in the British Library and
the British Museum, London 1977
, M iniatures from Turkish Manuscripts, British Library 1981
TO G A N , Z.V., Trkiye K tphanelerindeki baz yazm alar, T E D (stanbul
1956-1957), C.II
TOSKA, Z., Kelile ve D im nenin Trke evirileri/1TUBA (1991), C.XV, s.355380
498

TU CU, Reste, enknam enin transkripsiyonu ve edeb tahlili. Trkiyat, Tez No.
344, 1949-1950
TU R A N , O., Trkiye Seluklular H akknda Resm V esikalar, TTK Yaynlan,
A nkara 1958
TU RG U T, A.M., znik ve Bursa Tarihi, Bursa Vilyet Matbaas, Bursa 1935
T S, M oham m ad b. M ahmud, cA ja3ib al-M akhluqat ve Gharaib al-Mawjudat,
Yaynlayan: M. Sotoodeh, Tehran 1966
, Camasbname, S. Ayasofya, No. 4795
U LU A Y , M. aatay, Saruhanoullar ve E serlerine D air Vesikalar, M anisa
Halkevi yaynlarndan, stanbul 1940, say 6
UNVALA, Jamshedji Manechji, D er Knig Husrev und sein Knabe, W ien 1917
USBECK, H., Trklerde Musik letleri, .. Edebiyat Fakltesi Genel Ktp., Tez
No. 221
UZ, K., Musik Istlhat, Ankara 1964
U Z L U K , F.N., XIV.yzyldaki Trke tp kitaplarndan rn ek ler, BB 1957,
A nkara 1960
UZUNARILI, .H., Osmanl Tarihi, C.I, 3. bask, TTK yayn, A nkara 1972
, Anadolu Beylikleri, 2. bask, TTK yaym, Ankara 1969
, Ktahya ehri, stanbul 1932
V ELED elebi, KLSL Rifat, Ferhengnme-i Sad, stanbul 1940
W EIN FELD , M oshe, R eider of the Clouds and G ath erer of the Cloudes,
JANES (1973), C.V, s.421-426
WELCH, S.C., Persian Paintings, Five Royal Safavid Manuscripts of the Sixteenth
Century, New York 1976
WENSINCK, A. J., The Semitic New Year and the Origin of Eschatology, Acta
Orientalia (1922), C.I
, Concordance et Indices de la Tradition Musulmane, 7 cilt, Leiden 1936 vd.
, Hzr, A [ayrca bk. BORATAV, P.N.)
, rem Z tl-md A.
, srfil A
, Kab e A
, Mescid-i Aks A
, Mescid-i H aram A
, H dhd A
, ban A
W ID E N G R E N , G ., M e so p o tam ian E lem en ts in M an ich aeism , S tudies in
Manichaean, Mandaean, and Syrian-Gnostic Religion, Uppsala, Leipzig 1946
, The King and the Tree of Life in Ancient Near Eastern Religion, Uppsala 1951
W ILKINSON, M anners and Customs of the A ncient Egyptians, 3 cilt, London
1837
WILSON, J.A., bk. Th. Jacobsen
WITTEK, P., Mentee Beylii, eviren: O.. Gkyay, TTK Yayn, Ankara 1944
WOLKSTEIN, Diane, bk. S.N. Kramer
WOLSTAN, David The Tuning of the Babylonian H arp, Iraq (1968), C.XXX,
499

s.215-229
W OOLLEY, C.L., The Sumerians, 1928
, U r Excavations, The Royal Cemetery, New York 1934
Y A H Y bin Mehmed el-Katib, Menhicl-n, Yaynlayan: inasi Tekin, SOLL,
C.2, Roxbury 1972
YAKUT, A., M u^em Pl-Bldn, 5 cilt, Beyrut 1955
YALTKAYA, M. erefeddin, Araz A
YAVUZ, A. F bk. K U RAN
YAZICI, T., Selman A
, Sem A
YEKT, R., Trk Sazlar 3, MTM (stanbul 1915), C.II, say 4-5, s.131-141, 233239, 457-463
YUNUS Emre, bk. A. Glpnarl
YUSUF, bk. Emir ve G. ALPAY
YSUF-i Meddah, bk. .H. Ertaylan ve G. Smith
ZEBH U LLA H Saf, Genc-i Suhan, 4. bask, 3 cilt, Tahran 1339 ()
ZEK, G., Ahmed-i D anin Trke Divamnda insan gzelliine it benzetmeler,
.. Ed. Fak., Genel Ktp. Tez No. 256, 1966
Z E Y N D -D lN , A hm ed b. A hm ed b. A b d il-L a tiz-Z ebd, S ahh-i B uhr
M uhtasar Tecrd-i Sarh Tercem esi ve erhi, eviren ve erheden: K.
Miras, 2. bask, C. IV, A nkara 1968, C.VIII, 1970
Z O T E N B E R G , H., H isoire de rois des Perses par Abo M ansor al-Thaalibi,
Arapa metin ve Franszcas, Paris 1900

KISALTMALAR
* engnm enin Tenkidli M etni olan V. Blmde beyitlerin banda grlen bu
y ld z , o b e y tin ta m a m n n veya b e y it i in d e b ir iki k e lim e n in ,
Aklamalara ayrlm olan VI. Blmdeki izahlarn gsterir.
ab yazma varak numaralar stndeki n ve arka yzleri ifade eder
a.e. ayn eser
a.g.e. ad geen eser
AJSL American Journal of Semitic Languages
a.ml(f). ayn mellif
500

a.y. aym yer(de)

b. beyit
BB Trk Dil Kurumu: Bilimsel Bildiriler
Belediye [imdiki A tatrk Ktp.]
bk. bak(mz)
C. cilt
(ev.) eviri, tercme, eviren
DTC Fak. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi (Ankara)
Ed. Fak. Edebiyat Fakltesi
Ef. Efendi
E l The Encyclopaedia of slam (ikinci yayn)
ETEN (es) F. z, Eski Trk Edebiyatnda Nesir, 1964
G O D Geschichte der Osmanischen Dichtkunst, J. v. Ham m er
G O R Geschichte des Osmanischen Reiches, J. v. Ham m er (M. A t tercmesi)
h. hicr
H.Ch. Hajji Chalifa (K. elebi: Kefzznn)
Hz. Hazret-i
A slam Ansiklopedisi
FM stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas
H E engnmenin smail Hikm et Ertaylan nshas
TED slam Tedkikleri Enstits Dergisi (stanbul)
.. stanbul niversitesi
JA Journal Asiatique
JANES Journal of Ancient Near Eastern Society of Columbia University
JBL Journal of Biblical Literature
JN ES Journal of N ear Eastern Studies (Chicago)
JRAS Journal of Royal Asiatic Society (London)
JTS (bk. TUBA)
K. Kuran
kr. karlatr(nz)
Ktb. Ktphane(si)
M. C. Muallim Cevdet [Belediye Ktphanesindeki yazmalar ksm]
M.E.B. Mill Eitim Bakanl
MM Musik Mecmuas (stanbul)
MSOS M itteilungen des Seminars fr Orientalische Sprachen (Berlin)
M TM Mill Tetebbular Mecmuas (stanbul)
No. numara, say
O LZ Orientalistische Literaturzeitung (Berlin)
s. sayfa
S. Sleymaniye Ktp.
SOLL Sources of O riental Languages and Literatures (H arvard niversitesinde
in a s i T e k in ve G n l A. T e k in t a r a f n d a n 1971 y ln d a n b e r i
yaynlanmaktadr.)
. ems
501

tb tabasmas
TDAY Trk dili Aratrmalar Yll-Belleten (Ankara)
TD ED stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi
TDK Trk Dil Kurumu (Ankara)
TM Trkiyat Mecmuas (stanbul)
TS Taram a Szl (Trk Dil Kurumu, Ankara)
TTK Trk Tarih Kurumu (Ankara)
T U B A T rklk Bilgisi A ratrm alar (Journal of T urkish Studies) [H arvard
niversitesinde inasi Tekin ve G nl A. Tekin tarafndan 1977 ylndan
beri yaynlanmaktadr. lk kuruculardan biri de Fahir zdir]
TY Trke yazmalar
v(r). varak
vd. ve devam
VMK engnmenin Vasfi M ahir Kocatrk nshas
W ZKM W iener Zeitschrift fr die Kunde des Morgenlandes
y yazma

502

S O U R C E S OF O R I E N T A L L A N G U A G E S &
LITERATURES
Edited by inasi Tekin & Gnl A. Tekin

Published at The Department of Near Eastern Languages & Civilizations

Harvard University
T he basic goal of this Series is to reproduce old M SS. in facsim ile with translations an d /o r
transliterations along with philological and historical commentaries and indices. The Series deals with
three areas of scholarship:I. Turkish Sources (Islamic & Pre-islamic texts). Il.Islamic Sources (Arabic &
Persian texts). IILCentral Asian Sources (Mongolian, Iranian etc.):
1.THE U IG H U R TRANSLATION of Sthiramats Commentary, by . Tekin [231 pages, 1970]
2.TH E M E N A H IC PL-N A . The Earliest Ottoman Chancery Manual, by . Tekin [158 pages,

m i]
3-AHM ED-i D CI and his engnme, by Gnl Alpay [58 pages, 1973] < See also # 16 >
4.ALTUK-NM E. The Legend of ar altuk; Facsimile with critical Analysis and Index, by F. z &
Gnl Alpay Tekin [7 parts, 1287 pages, 1973-1984]
5.HET BHT, The Tezkire by Seh Beg, by Gnay Kut [423 pages, 1978]
6.T H E BO O K O F A D V IC E , The Earliest Old O ttom an V ersion o f K A B U SN A M E . Text in
Facsimile from the unique 14th Century MSS by Eleazar Birnbaum [264 pages, 1981]
7.M A H M U D el-KAGAR, Compendium of the Turkic Dialects (Dvn Lgat-it-Trk). Edited &
translated with Introduction and Indices by Robert D ankoff in coll. with J. Kelly [Part I,
xxii + 416 pages, 1982; Part II, iv + 381 pages, 1984; Part III, 337 pages, 1985]
8.SH A IK H JA M A LI D IH L A V I, M asnawl M irtul M acn (Persian text), by H am eed-ud D in
[Edition has been prepared by Gnl A. Tekin, 30 + LXXIX pages, 1984]
9.KANN-NM E- SULTN li CA ZZ EFEND, by Rhoads Murphy [x+82 pages, 1985]
10.CAL 3U D D A W LA SIMNN, Opera Minora (Persian & Arabic texts) W.M. THACKSTON,Jr.
[xxxi+263 pages, 1988]
11.THE SEY A H A TN A M E of EVLYA ELEB, Facsimile of TS Badat 304. Part l , l a-106a, by
Fahir z [14 + 216 pages, 1989]
12.THE SE Y A H A T N A M E of EVLYA ELEB, Index, by inasi Tekin & Gnl A . Tekin [241
pages, 1989]
1 3.M U N Y A T IP L -G H U Z A T , A 14th Century Mamluk-Kiptchak Military Treatise, by Kurtulu
ztopu [iv+ 223 pages, 1989]
14.AN EV LY A ELEB GLOSSARY, Unusual, Dialectal and Foreign Words in the Seyahat
name by Robert Dankoff [131 pages, 1991]
15.EMC PER V A N E, Feyzi elebi. A Seventeenth Century Ottoman M esnev in Syllabic Meter,
Text, Interpretation and Facsimile by Gnl A. Tekin [175 pages, 1991]
16.ENGNM E, Ahmed-i D a0!, Critical Edition and Textual Analysis by Gnl A . Tekin [iv + 502
pages, 1992] < See also # 3 >

Forthcoming volumes:
VAHIDIs H vCE-i CEHN by A.Karamustafa
BA BU R N A M E by W.M.Thackston,Jr. and H.Inalcks KEFE DEFTER etc.

Individual volumes of the Series and the Journal of Turkish Studies

may be ordered through The Journal of Turkish Studies
at

The D epartm ent of Near Eastern Languages and Civilizations

Harvard University
6 Divinity Avenue, Cambridge,MA.02138/USA