1.

URBANA MORFOLOGIJA
Morfologija je nauka o obliku. -nauna disciplina
-analiza oblika
-vremenski kontinuitet
Oblik struktura
-prostorni raspored i meusobni odnos morfolokih elemenata
Specifinost
-orijentacija na sagledavanje i izuavanje elemenata grada
-izgraena struktura
-otvoreni prostori
I. Cilj -razumevanje fenomena strukture grada
-tipoloko sagledavanje gradskih struktura
-morfogeni pristup
1. Razumevanje fenomena strukture grada:
-Morfoloke karakteristike:
-Poloaj:
*dobar odnos grada sa okruenjem
*dobar poloaj donosi odreene prednosti
*poloaj odreuje privilegovanost i protektovnost grada
-Veliina:
*kvantitativna odrednica grada
*govori o znaaju prostorno-funckionalnoj organizaciji
*razliiti pristupi sagledavanju veliine grada
*odreuje koliinu ljudi
*govori o znaaju
-Oblik:
*determinanta osobenosti strukture grada
*govori o strukturalnoj raznovrsnosti grada
*nagovetava nain nastanka urbane forme
-Funkcionalne karakteristike:
-Brojnost:
*osnovna karakteristika grada
*govori o sloenosti fenomena grada
-Promenljivost:
*promena funkcije kroz istoriju
*stalnost i povremenost funkcija
*periodnina smena funkcije
*istovremenost i kompaktnost
-Karakteristike kulturnog identiteta
-Specifinost: identitet mesta kao specifinost i prepoznatljivost
-Tradicija: istorijski kontinuitet razvoja nasledni karakter
-Obiaji
2.Tipoloko sagledavanje urbanih struktura-svrstavanje pojava i fenomena prema tipu odnosno
po srodnosti odreenih karakteristika
-Cilj-svoenje elemenata na svoju sutinu; utvrivanje pricina meupovezanosti u odnosu na
celinu
-Kriterijumi
-Tipovi
3.Utemeljenje morfogenetskog pristupa:
-Nastanak
-Razvoj
-Promena: morfogeneza kao istorijski proces promene; promena uslova dovodi do morfoloke
promene; promena funkcije i forme

II. Poligon: grad i gradski trg

1. GRAD
-civitas (okupljanje ljudi zbog razliitih interesa)
-urbs varo
-razliite definicije pojma grad u odnosu na discipline
-definicija Aristotela grad je velika kua,a kua je veliki grad
-definicija grada u enciklopedijama: naseljeno mesto koje prema veliini,stepenu
urbanizacije,privrednoj strukturi,broju i socijalnoj strukturi stanovnitva u registru naseljenih
mesta,odnosno prostornih jedinica uvrteno u kategoriju gradova
Sinoikizam ritual javnog obreda poetak grada
Geografsko stanovite:
- demografske karakteristike (broj stanovnika i struktura)
- funkcionalne (funkcionalne strukture i znaenja naselja u prostoru)
- morfoloke (kompaktnosti naselja, t.j njegove gustine i naina izgraenosti,poloaj grada,oblik)
Socioloko stanovite: - mnogo su vaniji akteri i institucije,nego broj i gusitna
stanovnika.Sutina posmatranja grada na ovaj nain je u objanjenju kako veliina okupljenog
stanovnitva,njegova gustina i heterogenost utiu na nove forme,aktivnosti i organizaciju
drutvenog ivota
Ekonomsko stanovite: - grad se posmatra u procesu transformacije profesionalne strukutre
stanovnitva,odnosno transformacije delatnosti, i to tako to se poveava deo stanovnitva,koji
se bavi sekundarnim i tercijarnim delatnostima, a opada broj zaposlenih u primarnim
delatnostima
-Konstitutivni elementi definicije grada sa ekonomskog stanovnita su: karakter delatnosti,
stalnost naselja,njegova funkcija i njen znaaj,ne samo za gradsko stanovnitvo,ve i za
njegovu okolinu
-razmena robe
Funkcionalno stanovite:
-odnos gradskih naselja i njihove funkcije
-odnos meugradske sredine
Stanovite kulture: - Kultura je u prvom planu u gradu,kulturni obrasci koji su vezani za
formiranje gradskih struktura,kao i oni koji vae u nainu delovanja u okviru gradskih
prostora,karakteristika su gradskosti
Razvojno stanovite: - grad se konstantno razvija
Pravno stanovite: - prava i dunosti graana
Grad je relativno gusto naseljena i izgraena naseobina koja ima oseaj kontinuiteta u
kojoj postoji mogunost izbora i koja poseduje svoj identitet.
Populacija + teritorija=gustina
Forma+veliina= izgraenost
Vreme+istorinost=kontituitet
Diferencijacija+raznovrsnost=izbor
Kultura+tradicija= identitet
2.GRADSKI TRG
Turgus, terga, terg mesto na kojem se trguje
-urbanistiki element grada koji je imao znaajnu ulogu u ekonomskom i kulturnom
ivotu gradova kroz istoriju
Skver, park
Fizika struktura: - fizika izgraenost prostora, a funkcija, kultura, sociologija i politiki uslovi su
potisnuti u drugi plan
Socio-kulturno stanovite:
- estetske definicije: Trg je umetrniko delo kao i svaka slika,skulptura ili objekat (Kamilo Zite)
- psiiholoke def.
- razvojne
- simbolike
Definicija projma gradski trg: Trg je deo gradske strukture koji se odlikuje
definisanim,adekvatnim i organizovanim odnosom izmeu otvorenog prostora i graevina koje
ga okruuju

-Struktura izgraenost

-Funkcije saobraaj, aktivnost, svrha

-Kulturni identitet

2.POLOAJ GRADA I GRADSKOG TRGA

1.Poloaj grada:
- vezano za okolinu grada
- karakteristike okruenja
- topografske karakteristike: opti tok istorijskog razvoja, ekonomske prilike, komunikacije,
etnografske prilike
- geografske karakteristike
Povoljni uslovi za lokaciju grada:
- privilegovanost
- protektivnost - konstitutivnost
Klasifikacija gradova:
*U relaciji sa vodenom povrinom: - grad uz reku (Bern,New Orleans,Beograd)
- grad u zalivu (enova,Solun)
- grad poluostrvo (Korula,Valeta)
- grad ostrvo (Mont San Miel,Venecija)
- grad okruen kanalima Amsterdam,Narden (Holandija)
*U relaciji sa topografijom terena: - grad u uvali (Urbino,Herenberg)
- grad na linearnom grebenu (Rekanati,Montepuliano)
- grad na vrhu brda (San immano,Kord-Francija)
- grad na padini (Gubio,Abizi)
2.Poloaj gradskog trga
*U sklopu celovite strukture grada:
- Pojedinani trgovi: - u sreditu grada (Palmanova;Sijena,Filadelfija)
- na rubu grada (Piza,Berlin,Burgos)
- izmeu sredita i ruba grada (Libek,Riselje,Erlangen)
Naini formiranja sistema trgova u sklopu celovite strukture grada-Sistemi trgova:
- aksijalni (linearni) sistem (Pariz,Palermo)
- mreni (povrsinski) sistem (Savana;Djefersonvil)
- centralni (takasti) sistem (Salcburg,Vienca)
* U sklopu neposrednog okruenja: - na raskrsnici (Barselona)
- uz znaajan objekat (crkva-Trg Sv.Petar Rim,Crkveni trg u Firenci; palata-Trg Farneze
Rim,Trg Sinjorina Verona; pozorite- Trg Cvinger Drezden,Trg Odeon Pariz,Trg Republike
Beograd)
- uz vodenu povrinu (Trg Komersio Lisabon; Trg Berze Bordo; Trg Sv.Marko Venecija;
Trg Sinjorina Firenca)
- na uzvienom platou ( sa vizurama ka gradskom prostoru- Trg Sinjorina Gubi,panski Trg
Rim, sa vizurama ka prirodi- Trgovi Popolo i Garibaldi u Todi, Trg Italija u Perui)
3.VELIINA GRADA
1. Karakteristike koje utiu na veliinu grada:
-Geografske (topografija, morfologija) -Kulturne (tradicija, nain ivljenja, obiaji, navike)
-Ekonomske (ekonomska mo, samoodrivost) -Politike karakteristike (politiki sistem, vlast)
*Tumaenje odgovarajue veliine grada:
-Platon-5040 itelja- 7!
-Aristotel-10 ljudi ne ine grad ,a za 100 000 to vie nije grad
-Robert Oven-500-2000 zitelja
-arls Furije-1500/1600 zitelja
-Ebenezer Howard-32 000 zitelja
-Leon Krijer- vie od 50 000 zitelja
*Razliiti pristupi veliini:
- demografski (broj stanovnika, broj zaposlenih)

Ur (25 000 zitelja- 4000 g.p.n.e) Vavilon (300 000/400 000 ljudi) Tenotilan (75000/80000)
Atina (270 000 stanovnika/400 g.p.n.e) angan (2 miliona-1vek.n.e) Rim (1 000000-4 vek n.e)
London 17-18 vek od 200 000 na 675 000 stanovnika
Tokio 30.000.000/50.000.000 zitelja
Meksiko Siti,Sao Paulo,Seul,New York,Bombaj,
Kalkuta,Manila,Delhi,angaj- 20 00 000/25 000 000 stanovnika
- prostorno-fiziki (povrina grada)
demografski pristup+prostorno fiziki=gustina ( pr. Los Andjeles vs Monpazje; u zoni donjeg
Menhetena na povrini od 1m2 zaposleno je oko 100 000 ljudi to iznosi oko 1000
zaposlenih/Ha)
Traganje za optimalnom veliinom grada-susedstvo: (Sisajd)- druenje;politika i socijalna
kontrola; vitalnost sredine zbog zagaenja; podnoljiv nivo socijalnog opaanja; vremena
putovanja; ekonomske aktivnosti; cene odravanja gradova
Amerika grad susedstva 32 hektara, 15000 stanovnika, do 468 stanovnika po hektaru
Leon Krier sistemi gradova su bolji od preteranog irenja grada
Karlovac-10 Ha(grad utvrenje) Bolonja-100 Ha(srednjevekovni gradovi) Harlou-1000 Ha
(engleske gradove iz sredina 20 veka) Kairo-100 000 Ha Los Angeles,Meksiko Siti,
Moskva,Sidnej -1 000 000 Ha
-socio-ekonomski pristup
2.Veliina gradskog trga
*Odreivanje veliine gradskog trga deli se na karakteristike koje su vezane za
-trg kao deo prostorne celine grada (morfologija, veliina grada)
-trg kao celina:odnosi se na njegovu formu i funkciju.
Za karakter grada bitna je koliina trgova.Postoje gradovi sa jednim trgom i gradovi sa vie
trgova.Bitna je i topografija terena i oblik gradske strukture.
Veliina trga: - odreena posredno -definisana je kroz funkciju trga (zasnovana na
pojedinanim potrebama) (Avola)
- odreena neposredno
- pomou apsolutnih dimenzija (prema veliini grada): uzajamni odnos duine i
irine (Ludvigsburg) povrina trga (Raka 0.87 Ha i Gornji Milanovac 3.82 Ha)
procenat u odnosu na veliinu grada (Zamo povrina trga= 1/15 povrine grada)
- pomou relativnih dimenzija odnos koliine slobodnog prostora i objekata koji
ih okruuju: Leon Batista Alberti: 1:3 1:6
Kamilo Zite 1:1 1:2
Verner Hegeman i Elbert Pits 1:2 1:3
Veliina trga u kontekstu njegove kompozicione zatvorenosti: vertikalna zatvorenost,
horizontalna zatvorenost
Postupci koji doprinose utisku smanjenja prostora trga
- postavljanje objekata u sredite trga (Hamina)
- denivelacija terena (Studentski trg,Trg Nikola Paia)
Osnovni principi na osnovu kojih se mogu sagledati,a donose utisak smanjenja trgova:
- zatvorenost trga
- veliki objekti oko trga
- reprezentativni objekti na trgu
- pratei objekti na trgu (fontane, spomenici, obelisci, statue, piramide)
-denivelacija terena (prirodno: platoi, kaskade, vetake: rovovi, kanali, breuljci)
Postupci koji poveavaju izgled trga: (Trg Pia II u Pijenci)
- postavljanje objekata pod uglom (trapezasti umesto pravougaonog prostora)
- princip ostavljanja uglova u dubini trgova otvaranjem, formiranjem vizura
- princip proputanja bonih objekata iza glavnog objekta isturanje glavnog objekta ka
prednjem delu trga
- postavljanje portika otvorenog dela objekta naspram glavnog objekta (sa ue strane trga)
- tekstura terena tj postavljanje pravougaonog rastera utisak perspektive

5.OBLIK
1.Oblik grada:
*Spontano nastali gradovi Sijena
*Namerno nastali gradovi Filadelfija
*Karakteristike koje determiniu oblik gradske strukture:
- kvantitet i kvalitet izgraenosti
- komunikaciona mrea
- pozicija javnih objekata i lokacija za stalne sadraje
*Prostorna organizacija grada sagledana na bazi fizike strukture ispoljava se u sledeim
oblicima:
- kompaktan (Eg Mort,Gdanjsk)
- linearan (Madrid,Brazilija)
- ortogonalan (San Francisko, Grenada na Garoni)
- prstenast (Be,Keln)
- radijalan (Niki,Karlorije)
- aksijalan (Rim,Vaington)
- kruan (Nordlingen,Mardigal del las Altras Tores)
- kombinacije njih (Kambera,Nova Kalkuta )
2.Oblik gradskog trga
- trgovi geometrijski nepravilnog oblika (spontano nastali)
- trgovi geometrijski pravilnog oblika (planski)
Raskorak izmeu plana trga i izgleda koji se dobija prilikom sagledavanja prostora
Podela trgova prema dominantnom geometrijskom obliku
*Trgovi u neposrednom odnosu
- sa izraenim pravim ivicama :
trg oblika kvadrata (eke Buovice,Lenica)
trg oblika pravougaonika:
u odnosu na poziciju znaajnog objekta- trg dubinskog formata (trg Santa
Kroe,Firenca) ; trg irokog formata (trg Sv. Domenik,Modena)
u zavisnosti od odnosa irine prema duine trga- 1:2 (Pijani trg,Ludvisburg); 1:2 i 1:3
(Vovojdin trg,Vigevano); 1:3 (Vaciaski trg,Prag) Tel-Ulini trg ili Trna Ulica
trg oblika trapeza u odnosu na poloaj dominantnog objekta (fokusa) na trgu:
trgovi kod kojih je fokus na iroj strani trapeza (Kapitolski trg,Rim)
trgovi kod kojih je fokus na uoj strani trapeza (trg ispred palate Luja XIV,Versaj,Paris)
trg oblika trougla (trg Dofin,Pariz; panski trg Rim; Cvetni trg Beograd)
- sa izraenim oblim ivicama
trg oblika kruga (trg Pobede,trg Etual Pariz; Cirkus,Bat; trg Srpskih ratnika,Kraljevo)
trg oblika elipse (Glavni trg,o de Fon; Glavni trg,inon)
-trgovi ije ivice tee i pravim i oblim (trg Amalienborg,Kopenhagen, trg Kvadrivo,Rim)
Trgovi u posrednom odnosu
- delovi osnovnog geometrijskog oblika (Kraljevski Kresent,Bat; trg Osloboenja, Dion)
- kombinacije vie geometrijskih oblika(trg Sv.Marko,Trg Sv. Ignacija Rim)
6.FUNKCIJA
1.Funkcija grada
Analizom delatnosti grada deli se na funkcije: obine ljudske funkcije, urbane funkcije (istorijske
veze, kompleksne strukture grada, mobilizacija, meanje, magnifikacija )
Gradske funkcije se mogu posmatrati sa dva stanovita: kao stvaralaka, organizaciona
aktivnost dela stanovnitva i korienje tih stvaralakih aktivnosti za line i zajednike potrebe.
U okviru gradske strukture aktivnosti se svode na dve kategorije funkcija:
- osnovne funkcije (stanovanje, rad, rekreacija)
- integrisane funkcije (saobraaj, infrastruktura i usluge)

Funkcionalni aspekt gradskog prostora kao celine moe biti sagledan sa dva aspekta:
*Sociopolitiki aspekt se ogleda u povezanosti arhitekture i urbanizma sa politikim uslovima
koji vladaju u vreme izgradnje.Po fenomenu sociopolitike funkcije grada oni se mogu
klasifikovati:
- crkveni grad (Vezli)
- grad-drava ( Firenca)
- pomorska sila (Venecija)
-imperijalni grad ( Nirnberg)
- idealni grad(Nojbreisah)
- rezidencijalni grad (Krakov)
- grad prestonica (Prag)
*Socioekonomski aspekt funkcije grada deli na
- trgovaki grad (Libek )
- industrijski grad (Manester)
- banjski grad (Bat)
- univerzitetski grad (Univerzitet June Kalifornije)
- vrtni grad (Levort)
- kolonijalni grad (Nju Hejvn)
- sveti grad (Jerusalim)
2.Funkcije gradskog trga
Znaaj funkcije ogleda se u tome to ona definie inicijalni oblik trga, kao i njegov poloaj i
veliinu. Veina trgova ima viestruke funkcije, poput rimskog foruma ili agore koja je
predstavljala dinamiki centar svakog grkog grada.
Tanard i Pukarev dele trg na etiri funkcije: produktivnu, protektivnu, ukrasnu i rekreacionu.
Funkcije trga mogu biti konstantne i promenljive i one koje se javljaju samostalno ili zajedniki.
Funkcije se mogu svrstati u dve kategorije:
*Funkcija javnog prostora trga:
- pijani trg (trg Erbe,Verona; trg Kampo,Sijena//Pijani trg)
- trg kapija (trg Pooreale,Sicilija)
- vojni trg (Dvorev trg,Sankt Petersburg)
- manifestacioni trg (Glavni trg,Madrid)
- saobraajni trg (Trafalgar Square,London; trg Etual,Pariz; trg Nikola Paia,BG )
- parkovski trg (trg Bedford,London)
*Funkcija graevina koje okruuju prostor trga
- trg drutvenog centra (trg Sinjorija,Firenca)
- crkveni trg (trg Duomo,Firenca)
- stambeni trg (trg Vo,Pariz)
6.MORFOGENEZA
1.Morfogeni proces je kontinualni istorijski proces koji predstavlja sintezu svih aktivnosti
koje rezultuju u promeni morfolokih karakteristika nekog izgraenog prostora.
Ukoliko su morfogeni procesi posmatraju sa stanovita centraliteta njihovog rasta i razvoja,
generalno se mogu svrstati u dve kategorije:
Monocentrini morfogeni procesi podrazumevaju rast i razvoj izgraenih struktura na bazi
samo jednog centra u odnosu na koji se struktura iri:
- koncentrian razvoj (Bram)
- zvezdasti razvoj (Bat)
- ekscentrian razvoj (samo u jednom pravcu) (Torino)
Policentrini morfogeni proces podrazumeva rast i razvoj izgraenih struktura zasnovana na
vie centara u odnosu na koje se struktura iri (uslovljen je prirodnom topografijom)U zavisnosti
od naina razvoja inicijalnih centara, rezultat policentrinog morfogenog procesa moe biti
dvojak:
- ujedinjenje vie centara u jedinstvenu okolinu (Drezden,Hildeshajm)
- separacija pojedinih centara (Karkason)
2.Morfogeneza gradskog trga
Serija transformacija trga u kojima e njegovo stanje usklauje sa novim potrebama. Promene
koje se deavaju na trgu su rezultat evolucije drutva. Promena je nastala i u kulturnom
kontekstu. Nova uloga koju gradski trg ima u poslednje vreme vezana je za funkcije odmora,
razonode, rekreacije, komunikacije, to direktno utie na transformaciju njegovog ranijeg oblika
koji je bio direktno vezan za centar gradskog ivota.

Razlozi za promenu funkcije trga su brojni, ali se generalno mogu svrstati u nekoliko kategorija:
- poveanje teritorije grada- utie na to da trgovi nisu na ivici gradske sturkture i ne slue kao
trgovi-kapije ili vojni trgovi.Od trga kapije do trga monumentalnog karaktera (trg Popolo,Rim;
trg Karijer,Nansi)
- stagnacija ili izumiranje odreene funkcije grada, poput funkcije skuptine (trg Amfiteatar,
Luka; trg Navona Rim; trg Dekson,New Orleans)
- naglaavanje vrednosti arhitektonskog okvira trga kao to su mnogi trgov formirani ispred
znaajnih objekata, doivljavaju transformaciju da bi doprineli naglaavanju izgleda i znaaja
glavnog objekta. (trg Sv.Sernin,Tuluz; trg Eksercier Pirmasens)
- ekspanzija odreene funkcije,na primer ezdesetih godina ekspanzija trgovine (trg
Horton,San Diego)
- tehnoloki napredak se ogleda u povezanosti tehnologija i arhitektonskih i urbanistikih
prostora meusobnim razvojem (trg Komune,Alkoj; Gradski trg,Finiks; trg Tero,Lion)
- simboliki razvoj- menjaju strukturu trga zbog nastanka novog konteksta ili okruenja. ( trg
Saveznog Suda Mineapolis; trg Umetnikog Tornja u Mitu)