ONDOKUZ MAYIS NiVERSiTESi

F
.. L ESi
DE GiSi

SAYI:16

SAMSUN 2003

ONDOKUZ MAYIS NiVERSiTESi

iLAHiYAT FAKLTESi DERGiSt
SAYI:16

SAMSUN2003

Sahibi:
ilahiyat Fakltesi Adna:
Prof. Dr. Osman ZMRT

Mesul Mdr:
Yrd. Do. Dr. srafil BALCI

Yaz leri Mdr:

Do.Dr. Yavuz NAL

Yayn

Kurulu:

Prof. Dr. Osman ZMRT, Prof. Dr. Mehmet DA

Do. Dr. inasi GNDZ, Do. Dr. Mevlt KAYA

Kapak Tasarm
Dizgi ve Mizanpaj
Ar.

Gr. HasanATSIZ
Bask:

Ceylan Ofset 431 14 44

Say:

16 Samsun 2003

ATATRK'N KUR'AN'A BAKII

Prof.Dr. Osman ZMRT*

ZET
Yaadmz

dnyada

gemite

ve bugn kamuoyu nderlerinin ve zellikle

byk devlet adamlannn din anlaylan nemlidir. nk, ok etkin din kurumunu grmemezlikten gelme anslan yoktur. Doal kurala uyarak devlet adamlarnn olumlu ve olumsuz -ki, ounun olumlu- grleri ve bu grleri
ne dayal uygulamalan vardr.
Byk devlet adamlannn din anlayn iki adan ele alabiliriz: Birincisi, devlet adamnn bireysel din anlay ve uygulamalan, ikincisi ise kamusal alana
ynelik din anlay ve uygulamalandr. Atatrk'n din anlaynda tm devlet
adamlanndaki din anlaylanndan farkl olarak bireysel alan ile kamusal alan
net olarak gereki biimde aynlr.
O, Kur'an'n" millete iyi anialmasn , Trkeye evirterek ve Trke Tefsir
ve Hadis kitaplar yazdmrak salamtr. Atatrk, Kur'an'n anlalarak okunmasna ve okutulmasna son derece nem vermitir. O, Kur'an'n zgn
Arapa okunmasn, da taktir ederek gzel sesle okunmasn zendirmi ve
Trk hafzlann vmtr. Atatrk, Kur'an'n taassup arac olarak kullanlma
sna ve istismar edilmesine son derece kar kmtr. Atatrk, en son din
slamn temeli Kur'an'n iyi anialmasn ve amzdaki insaniann ihtiyalanna cevap verecek biimde yorumlanmasn amalamtr.
Baz aratnclar, an gerisinde kalm yorumlarla milletin inanl bireylerinin kafalannn uyuturulmamas amacyla dine yeni yorumlar yaplmas ynndeki abalan nedeniyle Atatrk' dinle diyanetle ilgisiz gstermektedirler.
Baz aratnclar onun dinin temeline dayal sylemleri nedeniyle Atark' bir
din adam gibi tantma yanllna dmlerdir
Sonu olarak o, din anlayn ve Kur'an'a bakn bireysel ynden kendi i
dnyasnda, bir anlamda Allal ile kendi arasnda saklamaya zen gsterirken ,
kamusal alan veya milletin nderi olarak kamusal alanda milletin ihtiyacn
karlayacak biimde slamn temel kayna Kur'an'a ve aa uygun uygulamalar yapmtr.

* Ondokuzmays niversitesi ilahiyat Fakltesi Dekan.

1O 1 Prof.Dr. Osman ZMRT

1. Giri
Yaadrnz dnyada gemite ve bugn kamuoyu nderlerinin ve zellikle byk devlet adamlarnn din anlaylar nemlidir. nk, ok etkin
din kurumunu grmemezlikten gelme anslar yoktur. Doal kurala uyarak
devlet adamlarnn olumlu ve olumsuz -ki, ounun olumlu- grleri ve bu
grlerine dayal uygulamalar vardr.

Byk devlet adamlannn din anlayn iki adan ele alabiliriz:

Birincisi, ok az rastlanan inansz insan olmasna ramen, bireysel
ynden her insann mutlaka bir dini ianc vardr. nsan slam Dininde istedii dini semek ve uygulamak konusunda tam olarak bireysel inan ve uygulama zgrlne sahiptir. Onun bu din anlayn uygulamasnda da
kendisi asndan rahatlk vardr. Kukusuz ki, insann inan anlay bireysel
yaarnn etkiler. Bireysel etkilendii yaarnnda inan anlaynn ne kadarnn devlet adamln etkiledii konusuna gelince, o, devlet adarnndan
devlet adarnna gre farkllk gstermektedir.
kincisi, devlet adamln yrtt veya ynettii halkn din anlay
n gz nnde tutarak kitleyi ynlendirme asndan alem olarak ortaya
koyduu din anlaydr. Bu din anlay, hem devlet adamnn kendisini
balar, hem de ynettii kitleyi dini adan ynlendirir. Burada da devlet
adamlarndan bir ou ynettii kitleyi din asndan serbest brakr; bir
ksm kendi din anlayna halkn ynlendirir. Bazlar ise,aka din ile
ilgili olumlu veya olumsuz bask uygular. Hatta bazlar dinin iindeki
ritelleri veya eitli uygulamalardan birinin uygulamasn da salamaya
alr. rnein dine kar bask uygulamas Sovyetler Birliinde gemite
yaand; din iindeki uygulamalarn baskyla uygulanmasna gelince, komumuz ran rnektir.
Bir dinin somut olarak varl, ibadet veya ayinlerin olmasna baldr.
Kur'an okumak da bir tr ibadettir. nk, "Kur'an, bir tek zihnin-kalbin
retimini temel alr. O sadece bir kitap deil, (Allah'tan) canl bir sesleni
tir''2 Gerekten Kur'an," yce Allah'n tm insanla(dnyaya) seslenii
dir."3
Her ey insann dncesiyle balar.Bu nedenle Kur'an, insan dn
meye yneltiyor.nk,"dnce elemanlarn kapsayan etkenler dnce
ler, insan deer yarglar ve bilinliliktir". 4 Kukusuz Kur' an' insan bilinlendirecek biimde renmek ve okumak gerekir. Byk nder Atatrk'n
Russel Keat and John Urry, Social Theory As Science, London, 1975, p. 85.
A.C. Bouquet, Sacred Books OfTle World, London, 1955, p.282.
3
Willam C. Chittick, The lslamic Concept Of Human Peifection, The World & I,
Febrary 1991, p. 507.
4
V.L. Allen, Social Analysis, Londonand New York, 1975, p. 224.
2

Atatrk'n Kur'iin'a Bak 1 Il

Trk ulusunun dncesini kullanmas ve bilinlenmesi

byk nem tamaktadr.
Atatrk' n slam Dininin temeli Kur' an' a ilikin szlerini ve uygulamalarn ele alarak Kur'an'a bakn saptayabiliriz Bu nedenle onun bu konudaki sz ve uygulamalarn gzden geirelim.
Kur' an' a

bak

asndan

2. Atatrk' e Gre Kur'an'daki Buyruklar nsanlara Doruluun

zn Vermitir
Atatrk, 7 ubat 1923 gn Balkesir Zanos Paa Camiinde okuduu
hutbede Kur' an hakknda u gerekleri vurguluyor:
" .... Peygamber Efendimiz Hazretleri, Tanr tarafndan insanlara gerekleri bildirmekle grevlendirilmi ve eli olmutur. nsan yaayn dzenleyen temel kurallar hepinizce bilindii zere Yce Kur'an'daki yazl buyruklardr. nsanlara doruluun zn vermi olan dinimiz, son dindir, en eksiksiz dindir" 5
O, Kur'an' kusursuz ve mkemmel bir klavuz, insanlar doruya ulatracak kutsal bir kitap olarak grmektedir.
3. Atatrk'n Kur'an' Kutsal ve Moral Veren Kitap Olarak De"l

erlendirmesi

Atatrk, sava alanlannda Kur'an'n kutsal kitap olmann yan sra moral gc olarak desteini gzlemlemi olduunu yle dile getirmektedir:
"Biz, bireysel kahramanlk sahneleriyle megul olmuyoruz. Yalnz size
Bombasrt olayn anlatmadan geemeyeceim. Karlkl sperler ara~nda
uzaklk sekiz metre. Yani lm kesin ... Birincisi siperdekiler, hibiri kurtulnamacasna toptan dyor, ikincidekiler onlarn yerine gidiyor. Fakat imrenilecek lde bir lmllk ve raz olula biliyor musunuz! leni gryor,
dakikaya kadar leceini biliyor, en ufak bir zaaf bile gstermiyor; sarslmak yok! Okuma bilenler, ellerinde Kur'an- Kerim, Cennete gitmeye
hazrlanyorlar. Bilmeyenler Kelime-i ehadet getirerek yryorlar. Bu Trk
askerindeki ruh gcn gsteren alacak derecede ve kutlanacak bir rnektir. Emin olunuz ki anakkale muharebesini kazandran, bu yksek ruhtur.(
Anafartalar Muharebelerine ait anlarndan, 1918)6

Atatrk'n Sylev ve Demeleri (ASD), C.II, s.94.

Atatrk'n Anatartalar Muhaberelerine Ait Hatralar, Trk Tarih Kurumu Yayn
lar, Ankara, 1934, s. 16; Mehmet Kaplan- nci Enginn-Birol Emi!- Necat Birinci- Abdullah Uman, Devrin Yazarlarmn Kalemiyle Milli Mcadele ve Gazi Mustafa Kemal, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1922, C. I, s. 23.

-=...r

-~

---- --.

12 1 ProfDr. Osman ZMRT

Atatrk sadece Kur'fm' deil, slamn kkl kurumlanndan "Fetva"y

da millet ve yurt yaranna deerlendirmitir.Kurtulu Sava ncesi ngilizle
rin destei ile Atatrk ve arkadalannn ldrlmesini ieren_ stanbul Hkmeti'ne bal eyh'l-slam'n fetvasna kar Anadolu fetvalan hazrlat
mtr.7

4. Atatrk'n Kuran' Trkeye evrilmesi in Giriimi ve Uygulanas

a) Atatrk'n Kuran' Trkeye evrilnesini istemesinin Ulusal

ve Uluslararas Gereklilii
Atatrk, sahip olmakla mutlu olduu slam dininin temel kayna olan
Kur' an' a saygyla yaklam ve onun kutsall ve yceliini anlatan sylemlerde bulunmutur. Atatrk'n bu konuda syleyebileceimiz en belirgin
zellii Kur'an- Kerim'in gerekten Trklerin anlayabilecei biimde Trke'ye kazandnmas zerindeki kararl almasdr.
Atatrk, Mslmanlar arasnda hem nfus hem de yeryzne yayl asndan ok byk yer kaplayan Trkler iin Kur'an'n Trkeye evrilmesi
gerektiini yle dile getiriyor:
"Kur'an- Arapa okuyamazlar.Oysa imdiye kadar (halkn kavrayabilecei dzeyde) Kur'an- Kerim Trke'ye evrilmemitir. Bunun balca
nedeni, dnyadaki btn Mslmaniann bana geerek bu ana kadar bu dini
inananlannn byk bir grkemle itibar kazanmasna hizmet etmi olan
Trklerin, slam dinine duyduklan zel yaknlklanndan dolay Trke'ye
evrilmesinde olabilecek hatalardan korkmalandr.
Oysa zamanmzda bu gibi grlere tahamml yoktur. nk dnyada
hatadan tamamen yoksun bir ey yaplamayaca bilimsel bir gerektir. Byle olas bir hata endiesinden dolay, Kur'an' anlamad bu Arap diliyle
tamamen ezberleyecek dzeyde dinine ak olan Trk Milletinin, kutsal kitabn bu yce anlamn istedii gibi anlayabilmekten yoksun braknak doru
8
deildir. "
b) Atatrk'n Kuran' Trkeye evirtnesi inin Balatl
mas

ve Sonuinandrlmas

Atatrk, Kur'an'n Trke'ye evrilmesi dncesini ilk kez 14 Aus

tos 1923'te devletin eitim politikasn belirleyecek heyete anlatm
tr.Heyette eitli grler ortaya atanlar olmutur.
7

Osman Zmrt, Belgeler/e Ycelten Yolculuk: Atatrk'n Yolculuu, Samsun,

1999, ss.57-68.
Atatrk'n Okuduu Kitaplar, Antkabir Dernei Yaynlar I, Ankara, 2001, c. 8,
ss. 453-454.

Atatrk'n Kr'an'a Bak 1 13

Kur'an'n Trkeye evirisi konusu, 21 ubat 1925 tarihinde
TBMM'de Diyanet leri Bakanl'nn btesi grlrken, hatal ve eksik Kur' an tefsirlerinin yapld gerekesi ne srlerek gndeme gelmitir.
Kur' an' n o gne kadar pek ok tefsiri yaplm, ancak, bu tefsirlerin istenilen dzeyde olmad tartmalar yaplmtr. Oysa, Kur'an sz konusu
olduunda, Mslman Trk milleti kadar titiz davranan ve saygl olan bir
baka ulus olmarntr ve bu yce Millet, Kur'an' yreinde duymaktan ve
bann stnde tutmaktan son derece mutlu olmaktadr.
B u alandaki eksikliin giderilmesini isteyen ve Trk ulusunun okuduu
Kur'an' aniayarak okumasna dikkat eken Atatrk, 'bteden byk bir
pay ayrarak' Diyanet leri Bakanl'mn nclnde ve denetiminde
Trke'ye evrilmesi iini tm eletirilere ramen balatmtr.
Atatrk, Kur'an'n Trkeye evfilmesine ynelik emrini yle bildiriyor:
-Kur'an'n tercme edilmesini emrettim ... lk defa olarak Trke'ye
tercme ediliyor. (Hz.) Muhammed'in hayatna ait bir kitabn tercme edilmesi iin de emir verdim.( Atatrk ve nklap, 30 Kasm 1929)9

5. Atatrk'e gre,Kur'an'n Trkeye evrilmesinin Amalarn

dan kisi: Halk Aydqiatmak ve inanl Milletimizin Bireylerini Bilmeden Tekrardan Korumak
Atatrk' e gre,Kur'an'n Trkeye evrilmesinin amacnn da halk aydnlatmak ve inanl Milletimizin bireylerini kr krne bilmeden tekrardan korumaktr. O, bu gerei u sylemleri ile belirtiyor:
"Kur'an'n tercme edilmesini emrettim ... lk defa olarak Trke'ye
tercme ediliyor. Hz.Muhammed'in hayatna ait bir kitabn tercme edilmesi
iin de emir verdim. Halk, tekrarlanmakta bulunan bir ey mevcut olduunu
ve din ileriyle ilgili kimselerin derdi ancak kendi karnann doyurup, baka
bir ileri olmadn bilsin."I 0

"Trkler dinlerinin ne

olduunu

bilmiyorlar. Bunun iin Kur'an Trke

olmaldr". II

"Trk, Kur'an'n arkasndan kouyor.; fakat onun ne dediini

iinde ne var bilmiyor ve bilmeden t~pnyor. Benim maksadm,
arkasndan kotuu kitapta neler olduunu Trk anlasn. I
anlamyor,

A.S.D., c. III, s. 124.

A.S.D., c. III, s. 85,; N: 73, 1930
11
Osman Ergin, Trk MaarifTarili, stanbul, 1977, c. 5, s. 1957.
12
Ergin, a.g.e., c. 5, s. 1950

10

..

~---.- ~--

-.

...

14 1 Prof.Dr. Osman ZMRT

"Camilerde Trke Kur' an okuyacaksnz. te size birer tane Kur' an

veriyoruz. Evet bu tercme belki iyi deildir. nk Arapa' dan Fransz
ca'ya ve ondan da Trke'ye tercme edilmitir. Bununla beraber, Ankara' da daha iyi bir Kur' an tercmesi yaplmaktadr." 13
Atatrk, inanl Milletin zaman gemi ve Kur'an' glgeleyen yorum
ve aklamalardan Kur'an'n kurtulmas iin, Trkeye yeni Kur'an evirileri ve yeni Tefsirler yaplmasn istediini yle vurguluyor:
" ... Milli terbiye ile gelitirmek ve ykseltilrnek istenen gen beyinleri,
bir taraftan da paslandnc, uyuturucu, hayali fazlalklada doldurmaktan
dikkatle saknmak lazmdr.
Hoca Efendi bu fikrini aklamak iin (Kur'an- Kerim'den) "Vettini
vezzeytuni, ilah" ayetini kendince yorumladlar. ncir ve zeytin ekirdein
den ilke kardlar. Birindeki oklua, dierindeki birlie iaret ettiler. Ayetin anlam bu mudur, deil midir bir ey diyemeyeceim. Yalnz bu seyahatim srasnda, rasant sonucu, bu ayetin anlamn dier bir hoca efendiden
sormutum. Bunun iin yarm saat kadar irdelemeye ihtiyac olduunu syledi. mrn medreselerde din biliminin renimi ve retimiyle geiren bir
kii, bir kitabn, (Kur' an- Kerim) bir satnn Trke ifade edebilmek iin
byle bir ihtiya belirtirse, milletin bireyleri ne desin? Onun iin efendiler,
gen kuan beynini yormadan, onun her eyi kabule ve sindirmeye yetenekli kvnmlar, hakikat izleriyle sslenmelidir. (Samsun retmenleriyle
konumasndan, 22 Eyll1924)" 14
Atatrk Trk ulusunun dinini, z kaynandan renmesi iin Kur'an-
Kerim'in eviri ve tefsirini (yorumunu) yaptrrntr. 15
Kur'an'n tefsir ve tercmesi iin TBMM'de yaplan grmeler sonucunda bu i iin bteye 20.000 lira ek bir denek konuldu. Gnn koulla
rna gre olduka ykl miktarda olan bu denek TBMM' de kabul edildi.
Bu grev bizzat Atatrk tarafndan Mehmet Akif Ers oy' a ve E Imall Harndi
Yazr' a verilmitir. 16
Ancak Mehmet Akif Ersoy Kur'an'n Trke'ye evrildikten sonra ibadette de Trke olarak uygulamaya konulaca endiesi ve evredekilerin
17
basksyla bu grevinden istifa etmitir. Bunun zerine her iki grev de
Atatrk tarafndan Elmall Harndi Yazr' a verilmitir.

13

Ergin, a.g.e., c. 5, s. 1948.

A.S.D., c. II, s. 206-207.
15
Ali Sarkoyuncu, Atatrk Din ve Din Adamlar, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar,
Ankara, 2002, s.38.
16
Sarkoyuncu, a.g.e., s. 99-100.
17
Ergin, age., c. 5, s. 1948

14

Atatrk'iin Kur' an'a Bak 1 15

Kur'an'n Trke'ye evirisi konusunda Atatrk'e sunulan bir baka
eviri de Cemil Said'in evirisidir. Cemil Said, Atatrk'e bu konudaki grlerini aklarken gerekli olan eklemeleri yaptn, ancak bunu yaparken
bir mahkemede eviri yaptn dndn syleyerek objektif bir alma
yaptn ne srmtr. Yine hatadan masum olamayacann bilincinde
olarak deiik eviri ve tefsirlere de baktn ancak her hangi birini tercih
edecek kadar yeterli dzeyde olmad iin isteyenin istedii tefsire bavura

bileceini belirtmitir. 18

Atatrk'n balatt bu hareket sonucunda bugn de ok deerli kabul

edilen Hak Dini Kur'an Dili Mealli Trke Tefsir adl almasyla Muhammed Harndi Yazr' n eseri ortaya km ve bundan sonra camilerde ve bizzat
kendi huzurunda okunnas srmtr.
Atatrk'n giriimiyle onun ok deer verdii Kur'an eviri almalar
bylelikle hz kazanm ve gnmzde de bu hz artarak srmektedir.
6. Atatrk'n Kuran'n Okunmasna Gsterdii zen ve Uygulamalar

a) Atatrk'n Kuran'n Mzik Makamyla

Okunnas almala

rn Balatmas

Atatrk'n Kur'an'n okunnas konusundaki tutumu, camilerde namazda deil, namazdan nce veya sonra, vaaz ve nasihat mahiyetinde
Kur'an- Kerim'in asl okunduktan sonra, bu okunan ksmn Trke anlamnn verilmesi eklinde olmutur. 19

Atatrk Kur'an- Kerim'im Trke'ye evirisi yapldktan sonraki uygulamalan balaynca ayn zamanda Arapa'snda olduu gibi makamla
okunnas ynnde de almalar balatmtr. Ancak eitli nedenlerden
dolay bu mmkn olmaynca, daha fazla diretilmemi ve makamla okunmaktan vazgeilmitir. Ancak Kadir Gecelerinin birinde radyodan da verilen
bir Trke okuma tecrbesinde, Mzzemmil Sresi'ni hitabet tarznda okuyan Hafz Sadettin Kaynak'a vglerde bulunmutur. 20
b) Kur'an'n Gzel Okunmasnda Trk Hafzlarna ve
Okuyucularna Gvennesi ve Onlarla ftibar Etmesi
Atatrk, Trk slam Tarihsel kurumlafn korumaya ve yaatmaya zen
gstermitir. Hafzlk kurumu gerekten slam Tarihinde Kur'an'n ezberlenmesini ve gzel okunmasn gelitiren ve yaatan bir kurumdur. Yine bu
Atatrk'n Okuduu Kitaplar, s. 454-455.
Ergin, age., c. 5, ss.1948-1968
20
S adi BorakAtatrk ve Din, stanbul, 1962, ss. 71-73
18

19

16 1 ProfDr. Osman ZMRT

kurumu ayakta tutan "hatim" ve "mevlit" okutma ve okuma gelenei, Trklerin slam dinini farkl anlama ve yaatma dncelerinden ileri gelmektedir.21
Atatrk, Kur'an okunnas konusundaki grlerini yle bildiriyor:
"Ezan ve Kur' an' Trkler' den baka hibir Mslman nilleti bu kadar
gzel okuyamaz. Bunlara muhteem mzik ahengi veren Trk sanatkarlardr.
(1933)"22
Ayrca kz kardei Makbule Hanm' dan, annesi Zbeyde Hanm'n ruhu
iin hatim indirmesini rica ettii de bilinmektedir."23
c) Atatrk'n Kur'an Okutnas Ve Okunan Kur'an' Dinlemesi
slamn temeli Kur' an, insanlan aydnla kavuturmak iin innitir.
Onu her Mslmann okumas Allah emridir.
"Bir Mslmann Kur'an' Kerini temelde tam okuyalilmesi iin,
lafzen ve mana olarak okumas gerekir.Eer sadece lafzen(manasn anlamakszn) okursa veya sadece anlamn okursa(aslndaki dini duygularnn
eksik olaca iin) eksik okumu olur, tam okumu olamaz.Ancak lafzen
okumadan mana olarak okumak, yani, Kur'an- Kerim'i benliinize sindirerek, aniayarak okumak daha stndr. nk, Kur'an- Kerim genelde
krkrne taklit yerine bilinli hareket etmeyi buyurmaktadr"24
Atatrk, Kur'an Arapa'dan Trke'ye tercme edilmeden nce, zellikle Ramazan gecelerinde hafzlan saraya davet ederek kendisine
Kur'an'dan okumalann istedii bilinmektedir.25
Atatrk'n Kur'an dinleme konusundaki hassasiyetine k tutmas a
sndan Trke Kur'an okuma almalan hakknda Sadettin Kaynak'n bir
hatrasn verelim:
" .... 0 gece sarayn muayede salonunda btn hafzlar toplandk. Birok
davetliler de vard. Ve bunlar Trke Kur'an okunnas tecrbesinde bulunmak zere anlan kimselerden ibaretti. Saz heyeti de vard.
21
22

23
24

25

Osman Zmrt, slam Kurumlar(Aydmlatlmasma Dont), Samsun, 1998,

ss.188-192.
Abdlkadir nan, "ki Hatra", Trk Dili Dergisi, TDK Yaynlar, Say: 74,
(l957), s. 66; Utkan Kocatrk,Atatiirk'n Fikir ve Dnceleri, Atatrk Aratr
ma Merkezi Yayn, Ankara, 1999, s. 234.
Sarkoyuncu, a.g.e., s. 38.
Osman Zmrt, Kur'an' Nasl Okumal ve Okutnal, Geniletilmi kinci Basm,
Ankara, 1994, s.l14.
Jaschke Gotthard, Yeni Trkiye'de Kur'an- Kerim Kurslar, Tercme Eden:
Nimet Arsan, slam Tetkikle~i Enstitsil Dergisi, stanbul, 1973, c. 5, ss. 62-63

Atatrk'n Kur'{m 'a

Bak 1

17

Tecrbeyi yapacak hafzlar Sleymaniye mezzini Kemal, Beiktal

Sultan Selimli Rza, Fahri, Burhan, Yaar, Nuri ve ben. Saz heyeti
arasnda Selanikli Kanuni Mustafa, Msrl brahim, Keman} Nobar vard.
Mecliste iki erkekle bir de kadn bulunuyordu. Tecrbeye baladk. O srada
ayaa kalkarak o gn Fatih Camiindeki hadiseyi 26 , halkn, hitabet tarznda
okuyuu nasl memnuniyetle karladklarn Atatrk' e arz ettim. Cevaben:
"yle ise o ekilde tecrbeler yapalm!" buyurdular ve Kur'an tercmesinden Fatiha Sresi'ni ap Kemal' e uzattlar. Kemal okudu.
"Olmad, ver ben okuyaym" buyurdular ve okudular. Sonra bu sreyi
sra ile orada bulunanlara okuttular. Fakat hibirisinin okumasn beenmedi.
nk Trke nasl hitap edilir, bunun usfiln ve inceliklerini arkadalar
iinde bilen ve Atatrk'n istedii biimde okumaya muktedir kimse yoktu.
Sra bana geldi. Ben en sondave Atatrk'n sol tarafnda oturuyordum.
Okudum.
27
"te byle okuyunuz, byle istiyorum ..... " dedi. Bu ve benzeri uygulamalar artarak devam etti ve Atatrk en sonunda Trklerin de dinlerini daha
iyi biimde anlamalarn salayacak dier almalarla birlikte dine ve
Kur'an'a verdii nemi eitli vesilelerle gsterdi.
Kur' an okuma ve okutma almalan esnasnda yaplan tercmelerde
eksiklikler veya hatalar grdnde daha iyi bir tercme yaplncaya dek,
Trke Kur'an okuma"uygulamalarna da ara vermitir. 28
Atatrk'n Kur'an okutma ve okunan Kur'an' dinleme konusunda gsterilebilecek bir ok rnek vardr. Ancak bunlarn banda Atatrk'n Ramazan Ay geldiinde kkte yapt uygulamalardr. Yine bu uygulamalarn
birini tanklarndan Hafz Yaar Okur' dan dinleyelim:
"Ramazanlarn Atam iin ok byk bir nemi vard. Ramazan gelir
gelmez incesaz heyeti ankaya Kkne giremezdi. Kandil gecelerinde saz
aldrmazlard. Sadece beni huzurlarna anr, Kur'an- Kerim'den baz
sreler okuturlard. Ben okurken gzleri bir noktaya taklr, derin bir huuyla
dinlerdi. Ruhen ok mtelezziz(haz duymu) olduu her halinden anlalrd.
Ramazanlarda bir ay mddetle Hac Bayram Veli ve Zincirlikuyu
camiilerinde ehitlerimizin ruhuna hatm-i erif okuman emredelerdi."29
Rza,

26

Fatih Camiinde o gn Kur'an' Arapa okuduktan sonra, imdi de dinledinizi

Surenin Ttirkesini de okuyacam deyip okuyan Sadettin Kaynak'n, okuduktan
sonra cemaatn ok memnun olduunu sylemek istiyor.
27
Barak, ss. 71-73; Gotthard, ss. 62-63
28
Borak, ss. 71-73; Gotthard, ss. 62-63
29
Ergin, age., c.5, s. 1516

..

'!>

18 1 ProfDr. Osman ZMRT

Yine yukarda deindiimiz gibi, Atatrk'n en yaknlar olan kz kardei Makbule Hanm'dan, anneleri Zbeyde Hanm'n ruhu iin hatim indirmesini rica ettii de bilinmektedir. 30
Atatrk, Kur'an eitimine de byk nem vermektedir. Atatrk'n din
eitimine verdii nemi aklamak bir yana zellikle Kur' an eitimine verdii nem zerinde durmak gerekirse ilk olarak u szlerini verebiliriz:
"Evvela derim ki, Allah emri Mslman ve Mslinenin ayn derece ilmen, fazileten ve her gr noktasnda olgunlamasdr. kinci, Kur' an ilkeleri ile hatrlatmak istiyorum. Bu ilim nerede ise oraya gidilecektir. Kim?
Hepsi gidecektir; kadn da gidecektir. Bunun zerinde dinin bir engellemesi
yoktur." 31
" ... bizde ruhhanlk yoktur. Hepimiz eitiz dinimizin hkmlerini
renmeye mecburuz. Her fert, dinini, din duygusunu, imannn renmek iin
bir yere muhtatr; oras da mekteptir."32
7. Atatrk'n Kuran'n istismar Edilmesine ve Taassub Arac Olarak Kullanlmasna Kar Mcadelesi
a) Atatrk'n Kuran'n Taassup Arac Olarak Kullanlmasna
Kar Amansz Mcadelesi
Atatrk'n kar olduu ey her konuda olduu gibi dinde veya eiti
minde olan taassupluk yani banazlktr. Onun btn ilke ve inklaplarnda
hedef,hep tutuculuktan Milleti kurtarmak olmutur. Bu nedenle dinin en
temel kayna olan Kur'an sz konusu olduunda, olduka titiz davranan ve
Kur' an retimi iin byk abalar harcayan ve inklaplar yapan Atatrk,
birok yerde deiik nedenlerle hep u sz sylemitir:
"Mukaddes mihrab, cehlin elinden alp ehlinin eline vermek zaman
gelmitir. " 33
Atatrk, dine ve dinin kutsal deerlerine bata Kur'an'a sayg gstermitir. Ancak, o, banazla ve din istismarclna sava amtr.
Sonu olarak o, hi kimsenin dinine inancna karmamtr ve din zgrlne ne denli deer verdiini u szleriyle aka aklamtr:
"Trkiye Cumhuriyeti'nde her reit dinini semekte hr olduu gibi,
muayyen bir dinin merasimini de uygulamakta serbesttir. Yani ayin hrriyeti
30
31

Sarkoyuncu, a.g.e., s. 38.

Sadi Borak, Atatrk'n Resmi Yaymlara Gimemi Sylev, Deme, Yazma ve

Sylei/eri, stanbul, 1997, s. 160.

32
33

Osman Zmrt, Atatrk'n slam Dini Anlay, Ankara, 1998, --Borak, ss. 71-73; Gotthard, ss. 62-63

Atatrk'n Kur'an 'a Bak 1 19

korunmutur. Tabiatyla ayin~er asayi

ve umumi adaba

aykr

olamaz; siyasi

nmayi eklinde de yaplamaz." 34

b) Atatrk'n Kur'an'n Kt Amal istismar Edilmesine Verdii

Tarihsel rnekler ve Tepkisi
O, slam tarihinden ac rnei vererek Kur'an'n nasl kt amala istismar edildiine dikkat ekiyor:
" Grevi, slam dnyasnda Kur'an hkmlerinin uygulanmasn sa
lamaktan ibaret olan halife, mzraklaana Kur' an sayfalar geirilmi
Emeviye ordusunun karsnda muharebeyi kesmeye mecbur oldu. Zorunlu
olarak taraflar hakemierin verecei karara uymaya sz verdi...
Hazreti Osman'a gelince: Kanlmaz olan me iinde kann Allah'n kitabna (Kur'an- Kerim) aktarak, dnyay terkeyledi. (Hilafetin kaldmlmas esnasnda TBMM'de yapt konumasndan, 1 Kasm 1922)"35
-V aktaki Muaviye ile Hz. Ali kar karya geldiler. Sffn vakasnda
Muaviye'nin askerleri Kur'an- Kerim'i mzraklaana diktiler ve Hz. Ali'nin
ordusunda bu suretle tereddt ve zaaf husule getirdiler. te o zaman dine
mefsedet (bozgunculuk), slamlar arasnda mnaferet (birbiine nefret) girdi.
Ve o zaman hak olan Kur' an hakszl kabule vasta yapld...(Konya genleriyle konuma, 20 Mart 1923)"36
'l
Atatrk, dini alet ederek karlarn srdrenleri baka bir konumasnda ele alarak eletiriyor:
"adi ve alak hilelerle hkmdarlk yapan halifeler ve onlara dini alet
yapmaya tenezzl eden sahte ve imansz alimler tarihte daima rezil olmu
lar, rezil edilmiler ve daima cezalarn grmlerdir. Dini, kendi ihtiraslar
na alet yapan hkmdarlar ve onlara yol gsteren hoca naml hainler hep bu
sonuca srklenmilerdir" 37
Yine "Atatrk'n aka belirttii gibi, "din perdesi ile halkmz aldatmak", slam Dininde "riya (gsteri)" olarak ele alnmtr.Yce Rabbim
Kur'an'da birok ayetlerde, Hz. Muharnned de birok hadislerinde"riya"y
yermi ve yasaklarntr'' 38

34

Kocatrk, a.g.e., 1999, s. 247.

A.S.D., c. I, s. 292, 294.
36
A.S.D., c. II, s. 149.
37
A.S.D., c. II, s.146.
38
Osman Zmrt, Atatrk'n slam Dini Anlay, Kltr Bakanl Yaynlar,
2.Bask, Ankara, 1999,s.IOO
35

20 1 ProfDr. Osman ZMRT

8. Yaptklarnn Kur'an Ayetlerine Uygun Olduunu Bildirerek

Kur'an' Kaynak Gstermesi
Devleti kuvvetlendirrnek iin verdii sylemler:
"Kur' an ayetleri ve Peygamberimizin szlerine gre hkmetin yalmz
esaslan
ifade
edilmitir.O
esaslar
unlardr:Danp
konumak(Meveret:lerinizde mavere ediniz-ayeti), 39 adalet ve devlet
bakanna itaat. 40 (1923)41
"(Hz.Muhammed'in) kanun_u esasisi(anayasas) crnlemizce malumdur ki, Kur'an- Azimandaki yazl buyruklardr(Balkesir'de halkyla
konuma, 7 ubat 1923)"42
Burada Kur'an'n ve Peygamberin szlerine yer veren Atatrk, aym
zamanda bu iki kaynain temel esasanna Mslmaniann dikkatini ekiyor.
zellikle danp konuma, slam Diri stilahndaki adyla "meveret-ura"
Mslmaniann etkin olarak benimsedii ve dinimizin zerinde en ok durduu konudur. Kur'an'da "dammak" aka buyrulnaktadr.43
Atatrk, bir devlet adam olarak, "dammak"tan hareket ederek daha
sonra gerekletirecei "Curnluriyetilik" ilkesinin temeliri oluturuyordu.
Atatrk'n Kur'an ayetlerine dayanarak inanl halk ynlendirdii aktr.
Bu nedenle Atatrk, Kur'an- Kerim' i ilahi bir kitap olarak deerlendirmekle
birlikte, iindeki esaslan insanlk yaranna deerlendirmeye zen gstermi
tir. (Muharebelerine ait amlanndan, 1918)44
9.Uluslararas Alanda Trk ve Mslman Kardelerimiz Arasn
daki Tebriklemede Kur'an'n Kendisine Hediye Edilmesinde Duyduu
Mutluluk
Kendisine, 1923 ylnda armaan olarak kk boyda bir Kur' an gnderilmesi zerine teekkrn aka yle bildiriyor::

Kur' an: Ali mran 3/159; ura 42/38.

Kur' an: Nisa 4/59.

41
39

42

43
44

Atatrkliik I, Il, III, Genel Kurrnay Bakanl Yaynlar, Ankara, 1993, 1997,
c. I, s. 11.
Balkesir'de Halkla Konuma, 7 ubat 1923 ; Atatrk'n Sylev ve Demeleri,
Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar c. I-II, Ankara, 1989, c. II, s. 98.
Kur' an: Ali mran 3/159; ura 42/38.
Atatrk'n Anafartatar Muhaberelerine Ait Hatralar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1934, s. 16; Mehmet Kaplan- nci Enginn-Birol Emil- Necat Birinci- Abdullah Uman, Devrin Yazarlarnn Kalemiyle Milli Mcadele ve Gazi
Mustafa Kemal, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1922, c. I, s. 23; Dou
Perinek, Kemalist Devrim-2,Din ve Allah, Kaynak Yaynlar, stanbul, 1969, s.
21.

Atatrk'n Kur'iln'a Bak/ 21

"Bence kymetini takdire imkan olmayan bu hediyeyi ( Kur'an- Kerim'i) en derin ve hrmetkar din duygularmla muhafaza edeceim." 45
Aziz Atatrk, kendisine hediye edilen Kur'an'dan duyduu mutluluu
yle anlatyor:

"Buhara ahalisinin Trkiye'deki Trk ve Mslman kardelerine hediye olarak gnderdikleri Kur' an- Kerim ile Trkiye halk ordusuna tebrik ve
takdir nian olarak gnderdii kl ... fevkalade muazzam ve kynettar iki
yadigardr. Bu emanetleri elinizden alrken kalbirn heyecan ile doldu. Halkmz ve ordumuz uzaktaki kardelerlinizden gelen gayretlendirmeler ve
tebrik nianelerinden phesiz ok mtehassis ve mesrur olacaklardr. Dinda ve kannda Buhara halknn arzusunu yerine getirerek bu kutsal kitab
Inillete, aziz klc da zinir fatihine teslim edeceim. (Buhara ura Cumhuriyeti murahhaslarna yapt konumadan, 7 ubat 1922)46
10. Atatrk'n Kur'an'n Hedefmin Kadn ve Erkei

Olgunla

trmak Olduu Grn Aklamas

Atatrk, insanlarn kadn-erkek aynrn yapmakszn eitilmesini ve zellikle din eitiini de dahil her trl eitiini eit dzeyde almasn isteini ve
bunu aka yle vurgulamtr:
"Evvela derim ki, Allah emri Mslman ve mslimenin ayn derece ilmen, fazileten ve her gr noktasnda olgunlamasdr. kinci, Kur' an (ilkeleri) ile hatrlamak istiyorum. Bu nerede ise oraya kadar gidecektir. Kim?
Hepsi gidecektir; kadn da gidecektir. Bunun zerine dinin bir engellemesi
yoktur. (zinir'de halkla konuma, 2 ubat 1923t7
ll. Atatrk'n Kur'an'n Belirttii Gibi Dnya ierini Din le
rinden Ayr Ele Almak Gerektii Grn Aklamas
Atatrk, 1 Kasm 1937 tarihinde TBMM'nin beinci dnem nc
toplanma yln a konumasnda yle demektedir:
. " Dnyaca malum olmutur ki bizim devlet idareinizdeki ana prograrnrnz Cumhuriyet Halk Partisi prograrndr. Bunun kapsad prensipler,
idarede ve siyasette bizi aydnlatc ana hatlardr. Fakat bu prensipleri, gkten indii sanlan kitaplarn dogmalaryla asla bir tutnamaldr. Biz, ilharnlanrnz (esinleriinizi) gkten ve gaipten deil, dorudan doruya hayattan
aln oluyoruz. (Alklar).
45

46
47

1923 yl Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri; Kocatrk, age., s. 231.

A.S.D., c. II, s. 33-34
Sadi Barak, Atatrk'n Resmi Yaynlara Girmemi Sylev, Deme, Yazma ve
Sylemleri, stanbul, 1997, 160

.. -.!!J.

22 1 Prof.Dr. Osman ZMRT

Bizim yolumuzu izen; iinde yaadmz yurt, banndan ktmz

Trk milleti bir de milletler tarihinin bin bir facia ve zdrap kaydeden yap48
raklarndan kardmz neticelerdir)"
Atatrk'n kurduu TBMM,onun ynlendirmeleriyle 26 Aralk 1925'te
697 sayl Kanun ile, ezan! saat esasn brakarak btn dnyann kulland
bir gnn 24 saate blnm sistemi, 698 sayl Kanun ile takvimde "MiHl.d!
Takvim" esasn kabul etmitir'' 49
Atatrk, tm yenilikleri yaparken slam Dininin temel ilkelerini gz
nnde tutarak, Milletin din duygusuna gerekli saygy gstermitir.

Sonu
Atatrk , lkenin igal edildii ve bamszlmzn tehlikeye
girdii dnemde Trk milletinin bal olduu Kur'an'n etkisinden de
yararlanarak yurdu igalden kurtarmak ve milleti rahata ulatrmak
ynnde sylemlerini bildirmitir. zellikle sylemlerinde milli mcadelenin milleti, devleti ve slam Dinini kurtarmak olduunu vurgulamtr.

Atatrk, devleti kurduktan sonraki sylem ve uygulamalarnda yaptk

larn sHl.m Dini ve Kur'an ile badatrmaya arlk vermitir. O "din istismarna" ve "irticaya" kar sert tutum taknntr. Onun din anlaynda tm
devlet adarnlarndaki din anlaylarndan farkl olarak bireysel alan ile karnusal alan net olarak gereki biimde aynlr. Onun iin "din vicdani bir meseledir"50 diyerek yapt inklaplarla bu anlayn aka uygulamaya
koymutur.

Atatrk'n slam Dininin temeli Kur'an'a bak da dine bak gibi,

bireysel yn ile kamusal ynn ayrt etmesiyle belirgindir. Aslnda slam
dininde de bu ayrm dnya ileri ve ahiret ileri olarak aynlmtr. Kur'an'da
geici dnya hevesleri yerine kalc hedeflere ynelmemiz ve o tr davran
larda bulunmamz yce Allah tarafndan buyrulmaktadr. (Kur' an: Ali mran
31114, 185 ; Nisa 4/77; Kasa 28/60;1ra 42/36)
Kiinin bir davrannn veya bir iinin dini deer tamas iin, slam
dininde temel alnan ilke, kalpteki ve beyindeki her hangi bir inanca dayanarak yaplmasna baldr. Bu inan sadece Allah tarafndan bilinebilecei
48
49

50

A.S.D., c. I., s. 423.

smet Giritli, Atatrk Cumhuriyetinin Laiklik ilkesi, Atatrk Dncesinde Din ve
Laiklik, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 1999, s. 267.
Asaf lbay, Tan Gazetesi, 13. 07. 1949; Utkan Kocatrk, Atatrk'n Fikir ve
Dnceleri, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 1999, s.228.

Atatrk'n Kur'iin'a Bak/ 23

iin, o davrann veya iin din! deer tayp tamad yalnz Allah tarafn
dan deerlendirilir. Dorusu, zaten bir insann baka bir kiinin bir davran
n yaparken tad inanc bilmesi olanakszdr. Bunu sadece Allah bilir.
Onun iin de slam dininde yce Allah, bir Mslmann ne kadar Mslman
olduunu veya ne kadar inancnn ve ona bal olarak dindar olduunun yani
din! derecesinin belirlenme ve lme yetkisini Peygamberimiz Hz. Muhammed' e bile vermemitir. Bizler sadece grnen davranlara gre kanaatimizi
syleriz. Ama bir kiinin "Din! deerlendirilmesi" yalnz Allah tarafndan
yaplr. Hi kimsenin byle bir yetkisi yoktur. Byle bir davran "ruhbanlk"tr. Ruhhanl ise slam Dini yasaklamtr. (La Ruhbaniyete f'l s
lam).51 Dememiz o ki, Atatrk'n "din vicdan! bir meseledir" sylemi,
slamn bu ilkesini aka vurgulamaktan ibarettir.
Atatrk, Kur'an'n millete iyi anlalmasn, Trkeye evirterek ve
Trke Tefsir ve Hadis kitaplan yaynatarak salamtr. O, Kur'an'n anlalarak okunmasna ve okutulmasna son derece nem vermitir. Bununla
birlikte Kur' an' n zgn Arapa okunmasn da taktir ederek gzel sesle
okunmasn zendirmi ve Trk hafzlarn vmtr.
Atatrk, Kur'an'n taassup arac olarak kullanlmas ve istismar edilmesine son derece kar kmtr. O, en son din slann temeli Kur'an'n iyi
anlalnasn ve amzdaki insaniann ihtiyalanna cevap verecek biimde
yorumlanmasn amalamtr.

Atatrk'n Kur'~n'a baknda bireysel ynn tam olduunu anlyoruz.

Gerek konumalarda yer verdii ayetlere ilikin szlerinden gerekse okuduu din! kitaplarn sayfa kenarlanna dt notlardan bunu anlamak kolaydr. Atatrk' n Kur' an' a baknn kamusal alanla ilgili olan inklaplann
uyg~Jlamas asndan nemlidir ..
O, nderi olduu Trk ulusunun Kur'an'a baknn millet bireylerinin
etkilenmelerini gz nnde tutarak aa yani milletin yaad zamandaki
ihtiyalanna yant verecek biimde olmas ynndedir. Burada Atatrk,
ylesine iten ve samimidir ki, baz aratnclar, an gerisinde kalm yorumlarla milletin inanl bireylerinin kafalannn uyuturulmamas amacyla
dine yeni yorumlar yaplmas abalan nedeniyle onu dinle diyanetle ilgisiz
gstenne veya bazlan da onun dinin temeline dayal sylemleri nedeniyle
bir din adam gibi tantma yanllna dmlerdir. Oysa o, yukarda da
deindiimiz gibi, din anlayn ve Kur'an'a bakn bireysel ynden kendi
i dnyasnda, bir anlamda Allah ile kendi arasnda saklamaya zen gsterirken , kamusal alan veya milletin nderi olarak kamusal alanda milletin
ihtiyacn karlayacak biimde uygulamalar yapmtr.
51 Suyfit'i, Fahru'I-Hasan ed-Dehlev!, erlu Siineni bn Mace, Kadim Ktb Han, ty,
Beyrut, c. I, s. S.289.

24 1 Prof.Dr. Osman ZMRT

Atatrk's Perception Of T/e Qurm~

ABSTRACT
The religious understanding of the great leaders and statements are very important both in the past and in the present. They cannot ignore the importance and
the necessity of religions they have in their societies. Naturally, they have either positive or negative (but mostly they have positive views about religion9,
views and applications about religions according to their views they hold.
The views of great statesmen related to religion can be examined from two
points: First, their individualistic understanding and application, second, their
societal understanding and application of religions.
Contrary to other statesmen's understanding of religions, Attar had a different
and definite religious understand ing in terms of individualistic and societal aspect. Attar gave a special importance to the underst"nding of the Qur'an and
the hadith. Thus, he made the scholars transiate the Qur'an and the hadith to
the Turkish language. In addition, he appreciated the Arabic reading of the
Qur'an and its keepers who have leamed the Qur'an by heart and he wanted
them to read it beautifully. However, Atatrk was very opposite to the abusers
of the Qur'an based on their various aims. Shortly, Atatrk aimed at better understanding and commentary of the Qur'an, which is the base ofisi am, the last
religion, to sol ve the questions of the modem men and society.
While some rescarehes accuse of Atatrk because of his modem and new interpretation of the Qur' an, the others tried to show him as a man of religion
based on his very positive saying canceming religion.
However, it is a fact that Atatrk saw religion based on the Qur' an as an
individualistic value between him and Allah, at the same time, as a leader of
the Turkish nation he accepted religion as social phenomena which provides
for answers to the questions of modem people and society, and he made
applications in this direction.