Mga Lunsaran Sa Pagtuturo Sa Filipino

Tula
Paglikha ng mga Lunsaran sa Paglalahad

ng mga Aralin sa Filipino Likas na sa mga bata at kabataan ang pagiging
mahiligin sa mga tugma at tula. Ang mga bata ay
Sa paglalahad ng aralin sa isang kaparaanang
madaling makaimbento ng mga tugma. Habang sila’y
kawili-wili, nakagaganyak at nakakatawag-pansin ay
naglalaro, nakagagawa na sila ng mga tugma. Dahil
napakahalagang bagay na dapat pag-ukulan ng
kawili-wiling karanasan ng mga bata sa pagbigkas at
paglilimi ng isang guro. Walang gaanong tagumpay na
paglikha ng mga tugma at tula, nagiging aktibo sila sa
matatamo ang guro sa kanyang paglalahad ng aralin
kung walang kawilihan at pananabik na nadarama ang klase.
mga mag-aaral sa araling kanilang tinatalakay.
Ang mga lunsaran ay magsisilbing pangganyak Madaling lumikha ng isang tula. Sinumang may
upang kaludan ng mga mag-aaral ang liksiyong hilig at interes ay madaling magtugma-tugma at
itinuturo. Sa Ingles tinatawag itong makasulat ng tula lalo’t higit ngayon na ang tula ay
“springboard”. Sa paglalahad ng bagong aralin upang hindi na nababalutan ng mga tuntunin. Maaaring ang
mapanatili ang kawilihan ng mga bata, ang guro ay tula ay may sukat at tugma, malayang taludturan at di-
kailangang gumawa ng paraan upang maging buhay, tugmaang taludturan. Ang mahalaga dito ay ang
mabunga at matagumpay ang kanilang pag-aaral. diwang ipinapapahayag, ang nilalaman at damdaming
Magagawa ito sa pamamagitan ng paglikha ng mga nakapaloob dito.
lunsaran sa paglalahad ng aralin.
Ang ilan sa mga lunsarang maaring likhain ng Upang magkaroon ng malawak na kaalaman sa
guro para sa paglalahad ng aralin sa Filipino o paksang isusulat, kailangang maging mabuting
maging sa ibang asignatura man ay ang tula, tagamasid, may malawak na pag-iisip, pinaaandar ang
kuwento, anekdota, alamat, dula-dulaan, komik imahinasyon, naglalakbay sa iba’t ibang lugar at
strip, talumpati, sanaysay, balita, pangulong- palabasa.
tudling, liham, talaarawan, talambuhay, anunsyo
atbp. Sa pagiging mabuting tagamasid, huwag
makuntento sa kung ano ang nakikita sa panlabas na
anyo ng isang tao o bagay. Sa halip ay bigyan ng ibang
pakahulugan ang nakikita, nadarama at naririnig na
hindi makita, madama at marinig ng iba.
Sa paglikha ng tula, kailangang isaalang-alang

kung sino ang mga babasa upang ang tulang isusulat
ay angkop sa lawak ng kaalaman ng babasa. Gawing
kawili-wili ang mga salitang gagamitin upang ang mga
babasa ay hindi mabagot. Gumamit ng mga tayutay
1|April M. Bagon-Faeldan 2009

kung kinakailangan. Tiyaking sunod-sunod ang mga May pabasa ng pasyon kung Mahal na Araw,
kaisipang nais ipabatid upang hindi mawala ang mga Mayro’ng pamanhikan bago magkasalan.
bumabasa sa ideyang tinutumbok ng tula.
Katutubong Kultura- Pagyamanin, Mahalin Marami pang ibang mga kaugalian,
Tatak-Pilipino, masaya’t makulay;
Kultura’t tradisyon nitong ating bayan, Ang “Flores de Mayo” at ang Santakrusan,
Mga katutubong ugali at asal, Ang “Misa de Gallo” kapag kapaskuhan.
Dakilang pamana at kaugalian,
Tatak-Pilipino, dapat ikarangal. Ugali’t tradisyong katutubong atin
Mga pagdiriwang na minana natin.
Tatak nating lahat ang pagkamagalang, Ito’y tatak at dangal ng lahing magiting,
Nagmamano tayo sa matanda at magulang, Ating bigyang-sigla, pagyamanin, mahalin.
Tayo’y namumupo sa mga usapan,
Tapat, maginoo’t palakaibigan.
Tayo’y Pilipino’y sadyang matulungin

At maaasahan sa anumang gawain; Wikang Filipino
Pagdamay, pagtupad sa mga tungkulin, Gamitin, Mahalin!
Handang makiisa sa mabuting layunin.
Ako’y kabataang listo at masigla
Mapapalad tayo at biniyayaan At smart daw ako, ‘yon ang sabi nila.
Ng Poong Lumikha ng mga katangiang Sa wikang Ingles ay sadyang bihasa
Masipag, masikap, marunong, marangal; At lagging panlaban sa Inglisan tuwina.
Babae’y malinis, lalaki’y matapang.
Isang araw noon ako’y dadalo sa timpalak,
Matibay ang buklod ng mag-anak at angkan; Pagalingan sa Ingles na tulang pabigkas
Sa dusa ma’t galak, laging magkaramay; Isang babaing gusgusin, maputla, at payat;
Ang magkakanayon ay may bayanihan; Ang sumalubong na bigla sa aking nilalandas.
Sa mga gawain ay nagtutulungan.
“Oh my God!” nasabi ko sa laki ng pagkagulat,
Mayaman sa tradisyon at pagdiriwang May sinasabi siya sa akin, di ko nga lang
Nagpapasalamat sa Poong Maykapal: matalastas.
Kung panahon ng Pasko’t mga pistang-bayan, “I don’t care! Anyway she’s just a trash.”
Karakol, Turumba, Luwa, Ati-Atihan. At magpapatuloy n asana ako sa paglalakad.
“Putungan” at Moriones, at mayroong Ramadan. Ngunit ang mata niyang malamlam at nakalahad na
May ritwal “pasasalamat” matapos ang anihan; palad

At malungkot niyang mukha na wari’y humihingi Wikang Pmabansang Filipino ay gamitin at
ng habag mahalin.
Ang sabi niya sa tinig na sumasamo at matapat,
“Anak, aking anak, ang hiling ko ay
paglingap!” Filipino: Tinig ng Kalayaan
Tanong ko’y “Sino po ba kayo at saan kayo
buhat? Sumigaw sa Balintawak, sumiklab ang himagsikan,
Nasa’n pong mga anak na sa inyo’y dapat Nagbangon ang ating lahing noo’y supil ng dayuhan;
lumingap?” Ang sedula ay pinunit, gumawa ng kasunduan,
Tugon niya’y “mga anak ko’y lumimot nang ganap Dugo nila ang siyang tintang lumagda sa kasulatan;
Nang buong pagmamalaking sa Ingles ay umakap!” At sila ay nagsandugo, tinatag ang katipunang
Ang mithi ay ipagtanggol ang laya n gating bayan.
“Nalimot na ng mga anak ko, kanilang Inang
Wika Nagwagi ang ating mithi, bandila ay winagayway
Aayaw nang gamitin at tila ikinakahiya!” Doon sa Kawit, Cavite, Hunyo dose yaong araw;
Sukat na sinabi ng babaing yayat at maputla Katipunero’y nagbunyi at ang lahat ay sumigaw:
Nagising sa puso ko, matinding pagkapahiya. “Mabuhay ang Republikang nilikha ng Katipunan!”
Pilipinas ay lumaya, nakamtan ang kalayaang
Pagkat ako’y isa pala sa anak na binabanggit Hanggang ngayon ay paglayang hawak nating buong
Na wikang Filipino’y hindi ko ginagamit dangal.
Walang alam na gamitin kundi Esapanyol at
Ingles Ngunit walang Republika kung iyon ay walang wika,
At sa wikang Filipino, dila ko ay pilipit. Kaya naman pinagtibay ang wika nating pambansa;
Filipinong wika nati’y siyang Tinig ng Paglaya.
Ako ay nagsisisi sa aking malaking sala Ito’y wika ng damdaming may dangal ng isang diwa;
Buong lungkot kong itinatangis ang pagkukulang Isang bansa, isang diwa, isang wika at bandila,
sa kanya Filipino ay lalaging nagniningning at malaya.
Sa Inang Wikang Mahal ng bayan kong sinisinta
May iba-ibang barayti man, ngunit diwa ay Bilang mga mag-aaral, lahat tayo’y may tungkuling
iisa. Mahalin ang Filipino, ito ay ating linangin:
Huwag nating ikahiya kahit sino ang dumating,
Napukaw sa puso’t isipan, marangal na damdamin Filipino ang s’yang dapat na lagi nating gamitin:
Inang Wikang Filipino nararapat kalingain Pagkat ito’y ating wika na walang makakahambing,
Sana, kayo, tayong lahat mabiklod sa banal na Lalo pa’t tayo’y narito sa bayan ‘tang ginigiliw.
layunin
Ngayon ay Linggo ng Wika, dapat na pasalamatan

Ang lahat ng Pilipino na sa wika ay nagmahal;
Tayo ay magpasalamata sa ating pamahalaan Tanimang madawag, malawak na dagat,
At gayon din sa tanggapang ang taguri ay Komisyon; Matarik na bundok, minang nakalantad;
Komisyon n gating wika, sumusuri’t lumilinang May biyayang handog ng wastong paglingap
Sa ‘ting wikang Filipinong kakambal ng ating buhay. Bunga ng tiyaga’t mga pagsisikap.
Filipino, aking wika, damahin mo ang pag-usbong Ako’y kabataang may isang mithiin
Ng diwa mong sa dugo ko’y patuloy na dumadaloy! Kalikasan natin ay muling buhayin;
Mamahalin mong sa dugo ko’y patuloy na dumadaloy! Sipag at tiyaga, siyang puhunanin
Mamamahalin kitang lagi sa ubod ng aking layon Pagkat siyang susi sa pag-unlad natin.
Na ikaw ay idambana hanggang sa dako pa roon..
Hanggang puso’y pu,ipimtig ikaw’y aking ibabangon
Tinig ka ng Kalayaan ng bansa kong sumusulong!
Soneto
Kabataan, Kalikasan, Kaunlaran Wala na Akong Naririnig na Pag-ibig

Salin mula sa Ingles ni: April M. Bagon-Faeldan
Ako’y kabataang lalang sa panahon
Ng pakikisangkot tungo sa pagsulong;
May malayang isip, diwa’y nakatuon Wala na akong naririnig na pag-ibig
Sa pagsasagawa ng mabuting layon. Wala nang paggalaw sa aking bibig
Kahit ang mga ibon ay hindi na umaawit
May talinong taglay, diwa’y nag-iisip Ang mga salitang aking binibigkas,
Kung ano ang dapat, mabuti’t matuwid; Ito’y bumabalik na puno ng kalungkutan
May pusong maalab na kahit sasaglit Ang mga salitang aking binibigkas,
Pag-ibig sa bayan ang inihahatid. Ito’y bumabalik na puno ng kalungkutan
Ang mga bulaklak na aking pinipitas,
Bayang sinilanga’y may likas na yaman Tila nawalan na ng rikit
Na handog sa akin nitong kalikasan; Wala na ang ihip ng hanging aking nadarama
Sa kaparangan man at sa kabundukan Ang katotohana’y natakpan na
Ang kasaganaa’y siyang mamamasdan. Ako’y kumakantang nag-iisa
Malungkot at ang ulo’y namamahinga
Kaunlaran nitong bayang sinisinta O aking Panginoon ako’y patay na.
Mula sa malayo’y natatanawan na;
Pagkat kasipaga’y pahunan tuwina
Sa mga paggawa at pakikibaka.

Inihimig pang pangako ring wasak
Sa binging pandinig ng mga naburol
Agunyas man ito’y makaaagnas
Sa pusong nagmoog sa daya at lason..
Elehiya ( may bunyi ang awit ng palayong uwak
pagkat naging uwak ang lahat ng ibon).
Awit sa Isang Bangkay Di para sa iyo ang awit kong ito

(Naririnig mo ba ang poos kong tinig?)
Ni Buenvinido A. Ramos
Ang inaawit ko’t para sa supling mo
Kung magsusupling ka sa boog mong hasik..
Ngayong hatinggabi’y nais kong awitin
Ngayong hatinggabi ay aawitin ko
Ang ayaw marinig ng aking Diwata;
Ang kamatayan mong di mababagong-binhi.
Awit na kaiba may bagong pagtingin.
May dugo ng buhay may tamis ng luha
Awit na hinabi ng buwang may silim.
(isinumpang awit ng mga Bathala)
Anila, ang awit ay ang kagandahan

Na nakaayubo sa ating paligid
Mabituing langit, bagwis ng amihan
Maingay na lunsod, at payapang bukid
( di iyan ang awit na ngayon ay alay..
iya’y dati na’t mga lumang himig)
Ang awit kong ito’y pipit walong nota

At dalit sa labi ng mga pulubi
Kalan ay nasagpang ng mga buwitre
Aninong madapa sa mga bangketa
Sa gabing ang buwa’y ni ayaw ngumisi.
Notang sa silabato’y nagbinhi ng takot

At gintong makuyom sa bantay-salakay
Sa bawat lansanga’y uwak na magtanod
Laganap ang salot sa hulo’t luwasan
(sino ang pipigil kung ito ay agos,
kung pati ang puno’y yagit na lamang?)

Kuwento
Sandosenang Kuya
Likas sa mga bata saan mang dako ng daigdig
ang pagiging mahiligin sa mga kuwento. Sa kanila,
ang kuwento ay may panghalina at pang-akit. “Anobatongmgabatangitoooo!”
Kadalasan, ginagamit ito bilang pangganyak sa iba
pang mga gawain. Hayun, nagalit na naman si Tatay. Ang gulo-gulo
kasi naming magkakapatid.
Bilang lunsaran sa paglalahad ng aralin, dapat “Huwag kayong magtakbuhan dito sa loob,” yan
alamin ng guro ang uri ng kuwentong nagugustuhan ang lagi niyang saway. Mahirap talaga pag kami’y
ng mga batang kanyang tinuturuan. Habang nagkakasabay-sabay.
nagkakaedad ang bata ay nagkakaroon ng pagbabago
Alam mo ba kung ilan kaming lahat?
sa uri ng kuwentong kanyang kinagigiliwan. Ang mga
batang nasa lima hanggang siyam na taong gulang ay Labintatlo! Dami no?
mahiligin sa mga kuwento ng mga hayop at mga Ako ang pinakabunso.
pantasya. Ang sasampuing taong gulang na bata ay
mahilig sa mga kuwentong pakikipagsapalaran. Kaya Sandosena ang kuya ko. Iba-iba ang hitsura,
sa paglikha ng kuwentong gagamitin bilang lunsaran iba-iba ang porma. May bilugan, may malapad, meron
ng aralin ay dapat isaalang-alang ang kanilang interes ding higante sa tangkad. May pormang artista, may
sa mga bagay-bagay. pormang henyo, at ‘yung isa nama’y tinutukso naming
isda! (ang laki kasi ng mata niya). Pero kahit iba-
iba ang kanilang hugis at itsura, iisa lang ang tawag
ko sa kanila… kuya.
Sandosenang ngiti ang bumabati sa akin tuwing
umaga.
Sandosenang kalaro ko ng taguan sa plasa.
Sandosenang tsinelas ang lumilipad sa tumbang
preso.
Sandosenang nakabantay sa patintero.
Noong ako’y nagutom, sandosenang kalawit ang
pumitas ng mangga sa kapitbahay.
Sandosenan rin ang nagtakbuhan nang mahuli kami
ng asong-bantay.

Sandosena ang katulong ko sa pagwawalis ng mga batang ulila na kagaya ko- wala ng magulang o
kalat. kamg-anak na makakapag-alaga. Ditto kami dinadala
upang sa kalye ay hindi magpagala-gala. Suwerte nga
Sandosenang titser ang nagturo sa aking
naming at andito si Tatay. Siya ang aming
magbasa at magsulat.
kinikilalang ama. Siya at ang aking sandosenang kuya
Sandosenang doctor din ang gumamot kapag ang nakagisnan kong pamilya.
ako’y may lagnat.
Darating ang araw, sabi ni Tatay, na my iba
Sa harap ng TV, sandosenang “ha-ha-ha!” at pang mga bata na mapupunta rito. Mga bagong kapatid
“hi-hi-hi” ang maririnig mo. ko. Mas bata nga lang sila sa akin. At sila na ang
magiging bunso. “Iba-iba ang kanilang hitsura, iba-
Sandosena ang kumakanta kasabay ng radyo (pero
iba ang kanilang porma,” dugtong ni Tatay, “pero
wala naming tumama sa tono).
lahat sila ay tatawagin kang…Kuya.”
Sa bawat problema ko, sandosenang solusyon at
Nagkumpol-kumpol kami sa labas ng bahay para
payo.
magpaalam sa aming panganay.
Pag malungkot naman, sandosenang masasayang
Sandosenang kamay ang sabay-sabay na kumaway.
kuwento.
Sandosenang “Inagt ka!” ay “Babay!”
Ako na talaga ang pinakasuwerte sa buong
mundo! Kasama ang sandosenang mangga sa loob ng
karton.
Laking gulat ko nang isang araw, lumapit sa
akin ang kinakamatanda kong kuya. “Noy, aalis na
ako sa makalawa,” ang bungad niya. “Magpapakabait
ka, ‘wag mong pahihirapan ang mga kuya mo ha.”
“Saan ka pupunta, Kuya?”
“Kailangan ko nang umalis ng bahay. Nasa
tamang gulang na ako at kaya ko nang mag-isa.”
Hindi ako makapaniwala. Bakit kailangang
umalis si kuya?
“Ganiyan talaga iho,” ang paliwanag ni Tatay,
“pag nasa wastong edad na’y kailangang umalis na
rito. Hindi ka naman titira nang habambuhay ditto
sa bahay kalinga, di ba?”
Oo nga pala, hindi ko nasabi sa ‘yo, sa bahay
kalinga lahat kami nakatira. Ditto napupunta ang

mag-aaral na si Konde Adolfo na naiingit sa
katanyagan ni Florante. Mabuti at nailigtas si
Florante ni Menandro na pamangkin ng guro nilang si
Antenor at kaibigang matalik ni Florante nang
totohanin ni Adolfo ang pag-espada ni Adolfo kay
Florante sa isa nilang palabas. Itinawag si Adolfo at
ito’y umuwi sa Albanya.
Umuwi rin sa Albanya si Florante dahilan sa
namatay ang ina niya. Noon naman humingi ng saklolo
sa Albanya ang hari ng Crotona na lolo ni Florante.
Bumuo ng pangkat na tutulong sa Crotona at si
Florante ang ginawang pinuno nito. Bago nagtungo sa
Crotona naging kasintahan ni Florante si Laura na
anak ng hari ng Albanya.
Nagwagi si Florante sa Crotona at tinalo niya
ang tanyag na heneral ng Persya, si Osmalik. Nang
magbalik sa Albanya, nilusob at nakubkob ng mga
Ang Florante at Laura Persyano ang Albanya. Tinalo rin nina Florante at
ni: Fancisco Baltazar Menandro ang mga Persyano.
Nilusob nina Florante at Menandro and Etolia
Nagsimula ang salaysay ng awit sa isang gubat nang tumanggi ng tawag si Florante mula sa hari ng
na mapanglaw. Nakatali sa isang punong kahoy at Albanya at siya ay pinauwi. Patibong lamang iyon ni
naghihinagpis si Florante. Si Konde Adolfo ang Adolfo na umagaw sa kaharian. Pinatay ni Adolfo si
dahilan ng kanyang kasawian at nawalan siya ng Haring Liceo at Duke Briseo. Dinakip ng mga kawal ni
malay tao habang inaalala ang kasintahang si Adolfo si Florante at ipinagapos sa gubat habang
Laura.nalaman niyang pumayag daw si Laura na pinipilit si Laura na pakasal kay Adolfo.
pakasal kay Konde Adolfo. Si Aladin naman ang nagsalaysay ng buhay niya.
Sisilain ng dalawangleon si Florante nang siya Anak siya ng sultan ng Persya, si sultan Ali Adab, at
ay iligtas ni Prinsepe Aladin ng Persya. Nang siya ang namuno sa mga persyanong lumusob sa Albanya.
magkamalay tao si Florante, nagulat sya sapagkat Nagbalik siya sa Persya at gali siyang ipinahuli ng
nasa kandungan sya ng isang kaaway. Nagkapalagayan kanyang ama sa bintang na pinabayaan niya sa
sila ng loob at isinalaysay ni Florante and buhay pakikipaglaban sa Albanya kay natalo ang mga
niya kay Prisepe Aladin. Persyano. Pinalaya lamang siya nang pumayag si
Anak si Florante ni Duke Briseo na tagapayo ni Flerida, ang kasintahan niya, na pakasal sa sultan.
Haring Liceo ng Alabanya, at ni Prosesa Floresca ng Ngunit tumakas si Flerida nang palayain si Aladin at
Crotona. Ipinadala sya ng ama sa Atena upang mag- hinanap niya si Aladin. Masayang tinig ng mga babae
aral at dtto niya nakaaway ang dati at panunahing and pumukaw sa pag-uusap ng dalawa. Sina Flerida at

Laura ang dumating.nailigtas ni Flerida si Laura sa “Tapos na ba? Tapos…” ang sunud-sunod niyang
tangkang panggagahasa ni Konde Adolfo sa gubat. tanong na animo’y dinadaya ang sarili kung wala na
Pinana ni Flerida ang taksil. siyag nauulinigang ano mang taginting ng kampana.
Pamaya-maya dumating ang pankat nina Menendro. “Tapos na. Tapos … “ ang sunud-sunod namang
Nagbalik ito mula sa Etolia, at tinalo ang pangkat itinutugon ng kanyang ina na paniwalang-paniwalang
ni Adolfo. Kaya itinakas ni Adolfo si Laura at nais hindi ng niya naririnig ang malungkot na animas.
pagsamantalahan. “Ngunit. Marcos… “ ang baling uli ng matandang
Sa Albanya muna nanirahan sina Aladin at babae sa anak. “Bakit ayaw mong marinig ang oras na
Flerida na kapwa nagpabinyag bilang kristiyano ukol sa kaluluwa? Iya’y nagpapagunita sa mga tao na
habang hindi pa namamatay si Sultan Ali Adab. Nang dapat mag-ukol ng dalangin sa ikaluluwalhati ng mga
mamatay na ang sultan, nagbalik sa Persya sina kaluluwang nasa kabilang buhay. Lalo na, Marcos,
Aladin at naghari doon. Sina Florante at Laura marami kang dapat ipagdasal. Una-una’y ang iyong ama,
naman ang namuno sa Albanya. ikalawa’y ang kapatid mong panganay, ikatlo’y ang
kapatid mong bunso, saka… saka si Anita.” Ang huling
pangalan ay binigkas ng marahan at madalang ng
matandang babae.
Si Marcos ay hindi kumibo. Samantalang
pinangangaralan siya ng kanyang ina, ang mga mata
Walang Panginoon niya ay galling sa pagkapikit kaya’t nanlalabo pa’t
Deogracias A. Rosario walang ilaw ay dahan-dahang sinisiputan ng ningas,
saka manlilisik at mag-aapoy.
Nang makita ni Marcos sa kanilang lumang Hindi rin siya sumasagot. Hindi rin siya
orasan na ang mahabang hintuturo ay malapit ng nagsasalita. Subali’t sa kanyang sarili, sa kanyang
sumapit sa ika-12 samantalang nakapako na sa ika-8 dibdib, sa kanyang kaluluwa ay may pangungusap, may
ang maikling daliri, hindi niya malaman kung saan nagsasalita.
siya magtutungo. Isinisiksik niya ang kanyang ulo “Dahil din sa kanila, lalung-lalo na kay Anita,
kahi’t saan, saka ang dalawa niyang hintuturo ay ayaw kong marinig ang malungkot na tunog ng
ipinapasak sa mga butas ng kanyang taynga. batingaw,” ang sinasabi ni Marcos sa sarili.
Ayaw niyang marinig ang animas. Ayaw niyang Kinakagat niya ang kanyang labi hanggang sa dumugo
mapakinggan ang malungkot na palo ng bakal sa upang huwag ipahalata sa ina ang pagkukuyom ng
malaking kapana tanso sa kampanaryo ng simbahan sa kanyang damdamin.
kanilang bayan. Gayon man, kahit saan siya Akal ng ina’y nahuhulaan niya kung ano ang nasa
magsiksik, kahi’t na saan siya magtungo, kahit loob ni Marcos. Sa wari ng matanda ay nababasa niya
anong gawin niyang pagpapasak sa kanyang taynga, ay sa mga mata ng anak ang lihim ng puso nito. Naiisip
lalong nanunuot sa kanyang pndinig ang malungkot na niyang kaya malungkot si Marcos ay sapagka’t hindi pa
tinig ng batingaw. natatagalang namamaty si Anita, ang magandang anak ni
Don Teong, mayamang may-ari ng lupa nilang

binubuwisan. Nalalamn ng ina ni Marcos na lhat ng “Inang, matalim ba ang itak ko?” ang unang
pagsisikap nito sa bukid, lahat ng pagpupunyaging naitanong ng anak sa ina matapos matunghayan ang utos
matuto sa pamamagitan ng pagbabasa, lahat ng pag- ng hukuman.
iimpok na ginagawa upang maging isang ulirang “Anak ko!” ang palahaw na pananangis ng
anakpawis ay ukol kay Anita. At saka namatay! matandang babae, sabay kapit sa leeg ng anak.”Bakit
Nararamdaman din ng ina ni Marcos kung gaano ka mag-iisip nang gayon, sa tayo na lamang dalawa ang
kakirot para sa kanyang anak ang gayong dagok ng nabubuhay sa daigig?”
kasawian. Dapat ngang maging malungkutin ang Ang tinig ng matanda ay nakapagpalubag sa
kanyang anak. Ito ay kanyang ibig na libangin. Ito kalooban ng binata. Gayon man, sa harap ng bagong
ay nais niyang aliwin. Kung maaari sana’y mabunutan pithaya ng may-ari ng lupang kanilang binubuwisan, ay
niya ng tinik na subyang sa dibdib ang kanyang isa-isang nagbabalik sa alaala niya ang malungkot na
anak. kasaysayan ng kanilang lupang sinasaka.
“Lumakad ka na, Marcos, sa kubo nina Bastian.
Ang sabi’y talagang sa kanunu-nunuan ng kanyang
Tila may belasyon sila, o, baka kailanganin ang
ama ang naturang lupa. Walang sino mang sumisingil sa
mabuting mang-aawit at manunugtog g gitara,” ang
kanila ng buwis at walang sinumangnakikialam sa ano
sabi ng ina. “Walang pagsalang masasayahan ka
mang maging bunga ng kanilang mga tanim, maging mais
roon.”
o tubo, o kaya’y maging ano man sa mga gulay na tanim
“Si Inang naman,” ang naibulalas na lamang ni
nila sa bakuran.
Marcos. Iyan lamang ang nasasabi niya ng malkas. Sa
Subali’t nang bata pa ang kanyang ama ay may
kanyang sarili’y naidugtong niya na hindi nasusukat
nagpapasukat ng lupa na sinasabing kanila.
ng kanyang ina kung gaano ang pait para sa kanya ng
Palibhasa’y wala silang maibabayad sa manananggol,
pagkamatayni Anita, palibhasa’y lingid sa kaalaman
ang pamahalaan ay nagkulang nang malasakit sa
ng matanda ang tunay na nangyari sa pagkamatay
kanilang karalitaan upang tangkilikin ang kanilang
nito.
katwiran at karapatan. Sa wakes ay napilit silang
“Kung nalalaman lang ni Inang ang lahat,” ang
mamuwisan nang di nila makuhang umalis doon.
nasasabi niya uli sa kanyang sarili samantalang
Noong bata pa si Marcos, ang bayad nila’y isang
minamasdan niya ang isang ulilang bituin sa may
salapi lamang isang taon sa bawa’t ektarya ng lupang
tapat ng libingan ng kanilang bayan, na
kanilang sinasaka. Subali’t habang nagtatagal ay
ipinalalagay niyang kaluluwa ni Anita, “disi’y
unti-unti na silang nababaon sa pagkakautang sa
hindi ako itataboy sa kasayahan.”
maylupa dahil sa mga kasunduang ipinapasok sa pana-
Pinag-uusapan pa lamang ng mag-ina nang
panahon, gaya ng takipan at talinduwa.
umagang yaon ang malaki nilang kapalaran sapagka’t
mabuti ang lagay ng tanim nilang palay, nang isang Kaya namatay ang ama ni Marcos ay dahil din sa
utusan sa bahay-pamahalaan ang dumating na taglay malaking sama ngloob kay Don Teong. Ang kapatid
ang utos ng hukumang sila’y pinaaalis sa kanilang niya’y namatay dahil sa paglilingkod sa bahay nito,
lupang kinatatayuan, at sinasamsam ni Don Teong na at higit sa lahat, nalalaman niyang kaya namatay si
ama ni Anita ang lahat ng lupa nilang sinasaka. Anita ay sapagka’t natutop ng amang nakipagtagpong
10 | A p r i l M . B a g o n - F a e l d a n 2 0 0 9
minsan sa kanya sa loob ng halamanan, isang gabing
maliwanag ang buwan. At naibig naman siya ng anak ni Don Teong.
Saka ngayo’s paalisin naman sila sa kanilang Bakit hindi siya maiibig? Minsan si Anita ay
bahay at lupang binubuwisan? namangka sa kanilang ilog, gumiwang ang bangka at
Si Anita ay lihim na naging kasintahan ni nahulog sa tubig. Si Marcos noon ay nasa lamo at
Marcos, mahigit nang isang taon noon. Sapul nang lihim niyang sinusundan ang bakas sa tubig ni Anita.
dumating si Anita sa kanilang bayan buhat sa pag- Nang Makita niya ang malaking sakuna ay lumundag siya
aaral sa isang kolehiyong mga madre sa Maynila, si sa ilog at sa pamamagitan ng langoy na hampas-tikin
Marcos ay nagsimpan na ng malaking pag-ibig sa ay inabot niya si Anita na kumakamot na sa ilalim ng
kanya. Alam ni Marcos ang kanyang kalagayan na ilog. Matapos niyang kalawitin ng kaliwa niyang
halos ay lumaki sa ibabaw ng kalabaw at sa pagtikin bisig sa may baba ang dalaga ay bigla niyang
sa kanilang lamo sa ilog. isinikdaw ang dalawa niyang paa sa ilalim kaya’t
Si Marcos ay natapos lamang ng katesismo sa pumaibabaw sila, at sa tulong ng pagkampay ng kanyang
iskuwelahan sa silong ng kumbento sa kanilang bayan kamay at pagtikad ng dalawa niyang paa ay nakasapit
at natutong sumulat sa pisara ng malaking numero. sila sa pampang.
Ngunit gayon man, nagsikap siyang idilat ang
kanyang mga mata sa liwanag ng kabihasnan at “Marcos, matagal na rin naman kitang iniibig,”
pagkaunlad. Katutubo kay Marcos ang hilig sa and pagtatapat ni Anita sa binata, makaraan ang may
pagkatuto sapagkat sa pag-anib niya sa mga samahang ilang buwan buhat nang siya’y mailigtas.
pambayan ay natuklasan niyang walang mabuting Tatlumpung araw ang taning sa mag-ina upang
paaralan kundi ang pahayagan. Walang aklat, walang lisanin ang lupang gayong ang sabi ay ari ng kanilang
pahayagan at lingguhan sa sariling wika na hindi mga ninuno ay binubuwisan na nila at sinasamsam pa
binabasa ni Marcos. Kahit manghiram lamang kung ngayon. At saka silang mag-ina ay itinataboy. Sino
wala na siyang ibili. Nagbabasa rin siya ng mga ang hindi nagdadalang-poot sa gayong kabuktutan?
nobela at ibang akdang katututuhan niya sa wikang Dahil sa kanyang ina, natutong magtiim si
Tagalog, o kaya’y salin sa wikang ito. Marcos ng kanyang mga bagang. Kinagat niya ang
Lalo na nag magsimpan siya ng pag-ibig kay kanyang mga labi upang huwag mabulalas ang kanyang
Anita, wala siyang inaaligata sa kanyang buhay galit. Kinuyom niya ang kanyang mga kamay hanggang
kundi ang balang araw ay maging karapat-dapat sa matimo sa palad niya ang kanyang mga kuko.
mga kamay ng anak ni Don Teong na may-ari ng lupa Isang takipsilim nang marinig niya sa
nilang sinasaka. Isa pa’y bukod sa naniniwala siya kampanaryo ng kanilang simbahan ang malungkot na
sa kasabihang “Ang lahat ng tao, kahit hindi agunyas. Una muna ang malaking kampana saka sumunod
magkakulay, ay sadyang nagkakapantay,” ay ang maliit. Bang! Teng! Bang! Teng! Babae ang
tinatanggap din niya ang palasak na kawikaang “Ang nalagutan ng hininga. Maliit naman ang kanilang
katapat ng langit ay pusalian.” Dahil diyan kaya bayan upang malihim pa kung sino ang binawian ng
kahit bahagya ay hindi siya nag-atubili ng buhay. Wala siyang nalalamang may sakit kundi si
pagsisimpan ng pag-ibig kay Anita. Anita. Dahil sa pagkakatutop sa kanila isang gabi,
ang dalaga ay sinaktang mabuti na ayon sa sabi ng Hindi na niya itinuloy ang paghanap sa kanyang
nagbalita kay Marcos ay mata lamang ang walang itak na matalas. Pagkakain niya ng agahan, nilibang
latay. niya ang kanyang ina saka lumabas sa bukid. Gaya rin
Buhat noon ay nagkasakit na si Anita. Araw- ng dati’y sinakyan niya ang kanyang kalabaw na lalong
araw ay tumatanggap si Marcos ng balita at nang mahal niya sa lahat sa limang alaga niya. Lumabas
tangkain niyang dumalaw na minsan ay hinirang siya siya sa bukid at hinampasan niya ng tanaw ang
ni Don Teong na may hawak na rebolber. Susuong din karagatan ng namumulang ginto. Pagdaramdam at
sana si Marcos, subalit nagdalawang-loob siya. panghihinayang ang ngumangatngat sa kanyang puso.
Maaaring maging dahilan iyon ng bigla pang Gaanong pawis ang nawala sa kanya upang masaka ang
pagkamatay ng kanyang iniibig, bukod sa magiging naturang bukid? Gaanong pagod ang kanyang pinuhunan
subyang sa kanyang ina kung kung siya ay mawala. upang ang palay nila’y magbungang mabuti? Saka
Ang huling dagok na ito sa kanya ni Don Teong ngayo’y pakikinabangan at matutungo lamang sa ibang
ay isinama lamang niya sa talaan ng pagmamalupit sa kamay?
kanya ng mayamang may-ari ng lupa nilang Napapalatak si Marcos sa ibabaw ng kanyang
binubuwisan. Pangangagaw ng lupa sa kanila. At kalabaw. Ibig mang pagdimlan ang isip kung
saka noo’y pagtatangka pa sa kanyang buhay. nagugunita ang utos ng hukuman, ang alaala naman ng
Pinakahuli nga ang pagkamatay nang tuluyan ni kanyang ina’y walang iniwan sa bahagharing sumusugpo
Anita, na ayon sa balita niya’y nalagutan ng sa nagbabalang unos. Dadalawa na lamang sila sa
hininga na siya ang tinatawag. Saka nitong huli ay daigdig at ayaw niyang pabayaan ang kanyang ina;
pagpapaalis sa kanilang lupang kinagisnan at ipinangako niyang hahandugan ng kaligyahan ang
pinagyaman sa tulo ng kanilang pawis na mag-anak. nalalabing buhay nito, bago nalagutan ng hininga ang
Ngunit si Marcos, isang manggagawang hubog sa kanyang ama.
palihan ng bagong panahon, ay lumaki ang puso sa Dahil nga sa kanyang ina, kaya naisip niya ang
mga pagtitiis. Naging maluwag nga ang kanyang kabutihan kung sila’y nagsasarili. “Tutungo tayo sa
dibdib sa pagtanggap ng pang-aapi ng maylupa. hilaga at kukuha ng homestead. Kakasundo tayo ng mga
Hanggang noong bago mamatay si Anita, akala niya’y bagong magsasaka; paris ni Don Teong, kailangang
maaari pa siyang makalunok ng bagong pag-upasala ng magkaroon din ako ng gayak na paris niya.”
itinuturing niyang panginoon. Datapuwa’t nang Kabalintunaan man ang sinabi ng anak ay hindi
tanggapin niya ang utos ng hukuman na pinaaalis na nag-usisa ang ina. Wala siyang nalalaman kundi
sila roon, talagang madilim ang kanyang isip. Noon tuwing takipsilim, kung nakaligpit na ang mga tao sa
pa’y naisip na niyang gawing batas ang kanyang nayon, ang buong kagayakan ay isinusuot ng kanyang
kamay, yamang hindi na niya matatamo ang anak saka lumalabas sa bukid. May dalawang linggong
katarungan sa hukuman ng mga tao. gayon nang gayon ang ginagawa ni Marcos, hanggang
“Huminahon ka, anak ko,” ang sabi ng kanyang isang araw ay tawagan siya ng pansin ng matanda.
ina. “Hindi natutulog ang Bathala sa mga maliliit. “Marcos,” sabi ng matanda. “Dalawang linggo na
Magtiis tayo.” lamang ang natitira sa ating taning ay hindi mo
ginagawa ang pakikipagtuos kay Don Teong… kung may
magiging sukli man lamang tayo sa ating ani magiging Malaya,’ ang tila wala sa loob na tugon ng
ngayon?” anak.
“Huwag ka pong mabahala, Inang,” sabi ng Ang totoo, ang naturang kalabaw ni Marcos ay
mabait na anak, “nalalaglag po ang dahon sa kanyang nakapugal sa hanggahan ng lupang sarili ni Don Teong.
kapanahunan.” Kung takipsilim ay isinusuot na lahat ni Marcos ang
Talinghaga na naman ang sinabi ni Marcos. pulinas, ang gora, at suwiter, saka dala ang latigong
Gayon man ay may nagunita siyang isang bagay na katulad ng pamalo ni Don Teong. Pagdating niya sa
ibig niyang malaman sa anak. pook na kinapupugalan ay saka aasbaran ng palo ang
“Bakit hindi mo iniuwi ang kalabaw sa kalabaw hanggang sa ito’y umungol na ang alingawngaw
bakuran?” Tinutukoy niya ang kalabaw na mahal na ay abot hanggang sa kalagitnaan ng bayan. Hanggang
mahal sa lahat ni Marcos. di niya nakikitang halos apoy na ang lumalabas sa
Maaaring magpakahinahon si Marcos, subalit ang dalawang mata ng hayop ay hindi niya ito tinitigilan.
huling kapasiyahan ni Don Teong ay numakaw ng lahat Sa gayon ay matulin siyang magtatago upang umuwi na
ng kanyang pagtitimpi. Ayaw niyang gumamit ng sa bayan. Kung dumarating siya’y dinratnan niya ang
dahas, subalit … kanyang inang matuwid ang paglalaluhod sa harap ng
Nagunita niya ang sinabi ni Rizal na “Walang isang maitim na Santo Kristo sa kanilang silid na
mang-aalipin kung walang napaaalipin.” Napailing naiilawan ng isang malaking kandila.
siya sa harap ng gayong masaklap na katotohanan. “Salamat, anak ko, at dumating ka,” and
Patung-patong na ang ginagawang pamamaslang sa sasabihin na lamang ng matanda. “Akala ko’y
kanya ni Don Teong – takalang dapat nang kalusin. napahamak ka na.”
Nagunita rin ni Marcos ang marami pang ibang Si Don Teong ay may ugaling maglibot tuwing
kasama, katulad din niya, na sa kamay ng mayamang hapon sa paligid-ligid ng kanyang lupa. Ang
si Don Teong ay walang iniwan sa mga leeg ng manok ipinanganganib ng ina ni Marcos ay baka magkasalubong
na unti-unting sinasakal hanggang makitil ang si Marcos at ang kanilang panginoon, ay hindi
hininga sa hangad na mahamig na lahat ang kanilang makapagpigil ang isa’t-isa. Nalalaman din ng
kayamanang gayong minana sa kanilang mga ninuno ay matandang babae na laging may dalang rebolber sa
iba ngayon ang may-ari at nagpapabuwis pa. baywang ang mayamang asendero buhat nang magkaroon ng
“Kailangang maputol ang kalupitang ito!” ang alitan dahil sa lupa, kaya lagi niyang inaalaala ang
tila pagsumpa sa harap ng katalagahang ginawa ni pag-alis-alis ni Marcos.
Marcos. Subalit isang hapon, samantalang payapang
Bakit ka bumili ng pulinas, gora, suwiter, at inihahanda ng mag-ina ang kanilang pag-alis, walang
latigo, anak ko?” ang tanong ng matanda kay iniwan sa putok ng bulkan ang balitang kumalat sa
Marcos, isang araw na dumating siyang pagod na bayan na si Don Teong ay namatay sa pagkasuwag ng
pagod sa naturang dala-dalahan. kalabaw. Sinabi ng mga nakakita na pagkakita pa
“Inihahanda ko po iyan sa pagiging panginoon lamang ng kalabaw kay Don Teong ay tila may
natin, paris ni Don Teong,” ang nakatawang sagot ng sinisimpang galit sapagkat bigla na lamang sinibad
anak. “Kung tayo po’y makaalis na rito, tayo’y ang mayamang matanda at nasapol ang kalamnan ng
sikmura ng matulis nas sungay ng hayop.
Pagkasikwat sa katawan ng asendora ay tumilampon pa
sa itaas at pagkalagpak ay sinalo naman sa kabilang
sungay.
Ang katawan ni Don Teong ay halos lasug-lasog
nang iuwi sa bayan, wasak ang suwiter sa katawan at
saka ang pulinas. Kumilos agad ang may-
kapangyarihan upang gumawa ng kailangang
pasisiyasat subalit ang lahat ng matuwid ay nawalan
ng halaga sa hindi kumikilos na ayos ng kalabaw na
animo’y wala sa loob ang ginawa niyang napakalaking
pagkakasala.
Nang malamang kay Marcos ang kalabaw, bawat
isa’y nagkatinginan. Hindi nila malaman kung
papaanong ang poot ni Marcos kay Don Teong ay
nagtungo sa alaga niyang hayop.
Si Marcos ay nakatingin din sa orasan nang
gabing yaon. Tatlong minuto na lamang ang kulang
sa ika-8 ng gabi. Hindi siya gumagalaw. Hindi
siya nababahala.
Tumgtog ang animas. Hindi na gaya ng dating
araw niyang marinig ito. Sa halip na idalangin ang
kaluluwa ng mga namatay, ang naisip niya’y ang
matapang niyang kalabaw. Bahay Na Bato
“Mapalad na hayop na walang panginoon,” ang Antonio B. L. Rosales
kanyang naibulong.
Pagtuntong na pagtuntong ni Isagani sa lupang
unang niyapakan ng kanyang mumunting paa noong
kamusmusan niya ay nadama niyang tila ibinalik siya
sa isang makapangyarihang kamay sa mga unang kabanata
ng kanyang buhay. Ang kapagalang idinulot sa kanya
ng mahaba-haba ring paglalakad sa putikan sa ilalim
ng nagdidilim na langit, sa pagitan ng nagtatayugang
puno ng niyog na hinahagu-hagupit pa ng buntot ng
isang malakas na bagyong bahagya pa lamang
nakakaraan, ay hindi niya alintana ngayong ang
panganorin ng sarili niyang nayon ay tumatagos sa bumabakod sa harapan, ang bahay na batong nasa-tabi
kanyang puso. ng puno ng dapdap ay siyang bahay na batong
Sa malas ni Isagani, sa tatlong oras na nagsilbing salikop ng dalawang tunguhin sa kanyng
pagpupuyos ng bagyo ay higit pang malaki ang buhay.
ipinagbago ng Magdalo kaysa sampung taong Pinilit ni Isagani ang kanyang mga paa na
pagkawalayniya sa nayon niyang ito. Halos lahat ng biguin ng mga ito ang sumisidhing pagnanasa niyang
Makita niyang kabaguhan ay likha ng kapag-alimpuyo manatili pa roon ng ilang sandali upang sa puno ng
pang hangin at ulan. Gaya ng dati, ang malumot ng dapdap kung gabi’y pinamumutiktikan ng nag-anti-
munting simbahang bato sa ibabaw ng burol ay tila antilaw na alitaptap, sa bahay na bato na animo’y
nagmamalaki pa sa humahampas na hangin. Ang sibi ng isang moog ng katandaan na nagkukulong ng mga
tindahan ni Aling Barang ay ibinagsak ng hangin, masambahin at makalumang paniniwala, at sa halamanang
nguni’t nakatayo pa sa luklukang kawayang kung tagbulaklak ay lipos ng nagkakatunggaliang mga
mahahabang oras ding pinapag-init niya samantalang kulay na namamalintuna sa piling ng kapanglawan ng
nakikipag-inuman siya g tuba, nakikipagpatayugan ng bahay na bato, ay bakasin ang mga pangyayaring
mga pangarap, at nakikipagparangyaan ng mga naabot nagpabago sa lakad ng kanyang buhay.
na karanasan sa kanyang mga kapwa binata. Sa mga Ibinaling ni Isagani ang kanyang mga paa sa
taong naglalabasan upang magsiyasat sa mga “pamana” ibang mga naging tagpo ng mga unang karanasan niya sa
ng bagyo ngilos, sa pananalita, at sa anyo. Maliban buhay. Dinulang niya sa gunita ang mga unang
sa ilang guhit sa noo at sa anyong may mga bakas na kabanatang yaon hanggang sa mga pagmumuni-muni niya
ng karanasan, maging ang mangilan-ngilang kabataang ay putulin ng isang tinig na tila nagmula sa guwang
nakakasalubong niya sa daan ay wala ring ipinag- ng isang limot nang daigdig.
iiba. “Insan!”
Nang mapatapat siya sa bahay na batong nasa Ang lalaking may puong sa ulo at nakatayo sa
tabi ng puno ng dapdap ay nadama niyang siya man tabi ng inaayos niyang suhay ng isang nakagiray nang
yata ay di rin nagbabago, katulad ng di bahay ay madaling nakilala ni Isagani.
pagkakapagbago ng bahay na yaon. Sa harapan ng “Insang Dodoy!”
bahay na bato ay nakapinid din ang mga durungawang Patakbong nilapitan ni Isagani si Dodoy at ang
tila ba mga palamuti lamang sapagka’t lagi ng dalawa ay nagyakap. Si Minang na naging kasintahan ni
nakapinid: kung araw, upang makapananggalang sa Dodoy at si Iday na naging katalik-puso ni Isagani ay
mga alikabok, at kung gabi, upang maging hadlang sa magpinsan, at nakagawian na nilang magkaibigan a
lamig at umano pa’y sa masasamang kaluluwa. Sa magtawagan ng insane,
nakapinid na malaking pinto ay nakikita pa ang “Kumukuha ko ng mga balita at mga larawan sa
nakaguhit na maputing krus. Sa sulok ng dingding na Sampalukan dahil sa nangyari doon kahapon, nang
bato sa gawing silangan ay umaakyat ang isang abutin ako ng malakas na bagyo. Minabuti kong ditto
baging. Maliban sa baging na ito, sa naparagdag ng na magpagabi yayamang malapit na rin lamang ako
mga batik ng katandaan at kawalang-pagpapala at rito, saka nais ko namang tingnan kung ano ang
kalaguan ng datig-datig na puno ng biyoletang nangyari sa ating nayon.”
“Unos ang nagtaboy at bagyo ang nagpabalik,” ang tulay ng Sabang, na syang tanging tawiran naming
ang may-himig birong nawika ni Dodoy. pagtungo sa bayan, ay mahihinula mo na kung gaanong
Si Isagani ay nagpasungaw ng isang pilit na hirap ang dadanasin naming. At mahihinula mo na rin
ngiti. kung gaanong paglalakad o pangangabayo ang
“Matipuno ngayon ang pangangatawan mo,” ang kakailanganin mong gawin upang makabalik ka sa nayon
pansin ni Dodoy. ng Sampalukan at sa bayan ng Santa Ana, na siyang
“Salamat sa tubig . . .” dinaraanan ng tren, kung ninanais mong umuwi ng
“Nababasa ko nga sa mga diario ang Maynila.”
pagtatagumpay mo sa mga paligsahan sa langoy.” Madaling nawatasan ni Isagani ang gipit niyang
Ang bakuran nina Dodoy ay naglalati at kalagayan. Nguni’t pinapanatag niya ang kanyang loob.
nagsusukal sa mga natumbang halaman, sa nangabaling Umupo siya sa nakataob na lusong, na nakilala niyang
mgaa, at sa nangalipad na mga dahon. Si Dodoy ay siyang malimit pagbayuhan nila ng minukmok na saging.
nagyaya sa itaas ng bahay, nguni’t si Isagani ay Si Dodoy ay lumikmo sa luklukang kawayang nakakabit
tumanggi sa pagnanais niya umanong mamalagi na sa dalawang haligi ng sibi sa babayan. Nagbalitaan
lamang sa babayan, yayamang ditto sila malimit sila ng mga nangyari sa kanilang mga buhay sa loob ng
magniig noong sila’y lagi pang mgkasamang tila nakaraang sampung taong di nila ipinagkita.
kabit ang mga pusod. Pinagbalikan nila sa gunita ang mga nakaraang
“Napakalakas ng bagyong nagdaan,” ang puna ni panahon, noong may sampu, labindalawa, labinlima, at
Isagani. mahigit pang dalawampung taon ang nakalipas nang
“Oo nga. Wika ni Ingkong Teroy ay iyon ang sila’y lagging magkasama sa pambabalibag ng mga
pinakamalakas na naranasan na niya mula noong mangga, sa “pangangaluluwa” ng manok, sa lakas-loob
kapanahunan nila ng nasirang Kapitang Penkoy.” ng pangunguha ng pinyang Hway sa taniman ni Intsik
“Mabuti naman at inabot kong uo pa ang Panga, sa paglulunoy sa ilog, hanggang sa kanilang
Magdalo.” paniningalang-pugad, panghaharana, at pangingibig sa
bituin at buwan.
“Siyanga, nguni’t pagkasira ng tulay sa Sabang “Ayaw ka lamang manunggab . . .”
ay magiging napakahirap para sa mga kanayon mo “Mula nang ang insane mong Minang ay mag-asawa
hanggang hindi nakapagtatawiran sa ilog ang mga ay ewan ko kung bakit lalo pa akong nawili sa
bangka o hanggang hindi nakapagtatayo ng bagong pagpapakapal ng palad sa bukid kaysa pangangarap na
tulay. Itong nayon natin ay parang batang nasugpo makapagmahabang-dulang.
ang paglaki dahil sa mga leaf miner na binubuntutan “Mabuti ka pa,” ang patuloy ni Dodoy,
pa ng malabis na pagbaba ng halaga ng niyog at “nakalimot ka kahi’t paano, palibhasa ang siyudad ay
kaliblib.’ madaling makapagturo ng paglimot.”
“Hanggang ngayon ay sa bayan pa kami umaasa “Mahirap din kahi’t doon,” ang salungat ni
ng lahat nang mahalagang pangangailangan naming,” Isagani. “Nakaraan pa ang pitong taon bago ako
ang patuloy ni Dodoy. “Doon pa kami namimili ng mga nakapamanatag. Ngayong may anak na ako ay saka pa
gamot at ng mahahalagang kagamitan. Ngayong nasira lamang nagsimula akong mapatiwasay.”
“Nang di ka na dumalaw ditto kahi’t saglit mababait man ang mga binata sa Puktol ay hindi naman
matapos mangyari ang “unos” kay Iday, at nang hindi sila nakaaatim tumanggap ng kabiguan sa pag-ibig,
ka na nakipagbalitaan sa akin ay naynawaan ko nang kaya malimit na sila’y nakagagawa ng mararahasna
ang ninanais mo’y malimot na ang sariling nayon bagay. Nguni’t bukod na si Kadyo ay naging isang
upang sa gayon ay malimot mo na ring ganap ang likas at mabuting halimbawa ng binatang Puktol ay
nangyaring “unos”. Iginalang ko naman ang hangarin nag-iwi pa siya ng isang napakasidhing pagnanasa kay
mo.” Iday. Maaaring sabihin nating ang pagnanasang yaon
Ibinaling ang orasyon. Ilang sandali silang ay siya ring pag-ibig na malimit ibuhay ninyong mga
nanahimik. Ang tugtog ng batingaw at ang sumunod na kuwebtista, ang uri ng pag-ibig na nakababaliw,
katahimikan ay lalong nagpasidhi sa damdaming bumubulag, at mapangahas.”
muling nagpaantak sa isang matanda ng sugat. Inalis ni Dodoy sa kanyang bisig ang tangay-
tangay niyang dayami at hinarap niyang mabuti si
“Naririto ka na rin lamang at nabuksan na ri Isagani, na noon naman ay nakatitig sa lupa at
lamang ang bagay na ito,” ang basag ni Dodoy sa iginuguhit ang dulo ng sapatos sa basing lupa.
katahimikan, “ay kailangang linawin ko sa iyo ang “Noong ikaw ay nasa Maynila ay minsang namista
lahat.” sa Puktol sina Iday. Kasama niya anyang inang si Nana
Tila hindi naulinigan ni Isagani si Dodoy. Upeng at impo niyang si Da Tomasa, saka isang batang
Nakako rin ang mga paningin niya sa mga tanawing lalaking nakalimutan ko na kung sino. Hainggabi na
nilalambungan na ng agaw-dilim. nang iwan nila ang panonood ng moro-moro sa tabi ng
“Sa mga nabasa kong kuwento mo,” ang patuloy bisita, upang tumuloy sa bahay ng isang amain ni Iday
ni Dodoy, “ay nahiwatigan kong sa Maynila ay sa kabila ng sapa sa may lansunisan doon. Wala silang
nagpasasa ka sa mga balintunang kaligayaha. pananglaw kundi bungkos na kayakas.”
Nahiwatigan ko ring ang pinagbubuntunan ng sala ay Si Dodoy ay humintong ilang sahlit. Si Isagani
ang babae. Natitiyak kong hindi mo nababatid ang ay nakamulaga na sa kanya at buong pananabik na
buong pangyayari.” naghihintay sa mga susunod niyang salaysay.
Si Isagani ay napatitig kay Dodoy. “Ang pagkakataong iyon ang sinamantala ni
“Mayroon pa kayang dapat mabatid,” ang may- Kadyo. Sa tulong ng dalawa pang taga-Pukol ay
himig panunumbat na wika ni Isagani, “bukod sa tinangka niyang agawin si Iday. Nguni’t si Iday, ang
malabis na karupukan ng puso ng isang babae, dalawang matanda at ang bata ay nanalabag mabuti. Ang
karupukang ikinapanganganyaya tuloy ng isang sunod-sunod na tili ay umalingawngaw sa kabukiran. Si
dakilang pag-ibig?” Kadyo ay nabigo. Wala siyang nagawa kundi
‘Marami ka pang di nababatid,” ang tugon ni makapagnakaw ng isang halik sa pisngi ni Iday.”
Dodoy. Kaagad siyang nagpatuloy upang di masansala Malamig ang gabi, nguni’t naramdaman ni Isagani
ni Isagani. “Nalalaman mo nang si Kadyong taga- na nag-iinit ang buong katawan niya. Di kinukusa’y
Puktol, na siyang naging pinakamahigpit mong kaagaw naipaypay niya ang kanyang basing sambalilo.
kay Iday, ay hindi nasiraan ng loob maging ng “Hanggang nang makarating sila sa bahay ng
masungkit mo na ang “oo” ni Iday. Alam mo na ring amain ni Iday ang dalawang matanda ay walang tigil
nang kakukurus. Si Iday ay lagging nakatungo at panibugho ang kanyang mga mata kung nakikita niyang
iyak nang iyak. Para bang katiting nng pagkababae si Iday ay may binabasang sulat. Hindi na tuloy ako
ay walanang natira kay Iday. Kinabukasan, madaling- nakikipag-usap kay Iday at baka sapantahain ni Kadyo
araw pa, ay napahatid na sila sa bahay na bato. Ang na ako ay nagsisilbing tulay ninyo ni Iday, ay
dalawang matanda ay tila di pa nangangawit sa matikman lamang niya ang dinaranas ng mga manok na
kakukurus. Nang umagang yaon ay nagpunta ako sa sasabunging walang awing sinasakal at
bahay na bato. Hindi ko sila nakauusap. Si Iday ay ipinaghahampasan ni pareng Ador kung ito ay
malimit magtangkang humingi ng awa sa Mahal na nalalasing matapos matalo sa sabong. Sa kasamaang-
Birheng nasa kanyang silid. Nguni’t hindi siya palad (maaaring kabutihang-palad) ay hindi sila
makatitig sa banal na larawan. Nahihiya siya.” nagkaanak.”
Si Isagani ay pinagpupusan na. Nadama ni Isagani na ang poot na sampung taon
“Alam mo namang maging noong magkasintahan na nang nag-aalab sa kanyang dibdib ay naglalagablab
kayo ni Iday ay hindi pa kayo tinutulutang ngayon, ngunit gumagapang sa ibang landasin. Halos
magkalapit ni magkaniig na mabuti. Si Nana Upeng mapilitan na siyang mabulalas upang bigyang-laya ang
ay laging kumakatlo sa inyo. Ang nangyari sa isang damdaming ganoong bago pa lamang nag-aalimpuyo
Puktol ay lalong nagpapanglaw sa bahay na bato. Si ay tila kay tagal nang nakukuyom. Ngunit ang
Tata Densiyo, na ama ni Iday, ay naghasa ng itak. paningin niya ay biglang naganyak ng dalawang aninong
Ngunit ang itak na ito ay hindi na niya nagamit mabilis na naglalakad sa daan sa tapat ng
sapagkat nakapamagitan ang tininti sa Puktol, na kinaroroonan nila ni Dodoy. Ang magkaibigan ay halos
kababata ni Tata Densiyo. Pinagkayarian na lamang magkasabay na napatayo. Madali nilang nakilalang ang
na ikasal si Iday at si Kadyo. Si Iday ay hindi na dalawang aninong yaon ay kina Doktor Fronda, ang
nakapagpaabot-sabi sa iyo dahil sa napakalaking kaisa-isang manggagamot sa kanilang nayon, at tandang
hiya niya sa iyo dahil sa napakalaking hiya niya sa Anong, na kapitbahay ng mga tagabahay na bato.
iyo. Ni sa akin ay nahiya na siyang humarap. “Tila patungo sila sa bahay na bato,” ang puna
“Sukdol na yata sa langit ang pag-ibig ni ni Dodoy.
Kadyo kay Iday kaya ni ayaw halos niyang pahipan Ang dalawang anino ay sinundan ng tanaw ni
ito sa hangin. Nuno naman siya ng Isagani.
pagkamapanibughuin at malimit na napagbubuhatan ng “Mula nang mamatay sina Nana Upeng at Tata
kamay ni Iday, bagay na ipanagiging lubhang Densiyo ay diyan na sa bahay na bato lumipat sina
kasakit-sakit ng kalagayan nito. Ang ibig yata niya Iday at Kadyo,” ang wika ni Dodoy. At matapos niyang
ay Makita niyang si Iday ay kanyang-kanya ganap na tpunan ng tingin ang kinawalan ng dalawang aninong
ganap, ang katawan, ang kaluluwa, ang buong tila may hinahabol ay bigla niyang hinarap si
katauhan. Ang nakapagtataka, masasabi nating Isagani. “Insan, nangangamba ako. Si Iday ay kung
nakatatawa pa, ay ang pangyayaring ikaw ay isa sa ilang lingo nang may sakit. Natawag na ni Kadyo ang
mga napag-iitingang panibughuan ng tinamaan ng lahat nang batikang albularyo rito. At ngayon ay
sanlibong kulog. At sapagkat hindi naman siya patungo sa bahay na bato si Doktor Fronda. Si Kadyo
maalam sumulat ni bumasa ay naninilaw na kaagad sa
ay hindi tatawag ng doctor kung makaaasa pa siya sa ng ilang tango, ilang pilit na ngiti, at ilang putul-
sinasamba niyang mga albularyo…” putol na kataga.
Kasunod ng pagkawatas ni Isagani sa mapanglaw Tila nagbabantulot siyang pumasok sa silid.
na kahulugan ng mga pahiwatig ni Dodoy ay tinundos Lalo siyang namanglaw nang makapasok siya. Ang mga
ng pangamba ang kanyang dibdib. Kapagdaka’y humpak na pisngi at ang yayat na katawang nakaratay
tinalima niya ang damdaming nagbubunsod sa kanya sa sa isang luma nang hihigan ay tila mga bakas na
pagdalaw sa bahay na bato. Ang kanyang basing lamang ng babaing sinasamba niya’y dinala-dalanganin.
sambalilo at panguhang-larawan ay iniwan niya sa Ang mga matang tila nakabaon lamang sa pagitan ng mga
isang baitang ng hagdang kawayan. Ang mga nakausling buto ng mukha ay tumingin sa kanya, na
pagpipigil at mapiling pag-aanyaya ni Dodoy upang animoy mangingilalang natatalinghagaan. Sa may
maghapunan muna siya ay ni hindi man lamang yata ulanan ng hihigan ay nakatitig sa kanya ang Mahal na
sumapit sa kanyang pang-ulinig. Sinapupo siya ng Birheng nasa isang nahihiyasang munting dambana. Ang
matinding pananabik na makita si Iday, kahit sila banal na titig ay tumino sa kanyang puso.
lamang. Natitiyak na niyang ang sampung taong
pagkakalayo at pagsisikap na makalimot ay hindi Nasa tabi ng hihigan ang manggagamot. At
makaaapula sa apoy ng dakilang pag-ibig. nakatayo sa piling ng manggagamot ang isang lalaking
Ilang saglit siyang napatigagal sa harap ng mahagway, may buhok na nakaligtaan nang pagpalain,
maputing krus na nakaguhit sa malaking pinto ng may mga matang nanlalalim na’t napaliligiran ng itim,
bahay na bato. may mga kamay na tila nakabitin na lamang sa mga
Nang makapaglakas-loob siyang kumatok ay tila lupaypay na balikat, at may pangkalahatang anyong
natakot pa siya na nalikha niyang ingay. Nainip kinasisinagan ng isang tauhang hinubog ng mga
siya sa paghihintay ng tugon. At natakot naman pamahiin , at ng isang baliw na pag-ibig. Hindi na
siyang makarinig na muli ng kanyang katok. Ang niya kinailangang dumulang sa kanyang gunita upang
langitngit ng malaking pinto, nang ito’y pangahasan makilalang ang lalaking yaong animo’y isang
na niyang buksan, ay lumikha ng bahagyang punungkahoy na nakatasan na ng lakas at lusog ay si
panginginig ng kanyang laman. Nakaramdam siya ng Kadyo. Sumulak ang kanyang dugo lalo na nang
panggimanlaw samantalang tinatahak niya sa silong matilamsikan siya ng nag-aapoy na tingin ni Kadyo.
ang karimlang hinihiwa ng malamlam na sinag na Ibig-ibig na niyang ibulalas ang kanyang salaghati
naglalagos sa mga siwang ng sahig sa itaas. sa pamamagitan ng pagpapabagsak ng kanyang mga kamao
Nang makapanhik siya’y bahagya na siyang sa lalaking yaong nagpalihis sa takbo ng dalawang
nakapagmagandang gabi po sa mga taong inabot niyang buhay, ng buhay niya at ng kay Iday. Ngunit napuna
nag-aanasan sa bulwagan. Ang “Aba, narito ka niya ang banal na titig at ang banal ding larawan ng
pala,’ “Kailan ka pa, Isagani?,” Paano mo kanyang matandang pag-ibig.
nalaman?,” “Paano ka nakaparito?,” “Tuloy ka, Ang paninimdim niya’y biglang pinutol ng
nasa loob siya,” “Kumusta ka,” na pumulas sa mga mahinay ngunit tila nakatutulig na pananalita ng
labi ng mga dinatnan niya, ay ginanti lamang niya mangagamot.
“Kailangan natin ang suwero.”
Nagunita kapagdaka ni Isagani na ang ihahatol Kadyo sa ilog. Sa sampung taong pagiging mamamahayag
ng manggagamot ay siya ring uri ng suwerong niya ay nakasaksi na siya ng iba’t-ibang uri ng
nagligtas sa kanyang asawa nang ito ay naglubha kamatayan, na lahat ay pawang pangit, pawing
noong may ilang buwan lamang ang nakalilipas. nakalulunos, pawang naka hahambal, pawong
“Wala ako ng suwerong kailangan natin,” ang nagpapatunay sa karupukan ng hiblang kinabibitinan ng
wika pa ng manggagamot. “Wala tayong makukunan buhay ng tao. Ngunit ngayon ay nakikilala na niyang
kundi ang botika sa bayan. Ngayon ay paano at sino mayroong ding kamatayang maganda, kanais-nais---ang
ang kukuha?” kamatayang magiging dahilan ng pamamanaag ng isang
Bago nakasagot ang sino man ay humarap si bagong pag-asa.
Kadyo sa manggagamot ant ang wika, “Akina ang “Ngunit mabilis ang agos ng tubig sa ilog,”
reseta, doctor.” Kung ilang gabi ka nang puyat,” “Hindi ka tatagal,
Nabanaagan ng lahat ang tangka ni Kadyo. Kadyo.”
Pinagharian ng pangamba ang mga taong nasa silid. Ngayon lamang siya makangingiti sa harap ng
“Ngunit mabilis ang agos ng tubig sa ilog,” kamatayan.
anang isang tumutol. Ang lagaslas ng kulay-lupang tubig sa ilog ay
“Kung ilang gabi ka nang puyat,” anang isa pa. naging mga awit sa kanyang pandinig. Ngunit siya’y
Hindi ka tatagal, Kadyo,” anang ikatlo. nanggilalas at bahagyang nasiraan ng loob nang sa
Ngunit si Kadyo ay nasa hagdan na at matuling tanglaw ng tila nagpapasuyong liwanag ng buwan ay
nananaog. matanaw niyang si Kadyo ay nakikipagtunggali sa
Si Isagani ay naiwang matamang nagmamasid sa nagngangalit na tubig at malapit na sa kabilang
nakalulunos na larawang tila isang maputlang anino pampang. Ang nais sana niya’y makitang sinusupil si
na lamang na nakabalatay sa hihigan. Nababakas sa Kadyo ng namimiyapis na tubig, nais sana niya’y
larawang yaon ang sampung taong pagtitiis sa piling matamasa ang kaaya-ayang tanawing idinudulot ng isang
ng isang pag-ibig, at pag-ibig na baliw, na di kanais-nais na kamatayan, upang pagkatapos ay siya
ginaganti ng kapwa pag-ibig, pag-ibig na bulag, naman ang tumawid at kumuha ng gamot, yayamang
pag-ibig na kahit na marubdob ay malupit naman. natatandaan niya ang pangalan nito. Nanggilalas
Si Isagani sa nabulid sa panimdim. Si Iday ay siya, pagkat si kadyo ay nakapagpapamalas pa ng
kailangang mabuhay. Baka sakaling makapagtatamasa katangi-tanging tiyaga at lakas, ganoong pinapanghina
pa si Iday ng makababawa kahit bahagya sa kapaitan na ito ng sunud-sunod na pagpupuyat at ng malabis na
ng mga dinanas niya sa loob ng nakaraang sampung pag-aalaala. Ang naultaw na ulo ni Kadyo, pagkaultaw
taon. Kung mabubuhay naman siya upang magpatuloy na nakabibigat sa isang lumalangoy, ang kanyang
lamang ng paglasap ng dita ay di buti pang iwan na sikad-palakang lubhang kapagal-pagal, at ang galaw ng
niya ang daigdig na ito! Ngunit ….Si Isagani ay kanyang mga kamay, sa pagkayod sa ilalim at
napatigagal, kinilabutan. Datapwa… kung si iday ay pagkampay, sa itaas, na umuubos ng labis ngunit
mabubuhay nang malaya…. naaaaksayang lakas ay boung pagtatakang tinanaw ni
Halos patakbong tinungo ni Isagani ang Isagani. Ano kayang kapangyarihan ang nagbibigay
hagdanan. Halos patakbo ring sinundan niya si kay Kadyo ng ganoong katangi-tanging lakas ? Ang
kanya kayang baliw na pag-ibig? Ang buhay-bukid ang isang umis na lipos ng tiwaling kasiyahan nang
kayang humuhubog ng matipuno’t matibay na katawan? malingunan niyang ang mga kamay na nakakapit na
malaking tipak na bato ay humuhulapos at nahihilang
Nang umahon si Kadyo sa kabilang pampang ay pailalim sa tubig. Makailang saglit pa’y unti-unti
napaupo na lamang si Isagani sa isang malaking bato nang natatangay ng agos ang lupaypay na katawan ni
at natabunan ng kasirang-loob. Ang mga ulap sa Kadyo, na kaya lamang di maanod na madali ay sapagkat
itaas ay naghahabulan sa harap ng buwan. nasasadlak sa malaking batong nag-usli sa tubig na
Humuhugong ang ilog sa mabilis na pag-agos ng tubig malapit sa pampang.
at sa pagdaluhong nito sa malalaking bato at sa Ngayon ay nasasaksihan na ni Isagani ang isang
bumagsak na tulay. pagkaganda-gandang kamatayan!
Kung makababaklas lamang si Iday sa tanikalang Ang katawang inulila na yatang ganap ng lakas
ipinupulupot sa kanya ng isang malupit na pag-ibig! ay naagaw na ng namimiyapis na tubig. Ang ngiting
Sa kabilang pampang ay isang maitim na anino sumungaw sa mga labi ni Isagani ay namalaging tila
ang sumlpot at lumusong sa ilog. Si Kadyo ay nakaguhit na palagian sa kanyang anyo. Ngunit
nakakuha na ng gamot. pagkailang saglit, ang ngiting ito ay dagling
Ang nagngangalit na tubig ay muling sinagupa naglaho. Ang kanyang katauhan ay ginigiyagis ng
ni Kadyo. Sa pagkakataong ito ay lumangoy siya ng damdaming makatao. Saka sa kanyang mga balintataw ay
patihaya, na walang inilalaban sa tubig kundi ang itinudla ng banal na titig ng mahal na larawang nasa
dalawang paa at ang kanang kamay, samantalang ang munting dambana ang karayagan ng mga katotohanan:
kaliwa ay nakataas at hawak ang malaking balutan ng ang kanyang asawa, ang kanyang anak, ang magkaibayo
gamot. Nangangapos ang hininga ni Isagani nang daigdig nila ni Iday, at ang pag-ibig ni Kadyo,
samantalang si Kadyo ay napapalapit nang pag-ibig na bulag man at baliw ay maaari pa ring
napapalapit sa batuhang katabi ng kinaroroonan mamulat, at magtanaw-siliw.
niya. Ibig-ibig na niyang tumalon, agawin ang Pagkailang iglap, ang kulay-lupang tubig ay
gamot, at ilubog si Kadyo. umalimbukay sa bagsak ng isang matipunong katawan.
Si Isagani ay napatayo saka biglang
nanlupaypay nang makita niyang si Kadyo ay sumapit
sa isang malaking tipak ng batong nakausli sa
ibabaw. Napuna ni isagani na si Kagyo ay
humihingal at pinapanawan na ng lakas. Kapagdaka’y
nanulay sa hanay ng mga batong nag-usli pa nang
bahagya sa tubig at tinungo niya ang malaking tipak
na kinasasasalayan ng mahalagang gamot. Pagkaraan
ay nagmamadali siyang nagbalik sa pampang at tumayo
sa gilid nito. Sa may paanan niya ay nag-aalimpuyo
ang tubig na wari niya’y nakikiapid sa kanyang
lihim na hangarin. Gumitaw sa kanyang mga labi
Suyuan Sa Tubigan Nagtawanan kami. Sinulyapan ni Nati si Pastor.
Macario Pineda “Salamat ho,” tugon niya. “Diyan hu lamang sa araro
at kalabaw ninyo ay napuputot na kayo, magsusunong pa
Sumusilip pa lamang ang araw nang kami’y kayo ng matong. Nais ba ninyong matambak?”
lumusong sa landas ng patungo sa tubigan ni Ka “Bakit hindi mo akuing sunungin ang matong ni
Teryo. Nakasabay namin si Ka Teryo. Nakasabay Pilang?” wika ni Pakito. “Si Nati ba lamang ang
naming si Ka Albina, na kasama ang dalaga niyang si pinahahalagahan mo?”
Nati at ang kanyang pamangking si Pinang. Ang Lalo kaming nagkatawanan. Si Pastor ay halos
tatlo’y may sunong na mga matong ng kasangkapan at pagulantang na tumanaw kay Pakito. At lumingon si Ka
pagkain. Albina sa amin- alangang matawa, alangang magalit
ang anyo ng kanyang mukha.
“ Ang Ka Teryo mo’y hindi makalulusong. Pinamulahan ng mukha si Pinang nguni’t kahi’t
Masidhi na naman ang kanyang rayuma,” wika ni ka isang ngiti ay wala siyang isinalo sa ming katuwaan.
Albina sa akin. “Kung di nga lamang lubugin ang Patuloy ang banayad niyang paghakbang. At tila lalong
tubigan naming yaon ay naurong sana ang pasuyo mapuputi ang kanyang mga binti sa ibabaw ng putikang
naming ngayon. Mahirap ang wala roon ang Ka Teryo landas. Si Ore ay napansin kong dahan-dahang
mo.” nagpapatihuli. Nang lingunin ko siya ay napansin kong
“Maano naman ho iyon,” tugon ko. “Nariyan tila may malalim na iniisip ang binata ni Ka Inso.
naman si Ka Ipyong at si Fermin.” Nang kami’y dumating sa tubigang aararuhin ay
“Ilan ang natawag ninyo, Ka Albina?” tanong ni malapit nang makatapos ng pagtitilad si Ka Ipyong at
Ore. “Aanim pa kaming nagkakasabay-sabay ngayon.” si Fermin. Sa hindi kalayuan ay natanaw naming
“Wika ni Ipyong ay baka raw umabot sa dumarating sina Ka Punso, Ka Imong, Toning, Ilo at
dalawampu kayong lahat.” Asyong. Sa malayo ay may ilan nang dumarating na
Nilingon ni Pakito ang dalawang dalaga. “Kaya hindi naming mapagsiya.
pala mukhang mabigat ang mga matong iyan. Kay- Tinigilan ni Filo ang kalabaw ni Fermin. “Tila
raming pagkain marahil,” wika niya. pusang nanunubok kung humila ang kalabaw ni Fermin,”
Nagtawa si Nati. Tila nga naman nagpapahiwatig wika niya sa amin.
ng malaking gutom ang pananalitang yaon ni Pakito. “Mangyari’y isang buong tag-araw na hindi
Si Pilang ay walang imik at tila matamang nilubayan iyan sa kariton,” wika ni Pastor. “Kung sa
pinagmamasdan ang landas na tinatalunton. Magaganda hininga ko’y hindi ko. . . .”
ang mga paa ni Pilang. Ilang sandaling pinagmasdan “Mangyari’y nagpagawa naman ng bahay si
ko ang kanyang banayad na paghakbang. Fermin,” pagtatanggol ni Pakito. “Hayan nga naman,
Sinutsutan ni Pastor ang kanyang pinauunang mayroon na silang bahay!”
kalakian hanggang maagapay siya kay Nati. “Aling “Parang bakal naman ang kalabaw na iyan,” wika
Nati,” wika niyang nakatawa, “ako na hu sana ang ni Ore. “At saka matakaw pa. Kupi kasi ang sungay
pagsunungin ninyo ng matong na iyan.” kaya matigas.”
“Siyanga,” ayon ni Yoyong. “Talaga namang Nagtawa si Ka Punso. “Paano pa. Sa lagay ba’y
ibang-iba ang mga hita ng kalabaw na iyan.” asin ko na’y lako ko pa?” At nagtawanan kaming lahat.
Pinagmasdan ko si Bonita ko. “Paano kaya ang “Halina kayo,” tawag ni Ka Albina sa amin.
matsora ko?” Huwag di mahirapan ay ayaw nang “Nakahanda na ang kape. Magpainit muna kayo ng
kumain. Ayaw magtakaw.” tiyan.”
“Bayaan mo na,” wika ni Filo, “matakaw rin Gumawi ako sa dalawang dalagang nag-aabot ng
lamang ng darak.” nga tasa ng kape at mga pinggan ng piniritong kamote.
Nalingunan ko si Pastor nanakaupo sa tabi ni “Maari na ba akong maging serbidor diyan? wika ko kay
Pilang at tumutulong sa dalaga sa pag-aayos ng mga Nati.
kasangkapang gagamitin. “Huwag na, Pastor,” wika ng Bigla akong inabutan ni Nati ng isang tasang
dalaga. “Piniritong kamote at kape lamang naman ang kape. “Kumain ka na lamang, lalaki ka. Tinawag ka
ihahain. Kaya na namin ni Nati iyan.” rito upang mag-araro, hindi upang mag-serbidor.”
“Bakit mo naman tinatanggihan ang aking Lumapit si Pastor kay Pilang. Kitang-kita ko
pagtulong?” tanong ni Pastor. Nang yumuko si Pilang nang abutin niya ang tasa ng kape at kusa niyang
upang hanguin ang iba pang mga kasangkapan ay sinapupo ang mapuputing daliri ng dalaga. Kaunti nang
nakita kong sumulyap ang binata sa dibdib ng maligwak ang kapeng mainit. “Salamat,” wika pa ng
dalaga. saragateng si Pastor. Kumislap ang mga mata ni Pilang
nguni’t hindi siya nagsalita gaputok man.
Nilingon ko si Ore. Ang binata ay nakaupo at Lumapit si Ore sa aking kinatitingkayaran.
tula ang kanyang guyurang pinagdugtong lamang ang Mayroon pang isang tasang kape na tinimplahan ni
kanyang nakikita. Mapulang-mapula ang mukha ni Ore. Pilang ng asukal. Akal ko’y kay Ore ibibigay yaon.
Nang dumating si Ka Punso ay ang kalabaw ni Nguni’t si Ore ay kay Nati lumapit. Si Nati ang
Asyong na bagong bili ang aming pinagkulumutan. nagbigay ng kape at kamote kay Ore.
Walang malamang tugunin si Asyong sa aming mga Habang nagkakainan kami ay pasulyap-sulyap ako
pagtatanong. “Dalawa’t kalahati nga ba iyan, kina Nati, Pilang, Ore at Pastor. Makailang
Asyong?” “Mabuti ba sa tubigan?” “Tila maliksi! nagpalitan ng mga makahulugang titig sina Nati at
Mainam ang mga baraso.” “Tuyong-tuyo ang mukha.” Ore. Si Pastor ay laging kay Pilang nakasulyap. Ang
May ilalabas ang kalabaw na iyan.” “Hindi naman dalaga naman ni Ka Ato ay laging nakatungo sa kanyang
lubhang malaki, ano?” “Ano kaya, maiharap kaya ginagawa. Nguni’t nang minsang mahuli niyang sa kanya
natin iyan sa kalakian ni Ka Pedro?” “Saan mo nakatitig si Pastor ay pinamulahan siyang gayon na
nabili, Asyong?” “Sino ang kasama mong pumili?” lamang ng mga pisngi. At dagli niyang inayos ang
kanyang saya upang matakpang mabuti ang kanyang
“Si Ka Punso yata nag kasama niya,” wika ni Ka
binti.
Imong.
Pagkatapos ng kainan ay nagsipagsingkaw na
Nilingon naming si Ka Punso na hindi
kami. At siyang pagdating ni Pekto. Nagpapatakbo ng
nakikisalamuha sa aming pagkakagulo sa kalabaw ni
kalabaw na nakasingkaw na sa araro ang binata ni Ka
Asyong. “Hoy, tsip,” wika naming, “kaya ka pala
Gabino. At humihiyaw, “Kaunti na akong mahuli sa
nagmamalaki ay ikaw ang may tuklas nito, ah.”
pista . . . . kaunti na akong mahuli . . . “ Kay- Binanat ni Ka Punso ang kanyang pamitik.
saya ni Pekto at kay liksi niya sa pag-aangat ng Umigpaw ang kanyang kalakian. Sinutsutan ni Asyong
kanyang araro kung nilalampasan niya ang mga ang kanyang bagong bili. Nagpitikan kami ng aming mga
pilapil. Si Pekto ang may sabi sa akin na kung kalabaw. Nagbugawan kami. Nag-umalon ang mga kalamnan
mayroon daw suyuan sa tubigan ay tila may pista ang ng mga hita ng aming mga katulong. Sumasagisit ang
mga magsasaka. Makisig dangan kasi ang kalakian ni sudsod kung bungkalin ang malagkit na putik. Halos
Pekto. kumalabog ang lupa kung ibaligtad ng lipya. At
Naunang nagpalakad si Ka Punso. At kami’y nagtayo ang mga ulo ng aming mga kalabaw. Tila
nagsunud-sunod. Ikalabilima ako sa hanay. Ang nahahalata ng aming mga katulong na hindi nila dapat
sinundan ko’y si Ka Imong. “Huwag muna kayong isubo sa kahihiyan ang kanilang mga panginoon.
bubugaw. Bayaan muna nating mag0init-init ang ating At sa gayon ay madaling natapos ang malaking
mga kalabaw,” wika ni Ka Imong. pitak na nilusungan naming. Gayon man ay matas-taas
Nilingon ko sina Ore at Pastor. Nahuhuli sila na rin ang araw nang kami’y lumipat sa pitak na
nang isang unay-suga sa amin. Ang dalawa’y tila tinilad ni Uwing.
nagkakahiyaang di ko mawari. “Halina muna kayo,” hiyaw ni Ka Albina. “Mag-
Nang tanawin ko ang dalawang dalaga ay nakita minindal muna kayo bago simulan iyan.”
kong nanonoood sila ng tila paradang ayos ng aming “Nariyan na kami,” hiyaw ni Ka Punso, sabay
mga kalabaw. pitik sakanyang kalakian. Sunod-sunod kaming pumitik,
Nakalimang likaw muna kami bago bumugaw si nagbugawan kami, naghiyawan kami. Nagpanakbuhan ang
Toning . Nang matilamsikan ng putik si Pilo ay mga kalabaw. Sumagitsit ang tubig, tumitilapon ang
bumugaw na rin ito. At nang maramdaman ni Asyong at putik, kumikislap ang mga sudsod at lipya sa liwanag
ni Ka Punso ang kulusan ng kanilang likuran ay ng araw. Kay-saya ng aming hiyawan at tawanan. At
lumingon ang dalawa. Nakatawa si Ka Punso. At ang namamaibabaw ang tinig ni Pekto. “Pista . . . pista
kanyang kalabaw ay tila nakikimatyag. Sanay na ng magsasaka.”
sanay sa mga katuwaan ng suyuan ang kalalabw na Kaning mainit, bukayong niyog at adobong manok
iyon. ang aming minindal. Nagmamadali tuloy ako ng
Si Uwing, na pagdating ay nagtilad na sa pagkakalag kay Bonita. Nguni’t nang magkakainan na
ikatlong pitak, ay humiwalay sa amin. “Arya na kami ay saka lamang naming napansing sina Pastor, Ore
kayo. . . arya na . . .” hiyaw niya. Tila ko at Tinong pala ay kasalukuyang nagsusubukan sa
nakikita kahi’t mula sa malayo ang dalawang ngiping ikatlong pitak. Nauuna si Pastor, sumunod si Ore,
usos ni Uwing. Para kong nakikitang ang dalawang nasa hulihan si Tinong.
ngiping yaon ay tatawing-tawing sa kanyang “Salbaheng talaga iyang si Tinong,” wika ni Ka
pagsasalita. Nagunita ko tuloy ang mga ngiping Punso. “Tiyak na siya ang nagbuyo sa dalawa.
pantay –pantay ni Pilang, mapuputi at Nagkakainisan ba ang dalawang iyan?”
nagkikislapang anaki’y nakar. Nilingon ko sina Ore Lumingon si Asyong.”Hindi naman yata. Wala
at Pastor. Tila nagkakahiyaan pa rin ang dalawa. akong napapansin.”
Malimit ang hiyaw ni Tinong sa kanyang kalabaw “At ang kalabaw mo, Ka Punso,” tamong ko,
nguni’t sina Pastor at Ore ay walang imikan. Banat “hindi ba nahirapan?”
na banat ang kanilang mga pamitik, pigil na pigil Nagtawa ng malakas si Ka Punso. “Anong hindi
ang mga ugit ng kanilang mga araro, nag-uumalon ang nahirapan? Ang sabihin mo’y ayaw man lamang tumayo
mga kalamnan sa mga hita ng kanilang mga kalabaw. kinabukasang ipagsuyod ni Ama. Kaunti na akong
At sumubo lamang ng pagkain ay nasa malayo ang hambalusin ng urang ni Ama.” Lalong napalakas nag
aming isip at mga mata. Sinulyapan ko ang dalawang tawanan. Tinamaan tuloy ako ng isang butyl na kaning
dalaga. Nakatawang nanunuod si Nati. Si Pilang ay nanggaling sa bibig ni Ka Punso.
nakatungong kung anong may inaayos. Bahagya na Patuluyan nang tumigil si Tinong. Pinanood na
siyang mapasulyap sa tatlong nagtatawanan. lamang niya ang nagtatakaran. May labinlimang likaw
“Noong araw na si Juana ay aking nililigawan na ang kanilang nadaraanan ay hindi pa nakakahiwalay
ay nagkatagpo kami niyong taga-Dalig sa pasuyo ni ang dalawa. Napabuntong hininga ako nang pilantikin
Tandang Lucio sa Nabao,” wika ni Ka Punso. “Alam ni Ore ang kanyang kalabaw. Mula sa kinauupuan naming
kong nais niyang gumiri kay Juana. Maganda ang ay tila ko nakikita ang mukha ni Ore – kunot noo,
kalabaw ng taga-Dalig na yaon. Ang gilas ng tindig tiim ang mga ngipin, tikom ang mga labi, pigil na
- kung masisindakin ka’y sasabihin mong mahirap pigil ang ugit ng araro at halos masugatang kaliwang
girian nang gayun-gayon lamang.” Kumislap ang mga palad sa pagbanat sa panitik nagpaanagat ako sa bawat
mata ni Ka Punso. hakbang ng kalabaw ni Ore. Batid kong ang buong lakas
Mangyari pang di si Pekto ang hahabol sa ng kaisipan ni Ore ay nakatuon sa likuran ng kanyang
pangyayari. “Ano ang nangyari, Ka Punso?” tanong ng kalabaw.
binata ni Ka Gabino. “Nagkahiritan ba kayong At sa wari’y isang malikmatang gumuhit sa
mabuti?” balintataw ng aking mga mata ang mga lihim ng dulang
“Nahuhuli ako. At sampung likaw na yata ay nangyari na sa paligid-ligid ng mga tubigang yaon: si
hindi ko pa mahalataan ang kalabaw niya. Ang Ka Punso’t si Ka Juana, si Ka Imong at si Ka Marta,
kalabaw ko naman ay napapansin kong ibig nang si Fermin at si Gundang, si Asyong at si Auring, si .
tumigil bumubula na ang bunganga. Palagay ko’y abot . . – mga pasalising tagpo sa malaki’t lalong
na ang hingal.” makbuluhang dula ng buhay.
Tinanaw ko ang tatlong nagsusubukan. Naiiwan Muling pumilantik si Ore. Umigpaw ang kanyang
na si Tinong. Nagkakabuntutan pa rin ang mga kalabaw. Nakatawang lumingon si Pastor. Hindi pa siya
kalabaw nina Ore at Pastor. pumilantik ay nakadadalawa na si Ore.
“Noong nakadadalawampung likaw na kami marahil Nilingon ko si Nati. Ang dalaga ni Ka Albina ay
ay pinilantik ng taga-Dalig ang kanyang kalabaw. napatunganga sa panunood ng pagsusubukan. Si Pilang
Akala niya marahil ay maiiwan na ako. Sa pilantik ay nakatungong naglilinis ng mga pinngan. Mapulang-
niyang iyon ay akalain ninyong biglang mahiga ang mapula ng pisngi ng dalaga.
kanyang kalabaw? Kaylalim ng labak na ginawa.” Kay- Pumilantik si Pastor. Umigpaw ang kanyang
lakas ng halakhak ni Pekto. kalabaw. Unti-unting naiiwan si Ore. Ngunit ang
kalabaw nito ay lalong nag-munat. Tila may isip ang
kalakian ni Ore sa pagsunod sa kalabaw ni Pastor. ikinukuskus ang kanyang mga palad sa kanyang
Isang pamitik na ang agwat ni Pastor kay Ore. At pantalong maong. Malinis na malinis na ang mga palad
damak-damak na palayo si Pastor. Naghihiyawan kami. ni Ore ay kuskos pa rin siya ng kuskos. Naisip ko
Pumilantik si Ore at sinabayan ng isang tuloy: mayroon kayang putik sa kanyang mga palad na
sutsot. Lalong nag-umalon ang mga kalamnan sa mga siya lamang ang nakakakita?
hita ng kanyang kalabaw. Umigpaw ang kalakian. “Talagang matigas ang kalakian ni Pastor,” wika
Muling pumilantik si Ore. Lalong bumilis ang niya.
hakbang ng kanyang kalabaw. At sa layo nang Naupo si Ore, ilang hakbang ang layo kina nati
dalawang unat-suga ay unti-unting umabot si Ore kay at Pilang. Tinanaw ko si Pastor – kumakain na siya sa
Pastor. Isa pang pilantik. Bumubula ang bunganga ng tabi ng dalawang dalaga.
kalakian. Yuko na ang ulo at ang lahat ng lakas ay Nang ako’y tumayo upang tunguhin ang kalabaw ni
ibinigay na. Lalo kaming naghiyawan. Ore, nakita kong palapit si Pilang sa binata. At doon
Lumingon si Pastor. Nakita niyang umabot na sa sa kinauupuan ng binata – ilang hakbang ang layo sa
kanya si Ore. Itinaas ni Pastor ang kanyang karamihan – doon siya dinulutan ni Pilang. Ano kaya
pamitik. Sinutsutan niya ang kanyang kalakian. At ang kanyang sinasabi kay Ore?
saka sinabayan ng isang makalatay na pilantik. Nang ako’y muling tumanaw mula sa aking
Umigpaw ang kalabaw. Lalo namang nag-umunat ang pagsasaboy ng tubig sa humihingal na kalabaw ay
kalakian ni Ore. Mayroon pa kayang lakas ang nakita kong tila naibsan na sa hirap si Ore. At muila
bumubuntot na kalabaw? sa kinatatayuan ko, ang mga binti ni Pilang ay tila
At naghiyawan kami nang malakas nang aming lalong mapuputi.
makitang pagkatapos ng ilang makalagot-litid na
pagpupumilit ay biglang tumigil ang kalabaw ni Ore.
Talagang makisig ang kalabaw ni Pastor.
“Magkalag muna kayo,” hiyaw ni ka Punso.
“Naghihintay ang pagkain . . . . Pastor, magkalag
muna kayo.”
Tumigil si Pastor. Kinalagan ang kanyang
kalabaw. Pagkatapos masabuyan ng tubig ay
nakatawang lumapit sa amin. Nilalamas pa ni Ore ang
batok ng kanyang kalabaw na abut-abot ang
paghingal.
Inabutan ni Pilang ng pinggan ng pagkain si
pastor. Namumula ang pisngi ng dalaga.
“Ore,” hiyaw ko, “halika na. Kumain ka na at
ako na ang magsasaboy ng tubig sa kalabaw mo.”
Dahan-dahang lumapit sa amin si Ore. Mapulang-
mapula ang kanyang mukha. At paulit-ulit niyang
Ang Ulo “Ang mabuti ay dukitin natin ang mga mata o
Alfredo S. Enriquez pasuin kaya natin ng nagbabagang bakal hanggang sa
mabulag!” udyok naman ng isa.
Ang balbasing Hapon ay nakaluhod nang tuwid. “Putulin ang dila!” ang sigaw ng isa pa, at ito
Ang kanyang ulo ay nakayuko at nakalantad sa ay dinampot ng maraming tinig. “Putulin ang dila!
matinding init ng araw. Ang kanyang mga kamay ay Putulin ang dila!” ang sigawan ng marami.
nakabaliti: nagagapos ng matibay na baging. Mula sa “Ako ang puputol ng kanyang dila!” ang sigaw ni
kanyang ulo ay malalaking butil ng pawis ang Anong, at sinunggaban niya ang nakaluhod na Hapon at
lumalanggas sa aknyang mukha at liig at nawawala sa ito ay pilit na itinindig. Ang pagkamuhi ni anong sa
ilalim ng kanyang makapal na unipormeng lana. mga Hapon ay may dahilan: isang kapatid niya ang
pinutulan ng dila ng mga Hapon (noong ang kapatid
Isa siyang sarhento sa Hukbong Imperyal ng niya’y tumangging ituro ang mga gerilya) hanggang sa
bansang Hapon. Nang madaling-araw ng umagang iyon mamatay sa pagkawala ng maraming dugo. Ang apoy ng
ay apat silang kawal na napahiwalay sa kanilang paghihiganting naglalatang sa kanyang puso ang
malaking pangkat na umurong sa walang humpay na nagtaboy sa kanya upang mamundok na kasama ng mga
pagsakay ng mga kawal Amerikano at gerilyang gerilya.
Pilipino sa kanilang pinagkukutaang yungib. At “Ilawit mo ang iyong dila!” ang mabalasik
ngayon ay bihag siya ng pangkat ng gerilyang niyang utos. Pinisil ni Anong sa liig ang bihag.
Pilipino sa kanilang pinagkukutaang yungib. At Ang matigas na mukha ng Hapon ay hindi nagbago.
ngayon ay bihag siya ng pangkat ng gerilyang Siya ay umiling.
nakasagupa nila sa kabundukan. Siya lamang ang Pinagpantingan ng taynga si anong sa pagsuway
nalabing buhay. Sa kanyang pagkakaluhod ngayon ay na iyon ng inatasan. Matinding tampal ang ibinigay ni
hinihintay niya ang kamatayang natitiyak niyang Anong.
darating. “Ibuka n’yo ang bibig!” sigaw ni anong sa mga
Nakapaligid sa kanya nang pabilog ang mga kasama.
gerilyang uhaw sa dugo ng kaaway.Nakatuun sa kanya Dalawang lalaki ang nagtulong sa nagpupumiglas
ang mga matang mababalasik, namumuhi. na Hapon. Malalakas na daliri ang pumisil sa kanyang
Ang malaking espadang samurai na nakuha nila mga sihang at pilit na ibinuka ang bibig ng bihag.
sa bihag ay itinaas ng dalawang kamay ni Anong. Dinukot ni Aong ang dila ng Hapon at iyon ay
Hinintay niya mula sa kanilang pinakapuno, kay pinutol ng kanyang tangang samurai.
Tenyente Clores, ang babala nito sa pagpugot ng ulo Isang malakas na tili ang pumailanlang sa
ng kawal na Hapon. kabundukan at ang kawal-Hapon ay nawalan ng malay. Sa
“Huwag muna natin siyang patayin. Lamugin kanyang bibig ay bumukal ang dugo.
natin siya sa palo at atin munang pahirapan!” sabi
ng isang gerilya sa tinig na marahas at “Hayaan ninyong matauhan at dukitin naman natin
kinababakasan ng masidhing pagkauhaw sa ang mga mata!” ang tila hindi pa nasisiyahang sulsol
pahihiganti. ng isa.
“Tama na ‘yan,” ang atas ni Tenyente Clores. ay makakadama sila ng bahagyang pagkakapaghiganti sa
Nakaramdam siya ng tila pagkahalukay ng kanyang mga nagpahirap sa atin”
sikmura nang putulin ni Anong ang dila ng bihag. Ang pinuno ay sumang-ayon sa kahilingan ng
Itinapon ni Anong sa malayo ang pinutol na kanyang mga tauhan. Nalalaman niyang hindi niya
dila at ang kanyang duguang kamay ay ipinahid sa mapipigil ang pagkauhaw nila sa paghihiganti maging
damuhan. gaano man kalupit iyon.
Isang kawal ang nagbujhos ng tubig sa Isang mababaw na hukay ang pinagbaunan sa
nakahandusay na bihag. Ito ay muling nagkamalay at walang ulong katawan. Si Anong ang namahala sa
ang daing na nagmula sa duguang bibig ay humal; paglilibing sa katawan. Lihim siyang nasisiyahan
tila hindi tinig ng isang tao. sapagka’t nalalaman niya na ang hukay ay kukutkutin
ng aso at ang labi ay pagbabangayan ng mga iyon
Pamuli siyang pinaluhod sa madamong paltok na
hanggang sa magkahiwa-hiwalay at makaluray-luray.
natinaan ng sumasangoy na dugo at nang muling itaas
Tatapusin ng mga aso ang hindi naming tinapos, ang
ni Anong ang samurai ay pakutya niyang tinanong ang
kanyang naisaloob.
nakaluhod: “Ano, wala ka bang sasabihin bago ka
Ang mga gerilya ay nagsimula nang bumalik sa
mamatay?”
mga landas sa kabundukan sa kanilang pag-uwi sa
Naghalakhakan ang mga kasama ni Anong. Kay-
himpilang nasa bayan. Nangunguna si Anong na bitbit
gandang biro!” Tanging si Tenyente Clores ang
sa kanang kamay ang nakabiting ulo. Sa hulihan ay
nanatiling walang imik.
sumusunod si Tenyente Clores. Nagkakaingay at
Sa pamamagitan ng isang tango ay inihudyat ng
nagkakatuwa ang kanyang mga kawal. Alam niya ang
Tenyente kay Anong ang pagpugot ng ulo: Ang malalim
dahilan: mayroon silang maipagpaparangalan sa mga
at mabigat na samurai ay mabilis na bumaba.
taong-bayan: isang lumang bandilang Hapon na nakuha
Ang ulo ay bumagsak sa lupa, at iyon ay
nila sa bulsa ng isang kawal na kanilang napatay,
gumulong sa padahislis na paltok hanggang sa
tatlong baril ng Hapon, tatlong bayoneta, isang
masalalak sa isang malaking batong nasa pagitan ng
sableng samurai at, namumukod sa lahat, ang ulo ng
dalawang puno ng niyog.
puno ng pangkat na walang nasabi ni isa man.
Ang walang ulong katawan ay pasubsob na
Sa isang batis na kanilang naraanan ay
bumagsak sa damuhan. Mula sa putol na liig ay
hinugasan ni Anong ang bitbit na ulo.
bumubulang dumaloy ang masaganang dugo. Ang katawan
“Nakakahiyang humarap siya ng marumi ang mukha
ay pumitlag na minsan, tulad ng isang nagkikisay na
sa mga sasalubong sa atin!” nangungutyang sabi ni
manok at pagkaraan ng ialng saglit ay nanatiling
Anong.
hindi gumagalaw.
Nagtatawanan na naman ang kanyang mga kasama.
Iniutos ng Tenyente na ibaon ang bangkay, at
Nang dumating sila sa bayan ay sinalubong sila
ang ulo, ngunit pamuling tumutol ang kanyang mga
ng maraming tao. Nagsunod-sunod sa kanila ang mga
kawal.
bata at matatandang nagkagulo ng Makita ang ulong
“Ilibing natin ang katawan , ang ulo ay iuwi
bitbit ni Anong.
natin sa bayan. Matutuwa ang taong-bayan. Sa gayon
Nagtuloy siya sa kanilang himpilang malapit sa papalaring makarating sa iyo) ay wala na ako –
munisipyo at sa liwasan. At sa pook na nakikita ng marahil ang aking katawan ay agnas na sa isang pook
lahat ay ipinatong ni Anong nang patayo sa isang na walang nakakaalam. Huwag mong ikalulungkot, kung
malapad na bato ang ulo ng Hapon. magkakagayon, ang aking di na pagbabalik sa inyo.
Madaling kumalat na tila apoy ang balitang may Laban sa aking puso at kalooban ang mga pangyayari,
pinutol na ulo ng Hapon na nakatanghal sa plasa.at ngunit ano ang aking magagawa? Ako ay isang kawal
ang mga tao ay hugos na dumating upang panoorin ang lamang. Ang apgsuway ay nangangahulugan ng
di-pangkaraniwang tanawin. pagpapakamatay. Iyon ay magiging kahiya-hiya. Mabuti
Ang ulo ay naging buntunan ng tinimping na ito: mamatay ng may karangalan sa aking tungkulin.
pagkamuhi ng mga tao. Ang galit sa kaaway na Mahalin mo ang ating mga anak. Ipagdasal mo ako sa
tinimpi dahilsa takot nang mga nakaraang taon ay ating Diyos.”
pinalaya nila ngayon. Nilait nila ang ulo, niluran
ang mukha, sinipat at pinagbabato. Ang mga bata, sa Isinauling maingat ni Tenyente Clores ang mga
udyok na rin ng matatanda, ay nagpaligsahan sa liham sa kalupi at ito at muli niyang ibinulsa.
pagtitirador sa mukhang wala nang bakas ng sampatak Ialang saglit siyang nanatiling nag- iisip. . . .
mang dugo. Nang siya ay lumabas sa kanyang tolda ay nakita
Sa loob ng kanyang tolda ay dinukot ni niyang tinitirador at binabato ngmga bata ang ulo.
Tenyente Clores sa kanyang bulsa ang kaluping katad Sinaway niya ang mga bata at ang mga iyon ay tumigil
na nakuha niya sa bulsang pandibdib ng pinatay sa kanilang pambabato. Isang payat na aso ang lumapit
nilang sarhentong Hapon. Ito ay binuksan niya at sa ulo at ito ay inamuy-amoy at dinilaan. Binugaw ni
binulatlat ang mga laman. Tenyente Clores ang hayop: iyon ay lumayo.
Isang lumang larawan ng kanilang pinatay ang Tumawag ang Tenyente ng isa niyang kawal at
kanyang namalas. Kapiling sa larawang iton ang iniutos na alisin sa pagkakatanghal ang ulo.
isang batang-batang Haponesa at dalawang maliliit “Ibaon mo iyan nang malaim – iyong hindi
na bata, isang lalaking mag-tatatlong taong gulang makukutkot ng aso,” ang matatag niyang utos at siya
at isang babaing magdadalawang taon ang gulang. At ay muling pumasok sa kanyang tolda.
ang titik-Hapon na naksulat ay hindi niya Ang kawal na inutusan ay sumunod. Binalot ng
maunawaan. dyaryo ang ulo at iyon ay dinala sa likod ng kanilang
Isang nakatiklop na liham ang kanyang nakuha himpilan upang ibaon.
at ito ay kanyang binasa. Nasusulat sa Ingles ang At saka pa lamang nagsialis ang mga tao na
Sumusunod: “Sa sino mang makakukuha nito ay waring nanggaling sa panonood ng isang palabas.
ipinapakiusap ko na ipadala lamang ang aking
kalupi, kasama ang larawan at liham sa aking asawa.
Salamat – Hitaro Tonaka, Hukbong Imperyal ng Hapon.
Isa pang liham na nasusulat din sa Ingles ang
kanyang natagpuan. Kanyang binasa: “Mahal kong
asawa: Sa sandaling tanggapin mo ito (kung
Uhaw Ang Tigang Na Lupa may malawak na kaunawaan: ang pagbibigayan sa isa’t
Liwayway A. Arceo isa ay hindi nila nililimot kailanman.
Kung gabi ay hinahanap ko ang kaaliwang
Ilang gabi nang ako ang kapiling niya sa idinudulot ng isang amang nagsasalaysay tungkol sa
higaan. Tila musmos akong dumarama sa init ng mga kapre at nuno at tungkol sa magagandang akda at
kanyang dibdib at nakikinig sa pintig ng kanyang prinsesa; ng isang nagmamasid at nakangiting ina; ng
puso. Ngunit patuloy akong nagtataka sa malalim na isang pulutong ng nakikinig na magaganda at
paghinga niya, sa kanyang malungkot na pagtitig sa masasayang bata.
lahat nang bagay, paghikbi . Nguni, sa halip niyon ay minamalas ko si Ama sa
Ilang araw ko nang hindi nadadalaw ang kanyang pagbabasa. Minasdan ko kung paano niya
aklatan: ilang araw ko nang hindi nasasalamin ang pinapangungonot ang kanyang noo; kung paano niya
isang larawang mahal sa akin: bilugang mukha, ibinubuga ang asong nagbubuhat sa kanyang tabako;
malapad na noo, hati-sa-kaliwang buhok, singkit na kung paano siya titingin sa akin na tila may
mga mata, hindi katangusang ilong, mga labing duyan hinahanap; kung paano niya ipipikit ang kanyang mga
ng isang ngiting pus-pos kasiyahan . . . .Sa kanya mata; kung paano siya magpapatuloy sa
ang aking noo at mga mata. Ang aking hawas na pagsulat . . . .
mukha, ilong na kawangki ng tuka ng isang loro, at Si Inay ay isang magandang tanawin kung
maninipis na labi, ay kay Ina. nanunulsi ng mga punit na damit; kung nag-aayos ng
Si Ina ay hindi palakibo: siya ay babaing mga uhals at nagkakabit ng mga butones sa mga damit
bilang at sukat ang pangungusap. Hindi niya ako ni Ama. Sa kanyang pagbuburda ng aking mga kamison at
inuutusan. Bihira siyang magalit sa akin at kung panyolito – sa galaw ng kanyag mga daliri – ay
nagkakagayon ay maikli ang kanyang pananalita: natutunghan ko ang isang kapanapanabik na kuwento.
Lumigpit ka! . . . .At kailangang di na niya ako Nguni, ang pananabik na ito’y napapawi.
makita. Kailangang di ko na masaksihan ang kikislap Kabagut-bagot ang aking pag-iisa at ako ay
na poot sa kanyang mga mata. Kailangang di ko na naghahanap ng kasama sa bahay: isang batang marahil
mamalas ang pagkagat niya sa kanyang labi. ay nasa kanyang kasinungalingang gulang o isang
Kailangang di ko na makita ang panginginig ng sanggol na kalugud-lugod, may ngiti ng kawalang-
kanyang mga daliri. Ito rin ang katumbas ng kanyang malay, mabango ang hininga, may maliliit na paa at
mariing huwag kung mayroon siyang ipinagbabawal. kamay na nakatutuwang pisilin, may mga pisngi at
Ang ngiti ni Ina ay patak ng ulan kung tag- labing walang bahid-kasalanan at kasiya-siyang
araw: ang bata kong puso ay tigang ng lupang uhaw hagkan, o isang kapatid na kahulihan ng gulang, isang
na uhaw . . . . maaaring maging katapatan . . . .
Minsan man ay hindi ko narinig na may Sakali mang hindi nagkakagalit si Ina at si
pinagkagalitan sila ni Ama bagama’t hindi ko Ama, o kung nagkakagali man ay sadyang hindi
mapaniwalaang may magkabiyak ng pusong hindi ipinamamalay sa akin, ay hinahanap ko rin ang magiliw
nagkakahinampuhan. Marahil ay sapagka’t kapwa sila na palitan ng mga titig, ng mga ngiti, ng mga biruan.
Sapat na ang isang tuyot na aalis na ako sa Sapagka’t may isusulat ako. . . . sapagka’t
pagpapaalam ni Ama. Sapat na ang naniningil na ang ikamamatay ko ang pighating ito . . . . . sapagka’t .
maniningil sa ilaw o sa tubig o sa telepono upang . . . sapagka’t . . . . sapagka’t . . . .
sakupin ang panahong itatagal ng isang hapunan.
Idinaraing ngayon ni Ama ang kanyang dibdib at
Sapat na ang panakaw sulyap ni Ama upang ipadamang
ulo: hindi raw siya makahingang mabuti.
may narinig siya.
Marahil may sipon ka, ani ni Ina. Sinisinat ka
Mabibilang sa mga daliri ng aking dalawang
nga.
kamay kung makailan kaming namasyal: si Ama, si Ina
Isang panyolitong basa ng malamig na tubig ang
at ako. Malimit na ako ang kasama ni Ina; hindi ko
itinali ko sa ulo ni Ama. Wala siyang tutol sa aking
nakitang sinasarili nila ang pag-aaliw.
ginagawa: sinusundan niya ng tingin ang bawa’t kilos
Inuumaga man si Ama sa pag-uwi kung minsan ay
ko.
hindi ko kinapapansinan ng kakaibang kilos si Ina.
Ang kanyang mga bisig, buhat sa siko hanggang
Nahihiga rin siya pagdating ng sandali ng
mga palad, at ang kanyang binhi, buhat sa tuhod
pamamahinga at kung nakakatulog siya o hindi ay
hanggang sa mga talampakan, ay makailan kong binusan
hindi ko matiyak.
ng tubig na mainit na inakala kong matatagalan niya –
Marahil ay ito ang tunay na madarama ng
tubig na pinaglagaan ng mga dahon ng alagaw. Kinulob
katalingpuso ng isang taong inaangkin ng
ko siya ng makakapal na kumot matapos na inumin niya
madla . . .
ang ibinigay kong mainit na tubig na pinigaan ng
Ngunit, walang pagsisisi sa kanyang tinig.
kalamansi.
Ilang taon na ngayon ang nakakaraan nang
Nakangiti si Ama: Manggagamot pala ang aking
minsang may ibinalik na maliit na aklat ang aming
dalaga!
tagapaglaba: yaon daw ay nakuha niya sa isang
Sinuklian ko ng isang mahinang halakhak ang
lukbukan ng amerikana ni Ama. Ibinigay ko yaon kay
ngiti niyang yaon: hindi ako dating binibiro ni Ama.
Ina: yaon daw ay talaarawan ni Ama.
Kinabukasan ay may bakas ng luha ang mga mata Sana’y ako si Ina ng mga sandaling yaon: sana’y
ni Ina. Kapansin-pansin ang lalo niyang di pagkibi lalo kong ituturing na mahalaga ang nadarama kong
buhat noon. Lalo siyang naging malungkot sa aking kasiyahan . . .
paningin. Nabigo ako sa aking pag-asa; nakaratay ng may
Ano kaya ang nasa talaarawan? ilang araw si Ama. Halos hindi siya hinihiwalayan ni
Lasing na lasing si Ama. Karaniwan nang Ina: sa ilalim ng kanyang mga mata ay may mababakas
umuuwing lasing si Ama nguni, kakaiba ang na namang maiitim na guhit.
kalasingan niya ngayonng gabi. Hinilamusan siya ni Anang manggagamot ay gagawin niya ang lahat ng
Ina ng malahininganh tsaa, nguni wala itong kanyang makakaya. Nguni, ayaw ipagtapat sa akin ang
naibigay na ginhawa. karamdaman ni Ama.
Hindi rin kumikibo si Ina: nasa mga mata niya Ipinaayos ngayon ni Ama ang kanyang hapag.
ang hindi maipahayag na pagtutol. Nilinis ko ang kanyang makinilya. Idinikit ko ang
kagugupit na kuwentong kalalathala pa lamang.
Pinagsama-sama ko ang mga papel sa kanyang mga mang bahagi ng iyong buhay ay mahal sa akin; ang
kahon. mahal sa akin ay hindi ko maaaring paluhain . . .
Ang pag-ibig na ito’y isang dulang ako ang
Ang pang-ilalim na kahon sa dakong kaliwa ng
gumanap ng pangunahing tauhan; sapagka’t ako ang
kanyang hapag ay nagbigay sa akin ng hindi gaanong
nagsimula ay ako ang magbibigay-wakas. Ipalagay mo
pagtataka: may isang kahitang pelus na rosas at
nang ako’y nagsimulang tugtuging nararapat tapusin.
isang salansan ng mga liham. Maliliit at mga
Gawin mo akong isang pangarap na naglalaho
bilugang titik sa bughaw na tinta sa pangalan ni
pagkagising. Tulungan mo akong pumawi sa kalungkutang
Ama sa kanyang tanggapan ang nasa mga sobre.
ito halos ay pumatay sa akin . . .
Ang larawan sa pelus ay hindi yaong hawas na
mukha, may ilong na kawangki ng tuka ng isang loro, Nguni, bakit napakahirap ang lumimot?
maninipis na labi. Sa likod ay nasusulat sa Nadama ko ang kamay ni Ina sa aking kanang
maliliit at bilugang mga titik sa bughaw na tinta: balikat: noon ko lamang namalayan na may pumasok sa
Sapagka’t ako’y hindi makalimot . . .. Ang larawan aklatan. Nakita niya ang larawang nasa kahitang pelus
ay malanglagda nguni nadama ko ang biglang na rosas. Natunghan niya ang mga liham na nagkalat sa
pagkapoot sa kanya at sa mga sandaling yaon ay hapag ni Ama.
natutuhan ko ang maghinanakit kay Ama. Si Ina ay dumating at lumisang walang
Bakit sa panahong ito lamang tayo pinaglapit binitiwang kataga. Nguni, sa kanyang paglisan ay
ng pangyayari? Higit marahil ang aking katiwasayan muling binati ng kanyang palad ang aking balikat at
kung hindi ka dumating sa aking buhay, bagama’t nadarama ko pa ang salat ng kanyang mga daliri; ang
hindi ko rin marahil matitiis na hindi maipagpalit init ng mga ito, ang bigat ng kanilang pagkakadantay.
ang aking kasiyahan sa isang pusong nagmamahal. . . . .
Totoong ang kalagayan ng tao sa buhay ang malimit Ang katahimikang namagitan sa amin ni Ina ay
maging sagwil sa kanyang kaligayahan . . hindi pa napapawi. Iniiwasan ko na ngayon ang
pagsasalubong ng aming mga titig; hindi ko matagalan
Naiwan natin ang gulang ng kapusukan; hindi
ang kalungkutang nababasa ko sa mga paninging yaon.
na tayo maaaring dayain ng ating nadarama. Nguni,
Hiningi ni Ama ang kanyang panulat at aklat-
nakapagitan sa atin ngayon ang isang malawak na
talaan. Nguni, nang mapaniwala ko siyang masama sa
katotohanang pumipigil sa kaligayahan; ang hindi
kanya ang bumangon ay kanyang sinabi: Ngayon ay ang
natin maisakatuparan ay buhayin na lamang natin sa
aking anak ang susulat ng ukol sa akin . . At anya’y
alaala. Panatilihin na lamang natin sa diwa ang
isang dalubhasang kamay ang uukit sa itim na marmol.
katamisan ng isang pangarap; sana’y huwag tayong
Nguni, hindi ko maisatinig ang pagtutol na halos ay
magising sa katotohanan . . .
pumugto sa aking paghinga.
Nakita ko siya kagabi sa panaginip;
Nasa kalamigan ng lupa ang kaluwalhatian ko!
sinusumbatan niya ako. Nguni, hindi ko balak ang
Kailan man ay hindi ko aangkining likha ng
magwasak ng isang tahanan. Hindi ko maatim na
aking mga daliri ang ilang salitang ito.
magnakaw ng kanyang kaligayahan; hindi ko
mapababayaang lumuha siya dahil sa akin. Ang sino
Huwag kang palilinlang sa simbuyo ng iyong kaluluwa at hindi niya namasid ang mga matang
kalooban; ang unang tibok ng puso ay hindi pag- binabalungan ng luha: ang mga salamin ng pagdaramdam
ibig sa tuwi na . . . Halos kasinggulang mo ako na hindi mabigkas.
nang pagtaliin ang mga puso naming ng iyong Ina . Nasa mga palad pa rin ni Ina ang kaliwang kamay
. . Mura pang lubha ang labingwalong taon . . ni Ama: Sabihin mo, mahal ko, na maaangkin ko na ang
.Huwag ikaw ang magbigay sa iyong sarili ng mga kaligayahan ko . . .
kalungkutang sa iyo habang buhay . . Kinagat ni Ina nang mariin ang kanyang labi at
nang siya’y mangusap ay hindi ko naming kay Ina ang
Muli kong nadama ang tibay ng buhol na nag-
tinig na yaon. Maaangkin mo na mahal ko!
uugnay ng damdamin ni Ama sa akin.
Ang init ng mga labi ni Ina ang kasabay ng
Kinatatakutan ko na ang malimit na pagkawala
kapayapaang nananahan sa mga labi ni Ama at nasa mga
ng diwa ni Ama.
mata man niya ang ilaw ng pagkabigo sa pagdurugtong
Si Ina ay patuloy sa kanyang hindi pagkibo sa
sa isang buhay ay wala nang luhang dumadaloy sa mga
akin: patuloy sa kanyang halos pagtikim lamang ng
iyon: natitiyak niya ang kasiyahang nadama ng
pagkain; patuloy sa kanyang hindi pag-idlip;
kalilisang kaluluwa . . .
patuloy sa kanyang pagluha kung walang maaaring
makakita sa kanya . . .
Ang kanang kamay ni Ina ay idinantay sa noo ni
Ama at ang pagtatahan ng isang nais tumakas na
damdamin sa kanyang dibdib ay tinimpi ng pagdadaop
ng kanyang ngipin sa labi.
Naupo siya sa gilid ng higaan ni Ama at ang

kaliwang kamay nito ay kinulong niya sa kanyang mga
palad.
Magaling na ako, mahal ko . . . magaling na
ako . . . sa muli mong pagparito ay sabuhin mo na
sa akin kung saan tayo maaaring tumungo . . . ang
moog na itong kinabibilangguan ko’y aking wawasakin
. . . sa ano mang paraan . . . sa ano mang paraan
. . . .
Ang malabugbog na tubig na bumabakod sa
paningin ni Ina ay nabasag at ilang butil niyon ang
pumatak sa bisig ni Ama. Mabibigat na talukap ang
pinilit na iminulat ni Ama at sa pagtatagpo ng mga
titig nila ni Ina ay gumuhit sa nanunuyo niyang
labi ang isang ngiting punong-puno ng pag-asa.
Muling nalapat ang mga durungawang yaon ng isang
Anekdota kapana-panabik. Ang isang magandang simula ay
nagbibigay ng pangganyak sa mga mambabasa
upang ipagpatuloy ang kanilang pagbasa ng
Ang pagtuturo ng aralin ay nagiging napakadali
anekdota.
kung ang isang mahusay na guro ay marunong ng
3. Dapat magkaroon ng isang paksa. Ang isang
iba’t ibang istratehia sa pagganyak ng mga mag-aaral.
anekdota ay may isang paksang tinatalakay. Ito
Ang pagtuturo sa kabuuan ay hindi lang basta
ay dapat bigyan-kahulugan sa pagsulat ng
pagsasalita at pagpapaliwanag sa harap ng mga mag-
anekdota. Lahat ng mga pangyayari ay dapat
aaral. Kinakailangan ding gamitan ito ng sining upang
magbigay ng kahulugan sa ideyang nais ipadama.
lalong maging madali ang pag-unawa dito. Sa
4. Sa pagwawakas ng anekdota, dapat isaalang-
pamamagitan ng paggamit ng iba’t ibang lunsaran
alang kung ito ay makapagdudulot ng ganap na
hindi magiging kabagut-bagot ang aralin.
kakintalan sa mga mambabasa. Di dapat mag-
iwan ito ng anumang bahid ng pag-aalinlangan
Ang anekdota ay isang lunsaran ng aralin dahil
na maaaring may mga susunod pang mangyayari
bukod sa nakaaaliw ay nakapagbibigay pa ng aral ito.
gayong wakas na ang akda.
Nakakaaliw ito sa pamamagitan ng paglalahad ng
kakaibang pangyayari o pagtalakay sa mga
pangyayaring naganap tungkol sa isang tanyag na
tao. Anekdota ni Rizal
Maiksi lamang ang anekdota. Kinapapalooban Pauwi si Jose Rizal sa Calamba mula sa Maynila
ito ng mga detalyeng kinakailangan sa paglalahad ng na lulan ng isang lantsa. Bata pa siya noon.
Naglalaro siya sa may hulihan ng lantsa. Nahulog sa
mga pangyayari tulad ng mga kawilihan, kasukdulan
tubig ang kanyang kabiyak na tsinelas. Maliksing
at wakas ng kuwento.
inihulog ni Jose ang isa pa niyang tsinelas sa tubig
na malapit sa kinahulugan noong una. “Bakit mo ginawa
Bilang lunsaran ng aralin ang mga dapat
iyon?” ang tanong ng isang lalaking katabi niya.
isaalang-alang sa pagsulat ng anekdota ay ang mga
sumusunod (Rivera, 135): “Maaaring ang kabiyak na tsinelas na nahulog ay
1. Dapat maging katotohanan ang paksa sa tunay matagpuan ng isang maralitang mangingisdang may anak
na karanasan. Ang pangunahing layunin ng na kasinlaki ko. Iyo’y hindi niya pakikinabangan
isang anekdota ay upang makapaghatid ng kung wala ang isa pang kabiyak,” ang tugon ni Rizal.
isang magandang karanasan na kapupulutan ng
aral. Ito’y magagawa lamang kung ang
karanasan o ang pangyayari ay makatotohanan.
2. Dapat maging kapana-panabik. Ang isang
anekdota ay maikling akda. Bunga nito, dapat
pagsikapan na ang mga pangungusap ay maging
Mabisang gamitin ang komik istrip sa paglalahad
ng aralin. Nakatutulong ito upang malinang ang
Alamat kaalaman at maragdagan ang talasalitaan ng mga bata.
Madali itong maunawaan at magaang basahin. Ang sinabi
Ang alamat ay isang uri ng kuwentong ng mga tauhan ay nakapaloob sa mga “balloon”. Payak
nagsasaad ng pinagmulan ng isang bagay, kalagayan, at maikli lamang ang salitaan sa komik istrip.
pook at katawagan. Layunin ng alamat ba sariwain Nagsisilbing libangan ng mga bata ang komik
ang mga pangyayaring makasaysayan upang istrip. Nagaganyak silang basahin ito dahil sa mga
mapukaw ang damdamin ng mga mambabasa at larawang –guhit. Sa pamamagitan ng larawang-guhit ay
makapagpagunita ng mga bagay na may kinalaman sa nalalaman at naiintindihan kaagad ang pinag-uusapan
nakaraang panahon. Nasasalamin sa alamat ang ng tauhan. Sa mga batang may kahinaan sa pagbabasa,
damdamin, pag-iisip, buhay at ugali ng mga tao noong mabisa ang komik istrip. Ang mga larawang-guhit ay
nakaraang panahon. nakatutulong sa pagkilala ng mga salita.
Ang mga hakbang sa paggawa ng alamat ay ang

sumusunod:
a. Alamin ang pinagmulan. Halimbawa, kung
gusto mong isulat ang alamat ng inyong bayan,
mag-interbyu ka ng mga matatanda sa inyo.
b. Gumamit ng payak na salita upang
madaling maunawaan.
c. Iangkop sa paksang tatalakayin ang
alamat na gagawin.
Dvhsg;idgdfn;kn
Talumpati
Komik Istrip
Ang talumpati ay isang sining. Maganda itong Ayon kay Rubin, sa anumang pahayag, mahalaga
lunsaran sa paglalahad ng aralin. Maraming ang nilalaman o mensahe hindi lamang sa
maitutulong ito sa paglinang ng katauhan ng mga nagpapahayag kundi lalo na sa nagbabasa o nakikinig.
mag-aaral. Natututuhan nilang bumasa’t bumigkas ng Ang mensahe ay dapat maging makatotohanan, maayos
talumpati, nararagdagan ang kanilang kaalaman sa ang pagkakahanay ng mga kaisipan at hindi sabug-
paksang tinatalakay sa talumpati, napapalawak ang sabog ang nilalaman.
kanilang talasalitaan, at nalilinang ang kanilang
tiwala sa sarili sa pagharap sa madla. Upang magkaroon ng malawak na kaalaman sa
Sa paghahanda ng talumpati, bigyang pansin ang mga pinapaksa ang isang nagsasaysay, kailangang
paksa at layunin nito. Sa pagpili ng paksa, dapat magkaroon siya ng mayamang karanasan sa
isaalang-alang ang tagapakinig. Ang layunin naman pamamagitan ng pakikisalamuha sa iba’t ibang klase ng
ay dapat ibatay sa pagkakataon at uri ng talumpati tao, pagmamasid sa kilos at galaw ng kalikasan,
(Alejandro,21). paglalakbay sa iba’t ibang lugar upang matanto ang
iba’t ibang kalinangan, at pagbabasa ng mga aklat at
iba pang mga babasahin.
Ang istilo ng pagsulat ay depende sa

nagsasaysay. Hindi ito naituturo. Bagama’t maaaring
pag-aralan, sa kaunlaran ang sarling istilo pa rin ang
siyang nananaig. Maaaring ang istilo ay siryoso,
mapagpatawa o impormal batay sa hinihingi ng
pagkakataon.
Sa Ikauunlad Ng Bayan
Genoveva Edroza-Matute
Sanaysay
Kasipagan, katapatan, pagkamakabayan at
Ang sanaysay ay pagpapahayag ng kuro-kuro o
disiplina , at karunungan ang kailangan sa ikauunlad
opinion ng may-akda tungkol sa anumang bagay.
ng bayan.
Sa paggawa ng sanaysay, dalawang bagay ang
dapat bigyang-pansin: ang nilalaman at istilo ng Madalas na tinatanong kami ng mga kabataan.
pagsulat. “Ma’am, bakit ho and isang bansang gaya ng Hapon, na
halos nadurog noong nakaraang digmaan at walang mga naman niyang mangangasiwa sa pagbubungkal, paglinang
likas na kayamanang tulad ng atin, ay madaling at paggamit sa mga ito ay salat sa sipag, katapatan,
nakabangon at ngayon pa nga’y pinakamayamang bansa pagkamakabayan at disiplina, gaano man kasagana ang
sa Silangan? E bakit ho tayo, hanggang ngayo’y…? mga kaloob na ito ng Diyos ay mauuwi rin sa wala’t
wala, sapagkat magpapapintog lamang sa dati nang
mapipintog na lukbutan ng mga tuso at
Ang iniuunlad ng isang bansa ay nag-uugat sa
makapangyarihan, kababayan man o dayuhan; hindi sa
iba’t-ibang uri ng kayamanan, halimbawa na rito ang
bayiag sadyang dapat kauwian ng mga bunga ng naturang
mga likas na kayamanan; gayon din – at marahil,
biyayang handog ng kalikasan.
itong pangalawa’y nakahihigit sa una – ang uri ng
mga mamamayan. Karaniwang kaalaman na ang ating Huwag nang amining tayo’y hindi nagtataglay ng
bansa ay biniyayaan ng Maykapal ng maraming likas mga naturang katangian. Ngunit kung titigan nating
na kayamanan, mula sa kanyang kailugan at karagatan mataman ang sarili sa salamin ng katotohanan, hindi
hanggang sa kanyang mga kagubatan; mula sa mga ito magiging mahirap tanggapin na kailangan nating ang
hanggang sa iba’t-ibang uri ng kanyang mga minahan. higit pang kasipagan, katapatan, pagkamakabayan at
Ang bansang Hapon ay halos walang mga ganitong displina.
likas na kayamanan; ang totoo’y sa ating pa
Kasipagan kaya ang madalas nating masaksihang
umaangkat ang Hapon ng iba’t-ibang uri ng kahoy.
kalalakihan man o kababaihan, kabataan man o
katandaang nag-uumpuk-umpok, nag-uusap-usap sa mga
tindahan, panulukan, iskinita ng kala-kalahating araw
Sa ibang uri ng kayamanan sadyang masagana ang
kundi man magha-maghapon? Kasipagan din kaya sa panig
bansang Hapon: sa mga katangian ng kanyang mga
ngmga mag-aaral nag basta’t pumasok sa paaralan nang
mamamayan. Sila’y masisipag, matatapat, makabayan,
hindi naman naghahanda sa anumang aralin at hindi man
disiplinado. Ang Taiwan na dating Formosa ay
lamang tumatapak sa aklatan? Sabi nga ng isang guro,
munting pulong pinag-urungan ng mga nasyonalistang
“Malaki ang pagkakaiba ng pumapasok sa nag-aaral.”
Intsik. Sa kanilang makabayang pagsisikap ay
naitaas nila ang antas ng kanilang kabuhayan at Kasipagan kaya ang mahahaba’t pauli-ulit
ngayo’y tinitingala sila ng mga karatig bansa. na coffe break sa mga tanggapan o nag mahabang
Asng lupang Israel ay tigang at halos walang kwentuhan o paglabas sa mga regular na oras na
produkto ngunit “ginawang lunti ang disenyo” ng mga opisyal upang pagkatapos ay mag-overtime sa gabi,
Judio na pinaglatangan ng pag-ibig sa bagong sapagkat itong huli’y may higit na karagadagang
lupaing ipinagkaloob sa kanila, matapos ang kabayaran? At kung ito’y nangyayari sa mga
mahahabang taong wala silang matawag na sariling tanggapang pambayan, hindi rin kaya ito palatandaan
bayan. Mga katunayang nasa uri ng mga mamamayan ng kakulangan ng pagtingin , huwag nang sabihing
ang mabilis na ikinauunlad ng isang bansa. pagmamahal, sa baying sa kabila ng matinding
pagdarahop ay siyang nagtataguyod at pumapassan sa
Masagana man, halimbawa, ang isang bansa sa
mga gugulin ng mga naturang tanggapan?
mga likas na kayamanan, kung ang mga mamamayan
Pagkamakabayan kaya ang palasak na pafhanga, Mababago pa kaya ang ganitong uri ng mamamayan
mataas na pagtinginat pagtangkilik sa anumang upang makatulong sa pag-unlad ng bayan?
produktong galing sa ibang bansa, pati na ang mga
Baka naman kaya, hindi na? O baka ang kailangan
kaisipan at kaugaliang nasa kanilang mga babasahin,
ay kamay na bakal? May lunas pa nga kaya?
plaka, pelikula at iba’t ibang palabas, samantalang
minamaliit ang sariling atin? Pati sa edukasyon, Mayroon.
ang anumang bago o makabagong kalakarang mamasid o Ang lunas ay nasa edukasyon. Nasa wastong
mabalitaang pinaiiral sa ibang bansa, lalo na’t sa
edukasyon. Edukasyong bagaman at malawak, malaya at
Estados Unidos, ay agad nang ipinasususunod sa paunlad nang paunlad – pandaigdig – ay mananatiling
ating mga paaralan nang hindi isinasaaalang-alang
nakaugat sa pagiging makabayan na may pagtatangi sa
ang ating naiibang ugali at kultura, ang ating mga sariling lahi at kalinangan.
pangangailangan, at lalo pa nga, ang ating
pananalapi o ang kakulangan nito. At ang tunay at boung kahulugan ng edukasyon ay
di lamang ang pormal na edukasyong natatamo sa loob
Disiplina kaya ang pang-araw-araw nating
ng paaralan. Sa tunay at boung kahulugan nito, ang
nasasaksihan: ang pagtawid saan mang panig ng daan edukasyon ay sumasakop sa lahat ng humuhubog sa isang
ibig tumawid, samantalang may mga sadyang tawiran
tao mula sa kanyang tahanan, paaralan, pamayanan,
ng tao; ang pagsakay o pagbaba sa pook na nais, simbahan, mass media.
gayong may mga lugar para rito; ang matagalang
paghimpil ng mga sasakyan sa tapat pa naman ng mga Ang lahat ng mga ito sa kasalukuyang panahon,
palatandaang No Parking; ang pagtatapon ng ay gumaganap ba ng kanilang tungkulin nang matapat at
pinagbalutan o pinagbalatan kahit sa kabila ng may integridad sa ikauunlad ng bayan?
maraming basurahan madaraanan? May mga de-kotse
pang habang tumatakbo nang matulin ang sasakyan ay
nagkakalat naman sa dinaraanan ang iba’t-ibang uri
ng basura.
Ang mga naturan ay mga payak na halimbawa
lamang sa karaniwang nasasaksihan sa ating mga
paligid. Ang mga payak at karaniwang simula, gaya
ng mga ito, ay pinagsusundan mg lalo pang mabibigat
at masasalimuot na pagkukulang hanggang sa magbunga
ng kawalng-tuing sa anumang kautusang
pagsasamantala, ng katiwalian ng paghihikahos. Katarungang Panlipunan
Manuel L. Quezon
Kung ang mga ito’y laganap na isa isang bayan,
maitatanong natin, “May lunas pa kaya?”
Hindi maikakait na ang Pilipinas ay nagkaroon magaling laksa-laksa sa kanila ang nagsisipag-aral ng
ng malaking pagkakasulong sa mga suliranin ng lalong matataas na karunungan.
pamamayan at maging sa suliranin ng pamumuhay sa
loob ng huling tatlumpung taon. Sa pamamayan at Nakalulungkot sabihin, ngunit siyang
pamamahala ay nakaabot tayo hanggang sa tugatog katotohanan, na ang ganyang mga ginhawa ay walang-
nitong ating kalagayan, halos taglay natin ang wala sa ating baying manggagawa. Maging ang mga
buong mga karapatan ng isang pamahalaang makasarili lalaki’t babaing ngayo’y nagsisigawa sa lupa, maging
at sa ganito’y matitiyak na tuloy ang pagdating ng ang nagsisipasok sa mga pagawaan, ay bahagya nang may
ganap na kasarinlan. Sa pangalakalan ng Amerika, ikinahihigit na kagaanan ng buhay sa kabuhayan ng mga
ang ating mga kalakal na panlabas at panloob ay manggagawa noong panahon ng Kastila. Tunay mga na
nag-iibayo ang kalakhan – sa isang gabi, ang ang mga pasahod o upahan mgayon ay lumalaki kaysa sa
kayamanang-bansa natin ay umunlad nang di-gaano mga bayaran noong tay’y nasasa-ilalim pa ng
lamang. Nakagawa tayo ng malalaking pagkaunlad sa kapangyarihan ng Espanya, at ang mga kasahuran dito
kalinisan, sa pagtuturo at pagbubukas ng mga ngayo’y mataas kaysa umiiral sa alin mang bayan dito
lansangan sa lahat ng uri ng pahatiran, at sa Kasilanganan, matangi sa Hapon. Datapwat dapat
gumagamit na tayo ng mga pamamaraan at kasangkapang naman nating alalahaning sa isang salapi noong
makabago sa pamumuhay. Ngunit ang karamihan sa panahon ng Espanya ay maraming bagay o
nagtatamasa sa mga kaunlarang ito ay ang mayayaman pangangailangan nabibili kaysa isang salapi ngayon at
at mga nakaririwasa lamang. saka, sa pagsasamahan ng nagpapagawa at manggagawa
nang mga panahong yaon, ay may isang uri ng
Ang mayayaman ay maaaring mabuhay sa gitna ng pagpapalagayang makapupong mahal sa ganang isang
mga karangyaan. Ang ilan sa mga anak nila ayt manggagawa o kawani kaysa halaga ng salapi.
lumalaki sa layaw at kasagaaan, at ang kanilang
pag-iisip ay nahuhulog sa mga ugaling walang Noon, ang mga nagpapagawa at mga manggagawa ay
minamahalaga kundi ang mga bagay na panlipunan, mga nagkakalapitan ng anupa’t nagpapalagayan silang
kasayahan, libangan at iba pang mararangyang hilig parang tunay na nagmamagulang o magkakamag-anak, kaya
ng katawan, anupa’t nangahihirati sa isang nabibigkis ng buklod ng pagmamahalang makapupong
kabuhayang walang halaga, di-maibigan sa paggawa matibay kaysa tali ng salapi. Ngayon, ang mga
salat sa mga damdaming makatao. Ang mga pagsasamahan nila’y tunay na sa mag-iibang tao, na
nakaririwasa, na siyang panggitnang uring di- walang kaanu-anumang buklod ng pagmamalasakit, gaya
mayaman at di-mahirap ay nagkaroon naman ngayon ng na rin ng pangyayari ng mga ibang lupaing
lagay ng pamumuhay na makapupong mataas kaysa noong pinaghaharian ng malaking industriya. Ang ating mga
panahon ng Kastila. Ang mga anyaya’t ninuno naman, dala ng kanilang malaking kamangmangan,
pangangailangan ng kasalukuyang kabihasnan ay ay tikis na nangasisiyahan sa mahirap nilang
naaabot na ng kanilang kaya at pagtatamasahan. Ang pamumuhay, paano’y may paniniwala silang ang gayong
mga anak nilang lalaki’t babai’y napakakain nang mga paghihirap ay bagay ba di maiiwasan sa ibabaw ng
mabuti, napararamtan nang magara, napag-aaral na lupa pagkat siyang tadhana ng Maykapal, na kailangang
tiisin ng sinumang ibig matamo ng gantimpala sa tumulong sa inyo sa paghahanda ng mga panukalang
kalangitan. batas at kapasyahang sukat makita sa mga batas na
kasalukuyang umiiral, at nang sa ganito’y maisaayos
Ngayon, ang manggagawang Pilipino, at malunasan ang mga katiwalian at kaapihang nananaig
pagkahangal-hangal man, ay ayaw nangf maiwalang pa sa bayan, at upang matupad din namang mahinusap
kalooban ng Maykapal ang pangyayaring ilan sa ang mga simulaing ukol sa suliraning ito’y
Kanyang mga nilikha’y mabuhay sa kasaganaan ay itinatadhana ng ating Saligang-Batas at gayon din ng
karangyaan, samantalang ang iba’y mabuhay naman sa mga pangako nating nasasaad sa mga palatuntunang
mga pagtitiis at karalitaan. Ang manggagawang panghalalan.
Pilipino ngayo’y may paniniwala nang siya’y
minamahal din ng Ama ng Sangkatauhan katulad ng
alin pa mang tao na Kanyang nilikha, at sa ganito’y Saan ka Patutungo?
hindi ginawa ang daigdig upang pakinabangan lamang Lamberto M. Gabriel
ng ilan, kundi upang kabuhayang ,aligaya ng lahat.
Ang pagpapaunlad ng bansa sa katarungang
panlipunan ay tiyakang ipinag-uutos ng Saligang- Doon? Diyan? Dito?
Batas natin. Ang ating palatuntunan, siyang
palatuntunang tinanggap at pinanghahawakan ng bayan Walang katiyakan ang iyong hakbang, hindi ba?
sa pagkakahalal sa inyo at sa akin man naman, ay Ayaw mong tumingin sa iyong kahapon. Wala kang
nag-aatang sa atin ng mabigat na tungkuling lumikha tinitingnan kundi ang iyong ngayon. Ang iyong bukas
at makapagpairal ng mga manggagawa. Dapat tayong ay madilim. Sapagkat ayaw mong tumahak sa landas ng
magsikap, na sa alin mang batas na ating ilalagda liwanag. Ang liwanag ng iyong kaikalawan, Lumakad ka
ay huwag magkaroon ng ano mang uri ng pagtutulot na sa landas ng ibang naglalakad. Naglalakad na di alam
ang mga nagpapagawa, ay makapagsamantala sa kung saan ang tungo.
kanilang mga manggagawa, at huwag payagan ang ano
mang palakad o pamamaraang sukat makabigo sa mga
Wala ka sa iyong sarili. Paano ang iyong
matuwid na iyon ng katarungan. Sa pagpapatatag ng
bukas? Nakatatawa ka. At nakagagalit sa iyong hindi
kapalaran ng bagong bansa nating ito ay dapat
pagbibigay-pansin sa iyong naging kahapon. Walang
tayong manghawak na di-gaano sa landas ng batas, na
mahalaga sa iyo kung hindi ang ngayon mo na batbat ng
gaya sa katibayan ng pagtatapat ng bawat mamamayan
dilim. Walang kadakilaan, walang kaliwanagan. Bakit
sa kanyang pamahalaang ito na itinatag at pinairal
tumatahak ka sa landas ng iba? Bakit hindi ka
nang dahil lamang sa adhikaing sila’t paraparang
lumingon sa iyong pinaggalingan? Ayaw mong magsuri.
matangkilik, at alang-alang sa kanilang ikalalaya
Ayaw mong magnilay. Ayaw mong mag-isip. Bakit
at ikaliligaya.
dinadaya mo ang iyong sarili? Bakit ka nagtatago sa
lambong ng pagkukunwari?
Maging ang Kagawaran ng Katarungan at maging
ang Kawanihan ng Paggawa ay kapwa nalalaang
May liwanag ka namang gagamiting pananglaw sa hindi ka Pilipino sa tatak. Ang ngayon mo’y
kadiliman ngunit ayaw mo. Ibig mo ng hiram na maputlang anino ng iyong kahapon. Ang bagong
liwanag. Bakit? Dahil ba sa pamayanihan ka ng Pilipino ay ang lumang Pilipino. Ang kalumaan ay
bagong kapangyarihan? Ng bagong lakas? Ngunit, di kabaguhang angkop sa iyo. Kaya ma-ingat ka sa iyong
ba’t ang kapangyarihang iyan, ang lakas na iyan ay paghakbang. Huwag kang magpakabulag sa pagtahak sa
binakat, pinawi ng kahapon mong ikaw? Nasaan ang landas ng kabaguhang walang kawawaan. Tumahak ka sa
iyong pagmuni-muni? May isip ka ba? Oo, mayroon ka landas na dapat tahakin. Sa landas na lumang bago,
nga. Ngunit isip na pinamamayanihan nng bagong huwag sa bagong luma.
kapangyarihan, ng bagong lakas. Isip na di malaman
ang susulingan. Isip na linggal. Isip na sungyaw Pilipino, ikaw ay dakila. Dumakila ka muli
sa iyong sarili. Sa iyong sariling kadakilaan. Sa Iwaksi mo ang ngayong kahangalan. Ang kahibangan mo
iynog sariling tatak. Tumitibok ba ang iyong puso? ngayon. Tumingin ka sa dako pa roon. Doon sa
Anong dugo ang dumadaloy sa iyong puso? Dugo ng pinanggalingan mo kahapon. Doon sa kahapong batbat ng
iba. Nasaan ang dugo ng iyong kahapon? Dugo ng kulay. Ng kabayanihan. Ng kadakilaan. Ng katapangan.
kadakilaa? Ang dugong tumigas sa pagtatanggol sa Ng pagmamahal sa sarili. Sa sariling dangal. Sa
iyong kaikalawang kahapon? Wala na ang dugong iyon. sariling kapurihan. Kaya mag-isip-isip ka. Isipin
Bakit itinatakwil mo ang iyong sariling tatak? mong ikaw ay Pilipino. Kahapon, ngayon, at bukas.
Bakit hindi mo lingunin ang iyong kahapon? Bakit mo
ilalayo ang iyong kahapon sa iyong ngayon? Pilipino, saan ka patungo?
Nahahabag ako sa iyo. Kaawa-awa ka. Ikaw na
nagtataksil sa iyong pinanggalingan. Sa iyong Doon? Diyan? Dito?
kadakilaan. Ng iyong kahapon.
Saan?
Bago ang paligid, bago ang lahat….. Ngunit
dapat mo bang baguhin ang iyong pagiging ikaw? Ano Pilipino, Pilipino. Ikaw ay Pilipino sa kulay,
man ang magyari, ikaw ay ikaw na may tatak sa iyong sa anyo, sa dugo. Pilipino kahapon, ngayon at bukas.
sarili. Bakit ka manghihiram ng ibang tatak? Ng Pilipino sa habang panahon.
ibang pangalan? Ang pangalan mo’y di na mababago.
Kaya bakit ka manghihiram ng ibang kakayahan?
Sa Edukasyon Ang Lahat Ay May Sagutin
Pilipino. Ikaw ay Pilipino – kahapon, ngayon Paz M. Belvez
at bukas. Subalit bakit walang katiyakan ang iyong
mga hakbang? Kung dakila ang iyong kahapon, bakit
ayaw mong dumakila rin ngayon? At bukas? Bakit ang Noon…. Tulad ng maraming pilosopo at edukador,
ngayong kaikawan mo’y nakalilitong isipin kung ano? naghanap si Rizal ng tunay na edukasyon. Sa bibig ni
Ang ngayon mo’y malabong larawan ng iyong tatak. Isagani ay malinaw niyang isinatinig ang mga layunin
Ng iyong pangalan Pilipino ka sa turing ngunit ng edukasyong iyon:
kamatayan. Pagkat anf edukasyon ay buhay. At nag
“Pag nagkaroon na ako ng ganyang uban, Ginoo. buhay ay edukasyon.
At pag nilingon ko ang aking paninigin sa nakaraan
at nakita kong wala akong nagawa kundi ang para sa Karaniwang sinasabi ang kasabihang “madaling
sarili lamang, na hindi nagawa ang mangyayaring maging tao, nguti mahirap magpakatao.’ Ang taong
gawain at dapat gawin ukol sa mamamayang tumulong walang edukasyon ay hindi ganap sa pagkatao. Ang
sa aking kabuhayan ay hindi ko sila kararangal lipunang binubuo ng mga taong hindi ganap sa pagkatao
bagkus ay ikahihiya.” ay hindi rin ganap sa pagigiing lipunan nito –
masalimuot, walang kaayusan, walang kaunlaran, walang
Ngayon…. Patuloy tayong naghahanap ng kapayapaan, walang kasiyahan…. walang lahat!
edukasyong huhubog sa katauhan ng isang tao. Sa
ilalim ng bagong panahon ni Pangulong Ramos, Ang bawat tao ay nilikha ng Diyos …..
malinaw niyang isinatinig ang layunin ng isinisilang, lumalaki, umuunlad at namamatay ring may
Rebolusyong Internal: dahilan at tunguhin. Ang bawat yugto ng proseso ng
kanyang buhay ay yugto rin ng edukasyon. Lahat ay
Ang repormang pang-edukasyon ay hindi gawain nagdaraan sa bawat yugtong ito ng buhay na
ng isang henerasyon lamang kundi ng iba’t-ibang magkakatulad sa kalahatan. Nagkakaiba-iba lamang sa
henerasyong sama-sama sa pagsisikap na ito. Sa uri, diin, antas kapaligiran at panahon.
bagay na ito ay hindi pa tayo nakapagbibigay ng
ganap na kaganapan at mapanghamong palatuntunan Noon …. Silang mga nauna sa atin ay unang
ukol sa kabataan ng ating bansa. namulat sa tahanan. Nakisalamuha sa sariling
kapaligiran. Kumilala at sumamba sa kanilang Diyos
Sa darating na mga panahon, ang paghahanap na sa pamamagitan ng niyakap na pananampalataya.
ito ng mga Rizal at Marcos ay patuloy sa Tumanggap ng turo at aral sa pinasukang paaralan at
paniniwalang ang edukasyon ay susi at daan tungo sa pamantasan. Yumakap at sumunod sa mga patakaran at
kaunlaran ng sangkatauhan. batas ng sariling pamahalaan. Naghasik ng kaisipan
at paniniwala sa panahon ng kanilang kasiglahan at
Sa pana-panahon bago’t bagong tinig ng mga lakas. At nang pagod ma’y nagbalik sa katawang-lupa
repormistang pang-edukasyon ang maririnig, ayon sa at humimlay sa pagkakandiling dibdib ng sariling
mga kahingian ng isang partikular na panahon at bayan sa ilalim ng kanyang maayang langit. Marami sa
ayon sa mga layuning dapat na matupad. Kung kailan kanila ang nakapag-iwan ng mga bakas na patunay na
maglalaho ang tinig na iyan ay walang nakaaalam. sila’y tunay na nabuhay sa daigdig at hindi lamang
Isang bagay lamang ang tiyak – ang katotohanang ang basta nakiraan sa ibabaw ng lupa. Pagkat nakatanggap
edukasyong binabanggit ay penomenang patuluyan; sila ng angkop na liwanag na kaloob ng tanglaw ng
walang hinto. Ang edukasyon ay nagsisimula sa edukasyon sa baway yugto ng kanilang buhay.
duyan at nagwawakas sa hukay. Kung ano ang tao
mula sa kanyang pagsilang hanggang sa kanyang
Kayo man ….tulad nilang mga nauna sa atin ay Sa mga sermon at pagunita ng mga alagad ng
nagdaan, nagdaraan, at magdaraan sa gayong bai- simbahan, tumibay ang aking pananalig at pagmamahal
baitang na proseso ng buhay. Na sa bawat baitang sa Dakilang Lumikha.
ay may kaukulang antas at uri ng edukasyong
naangkin, naaangkin, at maaangkin ninyo. Ang bawat Sa mga aralin at turo ng paaralan ay natuklasan
institusyon ay may makabuluhang idinudulot sa ko ang papaunlad na karunungan ng tao – mula sa
pagbabago, pagsulong, tagumpay at maging kabiguan pakikinig, pagsasalita, pagbabasa, pagsusulat at
sa buhay ng bawat isa sa atin. Ang bawat pagbibilang hanggang sa pinakaliblib na himaymay ng
karanasan, maganda’t mapait, ay bunga ng edukasyong kaalaman sa matematika, sikolohiya, pilosopiya, agham
impormal at pormal. At ang mga ito, sa positibong at literatura.
pagtuturing ay pinto lamang sa mas mataas pang uri
ng maunlad na edukasyon. Sa tuntunin, tadhana, patakaran, at mga batas
ay natutuhan kong maging tapat sa pamahalaan at
Ako…. Na isa sa inyo, halimbawa: Ang Republika ng Pilipinas.
dalawampung taong pangkabuhay ay dalawampung taong
pagdaraan sa iba’t-ibang karanasan. Dalawampung Mga magulang…. Mga kapatid…… mga kaibigan …..
taong paghubog sa aking katauhang pisikal at Heto ako! May dalawampung taong gulang. Batambata.
ispiritwal ng mga iba’t-ibang lakas ng mga Produkto ng tinatawag na edukasyon. Kabuuan ng mga
institusyong sosyal, edukasyonal, pulitikal at kalakasan ng iba’t-ibang impluwensiya ng mga
pangkabuhayan. Dalawampung taon ng iba’t-ibang institusyon.
baitang ng edukasyon. At ito ay patuloy hanggang
sa marating ko na ang hantungan ng aking sariling Kayo… na kumakatawan sa iba’t-ibang institusyon
buhay. ay may malaking nagawa at magagawa sa aking
edukasyon. Kayo…. na mga istudyante, guro, propesor,
Sa mga halik ni Ina’t Ama ay una kong nadama edukador at administrador.
ang kahulugan ng pag-ibig at pagmamahal. Sa
kanilang pagtugon sa aking mga katanungan, namulat Sila man …. Na kumakatawan sa iba pang mga
ako sa aking kapaligiran. Sa kanilang mga pangaral institusyon, ay may katumbas na impluwensiya sa
at paalaala ay nalimi ko ang kagandahan at kariktan kabuuan ng aking edukasyon. Sila na …. Mga ina at
ng buhay. ama ng tahanan, mga kalaro at kaibigan, mga pari at
madre, tindera’t serbidor, mga tsuper at kundoktor,
Ang mga alaala ng aking pakikipaglaro sa aking mga basurero’t kaminero, mga doctor at narses, mga
mga kalaro at mga kamag-aral ay nanatiling mga abogado’t hukom, mga negosyante’s ekonomista, at mga
alaalang batayan ng aking pakikipagkapwa at pinuno’t kawani ng pamahalaan.
pakikisama sa lahat.
Pagkat ang edukasyon ay lahukang pagsisikap.
Ang lahat ay may tungkulin at pananagutan sa mga
pangyayari. Ang bawat isa sa inyo, ang bawat isa Masisipag tayong mga Pilipino. Ang katawan
sa kanila, ang bawat isa sa atin, ay kasangkot at nati’t isip na kaloob ng Diyos ay ginagamit natin sa
kalahok sa edukasyon ng sinuman. paghanap ng ating ikabubuhay, para sa kaunlaran at
kaligayahan ng ating pamilya. Naniniwala tayo na ang
Lahat tayo – kayo, sila at ako ay kasipagan ay kapatid ng kaunlaran.
magkakabalikat sa dakilang pagsisikap na ito tungo
sa maganda at mapayapang kinabukasan…. Ang mag-anak na Pilipino ay binibigkis ng
pagmamahalan. Iyon ang ugaling hindi nalilimutang
itanim ng ama’t inang Pilipino sa puso’t isipan ng
kanilang mga anak. Sa pamilyang Pilipino, ang
magulang ay mahal ng anak. Ang kapatid ay mahal ng
Ipagmalaki: Mga Ugaling Dangal ng Pilipino kapatid. Ang pagmamahalang iyon ay gintong ugaling
bumibigkis sa mag-anak na Pilipino, gintong ugaling
Ang Pilipinas ay isang Republikang kumikilala nag-ambag ng pwersa sa ikapagtatagumpay ng mithiing
at dumadakila sa Panginoong Diyos. Maniniwala tayo ang bansang Pilipinas ay gawing lalong dakila sa
sa katotohanang ang Maykapal ang pumapatnubay sa kalipunan ng mga bansa sa daigdig.
kapalaran ng tao at ng bansa.
Tayong mga Pilipino ay kinikilala sa ating
Ang mga Pilipino ay maraming magagandang kahusayan sa pagtanggap ng panauhin. Magiliw na tao
kaugaliang minana sa ating mga ninuno- magagandang at laging may masiglang ngiti ng pagsalubong sa mga
ambag sa lalong ikadarakila ng ating mga mithiin. bagong kakilala. Ang mga panauhin o mga turista ay
hindi halos nakadarama ng pagiging banyaga nila kung
Nasa puso ng mga Pilipino ang pagmamahal sa sila’y dumarating sa ating bayan. Mahusay kasi tayong
kapwa. Naniniwala tayo sa katotohanang ang makipagkaibigan.
pagmamahal sa kapwa ay pagmamahal sa Diyos. Sa
pamamagitan ng pagmamahalang iyon ay sumusupling Tayo ay marunong magpahalaga sa matandang
ang ating pag-uunawaan. At sapagkat tayo’y kaugaliang pamana sa atin ng ating mga ninuno. Sa
nagkakaunawaan, kaya naman tayo ay nagkakaisa at bahaging ito ay naihahalimbawa natin ang isang
nagdadamayan. Hindi ba iyon ay isang gintong bahagi matandang kaugalian ng mga kababayan nating
ng ating pagkalahi? magsasaka. Ang mga magsasaka ay nagpapasalamat sa
Diyos tuwing matatapos ang anihan. Ang pasasalamat na
Ang magagandang ugaling ito ay sama-samang iyon ay ginagawa sa pamamagitan ng pagpapakain sa mga
ipinakita ng mga Pilipino sa pagtulong sa mga kabaranggay. Pagkatapos magdasal ng pasasalamat sa
biktima ng bagyong Unding, Violeta, Winnie at tsapel ng baranggay, ang mga inihandang pagkain ay
Yoyong na sumalanta sa mga lalawigan ng Quezon, ihahandog sa mga kabaranggay. Sa harap ng tsapel
Bulacan, Aurora at iba pang lalawigan. ginagawa ang kainan. Masayang-masaya ang buong nayon.
Ang magagandang kaugaliang ito ay ilan lamang
gintong ugaling nagtatak ng dangal sa bandila ng
Naging tagapagwasak tayo ng kalikasan sa halip
ating lahi. Ito ay mga gintong kaugaliang patuloy
na tagapag-alaga. Ngayon ay nararanasan na natin ang
na mamanahin ng mga darating pang salinlahi ng
ganti ng kalikasan. Umiinit na ang panahon dahil sa
ating pagka-Pilipino, para sa patuloy na pag-unlad
kawalan ng lilim ng mga puno. Natutuyo na ang mga
at pagdakila sa ating Bagong Republika.
sapa at ilog. Malimit ang pagbaha. Kulang na tayo sa
mga pagkain tulad ng mga prutas at gulay. Mahina na
rin ang aning nakukuha sa ating palayan dahil sa
matagal na tag-init at kasalatan sa patubig. Dahil
Tao, Tagapag-alaga Ka Ba ng Kalikasan?
dito, umangkat na tayo ng bigas.
Ang kalikasan ay sadyang ipinagkaloob sa atin Nararapat na tayong kumilos ngayon habang may
ng Panginoon upang makatulong sa ating pamumuhay sa
natitira pang yaman sa ating kalikasan. Isipin natin
mundo. Nariyan ang mga puno at halaman na ang darating pang henerasyon na wala nang makikitang
nagbibigay ng mga pagkain, ang mga ilog at dagat na
ang mga puno at ibon sa paligid.
bukal din ng mga isda at lamang-tubig na
pinakikinabangan natin, ang mga kaparangan at Harapin natin ang ating tungkulin bilang
kabundukan na may mga mina at troso, bukod pa sa tagapag-alaga ng kalikasan.
mga ibon at hayop na nagbibigay din ng pagkain sa
atin.
Ngunit sa biyayang tinamasa natin mula sa

kalikasan, unti-unti nating nalilimutan na may
tungkulin din tayo sa kalikasan. Winalang- bahala
natin ang pinagkukunang ito ng ating ikinabubuhay.
Pangulong-Tudling
Nalimutan nating magtanim ng mga bagong puno at Sinasabing ang pangulong-tudling ay nakagagawa
halaman na kapalit ng kinuha natin. Gumamit tayo ng
ng apat na mahahalagang bagay: magturo, pumuri,
mga paraang nakapipinsala, tulad ng dinamita at tumuligsa o magtanggol.
pinong lambat, sa panghuhuli ng mga isda. Naging
Ang patnugot o ang sumusulat nito ay may
dahilan ito ng pagkamatay ng maliliit na isda. layuning mamatnubay sa mfa kuru-kuro ng tao.
Hinuli natin ang mga ibon at hayop sa kagubatan na
Karaniwang ang paksa’y sa balita kinukuha.
dapat sana ay tinutulungan nating dumami ang lahi. Ang pangulong-tudling ay maaring maging
Sinunog din natin ang mga kabundukan para taniman
lunsaran ng araling pagmamatuwid at pakikipagtalo. Sa
ng palay na ang nagging kapalit ay baha at pagguho gawaing ito, nasasanay ang mga mag-aaral na magbigay
ng lupa.
ng kanilang kuru-kuro, nalilinang ang kanilang
kakayahang mangatwiran, nahahasa sila sa
pakikipagtalastasan at higit sa lahat ay Talambuhay
magkakaroon sila ng tiwala sa sarili.
Ang talambuhay ay tala ng mahahalagang
Anunsyo impormasyon sa buhy ng tao. May tatlong paraan ang
Mabisang gawing lunsaran ng aralin ang mga paglalahad nito:
anunsyong naririnig sa radyo, nakikita sa bilbord 1. Paglalahad ng mga makukulay na pangyayari sa
at bapapanood sa telebisyon. Halos naisasaulo na ng buhay na dinadakila ng nakapagtipon.
mga bata ang mga salita at awiting kasama ng Ang pagtitipon ng mga tala ay naisasagawa
anunsyo. Wiling-wili ang mga bata sa pag-aaral ng ng may-akda sa pamamagitan ng pakikipanayam
mga araling ginagamitan ng anunsyo sa pagtuturo, sa mga taong nakakikilala sa taong ginagawan ng
nagiging malikhain, nahahasang umarte, nagkakaroon talambuhay, pagbabasa sa talaarawan ng
ng tiwala sa sarili at nalilinang ang talasalitaan nasabing tao at pagtitipon ng mga isinulat ng
ng mga mag-aaral. ibang tao tungkol sa taong ginagawan ng
Narito ang isang halimbawang paraan kung paano
talambuhay.
gagamitin ang anunsyo bilang lunsaran ng aralin.
2. Pagsasalaysay ng mahalagang pangyayari
1. Pangkatin ang klase sa apat. Pumili ng lider
tungkol sa buhay ng taong pinapaksa.
sa bawat pangkat.
3. Paglalahad ng sariling talambuhay.
2. Ibigay ang anunsyong pamilyar sa mga bata at
ang paksang iaangkop sa anunsyo.
3. Palitan ng mga salitang ginagamit sa anunsyo Sa paggawa ng talambuhay, maari nating isama
ng mga salitang bagay sa paksang-aralin. ang pananaw sa buhay ng taong pinapaksa, ang
4. Subaybayan at tulungan ang mga bata kung kanyang paniniwala at prinsipyo.
kinakailangan.
Talambuhay ni Bonifacio Isidro
May kasabihan tayong “Walang bagay na Wheller Passenger Vehicle. Napatunayan ni G.
imposible sa taong masipag at matiyaga.” Ito ay Isidro na wala sa taas ng pinag-aralan kundi nasa
napatunayang totoo ni G. Bonifacio Isidro. Ang uri at bias ng mga likha ang tagumpay ng isang
mga katangiang sipag at tiyaga na nadagdagan ng tao.
talino, sikap at pagkamalikhain ang naghatid
kay G. Isidro sa matagumpay na pamumuhay na
kinaroroonan niya ngayon.
Talambuhay ni Andres Bonifacio
Si G. Isidro na taga-San Rafael, Bulacan
ay kinikilalang isang natatanging imbentor na Si Andrés Bonifacio ay isáng tunay na Pilipino
Pilipino, di lamang sa Pilipinas, kundi na ipinanganak noong ika-30 ng Noviembre 1863 sa
gayundin sa ibang bansa. isang bahay na pawid sa puok sa harap ng himpilan
ngayón ng tren (ferrocarril, railroad) sa daang
Tumanggap si G. Isidro ng marami nang Azcárraga (Claro M. Recto avenue ngayon), sa Tondó,
gawad at parangal sa marami nyang imbensyon: Manila. Ang kanyang amá ay si Santiago Bonifacio, na
makinaryang pantalop at panggiik ng bigas, ang hanap-buhay ay mananahi (sastré, tailor). Ang
mais, munggo, at sorgrum. Gayundin ang bomba ng kanyang ina naman ay si Catalina de Castro. Mga taal
tubig na yari sa kahoy at kawayan. na taga-Maynilà. Ang kanyang mga magulang ay mga
taong dukha kaya siya naman ay isang taong mahirap.
Narito ang ilang gawad na nakamit niya:
Nagkaroon siya ng 4 kapatid, sina Ciriaco,
1975 – Tanglaw Award mula sa pamahalaang Procopio, Petrona at Troadio. Ang 2 una at ang huli
panlalawigan ng Bulacan bilang ay patay na. Ang babae ay buhay pa (nuong 1922),
pagkilala sa pagmomodipika ng mga asawa ng nasirang bayani, si Teodoro Plata, na isá sa
kagamitang pansakahan. mga masikhay (matalik, malapit) na kasama ni Andrés
Bonifacio.
1985 – Presedential Merit Award mula sa
World Intellectual Property Siya ay nag-aral sa paaralan ng isang guro, si
Organization para sa imbensyon niyang Guillermo Osmeña, sa pook ng Meisik, Binundok
multi-crop sheller. (Binondo ngayon), Manila. Datapwa nang siya ay
tumutuntong na sa ika-14 taon, namatay ang kanyang
Marami pang likhang makinarya sa pagsasaka mga magulang at dahil dito, naputol ang kanyang pag-
ni G. Isidro. Kabilang dito ang E*B Pump, aaral. Siya nuon ay maalam nang bumasa at sumulat ng
Animal Drawn Cultivator, Low Cost Windmill, wikang sarili (Tagalog) at Castila.
Improved Reaper, High Efficiency Rice Thresher,
Utility Coil, Multi-Crop Sheller, at ang Three-
Upang siya ay mabuhay, sampu ng kanyang mga pagbasa. May mga gabing halos hindi nakakatulog sa
kapatid, binatak ang sariling buto at siya ay pagbabasá.
naglako ng mga tungkod (bastones, walking sticks)
at mga pamaypay na papel na ginagawa niya sa luob Siya ay nagka-asawa. Ang naging kabiyak ng
ng kanilang bahay. Gayon din ang ginawang hanap- kanyang pusó ay pinalayawan ng Oriang (Gregoria de
buhay ng kanyang mga kapatid. Jesus), tagá-Caloocan na ang sagisag ay “Lakambini.”
Sila ay nagkaroon ng isáng anák na namatay (sa
Nang si Bonifacio’y nakapagsanay na sa bulutong).
pagsulat, siya ay pumasok na utusan sa bahay-
kalakal ni Fleming, at pagkaraan ng ilang panahon May mga sulat na naiwan si Bonifacio. Mga
ay ginawa siyang kinatawan (agente) ng nabanggit na pahayag ukol sa paghihimagsik, “Ang dapat mabatid ng
bahay-kalakal sa pag-bibili ng sahing (puno ng mga Tagalog,” “Ang Pag-ibig sa Tinubuang Bayan,”
pili), yantok, at iba pa. (tula) at iba pa. Nguni’t ang lalong pinaka-mahalaga,
bukod sa tuntunin at mga aral ng Katipunan at ang
Nang lumipas ang ilang panahon, naging kawani “Katungkulan ng mga Anák ng Bayan” ay ang “Huling
(personero, employee) siya sa bahay-kalakal nina Paalam” ni Rizal, na kanyang isina-Tagalog sa gitna
Fressell & Co., sa bilang 450, daang Nueva, ng pagdagundong ng paghimagsik, na siyang inawit ng
Maynilà. Ang sahod niya ay mga 12 piso lamang sa ating mga kawal nang sila ay nakipaglaban sa Castilà.
isang buwan. Patuloy pa rin siya sa paggawa ng mga
tungkod at pamaypay, na inilako ng kanyang mga Dinadakila ng Bayang Pilipino si Andrés
kapatid. Bonifacio at siya ay ipinalalagay na dakilang bayani,
kapiling ni Rizal, sapagka’t siya ang nagtayo at
Bukod sa kanyang hanap-buhay, si Bonifacio ay nahalal na pangulo ng “Kataastaasan, Kagalanggalang
mahilig magsulat sa sariling wika at may magandang Katipunan ng mga Anak ng Bayan,” na pinagka-utangan
ayos ang kanyang sulat. Dahil dito, nakatulong sa ng Bayang Pilipino ng kabayanihan sa pag-usig ng
kabuhayan nilang magkakapatid ang paggawa ng mga kanilang ikalalaya. Ang sagisag niyá ay “May-pagasa”
tatak at paunawa sa mga kayo (tela, cloth) na na “nangyari” bago siyá mamatay.
ipinagbibili rito sa atin.
Siya ay mahilig sa pagbasa ng mga aklat at ang

kanyang kina-himalingang basahin ay ang mga aklat Talambuhay ni Cayetano Arellano
na nakapagturo ng kabayanihan, tulad ng kasaysayan
ng himagsikan sa Pransiya (French revolution), “Las Isinilang si Cayetano Arelano sa bayan ny
Ruinas de Palmira,” “Los Miserables” ni Victor Udyong, Bataan, noong Marso 2, 1847. Marangal
Hugo, “El Judio Errante,” ang Biblia, ang mga aklat ngunit maralita ang kanyang mga magulang na sina
ni Jose Rizal at ibá pa. Siya ay tutuong mahilig sa Servano Arellano at Gng. Crisofa Lonzon.
Isang batang tahimik, hindi palasalita
at hindi palalaro si Cayetano.
Talambuhay ni Lorenzo Ruiz
Bukod sa pagiging palaisip, masuri at
mapagmasid si Cayetano.
Si Lorenzo Ruiz ay isinilang sa Binondo,
“Tano, ano na naman ba ang ginagawa mo Maynila noong unang dekada ng ika-17 dantaon.
riyan?” ang tanong ni Aling Orang. Isang banyagang Intsik ang kanyang ama. Ang
kanyang ina naman ay isang Tagala na tubong
“Nakikita ko po iyong ibon, Inang,” Maynila.
tugon ni Cayetano. “Iniisip kop o kung paano iyon
nakagagagawa ng pugad para sa kanyang mga anak. Sa simbahan ng Binondo naglingkod si
Maganda rin po ang tinig ng ibong iyon, Inang,” Lorenzo bilang sacristan at iskribano.
ang tugon ni Cayetano sa tanong ng ina. Napagbintangan siya sa kasong criminal. Palihim
na tumakas si Lorenzo at ang mga paring
Munti pang bata si cayetano ay Dominikano patungong Hapon. Naglingkod sila sa
kapapansinan na ng anking talino. Nang pumasok mga Kristiyano ngunit ibinilanggo rin sila.
siya sa paaralan, humanga sa kanya ang mga kamag-
aral at guro niya. May kakayahan din siya sa Halos ikamatay ng mga bilanggong pari at ni
pakikipagtalo. Lorenzo ang iba-ibang mabibigat na parusa.
Upang makapag-aral sa Maynila, ipinasok Tinanggap ni Lrenzo nang buong tatag at

siya ng kanyang ama na agraciado o ampon sa tapang ang lahat ng parusa at nanatili siyang
paaralang San Juan de Letran. Kailangan niyang Kristiyano hanggang sa kanyang pagkamatay.
gumawa roon. Nagpatuloy siya sa pag-aaral sa
pamantasan hanggang sa makatapos siya ng Kinilala ang kadakilaan ni San Lorenzo Ruiz
pagkamanananggol. sa pamumuno ni Papa John Paul II noong 1987.
isang marangal na beatipikasyon ang iginawad
Noong mga panahong iyon sinakop ng mga sakanya.
Amerikano ang ating bansa. Sinimulan nilang
itatag ang pamahalaang sibil noong 1901. dahil sa
ipinakitang katangi-tanging sipag, karunungan at
magandang pakikisama, si Cayetano Arellano ay
hinirang ng mga namumunong Amerikano na kauna-
unahang hukom ng Kataas-taasang Hukuman ng
Pilipinas.
e. Gumagamit ng mga salitang angkop sa
katalinuhan ng babasa.
f. Malinis, malinaw at kaakit-akit ang laman
at hitsura ng liham.
Liham
Sa paraang ito ng paglalahad ng aralin, ang
mga mag-aaral ay hindi lamang natututo ng bagong
talasalitaan kundi mga bahagi pa ng liham. Kasama Talaarawan
ring matutuhan ang wastong pananalita, pagbati at Ang talaarawan at tala ng mga mahahalagang
mga katagang angkop gamitin sa pagliham. pangyayari sa buhay ng tao. Itinatala ng isang tao
Ipinakikilala ng liham ang katauhan ng sumusulat ang anumang inaakala niyang mahalaga at makabuluhang
kaya’t hindi dapat gamitin ang karaniwan at karanasan sa isang tiyak na araw. Ito ay pansarili
palasak na paraan ng pakikikumusta sa liham o iyong lamang at hindi isinusulat para sa iba. Kaya ang tala
tinatawag na “stereotyped expressions” gaya rito ay matapat at makatotohanan. Kadalasan ang
halimbawa ng “nawa’y datnan ka ng liham kong ito isinusulat sa talaarawan ay mga pansariling sekreto
nang malusog at walang karamdaman,” “Bago ang at di dapat malaman ng ibang tao.
lahat, tanggapin ninyo ang aking masaganang Bilang lunsaran sa paglalahad ng aralin,
pakikikumusta,” at iba pang palasak na pambungad. kawili-wili ito sa mga bata dahil nararamdaman nila
Sa mga di-pormal na liham maaaring matanggap at nararanasan din ang nasasaad sa talaarawan lalo
ang maligoy at mabulaklak na pananalita. Maaari na’t kasinggulang nila ang may talaarawan. Mabisa
ring magkuwento ditto at maparating ng mga bagay na itong gamitin sa asignaturang Pagbasa, Balarila at
gustong iparating sa sinusulatan. Subalit sa mga Wastong Pag-uugali. Sa pagsulat ng talaarawan,
pormal na liham hinihingi nito na maging pormal ang nalilinang ang kakayahan ng mga mag-aaral sa pasulat
lenggwahe at maging tiyak, tuwiran, maikli at na pakikipagtalastasan. Bukod pa rito, nawiwili ang
malinaw ang paglalahad. mga bata dajil naitatala nila ang di-malilimutang
Sa paggawa ng liham, dapat isaalang-alang ang pangyayari sa buhay nila.
mga sumusunod: Bilang lunsaran naririto ang mga dapat tandaan
a. Ang paksa ay tiyak at nakaaaliw sa ng guro sa paggawa ng talaarawang gagamitin sa
babasa. paglalahad ng aralin.
b. Ang paraan ng paglalahad ay magaan, a. Iugnay ang diwang ipinababatid ng
likas at parang nakikipag-usap lamang sa talaarawan sa paksang-aralin.
bumabasa. b. Itala lamang ang mga mahahalagang
c. Wasto ang balarila at ang gamit ng mga pangyayari.
pananalita. c. Laging nasa aspektong perpertibo ang
d. Iniiwasan ang paggamit ng mga salitang pandiwang gagamitin sa pagtatala ng talaarawan.
matatalinghaga.
d. Gawing maikli ang pagkakatala ng mga
pangyayari.
e. Lagyan ng petsa ang bawat tala.

Mga Lunsaran Sa Pagtuturo Sa Filipino

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mga Lunsaran Sa Pagtuturo Sa Filipino

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Tula

Paglikha ng mga Lunsaran sa Paglalahad

Sa paglikha ng tula, kailangang isaalang-alang

1|April M. Bagon-Faeldan 2009

Tayo’y Pilipino’y sadyang matulungin

2|April M. Bagon-Faeldan 2009

3|April M. Bagon-Faeldan 2009

Kabataan, Kalikasan, Kaunlaran Wala na Akong Naririnig na Pag-ibig

4|April M. Bagon-Faeldan 2009

Awit sa Isang Bangkay Di para sa iyo ang awit kong ito

Anila, ang awit ay ang kagandahan

Ang awit kong ito’y pipit walong nota

Notang sa silabato’y nagbinhi ng takot

5|April M. Bagon-Faeldan 2009

6|April M. Bagon-Faeldan 2009

7|April M. Bagon-Faeldan 2009

8|April M. Bagon-Faeldan 2009

9|April M. Bagon-Faeldan 2009

Naupo siya sa gilid ng higaan ni Ama at ang

Ang mga hakbang sa paggawa ng alamat ay ang

Ang istilo ng pagsulat ay depende sa

Ngunit sa biyayang tinamasa natin mula sa

Talambuhay ni Bonifacio Isidro

Siya ay mahilig sa pagbasa ng mga aklat at ang

Upang makapag-aral sa Maynila, ipinasok Tinanggap ni Lrenzo nang buong tatag at

You might also like