Professional Documents
Culture Documents
pihlI AvsQw
dws dy ihrdy ivc kudrqI pyRm dw mwdw pihly idnoN Coty huMdy qoN sI, pRMqU Koj Koj qy
hMF hMF ky vyK cu`kw sW ik s`cw pRIqm ijs nwl pRym kIqw jwvy qy qoV inB jwvy; imly[
pr koeI BI nhIN sI l`Bw, eyqnI inrwsqw dy huMdIAW BI pyRm dI kxI mOjUd sI qy dsdI sI
ik ieh pRym jIvn bUtI hY Aqy AgMmI pRym cSmy ivcoN inkl ky kyvl kxI mwqR hI hsqI
ivc itmw itmw rhI hY[ myry pr kudrqI nzwirAW dI suMdrqw qy srlqw su`qy hI iek
iK`cvW Asr pw jWdI sI qy mYN krqwr dI ibsmwdI rcnw ƒ Boly Bwie iek cmqkwrk
ikRSmw smJdw huMdw sI[ prMqU ieh au~kw hI swn gumwn nhIN sI ik ies dy ip`Cy ies
rcnw dw rcnhwr BI koeI hY[ ic`qR bic`qR rcnw dI nwnHw rMgI suMdrqw pyK pyK AMqrgqI
Aw muhwrIAW pyRm lihrW auTxIAW Aqy idRStmwn suMdrqw v`l iK`cy jwxw, rMg brMgI
suMdrqw ny rMg btw jwxw qy inrwsqw aupjxI, pr iK`c dI kxI swvIN dI swvIN[ ijs dy
AMdr hox mwqr ny ieh dsxw ik ijs qrHW ieh pRym kxI AibnwSI hY iqvyN auh
AibnwsI cIz BI Av`S hoxI loVINdI hY, ijs nwl pyRm lw ky iPr inrwsqw nw hovy[ ies
prkwr dI Gtnw Aiq CotI aumr qoN hI GtdI rhI, pr ies qoN vD ky prmwrQ sMdI
kuJ sUJ bUJ nhIN sI[
*
ic`TI nM: 5; 4 meI 1922 eI:
jylH ic`TIAW 2
suqy hI bcwau irhw[ ijs ƒ mYN hux ieauN hI khWgw, ik r`Kxhwr ny Awp h`Q dy r`Kxw
cwihAw hoieAw sI, nhIN qW Awp Awpxy bl prqwp nwl kdy bcwau nhIN sI ho skdw[
lwhOr jw ky iek pwsy qW pVHweI dI KVK`s, dUjy pwsy kusMg dw bwzwr grm; qIjy Er
AnykW mqW mqWqRW dw gwVH micAw hoieAw sI[ hr iek mzhbI mjils ivc jwx dw Bus
pY igAw pr cuPyry KuskI vrqI hoeI qy bihs mubwhsy dw bwzwr grm dyK ky ic`q ƒ
iK`c iksy vl nw hoeI[ swry mqW mqWqRW ivc “sc iknwry rih igAw” prgt phwry
jwpdw sI qy pRm AMs ƒ pyRm dw inSwnw ikqy nhIN suJdw[
ipqw jI dI ic`TI
ieqny ƒ bI.ey. dw iemiqhwn isr ’qy Aw igAw Aqy auDr vkwlq dI pihlI SryxI
dy iemiqhwn dIAW iqAwrIAW BI krnIAW sn ik GroN ipqw jI dI qkIdI ic`TI AweI,
ijs ivc aunHW iliKAw sI ‘qYN do iemiqhwn dyxy hn, jy pws hoxw hY qW svyry “jpujI
swihb” dw qy AwQxy ‘rihrws’ dw pwT kirAw kr,’ qy nwl hI gutkw BI Byj id`qw[
gurmuKI qW mYN Agy hI KwsI jwxdw sI pr gurbwxI AQvw gurmiq dI poQI EdoN qIk koeI
nhIN sI pVHI, pr vwh krqwr dy rMg “Apny loB kau kIno mIqu ] sgl mnorQ mukiq
pdu dIqu”* gurvwk dy Bwv vwlI g`l hoeI[ pRym AMSI hMsly ƒ pRym moqIAW dI pRym cog
iml geI qy AijhI imlI ik sB g`lW ivsr geIAW[ bwxI dw rh`s idnW ivc hI
Aijhw prbl ho igAw ik vYrwg ny AxifTy pRIqm dI Koj dw bwvrw bxw id`qw[ pRmwrQ
qy pRIqm pRym ivc bs dyhI suMn smw geI[ rihrws swihb dw pwT Aijhy vYrwg sur nwl
krnw ik suxn vwilAW ny BI mom ho jwxw qy Awp Fl jwxw[ EVk iek idn “BeI
prwpiq mwnuK dyhurIAw]”** vwlI pauVI dw Gwau nIswny Aijhw pirAw Aqy AijhI cot
l`gI ik idn rYx goibMd imln dIAW qWGW lgIAW rihx, pVHIAW pVHweIAW ikDry Bul
geIAW!
vYrwg
kwlj ivKy jwxw, fYsk aupr pVHweI dI ikqwb brwey nwm idKwvy mwqR rK CfxI[
nIcy gupq Kwny ivc ‘bweI vwrW’ jW ‘Bgq bwxI’ dohW ivcoN iek dw hr dm pwT krdy
rihxw Aqy “nIr vhy vih” cldy rihxw[ kyvl bweIbl dy GMty kuC surqI crcw ivcwr
vl dyxI Aqy pRmwrQ sMbMDI gurmiq dy Byd sB mqW mqWqRW dy AsUlW qoN srySt isD kr
idKwauxy[ bs, hor swry GMitAW ivc iksy pwsy surqI nhIN dyxI[ vYrwg dy vihx ivc
*
gauVI m: 5, 195
**
Awsw m: 5, 12
jylH ic`TIAW 3
Aijhw lIn hoieAw ik A`K dUjy pwsy auGVnI hI nw[ jd Awpxy invws AsQwn nwBw
hwaUs ivc Awauxw qd BI ievyN hI rihxw, pVnw guVHnw k`K nw[ ieh g`l dyK ky nwl dy
invwsI s`jxW ivcoN iksy ny ipqw jI ƒ ic`TI ilK idqI ik- ‘pVHdw guxdw kuJ nhIN,
pRmwrQ dw pwglpxw ivAwp igAw hY, Aw ky swr sMMmwl lvo[’
ipqw jI dI is`K mq
ipqw ivcwry mmqw dy mwry kwljw h`Q ivc PVI Awey[ Awaux swr jd mYƒ if`Tw qW
poQI pVH irhw sI qy A`KW qoN nIr jwrI sI[ mYƒ bhu ibD smJwieAw buJwieAw[ mYN bVI
inMmRqw nwl auqr id`qw ik ‘Awp ny hI ikRpw krky ieq vl lwieAw hY nhIN qW mYƒ
ABwgy ƒ kI swr sI?’ ies pRkwr bhuq lMmIAW cOVIAW smJOqIAW idMdy rhy qy mYN DOx
istI suxdw irhw[ EVk auh mYƒ smJw buJw ky cly gey, pr myrI ibRqI dIAW qrbW auQy
dIAW auQy hI rhIAW qy mYN hux vwh lgdI Awpxy vYrwg vihxW ƒ lokW pwsoN Cupwaux l`g
ipAw, iksy pr pRgt nw hox dyvW qy gupqo gupqI l`gw rhW[ kdy kdy Pyr koeI ipqw horW
ƒ BwjVW puvw dyvy[ vkwlq pySy dI pVHweI vloN qW mYN pihlW hI n&rq Kw cu`kw sI[
bI.ey. dw iemiqhwn AwieAw qW prcy ilKidAW ilKidAW kdy vYrwg dI kWg AYsI iCV
pvy ik klm ijQy hovy, auQy hI PVI rih jwvy[ jy c`ly BI qW mYƒ pqw nhIN ik kI ilK
igAw hW[
*
slok Bgq kbIr jIau ky, 1371
jylH ic`TIAW 4
**
slok Bgq kbIr jIau ky, 1370
*
aus vyly pMjwb ivc cI& kort hI sI, hweI kort ipCoN bixAw hY[
**
Ahwqw[
jylH ic`TIAW 5
auhI swDU auvyN ijvyN fMfauq ivc ausy QW ipAw hY[ mYN cONkVI mwr ky rqw &rk nwl bYT
igAw qy bwxI dw pwT mUMh ivc hI surqI nwl krdw irhw[ keI GMty ipCoN swDU auiTAw[
auTxswr Awpxw kMMbl audwly vlyt myry vl dyiKAw qy ieSwrw kIqw ik ipCy muV jwh[
mYQoN kd muiVAw jWdw sI? auh TMFI-sVk* pr Kyldw mylHdw AwpxIAW ltkW mtkW ivc
quirAw jwvy qy mgry mYN quirAw jwvW[ Sihr qoN do mIl bwhr vwr lwrMs gwrfn vl jw
inkly[ rsqy ivc sVk dy dohI pwsIN bVIAW bVIAW koTIAW qy bMgly Awey[ auh swDU jd
cwhy iksy koTI bMgly qy sOdwgrW dy mwl KzwinAW ivc jw vVy, mwno sYr krdw iPrdw hY[
aus ƒ koeI nw roky, mgry aus dy mYN jw vVW, mYƒ BI koeI nw htwvy[ AYsw jwpy ik swƒ
koeI dyKdw hI nhIN, AsIN sB ƒ dyKdy hW[ leIdy dyeIdy lwrMs gwrfn qoN BI prHW inkl
gey[ EdUM pry mYN kdy igAw hI nhIN sI[ mYƒ AYsy AsQwnW dI sYr krweI ijhVy mYN kdy
dyKy hI nhIN sn[ swry lwhOr Sihr dy duAwly do ml pryfy dI iv`Q qy GuMmy[ keI dumMzly,
iqmMzly, DaulrW qy AtwrIAW aupr BI cVHy auqry pr iksy nw hoiVAw[ cI&s kwlj dy
hyTly auqly swry kmirAW ivcoN dI swr pwr lMG gey, ivcy poR&Ysr pey iPrn qy jmwqW
dIAW pVHweIAW ho rhIAW sn, ikqy BI swƒ iksy nw toikAw[ ies pRkwr dy sYl sp`ty
krdy krwauNdy swry Sihr dy audwly dw c`kr idn iCpdy qk muikAw[ EVk auh &kIr
SwhAwlmI drvwzy dy bwhr vwr iek cugwn ivc Aw bYTw ijQy Anyk pRkwr dy m`qW dy
swDW dy toly A`fo A`fI AKwVy jmweI bYTy sn[ pr auh iksy toly ivc nw riLAw[ iek
AtMk jgHw qy v`Krw jw bYTw[ aus dy Agy Anyk pRkwr dy pdwrQW dy Fyr Aw l`gy pr aus
ƒ pqw hI nhIN ik aus dy mUhry kI ipAw hY[ aus dIAW A`KW ttwry lg rhIAW sn Aqy
JmkdIAW BI nhIN sn, mwnoN bRhmMf AkwS dw qmwSw dyK rhIAW sn qy mYN swhmxy QoVHI
dUr KVw aus v`l dyKI jwvW[ mYƒ koeI suD nhIN ik koeI mYƒ dyKdw BI hY ik nhIN[ mUMh
nHyrw hox l`gw qW mYƒ rihrws dy pwT dI soJI AweI[ mYN pwT krn nimq ieklvWjy jw
bYTw[ Bog pw ky jdoN auqy vl Pyr AwieAw qW aus &kIr ƒ auQy nw pwieAw[ ivAwkul ho
ky ieDr auDr bQyrI FUMf Bwl kIqI, pr kuJ pqw nw imilAw[ EVk mYN inrws ho ky
nwBw hwaUs ƒ cilAw AwieAw[ ausy qrHW GroVy mMjy qy Aw if`gw[ AMn jl kuC nw kIqw[
swrI rwq aus`lv`itAW ivc lMGI[ iek ieho lgn lgI hoeI ik ikvyN aus &kIr dy Pyr
myly hox[ pr idn cVHdy hI myry swQI mYƒ DU GVIs ky kwlj vl lY qury[ purwxI
AnwrklI ivc jw phuMcy qW iek GVI swz dI dukwn qoN swfy ivcoN iksy GVI lYxI sI[
AsIN swry hI auQy jw vVy[ myrI ingwh bwhr vl lgI hoeI sI ik mqy auho &kIr nzrIN
pY jwvy[ iesy i^Awl ivc KVw sI ik J`t p`t auho &kIr ausy dukwn dy Agy ikDroN Aw
inkilAw[ KVoNdy swr myrI vl q`ikAw qy muskrwieAw Aqy iK`c dÍwrw mYƒ mgry DU ky lY
quirAw[ myrIAW ikqwbW auQy hI peIAW rih geIAW[ mYƒ kwlj jwxw Bul igAw[ mYN
kmlw ijhw ho ky swDU dy ip`Cy lg igAw[ klH vWgUUM ausy qrHW pihlW ausy &uhwry vwly hOz
dy cmn ivc phuMcy[ auQy auh KVy KVoqy mYƒ iDAwn mgn hoieAw, pRqIq hoieAw[ mYQoN
*
mwl rof[
jylH ic`TIAW 6
irhw nw igAw, Dw ky crn PVn ƒ AOhilAw, pr pqw nhIN aus ny ikvyN qwV ilAw, myrI
TofI dy hyTW h`Q pw ky auproN boc ilAw[ mYN bu`q vWgUM KVw hI rih igAw qy auh rmqy ho
qury[ Ajy QoVI hI dUr gey sI ik mYN nvW inroAw ho ky iPr ipCy Aw ligAw[ hor swrw
ivsQwr kI dsW[ auh swrw idn iesy qrHW ibqwieAw ik auh Agy qy mYN pMj ku kdm dI
ivQ qy ipCy[ bVy auqwr cVHwau mYƒ idKwey, pr mYN ip`Cw nw CifAw[ g`l bwq koeI nhIN
hoeI Aqy auh boldy iksy nwl nhIN sn[ myry ihrdy AMdr ies gurvwk vwlI srDw bYTI
hoeI sI ik:
“kbIr sMq kI gYl n CofIAY mwirg lwgw jwau ]
pyKq hI puMnIq hoie Bytq jpIAY nwau ]”*
so mYN gYl nw C`fI, mwrg l`gw hI cilAw igAw[ aus vyly ienHW qukW dy ieho swDwrn
Bwv ArQ hI myry AMdr idRVH sn[ A`j vI klH vWgUM rMgw rMgI bic`qR rcnw mihl
mwVIAW dy rMg qmwSy dyKy jo mYN supny ivc vI nhIN dyKy sn, pRq`K qW kI dyKxy sn[
mukdI g`l ieh ik A`j dw gyV vI klH vWgUM hI l`gw qy swry idn ivc dI muikAw[
*
slok kbIr jIauky, 1371
*
m: 3; 585, vfhMsu kI vwr
jylH ic`TIAW 7
Aqy pVHdy swr hI aus QoN p`lw Cufw ky cldw l`gw[ myry ipCy iek hor AwdmI dOVdw
AwieAw qy myry nwl nwl qur ipAw Aqy ies pRkwr dw CyV CyiVAw:
auh AwdmI- BweI! ijs ny kdy iksy ƒ bulwieAw nhIN qy kdy iksy dI prvwh nhIN
kIqI, aus sweIN &kIr ny qYƒ Awp bulwieAw hY, qUM aus ƒ ipT dy ky qur ipAw, ieh qyry
bVy ABwg hn[ ieh bVw phuMicAw hoieAw swDU &kIr hY qy bVI aucI ku`l dw kSmIrI
bRwhmx hY, jo keI brsW qoN ibr`kq bIq rwg ho ky eyQy ibcrdw hY Aqy monDwrI ho ky
hmySw Awpxy rMgW ivc msq rihMdw hY[ A`j pihlW idn hY ik ies ny qyry nwl bcn
iblws kIqw[ qyry mn ivc kI AweI ik ies qoN mUMh moV cilAw hYN?
mYN- BweI! BwvyN koeI ikqnw hI v`fw &kIr hovy AsIN qW gurmiq dI ksOtI nwl aus
ƒ prKxw hY[ au~c ku`l qy loikk vifkrnI dI ieQy koeI pRvwh nhIN-
“nIcw AMdir nIc jwiq nIcI hU Aiq nIcu ]
nwnku iqn kY sMig swiQ vifAw isau ikAw rIs ]”*
auh AwdmI- Pyr qYN aus ivc kI AYb dyiKAw?
mYN- iksy dy AYb dyKx dw swfw koeI mqlb nhIN[ mn nhIN puiVAw, mn nhIN
mMinAw, byVw jrjrw dyiKAw qW “auqr pirau hau Prk”[ bs eydUM vD hor bwhlI g`l
krn dI loV nhIN[ qusIN Awpxy rwh lgo, mYƒ Awpxy rwh jwx idE[
g`l kI aus AwdmI ƒ EVk iKskxw hI ipAw Aqy mYN gol bwZ ivc jw ky eykWq
AsQwn bYT ky rihrws dw pwT bVI vYrwg ibRqI ivc kIqw[ Bog pw Ardwsw soiDAw-
*
isrI rwgu m: 1, 15
jylH ic`TIAW 8
jigAwsw qy ibhblqw*
< vwihgurU jI kI Pqh ]
*
ic`TI nM: 6
**
mulqwn vwlw ibRqWq kWf nM: 11 ivc Agy jw ky Aweygw[
jylH ic`TIAW 10
mYN ienwkUlyitMg AwPIsr dy pws jw pujw jo aus vkq dOrw krdw krdw KyVI ngr*
ivc mukIm sI[ ieh auhnW plyg ienwkUlyitMg A&srW ivcoN sI, jo pMjwb ivc pihlI
plyg pYx swr** vlwieqoN Kws qor pr mMgwey gey sn Aqy hryk qsIl ivc izlHyvwr
qweInwq kIqy gey sn[ AMgryjI bolI ibnW hor koeI bolI bolxI nhIN jwxdy sn[ ies
krky AMgryzI bol cwl ivc pRbIn AMgryzI ividAw dy pVHwkU prsnl AYisstyNt iehnW
dy nwl lwey gey sn[ mYN Ajy s`jrw hI kwlj qoN inkilAw sI, ies leI aus vkq
AMgryzI ivc igt-imt krn dI Kws muhwrq sI[ mYQoN pihlW jo nwieb qsIldwr aus dy
nwl qweInwq sI, auh AMgryzI nw piVHAw hox krky igt-imt krnI nhIN jwxdw sI[ so
mYN aus qoN jw cwrj ilAw[ bVw qkVw Amlw plyg ienwkUlyitMg A&sr dy nwl rihMdw
sI[ sB dI rsd Awidk dw pRbMD BI prsnl AYisstyNt dI ifaUtI qoN ibnW myry spurd
sI[
*
KyVI nOD isMG qsIl smrwlw izlHw luiDAwxw[
**
eyh smwcwr mwrc ApRYl 1902 dy hn[
jylH ic`TIAW 11
rkm rsd dy mul dI vsUl kr lYNdw sI Aqy eyDroN sukI rsd lY ky sB kuJ hzm kr
jWdw sI, Aj Kws qOr qy swirAW qoN vD duKI hoieAw[ aus dy rwhIN myry briKlw& ausy
idn swry Amly ny rL ky goNdW guMdxIAW SurU kr id`qIAW qy ienwkUlyitMg A&sr pws
Skwieq ho geI ik ieh nwieb qihsIldwr nwjwiez qMg krdw hY[ mYƒ bulwieAw
igAw[ mYN ienwkUlyitMg A&sr qoN puiCAw ik kI mYƒ Awpxy ^rc dy roznwmcy ivcoN k`F
ky d`s skdy ho ik Awp ny ies mukwm AMdr kI kuC cIjW mMgwaux dw ieMnfYNt (toNbU)
bihry dI rwhIN dukwndwr ƒ id`qw[ aus ny qurMq AwpxI ieMnfYNt buk kF ky mYƒ ivKw
id`qI[ mYN BI qurq Purq dukwndwr ƒ bulw ilAw Aqy aus ieMnfYNt Anuswr ausy qoN ihswb
cukwieAw qW rsId dI rkm nwloN qIjw ih`sw Gt Krcw ienwkUlyitMg A&sr dy zumyN
inkilAw[ bwkI dI rkm Asl rkm qoN iqguxI bihrw aus QoN lY cu`kw sI qy Awp hI
aufwauxI cwhMdw sI pr aufw nw sikAw[ jd ieh kleI (pwj) KulHI qW lYxy dy dyxy pY
gey[ ienwkUlyitMg A&sr qwmqVUk ho igAw qy ausy vyly bihry dy htwaux dy hukm dy
id`qw Aqy ikhw ik ies pr muk`dmw clwieAw jwvy[ bihrw Pyr hwVy k`Fy qy pYrIN pvy ik
bKSo qy bKSvwE[ mYƒ qrs Aw igAw qy ienwkUlyitMg A&sr ƒ smJwieAw ik ‘muk`dmw
qW ies pr ikAw clwauxw hY jwx idE[ Agy ƒ AwpxI qkVweI kr lvo[ jd qk Awp
dy vwsqy nvW bihrw nw iml jwvy aus vkq qk iesy ƒ GVIsI clo[ ikauNik dOry ivc
Awp ƒ nw-h`k qklIP hovygI[ dUjy bihry dy Awaux pr ies ƒ k`F id`qw jwvygw[’
ieh sux ky auh bVw K&w KUn hoieAw qy mYƒ Awpxy kYNp ivc bulwieAw qy boilAw ik ‘qYN
Awpy hI Aijhw hukm dy ky myrI hqk kIqI hY qy mYQoN puiCAw BI nhIN[’ mYN aus ƒ
AwiKAw ik ‘mYƒ fI.sI. (ifptI kimSnr) dy Kws hdwieq kIqI sI ik ienwkUlyitMg
A&sr nvW hY qy ies mulk dy rsmo irvwj ƒ jwxdw nhIN[ so jy koeI Xog AXog g`l
hovygI qW aus dw izmyNvwr qUM hI TihrwieAw jwvyNgw[ so mYN aus hdwieq mUjb kMm kIqw
hY, ikauNik ieh KuSwmdI lok hn Awp ƒ ienHW dw pqw nhIN[ ieh AwpxI Kud-grzI dI
Kwqr Awp dy pws Aw ky nwhk Awp ƒ qMg krdy hn qy hor hor AXog AwdqW isKwauNdy
hn, ieh smJky mYN iehnW ƒ bMd kr id`qw hY ik myry puCy ibnW Awp pws mq Awvx[’
ienwkUlyitMg A&sr- Awp ny ies ivc kI AXogqw dyKI?
mYN- ieh fwlIAW lY ky AwauNdy hn[
ienwkUlyitMg A&sr- fwlIAW lYx Aqy dyx ivc kI AXogqw hY?
mYN- fwlI lYxW iek qrHW dI irSvqKorI hY[ mYN nhIN cwhuMdw ik ieh lok Awp ƒ fwlI
dy dy ky irSvq lYxw isKwaux[
ienwkUlyitMg A&sr- kI ies pRkwr dI ^ws hdwieq Awp ƒ ifptI kimSnr v`loN
hoeI hY? qy kI fwlI lYxw dyxw ies mulk dw irvwj nhIN? jy irvwj nhIN qW ieh lok
ikauN myry pws AwauNdy hn? jy hY, qW Awp ikauN rokdy ho?
fwlI lYxw dyxw irSvq hY qy mlbw PMf ivcoN Kwxw koVHI klMkI bxnw
hY[
mYN- mYƒ ^ws qOr qy koeI hdwieq nhIN hoeI[ mYN irSvq lYx dyx dohW ƒ gunwh
smJdw hW, qy jo Dwrimk AsUl Anuswr gunwh hY, auh kwƒn Anuswr BI jurm hY[ jy
koeI jurm krn dw BYVw irvwj iksy mulk AMdr pY jwvy qW kI auh kwƒn ho igAw[ mYƒ
pqw nhIN ik Awp dy dyS ivc ieh irvwj hY ik nhIN? qy nw hI ies mulk dy ies pRkwr
dy irvwj nwl myrw A`j qweIN vwh ipAw hY[ pr myrI AMdroN AMqSkrx sw& kih rhI hY
ik ieh jurm qy gunwh hY[ Aijhw gunwh qy mujirm bxwaux vwlw irvwj hrigz
hrigz Klik-Kudw ivc nhIN hoxw cwhIdw[ mYN ies krky roikAw hY ik ikqy Awp ƒ BI
ieh vwdI nw pY jwvy[
^Yr, ies pRkwr dI bhuq lMmI cOVI bihs dy pscwq EVk ienwkUlyitMg A&sr ƒ
inMmoJUxw hoxw ipAw[ koeI do idn ipCoN ifptI kimSnr pws igAw qy fwlI lYx dyx
bwbq izkr Azkwr kIqw[ auQoN muV ky jd myry pws AwieAw qd kihx l`gw ik mYN swrI
iviQAw ifptI kimSnr ƒ suxweI[ auh BI bVw inMmoJUxw hoieAw Aqy kihx l`gw ik
fwlI lYxw qy mlby PMf ivcoN Kwxw qW iek mwmUlI g`l hY[ sB A&sr kimSnr qk fwlI
lYNdy hn qy jd dOry qy AwauNdy hn qW kimSnr Awidk qweIN sB mlby PMf ivcoN KWdy
hn[ iqs pr aus ƒ mYN ikhw: ‘ifptI kimSnr ƒ jw ky kih dyvo ik mlbw-PMf ivcoN
Kwx vwly sB koVHI, klMkI hoxgy[ ikauNik ieh mlbw PMf koVHIAW, klMkIAW vwsqy hY[
jylH ic`TIAW 13
ijnHW dy nimq ieh PMf riKAw igAw hY, ijhVy auhnW dI QW ies PMf ivcoN Awp KWdy
hn, aunHW ƒ koVHI klMkI hI smJxw cwhIdw hY[ smJxw hI nhIN blik jo Xog ho ky AXog
Kwqy ivcoN KWdy hn, aunHW ƒ ieho ijhy AXogqw vwly hI Pl lgdy hn qy ieh BI kih
dyxw ik mYN fwlI lYx dyx ƒ irSvq swbq krn leI cYilMj idMdw hW[’ ienwkUlyitMg
A&sr ny auvyN ijvyN fI.sI. ƒ jw ikhw[ mYƒ bulwieAw igAw[ mYN inDVk ho ky Awpxy
AwrgUmYNts (dlIlW) id`qy, qy AsUln, kwƒnn, soSl (BweIcwrk) mOrl (ieKlwkI)
puAwieMts AOP vIaU (nukqw i^Awl) nwl srb qrHW is`D krky idKw id`qw ik fwlI lYxw
irSvqKorI hY, Aqy mlbw PMf ivcoN Kwxw koVHI, klMkI bxnw hY[ ifptI kimSnr dI p`kI
qs`lI ho geI qy myry au~pr AwpxI bhuq pRsMsw zwhr kIqI[ mYN AwpxI pRsMsw Awpxy mUMh
aupr suxnw vI Dwrimk AsUlW qoN ifgxw smJdw sI[ ies vwsqy mYN qV`k auQoN iKskx
dI kIqI[
prMqU aus idn qoN mYƒ inscw ho igAw ik gvrnmYNt rUpI syvwdwrW dI kMpnI hI swrI
ruVHI peI hY[ ies ivc rih ky syvw krnw pRlok ivgwVnw hY[ pr Pyr vI mYN b`Dw c`tI
Brdw irhw[ AMdroN ic`q hr dm aucwt rhy[ hyTly auqly swry mihkmydwrW ƒ aUq igAW
dw Awvw dyKky koeI Avsr, AwvSkqw nhIN sI ik ijs krky gvrnmYNt srivs Klky-
Kudw dI syvw bx sky[ Kwilk dI syvw qW kI ndrIN AwauxI sI, “iDRg ivfwxI cwkrI”
scmuc Bws auTI[ ijs ivc “Awpu vyic Drm gvwey” dy Gwty qoN ibnW hor koeI lwB nhIN
sI idRStI AWvdw[ Awqmk ibRqI dy ruVH jwx dw qOKlw hr vkq bixAw rihMdw sI[
Awqimk ibRqI ƒ aus smyN kyvl Awqmk rMgW ivc Kyfx dIAW qWGW aumMgW sn[ ienHW
qWGW aumMgW ƒ BI Tihkx Tihclx dw ^qrw keI vwr Aw bxdw sI[ bhuV bhuV
gurbwxI dw Awsrw prnw lY hr iQVkx vwly kdm au~qy Awpxy Awp ƒ sMmHwlxw[ pr Pyr
BI “kurIey kurIey vYidAw qil gwVw mhryru]”* vwlw AMdysw Aw bxnw ik mqy “vyKy
iCtiV QIvdo jwim iKsMdo pyru]” vwlw Bwxw vrq jwey[ vfy qVikEN auT ky ieSnwn
Awidk ikRAw soD ky iek mn iek icq ho ky kMTwgr bwxI dw pwT krnw qy idn cVHdy
qIk inribGn kmweI dvwrw ibRqI pkwauxI[ prMqU ijauN hI ifaUtI krn leI Arwky qy
svwr hoxw Aqy Agly pwisEN lMbVdwrW, zYldwrW, s&YdpoSW dIAW inauN inauN ky slwmW
qy korinSW hoxIAW, hvw hor hI ho jwxI[ m`lo m`lI hMkwr horW ny Awpxy sUKm srUp ivc
Aw Pyry pwauxy[ pr gurU kI Apwr ikRpw sI ik ies ku&r ivc pYx dw pqw nwloN nwl
qwbV qoV lgdw rihxw qy cOks hox krky AMqrgqI bynqI Bwv dy ibny-meI SbdW dw
icMqn lg pYx qoN kuC shwrw rihxw[ swrw idn iksy AmqRIvI (struggle) Xu`D ivc
bqIq hoxw[ AwQxy Aw ky rihrws jI dy pwT pscwq ikqy jw ky idn Br dI cVHI swrI
ibK auqrnI[
iSkwr dw pRsMg
*
fKxy m: 5, 1095
jylH ic`TIAW 14
iek vyr keI AMgryz A&sr svyr swr hI iSkwr jwx leI Aw iek`Ty hoey Aqy mYƒ
BI nwl lY jwx leI Aw kxqwaux l`gy[ mYN Awpxy qMbU ivc bYTw bwxI dw AnMd lY irhw
sI[ aus smyN Blw iks dI mjwl sI ik aucwt kr sky[ t`krW mwr ky muV gey, mYN
boilAw hI nhIN[ idny mYƒ pu`Cx lgy qW mYN sw& kih suxwieAw ik Aijhy smyN jy mYƒ Pyr
kdy tuMibAw tuxikAw qW mYN POrn AsqI&w dy ky clw jwaUNgw[ myrI ifaUtI A&srW ƒ
iSkwr iKfwauxw nhIN Aqy jy myrI ifaUtI BI hY, auh ifaUtI sMswrk ip`CoN hY, pihlW
pRmwriQk ifaUtI muK hY! myry ies pRkwr dy kory bcn sux ky auh Fl gey Aqy PYSn
pUribk iKmw mMg ky mYQoN KihVw CufwieAw[ prMqU fwktr iPSr ƒ mzhbI AsUlW dI
Cwx-bIn krn dI crcw dw bhuq SONk sI[ aus iek idn gyV moV pw ky ieh svwl
qornw cwihAw ik mws Kwxw ienswnI Kurwk hY ik nhIN? mYN aus smyN msq rihxw
cwihAw qy AwiKAw ik ies dw auqr ikqy vyly isr idqw jwaU[ kudrq AYsI vrqI ik
dOry dw mukwm iek idn kuJ vfyrw pY igAw[ swfw Asbwb qy Amlw sB ip`Cy rih igAw
Aqy AMgryz horW dy bihry Sihry KVy KwnswmyN BI Kwx pIx dy swmwn sxy ipCy hI rih
gey[ AsIN doeI GoVy duVw ky mUhry cly Awey qy joDW mnsUrW* dy ivcwly kYNp g`fxw sI[
(hux qsIl smrwlw qoN luiDAwxy ivc bdlI ho geI sI[) bwhr auidAwn ivc qMbU lwaux
leI koeI AtMk Xog AsQwn Agyqrw hI dyK Bwl ky psMd krn lg pey[ fwktr horW ƒ
Bu`K l`gI, Gwbrn lgy[ (ieh lok BuKYly bhuq huMdy hn[ jy vyly isr ienHW ƒ Kwxw pIxw
nw imly qW ivAwkul ho jWdy hn[) mYQoN puiCAw ik ‘Bu`K ikvyN imty? Ajy fMfw fyrw icrkw
Awauxw hY qy ipMf phuMcx dI qwkq nhIN[’ qW mYN ikhw ik ‘byrI dy byr hn, Awh byrI
KVI hY ieQoN JwV ky KuAw idMnw hW[’ iek do JwV ky KuAwey qW BuK hor BI BVk auTI[
auh sxy bUtIN byrI dy aupr jw ciVHAw Aqy hlUxw dy ky JWbV lw id`qI[ mYƒ AwiKAw ik
qUM cug[ coKy ho gey qW auqr AwieAw[ mYN bMfy pw ky A`Dy aus ƒ dy id`qy qy A`Dy Awp Ckx
lg ipAw[ aus ny Ajy cwr pMj hI cboly sn ik mYN l`p byrW dI auVw igAW[ ieqny ƒ
iek izmINdwr ds bwrW gMny kmwd dy lY ky AwigAw[ mYN lY ky aus ƒ iek idqw ik lY
cUp lY[ qyry byr KwDy hzm ho jwxgy[ aus ny ikhw ik ‘qUM BI cUp[’ mYN dMdW nwl dwVHn
lg ipAw qy aus ny cwkU kF ky gMfyrIAW iek porI dIAW hI bxw ky msW cUpIAW sn ik
mYN ieqny ƒ cwr pMj gMny dwVH igAw[ auh hYrwn ho ky AwKx l`gw ik ‘qyry dMd ieqny
ikauN mzbUq hn?’ qW mYN AwiKAw ik ‘mYN mws nhIN KWdw Aqy nw hI Aswfy dys ivc
quhwfy vW|U mws Kwx dI bhuqI vwdI hY[ Aswfy v`fy vfyirAW (bwp, dwdy, pVdwdy)
swirAW dy dMd iesy krky mzbUq cly AwauNdy hn ik auh Awdqn mws Kory nhIN[ mws
Kory jwnvrW dy dMd mws Kwx nwl kudrqn kmzor nhIN huMdy[ ienswn dI Kurwk cUMik mws
nhIN, ies leI lgwqwr mws Kwx nwl aus dy dMd CotI aumr qoN hI jIrx ho jWdy hn[
AYQoN qIk ik nsl-b-nsl kmzor qoN kmzor huMdy cly jWdy hn[ dirMdy hYvwn (mwswhwrI
pSU) k`cw mws Kw jWdy hn, ikauNik kudrqn hI aunHW dy dMdW dI bxwvt k`cw mws cIr
*
ipMf joDW mnsUrW BweI swihb dy ipMf nwrMgvwl qoN iqMn koh dI ivQ pr hn[
jylH ic`TIAW 15
PwV ky Kwx leI Xog hY[’ fwktr horW dI inSw ho geI qy h`s ky kihx l`gw: ‘Es idn
vwly pRSn dw auqr ^Ub imilAw[’ iesy qrHW dIAW AnMd vwrqW huMdIAW rhIAW[ ijnHW
ivcoN ‘kI sRI gurU gRMQ swihb jI dI pUjw buq pRsqI hY?’* vwlI ivcwr crcw BI iesy
fwktr iPSr nwl hoeI hY, ijs dy ilKx dI AiDk loV nhIN[ koeI swl Br hI msW
kitAw hoaU ik aus mihkmw plyg ienwkUlySn dy tu`tx krky fwktr horW ƒ qW auQoN
subk-doS hoxw ipAw[ pr jWdy jWdy mYƒ qkVI qrHW ZulwmI ivc jkVn leI is`Dy hI
v`fI qsIldwrI dI jgHw leI aunHW myrI zordwr is&wrS mYQoN puCy ibnW hI is`DI lwt
swihb lwhOr dy cI& sYkRytrI pws jw kIqI[ aus ny vwiedw kr ilAw, Aqy ikhw ik
‘AslI cYnl (rsqy) dy rwhIN fI.sI. rwhIN ho ky ies dI dr^wsq myry qweIN iek vwr
phuMcdI kr idE[ mYN pihlI jgHw (post) ies ƒ idvw idAWgw[’ EVk myry pws gupq
guMdxw swry dw swrw pRgt krnw ipAw[
3.
*
ies pusqk vwlI ivcwr-crcw ipMf KyVI nOD isMG kYNp ivc hI hoeI sI[
*
ic`TI nM: 6 (cldI)
jylH ic`TIAW 16
A&srW dy dwau hyT nw AwieAw[ EVk iek idn ipqw horW ƒ bulw ky aunHW dy swmHxy mYƒ
fI.sI. dI koTI auqy cwr cuPyirEN Awx GyirAw[
qsIldwrI CfxI
pihlW qW mYN mSt hI krI rKI[ EVk jdoN bhuq hI ju`c krky mYQoN auqr mMigAw
igAw ik qUM gvrnimMt dI nOkrI ikauN nhIN krdw? qW mYN AwiKAw ik ‘mYN qW ies krky
nOkrI krn ligAw sI ik mYƒ ieh i^Awl sI ik Kwlk dI Klkq dI syvw krnI Kwlk
dI syvw krnw hY qy ieho ausdy rIJwvx dw swDn hY, qy Boly Bwau duAwrw myrw ieh i^Awl
BI sI ik gvrnimMt iek syvwdwrW dI kMpnI bxI hoeI hY, qy koeI ienswn iek`lw syvw
nhIN inBw skdw jd qk ik iksy syvw mMfl (kMpnI) ivc ho ky syvw dw sWJIvwl nw
bxy[ so mYN ieho munwsb smiJAw sI ik ies gvrnimMt rUpI kMpnI dw mYNbr bxW qy
mYNbr bx ky XQw Xog syvw krky jnm s&lw krW[ pRMqU qlK qzrby qoN mYƒ swbq ho
cu`kw hY ik myrI pRm inrwsqw ƒ ieh gvrnimMt rUpI kMpnI AqXwcwr mMfl hY[ bVy qoN
bVw hwkm gvrnimMt srvYNt (syvk) khwauNdw hY pr syvw koeI nhIN krdw[ iekdUM
vwiFEN sB sMnH-mwr hI iek`Ty hoey hoey hn[ eys vwsqy myrw auh i^Awl dUr ho cu`kw hY
ik mYN AYsI Jmylydwr brwey nwm syvw (service) krW[ dUsry qihsIldwrI dI syvw qdy
hI pRmwx pY skdI hY Aqy qdy hI ieh syvw ‘syvw’ khw skdI hY jykr mYN ieh syvw kdw
hoieAw iensw& kr skW[ iensw& inAwie ijs ƒ s`co s`c inAwauN inbyVw AwKdy hn
auh ies gvrnimMt rUpI kMpnI ivc rih ky ho hI nhIN skdw[ Drm inAwauN auQy hI ho
skdw hY ijQy ik inAwauN inbyVn vwly hyTW qoN lY ky auqy qweIN swry dy swry myry AsUl
AkIdy Anuswr (jo mYN gurmiq qoN gRihx kIqw hY) au~c jIvn vwly DrmI purS ho jwvx[
Aqy qIsry jd qIkr ieh kwƒn Shwdq (Law of evidence) mOjUd hY aus vkq qweIN
inAwauN iensw& ho hI nhIN skdw[ mYƒ pqw nhIN ik ieh kwƒn Shwdq iks vyly dw
bixAw hoieAw hY, kdoN ku dw ieQy pRclq hY, pr ies ivc koeI S`k nhIN ik jdoN ieh
bixAw hoxw hY audoN s`c bolx dI Awm qOr ’qy kudrqI Awdq qy SuB Awcrn vwlI zwqI
is&q audoN dy bMidAW AMdr mOjUd hoxI hY[ A`j klH dy zmwny JUT dw bwzwr dunIAW ivc
grm hY qy s`c bolx vwly ivrly hI hn[ ijnHW dw pySw hI JUT bolxw hY, aunHW dw Drm-
eImwn hI koeI nhIN[ Aksr AYsy JUTy dy pySy vwly purS hI hn ijnHW dI gvwhI auqy
dIvwnI, &OjdwrI Awidk sB muk`dimAW dy &Ysly huMdy hn[ hr iek ipMf bsqI qy Sihr
ivc ^ws ^ws AwdmI hn ijnHW dw pySw hI gvwhI dyxw hY[ A`j qoN bwrW swl ipCly
muk`dimAW dw rIkwrf (imslW) k`F ky dyK lvo ik hr iek ipMf ivcoN hr pRkwr dy
muk`dimAW ivc bhuq kr ky AYsy gvwhI pySw AwdmIAW dy nwauN hI pwey jwxgy ijnHW dI
Shwdq auqy bhuq swry &Ysly hoey hn[ A`j klH dy gvwhI pySw AwdmIAW dI keI iek
ipMfW ivcoN myry pws ilst (Pihirsq) mOjUd hY[ auhI AwdmI bhuq krky hr iek
kcihrI ivc bqOr gvwh dy pyS huMdy hn[ munis& dI kcihrI ivc jwE qd BI auhI[
jylH ic`TIAW 17
*
rwmklI m: 3 AnMdu, 918
jylH ic`TIAW 18
hY[ inAwauN iensw& qW kyvl Dwrimk ihrdy AMdr huMdw hY[ au~c rUhwnI jIvn vwly DrmI
purS qoN ibhUx koeI inAwauN krn dI fINg nhIN mwr skdw[ ^ws krky AYsy QW ijQy ik
hyTW qoN lY ky aupr qk cwr cuPyry ies qrHW dw islislw bixAw hoieAw hY auQy iek A`Dw
Aijhy DrmI jIvn vwlw purS kI kr skdw hY? qy mYN Ajy aus rUhwnI AOj vwly jIvn
dw muqlwSI hW, Kyp Ajy l`dI hI nhIN[ eys Gwty vwly sOdy ivc pY ky KypoN ^wlI jwx vwlI
g`l myry nwl hoxI hY[ ies krky mYN ies Gwty vwly sOdy ivc kdy BI nhIN pYxw cwhuMdw qy
nw hI pvWgw[’
sony dI icVI
myrw ieh tky vrgw korw jvwb sux ky ifptI kimSnr qy fwktr iPSr ny myry ipqw
horW ƒ snmuK ho ky ikhw ik, ‘srdwr swihb A&sos! Awp kw lVkw nw Awp ky kwm kw
rhw nw hmwry kwm kw[ qumwry hwQ sy igAw[ AOr hmwry hwQ BI nw Aweygw[ A&sos ik
gvrnimMt ky hwQ sy eyk sony kI icVIAw jwqI hY[ bVy A&sos kI bwq hY ik Awp kI
aumYd pUrI nw hUeI, AOr hm ko BI s^q mwXUsI hUeI, ikauNik nw hI kwƒny Shwdq tUtygw
nwhI Xyh srkwr kI nOkrI krygw[’ ieh hY myrI sMKyp dwsqwn srkwrI nOkrI krn dI qy
kr ky C`f dyx dI Aqy C`f ky muV kdy nw krn dI[
cwhy myry ipqw horW ƒ myrI v`loN Drm inrwsqw hoeI prMqU auh myry aupr nwrwz kdy
nhIN hoey qy nw hI AwpxI kRopI zwhr kIqI[ ikauNik aunHW ƒ myrI pRmwrQk dSw sMbMDI
ijgrI bYrwg dSw dw pUrn qOr pr inscy pUrbk pqw lg cu`kw sI[ dUsry myrI hr qrHW
dI syvw qwibAwdwrI dy kwrn myry auqy idloN pRsMn rihMdy sn[ kdy kdweIN aunHW ƒ A&sos
zrUr AwauNdw sI ik aunHW dI aumMg jo AwpxI aulwd ƒ srkwrI auicAW AhuidAW pr
dyKx dI sI pUrI nw hoeI[ ijs dy kwrn ik hzwrW hI rupey ^rc kIqy[ keI vwr mYƒ
Pyr ipAwr puckwr ky rzwmMd krwauxw cwihAw pr ins&l hI igAw[ ies bwq pRQwie
ik aunHW ƒ myry pRmwrQ sbMDI AQwh isdk Bwvnw dw inscy pUrbk ikvyN pqw l`gw, iek
^ws dwsqwn dw suxwauxw idlcspI qoN ^wlI nhIN hovygw[ auh ies ibD hY:-
*
gauVI suKmnI m: 5, 274
jylH ic`TIAW 19
bJdw sI ik scmuc nwm ivc srb rogW dy dwrU krn dI klw hY! ieh qW auh mMndy sn
ik nwm dvwrw mwnisk rogW dI nivrqI ho skdI hY pr srIrk rogW dI AOKDI auh
‘nwm’ ƒ hI smJdy qy nw hI mMndy sn[
kudrq AYsI bxI ik auh iek vwr bImwr ho gey[ bImwr BI AYsy s^q hoey ik
luiDAwxy hspqwl ivc aunHW ƒ iljwxw ipAw, dws aunHW dI syvw ^wqr nwl igAw[ iek
do hor syvwdwr nOkr BI swQ lY ley qy iek do sbMDI ipMf ivcoN jo aunHW dy bVy ihqU sn
auh BI sMg ho gey[ hspqwl jw ky iek spYSl kmrw ilAw igAw qy dwrU bUtI dvwrw
ielwj ArMB hoieAw[ myrI mnSw aunHW ƒ ieQy ilAw ky ielwj krwaux dI nhIN sI prMqU
ipqw horW dI Aqy srb sbMDIAW dI pRbl rwie dy swmHxy myrI mnSw dI kI hYsIAq sI?
syvw dw Avsr h`Q lgw dyK ky mYN BI nwl hI qur ipAw qy ipqw horIN BI nwl lY jwx
ivc bhuq iK`c krdy sn[ ielwj ArMB hoey ƒ h&qw bIq igAw, pr kuC BI Awrwm qy
&wiedw mrz (rog) ƒ nw hoieAw qy aunHW hI idnW ivc Sihr ivc mlyrIey qwp dI
bImwrI bhuq zorW qy PYlI hoeI sI[ cwhy hspqwl Sihr qoN bhuq dUr sI pr AOSDI qy
p`Q sbMDI ^ws Kurwk dy pRbMD ^wqr idn ivc keI keI vwr Sihr jwxw pYNdw sI[ h&qy
dy AMdr AMdr swry AwdmI buKwr nwl bImwr ho ky Gr ƒ cly gey[ iek dws hI iek`lw
ipqw horW dy pws rih igAw[ ipMfoN hor AwdmI syvw vwsqy Byjy gey, pr jo Awvy so bImwr
ho jwvy[ jlMDroN swfy irSqydwr srdwr auqm isMG jI plIfr koloN Awpxw purwxw nOkr
KVkU mMgvwieAw[ auh BI AwauNdy swr hI buKwr nwl ic`q ho igAw[ sB ƒ bImwr ho ky
ipCWh muVnw ipAw[ dws hI dws iPr iek`lw rih igAw[ auDr ipqw horW dI hwlq
bhuq ^qrnwk ho geI[ mYƒ bVI muSkl qW ieh pyS AweI ik mYN ipqw horW pws rhW jW
Sihr jw ky sOdw p`qw ilAwvW[ ies qoN ibnW mYƒ keI keI vwr idn ivc fwktr &qh
cMd isvl srjn dI koTI (jo Sihr ivc sI) jwxw pYNdw sI[ ikauNik auh hspqwl qW
kdy iek A`DI vwr idn ivc AwauNdw huMdw sI Aqy ipqw horW ƒ Awpxy zyr ielwj riKAw
hoieAw sI[ BwvyN AisstYNt srjn, Aw&Isr iencwrj hwspItl qy dUjy hwspItl
AisstYNt BI hr vkq dwrU bUtI qy ielwj dI ingrwnI rKdy sn pr isvl srjn ny
mYƒ AwK CifAw sI ik iqMn iqMn GMty pscwq ^br pucwauNdy rho[ so mYƒ iek`ly ƒ hI
sB kMm krny pYNdy[ BwdoN dI kVkdI Du`p qy huMms ivc iq`KV dupihry hI Pyry pwauxy pYNdy[
EVk mYƒ buKwr horW ny Aw mUMh idKwieAw[ iqMn cwr idn qW mYN kuC nw jwixAw[
buKwr dy ivc hI iPrdw qurdw qy bdsqUr syvw krdw irhw[ pMjvyN idn kWby dw Aijhw
qwp Aw ky tihlw krn l`gw ik Atu`t thly dvwrw klw hr leI qy mYƒ ibsqry aupr
fyg ilAw[ AYisstYNt srjn AwieAw[ mYƒ dyK ky boilAw ik ‘dvweI KwE’[ mYN AwiKAw,
‘mYN nhIN KwxI’, g`l kI bhuq swrw sMbwd aus dy nwl hoieAw aus ny bQyrw AwiKAw qy
smJwieAw ik: ‘dyK qyrw ipqw AYs vyly mOq dy mUMh ipAw hY[ isvl srjn qy hor swry
Sihr dy fwktr iml ky rwie pws kr cu`ky hn ik 24 GMitAW dy AMdr AMdr qyry ipqw
horIN pwr bolxgy[ bcx dw koeI FMg nhIN[ koeI dvweI ielwj kwrgr nhIN ho skdw[
ies smyN jy qUM syvw nw kryN qW qUM bVw AikRqGx hYN[ qyry ibnW hor koeI AYQy nhIN[ sB
jylH ic`TIAW 20
AwdmI qyry nwl dy bImwr ho ky cly gey hn[ hux qUM BI rihMdw KUMhdw if`gw ipAw hYN[ jy
dvweI Kw lvyNgw qW rwzI ho ky Awpxy ipqw dI jWdI vwr dI syvw qW kr lvyNgw[ qyrw
Armwn qW bwkI nw rih jwaU[ ijs ^wqr qUM nwl AwieAw hYN Aqy hux qIk jo ieqnI
syvw GwlI hY, jy AMqI Aausr dI syvw nw kIqI qW sB ins&l hI jwvygI[ auT dvweI pI
lY[’ dws ny kih suxwieAw ik, ‘quhwfI ijs dvweI ny hux qweIN myry ipqw jI ƒ rwzI
nhIN kIqw qy quhwƒ h&iqAW dy h&qy dvweI idMidAW qy ielwj kridAW ƒ guzr gey pr
k`K Asr qy &wiedw nw hoieAw Aqy ijs quhwfI dvweI ny myry nwl dy AwdmIAW dw
mlyrIAw qwp hrn dI qwsIr BI nw r`KI qW hI aunHW ƒ AYQoN muV ky Gro GrI jwxw ipAw,
quhwfw aus dvweI ny myry aupr hux kI Kwk Asr krnw hY[ myrI dvweI myry pws hY[
jwE! mYƒ AOKw nw kro[ mYN quhwfI dvweI dvUeI koeI nhIN lYxI[’ myry ieqny kory krwry
au~qr pr auh bVw qwm-qVUk hoieAw qy iek do puVIAW iksy dvweI dIAW mMjy kol fTy
hoey myz pr r`K ky qy ies ibD qwVnw pUrbk DmkI dy ky cilAw igAw ik ‘dyKo ieh do
puVIAW mYN dvweI dIAW myz pr r`K cilAw hW[ iek GMty pscwq mYN iPr AwvWgw[ jy qYN
myry ipCoN ieh puVIAW Kw leIAW qd qW Blw, nhIN qW qYƒ sxy qyry mrnhwry bwp dy
hspqwloN D`ky mwr ky qy GVIs ky bwhr k`F id`qw jwvygw[’ myry ihrdy aupr aus dI
DmkI dw rweI mwqR BI Asr nw hoieAw[ iek vwr bl Dwr ky ipqw horW dy pws igAw jo
myry mMjy qoN kmry dy dUjy pwsy dy KUMjy koeI ds pMdrW gz dy &wsly qy plMG pr ibrwjy
byhoS pey sn[ mYN jw ky kI dyiKAw ik nbz qW aunHW dI tu`t c`lI hY, l`qW bwhW TMfIAW pY
rhIAW hn[ n`k dI kUmlI muV cu`kI hY qy GorVU qW iek do idn pihlW qoN hI bj irhw
sI, A`KW qoN idsxw qy kMnW qoN suxnw BI pihly do idnW qoN bMd ho cu`kw sI[ ikauNik iqMn
cwr idnW qoN ipSwb au~kw hI bMd ho cu`kw sI[ bQyry kYQItr (pySwb vwly sUey) lgwey pr
pySwb nw hI auqirAw[ klH AwQxy isvl srjn qy hor fwktr sB hwlq dyKky myry
swmHxy kih gey sn ik swry pySwb dw zihr bx igAw hY qy zihr hux swry srIr dy rgo
rySy ivc pRvyS kr cu`kw hY[ hux bcx dI koeI aumYd nhIN qy mYƒ AwK gey sn ik
ibhqr hY idn cVHdy hI Awpxy ipMf ƒ qwr dy idE[ pr mYN nw qwr dy sikAw, nw Sihr
ivc iksy ƒ ^br dy sikAw ikauNik idn cVHdy ƒ mYN BI mMjy auqy if`g cu`kw sI[
hux prq`K nwzk hwlq Aw^rI smyN dI vyK ky mYN kuC fwvW fol ijhw hox l`gw[ qW
myry AMdroN Awvwz AweI, “srb rog kw AauKdu nwmu”[* mYƒ Fwrs b`JI[ myry ivc isdk
auCwlw mwr auiTAw[ sB pwisEN inrwsy ho cu`ky dI tyk ies Awvwz pr itkI jo Awvwz
ik myrw ieMdIAw AsUl bx c`ukI sI[ gupq Ardws soD ky Awpxy mMjy pr jw lMmIAW
qwxIAW, audwly kMbl vlyHt ilAw qy pey pey hI sRI jpujI swihb jI dI mhW mMqR rUp
bwxI dw pwT ArMB id`qw[ (ikauNik bwxI qoN v`Kry nwm dI qW Ajy mYƒ gXwq hI nhIN sI
qy bwxI ƒ hI nwm srUp smJdw sI) ieh pwT mYN Awpxy mn hI mn ivc surqI dvwrw
krn lg ipAw[ (ikauNik mYƒ surqI dvwrw jpujI swihb dy AKMf pwT krn dw
*
gauVI suKmnI m: 5, 274
jylH ic`TIAW 21
AiBAws bhuq ho cu`kw sI[) pMj pwTW dw Bog eysy iekwgr ibRqI nwl pwieAw[ Pyr ibRqI
“mMny kI pauVI" ivc AijhI juVI ik muV ausy pauVI dw pwT hoeI jwvy, AgwhW qury hI
nw[ ieqny ƒ myrI surqI jo KulHI qW kI dyKdw hW ik myrw srIr muVHko muVHkI (psIno
psInw) hoieAw ipAw hY Aqy qwp qUp ikqy nhIN[ B`T vWgUM qp rhy qn bdn AMdr TMf
vrq rhI hY qy mYN hOlw Pul vrgw nvW nroAw ho igAw hW[ Jt psInw pUMJ ky swvDwn ho
KVoqw qy ipqw horW vl AOilHAw ik dyKW aunHW dw kI hwl hY[ myry i^Awl AMdr ieh sI
ik bIq cu`ky hoxgy, pr jdoN mYN nyVy igAw qW kI dyKdw hW ik aunHW dI pYNd vl ipAw
pySwb vwlw BWfw pySwb nwl BirAw ipAw hY[ jd nbz dyKI qW TIk cl rhI hY qy
suAws BI sw& Aw irhw hY[ srIr swrw aunHW dw BI muVHko muVHkI ho irhw hY (cwhy aunHW pr
cwdr BI nhIN EVHI hoeI sI) myrI KuSI dI koeI h`d nw rhI[ Pyr mYN aunHW ƒ bulwieAw qW
auh ausy vkq myry vl A`KW auGyV ky boly (AYauN mlUm hoieAw ijvyN fUMGI smwDI ivcoN
inkly hn) ik ‘bytw! koeI SKs myry kwnoN myN ikqI dyr sy mMny kI pauVI pVH rhw hY[ AOr
muJ ko bhuq srUr AnMd Aw rhw hY[’** eyqnI g`l kih Pyr mSt ho gey[ ieh g`l sux
myrI hYrwnI dI koeI h`d nw rhI[ mYN KVw KVw hI Aw-muhwrw Akwl purK dy Sukr DMnvwd
ivc juV ipAw[ myry lUM lUM ivcoN Sukr dI DuMn auTy[
eysy dSw ivc mYN Awpxy ipqw jI dy isrhwxy Kloqw sI ik bwhroN AYisstYNt srjn
Aw igAw qy AwauNdw hI mYƒ nvW nroAw dyK ky AwKwx l`gw, ‘SwbwS! ^Ub! dvweI ko Kw
lIAw nw, jo hm dy gey Qy, qb hI qo Ab qMdrusq ho gey ho nw[’ mYN au~qr ivc myz vl
ieSwrw (sYnq) krky AwiKAw, ‘AOh peIAW ny Awp dIAW dvweI dIAW puVIAW, ck lO!’
puVIAW swvIAW hI peIAW dyK ky m`Qy qy iqaUVI cVHw myry vl AwieAw qy myrI nbz nwVI
Awidk dyK ky hYrwn ho ky pu`Cx l`gw ik ‘buKwr kYsy dUr hUAw?’ mYN Awpxy ipqw v`l
ieSwrw krky AwiKAw, ‘zrw ienHW dI hwlq BI dyKo[’ jdoN auDr JwikAw qy ipqw horW dI
nvIN nroeI hwlq dyKI qW cikRq rih igAw, dMd juV gey[ bu`q bx ky KVo igAw qy
boilAw, ‘iXh ikAw jwdU hUAw?’
**
BweI swihb dy ipqw Aksr aurdU boilAw krdy sn[
jylH ic`TIAW 22
bixAw pySwb iks qrHW inkilAw qy tu`tIAW hoeIAW nbzW ikvyN muVIAW qy 106 drjy qoN
tipAw hoieAw buKwr ikvyN auqirAw[ auh Awps ivcIN pey KihbVn qy dws Awpxy
Akwl purK dI SukrguzwrI ivc msq qy ipqw horIN mMnY kI pauVI dI DuMnI ivc msq[
mukdI g`l ieh hY ik do iqMn idnW ip`CoN kmzorI dUr hox pr nON br nON dSw ivc ipqw
horW ƒ Gr ilAWdw igAw[ aus idn qoN myrw ds guxw vDyrw Brosw bwxI dI brkq qy
nwm klw vwly pRqwp pRQwie ho igAw qy ipqw horW dI AjyhI ^wqr jmw hoeI ik qd qoN
pscwq myrI gurmiq BwvnI i^AwlW dI s`cweI dw is`kw aunHW dy idl AMdr bYT igAw[
aus idn qoN mYƒ kdy gurmiq sMbMDI i^AwlW dy qIbr vyg v`loN nhIN hoiVAw htikAw[ so
jd mYN ivfwxI cwkrI dy Bwr v`loN hOlw ho igAw, qW AMimRq Ckx dy SuB Avsr dIAW
iqAwrIAW hox lg peIAW[ iesy Bwgy Bry smwgm juVn qoN pihlW iek vwr iek bVI
suMdr Gtnw vrq cu`kI sI, ijs dw izkr krnw bhuq AnMddwiek Bwsdw hY[
*
ipMf gujrvwl nwrMgvwl qoN iek koh d`Kx vl hY[ purwqn smyN ivc nwrMgvwl iesy ipMf ivcoN inkl ky
b`Jw sI[
jylH ic`TIAW 23
BkuMinAW hoieAw, ik scKMf vl ƒ iljwieAw jw irhw hW, smwDI lgI lgweI aus
ipAwry dy ipCy pRym mUrq bixAW iKcdw cilAw jw irhw hW[ mYƒ nhIN pRqIq huMdw ik myry
pYr qur rhy hn Xw ifMGW BrIAW jw rhIAW hn[ qurqo Purq mYƒ iek Ajyhy id`b mMfl
ivc iljw ky vwiVAw igAw ijQy mYN kI dyKdw hW, SWq vrq rhI hY[ sRI gurU gRMQ swihb
jI dw pRkwS hY[ aupr cMdoAw sijAw hoieAw hY qy cOr ho irhw hY Aqy pMjy ipAwry bVy
Adb snmwn nwl qwby KVy hn qy jdoN aus ipAwry ny sRI gurU gRMQ swihb Agy m`Qw
tyikAw, jwxI eyho jyhI Bwau bwvnI sihq m`Qw tykdw mYN Agy iksy ƒ dyiKAw hI nhIN sI[
mYN BI ausy qrHW dI BwvnI ivc inmrIBUq ho ky m`Qw tyikAw, pr myrw tyikAw hoieAw sIs
jwxI mYQoN cuikAw hI nw jwvy[ ausy ipAwry ny Qwpnw dy ky mYƒ swvDwn kIqw[ qW kI dyKdw
hW ik iek isMG qW cOr krdw hY qy pMj ipAwry snmuK KVy mYƒ pu`C rhy hn ik AMimRq
Ckx dI AiBlwKw hY? dws qoN jwxI mUMhoN qW kuC nhIN bol huMdw, pr rUhoN eyh auqr mwnoN
AwpoN hI iek AgMmI qrIky nwl dy irhw hW[ ‘jI! jy dws AMimRq dw AiDkwr hY qW Ckw
idE, Ckx dI AiBlwKw qW bhuq hY eydUM au~qm smW hor ikhVw juVnw hY[ myry DMn Bwg
hn[’ qW Pyr hukm hoieAw ik ‘jy quhwfI iesqrI BI jhwz cVHn ƒ iqAwr hY qW nwl hI
aus ƒ lY AwE[’ jd eynI Awvwz myrI kMnI peI mwnoN myrI mgn mUrCqw KulH geI[ jwxo
aus id`b prlokI nzwry dw frwpsIn ho igAw ArQwq aus nzwry pr prdw pY igAw qy
auh swrw Kyl A`KW AgoN jWdw irhw[ mYN kI dyKdw hW ik mYN iesy dunIAW ivc bYTw hW qy
sRI gurU isMG sBw gujrvwl dy iek kmry ivc AMimRq pRcwr dI nim`q sRI gurU gRMQ swihb
jI dy qwibAw pMj ipAwry KVy hn qy auho ipAwr jo mYƒ kIrqn mMfl ivcoN auTw ky
ilAwieAw sI, jW dyKW qW iek pRymI isMG inkilAw[ jwxo swry ipAwry sxy gRMQI isMG dy
Awpxy idb sUKCm srUpI jwmy ivcoN hor dI hor kwieAw plt ky sQUl srIr dy jwmy ivc
Aw gey hn[ mYN aunHW ƒ AwiKAw ik ‘kI cMgw huMdw ik Awp mYƒ iek`ly ƒ hI AMimRq byVy
qy cVHw idMdy[’ aunHW h`s ky auqr ivc ieh quk pVHI, “dIn dieAwl Brosy qyry] sBu
prvwru cVwieAw byVy]”* qy AwiKAw ‘AwpnI pqnI ƒ BI iqAwr kr lvo; aus ƒ Aj
ipCWh Cf jWdy qW bhuV myly nhIN hoxy sn[’ hor BI eys pRkwr dy bcn AwKy jo myry Xwd
nhIN[ mYN siq bcn kih ky mMinAw qy iek vwr Pyr puiCAw ik ‘kI AYsw Amolk qy
AlOikk Avsr kdy Pyr pRwpq ho jwvygw?’ qW bcn hoieAw ik ‘eys qoN BI vD ky[’ dws
ƒ eys bcn qy pRqIq Aw geI qy auqSwhI rMgW ivc aus Avsr ƒ aufIkx l`gw[ dws dI
jgXwsw keI swlW dI jgXwsw- hux qIbr vyg vwlI vYrwg-pRym-BrI jgXwsw sI[ myry
AMimRq Ckx dy AiDkwr auqy pMQ muKIAW dI mohr lg c`ukI sI[ pihly pihl bhuq icr
qW mYN eys BulyKy ivc irhw sI ik AMimRq Ckwaux hwry pMjW ipAwirAW dI cox myrI AwpxI
mnSw Anuswr hoxI loVINdI hY[ pRMqU ieh i^Awl, BulyKw kdy dw dUr ho cu`kw sI[
ipAwirAW dI cox dw h`k pRbIn ^wlsw dIvwn ƒ hY, nw ik AMimRq AiBlwKIAW dI inj
mrzI vwlI miq ƒ[ AMimRq AiBlwKI bpuVy jgXwsU jIv Blw au~c AMimRq klw iKfwrI
*
gauVI pUrbI kbIr jI, 337
jylH ic`TIAW 24
gurmuK ipAwirAW dI Xogqw sbMDI pRIiKAw dw kI Anumwn lgw skdy hn? jy lgwauxgy
BI qW AwpxI nIvIN miq Anuswr[ pRMqU A`j dy cmqkwry ny qW sw& &Yslw kr id`qw ik
jyho jyhw iksy jgXwsU dw AiDkwr hoaU qyho jyhy hI Amr Pl iqs ƒ AmrI Bwxy dy Amr
(hukm) nwl l`gxgy[ isAwxp qy cqurweI dI igxqI imxqI vwlIAW Alpg m`qW dI eyQy
koeI QW nhIN[ so mYN hux ies pRkwr dIAW SuB icqvxIAW ƒ Cf ky AkwlI Amr dy
qkIey qwx cwau, BrIAW AmrI aufIkW ivc idvs bqIq krn l`gw[ ApxI pqnI v`loN
mYN au~kw hI Avyslw sI, ikauNik mYN pUrn qOr qy prK cu`kw sI ik auh inrsMsy myrI hr
pRkwr dI rzw mrzI ivc rwzI hY qy nw hI mYƒ koeI Awpxy hudroN aus ƒ AwpxI mrzI dy
AnkUl r`Kx ivc koeI pRISrm krnw ipAw[ auh myrI Awqm ibRqI dy vyg ƒ vyK vyK
AwpoN hI aus dy AnuswrI huMdI geI[ aus ƒ jbrn AwpxI ie`Cw AnuswrI bxwaux dw
Avsr kdy BI nw Awauxw pwieAw[
*
bIbI jgq pRkwS kOr cODrI bKqwvr isMG jI reIs Dmot irAwsq pitAwlw dI bytI sI[ ies bIbI dw
AnMd kwrj s: mMgl isMG jI ‘mwn’ reIs kot Syrw nwl hoieAw sI[
jylH ic`TIAW 25
idn AWvdy AWvdy nyVy Aw gey[ myry nv jIvn, nvyN jnm, siqgur dy Gr jnm dy
gvn imtwvn dy idn Aiq nyVy Awx phuMcy, pr Awey by^bry, mYƒ ^br nhIN sI ik kdoN
qy iks Arsy ivc Awauxy hn, mYN qW dIvwnw vwr gurU dy dIvwnW dw BMvrW bixAw iPrdw
rihMdw sW, qy ieh aumYd b`J hI cu`kI sI ik A`j klH gurU dI drgwhoN ies AMimRq dy
jwck ƒ ^Yr pYx vwlI hI hY[ EVk iek idn mwhI dI s`d suxI qy cwx-ck hI myry kMnW
AMdr ieh sroq peI ik b`kw pur* ngr (qsIl PlOr izlHw jlMDr) ivKy gurU ^wlsw jI
dw AduqI dIvwn sjxw hY qy auQy AMimRq dy ielwhI BMfwry BI gurU dI drgwhoN vrqxy hn[
dws jo A`gy hI gurU ky hr iek dIvwn qy siqsMg smwgm ijQy ikqy BI suxdw sI, Dw ky
lwhy lYx ƒ auQy ApiVAw krdw sI, hux qurq Purq hI suxdy swry iqAwr ho igAw[ hor
keI iek ipMf dy s`jx iqAwr ho gey[ rwh ivc AnykW hor j`Qy nwl rL gey[ PlOr
stySn qoN auqrdy hI Folk CYixAW nwl Sbd kIrqn hoxw ArMB ho igAw qy dIvwn
AsQwn qweIN kIrqn huMdw cilAw igAw[ AgwhW pMQ dy smUh au~Gy AwgUAW qy gu`Jy
pRymIAW gurmuK jnW dI pUrn iek`qRqw sI[ g`l kI srb klw sMpUrn Swn vwlw ^wlsw
dIvwn jo mY AwpxI aumr ivc pihly pihl dyiKAw, eyho sI[ ies dIvwn sbMDI hor
AiDk zor dI ilKx dI eyQy loV nhIN[ mYN ingmn hoieAw pUrn auqSwh ivc bYTw JUm
irhw sI ik Bry dIvn ivc mukwmI prvwr dy nwl iek bwty ivc AMimRq Ckx hwirAW dy
inqrn dI s`d peI, qW dws ƒ iksy qwkq ny auksw ky auTw id`qw[ KVy hox swr dws ny
doie kr joV bynqI kIqI ik jy gurU pMQ dws ƒ ies Xog smJdw hY ik ies au~qm
jigAwsU pRvwr dy sMg swQ AMimRq CkwieAw jwvy qW dws Awpxy Aho Bwg smJ ky Ckx
ƒ iqAwr hY[ myry suBwg BwgW ƒ bynqI pRvwn peI qy myry nwl cwr hor AMimRq AiBlwKI
swfy ipMf dy iqAwr ho gey[ Pyr qW bhuq swry iqAwr ho gey[ Cwn bIn krky jo
AiDkwrI sy, so r`Ky gey Aqy skyS ieSnwn krw ky AMimRq sMcwr mMfl AMdr dw^l hox
leI snmwny, pRmwny gey[ ies qoN Agy mYN Awp ƒ sMKyp qOr qy ilK hI cu`kw hW* ik ikvyN
AMimRq Ckwaux qoN pihlW hI pMj ipAwirAW qoN iBMn iek isMG s`jx vloN gur mMqr id`qw
igAw[ ijs krky AMimRq dI pUrn klw vrqx ivc ivGn ipAw[ Aqy nwm idRVH nw hox
dy kwrx AiBAws dw pRvwh qwbV qoV hI nw qur ipAw[ pRMqU ies ivc rMck sMdyh nhIN
ik dws dI kwieAw plt geI Aqy s`cmu`c nvW jnm nv-jobn vwlw jnm ho igAw
*
eyh dIvwn pMQ vloN aucyqy qOr pr sMq lKbIr isMG jI qy aunHW dy pRvwr ƒ muslmwnI mzhb qoN isMG
sjwaux leI kIqw igAw sI, ienHW sMqW dw pihlW nwm mOlvI krIm b^S sI[ eyQy AMimRq pRcwr 14 jUn
1903 eI: muqwibk 1 hwV sMmq 1960 ib: ƒ hoieAw[ kul 35 s`jx jhwz cVHy[ ies dIvwn dw pUrw
pUrw smwcwr isMG sBw BsOV vloN CpI pusqk ‘vIr suDwr p`qr’ ivc drj hY[ ies AMimRq pRcwr smyN gurU
gRMQ swihb swihb jI dw ieh vwk AwieAw sI:-
“iblwvl m: 5 ] Awpxy bwlk Awip riKAnu pwrbRhm gurdyv] suK sWiq shj Awnd Bey pUrn BeI
syv]1]rhwau] Bgq jnw kI bynqI suxI pRiB Awip] rMg imtwie jIvwilAnu jwkw vf prqwpu]1] dyK
hmwry bKisAnu ApxI kl DwrI] mn bWCq Pl idiqAnu nwnk bilhwrI]2]16]180]” (pMnw 819)
*
jylH ic`TIAW 26
pRq`K pRqIq hoieAw[ Aqy jo rihx rihxI aus smyN idRVH krweI geI mwnoN aus dy pwlx
dI pRiq`igAw isrW DVW dy dweIey nwl inbwhux dI ho geI[ dws ƒ jo BI hukm gurmiq
AsUlW dI rihq rihxI Awid dy pMjW ipAwirAW ny idRVHwey gurU dsmyS jI dw swKSwq
snmuKI hukm pRqIq hoey jo ik kyvl gupq klw ivc sInw bsInw gurU ^wlsw dvwr
sMcrq huMdy DuroN hI cly AwauNdy hn[ ienHW hukmW au~qy c`lx dy prq`K pUrny pwaux ƒ dws
ny gurmiq ibbyk krky jwixAw[ Aqy eynHW DwrnW dy Anuswr rihx ƒ hI kilAwxkwrI
smiJAw[ gurU Gr ivKy nvW jnm hox krky ijauN ky iqauN rihq rihxI dy ^wlsw jI
nwl Kwn pwn dI vrqoN r`Kx dw fUMGw qy jwdU BirAw Aks ihrdy auqy bYT ky idRVH ho
igAw[ mukdI g`l ieh ik AMimRq Ck ky gurU kI rihq rihxI dI au~c Bwvnw nwl Bry
BkuMny hoey jd muV sMswrI sbMD dy klpq Gr ivKy Awey qW AgoN dws dI kwieAw plt
kRWqI qy ikRAw ƒ dyK ky sBnW dy Bw dw AcMBw ho igAw[ sMswrI prvwr swry dw swrw Ajy
prmwrQI byVy pr ciVHAw nhIN sI[ by-AMimRqIAW dy hQoN bixAw Bojn Kwxw nhIN sI[
pqnI AYqkI BI dyvnyq nwl Awpxy pyky Gr geI hox krky sWJIvwl hoxoN rih geI sI qy
aus dy auQoN Awaux pscwq hI aus dy jhwz cVHn dw smwgm b`Jxw sI[ mwqw ipqw
Awidk hor prvwr ƒ mYN kih BI nhIN skdw sI[ Awpxy g`Py AwpxI h`QI hI sjwaux lg
ipAw[ kdy swrI aumr ivc pRSwdw nhIN sI sjwieAw[ myrI Gwlxw dI scweI dw kuC
Asr ipAw, kuC kudrqI pRyrnw hoeI, Swied moh-mmqw dw BI kuC AMS hoxw hY[ Gwl
Gwldy ƒ msW do ku mhIny hI hoey sn ik gurU dI ikRpwlqw dvwrw swry dw swrw prvwr
AMimRq Ck ky ^wlsw sj igAw qy isMGxI BI pyky GroN Aw ky iqAwr-br-iqAwr sj
geI[ Pyry Gyry qoV ky AnMd ivvwh hoieAw qy AnMdo AnMd vrq igAw[
pYdl qurky hI jwxw qy dIvwn AsQwn ivc phuMcxw[ ies ibD bVw lMmw cOVw ibsQwr hY,
bhuqI loV hovy qW hor s`jxW ƒ ibsQwr pUrbk pu`C skdy ho[ pr mYN QoVy jyhy ivc hI
mukw dyxw cwhuMdw hW ik ies pRkwr sMgqW sMg inrol siqsMg smwgmW ivc ivhwauNidAW
hoieAW kuC smW bIq igAw[ qy iPr auh smW Aw igAw jdoN ik AYbtwbwd dy iqAwry ho
gey[ ies pRQwie Awp pRqI Agy hI ^ws smwcwr pTw cu`kw hW[*
*
eyQy Agy mweI gulwb kOr dy drs imlwp dw pRsMg hY jo Aybtwbwd dy pRsMg dy nwl kWf nM: 8 ivc drj
hY[
*
ic`TI nM: 1 imqI 24 mwrc 1922
jylH ic`TIAW 28
nwm dI Koj
gurbwxI qy nwm ivc mYN koeI Byd nhIN smJdw sI ArQwq gurbwxI ƒ hI nwm srUp
idRVH kr mMn ilAw hoieAw sI[ hux gurbwxI dy AQ`k AiBAws Aqy suKmnI swihb dy
AKMf pwTW ny myry gurmiq inscy AMdr iek nvIn qbdIlI pYdw kIqI ik nwm gurbwxI
qoN iBMn inrwlw srUp rKdw hY Aqy ausy nwm dw AiBAws suAws suAws sMBv hY Aqy nwm,
kyvl nwm AiBAws dÍwrw hI nwmI dI pRwpqI ho skdI hY[
iek iCn BI ies ibhUx nhIN rih skdw sI[ nwm dI is`k idnoN idn vDdI jwie, drSn
dI ipAws AQwh! idnoN idn vDdI jwie[
eyh sux ky myry AMdr AgMmI Aws dI qwr iPr geI ik ijQy jwaUN gurU myry AMg sMg
shweI hY Aqy mYƒ gurU qy sMgq dy hukm Anuswr “jh bYswlih qh bYsw suAwmI jh
Byjih qh jwvw”** dy gurvwk AMdr ijDr sMgq qor rhI hY auQy jw ky hI nwm dI pRwpqI
hoxI hY[ mYN siq mMn ky qur ipAw[ nwl myry iek isMG BweI rUV isMG,* nwmy pRSwdw
sjwaux dI shwieqw leI qor id`qw, pr myry sIny ivc sMgq qoN ivCVn dw s`l Aijhw
v`jw ik mYN swry rwh gUMdw hoieAw hI igAw[ hukmW dw b`Dw[ rwh ivc Kwx-pIx ikqy
nhIN kIqw[ mYƒ pqw nhIN ikMny GMitAW ivc pujy[
*
pMnw 614
**
mwrU m: 3; 993
*
BweI rUV isMG ipMf isAOVw ir: pitAwlw dy rihxw vwlw sI[
jylH ic`TIAW 30
sRI pMjw swihb dy drSn hsn Abdwl dy stySn qoN auqrdy hI hoey[ piv`qr jl
ivc ieSnwn soDy[ snmuK pMjw swihb dy drSn hox[ mhwrwj dw pRkwS sI[ crn srn
jw ky vwk ilAw[ auh vwk mYƒ Xwd nhIN[ bVw hI auqSwh qy vDweI dwqw sI[ auQoN Pyr
mhwrwj dI AwigAw lY nmskwr kr tWgy qy cVH ky AYbtwbwd vl ƒ qury[ jdoN
AYbtwbwd phuMcy qW ibRqI auQy dw nzwrw dyK ky iKV geI[ cwr cuPyry phwVIAW ivckwr
f`by vWgUM AYbtwbwd v`sy[ auhnW phwVIAW ƒ dyK ky myrI ibRqI itkwau qy cVHwau dy
hulwirAW ivc Aw geI[ mYN AwpxI swrI AwXU ivc huxy hI pihly pihl phwV dyKy sn[
mYƒ Bwxy Anuswr mhwrwj ny AYsI jgw invws leI iek inkVw ijhw buMgw lY id`qw (jo ik
mhwrwj dI ikRpw kir suqy isD hI iml igAw) ijs dy snmuK dohIN pwsIN do gurduAwry
sn, ijnHW ƒ auQy dy lok DrmSwlw AwKdy sn[ mYN mhwrwj dw Sukr qy DMnvwd kIqw ik
EVk pRdysW ivc BI AwpxI crn srn hI riKAw hW[ c`qo pihr bwxI dy pwT dI DunI
b`JI rihxI[ auDrly lokW dw irvwj hY ik mhwrwj dy vwk ley ibnW koeI iksy kMm kwj
ƒ h`Q nhIN lwauNdw Aqy Sihr dy swry sihjI isMG idn cVHdy nwl gurdvwry Awie ky
ipRQm swihb ƒ smwlin, gurU swihb Agy fMfauq bMdnw krky drSn krn qy DUVI
msqk qy lwvn[ bwrMbwr pwT krn[ bwr nw pvy! nON bjy qIk iek Awvy iek cilAw
jwvy[ Pyr eyho hwl qIjy pihr iqMn bjy qoN ipCoN ArMB ho jwvy[ pr mYN auQy Eprw, auhnW
dy ivcoN rlxoN sMgW qy sMkoc krW[ pr auh mYƒ bVy cMgy l`gx, cwhy rihq ivc iqAwr
br iqAwr auhnW ivcoN ivrly hI sn[ gurduAwry ivc hr AYqvwr dy AYqvwr isMG sBw
vwilAW dw joV mylw huMdw sI qy AwQx ƒ inqw pRiq bVI rwq qweIN kQw, prsMg qy kdy
kdy kIrqn BI huMdw rihMdw sI[ pr myrw auhnW nwl mn nw rly[ iek qW sMgq dw
ivCoVw, dUjy prdysW dy mwmly, qIsry auQoN dI sInrI (nzwry) qy suMdr Awbo hvw dy kwrx
myrw vYrwg Put Put ky vgx lg ipAw qy TwTW mwry qy Ajyhy pRym auCwly Awvx ik
ibhbl qy by-hoS kr jwvx[ AYvyN b`Dw ru`Dw dVy d&qr dw bu`qw pUrw kr AwieAw krW[
msW msW d&qroN Cu`tW qy J`t gurduAwry Aw invW; msqwny jyhy BUry dI bu`kl mwr joiVAw
vwly QwauN Aw bYTW ijQy mYN iksy dI nzr ivc BI nw rVk skW[ mYƒ ies ibD by mlUmy
rihxw bhuq hI suKwvy[ rwq ƒ gurU mhwrwj dy suKwsx hox qIk auQy hI bYTw irhw krW[
rwq dy auT ky gurdvwry vwly kUp auqy ieSnwn krnw[ pr jdoN brP pYx lg geI qW
AwQxy hI srb loh dI bwltI jl dI Br ky buMgy ivc ieSnwn AsQwn pr rKw lYxI,
ikauNik aus vkq bwhr inkl ky jl ilAwauxw suMn kr dyNdw sI[ svyr ƒ bwltI vwly
jl ny BI brP smwn hI ho jwxw, ausy qrHW ieSnwn kr lYxw[ AMdr hvw nhIN AwauNdI
sI, KUb AnMd iKVnw[ idn cVHdy qweIN sB bwxIAW dw pwT bVI bYrwgI dSw ivc krnw,
pr nwm dI tot idnoN idn vDdI jwvy[ ijauN ijauN gurpurb pUrnmwSI nyVy AwauNdw jwey,
iqauN iqauN nwm dIAW is`kW aumMgW iq`KIAW qoN iq`KIAW huMdIAW jwx[ mwieAw ijvyN gurU
swihb pRyrnw krdy iqvyN sB gurU ky lyKy lw CfxI[ kyvl dohW dy inrbwh jogw g`Pw rK
ky bwkI sB gurU Arpx kr dyxw[ bsqr jo GroN lY igAw sI auhnW nwl hI guzwrw
kIqw[ ibsqrw ieh sI, iek kMbl hyTW iek auqy, BUm Awsx hI sjxw ikauNik
gurduAwrw snmuK sI[ BY qy Adb ivc rihx ƒ ibRqI pihlW qoN kbUl kr cu`kI sI[
gurpurb pUrnmwSI qoN do idn pihlW myry pws iek pMQk pypr (A^bwr) qy gurpurb
trYkt phuMcy[ dohW ivc hI nwm dwn mMgx dI pRyrnw sI[ mYN jwqw ik gurU ny Kws qOr qy
ieh mYƒ invwjxw cwihAw hY[ myry AMdr nwm dwn leI pRwrQnw krn dI hu`b auTI[ mYN
EVk smyN ƒ sWB ilAw[ AwpxI iekWq gu&w ivc rihrws, AwrqI, soihlw qoN pscwq
Ardwsw soD ky l`gw pRwrQnw krn[ pRwrQnw pr mYƒ AYsw BwisAw ik pRwrQnw dw QOh
mYƒ koeI AgMmI qwkq ds rhI hY qy Aw-muhwrI pRwrQnw mYƒ Pur rhI hY[ nyqRW ivcoN BI
Aw-muhwrw jl cilAw jw irhw hY[ mYƒ pRwrQnw krn ivc iek AnoKw hI suAwd Awvy[
htx ƒ jI nw kry[
nwm dI jwcnw
jd hor sB kuC AOVny bMd ho igAw qW kyvl ‘hy gurU! hy gurU!! nwm b^S, nwm idRVw
dyh, nwm jpx lw dyh[’ ieqny Sbd hI mUMhoN inkldy rhy qy EVk ƒ ‘hy gurU! hy gurU!!’
ieqnI llnw hI rih geI[ ‘hy gurU! hy gurU!!’ krdy ƒ mYƒ pqw nhIN irhw[ Awpxy srIr
dI su`D nw rhI qy mYƒ pqw nhIN ik kdoN mYN KVw KVw if`g ipAw hW[
AgMmI Awvwz
kyvl ieqnI soJI hY ik iek AgMmI Awvwz ny h`lw SyrI id`qI ik:
‘auT qkVw ho! qyry s`cy gurdyv gurU gRMQ swihb jI qYƒ pRwqwkwl hI nwm dyvxgy[
jyhVI pihlI duqukI gurU mhwrwj dI gurduAwry vVn swr qyry kMnW ivc pvygI, aus ivc
hI qyrw byVw pwr ho jwxw hY qy nwm ny AMdr invws kr jwxw hY[ swvDwn ho ky sMmwlI[’
Pyr iek hu`j ijhI v`jI[ mYN swvDwn ho igAw[ dyKW, qW ipAw auiTAw hW, pr ibRqI
myrI ausy qrHW pRwrQnw ivc hI hY[ swvDwn huMdy swr Aw muhwry hI ‘bwrw mwhw mWJ’ dI
bYrwg dI DunI iCV geI:
jylH ic`TIAW 32
Aj pihlw idn sI ik mYƒ eynHW dy AMqRIvI qy AslI Bwv ivc ijgrI AnMd hulws
Aqy ibrhw sulqwn dw ibrhw byDvW hulwrw AwieAw[ myrw nIr vhy vih c`ly Aqy T`ly hI
nw[ bYrwg dw kV pwt igAw[ mDur DunI dw bYrwg meI kIrqn iCV igAw[ bwhroN auT ky
Awpxy kmry ivcoN BweI rUV isMG BI Awky nwl jut gey[ iehnW ƒ rwg dy Gr dI KwsI
prK sI[ ipClIAW do qukW qy Aw ky qW auh ibnY Alwp hoieAw ik bYrwg lInqw dohW
qukW dy Bwv ivc lIn kr geI[ mwno mYN aukq duqkI dy AnuBvI Bwv dw srUp bx igAw[
mYƒ AYsw jwpy ik ieh do qukW vwlI bynqI gurU swihb ny Kws A`j dI dSw vwsqy hI myry
nimq ivcwr ky myry leI hI sWB ky r`KI sI[ BUq Biv`Kq dy dwnI ny ieh ibnY sMiQAw
kyvl myry isKwaux leI hI rcI sI[
myrIAW do is`kW
“kir ikrpw dIjY nwmu” qy “hir mylhu suAwmI sMig pRiB” ieh doeI myrIAW AMqrIvI
is`kW sn[ jo hux ppIhy dI pukwr bx geIAW[ myrw rom rom ieho pukwry[ rgo rySw ieh
DunI aucwry[ mYQoN ies pukwr dw aucwrn CifAw nw jwvy[ mYƒ Aws qW b`J hI cu`kI sI ik
ikrpw pRwqwkwl nwm dI ho jwxI hY[ ZYbI ieSwrw mYƒ ho cu`kw sI qy ieh ZYbI ieSwrw myry
SrDwlU Awqmy AMdr fUMGw auqr igAw[ pr ijauN ijauN Aws Brosw bJdw igAw iqauN
iqauN myrI auprlI ibnY-kIrq-pukwr hor BI suAwdlI dSw ivc vDdI geI[ mYN Awpxy
Awp ivc bynqI dw bu`q ijhw bixAw hoieAw pRqIq hovW[ mYƒ iesy dSw ivc auQoN auTw ky
BweI rUV isMG jI ieSnwn AsQwn ivc lY gey qy ieSnwn dy pRqwp SWiq rs Cw igAw qy
mYN gurbwxI inqnym dI bwxI dw AnMd lYx l`gw[ mYƒ pqw nhIN sI ikqnI ku rwq guzrI
*
pMnw 133
jylH ic`TIAW 33
qy ikqnI ku rihMdI hY[ ibRqI APur sMskwr rihq ho cu`kI sI, auproN suKmnI swihb jI dy
pwT ny auh SWqI, srDw, isdk qy Drvwsw vrqwieAw ik AkQnIX hY[ isdk hulws
nwl BirAw myrw ihrdw Gt fu`lH fu`lH kry[ cwau ciVHAw hoieAw AMgW ivc PuilAw myvy
smwvy nhIN[ mYƒ msW pRBwq AweI mhwrwj dy pRkwS hox dy smyN qoN ds imMt pihlW hI
gurdvwry hoie ky swihb sMmwlx dI Twx leI[ mYN Kwsw icr pihlW hI AwpxI guPw ivcoN
au~T ky hyTW Awaux ƒ iqAwr ho igAw qy paUey pweI hOlI hOlI gurdvwry vl DweI kIqI[
gur mMqr dy spStwaux dI rmzI Kyf ƒ gurU duAwirEN AMikRq hox dI Bwvnw ihrdy
AMdr rKdy hoey gurduAwry Er jWidAW jWidAW ieh ibnY jodVI sPur hoeI ik gurmMqr dy
idRV krwaux ihq jo gurvwk sRI gurU gRMQ swihb duAwirEN hukmwieAw jwvygw, gurvwk
AMdr rmz mwqr BI jo ieSwrw gurmMqr pRQwie hovygw, auh sMpUrn gurmMqr ismrn
nim`q insicq kIqw jwvygw[ aus smyN ihrdy idRStI-gocr ijqny nwm BI gurbwxI AMdr
Awey sn, auhnW ivcoN ijs nwm dw ieSwrw rmz mwqR BI hovygw, aus nwm ƒ siqnwm
ismrnXog gurmMqr nwm idRVH kr mMinAw jwvygw[ ies qoN Cu`t duqI smUh nwm jo
gurbwxI AMdr pyKy pTn kIqy jo snmuK icqRq sn, aunHW ivcoN “gurU” Aqy “vwhu” pd jy
Awey jW ienHW dohW ivcoN koeI iek BI AwieAw qW aus qoN ieh sMBwvnw hovygI ik ieh
“vwihgurU” nwm vl ieSwrw hY, “gurU gurU” Aqy “vwhu vwhu” dw jwp pUrw Sbd
“vwihgurU” ismrn dw rmzI hukm hovygw[ idRStWq mwqr jykr eyh hukm AwieAw “gurU
gurU guru kir mn mohr] gurU ibnw mY nwhI hor]”* qd ieh “gurU” pd sMpUrn
“vwihgurU” jwp dw boDk hovygw[ AQvw ieauN Aw igAw, “myry mn guru guru guru sd
krIAY] rqn jnmu sPlu guir kIAw drsn kau bilhwrIAy]”** qd BI ieh hukm
“vwihgurU” ismrn pRQwie idRVH kIqw jwvygw[ ies pRkwr dI ipRQm hI Dwrnw Dwr ky
icqvnI icqvidAW gurduAwry vl DweI krI cilAw jw irhw sI[
*
goNf m: 5, 964
**
gauVI pUrbI m: 5; 213
jylH ic`TIAW 34
*
ic`TI nM: 2, 30 mwrc 1922
**
Awsw m: 5, 376
jylH ic`TIAW 35
vwr cMdoAw swihb qy sRI gurU swihb dy ivckwr AduqI cmqkwrk Aqy iJlimlkwr
CbMnI c`kRq ic`qrkwrI ivc “vwihgurU” Sbd icqirAw iJliml iJliml kry, jo Awsry
ibhUx hvw ivc muA`lk itikAw lihry mwry[ gurduAwry dy hvweI pulwV ivc cwr cuPyry
ieh hI kauqk vrq irhw sWgo pWg idsy[’
mYN isdk ivc pMGr ky isdk dw rUp ho igAw[ gurU swihb qy myry ibnW gurduAwry
ivc koeI nw, pr cOr hoeI jwvy[ nw cOr krn vwlw h`Q idsy qy nw koeI cOr krn vwlw
nzr Awvy[ mYN ibsmwd pr isdk ivc ibsmwd ho igAw, Aqy DMn gurU dI sMkyqk mihmw
vwly “vwihgurU” nwm dI Junkwr hor BI ibsm rMgW ivc AruVH ho qurI[ DOx nIvIN sut
leI qy myry h`Q juV gey, gl ivc p`lU ipAw hoieAw sI[ mYN bVy Abd BY BwvnI nwl
mhwrwj jI dI pRkrmw krn lg igAw[ mYN pRkrmw kr hI irhw sI ik ieqny ƒ gRMQI
isMG AMdr vwr qy prly pwisEN inkl AwieAw[ aus ƒ dyK mYN TTMbr ky BUry dI bu`kl
mwr mhwrwj dy snmuK ho ky bYT igAw[ gRMQI BweI ny AwauNdy hI puiCAw ik pRkwS iks ny
kIqw hY? kI qusIN kIqw hY? mYN aupr ƒ isr cu`k ky aus vl dyiKAw, pr mYQoN au~qr kuJ
nw id`qw igAw[ pr hux mhwrwj jI auQy cOr huMdw nw idsy Aqy auh AlOikk gur mMqr
icqRkwrI BI guMm[ ieqny ƒ gRMQI isMG dw Cotw BweI BI Aw igAw jo bhuq gurmuK sI[ aus
ƒ BI gRMQI ny Eho pu`C ig`C kIqI[ pr aus ny vI kMnW qy h`Q riKAw[ auh Pyr cu`p ho gey[
mYƒ pqw nhIN ik aunHW kI smiJAw ivcwirAw qy ikvyN i^Awl kIqw hoaU[
Pyr gRMQI jdoN qwby bYT ky Awvwzw lYx ƒ rumwl cu`kx l`gw jo gurU swihb au~pr id`qw
hoieAw sI, qW mYN CV`p dy ky qwby vl ƒ Aw KVw hoieAw[ auDr gRMQI ny Awvwzw ArMB
idqw[ Awvwzy dw jo vwk sI, auh drSn krn qoN ieMn ibMn auhI inkilAw, jo mYN suixAw
sI[ jW myrw suixAw pyiKAw iek ho igAw qW mYN hor BI h`kw b`kw rih igAw[ mYN mUDy mUMh
mhwrwj jI dy Agr Bwg jw ipAw[ gRMQI qW vwk lY ky bwhr cilAw igAw, auus dw pRymI
BweI bVy ipAwr siqkwr nwl sihm ky myry kol Aw bYTw qy mYN AwKx lgw ‘ieauN ikauN
pey ho?’ mYN AwiKAw: ‘jI! Ardws soD ky cu`Bw mwr ky myrI nimq vwk lY idE[’ aus
ikhw: ‘Ardwsw mYN kr idMdw hW, vwk qusIN lvo[’ mYN AwiKAw: ‘cu`Bw BI qusIN hI mwr
idau, mYN KVw KVoqw vwk lY lvWgw[ mYN qwby nhIN bYTxw, qusIN bYTy rho[’ aus pRymI ny
mMnx ivc hu`q nhIN kIqI[ bVy pRym nwl Ardwsw soiDAw, bVI isdk BwvnI nwl AMqr
iDAwn ho ky cu`Bw mwirAw[ jW mYN vwk ilAw qW AYn pRQm pMny dI pihlI sqr dw ArMB
ieh sI, ijs qy idRStI cuMBk PurqI nwl jw itkI:-
vwhu vwhu krim prwpiq hovY nwnk dir scY soBw pweI]2]”*
pVHn swr hI myrI rsnw qy mohr l`g geI[ pUry Sbd dI qy ies pUry Sbd krky
“pRBu imilAw AweI” dI sPl ibvsQw SIGr hI vwpr jwx dw rweI sMsw sMdyh nw irhw
Aqy ies g`l dI idRVHqw myry rom rom AMdr AMikRq ho geI ik s`cmu`c siqgurU gurdyv sRI
gurU gRMQ swihb jI ny gurmMqr rUpI scy rqn hIry ƒ k`F ky qlI pr r`K idqw hY-
“rqnu jvyhru lwlu hir nwmw guir kwiF qlI idKlwieAw]”**
DweI krky ies QoN pRQm slok pqRw prq ky piVHAw qW hor pqw lgw ik “vwhu vwhu
Awip AKwiedw” hY qy AKwieMdw “gur sbdI” hY[ nwly ieh pqw l`gw ik “vwhu vwhu
isPiq slwh” hY[ jo jpujI swihb dy pwT ivc pVHdy huMdy sI “swlwhI swlwh” auh ieho
is&q swlwh hY qy nwl ies slok ivcoN ieh pqw lgw ik ‘vwhu’ ies pUry sbid rUpI
nwm (gurmMqr vwihgurU) dy jwp meI is&q slwih krdy hoieAW hI “sic imlwvw” huMdw
hY Aqy “pRBu pwieAw” jWdw hY[ mYƒ ies vwrI pauVI dy Bog pwEx swr hI AMqr gqI
ieh pRyrnw hoeI ik AgwVI dIAW pauVIAW BI slokW sihq pVHW[ pRyrnw huMdy swr mYN
Aglw slok pVHn l`g ipAw qW mYƒ nwm dI (isPiq slwh) mihmw hor qoN hor vDIk
pRgtINdI jwie[ AYQoN qweIN ik “sdw AnMdu hovx”, “hir isauN ilv lwaux” qy “siq
rzw ivc smwaux” dw eyhI kyvl eyhI vsIlw hY[ Aglyry slok qoN spSt hoieAw ik
“vwhu vwhu” pUrw Sbd ArQwq (isPq slwih) rUpI bwxI s`c (Asl sc) hY jo kyvl
“gurmuKI lDI Bwil”[ Pyr ieh ik ies is&q slwh ƒ ‘sbdy’ (bYKrI bwxI dvwrw) BI
aucry[ ihrdY nwil (prw psMqI mDr ibvsQw ivc BI) ArwDn krY[ qy “irdY smwil”
(nwBI ivc auqwr ky) BI r`Ky, hr qrHW byVw pwr hY[ iPr ies qoN AglyrI solHvIN pauVI
dy pRQm slok ivc “vwihgurU” nwm dI is&q slwih p`kI krky idRVHw id`qI[ qy “nwnk
vwhu vwhu ieko kir swlwhIAY ij siqgur dIAw idKwie”* dw T`pw lw idqw, ik kyvl
iesy eyky nwm qy kwiem dwiem rihxw hY, jo hux hI siqgurU swihb jI ny buJwie dIAw
hY[ dUjy slok ivc ies gurmiq nwm jpx hwirAW dw prqwp vrnx kIqw hY[ ieQoN
qweIN ik “nwnk vwhu vwhu krih sy jn inrmly iqRBvx soJI pwie”** vwlI auc prqwpI
ibvsQw pRwpq ho jWdI hY[
nwm dI vXKXw
ies qoN AgWh dI pauVI dw jo slok piVHAw qW ies g`l dw inqwrw hoieAw, ik ies
nwm ƒ kyvl auhI vfBwgy jn sdw leI jpdy rihMdy hn “ijn kau Awpy dyie buJwie]”
*
gUjrI kI vwr m: 3, 514
**
rwmklI m: 4, 880
*
gUjrI kI vwr, slok m: 3, 515
**
gUjrI kI vwr, slok m: 3, 515
jylH ic`TIAW 37
“nwnk gurmuiK jwxIAY jw kau Awip kry prgwsu]”*** Aqy nwm jpx nwl hI mn dI
haumY ml dUr huMdI hY[ g`l kI nwm dI pwrl klw nwm jpx hwirAW dI soBw, suMdrqw,
nwm dI srb Pl prdwiek smr`Qw, nwm jpx hwirAW dI sMgq qy imlwp dI iKn iKn
loV, ihrdy krky qy muK krky BI nwm ƒ suAws suAws jpdy rihx dI q`dI qwkId Aqy
nwm ArwDn krn hwirAW ivthuM qn, mn, nCwvr krn dI AkWiKAw, AwgXw eyh sB
prmwrQI ArQ ies slok dy Bwv ivc sMcq hoey dyKy[ sqwrHvIN pauVI dy dUjy slok ivc
nwm dI ABydqw, nwm dI AMimRq klw, nwm dy syvk hwirAW nwm rUpI Pl dI pRwpqI, nwm
ABXws dvwrw nwmI dI srb ivAwpkqw dI l`Kqw (Realisation) vwhu, vwihgurU inq
krn hwry guris`KW dw “vwhu” krnw gurU pUry ƒ Bwauxw qy iek mn iek ic`q ho ky “vwhu
vwhu” krn krky jm kMkr dw intk nw Awauxw Aqy mn icMdy Pl pwauxw ieh srb
g`lW vrxn hn[ ATwrvIN pauVI dy pihly slok dw vwk “vwhu vwhu AMimRq nwmu hY
gurmuiK pwvY koie”* jdoN pwT ivc AwieAw qW spSt in`qrvW PYslw hoieAw ik gurmiq
AMimRq nwm bs kyvl ieho hI hY[ sB qoN ipClI quk ivc “Anidnu nwmu leyie” vwlI
pMgqI ny mYƒ phwV vW|U Ac`l KVw kr id`qw, huxy qoN hI ATy pihr nwm ivc juty rihxw
hY[ BwvyN “qn mn jwie q jwau” hux, bs jI! &Yslw gih g`fvW ho igAw ik nwm dI
pRwpqI qW ho geI[ nwmI dI pRwpqI jd qweIN nw ho jwvy qd qIk iek qwr nwm ivKy idn
rYx juty rihxw hY qy AYsw jutxw hY ik Kwn pwn sYn cYn sB iqAwg dyxy hn[ myrw hONslw
hux isKrlI tIsI dw sI[ ihMmq, swhs, audm myry duAwly id`b dYv rUp Dwr ky Awx
hwzr hoey[ mYN h`lwSyrI nwl mhwrwj ƒ m`Qw tyk ky jdoN gurduvwirEN ivdw hox dI AwgXw
mMgx lgw qW mYƒ qurn lgy ƒ ieh gur AsIs imlI:-
gur AsIs
“audmu kryidAw jIau qUM kmwvidAw suK BuMcu]
iDAwieidAw qUM pRBU imlu nwnk auqrI icMq]”**
mYN ies AsIs dy imlx swr DMnw ho igAw; vfBwgw ho igAw, Awpxy Awp ƒ pRqIq hovW[
ies AsIs meI gurvwk qy pihly gurvwkW dy AnuBwvI ArQW qy BwvW dw AYsw gih g`f
is`kw myry irdAMqr bYT igAw ik myrw fg mg folxw sdIv leI aufMq ho igAw[ aus
smyN jo aukq vwkW dI AnuBvI vXwKXw mYƒ s&ur hoeI, aus ƒ myrI pRoKoN nhIN ik A`KrW
ivc ilK ky vrxn kr skW, myry ihrdy qy aukrI geI pr myrw cwau hulws ik mYN nwm
nw, invwijAw igAw hW, ik dwq ielwhI mYN QIN pweI geI hY, mYƒ itkx nw dyvy ik kdoN
eykWq sihj AsQwn ivKy bYs ky nwm dy AKMf jwp ivc jMm ky j`ut jwvW Aqy Pyr A`KW
nw auGyVW, pr AMdr inrjqn hI t`k t`k KMfw KVk irhw sI[ auTdy bYTdy, ij`Dr jwvW,
***
Awsw kI vwr m: 2, 463
*
gUjrI kI vwr slok m: 3, 515
**
rwg gUjrI vwr slok m: 5, 522
jylH ic`TIAW 38
iPr qurW t`k t`k dI qwn auvyN b`J rhI sI[ vwhu cwbI lwaux hwirAw dwiqAw! ^Ub
cwbIAW lweIAW[ pr myrIAW Ajy Bu`KW nhIN gvweIAW[ hux Awpy Cihbr lw dyvIN! mYƒ kI
icMqw! mYN inicMq pr “crn ipAwsI drs bYrwgin pyKau Qwn sbwey]”* Koh pY rhI sI qy
AxifTy Awqm rhs dI qot sI[ mYN AYvyN auprly idloN dVy d&qr jw ky b`Dw c`tI Br
AwieAw[ kwljw AMn jl v`loN ipRQm idvs dw hI ^wlI sI[ mYƒ idSw Awidk iPrn dI
duibDw koeI hY hI nhIN sI qy AgWh ƒ Bojn Awidk nwl iF`f Brn dI rucI hI nhIN sI[
sgoN kVwky rih ky KMfw ^Ub KVky qy koeI Atkw Jtkw nw pvy[
*
gauVI m: 5, 249
*
Awsw m: 4, 11
jylH ic`TIAW 39
AMdr vV ikvwV dy ky kuMfy jV idqy qy Awsx pur bYT ky l`gw gurU gurU jpx[ lgwqwr
ieky swh l`gw jwvW[ jdoN swh Awpy muVy qy muV pvy, mYƒ moVn hoVn dI koeI pRvwh qy
surq sMmwl nw sI; kyvl gurU gurU krn dI bxI hoeI sI[ dSw AYsI bx AweI ik AwSw,
mnSw, Purny, i&kr Awidk dI irdMqr rweI nw rhI, Brm BRWqI dI kweI imt geI[
iek drs ipAws dI Aws XQw gurvwk:-
“eykih Awsw drs ipAwsw Awn n Bwvy]’*
srblohI SkqI
jy ikqy A`k Q`k jwvW jW mn AVI kr KVovy qW Pyr mn ƒ qhofw dyx leI hT krky
mD lvW ik AYnIAW p`kIAW mwlW Pyr ky swh lYxw hY, ikauNik srb loh dI mwlw hr
vkq myry h`Q ivc hI rihMdI sI[ mYƒ srb loh dI mwlw ny bVI hI shwieqw idqI, iCn
mwqR BI inSwny qoN aukx nhIN idqw qy cVHdIAW klW vwlI jwp pdvI qy mYƒ jw cwiVHAw[
h`Q jd scI kwr ivc qdrUp ho gey qW mwnoN mYN muj`sm swvDwnqw hI bx igAw[ Awls
nyVy nhIN, dil`dr dUr ho igAw[ QkyvW AkyvW qy iF`lpuxw ^br nhIN ik`Dr n`s B`j gey[
*
Awsw m: 5, 407
jylH ic`TIAW 40
ies dyhI rUpI ipMf dI ieh AKMfw kwr KMfy KVkdI dSw dyK ky iek iCn qW idl ny
DVkw KwDw pr dUjI iCn hI SWq Cw geI qy suMn dSw vwpr geI[
*
ic`TI nMbr 3, 30 mwrc 1922
jylH ic`TIAW 41
pr mYƒ hux ies AwSw qoN BI inrwSqw ho geI ik myry Bwg ikQy jo AYsy au~c drSnW
dw pwqr bx skW[ mYN Aiq inmoJwxw ijhw ho igAw, pr ies inrwsqw ivc vI Ajpw
jwp ijauN dw iqauN zorW qorW ivc iCiVAw irhw, pr myry ies dwvy dw l`k tu`t igAw ik
iesy rwq AMdr drSn prs lYxy hn[ jd myry ies Aws dwvy dw l`k tu`tw qW myry Ac`l
Awsx dw cOkVw BI tu`t igAw[ mYN is`Dw sqor in`sl ho ky lMmw pY igAw, pr ijhbw krky
jwp auvyN ijvyN hI ho irhw sI qy h`Q au~cw krky mwlw dw AKMf c`kr aus qoN BI AiDk
cl irhw sI[ hor sB kwr qW auvyN ijvyN c`l rhI sI, ibRqI ivc BI rMck mwqr Gwtw
nhIN sI[
*
Awsw Gr 6 m: 1, 359
jylH ic`TIAW 42
kMvl iKiVAw ipAw qy pRkwS nwl nUro nUr[ hlkwpn AYhw ijhw ik auf auf jwvW[ msW
rok rok rKW[ bynqIAW kr kr Aqy bynqI dy Sbid pVH pVH AnMdI igAwn pRkwS rwau
rIJwvW qy mnwvW[ JwlU rIswlU kMqVy ƒ svwr svwr ky syjw qy sMmHwlW[ mYƒ kI pqw sI ik
rs rsIAVw ipr ieauN c`l ky Gr Awvygw? mYN smJdw sI ik ies koTy rUpI Gr ivKy
ijQy mYN bYTw AiBAws krdw sI, ikqoN AgMm qoN auqr ky bwhroN dI Aw ky mYƒ imlU, pr
mYN kI jwxdw sI ik myrw cojI ipAwrw Shu koeI AgwD klw vwlw kauqk vrqw ky myry
Gt rUp Gr AMdr AM|x ml ky myrI syjw auqy Awx bYTygw? Awh! A`j myry h`By tol
suhwvxy ho gey[ pRkwS auijAwry dw iek flH flH kryNdw smuMdr myry AMqr bwhr TwTW
mwry, pr mYN gurbwxI dy prqwp nwl isKIAW hoeIAW bynqIAW dy pRBwv krky ienHW JlkW
qy JwlW ƒ J`l igAw[
*
rwmklI m: 1, dKxI EAMkwr, 937
jylH ic`TIAW 43
hn[ jd myry kMnW ivc ieh ibVk peI qW mYN jwqw ik nw mYN mirAw hW qy nw colw
plitAw hY qy nw hI supnw dyK irhw hW[ pr dUjy iCn hI vsvsw auT KVoqw ik Swied
mYN supny ivc Bw: rUV isMG dI ieh Awvwz suxdw hovW[ mrn vwlw sMsw qW dUr ho igAw
pr supny vwlw vsvsw KVw hI irhw[ mYN AMdroN kuMfw KolH ky jdoN bwhr inkilAw qW BweI
rUV isMG ny &qh bulweI[ mYN aus ƒ isAwqw pCwqw qy isAwx pCwx ky Pyr BI mYN ieh
g`l bwq qy myl gyl supny ivc hI huMdw smJW[ mYN aus qoN puiCAw: ‘Bw: rUV isMG jI! kI
AwpW dovyN supny ivc gl-bwq kr rhy hW? kI qusIN vI supnw dyK rhy ho?’ aus AwiKAw:
‘jI nhIN BweI swihb! A`j qusIN ikho ijhIAW g`lW pey krdy ho? clo! ieSnwn kro!’
jd mYN ieSnwn vwly kmry ivc igAw qW auhI smwn pey nzr Awaux pr mYN ifg ifg
pvW qy Awp hI sMmHl pvW[ myry AMdr iek`Tw hoieAw vw qy mYN iprm rsI Akih rsW
ivc KIvw hoieAW iPrW[ KIvy hoey ny ieSnwn jo kIqw qW suAws AiBAws KMfy dw AYsw
mDwxw iPrn lgw ik kiQAw nhIN jWdw[ jpujI swihb dw pwT ArMB id`qw qy kCihrw
bdl ky auQy hI pwT AiBAws krn bYT igAw[ kyvl sIs qy dsqwrw qy qyV kCihrw,
auN\ nMg-m-nMgw, mYƒ k`kr pwlw pohy hI nw[ dyh AiDAws myrw mUloN hI Gt igAw; dohyN
bdyh ho igAw[
clUly rMg
clUly rMgW ivc msqul-msq ibsmwdI suAwdW dw gtwk rs lYNdw hoieAw mUl mMqr
dw pwT krW; kir kir ky ibsmwdoN mhW ibsmwd huMdw jwvW[ AgWh pwT qury hI nw[ iek
qW nwm AiBAws dI ibjlI myrI rumwvlI AMdr AYDroN auDr qy auDroN AYDr lihry mwrdI
iPry Aqy dUjy mhW qyjsÍI pRkwS rUp joqI inDwn dw syhjw sQwn qy ktk dw Bog-rs
ivgws psirAw hoieAw[ qIjy hux mhW mMqR sRI jpujI swihb dw pwrs cuMBkI qyj pRqwp
qy sihj smwDI vwlw pwT! mYN gUMdw ho ho jwvW[ rs mgn hoey ƒ kaux hoVy qy pwT
prvwh ivc qory? A`j mYƒ jpujI swihb dI quk quk dw auh suAwd Awvy qy auc igAwn
klw dw auh AnBvI pRkwS Bwv Pury ik Agy kdI suixAw pyiKAw qy AnBv nhIN kIqw
sI[ mYN bQyrw zor lwvW, pr mYQoN Agy quirAw nw jwvy[ quk quk qy AtkW qy quk quk qy
rs lIn ho ho jwvW[
ibsmwdI dSw
ies ibsmwdI AnMd lihr dI mihmW ikQoN ku qIk vrnx krW[ myry AMdr au~kI hI
smr`Qw nhIN, bs! “kihby kau soBw nhI dyKw hI prvwnu]”* pYro pYr rs iBMnVIAW
jodVIAW krW qy kr kr pwT dIAW pvVIAW qy cVHW[ jy mYN gurbwxI dw qkVw AiBAwsI,
rsIAw nw huMdw Aqy gurbwxI dy goJ guxW dw jwxU qy ienHW guxW kir Ajr ƒ jr skx
*
slok Bgq kbIr jIauky, 1370
jylH ic`TIAW 44
leI bynqIAW krn nw isiKAw huMdw qW au`kw hI mdhoSI dI dSw vwlw ho jWdw qy sihj
ibvsQw ivc smwaux qoN bhuq pRyfy rih jWdw[
*
jYqsrI m: 5, 704
jylH ic`TIAW 45
ies vDweI dy soihly ƒ sux ky myry Brm dy sB CauV k`ty gey[ mYƒ koeI S`k SubHw
supn dSw dw nw irhw[ mhwrwj dIAW pMj pRkrmw krky fMfauq bMdnW kr ky qwby Aw ky
vwk lYx leI cu`Bw mwirAw qW AnMd swihb dw pihlw pauVw inkilAw[ AYsI ltk qy
mOj ivc pwT hoieAw ik dyKw hI prvwx hY[ A`j AnMd dy Asl ArQW dw pqw l`gw[
TIk hY! “AwnMdu AwnMdu sBu ko khY AwnMdu gurU qy jwixAw]”** Asl ArQW ivc A`j
‘siqgurU mYN pwieAw” dw goJ igAwn pRgitAw[ A`j myrIAW mOjW dw imq Sumwr AMq
pwrvwr koeI nw[ mYN AnMd mgn ho igAw[ AYsI ilv b`JI ik A`KW JmkxoN rih
KVoqIAW[ jwxIdw jmwl rs AMqr bwhr pIvn pr rjIvn qoN ibnW gt gt pIeI jWdw
hW[
ZYbI hukm
mYN m`Qw tyk AwigAw mMgI qy nw imlI; hukm hoieAw- ‘bYTw rhu, ikQy jwxw hY!’ bs
Pyr kI sI, myrw hux iPrnw jwxw rih igAw[ gurdyv dI AkwlI AwigAw ƒ kOx aulMGy[
auQy mMfl ivK pMj pwTI qy DUpIey Awidk syvwdwrW qoN ibnW sroqw kyvl mYN hI rih
igAw[ aus qoN pscwq cwr sjx Awaux, do cly jwx, auh auT jwx, Pyr hor Aw jwx[
ievyN ijvyN AwvjweI lgI hI rhI, pr mYƒ iek Awsx mwlk ny prym bMDn ivc bMnH ky
ibTw CifAw[ mYƒ kOx ihlwvy? prmwrQI rMgW dw pwrwvwr, Qwh, h`d, bMnw koeI nhIN[
ienHW rMgW dy rMg hor qoN hor vDI jwx Aqy myry AMdr mwxn, jrI jwvx dI SkqI vDI
jwvy[ ieko Awsx qy bYTw Afol AnMd mwxI jwvW[ g`l kI sOlW pihr brwbr ieko Afol
**
rwmklI m: 3 AwnMdu, 917
jylH ic`TIAW 46
AwsxI ilvqwVI ivc bYTw ky mhwrwj jI ny Awp ikrpwlqw kr smUh AKMf pwT Awid
qoN AMq qk mYQoN suxvwieAw[ swrw pwT gur ikRpw kr pUrn swvDwnqw sihq suixAw,
iek inmK BI nw foilAw[
*
swrMg m: 5, 1226
jylH ic`TIAW 47
ndr-AnMdI ivgws*
AYauN jwpx, ijvyN AWhdIAW hn ik iek Sbd dw kIrqn kro[ mYN Agy hI kIrqn dy
auTwau ivc bYTw sI[ iek Sbd mYQoN Aw muhwrw gwivAw igAw[ (pr auh Sbd Xwd nhIN
ik ikhVw sI) jo ik ibjlI vwlI iq`KI, iK`cvIN qy idl cIrvIN DunI ivc inkilAw[ swry
mMfl ivc s`nwtw Cw igAw qy mYN BI gwvx swry hI suMn smw igAw qy sMgq ny Pyr kIrqn
ArMB id`qw[ mYƒ ieauN Bwsy ik ieh sB myry suhwg Bwg dy hI soihly gw rhy hn[ pr mYN
ieauN jwxW ik myrw nvW suhwg hoieAw hY qy mYQoN pihlW dy suhwg pRwpq suhwgvMqy myry
nvjIvn vwly suhwg ƒ pyK pyK ky ivgs rhy hn[ mYN KIvw hoieAw bYTw irhw, qkVw
icr kIrqn dw ieh rs b`Jw irhw[
*
ic`TI nMbr 4, qrIk 4 AprYl 1922
jylH ic`TIAW 48
kQw ArMB kIqI, pr bVI ksUqI ijhI[ mYN m`Qw tyk auT KVoqw[ mYƒ auTdy ƒ iek hulwrw
ijhw v`jw[ mYN jwixAw ik if`g cilAw hW[ pr mYƒ iksy ny boc ilAw[ mYN m`lk dy ky
iKsk ky bwhrvwr dUjy gurduAwry vl ƒ inkl quirAw[
myrw p`b zmIn qy lgy hI nw, pr mYN quirAw jwvW[ myry srIr dw Bwr Pu`l nwloN BI
hOlw ho igAw[ BwvyN PUk mwr ky koeI auVw dyvy qy dyhI kMcnvMnI hoeI vI[
sMgqW dI Awmd
dyKW qW swhmxy sMgqW dw qkVw dl b`Jw AwauNdw hY qy kIrqn ho irhw hY[ AsQweI
dI ieh quk pVH rhy hn ‘sB sMgqW AweIAW drSn ƒ, dyh drSn gur myry[’ mYN jwqw
*
pYrW [
jylH ic`TIAW 49
ik aus drs-pRIqm dy BOirAW dw dl hY ijs dw ik mYN iek nv-jnimAw Bvr hW[ mYƒ
swry hI drs rqy pRqIq hovx[ iek qoN iek cVHdy idsx[ nyVy Awaux pr mYN Cpwl
fMfauq ivc lMmw pY ky bMdnW kIqI[ mYƒ Jt iksy h`Q ny Awx cuikAw[
qIjI vwr jd sMgqW ƒ nwl ilAwieAw qW dyKW, ik A`gy ngr kIrqn dy iqAwry ho
rhy hn[ mhwrwj dy pwlky sj rhy hn qy sMgq dI gihmw gihm hY[ mYƒ qIjI vwr
sMgqW sMXukq muV ky phuMcx pr mhwrwj dy cOr brdwr ny myry snmuK ho ky ieh bcn
khy[ ‘BweI! qyrI syvw sMgqW dI pySvweI krnI hI krqwr vloN lgI sI[’
d&qr nw jwxw qy hwzrI lgI jwxI Aqy sB kMm pUry huMdy rihxy
ArQwq ibrd dI pYj
mYƒ BI soJI Aw geI ik TIk d&qr qW keI idnW qoN gey hI nhIN qy nw CutI hI leI
hY[ hux mYN ikhVy mUMh jwvW[ mYƒ A&sr lok kI AwKxgy! EVk mYN qkVw ijgrw krky
cilAw hI igAw[ pr myrI prm hYrwnI ik mYƒ iksy puiCAw hI nw ik qUM ikQy sI? qy
ikauN nhIN AwieAw? nw iksy A&sr ny; nw iksy d&qrI klrk ny, nw myry hyTilAW
A&srW qy nw auqilAW ny[ jd mYƒ iksy nw puiCAw qW mYƒ kI loV? ik iksy ƒ buJwrq
pwvW; mYN BI mSt ho irhw[
jd mYN hwzrI vwly rijstr aupr hwzrI lwaux igAw, qW kI dyKW ik myrIAW sB
hwzrIAW lgIAW hoeIAW hn iek BI ZYr hwzrI nhIN[ jd mYN Awpxy kMm dyKy qW sB
idnW dy kMm pUry hoey vy[ mYN ies Kyf ƒ qwV igAw ik ieh sB krqwr ny kudrq
vrqweI hY[ mYN iks dw ivcwrw hW, Awpxy ibrd dI pYj rKI hY[ mYN ies Byd ƒ Awpxy
Awp ivc hI jr igAw qy ies dI kxso mwsw Br BI bwhr nw inklx idqI, pr hux
myrw kMm krn ƒ jI nw kry[ jwxI f`kw dUrHw nw krW qy Awpxy rMgW ivc hI rhW[ klm
cu`kW qW cu`kI hI rih jwvy, ilKx l`gW qW h`Q iQVky[ pRym dI vydn AMdroN auTy qy p`tI nw
b`Jx dyvy[ mYN AwKW, ikqy aUl jlUl ikqy hor dw hor hI nw iliKAw jwvy[ jd klm vwhW
qW mYƒ kuC pqw nw lgy ik kI ilKdw hW[ pr ipCoN jd iliKAw hoieAw dyKW qW TIk
inkly[ kdy ilKdw ilKdw ivcy Cf ky phwVIN jw cVHW[ iPr qur ky GMty A`Dy GMty ipCoN
iPr Aw jwvW, pr mYƒ koeI nw p`uCy[ iesy AnMd mgnqw ivc do mhIny guzr gey[
ikauNik ies Kyf ƒ Aiq goJ r`Kx dw hukm hY Aqy Awp ny qW ies ƒ ^br nhIN ikQoN
qIk pucwvxw hY[ mYƒ bVI sMkoc AwauNdI hY[ bs jI! hux mYQoN d`s nhIN skINdw Aqy nwly
mYƒ hux auho nSw cVHdw jWdw hY qy mYN gLqwn ijhw huMdw jWdw hW[ myrI lyKxI iQVkdI
hY! hux smW nhIN jI! nwly hukm nhIN huMdw! mYN kI krW[ lE mYN hux mgn huMdw jWdw hW[
eydUM vDyry ilKx dI qwkq nhIN[ ibRqI hux horUM hI ho rhI hY[ ipCy jo kuC iliKAw hY aus
ƒ lgW mwqrW sihq Awpy soD lYxw[ mYQoN pVH ky muV soD nhIN huMdw jI!
iPr auh smW Aw igAw, jdoN ik AYbtwbwd dy iqAwry ho gey[ ies pRQwie Awp pRqI
Agy hI ^wsw smwcwr pTw cukw hW[ auQy jw ky jo hor goJ AkwlI rMg vrqy, auh iksy
iksy suihrd sjx dy sIn gocr hI krwey gey hn Aqy aunHW sIinAW AMdr hI hn[
^ws kr dUjy AKMf pwT (sRI dsmyS jI dy jnm idn vwly) dw goJ ibRqWq qW lyKxI
AMdr Awauxw hI auicq nhIN, sIinAW AMdr rihxw hI TIk hY[ aukq goJ cmqkwrI
ibRqWq dw gupq bvsQw AMdr qy ^ws ^ws suihrdI sIinAW AMdr rihx dw hI hukm hY[
ies krky spSt suxwieAw nhIN jw skdw[
*
ic`TI nM: 6 dw rihMdw ih`sw[
jylH ic`TIAW 53
AYbtwbwdoN vwpsI
pr auQy dIAW sMgqW nhIN cwhuMdIAW sn ik dws auQoN ikqy vl jwvy, pRMqU hukm Agy
isr Jukwauxw ipAw Aqy Ardwsw soD ky EVk auQoN qur hI pey[ keI s`jx pRym nwl
ibhbl hoey hoey hrIpur qweIN dws dy nwl hI Awey[
*
siqsMg [
jylH ic`TIAW 54
ies mweI dw pqI iek bVw gurU Gr dw pRymI qy SrDwlU sI[ gurmuK lwl ƒ Drm
pqnI BI gurmuK hI imlI ijs dy pqI-bRq Drm dy pUrny AwpxI imswl Awp hI rKdy
sn[ pqI dI syvw qy AwgXwkwrI qoN ibnW pqI pRym ivc eyQoN qweIN r`qI hoeI sI ik pqI
ƒ s`c mu`c pRmySÍr smwn smJ ky pUjdI sI, Aqy pqI dy drSnW bwJoN cMd kumdnI
inAweIN iek iql BI nw DIrdI sI[ pqI dI AwigAw Anuswr ‘sRI suKmnI swihb’ qy
‘bwvn AKrI’ bwxIAW vI ies suBwgI ny kMT kr leIAW sn[ gurmMqr ismrn dI cONp
AYsI nhIN sI ijqnI ik Awpxy pqI dy drSnW ivc mgn rihx dI pRym lgn ivKy sI[
nwm dw pRkwS Ajy nhIN sI hoieAw ik krqwr Bwxy AMdr gurmuK pqI horIN scMKf cl
bsy[ pqI dy ibRhoN dI cot AYsI vjI ik “ibrhu cot mrMin” vwlIAW sqIAW ivcoN s`c mu`c
jIauNdI jwgI nwm klw BrpUr sdw suhwgx sqI bx geI, Aqy AMqr AwqimEN joq
pRkwSI qy nUr dw AMkur Awx audy hoieAw[ Awpxy pqI dy drs kMvl dI mOj vwly rMgW
ivc msqul-msq ho geI[ Ajy AwXU AvsQw vI nvjobn bwlI hI sI ik r`bI nUr vwlw
jgmgwqw jobn lih lhw ky cVH igAw[ gurmuK lwlo lwl gulwb kOr dIAW JlmlMqIAW
lwlIAW dI Jwl nw J`lI jwvy[ iesy ibRhoN msqI ivc JUldy hwQI dI inAweIN inrBY pd ƒ
pRwpq ho cu`kI nvjobn bwlVI mweI Gr bwr qoN inrmoh ho ky ckrvrqI ho qurI[ pRym
qxwvW AijhIAW ksvIAW iKcIAW geIAW ik A`Ty pihr locn qwr lgI rhy[ srIr dI
su`D bu`D ivsr geI[ nwm ADwr ivc sMquSt clUly rMgW ivc lwl gulwl mweI gulwb kOr
dIAW AnykW bicqR lIlW qy khwxIAW hn, jo ivsQwr ho jwx dy BY kr ky vrxn nhIN
kIqIAW jw skdIAw[ bsqI, bwzwr, auidAwn, aujwV ivc ijQy BI msq rMgW ivc
ibgsI mOlI hoeI mweI jw ibcry, auQy hI gulzwr bx jwvy[ mweI dI Dwk hzwry, hrIpur
dy ielwky ivc cwr cuPyry pY geI[ rs pRym rMgW ivc by-pRvwh mweI bolxoN kUxoN BI rih
KVoqI[
“rMig hsih rMig rovih cup BI kir jwih ]”*
idAW cojW vwlI msq mweI dy srIr dy bsqR BI msqwny ho gey[ EVk prm hMs mweI dw
iek kwlw kMbl qy kCihrw hI rih igAw[ dws ny isMGW pws mweI dy drSn dI
AiBlwKw pRgt kIqI, qW kihx l`gy, ‘jI! auh qW nyVy iksy ƒ nhIN Awaux idMdI, dUroN hI
durkwr idMdI hY, qy ie`tW v`itAW, FImW dI mwr, mwr ky Bjw idMdI hY, koeI frdw mwirAw
aus dy nyVy nhIN jWdw, nw hI A`j qk iksy nwl boldI suxI hY[ Awpxy mqy ivc hI gMBIr
gupq goStI aucrn aucrdI rihMdI hY[ aus dy nyVy Fukxw koeI mwVI DIVI g`l nhIN; jy
dUroN drSn krnw hY qW krw ilAwauNdy hW[ jy Awp ny Agy aus dy kol jwxw hoieAw qW
AsIN ip`Cy muV AwvWgy, ikauNik swfw hIAw aus dy swhmxy nyVy ho ky jwx dw nhIN pYNdw[’
g`l kI dws aunHW ƒ nwl lY ky mweI dy pivqR pwvn drSn leI Ardwsw soD ky qur
ipAw[ pqw l`gw ik mweI Plwxy bwzwr ivc iek bMd dukwn dy Agy kMbl vlyHtI peI
brwjmwn hY[ nwl dy isMGW ny dws ƒ KwsI dUroN hI ijQy ku ausy bwzwr dw moV muVdw sI,
*
m: 1, 473, Awsw dI vwr
jylH ic`TIAW 55
sYnq krky mweI ƒ idKwieAw ik AOh kMbl vlHytI peI hY[ AYsy pwsy ipT hY qy prly
pwsy muK hY[ muK BI kMbl dy AMdr hI sI[ auh swry qW ieSwrw krky muVn hI lgy sn qy
dws Agy kdm vDwaux hI lgw sI ik id`b idRStI dI klw sMpMn mweI, pRymIAW, drs
pRymIAW dIAW pRym qwrW dI jwxU mweI iek ibjlI vwlI qwx qrb nwl dws dI Er
muKwribMd krky auT KVI hoeI, Aqy Klo ky donoN h`Q joV g`j ky ‘vwihgurU jI kw ^wlsw,
vwihgurU jI kI Pqh’ dw bulwvxw kIqw[ dws dIAW KuSIAW dI h`d nw rhI qy nwl dy
isMGW dI hYrwnI dI h`d nw rhI[ iek do pRymI s`jx qW myry nwl Dur qweIN Awx hI pu`jy[
mweI AwpxI pRym ltk dI mOj ivc ausy qrHW h`Q joVI KVI sI ik dws ny jwx swr crnW
auqy FYx dI kIqI, pRMqu dws dw sIs mweI ny Awpxy hsq kMvlW ivc boc ilAw qy Awpxy
auprlw kMbl lwh ky dws dy hyTW ivCwaux hI lgy sn ik dws ny mweI horW Agy inmRI
BUq ho ky bynqI kIqI ik eyqnI Jwl Jlx jogw ieh drs iBKwrI nhIN[ DUVW ivc iltx
vwlw hY[ ieh kih ky dws BuM\y hI bYT igAw qy kMbl aunHW dy kol hI ipAw irhw Aqy
Awp iek qwr ilvqwr dI lihr qy ltk ivc inmgn ho ky bYT gey[ jYsy mOj ikRSmy
vwlI bYTxI mweI horIN Es vyly bYTy sn, aus dw hU b hU &oto dws dy ihrdy aupr hux
qweIN iKicAw ipAw hY[ myry mn qn hIAry ƒ Twr dyx vwlw auh kauqkI ikRSmw A`KrW
ivc aukirAw jwxw Aiq AsMBv hY[ mYN pyKq hI punIq ho igAw Aqy drs Byt hox swr
hI nwm dw KMfw zoro zor KVkx l`g ipAw[ mYƒ mweI dIAW goJ Awqm qyjmeI sYnqW myry
nwl gUVH igAwn goSt krdIAW id`sx[ dws qy aunHW dy AMdr dI goJ kQw ie`k im`k ho
geI[ mUMhoN bolx dI hux iks ƒ loV! EVk mweI jI ies ibD mDur bcn bol ky dws dI
Er muKwqb hoeI:-
‘musw&r hW, pRwhuxcwrI kI krW? musw&r hW, musw&r hW!’
ievyN ijvyN pRym bYrwgnI mDur DunI aunHW dy muKwribMd qoN inkldI rhI[ Pyr hMblw
mwr ky auTy, kMbl cuikAw Aqy dws ƒ auQy hI bYTy rihx dw ieSwrw krky JUmdy mOldy
iek PlW vwly dI dukwn auqy jw iPry Aqy aus dy boJx (tokry Awid) ivcoN lukwtW dI
JolI mwr ilAWdI Aqy dws auqy qu`T ky AwKx lgy- ‘ibbykIAW dw ieh pRSwd hY, prvwn
kro[’ dws ny DMnBwg smJ ky sMq pRSwd jwx ky mweI jI dy pRym pRSwd ƒ p`ly puAw ilAw
qy lV bMnH ilAw[ Pyr dws vl vyK ivgs ky ‘inhwl inhwl’ dw KuSw b^iSAw Aqy ieauN
BwiKAw- ‘gurU ky is`Kw! qUM inhwl hoieauN! sohxw dIvw siqgurU ny jgwieAw hY[’ ieauN
kih ky ibsmwd rMgW ivc rMgIj ky vuT quTxI krWq ivc dRv auTy[ dws ny ibnY AlweI
ik ikrpw kr AsIsVI dyvo ik ieh dIvw ievyN ijvyN hI dgdw jgdw rhy[ bcn hoieAw[
‘ieh jgmgI joiq GtAMqrI nwm dIvw hor vI lt lt jgU[’ ieh AmoG rUpI bwx bwh
ky auh KVy KVy hI Pyr pRym ivc inmgn ho gey, A`K auGVI qW ivdwiegI dw ieSwrw
hoieAw[ dws ny jodVI kIqI ik Pyr drSn myly kdoN hoxgy? aucwrx hoieAw ik ‘AMqr
Awqmy iml rhy Sbd mylIAW dw sdw hI myl bixAw hoieAw hY, ivCoVw kdy nhIN[ auN\
pRspr snmuKI drSn dIdwry qW hux Dur drgwhIN hoxgy[’ Aqy bcn hoieAw, ik AsIs
hoeI:-
jylH ic`TIAW 56
‘hukm AKMf pwTW dy prvwh clwaux dw lY ky qury ho[ jwE dysW ƒ, Bwxy AMdr AnMd
mwxo Aqy pMjy swihb jI dI drSn XwqRw krdy jwE[’
ies pRkwr dy igxvyN imxvyN bcn hoey[ dws crnW qy Fih ipAw[ auh nyqrW ivc pRym
bYrwg nwl jl Br ilAwey, dws dy dIdy BI jl pUrq ho gey[ Pyr dXw kr dws ƒ bwhoN
PV ky swvDwnw kIqw qy Qwpnw dy ky qor id`qw[
dws pMjw swihb qy sRI AMimRqsr jI dI Xwqrw krky ipMf AwieAw qy ivCVI sMgq dy
myly gyly hoey[ gurU kI Apwr ikrpw nwl AKMf kIrqn qy AKMf pwTW dy smwgm lgwqwr
pRwpq hox l`gy Aqy Awqm ibRqI idnoN idn cVHdIAW klW ivKy nwm rs lIn huMdI jwvy[
mYƒ p`kw Qhu pqw nhIN ik ikMnw ku icr qy ikqny ku idvs, mhIny AQvw brs iesy
AnMd ibRqI ivc inrivGn ivhwey ik kyl krMqy hMJ ƒ ivGn rUpI AicMqy bwj Awx
pey[*
1907 dw swl
srdwr hrbMs isMG jI AtwrI vwilAW ny ^wlsw kwlj dI syvw dI pRyrnw bVy zorW
nwl Awx kIqI[ auDroN swfy ipqw horIN Agy hI eys g`l dy aufIkvwn sn[ mYƒ pMQk
*
ArQwq jylH Xwqrw dw smW Aw igAw [
*
icTI nM: 6 dw rihMdw ih`sw
jylH ic`TIAW 57
syvw dw cogw pw ky Bol ilAw[ mYN kI jwxW ik eys pMQk syvw ivc BI mwmly qy puAwVy pY
jwxy hn[ auQy Psw ky srdwr horIN (s. hrbMs isMG jI) qW lWBy ho gey qy jo jo ql^
qjrby qy Anyk pRkwr dy auqwr cVHwau auQy jw ky dyKy qy vrqoN ivc Awey aunHW dw ivsQwr
pUrbk ibRqWq Awp BweI Awqmw isMG jI mogw invwsI qoN puC skdy ho[ mYN aus k`cy ic`Ty
ƒ Kohlxw iek pRkwr dw kusMg ivc pYxw smJdw hW[ gurU ny myrI auQoN BI AwpxI Apwr
ikRpw kr bMd ^lwsI krweI qy auQy dI Kihm-Kih vwlI Kljgn ivc ibRqI ƒ jo Gwtw
ipAw sI auh Pyr gurU kIAW sMgqW ivc Awaux kr Aqy lgwqwr AKMf siqsMg kIrqn
mMflW ivc Awx pRwpq hox krky ijauN dw iqauN pUrw ho igAw qy surjIqqw ho geI[
*
^wlsw hweI skUl hux qk cl irhw hY
jylH ic`TIAW 58
smwgmW dy AnMd lihry pMc KMf jw ky lYNdy rhy Aqy jdoN BI dIvwn vloN s`dw p`qr iksy
gurmqy ivc Swml hox nimq igAw, hwzr huMdy rhy[ eyQy dy sbMD dI swrI kQw ivSyS
krky Bw: joigMdr isMG ƒ BlI-BWq ivdq hY[ jy loV hovy qW aunHW qoN puC skdy ho qy Bw:
Awqmw isMG jI mogw ƒ BI bhuq kuC pqw hY[ pMc KMf dy sbMD ivc hI Bw: joigMdr isMG
jI* dy nwl pRym JVW PsIAW qy qkVI jV pkV geIAW[ ienHW dy pRym Bwv krky hI
pitAwly ivKy Awvw-jweI dw islislw SurU hoieAw[ Aqy ienHW dy smUh pRvwr nwl ^ws
lgn hoeI Aqy shodr BRwvW nwloN BI vD ky pRym ipAwr qkVw icr iniBAw, ijs dw bIj
nws Ajy qk nhIN hoieAw, BwvyN Bwxy ivckwr hor dy hor vrq gey[ ^wlsw kwlj dI
iek K`tI jo K`tI sI; vIr Awqmw isMG mogw dw Awqm imlwp sI Aqy pMc KMf dI K`tI dw
q`q swr vIr joigMdr isMG jI dw pRym shodrI nwqw sI[ dohW vIrW dw sMgm qy Bwxy dI
iK`c Awm qOr pr pitAwly hox krky dws Aksr EQy hI iK`icAw jWdw sI[ pr Pyr BI
pMc KMf dy AnMd Bugqxy bxy hI rhy[ Aqy auQy dy hI iek smwgm ivKy vIr Bw: ml isMG
jI dy pRym imlwvy hoey Aqy ijvyN ikvyN hoey vrqy aunHW dI hI rsnw qoN puCxy Bly hoxgy[
*
s. joigMdr isMG jI vkIl ipMf rwie pur izlHw luiDAwxy dy rihx vwly sn[ Awp isMG sBw lihr dy pMQ
pRisD syvkW ivcoN iek sn[ Awp pihlW pitAwly ivc golk A&sr sn qy Pyr mihkmw AkwaUNts ivc
supRMtMfMt sn[ 1935 dy AKIr ivc bImwrI dy kwrn pYnSn ho geI sI[ gurisKI dy AinMn SrDwlU qy
Awpxy AsUl dy p`ky bVI fUMGI ivcwr qy kurbwnI dI sipirt vwly s`jx sn[ ^lIi&AW dy zmwny ivc iek
vwr Awp ƒ irAwsqI krmcwrIAW ny AXog vrqxw cwihAw qy ies sbMD ivc sunyhw ByijAw[ Awp ny sw&
auqr idqw ik ‘mYN is`K irAwsq dy kdy BI ault nhIN jw skdw, pitAwly ivc jd sB d&qrW dI
kwrvweI pMjwbI ivc krn dw islislw jwrI hoieAw sI, auh swrw kMm Awp dy hI spurd kIqw igAw sI[
styt bYNk pitAwlw BI Awp dIAW qjvIzW qy skImW dy Anuswr hI kwiem kIqw igAw[ BwvyN sMswrk qOr
pr Awp ƒ BwrI nukswn phuMicAw pr Awp Awpxy inSwny qy idRVH rhy[
AkwlI lihr ivc SromxI kmytI dy dUjy jQy ivc 7 jnvrI 1924 ƒ igR&qwr ho ky do swl dI kYd
BugqI; iesy jylH Xwqrw ivc Awp dI ishq bhuq igr geI qy Awp dw srIr muV cMgI qrHW nw bx
AwieAw[ 7 jUn 1926 ƒ ijnHW pMiQk sq swlsW ny AkwlI pwrtI qy ^wlsw pwrtI dy pMQk JgVy bwry sRI
Akwl q^q swihb &Yslw idqw, aunHW ivcoN Awp iek sn[ gurduAwrw AYkt Anuswr bxI SromxI kmytI dy
1926 qoN 1929 qk mYNbr rhy[ 1929 jnvrI ivc AkwlI pwrtI vloN s. KVk isMG jI dy nwm pr s.
syvw isMG jI TIkrIvwlw dI irhweI leI jo morcw lgw sI, aus JgVy dy nbyVy leI Awp sRI AMimRqsr Awey
qy kuJ hor s`jxW nwl iml ky AkwlI pwrtI nwl glbwq kIqI qy iesy glbwq dw nqIjw s. KVk isMG
jI dw 24 jnvrI 1929 vwlw sRI Akwl q^q swihb dI iek`qRqw ivc kIqw igAw AYlwn sI[ Awp dw
clwxw 21 ApRYl 1936 ƒ pitAwly ivc hoieAw[ clwxy smyN BweI swihb rxDIr isMG jI qy hor sB
ihqkwrI s`jx Awp dy pws mOjUd sn[ Awp dw sMKyp smwcwr 29 ApRYl 1936 dy gursyvk dy prcy ivc
Cp cukw hY[
(nwhr isMG gXwnI)
jylH ic`TIAW 59
eyDr vIr! ^ws qyrI zwq dy kwrn ^wlsw BujMgI sBw (^wlsw XMg mYnz lIg)
luiDAwxw dy smwgmW ivKy ijvyN Awauxw jwxw hoieAw, auh qUM vIr Awp hI swrw ik`sw
jwxdw hYN ik kI kI vrqwry vrqy[*
*
^wlsw XmgmYnz lIg (^wlsw BujMgI sBw) luiDAwxw 1885 eI: ivc kwiem hoeI[ ^wlsw hweI skUl
luiDAwxw dy jwrI hox qoN pihlW is`K lVky bhuqy imSn hweI skUl ivc hI piVHAw krdy sn[ so ^wlsw
BujMgI sBw dw zor qor BI iesy skUl ivc hI sI[ jdoN ^wlsw skUl luiDAwxw dy KulHx dy iKAwl qy audm
AwrMB hox lgy, aus Xqn qy pRyrnw ivc eys BujMgI sBw dw ^ws ih`sw sI[ Awpxy zmwny ivc eys sBw dI
hsqI pMQ pRis`D sI[ pMiQk iek`TW ivc ies dy pRqIinDW ƒ ^ws qOr pr bulwieAw jWdw sI qy hr pMiQk
mwmly ivc eyh sBw ih`sw lYNdI sI[ ^wlsw hweI skUl KulH jwx pr sBw dw sB jor qor ^wlsw skUl ivc
hI ho igAw[ skUl 18 nvMbr 1908 eI: ƒ jwrI hoieAw[ 1909 qoN lY ky 1914 qk BweI swihb
rxDIr isMG jI sBw dy h&qwvwrI dIvwn jo AYqvwr qy bu`Dvwr ƒ hoieAw krdy sn, aunHW ivc kIrqn
kirAw krdy qy gurU nwnk dyv jI qy sRI gurU dsmyS jI dy Avqwr gurpurbW smyN ngr kIrqn ivc Swml
huMdy qy AKMf pwT krdy[ skUl ivc bhuq vwr gurpurbW dy smwgmW pr AMimRq pRcwr hoey, ijnHW ivc BweI
swihb BI Swml huMdy rhy[ jo jo nzwry ienHW kIrqn mMflW, ngr kIrqn dy simAW, AKMf pwTW qy AMimRq
pRcwr dy smwgmW smyN dyKx ivc Awey qy jo jo kOqk vrqy, aunHW ƒ aus smyN dy dyKx vwly hI AnuBv kr
skdy hn, ieQy l&zW ivc auh vrnx nhIN kIqy jw skdy[ jd bMny dy hwqy aus gurduAwry vwly mkwn ƒ
dyKIdw hY qW purwxy sB nzwry A`KW A`gy Aw ky AwpxI Xwd ƒ qwzw krn vwlI Jlk idKw jWdy hn[ ienHW
swry gurpurbW qy dIvwnW dI kwrvweI dw mukMml rIkwrf ieiqhwsk qOr pr riKAw igAw sI[ A&sos ik
1914-15 ivc jo muk`dmw swzS lwhOr sbMDI PVo PVI hoeI ijs dy islisly ivc BweI swihb rxDIr
isMG jI qy dws BI hor s`jxW smyq PVy gey sn, BwvyN aunHW kwrvweI vwly rijstrW ivc koeI BI AijhI
g`l BYBIq krn vwlI nhIN sI, pr auh zmwnw ieqnw fr vwlw sI ik skUl vwilAW swry rijstr qy sB
kwgz p`qr hI A`g dI Byt kr id`qy[ nvyN rIkwrf qoN ibnW 1885 qoN lY ky jo purw rIkwrf BI sI, auh BI
sB swV idqw igAw[ ieau ieh iek nwm bwxI dy cmqkwrW dw drswiek qy nOjvwnW ivc is`KI pRym dI
lihr dw jxwiek pMiQk ieiqhws dw rIkwrf qbwh ho igAw qy ies JKV ivc eys ^wlsw BujMgI sBw dw
kIrqn soihlw BI piVHAw igAw[ ^wlsw skUl dy ienHW aupr dsy smwgmW ivc ijnHW ijnHW BujMgIAW AMimRq
CikAw; aunHW ivc iek rUh Br geI sI qy aunHW ivcoN bhuiqAW ny ijQy ikqy BI auh sn; AkwlI lihr smyN
XQwSkq pMQ syvw kIqI[ hux BI jdoN aus smyN dy pVHn vwly s`jx imldy hn qW auh bIq cu`ky nzwry dI
Xwd qwzw krky AnMdq huMdy hn[ A&sos ies g`l dw hY ik ijs gurduAwry ivc eyh kOqk vrqy, auh hux
gurduAwrw nhIN[ aus smyN skUl kmytI BujMgI sBw ƒ kul do sO rupey ivc ieh gurduAwry vwlw mkwn idMdI
sI, ikauNik auh eyh swrI iblifMg vyc ky SihroN bwhr ijQy hux ^wlsw skUl hY, auQy ^wlsw skUl dI
iemwrq bxwauxw cwhuMdI sI[ Agsq 1914 ivc jo mIitMg BujMgI sBw dI hoeI , aus ivc ieh svwl pyS
kIqw igAw pr dws dI sMmqI qoN ibnW bwkI sB ny eyho ikhw ik skUl dy bwhr Aw jwx kr ky hux Sihr
ivc gurduAwry dI loV nhIN[ pr hux keI pRymI s. iekbwl isMG jYsy kihMdy hn ik ieh ZlqI hoeI[ AYsI
jgHw mu&q ivc KoeI[ jy ieh jgHw EdoN lY leI jWdI qW AkwlI lihr smyN luiDAwxy ivc mOky qy gurduAwrw
sMgqW leI bixAw bxwieAw sI qy aunHW bIq cuky AkwlI rMgW vwlw AsQwn BI A`j ausy gurduAwry dI Skl
ivc kwiem rihMdw[
^wlsw XMg mYnz lIg dy smwcwr qW BwvyN ivSyS hn pr eyQy tUk mwqR ieqnw hI dsxw kw&I hovygw ik
^wlsw skUl luiDAwxw dy bxn ivc ies dI ^ws ihMmq qy pRyrnw sI[ 14 jUn 1903 ƒ jo pMQ ^wlsy dw
aucycw qy AduqI dIvwn bkwpur (qsIl PlOr) ivc hoieAw aus ivc eys BujMgI sBw dw jQw bVy zor Sor
nwl Swml hoieAw[ aupRMq 1914-15 ivc ikRpwn qy gurduAwrw rkwb gMj dy svwlW ivc eys sBw ny ^ws
qOr pr ih`sw ilAw qy 30 meI 1914 ƒ gurduAwrw rkwb gMj sbMDI lM|y mMfI lwhOr ivc hoey dIvwn ivc
ies dy pRqIinD Swml sn[ ies sBw ivc ijnHW ijnHW s`jxW ny syvw kIqI hY, aunHW ivcoN ijnHW dy nwm Xwd
jylH ic`TIAW 60
vIr jI! myrI zbwnoN jW myrI klmoN hI myrI jIvn iviQAw dy ibRqWq vrxn kIqy jwxy
nhIN Pbdy sOjdy[ Aqy jy Awp ny ieMn ibMn myrI vloN hI vrnx kIqw ibRqWq pRkwS kr
id`qw qW ies ivc Asl rs nhIN rhygw nw hI kuC Asr pvygw[ Awp dI ieiCAw pUrn
^wqr qy Awp dI AwigAw pwlx ^wqr qy Awp dy khy Anuswr srb s`jxW dw hukm mMndy
hoey eyqnw ku jo kuC BI iliKAw hY so inj mnSw qoN ault iliKAw hY Aqy Awp s`jxW dI
prbl mnSw dy pRwiex ho ky iliKAw hY[ ies qoN AgwhW jo kuC ^ws goJ kQw myry puCx
gocrI hovy so hukm kr Glxw[ pr myry pws nw Ku`lHw smW hY qy nw swmwn, nw mn BwauNdI
suqMqRqw hY, ies krky ivsQwr pUrbk kuC nhIN iliKAw jw skdw qy nw iek mn iek
icq ho ky ilK skdw hW[ myrI iKc “gurmiq ibbyk” pusqk dI pUrnqw vl ivSyS hY
ik ijQoN qk CyqI ho sky, iesƒ isry cwiVHAw jwvy[ Aqy Awp Awpxw boJ BI myry isr qy
hI isitAw cwhuMdy ho qy auh BI AYsI dSw ivc jd ik mYN AsmrQ hW[ suixAw hY ik
swfI bdlI ieQoN hox vwlI hY qy hovygI BI pMjwb dy nyVy qyVy dy sUibAw ivKy[ AYsw suixAw
hY Agy Bwvy ijvyN krqwr ƒ:
“nik nQ Ksm hQ ikrqu Dky dy]
jhw dwxy qhW Kwxy nwnkw scu hy]”*
-rxDIr isMG
hn auh hyT idqy jWdy hn: s: Drm isMG bI.ey.bI.tI. Plyvwl (hYf mwstr ^wlsw skUl luiDAwxw) s:
hrcMd isMG jI fwierYktr AYgrIklcr ipMf srwBw izlw luiDAwxw, s: rqn isMG AYm. sI. Brswl
(hwl AYlsYNtroN AmrIkw), s: ibkRm isMG, s: pRDwn isMG AYs.fI.E. ipMf jMfI (hwl ierwk), s: iekbwl
isMG bI.ey.bI.tI. ipRMsIpl ipMf bopwrwey, s: mihMdr isMG is`DvW, s: suMdr isMG Gumwx, s: lwl isMG
AYm.AYs.sI. rItwierf fwierYktr mihkmw KyqIbwVI (pMjwb) ipMf nMd pur, s: rwm isMG bI.ey. llqoN,
s: Kym isMG il`qr, s: BgvMq isMG spuqr srdwr bhwdr BweI swihb kwnH isMG nwBw, fwktr kyhr
isMG jI AYm.bI.bI.AYs. smuMdrI (hux smrwlw) ieiqAwid[ ^wlsw skUl dy AiDAwpkW ivcoN eys BuJMgI
sBw dI ^ws shwieqw krn vwly s: hirBgq isMG jI bI.ey. hYfmwstr mukqsr invwsI qy BweI swihb
nrwiex isMG jI Dwrimk tIcr invwsI ipMf qulwvl irAwsq pitAwlw sn[
(nwhr isMG gXwnI)
*
soriT m: 2, 653
jylH ic`TIAW 61
10
igR&qwrI qy muk`dmw*
*
icTI nM: 7
**
eyh g`l 19 jUn 1915 qy 25 jUn 1915 dy ivckwrly h&qy puils A&srW nwl luiDAwxy ivc hoeI sI
jdik BweI swihb kuqvwlI ivc bMd sn[
***
eyh srdwr mudq hoeI clwxw kr igAw hY[
jylH ic`TIAW 62
supRM:- mYN Awp dI sicAweI bwbq Cwn bIn krn dw ierwdw nhIN rKdw blik
AwpdI sicAweI dI ksOtI nwl kuC vwikAwq dI Cwn bIn krnw cwhuMdw hW[
mYN- ieh AjIb g`l hY ik ijs ƒ qusIN muzrm grdwn h`QW ivc hQkVIAW pw ky
pkiVAw jkiVAw hY, ausy dI rOSnI nwl iksy mn mMny mwmly dI Cwn bIn krnw locdy
ho?
supRM- mYN qW Awp ƒ pihlW hI bynqI kIqI sI ik Awp dIAW h`QkVIAW lwh idny hW,
Awp kursI qy bYTo pr Awp ny mnzUr nhIN kIqw sgoN PrS glIcw kwlIn vgYrw BI pry
htw ky m`lo m`lI BuM\y hI bYT gey[
mYN- mYN Awp dI id`qI kursI ƒ soBw dI sUlI dy brwbr smJdw hW[ ikauNik mYN jwxdw
hW ik Awp myry nwl ieh sw& Cl kr rhy ho[ Awp hI ho ijs dy quPYl mYN hvwlwq dI
nrk smwn koTI ivc jkiVAw suitAw ipAw hW[ Aqy hux Awp mYƒ eyh numieS dy swz
smwn idKw ky pRcwauxw cwhuMdy ho[
supRM- mYN Awpxy hudroN qW Awp nwl AYsw nhIN kIqw, srkwrI hukmW dI qwmIl
mzbUrn krnI peI hY[ nhIN qW Kws inj dy qOr qy mYN Awp ƒ eys dSw ivc dyKxw BI
nhIN cwhuMdw[ Aqy iesy dSw ivcoN k`Fx dw hIlw hY ijs krky mYN Awp ƒ pu`C ig`C krnw
cwhuMdw hW[
mYN- ieh qW gurU krqwr dy vs hY[ duK suK sm kr sihxw gurU ky Bwxy qy hukm
AMdr hY[ “jy suKu dyih q quJih ArwDI duiK BI quJY iDAweI”* mYN Awp pws ies duK
qklIP dI koeI Skwieq nhIN kr irhw ik Awpny mYƒ ikauN ieQy suitAw Xw sutvwieAw
hY[ svwl qW Awp dI durMgI qy numwieSI cwl pr hY[ hux BI jo kuJ Awp kr rhy ho; jW
mYQoN puCxw igCxw cwhuMdy ho, auh BI srkwrI hukmW dI qwmIl ivc kr rhy ho, hor myry
nwl koeI hmdrdI nhIN kr rhy[ Awp hux is`Dw pDrw Awpxw Asl qwmIlI kMm kro,
bhuqy hyrW PyrW dI hwjq nhIN[
supMR- Awp myry bcnW pr ieqbwr kro ik mYN Awp dy nwl s`cI hmdrdI r`Kdw hW[
mYN- Awp dy iKAwl Awp ƒ mubwrk hox pr mYƒ Awp dy au~qy ieqbwr krn dI koeI
loV nhIN Aqy nw hI myrw ieqbwr kdy Awp dy au~qy jMm skdw hY jd ik qusIN Kud AwpxI
zbwnI Awpxy Awp ƒ JUTw mMn cu`ky ho[ hux d`so ik mYN Awp dI Awpxy Awp ƒ JUTw mMnx
vwlI g`l au~qy ieqbwr krW ik Awp dy hmdrdI vwly bcn qy AmMnW krW[ myry gurU ny
mYƒ JUiTAW qy AmMnW krn dI isiKAw nhIN id`qI[
supRM- A`Cw mYN qW JUTw hI hW, Awp qW s`cy gurU dy s`cy is`K ho[ Awp dw Drm hY ik
s`co s`c d`s dyvo, ijs qoN mYƒ vwikAwq dI AslIAq pr roSnI pYx krky Awp ƒ ies
Apdw ivcoN kF skx dw bhuq kuC shwrw imly[
mYN- gurU swihb dw hukm nhIN ik sicAwr is`K kUiVAwr iskdwrW pwsoN Apdw
nivrqI dI hmwieq mMgx[ myrw s`cy is`K hox dI hYsIAq ivc Drm hY ik gurU A`gy gur
*
sUhI m: 4; 757
jylH ic`TIAW 63
sMgq rUpI s`cI srkwr A`gy s`c JUT dw inqwrw krwvW[ JUiTAW pwsoN s`c JUT dw inqwrw
krwaux dI mYƒ koeI loV nhIN[ JUiTAW ƒ s`c dI swr hI kI? JUiTAW ƒ sicAwrW pwsoN
s`c pu`Cx dw h`k hI kI?
supRM- jy srkwr iksy JUTy AwdmI dy kQn qy Awp ƒ gunwhgwr grdwndI hovy Aqy
aus JUTy dy JUT kQn dy kwrn Awp jYsy s`cy purS JUT mUT hI Psdy hox qy auQy s`c pRgt
krn dw kI hrj hY? ijs qy Awp auqy m`lo m`lI JUTI quhmq nw lg sky[
mYN- mYƒ ieh koeI pRvwh nhIN ik jy mYN s`cw hW qW iek AwdmI kI cwhy swrI dunIAW
myry qy quhmq lwvy Aqy AijhI quhmq dy kwrx Awp dI srkwr mYƒ gunwhgwr ikauN nw
grdwny mYN AwpxI s`cI srkwr dy hukmW Anuswr s`cw hW Aqy ijs srkwr ny bgYr iksy
sbUq dy qy kyvl iksy JUT ibAwnIey dy JUTy ibAwn dy S`k auqy mYƒ igR&qwr kr CifAw
hY, auh hux myrI s`c ibAwnI qy pqIj ky kI mYƒ s`cw, qy bygunwh qslIm kr lvygI[
ieh inrI pocw bwzI hY[
supMR- dyKo pRq`K ƒ pRmwx dI kI loV hY? ACrw isMG ny s`co s`c d`s id`qw, srkwr ny
aus ƒ s`cw smJ ky muAw& kr id`qw[
mYN- A&sos hY Awp dI momo TgxI guPqgU auqy! kI Awp mYƒ iqs dy nwl rLwauNdy ho
Aqy vwAdw muAw& bxwauxw cwhuMdy ho? A`CI hmdrdI idKwaux l`gy ho[ mYƒ AijhI
buJwrq kdy nhIN pwauxI[ mYN Awp dy nwl koeI g`lbwq krnw nhIN cwhuMdw[
supRM- Awp qW bhuq KPw ho gey[ muAwP kro ik mYN ny Awp ƒ ACrw isMG nwl imlw
id`qw[ pr mYN qW Awp ƒ aus nwloN aucy drjy dw s`cw is`K smJdw hW[ eysy scI kdr
Aqy hmdrdI dy iKAwl nwl mYN Awp ƒ hux s`co s`c goJ Byd dIAW g`lW dsdw hW ik
Awp dy briKlw& pihlW qW ACrw isMG ny kuJ ibAwn id`qy sn Aqy auhnW dy kwrx hI
pihlW Awp ƒ igR&qwr kIqw igAw sI, pr auhnW ibAwnW dw kuJ p`kw sbUq nhIN
phuMcdw sI, ies vwsqy Awp ƒ hux qWeI nzrbMd hI r`iKAw igAw[* pr hux iek hor
nvW AwdmI pkiVAw igAw hY, jo Awp dy qAlkwq srkwr dy brKlw& iksy hor swzS
sbMDI im: fwnlf swihb supRMtMfMt puils luiDAwxw dy swhmxy ibAwn krdw hY Aqy Awp
dy nwl hor BI cwlI pMjwh AwdmIAW ƒ grdwndw hY ijhnW ivcoN pMj sq AwdmIAW dy
nwm qW Xwd hn qy bwkIAW dy nwm auh kihMdw hY ik Awp dy sIny ivc hn[ Aqy hor BI
bhuq swrIAW inSwny dIAW g`lW d`sdw hY[ ijhnW ƒ sux ky swihb supRMtMfMt ƒ XkIn Aw
igAw hY[ hux aus dy ibAwn mYijstryt Agy BI klmbMd hox vwly hn[ pr mYN swihb ƒ
AwiKAw ik mYƒ Awp dy pwsoN dirAwPq kr lYx idE, ikauNik mYN aus ƒ bhuq s`cw
AwdmI smJdw hW, auh s`co s`c d`s dyvygw[ swihb supRMtMfMt ny bhuq KuS ho ky ikhw ik
*
BweI swihb 9 meI 1915 ƒ Awpxy ipqw s. n`Qw isMG jI j`j hweIkort nwBw pws gey hoey igR&qwr
kIqy gey sn[ pihly lwhOr swzS kys ivc iek gvwhI qoN srkwr ƒ S`k ipAw ik BweI swihb ny Zdr
ivc ih`sw ilAw[ auhnW ny mhwrwjw nwBw ƒ Porn hdwieq kIqI ik BweI swihb ƒ nzrbMd kr ilAw
jwvy[ kuJ idn nwBy rK ky Awp ƒ lohtb`dI Twxy ivc ilAWdw igAw, auQoN Awp ƒ 17 jUn 1915 ƒ
luiDAwxy ivc ilAw ky koqvwlI ivc AMgryzI puils dy hvwly kIqw igAw[
jylH ic`TIAW 64
auh Agr s`co s`c d`s dyvygw qW AsIN ACrw isMG dI qrHW aus ƒ BI mwP kr dyx dw
huxy vwdw ilK idMdy hW[
mYN- mYN Awp qoN ieh aumYd nhIN sI ik Awp ny vwAdw muAw& bxwaux dI p`tI pVHwaux
leI mYƒ bulwieAw hY[ muAw&I qW auh mMgy ijs AprwD kIqw hovy, kI qusIN mYƒ AprwDI
smJdy ho?
supRM- nhIN! mYN qW nhIN smJdw pr srkwr smJdI hY[
mYN- qW AwpxI srkwr ƒ kho ik AprwDI grdwn ky jy Awp dI srkwr szw dyvygI,
qW s`cI srkwr v`loN ieh duinAwvI srkwr BI AprwDI bxygI[ mYN Awpxy Awp ƒ au~kw
hI inr-AprwD smJdw hW[ kyvl szw dy dwby hyT Aw ky jy myrI AMqS krx mwPI mMgx
qy iqAwr ho jwvy qW mYN Awpxy ies sMklp mwqr ƒ hI bVw AprwD smJdw hW[ “so frY
ij pwp kmwvdw DrmI ivgsyqu]”* ijhVy pwp kmwauNdy hn, auh fr dy mwry ies qrHW dI
mwPIAW mMg ky hor AprwD kmwauNdy hn, pRMqU ijhVy DrmI inr-ApRwD, ins pwp hn
auh szw qsIihAW dy AwauNidAW BI ivgsy iKVy rihMdy hn[
supRM- AjI BweI swihb jI! szw qsIhy hI nhIN, ies muk`dmy ivc qW PWsI l`gx dw
BI fr hY[ ikauNik mYƒ supRMtMfMt swihb ny ikhw sI ik ‘aus ko smJw do ik Agr mw&I
nw mWgygw qo &WsI lgnw hogw[’
mYN- ieh sB qoN A`CI g`l hY ivcwly ltkx nwloN qW mrnw hI A`Cw hY[ ies BWfy ny
qW iek idn Putxw hI hY[ iDRg hY ACrw isMG vrgy vwAdw muAw&W dy jIaux au~qy, ijnHW
ny ies TIkry ƒ PutxoN bcweI rKx dI ^wqr AnykW horW mweIAW dy jwieAW ƒ Pswaux
dw Gor AprwD kIqw[ Awp ikqnw ku icr jIauxw hY? EVk mrnw hI hY Aqy burI mrnI
mrnw hY Aqy A&sos hY AYsy krmcwrIAW auqy ijnHW ny Awpxy inAwauN iensw& dw inrBr
Aijhy vwAdw muAw&W auqy riKAw hY, ikauNik ijnHW AwpxI jwn dw bcwauxw hI muK
riKAw hoieAw hY, aunHW dw Drm eImwn kuJ nhIN[ AwpxI jwn dy bcwau ^wqr JUT mUT
ijvyN (pulsI) bulwry bkwauxw cwhuxgy so bkxgy[ jHIdy vl aunHW auNglI BI kr id`qI ausy
qy srkwr dw S`k ho igAw[ hux jo nvW pkiVAw hoieAw AwdmI Awp dsdy ho, aus dy
auqy BI koeI Bwrw zurm swbq ho cu`kw hovygw, qy aus ny koeI AprwD kIqw hoaU[ ies
krky aus dw mn kWp Kw igAw qy AwpxI jwn bcwaux dw mwirAw hornw inr-AprwDIAW
ƒ PswauNdw iPrdw hY[ kI AYsy AwdmI ƒ qusIN s`cw smJ skdy ho?
supRM- (A`KW ivc jl Br ky) BweI rxDIr isMG jI! mYƒ muAw& krnw ik mYN Awp ƒ
vwdw muAw& bxwaux dI koiSS kIqI qy Awp dI Awqmw ƒ klpwieAw[ mYƒ pqw nhIN sI
ik Awp jYsy is`K BI huMdy hn[ Awp ny is`KI r`K idKweI[ ACrw isMG ny jo klMk is`KW dy
nW auqy lwieAw sI auh Awp ny Do idqw[ mYƒ ies g`l dw inscw ho igAw hY ik Awp
iblkul inrApRwD qy s`cy ho[ Aqy Agy leI myry idl ivc Awp dI Swn ivc kdy koeI
gumwn mwqr BI nhIN irhw[ mYN hux vwps nwBy ƒ jWdw hW qy bVw KuS jWdw hW qy
*
isrI rwgu vwr m: 4, 84
jylH ic`TIAW 65
A&sosnwk BI jWdw hY[ ^uS qW ies g`l leI ik is`KI dw bIj nws nhIN hoieAw[
A&sosnwk ies krky ik Awp ƒ nwhk qsIhy imlxgy qy Ax-hoey AprwD BI Awp dy
zuMmy mVHy jwxgy[ ieh myrI Awp dy nwl pRweIvyt gu&qgU hY[ hux mYN Awp ƒ ieh BI d`sxw
cwhuMdw hW ik Ajy Awp ƒ igrwaux dIAW bhuq koiSSW hoxgIAW qy bhuq hyr Pyr hoxgy[
Awp sw& ihrdy purS ho, dyKxw Awp ny aukq hyrW PyrW AMdr nw Aw jwxw, Aqy ies qrHW
prbq dI inAweIN Afol rihxw[ mYƒ ieh sux ky bVw sdmw hovygw ik jykr Awp iksy
hor A&sr dy hyr Pyr ivc Aw ky kuC mMn bYTy[ ieh myrI Aw^rI bynqI mwqr nsIhq
Awpxy AMdr hI gupq rKxI[ A`Cw, hux Awp qoN ivdw huMdw hW (sjl nyqR ho ky) dws ƒ
ijgr qoN mw&I dyxw[
dUjY icqu n lwieAw rwm] jy DrqI sB kMcnu kir dIjY ibnu nwvY Avru n BwieAw
rwm]”*
if: supRM- ies ivc Drm hIx hox vwlI kyhVI g`l hY? hmwrw BI Drm eImwn hY[ mYN
muslmwn hox dI hwlq ivc Awp dy Drm ƒ AYsw hI A`Cw smJdw hW jYsw ik Awp
Awpxy Drm ƒ[ ijs qrHW ik mYN Awpxw Drm nhIN gvwauxw cwhuMdw; iesy qrHW Awp dy
Drm ƒ gvwaux leI kdy mYN Awp ƒ kih skdw hW?
mYN- (ivcwilEN gl tuk ky) Drm inrw mzhb ƒ nhIN kihMdy, blik mzhbI AsUlW
dy ivcoN iek iek AsUl dw pwlxw BI Drm hY Aqy quhwfw puils vwilAW dw qW Drm
eImwn hI koeI nhIN[ swfy gurU swihbW ny idRVHwieAw hY ik “iDRg ivfwxI cwkrI[” so
qusIN ivfwxI cwkrI dw qOk gL ivc pweI iPrdy ho Aqy nw hI quhwfw dIn BI ies g`l
dI iejwzq idMdw hY ik by-dIndwrW dI ZulwmI ie^iqAwr kro[ hux qusIN dso ik qusIN
ikMny ku dIndwr ho? Aqy jo jo ApRwD qusIN eys by-dIndwr ZulwmI ivc kmwauNdy ho aunHW
v`l JwqI zrw AwpxI bukl ivc mUMh pw hI mwro[
if: supRM- qumHwrw mqlb hm smJy[ qusIN kihMdy ho ik mYN ienHW AMgryzW dI nOkrI
ikauN krdw hW[ so mYN ^udw pwk nbI rsUl dI ksm Kw ky AwKdw hW, mYN A`j hI ienHW dI
nOkrI Cf idMdw jy mYƒ ieh XkIn huMdw ik ienHW dw rwj CyqI hI auT jwxw hY[ qusIN lokW
ny bhuq kwhlI kIqI, smW nw aufIikAw[ mYN BI idloN ienHW dy bri^lw& hW[ pr CyqI
iksy by-buinAwd aumYd auqy BVk auTxw mYN koqwh AMdySI smJdw hW[ Alwh pwk dI
ksm Kw ky kihMdw hW ik mYN idloN Awp lokW dy eys kMm dy bri^lw& nhIN pr srkwrI
hukmW dw pwbMd hox kr ky mYƒ qwmIl krnI pYNdI hY Aqy mYN aus vkq ƒ aufIk irhw hW
jdoN ik AmIr kwbl jYsI bwdSwhI hmwieq Aqy ieslwm dy hukm KulHm-KulHI iejwzq
dyxgy qW AsIN BI mYdwn ivc g`j inklWgy[
mYN- Awp dIAW ieh g`lW by-dIno-eImwn AwdmI vwlIAW g`lW hn[ iek dIndwr
s`cw AwdmI ijs ƒ ^udw dw ^O& qy s`cw ieSk hY, auh ^udw qy Awpxy rsUl dI ksm nhIN
Kweygw[ cwhy s`cI hovy cwhy JUTI[ ^udw dI zwqy pwk dIAW ksmW Kwx vwly ƒ mYN pwk
eImwndwr nhIN smJdw[ quhwfw Aswfw zmIn Asmwn dw &rk hY[ Aswfy nwl quhwfI
koeI mIjw nhIN iml skdI[
if: supRM- (ivcwilEN g`l tuk ky) mIjw ikauN nhIN iml skdI? AsIN BI qW rwj Bwg
dy ieqny hI KwhW hW ijqny ik qusIN[ &rk isr& ieqnw hY ik qusIN zrw jldbwzI
kIqI, AsIN dUr-AMdySI qoN kMm lYxw cwhuMdy hW[ mnorQ swfw ieko hI mulkgIrI qy Awpxy
dys dI hkUmq AQvw rwj Awp krn dw hY[
mYN- mYN qW rwj krn dI hvs ƒ BI Awpxy Dwrimk AsUlW qoN ault smJdw hW[ jYsw
ik Aswfy gurU swihb dw &urmwn hY ik “rwju n cwhau mukiq n cwhau min pRIq crn
kmlwry]”* so d`so swfI quhwfI mIjw ikvyN imlI?
*
Awsw m: 4, 444
jylH ic`TIAW 67
if: supRM- qd qusIN jo kuC kIqw, AYfw AfMbr srkwr dy br-i^lw& AYvyN hI kIqw,
isr& aunHW ƒ ies dys ivcoN k`F ky Awp rwj krn dI ^wqr hI kIqw nw[
mYN- mYN AwKdw hW ik jd rwj krn dI iqRSnw rKxw swfy Drm qoN ivru`D hY qd rwj
krn dI ^wqr kuJ krn krwauxw hI iek vwhIAq i^Awl hY[
if: supRM- A`Cw jI jwx idau ies mzhbI bihs ƒ, swfw ies nwl koeI qA`lk
nhIN[ AslI g`l pr Awau[ bs, mukdI g`l ieh hY ik Awp mYƒ Awpxw Aw^rI &Yslw
idE ik Awp ƒ jo ieh nwdr mOkw idqw jWdw hY kI Awp ies qoN kuC lwB auTwauxw
cwhuMdy ho jW nhIN?
mYN- iblkul nhIN! iblkul nhIN!! iblkul nhIN!!! bwr bwr myrI isr KpweI mq
kro!
if: supRM- A`Cw, Ab klH Awp ko jylHKwny Byj dIAw jweygw, ijQy bVI qklI& imlygI
Aqy Kwxw BI qumwHry hsb mnSw nhIN imlygw[ qumHwrw Drm eImwn BI dyKw jweygw ik kb
qk inBqw hY[ Ab BI koeI soc ivcwr kr lo[ iek idn kI muhlq AOr dI jwqI hY[
mYN- myrw Drm nym inBwaux vwlw gurU hY jo sdw myry AMg sMg hY[ klH Byjx dy QwauN
A`j huxy hI jylH^wny ivc Byj dyvo[ mVIAW muhlqW dyx dI koeI loV nhIN[
ies qoN pscwq mYƒ 25 jUn, 1915 ƒ luiDAwxy jylH ivc GilAw igAw[ auQy Pyr do
iqMn vwr sI.AweI.fI. dy keI ieMnspYktr vgYrw Awey qy bihs kr ky cly gey[ aunHW
nwl jo bwqcIq hoeI so ^ws qOr qy hux swrI myry Xwd nhIN rhI[ iek do g`lW Xwd hn so
ilKdw hW[*
*
dyv gMDwrI m: 5; 534
*
eyh glbwq jUn 1915 dy A^Ir qy julweI 1915 dy SurU ivc hoeI hY[
jylH ic`TIAW 68
mYN- A&sos! hzwr bwr A&sos!! quhwfw mihkmw hI bVw FITW dw hY[ quhwfw AsUl
hI koeI nhIN[ jyhVy lwry qusIN myry nwl lwauNdy ho, auhI lwry aunHW sB vwdw mw&I dy
aumYdvwrW nwl lw c`uky hovogy[ qusIN iKn iKn qy pYr pYr qy pYNqry bdldy ho[ auh bVy hI
byvkU& Aqy jwhl AwdmI hn jo Qofy jyhy SuAbdw bwzW dIAW cwlW AMdr Aw jWdy hn qy
quhwfy isKy isKwey JUTy bolx qy Awmdw ho jWdy hn[
ieMn:- (g`l tuk ky) quhwƒ cwhIdw hY ik ijnHW AwdmIAW ny Awp dy bri^lw&
ielzwm lgw ky (ijnHW ƒ qusIN JUTw smJdy ho) Awp jYsy SrI& AwdmI ƒ AYsI ibpqw
ivc PswieAw hY, aunHW dw bdlw ^Ub ^wqr jmweI nwl lvo[
mYN- mYƒ bdlw lYx dI kI loV hY? ‘pwpI ko mwrny ko pwp mhWblI hY’- “Qwau n
pwiein kUiVAwr muh kwlY dojik cwilAw] qyrY nwie rqy sy ijix gey hwir gey is Tgx
vwilAw]”*
ieMn:- A`Cw, jy Awp vwdw mw& bxn ƒ n&rq qy hkwrq dI ingwh nwl dyKdy ho qW
AsIN quhwƒ mzbUr nhIN krnw cwhuMdy pr kI qusIN AYqnw BI nhIN d`s skdy ik Awp dy
nwl pihlW gurmqy ivc kaux kaux AwdmI Swml sn qy Pyr nwl kyhVy kyhVy AwdmI
gey[
mYN- Awp qW kih cu`ky ho ik sB vwikAwq swbq ho cu`ky hn qy vwdw mw&I dy
AiBlwKI purS Awp ƒ sB kuC d`s cu`ky hn[ hux mYQoN ikauN puCdy ho? s`c hY, ‘drog go
rw hw&zw n bwSd’ (JUTy ƒ g`l cyqy nhIN rihMdI)[
ieMn:- hor qW sB kuC mwlUm hY, isr& iek qW jo kuC AMdr ^wny quhwfw gurmqw
hoieAw, ijs ƒ qusIN AMiqRMg kihMdy ho, auh swrI kwrvweI sB qoN vD ky Awp dy sIny
ivc hY Aqy Awp dy nwl dy swQIAW dy swry nwauN isr& Awp dy sIny ivc hI hn[
mYN- (ivcwilEN g`l tuk ky) qusIN hor au~lUAW vWg mYƒ BI DINgo DINgI Puslwauxw
cwhuMdy ho[ quhwfI smJ auqy mYƒ bVI hI hYrq hY ik qusIN aus SKs qy ijs ny ik quhwfI
vwdw mw&I ƒ ieqnI vwr iDrkwirAw hY, pr mnzUr nhIN kIqI, ieh aumYd rKdy ho ik
quhwfI crb jbwnI auqy ipGl jwaU qy quhwfI kTpuqlI bx ky aUl jlUl bkI jwaU[
&rz kIqw ik jo kuC qusIN gumwn krdy ho auh sB kuC myry sIny AMdr hI hY qW kI mYN aus
gurmqy ƒ jo AMiqRMg dw gurmqw hY, quhwfy jyhy AnmqI mnmuKIey sÍwrQIAW pws BMg dy
BwVy hI d`s dyaUNgw? AYsw Swied hI koeI dIvwn, joV myly AQvw AKMf pwT dw smwgm
hoaU ijs ivc ik ^ws AMiqRMg pMQk gurmqy nhIN hoey[ nhIN qW muF qoN hI jd pMQ ^wlsw
dI swjnw clI AwauNdI hY, audoN qoN hI hryk smwgm auqy pMQk AMiqRMg gurmqy huMdy cly
Awey hn[ Aqy eys AMiqRMg dI kwrvweI ƒ bwhr AnmqIAW ivc pRgt krn dw hukm
nhIN[ jo kry so mhW qn^whIAw hY[ keI qW AYsy gurmqy huMdy hn ik bs, kyvl AMiqRMg
jQy qoN bwhr pMQk jnrl dIvwn ivc BI pRgt krn dI AwgXw nhIN huMdI qy keI AYsy
BI huMdy hn jo dIvwin ^ws ArQwq iqAwr br iqAwr isMG isMGxIAW dy dIvwn ivc hI
*
Awsw dI vwr m: 1, pauVI; 463
jylH ic`TIAW 69
pRgt kIqy jw skdy hn[ so jykr qusIN AYsy AMiqRMg dIvwn dI kwrvweI mYQoN puCxw cwho qW
BwvyN myrw sIs cilAw jwvy, pr AYsy AMiqRMg gurmqy myry sIny qoN bwhr nhIN inklxgy[
ieMn:- qW qusIN aunHW dy nwm qW bqw idau[ hor nhIN qW aunHW dy hI nwm lY idau jyhVy
hux Awp pr vwdw mw& bxnw cwhuMdy hn[ ikauNik auh qW hux gupqoN pRgt ho hI cu`ky
hn[
mYN- kI qusIN mYƒ JUT bolxw isKwieAw loVdy ho? AYsw hI JUT dw sbk dy dy ky qusIN
vwdw mw& bxn vwilAW dw mUMh kwlw krdy ho[ quhwfy jyhy jIvW nwl mYN klwm krnw BI
mhW pwp smJdw hW[ jwE Aqy Agy ƒ myry pws nhIN Awauxw[
ieMn:- (iCQy jyhy ho ky) Awauxw qW swfw kMm hoieAw, qy puCigC krnw swfw &rz hY[
mYN- quhwfw mYQoN puCx dw koeI h`k nhIN[ qusIN koeI munis& nhIN, jIaUrI nhIN[
ieMn:- AsIN aunHW vloN hI ieh sB kwrvweI krn leI qweInwq kIqy gey hW[
mYN- jy eyvyN hI hY qW bs, jYsy qusIN ho auho jyhIAW quhwfIAW AdwlqW hoxgIAW qy vYsy
hI quhwfy munis&, mYijstryt j`j qy hor mnsbdwr hoxgy[ myrw Awpxw A^iqAwr hY,
koeI BI mYƒ JUT bolx vwsqy mzbUr nhIN kr skdw[ hux jwE myrw mgz nw KwE[
qy Bulxhwr bMdw smJdw hW, Kqw qoN KwlI qy ABul qW kyvl gurU qy krqwr hI hY[ nhIN
qW “Bulx AMdir sBu ko ABulu gurU krqwru]”*
ies qoN izAwdw dws Awp dy pRSn pRQwie hor kuC nhIN AwK skdw ik iks iKAwl
ƒ muK rK ky fIPYNs (sPweI) pyS kIqI geI[ gurU dy Bwxy qy sMgq dy pRBwv krky jo
iKAwlW dI pRyrnw aus smyN hoeI mYN hubhU kuC nhIN d`s skdw ikauNik myry cyqy kuC nhIN
irhw ik ikvyN pRyrnw hoeI qy iks iKAwl ƒ mu`K rK ky hoeI[ hW eyqnI Xwd dw iKAwl
myry sINy pr p`Qr dI lkIr vW|U aukirAw ipAw hY ik aukq (fIPYNs) sPweI dw iKAwl
iksy srIrk Xw sMswrk BY dy kwrn nhIN kIqw igAw[ jo kuC kIqw igAw sMgq dI sMmqI
dy Asr qly AnuswrI bx ky hoieAw hY[ hor bIq c`ukIAW bwqW dy icqvxy ieQy kOx kry!
myrw qW ies vl kdy BI iKAwl nhIN sI igAw[ Awp hux m`lo m`lI mYQoN b`Dy c`tI BrwauNdy
ho[ iehnW lVIAW lweIPW (jIvn-khwxIAW) ivc hI kI riKAw ipAw hY? Awp jI jwx
idau ies sudw-puxy ƒ[ mYƒ BI ieh sudw hY ik AwpdI mn-mMnI ie`Cw dy mgr lg qurdw
hW, pr ies ivc rs kuC nhIN[ mYƒ Awpxy Awp ƒ qW kuC pRqIq nhIN huMdw, qWhIauN qW
mYN Awp ƒ bynqI kIqI sI ik myrI jIvn Xwqrw muky, ipCoN jo Awp dI mrz hovy so
kirE[ pr Awp AYsy KihVy pey ho ik mYƒ BI Awpxy vihxW ivc roVHI cly jWdy ho[ A`Cw
hux Pqh bulwauNdw hW[
‘vwihgurU jI kw ^wlsw, vwihgurU jI kI Pqh]’
-rxDIr isMG
11
*
isrI rwg m: 1, 61
*
icTI nM: 8, rwj mMdrI qoN
jylH ic`TIAW 71
*
purwxy simAW ivc jylHW ivc isMGW ƒ kYd hox pr isr pr bMnHx leI swPy nhIN imldy sn, sgoN topI
idqI jWdI sI, iesy qrHW kCihrw, kVw Awid kkwr BI auqwr ley jWdy sn[ 30 mwrc 1916 ƒ dUjy
muk`dmw swjS lwhOr dw PYslw hox pr jd isMGW qoN zbrdsqI dsqwry qy kkwr Kohy gey qW isMGW pr
sKqI BI hoeI sI[ iesy sbMD ivc bwaulI swihb gurduAwry lwhOr dI sMgq ny mqw pws kIqw sI ik is`K
kYdIAW ƒ dsqwry qy kkwr idqy jwx, iesy qrHW aus smyN id`lI qy hor bhuq QweIN dIvwnW ivc mqy pws hoey
sn[ EVk 1921-22 ivc is`K kYdIAW ƒ dsqwry qy kkwr imlx lgy[ eys muk`dmy vwly isMG jylH ivc
pihlW nMgy isr hI rhy pr jo koeI Cotw prnw Xw rumwl iml jWdw qW auh isr pr sjw lYNdy[ kdy kdy jylH
vwly zbrdsqI luhw BI lYNdy[ iesy qrHW purwxy vkqW ivc jo koeI rihq mrXwdw dw pRymI is`K iksy
PojdwrI muk`dmy ivc kYd ho jWdw qW aus ƒ bVI AokuV pyS AwauNdI[ s: gurmuK isMG jbo mwjrw ijlHw
luiDAwxw, imMtgumrI jylH ivc keI swl kMbl pwV pwV isr pr dsqwrw sjwauNdw irhw, pr aus topI nw
leI[ qklIPW sih leIAW[ ijs iksy ny pihly pihl jylH mYnUAl bxweI, aus ny kYdIAW ƒ ienswn nhIN
smiJAw iesy leI iehnW dI Kurwk, Awrwm qy Drm krm bwry loVINdw iKAwl nhIN riKAw igAw sI[
**
ipMf Plyvwl ijlHw luiDAwxw jo 11 jUn 1930 ƒ clwxw kr gey[
***
lwhOr sYNtrl jylH dy pUrbI ih`sy ivc bhuq swrIAW koTIAW hn[ ienHW koTIAW vwly blwk ƒ isAwsq
Kwnw AwKdy hn[
*
ipMf Dikm purw Qwxw ckvwl izlw ijhlm
jylH ic`TIAW 72
TihrwieAw Aqy vYrwg dw vyg Aijhw aumifAw ik zor dI TwTW mwr mwr bwhr ƒ Awvy[
Aqy Bwxw Agy nwloN BI im`Tw l`gy[
lwhOr qoN mulqwn ƒ jwxw 3 ApRYl 1916 eI: rwq dy nON vjy dI g`fI
**
BweI swihb ijqnw icr lwhOr sYNtrl jylH ivc muk`dmy dy smyN ivc rhy Awp ƒ Awpxy Gr dy ^rc auqy
Pl Kwx ƒ imldy rhy[ jylH ivc Awp leI rotI dw pRbMD nhIN sI qy GroN mMgvw ky pRSwd Ckx dI hwkmW
iezwjq nhIN idqI sI, isr& PlW dI iejwzq idqI sI[ drogy dw nwm nvwb byg sI, ieh id`lI dy rihx
vwlw sI[
jylH ic`TIAW 73
bs, lwhOr dw ieh Ahwr Aswfw sI[ aus qoN dUjy qIjy idn cwly pY gey[ Aqy
cwilAW vyly srb`q s`jxW dy drSn ho gey[ vIr dlIp isMG jI dy ieh A^Irly drSn
sn[ aus qoN pscwq Aj qIk aunHW dy piv`qr drSnW qoN vWjy bYTy hW[ Awp s`jxW dy sMg
swQ iek g`fI ivc bYT ky mulqwn ƒ jo ipAwny hoey sn, aus ibRqWq* ƒ Awp jwxdy hI
ho ik ikvyN shodr vIrW dy sMg bYT ky pRspr pRym aumwhw bx irhw sI Aqy ikvyN
rwieivMf dy stySn auqy sRI mwn BweI rwm isMG jI gujrvwl Aqy BweI Arjn isMG jI
jgrwvW dI mweI dXw kOr dy drSn hoey[ mweI dy pRdwn kIqy hoey do l`K dmiVAW ivcoN
svw lK qW smUh vIrW dy lyKy lg igAw sI Aqy svw lK bwkI rihMdy dw Plohwr dws ny
mulqwn stySn qy jw ky bxwieAw jo rL iml ky CikAw CkwieAw[ Awp s`jxW dy ivCoVy
qW imMtgumrI stySn qy hI ho cu`ky sn[ pRMqU dws ƒ A`j qweIN auh ivCoVy dIAW GVIAW
Xwd hn[ auh nkSw myrIAW A`KIAW dy A`gy hux qk aukirAw ipAw hY ik Apwr vYrwg
ibrhuM dI dSw ivc sRImwn bwbw rwm isMG jI** qy Bw: hirBjn isMG***, BweI mihMdr
jI****, Awidk*1 srbqR vIr judw hoey[ Awp*2 s`jxW dw ieh drs imlwp BI CykVlw
drs-imlwp sI jo A`j qweIN Pyr nsIb nhIN hoieAw[ Awpxy vIrW qoN vCuMny dws ƒ aus
smyN spSt Bws irhw sI ik “ndIAw vwh ivCuMinAw mylw sMjogI rwm”*3 pRMqU ies idRVH
ivSvws ny ik Awqm sMjogI vIrW dy Awqm imlwp sdw hI bJy rihMdy hn- dws dy ibrhoN
kuTy ihrdy ƒ hor BI Awqm bYrwg iBMnI auc rMgI ibvsQw ivc auBwirAw[ vIr jo nwl
sn iqnHW dI dSw BI dws ƒ aus smyN ies pRkwr bYrwg rUpI pRqIq huMdI sI[ mulqwn dy
stySnoN auqrdy swr iek Bly lok ieMnspYktr puils ny aukq dmVy ivcoN bwrW Awny dw
Pl kylw Awidk mMgw idqw Aqy bwkI pYisAW dI isr iKMfI lY ky jl CikAw[ ieh mweI
jI dy h`QoN idqy giPAW dw pRIqI Bojn BI Aj CykVlw ho cu`kw[ ijs ny AYsw ikRqwrQ
kIqw ik ies qoN pScwq AnykW hI idhwVy inrjl qy inrwhwr hI bqIq hoey[ pRMqU AYsw
pRqIq huMdw hY ik ienHW pRym giPAW ny Bwxy AMdr hI smyN swr imlxw sI[ ikauNik Pyr
Awaux vwlI krVI pRIKXw dy idn nwl lgdy hI Awauxy sn[ so mulqwn jylH AMdr Aw
p`ujy[
*
vyKo AMqkw nM: 1
**
ipMf P`lyhwl izlw luiDAwxw[
***
ipMf cimMfw izlw luiDAwxw[
****
ipMf mwjrI muqisl KMnw izlw luiDAwxw[
*1
BweI hrnwm isMG kwlw sMGw (kpUrQlw) BweI ikRpw isMG lMg mjwrI (huiSAwrpur), BweI nrwiex isMG
pitAwlw, BweI sulqwn Swh ipMf iBKIivMf ijlHw lwhOr, BweI lwBw isMG vltohw izlw lwhOr[
*2
dws ƒ ies idn qoN 12 swl bwAd BweI swihb dy nwgpur jylH ivc sqMbr 1928 ivc drs-imlwp
hoey[ (nwhr isMG gXwnI)
*3
Awsw m: 1; 439
jylH ic`TIAW 74
qW auQoN dy mlyC ibRqI drogw* Aswfy swirAW dy sIs nMgy dyK ky sV igAw[ Aqy hukm
dyx lgw ik CyqI topI ienHW dy isr ’qy r`Ko[ myry mUMhoN Jbdy hI joS BirAw kVwkydwr
auqr inkl igAw ik ‘^brdwr! AYsI BRSt cIz dw nwauN swfy Agy nhIN lYxw jo swfy
Drm qoN ivr`uD hY[ AsIN ies dw nwauN BI suxnw nhIN cwhuMdy[ Aqy dunIAW ivc koeI AYsI
qwkq nhIN jo zbrdsqI AsW ƒ ies dy rKx leI mjbUr kr sky[ jwn hIl dyvWgy pr
ies ƒ nyVy nhIN Awaux dyvWgy[’ ies qwVnw pUrq Bbk nwl aukq mlyC auQy hI Cpn ho
ky dVk igAw, kusikAw nhIN[ pRMqU AMdro AMdrI ivs Golx l`gw qy Jt pt bVIAW
bVIAW s^q muS`kqW ilK ky Aswƒ kMmW auqy qorn ƒ Amwdw hoieAw[ AsIN AwiKAw, ‘kI
quhwfy AMdr zrw Br ienswnW vwlI dieAw dw AMS hY? ieqny lMby s&r qoN fMfy byVIAW
hQkVIAW nwl jkVy Awey hW[ koeI Awrwm nhIN lYx id`qw, pRSwd Awidk dw koeI pRbMD
nhIN kIqw, ieSnwn qW AsIN tySn pr hI kr Awey sW, quhwƒ muS`kqW dyx dI pY geI
hY[’ pRMqU aus ny k`K pRvwh nw kIqI qy mn-mMnIAW krVIAW qy krVIAW muS`kqW ilK
id`qIAW[ ieqny ƒ jylH dw mYfIkl A&sr nrwiex dws nwmy Aw igAw, jo bVw nyk
inhwd qy Blw purS sI[ aus ƒ mYN AwiKAw ik ‘ieh Ajb qrIkw ies jylH AMdr vyiKAw
hY ik Ajy mYfIkl A&sr ny mulwhzw hI nw kIqw hovy Aqy jylr pihlW hI Awpxy Awp
mn-mMnIAW muS`kqW ilK dyvy[ kI jylr ƒ ieh AiDkwr hwsl hY?’
s^q muS`kqW
mYfIkl A&sr ny qurMq hI mulwhzw krnw SurU kr id`qw, pr aus dI rwie qoN ivruD
m`lo m`lI AsW ƒ auho hI s^q muS`kqW id`qIAW geIAW jo ik drogw ^ud Awpxy h`QIN
Aswfy itktW auqy ilK cu`kw sI[ ieh ilKq hux qk itktW auqy mOjUd hY[ myrw vzn
134 qoN 108 pONf rih cu`kw sI[ auproN keI idnW dw kVwkw sI[ s&r dw QkyvW Al`g qy
Pyr ieQy Aw ky g`iPAW dw BI koeI pRbMD nw hoieAw[
*
drogw sdw nMd, eyh mulqwn dw hI rihx vwlw sI[
*
jylHW ivc kYdIAW dy sox pYx vwsqy im`tI dy QymVy (cONqy) jyhy bxy huMdy hn; ijnHW ƒ K`fIAW kihMdy hn[
jylH ic`TIAW 75
AwrIAw, mzHbI qA`sb dw BirAw hoieAw jwx buJ ky Drm CIn krnw cwhuMdw sI[ qIjy
Awaux swr hI aus dy nwl kVwky mVwky ho pey[
drogy dw iKJxw
ieh qrdw qrdw jvwb sux ky qwm qVUk ho igAw[ Aqy AwKx l`gw ik ‘A`Cw qyrI
is`KI dy q`q ƒ BI dyK laUN[’ ieh kwrn sn ik s^qIAW dw inSwnw dws ƒ bxwieAw
igAw[ keI idn iksy ny swr hI nw leI ik kaux ku`qw AMdr su`t ky qwiVAw igAw hY[
EVk iek idn mYƒ Acncyq Awx tuMibAw ik ‘clo qumwHrI pySI hY[’ lY gey qy mYƒ
supRMtMfMt dy pyS kIqw igAw[
supRMtMfMt boilAw- ‘ieqnw idn ho igAw muS`kq ikauN nhIN kIAw?’
dws ny AwiKAw- ‘ieqny idn ho gey myry Kwx pwn, ieSnwn Awidk dI bwbq qW
iksy ny hux qk puC igC kIqI nhIN, muS`kqW qy zor pw ilAw hY[ kI mYfIkl A&sr dI
mnzUrI nwl mYƒ ieh muS`kq imlI hY Xw Awp dI mnzUrI leI geI hY Aqy kI ijs
hwlq ivc mYN Awp ƒ hux ids irhw hW, 15 syr pIsx dI s^q muS`kq mYN kr skdw
hW? kI myrI szw dy vwrMtW AMdr c`kI Awidk dI s^q muS`kq drj hY? kI ijnHW ƒ
aumr Br dI tRWsportysn (dys inkwly) dI szw imly aunHW leI ies pRkwr dIAW s^q
muS`kqW dI vwrMtI szw dw hukm AwiDkwr Awp ƒ hY?
ies pr supRMtMfMt ny kuC imMt qW iek hYrq dI dSw ivc cu`p-v`tI r`KI[ Pyr (jylr
ƒ snmuK ho ky) boilAw- ‘ies ko Kwxw nhIN imlw?’
jylH ic`TIAW 76
jylr boilAw- ‘hzUr! hr roz jwqw rhw mgr ieh Awm lMgr ivc Kwxw nhIN
cwhuMdy[’
supRM- (mYƒ sOhyN ho ky) ikAw qum ^ws ieMqzwm mWgqy ho? iXh Gr kI bwq nhIN jylH
Kwnw hY[
dws ny ikhw ik ‘^ws Awm dw qW mYƒ koeI i^Awl nhIN[ hW jd qk myry Dwrimk
AsUlW, inXmW Anuswr sijAw hoieAw pRSwdw mYƒ nhIN imlygw, mYN kdwicq AMgIkwr
nhIN kr skdw[’
supRMtMfMt- jylH myN koeI Drm nhIN clqw, jo imlqw hY KwE, vrnw szw imlygI[
dws ny ikhw ik ‘Drm pRwxW nwloN ipAwrw hY[ jwn r`Kx dI ^wqr swrI aumr
inBwieAw Drm nhIN qoVWgw[ Awp dI mrzI hY jo slUk krnw hY kro[’
supRMtMfMt- jwE, ies ko ausI qrHW bMd kr do AOr ies kw ^Ub ACI qrHW ingwh bwnI
rKo[
ies qoN pscwq dws ƒ koTI dy AMdr qwV ky s^q pihry lw idqy ik svwie mYfIkl
A&sr Aqy jylr dy hor koeI pws nw Ptkxw pwey[ mYfIkl A&sr bhuq Blw lok sI
Aqy r`b dy BY vwlw purS sI[ aus ny pUrI ienswnIAq, sMjIdgI qy bVI nrmI nwl myry
nwl glbwq kIqI jo ivsQwr pUrbk vrxn kIqI jwx vwlI hY[ prMqU ikqy Pyr Alihdw
qOr qy ilKI jwaU[ aus dy nwl Dwrimk ivSy qy ivcwr hoeI qW auh mMn ilAw ik myry
auzr mwkUl hn[ iPr aus ny mYƒ mzbUr nhIN kIqw blik supRMtMfMt pws lgwqwr dws
dI is&wrS krdw irhw ik ies ƒ ies dy Dwrimk AkIdy Anuswr BwvyN ruKI imsI KwD
Kurwk imldI rhy, ies ƒ koeI auzr nhIN Aqy nW hI (Luxuries) svwdW dy AnMd dw
koeI i^Awl hY[ kyvl Drm pRq`gXw pwlx dw pUrw ivSvwS hY[ prMqU mYfIkl A&sr dI
iek nw mMnI geI blik ikhw igAw ik aus ƒ Bu`Kw mrn idE[ aus qoN ipCoN dws ƒ iksy
ny Aw ky nhIN sqwieAw qy nw hI iksy ny swr leI[ kyvl mYfIkl A&sr do vkq roz
AwauNdw qy myrI nbz dyK ky cilAw jWdw[ jd kdy mYƒ surq soJI huMdI qW kuC hmdrdI
dy bcn iblws BI kr jWdw[ Aqy jdoN mYƒ Bjn AiBAws ivc mgnwnMd dyKdw qW cup
krky dyK dyK ky hI cilAw jWdw[ Aqy dUjy idn mYƒ swvDwn dyK ky Bjn pRQwie g`lW
bwqW BI puCdw[ Aqy sohxI jigAwsw BrI vYrwgqw ienHW idnW ivc aus ƒ bx AweI[
^ws pihry isr qy KVy rihMdy sn[ ies krky koeI hmdrdI jqw nhIN skdw sI[ prMqU
ieqnI h`lwSyrI mYƒ roz dy jWdw ik ‘mYN qyrw pRx quVw ky rwzI nhIN hovWgw Aqy ijQy qIk
bx sikAw qyrI priqigAw Anuswr qyrI shwieqw krn dw Xqn krWgw[’
nhIN[ iesy qoN hI puCo[ aus ƒ puiCAw qW aus dy aupr s`cweI dw AYsw swieAw ipAw ik
aus ny Awpxy piqq krm iek iek igx ky suxw idqy[ mYfIkl A&sr qW cilAw igAw,
pr Cotw fwktr auho swbUdwxw AMMdr rK ky cilAw igAw[ jo c`k ky JwVU dyx vwly
bRwhmx ny Kw ilAw Aqy kOlI c`tm krky muV ky Pyr Awey fwktr ƒ irport kr idqI
ik swbU-dwxw ies ny Kw ilAw hY[ Cotw fwktr ^uSI ^uSI B`jw mYfIkl A&sr pws
igAw[ auh BI dOiVAw AwieAw[ mYN AgwhW Awpxy AnMd ivc msq bYTw sI[ kuC dyr bYTw
irhw qW myrI A`K KulHI[ fwktr ny puiCAw ik swbUdwxw Kw lIqw? dws ny AwiKAw ik jd
dy Awp gey ho, mYƒ qy kuC BI pqw nhIN ik Pyr koeI swbUdwxw lY ky myry pws AwieAw jW
nhIN[ Cotw fwktr nwl sI[ auh kihx lgw ik mYN ieQy bwhmx pws Cf igAw sI[
bwhmx kihMdw hY ik ies ny Kw ilAw hY[ bwhmx ƒ puiCAw qW auh BI mukr igAw qy
pihrydwr BI AwKx lgy ik koeI nyVy nhIN igAw[ bwhmx Awp Kw igAw hoaU[ dws ny
kih khw ky dr guzr krwieAw qy bwhmx dw KihVw CuVwieAw! aus idn qoN JwVU dyx
vwlw BI AMdr AwauxoN htw idqw igAw[
g`l kI roz mYfIkl A&sr do vwrI Awvy qy dyK ky cilAw jwvy[ myrI AMqRIvI Awqmw
AnMdI dSw idnoN idn cVHdy rMgW ivc vDdI rhI[ iesy pRkwr jd pUry cwLI idn bqIq
ho gey qW ikqy A^bwrW ivc rOlw pY igAw ik supRMtMfMt ny dws ƒ (rxDIr isMG ƒ) B`uKw
r`K ky mwr id`qw hY[ Pyr qW supRMtMfMt ƒ pey ip`sU Aqy mYfIkl A&sr ƒ hukm id`qw ik
(force feeding) jbrn rbV dI nlkI dÍwrw Kwxw KuAwieAw jwey[
shwieqw qoN ibnW A`vl qW AMdr kuC jwxw hI nhIN, jy igAw BI qW ies ivc jo ^qrw
aupjygw, aus dI koeI pRvwh nhIN[
mYfIkl A&sr- auh ^qrw kI?
dws- dws ƒ auh Byd d`sx dI koeI cwh qy pRvwh nhIN sI pr cUMik Awp dws nwl
bVw hmdrdwnw slUk krdy rho ho Aqy dws dy ihrdy aupr Awp dI nykI dw qkVw Asr
pY cu`kw hY[ ies krky dws ies g`l ƒ bVw ApRwD smJdw hY ik Awp pRiq Asl Byd
pRgt nw kIqw jwey[ so jdoN myry nwl jor jbr hovygw qd mYN Awpxy pUry Awqimk bl
nwl AwpxI dsm dÍwr vwlI Kyf vrqwvWgw[ cUMik myrw srIr ies vyly bhuq kmzor hY
Aqy myrI idmwgI qy dsm dÍwr dI komlqw A`q drjy dI ho rhI hY, sMBv hY ik dws dy
ies Drm rKSw dy aupwE ivc suAws dsm dÍwr ƒ pwV ky bwhr inkl jwx[ mYƒ Awpxy
srIr qy jwn mwl dI qW kuC pRvwh nhIN Aqy nw hI mYN ies ƒ Awqm Gwq smJdw hW[
ikauNik myrw pUrn muK mMqvI jqn qW suAwsW ƒ dsm dÍwr ivKy cVHwaux qy cVHw ky auQy
hI kwiem (AsiQr) rKxw hovygw[ sMBv hY ik Gtnw hor vrq jwvy[ mYƒ i&kr hY qW
ies g`l dw hY ik mqy Awp dy auqy koeI hr& Aw jwey[ Awp jYsy hmdrdI qy myhrbwn
myry hm kOmI Brw ƒ koeI Ax-hoieAw dUSn myry Gwq dw nw lgy[ bs, kyvl ieqnI
ivcwr Awp ivcwr lvo[ dws kol qW AwpxI Drm rKSw dw eyhI aupwau hY[ jo mYN AvS
(zrUr) vrqw ky rhWgw[ so hux Awp dw A^iqAwr hY[ mYN &qh gjwauNdw hW[
dws nimq bVy hI isr qoV Xqn kIqy pr jylr muq`sbI ny koeI dkIkw qMg krn ivc qy
mYfIkl A&sr dy hmdrdI dy rsiqAW AMdr roVw Atkwaux ivc bwkI nw CifAw qy
hukm idqw ik jylH ^rc pr Pl nhIN iml skxgy[
r`sI vwlw bMgxw PVw kY lY AwvW qW ies ivc Awp ƒ koeI ieqrwz qW nhIN, gurduAwry
vwly ibbykI isMG ny iek gaU dw duD cO ky ilAw dyxw nIXq kIqw hY[ kyvl drvwzy qoN
AYQoN qweIN AMdr ApVn leI ieqnI g`l dw Brm Byd hY hor sB Gwlxw ibbykI isMG
vwlI hI GwlI jwvygI[’ dws ny aus dw pRbl pRym dyK ky mnzUr kr ilAw[ mYfIkl
A&sr dIAW KuSIAW dI koeI h`d nw rhI[ pr Sok ik drogy ny aus aupkwrI dy prXqn
ƒ nw hI isry cVHn idqw[ Aink pRkwr dIAW BwnIAW mwrIAW[ EVk k`cy Coly qy k`cw
swbUdwxw pwxI ivc iBauN iBauN Ckdy rhy[ pr kd qk hzm ho skdw sI EVk su`ky Coly
Ckx dw pRbMD ho igAw Aqy ies pr hI mulqwn dw fyVH vrHw kitAw[
ieQy dws dy pws koeI Ajyhw A`Kr qy bol bcn nhIN, qy nw hI myrI klm ivc qwkq
hY, ijs dÍwrw dws vIr BgvMq hrI* suSIl imRigMd** qy ipAwry BweI b^SIS isMG
risAwxw dI ikrpwlqw pUrbk dws dI ^br igrI Awid syvw shwieqw dw DMnvwd kr
skW[
*
BweI iekbwl isMG bopwrwie,
**
BweI suMdr isMG Gumwx[ aunHIN idnIN eyh s`jx mulqwn CwauxI dy rswlw nMbr 30 dy d&ydwr hrnwm isMG
ipMf nwrMgvwl pws TihirAw krdy sn[ Bw: hrnwm isMG jI dy nOkr huMdy hoey ies qrHW syvw krnI auho
ijhy nwzk smyN iek bVI BwrI mhwnqw vwlI g`l hY[
***
BweI swihb dy clwxy dI ieh A&vwh eyQoN qk PYlI ik pMc KMf BsOV ivc bwbU qyjw isMG ny Awp dy
nimq sRI gurU gRMQ swihb jI dy pwT dw Bog BI pvw idqw sI[
jylH ic`TIAW 81
Pyr auh qW auQoN bdl ky dUjy idn clw igAw[ ^br nhIN auh s`cw kihMdw sI ik
JUT[ mYƒ qW isr& aus dI zbwnI ieh g`l mlUm hoeI sI ik bwhr A^bwrW ivc AYsI
A&vwh auVI sI[ dws ƒ BI XkIn nhIN sI ik aus smyN dy A^bwrW ny AYsI ihMmq kIqI
hovy[ aus smyN qW iBAwnk AiqAwcwr vrqy pr BI koeI A^bwr kuskdw nhIN sI, Aqy
ijhVy ijhVy kSt qy zulm aus vyly qoN lY ky lgwqwr hux qIk dws Aqy dws dy swQIAW
ny shy sn, aus dy mukwbly ivc A`j klH dy nw-imlvrqxI pulItIkl kYdIAW ny qW
pwsMg mwqR BI nhIN shy pRMqU pRYs KulHy hox krky qy Awm pbilk ivc joS PYilAw hox
krky AMdr vriqAw rweI mwqR AiqAwcwr BI bwhr dI dunIAW auqy pRgt ho jWdw hY[
eyQy ijqny nw imlvrqxI s`jx ies ielwky dy kYd ho ky Awey hn auuh swry myry ihstrI
itkt (kYd dw roznwmcw) ƒ dyK ky ckRq rih gey[ Asl ihstrI jylH dI qW ihstrI
itk dI hr& hr& nkl krky hI bxdI hY pr ieqnI guMjwieS nhIN[
pr myry do swQIAW BweI hrnwm isMG gujrwvwlIey (musw&r gurU nwnk jhwz) ƒ 15
bYNqW qy BweI hrI isMG k`kV ijlHw AMimRqsr ƒ 30 bYNqW lw hI idqIAW[ pr myry auqy
dMd pIhx[ iKJ ky aus fwktr (mYfIkl A&sr) ƒ bdlvw hI idqw[ Aqy aus dy QW
iek hor muslmwn fwktr mYfIkl A&sr ho ky AwieAw[
twt dy nwm DrIk kCihry ƒ qyV pweI rKxw qy twt dy kuVqy nwl hI sIs Fk lYxw[ BuM\y
hI TMfI zmIn auqy bYiTAW iqMn mhIny gofy iek`Ty hI rhy[ gurbwxI qy nwm dI hI iek
in`G sI ijs ivc inmgn ho ky ieh Asih srdIAW dy T`ky k`ty[ srIr ny suMn ho jwxw,
sUJ bUJ kuC rihxI hI nw[ pr gurU dI imhr ieqnI sI ik suKmnI swihb dy AKMf pwT
AMqRgiq hI Aw muhwry huMdy rihx qy nwm dw AQwh pRvwh cldw rihxw[ ies krky duK
mih duK nhIN jwixAw[ nhIN qW suMn pwq ho ky muk Tuk jWdy[ ies pRkwr dw sMKyp ibRqWq
qW jylH mulqwn dw hY[ smu`cw lYxw hovy qW ihstrI itkt dI nkl l&z l&z kIqI jwey
qW hI iml skdw hY[ qrdw qrdw jyhVw myry Xwd sI auh suxwieAw hY[ iPr ieQoN hzwrI
bwZ cwly pY gey[ hzwrI bwZ jylH dw ibRqWq Awp vIr Aqr isMG jI qoN puC skdy ho[
mYƒ ilKx dI loV nhIN[ aunHW dy auQoN cly Awaux dy pscwq jo kuC bIiqAw vriqAw kdy
Pyr disAw jwvygw[ hux qW mYN ilKdw ilKdw Q`k igAw hW[ nwly kwgz BI jo myry pws
hYsn sB muk gey hn[
“ieh hY myrI bwq, auqoN pY geI rwq]’*
p`qr ilKdw ilKdw muVHko muVHkI ho igAw hW[ hor kI dsxw hY[ cwhy kuC hI hovy
pMjwb dy nrk jylHW nwloN qW Ajy BI keI drjy cMgI ivhw rhI hY[ hor koeI qklI& nhIN,
kMm kwr kuC nhIN[ AYQy dw pwxI hzwrI bwZ nwloN cMgw hY[ pr hzwrI bwZ dIAW TMFIAW
pauxW qy auQy dy Awqimk kWgW aupjwaux vwly nzwry ikQy? AzwdI AYQy auQy nwloN bhuq
izAwdw hY[ slUk BI sohxw hY[ A&sr nyk qy AsIl hn[ ienHW kwrnW krky grmI
bwhlw poNhdI nhIN[ idn Br KulHy rihx dw Aivkws imilAw hoieAw hY[ dws AnMd pRsMn
hY[ grmI dI h`d ho rhI hY pr hux bwirS pYx krky kuC TMF vrqI hY[ sB s`jxW ƒ
sinmr &qh pucw dyxI[
-rxDIr isMG
*
ieh ic`TI idn iCpx vyly ilKI hY [
jylH ic`TIAW 84
12
*
jylHW ivc is`K kYdIAW ƒ 1921-22 ivc dsqwry qy kkwr rKx dI KulH hoeI[
jylH ic`TIAW 85
iek do swl dy AMdr vwiesrwie dI kwƒn GVnI kONsl ivc ies pRQwie kwƒn pws ho
ky iek ^ws AYkt bxygw Aqy Pyr sB is`K kYdIAW ƒ ieh cIzW ihMdusqwn dy sB jylHW
ivc idqIAW jwieAw krngIAW, pRMqU AsIN Awpxy A^iqAwr nwl hI iksy ^ws
kwn&IfYNSl (gupq) hdwieq mUjb AwrzI qOr pr audoN qweIN jd qweIN ik ieh kwƒn
pws nw ho jwey Awp ƒ eyh Dwrimk cIzW pihnx dI iejwzq idMdy hW[ qum ko
gvrnimMt kw Sukr guzwr hoxw cwhIey[ AOr Ab cUMik qumHwrw dsqwrw vgYrw kw svwl
hl ho igAw hY, ies leI Ab qum ko BUK hVqwl CoV dyxw cwhIey[’ dws dy mUMhoN Aw
muhwry DMn siqgurU, DMn siqgurU dI DuMnI inklI Aqy myry nyqr muMdy gey mwnoN Sukr dI
smwDI ivc hI bYTw lIn ho igAw[ mYƒ tuMm ky puCx lgy ‘rxDIr isMG! ikAw krqy ho?’
dws- gurU Akwl purK dw DMnvwd krdw hW ijs ny ik ieh muSkl hl kIqI hY[
fI.sI.- srkwr kw Sukr Adw nhIN krqy?
dws- Sukr s`cI srkwr dw hY[
eyh kih ky Aqy Sukr bYrwg ivc ibhbl ho ky dws Awpxy iqRx ibCOxy (PUhVI) auqy
ibC igAw[ auh mYƒ eysy hwlq ivc Cf ky cly gey[ AwQx ƒ mYfIkl A&sr myry dyvqw
^slq ihqYSI jI Awey Aqy myry Kwx leI KrbUjw ilAwey[ mYN aunHW dw QYNks Adw kIqw
(DMnvwd kIqw) ikauNik eyh aus dI hI kIqI krweI ilKq pVHq dI koiSS dw nqIjw sI
ik ieh s&lqw hwsl hoeI[ fwktr inmrI BUq ho ky kihx lgw ik ‘ieh sB Awp dy
isdk ƒ Pl lgy hn[ mYƒ qW Awp mu&q dI vifAweI idMdy ho[ hr hwl ivc Akwl
purK dw DMnvwd krnw hI lwzm hY[’ ies kQn qy dws kuJ nwdm Aqy l`jwvwn jyhw
hoieAw ik scmuc iek gurU Akwl dy ibnW hor iksy Alpg ienswn dw Sukr guzwr
hoxw iek KuSwmd jyhI hI hY[ Aqy “Awpu Cif sdw rhY prxY gur ibnu Avru n jwxY
koey”* vwlI gur drsweI Brosy vwlI dSw qoN dUr hox vwlI g`l hY[ ieh qW mYN jwxdw sW
ik ieh g`l mYfIkl A&sr dI iksy kxOf AQvw KuSwmd dy ADIn ho ky nhIN sI khI,
prMqU myry ihrdy aupr aus dy aupkwr dw eyqnw fUMGw pRBwv ipAw hoieAw sI ik suBwiekI
hI mYQoN auhnW dI Sukr guzwrI dy bcn khy gey[ prMqU eyqny pr BI myrI zmIr mYƒ kosx
lg peI[ mYN qW pRwsicqI pRwrQnw dI mOj ivc juV igAw Aqy fwktr hurIN kuC icr vyK
Atk ky cldy lgy hoxgy[ mYN Awpxy Awp ivc ieh (gupqo gupqI) pRwrQnw kIqI ik myrI
ies mUVHqw dy dmn ihq koeI pRwsicqI fMn myrI dSw AnukUl mYƒ lgy qW jo myrw ikMcq
mwqr bPx bPwE BI dUr ho jwvy[ myrI ies dSw qoN koeI pMdrW imMt pscwq jylH drogw
sdw nMd supRMtMfMt ƒ Awpxy nwl lY ky AwieAw Aqy dumwlw kCihrw mYQoN Koh ky lY igAw[
mYN muV aus qoN mMigAw hI nhIN[ mYN jwqw:-
“kbIr BlI BeI jo Bau pirAw idsw geI sB BUil”*
*
rwmklI m: 3, AnMdu; 919
*
slok kbIr jI; 1373
jylH ic`TIAW 86
qd pscwq inq nvyN kCihry dmwly myry kol Aw jwx Aqy inq hI cly jwx[ EVk
AsIN gupqo gupqI kCihry bxw bxvw ilAw krIey Aqy kMbl dy dmwly lY lvw ilAw
krIey[ drogy dw dwau l`gy qW Koh lY jwvy, ^wlsy dw vs lgy Pyr auvyN ijkUM srjI bxq
bx jwvy[ eysy qrHW hI leIdy dyeIdy fyF swl mulqwn ivc kitAw pr kitAw bVI krVI
ibkt qsIhI qp`isAw dw[ mulqwn jylH ivc hunwl isAwl doeI hI ibkRwl qqKSw dy
sn[ gRIKm ruq qW AqIAMq hI gwKVI Gwm dI ktINdI sI[ auproN AiqAwcwrIAW dy Drm
D`ky[ idny B`T vWgUM qpdI grmI ivc hQkVI lweI KVoqy rKxw, rwq ƒ qnUr vWgUM qpdI
koTVI ivc qwVI rKxw[ dyKx hwry qRwh qRwh kr auTy sn Aqy kihMdy sn ik jy swrI kYd
eysy qrHW eyQy hI ktxI bxI qW kdoN ktI jwsI? eys hwlq ivc qW do cwr swl ivc hI
kwm qmwm ho jwaU[ mzlUm qp`sIAW dy qn CyqI hI KIn CIn ho jwxgy[ prMqU:
“khw BieE jau qnu BieE iCnu iCnu]
pRymu jwie qau frpY qyry jnu]”**
gurvwk dy Bwv vwlI Gtnw ijnHW gurU vroswey vjUdW auqy ieMn ibMn GtI hoeI hovy
aunHW ƒ Aijhy qOKilAW dy kI i&kr hMdysy[ AYQy qW “mrxY kI icMqw nhI jIvx kI nhIN
Aws]”* vwlI dyh AiDAwsI aupRwmqw suqy sihq hI bxI hoeI sI[ gurU pRwiex ho rhy[
“isir isir suK shMmw”** dy smwn Aqy sm swr mMnxhwry Bwxy dy AwSkW dw gurU Awp
shweI Aqy rwKw hY[ joro isqm d isAwhkwr seIAwdW ny qW Awpxy jwxy mwr mukwaux dI
hI imQI hoeI sI, prMqU siqgurU ivDwqy ny ibDnw kuC AOr kI AOr hI Tt rKI sI[ audoN
hI pqw lgw ik iek dm mulqwn jylH qoN cwly pwaux dw hukm Aw igAw[
**
Awsw rivdws jIau; 416
*
isrIrwg m: 1; 20
**
quKwrI CMq m: 1, 1107
jylH ic`TIAW 87
iqAwr hn[ koeI iek drjn kory mt jl vwsqy ivc rKwey gey[ AsIN Awpxw mt Awp
hI AOKy soKy ho ky Br ilAw Aqy Br ky iek kony ivc ieklvWjy rK ilAw[ srb loh dy
bwty Aswfy pws hI sn[ Bu`Kx Bwxy qur pey[ swhIvwl (imMtgumrI) stySn AwieAw qW
Aswfy hor do swQI BweI ikRpw isMG (lMgmjwrI ijlHw huiSAwrpur) Aqy BweI hrnwm isMG
(kwlw sMGw irAwsq kpUrQlw) Aswfy nwl Awx rLy[ mulqwn ifsitRkt jylH vwly pMjW
swQIAW dy ieh nwauN sn: (1) BweI gujr isMG Bknw (ijlHw AMimRqsr), (2) BweI gMfw
isMG v`fw inhMg (ipMf sur isMG ijlHw lwhOr), (3) BweI krm isMG q`q ^wlsw (kotlw
Ajnyr ijlHw luiDAwxw), (4) BweI msqwn isMG nwrMgvwl (luiDAwxw)*, (5) BweI suMdr
isMG dolU nMgl (AMimRqsr) Aqy dws nwl mulqwn sYNtrl jylH qoN jo swQI Awey sn aunHW
dy nwau ieh sn: (1) BweI ijMdr isMG dUDw DwrI (ipMf cODrI vwlw ijlHw AMimRqsr)**,
(2) BweI gMfw isMG Cotw inhMg isMG (KwpV KyVI ijlHw AMimRqsr), (3) BweI pwKr isMG
(FufIky, ijlHw iProjpur), (4) BweI hrI isMG k`kV (ijlHw AMimRqsr) Aqy (5) BweI
su`cw isMG (colHw ijlHw AMimRqsr)[ swhIvwl Awky swƒ kuC surwg imilAw ik Swied
AsIN hzwrI bwZ ƒ jw rhy hW[ lwhOr jMkSn qy phuMcy qW EQy rwvlipMfI sYNtRl jylH vwly
swQI Aqy lwhOr jylH vwly swQVIey BI Aswfy vwlI tryn ivc hI nwl qory gey[ pr aunHW
dw f`bw AswQoN v`Krw lwieAw igAw[ lwhOroN iek is`K drogw Aqy iek fwktr smyq
rwhdwrI dI ^wsw ^urwk Aqy dvw bUtI dy Aswfy nwl qory gey[ Aqy pulIs A&sr
imstr bItI dI ingrwnI Aqy aus dy mwqihq dysI puils gwrd dy sMgIn pihry hyTW
lwhOr stySn qoN swƒ ivdw kIqw igAw[ ieh bItI auho hI sI ijs dI spYSl ifaUtI
lwhOr swzS dy muk`dimAW dy jylH AdwlqI trIbaUnl (Tribunal) sOhyN Bugqwx leI
lgwqwr mhIinAW b`DI pMjwb gvrnimMt v`loN lweI geI sI, Aqy ijs ifaUtI dy
Bugqwaux bdly ies bItI ƒ ieMspYktr qoN iek dm supRMtMfMt bxwieAw igAw sI Aqy
ip`CoN Aw ky swƒ pqw lgw ik eys bItI ƒ gurU ky bwZ vwly morcy smyN qweInwq kIqw
igAw sI[ ieh bItI jo ipCoN gurU ky bwZ dw bwG bx igAw, swfy swhmxy lyly vW|U
CihAw iPrdw sI Aqy hr stySn qy jw ky lylHVIAW kFdw sI[ AsIN hYrwn sW ik eyh
b`krI vrgw kmzor ihrdy dw bItI qIs mwrKW jrvwxw ikvyN bx igAw[ swfy nwl BI
rwh ivc JV`p lYx l`gw sI prMUq ieko PuMkwry nwl CY ho igAw[ id`lI qweIN swƒ swirAW
ƒ su`ky sohVy hI riKAw, nw kuC Kwx ƒ, nw kuC pIx ƒ id`qw, hwlW ik sB swmwn Aqy
^rc kw&I fyF do ruipAw PI AwdmI pRqI swfy nimq p`ly b`Dw hoieAw sI[ id`lI stySn
qy Aw ky Aswfy swQI ivtr gey Aqy ft KVoqy[ iek swQI ny hI dmgjw mwirAw Aqy
*
BweI msqwn isMG irhwA ho ky kuJ smyN ipCoN clwxw kr gey[
**
BweI ijMdr isMG ny lwhOr sYNtrl jylH ivc muk`dmy dy drimAwn hI Acxcyq rotI KwxI C`f idqI sI qy
ijMnw icr jIauNdy rhy duD pr hI guzrwn kIqI[ bVy juAwn sn, pr srIr kmzor ho igAw sI qy EVk jylH
XwqRw ivc hI gujr gey[
jylH ic`TIAW 88
mwrw bkwrw kIqw hI sI ik Aqy bwkI idAW swQIAW ny h`lw SyrI id`qI sI ik mry qW pey
hW Bu`K doKy kwhƒ mrnw hY; eys bItI pItI ƒ mwr ky ikauN nw mrIey[
bItI mwVI motI pMjwbI BI smJdw sI[ ^wlsy dy qOr bdly dyK ky qwbV-qoV swfy
ADIn ho igAw[ Aqy mYƒ AMgryzI ivc kihx lgw ik ‘qusIN Kudw dy vwsqy iehnW ƒ
smJw buJw ky TMfy kro[ ieh myry auqy bhuq ivgV bYTy hn[ mY hux qoN jo cwho so idAWgw
Aqy bhuq A`Cw slUk krUMgw[ qusIN myrI pq rKo[ jy quhwƒ shI slwmq Cf ky mYN suKI
sWdI vwps muV jwvW qW mYN qr`kI dy vwAdy dw musqihk ho jwaUN, nhIN qW myrI qr`kI BI
mwrI jwaU Aqy nwl qR`tI BI cOV ho jwaU[’ dws ny aus ƒ XkIn idvwieAw ik ‘jy qUM Agy
leI A`Cw slUk kryNgw qW qyry nwl BI A`Cw vrqwE kIqw jwaU[ mjwl nhIN ik koeI qyrw
vwl ivMgw BI kr sky[’ iqs pr auh Pu`l ky ku`pw ho igAw Aqy l`gw dysI A&srW ƒ
iJVkIAw pwaux Aqy frwaux[ Pyr kI sI Pyr qW lgIAW miTAweIAW br&W qy duD
l`sIAW kVwh pUrIAW Aqy mnmMgIAW Bugqw Awaux[ jo mMgIey so hwzr[ iek do stySn
pihlW hI qwrW dy dyvy Aqy Agly stySn qy p`kIAW pkweIAW iGau BuMnIAW dwl BwjIAW
Aqy Gr vrgIAW mulwiem cpwqIAW nwnW pRkwr dy luAwzmy smyq hwzr KVHIAW hI
idsx[ bItI* hr iek stySn qy Aw ky muV muV puCy, ‘srdwr swihb iksI AOr cIz kI
zrUrq ho qo hukm kro, POrn hwzr ho jweygI’ nwly mlk dy ky mYƒ Awky kih jwvy ik
‘srdwr swihb myrI lwj Awp ny rKxI[’ frdw Qr Qr kMbdw sI, jwxdw sI ik eyh
lwxw (Byf meI) SWqmeI dw kwiel nhIN, jo ikhw krky idKw dyxgy[ swfy rwh swfw bVw
BwrI hvw Kwh dosq bixAw igAw[ swry sjx Ck Ckw ky lyh gey[ dws vwsqy qW kVwky
Pwky hI rhy ikauNik ru`q kuruq jyhI sI[ mn bWCq Plohwr Gt vD hI aus ru`q iml
skdw sI[ ikqy ikqy BwrI stySn qy kuC QoVy Pl imly, so auhnW auqy hI inrbwh ho
igAw[ pSOrI isrjoV dy boirAW dy bory Brky jo drogy horIN AswfI nimq nwl ilAwey
sn, sB lyKy lg gey[ nhIN qW sB b`cq Kwqy pYxy sn[ m`tW dy m`t br& l`sIAW qy
imsrIAW dy SrbqW nwl BrpUr kr kr bMny lwey gey[ pSorI isrjoV dw Srbq imsrI
qoN BI v`D in`KrvW Aqy rsdwiek sI[ dws BI Awpxy TMfy jl dy mt ivcoN iek ADw
bwtw Br ky Aqy ivc isrjoV (guV) Gol ky Ck lYNdw sI[ jdoN jl mt ivcoN mu`k jwxw qW
ausy stySn qy auqr ky AwpxI h`QIN AQvw iksy iqAwr-br-iqAwr suicAwr isMG dy
h`QIN Pyr Br Brw lYxw[
*
pYnSn hox ipCoN bItI snwm irAwsq pitAwlw ivc AwpxI koTI ivc kql ho igAw sI[
jylH ic`TIAW 89
kFky qkIey ik mqy iksy isMG dy hI drSn ho jwx, pRMqU auh AYsw qihk dw smW sI ik
swfI g`fI dy nyVy Awdm zwd kI, icVI BI nhIN PtkxI pwauNdI sI[ iksy is`K dI Skl jy
iksy stySn auqy AswfI g`fI dy nyVy swƒ nzr Aw jwvy, AsIN qW pRym nwl Pqh bulweIey
Aqy AgoN Pqh dw jvwb qW kI Awauxw sI sgoN AswfI Skl dyK ky hI BwjVW pY jwx[
eyh smyN BI Awauxy hI sn[ AsW qW is`KW dy srUp dy drSn ƒ qrsIey Aqy AgoN pu`j ky
by-ru^I Aqy qRws hI qRws[ iek pwsy qrs qy dUjy pwsy qrws, mIjw ikkUM bxy? is`KW dI
Gu`g vsdI gurU kI ngrI sRI rwmdws pur (sRI AMimRqsr) dy rylvy stySn qy BI inrwsqw
hI rhI[ hwlWik is`KW dy puMjW dy puMj plytPwrm qy ivcrdy nzr pYNdy sn Aqy AswfI
vl vyKdy BI sn pr jdoN auhnW dy snmuK ho ky doie kr joV Pqh bulweIey qW Eh ibnW
Pqh bulwey Aqy h`Q hlwey dUroN hI iq`qr ho jwx[ AYnw qRws, AYnw qihk! bVy iBAwnk
smyN! iksy ƒ kI doS? Pqh dI sWJ BI muk geI sI[ jlMDr Sihr qy COxI BI lMG geI[
EVk PlOr BI lMG igAw[ qWGW qWGidAW ƒ swfw luiDAwxw BI Aw igAw[ dysoN bydr ho
cuikAW, sdw leI jlwvqn ho ky pRdysI byvqn bx cuikAW ƒ inj dysoN inj vqnoN dwZy
judweI dw Pqvw lY cuikAW ƒ Ajy ‘swfw’ luiDAwxw kihx dI hsrq idl ivc bwkI hY[
myrW qyrW siqgur ny sdw leI imtw idqIAW[ pRMqU hu`byvqn dy hsrqI ihrdy ivc Ajy BI
luiDAwxy ƒ ‘swfw’ luiDAwxw kihx dI mmqw bwkI hY[ ‘lY beI! kUVwvI mmqw gr`Ty
hsrqI ihrdy! qyrw luiDAwxw BI Aw igAw[ pr dyK! AYQy qyrw kI hY? qyry luiDAwxy ny
qYƒ bMnH ky bMdIAW ivc pvwieAw[ qyry nwl imqR Droh kmw ky qYƒ kuiV`kIAW ivc
PswieAw Aqy Pyr qUM eys luiDAwxy ƒ swfw luiDAwxw AwKdw hYN[ qYƒ Ajy BI eys
luiDAwxy auqy AwpxI jnm BUmI dw izlHw hox dw Pokw mwx hY[ cl vqnW qoN muhwxy moV,
dyS bdys iek smwn smJ ky pRdysI bx:
“mnu prdysI jy QIAY sBu dysu prwieAw]
iksu pih Kolau gMTVI dUKI Bir AwieAw]”*
dy gurvwk cyqy kr[ hor hu`b qW imtI, pr is`KW dy drSn dI hu`b Ajy bwkI hY[ jWdI
vwr Swied drSnI cyhirAW auqy hI iek JwqI pY jwvy, mqy koeI KyS kutMbI hI iml
jwvy[ pr nhIN, ieh ivDwqy ƒ mnzUr nhIN[ sB QoN inrmoh hox dy ieh qYƒ p`ky sbk
iml rhy hn ik inTur inrmoh ho jw! qWGW sB qoV dyh, moh dIAW PsIAW JVW ƒ mroV
dyh[’ AMdroN Awvwz AweI ik ‘is`KW dw nwqw qW pRym dw nwqw hY[ sMswrI moh mmqw vwlw
nwqw nhIN[ is`KW dy drSn dI locw qW koeI moh mmqw nhIN, cMgw! nzr duVw lY cwr
cuPyry, dyK plytPwrm dUr qweIN suM\y hI pey hn[ ikqy Awdm zwd nyVy qyVy Ptkxw nhIN
pwauNdw[ AOh dUr tWvy tWvy pMj s`q is`K Bm`qry hoey eys pwsy ƒ Jwk rhy hn[ lY Pqh
gjw ky hI hsrq pUrI kr lY[ hux qW hMB ilAw, qyrI Pqh dI suxweI fory (boly) kMnW
auqy hI peI[ Bm`qirAW hoieAW ƒ Pqh kI poh skdI hY? A`j dy iBAwnk smyN qW qusW
ƒ Pqh dw jvwb dyxw BI gunwh grdwinAw igAw hY[ qusW ƒ Pqh bulw ky iksy ny Psxw
*
sUhI m: 1, 766
jylH ic`TIAW 90
hY? qusIN Awp qW Psy ho, hornW ƒ BI PswauNdy ho[ Aj vqno byvqn ho rhy jlwvqnIAW
ƒ Awh dw nwrw qW iksy kI mwrnw sI, cwr A`Kr Pqh dy kih dyxw BI jwn joKoN dw kMm
hoieAw ipAw hY[ qyry vqnI hmvqnI iek dysI qyry nwl hn[ qUM hux bwhr dIAW qWGW
C`f Aqy hmvqnI musw&rW dy nwl iml ky pRdysI rwhIAW dy ibrhVy gw[’
AsIN kIrqn krdy hI luiDAwxw BI t`p gey[ swnHyvwl, durwhw, cwvw pYl, goibMdgVH
BI lMG gey[ Aqy kIrqn huMdw irhw[ gurU kI mwrI srhMd dw stySn AwieAw; gurduAwrw
PqhgVH swihb dI kUMt vl muK krky jYkwry gjwey Aqy johwrW kIqIAW[ eyDr cl so
cl[ AMbwlw COxI AweI qW Aswfy drs qWGI pMKyxU Jt prvwz krdy Aswfy AwlHxy ivc
Aw imly[ Axmuly BweI hIrw isMG jI (crV) Awid keI hor swQIAVy s`jx BI Aw juVy[
gihmw gihm Aqy cihmw cihm huMdI clI geI[ id`lI jw ky swrw pUr Br igAw[ Aqy
pMjwb dI DrqI ƒ Alivdw pVH idqI geI[ Aqy is`K drSnW dI is`k hI imt geI[
idvs cVHy iPr AwQx hoey[ pqw nhIN kd rwqW peIAW Aqy kd mu`kIAW Aqy kdoN
phuPutwlw hoeIAW[ keI ndIAW, nwly lMGy Aqy keIAW dirAwvW dIAW dosqIAW qoVIAW[
XU.pI. dy v`fy v`fy SihrI stySn BI ipCy Cfy[ BUqnI dI svwrI krdy hoey ibhwr auVIsw dy
ielwky dy nyVy jw Fuky[ mugl srW stySn jMkSn qy g`fI qoV ky hor lweIn qy lweI geI[
Aqy pRSwd AhwrIAW ny mn bWCq Ahwr BI Cky[ ptnw swihb vwlI lweIn qW dUjy pwsy
rih geI[ AsIN hor hI Av`lI lweIn qory gey[
jl pRSwd dy g`Py lw ky QoVw icr ibsrwm Awrwm kIqw igAw[ ies Arsy ivc hI
lwhOr jylH qoN mwrc 1916 dy A`fo A`f kIqy gey icrI ivCuMny vIrW dI pRspr glvkVIAW
pw pw mulwkwq hoeI[ Aqy A`fo A`f jylHW ivc sB dIAW Awpo AwpxIAW bIqIAW rwm
khwxIAW suxIAW geIAW[ AYQoN (hzwrI bwZ rof qoN) Kws hzwrI bwZ Ajy 40 mIl dy
Pwsly auqy hY sI Aqy EQy lY jwx leI motr lwrIAW iqAwr ho rhIAW sn[
do mqy soDxy
ies iqAwrI dy QoVy ijhy Arsy AMdr pRspr rwz inAwz dy gu`B guBwt kFx dw Kwsw
mOkw iml igAw Aqy EQy bYTy ibTwey qurqo PurqI juVI clqU iPrqU mIitMg ivc do mqy
srb sMmqI nwl pws ho gey[ iek qW ieh ik lMgr ^wlsw jI dw vKrw pMjwbI is`K
pulItIkl lMgr hovygw, Awm kYdIAW Aqy mq-mqWqrW ivc imlgoBw nhIN hovygw; dUjy
c`kI Awidk dI s^q muS`kq koeI nhIN krygw[
*
iehnW 32 s`jxW dy nW QW eyh hn:
1. Bw: aUDm isMG ipMf lwfUpur izlHw gurdwspur[
2. Bw: Aqr isMG ipMf Dikmpur Qwxw ckvwl izlHw ijhlm[
3. Bw: Arjn isMG jgrwauN izlHw luiDAwxw[
4. Bw: ieMdr isMG ipMf SyK dOlq qsIl jgrwauN izlHw luiDAwxw[
5. Bw: su`cw isMG cohlw izlHw AMimRqsr[
6. Bw: s`jx isMG ipMf nwrMgvwl izlHw luiDAwxw[
7. Bw: sUjw isMG ipMf vltohw izlHw lwhOr[
8. Bw: suMdr isMG ipMf dolU nMgl izlHw AMimRqsr[
9. Bw: hrnwm isMG ipMf rsUlpur izlHw AMimRqsr[
10. Bw: hrnwm isMG ipMf kwlw sMGw irAwsq kpUrQlw[
11. Bw: hrI isMG k`kV izlHw AMimRqsr[
12. Bw: hIrw isMG ipMf crV muqisl CwauxI lwhOr[
13. Bw: kysr isMG ipMf sur isMG izlHw lwhOr[
14. Bw: ikRpw isMG ipMf lMg mjwrI izlHw huiSAwrpur[
15. Bw: krm isMG q`q ^wlsw ipMf kotlw Ajnyr izlHw luiDAwxw[
16. Bw: gujr isMG ipMf Bknw izlHw AMimRqsr[
17. Bw: gMfw isMG vfw inhMg ipMf sur isMG izlHw lwhOr[
18. Bw: gMfw isMG Cotw inhMg ipMf KwpVKyvI izLHw AMimRqsr[
19. Bw: ijMdr isMG aur& rwijMdr isMG dUDw DwrI ipMf cODrIvwlw izlHw AMimRqsr[
20. Bw: qyjw isMG iBKivMf izlHw lwhOr[
21. Bw: dl isMG aur& pwlw isMG ipMf FufIky izlHw iProjpur[
jylH ic`TIAW 92
kIqI geI Aqy eyqny ƒ hzwrI bwZ jylH ƒ cwilAW dw ibgl vj igAw[ cwr cwr pMj
pMj krky v`Ko v`K motr lwrIAW auqy svwr kIqy gey[ iek iek lwrI auqy isMGW qoN dUxy
dUxy imltrI puils dy nMgIAW sMgInW vwly hiQAwrbMd ispwhI pihry leI isMGW dy Awly
duAwly AgwhW ipCwhW lwey gey[ svwr hox lgy ^wlsy ny pRspr iml jul ky Ardwsw
soiDAw, g`j ky jYkwry gjwey[ motr lwrIAW dw lwrw ligAw hoieAw, Afo Af lwrIAW qoN
Sbd kIrqn dI DunI bulMd hoeI ijs ƒ ibhwrI lok bVI hYrq nwl dyKdy Aqy idlcspI
nwl suxdy sn[ smUh &OjW sIs qoN nMgIAW sn[ iksy iksy hmwqV dy kMbl Awidk dw
dmwlw sIs qy lpyitAw hoieAw sI[ ibhwrIAW dy Bw dy qW sB jtw jUt swDU pRqIq huMdy
sI[ gurU nwnk swihb dI bwxI dw kIrqn sux ky (jo ik bhuq kuJ ieh smJdy sn) auh
KUb mPqUn Aqy l`tU ho rhy sn[ pMjW pMjW SbdW dw kIrqn krky Bog pw idqw igAw[
Bog pey pscwq jdoN cup hoeI qW ibhwrIAW dy idl kIrqn suxn ƒ hor llcwey, pRMqU
motr lwrIAW dI spIf (r&qwr) bhuq qyz ho geI sI Aqy pRspr bcn iblws krn ƒ
BI isMG Edry hoey, Aqy auPxy hoey sn[ eys krky Sbd kIrqn dI smwpqI hI kIqI
geI[ Aqy Awp bIqIAW dI crcw vwrqw kQnI suxnI ArMB hoeI[
rsqw bVw hI rmxIk suMdr kudrqI nzwirAW vwlw sI[ cwr cOPyry kosW qk cwlI
mIl dy pMQ AMdr sMGxw jMgl hI jMgl sI, ijs ivc jMglI jwnvr roJ, ir`C, Syr, bwG
Awid dw vwsw hYsI[ A`D ivc pVwau ijhw AwieAw, ijQy pMj ku imMt leI hlt (Tihr)
hoeI[ AsW r`j ky jl SrdOny Cky hoey sn[ swirAW ƒ S`irAW dw zor ipAw hoieAw sI
prMqU swƒ S`rw C`fx leI motr qoN auqrn nw dyx[ kihx bVy swihb qoN puC lvo[ bVy
swihb dI motr sB qoN ipCy sI AsIN ausƒ sd bulwieAw[ dyKIey qW bVw swihb gorw Soh
pr pu`TI topI vwlw pMjwbI hY[ ipCoN puCx qy pqw lgw ik ieh dysI swihb jylHW dw
ieMnspYktr jnrl hY Aqy ies dw nW bwvw jIvn isMG hY jo vlwieq jw ky mUMh isr
munw ky ibgV pMQI ho igAw hY[ swrw A^iqAwr qy zuMmyvwrI eys dI hI sI[ eysy dI
juMmyvwrI qy hI AsIN eyQy bulwey gey sI[ ieMfymwn vwly qW hor pMjwbI pulItIkl lYxoN nWh
kr cu`ky sn[ pihly muk`dmw swzS dy pulItIkl kYdI lY ky hI auh qMg Aw gey sn[ EhI
pihlw j`Qw BI EnHW qoN nhIN sWiBAw jWdw sI[ ies krky ieMfymwnI jylH A&srW ny jvwb
dy idqw ik AsIN hor pMjwbI pulItIkl nhIN lvWgy[ ieMfymwn qoN jvwb lY ky pMjwb
gvrnimMt ny ihMdusqwn dIAW swrIAW sUbk gvrnimMtW nwl Aswfy sWB lYx pRQwie
ilKqW pVqW kIqIAW pRMqU iksy sUbk gvrnimMt ny Aswfy sWBx dI hwmI nw BrI[ ibhwr
auVIsw dI gvrnimMt dy pws jd mwmlw pyS hoieAw qW aunHW Awpxy ies jylH A&sr
bwvy dI rwie pu`CI qW ies ny hwmI BrI ik pMjwbI is`K pulItIklW ƒ mYN sWBUMgw[ pRMqU
ies Srq auqy ik pMjwb gvrnimMt auhƒ pUry pulItIkl hkUk vwly ^rc AKrwjwq dyx
dw izmW lvy[ pMjwb gvrnimMt ny bwvw jIvx isMG dIAW sB SrqW mMnIAW Aqy do rupey
roj PI AwdmI Krcw dyxw kbUl kIqw[ ies qrHW swƒ hzwrI bwZ Byjx dI skIm b`JI[
cwhy puilsI jrnYl Awidk hor bVy bVy A&sr BI Aswfy nwl hYsn, pRMqU pu`C ig`C
ieMqzwmI A^iqAwr swrw bwvy dw hI sI[
swfy swhmxy jd auhdI motr AweI qW mYN soicAw ik koeI XUrpIn gorw A&sr hI hY[
AMgryzI ivc igt imt kr ky mYN aus ƒ pu`iCAw ik sB isMG S`rw Cfx qoN qMg bYTy hn[
qW Es AwiKAw, ‘Dur jw ky hI iejwzq imlygI[’ mYQoN Awp muhwry AwpxI bolI ivc hI
mUMhoN ieh inkl igAw ik ‘qd qk bVw zulm hY[’ aus AwiKAw, ‘zulm nhIN ieh
ieMqzwm hY[’ mYN AwiKAw, ‘ieMqzwm nhIN ieh ieMqkwm hY[ nwly bVI BwrI quhwfI
kwierqw hY[’ Es AwiKAw, ‘kwierqw ikauN hY?’ mYN AwiKAw, ‘swQoN du`gxy cOgxy quhwfy
pwsy sMgInI pihry hn[ hQkVIAW Aqy fMfy byVIAW ivc AsIN jkVy hoey hW Aqy sVk
auqy QwauN QweIN PrlWg PrlWg dy &wsly pr quhwfIAW imltrI gwrdW KVIAW hn[ Pyr
quhwƒ swfy B`j jwx dw ^qrw hY? ieh quhwfI kwierqw nhIN qW hor kI hY?’ auh qW cu`p
ho igAw[ pwsoN puilsI jrnYl boilAw ik ‘motrW ivc KVy KVoqy hI ipSwb kr lvo’, qW
mYN aunHW dI AMgryzI bolI ivc hI aus ƒ auqr idqw ik ‘ieh quhwfI mZrbI qihzIb
hY[’
g`l kI AsW ƒ nw hI S`ry C`fx idqy[ AsIN bVy AOKy hoey Aqy Guty Gutwey Psy Pswey
bYTy rhy[ hor krIey BI kI “kihry drvyS br jwny drvyS”[ hzwrI bwZ phuMcidAW ƒ
rwq pY geI[ AsW ƒ sxy motrIN jylH AMdr dw^l kIqw igAw[ jylH AMdr swƒ vwV ky
jrnYl horIN swfy pwsy Awey Aqy AwauNdy hI mYƒ mu^wqb ho ky ikhw ik ‘Ab zulm nhIN
hovygw[ ^wqr jmweI rKo[ clo! pihlW ipSwb kro[’ auh bVw nwdm Aqy SrimMdw hoieAw
pRqIq huMdw sI[ Aqy swƒ BI ieh pqw krky ik auh swfw pMjwbI Brw hI hY, aus dw kuC
ilhwz hI krnw bixAw[ jWidAW ƒ sB swmwn iqAwr[
BI kCihry bdlx ƒ DirAw ipAw[ srb loh dy bwty QwlIAW Aqy iek iek korI surwhI
jl Brn leI sB dI koTI ivc maujUd peI[ solW koTIAW dy iqMn blwk A`gV ip`CV
lwgo lwgI sn[ qyhW ivc hI swƒ vMifAw igAw[
hzwrI bwZ Awaux swr hI ruq hor dI hor ho geI[ mwno swƒ BKdy B`TW ivcoN k`F ky
TMfy Twr br&wnI gui&AW ivc bRwjmwn kIqw igAw[ jylH kI hY! Aswfy vwsqy iSmlw
bixAw hoieAw hY[ aucy phwVI it`ly ƒ kt ky bxy hoey purwqn zmwny dy iksy iklHy dw
qbdIl krky jylH bxwieAw hoieAw hY[ cwhy AsW ƒ koTVIAW ivc hI bMd kIqw igAw,
pr koTVIAW kwhdIAW hn, sIq blOrI bMglOrIAW hn[ AMdroN cUny g`c sIimMt kIqy hoey
&rS, sPweI h`d drjy dI, aucIAW pilMQW auqy auswrIAW hoeIAW hvwdwr koTVIAW[ cwhy
aucIAW aucIAW kMDW cwr cuPyry hYsn[ Aqy qkVweI, mzbUqI dI ^wqr dIvwrW BI bVIAW
bVIAW aucIAW sn[ mUhry vgly hoey aucIAW aucIAW kMDW vwly Coty Coty vyhVy Aqy
vyhiVAW dy Agy Pyr pMj Cy Put dI iv`Q C`f ky sB koTIAW dy vyhiVAW snmuK sWJI
pQrylI dIvwr auswrI hoeI[ Aqy koTVIAW dy ipCokV BI Ahwqw aucIAW dIvwrW dw
vgilAw hoieAw sI pr Pyr BI hvw KulHI fulHI pYNdI rihMdI sI[ jy pMjwb AQvw mdrws
Ahwqy qy jylHW AMdr AijhIAW koTIAW bxIAW hoeIAW huMdIAW qW eyhnW dy AMdr swh Gut
ky mr jwx dy hMdysy huMdy[ pr eyQy qW AMdr vVn swr hI ibRqIAW iKV geIAW[ swfy auQy
vwrd hoxdI dyr sI ik myGlw muslwDwr ho ky brsn lg ipAw Aqy AijhI JVI lgI ik
muV mhIinAW b`DI mINh QMimAw hI nhIN[ hr dm iKn iKnWq Aqy idn rwq inMmHI inMmHI
(imMnHI imMnHI) puhwr pYNdI rhy[ ibhwr dy vsnIk AwKx ik AijhI brKw dI bhwr Agy
kdy nhIN b`JI, mwno swfy Awgmn ivc hI myGlw msq hoieAw hY[ mulqwnI hu`sV dy
Asih qpqwau ipCoN krqy purK ny ieh inmwxIAW sihkdIAW ijMdW tihkdIAW rKx
leI hzwrI bwZ AMdr hunwl ivc hI isAwl bxw idqw[ aucIAW kMDW auprdI QoVw
ikMcq mwqr hI AkwS au&k dw kudrqI nzwrw kwdrI Xwd dIAW AgMmI kWgW aupjwaux
ihq shweI ho jWdw sI[ Aihins ilv forI hir crnn sMg juVI hI rhy[ nwm AiBAws
qoN surqI ibRqI iek iCMn BI auKVnI nw pwvy[ ‘vwh krqw qyry rMg! bMdIAW AMdr bMdgI
krwaux dy BI qyry AnoKy FMg hn[ s`c hY:
Apuny syvk kI Awpy rwKY Awpy nwmu jpwvY ]
jh jh kwj ikriq syvk kI qhw qhw auiT DwvY ]*
‘vwh swihbw! vwh isrjxhwr krqwr!’
*
Awsw m: 5, 403
jylH ic`TIAW 95
*
gauVI suKmnI m: 5, 287
jylH ic`TIAW 96
*
bsMq m: 1, 1169
jylH ic`TIAW 97
rwq ƒ pihirAW vwly Gumx Aqy gSqW vwly gSqW lwaux[ AYDr TMFIAW pauxW dy
rumky lgy Awaux Aqy tuMim tuMim jgwaux[ ihq AlsweIAW A`KIAW vwilAW ƒ Blw kaux
QwpVy dyvy[ msW SuB Avsr lJy nwm rMg ju`tx dy Aqy h`ly kr kr tu`tx dy[ bs nwm
rsIAVy qW tut jut pey GurwVy mwrn[ icVI cuihkI phu PutI qweIN Aink qRMg nwm rMg dy
vgdy rhy[
eyqny ƒ idn cVHn swr ibgwny puqrW ny Awx ikvwV KolHxy SurU kIqy[ KolHx qoN pihlW
bVw qkVw bMdobsqI AMfbr KVw kIqw[ C`qW aupr nMgIAW sMgInW Aqy dunwlIAW bMdUkW dy
pihry Fko FkI KVy kIqy gey[ goriKAW dI imltrI puils dIAW gwrdW KolHx, bMd krn
Aqy pihrw dyx dIAW ^ws ifaUtIAW auqy q`qpr kIqIAw geIAW[ mUhrly pwsy BI gwrd
GuMmy Aqy ipCly pwsy BI pihry lgy KVoqy[ AYny ieMqzwm dy huMidAW kridAW Pyr BI
swirAW ƒ iek dm nw KolHx[ do do iqMn iqMn dIAW koTIAW msW KolHx[ aunHW ƒ nuAHw
DuAwky AMdr qwV dyx[ Pyr dUjy du`gVy iq`gVy ƒ bwhr k`Fx[ bwhr BI ik`Qy k`Fxw sI,
koTI Agy cwr dIvwrI vwly vyhVy ivc hI cwr kdm bwhr ilAwaux[ AMdrlw jMglw KolH
ky bwhr vyhVy vwly ikvwV ByV ky jMdrw jV dyx[ Aqy AMdr bwltIAW pwxI dIAW Br ky
Dr dyx[ bs, AMdry hI nHwvo Dovo[ AMdr hI mYdwn hovo[ mYdwn mYlw bwhr kFvw dyx Aqy
PrnYl iCVkvw dyx[ (hW s&weI BI pUrI r`Kx Aqy qkVweI BI pUrI) Ar ipCoN ieSnwn
dIAW bwltIAW ibhwrI ieKlwkI kYdIAW qoN FuAwky Brvw ky AMdr rKw dyx[ pr AsW
iksy dI Fo Br ky rKI bwltI vrqxI nw hoeI[ bVI muSkl AweI jylH vwilAW ƒ[ Ajy
jrnYl ieQy hI sI, jw aus ƒ rport kIqI hoaU[ auh AwieAw qy swrI hkIkq suxI, pr
aus ny QoVy ijhy auqwr cVHwau ipCoN hukm dy id`qw ik ies ƒ pihly nMbr dI koTVI ivc
bdl dyvo jo jl pMp dy inktvwr swmHxy hY Aqy ieh Awpxw jl Awp hI Br ky AMdr lY
jwvy[ bwltIAW iek dI QwauN cwhy ies ƒ do dy dyvo Aqy Ckx ƒ ies ƒ rj ky Pl myvy
idqy jwieAw krn[
sIs qy sjwaux leI swirAW ƒ iek iek prnw ausy idn qoN iml igAw[ dUDwDwrI
vIr ijMdr isMG ƒ BI iqMn syr p`kw duD Aqy duD ivc imSrI pwaux dw hukm hoieAw[
mYQoN dUjy nMbr dI koTI ivc aus dUDw DwrI swDU ƒ itkw idqw[ hor swirAW dIAW
koTVIAW inqwpRiq iek, dUjy, qIjy, cOQy nwl bdlIAW jwieAw krn pr swfIAW koTIAW
dI bdlw sdlI auQy hI AsiQr rih KVoqI[ so sgoN cMgw hoieAw, inq dI Akw bwzI
mukI Aqy lwB ieh BI hoieAw ik inv nvyN sjx swfy nyVy Aw jwieAw krn[ ijs blwk
ivc swƒ bMd kIqw igAw, aus ivc 20 koTIAW sn Aqy vIhW ivc vIh s`jx hI Afo
Af bMdy kIqy jWdy sn[ ATwrW dI bdlI aunHW hI ATwrW koTIAW AMdr AYDr EDr huMdI
rhy[ pRMqU ijMdy vjy jMgilAW AMdr qwVy hoey isMG sUrbIr dy Ajyhy bol bwly ik SyrW vW|U
hI bwxIAW piVH piVH g`jx Aqy ijauN ijauN Syr g`jx iqauN iqauN koTIAW gUMjx[ iek jxW
bwxI pVHy qW swrIAW koTIAW ivc suxweI dyvy[ rwq ƒ qW dUr dUr swry jylH AhwiqAW ivc
pwTW dI DunI suxy[ g`l kI bwxIAW dy pwTW dw Aijhw pRvwh cilAw ik c`qo pihr iksy
vyly T`ly hI nw[ sMgq dy pRBwv krky sB ƒ vD qoN vD bwxIAW kMT krn qy suxn dI cONp
jylH ic`TIAW 98
sdIv lgI hI rhy[ pRym pwTW dy krn Aqy suxn suxwvx dI AijhI hu`b BrI rIJ
irJwieq hoeI ik iksy vyly surqI qy A`K auGVnI hI nw pwvy[ Aijhw pRym ipAwr pRspr
aupijAw ik iek dUjy ƒ ‘BweI swihb’ ‘BweI swihb’ krky bulwvx[ AMimRq rUpI bwxI
dI AMimRq klw AjyhI vrqI ik eIrKw, dÍYK, bKIlI, ikbr, qk`brI iksy ƒ supny mwqr
BI nw Pury[ bwxIEN suM\y vM\y ihridAW vwlI ibll-ibllwht sB dUr Aqy cknw cUr ho
geI[ koeI koeI korV BwvyN suM\w vM\w rih igAw hovy[ nw koeI kMm nw koeI DMdw[ kyvl
nwm bwxI dw Awhr[ s`cVw Bvqwr Awhr[ nw Bojn Ckn dI icMqw nw sMswr kutMBIAW dI
moh mmqw[ suKmnI swihb dI bwxI qW bhuq swirAW dy kMT ho geI[ pwT srvx dI vwrI
nw Awvy[ AKMf prvwh cl ipAw[ keI pRymIAW ny qW smucI pMj gRMQI hI kMT kr leI[
Akwl ausiqq ny sRI kwl jI kI ausiqq bicqr nwtk ivcoN bhuiqAW dy kMT ho geI[
rwq dy do bjy qoN idn cVHy ijMdrw KulHx qk bwxI dw qoV AKMf prvwh cly[ rwq ƒ
AwQxy bMd hox qoN pihlW hI jl dIAW bwltIAW Br ky AMdr jMgly kol rK leIAW
jwx[ iek bjy hI auT ky ieSnwny soDy jwx[ vIr BweI Aqr isMG jI dI koTI Aksr myry
lwg pws hI irhw kry[ Aqy AQ`k pRym AwnMdI vIr gurbwxI dy AKMf prvwh clwieky
iek AduqI AnMd rs bMnH idAw krn[ idn cVHy inq ikRAw sOc Awidk qoN Pwrg ho ky
Pyr pwTW dy dOr cl pYxy[ kdy koeI pRymI pwT suxwvy kdy koeI, vwr nw pvy[ Ckx Ckwaux
dw smW hI msW Avyslw jwvy, nhIN qW swrw idn pwT AiBAws ivc bqIq hovy[ sohxy
lyKy lg ky bqIq hovy[ AwQxy koTIAW ivc bMd hox swr iek s`jx roz rOl suDy sRI
rihrws swihb dw pwT suxwvy Aqy bwkI swry s`jx suxn[ ievyN ijvyN hI ipCly dohW sYl
blwkW ivc BI ieho vrqwrw vrqdw rhy[ rihrws dy pwT pscwq jYkwry gjwey jwx,
ijnHW dy nwl audwly dw jMgl gUMj auTy[ rihrws dw Bog pYx swr Aqy jYkwirAW dI guMjwr
T`lx swr hI ‘idnrYx’, ‘bwrW mwhw quKwrI’, ‘bwrw mwhw mWJ’, ‘Punyh’, ‘cauboly’,
‘ibrhVy’ Awidk bwxIAW dy pRym pwT hoieAw krn[ Pyr nON swFy nON AQvw ds bjy gupq
AiBAwsIAW ny nwm AiBAws ivc jut jwxw Aqy juty jutwey hI gu`t ho jwxw[ AMimRq vyly
auTxswr pihlW ‘jpujI swihb’, ‘hzwry dy Sbd’, ‘jwp swihb’, ‘hzwry dy Sbd
pwqSwhI 10’ Aqy ‘sv`eIey’ Awidk dw pwT ho ky ‘sRI Awsw jI dI vwr’ Sbd C`ikAW
smyq’ Alwpnw hoxI[ ‘Punyh’, ‘suKmnI swihb’, ‘suKmnw swihb’*, ‘bwvn AKrI’,
‘Akwl ausqq’ Awidk bwxIAW dy pwTW dy suriq sroq AwnMd mMgl hoxy[ inqw pRqI rOl
suDy inq nvyN s`jx pwT suxwvn[ suKmnI swihb Awidk bwxIAW dy rsIey pwTI s`jx
ieh sn ijnHW ivcoN keIAW ny idnW ivc hI bwxIAW kMT kr leIAW Aqy keI s`jxW dy
pihlW hI kMT sn: (1) vIr BweI Aqr isMG jI, (2) BweI lwl isMG jI nwrMgvwlIey
(3) BweI boG isMG jI (JwV swihb vwly) (4) BweI gujr isMG jI Bknw (5) BweI
*
rwg iblwvl, nt, kwnVw qy kilAwn, ienHW cOhW rwgW ivc jo cOQI pwqSwhI ArQwq mhly 4 dIAW
AStpdIAW hn, ienHW dI smudwie dw nwm ‘suKmnw swihb’ hY, BjnIk isMG ies dw pwT suKmnI swihb
vWg hI ^ws pRym nwl krdy hn[
jylH ic`TIAW 99
hrnwm isMG jI (rsUl purIey) (6) BweI hrnwm isMG jI (gujrvwlIey) (7) vIr sjx
isMG jI (nwrMg vwlIey) (8) BweI krqwr isMG jI nvyN cMd vwly (9) BweI hrI isMG jI
kYnyfIAn** (FotIAW) (10) BweI mhwrwj isMG jI (11) vIr nrwiex isMG aur& krqwr
isMG jI pitAwly vwly (12) BweI dl isMG jI aur& pwlw isMG jI (FufIky)[ ienHW vIrW
dy keI keI vfIAW bwxIAW kMT sn, ikQy qk vrnx krky suxweIey[
13
ieh AnMd mMglI bhwr mhInw do mhIny qW KUb gih g`fvIN b`JI rhI, pr krm gqI
dy ApuTy gyV ArMB ho gey[ hux qweIN qW hzwrI bwZ jylH AMdr iek dyvqw Kslq
ihMdusqwnI drogy dw Amlw PYlw irhw[ supRMtMfMt iek gorw &OjI imstr hsbYNf nwmy hYsI,
pr bVw q`qy suBwE vwlw icVIAl, pRMqU ies dyvqy drogy dy huMidAW aus dI dwl kuC nw
gLI[ swƒ ieh kusk nw sky[ aupr AweI.jI. bwvw jIvn isMG dw fr mwry[ AweI.jI. qy
drogy dyvqy dw gvrnimMt ivc bVw qwx Aqy rsUK sI[ iehnW dohW ny rL iml ky jylH
fIpwrtmYNt dy AKrwjwq ivc l`KW rupey dI bcq krky srkwr ƒ idKweI sI[ ijs
krky ibhwr gvrnimMt iehnW dohW ƒ bVy lwiek qzrbykwr Aqy v&wdwr A&sr krky
mMndI sI[ drogy ƒ qW AwpxI kwrguzwrI dy isly ivc rwie bhwdurI dw iKqwb vI
imilAw hoieAw sI[ Aswfy nwl ies dw AqIAMq hI sohxw slIky vwlw slUk sI[ AsIN
BI ies ƒ bVI kdr qy snmwn dI ingwh nwl dyKdy huMdy sW[ AYQoN qk ik jdoN ies ny
Awauxw qW AsIN Awpy hI ies dI iezq leI auT KVnw, bSrqy ik bwxI dw pwT nw
krdy hoeIey[ n&rq Bry gory supRMtMfMt imstr hsbYNf ny jdoN Awauxw qW AwkV KW ho ky
Awauxw[ AsIN BwvyN bwxI dw pwT krdy hoeIey qW BI swƒ Awp kih kih Aqy DkuMn DkuMn
ky Awpxw Adb krwaux leI Aqy auT KVy hox leI Dmkwauxw[ pr AsIN k`K prvwh nw
krnI[
**
BweI krqwr isMG kYnyfIAn qy BweI hrI isMG kYnyfIAn ipCly 12 sjxW dy clwx ivc hzwrI bwZ
mgroN phuMcy sn[
jylH ic`TIAW 100
pihlW qW swDwrn qOr qy jdoN ies ny Awauxw qW AsIN auT BI KVoxw pRMqU jdoN ieh
ies ibD fWtx lg igAw Aqy bwxI pVHidAW ƒ BI kxqwaux lg igAw qW AsIN iesdy
Awaux qy au~kw hI auTxw Cf idqw[ Awvy, Aw ky Pyrw pw jwvy[ keI vwr AYsw mOkw
hoieAw ik ies dy dOry smyN Xw QoVw AgoN ipCoN dyvqw drogw AwieAw qW AsIN drogy dy
snmwn leI auT ky KVy ho gey[ pRMqU iehdy Awey Aqy AgwhW vDy qoN auT ky BI bYT jWdy
rhy[ Pyr qW imstr hsbYNf bhuq iKiJAw qy rMj hoieAw, pr pyS aus dI kuC nw jwvy[
ies hqk dy ies ny keI iSkvy SkwieqW AweI.jI. pws zbwnI Aqy qihrIrI kIqIAW[
AweI.jI. ny jdoN kuC nw gOilAw qW ies ny fI.sI. dy rwhIN ies bdslUkI dIAW SkwieqW
gvrnr ƒ krnIAW SurU kr idqIAW[ dyvqw drogw BI qwV igAw, auh bVw AklmMd sI[
aus ny Jt AweI.jI. pws AwpxI bdlI dI dr^wsq dy idqI, qW ik AYsw nw hovy ik koeI
hr& Aw jwvy[ drogy dy dUjI qIjI vwr zor dx pr EVk AweI.jI. ny aus dI bdlI kr
idqI[ Aqy ipCly lYx dyx dy pUrb krMmI saudy Anuswr Aswfy AnMd rMgW ivc BMg
pwaux ƒ aus dy QwauN iek pMjwbI drogw vDwvw rwm Aqy zwq dw bRwhmx Aw lgw[ ies
ny AwauNdy hI A`q cu`k leI[ AweI.jI. ny ByijAw qW Awpxw AwdmI krky sI ik pMjwbI
hox krky Aswƒ BI Awrwm dyvygw Aqy auh Awp BI ies dy isr qy insicMq rhygw[ eys
vDwvw rwm dw ruzgwr eyQy ibhwr dy jylH mihkmy ivc AweI.jI. bwvw jIvn isMG ny hI
luAwieAw sI[ Aqy swfI ^wqr sInIAr jylHr bxw ky hzwrI bwZ Byj idqw[ pr eys ny
eyQy AwauNdy hI imstr hsbYNf nwl iml ky Awpxy SuB icMqk AweI.jI. leI AOkVW pYdw
krnIAW qy Jmyly KVy krny SurU kr idqy[ AweI.jI. dI mnSw dy ault suK dy QwauN sgoN
swƒ duK dyxw SurU kr idqw[ nwly ies ƒ iek hor BI icp cVH geI[
1915 ivc c`by ipMf ivc pulItIkl fwkw ipAw sI, aus ivc iesdw iek irSqydwr
bylI rwm Acwnk ByV ivc suD igAw sI Aqy suiDAw sI dys Bgq AmrIkn swQI sjn
isMG aurP Arjn isMG ipMf KKrwxw (iProjpur) dy h`QoN, ijs ƒ pihly lwhOr kys ivc
AnwrklI kql vwly muk`dmy ivc &WsI dI szw BI ho cu`kI sI[ prMqU eys drogy ny eyho
smiJAw ik swfI ieh auho hI pwrtI hY ijs ny ik c`by ipMf ivc fwkw mwirAw sI Aqy
dyvnyq nwl Aswfy ivc s`jx isMG nwauN vwlw iek swQI BI sI[ prMqU eys ƒ eyqnw pqw
nw ligAw ik auh s`jx isMG qW &WsI BI lg cu`kw hY[ pr ies ƒ ieh Brm icMmV
igAw ik ieh jo BuJMgI s`jx isMG swfy nwl sI, eyho c`by vwlw s`jx isMG hY[ AsIN bQyry
vwhxy vwhy ik ikvyN ies dy ic`q ivcoN Brm dUr hovy[
s^qI SurU
prMqU ijauN ijauN AauKDI kIqI sgoN ies dI mrz (bImwrI) vDdI hI geI[ Aqy
Kwh-m-Kwh swrI pwrtI nwl vYr ivroD ivhwJx lg igAw[ im: hsbYNf qW A`gy hI
mwn nhIN sI[ AwauNdy ny hI koTIAW ivc c`kIAW gfvw idqIAW Aqy muS`kqW dyx leI
mYfIkl A&sr qoN mulwhzy krvw ky supRMtMfMt pwsoN s^q muS`kqW dyx dy hukm idvwey[
jylH ic`TIAW 101
pMjwb jylHW vwly itkt Poly Plwey Aqy auhI ^urwkW Aqy auhI szwvW qsIhy dyx qy l`k bMnH
ilAw[ rL iml ky Aqy jylH mihkmy dw lwrw bMnH ky supRMtMfMt ƒ Aswfy qy cVHw ky
ilAwauxw Aqy slwmI krwaux dw hokrw idvwauxw[ pr AsIN kUly QoVy sI jo eys dy ies
dwby qoN db ky fr jWdy[ AsIN sB mSt ho rhy[ AYn idn cVHdy hI bwxI pVHn dy mOky
lwxy bwxy ƒ nwl lY ky Aw duAwly hovy[ AsIN mOj nwl Bjn pwT krI jwieAw krIey[ nw
auTIey, nw KVy hoeIey, nw bolIey, nw ijmHkIey[ ijs Awsx bYTy so bYTy rhIey[ bolx
bulwaux Aqy auTwaux dIAW t`krW mwrn Aqy t`krW mwr mwr ky cly jwvx[
gutky Kohxy
EVk eys ny ieh AnrQ kIqw ik Aswfy gutky Koh ley[ Aqy nwly muS`kq dy Fyr lw
idqy[ gutky Kohxy sI ik bIr rs jgwauxy sI, bs:
*
“jbY bwx lwigXo qbY ros jwigXo”
^wlsw jI ny hor BI g`j g`j ky bwxIAW pVHnIAW, gwvxIAW ArMB idqIAW[ aunHW
smiJAw ik gutikAW auqoN hI bwxIAW pVHdy hn[ gutky Kus jwxgy qW Awpy pwT bMd ho
jwxgy Aqy nwly muS`kqW dy Awhry lgxgy[ pRMqU aunHW ƒ ieh pqw nhIN sI ik Anyk
bwxIAW kMT hI aucwrx huMdIAW hn[ Aqy ieh s`cw Ahwr nwm bwxI dw sdw hI bixAw
rihMdw hY, ijs qy kdy BI vyhl nhIN imldw[ kVy kMmW Aqy mVIAW muS`kqW ƒ l`q mwr
CfI Aqy ^wlsw Awpxy Awhry hI juitAw rhy[ aunHW swfy ivcoN swirAW ƒ c`kI pIsx
dIAW muS`kqW mYfIkl Aw&Isr pwsoN pws krvw id`qIAW Aqy myry duAwly BI mYfIkl
Aw&Isr ƒ kr idqw igAw[ AsIN BlmxsaU nwl qW BwvyN mwVI motI hlkI muS`kq krnI
mMn hI jWdy pRMqU inrI eIrKw ivroD Bry AXog dbwau hyT kdoN AwauNdy sI[ nwly drogy ny
Awpxy im: hsbYNf nwl iml ky iek hor vwDw eyh kIqw ik mYƒ jo kyly Awidk Pl
imldy sn, myry auqy ieh dUSn lwky bMd kr idqy ik ies dI isiKAw nwl myry swQI
bwxIAW pVHdy hn Aqy kMm krn qoN munkr BI eys dI isKwvq nwl hoey hn[ pihly eys
ƒ is`Dw krnw cwhIey[ myrw Pl Ahwr bMd krky nwl c`kI dI muS`kq dyx leI audmWdy
iPrn[ mYfIkl A&sr ƒ qurMq myry vl Byj idqw ik mulwhzw krky c`kI dI s^q
muS`kq ilK Awvy[ mYfIkl A&sr iek bMgwlI jYNtlmYn sI[ aus AwauNdy hI pihlW myry
ihstrI itkt pVqwilAw, ijs aupr Pl bMd krn dw sjrw hukm ciVHAw dyK ky hI
aus nwgvwr guzirAw[ Pyr aus ny A`vl qoN Aw^r qweIN ihstrI itkt dy swry AweItm
vyKy, ^ws kr ipCly jylHW dy mYfIkl A&srW dy myry pRQwie jo rImwrk ilKy hoey sI auh
BI ghu krky aus ny pVHy[ vzn qol BI pVqwilAw, Pyr tUtIAw lw ky srIrk hwlq dw
muAwienw kIqw[ A^Ir ieh ilK id`qw, ‘Only to be given light work if
necessary’ (jy loV pVy qW isr& hlkw kMm hI id`qw jwvy)[ mYN aus ƒ AwiKAw ik mYN
ieh kMm BI QoVw bwhlw qdy hI krWgw jy pihlW myrI KwD ^urwk imlxI Pyr SurU ho jwaU
*
dsm gRMQ: bicqR nwtk-BMgwxI Xu`D
jylH ic`TIAW 102
nhIN qW mYN iksy kMm ƒ h`Q nhIN lwauxw[ mYfIkl A&sr ny ikhw ik hW, ieh auzr
quhwfw mwkUl hY[ koeI vjHw nhIN ik ijs qoN ik quhwfI loVvMdI ^urwk bMd kIqI jw sky[
eyqnw kih sux ky bMgwlI jYNtlmYn horIN qW cldy lgy Aqy ^wlsy dw morcw lg igAw[
kMm hVqwl, nwly BuK hVqwl[ dUjy swry s`jxW ny ijnHW ƒ c`kIAW dIAW muS`kqW imlIAW
sn iek ADy qoN ibnW Jt kMm dI hVqwl kr idqI[ pr Ckx Ckwaux dw qorw qorI
riKAw[
h`lw-SyrI nwl hI bwxI dw aucwrn g`j v`j ky kIqw krwieAw jw irhw hY[ Swied ies dy
Al`g kIqy jwx nwl cup cwp ho jweygI[ cup cwp qW kI hoxI sI sgoN iKn iKn ipCoN
jYkwry g`jx lg pey[ bwkI rihMdy cwr pMj mUMh kUlIey BI ibgV bYTy Aqy swry jylH ivc
ih`l-ju`l m`c geI[ swry kYdIAW dy ibgV bYTx dw qOKlw ibAwp igAw[ sB kMm kwr
C`f bYTy[ ieh hwlq dyK ky pey ipsU jylH vwilAW ƒ, qurMq smJOqw krn leI inkly Aqy
myry pws Aw ky myrIAw hQkVIAW luhw, myrIAW twt-vrdIAW auqwrn lgy, BWq BWq
dIAW inauxIAW iCauxIAW krn[ Aw^r ieh krwr pwieAw ik s^q muS`kq iksy ƒ BI
nhIN idqI jwvygI[ Aqy nw hI hlkI muS`kq dI koeI bWnH bMnHI jwvygI[ iksy ƒ mzbUr
nhIN kIqw jwvygw[ AwpxI ^uSI Anuswr QoVI bhuq kxk, Coly Xw dwl ivcoN vMf cuxo Aqy
Bu`K hVqwl Cf dyvo[ bwxIAW dy pwT ijvyN cwho so kro, gutky BI vwps idqy jwxgy[ mYN
khW ik Aswfy nwl pihlW A`Cw slUk kr ky ivKwE Aqy gutky AsW ƒ dy idE Pyr AsIN
quhwfI koeI g`l mMnWgy[ mukdI g`l ieh hY ik swirAW dIAW hQkVIAW KulHw idqIAW
geIAW Aqy gutky vwps dy idqy gey Aqy pwT krn dIAW rukwvtW dUr ho geIAW Aqy
jbrI kMm krwaux dIAW swrIAW q`dIAW qy pwbMdIAW htw leIAW geIAW[ pr Pyr BI
swfy swQI aunHW auqy pqIjx nw Aqy kihx ik ‘BweI rxDIr isMG ƒ Aswfy pws swhmxy
ilAwE Aqy Aswfy nwl ilAw ky ausy blwk ivc invws dyvo[ auh ijvyN AwKsn EvyN
AsIN mMnWgy, quhwfy khy qy nhIN mMndy[’ hwr dw inAwauN aunHW ƒ ieh BI mMnxw ipAw[ myry
AwKx vyKx pr swry mMn gey, AMq sB SWq ho geI[ Awpxw kMm qW k`F ilAw pr drogy
Aqy supRMtMfMt ny ies g`l dI bVI Kuxs KwDI ik dyKo swfIAW imMnqW kIqy mMny nhIN,
rxDIr isMG dy ieSwry mwqr nwl hI rwzI ho gey[ AweI.jI. pws irport kr idqI ik
rxDIr isMG ienHW swirAW dw irMg lIfr hY Aqy ies dy ieSwry Anuswr cldy hn[ jo
Pswd hY iesy dw pwieAw hoieAw hY[
eyDr myry nwl Pyr s^qI krnI SurU kr idqI[ myry kVwky qoVn dw koeI pRbMD nw
kIqw[ iek rwq qW mYƒ ausy blwk ivc hI hor BuKx Bwxy rihx idqw[ swry s`jx mYƒ
puC puC Byjx ik kVwkw tu`tw ik nhIN[ mYN aunHW ƒ koeI is`Dw p`Drw auqr nw dyvW sgoN
twlI jwvW ik mqy Pyr BuK hVqwl nw kr dyx[ rwq bqIq hoeI qy dUjy idn sUrj cVHdy
hI jrvwxy myry auqy cVH ky Awey Aqy swry kIqy kOl krwr (iekrwr) KUh ivc sut idqy,
sgoN aultIAW DmkIAW dyx lgy ik ‘jylH dw bixAw hoieAw Aqy Awm nVImwr ihMdUAW dy
h`QW dw Kwxw, Kwxw pvygw[ Aqy hor Alihdw ieMqzwm kuC nhIN ho skdw Aqy nw hI Pl
PrUt hI imlygw[ ienkwrI krogy qW (force feeding) zbrdsqI Kwxw KuAwieAw
jweygw[ Aqy Drm D`kw kIqw jwvygw[’ dws ƒ hr pRkwr Ac`l Aqy idRVH dyK ky im:
hsbYNf horW hukm idqw ik ies ƒ iesy vyly &ors &If krn leI hspqwl lY jwvo Aqy
mYfIkl A&sr dy nwauN &ors &If krn dw s^q q`dI vwlw hukm cwVH idqw[ so mYƒ ausy
vyly koTIEN k`F ky Aqy swry inkt koTIAW ivc vsdy vIrW nwloN ivCoV ky hspqwl vl lY
jylH ic`TIAW 104
qury[ dws ny vIr ivCoVy vwlI &qh gjw ky gwivAw: “ndIAw vwh ivCuMinAw mylw sMjogI
rwm”*
nwly qury jWdy ny qrdIAW qrdIAW g`lW ds idqIAW ik Drm D`kw krn lgy hn[
Drm rih igAw qW myly ho jwxgy nhIN qW gurpurI ƒ pDwrn dIAW fOlW hn[ ieh sux ky
BrwvW dIAW Bu`bW inkl geIAW[ iek Awn ivc hI ieh ^br swfy jylH ivc PYl geI
Aqy mYƒ hspqwl lY gey[ AgwhW hspqwl ivc ieklvWJy myry leI iek ^ws kmrw
rIzrv kr riKAw sI, ijQy ik zulm dw nzwrw koeI hor kYdI nw dyK sky[
pRMqU auh kmrw AYsw AtMk qy hvwdwr Aqy eykWq kuMtI hYsI ik auQy Kwh-m-Kwh
ibRqI iKVdI sI[ kmry dy cwr cuPyry aucy aucy lMmy srblohI sIKW vwly jMgly, iek iek
pwsy keI keI drvwzy Aqy keI JroKy qy AgoN ipCoN cwr cuPyry KulHy bRwmdy aucIAW C`qW
vwly jo AkwS nzwrw KulHm-KulHy A`KIAW gocry krwvMdy sn[ Aqy KulHIAW pauxW dy Joky
AMdr AwvMdy sn[ ivckwr sIimMt dw sw& suQrw &rS KulHy jl nwl Doqw hoieAw sI,
kmrw kwhdw sI koeI bwdSwhI brWdrI sI[ ivc &kIrW dy Awsx lg gey[ BUMm AwsxI
&kIrW dI bihMdy swr hI inSsq jMm geI[ snmuK gulwb dy iKVy hoey PulW dy pWqo pWq
gmly, sjI PulvwVI pUry jobn auqy bhwr idKw rhI sI, auproN inMmHI inMmHI brKw dI Puhwr
pYx lg geI[
*
Awsw m: 1 CMq; 439
jylH ic`TIAW 105
auh BI Awpxy lwau lSkr ƒ nwl lY ky BMnw[ pRMqU aus dy AwauNdy ƒ Sbd qRMg kWgW Tl
cukIAW sn Aqy AMqr mSt rs mgn bYTy ilvqwr juV cu`kI sI[ Ac`l Afol AwsxI
mSt rs mgn bYTy ilv joVIAW ƒ kOx jgwvy[ kuJ kwl h`ky b`ky ho ky swry dy swry bu`q
bx bwhr dy bwhr hI KVoqy rih gey[ iksy dI ihMmq nw pvy ihlwaux julwaux Aqy
bulwaux dI[ pOxw GMtw bqIq igAw[ EVk cI& hYf vwrfr ƒ (jo is`K sI) hukm hoieAw
ik qwlw KolH ky AMdr jwvy Aqy ihlwvy clwvy bulwvy[ auh ibcwrw TTMbirAw hoieAw pr
hukmW dw b`Dw hoieAw mlkVy jyhy kuMgiVAw hoieAw myry kol AwieAw Aqy iek h`Q nwl
myrw moFw ihlwieAw Aqy dUjw h`Q Es myry KuriVAW qy itkwieAw[ surqI auKVI qW KurVy
sMkocy gey[ Aqy auh boilAw-
‘BweI swihb jI! koeI pOxy GMty qy supRMtMfMt swihb Aqy swry jylH A&sr Awp dy
swhmxy bwhrvwr kmry qoN KVoqy hoey hn Aqy Awp dy nwl kuC glbwq krnw cwhuMdy
hn[’
mYN AwiKAw- ies vyly vyhl nhIN[
im: hsbYNf kVk ky boilAw- hor qW hor rhI, pr qum KVy ikauN nhIN hUey?
mYN- hukm Ksm dw, Kyf Ksm dI[
im: hsbYNf- kOn sw Ksm?
mYN- s`cw Ksm! (The True Husband) qUM qW kUV dw hI hsbYNf nwauN DwrI iPrdw
hYN[ myrw s`cw Ksm sdIv kwl hI isr qy KVw idKweI idMdw hY[ kUV dy hsbYNf dI eyQy kI
prvwh hY Aqy kI Qhu surq rihMdI hY ijQy s`cw hsbYNf isr qy KVoqw hovy?
im: hsbYNf- qum qo kihqy ho bwq krny kI Pusrq nhIN so hmyN bqwau ik kOn sy kwm
myN mSgUl ho?
mYN- auh quhwfy idsx d`sx gocrw nhIN[
im: hsbYNf- qum ny ieqnw aUcw gwnw ikauN gwieAw?
mYN- myry v`s nhIN irhw[ koeI m`Q ky nhIN gwieAw[
im: hsbYNf- Ab qum ikAw mWgqy ho? qumHwry swQ kYsw slUk kIAw jwvy?
mYN- jYsw qum cwho kro, pr mYƒ eys vyly nw bulwE Aqy Awpxy AnMd ivc bYTx idE[
im: hsbYNf- (cI& hYf vwrfr ƒ) ies ko jbrn KVy kro[
cI& hYfvwrfr- swihb myry ivc ihMmq nhIN, mYƒ mw& kro[ mYN mlkVy jyhy moFw hI
ihlwieAw hY myrw swrw h`Q sxy bWh dy JUTw ijhw hoieAw ipAw hY[
im: hsbYNf- hukm nhIN mwnogy?
cI& hYfvwrfr- AsqI&w dyxw mnzUr hY[
im: hsbYNf- hm mOkUP krygw[
cI& hYfvwrfr- qusIN Kud Agy vD ky vyK lvo Xw iksy hor A&sr ƒ hukm idE[
ies pr imstr hsbYNf iek do kdm Kud Agy viDAw, pr Pyr aus dy icq ivc
^br nhIN ik AweI ik ipCly pYrIN muV igAw Aqy qwlw lw dyx dw hukm dy ky Aqy
jylH ic`TIAW 106
qkVweI krky vwps cilAw igAw[ mYN jwqw bYNqW lwaux dw hukm dyvygw pRMqU auhdy AMdr
hor hI Bwxw vrq igAw[ auh ^br nhIN iks gLoN BY BIq hoieAw, aus ny cI&
hYfvwrfr ƒ BI kuJ nhIN ikhw, nW hI myry auqy koeI hor kRop idRStI kIqI; pRMqU Pors
PIf vwlw hukm aus ny auvyN ijvyN brkrwr riKAw[
supRMtMfMt dy cly jwx ipCoN mYfIkl A&sr Aqy aus dw AYisstYNt iek mrh`tw
jYNtlmYn jo ieMcwrj hwspItl hY sI donoN myry pws Awey pr kmwl qwzm qk`lP nwl pyS
Awey[ donoN Adb nwl topIAW auqwrI KVoqy[ topIAW dohW dIAW AMgryzI sn[ swƒ AwKx
lgy, ‘swfy leI koeI i^dmq?’ mYN AwiKAw, ‘pihlW Awpxy hsbYNf dw hukm bjw
ilAwvo[’ doeI h`sky kihx lgy: ‘swfw BI s`cw hsbYNf Eho hY jo Awpdw hY Aqy swƒ
ausdy hukm dI izAwdw pRvwh hY[ AsIN* Awp dw Drm nhIN qoVWgy Aqy hux qusIN Aswfy
cwrj ivc ho[ quhwfy aupr ies kUVwvy hsbYNf dw hox zor nhIN clygw[’ Aqy mYfIkl
A&sr ny AwiKAw: ‘qusIN Pl PrUt jo Ck skdy ho qy ijMny cwhy Cko, mYN huxy hukm jwrI
kr idMdw hW[ A`j qoN quhwƒ myry hukm nwl PrUt imlxgy[ qusIN hux myry pRwhuxy ho[ hux
dyKo mYN quhwfy vwsqy kI kuC krdw hW[’ ieh ipCly bcn mYfIkl A&sr AwK ky Awpxy
mwqihqW ƒ nwl lY ky cldw hoieAw[
koeI GMty ku ipCoN mrhtw fwktr PlW dI tokrI Br ky ilAwieAw Aqy myry ihstrI
itkt pr mYfIkl AwPIsr dy ds^qW hyTW Pl imlx dI mnzUrI drjw krvw
ilAwieAw[ so iqMn hPqy ipCoN kVwkw tu`tw[ mrhtw jI ny (ijs dw nwauN mYN Bul igAw)
mYƒ disAw ik huxy hI mYfIkl A&sr ny hspqwlW dy jrnYl (I.G. of Hospitals) ƒ
iek zrUrI p`qR ByijAw hY ijs ivc aus ny iliKAw hY ik ‘rxDIr isMG AwpxI Drm
rKSw leI Bu`K hVqwl kr irhw hY, koeI hukm AdUlI Aqy iz`d (obstinacy) nhIN kr
irhw[ auh PlW auqy guzwrw kr irhw sI, cwhy Pl pUrI gzw bhm nhIN pucw skdy[ myrI
rwie Aqy hdwieq ley ibnW hI jylHr ny supRMtMfMt pwsoN Awrfr krw ky Pl bMd krvw
idqy, auh iqMn hPqy mjbUrn Bu`K hVqwl qy irhw[ mYƒ supRMtMfMt ny Pors PIf leI hukm
idqw hY[ mYN jbrn aus dw Drm nhIN qoVnw nhIN cwhuMdw[ aus ƒ mYN hspqwl ivc dwKl
kr riKAw hY Aqy Pl dyxy SurU kr idqy hn, ijnHW ƒ auh bgYr izd qy ieqrwz dy Ck
irhw hY ikauNik AYsw Pl Kwxw aus dy Drm dy ault nhIN[ pr PlW dI ^urwk dwiemI
qOr pr aus dI ishq kwiem rKx leI shweI Aqy lwBdwiek swbq nhIN ho skdI[ myry
iKAwl ivc ausƒ Awpxy h`QIN prSwdw sjwaux dI iejwzq iml jwxI cwhIey,
ieqAwidk’ sPwrS ilK ky aukq icTI AweI.jI. hspqwlW dy pws ByjI geI hY, Awp
ieqmInwn rKo ik Awp ƒ Pors PIf AsIN nhIN krWgy[ ieh mrhtw fwktr eys kr ky
BI idlI hmdrdI krdw sI ik ies dw BweI Brw Xw inktI irsqydwr imstr ipMgly
pihly muk`dmw swzS lwhOr ivc krqwr isMG srwBw nwl PWsI Aw cukw sI[ Aj ies
nwl bwq cIq krn qoN ies pRQwie sB pqw lgw[ hspqwlW dy ieMnspYktr jnrl ny
*
ieh s`jx supRMtMfMt syqI bwq cIq hox vyly ikqy nwl hI KVoqy sn[
jylH ic`TIAW 107
qkVI sPwrS krky aukq mYfIkl A&sr vwlI ic`TI ƒ ibhwr auVIsw dy gvrnr pws
Byj idqw[ gvrnr ny POrn jylHW dy jnrl (I.G. of Prisons) ƒ h`QIN pRSwdw sjwaux
dI mnzUrI dw Awrfr Byj idqw[ qIjy idn mnzUrI Aw geI[ im: hsbYNf Aqy jylHr
vDwvw rwm iF`ly ho gey[ EDr swry s`jx isrW DVW dy dweIey lweI bYTy sn Aqy vMgwr-
vMgwr supRMtMfMt ƒ kih rhy sI ik CyqI BweI rxDIr isMG ƒ swfy kol lY AwE nhIN qW
koeI hwdsw kr idKwvWgy[ im: hsbYNf Awp bVw GbrwieAw hoieAw sI[ gvrnr dI
mnzUrI Awaux pr B`jw B`jw myry pws AwieAw Aqy vifAweI dw syhrw (credit) Awp
lYx vwsqy mYƒ AwKx lgw ‘clo rxDIr isMG Awpxy BweIEN myN, Awpxw pRSwdw sjwE,
hm ny mnzUrI dy dIAw hY[’
mYN AwiKAw- ‘imiQAw ikauN pey boldy ho[ mnzUrI qW auproN Dur gvrnr koloN cVHI
hY[ qusIN AYvyN vifAweI dw it`kw lYxw cwhuMdy ho[’
im: hsbYNf- sc btwE tum ko iks ny btwieAw ik gvrnr ny mnzUrI dI hY[ mwlUm
hotw hY ik tum ko gYb kI Kbr ho jwtI hY[
mYN AwiKAw- jy quhwƒ ieh XkIn hY qW qusIN mYQoN ikauN puCdy ho ik tum ko iks ny
bqwieAw hY?
KYr, PwlqU PurUAwq ivc kwhƒ pYxw hY[ p`kw rwSx su`kw dyx dw hukm myry ihstrI
itkt qy ilK idqw igAw[
pr jylHr ny BWfy mYƒ sB ip`ql Awidk dy idqy[ mYN vwps kr idqy[ Aqy auhnW dy
QwauN srb loh dy brqn qlb kIqy[ jylHr ny Pyr im: hsbYNf ƒ cyh cwVH idqw[ pnwlw
Pyr QW dw QW hI irhw[ kVwky dw morcw Pyr l`gy dw l`gw[ lwl isAwhI nwl myry itkt
auqy myrI bwbq hukm AdUlI Aqy AVbweI (obstinacy) dw Pqvw dy idqw, pr qIjy
idn swfy swQIAW qoN puC igC krky aus ƒ qs`lI AweI ik mYN mu`F qoN hI srbloh dy
brqnW ivc pRSwdw Ckx Aqy sjwaux dI Dwrnw DwrI hoeI hY[ mnbWCq srblohI brqn
bxvw ky idqy[ Aqy aus idn qoN srb lohI ibbyk pRSwdw Awpxy h`QIN iqAwr hox lg
ipAw[ koTI dy mUhry vyhVy ivc hI lMgr sijAw kry[ srb lohI AMgITI BI id`qI geI qy
iek cu`lHw BI Al`g bxwieAw igAw[ pRSwdw sjwaux smyN iek ispwhI Aqy iek jmWdwr
dI spYSl ifaUtI ingrwnI rKx leI lweI geI[ ies ibD pRSwdw Awpxy h`QIN sjwaux
dw morcw Pqh ho igAw[
ieh sB kuC ibnW aupdyS dy hI hoieAw[ ^wlsw jI dI rihxI bihxI Aqy krnI pyK
pyK hI aunHW ƒ gurisKI rihq bihq dI rIJ Aw geI[
Aswƒ hzrI bwZ AwieAW ƒ Cy ku mhIny hI hoey sn ik qIjy cOQy muk`dmw swzS
lwhOr vwly bwrW s`jx BI jnvrI 1918 ƒ eyQy hI ilAWdy gey[ swry AsIN pMqwlI s`jx
swQIAVy ho gey[ prMqU eynHW nvl AwgmnI nvyN s`jxW ƒ swQoN vKry sYl blwkW ivc
riKAw igAw ijs ivc bwrW qyrW hI koTIAW sn[ ieh blwk BI Aswfy blwk qy
ipCvwVy ijhy Awvwz mwr Pwsly qoN nyVy hI sI[ dohW blwkW ivc pRspr Awvwz mwr ky
glbwq suKYn hI ho skdI sI[ nvyN Awey s`jxW ƒ qW Aink pRkwr dy Bau BulyKy dy ky
Aswfy nwl glbwq krn qy hoV htkoV idqw[ pr swƒ hMifAW hoieAW ƒ kOx hoVy? AsIN
eynHW dy hQkMifAW dy jwxU[ prMqU nvl Ajwx sn aunHW dy JWsy hyT Aw gey[ AsIN qW nvyN
s`jx AwieAW dI soie suxky:
“hm Gir swjn Awey]”*
Sbd dI kIrqn DuMnI guMjwie idqI pr dUjy pwsy m`no peI hoeI, Aswfy cwau auqSwh
dI dwd hI nw imlI[ AsIN Sbd dw Bog pwie ky l`gy Pqh gjwaux Aqy Aink pRkwrI
prym bYxW syqI bulwaux pr EDroN cUM nw icrW[ koeI kusky hI nw, bVI ksUqI Ct peI[
AsIN l`gy v`Ko-v`K nwauN lY ky bulwaux; ijnHW dy AsIN nwauN jwxdy sW, aunHW ivcoN koeI nw
boilAw[ Aqy aus dI buJwrq qoN pqw ligAw ik EnHW ƒ swfy nwl bolx dI s^q mnwhI
hY Aqy aunHW ƒ lwrw lwieAw igAw hY ik Qoƒ CyqI koTIEN bwhr kiFAw jwaU[ bSrqy ik
qusIN pihly swQIAW nwl koeI bol cwl nw r`Ko[ AsIN aunHW ƒ jylH krmcwrIAW dIAW
swrIAW hQ PyrIAW qoN igAwq kr id`qw[ auh bolx cwhy nw bolx pr swfw mMqr Pur
igAw[ jylH vwilAW ƒ vI eys g`l dI kxso lg geI[ idn cVHdy hI mYƒ Aqy BweI hIrw
isMG crV horW ƒ aus blwk ivcoN k`F ky bMgwlIAW nimq rKy iek KwlI spYSl sYl
blwk ivc lY gey[ swƒ dohW ƒ hI aunHW iPtVIAW dy Pyt smiJAw sI[
14
*
rwg sUhI m: 1; 764
jylH ic`TIAW 110
ivc AsIN donoN hI gUMjIey g`jIey[ kIrqn kQw vwrqwlwp dy pRspr lwhy leIey lvweIey[
BweI hIrw isMG jI* bVy purqwn praupkwrI s`jx sn, eynHW ny dyS BgqI nimq
praupkwr kryNidAW bVIAW bVIAW ibkRwl musIbqW J`lIAW sn[ AYQy qweIN ik eynHW dw
srIr AiqAMq hI KIn KurIn Aqy jrIn jjrIn ho cu`kw sI[ keI l`KW dI jwiedwd eyhnW
dI Ksqw ^rwb ho cu`kI sI[ Pyr BI A`j l`KW dy mwlk sn, pr ienHW dI ishq iblkul
rih cu`kI hoeI sI[ jg jIvn dI Aws aukI hI imt geI hoeI sI[ eynHW dI bhuq icrW dI
qIbr locw sI ik koeI iekWq smW imly qW ijgr dIAW GuMfIAW myry kol Kohlx[ so ieh
Avsr aunHW dI suihrd SrDw BwvnI kr ky hI Awx pRwpq hoieAw[ kolo kolI hI
AswfIAW koTIAW sn[ iek rwq Avsr pw ky jd eynHW mYƒ Sbd (nwm AiBAws) DuMnI
ivc msq bYTy pRqIq kIqw qW ienHW Awpxy pRmwrQ pMQ vYrwg dI kQw CyVI Aqy vYrwg
pUrn nIr auqkMT ho ky JIxy vYx kihx l`gy ik ‘mYƒ icrkwl (virHAW b`DI) bqIq ho gey
Bjn AiBAws kridAW, pr mYN kory dw korw hI irhw hW[ hux jIvny dw swhs BI bwkI
nhIN[’
*
BweI hIrw isMG jI crV ƒ dUjy muk`dmw swzS lwhOr ivc pihlW &WsI dI szw hoeI sI jo aumr kYd ivc
bdl geI sI[ Awp 6 &rvrI 1929 ƒ bImwrI dy kwrx blgwm Sihr hwqw mdrws dy isvl hspqwl
ivc clwxw kr gey[ s^q lwcwr hox pr Awp ƒ jylH qoN hspqwl ByijAw igAw sI[ Awp dw sskwr auQy
pMjvyN rswly dy gujrvwl dy &OjI isMGW ny kIqw sI[
jylH ic`TIAW 111
ikvyN hovy? gurU ky is`KW ƒ bVIAW bVIAW qO&IkW hn[ ^ws musqsnw BI huMdIAW hn[ kI
mYN ^wlI hI jwvW?’ ies pRkwr auh AiqAMq hI ivAwkul ho hwvy Brn[
pdwrQ dy ikMcq mwqr qul BI ho sky[ pr Pyr BI quC mwqr Bytw mYN Awp dy Agy smRpx
krdw hW[ jy kbUl hovy qW myry Aho Bwg[’ dws ny bynqI kIqI ik ‘dws kOx kIt hY ik
iksy dw kuC svwr sky[ Xw iksy ƒ Awqm rMgW ivc auBwr sky[ ieh qW Awp dy pUrbly
krmW dw AMkUr hY, jo eyQy Aw ky Aqy iesy krqy dI bxq bxwie rKI ibauNq Anuswr hI
audy hoxw sI[ ies ivc myrw iehswn Awp auqy kI ho skdw hY? Ardws bynqI krnw
gurisKW dw prm Drm hY[’ dws ny bQyrIAW bynqIAW kIqIAW pr auh KihVy pey hI
rhy[ EVk aunHW mYƒ AwpxI g`l suxn ƒ mzbUr kr hI ilAw[ g`l mMnx dI mnzUrI
pRwpq hox pscwq aunHW ies ibD qorw qoirAw:
kwPUr ho igAw[ nw bwxI dw nwm AiBAws, kuC nw c`ly[ mYN Pokw ijhw ho igAw[ mYƒ
ieauN pRqIq hovy ijvyN mYƒ koeI kuSt huMdw hY, scmuc-
“jY qin bwxI ivsir jwie]
ijau pkw rogI ivllwie]”
(DnwsrI m: 1, 661)
vwly gurvwk dI Gtnw Gt geI[
Awpxy iksy AzIz inj ijgr dy tukVy ƒ BI dyxoN dsxoN by-inAwz sy, pRMqU mYN ies dw
gwhk nhIN sI[
“ivxu gwhk guxu vycIAY qau guxu shGo jwie]
gux kw gwhku jy imlY qau guxu lwK ivkwie]”*
‘Awp mYQoN bDy ruDy qoN aupkwr krwauxw cwhuMdy sI so isry nw ciVHAw, nw cVHnw hY
ikauNik:
“bDw ctI jo Bry nw guxu nw aupkwru]
syqI KusI svwrIAY nwnk kwrju swru]”**
‘myry Bw dw qW ieh Gwty dw sOdw mYƒ pRqIq hoieAw[ Ajy rswiexI nusKw hI ilK
pVH ky GoKx ligAw sI ik myrI surqI ibrqI npIVI jwx lg peI, Aijhw vt cVHy ik
cauV cup`t hI hox lgI sI[ jy mYN ikqy rswiexbwzI dI Kljgx ivc pY jWdw qW ies
pMkj krnI ivc inGr jwx vwlIAW hI shyV ibauNqW sn[ siqgurU dI Apwr ikRpw hoeI
ik nyVy hI moVy pY gey, nhIN qW ruVH jwx vwlIAW g`lW sn:
“BlI srI ij aubrI”***
pr BweI hIrw isMG jI myrI iek nhIN suxdy sn Aqy rwq ƒ Pyr vt cVHwaux dy pUry
mnsUby mQI bYTy sn[ pr rwq ƒ AYsw Bwxw vriqAw ik AswfIAW koTIAW qkVI ivQ qy
dUr dUr krky Aswƒ bMd kr idqw igAw ijQy nw koeI Awvwz suxy nw g`lbwq ho sky[
siqgurU Awp shweI hoey[ gfx ivcoN kF ky Pyr gfx ivc pYx dw dwau mOkw hI nw
Awaux idqw[ ies ibD rswiexI roVHW ivc rK bcwaux dI siqgurU ny Awp riKAw kIqI[
dUjy idn hI hor suxwauxI sux leI[ Aswfy AYDr vK kFy jwx krky pRotYst vjoN Aswfy
swQIAW ny Pyr morcy lw idqy[ kwr Ahwr dohW dI hVqwl kr idqI[ jylH vwilAW ƒ pey
ip`sU Aqy l`gy AswfI h`QIN pYrIN pYx[ EVk eysy gl qy inbVI qy Aswƒ vwps lY jwxw
ipAw[ AsIN Pyr ieh g`l auhnW qoN mMnvweI ik swfy nvyN Awey s`jxW qoN DINgo-zorI koeI
kMm nw krvwaux Aqy swfI vrgI hI KwD-Kurwk dyx Aqy Agy vWgUM T`TI nw krn[
*
mwrU slok m: 1, 1016
**
vwr sUhI m: 2, 787
***
isrI rwgu m: 1, 18
jylH ic`TIAW 115
AwieAw[ rWcI aus dI irhwieS sI, jo hzwrI bwZ qoN s`T-A`sI mIl dy Pwsly ’qy sI[
^br phuMcx swr hI qur ipAw[ EdoN hI pqw lgw ik myrI koTI dy ivhVy ivc Aw
viVAw[ hor jylH Amly dw lwau lSkr BI nwl sxy im: hsbYNf Aqy drogy dy[ AwauNidAW
hI ies ibD svwl jvwb aus dy nwl iCVy:
dws- kI Awp ny ies vDwvw rwm jylHr ƒ Aswfy Awrwm vwsqy mMgvwieAw hY ik
Aswƒ qklIP dyx leI?
AweI.jI.- mYN qW ies ƒ quhwfI Aqy AwpxI shUlIAq leI mMgvwieAw hY ik pMjwbI
BweI hY, quhwfy Aihsws A`CI qrHW jwxygw[ quhwfIAW swrIAW iSkwieqW BlI pRkwr r&w
krdw rhygw Aqy myrI ie`zq dw sWJIvwl BI rhygw ikauNik ieh myrw Awpxy h`QIN
lwieAw ruKVw hY Aqy quswƒ BI mYN ihk Tok ky AwpxI zumyvwrI qy AYQy (hzwrI bwZ)
bulwieAw hY[ quhwfIAW qklI&W pMjwbI jylHr hI r&w kr skdw hY[ eys krky AsIN ^ws
qOr pr eys ƒ qy cI& vwrfr ikRpw isMG ƒ isr& quhwfI Kwqr hI ies jylH ivc
qweInwq kIqw hY[
dws- ies ny qW AwauNdy swr hI Aswfy nwl AwFw bMnH ilAw[ ies auqy iek qW ieh
Brm dw BUq svwr hoieAw ivAw hY ik ieh Aswƒ c`by vwly pulItIkl fwky ivc Acwnk
kql hoey Awpxy bRwhmx irSqydwr dw kwql smJdw hY[ AsIN bQyrw Xqn kIqw ik ies
dw Brm dUr hovy pr nw hoieAw[ dUjy ies auqy mqsrI hMkwr dw BUq svwr hY[ ieh
Awpxy Awp ƒ ies jylH ivc kul kulW khW Kudw smJdw hY[ Aqy iksy ƒ nzr qly nhIN
ilAwauNdw[ im: hsbYNf ies dy h`QW ivc Kyfdw hY Aqy qusIN ies auqy ieqbwr krky
AwpxI swrI bwg-for eysy dy spurd krI bYTy ho[ ieh bRwhmx CwqI Tok ky vMgwrdw hY
ik mYN hI jnrYl hW, mYN hI supRMtMfMt hW, mYN jo cwhW so krW[ mYN muqlkulienwn Aqy
KudmuKiqAwr hW[ ies ƒ ieh iKAwl hY ik koeI myrw kuC nhIN ivgwV skdw[ qwhIN qW
swfy iek swQI dy inDVk ky ho ky bYNqW lgvw idqIAW[
AweI.jI.- (hYrwnI nwl) hYN! bYNqW lgvw idqIAW?
dws- hW, dyKo dl isMG dw ihstrI itkt Aqy bYNqW BI by-ksUry dy lvweIAW[
AweI.jI.- (supRMtMfMt ƒ mu^wqb ho ky) kI dl isMG dy bYNqW lgvweIAW geIAW Aqy
iks ksUr bdly?
supRM: im: hsbYNf- kMm krn qoN ienkwrI sI[
AweI.jI.- kMm krn qoN ienkwrI hox bdly pulItIkl kYdI dy bYNqW nhIN lg
skdIAW[
im: hsbYNf- ies ny gusqw^I BI kIqI sI, so dbw kwiem rKx qy ifspiln bixAw
rKx leI hI AYsw kIqw[
dws- supRMtMfMt horW ƒ puiCAw jwvy ik kI gusqw^I kIqI Aqy iks dI kIqI? ies dI
ik iksy hors dI?
im: hsbYNf- (AweI.jI. dy pu`Cx pr) ies ny jylH ieMncwrj hYfvwrfr dI gusqwKI
kIqI[
jylH ic`TIAW 116
AweI.jI.- (cI& hYfvwrfr ƒ sONhy ho ky) ikauN ikRpw isMG qumwrI eys ny kI gusqw^I
kI?
ikRpw isMG cI& hYfvwrfr- hzUr! myrI qW koeI gusqw^I nhIN kIqI[ mYN qW iek idn
BI pMjwbI sYlW dw ieMncwrj nhIN irhw[
AweI.jI.- (jylHr ƒ kVk ky) qum ny ikauN ibhwrI jmWdwr ko pMjwbI sYloN kw
iencwrj bxwieAw jb ik mYN ny qum ko hukm dIAw Qw ik ikRpw isMG cI& hYfvwrfr hI
pMjwbI sYloN kw ieMncwrj rhygw[ AOr ies vwsqy ies ko (ikRpw isMG ko) XhW ies jylH
myN bulwieAw igAw Qw? Xyh ibhwrI log qo pMjwbIEN kI bolI hI nhIN smJqy[
dws- (AweI.jI. ƒ sONhy) ieh g`l Awp dI iblkul sc hY[ ieh iqlkDwrI ibhwrI
jmWdwr jo pMjwbI sYlW dw ieMncwrj hY AswfI Awm pMjwbI BI nhIN smJdw[ TyT pMjwbI
qW ies ny kI smJxI sI[ Aqy ieh bYNqW vwlw mwmlw BI eysy dI bysmJI dy kwrn hoieAw
hY[
AweI.jI.- (iqlkDwrI ƒ fWt ky) ikAw qum pMjwbI smJdy ho?
iqlkDwrI- hW hzUr ACI qrHW smJ skqw hUM[
dws- (iqlkDwrI ƒ) qusIN swry ibhwrI lok JUTy ho[
iqlkDwrI- (AweI.jI. ƒ SkwieqI ho ky) dyKo swihb! Awp ky swhmxy hm ko gwrI
(gwlI) inkwlqw hY[ AYsw hI dl isMG ny aus idn hm ko swry (swly) khw Qw[
AweI.jI.- (h`s ky qy Pyr gu`sy ho ky) kYsy khw Qw? ikAw l&z khy Qy?
iqlkDwrI- jI swihb! hm ko AYsw khw rhw ik qum swry ibhwrI lok hm ko qMg
krqy ho[ swihb AYsw hm ko aus ny (dl isMG ny) swry (swly) bxwieAw[
AweI.jI.- (jylHr ƒ) iesy ksUr dI ^wqr qusIN bYNqW lgvweIAW qy bVw BwrI zulm
kmwieAw? qyry vrgy lok hI gvrnimMt ƒ bdnwm krwauNdy hn[ qUM mYƒ BI bdnwm
kryNgw Aqy eys spRMtMfMt ƒ BI[(supRMtMfMt nMU sOhyN AMgryzI ivc) qusIN iblkul zulm Aqy
AnrQ kIqw hY[ qum ko pqw lgw ik iqlkDwrI ko dl isMG ny ikAw khw Qw? pMjwbI
bolI myN swry jo bolqy hYN aus kw ArQ swly nhIN blik swry hY[ ArQwq jYsy sgry kI
jgHw swry bolqy hYN[ qum ny bVw zulm kIAw[ iPr eyk vwrfr Xw hYf vwrfr ko AYsw
kih BI dIAw qo ikAw ies Kwqr bYNqoN kI szw dynI cwhIey? ies myN Awp kI gusqw^I
ikAw hUeI?
supRM: im: hsbYNf- (iC`Qw ijhw ho ky) mYN qW ies ƒ K&IP szw hI dyx lgw sI,
ArQwq pihlW mYN iqMn idn dI swDwrn hQkVI (rwq dI) suxweI qW dl isMG boilAw
ik hor szw dy lY[ qW mYN twt vrdI dI szw ilK idqI[ iqs pr aus ny AwiKAw hor
idl KuS kr lY, ies nwl kI bxdw hY? qW mYN iKJ ky fMfw byVI ilK idqI[ ies pr BI
ieh gusqw^I nwl boilAw ik hor zor lw lY jyhVw lwauxw hY[ mYN sq idn KVI hQkVI
BI ilK idqI[ Pyr BI auh AwkV ky boilAw ik hor BI qyry kol jyhVI szw bwkI hY, so dy
lY[ qW mYN ies gusqw^I ƒ brdwSq nw kr sikAw swrIAW szwvW k`t ky bYNqW dI szw
ilK idqI[
jylH ic`TIAW 117
jylHr- (ivcoN hI g`l tu`k ky) jrnYl swihb! mYN aus ƒ bQyrw ikhw ik qUM Ajy BI
supRMtMfMt qoN mw&I mMg lY[ pr aus ny Pyr bVy roh ivc AwiKAw ik ‘ikauN mw&I mMgW; kI
KoqI ƒ h`Q lg igAw hY[’
im: hsbYNf- (aupr dI pY ky) goieAw hm ko aus ny Koqw bxwieAw[ ies sy izAwdw
AOr ikAw gusqw^I ho skqI hY?
AweI.jI.- qusIN doeI Akl dy Koqy ho[ (jylHr ƒ) ies zulm krwaux ivc swrI qyrI
Srwrq hY[ qyry bri^lw& pUrw AYkSn ilAw jwvygw- (mYƒ mu^wqb ho ky) qusIN hux
swirAW ƒ smJw buJw ky Kwxw KuAw idE[ Aqy kMm qy lw idE[ srkwr pUrw iensw&
krygI Aqy Awp dy nwl AgoN ƒ A`Cw slUk kIqw jwvygw[
dws- mYƒ smJwaux buJwaux dI koeI loV nhIN[ Agy do iqMn vwr smJw buJw ky
strweIk quVweI sI, ies dw Pl mYƒ ieh imilAw ik mYƒ jylHr Aqy supRMtMfMt ny irMg
lIfr (v`fy AwgU) dw iKqwb idqw[ ijs ƒ mYN AwpxI BwrI hqk smJdw hW[ myrw iksy
rVI irMg lIfrI vwlw ienHW nwl koeI sMbMD nhIN, mYN ienHW ƒ guris`K mIq smJ ky eyqnI
pRyrnw qW zrUr krdw rihMdw hW ik gurbwxI dw pwT krdy irhw kro[ Aqy ieh ienHW dw
Apwr bIbwpx hY ik ieh swry s`jx hI myrI ibny pRyrnw ƒ mMn ky Aihins gurbwxI dy
rtx ivc lgy rihMdy hn[ pRMqU ieh Awp dy jylH krmcwrI ^ws kr jylHr Aqy supRMtMfMt
Awey idn swfy gutky Koh lYNdy hn[ qusIN AswfI ^wqr ieh BI mnwieAw sI ik quhwƒ
iksy idn jylH ivc hI iek v`fw hwl kmrw gurduAwry vWgUM vrqx leI dy dyvWgy Aqy sRI
gurU gRMQ swihb jI dw pRkwS BI auQy krvw idAWgy; pRMqU AsIN ieh smJ ky ik sRI gurU
gRMQ swihb jI dI s^q by-AdbI hovygI, ies krky jylH ivc sRI gurU gRMQ swihb jI ƒ
mMgwauxw AXog smiJAw[ AswfI iksmq ivc hovygw qW Aswƒ Awpy hI sRI gurU gRMQ
swihb jI Awpxy drSnW leI bwhr k`F mMgwauxgy, nw ik AsIN gurU swihb ƒ AYQy Awx
dI Kycl dyeIey Aqy mu&q dI byAdbI krweIey[ AsW qoN qW gutikAW dI by-AdbI BI
nhIN shwrI jWdI[ Awp ny Apwr ikrpw kr ky AsW ƒ gutikAW dy auCwV Aqy gwqry vI
bxw idqy pr ieh jylH vwly keI vwr AxhoeI cyh cVH ky AswQoN auCwV gwqry BI Koh lY
jWdy hn[ Aqy gutikAW ƒ jUTy-mUTy h`Q lwaux qweIN jWdy hn ik eyh aucI aucI gurbwxI
nw pVHn[ pr hux gurbwxIAW swirAW dy kMT ho cu`kIAW hn[ ies kr ky gurbwxIAW dIAw
DuMnIAW Pyr BI gUMjdIAW hI rihMdIAW hn[ hOly ho ky Awpy gutky moV idMdy hn[ pr AsIN
by-AdbI shwr nhIN skdy[ ies qoN byhqr hY ik gutky AsIN rKIey hI nw[ nhIN qW
iehƒ pUrI qrHW PihmwieS kr jwE ik Aswfy gutikAW ƒ h`Q nhIN lwauxw hovygw[
Asl g`l qW ieh hY ik jdoN qk pMfq vDwvw rwm jylHr eyQy rhygw, audoN qweIN nw AsIN
suKI vs skdy hW, nw qusIN suKI rih skdy ho[ ies dy suBwau ivc hI bd^UeI hY[ jd
ieh Awp ƒ hI kuC nhIN smJdw qW AswfI kI prvwh krygw? Aqy im: hsbYNf ies dI
kTpuqlI hY[ qusIN cwhy ikqny hukm dy lvo quswfy hukmW dI ies ƒ k`K prvwh nhIN[
audwhrx mwqr sux lvo[ Awpƒ Xwd hovygw ik iek vwr Awp Aqy Awp dy GroN
mweI doeI ivizt leI AYQy Awey swE Aqy mweI dI s&wrS pr (jo aus nyk mweI ƒ
jylH ic`TIAW 118
Awpxy hudroN hI aupjI sI) Awp ny gvrnimMt pMjwb pwsoN myrI jwiedwd vwpsI leI
ilKq pVHq krn leI jylHr qoN im: hsbYNf ƒ Awrfr idqw sI ik kwgzwq iqAwr
krky Awp dy pws Byjy jwx[ mYN qW audoN BI nhIN mMndw sI ikauNik mYƒ pqw sI ik ienHW
iqlW ivc qyl nhIN[ gurU rzw auqy Swkr rihx idE[ prMqU mweI jI ny myry prvwr Aqy
bwl b`icAW auqy qrs Kw ky mYƒ mnw ilAw sI ik ieh AsIN quhwfI ^wqr nhIN krWgy
pr Awp dy AnwQ b`icAW dI ^wqr krdy hW Aqy cwhy mYN aus smyN AwiKAw sI ik AnwQW
dw nwQ siqgurU krqwr Awp hY auh Awp pRiqpwlw krygw[ gurU Aqy gurU pMQ ƒ sB dI
swr hY pr Pyr BI Awp swihbwn ny ieh Awrfr dy hI idqw sI, prMqU ienHW ny aus
Awrfr dI k`K BI prvwh nhIN kIqI[ iek do vwr mYN ienHW ƒ Xwd krvwieAw Aqy jylHr
ƒ ikhw ik jy qUM AweI.jI. dy Awrfr dI BI prvwh nw kry qW qUM bVw AikRqGx hYN[ qW
iesny ausy vyly hI bVI bdidmwgI Aqy hmwkq nwl Awp dy hukm auqy klm Pyr idqI[
Aqy mYƒ vMgwr ky AwiKAW ik ‘qUM iks dw ivcwrw hYN, AYQy iek ispwhI ny mYQoN aupro
auprI jrnYl swihb pwsoN iek mhIny dI Cu`tI dI mnzUrI dw Awrfr lY ilAw, mYN auh BI
mnsUK kr id`qw Aqy jrnYl swihb dy AwrfrI kwgz ƒ aus ispwhI dy swhmxy hI PwV
idqw[’ so jrnYl swihb jI! ieh vDwvw rwm AYsw hMkwrI hY Aqy AwkV Kwn hY[ AOr
auh ispwhI swhmxy KVw hY, aus qoN puC lvo ik ies ny Awp dy aus Awrfr dI kI gq
bxweI hY[ Aqy eys dI ies nw-PurmwnI dw ieh pRq`K sbUq hY ik ieh ispwhI hux qweIN
Cu`tI qy nhIN igAw[ ifaUtI qy hwzr KVoqw hY[ hwlWik Awp C`utI dw Awrfr dy cu`ky
ho....[’
myrI ieh g`l ivcy hI sI ik AweI.jI., jylHr ƒ GUrI vt ky ipAw Aqy ikhw ik
‘jldI ies g`l dI jvwbdyhI krnI pvygI[’ Pyr myry v`l mu^wqb ho ky mYƒ qs`lI idqI
ik ‘A`j qoN quhwfy nwl koeI zulm nhIN hovygw Aqy ies jylHr dw &Yslw kr idqw
jwvygw[’ mYN AwiKAw, ‘qusIN &Yslw nhIN krogy qW Awpy ho jwvygw[ mYƒ mlUm hY ik ieh
bVw il&qw hY[ Awp dy h`QIN pYrIN pY ky Awpxw mqlb k`F leygw[ pr swfy auqy ligAw
hI rhygw[ pr eyqnI g`l hY ik jy ieh eyQy rih igAw qW Awp dy nwm ƒ klMkq krygw[
Aswfw qW ieh kuC ivgwV hI nhIN skdw[’
ies pRkwr g`lbwq hox pscwq AweI.jI. lohw lwKw hoieAw swfy pwsoN cilAw igAw
pr ip`CoN auho hI hoeI[ jylHr ƒ h`QIN pYrIN pY ky AweI.jI. ƒ Pyr mom kr ilAw[ mwieAw-
DwrIAW bqPUilAW ƒ ^uSwmd psMdI iek AYsw cskw hY ik ic`cV vWgUM icmiVAw hI
rihMdw hY[
jylH ic`TIAW 119
15
AweI.jI. ies vwrI jylH ivizt (dOry) qoN jWdw hoieAw ieh BI ilKqI Awrfr dy
igAw sI ik ijnHW pulItIkl pMjwbIAW dw A`Cw vrqwE hY, aunHW ƒ spYSl sYlW vwly
blwk ivc ByijAw jwvy, ijQy auh idny KulHy irhw krn[ Aqy ^ws ^ws nwauN BI ilK
igAw sI ijnHW ƒ zrUrI qOr qy aunHW nMbrW ivc rKxw sI[ aunHW ivc myrw nwauN BI sI[
Aqy ienHW swirAW dIAW byVIAW lwhux dw hukm BI hoieAw Aqy myrI byVI qW Awpxy
jylH ic`TIAW 120
swhmxy hI luhw igAw[ so sB qoN pihlW myrI byVI hI l`QI, Aqy lgI BI pihlW hI sI[
prMqU jylHr ƒ AYn ies dy ault nQw isMG DuMn vrigAw mncilAW ƒ hI spYSl nMbr
ivc lY jwx leI cuixAw[ jdoN bury idn AwauNdy hn qW Awpxy pYrIN Awp kuhwVw mwrn dy
swj swjy jWdy hn[ g`l kI swfy ivcoN 19 swQIAW ƒ aus spYSl nMbr ivc lY igAw Aqy
ienHW swirAW dIAW byVIAW BI luhw idqIAW[ bwkIAW dIAW sny sny luhweIAW Aqy keIAW
dIAW rihx BI idqIAW[ pr aunHW ivcoN iksy ƒ BI spYSl nMbr ivc nw lY igAw, ijnHW
ƒ ik AweI.jI. Awp qjvIz kr igAw sI[ ^ws kr myry nwl qW aus dw ^ws vYr ho
igAw[ hor BI qMg krn lgw[ aunHW ƒ auQy iljw ky kyhVw suK idqw sgoN duKI hI kIqw[
AswfI KwD Kurwk ivcoN g`prW Kwx lg ipAw[ KWdw qW Agy hI sI pr hux jwx buJ ky
Awty ivc im`tI imlw ky dyxI SurU kr id`qI[ pwxI Agy hI hzwrI bwZ dw ^rwb sI[ hux
im`tI BI h`fW ivc bYTx dy swmwn bx geI[ jd n`k ivc jwn Aw geI qW swfy sB
swQIAW ny drogy ƒ Krw suAwd cKwaux leI Twx leI[ drogy qy supRMtMfMt ƒ zubwnI Aqy
ilKqI keI noits idqy gey ik AwpxIAW krqUqW qoN bwz Aw jwE nhIN qW pCqwEgy[
pr auh hMkwry hoey kd mMndy sn[ EVk AweI.jI. ƒ drogy qy supRMtMfMt dy rwhIN iek
ivsQwr pUrbk Skwieqnwmw ilK ky idqw ijs ivc ieh BI spSt kIqw igAw sI ik
jykr Awp Ajy BI drogy horW ƒ AYQoN nhIN bdlogy qW koeI ^ws swkw vrq jweygw[ pr
ienHW hYNkVbwzW ny auh Skwieqnwmw auQy hI Awpxy pws dbw ilAw[ AweI.jI. qweIN
phuMcx hI nhIN idqw[ ^wsw icr aufIk kIqI ik hux BI kuC sunvweI huMdI hY[ EVk A`k
Q`k ky spYSl blwkI ATwrW au~nI swQIAW ny hrn hox dy iqAwry bjw ley[
mwr id`qI ik kihxw hI suKwlw hY, kr ky idKwauxw AOKw hY[ ieh bolI sI ik bwx sI[
qwbV qoV ausy rwh hI cMpq hox dIAW cytkW cVH mcIAW[
dws ausy AwQx hspqwl ivcoN Kwrj ho ky Awpxy blwk (pMjwbI sYl blwk nMbr 3)
ivc Aw igAw, pr mYN Awpxy jwxy ieh DIrj bMnHI bYTw hW ik spYSl blwk vwly swQIAW
dI hrn hox vwlI slwh hux zrUr m`TI ho geI hoxI hY[ ies krky hux gumyh BI nhIN sI
ik ieqnI CyqI hI qwbV qoVI iqAwry bjwey jwxgy[ AwQx dw pRSwdw Cky pscwq Pyr
iek aufdw sMdysw zubwnI AwieAw ik A`j rihrws soihly pscwq g`j v`j ky jYkwrw
gjwieAw jwvygw Aqy eyDr swfy nwl huxy QoVw icr pihlW hI supRMtMfMt qy drogw iekrwr
kr gey sn ik jy qusIN bhuq g`j ky jYkwrw nw gjwieAw kro qW quhwƒ swirAW ƒ cwr
nMbr spYSl blwk ivc hI iljw ky iek`Ty kr dyvWgy[ so ies i^Awl Anuswr ik k`lH ƒ
qW swirAW ny iek`Ty ho hI jwxw hY, cwr nMbr spYSl blwk vwilAW s`jxW swQIAW ƒ
aunHW dy aufMq sunyhy dy auqr ivc myry mUMhoN qurMq ieho A`Kr inkly ik aunHW ƒ kih idE
ik A`j dw idn mq jYkwrw gjwaux, k`lH ƒ swirAW dy iek`Ty hox dw vwiedw hoieAw hY[
^br nhIN aunHW pws ieh sMdysw p`ujw Xw nhIN[ ikauNik lwk Ap hox vwlI hI sI[ jy pu`jw
hoaU qW aunHW gOilAw nhIN[ gOlx BI kI? aunHW idny hI hrn hox dI sm`grI iek`TI kr
C`fI hoeI sI[ pr AsIN qW ieq v`loN inrol Avysly hI hoey vy sI[ hsb-mwmUl fyF do
bjy rwq dy auT ky ieSnwn kr gurbwxI dy pwT Bjn-AiBAws ivc juty hoey sW[ BweI
Aqr isMG jI ny swfy ipCvwVy lgdy blwk pMjwbI sYl nMbr 1 ivc sRI suKmnI swihb
jI dw pyRm pwT aucwrnw ArMB idqw sI[ aunHW dw pRym pwT itkI rwq iqhW pMjwbI nMbrW
ivc sihj hI suixAw krdw sI[ Ajy bwvn A`KrI dy pwT dI sroq kMnW ivc pYx hI
l`gI sI ik kV`k kr ky dws dI Bjn AiBAwsI surq ggn mMflW ivKy jw cVHI Aqy auQy
cVHI cVweI ny hI bwkI swrw pwT sRI bwvn A`KrI dI bwxI dw suixAw[ Bog pYx smyN Xw
pYx swr hI nzwrw ifTw ik myrI koTI dw bUhw cup`t KulHw hY Aqy bwhr BweI hIrw isMG
jI, BweI su`cw isMG jI Awid iqMn cwr s`jx KVy hn[ pr AMdr nhIN Aw skdy[ mYN hMblw
mwr ky auiTAw; pRq`K auiTAw ik auh qW AMdr Aw hI nhIN skdy, mYN hI bhwr jw ky
imlW[ mYN auT ky DweI kr ky bwhr jwx ƒ bUhw lMGx leI AohilAw qW kV`k krky myrw
isr lohy dy jMgly ivc lgw[ Aqy qV`k dy ky surq suAws kuV`kI ihTwhW ƒ kV`k auqrI[
qW mYN kI dyKW ik jMglw bMd hY[ m`Qy ƒ h`Q lwieAw qW v`fw swrw guMBV ipAw hoieAw hY[
AgwhW nzr mwrI qW BweI hIrw isMG qy BweI su`cw isMG jI horIN s`c mu`c hI myrI koTI dy
jMgly dy ijMdry ƒ icmVy hoey hn pr aunHW qoN KulHdw nhIN sI[ mYN aunHW ƒ AwiKAw ik ‘kI
ieh prq`K nzwrw hY ik mYN supnw hI dyK irhw hW?’ aunHW AwiKAw ik ‘hrn hox leI
iqAwr ho jwvy, spYSl nMbr dIAW &OjW qW aus bwlk dy ijMdirAW AMdroN g`j inklIAW
hn[ Awp s`jxW ƒ lY ky B`jx dI dyrI hY[’ aunHW ivcoN iek s`jx dy h`Q b`qI hY qy do iqMn
s`jx cwbIAW dw gu`Cw leI qwlw KolHx dI vwh lw rhy hn[ A`Dw ku GMtw KolHidAW ƒ ho
igAw[ do gu`Cy cwbIAW dy aunHW pws sn[ pr dohW ivcoN koeI cwbI nw l`gy[ dws ny gu`Cy
AMdroN h`Q k`F ky PV ky jo dyKy qW aunHW au~qy do nMbr iliKAw hoieAw[ qW mYN AwiKAw,
jylH ic`TIAW 122
‘ieh qW doeI g`uCy pMjwbI nMbr 2 dy AMdrly bwhrly ijMidAW dIAW cwbIAW dy g`uCy hn[
qusIN kwhƒ t`krW mwrdy ho, qusW qoN KulHxy nhIN[’ aunHW ivcoN do bwhr KVoqy hor s`jx
AslI gu`Cw lYx leI spYSl blwk ƒ B`jy[ pr AYqny ƒ Alwrm dI GMtI ho geI[ qW auh
pu`Cx l`gy ik ‘BweI swihb jI! hux kI krIey?’ dws ny AwiKAw ik ‘Bwxy dI Kyf hY[
ibhqr ieh hY ik qusIN vwps AwpxIAW koTIAW ivc jw bYTo[ Bwxy AMdr quhwfw bwhr
jwxw mnzUr nhIN Bwsdw[ pr hux quswfw muV ky vwps koTIAW ivc jwxw BI AOKw hY[
gwrdW cVHIAW AwauNdIAW hoxgIAW[ BgOVy qW qusIN ho hI cu`ky ho[ jy kwmXwbI nwl jylH
hwqy dI bwhrlI v`fI PsIl t`p skdy ho qW dyr nw kro, t`p jwE Aqy Aswfw kuC
i^Awl nw kro[ AswfI ^wqr qusIN AOK ivc nw pvo[ jo kuC ipCy Aswfy isr ’qy vrqygI
AsIN sih lvWgy pr quswfI bhwdrI ivc koeI &rk nw Awvy[ ieqnw iDAwn r`Kxw ik
PsIl qoN bwhr auqrn l`gy cOksweI nwl auqrnw, mqy koeI s`t Pyt v`jy[’ auh Agy hI
eyqnI g`l cwhuMdy sI[ qurq Purq PsIl dy jw audwly hoey jo Aswfy blwk dy nyVy hI sI[
pr Ajy PsIl ’qy phuMcy hI sI ik AMdroN ksI ksweI snDbD sMgInW vwlI jylH
ispwhIAW dI gwrd Aw geI Aqy bwhrvwr imltrI pulIs dIAW gwrdW Pwlnx ho lg
peIAW[ Jt pt do cwr lMmy lMmy mzbUq isMGW dIAW auprQlI moiFAW auqy cVH-KVIAW
sIVHIAW bx geIAW[ Ajy cwr ku s`jx hI Dur PsIl auqy cVHy sn ik AMdrlI jylH gwrd
AYn isr qy Aw geI qy iqlkDwrI jmWdwr ny ikhw, ‘khW jwEgy’ qW auproN iek isMG ny
hyTly isMGW ƒ llkwrw mwirAw ik ‘mwro isMnH ky bMb! kI dyKdy ho, audoN hI mwrogy jdoN
mOrIN Aw cVHngy? jkW qkW kI krdy ho, idE qoVw bMb ƒ[’ vyly isr AOiVAw hiQAwr
bMb-goly qoN BI vD huMdw hY[ bMb Awid qW isMGW pws kuC nhIN sI[ aunHW kol qW isr&
ijMdry hI sn, sRI mwn BweI gujr isMG jI ƒ jo auswx AwieAw qy auproN h`lw-SyrI imlI
qW qurMq hI dIAw-slweI ivcoN iek sIK kF ky GsweI qy iek ijMdrw vgwh ky mwirAw
jo B`jy jWdy iqlkDwrI dI ip`T auqy l`gw[ A`g cmkx dI dyr sI ik swrI gwrd ipCly
pYrIN AwpxI jwn lY ky n`s B`jI[ swh nwl swh nw rLy[ Dur jylHoN bwhr jw ky dm ilAw[
EDr PsIl qy KVy pihly pUr dy keI Alyl isMGW ny hONsly ivc Aw ky KiVAW ny hI
PsIloN bwhr vwr CwlW mwr id`qIAW, pr:
*
“sBnI Cwlw mwrIAw krqw kry su hoie]”
pihly pUr dy CwlW mwrx vwly pMj Cy s`jx qW ifgdy hI qkVy z^mI ho gey[ bwkIAW
dy pYr Pt gey[ auh qW B`jxoN BI rih KVoqy[ ieh ql^ qzrbw dyK ky bwkI dy rihMdy
s`jx qW Pyr PsIl qoN lmk ky CwlW mwr auqry so sB shI slwmq auqr Awey[ ienHW
lmkx vwilAW shI slwmq s`jxW ivcoN Ajy pihlw isMG ieMdr isMG (SyK dOlq vwlw)
hI auqirAw sI ik bwhroN imltrI puils Aw peI[ doNh cONh ny Aw ky B`jy jWdy ieMdr
isMG ƒ PV ky n`p ilAw[ qW koly hI Cwl mwr ky z^mI hoey s`jxW ivcoN iek s`jx vIr
lwl isMG (nwrMgvwl) F`Tw ipAw sI[ aus ny jo dyiKAw ik vIr ieMdr isMG ksUqw kuiV`kI
*
Awsw dI vwr, m: 1, 469
jylH ic`TIAW 123
ivc Awx PisAw hY, ihMmq krky q`qy Gwau hI KVo ky swvDwn ho ky iek imltrI pulsIey
dy h`QoN sMmW vwlI fWg Koh leI Aqy Koh ky iek iek hI jVI sI ik iklkwrIAW mwr ky
ipCwhW ƒ hI p`qrw vwc n`sy Aqy n`sdy n`sdy hor A`gy Awaux vwly imltrI puils dy
juAwnW ƒ ies qrHW duhweI mcwaux l`gy, ‘Ary pMjwbI is`K hYN ry! mq Awnw[ AwpnI jwn
ly kr Bwg jwE, mq Awnw ry, pMjwbI is`K ry! bs ieh iklkwrI suxn swr hI swrI
imltrI puils ipCl KorI B`j geI[ mYdwn sw& ho igAw, A`gy rokx vwlw koeI nhIN[
PsIl t`p ky ATwrW dy ATwrW isMG hI pwr pey[ swrI jylH ivc hwhwkwr mc geI[ jylH
vwly AMdr AMdr hI kwvW rOlI pwaux[ qoVw dwgx smyN sB hI ip`T dy B`jy sn[ rwq dy
bwrW vjy qoN iqMn vjy qVky qweIN ^wlsw jylH AMdr KulHw ivcrdw irhw, EdoN qW sB
susrI ho ky su`qy rhy Aqy kwier ho ky Cwply rhy[ eynHW ATwrW hrnyitAW dI koTIAW AMdroN
inklx dI iviQAw BI iek dlyrwnw kwrnwmw hY, jo ieauN hY:
rwq dy bwrW vjy do s`jx BweI n`Qw isMG DuMn Aqy su`cw isMG (cohlw) dovyN Awpo
AwpxI koTI dI Cq pwV ky koTy aupr dI inkly[ EDr pwV lgy qy eyDr dUjy s`jx vIr
dl isMG jI (FufIky) vrgy cMfI dw pwT krn qy sihj BweI Arjn isMG jI ny ^wlI
ktorIAW dy qply bxw ley, l`gw joro jorI joV bjwaux[ KwpVKyVI vwly inhMg gMfw isMG
qy hrI isMG k`kV horI kIrqn krn[ AYsy jwgy hsb mwmUl hI irhw krdy sn[ jylH
vwilAW ƒ pwV l`gx dw swn gumwn BI nw guzirAw[ s`blW qW sihj horIN (Arjn isMG
jI jgrwauN) iek do idn pihlW hI ikqoN mwT ilAwie sn[ *aunHW s`blW nwl hI hux
A`DI rwqIN sMnH lgw rhy sn[ sMnH lg hI nw sky pr cMfI dI vwr dw pwT Ajy BI joro
jor ho irhw hY[ n`Qw isMG qW suKYn hI ip`Cy d`sy kMD Aqy C`q dy drimAwnI pwV ivc dI
pwr ipAw Aqy Dur koTI dI Cqy jw ciVHAw, pr su`cw isMG colHIey qW AD ivcwly hI sMnH
ivc Psy hoey sn, pwV qMg sI qy srIr jbr sI[ n`Qw isMG ny auproN brWfy dI C`q auqy
Aw ky msW DU GsIt ky iKicAw qW doeI mlkVy jyhy C`q auproN hyTW auqry Aqy Purqo PurqI
pihrw dyx vwly ispwhI ƒ jw n`ipAw[ auh rOlw pwaux l`gw qW aus dy GsuMn lgx l`g
pey Aqy mUMh ivc fty AVwey gey[ eyDr mwr kutweI hox l`gI qy EDr cMfI dI vwr dI
AYn mOky isr quk pVHn ivc AweI:
“BweIAW mwrin BweI durgw jwx ky]”
ispwhI ny pihlW GsuMn v`jx pr duhweI BI ieho id`qI sI ik ‘mYN qo qumwrw BweI hUM;
muJy mq mwro[’ ibgwinAW dw dUq smJ ky hI ibcwrw mwirAw igAw[ nhIN qW auh
pMjwbIAW dw hmdrd hI sI[ aus ƒ k`s ky iek Qmly nwl nUV id`qw igAw[ Aqy aus dI
*
eyh koTIAW iek bYrk dIAW bxvweIAW hoeIAW sn[ bYrk dI Cq Aqy dIvwr ivckwr roSndwnW dI QW
Cf ky lkV auqy Cq peI hoeI sI[ koTIAW bxwaux vyly hr iek jMgly dy pwsoN iek iek lohy dI ik`lI kMm
krn vwly rwjW, kwrIgrW ny lweI hoeI sI; so idny hI ienHW doNh koTIAW ivc ienHW ik`lIAW pr pYr rK ky
roSndwnW dy lwgy lkV hyToN iek iek do do ie`tW isMGW ny put ky pwV lwieAw sI[ BwvyN pwV lwaux vwlIAW
s`blW jwxkwr h`QW ivc id`qIAW geIAW sn, pr eyh p`kIAW s`blW nhIN sn, inkMmIAW p`qIAW jyhIAW
hox krky kMm nw dy skIAW[ so ienHW nwl koTIAW dy Q`ly kMD ivc pwV nw lg sikAw[
jylH ic`TIAW 124
srkwrI vrdI auqwr ky su`cw isMG ny sjw leI Aqy b`lm pytI pihn ky pihrw dyx l`g
ipAw Aqy guMmtI (c`kr burz) auproN pukwr Awaux pr auqr ivc ‘sB A`Cw’ kih C`fy[
ieqny ƒ jmWdwr iencwrj BI gSq lwauNdw ieDr Aw inkilAw[ ies dy pws swry
nMbrW dIAW cwbIAW dy gu`Cy QYly ivc pey rihMdy sn[ jdoN ieh ispwhI v`l ƒ ‘sB A`Cw’
pu`Cx AwieAw qW ipCoN dI n`Qw isMG ny Jptw mwr ky grdxoN Aw n`ipAw[ cicAwaux l`gw
hI sI ik srkwrI vrdI ivc ptrol krdy su`cw isMG dyS Bgq ispwhI ny aus dy mUMh
mUhry bu`jw dy id`qw[ aus ƒ BI iek hor Qmly nwl nrV id`qw Aqy aus dI vrdI auqwr ky
n`Qw isMG ny ftw leI[ Ar aus ny Joly ivcoN PurqI nwl cwbIAW dy g`uCy k`F ky lMmI lMmI
Gwh ivc vgwh ky iKMfw id`qy[
ispwhI, jmWdwr dohW dIAW muSkW k`s ky Aqy dohW dy mUMh ivc roVy QuMn ky doeI nvyN
nvyN jmWdwr ispwhI swQI s`ucw isMG qy n`Qw isMG Gwh ivcoN cwbIAW dy gu`Cy Bwlx tolx
l`gy[ pihlw g`uCw qW l`gdy h`Q hI aunHW dI AwpxI spYSl blwk dw hI l`B ipAw[ aus dy
nwl qwbV qoV Jtwpt swrIAW koTIAW KolH ky cOV cp`t kr id`qIAW[ Aqy swry s`jx
bwrh inkl KVoqy[ ATwrW qW hrn hox ƒ iqAwr ho KVoqy pr aunHIvW Cotw vswKw isMG
ddyhr AMdr hI dV vt ky ipAw irhw[ aus dI hrn hox dI ihMmq nw peI[ jdoN au~kw
hI mukrI Kw igAw qW aus dI koTI bMd kr ky bwhr hYNfl lw id`qw igAw Aqy bwkI
ATwrW dy ATwrW s`jx CV`py mwrdy Aqy kudwVIAW lwauNdy hoey c`kr jylH burj (gumtI) dy
kol dI ho ky burj vwly sMqrI qoN A`K bcw ky swfy vl pMjwbI nMbrW ƒ Awey, pr kwhlI
ivc aunHW ƒ do nMbrW dy gu`Cy hI h`Q l`gy[ pihlW qW aunHW dI ieh dlIl sI ik burj
auprly pihrydwr ƒ BI ausy qrHW kwbU kIqw jwey Aqy burj hyT pey rIzrv gwrdI
ispwhIAW jmWdwr dy jm Gt ƒ BI bwhroN ijMdry lw ky AMdry hI qwiVAw jwvy[ pr smW
QoVw sI Aqy iqMn vjy bwhroN gwrd ny BI Awauxw sI[ nwly rONd vwly dy Awaux dw BI vylw
sI[ dyvnYq nwl aus idn iqlkDwrI jmWdwr bc igAw[ jy ikqy aus idn iencwrj
ifaUtI qy Eho huMdw qW aus dI KYr nhIN sI[ drogy vDwvw rwm ƒ BI mor bxw ky cwhtw
Ckwaux dI dlIl sI (ikauNik aus dw irhweSI cubwrw jylH gyt dy auprvwr sI) pr
ienHW vwDU kMmW ivc pY ky AslI kMm nij`Tx dw vylw KuMJ jwxw sI, nhIN qW drogy dw BI
m`kU b`Jw ipAw huMdw[ pMjwbI nMbr ƒ AwauNidAW rwh ivc pihlW pMjwbI sY~l blwk nM: 1
dy pihrydwr ispwhI ƒ BI iek dm Awx n`ipAw[ kuC swQI qW ienHW ƒ n`px ivc l`gy
rhy Aqy bwkI dy AswfIAW koTIAW KolHx dy Awhr ivc Aw l`gy[ pMjwbI nMbr do blwk
vwlw ispwhI qW pihlW dI durgqI dyK ky hI dm bKud ho igAw sI[ rqw ku iqrV iPs
hox l`gw sI ik aus dI BI auhI gq bxweI geI[ g`l kI 12 vjy qoN lY ky iqMn vjy rwq
dy qweIN sYNtRl jylH hzwrI bwZ ivc iqMn GMty lgwqwr ^wlsy dw hI Amlw PYilAw irhw[
iqMn vjy bwhrlI gwrd Awaux pr Alwrm ho igAw[
pihlW izkr ho cu`kw hY ik Ajy swry swQI AMdr hI sn jdoN Alwrm ho igAw[
PsIl dI t`px tpweI ivc ijnHW swQIAW ny is`DIAW KVo ky CwlW mwrIAW sn auh hrn
hoxoN AwrI ho gey[ bwkI dy qyrW s`jx ienHW ƒ cu`k ky swQ iljwx ƒ BI iqAwr sn pRMqU
c`lx qoN AwrI ho cu`ky vIrW ny h`Q bMnH ky AwiKAw ik ‘swƒ cu`kx ivc qusIN BI rih
jwvogy Aqy jy cu`k cu`k Gnyry cwVH cwVH ky ilgey BI qW ikQy ku qweIN iljwvogy? QoVHI dUr
jWidAW ƒ svyr ho jwvygI[ ies vwsqy ibhqr hY ik qusIN Awpxw Awp lY ky p`qrw vwco[
AsIN AwpxI PsI Awpy inbyVWgy[’ aunHW qyrHW ivcoN BI do swQIAW BweI hIrw isMG qy swDU
rwijMdr isMG dy pYr fwFy P`tV ho cu`ky sI[ h`T nwl swQIAW dy sMg swQ hI cly qW gey
pr koh ku Br jw ky rih gey[ hwr ky bwkI dy igAwrW swQIAW ny bwro b`tI aunHW dohW ƒ
cu`k cu`k ky lY jw ky idn cVHdy qweIN msW Cy sq koh dw pMD qY kIqw[ EQy auidAwn
bIAwbwn ivc auh doeI swQI BI QwauN dy QwauN rih gey[ Aqy Agyry jwxoN mukrI Kw bYTy
Aqy bwkI dy igAwrW swQIAW ƒ aunHW dohW ny zor pw ky Agyry qor idqw[
idKwey ik dyK ky swry dMg rih gey[ Pyr kI sI Pyr qW pYlIAW ivcoN Bwl tol ky bwkI dy
iqMn P`tV swQI BI l`B ley[ gIdIAW ny z^mI pey SyrW auqy hI AwpxI r`j ky hvwV
k`FI[ jdoN mukwbly dw vylw sI audoN koeI nyVy nw AwieAw[ pMjy Syr BwvyN mrnhwry ho gey
pr iksy ny mUMhoN hwey/sI nhIN aucwrI[ vyK vyK ky sYNkVy hI iek`Ty hoey lok hYrwn rih gey
ik is`K log iks im`tI dy bxy hoey hn[ kI pMjwb dI DrqI ivc hI iek ^UbI hY ik
mrnhwry ho ky BI AwpxI bIrqw nhIN C`fdy sgoN mwr Kwx ƒ itc krky Aqy mrn ƒ mwaUN
hI smJdy hn? pMjW ƒ hI auh ADmoey kr ky jylH ivc lY Awey Aqy A`fo A`fI koTIAW
ivc ilAw ky ist idqw ijvyN moey ku`qy ƒ ist dyeIdw hY[ nw iksy mUMh ivc pwxI pwieAw
nw iksy dvw dwrU kIqI, nw hyT ivCwaux ƒ PUVI, nw AMg lukwaux ƒ koeI tu`tI Pu`tI BUrI[
jrvwixAW ny bVw kihr vrqwieAw[
AsIN ieh g`lW sux sux Awp AwpxIAW koTIAW ivc qVy hoey luCdy hW Aqy luC luC
lUhrIAW lY rhy hW pr swfI vwh koeI nhIN jWdI[ A`Cw vIro! AwpxI PsI Awp inbyVo[
quhwfw gurU rKvwlw hY[ hor eyQy quhwfw kOx hY! swfy QofI jwn dy vYrI bxy hoey hn[
fwktrW, kMpofrW ƒ s^q hukm id`qw igAw ik ienHW dy nyVy nw Fuko Aqy koeI dvw mlHm
p`tI mq kro[ Bu`Ky iqhwey AMdr jwn qoV rhy hn! kol TMfy pwxI dI GVI BI koeI AMdr
nhIN rihx idqI mqy pwxI dw Gut nw pI lYx[ Awpy sihk sihk ky mr jwxgy[
jrvwixAW ny ies ibD hI ienHW ƒ mwrnw miQAw hoieAw sI[ pr:
“ijs no qU rKvwlw mwry iqsu kauxu”*
*
rwmklI kI vwr m: 5, 961
**
Byrau m: 5, 1139
***
slok shsikRqI m: 5, 1353
jylH ic`TIAW 127
burj au~qy BI sMgInI pihry[ ies swky dIAW qwr ^brW cwr cuPyry iPr geIAW[ dUjy idn
hI klk`qy dy stytsmYn (Statesman) p`qr ivc ‘A daring deed’ (‘dlyrI vwlw
kwrnwmw’) dI surKI hyT ies jylH dw hrn swky dw hwl Cp igAw Aqy dUsry idn hI
AwQx ƒ AweI.jI. (jrnYl) horIN K&w ^Un hoey Awx phuMcy[ Awaux swr hI sVy bly ny
bVy bVy s^q hukm cwVHy[ pihlI s`ty hI swirAW dy byVIAW fMfy vwlIAW puAw id`qIAW[
pihlIAW luAwzmy vwlIAW sB ^urwkW bMd kr id`qIAW[ Aqy su`kIAW sVIAW rotIAW sB
ƒ dyx dw hukm lw id`qw[ swirAW dy swPy Koh ley[ rwq ƒ qyV kCihry ibnW swry k`pVy
luhw ky lY jwx dw dsqUr bMnH id`qw[ gutky Dwrimk pusqkW sB vwps lY leIAW qy
pulItIkl kYdIAW vwly sB hkUk bMd kr id`qy[ g`l kI jo krVweIAW ho skIAW so
kIqIAW[ hukm cwVH cwVH ky pMjwbI koTIAW dI rONd krn cVH ipAw[ iPrdw iPrdw myrI
koTI A`gy Awx KloieAw[ bVw lohw lwKw hoieAw ivAw[ gu`sy nwl isr qoN pYrW qweIN kMby[
myry v`l gihrI kihrI ingwh nwl vyK ky Aqy qwm-qVUk ho ky boilAw, ‘ies dw Awpxy
h`QIN rotI pkwaux dw Kws AiDkwr jo ies ƒ imilAw hoieAw sI, A`j qoN bMd!” mYN
AwiKAw, ‘kry koeI qy Bry koeI? mihM BI kwlI qy Byf BI kwlI? cMgw inAwayuN iensw&
hY?’
AweI.jI.- hW BweI jI! iek mihM ilbVI swrIAW ƒ ilbyV idMdI hY[ pr eyQy qW qUM
hI swirAW dw srgnw hYN[ qyry ieSwry nwl hI swry B`jy hn[
dws- qW mYN ikauN nw B`ijAw?
AweI.jI.- qUM B`j nhIN sikAw[ qYƒ KolHx Awey sn pr qwlw KulH nhIN sikAw[
cwbIAW dw gu`Cw Zlq h`Q ivc Aw igAw nhIN qW qYN BI p`qrw vwcxw sI[
iek ispwhI- nhIN hzUr! auh qW qwlw BMnx l`gy sn pr swDU ny AMdroN AwiKAw
‘jwE t`krW nw mwro Awpo AwpxIAW koTIAW ƒ vwps cly jwE[’
AweI.jI.- nhIN! nhIN!! Alwrm ho igAw nhIN ies ko zrUr ly jwnw Qw! hm ko p`kw
sbUq imlw hY, jo kuC hUAw hY ies kI hdwieq AMdr hI hUAw hY[
dws- p`kw sbUq Awp dy pws kuC nhIN[ vDwvw rwm ny hI vwDU Brm pw id`qw hY[ hux
qusIN BUhy hoey vy ho; jdoN TMfy hovogy qW Awpy sUJ Aw jwaU[ s`c ny EVk inqr ky rihxw
hY[ pr mYƒ Awpxw qW kuC gumyh nhIN; qusIN BwvyN l`K vwr myrw Kwxw dwxw bMd kro[ eyQy
qW sbr hI hY, dwqwr rwizk Awpy swr lvygw[ A&sos hY qW Awp dy inAwauN iensw&
auqy hY jo Awp ny swfy swQI mzlUmW auqy vriqAw vrqwieAw[ auh B`j gey aunHW ksUr
kIqw[ aunHW ƒ kwƒn Anuswr szw imlygI pr aunHW ifigAW FiTAW P`tVW auqy jo nwhk
mwr kutweI kIqI geI Aqy ADmoey krky aunHW ƒ koTIAW ivc moey k`uiqAW dI inAweIN
ist id`qw igAw; nw aunHW dI koeI dvweI kIqI geI, nw Kwx ƒ Kwxw, nw pIx ƒ pwxI
id`qw igAw, ieh d`so ikhVy kwƒn Anuswr aunHW nwl puj ky bdslUkI kIqI geI hY?
AsIN qW aunHW dI ieh durdSw dyK ky Awpy hI sB Kwxw pIxw Cfx ƒ iqAwr hW, Aqy BuK
hVqwl kr idqI hoeI hY[ qusIN kI inrwly hukm cVHwauNdy ho[ jd qweIN aunHW mzlUmW dI
jylH ic`TIAW 128
dwrI nhIN krogy Aqy aunHW dy Kwx pIx dI swr nhIN lvogy qd qweIN swfy leI pwxI pIxw
lhU dIAW GutW pIxw hY Aqy Kwxw zihr dw Kwxw hY[
AweI.jI.- (iKJ ky qy qmk ho ky) quhwfy lokW ny Kws kr quhwfy B`jx vwly BrwvW ny
mYƒ bhuq bdnwm kIqw hY[ quhwfy nwl ijqnI hovy auqnI QoVI hY[
dws- qusIN AwpxI krqUqy Awp bdnwm hoey ho[ ies ivc swfw Xw B`jx vwilAW dw
koeI ksUr nhIN[ mYN ipClI vyr jdoN jylH dw dOrw krn Awey sI qusW ƒ bQyrw ikhw ik
qusIN vDwvw rwm dw PYslw kr jwE nhIN qW kMm ibgV jweygw[ Aqy qusIN mMn ky BI gey
sI ik ies ƒ bdl id`qw jweygw; pr ies ny quhwfy aupr Pyr koeI BorI pw leI Aqy Pyr
ieQy dw ieQy hI irhw[ ies ny A`gy nwloN BI qMg krnw SurU kr idqw[ quhwfy hukm dy
br-iKlw& swry kMm ies ny kIqy[ Aqy Awty ivc im`tI dyx lg igAw, ies qrHW Anyk
pRkwr dIAW KrwbIAW ies ny kIqIAW[ ies ƒ noits BI id`qy gey ik AwpxIAW krqUqW
qoN bwz Aw jwvy pr ies dy kMn qy jUM nw srkI[ Pyr supRMtMfMt dI mwrPq swrIAW qklI&W
Aqy SkwieqW ies sMbMDI ilK ky muP`sl Awp ƒ ByjIAW pr ies ny jwx nw idqIAW,
ivcy hI Kpw leIAW, EVk: ‘qMg Awied bjMg Awied’ dy msly Anuswr Aswfy swQIAW
ƒ ku`dxw ipAw[ ies ivc d`so iks dw ksUr hY?
AweI. jI. ieh sB g`lW sux ky cup kr ky cilAw igAw Aqy ^wlsy dw kVwky dy
morcy lg gey[ dws dw rwSn sIDw sB bMd ho igAw Aqy dygW mUDIAW ho geIAW[ gurU
is`DIAW krwaU qW Pyr lMgr sjxgy nhIN qW qyrI ieiCAw[ jrvwixAW nwl iksy dw kI
zor hY[ A`Cw lw lYx jyhVw zor aunHW lwauxw hY[ ijMd jwn jIA pRwn sB dwqwr siqgurU
smr`Q krqwr dy h`Q vs hY Aqy auhI sB dw rwzk Aqy jIvn ADwr hY[ ijnHW ƒ aus ny
ikRpw kr nwm dy ADwr bKSy hn iqnHW ƒ KuiDAw Kyd kI ho skdy hn[ hukm dyx vwly qW
hukm dy ky cly gey[ eyDr hukm dI suqy AwnmdI Kyf vrq rhI hY[ AweI.jI. dI soD
suDweI krn dw Asr sohxw hoieAw ik P`tV s`jxW dI dvw dwrU hox lg peI Aqy sB
dI Bu`K hVqwl BI suqy isD tut geI[ pr ibbyk DrmIAW dw qW kVwky dw kVwkw hI
irhw[
inrAhwr vrqIAW ƒ inrMkwr nwm ADwr Bey[ nwm joiq rhs suAwd AMqr gIiDAW ƒ
KuDqws dw inmK mwqr Aihsws BI nhIN Bwsdw[ ieh siqgurU dI Apwr ndr imhr dw
hI pRBwv vrq irhw hY[ siqgurU ny pihlW hI AijhIAW hMF hMFxIAW ivc hMFw ky
iemiqhwn pws krw ley sn[ hux qW:
“ijau rwmu rwKY iqau rhIAY ry BweI]”*
dy prcy ivc pUry auqrn dy pRIiKAw ksauty cVHy hoey hn[ eyQy BI Awpy hI pUrw
auqwrsI[ do h&iqAW dy aupr iqMn cwr idhwVy hor bqIq gey[ Aml AlylIAW ƒ nwm
Aml mwivAW aupr hI sMquSt rihMidAW sqwrvyN idn sbr sMqoK dw Pl AMkUr lgw
sPut hox; iqRBvx DxI ny Awpxy auDwr jnIAW auqy mwieAw kr Pyr mwieAw Pyr idqI
Aqy rwqrI smyN ies ibD supn cmqkwr idKwey[ ies vwrqw sMbMDI pihlW iek vIr
BweI ikRpw isMG auqy iCMn BMgrI vrqwrw vriqAw, auh ktwKSI kauqk vrxn krnw
AvS jrUrI hY[
*
BYrau nwm dyv jI, 1164
jylH ic`TIAW 130
16
Aswfy swQIAW ivcoN iek swQI vIr sRI BweI ikRpw isMG jI (lMg mwjrI vwly) iksy
gohj bImwrI krky AYsy Awqur ho gey ik aunHW dI srIrk inrblqw A`q drjy ƒ phuMc
geI qy ienHW dI kwrMgw ihlx l`g igAw[ srIr sQUlqw KurdI KurdI AYsI KurI ik inrI
sUKmqw hI auBr AweI[ bs pMj BUqkI ipMjry AMdr suAws hI suAws c`ldy idsx[
jylH ic`TIAW 131
bQyrIAW dwrUAW fwktrW ny idqIAW pr iek rws nw AweI[ iek idn Aws inrwsy hvws
iBrwsy ho ky mYƒ pu`Cx l`gy ik ‘koeI aupwau d`so[’ dws ny AwiKAw:
“Epwvw isir Epwau hY nwau prwpiq hoie]”
aunHW AwiKAw- nwm ikvyN pRwpq hovy?
dws- siqgurU nwnk dyv jI dw iDAwn Dro[
dws qW ieqnI g`l sihj suBwA AwK ky cilAw AwieAw, vIr ikRpw isMG ny cONp
nwl ieh g`l sMmHwl leI[ mrn dI icMqw qy jIvn dI Aws qoN auh Agy hI insicMq
inrws ho cu`ky sn[ iek dm sRI gurU nwnk dyv jI dw iDAwn Drn v`l vIr dI surqI
ibrqI insl ho ky jut geI[ srIr pihlW hI isQl hoieAw ipAw sI[ surqI AijhI
itkI ik ieho iDAwn mn Dwr ky APur ho gey Aqy suKYn hI id`b idRStI vwlIAW is`DIAW
Purn lg peIAW jo aus qoN sMmHwlIAW nw jwx Aqy Put Put pYx[
pihrydwrW dI A`K bcw ky AMdr igAw (ikauNik iek dUjy nwl g`l krnw Aqy iek dUjy
dI koTI AMdr jwxw mnHw sI) qW ikRpw isMG But But tyvy lwaux lg ipAw- ‘BweI swihb
jI! A`j qoN quhwƒ pMj ppIqy roz imilAw krngy[ mYN A`j rwq pRq`K qOr qy ppIqy QofI
koTI AMdr mINh vW|UM vrHdy ifTy hn Aqy QofI koTI dy cwry KUMjy ppIiqAW nwl Bry hoey vyKy
hn[’ mYN hYrwn ho ky aus ƒ puiCAw ik ppIqy kI huMdy hn? A`j pihly idn mYN ieh nwauN
suixAw sI[ aus AwiKAw ‘AirMf KrbUizAW ƒ ppIqy kihMdy hn[’ mYN AirMf KrbUzy dw
nwauN qW suixAw sI pr if`Tw kdy nhIN sI[ aus qoN Skl Sbwhq puCI, jd aus d`sI qW
AYn ausy nwl rLI jo mYN supn cmqkwr AMdr eysy rwq ifTI sI[ mYN aus ƒ ieqnI g`l
AwK ky muV AwieAw ik ‘eyhIAW jyhIAW pIrIAW huxy qoN lwaux lg pwieEN qW Agy kI
iTkwxw? ienHW BydW ƒ ivcy ivc hzm krIN Aqy AMdr hI jrIN[ ikqy lKwvIN nw[’ pr
mYƒ kI pqw sI ik ienHW pIrIAW ny pYr qy prqm idKwxy hn[
msW GMtw fUF GMtw hI bIiqAw hoxw hY ik mYfIkl A&sr qy jylH supRMtMfMt, AweI.jI.
sxy myrI koTI dy bUhy A`gy Awx Kloqy Aqy Awps ivcIN kuC gupqo gupqI igt imt krky
myrw ihstrI itkt h`Q ivc PV ky nwl lY gey[ audoN hI pqw l`gw ik A`Dy GMty ip`CoN
nwly qW myrw ihstrI itkt vwps Aw igAw, nwly iqMn ppIqy nwl Aw gey[ ihstrI
itkt qy pVH ky dyiKAw qW mYfIkl A&sr dw ieh iliKAw hoieAw sI:
‘Five papayas on medical grounds for both morning & evening
meals’ (fwktrI vjUhwq pr subHw Swm dI Kurwk leI pMj ppIqy) mYN pVH ky ilAwaux
vwly ƒ AwiKAw, ‘BweI ieh qW pMj ilKy hn qUM iqMn ilAwieAw hYN, do ikQy hn?’ aus
AwiKAw, ‘do AwQxy imlxgy[’ g`l kI A`j qoN Plohwr imlx lg ipAw qy supnw s`c ho
igAw[ ikRpw isMG dy tyvy BI pUry dy pUry hI auqry Aqy Pwky kVwky tu`ty[ ppIiqAW ƒ KwDw
qW AYn Eh jhw BWqo BWqI suAwd Awvy jo supny AMdr ciKAw sI[ vwh supnw! g`Py lgx
l`gy pey ppIiqAW dy, Aqy mhInw do mhInw lgwqwr lgdy gey[ jdoN r`b AMbRwivAw ieh
PlohwrI irzk luix cuix BuMc ilAw ArQwq ijMny ku cwry koinAW ivc ppIiqAW dw AMbwr
ligAw dyiKAw sI so Bugq cuikAw qW hor cmqkwrI idRSX drsIvy gey[
AYqkIN dy idRS cmqkwr AMdr kI if`Tw ik iek s&Yd burwk sMgmrmr dw mihl
jyhw ausr ky myry Agy Awx Kloqw[ ies dy hyT vwr ƒ dyKW qW rbV dIAW tUtIAW lgIAW
hoeIAW hn[ mYN tUtIAW vl AOhilAW ik jl hI k`F ky vyKIey[ jW jl kFx l`gw qW
tUtIAW dy blOrI Qx bx gey qy ivcoN duD cox lg ipAw[ mYN nw gOilAw Aqy ies ƒ BI
iek supnw hI jwixAw[ idn cVHy koTIAW KulHIAW qW BweI ikRpw isMG B`jw B`jw AwpxI
koTI ivcoN myrI koTI ivc Awx viVAw Aqy muTwr muTwr ky AwKx l`gw ‘BweI swihb jI!
A`j Qoƒ iek gaU duD cox ƒ imlxI hY[ ic`tI s&Yd gaU hoaU[ m`lI hoeI, aucy k`d dI pr
mIxI gaU hY jo Qoƒ imlxI hY[ sohxw ic`tw bCVw hY aus dw, Ajy sj-lvyr hI hY[ syr
p`ky dw iek mwp mYN vyiKAw hY[ dohIN vKqI do mwp imlxgy[ pr doNh dy cwr, pMj, Cyh ho
jwieAw krngy[ ieh g`l p`k krky jwxo[ mYN ieh kuC prq`K vyiKAw hY[ ijvyN myrI
jylH ic`TIAW 133
ppIiqAW vwlI g`l Agy s`cI hoeI hY, ieh BI s`cI kr jwxo[’ mYN aus ƒ GUr ky AwiKAw,
‘E qUM ikDrlw AOlIAW bx gieEN[ qYQoN vsq sMmHwlI nhIN jWdI, AYvyN auCl auCl kwhƒ
pYNdw hY[ zbq krky nhIN rKdw[ qyrw zrw BI hwzmw nhIN[ dyKIN KulH Kyf nw kir dyvIN[
Aqy ienHW is`D idRStIAW ivKy aulJ ky nw Atk jwvIN[ gurmiq nwm sumwrgIAW dI qW
ieh K`by h`Q dI Kyf hY[ prmwrQ pMQI qW ienHW g`lW dw ghu gumyh hI nhIN krdy[ nhIN
qW aury hI nw aurJ ky Atk rihx[ Xwd r`K:
“iriD isiD sBu mohu hY nwmu n vsY min Awie]”*
nwm rsIAW dy inkt ieh hoCw rs hY[ “Avrw swd” hY[ qYƒ Ajy gurmiq nwm BI
pRwpq nhIN hoieAw, Ajy qweIN qW inrI gurU nwnk dyv jI v`l iDAwn ibrqI ny hI
cmqkwr idKwey hn[ jy gupq vrqyNgw qW AgwhW qur hoaU Aqy s`cy prmwrQI rMg
lgxgy, nhIN qW jy jxy Kxy ƒ d`s ky Awpxy jOhr jqlwaux lg ipAw qW Kyf ieQy hI
Klo jwaU[ jwh! B`j jw! AwpxI koTI ivc cup krky jw bYT[ Aqy ismrn dI dwq cwhnw
mMg[’
ikRpw isMG qW ipCly pYrIN Tumk Tumk krdw muV igAw[ Ar mYN l`gw duD dohx dIAW
iqAwrIAW krn Aqy bwty bwltIAW ƒ soDy dyx ikauNik mYƒ inscw sI ik ieh pRqm BI
qwbV qoV pUrw ho jwxw hY, jyhw ik pihlW hoieAw sI[ A`j dI GVI qoN pihlW ies dw
swn nw gumwn, mUloN kuC vwsqw hI nhIN sI[ soeI g`l gVI muhq ipCoN swmrq`K s`cI hox
lgI[ fI.sI., AweI.jI. qy mYfIkl A&sr sxy supRMtMfMt dy A`j auvyN ikvyN myry bUhy A`gy
Awx Kloqy[ mYN jwqw hux kuC lgw hY bxn[ pihlW iksy dy icq nw cyqy[ mYfIkl A&sr
dy mn ivc hI siqgurU ny pihlW imhr pweI Aqy sB qoN pihlW auho AMgryzI ivc
boilAw ijs dw Bwv sI:
mYfIkl A&sr- rxDIr isMG dI ishq bhuq igrdI jWdI hY[ isr& PrUt (Pl)
ies ƒ pUrI qwkq nhIN phuMcw skdy Aqy ies dI ishq qr`kI nhIN kr skdI jd qweIN
ik koeI in`gr igzw (solid food) ies ƒ nw id`qI jwvy[
AweI.jI.- rotI h`QI bxwaux dw iejwzq qW mYN nhIN dy skdw[ hW munwsb smJo qW
ies ƒ duD dy idAw krWgy[
supRMtMfMt- pr ieh duD hspqwl qoN coieAw cuAwieAw lYxw mnzUr nhIN krdw[
fI.sI.- eyQy jylH AMdr fyArI Pwrm (dairy farm) hY?
mYfIkl A&sr- hW bVI vDIAw[ jy AweI.jI. swihb iejwzq dyx qW gaUSwlw ivcoN
iek gaU mYN ies ƒ dy skdw hY, ikauNik ies fyArI Pwrm dw ieMqzwm myry spurd hY[
AweI.jI.- swrI gaU dw duD ieh iks qrHW pIAw krygw? Aqy nw hI iek gaU dw
swrw duD ies ƒ idqw jw skdw hY[
mYfIkl A&sr- keI gaUAW do do iqMn iqMn cwr cwr syr duD dyx vwlIAW BI hn[
*
vfhMs kI vwr m: 3, 593
jylH ic`TIAW 134
AweI.jI.- do syr p`ky duD dyx vwlI gaU ies ƒ dy idE[ gaU cuAwaux leI gaUSwlw
ivc iljwvx leI iksy Kws jmWdwr dI spYSl ifaUtI lweI jwvy[
bs eyho hukm myry ihstrI itkt auqy cwVH id`qw igAw Aqy &Yslw kr ky QoVy icr
ipCoN hI mYƒ gaUSwlw ivc lY gey[ AgwhW dyKW qW jo gaU myry leI KolH ky ilAWdI geI
scmuc hI ic`tI s&Yd mIxI gaU hY Aqy ausI pRkwr dw v`Cw jYsw ik Bw: ikRpw isMG ny
d`isAw sI[ ikRpw isMG dy tyvy qW TIk inSwny auqy sn[ prMqU Sok ik BweI ikRpw isMG dI
ies pRkwr dI id`b idRStI vwlI SkqI koeI cwr idhwVy dI Kyf hI rhI[ jd qweIN dws
vrjdw irhw ik Awm Sry ies ƒ nSr nw kry qd qweIN auh sMkocdw irhw Aqy ies
sukMcqweI dy kwrn kuC idn ieh isD SkqI pRwpqI rhI[ pr ipCoN aus ny jxy Kxy ƒ hI
AwpxIAW isD SkqIAW dw iezhwr krnw SurU kr id`qw[ bs, Pyr qW idnW ivc hI auh
SkqI geI gvwqI hoeI Aqy BweI ikRpw isMG jI horIN s`Kxy dy s`Kxy hI rih gey Aqy hux
qweIN pey aus bvsQw * ƒ JUrdy rhy prMqU:-
“ivxu krmw ikCu pweIAY nwhI jy bhuqyrw DwvY”**
gurmiq nwm dy rsIey ho ky jy nwm ivKy hI ilvlIn rihMdy qW:
“iriD isiD nwmy kI dwsI”
Awpy ipCy lgI kwr kmwauNdI iPrdI[ CwauN prCwvyN dy ipCy B`jIey qW ieh hor
AgwhW ƒ B`jdw hY, jy ies ƒ ip`Cw dy C`fIey qW Awpy pCwhW ƒ prq lYNdw hY[ pRMqU ieh
bvsQw nwm snmuKIAW gurmuKIAW ƒ hI pRwpq hoeI rihMdI hY, pr auh ies ƒ ikqy hI
vrqoN ivc ilAwauNdy hn[ auh BI imx imQ ky nhIN, suqy sPurqw dvwrw hI kdy kdweIN
AicMq vrqoN cmqkwry ho jWdy hn[ clo! ienHW JyiVAW qoN kI lYxw hY AsIN AwpxI iviQAw
lVI Pyr PVIey-
ies ibD kVwky Pwky k`t ky swƒ qW sgoN gaU lvyrI iml geI jo do syr dy QwauN cwr
cwr pMj pMj syr duD dyx lg peI[ v`Cy ƒ iek Qx cuMGw ky Cy syr BI dohW vyilAW dw ho
jwieAw kry[ AD pwau swbUdwxw Aqy CtWk isriKMfI BI lg geI[ Pyr qW KUb KIr
qSmeI bixAw kry Aqy s`jx jnW nwl rL iml ky ^Ub pRym CWdy BuMicAw krIey[ PWikAW
kVwikAW dy idnW dIAW ksrW inkl geIAW:
“ijau rwmu rwKY iqau rhIAy ry BweI]”*
vwly sbr sMqoK dw sohxw is`tw inkilAw[
13 AprYl 1919 ƒ bswKI vwly idn jo golI c`lx dw swkw jilHAW vwly bwZ ivc vriqAw, auh BweI
ikRpw isMG ny 14 ApRYl svyry hI hU-b-hU ds idqw[ A&sr sux ky hYrwn rih gey ikauNik A^bwr ivc
swrw smwcwr A&srW ƒ 16 qrIk ƒ phuMicAw[ auh hYrwn ik ikRpw isMG ƒ ikvyN pqw l`gw qy pey pVqwlW
krdy iPrn[ ies qrHW ikRpw isMG dIAW id`b idRStI dIAW keI khwxIAW hn[ -sMpwdk
**
iqlMg m: 1, 722
*
BYrau nwm dyau jIau, 1164
jylH ic`TIAW 135
EDr hrn hoey isMGW dy zulm sihx vwly sbr dw ieh Pl imilAw ik drogw qy
supRMtMfMt auqwrU (degrade) krky auQoN k`Fy gey[ BwvyN BgauiVAW dI do do swl kYd hor
vD hI geI, pr aunHW h`Q sohxy idKwey[ iqMn s`jx qW muV Aj qweIN h`Q hI nhIN Awey-
su`cw isMG, qyjw isMG qy b`uFw isMG**[ sq s`jx qW pihlW hI P`tV ho ky jylH ivc vwps
ilAWdy gey sn[ mhIny fyF mhIny ipCoN bwkI dy A`T sjx BI vwps Aw gey, pRMqU bVI
bhwdrI idKw ky[*** ieqnw icr idn rwq BuKx Bwxy jMgl ivc hI iPrdy rhy[ do iek
**
Bw: bu`Fw isMG keI brs bwd Awpy hwzr ho igAw sI qy Pyr gwlbn 1929 ivc rwvlipMfI jylH ivc
BuK hVqwl dy kwrn guzr igAw[ Bw: su`cw isMG ƒ 26 nvMbr 1937 ƒ ipMf rV izlHw luiDAwxw dy
gurduAwry ivcoN iek is`K puils A&sr s: nirMdr isMG ny swDU dw Bys Dwr ky bwhr lY jw ky Sihxy dy
Qwxy lwgy PV ilAw, ies dI aumr kYd muV bhwl ho geI sI[ -sMpwdk
***
jylH qoN B`jx vwly 18 isMGW dy bwhr jMglIN iPrn dy smwcwr bVy hI idlcsp qy AjIb hn ijnHW ivcoN
kuJ ku hyTW pwTkW dI idlcspI leI drj kIqy jWdy hn:
jylH ivcoN B`jx vyly ienHW pws koeI hiQAwr jW soty nhIN sn, kyvl jylH dIAW koTIAW dy ijMdry hI sn, jo
B`jx vyly EQy hI rih gey sn[ isr& do s`jxW pws puils dIAW vrdIAW sn[ bwhr jw ky ienHW ny
mVHIAW ivcoN murdy dI kpwl ikRAw krn vwlIAW bwhIAW (soty) cuk leIAW[ isr ienHW dy nMgy, rwq ƒ
s&r kirAw krn qy idny jMglW, phwVW ivc ikqy Et lY ky luky rihMdy sn[
(1) iek vwr ienHW ƒ Kwx ƒ kuJ nw imilAw qW ienHW ny iek ie`jV crdw vyK ky iek b`krw cu`kx
dI slwh kIqI[ iek AwdmI biGAwV bixAw qy h`QW prny gofxIAW lw ky qur ky ie`jV ivc jw
viVAw qy iek b`kry ƒ ip`T auqy cu`k ky dOV ipAw[ QoVI dUr jw ky Pyr b`kry ƒ EvyN hI PV
ilAwieAw[ AXwlIAW ny smiJAw ik b`kry ƒ biGAwV lY igAw[ aunHW ƒ kI pqw sI ik do pYrW
vwlw biGAwV hI cu`k ky lY igAw hY[ isMGW pws cwkU Awidk kuJ nhIN sI, b`kry ƒ gwtw mroV
ky JtkwieAw[ ju`qI dy qnwl ƒ ju`qI nwloN lwh ky qyz krky aus qoN cwkU dw kMm ilAw qy aus
nwl b`kry ƒ svwirAw qy ies qrHW k`cw BuMnw krky lUx lw ky Ck ilAw[
(2) jMglIN iPridAW iPrWidAW ƒ son dirAw lMGxw pY igAw[ eyh dirAw ibhwr sUby ivc bhuq
v`fw dirAw hY, ijs dw pwt keI mIl cOVw hY[ ies dw pul BI keI mIl ivc hY[ pr pulW qy
p`ikAW rsiqAW qy swry pihry sn[ isMGW ƒ dirAw ivc dI lMGx qoN ibnW hor koeI cwrw nhIN
sI[ idny isMG iek nwly dy kMFy v`fIAW-v`fIAW iFgW hyT pY rhy[ b`krIAW dy ie`jV BI kol
iPrdy rhy qy iFgW qoN dI lMGdy rhy, pr ienHW ƒ iksy nw dyiKAw, nw aus QW qoN eyh iksy dI
ingwh pY skdy sn[ jd idn iCp igAw qy isMGW dyiKAw ik hux pul dy pihrydwrW dI nzr kMm
nhIN kr skdI qd ienHW dirAw ivc iT`lHx dI kIqI[ gofy gofy pwxI ivc vV ky Ardwsw kIqw
ik ‘hy s`cy pwqSwh! qyry ibnW swfw koeI nhIN qUM swƒ pwr kr[’ sIs invwaux ligAW gutkw
Ardws krn vwly BweI hrI isMG dy hQoN ifg ipAw[ pwxI ieqnw qyz sI ik gutkw muV h`Q nw
AwieAw[ Agy Agy qwrU, ipCy ipCy AxqwrU[ pr pwxI gL-gL qk hI AwieAw, isMG qurky hI
ibnW qry qoN pwr ho gey[ jdoN isMG PVy hoey jylH ivc phuMcy qy pVqwlI kimSn ny dirAw pwr
hoxw suixAw qW sB hYrwn rih gey, aunHW pu`iCAw ik qusIN dirAw ikvyN lMGy, ienHW auqr idqw ik
gurU dy Awsry AsIN smuMdr lMG jweIey[
(3) iek idn Swm ƒ isMG iek ipMf ivc rwSx mul lYx vVy[ jd rwSx KrId cuky qW ipMf dy lokW
ny fwkU smJ ky Gyrw pw ilAw[ isMGW ny gol kuMfl Gq ilAw qy rwSx vwly isMG ƒ ivcwly lY ky
ipMf qoN bwhr qur pey[ iek pwsy vwly isMG Agy vDdy sn qy lokW ƒ soty mwr ky htwauNdy jWdy
sn qy kuMfl dy dUjy pwsy vwly ipCl KurI qurdy qy ipMf vwilAW dy h`ly ƒ rokdy jWdy sn[ ies
jylH ic`TIAW 136
qW bnwrs qweIN phuMc gey sn[ Cy s`jxW ivcoN BI iqMnW dy toly v`Ko v`Kry ho gey[ jy
iek`Ty rihMdy qW iksy dI mjwl nhIN sI ik aunHW dy nyVy koeI Fukdw[ ‘fwkU-fwkU’ AwK ky
puils ny sB lukweI aunHW dy ip`Cy pw id`qI[ hzwrW dI qwdwd ivc ml`K iek`TI ho ky Aqy
kulhwVIAW CvIAW lY ky pihlW pihly iq`gVy aupr Aw peI ijs ivc ieh iqMn s`jx
sn: 1. BweI gMfw isMG inhMg (KwpV KyVI) 2. BweI ieMdr isMG (SyK dOlq) Aqy 3.
vIr Arjn isMG (jgrwauN)[ iqMnW ny it`fI dl nwl KUb twkrw kIqw[ auproN dUjy iq`gVy
Bw: gu`jr isMG (Bknw) BweI dl isMG (FufIky) Aqy BweI s`jx isMG (nwrMgvwl) ienHW
qrHW krky glI ivcoN bwhr inkly, bwhr mYdwn ivc jw ky Gyrw tu`t igAw qy ibhwrI lok sB
B`j gey, isMG jMgl ivc jw vVy[
(4) iek rwq AYsy jMgl ivc su`qy, ijQy p`iqAW dy hyT pYrW dI ilqwV nwl iek-do spolIey BI mr
gey, isMGW ƒ idn cVHy aunHW dw pqw l`gw[
(5) iek vwr ssrwm dy ielwky ivc iPridAW 48 GMty pwxI nw imilAw[ isMG ivAwkul ho ky qurnoN
rih gey[ aus vyly Ardwsw kIqw ik ‘hy scy pwqSwh! ikRpw kr qy jl bKS!’ BweI gMfw isMG
Coty inhMg dy Ardws krn qoN ipCoN BweI ieMdr isMG SyK dOlq ny ikhw ik ‘mYƒ f`fU dy bolx dI
Awvwz suxweI idMdI hY’, bwkI dy isMGW ikhw ik ‘ijDroN qYƒ Awvwz AwauNdI hY, qUM auDry dyK[’
jd Bw: ieMdr isMG kuJ kdm Agy viDAw qW jl dI iek Kf jyhI BrI nzr AweI, nwl hI
BweI Arjn isMG jgrwauN igAw[ ienHW ny pihlW jl CikAw, ieh K`f iek toGxw jyhw sI,
ijs ivcoN iek do buk hI pwxI dy Brdy sn qy Pyr hyToN hor pwxI isMm pYNdw sI[ Pyr bwkI isMGW
ny BI Aw ky jl CikAw qy auQoN Agy qur pey ikauNik auQy jMglI jwnvr Syr Awid dw BI ^qrw
sI[ isMGW ny jMgl ivc keI vwr jMglI sUrW ƒ PVn dw Xqn kIqw ik aunHW ƒ Jtkw ky Ck
leIey pr auh kwbU nw Awey[ isMG Aksr B`uKy hI rihMdy sn ikauNik bsqIAW ivc vVnw nw
imldw qy jMgl ivc p`qy puqy Xw jMglI Pl Awauly Awidk Kw ky hI guzwrw krnw pYNdw[
(6) isMG jdoN ikqy Et lY ky Awrwm krdy qW Awpxy ivcoN iek Xw do pihry qy KVw kr idMdy[ iek
vwr isMG jMgl ivc dr^qW hyT Awrwm kr rhy sn qy BweI dl isMG FufIky pihrw dy irhw sI
ik iek jMglI irC AwieAw, qy nyVy Aw ky dyK ky muV igAw, qy Awpxy nwl iek hor irC lY ky
vwps Aw igAw[ eyDr BweI dl isMG ny BI irC ƒ dyK ilAw sI qy aus ny Awpxy nwl qkVweI
leI iek hor isMG ƒ KVw kr ilAw[ jd aunHW dohW irCW ny iek dI QW do isMG KVy dyKy qW auh
muV gey qy cwr ho ky Awey qy eyDr pihry vwly isMG BI cwr ho gey[ irC Pyr muV gey qy AT ho
ky Awey, eyDr isMG BI AT ho gey[ auh irC Pyr vwps cly gey qy muV nhIN Awey[
(7) iek vwr isMG phwV dI iek K`f ivc luky hoey sn qy bwhr pihry pur puils dI vrdI pweI
lwl swPy vwlw isMG bYTw sI[ auDroN isMGW dI Bwl ivc puils auDr AweI qW lwl swPy vwly ƒ
dUroN hI dyK ky qy eyh smJ ky jMgl dw rwKw bYTw hY eyQy ‘BgOVy’ kwsƒ Awey hoxgy, puils ipCy
hI muV geI[
(8) isMGW ƒ keI jgHw Gyry pey, lVweIAW hoeIAW, pr eyh sB QW bcdy rhy[ jd qk iek`Ty rhy, qy
is`KI isdk pr idRVH rhy qd qk bcwau huMdw irhw[ ieh BI g`l d`sxXog hY ik soty dI lVweI
pMjwbIAW jhI hor koeI kOm Gt hI jwxdI hY, ibhwrI lok Xw qW soty dI huj mwrdy hn qy Xw
sotw Agly dy vgwh ky mwrdy hn[ iesy leI isMG auhnW dy soty aunHW qoN Koh ky aunHW dy hI jV
idMdy sn[
(9) Bw: gu`jr isMG dy nwm nwl Kws qOr pr ‘isrI mwn’ pd AwauNdw hY, kwrn eyh hY ik eyh sB ƒ
‘isrI mwn’ kih ky bulwieAw krdy sn, ies krky ienHW dI A`l BI ‘isrI mwn’ hI pY geI qy
sB ienHW ƒ ‘isrI mwn’ kih ky s`dx lg pey[ -sMpwdk
jylH ic`TIAW 137
auqy BI hzwrW AwdmI sxy hiQAwrbMd puils dy Aw ky tut pey pr ienHW sUrbIrW ny AYsI
sUrbrIqw nwl mukwblw kIqw ik sB dy dMd juV gey[ swry ibhwrI ielwky ivc isMGW dI
sUrbIrqw vwlI DWk pY geI[ aunHW dy hI hiQAwr Koh ky aunHW nwl twkrw kIqw[ EVk
ipMfW dy ipMf aunHW au~pr Aw pey[ mhIinAW dy iF`foN Bu`Ky, nMgy bxW jMglW ivc idn rwq
iPridAW dy pYr pihlW hI ClnI ClnI hoey vy sn[ jwnW hIl hIl ky lVy[ sYNkVy GwvW
nwl Gwiel ho ky EVk mUrCq ho ky DrqI qy ifg pey[ if`gy ipAW dy nyVy koeI nw Awvy[
ienHW ivcoN sRI mwn BweI gujr isMG dI juD sUrbIrqw dI vwrqw AkQnIX hY[ AnykW hI
GwE CvIAW dy srIr auqy bVy bVy fUMGy sn, koeI nhIN AwKdw sI ik auh bcxgy pr QoVy
idnW ivc hI GwE imt gey pr AYsy imty ik nvyN nroey ho gey[ do s`jx Bw: n`Qw isMG
(DuMn) Aqy Bw: hrI isMG (k`kV) kuC idnW ipCoN bnwrs qoN PVy hoey Aw gey[ jd swry
iek`Ty Awx hoey Pyr aunHW au~qy muk`dmw clwieAw igAw[ vDwvw rwm horW dw m`kU b`J
igAw[ ienHW ƒ qW szwvW ho geIAW pr vDwvw rwm dy sMg krky AweI.jI. ƒ BI qkVw
syk lg igAw[ ausdI srkwry drbwry bVI bdnwmI hoeI ijsdI aus ƒ bVI nmoSI AweI[
ies dw gumr r`j ky Pyr BgauVy s`jxW auqy hI kiFAw[ jdoN SwhI rihm dw AYlwn
hoieAw Aqy pMjwb dy rwjsI kYdIAW ƒ C`fy jwx dw hukm hoieAw qW swfy lwxy ivcoN
AweI.jI. ny BgauiVAW ƒ C`fx dI sPwrS nw kIqI[ Aqy dws dy bwry BI qmkI ivc Aw
ky pMjwb gvrnmYNt ƒ ieh irport kr bYTw sI ik ieh sB hwdsw rxDIr isMG dI
aukswht nwl hoieAw[ cwhy ipCoN TMfw pY ky auh bhuq pCqwieAw ik mYN kI kr bYTw,
nwhk drvyS ƒ aUj leI pr ipCoN pCqwey kI bxdw hY[ aus dI klm vwhI dw Pl swƒ
BI Bugqxw ipAw[ auh jwxy! ievyN hI hoxw sI[ ATwrW BgauiVAW ivcoN iek BI nw
CuitAw[ pr dUjy nw B`jx vwilAW s`jxW ivcoN 19 s`jx Cut gey[ dws Bwxy AMdr AMdry
gzdw rih igAw[ Bwxy AMdr ievyN hI hoxw sI[ BwvyN fI.sI., AweI.jI. Awdk eyvyN hI
kihMdy huMdy sI ik ausy rpot dy kwrn mYƒ riKAw igAw[ ieh qW:
“ijau ijau qyrw hukmu iqvY iqau hovxw]
jh jh rKih Awp qh jwie KVovxw]”*
gurvwk dy Bwv Anuswr eyvyN hI hovxI sI[ iksy qy Akwrn doS kI Q`pIey[ ACw:-
“ijQY rKih bYkuMTu iqQweI]”**
swƒ qW Cutx Cutwaux dw rqI BI gumyh nhIN sI[ Anyk pRkwr dIAW auiKAweIAW dw
swhmxw krdy hoieAW BI icq ibrqI iek Aloikk Awqm Aihlwd ivc rihMdI sI[ v`Ko
v`K dVivAW ivc qVy hoey pMKxUAW ƒ nwm bwxI kIrqn dw sihj AnMdI cogw pRspr
siqsMg dy pRBwv kr ky suqy suBwv hI imldw rihMdw sI[ ies leI ipMjry pey pMKIAW
dIAW ibrqIAW cVHdIAW klW dy Awqm AOjI iKVwau ivc rihMdIAW sn[ dws dI ies
AnMdI lor Kyf ivcoN A`K kdy nhIN auGVdI sI[ jd qweIN ieh au~nIAW dw j`Qw CuitAw
*
gUjrI vwr m: 5, 523
**
mwJ m: 5, 106
jylH ic`TIAW 138
nhIN qd qweIN iek Aqut AnMd hulwsI siqsMg bixAw hoieAw sI, ikauNik ienHW ivcoN
vIr Bw: Aqr isMG jI swrKy bwxI dy pRym rsIey cqo pihr AMimRq vrKw krdy hI rihMdy
sn[ sBs ƒ bwxIAW dy suxwaux dw eyfw cwE ik iek dUjy qoN vD vD ky pwT suxwvx
leI aumwhy bxy rihx[ iek imMt vI ivrvw nw jwxw, kdy iksy pRymI ny rcnw lw dyxI kdy
iksy ny[ bwxIAW qoN Cut keI sYNkVy Sbd vI pRymI jnW ny kMTwgr kr rKy sn Aqy
bwxIAW BI pry qoN pry pRym DuMnIAW sihq srvx krwauxIAW[ iek dUM iek ny vD vD ky
cwau ceIey auqSwh sihq pRym pwT aucwrn krny[ iek hitAw dUjw lg igAw[ jo
bwxIAW dws ny ijs iksy ƒ kMT krn leI auqSwh idqw, iqs iqs ny soeI bwxIAW kMT
kr leIAW[ bwzy s`jxW dy qW ieqny iqKy cyqy sn ik idnW ivc hI suKmnI swihb,
Akwl ausqiq jyvf gMBIr bwxIAW kMT kr leIAW sn[ ijauN ijauN kMT krI jwxw iqauN
iqauN mYƒ suxwaux leI vD vD ky Avwzy mwrny[ BweI swihb jI mYN suxwvW[ bwxI dy
pwTIAW dy nwm qy jo jo bwxIAW qy Sbd aunHW dy kMT sn Xw ijnHW dy auh pwT krdy sn,
aunHW dw vyrvy sihq nkSw nwl idqw jWdw hY-
ies nkSy ivc ‘k’ qoN Bwv kMTwgr dw hY Aqy ‘pw’ qoN Bwv ijnHW dw pwT mwqr dw
inqnym hY[
qweIN dws bMdIKwinAW AMdr irhw qd qweIN muV mYQoN ivCoVw hI nhIN hoieAw[ ijQy ijQy
ijs ijs jylH ivc dws dI bdlI hoeI iqQy iqQy hI myry sMg swQ gey[ ieh koeI pUrblw
sMjog sI ijs krky siqsMg mIq imlwp AYQy jylHW AMdr hI Bugqxw sI[
“sjx syeI nwil mY clidAw nwil clMin@]
ijQY lyKw mMgIAY iqQy KVy dsMin@]”*
gurvwk dy Bwv vwlw Ajb jog sMjog ies sjx syqI bixAw[
slytW dw mwmlw
hzwrI bwZ jylH sMbMDI Anyk smwcwr vrnx krnXog hn pRMqU jy swirAW ƒ lyKxI
AMdr ilAweIey qW bhuq ivsQwr ho jWdw hY[ ies krky Kws Kws smwcwr sMKyp mwqr
hI ilKx dI pRyrnw hoeI hY[ 1919 dy AKIr ivc Ajy Cutx vwlw pUr AMdr hI sI ik
dws nwl iek hor AxhoxI Gtnw ho geI[
*
sUhI m: 1, 729
jylH ic`TIAW 140
vDwvw rwm dy auqwrU ho ky cly jwx ipCoN jo jylHr aus dI QwauN lwieAw igAw auh
iek imltrI puils dw gorw Ahudydwr sI[ bVw irSt puSt, motw Jotw sI pr Akl dw
motw hI sI[ lweIlg Aqy S`kI suBwau vwlw prly drjy dw sI[ iek idn dws gaUSwlw
ivcoN (jo jylH ivc hI sI) smuMdr soD ky AwieAw qW AwauNdy ƒ vIr dl isMG dI ilKI
hoeI slyt myrI koTI ivc AweI peI sI[ mYN jo pVHI qW gupiq ibvsQw dy kuC gUVH BwvW
dI gMF KulHx pRQwie puCigC kIqI hoeI sI[ Aqy kbIr swihb dy slokW ivcoN iek do
slokW dw Bwv puiCAw hoieAw sI[ dws ny XQw boD igAwq, auqr ilK ky Byj idqw[ myrI
koTI ivcoN slyt lY jwx vwlw inkilAw hI sI ik auproN gorw vwrfr gSq krn Aw
igAw[ (swfy nimq cwr gory vwrfr svw svw sO dmVy dIAW qnKwhW auqy rKy hoey sn)*
ieh gorw bVw hI bd-Ko Aqy isrVI suBwau vwlw sI[ Aqy hr iksy dw burw locx vwlw
sI[ ies ny auh slyt Koh ky gory jylHr dy jw pyS kIqI Aqy auproN ieh cuAwqI lw idqI
*
18 isMGW dy hrn hox ipCoN Kws qkVweI rKx leI cwr gory vwrfr (ispwhI) qy iek purwxw gorw
ispwhI Pst klws jylHr bxw ky pMjwbI kYdIAW pr lwey gey[ ienHW gory ispwhIAW dy idmwg ivc ieh
smweI hoeI sI ik cUMik AsIN gorI kOm dy hW, eys leI ihMdusqwnI cwhy auh d&qr dy bwbU, ihMdusqwnI Cotw
jylHr qy cI& hYfvwrfr Xw ispwhI hn, auh swƒ bVy swihb kI mwiPk ‘slwm’ boilAw krn[ Kws krky
is`K kYdI, jd AsIN pihry pr jweIey qW ispwhI dy ieh Awvwz dyx pr ik ‘srkwr slwm’ KVy ho
jwieAw krn[ isMGW ny ikhw ik ieh ispwhI hn, A&sr nhIN[ AsIN ienHW dy Awaux qy KVy nhIN hoxw[
EDr ihMdusqwnI bwbU Awid BI eynHW qoN qMg sn, ikauNik eyh gory d&qr ivc jw ky kursIAW m`l ky bYTy
rihMdy sn[ qy aunHW ƒ KVy rihxw pYNdw sI[ isMGW dy ft jwx ƒ dyK ky auh kihx l`gy ik qusIN eyh tMtw
mukwE, swfy pwsoN nhIN mukdw[ gory vwrfrW ivcoN iek jo bVw s^q suBwau qy AwkV KW sI, ijs dw izkr
BweI swihb ny kIqw hY, AwkV KW hox krky eys ƒ isMG ‘pwty KW’ krky sddy sn[ iek idn jd ieh
fIaUtI pr AwieAw qy ispwhI ny ‘srkwr slwm’ dI Awvwz idqI qW koeI KVw nw hoieAw[ ijDroN auh
AwieAw auDr pihlI koTI ivc inhMg gMfw isMG bMdsI[ aus ƒ dyK ky AOKw ho ky boilAw, ‘qum ikauN KVy
nhIN hUey, slwm ikauN nhIN kIAw?’ inhMg isMG ny auqr idqw, ‘qyry vrgy ic`ty ZulwmW ƒ slwm ikauN
krIey?’ qy Quk idqw[ pwty KW ipCy ht ky jylHr ƒ lY AwieAw[ Pyr jylHr nwl inhMg isMG dI glbwq
hoeI, aus ny vwrfr dI hqk krn dI rpot ilK idqI[ jd supRMtMfMt dy mwmlw pyS hoieAw aus ny puiCAw-
‘vwrfr swihb kI hqk ikauN kI’?
inhMg isMG- mYN hqk koeI nhIN kIqI, isr& ies ƒ slwm krn leI KVw nhIN hoieAw[ eyh ispwhI hn,
iqMn-iqMn GMty bwd pihry qy bdldy hn qy pMdrW pMdrW imMt bwd gSq krdy hn[ kI AsIN ienHW ƒ swrw
idn slwmW krn ivc hI rhIey? ispwhI ƒ slwm krn dw koeI dsqUr nhIN[ kI klH ƒ jo swfy pr koeI
gorw mwSkI, BMgI Xw nMbrdwr kYdI gorw lg igAw qW kI AsIN aus dI ic`tI rMgq krky aus ƒ slwm
krdy irhw krWgy? jy qusIN slwm hI krwauxI hY qW qusIN AwpxI vrdI ienHW ƒ dy ky cly jwE, iek vwrI
idn ivc AwieAw krn, AsIN ienHW ƒ supRMtMfMt smJ ky slwm kr idAW krWgy[
ies pr supRMtMfMt ny jylHr qoN dsqUr puiCAw qW Coty pMjwbI jylHr ny ‘jylH-mYnUAl’ kF ky idKw idqI ik
supRMtMfMt qoN ibnW hor iksy dy Awey qoN KVy hox dI loV nhIN[ supRMtMfMt ny hukm idqw ik gory ispwhI dy
Awaux pr koeI KVw nw hovy qy gory ispwhI d&qr ivc Aw ky iblkul nw bYTx, AwpxI ifaUtI pUrI krky
cly jwx[
ienHW goirAW dy nwl hI pTwx &OjI Awey sn jo jo cwr idn hI Tihry[ ikauNik &OjI isMG aunHW dIAW
pltxW dy hI sn[ Pyr gorKy imltrI puils vwly Awey, mhIny q bwd auh BI cly gey[
(sMpwidk)
jylH ic`TIAW 141
ik rxDIr isMG ny gaUSwlw ivcoN AwauNdy ny ieh sunyhw iksy ƒ ilK ky ByijAw sI[
BVkUSwh gory jylHr ny BVk ky Aqy ibnW qPqIS kIiqAW hI rport jV mwrI Aqy nvyN
supRMtMfMt ƒ myry auqy cVHw ilAwieAw[ myrI blw ƒ BI ieh cyqy nw ik ienHW kI kUV dy
phwV Fwhy hn[ myry ihstrI itkt auqy rpot jV mwrI ik gaUSwlw ivc jw ky bwhr
dIAW ^brW ilAwauNdw hY Aqy auhI ^brW Awpxy swQIAW ƒ ilK ilK ky sYlW ivc hI
pTwauNdw hY[ ieh ielzwmI rpot sI ik ijs ƒ suxdy swr hI supRMtMfMt isr qoN pYrW qweIN
BK auiTAw Aqy myry pws ipCoN AwieAw pr itkt auqy KVI hQkVI Aqy fMfw byVI lgy
rihx dI szw pihlW hI ilK ilAwieAw[
qurq Purq hI pMjW imMtW ivc cVH ky Aw gey[ AwauNdw hI supRMtMfMt mYƒ ieauN boilAw
AMgryzI ivc:
supRM:- What is the matter? (ikauN rxDIr isMG ikAw bwq hY?)
mYN: hux mYQoN pu`Cx dI kI loV hY? szw qW qusIN mYƒ pihlW hI dy ilAwey ho[
supRM:- kOx kihqw hY?
mYN- myrw ihstrI itkt kihqw hY[
supRM:- ihstrI itkt qo qumHwry pws rihqw nhIN nw qum ko kBI idKwieAw jwqw hY[
mYN- AsIN quhwfy kbzy ivc hI itkt dy huMidAW sB kwly lyK (contents) itkt qoN
pVH lYNdy hW[ ieh siqgurU dI swƒ bKSS hY[
supRM:- (bwbU sYl iencwrj ƒ Bmk ky) AYsw mwlUm hoqw hY ik qum itkt ky sB lyK
(contents) ies ko idKw dyqy ho vrnw ies ko ikAw ielhwm hoqw hY?
imstr mIk (Mr. Meak), jylHr- nhIN swihb! jb sy itkt pr ilKw pVHI ies
rpot bwry hUeI hY aus vkq sy itkt myry kwbU myN mih&Uz rhw hY[ myry AisstYNt kw koeI
ksUr nhIN[
supRM:- qb qumHwrw ksUr hogw[ qum ny Kud ies ko bqwieAw hogw[
jylHr- hzUr! itkt pr ilKw pVHI huMdy swr hI mYN Awp dy swQ is`Dw ieDr ƒ clw
AwieAw hW Aqy bwbU AisstYNt jylHr (sYl iencwrj) ƒ AwauNdy hoey d&qr ivcoN nwl
ilAwieAw hW Aqy audoN dw itkt myry h`Q ivc hI irhw hY[ Aqy bwbU BI Awpxy nwl hI
irhw hY[
supRM:- qb rxDIr isMG qum ko koeI ielhwm hoqw hY?
mYN- AVy ielhwm dw qW mYƒ pqw nhIN ik ielhwm kI huMdw hY pr ieh g`l qW Awp
dy svwlW jvwbW qoN hI pRoVHqw sihq sw& isD ho geI ik Awp ny AYvyN hI szw ilK mwrI
hY, kuC puCigC nhIN kIqI[
supRM:- (joS ivc Aw ky) puCigC ikauN nhIN kI? pUrI pVqwl kI hY[
mYN- pMjW imMtW ivc bVI pVqwl ho skdI hY?
supRM:- (hor iKJ ky) qum hmwrI qPqIS pr eyqrwz nhIN kr skqy[
mYN- qb iPr szw idE[ mYƒ kI puCdy ho? kro jo zulm krnw hY[
jylH ic`TIAW 142
supRM:- nhIN hm zulm nhIN krqy[ hm koeI zwlm hYN? zulm krnw ho qo qum sy ikauN
pUCqy? iensw& krny ky lIey qo qum sy pUCqy hYN[
mYN- pihlW jo kuC szw ilKI hY, so kYNsl kro[ jd puCigC hI nhIN kIqI geI qW
szw kwhdI? jy szw dyxI hI imQI hY Aqy szw ilK idqI hoeI hY qW puCigC kwhdI?
supRM:- (iCQw jyhw pY ky) A`Cw Agr qumwrw ksUr swbq nw hogw qb hm kYNsl kr
dyNgy, nhIN qo rihny dyNgy[
mYN- pr ieh kdy nhIN suixAw ik qPqIS qoN pihlW hI szw ilKI jwvy[
supRM:- nhIN, AYsw hrigz nhIN hogw, pUrw iensw& hogw[
mYN- A`Cw Pyr pihlW mYƒ d`so ik myry auqy kI ielzwm lwieAw igAw Aqy myry ivruD
kI rpot ilKI hY?
supRM:- qumHwry briKlw& Xyh rpot hY ik qum Awpxy swQIEN ky swQ nwjwiez ^qo
ikqwbq krqy ho jo jylH kwƒn ky iKlw& hY[
mYN- ies dw Awp dy pws kI sbUq hY?
supRM:- Xyh slyt aus kw sbUq hY[
mYN- (h`s ky) slytW qW swirAW ƒ hI imlIAW hoeIAW hn[ ilKx pVHn vwsqy hI
aunHW ƒ id`qIAW hoeIAW hn[ Aqy Awp ny hI id`qIAW hn[
supRM:- pr nwzwiez ilKq pVHq vwsqy nhIN dI geIN[
mYN- Awp ny pVHw ky dyiKAw hY ik aus aupr kI iliKAw hoieAw hY?
supRM:- jylHr swihb kI irport hY ik qum gaU-Swlw myN jwqy ho AOr bwhr kI ^bryN
lw ky vuhI Aw ky Awpxy swQIEN ko ilK sunwqy ho[
mYN- Awp dw iek ispwhI AOr iek jmWdwr myry swQ rihMdy hn[ iek dm BI mYQoN
lWBy nhIN huMdy[ aunHW dI spYSl ifaUtI qusW eysy kwrn hI lw CfI hoeI hY[ kI qusW aunHW
qoN puiCAw ik gaU-Swlw ivc bwhr dIAW ^brW ikQoN AwauNdIAW hn? auQy gaU-Swlw
ivc svwey guAwly dy hor koeI myry nyVy nhIN AwauNdw[ auh guAwlw BI mhW Axjwx gMvwr
hY[ nw kuC piVHAw nw iliKAw Aqy nw hI auh jylH hwqy qoN bwhr jWdw AwauNdw hY[ Aqy
Awp dy ispwhI, jmWdwr hr dm myry isr qy KVy rihMdy hn[ hor d`so gaU-Swlw ivKy
kyhVI gupq ^br eyjMsI KulHI hoeI hY, Xw ikhVI vwierlYs l`gI hoeI hY ijQoN mYN ^brW
ilAwauNdw hW?
supRMtMfMt ieh auqr sux ky cup kIqw jylHr dy mUMh vl dyKx lg ipAw[ mwnoN Kud
inr-auqr hoieAw ivAw jylHr qoN auqr mMgdw hY[ iqs pr jylHr ny ies ibD aucwrn
kIqw:-
jylHr- hzUr, ieho ispwhI qy jmWdwr hI bwhr dIAW ^brW d`s idMdy hoxgy[
mYN- ic KuS guPq (kI sohxw ikhw hY)! kI ieh ispwhI, jmWdwr mYƒ AYQy koTI ivc
bYTy ƒ nhIN d`s skdy? kI auQy jw ky d`sx dw bhuq lwB huMdw hY? AYQy hr vyly rwq bRwqy
ieh swfy kol AwpxI ifaUtI bjwaux AwauNdy hn Aqy AYQy sgoN bwhr dIAW g`lW d`sx dw
Avsr vDyry iml skdw hY[ Pyr jd Awp ƒ Awpxy mwqihqW pr hI ieqbwr nhIN qW
jylH ic`TIAW 143
gaU-Swlw jwx dw doS ibrQw kwhƒ lwauNdy ho[ Aqy jo doS dUSx lwauNdy ho auh BI qW
swbq nhIN huMdw[ qusIN ieh nhIN d`s skdy ik slyt auqy kI iliKAw hY[
supRM:- kI jylHr ny ibnW dyKy hI rpot kr idqI hY?
mYN- jylHr gurmuKI nhIN piVHAw hoieAw[ kI ies ny iksy qoN pVHwieAw? jy pVHwieAw
qW ijs qoN pVHwieAw hY aus ƒ myry swhmxy ilAWdw jwvy Aqy ilAw ky myry swhmxy hI
slyt pVHweI jwvy qW sc JUT inqrygw[
supRM:- AYsI bwqyN krqy ho jYsy koeI mYijstryt rih cuky ho[
jylHr- hW hzUr gvrnmYNt ky ielwky myN qsIldwr rih cukw hY[ bwZI bx ky
gvrnmYNt kI nml hlwlI kw h`k Adw kIAw hY[
mYN- eyQy ienHW g`lW dI loV nhIN Aqy nw ienHW g`lW dw qury hoey kys nwl koeI sbMD
hY[ ieh sB AsMbMDMq g`lW hn[ jylHr d`sy ik ies ny iks pwsoN slyt ƒ pVHwieAw hY?
mYN dwAvy nwl kihMdw hW ik ieh slyt iksy ny nhIN pVHI, jy iksy qoN pVHweI geI hY qW
aus qoN pVHI nhIN geI[ jy pVHI geI hY qW jwx buJ ky eyh aUj myry auqy GVI geI hY[
quhwfy swry Amly ivc Xw AweI.jI. Kud gurmuKI piVHAw hoieAw hY Xw cI& hYfvwrfr
ikrpw isMG[ AweI.jI. qW dUr bYTw hY, kI ikrpw isMG cI& hYfvwrfr pwsoN ieh slyt
pVHweI geI?
supRM:- cI& hYfvwrfr! qum ny ies slyt ko pVHw?
cI& hYfvwrfr- nhIN hzUr mYQoN qW pVHweI hI nhIN geI[
mYN- (supRMtMfMt ƒ sOhyN) qb Awp ky jylHr ko khW sy ielhwm hUAw ik slyt pr
nwjwiez ^qo ikqwbq drj hY?
ies pr swry Aml vwly sxy supRMtMfMt dy muskVIey h`sx lg pey[
supRM:- (cI& hYfvwrfr ƒ) ikRpw isMG! lo, ies slyt ko pVHo AOr hm ko suxwE ies
pr ikAw ilKw hY[
ikRpw isMG ny pVH ky suxwieAw Aqy smJwieAw ik ‘hzUr ies pr qo gurbwxI kI
bwqyN ilKI hYN[ kuJ kbIr swihb ky slokoN kI ivAwiKAw kI hUeI hY AOr kuC Drm kI
bwqyN hYN[’
jylHr ny supRMtMfMt dy kMn nwl mUMh lw ky kuC kwnw-PUsI kIqI ijs dw sw& mqlb mYN
smJ igAw Aqy jylHr ƒ vMgwr ky AwiKAw ik ‘ieQy kwnw-PUsI Aqy sorm soirAW dI kuC
loV nhIN, sw& sw& brmlw kho jo kuC kihxw hY[ Agy qusIN myry qy JUTI quhmq lweI hY
Aqy hux qusIN hYfvwrfr qy ieh quhmq lw rhy ho ik ieh is`K hY Aqy ies dw hm-
mzhb hox krky ies dI rwie krdw hY[ A`Cw jy cI& hYfvwrfr auqy ieqbwr nhIN qW
AweI.jI. pws ies slyt ƒ ByijAw jwvy Aqy Pyr jo auh &Yslw dyvy so prvwn kIqw
jwvy[’ ies pr supRMtMfMt Aqy jylHr doeI AMdro AMdrI bVy hI Srmswr hoey[ pr k`cy huMdy
hoey hux g`l ƒ hor pwsy twlx l`gy[
jylHr- (mYƒ sOhyN ho ky) kXw qum bqw skqy ho ik Xyh ilKI hUeI slyt qum ko iks
ispwhI ny lw kr dI?
jylH ic`TIAW 144
mYN- ies svwl dw ieQy qA`lk hI kuJ nhIN[ jd slytW imlIAW hoeIAW hI ies
krky hn ik ijnHW ƒ gurmuKI ilKxw nhIN AwauNdw Xw ijnHW ƒ gurbwxI dy ArQ nhIN
AwauNdy, auh slyt Byj ky dUjy iksy jwxkwr qoN puC ilAw krn qW ieh svwl kI ArQ
rKdw hY ik iks ny slyt ilAw ky idqI? jo srkwrI mulwzm ifaUtI qy hovygw auhI ieh
syvw kr skdw hY[ Aqy AYsI KulH dw iejwzqI Awrfr ho cuikAw hoieAw hY[
supRM:- hm qum sB logoN kI slytyN zbq kr lyNgy[
mYN- bVI BwrI jwgIr zbq kr lvogy[ ies g`l dw qW koeI A&sos nhIN, A&sos
ies g`l dw hY ik quhwfI iensw& krn vwlI Akl Kbq hoeI vI hY[ so Akl KbqIAW
dI idqI slyt zbqI vwlI szw jylH iensw& dy nwauN auqy nw imtx vwlw D`bw hY jo kdy
nw kdy rIkwrf ivc Aw ky rhygw[ Aqy quhwfy ies iensw& ƒ nSr kIqw jwvygw[
ieho jyhIAW g`lW sux ky sB ny isr ihTwhW sut ley[ supRMtMfMt ny myrw ihstrI
itkt h`Q ivc PiVAw Aqy jo szw ilK ky ilAwieAw sI so kYNsl kr idqI ArQwq aus
auqy klm Pyr idqI[ aus dy QwauN hor koeI szw nhIN ilKI, zbwnI Awrfr id`qw ik sB
dIAW slytW zbq kr leIAW jwx[ itkt jylHr ƒ PVw idqw[ jylHr dI bVI hqk hoeI[
auh AwPirAw iPry Aqy kcIcIAW v`ty ik ikvyN koeI in`gr szw imldI[
duD bMd
so EdoN qW aus dI kuC nw v`tI geI pr ipCoN d&qr ivc jw ky Awpxw g`c k`F ky hI
irhw, Aqy szw ilK ky hI swh ilAw[ ^br nhIN supRMtMfMt qoN mnzUrI leI ^bry nhIN
leI pr Awpxy dsq^qW hyT hI myry ihstrI itkt auqy ieh szw ilK mwrI ik ‘Awpxy
h`QIN duD cox dw h`k AiDkwr ql&, gaU-Swlw jwxw bMd, ikauNik gaU koTI ivc nhIN
ilAWdI jw skdI, ies leI hspqwl qoN coieAw cuAwieAw duD, ^wls duD imlygw[’
AwQxy hspqwloN coieAw cuAwieAw duD iek CtWk swbUdwxw qy Ctwk isriKMfI* mYƒ dyx
leI ilAwey[ swbUdwxw isriKMfI doeI CtWk CtWk Br jo Awey sI so dws ny rK ley, qy
duD vwps kr idqw[ AMgITI DuKw ky myrI koTI dy vyhVy AMdr ilAw idqI geI[ dws ny
jl ivc swbUdwxw irMnH ilAw Aqy isriKMfI imlw ky CikAw Aqy sbr Sukr krky rwq
bRwj irhw[ idn cVHdy ƒ Pyr myry auqy ktk cVH ky AwieAw Aqy ies ibD kVw JVI
hoeI[
supRM:- rxDIr isMG! qumHwry aUpr do AOr rpot Awj hUAw[ eyk qo Xyh ik qum ny hukm
AdUlI kI hY ik qum ny Kwxw vwps kr dIAw[ dUsrw Xyh ik qum Kwxw CoV kr Kud-kuSI
(Awqm-Gwq) krnw cwhqy ho[
mYN- ieh doeI g`lW Zlq hn[ blik JUTIAW quhmqW hn[ nw qW mYN hukm AdUlI
kIqI hY qy nw hI myrI nIXq Kud-kuSI krn dI hY[ AsIN is`K supny mwqR ivc BI AYsw
*
KMf
jylH ic`TIAW 145
mhW pwp nhIN krdy ikauNik siqgurW dy bcnW Anuswr Awqm GwqI mhW pwpI hY[ so gurU
dw is`K Awqm Gwq dw i^Awl krnw BI mhW pwp smJdw hY[
supRM:- iPr qum ny ikauN dUD vwps kIAw?
mYN- ieh g`l qusIN jylHr imstr mIk qoN puCo[ ies ƒ A`CI qrHW mwlUm hY, blik
AweI.jI., fI.sI. (ifptI kimSnr) Aqy mYfIkl A&sr sB A&srW ƒ myrI ies
prq`igAw dw pqw hY ik isvwey Awpxy Xw is`K dy h`QW qoN hor iksy dw coieAw cuAwieAw
duD nhIN vrqdw Aqy iesy krky hI mYƒ gaU idqI geI sI[ so ies g`l dw &Yslw swry
pihlUAW auqy bihs ho ky icrokxw ho cukw hY[ A`j nvyN isry mihz qklI& dyx dI ^wqr
aus islisly ƒ Pyr CyiVAw jWdw hY Aqy myry Drm pRqigAw inbwhux dy XqnW ƒ Awqm
Gwq krnw d`s ky JUTw ielzwm lgwieAw jWdw hY[
supRM:- mgr qum ny dUD vwps nhIN krnw Qw[ ies myN hukm AdUlI kw zurm qum pr
zrUr Awied hoqw hY[ AOr Kud-kuSI krny ky ierwdy kw Sk BI pVqw hY[
mYN- nw hI ^ud-kuSI dy ierwdy dw Sk ho skdw hY Aqy nw hI hukm AdUlI dw zurm
Awied hoqw hY[ ikauNik AYsw krnw huMdw qW mYN bwkI dIAW cIzW swbUdwxw qy cInI BI
vwps kr idMdw[ jo Kwxw mYN Awpxy Dwrmk inXm Anuswr Kw skdw hW mYN rK ilAw Aqy
Ck ilAw[ pr ijs Kwxy ƒ myrw Dwrmk inXm gRihx krn dI iejwzq nhIN idMdw, so
moV idqw ikauNik ijs Kwxy ƒ mYN Kwxw nhIN aus dy rK skx dw kI &wiedw? duD ƒ jy
rK Cfdw qW ^rwb ho jWdw, Aqy hor iksy dy kMmoN BI jWdw[
supRM:- (QoVy iqaur bdl ky Aqy iF`lw ho ky) ho! vYl! qb qum ny sB cIzy vwps nhIN
kI sgoN swbUdwxw, SUgr (KMf) KwieAw[ (jylHr ƒ muKwqb ho ky) iPr Awp ny hukm AdUlI
AOr ^ud-kuSI kI rpot ikauN kIAw?
jylHr qW nIvIN pw igAw, kuC nw boilAw pr mYƒ mOkw iml igAw[
mYN- AYqnw Sukr kro ik jylHr ny Awpxy Awp szw BI nhIN ilK idqI, Ajy qW rpot
hI ilKI hY[
supRM:- Xyh kBI ho skdw hY? jylHr ko szw ilKny Xw szw dyny kw koeI A^iqAwr
nhIN[
mYN- qW myry duD bMd krn dI szw iks ny ilK idqI?
supRM:- ho! Xyh szw koeI nhIN qum ko dI geI[ ieMqzwmIAW mwmly bwry jylHr ko
AKiqAwr hY ik munwsb kwrvweI kry[
mYN- jylH dy ieMqzwmIAW mwmly bwry jylHr Awp ƒ slwh mSvrw dy ky Aqy Awp dw
hukm hwsl krky aus hukm dI qwmIl pRQwey Aml drwmd krw skdw hY, pr AwpoN
hukm nhIN ilK skdw[ nw hI AYsy hukm dw Awpxy dsq^qW hyTW ihstrI itkt auqy
koeI rIkwrf kr skdw hY[ KwD ^urwk pRQwie supRMtMfMt AQvw mYfIkl A&sr qoN ibnW
hor iksy jylH A&sr ƒ ihstrI itkt auqy hukm cwVHn dw AKiqAwr nhIN[ dyKo! myry
ihstrI itkt auqy Kurwk bwry swrI ihstrI dw rIkwrf mulqwn jylH qoN lY ky Xw qW
mYfIkl A&sr ilKdy rhy hn Xw ^ud supRMtMfMt Aqy auh BI myry swhmxy ilKdy rhy hn
jylH ic`TIAW 146
jYsw ik gaU dyx Aqy duD lgwaux dw Aqy pRSwd htwaux Awidk dw[ ies jylH dw
rIkwrf hI dyK lvo, supRMtMfMt Xw mYfIkl A&sr dy h`QW dw iliKAw hoieAw hI imlygw
Aqy auh BI myry swhmxy iliKAw hY[ Awp ny klH Awpxy h`QIN pihlW ilKI szw ƒ kYNsl
kIqw hY pr hwSIAw kuC nhIN cwiVHAw Aqy nw hI koeI zbwnI Awrfr idqw[ zbwnI
Awrfr jo idqw hY so slyt bMd krn dw idqw, Kurwk bMd krn dw nhIN idqw[ ieh sB
kuC ipCoN jw ky myry itkt qy hukm cwiVHAw igAw hY Aqy Awp dy hukm qoN ibnW Xw Awp
dy hukm dy ault jylHr ny cwiVHAw hY ikauNik hukm qW quhwfw slytW bMd krn dw hI sI,
ies ny aultw duD bMd kr idqw[ so Awp dI hukm AdUlI Awp dy jylHr ny kIqI hY Aqy
aultw ielzwm myry auqy l`gdw hY[
supRM:- muJy hYrwnI qo ies bwq kI hY ik qumko ien bwqoN kw pqw kYsy lg jwqw hY[
qumko kYsy pqw lgw ik jylHr ny qumHwry itkt pr AYsw ilKw?
mYN- cwhy ikvyN pqw lg igAw[ qusIN d`so ieh g`l TIk hY Xw nhIN?
supRM:- hY qo AYsw hI pr qum ko szw koeI nhIN dI geI[ qumny szw smJ ky protYst
(protest) ky qOr pr Kwxw Kwxw CoVw[
mYN- hrigz nhIN, isr& AwpxI Drm prq`igAw pwlx dy leI[
supRM:- (jylHr ƒ sOhyN) ikAw gwie ko sYl blwk myN lwny kw ieMqzwm ho skdw hY?
jylHr- bhuq muSkl hY, eyk AwD idn ho skdw hY, roz roz nhIN[
mYN- sB kuC ho skqw hY, jy krn dI dlIl hovy[ dlIl qW duK dyx dI hY[ Blw
gaUSwlw jwx ivc kI ib`fI pYNdI hY? isr& Brm dw BUq qoV qoV ky KWdw hY[ kuC sbUq
nhIN, koeI dlIl nhIN[
supRM:- vYl, jylHr! gaU Swlw jwny my ikAw hrz hY?
jylHr- mYN AwpnI juMmyvwrI nhIN lyqw[
drd Gxy vydn jwxy qU DxI”* dy drdvMdW dI vydn vYd gurU goibMd bwJoN kOx jwxy? vYd
gurU ny KuiDAwvMq dI KuidAw ibrqI ihq nwm-ADwr dy CWdy hor vDyry AGwieky BuMcwey[
‘vwh myry siqgurU! ^Ub gtwky ipAwey[ Awpxy rMg ivc rK swihbw[ qW swƒ iksy dI kI
kwx knOf hY? lokW dIAW A`KW cBolx leI swbUdwxy dw sohxw qhofw bxwieAw hY[ auN\
qW ies dI loV BI kuC nhIN sI[ TwTw bwgw bxwie rKxw BI pUrn gupq sMjmI bxq
bxwau hY[ ijauN quD BwvY iqauN bxweI rK[ nwm rMgW ivc myrw rom rom rMgweI rK[ qW
swƒ iksy dw kI kwVw AMdysw hY?’
siqgurU ny Apwr cVHdI klw dy rMgW ivc iek mhInw lMGwieAw[ surqI ibrqI
ihTwhW ƒ Awaux hI nhIN id`qI[ Aw-muhwrI auqwhW ƒ jwvy[ aUB aurDI rMg ivgws ivc
mgn bYiTAW iek idn ijMdrw Awp hI KulH igAw[ pr ibRqI nw KulHI, iek rs mn qn
AMqry gLqwn rhI[ AMimRq-rsbUfVI ƒ aUB pieAwlw ieko ho igAw[ kuC suriq nw
sMBwl ik iks jMglw KoilHAw Aqy kaux AwieAw, kaux gieAw[ AMdr sQUl s&weI
krn ƒ kuC heI ey nhIN sI[ kuC KwDw pIqw hovy qW mdwn Awvy[ bs AMdir bwhr s&weI
hI s&weI[ bYTw rihx idE[ kaux ihlwvy? ihlwaux KuxoN hI kMm KVw hY?
ies ibD bYTy auqy hI supRMtMfMt qy aus dw lwau lSkrI lwxw gSq krdw drvyS
duAwry Awx Kloqw[ ^br nhIN, ikqnw icr KVoqw irhw hoaU[ swƒ qW kuC pqw nhIN, nw
aunHW dI bulwaux clwaux ihlwaux ƒ ihMmq peI, nw Awpy iprm rsIAVI surqI KulHI, nw
suirq rsIAVI dyhurI ih`lI[ rMg clUlI cyhry dw joq jlwl vyK ky jrvwixAW dI zurAq
hI nhIN peI ik ies jwgRq inMdRw qoN jgwaux[ qkVw icr KVo KVo ky cly gey[ aus vyly
jo hwzr sn, auh d`sdy sn ik aunHW dy ihridAW auqy koeI AYsI hYbq CweI ik buq bx
ky KVo rhy[ aus idn dUhrI rONd AwQxy iPr Aw kIqI qW ^wlsw swvDwn sI[ AwauNdy hI
mYƒ cyqMn-surq vyK ky supRMtMfMt ny myrw ihstrI itkt h`Q ivc PV ilAw Aqy mYQoN ies
ibD buJwrq buJx lgw-
supRM:- vYl rxDIr isMG! bolo ABI qk kuC Kwny pIny ko idl nhIN krqw? dUD mWgqy
ho qo dUD vwlI vuhI gwie hwzr hY[ Awpny hwQ sy Kwxw iqAwr krnw mWgqy ho qo rwSn
lgw dyqy hYN[
mYN- quhwfy pwsoN mMgdw kuC nhIN[ mYN koeI quhwfw mMgqw hW?
by-muqwjIAW bypRvwhIAW dy cVHwau ivc rMg mgn ibrqI ƒ srod auCwlw auiTAw Aqy
ibhbl ho ky ieh Sbd gwivAw igAw[ Aqy ies AsQweI Alwp dI DuMnI iek AgMmI
rwg lor ivc bJ geI:
“mwgnw mwgnu nIkw hir jsu gur qy mwgnw ]”
*
mwrU vwr fKxy m: 5, 1097
jylH ic`TIAW 148
mih swhu ]3] qU smrQu AkQu Agocru jIau ipMfu qyrI rwis ] rhm qyrI suKu pwieAw
sdw nwnk kI Ardwis ]4]
(pMnw-724)
ipClI quk bwrMbwry auTy Aqy Pyr rhwau auqy jw ilvqwr Fuky[ supRMtMfMt Pul ky fofw
ho igAw[ aus Ajwx jn ny jwqw ik ‘swihb’ dw pd aus auqy hI Gt irhw hY Aqy
KuSwmd cwplosI cwt dy irhw hY[ prMqU mugD ƒ ieh pqw nhIN ik sBnW dy isr auqy
iek ‘scw swihb’ TWfw hY jo sBnW dI pRiqpwl krdw hY Aqy sB isRStI dw dwqw Aqy
jIvn ADwr hY Aqy sBnW dI swr lYNdw hY[ so ies Alpg buDI vwly gory dI Akl ivc
ieh ‘swihb’ pd inj pd aupr hI ieSwrq hoieAw jicAw Aqy ies Axhoey b&x
bPwaux ivc b`P ky ilP igAw Aqy KuSI ivc kpiVAW qoN bwhr ho boilAw-
‘bolo rxDIr isMG! gwie vuhI gwie dI jwie?’
mYN- Pyr Alsyt ivc pwauNdy ho[ AMdr bYiTAW dy AnMd ƒ Pyr ibGn pucwaux lgy ho?
gaUSwlw igAW Pyr kUVIAW quhmqW lgxgIAW Aqy qusIN log kMnW dy k`cy ho, quhwfw vswh
kuC nhIN, klH ƒ koeI hor aUj KVI kr idEgy, ies krky hux AYsIAW myhrbwnIAW qoN
AYvyN hI cMgy hW[
supRM:- qb Apny hwQ sy Kud Kwxw pkwE AOr KwE, pihly kI mwPk[
ies pr mYƒ mSt hoieAw dyK ky aunHW ieh smiJAw ik ‘AlKwmoSI nIm rzw’ hY[
jylHr ƒ hukm idqw ik pihlw rwSn jwrI kr idE[
fwktr- Ajy swilf PUf in`gr igzw iek dm hzm nhIN ho skygI[ QoVI QoVI igzw
dyxI SurU kro[
g`l kI Awps ivc ig`tI igx ky aus idn qW iek pwau AwlU Aqy CtWk Br pMjvW
(iGau) dI mnzUrI dy gey[ dUjI rONd AD syr AwlU Aqy do CtWk pMjvW myry itkt auqy
ilK gey, qIjI rONdy iqMn CtWk pMjvW kr gey[ g`l kI hOlI hOlI iek mhIny dy AMdr
AMdr pUrI p`kI rsd lw idqI, jo hux qweIN ihstrI itkt pr drj hY[ mYdw BI, cwaul
BI AD syr, AwlU BI nwl, nwl dwl, isriKMfI (KMf) sB su`kw sIDw lw id`qw[ srb lohI
bwty dygW sjwaux vwly sxy AMgITIAW dy Pyr iml gey[ Aqy lgIAW dygW clx[ Blw
ieqnI smgrI mYQoN iek`ly qoN ikQy mukdI sI[ mYN qW Ardwsw kr bYT jwieAw krW ik
koeI KuiDAwvMq AiqiQ Awvn qW vMf CkIvn dy srMjwm bxn[ Bwxy AMdr siqgurU
idAwl sn, kwmnw pujwvMdy rhy[ ie`Cw pUrk srb suK dwqw ie`Cw pUrI krdy hI rhy[ gPy
Aqut sj jwieAw krn Aqy swry hI lyKy lg jwx[ gurU dI Apwr ikRpw jylH AMdr BI
Aqut lMgr cl pey[ AYsI ibauNq bxI ik jylH AMdr bwhroN pI. fblXU. fI. dI pwrtI
murMmq auswrI leI inqwpRqI AwieAw krdI sI[ aus pwrtI ivc Aiq AiqQI grIb
mzdUr b`cy BI sn, jo do do cwr cwr pYisAW auqy lgy hoey sn[ aunHW dy BuK-doKy iFf
inkly hoey, jwhbW AMdr vVIAW hoeIAW, h`fIAW dy kwrMgy hI kwrMgy idsx, r`j ky AMn
Kwxw BI aunHW ƒ nhIN sI juiVAw[ aunHW dI pWqo pWq pMgq PV PV ky ibTw dyxI[ Pyr qW
auh Awp hI igJ gey[
jylH ic`TIAW 150
BweI s`jx isMG nim`q jpujI swihb dy pMj pMj pwT qy Ardwsw
Bw: s`jx isMG jI dI auNglI kt jwxI qy auprySn nw hox dI AjIb
Gtnw
iek vwrI myry lwgy dI koTI ivc vIr s`jx isMG nwrMgvwl ASnwn krky mYƒ bwxI
dw pwT krky suxwaux lgy qW swDU rwDw isMG ny (jo aus vyly pihry qy sn) myrI koTI
AMdr Aw ky mYƒ disAw ik “swDU jI! iek Ascrj Gtnw ho geI hY[ mYN qo dyK kr dMg
rih igAw hUM[ s`jx isMG kI auNglI kt geI hY AOr aus myN sy ^Un jwrI hY pr vuh Awp
ko pwT AYsw AnMd sy suxwie jw irhw hY jYsy aus kw auNglI ktI hI nhIN, DMn hY siqgurU
jylH ic`TIAW 151
ky is`K! DMn kmweI!!’ dws ny pwT ivc hI pauVI dw Bog pYx pr s`jx isMG ƒ Awvwz
mwrI- ‘ikauN vIr jI kI fOl hY, ieh Kyf ikvyN vrqI?’ qW auh boly ik ‘kuC nhIN[’ pwT
Pyr krn lg pey[ pr swDU rwDw isMG jI dUjI iCn hI s`jx isMG dI s`jI cIcI dw
kitAw hoieAw ppotw lY ky myry pws Awey qW mYN aus ƒ AwiKAw ik jw ky aus dI auNgl
nwl hI ies joV idE[ auh ievyN jw ky krn l`gw pr s`jx isMG ny krn nw idqw Aqy
AwiKAw, ‘ieh Bwxw hI eyvyN sI[ hux ieh nhIN juVygI[ ikauNik k`tI ƒ icr ho cu`kw hY
Aqy lhU bhuqw swrw inkl cukw hY[’ iek qW aus ny bcn nw mMinAw, dUjy aus ny AwpxI
cIcI dy tuMf ƒ pwxI b`qI bMnHx dy QWauN qyl ivc boV idqw[ aus dI ibK cVH geI Aqy
jrmIsweIf ho igAw, plm dOV geI, bWh suj ky BVolw ho geI[ q`qkwl Aqy qurMq hI
hspqwly rpot idqI geI[
aunHW idnW ivc iek nvW supRMtMfMt AwieAw sI[ auh nwly AweI.AYm.AYs. isvl
srjn hY sI[ so mYfI: A&sr dI ifaUtI auhI krdw sI[ ieh gorw srjrI Aqy iq`b dohW
ivc bVw mwhr sI[ Aqy AsW pMjwbIAW dw ielwj qW ieh ^ws ZOr nwl krdw sI[ rpot
imlxswr hI auh BijAw AwieAw, aus dw nwm im: &rYfirk sI[ AwauNdy swr hI aus ny
s`jx isMG dw mulwhzw kIqw Aqy hukm idqw ik ies ƒ hspqwl lY c`lo[ AsIN swirAW
ny ^ws kr dws ny aus ƒ vIr s`jx isMG dw ielwj krn leI qIbr qkIdI auuqkMTw
pRgt kIqI[ Aqy aus dI syvw leI Aswfy ivcoN iek do sjx swQ lYx jwx leI BI
AwiKAw, pr aus ny swƒ Brosw idvwieAw ik s`jx isMG dI syvwdwrI hr pRkwr BlI
ibD hovygI[ qusIN ieqmInwn Aqy idl jmweI rKo[ auNglI ktx dI Gtnw pRQwie pVqwl
krn vwly mwmly ƒ BI auh ivcy hI Cf igAw ikauNik ies qrHW krnw ielwj ivc
qqpr hox leI ibGnkwrI sI[
Swm ƒ myry pws Cotw fwktr AwieAw Aqy aus ny d`isAw ik s`jx isMG dI hwlq
bhuq ivgV geI hY[ swry srIr ivc plm dOVn dw ^qrw hY[ bwhroN BI isvl srjn
mMgvwieAw igAw hY[ aus dI Aqy swfy swirAw dI eyho rwey hY ik bWh k`ty jwx ibnW hor
koeI cwrw nhIN[ so svyry hI bWh k`tI jwvygI[ ikauNik mYfIkl borf dw ieh Aw^rI
&Yslw ho cu`kw hY[ auh qW ieh suxwauxI suxw ky cilAw igAw Aqy dws ny ies blwk Aqy
ierd igrd blwkW dIAW koTIAW ivc swry vIrW ƒ ieh mMd soie suxw ByjI[
BweI s`jx isMG nimq jpujI swihb dy pMj pMj pwT qy Ardwsw
sB dw ieh &Yslw hoieAw ik AMimRq vyly auTdy hI ieSnwn krky swry s`jx pMj pMj
pwT jpujI swihb dy s`jx isMG dI nim`q krn[ so drdy idl dy idlI drd-vMdW ny
AYsw hI kIqw[ dws ƒ pwTW dy Bog pscwq gupq pRyrnw ieh hoeI ik aus dI nim`q
Ardwsw BI kIqw jwey[ so dws ny ibnW iksy dI slwh ley Aqy ibnW iksy ƒ d`sy hI
gupq Ardwsw BI soD id`qw[ Ardwsy dy nwl ieh mMnqw BI mMnI geI, jo Aw muhwrI mMnI
geI, ik ‘hy gurU rwmdws! vIr s`jx isMG jI dI bWh nw k`tI jwvy Aqy Awp dy droN GroN
jylH ic`TIAW 152
vIr dI bWh Arogqw dI b^SS ho jwvy Aqy svw dmVy dw kVwh pRSwd qyry drbwry
krweIey[’ A`j myrI izMdgI ivc ieh pihlw idn sI ik kVwh pRSwd krwaux dI suKxw
su`KI geI[ pr su`KI geI Acncyq hI[ imixAw imiQAw kuJ nhIN sI[ hux EDrlI vwrqw
suxo ik hspqwl ivc AYn ies smyN kI ibrqWq vrq irhw hY[ eyDr qW ies ibD:-
“vYdw sMdw sMgu iekTw hoieAw ]
AauKd Awey rwis ivic Awip KloieAw ]
jo jo Enw krm sukrm hoie psirAw ]
hirhW dUK rog siB pwp qn qy iKsirAw ]23]”
(Punhy mhlw 5, 1363)
dy gurvwk vwlw suqy srMjwm bx igAw[ Aqy auDr hspqwl ivc fwktr lokW qy aunHW dy
Amly dw iek`T ho irhw hY[ bWh k`tx dy sB sMd byq BI Aw gey[ jylH isvl srjnI
supRMtMfMt vIr s`jx isMG dy srhwxy kmIz dIAW bWhW auqWh cwVH ky bWh k`tx ƒ Awx
Kloqw[ A`gy vIr s`jx isMG Sbd lor dI inMdRw ivc SWq ipAw sI[ supRMtMfMt jwqw ik
su`qw hoieAw hY[ boilAw, ‘auT! kloro &wrm suMG[’ vIr ny A`K auGyV ky AwiKAw, ‘kwhdy
leI?’
supRM:- qyrI bWh k`tx dw auprySn hoxw hY[
vIr- qW Pyr kloro &wrm suMGwaux dI kI loV hY? insMg bWh ƒ kt ky judw kr dyvo[
jy ijmHk jwvW qW AwKxw[
eyh sux ky srjn dy srIr ivc iek Jrnwt jyhI iPr geI[ iek pwsy qW ies bIs
swlw is`K BujMgI dI dlyrI dyK ky dMg rih igAw, Aqy h`kw b`kw rih igAw ik ieh is`K
iks im`tI dy bxy hoey hn[ dUjy pwsy aus dy h`Q ivc auqy auTx dI bWh k`tx dI ih`s hI
nw rhI[ AYn ausy smyN aus ƒ iek hor Purnw sPurn hoieAw ik pihlW nSqr lw ky
dyKIey, Swied gMdw ^Un nSqr nwl inkl jwvy Aqy &wiedw ho jwvy[ ieh Purnw Purn dI
dyr hI sI ik auh ies pr Aml krn leI Awmdw ho igAw[ mwnoN koeI AmrI ieSwrw
aus ƒ imilAw jo Agy AOiVAw hI nhIN sI[ b`s! jk qk hI krnI sI? nSqr lgw
idqI Aqy gMdy ^Un dw prnwlw Cut igAw[ iCn ivc hI swrw sojw lih igAw Aqy swrw
zihrwvw auqr igAw[ supRMtMfMt dI KuSIAW dI koeI h`d nw rhI[ auh iblkul nrwsw ho
cu`kw sI[ koeI eyzdI iemdwd aus ƒ Aw imlI[ AwpxI h`QIN frYs kr ky Aqy iencwrj
hspqwl ƒ qkVweI r`Kx dIAW qkIdW krky Aqy ^brgIrI qy syvwdwrI hdwieqW dy ky
^uSIAW ivc iKiVAw hoieAw m`Qw lY ky myry pws AwieAw qy boilAw, ‘vYl! rxDIr isMG!
Awp kw swQI s`jx isMG iblkul qMdrusq ho igAw, i&kr m`q kro, aus kI bWh ko BI
nhIN kwtw igAw[ AOr vuh qMdrusq BI ho igAw hY[’
dws- ieh Awp dy audm ƒ Pl lgw hY[ Awp ny bVI hmdrdI kIqI hY[
supRM:- nhIN, nhIN, hm ny ies myN kuC nhIN kIAw[ Xyh qo koeI muAjzw hUAw hY[ mYN
Awpxy hwQ myN bWh kwtny vwly hiQAwr (instruments) pkV cukw Qw AOr sB swmwn
iqAwr Qw[ mYN hwQ kwtny ky lIey iqAwr ho cukw Qw ik iek dm myrw hwQ ruk igAw[
jylH ic`TIAW 153
hwQ ruknw hI Qw ik muJ ko Acwnk (suddenly) eyk AYsw sUJnw sUJw jo Awgy kBI sUJw
hI nhIN[ ies myN zrUr koeI ^udweI iemdwd kw hwQ hY mgr bVI hYrwnI qo aus lVky dI
dlyrI ko dyK kr hUeI- ik vuh iJjkw hI nhIN[ aus ko pqw hI nhIN ik iks kI bWh pr
auprySn kIAw jw rhw hY[ aus kI qo bWh BI kt jwqI qb BI vuh qo hwie nw pukwrqw[
mwlUm hoqw hY ik aus vkq aus pr kuC rUhwnI qwkq qwrI ho rhI QI[
ies prkwr dI igt imt bolI ivc Awpxw AMdr auGwV ky cldw lgw Aqy dws gurU
krqwr dy DMnvwd igAwn ivc mgn ho igAw[
(not: ies Gtnw dy ipCoN jd vIr surjn isMG jI gujrvwl dws dy pirvwr sihq
myrI mulwkwq krn Awey qW aus smyN dws ny vIr surjn isMG ƒ ieh swrI Gtnw d`sI
Aqy ibny kIqI ik sRI gurU rwmdws jI dy drbwr jw ky svw dmVy dwkVwh pRSwd vIr
nimq krw dyx[)
ieh supRMtMfMt qn mn nwl lw ky AwpxI mYfikl A&sr vwlI ifaUtI Adw krdw sI
Aqy Awpxy mwqihq fwktrW qoN bVw kMm lYNdw sI[ AYsw ifaUtI dw p`kw AMgryz A&sr
AsIN G`t v`D hI if`Tw hY[ s`jx isMG dI Awpxy h`QIN Aw ky mlHm p`tI kirAw kry[
Awpxy AYisstYNtW dI do do GMty dI ifaUtI aus aupr hr dm hwzr rihx dI lw idqI[
idny rwq vwrI vwrI hr iek hspqwlI AYisstYNt hwzr irhw kry[ AYQoN qweIN ik Awp
BI Awpxw Awrwm C`f ky rwq ƒ hspqwl ivc Aw Pyrw pwvy[ AYqvwr ƒ BI pUrI ifaUtI
bjw jwvy[ AsIN aus dI ies hmdrdI BrI kwrguzwrI dy bVy mSkUr hoey Aqy aus nwl
iml igl ky rihx lgy pr ies ƒ BI kuC icr ipCoN imstr mIk dw pwh cVH igAw[
Aqy aus dy h`QW ivc Aw igAw[
pVHdw hY? hOlI hOlI ieh DuMnI nyVy AwauNdI pRqIq hovy, qW vIr jI aus QW Klo gey[ Aqy
nIvIN pw ky AwauNdI Awvwz vl iDAwn idqw qW sp`St nOvyN mh`ly dy slok suxweI dyx
lgy[ nzr auTw ky nIJ lw ky vyiKAw qW jylH v`loN Aw rhI sVky iek ispwhI jylH vrdI
ivc Aw irhw hY[ cwl Fwl rMg rUp dyKx ƒ ibhwrI dys dy rihx vwlw pRqIq huMdw hY[
msW muC iBauN juAwn hY[ dwVHI BI sPut hoeI jwpdI hY[ pr isr qy kys nhIN pRqIq huMdy
pr rofw Bofw monw BI nhIN idsdw[ c`pw c`pw Br guMJldwr bwvrIAW jyhIAW hn[ AYsw
jwpdw hY ik pihlW ktwauNdw irhw hY, pr hux kuC icr qoN ktwey nhIN[ aupr pgVI BI
ltptI jyhI iFlkxI pycW vwlI lpytI hoeI hY[ mwno iksy lor ivc lot pot hoeI vI hY[
cyhrw nIr vYrwgnI hMJUAW nwl sYrwb hoieAw ivAw hY Aqy ihrdy vyDvyN htkoirAW nwl
vYrwg meI slok pVHdw rumk rumk quirAw cilAw Aw irhw hY[ lE! AYn koly hI Awx
phuMcw[ pr aus dIAW AD-mItIAW hMJU-ikrnI A`KIAW ieks bwJoN hor kuC nhIN dyKdIAW
pRIqq huMdIAW[ aus dy ihq Alswey nYxW Agy kyvl vYrwg dw srovr hI flHkW mwr irhw
hY[ cwr cuPyry vYrwg hI vYrwg dw Cwpr Cw irhw hY[ vYrwg qWG A`KVIAW ieko qWG ivc
hI Aws aufIkxIAW ho ky jut rhIAW hn[ Aqy JmkxoN BI bMd hn:
“AKI pRym ksweIAw ijau iblk msweI rwm]”*
vwlw nkSw b`J irhw sI[ vIr inrBY isMG jI dw jIau nhIN krdw sI ik aus ƒ ies
AnMd dSw qoN ault kry[ pr ies dw pRym vYrwg BI auCwly mwr auiTAw Aqy byqhwSw
DVMm dy ky aus dy crnW auqy jw ifigAw[ ibjlI vwlI PurqI nwl aus ny inrBY isMG dw
sIs Awpxy h`QW auqy bocxw loicAw pr auh pihlW hI crnW auqy jw F`Tw[ gurU nyq
Anuswr slokW dw Bog BI pY cu`kw sI[ bVIAW muSklW nwl crn Cufwey Aqy vIr inrBY
isMG jI ƒ sMBwl ky swvDwn kIqw igAw[ swvDwn hox swr hI ies ibD bcn iblws
iCVy[ prs-pr cwiqRk ckor vWgUM iek dUjy vl Jwkx, doeI doeI h`Q dohW dy juVy hoey[
inrBY isMG- Awp iks dys dy rihx vwly ho?
ispwhI- jI! mYN eysy dys dw hI vwsI hW[ myrw ijlHw Awrw hY[ (ihMdI bolI ivc) qy
ipMf ksyr hY, jo ies ibhwr dys ivc hI hY[
inrBY isMG- Awp ƒ is`KI dI lwg ikvyN l`gI qy ieh slok Awp ny ik`QoN is`Ky?
ispwhI- jI! AYQoN dy (hzwrI bwZ) sYNtrl jylH ivc dys BgqI qy Drm dy bdly
pMjwbI is`K swDU Awey hoey hn[ ieh sB aunHW dI sMgq dw au~qm Pl hY[ Asl jwxo qW
swfy BwgW ƒ SuB AMkUr audy hoieAw hY jo gurU nwnk swihb dy mwrg dw swƒ ienHW swDU
jnW dI qu&Yl pqw l`gw hY[
inrBY isMG- aunHW swDUAW ivcoN iksy dw nwauN BI jwxdy ho, ijnHW dI sMgq krky Awp
ƒ ieh Amolk lwg lgI hY Aqy ieh Awqm jwg AweI hY?
*
iblwvl m: 4, 854
jylH ic`TIAW 155
ies pr jd aus dy mUMhoN dws dw nwm inkilAw qW vIr inrBY isMG dw pRym hor BI
TwTW mwrn lgw, pr CyqI hI Awpxw Awp sMBwl ky boly ik ‘mYN BI aunHW dI mulwkwq leI
AwieAw hW[ Awp dw nwm kI hY?’
ispwhI- dws dw nwauN klpU isMG hY Aqy mYN C`qrI hW, pr jI AsIN kwhdy C`qrI hW,
Asl C`qrI qW isMG swDU sUrmy hn[ AsIN AwpxIAW A`KW dy swhmxy do iqMn swlW qoN
aunHW dy bVy bVy kwrnwmy dyK rhy hW Aqy dyK dyK dMg ho rhy hW Aqy aunHW dI rihxI
bihxI kihxI Aqy krnI dw swfy idlW auqy ibjlI vwlw Asr huMdw hY[ A`Cw! Awp swDU
jI dI mulwkwq leI Awey ho? Awp DMn ho[
ieh kih ky pRym nwl ibhbl ho ky auh vIr inrBY isMG jI dy crn CUhx leI hMblw
mwr ky ipAw pr vIr jI ny j`PI ivc jkV ilAw[ pRym jUVIey pY gey[ jdoN KulHy qW
puiCAw, ‘koeI syvw myry lwiek d`so, jo mYN kr skW[ qusIN ibdysI pRwhuxcwrI Awey ho Aqy
ijnHW dI pRwhuxcwrI Awey ho auh pRwDIn hn[ so aunHW dI QwauN AsIN hI Awp dI pRwhuxcwrI
krnI hY[’
inrBY isMG- Awp dy imrdl bcnW ny hI gd gd kr CifAw hW, hor syvw
pRwhuxcwrI dI kI loV rhI hY? Awh lE! (20 dmVy dy not k`F ky) qusIN BweI rxDIr
isMG jI ƒ AMdr pucw dyxy[ ieh syvw Awp dI kw&I hovygI[ nwly AwpxI zbwnI hor suK
sunyhy swƒ ilAw ky inhwl krnw jI[ Aqy ieh pMj dmVy Awp dI Bytw hn[
klpU isMG- AjI! gurU gurU kro jI! hmwry pws qo siqgurU kw dIAw sB kuC hY[ AYsw
kih ky hm ko SrimMdw mq kro jI[ hm qo Ab gurU pwqSwh ky by-dwm ^rIdy tihlIey
hYN[ AOr swDU jI ko BI AMdr koeI kmI nhIN, gurU kI dXw sy aun ko sB kuC imlqw hY[
aun ko zrUrq hI nhIN[ zrUrq ho qo hm log ApnI igRh gWT sy sB kuC Arpn krny ko
iqAwr hYN[ bs bs! Awp ies bwq kw nwm hI nw lo[ hmwry hoqy aun ko iksI bwq kI
qklI& ho skqI hY? AOr nw iksI AOr ko qklI& dyny kI guMjwieS hY[ Ab mYN ipCly
kdm vwps jwqw hUM AOr Awp ky Awny kI ^uS^brI aun ko jw ky sunwqw hUM[ Blw jI! Awp
kw pivqR nwm ikAw hY?
inrBY isMG- BweI myrw nwm inrBY isMG hY[ aun ko kihxw ik mYN jldI hI Awj iksI
vkq mulwkwq krUMgw[ Awj ABI dr^wsq dyny ky lIey clw hUM[ mnzUr ho geI qo ABI
mulwkwq Aw krUMgw[
ieqnI bwq cIq pscwq prspr &qh gjw Awpo Awpxy rwhy lgy[ iek GMty ipCoN hI
swDU rwDw isMG jI dI rwhIN vIr inrBY isMG jI dy Awvn dw sMdysw dws pws AMdr puj
igAw[ Aqy aus qoN iek GMtw ipCoN hI mulwkwq ho geI[ klpU isMG* dy nwl imlx dw hI
*
klpU isMG ispwhI rwDw isMG dw BqIjw sI[
jylH ic`TIAW 156
Asr sI ik ijs krky mulwkwq smyN vIr inrBY isMG jI dI ieqnI vYrwgI dSw ho rhI
sI[ A`j aus ƒ AwpxI nv jnmI jwg** Pyr AweI sI[
ies iCn BMgrI mulwkwq duAwrw dws ƒ bwhr dI mulkI hwlq dw kuC BI pqw nw
lg sikAw, ikauNik iek qW imly hI pMdrW imMt, dUjy vIr inrBy isMG jI ƒ Awpxy
vYrwg rudn vihxW qoN hI vyhl nw imilAw[ jo imMt do imMt mwqr imilAw qW auh jwx
buJ ky bwhrlw hwl dsxoN sMkocdy rhy, ikauNik supRMtMfMt ^ud isr qy KVw irhw Aqy qor
ky hI ihilAw[ so dr Asl eyh mulkwq nhIN sI kyvl mIq drSn JwkI hI sI[ jdoN dy
AsIN hzwrI bwZ Awey sI qW eyh pihlI mulwkwq sI[ Aj qweIN hor iksy dI mulwkwq
hoeI hI nhIN sI[ ieh BI mulwkwq kwhdI sI Jurk-qrsyvW hI sI[ mulwkwq qoN vwps
Awey ƒ swQIVy sjx Awpo AwpxIAW koTIAW ivcoN AwvwzW mwr mwr bwhr dIAW ^brW
puCx ik mwq lok ivc kI vrqwrw vrq irhw hY[ dws ƒ kyvl eyqnI ku sMuDk lgI sI
ik klk`qy ivKy spYSl kWgrs hoeI Aqy nw imlvrqn pws hoeI[ soeI mYN swirAW ƒ
ds idqI, swlW b`DI bwhr dIAW ibVkW lYNidAW ƒ iehI soie kMnI pYxI hI BwrI ZnImq
sI[
17
**
AMimRq Ckx smyN dy pRBwv dI Xwd qwzw ho geI sI[ Bw: inrBY isMG ny ^wlsw skUl luiDAwxy dy AMimRq
pRcwr smwgmW ivc AMimRq CikAw sI[ Awp dw ipMf llqoN v`fI ijlHw luiDAwxw sI, Awp &rvrI 1925
ivc GoVI pur cVHy jWdy dr^q nwl t`kr Kw ky clwxw kr gey sn[ Awp dy ipqw dw nwm s. nrwiex isMG
jI hY[
jylH ic`TIAW 157
kIqI geI ik pMjwbI pulItIkl kYdIAW ƒ tihlx leI iek iek GMtw ikauN nhIN idqw
jWdw[ eys kY&IAq qlbI dw eyh kwrn sI ik jdoN swfy sqwrW ATwrW swQI SwhI AYlwn
duAwrw irhw hoey sn qW aunHW ivcoN bwhr inklx swr hI keI s^q bImwr ho cu`ky sn[
rsqy ivc hI nmUnIAW ho igAw[ do iqMn s`jx qW Gr phuMcdy hI cVHweI kr gey[ Swied
pMjwb dy A^bwrW ivc ies g`l bdly s^q AYjItySn hoeI sI[ hzwrI bwZ jylH AMdr
iek ienkuAYrI kmytI ies g`l dI pVqwl krn AweI sI ik ies hwdsy dw AslI
kwrn kI hY[ gihrI q&qIS pVqwl ipCoN auh eys nqIjy auqy phuMcy sI ik iek qW irhw
hox vwilAW ƒ jwx smyN kw&I kpVy nhIN id`qy gey sn[ dUjw v`fw kwrn eys bImwrI dw
aunHIN eyh l`iBAw ik eyh log swlW b`DI qMg qwrIk koTIAW AMdr hI qVy rhy Aqy eynHW ƒ
bwhr dI hvw mwqr BI nhIN luAweI geI Aqy tihlx dw Avsr BI nhIN id`qw igAw[
eyqny swlW dI lgwqwr dVvy bMdI ipCoN iek dm auh bwhr inkly Aqy inkl ky qyz
r&qwr motrW au~qy pihlW cwlI mIl hzwrI bwZ rof stySn ƒ inkldy swr iljwey gey
qW eyqny &wsly ivc hI bhuq swry s`jx bImwr ho gey Aqy bwkI dy rylvy s&r ivc
bImwr pY gey[ iek dm bwhr Awaux nwl bwhr dI qyz hvw shwr nhIN sky[ ienkuAYrI
kmytI (pVqwlI kmytI) dI ies rIport pr gvrnmYNt ny auprlI kY&IAq jylH vwilAW
qoN qlb kIqI sI Aqy GMtw GMtw inq KulHy mYdwn ivc kYdIAW ƒ tihlwaux dw hukm idqw
sI[ dws ƒ gupq vsIilAW qoN ies Awrfr dw pqw l`gw sI[ ienHW (jylH vwilAW) ny nwm
mwqr swƒ bwhr tihlwauxw SurU kr idqw pr ies ivc AwpxI imhrbwnI hI jqwaux[
pUrw GMtw BI tihlx ƒ nw dyx[ pMdrW imMtW ivc hI Pyr qor ky Pyr AMdr qwV idAw
krn[ kdy kdweIN bhuqy qoN bhuqw smW jy idqw hoaU qW msW A`Dw GMtw idqw hoaU[ KulHy
mYdwn ivc tihlwaux dy QwauN spYSl sYl blwkW dy hwiqAW ivc hI tihlwieAw krn[
cONh cONh, pMjW pMjW ƒ k`F ky lY jwieAw krn Aqy pMdrW ku imMt Pyr qor ky vwps lY
AwieAw krn[ KulHx, bMd hox Aqy Awaux jwx dw hI JyVw irhw kry[ AMdry hI kMm
krwieAw krn[
eyqny ƒ iek ihMdusqwn qy bwhrly mulkW dy rItwierf jylH jrnYlW dw j`Qw mulKW dy
jylHW dy mulwhzy krdw Aqy ihMdusqwn dy swry jylHW ƒ vyKdw cwKdw eyQy hzwrI bwZ BI Aw
igAw[ ies jQy dy AwauNdy ƒ AsIN AMdry qVy hoey sI[ Acwnk hI eyh Aw gey[ jylH
vwilAW ƒ QoVw Arsw pihlW hI pqw l`gw[ AweI.jI. vI nwl sI[ AwauNdy hI Jt myrI
koTI dy vyhVy ivc Aw vVy[ swrIAW aunHW ƒ iSkwieqW suxweIAW[ aunHW BI kMn dy ky
suxIAW, ijs dw Asr eyh hoieAw ik koTIAW ivcoN c`kIAW swrIAW FwhIAW geIAW Aqy
swirAW ƒ KulHI bYrk ivc rKx dw PYslw kIqw igAw[ pulItIklW ƒ bYNqW l`gx dI szw
dy bri^lw& s^q kwrvweI kIqI geI, pr ‘pMcW dw kihxw isr mQy prnwlw QwauN dw
QwauN’[ aultw eys Skwieq bwzI dy bdly jylH A&sr myry hor BI vYr pY gey[ c`kIAW qW
koTIAW ivcoN auKV geIAW Aqy bYNqW dI szw ivc BI sMkoc ho igAw prMqU swƒ iksy ny
koTIAW ivcoN bwhr nw k`iFAw[ bwrkW ivc qW kI lY jwxw sI, tihlx dw smW BI nw
vDwieAw[
jylH ic`TIAW 158
swihb’ kw nwm aus ky mUMh pr bhuq cVHw hUAw hY ies lIey aus kw nwm ‘BweI swihb’
hI pV igAw[
supRM:- AYsw nhIN, Xyh s`cmu`c aus kw bhuq Adb krqy hYN ikauNik vuh bVw Dwrimk
AwdmI hY, ies lIey aus kI iezq krqy hYN[ myry i^Awl sy Xyh bwq sc hY ik Xyh log
aus ky roky hUey hI QoVw bhuq ruky rihqy hYN nhIN qo Xyh bhuq &qUr mcwey rKqy[ mgr
Xyh bwq s`c nhIN ik Xyh log Ab Bwg skqy hYN Xw rxDIr isMG ky rokny sy ruky hUey hYN[
XhW hmwrw ieMqzwm ieqnw zbrdsq hY ik Xyh kBI Bwg nhIN skqy[ Blw rxDIr isMG
ny ien ko ikAw roknw Qw[ ipClI d&w jb Xyh Bwgny lgy Qy qo rxDIr isMG ny bhuq zor
lgwieAw mgr Xyh ruky nhIN[ s`cbwq qo Xyh hY ik Xyh log Ab Bwg hI nhIN skqy[
hmwrw ieMqzwm hI AYsw hY[
gMfw isMG- (roh ivc Aw ky) qumHwrw kuC ieMqzwm nhIN[
supRM:- (DrqI qy pYr mwr ky) hmwrw ieMqzwm hY, hmwrw ieMqzwm hY, hY! hY!!
gMfw isMG- kuC nhIN, kuC nhIN, kuC nhIN, suAwh BI nhIN[
supMR:- ikAw qum Ab BI Bwg skqy ho?
gMfw isMG- hW, jd BI jI cwhy B`j skdy hW[
supRM:- ikAw qum hmwry swhmxy bMd koTVI sy inkl kr idKw skqy ho?
gMfw isMG- hW bwhr inklky idKw qW idMdy hW pr qusIN kyhVw mYƒ Aqy myry swQIAW
ƒ duD GI dy dyxw hY? sgoN koeI hor qMgI hI dy jwEgy[ ikhVw cMgw slUk krn lgy ho?
Pyr vI quhwƒ XkIn nhIN Awaux l`gw ik AsIN jd cwhuMdy B`j skdy sI[
supRM: Aqy jylHr- (imlvIN Awvwz nwl) hW iPr XkIn ikauN nhIN Awvygw[ iPr qo hm
p`ky qOr pr XkIn kr lyNgy ik qum hmwry ieMqzwm sy nhIN rhy ApnI mrzI sy Xw
rxDIr isMG ky r`Ky rhy ho[
gMfw isMG- pr ies dw vwAdw (iekrwr) kro ik Aswƒ pMjwbI sYlW ivc idny rwq
qwV ky qW nhIN rKogy[
supRM:- hW, hm iekrwr krqy hYN ik qum sB ko &Orn Awj hI spYSl blwk myN
lwieAw jweygw AOr kw&I Arsw qk hr roz KulHy r`Kw jwieAw krygw, iPr r&qw r&qw
bwrkoN myN Byjw jweygw[
gMfw isMG- iehnW kOlW krwrW qoN iProgy qW nhIN?
dovyN- (ieko Awvwz nwl) hrigz nhIN[ (pr idl ivc Awp ivcIN h`sx ik inrI
Kwm iKAwlI hY, AYvyN dmgjy mwrdw hY[ kI sYlW ivcoN inklxw koeI mKOl hY?)
gMfw isMG- A`Cw swfy ivcoN iek jxy ƒ AYQoN k`F ky Awpxy nwl pMjwbI sYlW vwly
blwkW ivc lY clo[
supRM:- A`Cw! inkly kOx inklqw hY[ ijs ko qum kho aus ko hm swQ ly clqy hYN[
gMfw isMG- (n`Qw isMG DuMn ƒ Awvwz mwr ky jo lwg dI koTI ivc hI bMd sI) jwh
inkl Eie! n`Qw isMG, idKw dyh iehnW ƒ cMfI dw Baux[
n`Qw isMG- cMgw mYƒ k`Fo bwhr mYN hI idKw idMdw hW[
jylH ic`TIAW 161
mukdI g`l eyh ik n`Qw isMG ƒ KolH ky koTIEN bwhr kiFAw igAw Aqy pMjwbI sYlW
vl swry jxy aus ƒ nwl lY Awey[ jylH stw& aus dy mgr lwrw bMnHI nwl quirAw Awvy
pihlW pMjwbI sYlW dy Es blwk ivc Awey ijQy ik AsIN aus vyly bMd bYTy sI[ hryk
blwk dIAW A`DIAW koTIAW KwlI rihMdIAW huMdIAW sn[ iek koTI ivcly C`f ky qIjI
koTI ivc swfy swQIAW ivcoN iek iek swQI bMd rihMdw sI[ idny ivckwrlIAW koTIAW
KwlI rihMdIAW huMdIAW sn qy rwq ƒ iehnW ivckwrlIAW koTIAW ivc ibhwrI kYdI
ilAw ky bMd kIqy jWdy sn[ ies blwk ivc AwauNdy swr hI n`Qw isMG ny vMgwr ky
AwiKAw, ‘d`so ikhVI koTI ƒ Ajmwauxw hY?’ jylHr ny iek koTI vl ieSwrw kIqw[ n`Qw
isMG ny AwiKAw ik KolHo qwlw[ qwlw KoilHAw igAw Aqy n`Qw isMG AMdr jw viVAw Aqy
AMdr vVdy swr boilAw, ‘AVw idE jMglw Aqy lw idE bwhroN qwlw[’
n`Qw isMG dI rIsy sIK auqy bQyrw zor lwieAw pr sIK Awpxy QwauN qoN nw ih`lI, h& ky
ht igAw[ aus ƒ kI pqw sI ik ikhVI sIK dbxI qy iKcxI hY[ n`Qw isMG horW ny qW
hr jMgly ivc iek iek sIK hI hyToN Xw auqoN KoKlI kIqI hoeI sI[ iek doNh h`t k`ty
ispwhIAW ƒ nwl lY ky BI hMB hitAw Pyr vI kuC nw bixAw[
n`Qw isMG Pyr swirAW ƒ dUjy sYl blwk dy jMgilAW vl lY igAw[ EQy jw ky qW AYsy
roh Bry krwr nwl sIKW iK`cIAW ik keI tut hI geIAW Aqy jMgly nwks ho gey[ Pyr qW
n`Qw isMG ƒ SwbwS dyx Aqy ‘sRI mwn’ vrgy joiDAW ƒ QwpIAW dyx[ iek dm sB koTIAW
KwlI krn dw hukm dy idqw Aqy swƒ swirAW ƒ k`F ky bMgwlI spYSl sYl vl lY gey[
rwh jWdy jWdy bVIAW buSwrqW dyx Aqy SukrIey Adw krn[ mYƒ Al`g krky AwKx lgy,
‘swbwS! rxDIr isMG qum hmwrI jylH vwloN kI bVI ie`zq r`KI[ swfI p`q Abro quhwfI
quPYl rih geI, nhIN qW rMck sMdyh nhIN ik qusIN log jdoN BI cwhuMdy qW Bj skdy sI
AOr hm log sB PWsI lg jwqy[ sB kI ruzgwr mwr ho jwqI AOr bdnwmI kI qo koeI
hd hI nw rihqI[ hm Xyh Aihswn qumwrw kBI nw BulweyNgy, AOr Ab sy koeI qklIP
qum logoN ko nhIN dyNgy, blik hr iksm kw Awrwm dyNgy[ jYsy qum logoN ny hmwrI r`KI, hm
BI ies kw h`k zrUr Adw kryNgy[ is`K log bVy bhwdr aupkwrI log hoqy hYN[’
mYN- qusIN lok AikRqGx Aqy Aihswn PrwmoS ho[
supRM: qy jylHr- (QwpI dy ky) AYsw mq kho[ ipClI K&gI dUr kro AOr hmwry ipCly
ksUr muAwP kro[ Awp dyKogy ik hm log Awgy ky lIey Awp ky swQ kYsw A`Cw slUk
kryNgy[
mYN- A`Cw dyK lvWgy[ ^wlsw qW sdw hI sw& idl hY, qusIN A`KW Pyr jwxIAW hn[
jylHr- nhIN AYsw Ab kBI nw hogw[ Kwqr jmW rKo, hm bhuq KuS hYN[ qum ny hmwrI
bVI ie`zq rKI[
bwrMbwr ieauN kihMdy hoey vwho dwh cWBVW pwauNdy cly gey Aqy iksy hor Awhry jw
lgy[
GMtw do GMty isMGW dy KUb pRym imlOny hoey Aqy Gu`t Gu`t j`PIAW pYNdIAW rhIAW qy
AwQx qweIN KulHy hI rhy[ idn iCpdy hI QWau QweIN invyklIAW koTIAW ivc A`fo A`fI jw
bMd hoey[ do iqMn blwk sWB ley, koTIAW dy mUhrly pwsy hryk blwk ivc sWJw brWfw,
swhmixEN phwV dI TMFI TMFI hvw Prn Prn is`DI Awvy[ snmuK phwVW dy hirAwvly
nzwry id`sx[ AMdroN koTIAW dy PrS blOr vWgUM Jlkx[ Doqy svwry PrsW auqy KwlseI
ibsqry sj gey, auqy AStWgI Awsx jm gey, pRym bwxIAW dIAW DuMnIAW gUMj auTIAW[
AiBAws ibrqIAW Aw-muhwrIAW au~c mMflIN cVHdIAW jwx[ gYx cVHdIAW ggn aufMqrI
kUMjW ƒ nBwqrIAW mwrnoN kaux hoVy[ cly so cly, KulHIAW vwgW Cf idqIAW, A`j qW
jgrwqrI dw pUrn AnMd mwx lvo, klH iksy ny ifTw hY ik kyhw cVHnw hY?
Eho g`l hoeI! Ajy iek rwqRI ivc peI sI ik jylH krmcwrIAW dI ih`k qy s`p lytx
lg pey[ rwqo rwq hor mnsUby GV ley[ iksy ny kMn ivc PUk mwr idqI ik eyh jMgly
jwx buJ ky KoKly kIqy gey sn Aqy B`jx dI p`kI slwh nwl kIqy gey sn, kIqy vI sjry
jylH ic`TIAW 163
hI hn[ purwxy hI AYho jyhy nhIN sn Aqy eyh sB kuC rxDIr isMG dI aukswht ieSwrq
nwl hoieAw hY[
iek`l szw
idn cVHnw nhIN pwieAw ik mYƒ mUMh hnyry hI auQoN k`F ky lY gey Aqy iek`ly ƒ hI
dUr dUjy pwsy jylH dy pUrb ruK ieklvWJy Aqy suMnswn ih`sy ivc szw vwlI koTI AMdr jw
bMd kIqw[ EQy igxvIAW iqMn koTIAW sn, iek koTI ivc swfy fyry jw lgy[ eyh koTI
pihlIAW koTIAW vrgI hI bMd koTI sI, vYsy hI cwr dIvwrI[ lwg dIAW koTIAW KwlI,
lWBy lWBy nyVy qyVy dUr qweIN koeI AwdmI, nw Awdmzwd[
do ku bwrkW idsx, Eh BI KwlI, pr mYdwn bVI dUr qweIN cwr cuPyry guMjwn Aqy aus
ivc nwnw pRkwr dy vyl bUty Aqy pWqo pWq gulwb Aqy moqIey dIAW PulvwVIAW[ ikqy
AwlUAW dy Kyq, ikqy AMbW dy drKq, ikqy ppIiqAW dy ibrC[ idny bwhr iPrn dI KulH
qW dy idqI, pr Awpxy jwxy kYd qnhweI dI szw (eykWq szw, Solitary punishment)
idqI ik iksy nwl g`lbwq nw kr sky[ iek ispwhI dw pihrw myry auqy lw id`qw Aqy
iek myt myrI AMgITI DuKwaux ƒ muk`rr kr idqw[ myrw BWfw cu`lHw BI sB EQy hI ilAWdw
igAw[ ieSnwn krn vwlI bwltI BI ilAwx idqI Aqy KwD Kurwk dw swrw swmwn
ArQwq rwSn smgrI BI ilAw mOjUd kIqI[ ieSnwn vwsqy koTIEN QoVI dUr auqy inrml
p`ky hoNd AsQwn auqy pMp lgy hoey Aqy lMgr sjwaux ƒ AwpxI hI koTI dw vyhVw qy kuC
krmW pry iek p`kw bRWfw jo rwq brwqy mINh kxI qoN bcx bcwaux leI pihry gwrd
Kwqr bixAw hoieAw sI, aus ƒ BI myry lMgr nimq Qwp idqw[ sMgIAW swQIAW ivcoN
ivCoVy qW dws ƒ zrUr hoey pr aus rmxIk guMjwn eykWq AsQwn ƒ vyK ky ibrqI hor BI
iKVwau ivc iKVdI jwvy[ Awpy Aw-muhwrIAW pRym kWgW au~Tx[
*
cauboly m: 5, 1364
jylH ic`TIAW 164
kYsy khau moih jIA bydnweI ] drsn ipAws ipRA pRIiq mnohr mnu n rhY bhu ibiD
aumkweI ]1] rhwau ] icqvin icqvau ipRA pRIiq bYrwgI kid pwvau hir drsweI ]
jqn krau iehu mnu nhI DIrY koaU hY ry sMqu imlweI ]1] jp qp sMjm puMn siB homau
iqsu Arpau siB suK jWeI ] eyk inmK ipRA drsu idKwvY iqsu sMqn kY bil jWeI ]2]
krau inhorw bhuqu bynqI syvau idnu rYnweI ] mwnu AiBmwnu hau sgl iqAwgau jo ipRA
bwq sunweI ]3] dyiK cirqR BeI hau ibsmin guir siqguir puriK imlweI ] pRB rMg
dieAwl moih igRh mih pwieAw jn nwnk qpiq buJweI ]4]1]15]
(pMnw 1206-07)
eys Sbd-DuMin AlmsqI ivc ^br nhIN ikqnw ku icr bIiqAw[ AnMd rh`s itkwau
ivc ibrqI itkI hI sI ik eys Sbd dI kIrqn DuMnI rwg rqnwgrI Alwp ivc gwvINdI
mYNfy Sbd surqy sRvxW AMdr AYauN peI mwnoN iksy ny bwx byDvIN vwierlYs ByjI hY:
Acrj nzwrw
sYNtRl jylH dw ieh suMnw pwsw sI, nhIN qW qkVw iek`T ho jWdw[ bwhrvwr BI ies
pwsy suMnI ipT hI lgdI sI[ pr swDU rwDw isMG jI ^br nhIN iks AgMmI iK`c duAwrw
jylH ic`TIAW 165
iKcy hoey ipCvwVy Aw gey, bVw AnMd bMinHAw[ AMdrlw pihrydwr BI pRymI jIauVw hI sI,
auh BI zrw dUrI auqy bu`q bixAw KVw irhw[ bu`Fw myt AMgITI dgweI bYTw auQy hI l`tU ho
igAw[ AYsw rs b`Jw ik ibrCW dw fwl fwl pwq pwq BI DuMnI Alwpdw jwp irhw sI[
Sbd kIrqn dw Bog ipAw hI sI ik surq-nyqR BI auGV Awey[ Awpxw Awp sMmHwl ky
auTy Aqy lMgr sjwaux vl jw juty[ g`Py sjwie Bog lgwie, BuMcn dI dyr hI sI ik
ibrqI Pyr gUVH AiBAws rMgW ivc juV geI[ juVy juty pey rhy, nw koeI bulwvy nw clwvy
nw koeI Awvy nw jwvy, kwxI ipTy kOx AwauNdw hY? eyDr rONd vI ivrlI vWJI hI huMdI sI[
h&qy ivc iek do vwrI hI supRMtMfMt eyDr AwauNdw huMdw sI, pr A`j qW qIjw pihr ho
igAw eyDr koeI jylH A&sr BI nhIN AwieAw[ eykWq ibrq gIiDAW ƒ sgoN suMn srW hI
suhwvI lgdI hY[
*
mwJ m: 5, 106
jylH ic`TIAW 166
jylHr- mYN Awp dy cyhry ƒ pVH pVqwl irhw hW[ (I am reading your fase) mYN
sI.AweI.fI. dy pulsI mihkmy ivc rih ky cyhry pVHn dI ividAw isKI hY, ijs krky
cyhry qoN hI iksy dw AMdrlw hwl piVHAw pVqwilAw jw skdw hY[
mYN- pr eyQy Awp ƒ pVqwl dI kI loV?
jylHr- rxDIr isMG mw& krnw, Awp dy aupr kuC doS dUSn lgy sn Aqy AsIN eyh
mhW pwp kIqw hY ik AsIN (mYN Aqy supRMtMfMt ny) eyhnW dUSnW ƒ s`c kr ky mMn ilAw sI
pr hux Awp dy cyhry qoN mYƒ Awp dI AMdrlI mwsUmIAq (innocence) dI A`CI qrHW
pqw l`g igAW hY, Awp iblkul by-ksUr ho[
mYN- pr mYN klH iksy cyhry pVHn Xw pVqwl qoN ibhUx hI Awp dI qoqw cSmI Aqy
kS& n&sI dw SISw Awp ƒ idKwl idqw sI, Ajy iek rwq BI ivcwly nhIN peI ik
Awp log A`KIAW bdl gey[
jylHr- s`c muc mYƒ eys g`l auqy idlI A&sos hY[
mYN- hux A&sos kIqy kI bxdw hY? pihlW iksy dw mUVHw mVH dyxw qy ipCoN A&sos
krnw, swfy siqgurU dw vwk hY:
“AYsw kMmu mUly n kIcY ijqu AMiq pCoqweIAY]”*
jylHr- pr AsIN mUVHw Awp dw koeI nhIN bMinHAw[ eyh Awp kI buJwrq pwauNdy ho?
mYN- “ijn@ min horu muiK horu is kWFy kicAw]”**
jylHr- mYƒ ies dw mqlb BI smJwE[
mYN- mqlb kI! Awp dy mn ivc koeI hor pwp hY Aqy muKoN mIsxIAW g`lW kr kr
suxwauNdy ho[
jylHr- jo pwp sI so mYN ds idqw, jy myrw ihrdw isAwh huMdw qW mYN ikauN dsdw?
mYN- pr jyhVw hor mUVHw bMinHAw hY auh BI d`so nw[
jylHr- mYN koeI nhIN bMinHAw[
mYN- bMinHAw nhIN qW bMnHvwieAw hY[ pr Xwd rKo ik qusIN Awpxy pwp rwhIN Awpxw
hI mUVHw bMnH rhy ho, iksy dw kuC nhIN ivgwV skdy[
jylHr- hor qW AsIN kuC pwp nhIN kIqw pr supRMtMfMt swihb ny eyh s^q hukm idqw
hY ik Awp ƒ sBnW ƒ Al`g riKAw jwvy[ so eyQy rihx ivc qusIN Awp hI prsMn pRqIq
huMdy ho[
mYN- kI qusIN fI.sI. dy rwhIN eyh irport aupr nhIN pucw idqI ik jMgly KoKly krn
vwlw kwrw rxDIr isMG ny hI krvwieAw hY?
eyh sux ky jylHr dw cyhrw P`k ho igAw Aqy mUMh auqy hvweIAW au~fx lg geIAW, qW
mYN Pyr AwiKAw ik ‘kI hux qyrw cyhrw sB kuC qyry AMdrly pwp auGy kr ky nhIN ivKwl
irhw? AsIN sI.AweI.fI. dy mihkmy ivc ibnW pVHy hI eyh ividAw pVH leI hY[’
*
rwmklI m: 3 AwnMd, 918
**
Awsw syK PrId jIau; 488
jylH ic`TIAW 167
jylHr- Xyh qo TIk hY, pr mYƒ hYrwnI eyh hY ik quhwƒ aus gupq irport dw pqw
ies ividAw duAwrw ikvyN lg igAw? ‘Pys rIifMg’ (face reading) ivc qW eyqnI
fUMGI ividAw nhIN Aw skdI[ s`c d`sdw hW ik jwx buJ ky Awp qoN eyh g`l lukw ky nhIN
r`KI, pr suqy hI mYƒ dsxw Bu`l igAw[ sc muc AsIN ieh mhW Gor pwp kIqw hY pr mYN
Awp ƒ XkIn idvwauNdw hW ik ies rpot dI bhuq CyqI qrdId kIqI jwvygI[ mYN huxy
jWdw hI pihlW eyho kMm krWgw[ pr mYN iek g`l Awp qoN pu`Cdw hW, aumYd hY Awp d`sx
ivc kuC dryg nhIN krogy Aqy mYƒ XkIn hY ik Awp jo kuC dsogy so s`c dsogy[
mYN- A`Cw! mqlb vwlI g`l hux AwKI hY, ieho qW Awp dy eyQy Awaux dw prXojn hY[
A`Cw! puCo kI puCdy ho?
jylHr- (SrimMdw ho ky) swƒ ieh XkIn hY ik Awp dw jMgilAW vwly mwmly ivc
koeI h`Q nhIN, blik swƒ ieh BI A`CI qrHW swbq ho cu`kw hY ik Awp dI nyk nsIhq dy
qu&Yl eyh hox vwlw BwrI hwdsw (BgOVpuxy dw) hoxo rih igAw, nhIN qW swfI sB ie`zq
Kwk ivc iml jWdI Aqy swfIAW jVHW myKW Dur qly mUl qoN hI putIAW jw cu`kIAW sn[
hux Awp dy nyk inhwd nPs qoN Aqy Awp dI igAwq boD bu`DI qoN AsIN ieh &wiedw
auTwauxw cwhuMdy hW ik qusIN ies muAwmly dy Asl kwrn d`s ky swfI iemdwd kro ik
ieh jMgly iks ny KoKly kIqy hn[ ies g`l ƒ isvwey Awp dI zwq dy koeI nhIN KolH
skdw[
mYN- (grj ky) goieAw qusIN mYƒ Zdwr bxwauxw cwhuMdy ho Aqy qusIN ies g`l ƒ mMn
ilAw hY ik mYN ies gunwh ivc Swml BI hW[
jylHr- nhIN, nhIN, r`b dI shuM, bweI gwf (By God) hrigz nhIN[ eyh i^Awl qW
hrigz nhIN, mYN qW pihlW hI ds cu`kw hW ik Awp dw ies ivc kuC h`Q nhIN pr quhwƒ
^br hY ik eyh kMm iks ny kIqw hY[
mYN- hor dUjy iksy dy h`Q dw mYƒ kI pqw hY?
jylHr- Awp bVIAw goJ g`lW ds idMdy ho, eyQy BI tyvw lwvo[
mYN- mYN koeI jglr (mdwrI) nzUmI qW nhIN[ mYN qW tyvw lwaux vwlIAW g`lW ivc
pYxW hI mhW pwp smJdw hW, eyh qW suqy sihj suBwau hI quhwfy jyhy QoV idilAW dy fUMG
QOh dw pqw lg jWdw hY, ies ivc pIrI krwmwq kI hY?
jylHr- (Pyr g`l dw pihlU plt ky) srdwr swihb! Asl g`l eyh hY ik quhwfy
swQIAW dI swrI vwk&IAq jYsI quhwƒ hY hor iksy ƒ nhIN ho skdI[ quhwƒ pqw hY ik
aunHW ivcoN kOx ies g`l ivc mwhr hY[ jo qusIN l`Kx lw skdy ho hor koeI nhIN lw
skdw[
mYN- myry Bw dy qW sB swD rUp hn[
jylHr- qW Pyr eyh jMgly iks qrHW ^rwb hoey?
mYN- A`Cw! qW Awp lokW ƒ eyh S`k hY ik jMgly iksy ny jwx buJ ky ^rwb kIqy hn,
BwvyN eyh TIk hI hovy, Pyr BI iksy ^ws auqy ibnW sbUq qoN Sk krnw bVw AXog hY[
jylH ic`TIAW 168
jylHr- mYN Awp ƒ isdk idl nwl bcn idMdw hW ik jy Awp iksy ibD Koj ky Xw
l`Kx lw ky Asl AwdmI dw nwauN ds dyvogy qW nw isr& aus kIqI geI rpot dI qrdId
hI kIqI jwvygI blik Awp dI irhweI leI zbrdsq is&wrS kIqI jwvygI Aqy eyh Byd
Awp dy swQIAW ƒ pRgt nhIN kIqw jwvygw ik Awp ny eyh nwauN d`isAw hY[
mYN- mYN AYsI irhweI auqy l`K lwAnq pwauNdw hW[ nwly irhweIAW idvwaux vwly ƒ
nwly dyx vwly ƒ[ Aqy ijs rpot dI qusIN qrdId krnw cwhuMdy ho inSMg nw kro, sgoN eyho
jyhIAW jy hzwr rpotW hor kr idE qW BI mYƒ k`K prvwh nhIN[ kI mYƒ Brmwaux leI
hI qusIN myry pws Awey ho, ikRpw krky qSrI& lY jwE, izAwdw bcn mYN Awp dy swQ nhIN
krnw cwhuMdw[ myry mUMhoN koeI hor s^q susq inkl jwvygw Aqy Awp dI Swn mYlI hovygI[
ies pr jylHr qur igAw, Pyr muV myry pws keI idn nhIN AwieAw Aqy nw hI
supRMtMfMt AwieAw[
*
Awsw vwr m: 1, 463
jylH ic`TIAW 169
srkwrI krmcwrI BI s`c nhIN boldy[ Awp ƒ sw& mlUm hY ik eyQy Awaux dw kwrn kuC
hor hY pr ds kuC hor rhy ho, kI eyh srIhx JUT nhIN......? jwx buJ ky Asl g`l ’qy
pVdw pw rhy ho Aqy mYƒ by-vkU& bxwaux dy Xqn ivc ^ud Awp BI by-vkU& bx rhy
ho[ kI mYƒ eyqnw vkU& nhIN ik jylH krmcwrIAW ny kI ZlqI kIqI hY, Aqy eynHW dy AwKy
lg ky Awp ny ies qoN BI BwrI ZlqI eyh kIqI hY ik eynHW dI by-vkU&I bwry Axjwx ho
ky aus by-smJI dI Zlq kQw ƒ rpot dI Skl ivc auqwhW Dk idqw hY Aqy hux qusIN
mYƒ eynHW swrIAW g`lW dw vkU& r`Kx vwly ƒ by-vkU& &rz krky Awpxy Awp ƒ hor BI
by-vkU& bxw rhy ho[ bs, AwpxI ies by-vkU& ƒ FkI rihx idE Aqy Awpxy rwh pvo[
kUV kus`q dw pVdw Awpy auGV Awvygw[
AweI.jI.- nhIN, nhIN srdwr swihb! Awp ko iksI ny Zlq-&ihmI myN fwl dIAw hY
AOr nw-hk Awp ko rMj phuMcwieAw[
mYN- rMj ^wlsy ƒ kuC nhIN phuMcdw[ kwly lyK ilKx vwilAW ƒ hI AlsytW pYxgIAW
Aqy rMj phuMcxgy[ swfw koeI kI ivgwV skdw hY? jo inrdoSIAW qy dUSx lweygw auh
AwpxI Awkbq hI ^rwb krygw Aqy Awpxy pRmwrQI rwh ivc Awp hI kMfy bIjygw jo aus
ƒ hI cuBxgy Aqy Esy ƒ hI cugxy pYxgy[
eyh qrdIAW qrdIAW g`lW sux ky nvyN AweI.jI. BI Awpxy lwau lSkr ƒ lY ky qurdy
hoey Aqy ^wlsw Awpxy rMg qRMgW ivc msq mOjI hoie irhw[ rMg msqIAW ivc eyQy EdUM
BI sohxI ivhwauNdI rhI[ ‘vwhu! bMdI AMdr bMdgI krwvnhwry dwqwr qyry dwq-coj inrwly
hn[ s`c muc qyry nwm Bjn dy pRqwp kir A`j swƒ bMdI^wny hI bYkuMT Dwm bxy hoey hn[
vwh qyry Bjn AiBAws dIAW brkqW! jd qUM AMqr Awqmy AwnMd KyVy iKVw Cfy qW
AMqir-bwhr swry hI iKiVAw hirAw bwZ idKweI dy irhw hY[ gur cwnx joiq-crwg
dIAW joiq ikrxW dy pRBwv kir nB-nwB AMqir joiq-rs-srovr hI lih-lhwie irhw
hY[’
koeI tuMm ky ihlwvy qW Bojn Ahwr iqAwr krnw suJy, nhIN qW peIAW rsdW iek`TIAW
huMdIAW rihx[ keI keI idnW ipCoN ieko vwrI swrI smgrI lyKy lw lYxI[ AiqQIAW
dIAW pWqW pMgqW eyQy Agy nwloN BI AiDk AnMdqw, sugm suDIrqw sihq l`gx[ keI
pRkwrI pRSwd, Kwxy sijAw krn[ qorIAW dIAW bylW auQy PYlrIAW hoeIAW, tmwtrW dy
bUitAW dIAW twhxIAW tmwtrW nwl l`dIAW hoeIAW, AwlUAW dy KyqW dy Kyq, audwly Cpwly
sbzI BwjI dw kuC AMq nw, ijMny cwho dygy cwVHo, pr eyQy Kwx pIx dI kIhƒ suJdI sI?
nwm Bojn Ahwr dy rjvyN ADwr bxy rihMdy sI[ doKIAW ny qW Awpxy jwxy duK dyx leI
Aqy AOKw krn leI ies iek`l dI szw idqI sI, pr eyQy AOiKAweIAW kwhdIAW, sgoN
ATo pihr sdw bsMq bhwr-ibnod bxy rihx, sgoN jylH krmcwrIAW ƒ in`q nvIN hPVw
dPVI peI rhy[ jMgilAW vwly mwmly dy kzIey hI auhnW dy Aijhy glpey ik mu`kx ivc
hI nw Awaux[ jylH dI iemwrq ivc BMn qoV ky bdlw sdlI krdy rihx[ Qmly nvyN
gwfr pw ky bxwey[
jMgilAW dI pVqwl krn auproN iek idn isvl ieMjInIAr jylH AMdr Awey[ BauNdy
BauNdy eyDr ^wlsy dI pMcbtI vl BI Aw gey[ (swDU rwDw isMG horW ny ies qpobnI
AsQwn dw nwm pMcbtI Dr ilAw sI[) myry vwlI koTI dy jMgly BI Aw ky Tokx lgw qW
mYN puiCAw, ‘iks leI Tokdy ho?’ qW aus AwiKAw ik ‘AYvyN isr peI blw nbyVdy hW[
swƒ hukm hoieAw hY ik jylH dy swry jMgly Tok vjw ky dyKo Aqy pVqwl krky rpot kro
ik kyhVy jMgly r`dI ho gey hn Aqy auhnW dy r`dI hox dw kI kwrn hY?’ qW mYN aus ƒ
AwiKAw ik ‘eyh jylH bhuq purwxy smyN dw bixAw hoieAw hY[ ^br nhIN ikMny kOVIAW
brs guzr gey[ jMgly poly pY gey hoxy hn[ qusIN purwxIAW bwrkW dy jMgly BI jw ky dyKo
qW eyvyN ijvyN hI poly pey hoxgy[’ vYsy jMgilAW ƒ Tkorky qW jylH vwly hmySw hI dyKdy
hn[ aus ƒ eyh g`l jc geI qy iek purwxI bwrk dIAW bwrIAW dIAW sIKW jd jw ky
aus ny TkorIAW qW hyToN sB ih`lx, auproN iKcIAW qW bwhr inkl AweIAW[ aus ny Jt
ilAw ky jylHr supRMtMfMt ƒ ivKweIAW[ ies bwrk ivc qW kdy pMjwbI pulItIkl is`K bMd
nhIN sI rhy[ bMd qW kI rihxw sI ikdy eys dy nyiVEN dI lMGy vI nhIN sn[ isvl
ieMjInIAr ny inJ`k ho ky rpot dy idqI ik purwxIAW bwrkW Aqy purwxIAW sYlW dy jMgly
sB nwks ho cu`ky hn[ ies dI rpot pujx swr hI swrI jylH dy jMgly r`dI kr idqy gey,
sB dIAW A`KW auGV AweIAW[ jylHr, supRMtMfMt Aqy AweI.jI. Awpxy kIqy auqy bVy nwdm
hoey[ supRMtMfMt AqI inmoJUxw hoieAw myry pws AwieAw Aqy AqIAMq A&sos krdw hoieAw
boilAw ik ‘s`c muc AsIN Awp dy nwl bVw AnrQ kIqw hY Aqy jylHr ƒ kih idqw ik
quhwƒ Awpxy swQIAW ivc hI Byj dyvy[’ mYN AwiKAw, ‘hux mYƒ eyQy hI rihx idE, EQy lY
jw ky koeI hor aupwDI KVI krogy[ so aupwDI dy QwauN nwloN eyho AtMk QwauN cMgw hY’, pr
zor pw ky mYƒ lY hI gey[
eyhnW idnW ivc hI pMjwb dysoN dws dy Gr vwilAW dI mulwkwq hoeI sI[ inmoJwxy
hoieAW ny mulwkwq ^Ub krweI[
jylH ic`TIAW 171
mulwkwq
auh ^ws krky AwpxIAW krqUqW auqy pwxI Pyrnw cwhuMdy sn[ ^Ub r`jvW vkq
mulwkwq dw idqw[ do idn brwbr cwr cwr GMty qweIN mulwkwq krweI[ ies mulwkwq pr
vIr surjn isMG vI dws dI supqnI krqwr kOr dy nwl Awey sn[ swrI jylH lweI& ivc
eyho r`jvIN mulwkwq sI[ eyh pihlI vwr sI ik swƒ dys pMjwb dy AMdrUnI hwlwq dw pqw
lgw[ eys mulwkwq ivc vIr surjn isMG ny sRI nnkwxw swihb dy swky dw swrw hwl
d`isAw qy pMQk dSw dIAW hor BI qrdIAW qrdIAW g`lW d`sIAW[ jylHr qy mym kol bYTy
mwDo mutMn hoey ib`t ib`t dyKdy rhy[ aunHW ny qW eyh qkVweI hI r`KxI sI ik koeI cIz dy
lY nw jwx[ bwhrly vIrW sohn isMG jI Aqy hIrw isMG jI motr vwilAW ny ies smyN
Aswfy mulwkwqIAW dI bVI BwrI syvw kIqI[ eyh s`jx Sihr hzwrI bwZ ivc keI swlW
qoN rihMdy sn Aqy eyQy eynHW dw motrW dw kMm sI[ jylH Sihr qoN qkVI dUr sI[ roz AwpxI
motr ivc mulwkwqIAW ƒ iljWdy qy ilAwauNdy rhy Aqy Awpxy Gr invws dy ky hr
prkwr dI prwhuxcwrI krdy rhy[ dws aunHW dohW hI vIrW dI ies mr`vq ƒ kdy Awpxy
ihridEN nhIN Bulw skdw[
mulwkwqI mulwkwq kr gey Aqy dys rmx dIAW qWGW lw gey[ A`j qweIN dws Awpxy
Awp ƒ Gr-bwr prvwr kbIly v`loN sdw leI tu`itAw inKu`itAw hI smJdw sI[ sRImqI
krqwr kOr jI Aw ky sMswr nwl Pyr gMF puAw gey[ nhIN qW sMswr v`loN BI au~ky inrws ho
ky aupRwm ho cu`ky sI Aqy bhuV myl imlwp dIAW sB AwsW qoV bYTy sI[ pUrn inrwsqw
auprwmqw ho cu`kI sI ik AsIN iksy dy nhIN Aqy swfw koeI nhIN[ aumr Br dy dys inkwly
iml cuky, ipClIAW JwkW sB imt cu`kIAW sn[ sMswr vsyby dw Kwkw mlIAwmyt ho cu`kw
sI[ ies mulwkwq ny pMjwb dys vwsI Gr dIAW muh`bqW Pyr jgw idqIAW Aqy ibrhoN dy
s`jry s`l Pyr KVy ho gey[ AYn vyly isr ieh s`l mytx leI jylH mylIAW swQIAW ivc
bhuV imlx dy sMjog srMjwm bx gey[ jylH bylIAW nwl ATKylIAW krn dy idhwVy Awey
qW hor AStMf KVy ho gey[ lE suxo:-
A&Im dw tMtw
ies jylH ivc jo bMgwlI nzrbMd sn auh qW swry dy swry Cu`t cuky sn, swfy swQIAW
ƒ keI vwrI Adlw bdlI krky bMgwlI sYlW ivc lY jWdy huMdy sn[ bMgwlIAW ivcoN keI
A&ImI sn Aqy bwhroN A&Im mMgw ky KwieAw krdy sn[ keIAW ny qkVI qkVI A&Im
AwpxI koTI dy jMgilAW dy hyTW lw ky gupq rKI hoeI huMdI sI[ jWdy hoey ikqy auh aus ƒ
lwh ky lY jwxw Bul gey, jMgilAW dIAW hyTlIAW P`tIAW dy hyTW hI icpkI peI rih
geI[ swfy swQI jo aunHW dIAW koTIAW ivc iek do vwr gey qW aunHW auh A&Im auQoN lwh
ilAWdI[ A&Im dw AmlI swfy ivcoN koeI nhIN sI, iksy iksy ƒ AYvyN ihVbs BwvyN hovy[
aunHW ivcoN iek sUm swQI blvMq isMG dy h`Q jo A&Im l`gI aus ny sMMmHwl ky AwpxI koTI
ivc rK CfI[ nw KwDI nw Kwx leI iksy ƒ id`qI[ iksy guJy ByqI ny mu^brI kr idqI qW
jylH ic`TIAW 172
ibcwry blvMq isMG dI qlwSI ho geI[ A&Im inkl AweI qy iksy ny eyh BI J`K mwr
idqI ik ‘A&Im rxDIr isMG dy rwhIN bwhroN AweI hY[ aus dy mulwkwqI jo Awey sn auh
kuC mwieAw dy gey hoxgy, aus mwieAw dy qu&Yl ieh A&Im blvMq isMG kol AweI hY[’
bs, eyh mu^brI hox dI dyr sI ik swƒ dohW (mYƒ Aqy blvMq isMG) ƒ szweI koTIAW
ivc bMd kr idqw[
myry vIr sRI BweI krqwr isMG jI horW ƒ pqw l`gw qW auhnW dUjy idn rONd Awey
supRMtMfMt dI qkVI ^br leI Aqy aus ƒ swbq kr idqw ik eyh A&Im bMgwlI koTIAW
ivcoN imlI sI[ nwly hor keI s`jxW dIAW ShwdqW idvw idqIAW ijnHW ƒ A&Im aunHW
koTIAW ivcoN imlI sI[ swfy vIr lwl isMG ny BI d`b ky Shwdq idqI Aqy vMgwr ky
AwiKAw ik ‘clo auhnW koTIAW ivc mYƒ lY clo, Ajy bhuq QweIN A&Im icpkweI hoeI
idKw dyvWgw[’ ijQoN ijQoN icpkI lBI sI auQy inSwn iml gey, qW bVy SrimMdy hoey Aqy
swƒ szweI koTIAW ivcoN Pyr bwhr kFw ilAwey qy spYSl blwk ivc AsIN Pyr Awx fyry
m`ly[
kuC idnW ipCoN EQy iek gory vwrfr nwl Aswfy swQI jnW dw iksy g`ly qkVw
qkrwr ho igAw jo swfy hux Xwd nhIN, aus dw KimAwzw BI mYƒ Brnw ipAw[ mYƒ Pyr
iek`ly ƒ k`F ky ausy pMcbtI AsQwn ’qy lY gey[ jylH krmcwrIAW dy eys AXog slUk dI
^br iksy vsIly dws ny bwhr Byj idqI[ bwhroN pMjwb ivc eyh ^br puj geI qW vIr
surjn isMG horIN Pyr mulwkwq ƒ pu`jy pr ienHW dy Awaux qoN pihlW swfy s`jx swQI qkVy
ivtr bYTy sn Aqy Bu`K hVqwlI morcy lwaux ƒ iqAwr ho gey sn ik fr dy mwirAW
jylHr supRMtMfMt ny iPr imMnq smw jqW kr ky eyDr lY AWdw[ pr AYqkIN mYƒ qy dUDw DwrI
vIr ijMdr isMG ƒ iek blwk ivc iek`Ty hI r`iKAw[ kuC idn myry pws pihlW vIr
s`jn isMG jI rhy[ s`jn isMG dI gurmiq vYrwg dSw eynHIN idnIN pUry jobn au~qy sI[ aunHW
brqn mWjx dI syvw qoN vyhly ho ky bwxIAW dy pwTW dw prvwh lwauNdy rihxw[ eynHIN
idnIN mOsm BI Abr bhwr sI[ iek idn GnGor Gtw CweI hoeI Aqy inMmHI inMmHI Puhwr
pY rhI sI, AsIN bwhr icqr kutI ibrCW qly Awpxy Awqm rMgW ivc bYTy AnMd lY rhy
sW ik AmrI kWgW auTIAW[ Awey vygW ƒ kOx roky[ “mohnu pRwn mwn rwgIlw” dw Sbd
qRwnw qRMg auiTAw Aqy suqy hI rwg mlHwr dI Swn b`J geI[ mwno Aink bjMqr qwl bjdy
hn[ Aqy idl cIrvIN pMcm sur surqMjnI DunI blMd hoeI[ swrw nB pulwV gUMj auiTAw[
sur qwr suMdr srod auqwhW hI auqwhW cVHdI jwvy qy Sbd kIrqn dI gUMj pvy:-
gUjrI mhlw 5 ]
idnu rwqI AwrwDhu ipAwro inmK n kIjY FIlw ] sMq syvw kir BwvnI lweIAY iqAwig
mwnu hwTIlw ]1] mohnu pRwn mwn rwgIlw ] bwis rihE hIAry kY sMgy pyiK moihE mnu
lIlw ]1] rhwau ] ijsu ismrq min hoq Anµdw auqrY mnhu jMgIlw ] imlby kI mihmw
brin n swkau nwnk prY prIlw ]2]4]13]
(pMnw 498)
jylH ic`TIAW 173
swry jylH ivc DuMnI guMj auTI[ kYdI log nwl dy kwr^winAW qoN kMm Cif Cif Awx
Kloqy[ swry c`kr cursiqAW mUhry JurmtW Awx l`gIAW[ jylH gyt dy d&qrI BI d&qrW ƒ
Cif Cif Aw audwly jmHW hoey[ jylHoN bwhr bMgilAW ivc BI Sbd GnGorW jw suxweI
id`qI[ jylHr horIN B`jy Awaux, swh nwl swh nw rLy[ AwauNdy AwauNdy ƒ Sbd dw Bog pY
cu`kw sI[ jylHr nwl aus smyN jo bwq cIq hoeI auh hux Xwd nhIN rhI pr aus dw swr
eyqnw hI hY ik jylHr ny ieqrwz eyho kIqw ik ‘kMm dy vyly kIrqn nw kirAw kro, kYdI
kMm C`f ky vyhly KVoqy rihMdy hn Aqy kMm dw bVw hrj huMdw hY[ auproN bVw ieqrwz
Awvygw Aqy jylH mYnUAl dy inXmW Anuswr gwauxw bjwauxw BI sKq mnHW hY[’ qW dws ny
aus dy auqr ivc AwiKAw ik ‘jdoN Sbd qRMg auTdI hY qW myry v`s dI g`l nhIN rihMdI[
byhqr qW ieh hY ik qusIN mYƒ Esy suMnI kUt hI lY clo[’ pr lY clxw iks ny sI eyQy qW
hux cwilAW dy swmwn bxy hoey idsdy sn[
swry jylH dy jMgly nwks grdwny jwx kr ky nvyN jMgilAW dy bxwaux leI FweI l`K
rupey dw bjt bixAw[ ibhwr auVIsw dI gvrnmYNt ieh swrI rkm pMjwb gvrnmYNt
pwsoN mMgy[ pMjwb gvrnmYNt ny ienkwr kr idqw, qW eyhnW AwiKAw, ‘Awpxy pulItIkl
kYdI sWBo AsIN eyhnW dy rvwdwr nhIN[’ so jdoN ibhwr-auVIsw dI gvrnmYNt ny swƒ hor
sWBI rKx dI hwmI BrnoN korw jvwb dy idqw qW pMjwb gvrnmYNt ny sUby mdrws dy nwl
sItI rLw leI Aqy AMdroN AMdr mdrws gvrnmYNt nwl saudw gMF ilAw Aqy swƒ auQy
Byjx dw bwnxU bMnH ilAw[ hzwrI bwZ ƒ kwly pwxI bxwaux vwlI ivauNq ƒ ivcy hI
au~lI lg geI Xw isauNk Kw geI[ EDr kwly pwxI vwly pihly muk`dmw swzS dy swfy
swQIAW ƒ kwly pwixEN mdrws sUby ivc mMgw Byjx dI mIjw imxqI imxI geI[ eys smyN
hzwrI bwZ jylH ivc myjr ku`k (Major Cook) supRMtMfMt auQy Awie ky nvyN hI lgy sI[
eyh AwdmI iridEN qW Ko rihq sI Aqy inrw inskpt, pr is`Drw BI bVw sI[ idloN
burweI iksy dI nhIN cwhuMdw sI, pr clwk imstr mIk eys ƒ BI AwpixAW hQkMifAW
ivc lY hI AwieAw[ ienHW idnW ivc hI keI kwrnW krky swfy Aqy swQIAW dy Pyr
kVwikAW dy morcy lg gey, ijnHW kwrnW ivcoN muK kwrn do hI myry Xwd hn, so dsdw
hW[
hukm Byj idqw ik hux qusIN ijvyN ho sky QoVy qoN QoVw ^rc kro, Bwv Awm kYdIAW vwlI
KwD Kurwk dyvo[ ibhwr-auVIsw jylH fIpwrtmYNt ny hzwrI bwZ jylH ivc swfy vwsqy
pMjwb jylH mYnUAl vwlI KwD ^urwk jwrI krn dw hukm Byj idqw[ Pyr kI sI swƒ hux
su`ky sohVy hI rihxw ipAw[ KuilHAW g`iPAW vwlIAW BugqW bMd ho geIAW, Awm kYdIAW
nwloN vI mMdw hwl ho igAw[
ibhwr-auVIsw jylH^wny vwly A&srW ƒ jd pqw lgw ik pMjwb jylHW ivc hr iek
kYdI ƒ do CtWkW Coly BI idqy jWdy hn qW aunHW ny lMgr vwilAW ƒ CoilAW dI nPrI BI
dy idqI[ pr ibhwrI kYdI kI jwnx ik Coly ikvyN BuMnIdy huMdy hn[ svyry auTidAW ƒ hI
k`cy Coly do do CtWk iml gey Aqy swfy swQIAW ƒ supRMtMfMt swihb ny Awx puiCAw ik
‘suxwE A`j qW pMjwbI ^urwk iml geI hY? kI hwl hY?’ swfy swQIAW ƒ aunHIN idnIN kxk
ivcoN im`tI cuxn dw kMm imldw huMdw sI, so swirAW ny slwh krky iek do AMgryzI pVHy
swQIAW ƒ pihlW hI AwK CifAw sI ik eyhnW bwry A&srW nwl ft ky auqr pRSn krn
Aqy supRMtMfMt ƒ jo ik Awp hI mYfIkl A&sr BI sI pu`Cx ik ‘ies qoN pihlW mroVW dy
bImwr kYdIAW ƒ kxk dI rotI dI Kurwk BI bMd sI, hux d`so ik bImwr ies Kurwk ƒ Kw
ky iks qrHW bcxgy[ jy pMjwbI k`cy Coly Kw ky bc skdy hn qW qusIN ikRpw krky CoilAW
dI Kurwk lMgr ivc nw ByijAw kro, ikauNik lWgrI lok eys sugwq ƒ curw lYxgy, ijs
kwrn jylHKwny vwilAW dw qkVw nukswn ho jweygw ikauNik swry ibhwrI kYdI BI eysy
sugwqI ^urwk dI mMg krn l`g pYxgy! swfy pws qW kxk dIAW FyrIAW peIAW hI
rihMdIAW hn, AsIN CoilAW dy QwauN k`cI kxk c`b ky guzwrw kr ilAw krWgy[’
pihly idn qW lWgrIAW ny rwq ƒ Coly iBauN Cfy Aqy svyry k`cy hI inmk imrc lw
ky swfy hvwly kIqy[ dUjy idn A&srW ƒ d`isAw igAw ik ‘pMjwb dy jylHW ivc dwxy BuMny
hoey imldy hn’, qW aunHW hukm cwVH idqw ik ‘A`Cw k`lH ko dwny Bunw ky idqy jwxgy[’
lMgr vwilAW ƒ kVwhI dy idqI geI[ pr aunHW kdy dwxy Bujdy kwhƒ dyKy sn, aunHW ryq
kVwhI ivc pwieAw hI nw Aqy swry CoilAW dy do prwgy kIqy[ hyTW A`g bwl CoilAW ƒ
hlweI gey[ iksy iksy dwxy ƒ qW syk BI nw l`gw Aqy keI sV gey jW dwgI ho gey[ ies
pr swfy AMgryzI pVHy swQIAW ny cMgy mKOl aufwey Aqy A&srW ƒ AwiKAw ik swfI ieh
^urwk QoVI QoVI qusIN BI KwE Aqy cwr cwr syr Awpxy pSUAW ƒ KuAw ky vyK lvo, jy
quhwƒ Aqy pSUAW ƒ sUl nw hox lg jwvy qW swƒ kihxw ikauNik eynHW quhwfy Bu`jy qy k`cy
CoilAW ivc koeI &rk nhIN[’ A&sr ieh g`l mMn qW gey pr gvrnmYNt dy hukm ƒ
iks qrHW moVn[ eyho hI hwl rotIAW dw hoieAw[
pMjwb jylH mYnUAl ivc ^urwkW jo m`kI, bwjrw, kxk Awid ilKIAW hoeIAW sn, so
eyQy dy jylH vwly auh swry Z`ly ^rIdx dIAW iqAwrIAW krn l`gy[ pr CoilAW vwly JgVy
ny hI swbq kr idqw ik AsIN pMjwbI ^urwk Kw ky nhIN bc skdy Aqy A&sr
gvrnmYNtI hukm ƒ mnwaux auqy l`k bMnHIN bYTy hn, qW mjbUr ho ky BuK hVqwlI morcy
lwauxy pey, ijnHIN idnIN ik swfy swQI qy jylH vwly hor kYdI mroVW qy pycS nwl bImwr
sn[ ibhwrI kYdI bhuq mr gey sn, pr swfy suK hI rhI[ aunHIN idnIN fwktrW dw koeI
jylH ic`TIAW 175
ielwj kwrgr nw hoieAw qW BweI hIrw isMG ny zor idqw ik swƒ dysI dvweI id`qI
jwvy[ BweI hIrw isMG ny jo nusKw ilK ky idqw jylH vwilAW ny auh swrw qW nw mMgwieAw
pr v`fIAW hrVW mMgw idqIAW[ kudrq nwl auho ielwj sUq Aw igAw qy isMGW ƒ &wiedw
hox lg ipAw[ pr fwktr hr roz hrVW nw ilAwieAw kry, iek idn iek`TIAW hI dy
jwieAw kry[ isMGW kol hrVW jmHW rihx lg peIAW[ Bw: s`jx isMG ny hrVW ku`t ky
rgV ky qkVw pweIey fyF pweIey dw ipMnw bMnH ky rK ilAw jo gory vwrfr dy nzr pY
igAw, aus ny smiJAw ik ieh bMb hY[ Awp frdw h`Q nw lwvy qy khy, ‘iXh ikAw hY?’
Pyr s`jx isMG qoN cukw ky bwtI smyq ckr ivc lY igAw, auQy jylHr qy hor A&srW ƒ
d`isAw[ A&srW swirAW ƒ S`k pY igAw, aunHW ƒ d`isAw igAw ik ieh hrVW dI dvweI
hY, auh mMnx nw, EVk aunHW ƒ ipMnw qoV ky idKwieAw igAw, pr ipMny dy qoVn vyly auh
B`j ky lWBy ho gey[ jd aunHW dI cMgI qs`lI hoeI qW bVw hwsw ipAw, pr A`gy ƒ hrVW
dw imlxw bMd ho igAw[ pycs nwl kYdIAW dI hwlq kmzor ho geI sI, so aunHW dI ishq
TIk krn leI du`D Awid dI ^urwk idqI jwx l`gI[
ienHW idnW ivc hI BweI hrI isMG k`kV pycS qy pIVW Awid nwl kuJ smW bImwr
irhw[ auh Aksr bImwrI dy kwrx keI cIzW Kwx ƒ mMg lYNdw sI[ iksy ny ies pr
mu^brI BI kr idqI ik ieh is`K kYdIAW ƒ Bjwaux dy Ahwr ivc hY[ jylHr nwl BI
ies dy keI vwr JgVy ho pey[ so iek idn ies ƒ AYvyN ibnW rpot hoieAW hI pwlkI
Byj ky hspqwl mMgvw ilAw, hwlW ik eyh qur iPr skdw qy ^wsw qkVw sI[ hspqwl
lY jw ky eys ƒ rwq dI dvweI bxw ky idqI geI, jo pihry vwly dy spurd kIqI geI ik
eys ƒ ipAwvo[ pihry vwilAW hrI isMG ƒ d`isAw ik ‘ieh dvweI ijs ƒ AsIN idMdy
hW, auh svyr ƒ mr jWdw huMdw hY[ qUM ieh dvweI nw pI’, pr hrI isMG ny iek pihlI
Kurwk pI leI[ dvweI pIx pr aus ƒ nSw ijhw cVH igAw[ aus ny kY BI kr idqI qy
rwq ƒ pwxI dy t`b ivc jo AMdr ipAw sI, bYT irhw qy hor Kurwk nw pIqI[
rwq ƒ gory vwrfr puCdy rhy ik pMjwbI kYdI dI hwlq kI hY, qW hrI isMG AgoN
auqr idMdw ik hux pMjwbI mrdw nhIN[ svyry jdoN fwktr AwieAw qW ausny puiCAw, ‘kI
hwl hY?’ eys ny AwiKAw hY, ‘cMgw hY’, qy pIx leI cwh mMgI, ikauNik ies ƒ hmySw cwh
hspqwl qoN imldI sI[ fwktr ny ikhw ik ‘A`j nhIN dy skdy, k`lH idqI jwvygI[’ hrI
isMG ny ikhw ik ‘mYƒ ibnW bImwr ƒ pwlkI ivc cu`k ilAwey ho qy rwq ƒ dvweI qMg
krn vwlI id`qI qy hux cwh BI nhIN idMdy, kI qusIN mwrnw hY?’ eyh kih ky iKJy hoey ny
pwxI dI BrI hoeI surwhI fwktr dy isr ivc mwrI[ jdoN rOlw pY igAw qy Alwrm ho
igAw, jylHr Awid B`jy Awey qW hrI isMG ny dyiKAw ik hux ig`dV ku`t pvygI[ auh
jMglw bMd krky drvwzy A`gy ipSwb vwly brqn lY ky ft ky bYT igAw qy ijhVw A`gy
Awvy aus ƒ AwKy, ‘^brdwr, jy jMgly ƒ h`Q lwieAw qW mYN mwrWgw[ supRMtMfMt Awey ibnW
drvwzw nhIN KolHx idAWgw[’
EVk supRMtMfMt AwieAw qW hrI isMG ny swrI g`l aus ƒ d`sI[ supRMtMfMt ny ikhw ik
‘qUM fwktr qoN mw&I mMg lY’, aus ny ikhw ik ‘mYN koeI ksUr nhIN kIqw[’ hrI isMG ƒ
jylH ic`TIAW 176
hspqwl qoN k`F ky koTI ivc Byj idqw qy dUjy idn 15 bYNqW lgvw idqIAW[ supRMtMfMt ny
AwiKAw ik ‘mYN 30 bYNqW dI szw ilKI sI pr cUMik qUM s`c d`isAw hY, ies leI 15 bYNqW
lweIAW hn[’ ies pr dws ny qy hor swQIAW ny supRMtMfMt ƒ puiCAw ik ‘ijs AwdmI ƒ
qusIN pwlkI ivc pw ky hspqwl lY ky gey sI qy bImwr krwr idqw sI A`j aus ƒ iks
kwrx bYNqW ijhI s^q szw idqI[’ Es ny j`uc ho ky sw& sw& ikhw ik mYƒ jylHr dy
mjbUr krn pr bYNqW dI szw dyxI peI nhIN qW AYsy sdw bImwr rihx vwly ƒ AsIN
bYNqW dI szw nhIN dy skdy[
dUjw kwrn ieh sI ik swfI pwrtI dI Gwlxw krky hI dsqwry Aqy hor sBy pMj
kkwr imlx dI mnzUrI ho geI sI[ Aqy jylH mYnUAl ivc kwiedw BI bx cu`kw sI[ eyh
g`l jylH vwly Awpxy mUMhoN Awp mMn cu`ky sn ik eyh jo inXm dsqwr Aqy pMj kkwr Awid
dw bx ky jylH mYnUAl ivc drj ho igAw hY, eyh sB quhwfy pMjwb jylHW ivc ies sMbMDI
lwey moricAW dw is`tw hY[ jdoN eyh inXm bixAw qW eyhnW ny ie`ko ie`k kCihrw hI bxw
ky dyxw cwihAw[ ies qoN pihlW sgoN do do in`krW idMdy sn[ jd AsIN eyqrwz kIqw qW
jylH mYnUAl ivcoN k`F ky idKw idqw ik dyKo AsYNblI ivc pws hoey AYkt Anuswr ieko
kCihrw iliKAw hY[ AsIN AwiKAw ik ies ivc koeI ZlqPihmI hoeI hY[ AsIN zor
idqw ik ies nukqy ƒ Pyr AsYNblI dy is`K mYNbrW pRqI pRgwieAw jwey (refer kIqw
jwey)[ auhnW eyh g`l mMn leI Aqy ies dw CyqI hI A`Cw is`tw inkl AwieAw, ArQwq
iek kCihry dI QwauN jylH mYnUAl ivc do kCihry ilKy gey[ kCihry bdlx leI prny
(‘AMgoCy’ ibhwrI bolI) swƒ pihlW hI imldy sI[ Pyr dsqwirAW dI igxqI imxqI dw
JyVw iCiVAw irhw[ AsIN AwKIey dsqwrw pMj gz qoN Gt nw hovy Aqy jylH dsUqI kpVy dw
nw hovy[ eyh doeI g`lW BI eyhnW mMn leIAW[ pMj gz dy QwauN sgoN Cy Cy gz dy dsqwry
bxw ky dyxy mnzUr ho gey[ mnzUrI qW icrokxI ho cu`kI sI pr eyhnW Ajy vrqoN ivc nhIN
ilAWdI sI[
swƒ gupqo gupqI pqw l`g cu`kw sI ik dsqwry qW Kws eys jylH ivc buxw qxw ky r`Ky
hoey hn pr ghy mwrI bYTy hn[ swƒ AYvyN jwlKy jyhy dy pomcy bxw ky ibl ivc pihlW qoN
hI AslI Cy gzI dsqwirAW dI kImq lw ky qkVI rkm slwnw swfy Krcy ivcoN btor
ky hV`p krdy rhy hn[ mYN ies g`l pRQwie eyhnW dI qkVI ^br leI qW eyhnW Awpxw
KihVw Cufwaux leI mYƒ Aqy vIr ijMdr isMG (jo myry pws rihMdw sI) qW EhI Cy gzy
dsqwry dy idqy pr hor swQIAW ƒ nw id`qy[ AsIN doeI Al`g blwk ivc rihMdy sI[ swƒ
dohW ƒ kuC pqw nw ik swfy swQIAW nwl kI vrq rhI hY[ swƒ rwSx BI pihlW vwlw hI
imldw irhw, G`t v`D nhIN kIqw, ies krky swƒ jwx buJ ky jylH vwilAW ny v`K hI
riKAw hoieAw sI qW ik rOlw nw pY jwvy[
pr jdoN dUjy swQIAW ny Awm kYdIAW vwlw Kwxw imlx ligAw qW auhnW kVwikAW dw
morcw lw idqw[ myjr ku`k bVw nrm idl AwdmI sI[ aus qoN auhnW dy kVwky dw morcw
nw J`ilAw igAw[ vIr mhwrwj isMG vrgy do iqMn vIrW ny jl pwn krnw BI iqAwg
jylH ic`TIAW 177
idqw[ cwr pMj idn hI morcy l`gy ƒ hoey sn ik myjr kuk dy Bw dI bx geI[ ikauNik
vIr mhwrwj isMG horW dI hwlq bhuq ^qrnwk ho geI sI[ myjr kuk GbrwieAw iPry,
myry pws AwieAw[ swƒ AgoN ies g`l dw pqw hI koeI nw ik auDr morcy lgy hoey hn[
swry bwkI swQI iqMn cwr QweIN A`fo A`f blwkW ivc vMfy hoey sn[ iek blwk vwly cwr
pMj s`jxW ny Ajy morcw lwieAw nhIN sI[ Eh Ajy ivcwr hI kr rhy sn[ myjr ku`k ny
mYƒ AwiKAw ik ‘qusIN jw ky auhnW ƒ smJwE buJwE[’ mYN AwiKAw ik ‘mYN eys Srq qy
jWdw hW ik jo jo vI auhnW dIAW vwjb SkwieqW hox so sB dUr kIqIAW jwx[’ myjr ku`k
ny mMn ilAw ik jwiez SkwieqW dUr kr dyvWgw Aqy nwl aus ny iek gorw vwrfr Byj
idqw[
mYN do iqMn blwkW ivc hI igAw sI Aqy cOQy ivc Ajy nhIN igAw sI ikauNik EQy dI
bwbq gory vwrfr ƒ Ajy eyh pqw sI ik auhnW morcw nhIN lwieAw ies krky EQy Ajy
jwx dI loV nhIN sI[ so qyhW blwkW ivc hI ho ky muV Awey Aqy eyhnW blwkW vwly s`jxW
ny iehnW SrqW auqy morcw Cfxw mMinAw ik iek qW swƒ auhI dsqwry dy dyx jo AswfI
nimq bxw ky rKy hoey hn, dUjy swƒ Awpxy Awp pRSwdy sjwaux leI swrw rwSn swfy
hvwly kIqw jwvy Aqy pMjwb gvrnmYNt ƒ rwSn pRQwie swfIAW SkwieqW ByjIAW jwx
Aqy EQoN PYslw Awaux qweIN swƒ su`kIAW rsdW dy id`qIAW jwx, swQ hI cwhtw sjwaux
dI KulH idqI jwey[ ieh g`lW myjr ku`k ny mMn leIAW, pr jylHr mIk dI ies ivc bVI
hqk hoeI ikauNik eyh PYslw myjr ku`k ny Es qoN aupro auprI hI kr ilAw sI[ gMfw
isMG inhMg (KwpVKyVI) ny mIk dI Bugq vI bVI svwrI sI, Aqy fI.sI. Awidk hwkmW dy
swhmxy aus ƒ keI vwr JwV JpwV pweI puAweI sI[ ies krky im: mIk AMdroN bhuq
siVAw hoieAw sI Aqy idloN cwhuMdw sI ik eyhnW nwl koeI smJOqw nw hoxw pwvy, nw hI
eyhnW ƒ koeI irAwieq idqI jwvy[ ies krky aus ny hor cwl KyfI[ myjr ku`k ƒ jw ky
eyh pVHqw pVHweI ik ‘dyKo jI! Awpny rxDIr isMG ƒ smJOqw krwaux leI ByijAw sI
Eh sgoN cOQy blwk vwilAW ƒ BI ivgwV ky cilAw AwieAw hY Aqy hux auhnW (cOQy
blwk vwilAW is`K kYdIAW) ny BI morcw lw idqw hY[’
morcw s`c muc lg cu`kw sI[ pr myjr ku`k ƒ eynHW dw pqw nhIN sI ik eyh morcw
smJOqy leI auhnW blwkW ivc jwx qoN pihlW hI l`g cu`kw sI[ bs im: mIk dw dwau Pur
igAw[ myjr ku`k BiKAw BVikAw hoieAw Aw ky myry aupr krop hox l`gw Aqy hukm
idqw ik ‘ies ƒ szweI qnhweI koTI ivc bMd kr idqw jwey, nwl hI Kwxw h`QIN
pkwaux dy h`k ies dy zbq kIqy jwx[’ mYN aus ƒ AwiKAw ik ‘kuC SWq ho ky myrw ksUr
dso Aqy ivcwr krky iensw& kro[ Pyr qusIN jyhVy hukm cMgy smJo cwVH dyxy, mYƒ eyhnW
szwvW dw koeI fr Bau nhIN[ ksUrI inklW qW BwvyN r`j ky szwvW dy ilE, pihlW d`so qW
shI ik ivcoN kI g`l hY?’
myjr ku`k- kI d`sW, mYN qYƒ dUjy blwkW ivc Awpxy swQIAW dI mMn mnOqI krn Aqy
r&w d&w krweI leI ByijAw sI ik hor qyl pwaux Aqy BWbV mcwaux leI ByijAw sI?
mYN- A`g auqy qyl mYN kyhVw pwieAw hY?
jylH ic`TIAW 178
myjr ku`k- qYN morcw htwauxw sI ik cOQy nMbr vwilAW dw BI lvwauxw sI?
mYN- mYN qW cOQy blwk ivc igAw hI nhIN[ mYƒ quhwfw gorw vwrfr EQy lY ky hI nhIN
igAw[ pihlW aus ƒ bulw ky puCo[ jd mYN auQy (cOQy nMbr ivc) igAw hI nhIN qW mYN
auhnW ƒ morcy lwaux leI ikvyN isKw idqw?
myjr ku`k- A`Cw ABI gory vwrfr ko bulwE[
iek ispwhI gory vwrfr ƒ s`dx qur igAw[ pr cI& hYf vwrfr jo ik rONd smyN
nwl hI sI bol ipAw-
cI& hYf vwrfr (jo ik isMG sI)- hzUr! BweI rxDIr isMG ƒ gory vwrfr nwl
auhnW nMbrW ivc dupihry ByijAw igAw hY, pr cOQy blwk vwilAW ny kVwky dw morcw
prsoN AwQx dw lwieAw hoieAw hY[ mYN aus vyly c`kr ivc bYTw sI, gorw vwrfr ies ƒ
lY ky auhnW blwkW ivc igAw sI[ eyh dovyN cOQy nMbr blwk ivc gey hI nhIN, aurIEN hI
muV Awey hn[
cI& hYf vwrfr eyh g`l krdw hI sI ik auproN gorw vwrfr BI Aw igAw[ aus ƒ
AwauNdy ƒ hI supRMtMfMt ny puiCAw ik ‘ikAw qum cOQy nMbr spYSl blwk myN rxDIr isMG
ko swQ ly kr gey Qy?’
gorw vwrfr- hrigz nhIN[
supRMtMfMt- ikauN nhIN ly gey?
gorw vwrfr- ikauNik auhnW dw qW myrI smJ ivc morcw l`gw hoieAw hI nhIN sI, so
auhnW ƒ smJwaux buJwaux dI koeI loV hI nhIN sI[ pr mYƒ ipCoN pqw lgw ik auhnW ny
qW prsoN AwQx dw hI kVwkw lw CifAw hoieAw hY[
myjr ku`k sux ky TMfw Twr ho igAw qy im: mIk ƒ GUrIAW v`tx lg ipAw Aqy
GUrIAW lY lY pvy[ Pyr mYƒ nrmI nwl kihx lgw ik ‘rxDIr isMG myry swQ clo Aqy cOQy
nMbr vwilAW ƒ AwK vyK ky Kwxw KuAwE[ mhwrwj isMG dI hwlq bVI nwzk hY, pihlW
aus kol hI clo, ikauNik auh AwpxI jwn hIlI ipAw hY[ mYN bQyrw kih cu`kw hW pr auh
mMndw hI nhIN[’ g`l kI auh mYƒ nwl lY igAw[ myry jwx swr hI myry AwKy vyKy vIr
mhwrwj isMG ny pRSwdw Ckxw mnzUr kr ilAw[ myjr ku`k ny EdoN hI imsrI suD
mMgwieAw Aqy mYN Awpxy h`QIN vIr mhwrwj isMG ƒ iplwieAw qW Eh A`KW KolH AwieAw[
myjr kuk BI pRsMn ho igAw[ eysy qrHW swirAW s`jxW dI mMn mnOqI kIqI geI[ su`kIAW
rsdW Aw geIAW Aqy lMgr ^wlsy dw ^wlsy dy h`QIN sjx lg igAw[ EDroN pMjwb
gvrnmYNt ƒ BI sPwrSI ic`TI supRMtMfMt ny ilK ky Byj idqI, pr auprokq ic`TI pujx qoN
pihlW hI pMjwb gvrnmYNt ny swfy ibsqry borIey mdrws v`l bnHwaux dy hukm jwrI kr
rKy sn[ EdoN hI pqw lgw ik cwilAW (clwx) dy iqAwry bjwaux leI hukm suxwey gey[
hzwrI bwZ dy smwcwrW ivc Bw: kyhr isMG swnyHvwl dy clwxy dI Gtnw BI bVI
iBAwnk qy isiKAwdwiek hY jo ipCy ilKI jwxoN rih geI hY, so eyQy ilKdy hW[ Bw: kyhr
isMG qIjy muk`dmw swzS lwhOr ivc jnvrI 1917 ivc kYd hox pr lwhOr sYNtrl jylH
ivc ByijAw igAw[ eyQoN aus ƒ hjIrW dI bImwrI dI hwlq ivc jnvrI 1918 ivc
hzwrI bwZ jylH ivc bdl idqw igAw[ hwlq aus dI pihlW hI ^rwb sI qy s&r dy
lwiek nhIN sI, pr Pyr BI aus ƒ Byj hI idqw igAw qy rwh ivc hI aus dy p`tIAW
huMdIAW geIAW[ hzwrI bwZ jylH ivc aus ƒ iek koTI ivc riKAw igAw, auQy hI mwVI
motI dvw dwrU huMdI rhI[ PrvrI 1918 ivc isMGW dy hrn hox dw swkw vriqAw, jd
mhIny ku bwd eyh PVy hoey Aw gey qW BweI kyhr isMG dI hwlq hor BI ^rwb ho geI[
iek idn BweI kyhr isMG Awpxy ibsqry qoN auT ky koeI cIz cukx l`gw qW by-hoS
ho ky ifg ipAw[ pihry vwly ny rpot kIqI qy Alwrm kr idqw ik Swied kYdI mr
igAw hY[ A&srW dy Awaux pr BweI kyhr isMG ƒ hspqwl pucw idqw igAw[ eyh idnoN
idn Gtdw igAw qy hwlq Krwb huMdI geI[ cwr pMj mhIny iesy hwlq ivc lMGy[ AKIr
qMg pY igAw qy jwn nw inkly[ aus ny A&srW ƒ rpot kIqI ik mYƒ pMj isMGW nwl
mulwkwq krweI jwvy[ BweI hIrw isMG cotIAW qy BweI hrnwm isMG rsUl purIAw qW donoN
Agy hI bImwrI dy kwrx hspqwl ivc gey hoey sn, bwkI aus ny iqMnW isMGW BweI
krqwr isMG cMd invwsI, BweI munSw isMG ‘duKI’ qy dws ƒ imlx dI ie`Cw pRgt kIqI[
A&srW dy s`dy pr AsIN hspqwl gey[ aus nwl g`lbwq kIqI qW aus AwiKAw ik ‘myrI
jwn nhIN inkldI qy mYN swnHyvwl dy fwky ivc Gr dy mwilk ƒ mrvwieAw sI qy mYN hI
fwkw puAwieAw sI, hux aus mry hoey dI rUh mYƒ qMg krdI hY[ aus dI grdn ivc cot
l`gx nwl hI auh mirAw sI qy mYƒ BI bhuqI qklI& grdn ivc hI hY[ mYN bVy
iBAwnk kSt ivc hW[’ aus dI hwlq bVI qrsXog qy iebrqnwk sI[ swry isMGW ƒ
dws ny bynqI kIqI ik eys dy nimq sB isMG suKmnI swihb dy pwT krn qy Gt qoN Gt
iek pwT hr iek s`jx zrUr kry qy bwkI ijqny koeI kr sky qy eys dy nimq Ardws
BI kIqI jwey[
Agly idn sB isMGW ny suKmnI swihb dy pwT krky Ardwsy soDy[ eys idn A&srW
ny swry isMGW dI hI aus nwl bwrI bwrI mulwkwq BI krw idqI[ ies qoN Agly idn auh
clwxw kr igAw, jylH vwilAW aus dI loQ ƒ bwhr lY jw ky AYvyN hI iek pwsy jMgl
ivc sut idqw[ jd AsIN ieh g`l suxI qW supRMtMfMt ƒ puiCAw ik qusIN aus dI loQ ƒ
ikauN roilAw, aus dw sskwr ikauN nhIN kIqw igAw? qW auh twly vwly krn lgy qy eys
g`l dI pVqwl krn lgy ik eyhnW ƒ pqw ikvyN l`g igAw[ AsIN AweI.jI. ƒ BI rpot
kIqI pr aus BI kuC pRvwh nw kIqI, auh BI sgoN eysy qPqIS ivc pY igAw ik kYdIAW
ƒ pqw ikvyN l`gw[
jylH ic`TIAW 180
18
myjr ku`k ny KuS ho ky myry itkt auqy ilK idqw ik ies ƒ Awpxy h`QIN Awp pRSwdy
sjwaux dw knsYSn (AiDkwr) imilAw hoieAw hY Aqy ies dy nwl bqOr is`K sMq
(Sikh Saint) dy slUk kIqw jWdw irhw hY[ lMby rsqy dy s&r dy kwrn qoSy dy qOr qy mx
do mx du`D Awpy co ky aus dw KoieAw Awpxy h`QIN k`F lYx dw hukm dy idqw[ KUb Koey
bxwey gey[
iek Awn ivc mdrws pRYzIfYNsI dy iqAwry bj gey[ TIk qrIk qW Xwd nhIN,
AkqUbr 1921 dw smwcwr hY ik cwr cwr pMj pMj swQIAW ƒ v`Ko v`K jylHW ivc vMifAw
igAw[ pr AYQoN clwx sB dw iek`Tw hI hoieAw[ cwhy swƒ jylH vwilAW ny nhIN d`isAw
ik iks iks dw kyhVy kyhVy jylH ivc guxw ipAw hY[ pr swƒ pqw lg hI igAw ik vMfy
ies qrHW pey hn:-
rwj mMdrI jylH- (1) vIr krqwr isMG, (2) BweI gMfw isMG inhMg Cotw, (3) BweI
hrnwm isMG kwlw sMGw, (4) BweI Arjn isMG jgrwEN Aqy (5) dws[
Kws mdrws jylH- (1) BweI krm isMG Ajyr, (2) BweI bGyl isMG, (3) BweI n`Qw
isMG DuMn[
bulwrI- (1) BweI ijMdr isMG dUDw DwrI, (2) BweI pwKr isMG FufIky, (3) BweI
lwl isMG, (4) BweI kysr isMG qy (5) BweI ikrpw isMG[
iqRcnwplI- (1) (isrI mwn jI) BweI gujr isMG (2) vIr s`jn isMG, (3) BweI
suMdr isMG, (4) Bw: ieMdr isMG[
vYlUr- (1) sRI mwn BweI hIrw isMG, (2) BweI hrnwm isMG kwmw gwtw mwrU (3)
BweI mhwrwj isMG[
koiembtUr- (1) BweI d`l isMG, (2) BweI hrI isMG k`kV (3) BweI blvMq isMG[
AsIN qyeI dy qyeI s`jx A`fo A`f QweIN Cy j`iQAW ivc vMfy gey[ mdrws sUby qweIN
sB ny iek`Ty hI jwxw sI Aqy aus sUby ivc phuMc ky ijauN ijauN jyhVw jylH pihlW nyVy
AwauNdw jwxw sI iqauN iqauN iqs iqs QwauN v`Ko v`K j`iQAW ƒ auqwrI jwxw sI[ hzwrI
bwZ jylH qoN hzwrI bwZ rof stySn qweIN lY jwx leI swfy vwsqy do lwrIAW hzwrI bwZ
Sihr dI bMgwlIAW dI kMpnI nwl imstr mIk ny imx imQ ky pRbMD kIqw, qW ik is`KW
jylH ic`TIAW 181
vwlI kMpnI dIAW lwrIAW nw iljwxIAW pYx[ EDr vIr sohx isMG jI horW dy ihrdy ivc
pRym is`k sI ik isMG swfIAW lwrIAW ivc jwx[ qurn qoN pihlW BweI sohx isMG jI ƒ
pqw l`g igAw ik pMjwbI vIrW dy clwx nimq hI lwrIAW dI mMg dUjI kMpnI pwsoN ho
cu`kI hY, pRMqU vIr jI dI irdy dI suD kwmnw siqgurU ny Bwxw vrqw ky pUrI kr hI idqI[
nyq AYsI hoeI ik aus smyN aus kMpnI pws koeI lwrI iqAwr (available) nhIN sI[ hwr
ky isMG horW dIAW lwrIAW hI lY jwxIAW peIAW[ vIr sohx isMG jI dIAW KuSIAW dw
AMq nw irhw[ qurn qoN pihlW hI jylHr mIk ny swirAW ƒ fMfy byVIAW nwl jkV ky nUV
idqw Aqy h`QkVIAW BI lwaux lgw sI ik supRMtMfMt myjr ku`k ny Aw ky htw idqw ik
‘swƒ auproN hQkVIAW lwaux dw koeI hukm nhIN AwieAw[ byVIAW swDwrn rihx idE,
hux lg ju geIAW hn[’
AYn vIr sohx isMG ny Awpxy pws hI myry vwsqy sIt rIzrv rK leI Ar A`j idl dy
ijgrIAW dy KulHIAW j`PIAW pw pw myly hoey[ sBnW dy ichry auqy gj gj lwlIAW cVHIAW
hoeIAW sn[ AYsw Bwsdw sI ik koeI jM\ cVHI jWdI hY, lokIN dyK ky hYrwn sn ik iehnW
ƒ dysIN pRdysIN b`Dy jwx dw iPkr hI nhIN[ sB dy ic`q ivc eyh inscw ho igAw ik ienHW
dw clwx pMjwb ƒ hoieAw hY, EQy jw ky eyh irhwA ho jwxgy[
brsW b`DI jylHW dI cwr dIvwrI ivc idn rwq bMd hoey rihMidAW ƒ A`j KulHIAW
pauxW bwhr dIAW lgIAW, mwnoN bihSqW dIAW sYrW hoeIAW[
sohx isMG jI ny bVI qIbr ieiCAw pRgt kIqI ik ‘jdoN gurU nyq Anuswr bMd KlwsIAW
pRwpq ho jwx qW kIrqnI jQw lY ky eyDr Awvo[ eyDr ipMfW dy ipMf gurmiq gRihx krn
ƒ iqAwr hn[ Kws kr ‘pwrs nwQ’ phwV auqy qW bVI suKYn sihjqw syqI gurU nwnk
swihb jI dy inrml ^wlsw pMQ dw is`kw jMm skdw hY[ EQy dy vsnIk jYnI hn[ pr
gurU nwnk swihb jI aupr bVI Apwr SrDw rKdy hn[’
AsIN- pr AsIN cVHIey ikQy? swƒ iksy hor f`by ivc cVHw dyvo[
supRMtMfMt- hor iksy f`by ivc ikvyN cVH dyvW? EQy sIKW nhIN l`gIAW hoeIAW, nwly eyho
f`bw quhwfI nimq rIzrv hY[ hux hor KwlI krwauxw vI AOKw hY[
AsIN- Pyr ies ivc hI t`tI ipSwb dw ieMqzwm krw dyvo[
supRMtMfMt- eyh BI hux hoxw bhuq AOKw hY[
AsIN- supRMtMfMt bxnw hI sOKw hY! swfI AOK vl vI iKAwl kro ik ikMnw lMbw s&r
hY Aqy ikMny idn swƒ eys f`by ivc qVy rihxw pYxw hY, t`tI ipSwb kIqy ibnW swfw ikvyN
guzwrw hovygw?
iek dysI ieMspYktr jo swfy nwl hI jwx vwlw sI boilAw- ik ipSwb qW sIKW QwxIN
KVy ho ky vI kIqw jw skdw hY[
AsIN keI jxy (iek kVkvIN Awvwz nwl) boly- ‘AsIN by-Srm jW pSU nhIN ik iek
dUjy dy swhmxy nMgy ho ky ipSwb kr skdy hW[ Blw ipSwb qW kr hI leIey, t`tI ikQy
Aqy ikvyN krWgy? quhwƒ eyh aultI g`l ikauN su`JI? AsIN qW quhwfy supRMtMfMt nwl bwq
kr rhy hW, Aqy auh ies qklI& ƒ pRqIq kr cu`kw hY, pr aus ƒ ies vyly ies dw
cMgw h`l nhIN suJdw ikauNik Awm ryl fibAW ivc sIKW nhIN l`gIAW huMdIAW Aqy ies
stySn auqy sIKW vwlw ies vkq hor f`bw nhIN lg skdw[ quhwfy idmwg ivcoN ies dw
cMgw hl inkl skdw hY qW Awpxy supRMtMfMt ƒ kF ky d`so qW ik quhwfI s&wrS kr dyvy
Aqy quhwfI qr`kI ho jwvy, AYvyN vwDU PzUl g`lW ivc kI Pwiedw?’
gutky idvw ky AwpxI nyk inhwdI dw sbUq id`qw sI[ ies dI nyk nIAqI ies dy ichry
qoN hI tpkdI sI[ puils supRMtMfMt vI h`l l`Bw smJ ky KuS hoieAw Aqy kihx l`gw ik:
‘Ab bhuq Acw ho jweygw, gwrI myN bYt jwau, hm ko brw APsos hY ik rylvy vwloN ny
ies bwt kw iKAwl nhIN kIAw[ KYr pwfrI swihb qumwry swQ Acw slUk krygw[’
g`fI dw clxw
AsIN imSnrI ieMnspYktr dy hI idqy kOl ƒ muK rK ky g`fI ivc bYT gey qW sB ny
Sukr mnwieAw ik sohxw qs`lI vwlw smJOqw ho igAw[ swfy BUqnI qy svwr hox dI dyr
sI ik BUqnI Bk Bk krdI cl peI[ Agly stySn qy hI aus SuB nIq vwly bcn pwl
gory ieMnspYktr ny swfy f`by dy bUhy KolH idqy Aqy hwjq rPweI krn leI KulH dy idqI,
pr Ajy swfy ivcoN iksy ƒ BI loV nhIN sI, ies vwsqy koeI BI nw auqirAw, pr auh
ivcwrw bcnW dw pUrw hryk stySn qy swƒ pu`C lvy[
s&r dw hwl
g`l kI ijs ijs stySn qy ijs iksy ƒ iksy prkwr dI hwjq hovy so auqr ky r&w
kr Awvy[ auh ivcwrw iblkul hu`q nw kry, hwlWik hryk stySn auqy jd g`fI KVy qW
sYNkVy hI AwdmIAW dy JuMfW dy JuMf swfI g`fI ƒ Aw ky Gyr lYx Aqy swfy ivc Aw ky Klq
mlq ho jwx pr Eh iksy ƒ nw hoVy[ PlW, myivAW, imiTAweIAW dy AMbwr lg jwvx
Aqy lokI mwieAw dIAW QYlIAW nCwvr krn leI swfy audwly cukI iPrn[ AsIN
AMMgIkwrqw dy QwauN DMnvwdI AsIs lorI dy CfIey[ ^Ub mulk dIAW KulHIAW ^brW, A^bwr
swƒ dy dy jwx, Eh iksy ƒ nw vrjy[ AsIN dyS dI dSw pltI dyK dyK dMg ho jweIey[
ikQy auh idn ik jd AsIN 1917 ivc mulqwnoN hzwrI bwZ clwx kIqy jw rhy sW, EdoN
koeI is`K BI swfI g`fI dy nyVy nw Fuky, sgoN swfI Skl dyK ky hI dUroN B`j jwx Aqy ijQy
A`j 1921 swl dIAW dyS lihrW[ b`cy b`cy ivc Akih joS dyS BgqI dw Put Put pvy[
bVw icq pRsMn hoieAw, swrIAW kdrUqW dUr ho geIAW[ bwhroN swry dyS Bgq eyho
vDweIAW dyx ik ieh sB quhwfIAW 1914-15 vwly dyS BgqW dIAW kmweIAW ƒ hI Pl
lg rhy hn ik mulk dI A`j eyh KulH fulHvIN cVHdI klw hY[ hr nvyN stySn qy nvyN joS,
nvyN rMg Aqy v`D qoN v`D dyS BgqI dIAW drd BrIAW hmdrdIAW, bVy KulHy fulHy AnMd
myly hoey[ AsIN aus Awpxy ieMcwrj gory ieMnspYktr dI KuS KulkI aupr bVy hI pRsMn
hoey[
ƒ nwl lY ky bzwroN rsd lY Awey[ auhnW dy AwauNidAW ƒ cu`lHy put ky iqAwrIAW kIqIAW
geIAW Aqy lWgrI s`jx lMgr sjwaux ƒ qqpr ho gey[ koeI jl ilAwvy, koeI lkVW
Fovy, imMtW ivc lMgr sjx dy swmwn iek`qR ho gey[ ieqny ƒ hI iek ibrD isMG s`jx
gurmuK sPYd Aqy Bwry dwVHy vwlw (jo rylvy fIpwrtmYNt dw iek Tykydwr sI) Aswƒ dyK ky
auQy AwieAw Aqy g`j ky Pqih Aw gjweI[ swƒ dyK ky iKV igAw Aqy AqI auqSwh
sihq inmrI BUq ho ky AwKx l`gw- ‘koeI syvw dws dy lwiek[’ AsIN aus dw ies
hmdrdI pRQwie DMnvwd kIqw, prMqU auh mlo zorI kVwh pRSwd sjwaux leI rsdW Aqy
kVwhI qvw Awid brqn vI SihroN lY hI Awey[ APsos ik swƒ aus ibrD bzurg dw nW
Bul igAw Aqy AYfrYs BI Xwd nhIN, rylvy stySn dw nW BI Bul igAw[ Bwxy AMdr ijQy
ieh AnMd mylw hoxw sI hoieAw[ ^Ub sMquSt ho ky g`Py l`gy[ dygW KUb KulHIAW sjIAW
sn[ Es ibrD isMG s`jx ny Aglyry Awaux vwly stySnIN Gu`g SihrW dy invwsI isMGW
pRqI qwrW Pyr idqIAW[ ijhVy stySn qy AsIN jweIey iqQy hI do cwr ds isMG suAwgq ƒ
mOjUd Aqy hor m`qW dy dyS Bgq BI qkVI igxqI ivc swQ dyx[ iek do isMG qW swfy
nwl hI g`fI ivc cVH jwx Aqy hr stySn auqy swƒ dyS BgqI dy smuMdr dIAW lihrW
dw TwTW mwrdw nzwrw hI idsy[
fblrotI, cwh duD dyvy hI nw[ srkwrI AwdmIAW dy nyVy hI nw Awvx Aqy srkwrI
AwdmI swƒ C`f ky sOdw KrIdx jwx vI nw[ sB Bu`Kx Bwxy hI iF`f ivc mu`kIAW dyeI
iPrn[ sB dIAW AWdrW kul hI iv`lw pVHin[ swƒ Cf ky rylvy rIPrYSmYNt rUm ivc jw
nw skx ikauNik ifaUtI qoN vyhl nhIN sI[ mulk ivc lihr qy joS dy kwrx CwbVI vwly
auhnW ƒ sOdw nw dyx[ lMgr vrqdw vyK ky gorw ieMnspYktr myry pws kwljw QMmI
BijAw AwieAw[ AwpxI Aqy Awpxy Amly dI Bu`K doKI vwlI sB iviQAw suxweI qW AsIN
auhnW dIAW pMgqW vI lvw idqIAW Aqy gory swihb ƒ fbl rotI, Pl, cwh idvw idqI[
Pyr qW swƒ bVIAW hI AsIsW dyx[ eyQy keI GMty g`fI KVHnI sI, so r`j ky drSn hoey[
kWgrsIAW dy rylvy plyt Pwrm pr BI lYkcr hoxy AwrMB hoey[ bVy bVy au~Gy ihMdusqwnI
lIfr lYkcrwr Awey hoey sn[ swrw stySn hzwrW hI lokW nwl iGirAw hoieAw sI Aqy
ivcwly AsIN iek imk hoey vy sI[
swfw rihrws dw smW ho igAw[ EDr Sihr dy au~Gy srkwrI A&srW ƒ pqy jw hoey[
auhnW ny bVw ^qrw pRqIq kIqw, POrn spYSl ieMjn lw ky swfI g`fI qor idqI Aqy
gjidAW jYkwirAW ivc iqAwry ho gey[ jd swrIAW qyeI dIAW qyeI l`K &OjW f`by ivc
Awx jmHW hoeIAW qW gory ieMnspYktr swihb ƒ mYN bulw ky AwiKAw ik ‘lE AwpxI
igxqI pUrI kr lvo[’ auh qOry Bory hoieAw iPry[ AYsw GbrwieAw ik aus pwsoN igxqI
hI pUrI nw hovy[ kdy bweI (22) ho jwx kdy cObI (24) kdy qyeI BI[ iqMn cwr vwr jd
AYsw hoieAw qW mYƒ AwKx l`gw, ‘mYQoN quhwfy ^wlsy dI igxqI hI pUrI nhIN huMdI[’ mYN
AwiKAw, ‘^wlsw igxqI imxqI ivc nhIN AwauNdw[ lY Awpxy clwx vwlI vrMt ilst
Aqy nWA bolI jwh, AsIN iek iek krky bwhroN AMdr (f`by ivc) hoeI jWdy hW[’ AsIN
f`ibEN auqr ky eys qrHW aus dw Gr pUrw kIqw qW aus ivcwry dI jwn ivc jwn AweI[
g`jdy jYkwirAW ivc ipAwny hoey[ g`fI ivc bYT ky rihrws dw pwT hoieAw[ &OjW kIrqn
soihlw pVH ky QwauN QweIN Awsx jmw bYTIAW[ rwqo-rwq swrw bMgwl dw ielwkw lMG gey
Aqy idn cVHdy krdy hI vwltyAr phuMc gey[ eyQy mdrws hwqy dw ielwkw Aw igAw[
kr ky jdoN imstr pRkwSm ny aus dyS Bgq dI hYsIAq (duinAwvI pozISn) d`sI qW sux
ky gory ƒ BI hoS Aw geI[
rMxDr isMG- cup[ krtr isMG- cup[ gYNfw isMG- cup[ hrnwm isMG- cup[ Ajn
isMG- cup[ cup hI cup[ bs ieauN pRqIq hovy ik swfy f`by ivc bu`q hI b`uq Dry hoey sn[
jd swfw KurWt ieMnspYktr gorw au~cI au~cI ql`Pz keI qrIikAW nwl bxw bxw ky bol
bol Q`k igAw Aqy swfy v`loN cu`p qoN ibnW koeI au~qr nw imilAw qW rwjmMdrI puils dw
gorw ieMnspYktr jo pihly nwloN kuC cMgI ihMdusqwnI bol skdw sI, viDAw Aqy swfI
ilst h`Q ivc lY ky Awpxy jwxy TIk TIk nwm pukwrn l`gw[ aus qoN BI SuD nwm nw
pukwry jwx[ g`l kI ql`Pz hI TIk nw aucwr sky jYsw ik rxDIr isMG ƒ kdy rMFr isMG
kdy rxFIr isMG boly, krqwr isMG ƒ kdy krtwr isMG kdy kwrtr isMG boly[ eysy
pRkwr ivcwrw mUMh pwV pwV Q`k irhw[ AsIN g`fIEN hyTW qW kI auqrnw sI, swfy ivcoN
koeI Awvwz hI nw dyvy[ swry gory A&sr dohW jylH ispwhIAW dy audwly hoey ik hux qusIN
iehnW dy nwm d`so Aqy rwjmMdrI jylH ivc jwx vwly pMjW is`KW ƒ CWt ky f`by ivcoN k`Fo
jW swƒ h`Q hI lw lw ky d`so[ auh Awp hI kMnW ƒ h`Q lwaux l`gy ik ‘AsIN iehnW dy
nwm nhIN jwxdy pr dws ƒ PV ky kihx l`gy ik AsIN ies ƒ jwxdy hW, ies ƒ swDU
jI! swDU jI kr ky jylH ivc swry A&sr Aqy ispwhI log bulwieAw krdy sI, hor AsIN
nwm ies dw BI nhIN jwxdy[’
dohW jylH ispwhIAW dy auqr sux ky sB A&srW dy C`ky Cu`t gey Aqy bVy hI inrws
inmoJwxy ho ky swfy A`gy imMnqW krn l`gy ik ikRpw krky AwpoN hI pMj jxy hyTW auqr
Awvo[ plyt Pwrm auqy qkVw iek`T ho igAw[ qmwSbIn lokW ny swfy f`by dy swhmxy
A&srW ƒ Gyrw pw ilAw ijhnW ivc rwjmMdrI dy kWgrsI lIfr BI Swml sn jo ik
swƒ hI auqridAW ƒ vyKx Awey sI[ jdoN pUrw iek`T ho igAw qW f`by dy AMdroN bwrI ivc
hI plytPwrm qy KVy swry sroiqAW ƒ snmuK ho ky vIr krqwr isMG ny AMgryzI ivc
rsqy dy swry AiqAwcwr Aqy bdslUkIAW jo jo aus KurWt swihb ny kIqIAW sn, sB f`ko
f`kw auGyVIAW qy swfI cu`p dw kwrx swirAW ƒ smJwieAw igAw[ ieMnspYktr ƒ cwr
cuPyirEN iPtkwrW Aqy Sym Sym dI buCwV pYx l`gI Aqy gory dI rMgq Srm dy mwry pIlI
BUk ho geI[
rwjmMdrI qoN Awey zuMmyNvwr A&srW ny AwpxI zuMmyNvwrI auqy POrn f`by dy qwly KulHw ky
swƒ t`tI ipSwb dI KulH idqI[ sB ny XQwSkq hwjq-rPweI kIqI[ keIAW ƒ qW
kbzIAW hI ho geIAW[ keIAW ƒ isr drdIAW dI Skwieq ho geI[ AsIN imMtW ivc hI
Pwrg ho ky swry dy swry Pyr f`by ivc hI Aw vVy[ auh pMjW ƒ inrwly krn leI lylHVIAW
k`Fx, AsIN iksy dI suxIey hI nw[ rwjmMdrI jylH krmcwrIAW jo EQy Awey hoey sn auh
BI Aqy hor zuMmyNvwr srkwrI A&sr swƒ bQyrw XkIn idvwaux ik hux quhwfy nwl
bdslUkI nhIN hovygI, pr AsIN auhnW ƒ ieho AwKIey ik “Ab qumrI prqIiq n
hoeI]”* auh swry jxy aus ieMnspYktr ƒ lwAnqW pwaux[ auh BI hux hIxw JIxw ho ky
imMnqW qrly lvy Aqy vwsqy k`Fy ik ‘r`b dy vwsqy hux qusIN au~qr pvo[’ AsIN AwiKAw,
*
Awsw kbIr jIau ky dupdy; 484
jylH ic`TIAW 190
‘hux Awpxw Awrfr pUrw hI rKo[ idn idhwVy qW swƒ g`fIEN hyTW pYr nhIN pwaux idqw,
hux qW rwq peI hoeI hY, ikauN Awpxw Awrfr Awp hI qoVdy ho[ Awpxy Awrfr dI pUC
Gut ky PVI rKo, AsIN quhwfy Awrfr auqy p`ky hI rihxw hY Aqy ies Awrfr dy mzy
quhwƒ cKwauxy hn[’ swƒ ies ibD lohy dI l`T hoey vyK ky sB inrws ho gey ik hux
ieh nhIN auqrxgy[ g`fI ies stySn auqy KVI ƒ BI pOxw GMtw ho cuikAw sI, hwlW ik
auQy ds pMdrW imMt hI TihrnI sI[ hwr hMB ky mjbUrn g`fI qornI hI peI Aqy ^wlsw
jYkwry gjwauNdw qy BUqnI qy KVw cVHw BUqnI svwr hI irhw, koeI BI nw auqirAw[ qyeI
dIAW qyeI l`K &OjW gjdIAW vjdIAW Dur mdrws jw auqrIAW[
swry qwrW iPr geIAW ik pMjwbI is`K ies ibD AwkI ho gey[ EDr AWDrw pRWq dy
dyS BgqW ny BI swry ^brW Dumw idqIAW ik BYVy slUk qy zbr zorW dy kwrx 1914-15
vwly is`K pulItIkl kYNdIAW ny inrwlI nwn ko-EprySn (nw-imlvrqn siqAwgRh) kr
idKweI Aqy jrvwixAW ƒ sbk isKxI szw idqI[
swfI dlIl sI ik hzwrI bwZ jylH dy jylHr mIk swihb ƒ BI kuC syk l`gy ijs ny
ieh koJw ieMqzwm kr ky ieqnI qklI& swƒ idqI, Bwv ipSwb t`tI ibhUx f`bw swfy
leI lw ky ieh qklI& idqI, pr mdrws jylH dy gory A&srW ny swfy nwl SrwPq Bry
slUk dw vrqwau krky swƒ TMfy kr ilAw[ bVI hI TMfI pwlsI vrqI[ swfI KuSnUdI lYx
Kwqr swfy kwly pwxIEN vwps Awey icrIN ivCuMny BrwvW nwl swfw KulHm-KulHw myl krw
idqw[ AsIN KUb prspr brsW b`DI ivCoiVAW ipCoN gL iml ky buKwr k`Fy Aqy KUb
gihry giPAW vwlIAW dygW sjIAW[ pRym CWidAW dI lihr bihr svw pihr huMdI rhI[
Bwxy AMdr krqwr ny ieh myly krwauxy sn, Bwxy AMdr hI siqAw gRih suJI, ijs dy
quPYl mdrws Aw ky auqwry hoey Aqy Bwxy AMdr hI rwskumwrI dy kurbo juAwr vyKx vwlw
supn idRStWq pUrw hoxw sI, jo vIr krqwr isMG jI ny Xwd krwieAw ik hzwrI bwZ
1920 qoN pihlW BweI Aqr isMG jI jo sMjogI-swQIAVy ny jdoN puiCAw ik ‘BweI swihb
jI Jbdy hI bMd KlwsIAW dy idRStWq idsdy hn’, iqs pr AsW AwiKAw ik ‘vIr jI!
quswfy idRStWq BI shI hn, qusIN zrUr irhw ho jwxw hY, pr AsIN qW Ajy rws-kumwrI dy
pwsy dI sYr krnI hY[ swƒ qW ieauN hI idRStWq idKweI dy rhy hn[’ so vIr Aqr isMG
qW 1920 dI KulHI Cot (general clemency) ivc hI Cu`t gey Aqy swfw rws kumwrI dy
pwsy vwlw idRStWq hux suqy isD hI AwpxI pUrqI aupr Aw igAw[ scmuc dws ƒ Xwd
BI nhIN sI[ vIr Aqr isMG jI nwl hoey idRStWq sbMDI bcn iblws sB ivsr gey sn
jo hux sRI BweI krqwr isMG swihb sihq goSt kridAW Xwd Awey[
so aukq rwjmMdrI auqrnoN AwkI hox dw siqAwgRih mqWq Bwxy AMdr suqy suPur hI
sI[ imixAw imiQAw hoieAw nhIN sI[ so ieh sB kuC Bwxy AMdr hI hoxw sI[ nw hI swfy
AMdr iksy qoN bdlw lYx dI siprt vwlI AMD-nIAqI gMF hI sI[ AsIN qW kyvl BUsry
hoey pwmrW ƒ soDw cwVHnw, sbk dy ky sum`qy lwauxw hI loVdy sI[
ky auh dMg rih gey sn[ so ^wlseI idlwvrI sihnSIlqw vwlI sUrmgqI ivc vDIk
hY, bdlw lwaU pwilsI ivc nhIN[ ies pRkwr dIAW ivcwrW ivcwr ky AsIN mdrws jylH
Aqy AWDrw sUby dy puils A&srW ƒ Awpxy nwm dsx leI sihmq ho gey[
auhnW A&srW ny BI swrw mwmlw ^wlsy dy rihm auqy hI Cf idqw[ jdoN AYsI ho geI
qW AsW ny sB qoN pihlW Kws mdrws jylH dI vMf ivc Awey iqMny swQIAVy EhnW dy
spurd kr idqy Aqy swfy swhmxy auhnW ny bVI BlmxsaU nwl auhnW ƒ sMBwilAw Aqy
pulItIkl kYdIAW vwly swr hkUk dy idqy[ bsqr Awid KwD ^urwk dy swry swmwn swfy
swhmxy muh`eIAw kr idqy qW Pyr ^wlsw BI pMGr ipAw, DVw DV Awpo Awpxy nwauN
pukwrny SurU kr idqy[ nwvW dI pukwr Sumwr huMdy swr v`Ko v`K nIXq jylHW ƒ nIXq kIqy
jQy qor idqy gey[
19
jylHr dw d&qr sI Aqy auprlI mMzl ivc supRMtMfMt dw Awi&s sI[ swƒ hyTly brWfy
ivc jw ibTwieAw[ AsIN bYNcW m`l leIAW, EQy dw cI& hYf vwrfr hYrwn hoieAw swfy
v`l q`kI jwvy[
jylH dsqUr Anuswr swfy vwsqy pMj vrdIAW, brqn qy ibsqry Aw gey, ijnHW ƒ vyK
ky AsIN hYrwn ho gey Aqy ^wlseI boilAW ivc hI qwbV qoV Aqy soD ley ik AYQy qW
s^q morcy lwauxy pYxgy[ pihlW ieh d`sxw zrUrI hY ik mdrws dy jylH kwƒn Anuswr
hr iek kYdI ƒ vrdI qy ibsqry hyT ilKy Anuswr imldy hn[
vrdI- qVwgI (kpIn), iek in`kr, iek kuVqw Aqy topI, iek rumwl, BWfy do im`tI
dy- iek ku`jw ijs ivc iek syr k`cw pwxI pY jwvy- iek Kws nmUny dw hr iek ƒ ieko
sweIz dw imldw sI qy dUjw iek ipAwlw ijs ƒ ik auh ic`pw boldy sn[
ibsqrw- iek muMj dI p`tI Aqy iek kMbl[
iehnW swrIAW cIzW ƒ pMjwb dsqUr dy ault Aqy ^ws krky is`KI AsUlW ivruD
smJ ky AsIN pihlW h`Q im`tI dy BWifAW auqy hI ibTwieAw[ swirAW ny iek h`Q ivc
ku`jw Aqy dUjy ivc ipAwlw PV ky zor nwl p`ky &rS auqy ptkw mwirAw Aqy kVwkw pYNdy
swr hI AsIN siq sRI Akwl dw jYkwrw gjw idqw[ BWfy qoVn Aqy jYkwrw gjwaux dw nvW
hI kMm dyK ky hYf vwrfr hYrwn ho igAw Aqy swfI Er ibr ibr q`kI jwvy[ BWifAW dy
kVwky Aqy jYkwry dI gUMj ny jylHr dI surqI vI jo ik swfy ihstrI itkt pVH irhw sI,
aucwt kr idqI[ vyKx leI bwhr inkilAw qW kI vyKdw hY ik AsIN hYf vwrfr qoN
ibsqirAW Aqy bsqrW ƒ A`g lwaux vwsqy qIlW mMg rhy hW Aqy auh AgoN mdrwsI
bolI ivc hI kuJ jylHr ƒ boilAw[
cI& hYf vwrfr ny swƒ AwiKAw ik jylHr swihb bhuq K&w ho gey hn, ies vwsqy
quhwfy ivcoN g`lbwq krn vwsqy iek jwxw AMdr cly jo ik AMgryzI bol skdw hovy
ikauNik jylHr swihb ihMdusqwnI (pMjwbI aurdU) nhIN smJ skdy[ so vIr krqwr isMG jI
AMdr gey[
pihlW aunHW BWifAW dy qoVn bwbq puiCAw qW is`KI Aqy pMjwbI dsqUr mUjb jylHr ƒ
spSt kr idqw igAw ik ‘AsUln im`tI dw BWfw AsIN iek vwr hI Kw pI ky BMn CifAw
krWgy[ so jy qusIN swƒ hr iek ƒ keI keI BWfy hr roz BMnx ƒ dy skdy ho qW swƒ
koeI aujr nhIN[ AsIN mdrwsI kYdIAW vWgUM eyhnW ivc Kwx qy eyhnW nwl hI t`tI vwly
h`Q Dox ƒ iqAwr nhIN[ bwkI rhI k`piVAW dI[ kuVqw Aqy in`kr qW AsIN vrq lvWgy
pr nwl hI kCihry Aqy pgVIAW pMjwb gvrnmYNt dy nvyN GVy kwƒn Anuswr AsIN lY ky
hI CfWgy, aumYd hY quhwfy pws kwgzW p`qrW ivc ibhwr auVIsw jylH Kwny vwilAW ilK hI
ByijAw hoxw hY[’ iek kwpI jylHr ny ies kwƒn dI idKweI jo ik mdrws jylH mYnUAl
ivc lwaux vwsqy AweI peI sI pr auh smJ nhIN skdw sI ik kCihrw, ikRpwn Awid
iks blw dw nW hY[ so vIr krqwr isMG ny kCihry, ikRpwn Awid ivKw ky aus ƒ XkIn
krvwieAw[
jylH ic`TIAW 195
hr iek jylH ivc kYdI auqy pihlW roAb dwb pwaux vwsq ibnW vjw hI nwjwiez
hbk dbk kIqI jWdI hY[ pr swfy swQIAW ivcoN koeI frn vwlw nhIN sI[ jylHr ny
swfIAW pihlIAW hI vrdIAW, BWfy, ibsqry, ikqwbW swfy kol hI rihx idqy Aqy swƒ
A`fo-A`f blwkW ivc bMd krky krVy pihry lw idqy qW ik ieh pMjy Awpo ivc koeI
slwh mqw nw pkw lYx[ pr EQy mqy Aqy slwhW pkwaux dI Blw loV hI kI sI? jylH
XUnIvristI qoN pI.AYc.fI. dIAW ifgrIAW AsIN swry hI lY cuky sI jo ik jylH ihsrtI
itktW vwlIAW ilKqW qoN A&sr pVH skdy sn ArQwq hr iksm dIAW jylH szwvW
AsIN Bugq cuky sI[
koTIAW ivc puj ky swƒ iek nvIN JwkI idsI[ Eh ieh sI ik pihlW qW hr iek
kYdI t`tI ipSwb vwlw BWfw Awp hI cu`k ky t`tIAW qweIN lY jWdw Aqy pwxI pIx vwly
mtky ivc h`Q Dox ƒ pwxI vI Br lYNdw[ Pyr iek KulHy kmry ivc swhmxI kMD vl mUMh
kr ky Aqy ipT bUhy vl kr ky ijQy ky hor kYdI t`tI jwx leI vwrI dI aufIkvwn KVy
huMd hn, t`tI bYTdw hY[ AsIN swry hI Awpo AwpixAW blwkW ivcoN KolHy gey[ pihlW qW
AsIN swirAW ny rwq dy t`tI ipSwb vwly BWfy hI nw cu`ky[ k`uijAW dy QwauN qsilAW ivc
pwxI lY qury[ jd t`tI hox dw nzwrw if`Tw qW AsIN Aijhy kmry ivc kYdIAW jW pihry
vwly KiVAW qoN t`tI iPrnoN ienkwr krky vwps koTIAW ƒ hI muV Awey[ swry blwkW dy
ispwhIAW ny rpotW kr id`qIAW qW jylHr ny hukm idqw ik blwk dy iksy KUMjy ijQy ieh
(pVdw) munwsb smJx t`tI ipSwb kr lYx Aqy BMgI sPweI kry[
pihly idn qW rotI mdrwsI kYdIAW vwlI hI swfIAW koTIAW dy swhmxy im`tI dy
brqn ivc pw ky hI rK gey[ AsIN iksy ny aus vl qikAw hI nw[ iqMnW GMitAW ipCoN
Awpy hI cu`k ky d&qr lY gey Aqy A&srW ƒ rpot ho geI ik pMjy nvyN Awey pMjwbI rotI
KwxoN ienkwrI hn[ dUjy idn mdrwsI lMgr ivcoN hI iek mdrwsI lWgrI dy h`QIN tu`tIAW
PutIAW k`cIAW BujIAW rotIAW pkw ky rK gey[ auh vI pihly idn vWgUM cu`k ky lY gey[
qIjy idn swƒ mYfIkl A&sr dy fwktrI mulwhzy vwsqy pyS kIqw igAw qW auh vzn
qulw qulw muS`kqW ilKx l`gw[ aus ny swirAW vwsqy r`sI v`tx ƒ Fyry Aqy kyVy dI sx
swfy A`gy rKvw idqI[ swfy ivcoN dws Aqy vIr krqwr isMG AMgryzI bolI smJ skdy
sI[ jd vIr krqwr isMG dI vwrI AweI qW auh mYfIkl A&sr ƒ boilAw ik ‘iek
qIlI vI swƒ dyvo qW ik quhwfw kMm vI ^qm kr ky AsIN vwps koTIAW ivc bMd jw
hoeIey[ iqMn idn qoN quhwƒ Ajy qweIN ieh rpot nhIN ApVI ik swfI rotI dw pRbMD nhIN
kIqw, kMm dyxw qhwƒ Xwd rih igAw hY?’
cOQy idn mYƒ AMgryzI jwxdw kr ky dws dy ihstrI itkt ƒ vyK ky ik ieh Awpxy
pRSwdy Awp hI sjwauNdy rhy hn, d&qr ivc bulwieAw ik qusIN jw ky su`kw rwSn lY ky
pRSwdy sjw lau[ qW mYN ieh soc ky ik dws dy cwry vIr iqMn idn qoN hI kVwky kIqI bYTy
hn, AwiKAw ik ‘myry swQI BI Bu`Ky bYTy hn pihlW aunHW dw pRbMD kro, dws ƒ ipCoN jdoN
quhwfw idl cwhy hukm dy dyxW’, qW jylHr boilAw ik ‘aunHW ivcoN iksy iek ƒ lY jwE[’
jylHr qW cwhuMdw sI ik QoVI kYd vwlw swQI gMfw isMG KwpVKyVI pRSwdy pkwaux jwvy pr
jylH ic`TIAW 196
auh AMgryzI bolI smJ nhIN skdw sI[ so dws ny vIr krqwr isMG dw nwm hI d`s
CifAw[
mYƒ bMd kr ky vIr krqwr isMG ƒ kFw ky d&qr ivc sidAw qW EhnW ny auqr
idqw ik pihlW swfy sMq swQI ƒ hI (dws ƒ) kiFAw jwey[ jylHr khy ik ausI ny ikhw
hY ik krqwr isMG ƒ lY jwE, pr vIr krqwr isMG d&qroN is`Dw nw quirAw qW jylHr ny
myry blwk ivc mYQoN puCx vwsqy Byj idqw[ so dws dy kihx nwl vIr krqwr isMG do
idn cOhW swQIAW dy pRSwdy ru`Ky su`Ky pkw ky ilAwauNdw Aqy vrqwauNdw irhw pr dws
kVwky hI irhw[
CyvyN idn mdrws AweI.jI. dy hukm Awey qW dws ƒ vI pRSwdy sjwaux dI KulH imlI[
ies jylH dy iqMny gory A&sr bVy hI SrIP AsIl suBwau dy if`Ty[ jylHr, supRMtMfMt
Aqy mYfIkl A&sr iqMny hI BwvyN gorI kOm dy bMdy sn pr bVy hI Bly mwxs lok sn[
swfy nwl qW auhnW bVw hI SrIPwnw slUk kIqw[ auhnW ƒ rsqy dI swrI Gtnw dw pqw
lg cu`kw sI ik ikvyN pihloN eIsweI imSnrI ieMcwrj gory ieMnspYktr ny swfy nwl cMgw
vrqwau kIqw Aqy ikvyN AsIN aus nwl cMgy vrqy[ mdrws hwqy ivc pu`j ky AVbYl gory
ieMnspYktr ny ikvyN BYVw slUk kIqw Aqy aus dI bdslUkI shwr ky AsIN aus ƒ ikvyN
dwKU dwxw idvwieAw[ ieh sB hwlwq eynHW ƒ pihlW hI phuMc cuky sn Aqy jdoN eynHW ny
swfy ihstrI itkt mulwhzw kIqy qy EhnW auqy jd iek iek ƒ sO sO szwvW imlIAW
ilKIAW dyKIAW qW auhnW ƒ XkIn ho igAw ik jylH A&sr nw-h`k hI ienHW ƒ qMg krdy
rhy hn[ pihlW CyVKwnI jylH A&srW v`loN hI huMdI rhI hY, qwhIEN ieh ipCoN auhnW ƒ
fUmxw mKIr bx ky icmVdy rhy hn[ AwpoN pihlW iksy nwl vwDw nhIN krdy Aqy Ahxoey
dwibAW nwl dbdy nhIN, sgoN dUx svwey BVkdy hn[ EhnW qyhW gory A&srW ny kONsl
krky Aswƒ swirAW ƒ Awpxy swhmxy bulwieAw Aqy sw& isDry pDry lPzW ivc kih
suxwieAw ik ‘AYQoN dy jylH hwkm quhwfy nwl pUrw SrIPwnw vrqwE krngy, AsIN Aws
rKdy hW ik qusIN swfy nwl BlymwxsW vWgUM vrqogy[ swƒ XkIn ho cu`kw hY ik jylHW ivc
quhwfy nwl bhuq bhuq vDIkIAW hoeIAW Aqy nw-h`k hoeIAW[ AYQy quhwƒ koeI qklIP
nhIN idqI jwvygI, AwSw hY ik qusIN vI swƒ koeI duK nhIN idEgy[’ AsIN AwiKAw jdoN
qusIN swƒ koeI duK nhIN dyvogy qW swfw koeI isr iPirAw hoieAw hY ik AsIN quhwƒ nw-
h`k duKI krWgy, qusIN inSMg prK pRiqAw ky dyK lvo[’
jylH A&srW leI AqI kTn sI[ AsIN rwgI Awidk Kwxw mnzUr nhIN krdy, nw hI KMDy
rLxw cwhuMdy sI, ies krky jylH A&srW ny ieho mslHq smJI ik AsIN Awpy hI pRSwdy
sjw ky Awpy hI CkIey[ dUjI g`l AsIN auhnW qoN ieh mMnvweI ik AsIN bsqr jylH dI
bxI hoeI lkIr (DwrI vwly) vwly kpVy dy dsqwry Aqy kCihry nhIN pihnWgy[ auhnW
swaU A&srW ny ieh Srq BI mMn leI[ qIjI AsIN ieh AwKI ik AsIN kMm dw f`kw nhIN
qoVnw[ dbwau eIn mMn ky koeI kMm nhIN krnw, AwpxI mn mrzI BwvyN kuC krdy hI
rhIey[ iqs pr auh zrw AOKy hoey qy kihx l`gy ik ‘AsIN kMm dw zor qW nhIN idMdy pr
quhwƒ ies hwlq ivc koTIAW ivc bMd rihxw peygw[’ ies pr AsIN AwiKAw ik ‘swƒ
pihlW hI pqw hY ik qusIN swfy vwsqy pMjwb gvrnmYNt dy ieSwry nwl pihlW hI p`kw
PYslw kr CifAw hY ik qusW swƒ koTIAW qoN bwhr nhIN kiFAw krogy[ eysy AV krky
AsIN kMm ƒ h`Q nhIN lwauxw[ swƒ koTIAW dw ieh vsybw mnzUr hY[ Bjn guPwvW AMdr
rihxw hI swfy msqk dw lyK iliKAw hoieAw hY[ jylH Xwqrw eyvyN hI inBxI hY[’ iehnW
motIAW motIAW g`lW dy qsPIey ho ky swƒ pMjW ƒ hI iek blwk ivc kolo kolI pMj
koTIAW dy idqIAW geIAW[
koTIAW ivcoN iek koTI ivc hI bMd riKAw hoieAw sI[ AsIN aus ƒ EQoN kFvw ky Awpxy
ivc ilAwaux dI bVI koiSS kIqI pr auh kwrgr nw hoeI[ QoVy idnW ipCoN pMfq jgq
rwm BI mdrws jylH qoN bdl ky swfy pws Aw gey[ eynHW ƒ vI swfy blwk ivc rihx dI
iejwzq idqI geI[ ies pRkwr AsIN pMjwbI lMgr ivc iek`Ty ho gey[
jylH kwieidAW Anuswr bwrW CtWk PI AwdmI mYdw iml jwieAw kry Aqy sbzI BwjI
mUMh mMgvIN ijs iksm dI loV hovy dovyN fMg sjrI iml jWdI sI[ mUMgI Aqy mWh dIAW
dovyN dwlW Kws qOr qy bwzwroN DoqIAW DuqweIAW mMgw idMdy sn[ g`l kI Kwx pIx vwlI g`l
dI QuV nw rihx idqI geI, jo mMgIey hwzr kr idMdy[ AONs do do AONs jIA pRqI pMjvW
(iGau) KulHw vrqIey[ cwhtw Ckx vwilAW leI A`D syr smuMdr (duD) f`ibAW vwlw Aqy
dws ƒ A`D syr duD h`QIN co lYx dI KulH ho geI[ isriKMfI (cInI, KMf) BI CtWk CtWk
Br iml jwieAw kry[ imrc mswlw (zIrw, lONg, ielwcI, dwrcInI) v`K mMgvw ky idAw
krn[ g`l kI ^wlsy dI AqI Aqu`t dyg vrqx lg peI, swQoN mu`ky nw, Aqu`t vrqwry
grIb iqlMgUAW ƒ vrqwey jwx, Pyr BI qot nw Awvy[ AYsI brkq ^wlseI lMgr ivc ho
geI ik grIb ispwhI ƒ vI CWdy vrq jwx[ jylH A&srW ny bVw KuS hoxw[ kVwh pRSwd
BI hPqy ivc iek do vwr sjw lYxw Aqy vrqdw CWdw hwzr bwSW ƒ dy dyxw, BwvyN koeI
Awvy[ kdy kdweIN jylHr, ifptI jylHr Aqy supRMtMfMt, mYfIkl A&srW ƒ BI kVwh pRSwd,
pRSwdy qy cwh Ckw dyxI qW aunHW bVw hI inhwl hoxw[ g`l kI rwj mMdrI jylH AMdr
^wlseI rwj surwj AsIN mwixAw[ gurpurb smyN ^wlseI dygW kVwh pRSwd dIAW sjwaux
dI KulH ho geI[
nw-imlvrqx dI lihr eynHIN idnI bVy zorW auqy sI[ kWgrs dy kYdIAW nwl jylH Br
igAw[ do iqMn sO dy krIb kWgrsI qy AWDrw dy v`Ko-v`K ijilHAW dy bVy bVy nwmIN gRwmIN
lIfr BI ies jylH AMdr Aw gey[ auh ibcwry bQyry qrly lYx ik cMgw Kwxw dwxw imly
Aqy cMgw slUk hovy, pr jylH vwly aunHW ƒ puCx hI nw, pey lylHVIAW kFdy iPrn[ ijauN
ijauN eyh lylHVIAW k`Fx iqauN iqauN jylH vwly hor krVy huMdy jwx[ ijnHW bwhr cMgw coKw
KwDw Aqy bYirstrIAW, kONslW dIAW mYNbrIAW kIqIAW hox, Blw aunHW qoN rwgI (sroNH vrgy
kwly rMg dy dwxy hMudy hn jo mdrws ivc grIb zwq vwly Kws vrqdy hn) Aqy k`cy BuMny
cwaul ikvyN KwDy jwx? keIAW dI qW ^wlsy ny sMBwl pRiqpwl kIqI[ aunHW ivcwirAW ƒ
jd inMbU Acwr jW KMf dI loV pey qW iek hmdrd fwktr vYnkYtrWmn (jo ik jylH
hspqwl dw ieMncwrj sI) pws pujx Aqy aus qoN QoVI mMg ky lY Awaux[
aus ny keI vwr kWgrsI lIfrW ƒ AwiKAw ik ‘mYN jo kuC BI myry A^iqAwr hY dyeI
jwvWgw, pr mYƒ quhwfy qrIky cMgy nhIN lgdy[ pMjwbI is`K pihlW igxqI dy pMj hI sn[
aunHW sB kuC mnzUr krvw ilAw hY[ qusIN qW pMj Cy sO dI igxqI ivc ho[ bVI Srm dI
g`l hY ik ieqny ielmdwr ho ky qusIN Borw Borw cIzW vwsqy lylHVIAW k`Fdy iPrdy ho[
iek jwn ho ky jo cwho mnw skdy ho[ quhwfy ivcoN hI iek do muslmwn nw-imlvrqxI
kYdIAW ny pMjwbI Kwxw Aqy kpVy iqMn-iqMn cwr-cwr idn hI BuK hVqwl krky lY ley
hn, pr qusIN sB kuJ dyKdy smJdy hoey BI morcy lwky hmySW dw tYNtw ikauN nhIN mukw
jylH ic`TIAW 199
idMdy[’ aunHW ivcoN Awpxy vwlMtIArW dI kmzor idlI ƒ d`s ky iek lIfr boilAw- ‘kI
krIey! swfy nOjuAwn Cokry qW cwr GMty dI Bu`K hVqwl BI nhIN sih skdy[ jd supRMtMfMt
ny mUrqI nwmy lVky dy cpyV mwrI sI qW AsIN swirAW ny B`uK hVqwl kr idqI[ AsIN
Kwxw qW moV bYTy pr swfy ADoN bhuqy swQIAW ny kuJ pMjwbIAW qoN Aqy kuJ mdrwsI
kYdIAW qoN Kwxw corI mMgw ky Kw ilAw Aqy jylHr ny keIAW dIAW corI hWfIAW cwVHIAW hI
Aw PVIAW[ jylHr ny swƒ Kws krky lIfrW ƒ bVw hI SrimMdw kIqw[’
‘AsIN pMfq jgq rwm rwhIN pMjwbI is`KW ƒ vI BuK hVqwl krn sbMDI pRyirAw pr
aunHW ikhw ik pihlW qusIN kWgrsI kYdI pMj-Cy idn hVqwl rKo qW AsIN Swml ho
jwvWgy[ swQ hI auhnW eyh puC kIqI sI ik quswfy ivcoN mhIinAW b`DI BuK hVqwl ivc
kyhVw kyhVw swQ dyxgy Aqy do cwr mhIny ikMny ku k`txgy[ jW AsW pVqwl kIqI qW pqw
l`gw ik swfy ivcoN hPqw Br vI k`tx dI hwmI bhuq Gt auNglIAW auqy igxqI jogy hI
Br skdy sn; pr auhnW pMjwbIAW dy itktW qoN pqw cldw hY ik swry pMjwbI- kI
ihMdusqwnI kI kwly pwxI jylHW ivc Bu`K hVqwlW kr cu`ky hn Aqy BuK hVqwlW BI
mhIinAW b`DI Aqy jd vI hty iksy mMg ƒ pUrw krky hI hty[ eyh BI cMgw hoieAw ik
pMjwbI kYdIAW ny swfy nwl BuK hVqwl nw kIqI, nhIN qW AsIN kWgrsI lIfr Aj aunHW
ƒ mUMh idKwaux jogy nw rihMdy[’
ies jylH dw supRMtMfMt bVw nyk Aqy crc dy tr`stIAW ivcoN iek Dwrimk AwdmI hY[
jd pMjwbIAW ny aus ƒ jw ky AwiKAw ik Awp ny cpyV nhIN sI mwrnI ikauNik mUrqI
iek b`cw hI hY, jy Blw auh quhwfy auNgl hI lw dyNdw qW Awm kYdIAW ivc quhwfI bVI
byiezqI ho jWdI[ aus ny AwpxI ZlqI mMn leI Aqy iek do pMjwbI BweIAW dy swhmxy
hI mUrqI qoN iek qrHW dI muAwPI mMg leI Aqy mwmlw dUjy idn hI ^qm ho igAw[ bVy
bVy rMg muzwhry hoey[
kI kI vrnIeyN, swry hwl d`sy jwx qW hzwrW hI p`qR Br jwx[ tWvIAW tWvIAW g`lW
hI bs dsxIAW hn jo Av`S d`sxXog hn[ keI bVy nwmvr auGy mdrwsIAW Aqy AWDrw
dys dy AwgUAW SMBw mUrqI, sIqw rwm SwsqRI, fwktr subrwmonIAm, vMkytwpwieAw kuMfU,
rwmw rwau Awid dy myly hoey, jo swfI aumr kYd dy hwlwq sux sux Aqy swfy ihstrI
itkt dyK dyK ky hI TTMbr jwx Aqy auhnW dy lUM kMfy KVy ho jwx[ keI ivdvwn
grYjUeytW ny swfy ihstrI itktW dIAW hrP hrP nklW auqwrIAW Aqy jWdy hoey Awpxy
nwl hI lY gey[ swƒ auhnW s`jxW dy nwauN BI EdoN Xwd sn pr hux Bul gey[ ieh
1922 swl dw izkr hY[ swƒ bwhr pMjwb dIAW pMQk ^brW BI KwsIAW imlx l`gIAW[
mulwkwq*
*
jnvrI 1922 ivc is`K lIg v`loN BweI qyjw isMG cUVHkwxw qy srdwr Amr isMG jI, kwly pwxI qy hzwrI
bwg qoN Awey hoey mdrws hwqy dy jylHW ivc bMd isMG kYdIAW nwl mulwkwq krn leI gey sn[ ieh s`jx
22 dsMbr 1921 ƒ AMimRqsroN rvwnw hoey[ eyhnW ny bMbeI qy iehwqw mdrws dw dOrw krky isMGW nwl
jylH ic`TIAW 200
mulwkwq kIqI[ qy BweI qyjw isMG jI v`loN ‘pRydsI ^wlsw’ A^bwr dy 13 mwrc qoN lY ky 18 mwrc 1922
dy pricAW ivc ‘kwly pwxI Ar hzwrI bwg dy isMGW dy drdnwk smwcwr’ dI surKI hyT iek ibAwn
CipAw, ijs dy qIjy AMk ivc ‘rwj mMdrI dy hwl’ dI surKI hyT smwcwr ieauN drj hn:-
eyQy AsIN 11 jnvrI 1922 ƒ pu`jy[ ieQy sRI mwn pMQ rqn BweI rxDIr isMG jI, BweI KuShwl
isMG, BweI gMfw isMG, BweI krqwr isMG jI (kYnyfIAn cMd invwsI), BweI Arjn isMG jI (jgrwauN)
BweI kyhr isMG jI, BweI ipRQI isMG jI, BweI jgq rwm jI sn[ eynHW s`jxW ny ijs idn qoN ies jylH ivc
Awey, kMm nhIN sI kIqw[ jylH dy hwkmW ny swƒ AwiKAw, ieh kMm nhIN krdy, auproN hukm AwieAw hY ik
kMm krwE[ AsW ikhw ipAwr nwl jo ho sky krwE[ ipRQI isMG A`f bMd sI[ puCx qoN pqw l`gw ik A&sr
Awey qoN KVw nhIN huMdw[ ieh vI pqw l`gw ik ipRQI isMG ƒ bYNq vI lwey gey hn[ AsW AwiKAw, ‘BweI
ipRQI isMG jI! jo dUjy vI krdy hn, qusIN vI EvyN kro, ie`kly rihxw cMgw nhIN[’ ipRQI isMG ro ipAw qy
AwiKAw ik ‘mYN Awp dw hukm mMnx leI iqAwr hW pr ienHW myry nwl koeI ksr bwkI nhIN C`fI[ mYN hux
vI ienHW dI hr qrHW dI s^qI J`lx leI iqAwr hW, pr jo Awp AwKo isr m`Qy qy pRvwn hY[’ ieh g`lW
ipRQI isMG dI koTI Agy hoeIAW[ Pyr mYN jylH A&sr ƒ AwiKAw ik ipRQI isMG ƒ dUijAW dy nwl iek`iTAW
rihx idE[
supRMtMfMt- cMgw, jo qusIN AwKo mYƒ mMnzUr hY, pr fwktr ny ies ƒ pwglKwny Byjx leI iliKAw
hY[
Pyr BweI rxDIr isMG jI ny AwiKAw- ‘BweI hrIN Aswfy pwsoN rotI Kwx[’
supRMtMfMt ny ikhw- ‘cMgw, rotI qusIN iqAwr kro, Pyr auh vI AMdr Aw jwxgy, nwly fwktr Aw
jwvygw qy ipRQI isMG dw PYslw ienHW dy swhmxy kIqw jwvygw[’
BweI jI (BweI rxDIr isMG jI) ny mYƒ AwiKAw- ‘ieh vI bVw cMgw hoieAw ik quhwfy Awaux
nwl ipRQI isMG pwglKwny jwxoN bc jwvygw[’
Pyr AsIN jylHoN bMny jwx l`gy qW BweI jI ny jylHr ƒ ikhw ik eynHW ƒ duD pI lYx idE[ jylHr mMn
ilAw[ bs Pyr kI sI, BweI jI nwly swfy leI duD TMfw krn, nwly isr Pyrn qy AwKx A`j Pyr msqI cVHI
hY jo keI mhIny rhygI[ kdy myry pYrW vl h`Q krn qy kdy BweI Amr isMG jI vl[ AsIN bQyry h`Q joVIey
ik qusIN mhWpurS ho, ies qrHW nw kro, pr BweI jI AwKx swƒ Aj s`qW swlW ipCoN ^wlsy ny Xwd kIqw
hY[ Awp ny drSn idqy hn[ ieiqAwidk pRym Bry bcn krky duD Ck ky jylHoN bwhr cly gey qy BweI
swihb hor isMGW smyq pRSwdy sjwaux lg pey[ swrw kMm bwrW bjy qk hoieAw[ auprMq iqMn bjy supRMtMfMt
qy fwktr swry Aw gey qy swƒ sidAw[ aupr ilKy mulwzm KVy rhy qy AsIN swry vIr rL ky pRSwd Ckx
lg pey[ koeI GMty dy lgBg rotI KWidAW lgw qy g`lWbwqW BI r`j ky kIqIAW[ ies vyly jo KuSI aunHW isMGW
ƒ sI, auh EhI jwxdy sn[ Pyr bwhr Awey qy supRMtMfMt Ar fwktr nwl g`lbwq SurU hoeI[ AKIr lMmI
cOVI g`lbwq ipCoN PYslw hoieAw qy ipRQI isMG aus vyly swirAW s`jxW nwl EQy hI rih ipAw, qy AsIN
bulwrI dy jylH vl rvwnw hoey[ ieQy BweI aUDm isMG jI, BweI pwKr isMG jI, ijMdr isMG jI swDU, BweI
ikRpw isMG jI, BweI krm isMG, BweI pwl isMG jI, BweI lwl isMG jI, BweI ibSn isMG jI Aqy BweI
cMnx isMG jI sn[
swƒ jWidAW ƒ hI imlx dI AwigAw iml geI[ supRMtMfMt bVw SrIP AwdmI sI, cMgI KulHI
mulwkwq hoeI[ pRSwdy ieQy BI isMGW ny jylH ivc sjwey qy AsW Cky[ 3 GMty lg gey[ swirAW vIrW dw duK
ieh sI ik nw swƒ rwjsI kYdI mMndy hn nw dUjy[ swfy nwl rwjsI kYdIAW vwlw slUk nhIN kIqw jWdw qy
Kwxw, ic`TI, ikqwb koeI cIz nhIN imldI[ supRMtMfMt BI ieho AwKdy sn ik jo swƒ gOrimMt dw hukm hY,
AsIN Es qoN cMgw slUl krdy hW[
‘Awtw imlx dw hukm hY, so vI do idn kxk, do idn m`kI, do idn juAwr ieiqAwid[ AsIN roz
hukm idMdy hW[ duD im`Tw kuJ imlx dw hukm nhIN, pUrI muS`kq lYx dw hukm hY[’
(A^bwr ‘pRdysI ^wlsw’ AMimRqsr sPw 4, prcw 18 mwrc 1922
jylH ic`TIAW 201
AswfI mulwkwq leI SRomxI kmytI vloN Byjy hoey jQydwr BweI qyjw isMG jI cUhVkwxw
Aqy iek grYjUeyt nOjvwn BweI Amr isMG bolwnI do s`jx Acncyq hI Aw gey[ aunHW ƒ
jylH A&srW ny is`Dw jylH AMdr hI lY AWdw Aqy jylH AMdr j`PIAW pw pw mulwkwqW
hoeIAW[ bVIAW KulHIAW qy r`jvIAW qy mn BwauNdIAw mulwkwqW A&srW ny krvweIAW[
auhnW ny AMdr hI swfI pMgq ivc Bojn ibMjn, kVwh pRSwd, qSmeI Awidk Cky[ jylH
Gr ivc pRwhuxy AwieAW dI sohxI pRwhuxwcwrI hoeI[ auhnW dI zbwnI dyS pMjwb Aqy
^wlsw pMQ dIAw cVHdIAW klW vwly smwcwr sux sux ky swƒ gj gj lwlIAw cVH
geIAW[ jQydwr qyjw isMG cUhVkwxIey qW Aijhy pMQ AOj mOj ivc pRqIq huMdy sn ik
auhnW dy mUMhoN swrIAW g`lW d`sxIAW hI du`Br sn, ikauNik jd AsIN pRSn krIey qy nwnw
BWqI pMQk hwl puCIey, bs auh bhuqw ieho AwKx ik kI puCxw hY, pyiKAw hI pRmwx hY,
qusIN Kud bwhr Aw ky dyK lYxw hY[ qusIN A`j Cu`ty ik k`lH C`uty[ msW qrdIAW qrdIAW
g`lW dI hI puC igC kIqI, pr swƒ qW pqw sI ik swƒ hwly kIhny Cfxw hY[ nw koeI
Cufwey nw CutIey, swfy ivcoN tWvyN hI Cutxgy[ ieh s`jx kuC Dwrimk pusqk vI dy gey
Aqy kuC mwieAw dyx ƒ BI AwKx l`gy ik jmW krw jweIey[ AsIN AwiKAw AYQy koeI QuVoN
QoVI hY? qusIN AwpxI A`KIN dyK c`ly ho, ^wlsy dI jylH jMg AMdr qlvwr pweI hoeI hY[
ies ibD KUb mulwkwqW dI fMJ lhI[ jWidAW jWidAW jwx l`igAW dws ny BweI qyjw isMG
ƒ AwiKAw ik qusIN jylH A&srW pws sPwrS kro ik swQI rwjpUq ipRQI isMG ƒ, jo swQoN
Al`g PWsI dI koTI ivc bMd riKAw hoieAw hY, aus ƒ BI swfy nwl rLw dyx[
jylH A&sr aus smyN iqMny hI swfy swhmxy KVy sn[ so ausy vkq aunHW ny iejwzq dy
idqI Aqy rwjpUq vIr ƒ BI swfy vwly blwk ivc lY AWdw igAw[ mOkw qwV ky jylH
A&srW ny BI swfy mulwkwqIAW qoN ieh mMg kIqI ik ‘eynHW swry sjxW ƒ mnw jwE ik
QoVw bhuq mn-ieCq Aqy mn-ru`cq kMm krn leI h`Q ihlw CifAw krn qW AsIN eynHW
ƒ idn Br KulHw rKx leI hwvI ho jwvIey[ AsIN eynHW ƒ KlHy rKx dw iek bhwnw hI
loVdy hW, hor kMm kuMm AsIN eynHW qoN koeI nhIN lYxw[ Agy idn Br koTIAW AMdr qwVI
rKxw swƒ eynHW nwl vihSIAwnw slUk mihsUs huMdw hY[’ so jQydwr dw hMmw rKx leI
AsIN ieh g`l mMn leI qW kwrKwny ivc bwhr kMm krn leI QwauN QWeI swry swQIAW ƒ
k`F idqw[
do jxy qW AsIN Agy lMgr ivc rihMdy sI, do jxy hor drzI dw kMm is`Kx lw idqy[
doNh ƒ hspqwl bImwrW dI syvw kMpoNfrI Awidk krn Byj idqw[ sihj BweI ƒ
lVikAW ƒ ihMdI pVHwaux lw idqw Aqy vIr krqwr isMG jI AwpxI mOj nwl hI ijld
swzI dw kMm krn lg pey[ ies ibD suK sWd syqI bqIqx l`gI[ swfy ieSnwn krn
ihq v`Krw hI srb lohI pMp lgvw idqw igAw jo swfy hwqy AMdr hI sI[ pMp dy Q`ly bYT
ky ieSnwn krn Aqy k`pVy Dox vwsqy sImyNt dw PrS lgvw idqw Aqy pMp ƒ ijMdrw lw
ky kuMjI swfy spurd kIqI geI qW ik koeI ieKlwkI jW hor pulItIkl kYdI aus pMp ƒ nw
vrqy[ t`tIAW dI hwlq mYN ipCy d`s cu`kw hW ik rwjmMdrI jylH ivc bhuq hI ^rwb sI[
A`f A`f swry blwkW ivc iek iek kmrw bxwieAw hoieAw sI[ BwvyN QilEN sImyNt dw
jylH ic`TIAW 202
PrS sI pr EQy by-SrmI nwl bYTx dw qrIkw vI ipCy d`s Awey hW[ swfw ieh morcw
qW pihlW hI sr ho igAw sI qy jylH vwilAW ny swfy blwk ivc qW pVdydwr t`tIAW
bxvw hI idqIAW sn[ sihjy sihjy ies qjvIz ƒ swrI jylH ivc hI jwrI kr idqw
Aqy AweI.jI. dy Awaux pr ^ws ies g`l qy pMfq jgq rwm qy swQIAW ny zor idqw ik
swry mdrws hwqy dy jylHW AMdr ieho isstm jwrI ho jwvy qy aus ny mMn ilAw[
mdrws jylHW ivc dwl-BwjI iek`TI hI rLvIN pkw ky id`qI jWdI sI[ swfy vWgUM iek
vkq dwl Aqy dUjy vyly BwjI nhIN cwVHdy[ dovIN vkq dwl BwjI dw guqwvw kr idMdy hn
Aqy ivc iemlI zrUr vrqI jWdI hY[ swƒ vI iemlI dyx l`gy, AsIN auh vwps kr
idqI Aqy AwiKAw ik AsIN ies dy cwhk nhIN, qW jylH A&srW ny ies dy QwauN swƒ inMbU
Awcwr pwaux vwsqy bwhroN mMgvw idqy[ AMbW dI ruq AweI qW jylH kwƒn Anuswr
supRMtMfMt ƒ A^iqAwr sI ik auh jylH bwZ dy AMbW ƒ dwl ivc pw ky BwjI dy QwauN
pkvw ky kYdIAW ƒ dy skdw hY[ pr AsIN auh vI nw-mnzUr kIqw qW jylH A&srW ny swfy
vwsqy hPqy ivc iqMn vwr iek iek AMb pRqI jIA bMbeI dy AMb mMgvw dyx dI mnzUrI
dy idqI jo ik iek iek syr p`ky dw huMdw sI[ bVy imTy rs-Bry AMb huMdy sn
byyhy pRSwidAW dw nW ‘im`Ty pRSwdy’ pRis`D hY[ vyhly smyN ivc dws ny gurmiq sMbMDI Aink
pRkwr iviSAW auqy pusqkW ilKxIAW pVHnIAW[ dws ƒ eyQy ilKx pVHn dw pUrw swmwn
srkwrI qOr qy iml igAw hoieAw sI[ ieQoN hI igAwnI nwhr isMG pRiq AYbtwbwd qy
hor jIvn smwcwr qy jylHW dy ibRqWq v`Ko v`K pwqIAW rwhIN ilK ky pTwey[ gurmiq ibbyk
dw KrVw eysy jylH ivc hI iqAwr kIqw[ aus dw suD auqwrw krn hI l`gy sW ik ieqny ƒ
cwilAW dy ibgl v`j gey[ Acxcyq hI iqAwry ho gey[ iqAwrIAW dy kuC idn pihlW
dws ny rwqrI smyN pUrb jnm JwkI dw iek idRStWq dyiKAw jo myry ihrdy qy aukirAw
igAw[ idn cVHdy hI dws ny aus ƒ vIr krqwr isMG pRqI vrnx kIqw[ aus ivc kuJ
Biv`Kq nzwrw BI hoxhwrw sI[ vIr krqwr isMG jI Aijhy ivXnz (nzwirAW) dy bVy
moAqikd (Brosw rKx vwly) sn[ auhnW idRVH g`T bMnH leI ik ieh vrqwrw p`kw pRqIq
vrq ky hI rhygw[ pUrb jnm JwkI dw aukq sIn sMKyp mwqr ies ibD hY:-
‘dws iek rwj Grwxy AMdr rwj kumwr hY[ Ajy bwl brys hI hY, koeI phwVI ielwkw
hI Bwsdw hY[ holIAW Kyfx vwlI bhwrI mOsm hY[ phwVI DrqI bVI Ascrj hY Aqy
iekWq kMdrI gu&wvW AMdr ikqy ikqy qp`sI swDU irKISr BI rihMdy sn[ dws Awpxy
jmWdrU swD syvw cytkI suBwv dy Anuswr inqw-pRiq aukq phwVI kMdRwvW ivKy Pl
Plohwr, smuMdr dy mtky ispwhIAW syvwdwrW dy isrW qy cukw ky lY jwieAw krdw sI Aqy
Awpxy h`QIN BWq BWqI guPw invwsI qp`sIAW pRqI aunHW dI XQw rucI CWdy vrqwieAw
krdw sI[
‘iek idn dyvnyq AYsI hoeI ik dws Awpxy bwkI swQIAW sMg holI Kyfdw ipckwrI
h`Q ivc PVI durwfIAW phwVI GwtIAW AMdr ibcrdw hoieAw lMG igAw[ duD, Plohwr,
brdwrI iBrq jn BI sMg swQ hI sn[ ibcrdy ibcrdy iek kMdrw ivKy iek krMg
mUrqI qp`sI dw buq ijhw nzrI ipAw jo inrw kwrMgw hI kwrMgw h`fIAW dw FWcw hI rih
igAw hoieAw sI, sukiVAw hoieAw smwD sukVMj hI sI[ swh sq aus dy AMdr koeI
AwauNdw jWdw nhIN sI jwpdw[ imRqk mVHw srIr hI mUrqI mwn sI[ dws auhƒ dyK ky
sihimAw, bVw qRwsmwn hoieAw[ qrs AwieAw qy krxw rs Cw igAw[ mn ivc bVI hI
lwlsw eyh aupjI ik ikvyN vI eyh jIauNdw ho jwvy[ KwD Kurwk KuxoN ibcwrw Kur Kp
igAw[ ieQy qweI kdy phuMc iksy Awdm jwq dI hoeI hI nhIN qW ikvyN eys ƒ poSn pyKx
dw srMjwm bxdw? pr Pyr inrol inrwsqw pscwq iek Awsw BirAw rumkw AwieAw,
ijs ny Purnw rumwieAw ik A`j jo ieDr qyrw Pyrw pvwieAw hY ieh ies ƒ surjIq krn
ihq pvwieAw hY[ Ajy ies ivc ijMd jwn dw rumkw bwkI hY[ A`s b`J geI ik jy ies
dy AMdr ikvyN du`D dw Ahwr pwieAw jwvy qW ieh zrUr nO-br-nO ho jwvy[ ies Purny dw
Purnw sI ik iek dm du`D dI ipckwrI Br ky dws ny ies dy mMUh ivc mwrnI cwhI qW
mUMh Agy dMdIijAw hoieAw[ AijhI dMdx peI hoeI sI ik du`D AMdr jwx dw koeI rwh nw
idsy[
‘dws ny nwl hI ispwhIAW vl ieSwrw kIqw ik ikvyN dMdx KolHo[ ausdw srIr p`Qr
vWgUM pQrwieAw Aqy lohy vWgUM AwkiVAw ipAw sI[ dMdl BMno dw AwKxw hI sI ik
jylH ic`TIAW 204
ispwhIAW p`Qr mwr ky ausdy swhmxy dy dMd qoV G`qy Aqy dws ny du`D BrI ipckwrI aus
d AMdr Giq idqI[ duD pIV Aqy dMd pIV hox krky aus dy idmwg ivc cVHy hoey suAws
prwx ihTwhW auqry Aqy suriq KulHx swr ausny srw& dyxy SurU kr idqy: ‘mYN qyry bwp dw
rwj Bwg lYx vwsqy ieh Gor qp`isAw kIqI[ jwh! qYN myrI qp`isAw ivc BMg pwieAw
hY[ jy myrI mno-kwmnw pUrI nhIN hoeI qW qyrw rwj Bwg ivrsw BI nSt ho jweygw Aqy mYN
qyrw bdlw Agly jnm ivc lvWgw[’ ies pRkwr dy kRop Bry kubcn aucwr ky aus ny myrI
Er roh ivc Aw ky iqRSUl clweI jo ^br nhIN aus pws EdoN ikQoN Aw geI[ myrI qW suqy
hI riKAw ho geI pr inSwnw aus dw myrI Er sI[ myry iqRSUl nw l`gw, iek ispwhI dI
l`q auqy jw l`gw Aqy p`t koloN aus dI l`q lwh ky su`t idqI[ iqs pr ieh sIn qW
Alop ho igAw pr ies frwp sIn dy huMidAW hI dUjI JwkI dw prdw cuikAw igAw jo
eysy jnm dw vrqnhwr Jwkw pRqIq huMdw sI[
‘Eho qp`sI l`qoN lMgVw hoieAw pr bVI irSt puSt hYNkV ivc hYNkiVAw hoieAw
Awpxy lwau lSkr ƒ leI myry swhmxy Awx Kloqw[ mYN aus ƒ AwiKAw ik b`s, qyrI
qp`isAw dw Pl qYƒ ieho hYNkVbwzI hI imlI? ieh l`q iks qoN ktvweI hY? aus ny
AwiKAw ik ‘ijs dI mYN k`tI sI, aus ny hux myrI k`t idqI[ &rk isr& eyqnw hY ik mYN
aus dI iqRSUl nwl k`tI sI, ausny golI mwr ky AwrI kr idqI Aqy mYƒ Kud ktwauxI
peI[ ieh qW Adly dw bdlw hY, hux qUM BI iqAwr ho jw, qYQoN BI hux mYN Awpxw pUrb
krMmI bdlw lYxw hY[’ mYN AwiKAw, ‘A`Cw BeI qUM Awpxw irx BI lwh lY[ eynW sux ausny
mYƒ jkV jkVvw ilAw Aqy myry mUMh ivc mlo zorI koeI lMmw lMmw sMd pw ky Ajy myry
hlk qweIN hI auqwirAw sI ik myrI jwg KulH geI[’
sIn smwDI qoN swvDwnqw hoeI qW dws ƒ ieauN pRqIq hovy ik mwno ieh vrqwrw pRq`K
vrqygw[ vIr krqwr isMG ƒ jdoN ieh iviQAw suxweI qW ausny kih suxwieAw ik
iqAwr rho, Jbdy hI sWg vrqygw[ dws ny AwiKAw, A`Cw jo kry krqwr, Bwxw im`Tw kir
mnwey siqgurU[ vIr krqwr isMG jI ƒ rwjmMdrI qoN cwly pwaux sMbMDI idn iqQ GVI dw
pihlW cmqkwr ho cu`kw sI[ eyh BI aus SuD Awqm vIr dy ihrdy AMdr pRqIibMb pY cu`kw
sI ik AsIN dohW ny Ajy Fyr icr qWeI ieky jylH AMdr iek`Ty rihxw hY Aqy cwly BI
iek`iTAW dy pYxy hn[ auh g`l hoeI ik dUjy idn Ajy lMgr iqAwr hI kIqw sI ik Aw
hwk peI ik ‘cwly pwaux leI qurq Purq iqAwr ho jwE[’ cwly vwilAW dI ilst ivc
swfy dohW dy nWA pukwry gey[ AsIN cwry jxy- dws, vIr krqwr isMG, ipRQI isMG Aqy
pMfq jgq rwm pRSwdy Ck ky supRMtMfMt dy d&qr jw KVoqy[ swƒ suxwieAw igAw ik Awpo
Awpxy ibsqry borIey bMnH ky iqAwr ho jwau[ quhwfy ivcoN pihly iqMn jxy qW nwgpur
sYNtrl jylH jwxgy Aqy cOQy dw clwx jblpur jylH ƒ jwvygw[ 1922 eIsvI sMmq qy
nvMbr mhIny dy AwKrI idn sn[ qrIk p`kI qW myry Xwd nhIN[ bVy snmwn pUrbk jylH
vwilAW, Kws kr ky imstr brwaUn jylHr Aqy imstr fyvs supRMtMfMt ny AwpxI KuSnUd
imzwzI vjoN dws ƒ bsMqI dsqwry dw isropwE idqw Aqy sBnW leI nvyN puSwky swdy l`Ty
dy bxvw ky id`qy Aqy imstr fyvs supRMtMfMt ny dws dy ihstrI itkt auqy suMdr
jylH ic`TIAW 205
isPwrSI rImwrks BI ilKy ik ies ƒ iek is`K swDU dI hYsIAq ivc Awpxw Bojn
Awpxy h`QIN iqAwr krn dw Kws h`k idqw hoieAw hY qy pihly jylH ivc BI idqw jWdw
irhw hY qy Agy ƒ BI idqw jwxw cwhIdw hY[ ies dw vrqwau swfy nwl bVw hI SrIPwnw
irhw hY, Awid[
*
‘gurmiq ibbyk’ nwmy pusqk BweI swihb ricq hor pusqkW smyq Cp cu`kI hY[
jylH ic`TIAW 206
hor ikqy vl l`gx dI lgn hI nhIN aupjdI[ AwSw hY ik Awp dws ƒ iKmW krogy ik
dws Awp ƒ inrws kr irhw hY[ pr mYƒ Awp dI ies by-rihmI auqy BI bVw Sok qy
APsos hY[ Awp bhuqw swrw Bwr nw pwE[ sMKyp mwqR inKyVvW smwcwr aumMg qy qrMg
auTx pr ilK skdw hW[ pr mYƒ d`so BI hux ikhVw hor zrUrI ibRqWq rihMdw hY jo Awp
pws nhIN pu`jw[ mYN qW Awpxy jwxy Awp dw loiVAw ibRqWq ilK ky sB Byj cu`kw hW[ pr
Ajy Awp hor hor khI jWdy ho[ Awp d`so qW shI ik ikhVw ikhVw ibRqWq Awp pws pu`jw
hY qy ikhVw ikhVw bwkI hY[ Pyr jy aumwh qy auqSwh auiTAw qW Awp dy hukm dI qwmIl
ho jwvygI, nhIN qW mYƒ muAw& krnw jI[
hux mYN AwigAw mMgdw hW Aqy Awp ƒ Pqh bulwauNdw hW[ myry AMdr hux krk jyhI
klyjy ivc pYNdI hY qy mYƒ ibhbl krI jwdI hY[ A`Cw jI hux KuSIAW[ siq sRI Akwl[
-rxDIr isMG
**
ic`TI nM: 10 rwjmMdrI imqI 29 AkqUbr 1922
jylH ic`TIAW 208
20
dws ƒ lMmy pMQ dw iKAwl krky supRMtMfMt ny pMjIrI sjw ky nwl lY jwx dw KuSw
(mnzUrI) dy idqw[ KulHI rsd isriKMfI Aqy pMjvW mYdy myivAW dI dy idqI[ so dws ny
pMjIrI sjw ky srbloh dI CotI kVwhI Br leI, auproN srb loh Qwly nwl k`j leI qy
Awsx ivc lpyt ky Awpxy bgly mwrI[ pMDwaUAW dy iqAwry b`J gey Aqy ip`Cy rhy vIrW
nwl vYrwg judweIAW dIAW glvkVIAW pweIAW, Cutx ivc nw Awaux[ vYrwg aumfweIAW
A`KVIAW au~Cil au~Cil pvin[ jylH krmcwrI qy mdrwsI kWgrsI kYdI, isMGW dw ibrhoN
vYrwg ipAwr vyK vyK hYrwn hovin[ eyqny ƒ swƒ ivdw krn leI jylH A&sr auqwvly
hoie gey[ imstr fyvs ny AwKrI AYfrYs KVy KVoqy hI idqw Aqy AKIr ivc AwiKAw
ik ‘dyKo AsIN quhwfy nwl pUrn imqRwnw slUk kIqw hY jo ienswnI iPqrq leI lwzmI
sI[ qusIN vI swfy nwl SrIPwnw vrqwau kIqw hY[ ijqnw icr qusIN AYQy rhy AsIN quswƒ
kYdI kdy nhIN jwqw Aqy hux AsIN quhwƒ kYdIAW dI inAweIN AYQoN nhIN qordy; nw hI
quhfw ilbws pihrwvw kYdIAW vwlw hY, nw hI kYdIAW vwly kYd bMDn quhwfy auqy lwey gey
hn, nw byVI nw hQkVI[ swƒ pUrn inscw hY ik qusIN swfI pYj rKogy[’ Pyr myry vl
muKwqb ho ky AwiKAw ik ‘qusIN ies rwjpUq ipRQI isMG dI izMmyvwrI lYNdy ho ik ies ƒ
BI KulHy hI ibnW byVI hQkVI dy bMDnW qoN hI quhwfy nwl qor idqw jwvy?’ ikauNik auh
aus ƒ AwdI BgOVw smJdy hoey aus qoN frdy sn, ik ikqy Pyr nw cMd cwVH dyvy[ dws ƒ
izMmyvwrI lYx dI kI loV sI, AwpxI PsI Awpy pey inbyVn[ so dws ny au~kw hI isr Pyr
idqw[ aunHW Bly purSW Kws kr SrIP supRMtMfMt ny SrIPwnw qOr pr Awpy hI aus rwjpUq
b`cy pwsoN prq`igAw priqStI bcn (word of honour) mMigAw Aqy swfy swirAW dy
sONhy sp`St AwK idqw ik ‘AsIN qYƒ priqSt pMjwbI rwjpUq smJ ky qYQoN pRq`igAw
pRiqStI bcn mMgdy hW ik qUM aunHW shUlqW Aqy irAwieqW ƒ jo ik AsIN SrIP pMjwbI dI
hYsIAq ivc qyry bcn auqy ieqbwr krky qYƒ idMdy hW- ArQwq ibnW hQkVI byVI dy
eynHW qyry pMjwbI BrwvW dy nwl KulHw Kusws krky qordy hW- au~kw hI aulMGx nhIN kryNgw[’
rwjpUq b`cy ny swfy swirAW dy snmuK ibnW sMkoc dy prq`igAw priqStI bcn dy idqw[
eys bcn qy iB`j iD`j ky cwlwx puils ieMnspYktr ny BI hQkVI byVI lwaux vyly sMkoc
kIqI[ AYQoN qweIN ik idKwvy mwqr BI hQkVI auhnW Awpxy kol nw rKI Aqy mihz
ArdlIAW dI hYsIAq ivc swfy nwl ho pey[ iek gorw ieMnspYktr Aqy iek dysI aunHW
dohW dy nwl pMj ispwhI puils vrdIAW ivc, jo swfy Asbwb pusqkW Awid dw boJ
ibsqrw cu`kdy sn[ g`l kI AsIN swrw Asbwb aunHW dy isr auqy cukvw ky bVI Awn Swn
nwl qury[ qurn ligAW jylH AMdrly dyS Bgq sjl nyqrW sihq swƒ ivdw krn leI
jylH gyt qweIN nwl hI Awey[ iksy htky hoVy nhIN[ rwjmMdrI jylH Aqy jylH vwsI dyS
BgqW ƒ AwKrI Alivdw AwK ky AsIN nvMbr 1922 dy AKIr ivc EQoN muswPr ho qury[
jylHoN bwhr inklidAW ƒ stySn qweIN lY jwx leI bYl g`fI hwzr sI, svwr ho ky
stySn qy phuMcy[ EQy phuMcidAW ƒ rwjmMdrI Sihr dy invwsI dyS BgqW dw iek`T ausy
vyitMg rUm dy audwly hoieAw KVw, ijQy kuC ikMcq kwl Tihr ky AsIN g`fI ƒ aufIkxw
jylH ic`TIAW 210
sI[ Pl, myvy, miTAweIAW lY lY ky pRymI dyS-Bgq swƒ pRym BugqW BuMcwaux leI l`k bMnH
KVoqy[ AsIN zrw BI cUM-crW nw kr sky[ Blw pRym vlvilAW mUhry kOx h`uq kry[ myzW
kursIAW qW vyitMg rUm ivc sn hI, so myzW au~qy auhnW ny Aink pRkwr dy Kwxy sMvwr
sMvwr ky BuMcx hwirAW ƒ rj rjw ky Bojn KuAwey[ dws ny BI Awpxw Awsx ivCw ilAw
Aqy kuC Pl myivAW dw ieSnwn krw rucI Anuswr Awhwr kIqw[ iek ibrD dyS Bgq
mwqw ny (jo ik iek dyS Bgq fwktr subrwmynIAm dI mW sI Aqy dyS Bgq fwktr aus
vkq jylH Xwqrw kr rhy sn) bVI vD cVH ky syvw kIqI[ puils vwly BI mom hoey bYTy,
rqw nw kuskx[ ies nuks Sugl qoN &wrg ho ky auQy hI pRspr dyS BgqI sMbMDI
vwrqwlwp hox l`g pey[ AWDrw dyS dy keI pRis`D lIfr lYkcrwr BI s&r krdy krdy
suqy hI Aw gey, ijnHW ivcoN iek dw nwm siqAw mUrqI hI Xwd hY[ aunHW ny Awpxw kMm
lYkcrbwzI dw SurU kr idqw[ ivcy swfw izkr SurU kr idqw[ swfy ivcoN BI pMfq jgq
rwm Aqy rwjpUq ipRQI isMG ny Xqw rucq qbw A&swnIAW kIqIAW[ EVk g`fI Awaux dw
smW Aw igAw[ AsIN kmr k`sy kr iqAwr ho KVoqy[ iek do dyS Bgq qW swfy nwl hI
svwr ho gey jo dUr qweIN swfy nwl hI rhy[ isMkdrwbwd jw ky QoVw hwlt hoieAw, EQy
ieSnwn pwT kr ky Pyr kUc dw swj swijAw igAw[ nwm KumwrI dy nSy ivc msq mKmUr
hoieAW ƒ sYAW kohW dy pMD AYvyN A`K Prkx ivc hI mu`k gey[
rsqy ivc hI Awauxw hY qW mYN ds GMty leI quhwƒ Kud Awpxy A^iqAwr nwl eyQy auqwr
ky quhwƒ pUrI Xwqrw krvw idMdw pr A&sos ik hux iP`ky Avsr bxy, mYN kuC nhIN kr
skdw[’ AsIN aus dI ieqnI hmdrdI dy hI mSkUr iezhwr kIqy, pRMqU hsrq Bry sozSI
ihrdy ƒ vYrwg pUrq Bry BkuMny leI srd AwhW (TMfy hauky) Brdy hI cly jw rhy hW[ eys
hsrq BrI vYrwg ibrqI ivc qurI jWdI ryl g`fI ivc bYTy ibTwieAW ny iek hsrq
Awmyz p`qr igAwnI nwhr isMG jI ƒ iliKAw[*
*
dyKo ic`TI nM: 12, ies kWf dy AKIrly ih`sy ivc[
**
ipRQI isMG bytw SwdI rwm ipMf sWBU lwlVU Alwkw kwlkw irAwsq pitAwlw, XUnweItf styts AmrIkw
qoN 1914 dy Agsq sqMbr ivc ihMdusqwn phuMicAw[ 8 dsMbr 1914 ƒ AMbwly ivc PiVAw igAw,
igR&qwrI vyly ies dI Qwxydwr nwl lVweI hoeI; lVdy lVdy donoN byhoS ho gey[ Pyr igR&qwr kIqw igAw[
13 sqMbr 1915 ƒ pihly muk`dmw swzS lwhOr ivc ies ƒ PWsI dI szw hoeI, qy Qwxydwr nwl lVn
ipCy ds swl dI kYd v`KrI hoeI sI[ PWsI dI szw ipCoN tu`t ky aumr kYd rih geI sI, Pyr ieh kwly pwxI
igAw, auQoN mdrws jylH ivc ilAWdw igAw[ Pyr vwrDw (sI.pI.) stySn qy 30 nvMbr qy 1 dsMbr dI
drimAwnI rwq ƒ B`ijAw[ auprMq gurmuK isMG nwl kwbl, rUs Awid QWvW ivc iPrdw irhw[ 18 meI
1938 ƒ svyry bMbeI Sihr ivc juhU nwmy jgHw pr ies ny Awpxy Awp ƒ mhwqmw gWDI dy spurd kr
idqw[ mhwqmw ny Alwkw igrd invwh bMbeI dy ifsitRkt mYijstryt ƒ iliKAw ik ipRQI isMG myry pws
Aw igAw hY, mYN aus dI irhweI leI srkwr ihMd nwl ilKw pVHI krnI hY jy qusIN aus ƒ kwƒnI qOr pr
KulHw nhIN Cf skdy qW Aw ky igR&qwr kr skdy ho[ 19 meI 1938 ƒ idn dy 1 bjy ifsitRkt
mYijstryt ny supRMtMfMt puils smyq Aw ky ipRQI isMG ƒ igR&qwr kr ilAw qy mhwqmw ƒ d`isAw ik aus
nwl ‘ey’ klws dy kYdIAW vwlw slUk kIqw jwvygw[ ies ny EdoN ikhw sI ik mYN mhwqmw gWDI dy
siqAwgRih dw hwmI hW qy qS`dd dy ault hW[ mhwqmw gWDI dI is&wrS nwl ieh irhwA kr idqw
igAw[ pr ies ny kuJ mhIinAW ipCoN Pyr AYlwn kr idqw ik mYN SWqmeI dw kwiel nhIN[
jylH ic`TIAW 212
Kws pihry vwly ispwhI qoN puiCAw qW aus AwiKAw ik ‘auh huxy t`tI ivc igAw hY,
Ajy muiVAw nhIN[’ t`tI Kwny dI pVqwl kIqI qW bwrI dw SISw B`jw hoieAw sI[ vwrDw
stySn qoN g`fI qurn swr hI Ajy g`fI QoVI r&qwr qy hI jw rhI sI ik SISw BMn ky
&rwr ho igAw[ bs ivcwry puils vwly h`Q mldy hI rih gey[ bu`Fw gorw ieMnspYktr
au~cI-au~cI FwhW mwr ky rovy[ ik`Qy aus ƒ Drvws idvwieAw igAw sI ik suK-sWd nwl
cwlwx Cf ky Awaux qoN vwpsI pr aus ƒ qr`kI imlygI, ikQy aus ƒ hux AwpxI nOkrI
dy hI lwly pY gey[ Awpxy bwl b`icAW ƒ Xwd kr kr Aqy Bu`bW mwr mwr rovy[ swƒ aus
dI ies dSw auqy bVw hI rihm AwieAw Aqy aus dI DIrj bMnHweI[ aus ƒ bhuqw qOKlw
ieh sI ik swry jxy aus dy briKlw& hI Shwdq dyxgy Aqy dysI ieMnspYktr dI
irAwieq krngy[ jdoN dws Aqy vIr krqwr isMG ny aus ƒ ieh Brosw idvwieAw ik
‘AsIN s`co-s`c iensw& dI g`l hI AwKWgy ik vwkeI auh qyry pihry ivc nhIN B`jw[
AsIN JUT bol ky ikauN AwpxI Awqmw ƒ klMkq krWgy? dysI ieMnspYktr dI g&lqw dI
hmwieq krnw koeI dyS BgqI nhIN[’ ies prkwr dIAW g`lW bwqW sux ky aus gory
ieMnspYktr dw ic`q iTkwxy hoieAw Aqy ieauN auh roxoN hitAw[ AsIN aus dy nwl jo
vwiedw kIqw sI aus dw h`k pUrw Adw kIqw[ ikauNik jdoN kuC idnW pScwq nwgpur jylH
ivc aus BgOVy kys leI pVqwlIAw A&sr AwieAw qW AsIN sw& sw& kih suxwieAw ik
gory A&sr dw koeI ksUr nhIN sI, aus dy pihry ivc ieh vwrdwq nhIN hoeI[ swfy ies
ibAwn dyx smyN aus pVqwlI A&sr ny qihsIn Aw&rIn kIqI Aqy AwiKAw ik ‘s`c mu`c
is`KW ivc rMg eIrKw (Colour prejudice) nhIN, qusIN s`c bol ky aus bwl b`cVdwr
b`uFVy gory ƒ brbwd hox qoN bcw ilAw hY, nhIN qW ZrIb &nwh ho jWdw[’ hor sBnW dI
gvwhI aus dy ivru`D sI[ dysI ispwhI, dysI ieMnspYktr dI reI krdy sn[ swƒ pqw
nhIN ik pMfq jgq rwm jI ny kI gvwhI idqI ikauNik auh jblpur jylH ivc iljwey
gey sn[ nwgpur stySn qoN isr& gorw ieMnspYktr swƒ dohW ƒ lY ky g`fI qoN auqr
AwieAw sI, bwkI sB ispwhI dysI ieMnspYktr smyq pMfq jI nwl hI j`blpur ƒ cly
gey sn[ hW, iek ispwhI ipCWh ƒ moiVAw igAw sI qW ik vwrdwq dI rpot mukwmI
puils ƒ jw dyvy[
sI irhw[ aus dI ieh dSw dyK ky mYN mlkVy ijhy jylHr dy kMnW ivc ieh g`l AwKI ik
‘ies ibcwry ƒ eynI dihSq nw dyvo, idl PylH ho jwvygw, drAsl ies dw ksUr nhIN[’
jylHr dy idl auqy myry ienHW l&zW dw qurq-Purq Asr ho igAw[ aus dy murdw idl ƒ
buSwrq idqI qW auh kuC tihikAw, nhIN qW aus dw m`kU auQy hI b`J cilAw sI[ zrUr
idl PylH ho ky auh auQy hI FyrI ho jWdw[ jylHr swƒ lY ky jylH gyt ivc dwKl hoieAw,
mgry auh ivcwrw gorw puils ieMnspYktr dohW h`QW ivc swfw Asbwb cu`kI quirAw
AwauNdw hY[ jylHr swƒ lY ky Awpxy d&qr ivc jw viVAw, mgry auh ieMnspYktr[ swfI
iksy qVI-qlwSI qW kI lYxI sI, swfy gurmuKI bwxy dw roAb jylH vwilAW auqy pY igAw,
iksy drbwn ny cUM qk nw kIqI[ swfI hvw vl BI koeI nhIN JwikAw[ iksy dI nzr ivc
ieh jwpdw hI nhIN sI ik AsIN kYdI hW[ d&qr ivc vVidAW hI jylHr ny swfy dohW dy
pujx dI rsId dy ky aus Swmq mwr gory ƒ AwK idqw, ‘jwh ijDroN AwieAw hYN[’
mYN jylHr ƒ AwiKAw ik ‘ieh ivcwrw qW Zm nwl mwirAw jw irhw hY, ies ny qW
stySnoN auqr ky cwh pwxI vI nhIN pIqw[ ies dy qW hoS hvwS mwry hoey hn, ivcwry ƒ
kuJ KuAwau ipAwau qWik stySn qweIN pujx jogw qW ho jwvy[’ jylHr ny AwpxI koTIEN
iek kYdI nMbrdwr Byj ky QoVI cwh qy ibskut mMgvw ky ivcwry ƒ KuAwey[ slwm krky
auh gorw ieMnspYktr qW qurdw lgw[ hux rih gey AsIN dovyN jylHr dy kmry ivc[
qW kuC nhIN sI[ dws ƒ qW lMgr sjwaux dw kMm hI iml igAw Aqy vIr krqwr isMG ƒ
myz mUhVy auqy bYT ky kuJ QoVw bhuq ijldswzI dw kMm idqw igAw jo GMtw fyF GMtw
krky Pwrg ho jwieAw krn[ bYrk dw hwqw Ku`lHwsI, aus dy ivc hI iek KUh l`gw
hoieAw sI Aqy iek pwxI dw nlkw vI sI[ bgIcI lwaux ƒ iek Kws QwauN dI swƒ KulH
ho geI[ bUitAW dy bIj ilAw dyx dy iekrwr ho gey[ kuC mwVI motI PulvwVI auQy Agy
vI l`gI hoeI sI[ Bjn bwxI dy AnMd lYx leI swƒ AwauNidAW hI eykWq pRwpq ho geI
sI[ vIr krqwr isMG jI kihx ik sohxw morcw Pqih ho igAw[ nw ihMg lgI nw
PtkVI[ dws ny auqr ivc AwiKAw ik AwauNidAW ƒ jo bhwrW mOj myly imly hn, ikqy
bhuqy mihMgy mu`l nw pYx[ swƒ bPwauxw nhIN cwhIdw, ikauNik ieh pihilAW qzribAW
nwloN kuC A`frw ijhw AMdwz hY[ vyKIey ikqy cwr idn dy ckmy hI nw inklx[ jylHr keI
vwr idn ivc swfy pws Awvy Aqy cMgIAW icknIAW copVIAW g`lW kr kr swfw idl
bihlw jwvy[ swƒ Dwrimk pusqkW ilKx dI KulH dy idqI geI pr ieh bhwr s`cm`uc
cMd roz dI bhwr hI sI[ AwrzI supRMtMfMt dy jwx swr swfI AwrzI bhwr dy idn BI mu`k
gey[
CyVKwnI SurU
srkwr slwm dw tMtw
p`ky supRMtMfMt ny Awx cwrj ley[ AwauNdy ny hI rONd SurU kr idqI[ pihlW hI isvl
vwrf ivc Awx bVHk peI ArQwq iek hYf vwrfr ny jo ik supRMtMfMt dy Amly ivcoN
kyvl slwm krwaux vwsqy hI riKAw huMdw hY, zor nwl boilAw, ‘srkwr slwm!’* dyKIey
*
BweI swihb dy jwx qoN pihlW nwgpur jylH ivc kI rwjsI kYdI qy kI ieKlwkI kYdI, sB ‘slwm srkwr’
dy BYVy irvwj dy iSkwr huMdy sn[ pr eys JgVy ipCoN jdoN mwstr moqw isMG jI nwgpur phuMcy qy auh BI
‘srkwr slwm’ dy irvwj qoN AwkI rhy qW ipCoN jdoN ‘JMfw sqXw gRih’ ivc mhwqmw Bgvwn dIn, im:
rv`nw qy jrnYl AvwrI Awid kWgrsI s`jx dUjI vwr jylH gey qW is`KW ƒ dyK ky ieh BI ft gey[ ienHW
18,19 s`jxW dI iqMn-iqMn mhIny dI kYd hor BI vD geI[ mwstr moqw isMG jI ƒ Kwsy kSt sihxy pey[
AkwlI isMGW dw jo j`Qw, ‘nwgpur JMfy sqXwgRih’ ivc is`K lIgr v`loN ByijAw hoieAw nwgpur jw ky kYd
hoieAw sI, qW BweI swihb rxDIr isMG jI, mwstr moqw isMG jI qy BweI krqwr isMG jI iqMnW ny aunHW ƒ
sB g`l smJw idqI ik qusIN Awpxy ^wlseI h`k nhIN C`fxy qy ‘srkwr slwm’ nhIN mMnxI[ eys pr aunHW
swrIAW mMgW mMgIAW[ jylH vwilAW sB mMgW pUrI kr id`qIAW qy aunHW ‘srkwr slwm’ leI BI qMg nw kIqw
pr pMj-cwr idn ipCoN hI sB dw clwx hornW jylHW ƒ kr idqw[
ieh ‘srkwr slwm’ dw BYVw dsqUr ipCoN nwgpur jylH ivc rwjsI kYdIAW leI qW bMd ho igAw
sI pr ieKlwkI kYdIAW leI ieh BYVw irvwj kwiem hI irhw[ iesy qrHW ibhwr auVIsw dy jylHW ivc vI
ieh dsqUr sI, pr pMjwbI rwjsI kYdIAW ny ies pr Aml nhIN kIqw sI, BwvyN qklIPW hI shIAW[ auh
zmwnw AYsw BYVw sI ik iksy ny jylHW dw suDwr krn dw iKAwl nw kIqw[ hux smW bdilAw hY qW jylHW dy
suDwr dw iKAwl BI vD igAw hY qy ies pwsy ipCly ds bwrW swl qoN iDAwn idqw jw irhw hY[ auVIsw
ivc ‘srkwr slwm’ dy BYVy irvwj ƒ bMd krn leI huxy ijhy PYslw hoieAw jYsw ik hyT ilKI ^br qoN
zwhr hY:
jylH ic`TIAW 215
qW dUroN hI lMg mwrdw hoieAw ik dysI A&sr kurwnI topI (hYt) isr qy leI hoeI Awpxy
lwau-lSkr sM\ukq cilAw AwauNdw hY[ jdoN nyVy AwieAw, mYN aus ƒ dyK ky muskrw
ipAw[ BweI krqwr isMG jI ny mlkVy ijhy (myrI muskrwht qoN b`uJ ky) AwiKAw, ‘ikqy
ieh auho iqrSUl vwlw qp`sI qW nhIN, ijs dw supn-nzwrw rwjmMdrI jylH ivc cwlwx
qoN mhInw pihlW Awp ny dyiKAw sI?’ dws ny AwiKAw, ‘hY qW auho hI, bdlw lYx
AwieAw hY, A`Cw jo Bwxy dI kwr so vrq ky rihxI hY[’ mYN qW Awtw guMnHdw lMgr ivcoN Aw
ky KVoqw hI sI Aqy vIr krqwr isMG jI AwpxI myz dy mOjI bx rhy sn qy bYTy kMm krI
jWdy sn ik nvIn (AslI) supRMtMfMt isr qy Awx Kloqw Aqy krqwr isMG jI ƒ vMgwr
hMkwr ky AMgryzI ivc boilAw- ‘qUM au~T ky KVw ikauN nhIN hoieAw?’
BweI krqwr isMG- ipCly jylH ivc jdoN supRMtMfMt rONd qy roz AwauNdw huMdw sI qW swƒ kI
swry kYdIAW ƒ ieho hukm sI ik kMm krdy hoey bYTy rho Aqy iksy A&sr Awey qoN BwvyN
AweI.jI. vI ikauN nw Aw jwey kdy nw auTo, Awpxy kMm l`gy rho[ mYN ieho smJ ky ik eyQy
vI ieh irvwj hoxw hY, bYTw kMm krI igAw hW[
supRMtMfMt- nhIN, ies jylH ivc ieh Awrfr (hukm) hY ik jd koeI A&sr, supRMtMfMt
rONd krn Awvy qW swry kYdI kMm C`f ky KVy ho jwx[
BweI krqwr isMG- A`Cw! A`gy ƒ AYsw hI hovygw, kMm krdy krdy KVo jwieAw krWgy[
supRMtMfMt- (AMgryzI bolI ivc hI) ies jylH dy sB rUl mMnxy pYxgy[
BweI krqwr isMG- jwiez rUl sB mMny jwxgy[
^Yr aus idn aus vyly eyqnI ku hwq hUq kr ky cilAw igAw[ pr AwQx ƒ jylHr
sweIkl auqy ciVHAw cVHwieAw iek`lw hI swfI bYrk ivc AwieAw Aqy Awaux swr hI
kihx l`gw ik ‘mYN quhwfy pws kpqwn swihb dw iek Kws sMdysw lY ky AwieAw hW, so
qusIN KUb ghu nwl suxo[’ AsIN AwiKAw, ‘suxwE, suK hovy shI[’ auh ieauN suxwaux lgw
ik ‘supRMtMfMt kpqwn swihb nIlkMT sUrXyx jtwr ny AwiKAw hY ik jdoN mYN rONd qy AwvW
qusIN doeI h`Q (swƒ ivKw ky) A`f ky KVo hoieAw kro, ijs qrHW ik mYN quhwƒ KVw ho ky
idKwieAw hY[’ AsIN aus ƒ AwiKAw ik ‘Awpxy supRMtMfMt (kpqwn swihb) ƒ jw ky swfy
v`loN eyh auqr idE ik AsIN ies ibD h`Q A`f pswr ky iksy ienswn Agy Kloxw mhW
kuPr smJdy hW[ AsIN kdy vI ies pozISn ivc nhIN KVy hovWgy[’ jylHr qW bs aus
vkq hI eyqnI korI krwrI sw& jvwbI suxdy swr hI cpq ho igAw[
dUjy idn svyry hI supRMtMfMt Awpxy lwxy bwxy ƒ nwl lY ky lohw lwKw hoieAw ivAw
swfy pws AwieAw Aqy AwauNdw hI BUhy ho ky swƒ AwKx l`gw- ‘dyKo jI! quhwƒ ies jylH
ktk 10 meI:- im: ibSvwnwQ vzIr jylH qy vzIr Awzm, ieMnspYktr jnrl jylH Aqy
ifsitRkt mYijstryt ktk ienHW cOhW dI kwnPrMs ivc auVIsw dy jylH ivc suDwr krn leI ivcwr hoeI,
ijs ivc PYslw hoieAw ik ‘srkwr slwm’ dw irvwj bMd kIqw jwey[ kYdIAW ƒ A^bwr id`qy jwx qy
Kurwk BI cMgI id`qI jwieAw kry[ jo jylH dy bgIicAW qy KyqW ivc sbzI bhuq hovy qW auh byc id`qI jwvy[
(itRibaUn lwhOr, 11 meI 1928 sPw 9 kwlm 2)
jylH ic`TIAW 216
dy sB hukm mMnxy pYxgy[ qum ikauN hwQ pswr kr KVy nhIN hUey, jYsw ik jylHr swihb
qum ko klH bqw gey hYN?’
mYN- jwiez hukm mMinAw jweygw, nwjwiez nhIN mMinAw jw skdw[ h`Q A`f ky mMgiqAW
vWgUM iek Alp`g ienswn dy A`gy Kloxw mhW zlIl hoxw Aqy guris`KI dI KwlseI
isiprt vwlI AxK ƒ l`jq krnw hY[ gurU kw AxKIlw is`K isvwey gurU Akwl purK dy
iksy dy Agy h`Q A`f ky nhIN KVw hovygw[ so qusIN supny ivc BI ieh aumYd nw rKo ik
AsIN Awp dy A`gy h`Q A`f ky KVy hovWgy[ AYnw QoVw hY ik AsIN Awp dy Awauxy pr auT
ky KVy ho jWdy hW? eyh BI EdoN qweIN hY jd qweIN swfy AMdr Awp dy A&sr hox dI
hwlq ivc A`Cw slUk krn vwlw Awp dw snmwn hY[ jd ies snmwn vwlw Aihsws BI
swfy AMdroN auf igAw jYsy ik Awp ies pRkwr AXog bdslUkIAW krn pr Amwdw ho ky
aufwaux pr quly hoey ho, AsIN Awp dy Awaux pr Agy ƒ kdy auT ky KVy vI nhIN hovWgy[
supRMtMfMt- jylH dw hukm nhIN mMnogy?
BweI krqwr isMG- nwjwiez zlIl krn vwlw hukm hrigz nhIN mMnWgy[
supRMtMfMt- kI ieh nwjwiez qy zlIl krn vwlw hukm hY?
BweI krqwr isMG- jwiez hY qW idKwE swfy pMjwbI rwjsI kYdIAW dI ikhVI jylH
mYnUAl ivc iliKAw hY[ AsIN keI sUibAW ivc rih vI cu`ky hW[ swƒ iksy jylH A&sr
ny A`j qweIN h`Q A`f ky Klox leI nhIN AwiKAw[ nw hI iksy jylH mYnUAl ivc swfy
rwjsI kYdIAW leI koeI hukm piVHAw hY[
supRMtMfMt- dyKo! mhqwmw gWDI dy cyly jmnw dws Aqy mhwqmw Bgvwn dIn swrKy bVy bVy
kWgrsI lIfr ies jylH ivc kYd ho ky AwauNdy hn, auh sB myry Agy h`Q A`f ky KVy huMdy
rhy hn[
AsIN- swƒ aunHW dI nkl krn dI loV nhIN Aqy nw hI AsIN iksy mhwqmw dy cyly hW, nw
hI kdy bxWgy[ AsIN gurU goibMd isMG jI dy AxKIly isMG hW Aqy isMG rhWgy[
supRMtMfMt- A`Cw, Xwd rKo quhwƒ dohW ƒ ies hukm AdUlI dw KimAwzw auTwauxw peygw[
ies qrHW bVI nKvq nwl eyh qVI dy ky iqmrlMg jI cldy bxy[
dUjy idn supRMtMfMt Aqy jylHr ny Gor-msor krky swƒ dohW ƒ AweI.jI. (jylH dy
ieMnspYktr jnrl) dw iek Awrfr idKwieAw, ijs auqy AweI.jI. dy ds^q nhIN sn,
pr iksy sYkyRtrI jW hYf klrk dy sn[ d&qr ivc swƒ s`d ky ieh hukm pVHwieAw
ijs ivc iliKAw sI ik eyhnW dohW dy pulItIkl kYdIAW vwly sB h`k mnsUK hn qy
mwmUlI kYdIAW vwlI Awm ikcn ivc p`kI pkweI rotI imilAw krygI[ k`pVy BI Awm
kYdIAW vwly hI pihnxgy[ hmwry ies jylH ky sB hukmoN ko mwnyNgy[ Aijhw hukm idKw ky
swƒ puCx l`gy ik ‘d`so quhwfI kI slwh hY? AYQy ds^q kr idE Aqy ilK idE ik
AsIN ies hukm dI ieqlwh pw leI hY Aqy ies dI qwmIl krWgy[’
AsIN doeI ieko Awvwz nwl- hrigz nhIN, AsIN kdy BI AYsy &rzI hukm mMnx leI
iqAwr nhIN[
supRMtMfMt- PrzI kYsy?
jylH ic`TIAW 217
AsIN- pihlI g`l qW eyh hY ik eyh hukm swƒ nhIN AwieAw Aqy nw hI swfy swhmxy
KoilHAw igAw hY[ swƒ ds^q krn Aqy quhwƒ ies auqy ds^q krwaux dI loV hI kI
hY? ikauNik jo hukm hY Eh jylH supRMtMfMt dy nwm AwieAw hY Aqy supRMtMfMt ny hI mnwauxw
hY[ AsIN pRotYst zrUr krnw hY, KuSI KuSI iks qrHW mMnx dy ds^q kr dyeIey[ jy PrzI
nhIN qW ies hukm dI ic`TI vwlw l&w&w swƒ idKwE qW ik aus aupr l`gIAW mohrW
AsIN vyK ky qs`lI kr skIey[
ieh g`l sux ky auh dovyN jxy BVk au~Ty[ gu`sy nwl A`g bgolw ho gey Aqy A`g
boglw ho ky swfy itktW au~qy ieh Awrfr cwVH idqw ik ‘eyhnW dohW dy jbrn k`pVy
auqwry jwx Aqy jylH ikcn (lMgr) dI p`kI pkweI rotI Kwx leI mjbUr kIqw jwvy[
rwjsI kYdIAW vwly swry AiDkwr Kohy jwx[’ eyh kuJ kih ky swƒ vwps bYrk qorn l`gy
hI sn ik vIr krqwr isMG ny AwiKAw ik ‘ies Awrfr ƒ QoVw hor ivcwr lvo, ikauN
K`jl KuAwr krdy Aqy Awp hoxw cwhuMdy ho?’
supRMtMfMt- KuAwrI kYsI? hm ko kaun KuAwr kr skqw hY?
mYN- quhwfy Awpxy kMm[
supRMtMfMt- bs Awrfr Awrfr hI hY dUjI g`l nhIN[
AsIN bQyrw AwiKAw ik swƒ aupr hwkmW nwl ^qo-kqwbq kr lYx idE, Kws
gvrnmYNt pMjwb qoN p`uC ig`C kr lYx idE, auqnW icr qusIN ieh Awrfr rIzrv rKo[
auproN hukm Awey qoN ijvyN quhwƒ hukm hovy kr lYxw[ swƒ mohlq idE, AsIN quhwQoN hor
hkUk kuC nhIN cwhuMdy[ swƒ BwvyN su`kw Awtw hI dy idau AsIN Awpxy h`QIN ru`KI im`sI rotI
srb-rs pw ky A`T-pihrI hI sjw ilAw krWgy, hor sB cIzW qusIN AwpxIAW lY lvo[
eyqny Arsy ivc auqly hwkmW Aqy gvrnmYNt nwl ilKq pVHq dw nqIjw vI inkl
Awvygw[ pr aunHW ny iek nw mMnI, AwpxI iz`d pr hI kwiem rhy[ bs Pyr kI sI,
‘kihr drvyS br jwny drvyS’ vwlI g`l hI hoeI Aqy swƒ mzbUrn kVwky dy morcy
lwauxy pey[’*
*
eyQoN lVI joVn leI A`gy dyKo Aglw kWf nM: 21
jylH ic`TIAW 218
ic`TI nMbr 12
**
eyh rsqy ivcoN do kwrf Bw: swihb ny ilKy[ BweI swihb ny ies idn qoN bwrW swl bwAd isMGW dy j`Qy
smyq bVy pRym kulwhl ivc dsMbr 1934 dy AKIrI hPqy id`lI qy gvwlIAr dy gurduAwirAW dI Xwqrw
krdy hoey guru dsmyS dy Avqwr gurpurb 11 jnvrI 1935 ƒ hzUr swihb dI Xwqrw kIqI qy 6 jnvrI
qoN 12 jnvrI qk auQy rhy[
jylH ic`TIAW 219
* *
eyh ic`TI BweI swihb ny ienHW kYdI s`jxW ƒ rwjmMdrI jylH ƒ ilKI sI pr ies dy lPwpy pr pqw
ZlqI nwl myrw iliKAw igAw; ijs krky ieh aunHW s`jxW ƒ phuMcx dI QW eyDr Aw imlI[
(nwhr isMG igAwnI)
1
Bw: gMfw isMG Cotw inhMg isMG ipMf KwpV KyVI, ijlHw AMimRqsr[
2.
Bw: Ajrn isMG jgrwauN
3.
Bw: KuShwl isMG p`DrI
4.
Bw: kyhr isMG cotIAW (AMimRqsr)[
jylH ic`TIAW 220
Ajy Awpxy h`QIN smuMdr soDx nhIN idMdy, kuC AiV`ky miV`ky krdy hn[ gaUSwlw ivc mYƒ
lY jwxo frdy hn Aqy ieQy ivhVy ivc gaU Aw nhIN skdI[ cMgw suK! morcw Pqh ho
igAw qW vwhvw nw hoieAw qW BI AnMd hY[
ieQy dw supRMtMfMt iek dysI ibigVAw hoieAw pMmw hY, isr qy kurwnIAW vwlI topI
rKdw hY Aqy jylHr gorw hY pr Blw lok idKweI idMdw hY[ bsqr Ajy swƒ nvyN bxw ky
nhIN id`qy, AsIN rwjmMdrI vwilAW qy hI kbzw krI bYTy hW[ jyhVy qurn ligAW bsqr
imly sI, AsIN auh ijhy hI mMgdy hW, auh Ajy j`kW-q`kW krdy hn[ dyKIey ikvyN fOl
bJdI hY[ kMbl swfy kol cwr cwr hn, srdI KwsI pYNdI hY pr hzwrI bwg qoN QoVI G`t
hY[ shj BweI ƒ bImwr Cf Awey sI, aus dw hwl ilKxw ik rwzI bwzI ho igAw hY Xw
ik kuC ksr msr hY[ vIr ƒ pRym pUrbk swfy dohW v`loN PqHy bulweI pRvwn hovy[ Awsw dI
vwr Ajy vIr ny kMT kIqI hY ik nhIN? pqw l`gw hY ik SRo: gu: pR: kmytI p`ky pYrW qy
smJOqw krn dw msOdw iqAwr kr rhI hY Aqy gOrmYNt ny Ajy nvIN CyVKwnI krnoN cu`p
v`tI hoeI hY[ ^wlsw dbw db gurduAwirAW auqy kbzw kr irhw hY Aqy dUx svweI klw
ivc hY[
dws
-rxDIr isMG
ic`TI nMbr 14
nwgpur
imqI 16 dsMbr 1922
< vwihgurU jI kI Pqh]
myry pRm ipAwry vIr sRI mwn Bw: nwhr isMG jI!
vwihgurU jI kw ^wlsw, vwihgurU jI kI Pqh]
jyhVIAW pwqIAW rwh ivc AwauNdy hoey Awp ƒ pweIAW sn, Awsw hY ik auh p`uj
geIAW hoxgIAW[ dws pihlI qwrIK ƒ AYQy (nwgpur) pu`j igAw hY[ Bwxy AMdr smUh
s`jn v`Ko-v`K QweIN Byjy hn[ dws dy nwl AYQy kyvl Bw: krqwr isMG jI (kYnyfIAn)
cMd nO invwsI hn[ hor vIrW dw pqw nhIN ik ikQy ikQy vMfy gey[ swƒ dohW ƒ iek KulHI
Aqy CotI ijhI bYrk idqI geI hY, ijs ivc nON sItW hn, pRMqU ies ivc swQoN ibnW hor
iksy ƒ nhIN riKAw igAw[ sohxw iekWq AsQwn Bjn krn leI AtMk iml igAw hY[
lMgr sjwaux leI BI nwl hI iek QwauN hY[ g`Py sjwaux dw morcw Bwxy AMdr Awaux
swr hI Pqh ho igAw hY[ koeI AiV`kw iksy nhIN fwihAw[ dwl Bwjy dw pRbMD Ajy TIk
nhIN bixAw, iesdy vwsqy kuC pRISrm krnw pvygw[ hwly qW cu`p kIqy vylw tpweI jWdy
hW[ kdy mUlI Awidk iml jWdI hY qW Bwjw sjwauNdy hW nhIN qW srb-rs vwly pRSwdy hI
aufdy hn[ Awtw A`Cw nhIN imldw[ juAwr dy Awty dw myl ivc riLAw huMdw hY, ijs dy
kwrn ishq dy ivgV jwx dw fr hY[ kbzI bhuq hY, jo Agy kdy nhIN hoeI sI[ bvwsIr
BI kuC rMg idKwaux l`gI hY[ jy fweIt (Kurwk) dw eyho hwl irhw qW Swied zor pkV
jylH ic`TIAW 221
jwvy[ AsIN hwly BlmnsaU nwl vrqdy hW[ jy A&sr is`Dy cwly nw pey qW kVwky rihxw
pvygw[
supRMtMfMt iek ihMdU ibgiVAw hoieAw bRwhmx hY, ijs dI nIq A`CI nhIN BwsdI[
jylHr iek gorw hY pr nyk inhwd purS nzr AwauNdw hY[ vwh lgdI duK dyx ivc rwzI
nhIN hY[ Agy ijvyN hoaU dyKI jwaU[ swfy nyVy icVI nhIN Ptkx idMdy[ kMm kuMm koeI nhIN[
pRSwdy gyVn dw hI bu`J lE[ mUMh hnyry hI KulH ky ieSnwn kr lYNdy hW[ jylH dw nlkw BI
AswfI bwrk dy hwqy dy Gyry ivc hI hY Aqy KUh dw A`Dw ih`sw BI AswfI vl ƒ AMdr
vwr hY[ mhIny ipCoN srkwrI qOr qy p`qr ilK ky Byjx dw hukm hY qy mulwkwq BI mhIny
ip`CoN ho skdI hY[ jylHr qW mMinAw sI ik rozwnw A^bwr srkwrI Krc qy imlygw jYsw
ik Agy AYQy rihx vwilAW pulItIklW ƒ imldw huMdw sI, pr supRMtMfMt mu`kr igAw[
kihMdw hY ik pIrIAwfIkl (h&qyvwr Xw pMdrW rozw) iml skdw hY, so BI Aswfy Awpxy
^rc auqy[ AsIN AwiKAw AswfIAW qW jwiedwdW BI zbq hn, AsIN Awpxy ^rcy qy ikvyN
jwrI krvw skdy hW[ pMQ qy pMQ ipAwirAW pr Agy hI boJ bhuq pY cu`kw hY[ jd ik
pihly pulItIklW ƒ imldw irhw qW kI vjHw hY ik swƒ nw imly? ies pr aus ny auqr
idqw ik hux dy rUl (inXm) kuC nvyN ho gey hn[
AYauN twl-mtol krdw hY[ ivcly ByqI d`sx vwly d`sdy hn ik bwhroN zor idqw jwvy
qW zrUr mMnxgy[ eynHW ƒ pqw hY ik swfI Kwqr bwhroN JgVn vwlw koeI nhIN[ ibgwny
sUby dy jo hoey[ eys sUby dy huMdy qW sB kuC mMnxw pYNdw[ jy ‘is`K rIvIaUz’ AQvw koeI
mwsk rswlw inkldw hovy qW jwrI krvwaux dw pRXqn krnw[ ic`TI BI CyqI srkwrI
qOr qy iml jwieAw krU ikauNik AYQy is`K srkwrI A&sr bwhr idAW mihkimAW ivc
bhuq hn, aunHW qoN pVHw ky dy idAw krngy[ iek is`K AYgzYkitv ieMjnIAr AYQy hY, aus
qoN pVHw ky idAw krngy[ auh jylHr dw dosq hY[ myry Awpxy h`QIN pRSwdy sjwaux dI bwbq
BI jylHr (drogy) ny aus qoN jw ky puiCAw sI qW aus AwiKAw ik ‘hW swfy pMQ AMdr
ibbykI isMG BI hn jo Awpxy h`QIN hI pRSwdw sjwauNdy hn[’ aus dy nwauN dw qW mYƒ pqw
nhIN, supRMtMfMt dy mUMhoN sMq isMG nwauN inkilAw sI[ AYQy is`K bhuq hn[ nwgpur Sihr
ivc is`KW dw iek mh`ly dw mh`lw hI suxIdw hY Aqy gurdvwry BI iek do d`sdy hn[
Awp dw ivjogI vIr
-rxDIr isMG
ic`TI nMbr 15
nwgpur
qrIk 21 dsMbr, 1922
< vwihgurU jI kI Pqh]
sRI mwn BweI nwhr isMG jI!
ipAwry vIr jI! ieQy dw ieh hwl hY ik Ajy qweIN qW AwpxI h`QIN pRSwdw sjdw hY,
pr Agy ƒ lCx lMgVy dy A`Cy nhIN mlUm huMdy[ ieh lMgVw auhI ibgiVAw hoieAw
bRwhmx hY, jo AYQy jylH dw supRMtMfMt Qwp CifAw hY qy ieho hI mYfIkl A&sr hY[ ieh
jylH ic`TIAW 222
AweI.AYm.AYs. hY[ ieh pihlW &OjI fwktr sI[ lVweI ivc iek l`q qoN lMgVw ho cu`kw
hY[ eys dw nwauN kYptn jtwr krky boldy hn[ isr qy goirAW vwlI topI hY[ eysdw Drm
eImwn qW koeI nzr nhIN AwauNdw, aUN Awpxy Awp ƒ ihMdU hI d`sdw hY[ Awp ƒ pihlW
d`isAw jw cu`kw hY ik jdoN AsIN AYQy Awey sW qW ieh C`utI pr sI[ eys dy ipCoN SrI&
gory jylHr ny hI Awpxy hudroN Aswfy nwl nyk vrqwau jYsw Xog sI krnw ArMB idqw[
ihstrI itkt qoN dyKky Awpxy Awp hI lMgr Awidk dI sB qklIP dUr kr idqI[
prMqU jd ieh supRMtMfMt AwieAw, ies ny AwauNdy swr hI pihlW qW dwl Bwjy dw AiV`kw
fwihAw, Blw auh qW kuC g`l nhIN sI, AsIN srb-rs nwl sjw ky hI Ckx lg pey[
pr hux ies ny AweI.jI. (ieMnspYktr jnrl jylH) ƒ iliKAw hY ik ienHW ƒ Al`g
pRSwdw sjwaux dw h`k ikauN idqw jwvy? Aqy id`qw jwvy Xw nw? pqw nhIN AweI.jI. kI
jwvb dyvy, pr eys dI nIq BYVI hY[ ^br nhIN, ies ny hor kI kuC mwVy Aqy ivruD
rImwrk ilK ky Byjy hoxgy[ Aksr AweI.jI. ijhVy huMdy hn so supRMtMfMt dI rwie dy mgr
lkIr dy PkIr ho ky c`lx l`g pYNdy hn[
so l`Cx qW sw& nzr pey AwauNdy hn ik ies ny zulm l`k bMnH ky krnw hY qy eyDr
BI AsIN Agy hI zulm sihx leI l`k bMnHI KVoqy hW[ Pors PIf (mlo m`lI Kwxw
iKlwaux) dIAW DmkIAW huxy qoN idMdw hY[ Drm qoVn qy Awmwdw hY[ so Drm jwn nwloN
ipAwrw hY pr ies ƒ iksy dy Drm dI koeI pRvwh nhIN[ gurU auh idn nw idKwvy ik s`q
swl jylH AMdr inbwhI r`KI rKweI Drm Awx pRq`igAw ivc BMg pvy[ pr eys zwlm
lMgVy ny DINgo-jorI zrUr krnI hY[ sMgq dw zor nhIN[ AsIN eyQy doeI l`K hW[ ies krky
D`kw krn qy ieh auqirAw hoieAw hY[ jy ieh DINgo zorI Drm BMg krn vwlw kuc`j eys
ny kIqw qW pqw nhIN kI Bwxw vrq jwey[ eyQoN bwhr eynHW ƒ zulm dw muSk nhIN inklx
dyxw[ swƒ dohW ƒ iblkul Al`g riKAw hoieAw hY, ijQy icVI BI nyVy Ptk skdI[ eys
leI Awp ƒ pihlW hI ^br idqI jWdI hY ik ikauNik ipCoN jd morcy lg gey qW eynHW
hor BI bwhlI qkVweI kr lYxI hY[ rwjmMdrI qW dyS Bgq AMdr hox krky qwbV qoV
hI swrI g`l bwhr inkl ky A^bwrW AMdr pRkwSq ho jWdI sI pr eyQy nw iksy dyS
Bgq dI sUh swƒ l`gI hY, nw iksy dyS Bgq ƒ swfI[ jy iek ATvwhy qk koeI ^br nw
phuMcI qW smJ lYxw ik morcy lg gey[
bwhr rylvy vrkSwp ivc is`KW dI qkVI igxqI suxINdI hY, pr AsIN EQy qweIN
koeI vweI DweI nhIN pucw sky[ Sihr dw istI supRMtMfMt (koqvwl) BI koeI is`K hI
suxIdw hY[ pr prvwh nhIN, hux jo hovy so hovy, isr qy Awey Bwxy hux sihxy hI pYxy hn[
iksy dI Et q`kx dI kI loV hY? Awp dw ihrdw ies ^br ƒ sux ky zrUr duKI hovygw[
dws ny bQyrw hIAw kIqw ik Awp ƒ kwhƒ ieh mMd soie suxwauxI hY, pRMqU Pyr vI mYQoN
nhIN irhw igAw Aqy vIr krqwr isMG ny bhuq zor idqw ik Awp ƒ Aqy Awp dI rwhIN
hor s`jxW ƒ ^br pucweI jwvy[ ho sky qW pRweIvyt p`qR duAwrw AweI.jI. qy supRMtMfMt ƒ
sUcnw kr dyxI Aqy aunHW pRqI iv`dq kr dyxw ik swfy nwl auho jyhw hI slUk krn jYsw
ik pihlW huMdw cilAw AwieAw hY[ nhIN qW Aswƒ vwps Byj idqw jwvy[ kI s^qI krn
jylH ic`TIAW 223
^wqr hI sI.pI. gvrnmYNt ny AsW ƒ ies sUby ivc ilAWdw hY? Aqy do do iqMn
AwdmIAW ƒ Alihdw r`K ky dr prdw Drm hwnI Awidk krn dy msOdy guMdy jWdy hn[ jy
XQw Xog pRbMD nw kIqw igAw qW pyprW dvwrw zulm dI kleI KolHx dI sUcnw kr dyxI[
supRMtMfMt AwKdw hY ik swƒ kuC pqw nhIN ik quhwfI pbilk ivc kI hYsIAq hY?
mwmUlI hYsIAq dy AwdmIAW nwl A`Cw slUk nhIN ho skdw[ AsIN AwiKAw svwl hYsIAq
dw nhIN[ swfI jo hYsIAq hY, swrw pMQ jwxdw hY, pr AsIN qW Dwrimk AsUlW Anuswr
EhI h`k lYxy hn jo ik hux qIk jylHW AMdr swƒ imldy rhy[ ies qy PwlqU BI
pulItIklW vwly h`kW leI AsIN svwl auTwvWgy jy qusIN swƒ Amn Amwn nwl idn nw
k`tx idqy[ ies pRkwr dw hwl hY, Agy ijvyN gurU ƒ Bwvy, soeI hovy qy vrqygw[ pRymI jnW
Aqy pMQ ipAwirAW ƒ sinmr bynqI kr dyxI ik gurU Agy pRwrQnw krn ik dws dI
Drm pRq`igAw kysW sÍwsW nwl inB jwvy, sÍws qy srIr insMg ibns jwx pr Drm nw
jwvy[
dws
-rxDIr isMG
ic`TI nMbr 16
imqI 26 dsMbr 1922
< vwihgurU jI kI Pqh ]
ipAwry vIr BweI nwhr isMG jI!
dws Ajy qIk gurU dI ikRpw syqI kuSl AnMd sihq hY[ ies qoN pihlW ^br swr Byj
cu`kw hW[ eyQy dI sMgq dy do sjx AswfI mulwkwq leI bwhroN Aw cu`ky hn[ pr mulwkwq
Ajy mnzUr nhIN hoeI[ k`l 27 dsMbr 1922 ƒ AweI.jI. Awvygw[ dyKIey kI PYslw huMdw
hY[ Awp ny hwl kuC iPkr sMsw nw krnw[ jo kry krqwr[ gurU dy Bwxy AMdr Blw hI
hovygw[
dws
-rxDIr isMG
jylH ic`TIAW 224
21
kVwky dw morcw*
jd morcy l`g gey qW swfy pws Aw Aw ky PrwauNtIAW mwrn[ Awp hI ilK ilKw ky
tweIp kr kr BWq BWq dy mzmUn bxw ky gvrnmYNt pMjwb ƒ ArzIAW Byjx leI aupr
dsq^q krn leI p`tIAW pVHwaux qy BulwauxIAW dyx l`gy[ pr AsIN aunHW dy JWsy hyT
Awaux vwly ikhVy kUly sI? rqw BI aunHW dI dwl nw gLI, pr aunHW PrybIAW dw kI
vswh, ^bry bxwvtI ds^qW hyT Awpy hI dr^wsqw D`k Dkw idqIAW hox[ Dkdy Dukdy
iPrn Aswfy qW morcy l`g hI gey[ morcw l`gx swr hI swƒ A`fo A`fI kr idqw[ hux
aus vIr dy isr bIqI auh jwxy[ dws dy nwl jo bIqI so bhuq swrI aus smyN dy A^bwrW
ivc pRkwSq ho cu`kI hY Aqy pwqIAW rwhIN igAwnI nwhr isMG jI ƒ iliKAw BI igAw hY[
jo kuC pMQ v`loN ies kIt dy nimq lgwqwr Ardwsy huMdy rhy hn, aunHW dI klw AMqr
Awqmy AYsI vrqI ik dws ƒ pRq`K AwDwr aukq ArdwisAW dw pRwpq huMdw irhw, ijs ny
dws dI Awqmw ƒ byAMq bl b^iSAw[ A&sos ik SRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI v`loN
Byjy ieMnspYktr s. rGbIr isMG bI.ey. dI hyrw PyrI hI rhI[ aus dI vwh nhIN c`lI Xw
aus ƒ bhuqw nwgpur Atkx dw Avsr nhIN imilAw, auh nwgpur qoN kory dw korw hI
muV AwieAw[ aus qoN koeI in`g syvw nhIN srI[ swfy Awpxy j`Qy dw ByijAw hoieAw pr
pMQ dI gupq shwieqw duAwrw ByijAw hoieAw swfw Awpxw vIr surjn isMG qW Drnw
mwr ky hI EQy bYT igAw[ aus ihqYSI vIr ny gupq pRgt jo qPqIS kr kr ky pMQ ƒ
ByjI, auh aujwgr hoeI Aqy ausy dw sdkw hI kuC T`lH peI[ aus dy Awaux qoN pihlW swfy
nwl bhuq kuJ bIqxIAW bIq cu`kIAW sn[
*
ieh hwlwq jnvrI 1923 dy hn[ lVI joVn leI dyKo kWf 20 pMnw 328 [
jylH ic`TIAW 225
geIAW hn[ spYSl klws lYxI hY qW drKwsq ilK idE, nhIN qW Awm kYdIAW vwlw hI
slUk quhwfy nwl hovygw[’ AsIN AwKIey ik AsIN dr^wsq koeI nhIN dyxI Aqy nw hI koeI
spYSl klws lYxI hY, ieh swfy nwl h`Q-PyrI ho rhI hY[ swfy nwl jo slUk pihlw huMdw
irhw hY auh swfy leI swfy itktW pr inXm bx cu`kw hY[ EdoN qW auh AijhIAW g`lW
sux ky cilAw igAw, ivcwly ijhy Eho AweI.jI. iek vwr Pyr AwieAw sI jdoN ik
supRMtMfMt ƒ jbrn rotI KuAwaux Aqy k`pVy luhwaux dw BUqI pMgw lgw hoieAw sI[
jdoN auh supRMtMfMt dy swry lwxy smyq rONd krdw hoieAw myry pws AwieAw qW mYN aus
ƒ sp`St suxw id`qw ik ‘quswfw ieh supRMtMfMt (jo swhmxy KVw hY) swfy nwl jbr krdw
hY Aqy AxhoeI CyVKwnI krnw cwhuMdw hY, ^br nhIN qyrI Sih nwl, ^br nhIN AwpoN hI
eys ƒ ieh audmwd auiTAw hoieAw hY[ mYN Awp ƒ nwly eys ƒ vwizAw kr dyxw AYnw
msilhq smJdw hW ik AsIN sRI dsmyS gurU goibMd isMG jI dy is`K hW, mhwqmw gWDI dy
cyly nhIN ik PokI SWqmeI ƒ lV bMnHIN iPrWgy[ swƒ qW isKSw meI AsUl idRVH hY ik jdoN
Drm dI hwnI huMdI hovy, zwlmW ny zulm dI A`q cu`kI hoeI hovy Aqy Kws krky Dwrimk
jzbwq ƒ Tys phuMcdI hovy, auQy AwpxI sÍY-riKAw vwsqy PokI SWqmeI ƒ iqlWjlI dy ky
q`q bIr rs ƒ Dwrn kr lYxw hI Asl SWqmeI hY[ zwlmW ƒ zulm kridAW ƒ
pCwVnw, ADrmIAW ƒ ADrm krn auqy Amwdw hoieAW ƒ Awpxy bwhU bl bIr klw
duAwrw hoVnw, qS`dd nhIN[ so jykr qyry iksy gory Xw kwly dUq ny myry auqy myry Dwrimk
jzbwq dy ault vwr kIqw Xw myry nwl h`Qo pweI kIqI qW mYN h`Qo h`QI aus nwl sulJ
lvWgw[ jy mYƒ iksy ny CyiVAw BI qW mYN aus ƒ cu`k ky hyT r`K lvWgw[ eyh mq smJxw
ik mYN keIAW idnW dw Bu`Kw hW[ Bu`Ky Syr sgoN BUhy ho jWdy hn jdoN aunHW nwl koeI CyVKwnI
kry, BwvyN auh ipMjry ivc hI ikauN nw pwey hox[’
eyh sux ky mYƒ XkIn idvwieAw igAw ik h`Qo-pweI vwlw inkMmw jbr nhIN hovygw[
pr auh m`Cry hoey mlyC kwhƒ tldy hn[ EdoN qW vylw twl ky cly gey pr kuC idnW
ipCoN AwpxI p`ly b`dI dwnweI dI krqUq ƒ idKwaux auqy Amwdw ho gey[ keI dur-
GtnwvW hoeIAW, bQyrIAW zor-AzmweIAW kIqIAW geIAW[ Anyk vwr jylH jmdUqW dy
toly cVH cVH Awey Aqy BWqo BWq dIAW CyVKwnIAW krn dy dr pY hoey, pRMqU bIr ^wlseI
qwx dy Agy sB pCwVy jWdy rhy[ iek vwr ‘ib`g’ nwmy gorw drogw Awpxy swry stw& ƒ
cwVH ky ilAwieAw Aqy bkx l`gw ik jbrn AnImw kIqw jwvygw[ mYN AwiKAw, ‘AYsw
jbr nhIN ho skygw[ jd mYƒ AnImy dI loV nhIN, koeI kbzI dI iSkwieq nhIN,
hPiqAW b`DI KwDw pIqw kuC nhIN, AMn jl AMdr gey ƒ idhwVy hI guzr gey hn qW
AnImw iks Kwqr? mYƒ kbzI hovy qW mYN Awpy hI julwb lY skdw hW, jW fwktr dI
slwh lY skdw hW[ jy fwktr dw iksy mrIz auqy julwb vwlw ielwj PylH ho jwvy qW auh
AnImw kr skdw hY, pr qusIN ikauN ^wh-mu^wh Awx audwly hoey ho? kI qusIN koeI
fwktr ho?
gorw jylHr- swƒ supRMtMfMt swihb dw hukm hY ik jbrn AnImw kro[
mYN- qusIN Pyr jbr kr ky hI h`Q dyK lvo, eyQy kyhVIAW bMgW pihnIAW hoeIAW hn[
jylH ic`TIAW 226
jylHr- eyqny AwdmIAW dy A`gy qum ikAw kr skqy ho? hm bIs AwdmI hY qum Akyly
ikAw krogw?
mYN- Pyr vyK lvo suAwd, h`Q kMgx ƒ AwrsI dI kI loV?
dUjw h`lw
koeI GMtw ku Br ip`CoN kYdI lMbVdwr kwlI pIlI vrdI vwilAW jylH kYdIAW dw
jmGtw iek`Tw krky jylHr myry aupr Pyr cVHw ilAwieAw, pr AYqkIN koeI bwbU SwbU aus
dI sYnw ivc Swml ho ky nw AwieAw[ aunHW ivcwirAW ƒ myry mUhry kr ky BugqOx l`gw[
mYN AwiKAw, ‘eynHW ivcwirAW ƒ ikauN bldI dy bUQy idMdw hY qy Awp mUhry hoh KW[ A`gy BI
qUM ibcwry Awpxy stw& bwbUAW dI KuMb TpweI hY Aqy hux eynHW grIb kYdIAW ƒ mUhry
fwhux l`gw hYN[’
ibcwry kYdI lVy lMbVdwr myt inmoJwxy ho ho hyTW ƒ Jwkx[ SrmIly ho ho hyT ƒ A`KW
krdy jwx, keI qW luk luk ky jylHr qN A`K bcw ky myry Agy dUroN KVy h`Q joVn qy ieSwry
krn mwnoN auh iKmw mMgdy hn, Aqy kihMdy hn ik AsIN mjbUr hoey vy hukmIN b`Dy Awey
hW[ aunHW ƒ jylHr GUr GUr ky bQyrw AwKy, ‘ies ko pkV ky nIcy igrwau’[ pr auh ibcwry
ijmHkx hI nw, muKoN kuC vI nw kUx, nw hukm dI qwmIl hI krn, jdoN jylHr ny bhuq hI
aunHW ƒ bwrMbwr fWitAw qW aunHW ivcoN iek dlyr pIlI vrdI vwlw kYdI vwrfr (myt)
boilAw ik ‘hzUr Xyh qo swDU dyS Bgq hYN[ hmwrI Kwqr hI jylH myN pVy hUey hYN, Awp kw
BI ku`C nhIN ibgwVqy, ienhoN ny ikAw ksUr kIAw hY ik ijs ky bdly hm ien sy
KwhmKwh kI bdslUkI kr ky srwp lY ky ApnI byVI myN v`ty fwlyN? hm logoN kw qo hOslw
nhI pVqw[’
jylH ic`TIAW 227
jylHr- (kVk ky boilAw) ikAw qum hmwrI hukm AdUlI krqy ho? qumwrI pIlI vrdI
ABI auqwr lUMgw AOr c`kI, kohlU kI szw dy kr koTI bMd kr dUMgw[
qIjw h`lw
qIjI vwr Pyr jylH fwktr ƒ ilAwieAw Aqy kihx l`gw ik supRMtMfMt mYfIkl
A&sr dw hukm hY ik ies ƒ jbrn AnImw kro[ fwktr ivcwrw A`gy vDy qW shI pr
myVI iJVk sux ky hI ip`Cy ht jwvy Aqy myry nwl h`Qo-pweI hox ƒ aus dw hIAw nw pvy[
jylHr aus ƒ GUr GUr khy, ‘ikauN AnImw nhIN krqy?’
fwktr- Blw jylHr swihb! Awp Awpxy swry stw& smyq ies kMm ƒ nw kr sky
Aqy nw-kwmXwb rhy, qo mYN Akylw kYsy kr skqw hUM? AnImw krnw myrw kwm qoN zrUr hY,
lyikn bImwr ko rzwmMd kr ky, nw ik zbrdsqI iksy ƒ pkV jkV ky[ fwktrI pySw
muJ ko zbrdsqI AnImw krny kI iejwzq nhIN dyqw[
jylHr- iPr qum ies ko smJwau ik AnImw krny kI fwktrI AsUl mwPk zrUrq hY[
fwktr- (mYƒ muKwqb kr ky) srdwr swihb, AnImw krwny myN ikAw hrj hY?
mYN- muJy ies kI zrUrq hI koeI nhIN, nw muJ ko koeI kbzI kI Skwieq hI hY[
fwktr- supRMtMfMt swihb jo ik hmwrw mYfIkl A&sr BI hY, ies vkq XhI
munwisb smJqw hY ik qumwrI ishq ko br-krwr rKny ky vwsqy AnImw krnw lwzmI hY,
cwhy Awp ko zrUrq mihsUs ho Xw nw ho[
mYN- AYsw konsw vKq aun ky aUpr Awx pVw hY ik Xyh mOkw hwQ sy jwny nhIN dyqy?
fwktr- Asl bwq qo Xwh hY ik voh Awp ko Pors PIf krnw cwhqy hYN AOr Pors
PIf krny sy pihly AnImw krnw lwzmI swfw AsUl hY[
jylH ic`TIAW 228
mYN- ikAw Awp Awpxy ieSt kI ksm Kw ky kih skqy ho ik fwktrI kI rU sy Pors
PIifMg sy pihly AnImw krnw zrUrI hY?
fwktr- (hOlI, jylHr qoN A`K bcw ky) Xyh qo AnImw krnw Awp ko by-iezq krnw
smJqy hYN[ (ies vyly jylHr rqw duryfy drvwijEN bwhr KVHw sI) (aucI Awvwz sy)- Awp
Kud hI Awpxy hwQoN sy AnImw kr lIjIey, mYN Awp ko AnImw krny kw FMg bqw dyqw hUM[
(myry kMn ivc Aqy pYroN koeI hwQ lgw kr) pRmwqmw ky vwsqy muJy ies KuAwrI sy
bcweIey[ myrI bynqI mnzUr kr lIjIey[ (au~cI jylHr ƒ suxw ky) ies sy Awp ko Pwiedw
hI Pwiedw hY[ kbzI vwlI iksI muvwd kw koeI Puzlw hogw qo inkl jweygw, Bu`K hVqwl
myN BI Awp ko shUlIAq rhygI[
mYN- A`Cw fwktr swihb qusW ksUqw vwsqw pwieAw hY[ ilAwau, mYƒ d`so ik AnImw
ikvyN krIdw hY, Aqy Awp d`s ky pry h`t jwau[
fwktr- (AnImw krn dw FMg d`s ky) lE AsIN swry hI pry h`t jWdy hW, qusIN dr-
pVdw Kud hI AnImw kr lE[ (kMn ivc) eyh swrw pwxI nlkI QwxI folH Cfo qW ik
jylHr swihb ƒ pRqIq ho jwvy ik qusIN dr-pVdw Kud hI AnImw kr ilAw hY[
mYN iek`ly ƒ ds pMdrW imMt bYT ky nlkI QwxI swbUx GoilAw pwxI folH fwlH ky
ivcwry fwktr dw Cutkwrw krwieAw[
ipCoN ijs pRkwr kucwlw supRMtMfMt Awpxw BUqI lSkr cVHw ky ilAwieAw Aqy mYƒ gW
dy goSq dw Ark jbrn ipAwaux qy qmwkU dIAW DmkIAW idqIAW qy dMd qoVy gey auh
qW bhuq swrw ibRqWq bwhr geIAW ic`TIAW ivc ivsQwr sihq pihlW hI Aw cu`kw hY*,
pr iek suAwdlI Gtnw dw izkr krnw eyQy idlcspI qoN KwlI nhIN hovygw[ auh ieh
ik jdoN mYƒ pUrw XkIn ho cu`kw ik ieh pwpI purS (jtwr) AwpxI ies duStweI qoN bwz
nhIN AwauNdw Aqy bwhroN myry pRm ipAwry aupkwrI pyRmI vIr mnSw isMG, sMq isMG AwdkW
dy swry hIly myrI ibpqw dUr krwaux dy rih KVoqy hn qW dws ƒ p`uj ky inrwsqw BrI
klmlwht hoeI[ myry ipAwry vIr mnSw isMG jI ny bVIAW lUhrIAW leIAW ik ikvyN myrI
Drm pRiqigAw brkrwr rhy Aqy Drm hwnI dI nObq nw AwauxI pwvy[ auhnW pMj pMj sO
dmVy qweIN jylH krmcwrIAW ƒ ienwm dyx leI iekrwr BI kIqw ik ikvyN shI slwmq
iek vwr jylH qoN bwhr k`F ilAwvx, pr aunHW dw koeI BI cwrw kwrgr nw hoieAw[
bwhr swry nwgpur Sihr ivc AYsItySn dw hVH clw idqw[ dyS Bgq imstr ABY
AMkur** bYirstr ny Kws ih`sw ilAw Aqy bVH cVH ky au~dmI auprwlw hIlw myrI hr pRkwr
dI hmdrdI ivc kIqw[ ipAwry ABY AMkur jyhw inrBY dyS Bgq XoDw swry m`D pRWq
(sI.pI.) ivKy ivrlw hI dyiKAw Aqy ivrlw hI jMmxw hY Aqy dws Awpxy sUrbIr vIr
bhwdr mnSw isMG AwidkW dw izMdgI Br mSkUr rhygw[ myrIAW ASIrvwdI AsIsW aunHW
dI nimq lok pRlok ivKy inhclqw sihq Asr puzIr rihxgIAW[ jylH dI cwrdIvwrI dy
*
dyKo kWf dy AKIr id`qI ic`TI nM: 17
**
im: ABY AMkur nwgpur ivc pRis`D kWgrsI lIfr sI, keI brs hoey ieh clwxw kr cu`kw hY[
jylH ic`TIAW 229
AMdroN Xw bwhroN AMdr hor iksy shwieqw dI mMg dw jwxw Xw shwieqw dw Awauxw au~kw
hI AsMBv ho igAw[
jrvwixAW v`loN hoeI qW sRI swihb qy h`Q pwauxw hY[ Drm rKSw dw hor koeI hIlw bwkI
nw irhw qW Pyr isrI swihb h`Q ivc PVnw AYnw vwjb hY[ ikauNik “cU kwr Az hmw
hIlqy dr guzSq ] hlwl Asq burdn b SmISry dsq]”* bs, eyh &Yslw hox swr hI
surqIAW Pyr Awqm AOj rMgW ivc jw iKVIAW Aqy tIsI dy iTkwxy qy jw cVHIAW[ ipCly
Gwpy imt gey[ idn cVHn vwlw ho igAw qW jMgilAW dy qwly KolH ky qlwSI lYx vwly
Awey[ hsb mwmUl AMdroN K`fIAW q`pVW, ibsqirAW dI Polw PwlI krky cly gey, qW mYN
caukMnw hoieAw ik hux vylw hY isrI swihb ƒ AMdr kr lYx dw[ jMgly ivc dI bWh ƒ
AgWh vDw ky pt ky auproN im`tI Cpw Cp lWBy krn l`gw[ hyTW qweIN im`tI Pol is`tI,
pr isrI swihb ivcoN nw inklI mYN bYTw hI suMn ho igAw ik eyh kI kauqk vriqAw?
isrI swihb kaux ivcoN k`F ky lY igAw? im`tI auvyN ijvyN aupr F`kI peI sI[ ivcoN poly
dw polw, KwlI pulwV hI rih igAw[ Cpw Cp auvyN ijvyN aupr im`tI iKlwr ky aus pol ƒ
brwbr kr idqw qW ik iksy ƒ mlUm nw hovy[ Bwxw vrqxw sI so vrq igAw, hux vihx
ivc pYx dI kI loV hY[ ibMdo ibMdI ip`CoN Drm D`kw krn vwilAW dw hVH cVH AwieAw[ jo
dMd BMnx Awid** dw ibRqWq bIiqAw so bwhr vwlIAW pwqIAW ivc ibRqwiqAw igAw hY[
idny kihr vrqx pscwq TMF hox pr rwq ƒ ausy smyN auho gupq s`jx Pyrw pwaux
Awey[ AwauNdy hI kihx l`gy ik ‘hYrwn nw hoxw, isrI swihb Awp dy su`iqAW ipAW qoN mYN
hI k`F ky lY igAw sI[’ mYN AwiKAw, ‘Eie Bly lok! eyqnI aupkwr BrI BilAweI icqv
ky Pyr ikauN kWp KwDI?’ qW aus AwiKAw, ‘isMG swihb jI! Bwvy mwro BwvyN Cfo[ jo kuC
hoxw sI so mYQoN ho igAw, BwvyN burw Bwvy cMgw, pr myrI Gr vwlI dI Kwqr jmW ho geI[’
mYN- auie Bly purSw! eyhIAW jyhIAW Byd dIAW g`lW qRImqW pws BI mrd kdy kirAw
krdy hn[
*
zPrnwmw pw: 10
**
aus smyN swry pMQ ivc qy nwgpur ivc h`d drjy dI AYzItySn hoeI[ vwiesrwie qk qwrW geIAW,
nwgpur dy ieMnspYktr jnrl jylH qy hor A&srW qk mwmlw pucwieAw igAw[ pr dMd qoVn qy gaU mws
qy qmwkU Awid dyx dIAW DmkIAW bwry supRMtMfMt ivr`uD koeI kwrvweI nw kIqI geI[ ikQy auh zmwnw ik
ieqnw zulm vrqy pr BI koeI puC pRqIq nw hoeI, ikQy hux dw zmwnw ik Awswm dys ivc iek isvl
srjn fwktr ny iek Bu`K hVqwlI kYdI ƒ qMg kIq qW aus bwry mwmlw Awswm AsYNblI ivc pyS hoieAw[
EVk aus fwktr ƒ szw dy qOr pr auQoN bdl idqw igAw qy fwktr ny qMg pY ky pYnSn hI lY leI[ eyh
mwmlw hyT ilKI ^br qoN cMgI qrHW sp`St hY:
SIlWg 3 meI:- fwktr rwm rqn syn isvl srjn dy imstr AjIq ckrvrqI rwjsI kYdI ƒ
nOgMf jylH ivc PorsPIf krn vyly gwlW k`Fx dy muAwmly sMbDI Awswm AsYNblI ivc svwl auTwieAw
igAw[ aus pr eyh BI ielzwm lwieAw igAw ik aus ny eyh BI hukm idqw ik jy aus ny Kwxw Kwx qoN
ienkwr kIqw qW pwxI ivc pKwnw imlw ky aus dy mUMh ivc idqw jwvygw[ ies mwmly sMbMDI dsMbr 1937
dy Awswm AsYNblI dy smwgm ivc bihs hoeI qy eys mwmly bwry pVqwlI kmytI ibTweI geI[ EVk vzIr
ny ijs dy mwqihq hspqwlW dw mihkmw sI, isvl srjn ƒ gwrU dIAW phwVIAW ivc bqOr ifisplnrI
mwmly dy ky bdl idqw[ fwktr syn ny pYnSn jwx leI dr^wsq dy idqI, hux aus ƒ do mhIny Cu`tI 1
meI 1938 qoN idqI geI hY, ies qoN bwAd auh pYnSn clw jweygw qy vwps nhIN Aweygw[
(itRibaUn lwhOr 8 meI 1938, sPw 5 kwlm 4)
jylH ic`TIAW 231
aus AwiKAw, ‘srdwr jI! lau suxo! mYN qW bhuq hI g`l goJ r`KI sI qy mYƒ gu`JI hI
ieh pryrnw hoeI sI[ mYN lYNdy swr srgrm joS cVHy qoN Awp Aw ky Awp dI Amwnq Adw
kIqI jo AzgYbI Aqy eyzdI iemdwd nwl hI myry spurd hoeI sI[ sONpxw sONp ky mYN Awpxy
DMn Bwg jwqy Aqy Pu`ilAw nw smwvW[ Agy jdoN mYN Awpxy Gr phuMcw qW myry Gr vwlI BI
Awp dI hmdrdI Bry sihm ivc peI qRwsmwn hoeI jwg rhI sI[ bwhr swry hI eyho
Q`lkw micAw hoieAw sI[ kI mrd kI znwnI, b`cw b`cw jrvwixAW dy zulmI vrqwE auqy
iPtkwrW pw irhw sI Aqy AwpdI hmdrdI ivc bynqI kr irhw sI Aqy cwr cwr AWsU
bhw irhw sI[ myrI Gr vwlI qW keI idn qoN qRwh qRwh kr rhI sI[ rwqIN jd mYN Gr
vwps igAw qW jwx swr aus ny mYQoN puiCAw, ‘ikauN jI! aus mzlUm pRdysI dyS Bgq bwry
BI koeI Awh dw nwhrw mwrdw hY? koeI aus dI bwhuVI krdw hY? mYƒ qW aus dy nwl hox
vwlIAW AnIqIAW ƒ ivcwr ivcwr Aqy icqwr icqwr ky nINd hI nhIN pYNdI, ^bry ivcwry
nwl k`lH kI vrqygI[’
mYN- vrqxw kI hY, k`lH ƒ aus dw Drm BMg kIqw jwvygw Aqy auh AwpxI jwn aupr
Kyf jwvygw[
iesqRI- hW! hW!! kI scmu`c gW dy mws dw Ark aus ƒ jbrn iplw dyxgy?
mYN- eyh nObq hI nhIN AwauxI pweygI Aqy Bwxw hor dw hor vrq jweygw[
iesqRI- kI qusIN lok koeI BI aus dI shwieqw nhIN kr skdy[ hW jI! jwn hIl ky
BI kro[
mYN- qusIN BI qW Awpxw swr zor lw hI Q`ky ho, kI quhwfI pyS geI?
iesqRI- mYN kI krW, mYN qW Awp qoN corI AwpxIAW swrIAW tUMbW jylHr dI mym swihb
Agy jw Bytw DrIAW ik ikvyN POh pwvW[ aus ny AwK suxwieAw ik eyQy jylHr swihb dI BI
koeI pyS nhIN jWdI, auh BI v`fy A&srW qoN frdw hY[ mwmlw pulItIkl kYdIAW dw hY[
aunHW bwry iksy qoN nzr leI pcxI nhIN[ nhIN qW eyho jyhIAW AnykW vfmulIAW nzrW
lokI jylHr swihb dy pyS kr cuky hn pr eyQy iksy dI dwl nhIN gLI[ supRMtMfMt BI lohy
dI l`T bixAw bYTw hY, iksy dI nhIN mMndw[
mYN- qW qusIN qW bhuq kuC kIqw, SwbwS AYsw hI cwhIey[
iesqRI- qusIN BI kuC kr ky ivKwE, Aqy ijvyN ho skdw hY aus praupkwrI dyS Bgq
ƒ eys Apdw qoN CufwE, ijs ny swfI (dyS vwsIAW) Kwqr Awpxy Awp ƒ ieqny v`fy ^qry
ivc pwieAw hY, Awpxy bwl b`cy Aqy t`br C`f ky aumrW b`DI bMdI Kwny ivc Aw ipAw hY
Aqy bMdI ivc pY ky BI Drm bIrW dI qrHW AwpxI jwn joKo ivc pw irhw hY[ aus dI mdd
kro jI! zrUr kro, aus dI Kwqr jo kuC krnw hY so kr guzro[
jd ies iksm dIAW g`lW bwqW myrI Gr vwlI ny myry nwl kIqIAW qW mYN AwpxI Gr
vwlI dy eyh hmdrdI vwlI isiprt dyK ky byqhwSw bol auiTAw ik mYN qW Awh kuC kr
AwieAw hW, eydUM cMgw mYN hor kr hI kI skdw sI? isrI swihb dI ^br suxdy swr hI
aus ƒ gSI pY geI[ mYN msW msW aus dy mUMh ivc pwxI pw pw ky aus ƒ hoS ivc
ilAWdw[ hoS ivc Awaux swr hI aus dy mUMhoN qRws BirAw eyho AwvwzW inkilAw ik
jylH ic`TIAW 232
‘qusIN eyh bVw mwVw kMm kIqw ikauNik Es vIr ny sB ƒ Jtkw dyxw hY[ AsIN BI bwl
b`cy sxy swry mwrIdy mr jwvWgy, sxy b`cy GwxI pIVI jwvygI[ hor keI mweI dy pu`qr ivc
mwry jwxgy, Aqy EVk bcxw aus ny BI nhIN, aus ƒ POrn PWsI idqI jwvygI jW golI
nwl aufw idqw jwvygw[ aus ny ^bry Ajy ikMny kMm sMvwrny hn[ myrw quhwƒ kihx dw
eyh mqlb sI ik aus ƒ jylHoN bwhr k`F lY Awaux dw koeI hIlw kro ijs krky aus dw
Drm BI bc jwvy Aqy auh jIauNdw jwgdw rih ky kOm Aqy dyS dI v`D qoN v`D syvw kr
sky[ pr qusIN hux lohVw hI mwirAw, pu`j ky bVw BYVw kMm kIqw[ myrIAW qW AMdr
KwinEN s`qy hI Bul geIAW[ myrI jwn KusdI hY, mYN mrdI hW, jwE jw ky Es Ssqr ƒ
cup cwp ijvyN BI huMdw hY, vwps lY AwE, nhIN, qW mYN AwpxI jwn auqy huxy Kyf jwaUNgI[’
ies prkwr dIAW aus dIAW g`lW sux ky mYN sihm igAw Aqy cup cupwqw Aw ky mYN Ssqr
AYQoN k`F kY lY igAw, jo Sukr hY, cMgw ho igAw, nhIN qW hux ƒ lhU dy Gwx cldy huMdy
Aqy hor ^br nhIN kI kuC ho igAw huMdw[ KYr hoeI eyh Kyf eyQy hI ^qm ho geI[
hONkdw-hONkdw mYƒ pu`Cx l`gw, ‘kI KVwkw hoieAw sI, rxDIr isMG! koeI bMb qW nhIN
clw id`qw?’
mYN- AOh ipAw hY PitAw hoieAw bMb, kIcrW hoieAw[ cug lvoN kIcrW ƒ Aqy bMb
clwaux dw muk`dmw clw dyvo[
supRMtMfMt- (PutIAW hoeIAW TIkrIAW vl vyK ky) eyh qyrI surwhI kYsy Pu`tI Aqy iksy
ny PoVI?
mYN- Awpxy gory dUq qoN hI puC lE, AOh KVw hY iB`jy hoey ig`dV vWgUM[
supRM:- (gory vl mUMh krky) ikauN jI!* ieh kI hoieAw? qusIN hI d`so?
gorw jylHr- hoxw kI sI! Awh vyK lE myrI swrI pqlUn iB`jI hoeI[ ies ny myry auqy
BrI hoeI surwhI dy mwrI, myrI ih`k auqy l`gxI sI, B`j ky bicAw[
supRM:- bicAw, qW Pyr ieh pqlUn qyrI ikvyN iB`jI?
gorw- pwxI dI BrI hoeI surwhI myry pYrW ivc swry zor nwl mwrI[ mYN pYr lWBy kr
ley Aqy Pu`tI hoeI surwhI ivcoN pwxI swry pY igAw Aqy TIkr myry keI QweIN v`jy[
supRM:- nwly qUM kihnw hYN ik myrI ih`k ivc mwrI sI[ hux kihMdw hYN ik pYrW vwl
clweI[
supRM:- (Pyr myry vl mu^wqb hoieAw) rxDIr isMG, qum ny ikauN iehdy auqy surwhI
clweI[ ies ny qYƒ kuC AwiKAw sI?
mYN- ieh BI eysy qoN puC lE, Awpy hI d`sygw[
supRM:- (gory vl mUMh BuAw ky) ikauN jI[ qusIN kuC ies ƒ burw Blw AwiKAw?
gorw- jI kuC BI nhIN[
supRM:- Pyr AYvyN ies dw isr iPirAw hoieAw sI? kuC nw kuC zrUr qyry v`loN hI
pihlW hrkq hoeI hoxI hY[
gorw- hrkq qW koeI nhIN sI hoeI, mYQoN Bul ky AYvyN mwVw ijhw pYr eys dI surwhI ƒ
Cuh igAw[ bs, ies ny lYNdy ny hI surwhI cu`k ky myry mwrI[
supRMtMfMt aus dI g`l sux ky myry v`l Jwkx l`gw[ mYN aus dI JwkxI qoN pCwx igAw
ik hux mYQoN jvwb prSI cwhuMdw hY[ so mYN aus ƒ AwiKAw ik ‘hux pihry vwly vwrfr
(ispwhI) qoN hI puC lvo ik Asl hkIkq kI hoeI[’ Pyr auh sMqrI vl JwikAw Aqy aus
ƒ ieSwrw kIqw ik ‘d`so jI! TIk TIk[’
mYN- (aus sMqrI ƒ jo dysI ispwhI sI, ikhw) s`co s`c Awpxy ieSt dyv dI sONh Kw ky
kuC kihxw hY so khIN[
sMqrI- hzUr s`c ieh hY ik jylHr swihb ny AwauNdy swr hI ies dI surwhI ƒ Tu`fw
mwirAw, jwx b`uJ ky mwirAw[ b`s Pyr rxDIr isMG ny surwhI eyhdy v`l vgwh idqI, eyh
AwK ky ik hux myry kMm dI nhIN rhI[ Kws krky eys is`K ny bVI BwrI hqk BI smJI
*
supRMtMfMt g`lbwq vyly ‘jI’ lPz bhuq vrqdw sI[
jylH ic`TIAW 234
ik pIx vwlI surwhI ivroD nwl iBRSt kIqI hY[ eys krky zrUr roh ivc Br ky hI eyh
surwhI vgwhI geI[
supRM:- (gory auqy iKJky) qyry nwl hoxI hI eyvyN cwhIdI sI[ Sukr kr ik qyry isr
ivc surwhI nhIN mwrI[ qYN ikauN Tu`fw mwirAw Aqy jwx b`uJ ky Srwrq CyVI[ jd mYN qYƒ
mnHW kr idqw sI qy hukm idqw sI ik koeI nvIN Srwrq qy CyV CwV nw krnI, Pyr qYN
ikauN hukm AdUlI kIqI?
eyh kih ky pMj rupey zurmwnw aus ƒ kr idqw Aqy mYƒ kuC nw ikhw[ ieh pihlw
mOkw sI ik aus ƒ iensw& krn dI isiprt ivc dyiKAw[ eyh aus ivc isPq sI ik
Awpxy mwqihqW auqy Eh Awpxw roAb dwb pUrw pUrw rKdw sI[ v`fw gorw jylHr (jo ik
iek fIgryf hoieAw ivAw supRMtMfMt sI) vI ies supRMtMfMt qoN frdw Qr Qr kMbdw sI[
ieh isiprt supRMtMfMt ivc iksy ^ws ^ws mOky auqy cMd imMt hI AwauNdI dyKI geI hY[
Pyr v`fw jylHr EvyN ijvyN ies ƒ Buclw lYNdw sI[
Coty gory jylHr dI ieh hqk hoeI dyK ky v`fw jylHr AMdroN AMdr kuVH irhw sI Aqy
bdlw lYx leI hr vyly qkwauNdw rihMdw sI[ v`fy jylHr dw isr cwiVHAw hoieAw eyh gorw
swry dysI jylH ispwhIAW ƒ BI nwjwiez fWt PWt krdw rihMdw sI[ jylH dy swry ispwhI
BI eys dy h`QoN A`ky hoey sn[ pr myry nwl gW dy goSq vwlw mwmlw hox krky swry ispwhI
jmWdwr pRym krdy sn[ myry iek`ly au~qy iek sMqrI dI hr vkq myrI ingrwnI qy hI
ifaUtI rihMdI sI[ do iqMn GMty ipCoN sMqrI bdldw sI, idny qW keI vwr Cy Cy GMty
ifaUtI iek sMqrI dI hI rihMdI sI[ do iqMn GMty ip`CoN sMqrI bdldw sI, idny qW keI
vwr Cy Cy GMty ifaUtI iek sMqrI dI hI rihMdI sI[ eys in`q dI Adlw bdlI ivc
qkrIbn swry hI ispwhI myry jwxUM ho gey sI[
ieh g`lW kr hI rhy sI ik Cotw jylHr Aw igAw Aqy AwauNdw hI mYƒ qwVnw krky
AMgryzI ivc boilAw ik ‘Awpxy gL dy k`pVy auqwr idE[ bhuq icr qyrI ilhwz kIqI
hY, hux BlmxsaU nwl kMm nhIN clygw[’
mYN- qW Pyr A`j ZYr-BlmxsaU auqy Awmdw ho ky Awey ho?
gorw- lwhuMdy ho ik nhIN, ik pq luhwEgy?
mYN- jIauNdy jI myrI pq lwhux vwlw kaux jMimAw hY?
gorw- A`gy QoVI hoeI hY? Ajy by-pqI dI ksr rhI hY?
mYN- by-pqI pq lwhux vwilAW dI hoeI nw ik myrI? pqw hY ikvyN mwPI mMg ky mYQoN
Cu`ty hn? doeI v`fy jylHr qy supRMtMfMt goifAW prny ho ky mYQoN mw&I mMg cu`ky hn[ Awp pq
luhw cu`ky hn Aqy hux qyrI pq luhwauxI loVdy hn[
ieh sB g`lW gory nwl AMgryzI ivc hI hoeIAW[ ieh g`lW sux ky auh myrI vl
viDAw Aqy h`Q pswr ky myry glwvyN ƒ ilpitAw[
mYN- (aus ƒ pry ƒ D`k ky) AwdmI bx, kuC ienswnIAq isK[
gorw- hor mYN hYvwn hW[
mYN- hYvwn qyry nwloN cMgy hn jo Kl Kwk AMimRq idMdy hn[
ieh slUxI sux ky aus ny Pyr Kuxs KwDI Aqy myry dwhVy ƒ h`Q pwaux l`gw[ b`s, Pyr
kI sI, Pyr qW bIr r`s jwg ipAw[ aus dw viDAw h`Q qW myry kVy vwly h`Q dy GsuMn nwl
soiDAw igAw Aqy K`by h`Q dw gLh`Qw dy ky aus ƒ GMfIEN PV kwbU kr ilAw[ kVw BI
myrw pweIey p`ky dw sI[ s`jw h`Q qW auhdw EdoN hI JUTw ho igAw qy auhdw K`bw h`Q mYN
Awpxy s`jy h`Q nwl n`p ilAw[ K`by h`Q nwl aus dI sMGI Gu`tI qW aus dy Awny bwhr ƒ
Aw gey[ l`gw GorVU v`jx qW h`Q zrw iF`lw kr idqw[ iF`lw krn dI dyrI hI sI, ausny
Awpxy bUt dw T`ufw myrI sukVMj qy clwieAw[ mYN PurqI nwl l`qW ipCwhW ƒ leIAW qy aus
dI DOx ƒ hor ipCwhW ƒ D`ikAw Aqy aus dIAW dohW l`qW dy ivc ivcwly s`jw h`Q pw ky
aus ƒ auqwhW cuk ilAw[ bs dUjy hulwry nwl hI aus ƒ ihTwhW is`t ilAw Aqy aus dI
ip`T auqy bYT igAw[ dyh gofw, dyh GsuMn, dyh mu`kI! dyh kUhxI, dyh hu`j!! bs, gu`JI mwr
nwl byih`s kr idqw[ hyTW ipAW hONky[ EVk iGigAw ky QoVw swh k`F ky boilAw, ‘dyKo
srdwr swihb, hm BI bhwdur kOm vwlw tum BI bhwdur kOm vwly, Awj sy hm tum fost
ho gey[ Ab muJ ko CoV do AOr hwQ imlwE[’ hyTW ipAW hI ieauN khy[
mYN- qum qo gIdI AwdmI ho, qumwry jYsw gIdI AOr buzidl kBI bhwdur nhIN ho
skdw, blik qyry F`b BI bhwdrI dy lPz ƒ lwj lwaux vwly hn[ mYN qyry nwl h`Q
imlwauxw Aqy dosqI pwauxw lwAnq Aqy AwpxI hqk smJdw hW[
hux hyT ipAw hI irMgy, hux qweIN ig`dV golHW Kwx hI ig`iJAw hoieAw sI[
gorw- ikAw bolqy ho srdwr swihb[ mYN smiJAw nhIN[
mYN- qYƒ smJw ky kI lYxw hY? jy Ajy BI smJ nhIN AweI qW qUM bVw bysmJ hY[
eyh kih ky zrw hor mYN aus ƒ goQilAw[ Pyr qW vwsqy pwvy gurU Aqy gwf dy[ sMqrI
qW pYNdIAW dyKx swr hI J`t hwqy qoN bwhrvwr Ehly jw KVw hoieAw[ eyh pYNqVw aus ny
jylH ic`TIAW 236
BI bVw sohxw bdilAw ik jy ikqy gvwhI dyxI pY geI qW kih qW dyaUNgw ik mYN qW bwhr
KVw pihrw idMdw sI[ AMdr mYƒ pqw nhIN ik kI Gol-mGolw hoieAw[ gory ny BI hyTW pey
ny cwr cuPyry q`ikAw Aqy Gbrw ky pr lylHVIAW k`F ky mYQoN puiCAw- ‘srdwr swihb!
ispwhI ny qo nhIN dyiKAw[’ mYN AwiKAw, ‘sOhrw hoaU! dyK ilAw qW kyhVw vg mwr jwaU?’
gorw- Awp dw qW ieh kuC nhIN kr skdw, pr myrI qW im`tI plIq kr dyaU[ cMgw
hoieAw jo aus ny dyiKAw nhIN[ srdwr swihb! ies myN myrI bVI bdnwmI hY[ Awp hux
r`b dy vwsqy mYƒ C`f idE Aqy myry nwl iekrwr kro ik ies g`l dI bwhr suMDk nhIN
d`sogy ik mYN Coty gory jylHr dI gq bxweI hY[ mYƒ ies g`l dI bVI nmoSI hY[ eynI g`l
qW myrI mMno! Blw dosq qW nhIN bxdy Aqy h`Q BI nhIN imlwauNdy[ myrI hwlq auqy hI
rihm kro[ mYN r`b dw vwsqw pwieAw hY, Awp r`b dw nwm jpx vwly DrmI bMdy ho[
mYN aus dw vwsqw sux ky aus ƒ huisAw hoieAw dyK ky C`f idqw[ au~T ky doeI h`Q
myry A`gy joVy Aqy mYQoN iekrwr mMgy ik eys Gtnw dI g`l bwhr nhIN d`sogy[ EVk jd
Eh bwhlw hI mgr ipAw qy mYN aus ƒ bhuqw hI iQivAw hoieAw dyiKAw qW aus ƒ bcn
dy idqw ik ‘jwh! mYN iksy AMdr pws ieh izkr nhIN krdw[’ ieauN KuMb Tpw ky auh qW
cilAw igAw pr sMqrI auhdy jwx swr AMdr Aw igAw[ bVw KuS pr fry BI[
mYN AwiKAw, ‘frdw ikauN hYN?’ kihMdw, ‘frW BwvyN ikMnw pr gvwhI Ehdy h`k ivc
kdy nhIN idMdw, BwvyN mOkUP hI nw hoxw pvy[’ mYN aus ƒ d`isAw ik ‘auh qW Awp frdw hY
ik ikqy bwhr g`l nw inkl jwvy Aqy mYQoN bcn BI lY igAw hY ik iksy ƒ nw d`sI[ r`b
dw vwsqw pw ky CuitAw hY[ qYN qW sB kuJ dyiKAw hY, mUMh bMd r`KIN, dyKI qUM BI iksy ƒ nw
d`sIN[’ ieh g`l sux ky ispwhI bwhlw hI pRsMn hoieAw Aqy h`s h`s ky dUhrw huMdw jwvy[
ieqnw h`isAw ik h`sdy h`sdy dIAw v`KIAW cVH geIAW[
mwqihq kYdIAW nwl vDIkI huMdI nhIN vyKxI[ qusIN ikauN nhIN aunHW dy EhI k`pVy rihx
idMdy ijnHW dI bwbq aunHW dw Drm Aqy pMjwb gvrnmYNt dw kwƒn iejwzq idMdw hY? auh
dsqwrw qy kCihry jylH dsUqI dy kYdIAW dy buxy hoey hrigz nhIN pihnxgy[ Aqy mYN gol
ieMncwrj A&sr hox dI hYsIAq ivc s&wrS krdw hW ik aunHW ƒ hr iek h`k rwjsI
kYdIAW vwlw id`qw jwvy[ auh qW swhI kYdI hn, ikauNik ikMg AYmprr dy nwl jMg krn
dI d&w 121 aunHW auqy l`gI hoeI hY[ jyhy jrmn dy vwr ipRznr qYsy hI eyh hn[
ies pRkwr dIAW g`lW bwqW swfy h`k ivc jWdw jWdw kr igAw[ AsIN qW aus dI
dosqI nhIN kbUlI pr qW BI auh Awp hI swfw dosq bx ky idKw igAw Aqy Awpxy mUMhoN
k`Fy bol pUry kr idKw igAw[ BwvyN BIV peI qoN hI ausdy mUMhoN eyh bol inkly sI, pr
dosqI dw h`k Adw kr igAw[
qd pscwq dsqwry kCihirAW dw morcw qW hmySW leI Pqih hI irhw[ surmeI
dsqwry vI ‘nyvI bilaU kuieMk’ nwmy rMg nwl AsIN Awpy hI rMg lYNdy[ Aqy kCihirAW dw
k`pVw mMgvw ky Awpy hI ivauNq lYNdy[ pr jylH dy lkIrdwr kYdI k`piVAW dy dsqwry
kCihry AsIN kdy nhIN kbUly[ kuC idnW dy gyV ipCoN AsIN dovyN dws Aqy BweI krqwr
isMG jI, Pyr iek`Ty ho gey[ siqgurU ny suKmnI swihb dy kMTwgr nymI pyRmI vIr ivCuMny ƒ
Pyr imlw idqw[ KUb bwxI dI Cihbr lwieAw krn Aqy ggn aufwrIAW aufvwieAw
krn[ sohxI inBI[ bVI gUVHI Aqy pIfI gMF vwlI shodrqw inBdI rhI[ A`j pRqIq huMdw
hY, aunHW idnW dI JwqI pw ky, ik auh idn bVy hI sunihrI idhwVy sn[ AnMd mMglW dy
Awqm drsI KyVy, ivgsx vwly sunihrI idhwiVAW dI jdoN Xwd qwzw huMdI hY qW bVw hI
AnMd AwauNdw hY pr aunHW idnW dI nkS nkwSI vwlI koeI fwierI swfy pws nw rhI[ nw
swƒ koeI not buk hI iml skdI sI, nhIN qW iek iek idhwVy dy inq nv-qrMg ibRqWq
byAMq hI rkm qrwz huMdy[ nw hI AMdroN pwqI pRoqy jylH smwcwr pTwvn dw hI Avsr
juiVAw[ twvyN twvyN smwcwr hI tUk mwqr Xwd rih gey hn[ XwddwSq bhuq hI purwxI
pY geI hY, cyqy BI KuMFy ho gey hn[ hux iek iek idn dw kaux augl`C kry? ibrqI ƒ
eynW vyhl ikQy? jylH ic`TIAW qW pUrIAW ho geIAW, pr swrw smwcwr jylH Xwqrw
khwxIAW dw pUrw nhIN hoieAw[ pUrw ikvyN krIey? iv`Q bVI pY geI hY[ aUrw ADUrw jo jo
cyqy rih igAw hY so irhwV pey pRymI jnW dI Bytw hY[ GroV GroV ky cyqy ivcoN Kurc Kurc
ky kuC ilAwvxw bVw AOKw pRqIq huMdw hY[ myry rqn Amoly vIr ƒ bhuq kuJ Xwd hoaU[
aunHW dI XwddwSq bVI qyz hY[ mYN qW kyvl inKrvyN inKrvyN Aqy inqRvyN inqRvyN jylH
ibRqWq hI lyKxI duAwrw pro idMdw hW[ morcy qW swfy l`gdy hI rhy, ijMnw icr kucwly horIN
supRMtMfMt l`gy rhy aus ny qW su`K dw swh lYx hI nhIN id`qw, in`q nvIN kMg KVI r`Kdw sI[
crnW dI ggn BvnW qy jw GUkI[ EQoN kOx auqwry? bpVy qn qsIhy kIhdy pwxI hwr hn[
K`l auqwrI jwvy qW BI inrBY pd phuMcIAw bIr ibrqIAW ny Aih`l hI rihxw hoieAw[
iqRSUlIey iqmrlMg ny qW pUrb jnm dy plty hI ley sn, jo swƒ supny ivc hI rwj
mMdrI ƒ qurn qoN pihlW hI siqgurU ny drsw idqy[ jo jo vwDU dIAW vDIkIAW aus ny
kIqIAW so aus ƒ dyxIAW peIAW jW pYxgIAW[ aunHw dy Pl szwvW BwvyN jnmW qweIN BI
lMgVdIn ƒ Bugqxy pYx[ BWq BWq dIAw buirAweIAW icqvdy rihxw aus dy suBwau ivc
hI iliKAw hoieAw sI[ jd hr pRkwr aus ƒ hwr hI huMdI idsI qW Pyr iK`J ky swfIAW
Drm pusqkW sB zbq kr leIAW[ ies ivc sYNkVy siPAW dy swfy ilKqI KrVy BI sI[
AsIN bQyrIAW SkwieqW kIqIAW pr aus ny vwps hI nw idqy[ nwn Aw&ISl ivzItrW dy
swhmxy mMn jwieAw kry pr ip`CoN Pyr mu`kr jwvy[ lwirAW ivc hI pMj Cy swl lMGw
idqy[ EVk vIr krqwr isMG jI ny qkVI DmkI idqI ik AYqkIN AweI.jI. Awey pws
qyrI ^br lvWgy[ pr aus ny Pyr vI ieh g`l kMn mu`F mwr C`fI[ Pyr eyh GwVq GVI ik
pusqkW swV idqIAW geIAW hn[ iqs pr jo aus dI gq bxI so v`K ikqy idqI geI hY[
EVk jdoN ies pRQwie kort ivc qOhIny mzhb Awdk dy dwAvy dwier krn dw zbwnI
noits id`qw igAw qW Pyr ikqoN k`F ky auh swrIAW pusqkW hwzr kr id`qIAW pr
id`qIAW nhIN[ hukm cwVH id`qw ik irhweI smyN Xw ies jylH qoN bdlI smyN eyh pusqkW
id`qIAW jwx[
jylH ic`TIAW 239
kmzor sI pr sIs ƒ vwh l`gdI kdoN h`Q pwaux idMdw sI? ausny mYƒ D`k ky kMD ivc dy
idqw Aqy mwrn l`gw[ mYN ispwhI ƒ pukwirAw jo sB kuC bwhr KVw dyKdw sI ik dyK
mYƒ mwrn l`gw hY, qUM gvwh hY[ mYN supRMtMfMt ƒ bulwvWgw[ myry eyqny AwKx qy auh kuC
TTMbr igAw[ supRMtMfMt Awey qoN mYN aus pws Skwieq kIqI pr aus iek nw suxI[ AYvyN
eyDr EDr twl igAw[ ijs qoN ausdw (ib`g AMgryz dw) hOslw dUxw ho igAw[ ausy idn
AwQx ƒ gory jylHr ny ib`g ny qy Coty jylHr ny (ijs nwl Awp nwl do imMt mulwkwq
krweI sI) doNh cONh hor bwbUAW ƒ nwl lYky jbrn AnImw krnw cwihAw[ mYN AwiKAw,
‘mYN qW bImwr nhIN qy nw hI mYN koeI Skwieq kbzI dI kIqI hY qy ieqny idn ho gey mYN
KwDw pIqw BI kuC nhIN[ qusIN m`lo zorI ikauN AnImw krn qy quly ho?’ pr aunHW qW isr&
bypqI krnI m`QI sI[ pMjW iCAW ny rL ky mYƒ Fwauxw cwihAw pr mYN aunHW dy kwbU nw
AwieAw[ Pyr gory jylHr ny cwr pMj vwrfr (ispwhI) mMgw ley[ sB ny rL ky EVk mYƒ
ist ilAw qy myrw nMgw sIs p`kI dIvwr nwl ptkw idqw[ mYN bydm A`gy hI ho cu`kw sI,
sIs qy s`t l`gx nwl byhoS ho igAw[ myry kCihry dw nwlw qoV su`itAw qy mYƒ nMgw krn
l`gy eyqny ƒ mYƒ kuC surq Aw geI[ mYN kuC bolx hI l`gw sW ik mYƒ Pyr mwr ku`t ky
byhoS kr idqw Aqy m`lo-m`lI AnImw kr hI idqw! Blw AMdroN kI inklxw sI? aunHW qW
by-pqI hI krnI sI[ qy mYƒ ieh kih ky cly gey ik k`lH ƒ qyrI Drm pRqigAw BI qoVI
jwvygI, Aqy rbV dI nlkI nwl qyry mUMh ivc eyvyN Fwh ky qYƒ KuAwieAw ipAwieAw
jweygw[
rwq bVI hI ibKmqw (AOK) dI bqIq hoeI[ idn cVHdy hI myry nwl Pyr DINgo-zorIAW
hoxIAW ArMB hoeIAw[
supRMtMfMt dI vDIkI
supRMtMfMt horIN BI Awpxw lwau-lSkr lY ky Awx pu`jy[ mYN AwiKAw, ‘qusIN ikauN AYsw
krdy ho?’ supRMtMfMt ny AwiKAw, ‘qyrw Drm qoVn l`gy hW[’ mYN AwiKAw, ‘kuC prmwqmw
dw BY kro[’ qW supRMtMfMt ny AwiKAw ik, ‘myrw pRmwqmw gvrnimMt hY qy myrw Drm
gvrnimMt dw hukm mMnxw hY[’ mYN AwiKAw, ‘kI gvrnimMt dw hukm hY ik iksy dw Drm
jbrn qoiVAw jwvy? kI ieh AOrMgzybI zulm nhIN?’ supRMtMfMt ny ikhw ik ‘KudkuSI
krnw kyhVy Drm ivc dwKl hY?’ mYN AwiKAw, ‘mYN KudkuSI iblkul nhIN krdw Aqy
AwqmGwq krnw gurmiq AMdr mhW pwp hY[ mYN qW AwpxI Drm pRq`gXw ƒ bcwaux dw
pRXqn kr irhw hW[ mYƒ su`ky Coly Kwx ƒ idau, mYN BuMn ky Kw lvWgw[ Pl dy idau,
smuMcr co lYx idau[ jYsw A`gy jylH dy hwkm myrI Drm r`iKAw nimq sB kuC suxdy rhy
hn, qusIN BI suxo[ jd mYN ru`Kw su`Kw BI Awpxy Drm AsUl Anuswr Ckx ƒ iqAwr hW,
qusIN myry qy ikvyN &qvw lgw skdy ho ik mYN KudkuSI kr irhw hW? hW, qusIN DrmkuSI
krn (Drm qoVn) pr quly ho pr mYN Awp AwpxI Drm pRq`gXw nhIN qoV skdw[ Drm
jylH ic`TIAW 241
rKSw dy A`gy jwn dI kurbwnI koeI cIz nhIN[ pr mYN gurU ikRpw nwl nwm dy AwDwr izMdw
rih skdw hW, mrWgw nhIN[ qusIN nwhk mYƒ nw sqwau qy myrw Drm nw qoVo[’
kysW dI byAdbI
ies pr myrI dwVHI iK`cI geI qy kys p`ty gey Aqy l`qW mu`kIAW dI mwr nwl AD-
moieAw krky mYƒ is`t gey[
dUjy idn Pyr Aw ky dwl dw pwxI ievyN AMdr lMGwieAw[
iek jylH kmytI dw mYNbr bwhroN AwieAw qy swrw hwl mYQoN puiCAw[ mYN aus ƒ isr&
ku`Tw, gaU dw mws D`ko D`kI dyx dw AiqAwcwr d`isAw[ supRMtMfMt mu`kr igAw qy ipCoN mYƒ
kihx l`gw qy imMnqW krn l`gw ik ‘myrw nwauN nw leIN[’ jylHr Al`g qrly krn l`gw,
‘myrw ruzgwr nw mwrI, sB kuC supRMtMfMt ny kIqw hY[’
-rxDIr isMG
ic`TI nMbr 18
< vwihgurU jI kI Pqih]
prm ipAwry gurU svwry vIr jI!
*
ic`TI nM: 18 ivc BweI swihb ny eys ibpq kwl ivc SromxI kmytI v`loN ‘Ardws dw idn’ nIXq krn
qy pMQ v`loN Ardws hox sMbMDI DMnvwd kIqw hY[ aus smyN swry jylHW ivc AkwlI lihr dy kYdI BI Bu`K
hVqwlW dy du`KW dy kwrn Awqur sn[ SromxI kmytI ny isMGW dI shwieqw leI 1 PrvrI 1923 dw idn
hyT ilKy AYlwn duAwrw ‘Ardws dw idn’ nIXq kIqw sI[ eyh AYlwn qy aus smyN pMQ ny jo kuJ kIqw hyT
idqw jWdw hY:
(SromxI gu: pR: kmytI dw AYlwn nM: 391)
‘^brW pu`jIAW hn ik fyhrw gwzI KW ivc s. KVk isMG jI Aqy hor ihMdU muslmwn lIfrW dIAW
dsqwrW qy topIAW zbrdsqI auqwrIAW geIAW hn[ ies auqy ros pRgt kridAW swirAW s`jxW ny Awpxy
Awpxy k`pVy qy ibsqry BI C`f idqy hn qy jylH dy k`pVy qy kMbl lYxoN BI nWh kr idqI hY[ mgroN dI ^br
hY ik aunHW ny rotI KwxI vI Cf idqI hY[ iksy is`K dI dsqwr auqwrnI aus dI v`fI Dwrimk hqk krnI
hY[ ieh ikMnw ku cuBdw idRSX hovygw, jdoN jylH dy A&srW ny Awpxy h`QW nwl is`KW dy mwn qy siqkwrXog
lIfr qy SromxI kmytI dy jQydwr s: KVk isMG jI dI dsqwr auqwrI hovygI[ eyh hqk hr iek is`K
ihrdy ƒ qIr vWgUM cuBygI qy ies dy nwl hr iek idl ivc auh A`G BVkygI ik ijs dw buJxw sOKw nhIN[
(AMk 2)
AMbwlw jylH qoN ihrdyvydk ^brW pu`jIAW hn ik B`uK hVqwl dy kwrn 70 is`K kYdI byhoS pey
hn[ auynHW dI swrI qklIP J`lx dw kwrn ieh hY ik aunHW ƒ sRI guru gRMQ swihb jI dw srUp rozwnw pwT
krn leI r`Kx dI AwigAw nhIN id`qI jWdI[
(AMk 3)
is`KW qy pRis`D sMq srUp lIfr BweI rxDIr isMG jI ijnHW ƒ 1914 ivc gurduAwrw rkwb gMj
swihb dy mwmly ivc kwly pwxI dI szw hoeI sI, A`j klH nwgur jylH (mD sUbw) ivc rotI nw Kwx dy kwrn
nwzk hwlq ivc hn[ BweI swihb dw ieh Dwrimk inXm hY ik auh iksy dy h`Q dI p`kI hoeI rotI nhIN
KWdy[ pihly pihl iesy hI kwrx lwhOr qy mulqwn dy jylHW ivc aunHW ƒ v`fIAW v`fIAW s^qIAW J`lxIAW
peIAW Aqy mgroN AwpxI rotI Awp pkwx dI AwigAw idqI geI[ hzwrI bwg qy rwjmMdrI dIAW jylHW ivc
aunHW ƒ ieh KulH dyx qoN nWh kr idqI geI hY[ hux nwgpur dy jylH ivc aunHW ƒ ieh KulH dyx qoN nWh kr
jylH ic`TIAW 243
dws dy QoVI Kyp pUMjI vwly jIauVy ƒ Awqm bl nwl srSw, somy vwlw nwm ADwr bKS ky
surjIq kIqw[ ibMd ibMd cuK cuK hovW gurmuK ipAwirAW dI duK BMjxI vwlI dws nimq
Gwl Aqy suihrdI Ardws qoN, ijs ny “mrdw bhuq ijvwieAw rwm” vwlw pRBwv dws dI
ibAwkul dSw qy iek cMBuk klw dvwrw Awx vrqwieAw, nhIN qW ies itmitmwauNdy dIvy
dw q`q qyl A`j ƒ inKut cuikAw huMdw[ vIr jI! Kws kr aus Kws idhwVy dy rihrws
idqI geI hY[ BweI swihb keI idnW qoN Pwky k`t rhy hn[ kuJ jylH A&sr iek idn gaU mws ilAw ky
aunHW ƒ kihx l`gy ik eyh qY ƒ bdobdI KuAwieAw jweygw[ iPr aunHW ƒ qmwkU dyx dI DmkI idqI geI[
eyh sB ƒ pqw hI hY ik is`K pMQ ivc qmwkU vrqxw qW ikqy irhw Cuhxw BI v`fw pwp igixAw jWdw hY[
BweI jI h`fIAW dI mu`T rih gey hn, qy ihljul vI nhIN skdy[
(AMk 4)
soAW pu`jIAW hn ik mulqwn jylH dy is`K kYdIAW ny eys krky Bu`K hVqwl kr idqI hY ik aunHW ƒ
bhuq r`dI rotI Kwx leI id`qI geI hY[
(AYlwn nM: 392)
Ardws dw idn
jylH vwsI ^wlsw jI dy kStW dw ktorw Br igAw hY[ pMQ dy jQydwr s: KVk isMG swihb dI
dsqwr jbrn auqwrI geI[ nwgpur jylH ivc sMq srUp BweI rxDIr isMG jI dy mu`K ivc gaU mws Aqy
ibiKAw (qmwkU) pwx dIAW DmkIAW id`qIAW geIAW hn qy Pwkw msqI nwl Awp h`fIAw dI mu`T rih gey
hn[ AMbwlw jylH ivc s`qr gurU dulwry PwikAW nwl nFwl qy bysuD pey hn[ hor AnykW mulqwn qy pUnw jylH
ivKy kVwky k`t rhy qy gurU gurU jp rhy hn[ pr eyh swrw kuJ sux ky pwTk ik pwTk iklHw jylH Atk dy
idl-cIrvyN qsIhy Bu`l nw jwx[ ies Akih kSt ivc is`K ihrdw hor ies qoN ibnW kI kr skdw hY ik
Awpxy krqwr dwqwr dI drgwh ivc pukwr kry jo kmzorW dI iDr hY[ SromxI kmytI cwhuMdI hY ik
shwieqw leI imlvIN bynqI smUh is`K mwqr dy ihrdy ivcoN iek idn Akwl purK dI drgwh ivc kIqI
jwvy[ ies leI mwG dI 20 (1 PrvrI) dw idn ‘Ardws dw idn’ nIXq kIqw igAw hY[ vrqmwn ^wlsw
jI ivc nw vrq vyhq hY qy nw koeI Drm dw AMg hI hY[ pr kStW dI vrqmwn ApUrb dSw ƒ ivcwr ky
qy eys iKAwl nwl ik kuJ icr leI qW jylHW dy AMdr kVwky k`t rhy vIrW nwl bwhr bYTw pMQ iek sur ho
vrqy, SromxI kmytI, bynqI krdI hY ik 14 swl qoN aupr dw koeI is`K, kI mweI qy kI BweI, 20 mwG
vwly idn svyr qoN rihrws qk AMn jl AMgIkwr nw kry[ rwq guru hr ipMf qy hr Sihr ivc dIvwn
sjwey jwx, ijnHW ivc jylHW dy duKVy suxwey jwx qy Akwl purK dI drgwhy Ardws kIqI jwvy ik auh
Apwr ikRpw duAwrw piv`qR gurduAwrw suDwr lihr ƒ kwmXwb rhy qy ies dI Kwqr jylHIN bYTy kSt shwrn
vwly vIrW dy Awp AMg sMg hovy[
21 jnvrI 1922
dws- jnrl sk`qr,
SromxI gurduAwrw pRbMDk kmytI,
sRI AMimRqsr jI [
(zmImw ‘AkwlI qy pRdysI’ AMimRqsr 29 jnvrI 1923)
not- eys AYlwn Anuswr ijQy ijQy is`K sn, sB QWvIN pMQ ivc kYdIAW dy hwlwq d`s ky aunHW nim`q
Ardwsy soDy gey[ aus smyN A^bwrW ivc BI kwPI crcw sI, srkwrI AYlwn BI inkldy sn, qy aunHW pr
tIkw itpxI BI bhuq huMdI sI[ BweI swihb dy dMd qoVy jwx bwry kwPI crcw hoeI sI[
(sMpwdk)
jylH ic`TIAW 244
smyN jdoN ieh dIvw Aw muhwrw lt lt kr auiTAw qW dws c`kRq ho irhw sI ik ieh
AgMmI kWgW, TwTW mwr mwr ky ikDroN au~T rhIAW hn? dws ƒ kI pqw sI ik A`j pMQ
dy b`cy b`cy dIAW qrbW qwrW myrI Awqmw dI qwr qrb dy nwl v`j rhIAW hn qy Tihk
Tihk ky iek brkI (ibjlI dI) klw vwlI lihr aupjw rhIAW hn? dws Aksr
AjyhI ktwKS kauqkW vwlI swieq, GVI, pl ƒ not kr ilAw krdw hY[ so dws ny 1
PrvrI 1923 rihrwsI vwlI Sub sYNq ƒ not kr r`iKAw sI[
Ardwsy dw Awsrw
vIr jI! jdoN Awp dI pTweI pRym-pwqI duAwrw Aqy Awp dy Byjy ‘Ardwsy dw idn hY’
vwly ieSiqhwr duAwrw dws ƒ qsdIk hoieAw qy dws dy kIqy hoey not dI proVHqw hoeI qW
dws dy ibsmwd qy Aihlwd dw koeI Qwh prwvwr nw irhw[ vIr jI! dws ƒ ieh Aml
AmrI klw vwlw moey ƒ surjIq krn vwlw AYsw ciVHAw hY ik kdy BI auqrn vwlw nhIN[
ies dy Awsry qy AwDwr krky nw kyvl dws dw Awqm bl hI kwiem rhygw blik ieh
srIrk crKw BI pRwrbDI vyg ivc cldw hI rhygw[ ies krky Awp ƒ Aqy dws dy smUh
ihq icMqnI vIrW ƒ qy pMQ ihqYSI ikRpwlU jnW ƒ qy hors srb sMbMDIAW qy kutMBIAW ƒ
Kws krky suihrd gurmuK ipAwirAW ƒ dws v`loN inrsMdyh qy insicMq rihxw cwhIdw hY
ik Awp jnW dI AmoG dieAw idRStI dvwrw vrqweI klw dy quPYl dws dw vwl BI ivMgw
nhIN hox l`gw[ srIrk KydW Aqy iBAwnk kStW vwly dws dy sB du`K dUr ho gey jdoN ik
dws pMQ dvwrw ies ibD invwijAw igAw, ijs invwjS dy ik ieh kIt hrigz
hrigz lwiek nhIN sI[ gurU pMQ dI eyh Apwr ikRpwlqw Aqy hulws BrI hmdrdI dws
ƒ iKn iKn Swdwb kr rhI hY[ dws ƒ pUrn Brosw hY ik gurU sMgq dI Bu`j bwl dy shwry
dws dy h`By tol suhwvxy ho jwxgy[ vIr ipAwry jI! Awp dy shodrqw Bry ihrdy ivcoN
inkly hoey qy Awp dI isKSw BrI lyKxI dvwrw proqy hoey dws pRqI aucwr ky pTwey eyh
bcn, ‘jo qsIhy iml rhy hn sB Akwl purK dy hukm Anuswr hn’ dws dy ihrdy ivc
Gr kr gey[ A`gy BI keI vwr ieh AzgYbI Awvwz myry kMnW ivc pYNdI rhI ik jo kuC
ho irhw hY sB hukm rzweI kwr Aqy Akwl Bwxy dI Kyf hY[ ieh bpuVy kOx hn jo ies
ibD qsIhy pucw skx? pr mYN ies Awvwz ƒ ghu kr ky kdy nhIN gOilAw[ A`j jdoN
suihrdI rws nwl rws iml geI qW idRVHqw AW geI[ hor jo “kbIr kyso kyso kUkIAY n
soeIAY Aswr”* vwlI SuB dIiKAw dvwrw Awp ny dws ƒ vroswieAw hY, eys dw BI kuC
mu`l nhIN[ dws qW ies g`l dw dm nhIN mwr skdw ik dws ies AgwD kmweI dw pwqr
bx sky, pr gurU qy sMgq dI imhr krky ieh mrqbw koeI dUr nhIN[ gurU kry myrI
romwvlI dy iek iek rom ƒ shMsr ijhbw l`g jwx qy iek iek ijhbw l`g jwx qy iek
iek ijhbw shMsr qy lK lK vwr qy lgwqwr gyV dI Aqut qwr ivc “eyku nwmu
jgdIs” ƒ jpx l`g pvy Aqy ieh ilvqwr ivc hI smw jwvW[ Pyr A`K nw auGyVW[ “n
*
slok kbIr jI; 1376
jylH ic`TIAW 245
soeIAY Aswr” nwloN ies pRkwr dI swr sauxI vwlI svx smwD dw suBwg Bwg pRwpq hox
dIAW AsIsVIAw dyho jI! myry shodr s`jx vIr jI! ijq krky ik bMbIhy dI kUk pukwr
sB rih KVovy Aqy “myGu vrsY dieAw kir gUVI Chbr lwie”* dy vwk Anuswr gUVHI
Cihbr lw dyvy[
“ibKm qyrw hY Bwxw”[ Akwl purK dy Bwxy ƒ kaux jwxy Aqy “qyrw Bwxw qUhY
mnwieih ijsno hoih dieAwlw”**[ Bwxy dI gqI AgwD boD hY[ pqw nhIN gurU krqwr
kyhVI g`lIN rwjI hY[ vIr jI! mYN kaux kIt hW? sMgq dy invwjy hoey Anyk kUkr mYN
swrKy jdoN sMgq ƒ BwvyN qdoN hI insqwry jw skdy hn[ gurU sMgq dw ieh ibrd hY[ hor
sMgq ƒ myry KuxoN kI GitAw hoieAw hY? mYN hI sMgq KuxoN Gwty ivc hW jo sMgq dy
drSnW ƒ qy gurU gurdyv sRI gurU gRMQ swihb jI dy drSnW ƒ ppIhy vq qrs irhw hW[
Bwxy dI Kyf vwlI cwdr ivc bwby rwm isMG jI*** vrgy AYsy lpyty gey ik lop ho gey,
muV nhIN Awey, mYN iks dw ibcwrw hW? EdoN sMgq dI shwieqw dw h`Q isr qy nhIN sI[
mYN qW eys g`loN Awpxy Awp ƒ bVw hI suBwgw smJdw hW ik myry isr qy h`Q swry pMQ dw
hY[ jdoN gurU pMQ ƒ mnzUr hoaU qy Bwxy AMdr ibauNq bxUM qdy AwpxI syvw ivKy Awp hwzr
kr laU[ isr qy pMQ dy h`Q hox dy eys hulws Bry iKAwl Anuswr qW jy mYN Awpxy Awp
ƒ Ajy BI ABwgw igxW qW mYN bVw AikRqGx hW[ pRMqU AikRqGxW dw dwqwr BI bKiSMd
ibrd vwlw gurU krqwr Aqy aus dw swijAw invwijAw pMQ hI hY[ “BwrI Bujwn ko BwrI
Brosy”[+ duK BMjnI swihb vwly vwk dw auqwrw krky dws ny Awpxy pws r`K ilAw hY[
Awp eyqnw kuC dws dy BMfwry ihq ilAwey pRMqU Sok ik dws dI pRwlbD ivc aus dw
BuMcxw nhIN sI iliKAw[ eydUM qW jykr Awp rwjmMdrI Aw jWdy qW dws ƒ sB kuC pRwpq
ho jWdw Aqy Awp dI mulwkwq BI hzwrI bwZ vWgUM ho jWdI, sgoN aus qoN BI v`D huMdI[ auQoN
dy A&sr suSIl suBwv vwly sn[ BwvyN XUrpInW dI nsl ivcoN sn pr sn dyvqw Kslq
vwly[ Kws kr dws nwl qW bhuq pRym qy snmwn pUrbk vrqdy sn Aqy dws ƒ swDU
srUp krky jwxdy sn[ myry sIs auqy jo bsMqI rMg dI CotI dsqwr hY, auh AwauNdy hoey
auQoN dy jylHr ny isrpwE vjoN Byt kIqI hoeI hY[ iek swl jo rwjmMdrI bqIq hoieAw so
pUrn AwzwdI Aqy SWqI dw bIiqAw[ rwjmMdrI swfy Bw dw s`cmu`c rwj mMdr ho irhw sI[
pru gurU ny ieh g`Py AYQy vwly BI Bugqwauxy sI[ A`Cw du`K su`K qyrI AwigAw[ “jy suKu dyih
q quJih ArwDI duiK BI quJy iDAweI]*”
-rxDIr isMG
*
mlwr m: 3 (vwr) 1284 [
**
sUhI m: 5, 747
***
bwbw rwm isMG nwmDwrI BYxI vwly [
+
pw: 10, bicqR nwtk: svYXw 92
*
sUhI m: 4, 757
jylH ic`TIAW 246
not:- eyh donoN ic`TIAW nM: 17 Aqy 18 Bw: surjn isMG ipMf gujrvwl ijlHw
luiDAwxw dy nwm hn, jo eys ibpq dy smyN isMGW v`loN G`ly hoey nwgpur gey sn[ auh smW
bVw iBAwnk sI[ BweI surjn isMG horW ƒ bVI Kycl JlxI peI[ fwktr jtwr ny
mulwkwq krwaux ivc bVIAW rukwvtW pweIAW qy isMGW ƒ qMg krn dI koeI ksr nw
CfI[ Bw: surjn isMG pihlW BweI swihb dy nwl hI kYd ho ky mulqwn jylH ivc rhy[
1920 dy SwhI AYlwn Anuswr irhwA hoey, Pyr jYqo dy morcy ivc dUjy ShIdI jQy ivc
nwBy kYd rhy[ Awp sdw pMQ syvw ivc ih`sw lYNdy rhy hn[
ic`TI nMbr 19
ic`TI nMbr 20
< vwihgurU jI kI Pqh]
bIqI so Av`S Awp ƒ d`sxI bxI[ KrVw s`cmu`c supRMtMfMt dy Fhy cVH igAw pr auh
kihMdw sI ik mYN pVHw ky moV idAWgw, jW Awpxy kol Amwnq r`K C`fWgw[ TMFw pY ky Awpy
dy idaU, zbq krnoN irhw[
vIr jI! nwgpur jylH qW kwlw nwg ho ky lV igAw[ eyqnI ikRpw zrUr hY ik BwvyN
pRq`gXw BMg ho geI hY, pr nwm dw KMfw AMqrgiq dUx svwieAw ho ky KVkdw hY, Aqy
joq ivgws dy lihry BI AgMmI auTdy hn[ pRq`gXw ivc ibGn pYx dw hwvw Aqy hOl BwvyN
iKn iKn ihrdy ƒ ivAwkul kr kr jWdw hY pr Awqm mOj dIAW qWGW qy qrMgW BI
AzZYbI auTdIAW rihMdIAW hn[ ijs idn inrol hI eynHW Awqm qrMgW ivc smwvx
hoieAw qW aus idn ies hOl hwvy dw ABwv ho jwvygw[ auh idn Aiq suBwgw hovygw[ pr
AYsw pRqIq huMdw hY ik aus idn srIr dw BI ABwv ho jwvygw[ gurU ikRpw kry auh idn
CyqI idKwvy Aqy Awpxy srUp iljw smwvy[ vIr jI! dws v`loN sB vIrW ƒ eyho invydn
sMdysw dyxw, “sMbiq swhw iliKAw imil kir pwvhu qylu] dyhu sjx AsIsVIAw ijau hovY
swihb isau mylu]*” gurmuK ipAwirAw dy vwry pyry eys nrk invwsI** dw byVw BI bMny
lg jwvy qW myry Aho Bwg hovx[ hor hux koeI s`jx ieq v`l imlx Awaux dI Kycl nw
kry[ sB ƒ dws v`loN qkIdI bynqI kr dyxw[ sMgq ny A`gy hI dws pr aupkwr pUrbk
ikRpw kIqI hY[+ iek isMG Bw: rGbIr isMG nwmI BI dws ƒ imlx leI pMjwb qoN
AwieAw sI, pr myl nhIN hox idqw igAw[ Swied Awp ƒ pqw hoxw hY ik mwstr moqw
isMG jI ƒ duK qsIhy idMdy hn qy mYQoN Al`g hI r`Kdy hn[ vIr krqwr isMG BI mYQoN
Al`g hI hY[ AwpxI swrI jIvn iviQAw Byj cu`kw hW[ Awp AwKdy ho ApVI nhIN[ bVI
Ascrjqw hY[ hux bs krdw hW, Pyr shI[
-rxDIr isMG
ic`TI nMbr 21
*
gauVI dIpkI m: 1, 12
**
jylH invwsI [
+
eys ibpq-kwl smyN ijQy SromxI kmytI, hor pMQ ihqYSI qy is`K pRYs ny XQwXog shwieqw syvw kIqI, auQy
nwgpur dI sMgq qy s: munSw isMG qy s: sMqw isMG Awid s`jxW ny pUry zor nwl Awpxy Awp ƒ ^qry ivc
pw ky shwieqw, hmdrdI kIqI, jo ik aus smyN AduqI Gwl sI[
(sMpwdk)
jylH ic`TIAW 248
sRI AMimRqsr dI srovr sMbMDI syvw* dw jo pMQ ny bIVw cu`ikAw hY, ies ^uS^brI ƒ
sux ky icq AqXMq bwg bwg ho igAw[ gurU ny bVy Ku`lHy g`Py Awp s`jxW ƒ b^Sy hn[
qusIN DMn ho! qusIN suBwgy qy krmW vwly ho[ “ijin audmu kIAw qwl kyrw iqs kI aupmw
ikAw gnI]”+ swƒ A`j Aijhw audm krn hwirAW pMQ dulwirAW dI Adu`qI syvw dy
sWJIvwl nw ho skx dw Aiq A&sos hY Aqy A`j pihlw idn hY ik dws ny Awpxy Awp
ƒ inkrmx qy BwghIx pRqIq krky vYrwg pUrq hwivAW dI h`QIN ruVHdw dyiKAw hY[ ieh
koeI myry pUrbly krmW dw hI Pyr hY ijs ny mYƒ bMdI Kwny ivc pw ky AYsI piv`qr syvw
ivc h`Q vtwauxoN qy jnm s&lw krnoN vWJy riKAw hY[ hor pMQ syvw dw Avsr qW hr
smyN hI iml skdw hY, prMqU srovr sMdI kwr dI syvw dw mOkw sdIAW ip`CoN AwieAw Aqy
AwieAw BI aus vkq jdoN ik mYN swrKy ABwgy jMq kuQwauN PwQy bYTy JUr JUr mrdy hn[
ijQy myrw hIAVw gurU dulwirAW, smUh pMQ ipAwirAW ƒ piv`qR syvw dw SuB Avsr pRwpq
hox dI ihqoN icqoN vDweI idMdw hoieAw ikRq ikRq huMdw hY, auQy AwpxI AsmrQw dyK ky
Awpxy ABwgpuxy AQvw krm-hIxqw ƒ ivcwr ivcwr myrw jIAVw auCl auCl ky bwhr
ƒ AwauNdw hY Aqy ibAwkul ho ho qVPdw hY[ AwpxI krm gqI ivcwr ky Bwxw mMnx dI
ibvsQw ivc hI ibsRwm krn dw jyrw nhIN huMdw[ jykr BorI mwqR g`Pw ies syvw dw iml
jWdw qW BI DIrj Aw jWdI[ AYQy qW au~ky hI h`Q imlx vwlI ibvsQw hY[
A`j Bwsdw hY ik bMdIKwny ivc nhIN pey hoey blik Bwxy dy mwlk ny Awp B`T ivc
pwey hoey hW[ A`j qweIN XwrVy dw s`Qr swƒ cMgyrVw hI pRqIq huMdw sI Aqy s`Qr sauxw
qy KyiVAW dw rihxw ieko ijhw hI ligAw krdw sI, prMqU A`j ienHW KyiVAW ivc rihxw
s`cmu`c B`T ivc pey hoxw pRqIq huMdw hY[ A`Cw ipAwirE! krmW vwilE! Bwgy BirE, lE
lihry! AwpxI ibrQw CyV ky Bwgy Bry vIrW dy AnMd lihirAW dy rMgW ivc BMg ikauN
pwvW? ieh BI mYQoN Bul hoeI ik Awpxy ibRhiVAW dy vihxW vwly Polxy Pol bYTw[ A`Cw
jI! vDweI hovy sB vfBwgIAW ƒ sd vwr vDweI hovy[ drbwr swihb dIAw kuMjIAW pMQ
pws Aw jwx dI ^br sux ky ic`q pRsMn hoieAw qy kuMjIAW sbMDI pMQ muKIAW dI ^br sux
ky BI bhuq inhwl hoey[
dws
-rxDIr isMG
ic`TI nM: 22
*
sRI AMimRqsr drbwr swihb dy srovr dI kwr syvw 17 jUn 1923 ƒ SurU hoeI sI qy mhInw Br rhI sI[
+
sUhI m: 5, 784
jylH ic`TIAW 249
Aqy iDMgo zorI nwl AinAweI pwauNdy hox, aus rwj dI AsIN gurU Akwl purK dy Awsry
jVH auKyV dyxI hY[ Kwlk (Akwl purK) dI ^lkq ƒ suKI dyK ky suKI hoxw hY Aqy duKI
dyK ky duKIAW dy d`uK dw dwrU krnw hY[ pr krnw pUrn gurmiq dy AsUlW qy idRVH rih ky
Aqy idRVHqw sihq gurmiq AsUlW auqy c`l ky Aqy Bwau BgqI nwm mhW rs dy rsk
cwnxy pRqwp pr, Aqy mhW rs dy AkrKxIX Asr hyTW rih ky qy hr dm iesy Asr
hyTW rihMdy hoey[ iek Akih rs hyTW jo syvw AswQoN prjw dI hovygI Eho s`cI ^wls syvw
hovygI ikauNik pUjw pRIqI pRjw pqI (vwihgurU) dI pRIqI (BgqI) dy cwnxy qy rhs dy
pRBwv krky hI sMBv hY[
^wlsw jI dw AwdrS bs ieh hY ik:
“rwju nw cwhau mukiq n cwhau
min pRIiq crn kmlwry]”*
dws
-rxDIr isMG
ic`TI nMbr 23
nwgpur
imqI 1 julweI 1923
< vwihgurU jI kI Pqh ]
ipAwry BweI nwhr isMG jI!
dws dI srIrk dSw A`gy nwloN Arog hY[ kdy kdy bvwsIr Jlkw idKw jWdI hY qy
Bwxy AMdr Awp hI ht jWdI hY[ so koeI qOKly dI g`l nhIN[ dws nimq jo sMgq ny AKMf
pwT dI ikRpwlqw kIqI hY, aus dy quPYl dws dI Awqm ibRqI ƒ iek AzZYbI hulwrw
cMBukq hoieAw hY[ ijs nimq kwrx ƒ muK rK ky sMgq ny pRISrm kIqw hY, aus dy AMkUr
dy gur ikRpw dvwrw Av`S hI PlI BUq hox dI Aws rKxI auicq hY Aqy jo Awp ny zmIn
dI zbqI pRQwie soie suxw ByjI hY, ieh dws leI koeI nvIn ^br nhIN, dws dy Bwxy qW
icr qoN hI zmIn zbq hoeI vI hY[ kUVwvy rwj dIAW ieh kUVwvIAw zbqIAW dws dI
nzr ivc kOfI ijqnI vI hYsIAq nhIN rKdIAW[ so ies suxwauxI ny dws ƒ icMqwqur qW
kI krnw sI, sgoN cVHdI klw dI by-muhqwjI dw hor vDyrw gUVHw rMg dws dI ibRqI ƒ
cVHwieAw hY[ DMn gurU krqwr! qyry coj ivfwxy rMg[
-rxDIr isMG
*
dyvgMDwrI 5, 534
jylH ic`TIAW 251
ic`TI nMbr 24
imqI 15 Agsq 1923
-rxDIr isMG
22
pihlw v`fw jylHr Pyr supRMtMfMt ho ky ikqy cilAw igAw qW iek nvW gorw jylHr aus
dy QwauN AwieAw[ auh Awaux swr hI AwpxI eIn hI mnwaux l`gw Aqy kmwx hI cVHwaux
l`gw, pr ^wlsw aus dI eIn kmwx hyT kd AwauNdw sI? supRMtMfMt ny aus ƒ hor cmkw
idqw[ nvyN jylHr ny hukm cwVH idqw ik jylH k`pVy dy kCihry sIqy sqwey jylHoN imlxgy[
jylH dIAW bxIAw KPnIAW jyhIAW AYvyN in`kr tyNgxIAw swfy swhmxy ilAw ky r`K
idqIAW, nw aunHW ivc nwly nw pONcy[ AsIN prHy vgwh ky mwry ik swfI mzhbI qOhIn krdy
ho[
jylH ic`TIAW 252
quhwfw izd BirAw kQn hY[ jYsw ik quhwfy vrgw koeI ivqMfw bwdI mMqkI kuVqy ƒ kot
khI jwvy Aqy pjwmy ƒ pqlUn khI jwvy, Aqy top dw nwauN dsqwrw Dr ky hYt ƒ dsqwr
hI AwKI jwvy Aqy AwKxoN hty hI nw, AwpxI ihMf hI pugweI jwvy[ pr ipAw AwKI jwvy,
kuVqw kuVqw hI hY Aqy kot kot hI hY, pjwmw pqlUn nhIN AKw skdw Aqy pqlUn pjwmw
nhIN sdw skdI[ Aqy top Awpxy QwauN top hI rhygw kdy swPw jW dsqwrw nhIN bx
skdw[
jylHr- (Awpxy AYisstYNt ƒ) Xyh qo bwq TIk hY[ hm ko kBI hYt ko dsqwrw nhIN
khygw[ dsqwry ko top qo ikAw hI kihxw hY[ ies bihs myN bwbU swihb Awp kI dlIl
PokI swbq hUeI[
AYiss: jylHr- (kuC iKJ ky Aqy iC`Qw pY ky) pr jI in`kr qy kCihry ivc qW koeI
&rk hI nhIN[
mYN- Pyr EhI g`l[ jy &rk nhIN qW do nwauN ikauN boldy ho? quhwfw do v`Ko vK nwauN
bolxw swbq krdw hY ik qusIN do cIzW dy nwauN Drdy ho Aqy quhwfI zmIr ienHW dohW cIzW
dw pRspr iBMn Byd mMndI hY, auN\ hT nwl BwvyN qusIN kuC AwKI c`lo[
AYiss: jylHr- iBMn Byd Xw &rk mMndw qW qusIN mYƒ qd AwKo jy mYN eynHW dohW cIzW
ƒ iek nw mMndw hovW[
mYN- quhwfI pihlW dohW cIzW dI BwKw hI ey swbq krdI hY ik cIzW do hI hn, iek
cIz nhIN[ Xw qW qusIN do cIzW nw kho[ pr qusIN dohW ƒ iek BwK nhIN skdy ikauNik
vwsqv ivc qusW ƒ BwsdIAW hI do hn, AwKx mwqr auN\ BwvyN qusIN zwihrw qor qy doNh
ƒ iek hI AwKI c`lo[
AYiss: jylHr- (jylHr ƒ muskrwauNdy dyK ky Aqy zrw iK`J ky) myrw mqlb eyh hY ik
doeI cIzW ieko jyhIAW hn[
mYN- A`Cw hux ‘jyhIAW’ dI Pors auqy Aw auqry ho[ A`Cw Blw k`Fo AwpxI in`kr jyhVI
qusIN swfy leI kCihrw krky ilAwey ho[ Aqy ies kCihry (mYN Awpxw dUjw msqwnw
kCihrw jo su`k irhw sI PV ky aus dy swhmxy kIqw) nwl mukwblw kro[
so aunHW ny cwr pMj qMbIAW ivcoN jo auh Awpxy nwl swƒ dyx leI ilAwey sn, iek
qMbI BI k`F ky brwbr Dr idqI[ ieh qMbIAW Awm jylH kYdIAW ƒ imldIAW hn Aqy
eyhnW ƒ jylH iesqlwh ivc Awm qOr qy qMbIAW AwKdy hn jo Awm &YSndwr in`krW nwloN
BI bhuq inkwrIAW huMdIAW hn jo gory log Xw goirAW dy inktI dysI bwbU swihb sdwaux
leI nklI PYSn pihndy hn[
goirAW Xw A`D goirAW (nIm dysI nklcUAW) dIAW in`krW jW hwP pYNtW qW KwsIAW
qyV Awaux vwlIAW qy goifAW qoN cwr auNgl aupr qweIN p`tW Awid dy nMg Fkx jogIAW
Aqy l`k audwly Awaux jogIAW huMdIAW hn, pr eyh jylH qMbIAW msW l`k qoN ig`T ig`T,
bs ieko ig`T nIvIAW, ig``T lMmw Gyrw huMdw hY[ Aswfy kCihry brwbr DrI hoeI auh qMbI
bVI hI BYVI Aqy inkwrI l`gy[ ikQy do FweI gz dy lMby Gyry vwlw Aqy goifAW dy au~pr do
ku auNglW dI iv`Q nwl swry moty Coty p`tW ƒ Fkx vwlw l`k qoN hyTW do do svw do do ig`T
jylH ic`TIAW 254
nIvyN pONicAW vwlw kCihrw, mUhry mihrwbI mUhrIAW jVIAW hoeIAW, au~pr do do auNglW
cOVw nyPw riKAw hoieAw Aqy nyPy ivc gih kr sINivAW guMidAw jbrjMg nwlw pwieAw
hoieAw, ijs ƒ ies bxqr dw kCihrw pihrn smyN nyPy ivc kr ky isMG ngwry vrgw
iqAwr br iqAwr ho jWdw hY; ikQy auh kIrW dI qyV qVwgxI qMbI ijs dy nwl qyV
pihridAW qyV dw nMg hI nhIN Fk huMdw[ nw nyPw, nw nwlw, l`k audwly Aw ky msW mwVI
jyhI g`T Awaux ƒ hI do cwr auNglW l`k audwly qoN PwlqU vDwau, hyTW c`fy GutvW cuVwau[
Awsx bhuq qMg, iek ieMc BI moklw nw riKAw hoieAw, ijs ƒ pihr ky AwdmI by-
pVd Aqy Srmnwk idsy[ pONcy bVy hI kuFMgy, by-zyb Aqy cOVy, ijnHW nwl bYTx smyN
AwdmI AlP nMgw ho jwvy[
mYN bhuq kuC d`s dsw ky dohW qoN puiCAw, ‘ikauN jI! ieh qMbI hY jW kCihrw? kI
qusIN eyhnW dohW qMbI Aqy kCihry ƒ Ajy BI ieko hI smJdy ho ik v`Ko v`K qMbI Aqy
kCihrw?’ doeI ju`c ho gey[ AYisstYNt jylHr qW bolx jogw nw irhw pr jylHr boilAw:
jylHr- dyKo jo hmwrI (gory logoN kI) in`kr hY jy ies mwPk bnw dyN qb qo koeI
eyqrwz nhIN?
mYN- gory logoN kI in`kr kI mwPk bnweI BI qo in`kr hI rhygI, kCihrw QoVy bxn
l`gw hY? jylHr swihb! quhwfI in`kr quhwƒ mubwrk rhy Aqy swfw kCihrw swƒ suhMFxw
rhy[ swfw quhwfy nwl koeI JgVw nhIN, nw hI koeI zor cldw hY[ qusIN kCihry dyxy nhIN
cwhuMdy qW AsIN GroN AwpxI kmytI (SromxI gurduAwrw pRbMDk kmytI) qoN mMgw lYNdy hW,
pr AsIN pihnxw kCihrw hY, in`kr, hw& pYnt Xw qMbI nhIN pihnxI[ jy qusIN kCihry
nhIN dyvogy qW ijqnw icr cldy hn ieh msqwny kCihry clwvWgy Aqy eyhI pihnWgy[
AMq dI AweI Bu`K hVqwl dy morcy lw dyvWgy[ kMm qW AsIN Agy hI koeI nhIN krdy, krdy
hW qW nwauN mwqr hI krdy hW,so kMm hVqwl dI qW qusIN prvwh hI koeI nhIN krogy[ hux
qweIN swry sUibAW dIAW jylHW ivc swƒ kCihry imldy rhy hn Aqy eys jylH AMdr BI
quswfw hI BweI (gorw jylHr) pMj cwr swl qoN idMdw irhw hY[ qusIN hI AiV`kw fwhux l`gy
ho[ ieh sB nwjwiez qMg krn dIAW hI ibauNqW hn[ AYvyN inKVMmy AiV`ky fwhuMdy ho Aqy
Fu`crW ByVdy ho[ Blw quhwfIAW qMbIAW qy in`krW kdy kCihry bx skdIAW hn? qMbI dI
kwt hor qy in`kr dI hor Aqy kCihry dI kwt dohW nwloN v`KrI hI hY, jYsw ik pjwmy Aqy
pqlUn dI kwt ivc &rk hY, kot dI hor Aqy kuVdy dI hor[ mukdI g`l kI, sw& PYsly
vwlI qoVvIN g`l qW ieh hY ik ^wlseI kwt nwl ibauNiqAW bxwqw qy sIqw hI kCihrw
bx skdw hY Aqy EhI kCihrw khw skdw hY, AsIN auho lYxw hY, dUjI koeI cIz nhIN
lYxI[
eyQy AYisstYNt jylHr Pyr Bwsr auiTAw:-
AYiss: jylHr- A`Cw jy quhwƒ goifAW qweIN lMmIAW in`krW ivc hI nwly puAw dyeIey
qd qW quhwfw kMm sr jweygw?
mYN- eyQy kMm swrn dI g`l nhIN eyQy qW kCihry dI hI qlb hY[ lMmIAW in`krW ivc
nwly pwx kr ky jy kCihry bx jwx qW lMmIAW qMbIAW dI QW pjwmy, slvwrW hI ikauN nw
jylH ic`TIAW 255
islvw leIey? jy nwly pwaux nwl hI kCihry bx jWdy hox qW G`gry G`grIAW hI kCihry
sdw skdy hn[ qusIN muV muV ky EhI Fu`crW fwhuMdy ho[ Blw Fu`crW qoN kI hwsl?
Bw: krqwr isMG- (jylHr ƒ) cMgw qW ieh hY ik jy bwhroN swfI kmytI v`loN swfI
Kwqr sIqy isqwey kCihry Awey pey hn swƒ dy idAw kro[ srkwr dy pYsy BI bcxgy Aqy
blw BI tl jwaU[
jylHr- (g`usy ho ky) qum ko iks ny bqwieAw ik bwhr qumHwrI kmytI v`loN kCihry Awey
pey hn? hm ko qo pqw hI nhIN ik koeI kCihrw AwieAw hY ik nhIN[
Bw: krqwr isMG- kCihry qW quhwfy Awpxy d&qr ivc pey hn, iek nhIN, do nhIN,
drjnW dIAW drjnW kCihry ies vkq quhwfy d&qr PlwxI AlmwrI ivc bMd kr ky
r`Ky pey hn[ c`lo mYN c`l ky kFw idMdw hW[
ieh sux ky jylHr dw mUMh P`k ho igAw[ do cwr imMt cu`p irhw[ kuC AauVy nw bwhuVy[
Pyr zrw Atk ky boilAw:-
jylHr- krqwr isMG qum koeI ielhwm jwnqy ho, jo AYn p`ky piqAW dy tyvy lwauNdy ho
Xw qumHwrI koeI mu^br riKAw hoieAw hY jo d&qr dIAW gupq ^brW quswfy pws pucwauNdw
hY?
Bw: krqwr isMG- mu^brI Aqy ielhwm vwlI eyQy kyhVI g`l hY? Awp dw myrI pu`C dy
auqr ivc mYQoN ieh puCxw ik qum ko iks ny bqwieAw Aqy mu^brI dw S`k krnw hI sw&
swbq krdw hY ik jo kuC mYN ikhw hY iblkul TIk hY Aqy kCihry zrUr quhwfy d&qr
ivc ies vkq mOjUd hn Aqy eyqny maujUd hn ik swlW b`DI swƒ dyNidAW qot nhIN Aw
skdI[ jy g`l JUT hY Aqy qusIN qlwSI dyxw hqk smJdy ho qW swƒ iejwzq idE ik
AsIN ic`TI ilK ky SromxI kmytI qoN puCIey ik swfy kCihry isauNvw ky Byjy gey hn ik
nhIN[ Byjy hn qW ikqny Byjy hn? Awpy s`c JUT in`qr jwaU[
jylHr- supRMtMfMt dw s^q Awrfr hY ik bwhroN AweI koeI pRweIvyt cIz quhwƒ nhIN
idqI jw skdI[ jy kCihry Awey BI hox qW BI quhwƒ nhIN iml skdy[ jylH dy Krc qy hI
imlxgy[
Bw: krqwr isMG- qW Pyr idE, jylH ^rc qy dy idE, pr swfy bwhroN Awey kCihry
vwps kr idE, swfI SromxI kmytI dy d&qr ivc[
jylHr- AsIN jylH dw buixAw hoieAw lkIrW vwlw kpVw quhwƒ ijqnw cwho dy skdy
hW[ qusIN Awp ibauNq lvo, AsIN jylH dy drzI pwsoN isMvw dyvWgy[
mYN- pr jylH dw lkIrW vwlw kYdI kpVw AsIN nhIN lYxw[ pihlW ijvyN sw& by-lkIrw
kpVw swƒ hux qk idMdy rhy ho so hux BI EhI dy dyvo BwvyN jylH AMdr hI buixAw hoieAw
hovy, pr sw& hovy gbrUn jyhw nw hovy[
jylHr- qum ko lkIr vwly kpVy kw hI eyqrwz hY[ hm lkIr rihny nhIN dyNgy sB
aufw dyvyNgy[
mYN- Eh kYsy?
jylH ic`TIAW 256
jylHr- swry kpVy qy p`kw kwlw rMg cVHw dyNgy[ lkIrW Awpy au~f jwxgIAW[ quhwƒ
plyn by-lkIrw hI k`pVw cwhIdw hY[
mYN- plyn qoN swfw mqlb hY ik rMgdwr Xw f`bIAW vwlw kpVw nw hovy[ rMg dI
lkIr BI nw hovy[ jd rMgdwr lkIirAw hoieAw kpVw swƒ mnzUr nhIN qW swrw rMigAw
hoieAw ikvyN mnzUr kr skdy hW?
AYiss: jylHr- pr bwhr swry AkwlI A`j klH kwly kCihry pihndy hn[
BweI krqwr isMG- kwly dsqwry qW pihndy hoxy hn pr kwly kCihry hrigz nhIN
pihn skdy[
AYiss: jylHr- mYN Awp dyKy hn[ huxy hI h&qw hoieAw dyK ky AwieAw hW[
BweI krqwr isMG- AsIN kdy eyh g`l nhIN mMn skdy, eyh g`l kwbly XkIn hI
nhIN[
AYiss: jylHr- A`Cw jy SromxI kmytI qoN ilKq mMgw dyeIey ik kwly kCihry is`K
pihn skdy hn, Pyr?
mYN- sRI Akwl q^q swihb jW hzUr swihb qoN mMgw dyvo[ jy eynHW q^qW qoN swfy nwauN
eyh hukmnwmy Aw jwx ik kwly kCihry pihno qW swƒ koeI auzr nhIN hovygw[
BweI krqwr isMG- Blw BweI swihb jI! kdy gurU ky q^qW qoN is`KW ƒ kwly kCihry
pihnx dI mnzUrI iml skdI hY? sB eynHW dI bnwvt hY[ eynHW dw eyqbwr hI kI hY ik
sRI Akwl q^q ƒ ilKx jW nw ilKx AYvyN koeI PrzI hukmnwmw Akwl q^q swihb dw
swƒ bxw ky idKw dyx[ A`gy kyhVw swƒ kdy ienHW h`Q nhIN idKwey?
mYN- ieh qW g`l TIk hY, pr AYauN ho skdw hY ik sRI Akwl q^q swihb dI gurmuKI
mohr hyTW sRI Akwl q^q dy jQydwr dw ds^qI hukmnwmw mMgw ky swƒ idKwaux[
BweI krqwr isMG- hW eyh g`l TIk hY[ ikauN jylHr swihb Awp ƒ mnzUr hY?
jylHr- eysy qrHW hI shI, AsIN sRI Akwl q^q dy jQydwr nwl ilKq pVHq krWgy
blik qwr dy ky hI hukmnwmw mMgvwvWgy[
BweI krqwr isMG- pr ies ivc BweI swihb dy nwm dw izkr zrUr Awvy[ eyh
g`l sp`St ilKI jwvy ik BweI swihb Aqy EhnW dy swQI is`K kwly kCihry pihnxoN
eyqrwz krdy hn[
jylHr ny eyh sB kuC mnzUr kr ilAw Aqy EdoN hI pqw l`gw ik h&qy dy AMdr hI
swƒ suxwieAw ik kCihry swƒ hsb mnSw imlxgy[
swƒ eyh pqw lg igAw ik PYslw swfy h`k ivc hoieAw hY, pr ieauN p`kw pqw nw
l`gw ik aunHW dI ikQoN Aqy ikvyN qs`lI hoeI hY[ suK! eyh morcw qW hmySw Pyr &qih hI
irhw[
ic`TIAW, mulwkwqW dy h`kW bwry hmySW swfy jylH krmcwrIAW nwl rgVy qy JgVy hI
rhy[ kdy BI eynHW dy eImwn dw aUNt iksy krvt Amn Amwn qy Awrwm nwl sUq nw bYTw[
ic`TIAW qy mulwkwqW bwry eynHW kdy BI swƒ rwjsI kYdIAW vwly h`k nw idqy[ iqMn iqMn
mhIny bwAd BI msW ro ip`t ky ic`TI ilKx dI iejwzq dyx[ GrW v`loN AweIAW ic`TIAW
BI iqMn iqMn mhIinAW ipCoN byhIAW kr ky idAw krn, auh BI sYNsr kr krw ky[
mulwkwqW dw qW kihxw hI kI hY[
*
BweI suMdr isMG ipMf Gumwx ijlHw luiDAwxw[
jylH ic`TIAW 258
dIAw ipktW KVIAW kr idqIAW[ pMjwbI lweIn invwsI s`jx BweI mnSw isMG jI
AkwlI dy Gr auqy Kws puilsI pihry qkVy krky lgw idqy[ ies vIr dw prm Drm
irhw hY ik pMjwboN Awey hr iek XwqrU dI hr pRkwr KwqrdwrI Aqy syvw brdwrI krnI[
ihq ic`qoN Aqy idloN lw ky vwh lgdI Gr ivc hI pMjwbo Awey pwrhuixAW ƒ auqwrnw
Aqy pu`j ky sBs dI pRwhuxcwrI krnI[ iesdw swrw prvwr hI inSkwm syvw aupkwr dy
pwhwry ivc FilAw hoieAw sI Aqy hux qweIN FilAw hoieAw hY[ eys swry gurmuK prvwr
ƒ qW cwau cVH igAw jd eyhnW ƒ pqw l``gw ik iek bwrW virHAW dy bMdIvwn bn KMf
vwsI pMjwb invwsI dyS Bgq dw prvwr aus dI mulwkwq krn dUroN c`l ky AwieAw hY
ijs dy ipAwr ny pihlW hI aunHW dy ihrdy AMdr gihrw Gr kIqw hoieAw sI[ ies pRkwr
Es ny soie suxn swr hI p`kw ierwdw Dwr ilAw ik eynHW pMDwaUAW ƒ Awpxy gRih ivKy
hI invws dyeIey[ prvwh nhIN kIqI puils pihirAW dI, gumyh nhIN kIqw jylH dUqI
ipktrIAW dw, AwpxI sihiSq sImyvI syv kmwvnI tyv DunI ivc msqul msq mnSw dy
pUry sUry vIr mnSw isMG jI ny jylH mulwkwqIAW dw mwrg Awx m`ilAw ik ikqy ih`l ic`l
ky hor ikqy iTkwxw nw jw krn[
pr eyDr mYNfVy mulwkwqI mihrmW ƒ BI pqw l`gw ik pMjwbI lweIn ivc swry hI
AnIq Bry kunIqI dy pyc vwly gjgRwhI qMdUey dw jwl PYlwieAw hoieAw hY Aqy ^ws kr
aus pris`D pr-aupkwrI prvwr dy Gr bwr auqy bhuqIAW krVweIAw vrqIAW hoeIAW
hn[ qd aunHw ny mslhqn iek nwrMgvwl invwsI dy Gr jw invws kIqw ijs dy au~pr
srkwrI mulwzm hox krky gvrnmYNtI puils sI.AweI.fI. dI A`K BI nhIN sI[ ies is`K
srdwr EvrsIAr ny eynHW dI KUb pRwhuxwcwrI kIqI[ isr au~qy cu`k ilAw Aqy A`KIAW
prny ho ky syvw auTweI qy Awaux vwlI s^qI ƒ jwxdy hoey BI ik jdoN kunIq kucwl Psy
krmcwrIAW ƒ pqw lg jwxw hY ik ieh rxDIr isMG dy mulwkwqI hn, EhI srdwr
mnSw isMG au~pr vwpr rhIAW krVweIAW vwly SkMjy eyQy BI k`sy jwxy hn, ies Syr
mrd vIr ipAwry, vIrieMdr, imRgyS mihMdr ny nw-isr& isr peI syvw Bwvnw dI
isiprt dw hI prq`K sbUq idqw blik mulwkwqIAW dy nwl ho ky moFy nwl moFw fwh ky
myrI mulwkwq BI Awx kIqI Aqy aus ƒ koeI nhIN hoV sikAw[ aunHW idnW ivc 121 d&w
dy kYdIAW ƒ Kws kr myry vrgy rMjUr Aqy fwiFAW nwl m`Qw fwhux vwly mShUr bMdI jn
nwl iek srkwrI mulwzm dw mur`vq BrI mulwkwq krnw bVI dlyrI dw kMm sI[ aus dI
kursI dy swhmxy myrI kursI dy AYn kol K`by pwsy do sI.AweI.fI. vwly pMjwbI zbW-dwn
iek ihMdU Aqy dUjw muslmwn, ieMnspYktr bYTy hoey sn[ mulwkwq hox dI fyr hI sI ik
aus pRym prvwnVy is`K vIr EvrsIAr dy Gr au~qy BI ipktW l`g geIAW[ AYQoN qweI ik
qlwSI hox dw qOKlw BI qwrI ho igAw[ mulwkwq kwhdI hoeI, mulwkwqIAW aupr iek
kihr vriqAw, mulwkwqIAW dI Awau Bgq krn hwry pRym ƒ hbs dm kIqw igAw, pr
pRymI Awpxy pRym tyvy qoN kd tldy hn?
mulwkwq dw nzwrW drSkW leI sihmnwk sI[ auproN qW mulwkwq dy bVy mInwkwrI
bwzwr Aqy sbz bwg idKwey gey[ jylHr dy nkSo-ngwrI jylH-bhwrI kmry ivc lMmy lMmy
jylH ic`TIAW 259
myz fhwey gey[ lwhmIN dohIN pwsIN pWqo pWq kursIAW fhweIAW geIAW[ isry qy sB dy
isr au~pr jylHr AwpxI Swhwnw kursI fhw ky bih igAw[ jylrH dy s`jy pwsy vwlIAW
kursIAW dI kqwr auqy mulwkwqIAW ƒ ibTwieAw igAw[ auhdy K`by pwsy dI kqwro kqwr
kursIAW myry Aqy dohW sI.AweI.fI. ieMnspYktrW dy bYTx vwsqy KwlI C`fIAW hoeIAW qy
bwkI dIAW au~qy jylHr dy hor dUq bYTy hoey sn[ mulwkwqIAW ƒ pihlW AMdr bulwieAw
igAw[ mYƒ jdoN jylH dUq jylH AMdroN lY ky aus mulwkwq dy kmry ivc vVy qW nwl hI
sI.AweI.fI. dy ieMnspYktr BI Awx vVy, EhnW ny Cpw Cp Awpo AwpxIAW kursIAW sWB
leIAW[ dohW dy ivckwr myz kMD ƒ aurwrlI kqwr ivc myrI kursI rIzrv r`KI hoeI[
myry AMdr vVn swr hI swrIAW mulwkwqI rUhW au~T ky KVIAW ho geIAW[ mYN kudrqI
mwsUm rUhVIAW Awpxy bwrW swlw b`cy Aqy ds swlw b`cI ƒ ipAwr dyx leI AgwhW
auhnW v`l ƒ lpikAw[ myz vwlI kMD dI prlI qr& ƒ (ijQy ik myry lKqy ijgr bYTy
sn) jwx leI isr& EQoN dI hI rsqw sI ijQy ik ivcwly kursI fwhI jylHr bYTw sI[ mYN
lMGx l`gw qW jylHr ny lMGx nw idqw Aqy myrw rwh rok ilAw[ mYN auqoN dI bWh pswr ky
ipAwr dyx l`gw qW jylHr ny bVI byrihmI nwl AwpxIAW b`jr vrgIAW bwhW qy l`qW
A`gy fwh idqIAW[ mYN hYrwn ho ky AwiKAw, ‘eyh kI? kI myry AzIzW dulwirAW ƒ ipAwr
BI nhIN dyx idEgy ijnHW ƒ ik mYN igAwrW bwrW virHAW ipCoN dyiKAw hY, ijnHW ƒ ik mYN
Awpxy ip`Cy SIr Kor b`cy hI Cf AwieAw sI?’
jylHr- (bVI s^qI nwl) ipAwr nhIN dy skqy, dUr sy imlo, ien ky nzdIk m`q
jwE[ (myrIAW A`KW gihrIAW vyK ky) ikAw krUM mYƒ AYsw hI hukm hY, myry aupr nwrwz
m`q hoxw[
mYN- hukm iks kw hY?
jylHr- supRMtMfMt swihb kw[ jwE aus ky kmry myN AOr hukm ly AwE, hm ko koeI
auzr nhIN[
mYN ausy vkq ipCly pYrIN muiVAw Aqy is`Dw supRMtMfMt dy kmry ƒ ho igAw[ nwl myry do
ispwhI jylHr ny lw idqy[ ick cu`k ky mYN supRMtMfMt dy kmry ivc jw viVAw, ijQy jylH
jmrwj bYT irhw sI[ mYƒ ibnW iejwzq kmry ivc vVy ƒ vyK ky aus dw mUMh b`gw ho
igAw[ eoh BrI isiprt ivc mYN kwhlw kwhlw igAw Aqy kwhlw kwhlw hI jw boilAw,
‘kI mYN Awpxy mulwkwq krn Awey ipAwry dulwrVy b`icAW ƒ ipAwr BI nhIN dy skdw,
aunHW dw isr BI nhIN plos skdw, kI AYsw jm zulmIN hukm qusIN cwiVHAw hY? mulwkwq
krwauxI hY ik swkw vrqwauxw hY? mYN AYsI mulwkwq kr ky rwzI nhIN, jy krwauxI hY qW
mulwkwq krwaux vwly Awpxy jylHr ƒ hukm dyvo ik AYsw zulm m`q kry[’
supRM:- mYN aus ƒ pihlW hukm hdwieq dy cu`kw hW, aus dw ku`lI A^iqAwr hY[ jo
knsYSn cwhy dy skqw hY[ hux mYN aus ƒ koeI nvW hukm dyx ƒ iqAwr nhIN[
mYN- qW ies dw qW mqlb eyh hY ik eyh zulm qusIN hI krwauNdy ho[ qusIN hI AjyhI
s^qI dw hukm idqw hY[
jylH ic`TIAW 260
supRM:- mYN quhwƒ pihlW hI d`s idqw hY ik mYN aus ƒ mulwkwq krwaux dy sB
AiDkwr A^iqAwr dy C`fy hoey hn[ mYN aus dy ieMqzwm ivc koeI dKl nhIN dyvWgw Aor
mYN hux ies qoN v`D PwlqU g`l krn ƒ iqAwr nhIN[ jwau, mulwkwq kro, vkq mq
gMvwE[
mYN ipCly pYrIN muV AwieAw Aqy jylHr ƒ AwiKAw ik ‘supRMtMfMt ny sB A^iqAwr
AiDkwr mulwkwq dy quhwƒ hI dy C`fy hn[ quhwfy pRbMD ivc auh koeI dKl nhIN dyvygw[
hux d`so ik c`j nwl mulwkwq krn dyxI hY ik nhIN?’
jylHr- (bPw ky) A`Cw mulwkwq qW kro[ mulwkwq ipCoN iPr ipAwr BI dy dyxw[ SWqI
nwl kursI pr bYT jwE AOr bwqcIq kro[
sI.AweI.fI. vwly- (ieko Awvwz nwl) srdwr swihb! bYT jwE, hux qW jylHr
swihb iekrwr krdy hn ik mulwkwq ipCoN iml igl lYxw[
mYN- (ieMnspYktrW ƒ muKwqb ho ky) eyhnW jylH vwilAW dw eyqbwr koeI nhIN[ AYho
ijhy keI iekrwr ienHW KwDy pIqy hoey hn[
ieMnspYktr- hux qW AsIN quhwfI hmwieq krWgy[ AsIN ijMmyvwr hW, qusIN g`lbwq
kro, vkq nw KuMJwE[
EhnW dy khy suxy mYN bYT igAw[ myry bYTx pr myry mulwkwqI BI bYT gey, jo ik EdoN
dy hux qweIN KVoqy hI sI[ Ajy msW su`K sWd hI pu`CI sI ik jylHr AwpxI jyb GVI k`F ky
idKwaux Aqy kihx l`gw ik A`Dw GMtw ho igAw hY[ hoey Ajy pMdrW imMt hI sn, pr aus
ny irhwVI JgVy vwly imMt BI mulwkwq ivc hI igxy[
mYN- Ajy qW pMdrW imMt BI nhIN hoey, qkrwr vwly imMt BI ivcy igxy gey hn?
jylHr- ies ivc myrw qW koeI ksUr nhIN, qusIN hI PwlqU vkq Krwb kIqw[ swƒ eyQy
bYiTAW ƒ A`Dw GMtw ho igAw hY[ Awm kYdIAW ƒ AsIN kyvl pMj imMt hI idMdy hW[
mYN- quhwfw myry nwl iekrwr hY ik Ku`lHw vkq id`qw jwvygw, ijs qrHW ik hzwrI bwZ
jylH ivc idqw igAw sI[
jylHr- iekrwr dI bwbq supRMtMfMt swihb sy pUCo, mYƒ qW eyqnw hI hukm hY[
mYN- qusIN Edo EhnW dy nwl hI bYTy sI, jdoN ik Ku`lHw vkq dyx dw iekrwr kIqw sI,
blik qusIN dohW ny iek zbwn ho ky sMjIdw iekrwr (solemn promise) kIqw sI, hux
qusIN ies qoN iPrdy ho[
jylHr- mYN qW hukm dw bMdw hW, ijhVw mYƒ supRMtMfMt swihb ny hukm idqw hY Esy dI
qwmIl krWgw[ qusIN EhnW qoN Pyr jw ky puC AwE[
mYN Pyr DweI kr ky supRMtMfMt dy kol phuMicAw Aqy jw dVikAw dy AwiKAw, ‘iDRg hY
quhwfy kIqy iekrwr auqy! mYƒ ieh pqw huMdw qW mYN kdy BI mulwkwqIAW ƒ eyqnI dUr c`l
ky Awaux nw idMdw[ Awp ny zor idqw sI ik zrUr mMgwE, Ku`lHw vkq idqw jwvygw[ ies
hONsly mYN mulwkwqIAW ƒ quhwfy rwhIN qwr BI ByjI[ Awp dw ilKqI iekrwr Aqy qwr hux
swfy pws nhIN, nhIN qW quhwƒ bVI hI SrmswrI auTwauxI pYNdI[’
jylH ic`TIAW 261
supRM:- hux kI g`l hoeI? ikauN ieqny joS ivc Awey ho?
mYN- AwvW nw qW hor kI krW? quhwfw gYzo gzb mYƒ joS ivc ilAw irhw hY[
supRM:- pr g`l kI hoeI?
mYN- isr& pMdrW imMt mulwkwq dy idqy hn[ jylHr kihMdw hY ik bVy swihb dw mYƒ
eyqnw hukm sI[
supRM:- rxDIr isMG! mYN qW aus ƒ KulHy A^iqAwr idqy hn[ auh jy cwhy AOr BI vkq
dy skdw hY[
mYN- qusIN Kud mulwkwq krwaux dw iekrwr kIqw sI Aqy ikhw sI ik KulHw vkq
dyaUNgw[
supRM:- rxDIr isMG! myrI pozISn (position) bVI hI koJI (avkward) ho geI sI[
koeI gul iKl jWdw qW mYN mwirAw jWdw[ mYN EVk dysI hI hW, kI hoieAw jy eys Ahudy
auqy l`gw hoieAw hW? kI qusIN myrw Ahudw quVwauxw cwhuMdy ho? quhwƒ pqw hY ik mwstr
moqw isMG dI mulwkwq smyN mzmUn bwhr inkl gey Aqy Cp gey sn[ audoN jo kuC myry
nwl bIqI hY so mYN hI jwxdw hW[ msW msW Awpxw KihVw CufwieAw sI[ bwbw quhwQoN r`b
firAw[ jwE jw ky jylHr nwl sulJ lE, auh XUrpIn hY, g`l peI PwhI Awpy inbyV
leygw[ jy vkq hor idMdw hY, nrm ho ky lY lvo[
mYN- aus dy qrly iksy ny nhIN kFxy, nw hI imMnq smwjq krnI hY[ Awpxy h`kW leI
vMgwrnw hY.....A`Cw, swfw BI vkq AwaUgw[ Xwd rKo, quswfIAW kIqIAW AinAweIAW
AnIqIAW quswƒ sB BugqxIAW pYxgIAW[
eynw kihMdw hoieAw mYN aus dy kmry ivcoN ivdw ho AwieAw[ myry auQoN AwauNdy ƒ jylHr
kuC nrm hoieAw ivAw sI Aqy kuC sI.AweI.fI. dy ieMnspYktrW isPwrS kIqI (Awpx
hudroN hI) qW pMdrW ku imMt hor idqy[ pr iehnW imMtW sikMtW nwl kI bxdw sI? brsW
dy gubwr iek A`D GMty ivc ikvyN inkl skdy sn? pMQk smwcwr qy dys dw bwhr bIq
irhw hwl qW aus ny swƒ kI pu`Cx ig`Cx dyxw sI, sgoN aus ny qW swfI GrogI mulwkwq
bwbq BI r`j ky Aqy Ku`lH ky g`lbwq nhIN hox id`qI[ sBnW sMbMDIAw irSqydwrW dIAW
g`lW BI tok tukweI Aqy rok rukweI nwl hox id`qIAW[ EVk pUry hor pMdrW imMt guzrn
pscwq jylHr ny jbrn mulwkwq dIAW vMJlIAW T`p id`qIAW[ pRspr Pqh gjwaux dI BI
hoS n rhI[ doqrPI hsrq dIAW ingwhW hI g`fIAW rih geIAW[ msW mwVw jyhw isr
plosx id`qw b`icAW dw, auh BI myz dy aupr dI bwhW pswr ky[ b`cy jo bukl ivc bYT ky
ipAwr lorIAW lYx dIAW is`kW iskdy Awey sn, so ibcwirAW dIAW ivcy hI rih geIAW[
ibcwry suMdr isMG mihMdr imRigMd nwl h`Q imlwauxy Aqy ipAwr vtwauxy nw imly[ sbr
dw Gu`t pI ky bwhr inkl jWdy klyijAW ivc GsuMn dy ky Aws inrwsy sB jxy mulwkwqI
kmry qoN bwhr inkl gey[ bwl msUmI mUrqW ib`t ib`t qkdIAW hI A`KW dy Ehly kr
leIAW geIAW[
jylH ic`TIAW 262
mYƒ BI ibrhy vYrwg dy bwvrwpx ivc Esy kwl-koTVI ivKy ilAw vwiVAw igAw[
ies vYrwg ny nwm AiBAws dI jwg hor BI nv rMgI cVHwau ivc lw idqI[ ibrhy d nv
jwg lgy Aqy pRym pwgy bwxW ny rs-joq-ivgwsI nwm AiBAws ƒ hor BI dih-dUxy nwm
rMgW ivc shjwie idqw[ kWg qy kWg auTy suriq ienksw&I Awqm auGVwau sihlw hI
jylH dI dIvwr dy aurvwr pwr jw psirAw[ ilv forI dI ibhMgm aufwrI qro qrb quMgxy
FoliVAW dy nkSy-pw dy ipCy l`g qurI[ rihrws dy smyN qweIN eyh rMg b`Jy Aqy sihj
sm`Jy rhy[ swvDwnqw hoeI, sodr dy inqnym gupq AwnMdI Kym ivc iKvyN iKVy[ Ardws
bynqIAW dw aus idn Kws AnMd KyVw ivgisAw[ Ardws smwpqI pscwq hIq cIq mIq
Aqy Awqmj rUhVIAW Pyr ih`k qy Aw cVHIAW Aqy id`b dId swmuhy (snmuK) Aw KVIAW[
ivsUrxy vsUir ivsUir JUr rhIAW hn[ mwnoN ieh is`K s`DrW ibny pwie jwxwie rhIAW
hn ik mulwkwq qoN sMquStqw nhIN hoeI, prmwrQ AwrQI rwzo-inAwz dy KulHxy nhIN KulHy[
inj hsqI ilKq inSwnIAW dIAw locW loc rhIAW hn[ iek A`K dy Por ivc ikrqws
surmeI ilKx sm`grI dsqXwb ho geI Aqy prym vYrwg pwqVI dI ilKq ArMB ho geI[
keI pqry proqy gey[ ies ƒ bwhr pTwaux dIAW icqvnIAW icqv hI irhw sI ik purK
ibDwqy ny ibD bxw hI idqI Aqy bxweI BI bVI AnoKI, pr AOKIAW GwtIAW lMG ky isry
cVHn vwlI[ mYƒ swn gumwn hI nhIN sI ik koeI ibD bx skygI[ bVw kTn smW sI,
bVIAW krVweIAW bVIAW sKqIAw hoie rhIAW hn[ Kwsw mUMh hnyrw hoieAw hoieAw sI[
kI dyKdw hW ik mlkVy jyhy iek GsmYly ^wkI kpiVAW vwlw pRymI jn myrI koTI dy jMgly
kol bwhrvwr Awx Kloqw[ mYN hYrwn hoieAw ik ieqnI zuMmyvwr pujISn vwlw s`jx ies
vyly AwieAw qW ikvyN AwieAw hY? ho nhIN skdw ik AYs AVy smyN iksy drd rM\wxy
hmdrd purS qoN ibnW koeI nyVy Fuky[ mYN hYrq Awmyz ho ky p`uiCAw, ‘ipAwry, mwnXvr
prymI, hmdrd jI! ies vyly ikvyN Awvxy hoey?’
pRymI s`jx*- DMn hY quhwfw ijgrw! AYfy ijgry vwly ho, qwhIN qW AYfy AYfy jPr jwly
hn, nhIN qW hor iksy dI kI proKoN hY? A`j dI quhwfI mulwkwq ny bVw sWg vrqwieAw
hY[ bVw hI drdnwk nzwrw sI[ myrw qW ihrdw ivMinHAw igAw[ AYsw koeI drSk nhIN sI
ik Awp dy b`icAW dy sihmnwk inrwsqw Bry audryvyN ƒ dyK ky dRvI BUq nw hoieAw hovy[
myry qW GMitAW b`DI hMJU nhIN su`ky[ hux BI jd auh drdnwk smW Xwd AwauNdw hY, myry
m`lo m`lI AWsU inkl jWdy hn[ mYN vI b`icAW vwlw hW, myry BI eyqny sohxy suMdrIly bwl
hn, pr auh iek iCn BI myry ibnW jI nhIN skdy[ jd mYN ifaUtI vjw ky Gr jWdw hW
qW mYƒ hwbV ky imldy hn[ lwf ipAwr nwl mYƒ icMmV jWdy hn[ ijMnw icr mYN aunHW ƒ
lwf lorIAW nw dyvW, auh mYƒ C`fdy hI nhIN[ pl pl ipCoN lwf lvxIAW locdY hn[
ijnHW ny brsW b`DI Awpxy ipqw dw ipAwr lwf ilAw hI nhIN, ijnHW ny ipqw ny igAwrW
igAwrW bwrW bwrW swl Awpxy lwf dulwirAW ƒ AwpxI nYxI dyiKAw hI nhIN; gLy nhIN
lwieAw, bwrW virHAW ip`CoN BI A`KIAW q`k q`k ky TMfIAW nhIN kIqIAW Aqy CwqI sIql
*
ieh pRymI s`jx AMimRqsr invwsI fwktr mnsuK sI jo ies vyly jylH ivc fwktr l`gw hoieAw sI[
jylH ic`TIAW 263
nhIN kIqI, Ku`lHIAW g`lW nhIN kIqIAW Aqy qoqlIAW imT bwqVIAW nhIN suxIAW[ aunHW dw
hIAw DMn nhIN qW hor kI hY? myrw klyjw Ptdw jWdw hY, ivcoN inkldw hY, inkl inkl
ky mUMh ƒ AwauNdw hY[ hy sUrbIr kOm dy sMq ispwhI dyS Bgq jI! qusIN s`c kr ky jwxo,
eyh jylH jgmxI dwrogy Aqy supRMtMfMt, auh b`ucV Aqy bkr ksweI hn jo pihlW PoiqAW
ƒ kt kt ky ibsml dw qmwSw dyKdy hn[ jwn ipCoN kFdy hn, pihlW Poqy vFdy hn[
ienHW dw AMqSkrn zulm kr kr ky pQrw igAw hY[ ienHW ivKy drd, rihm Aqy pIr
prweI dw Aihsws hI nhIN irhw[ mYN ies GVI Awpxw klyjw PVI AwieAw hW[ qusIN mYƒ
d`so ik kI mYN koeI quhwfw drd iksy qrHW vMf skdw hW? koeI sMdysw Kws hY qW mYƒ idE
mYN bwhr huxy pujw skdw hW[
mYN- mYN quhwfI ies hmdrdI dw bVw hI mSkUr hW Aqy pRyr ky siqgurU ny ies
loVvMdy smyN quswƒ myry pws phuMcwieAw BI AYn vyly isr hY, pr mYN Awp swrKy hmdrdI
s`jx ƒ iksy Jmyly ivc pwauxoN iNJjkdw hW[
pRymI hmdrd- Awp hukm qW kro[ mYN jwn hUl ky BI Awp dw kMm krWgw[
mYN- pRymI hmdrd jI! cwr cuPyry qW ipktW pihry l`gy hoey suxIdy hn, Awp iks
ibD qoV pucw skdy ho?
pRymI hmdrd- qusIN d`so qW shI, jwxw ikQy hY? ijQy auh auqry hoey hn? qusIN eyh
i&kr nw kro, mYN ij`Qy BI hoxgy auQy phuMcUMgw Aqy ibjlw isMG bx ky phuMcUMgw[ eyh mYƒ
pqw hI hY ik QwEN QweIN sVkW Aqy swry rwhW auqy pihry Dur iTkwixAW qweIN l`gy hn,
pr mYN BI Bys bdl ky, rUpoS ho ky, sweIkl dI b`qI buJw ky sB dy koloN dI Curk dy ky
lMG jwvWgw Aqy Awp dw sMdysw pujw ky AwvWgw, BwvyN mYƒ muVdy ƒ A`DI rwq hI ikauN nw
ho jwvy[
pRymI hmdrd dI XukqI Aqy ihMmq sux vyK ky mYN insicMq ho ky aus ƒ ilK ky
iqAwr kIqI hoeI pwqI PVw idqI[ aus ny lY ky kuMd goSy kIqI, Aqy h`Q imlw ky myrw h`Q
Awpxy sIs qy r`K ky AsIsW mMgdw hoieAw Awpxy aupkwr morcy auqy qurdw l`gw[
jo pwqIAW mYN aus dy rwhIN G`lIAW auh Aqy hor jo kuC idnW ipCoN jylH A&srW rwhIN
GlIAW, auh igRsq AwSrm dy pRym pWDIAw leI Apwr idlcspI jnk jylH zulmW dw BI
hU-b-hU hulIAw auqwr ky d`sx vwlIAW sn[ mulwkwqW dI hkqlPI vwly zulm ƒ cu`kx
leI Aqy swfy roh ƒ rMck TMfw krn leI swƒ jylH vwilAW ny ies qoN auprMq ic`TIAW dy
QwauN lMmIAW lMmIAW ic`TIAW mn Bwauxy ivsQwr nwl ilKx dw h`k dy id`qw, bSrqy ik
koeI g`l jylH dy ivru`D Aqy jylH dy zulm vwly slUk nSr krn vwlI nw ilKI jwvy, pr
isr& iqMn mhIny ivc do vwrI ilKx dI pwbMdI lgw idqI[ pr AsIN cwhy qIh qIh sPy
dIAW ic`TIAW ilK dyeIey auh zrw BI nw ijmHkx[ mulwkwq vwlw zulm kr ky zrw Xrky
hoey sn.....Aqy Awpxy bwry zrw cMgI hvw bMnHxw cwhuMdy sn[ so auh ibnw dryg swfIAW
vIh vIh qIh qIh pMinAW vwlIAW pwqIAW Byj idqw krn, pr ByijAw krn sYNsr krw
ky[ pr sYNsr krn vwly BI AYsy huiSAwr ik aunHW ƒ sYNsr krnI hI nw Awvy[
jylH ic`TIAW 264
hukm qW ieh sI ik sYNsr fIpwrtmYNt vwly swrI ic`TI dw lPz blPz AMgryzI
ivc qrzmW kr ky Byjx pr AYfIAW lMmIAW ic`TIAW dy qrzmyN krn dI qklIP auTwaux
ƒ kaux gvwrw kry? Pyr pMjwbI zbwn dIAW gurmuKI A`KrW ivc ilKIAW hoeIAW, ienHW
ic`TIAW ƒ koeI aus zbwndwnI dw mwhr hI iqnHW dw AslI Bwv smJ ky qrzmw kr
skdw sI[ A`k Q`k ky sYNsr vwilAW ny ic`TI dw muKqsr Bwv hI AMgryzI ivc ilK
Byjxw SurU kr idqw, pr ieh mno-mnI dw Bwv hI huMdw sI[ ies qoN Asl mqlb nhIN
h`l huMdw sI ijs dw nqIjw eyh sI ik ienHW ic`TIAW ivc hI bhuq swrIAw SkwieqW
ienHW hI jylH vwilAW dy iKlw& eynHW dy rwhIN hI jwx l`g peIAW, pr eys islisly ivc
eyh Gwtw zrUr hoieAw ik keI keI hPqy eynHW ic`TIAW ƒ sYNsr krn vwly Awpxy pws
hI d`bI r`Kdy rhy[ cyqvwnI p`qR Byjx qy msW aunHW sYNsr krn vwlI ifaUtI bjw
ilAwauxI[ ies ibD sYNsr kIqIAW hoeIAW ic`TIAW muV ky jylH vwilAW dy pws
AwauNdIAW[ jylH vwilAw ny ieauN pws hoeIAW smJIAW ic`TIAW ifptI kimSnr dy rwhIN
swfy GrW ƒ pucwauxIAW[ EDroN GrW vwilAw ƒ BI hukm sI ik swfIAw ic`TIAw dy au~qr
ilK ky fI.sI. dI mwrPq hI jylH vwilAW dI rwhIN swƒ ApVwaux[ Ajyhy Awey au~qrW ƒ
jylH vwly Pyr Awpxy hudroN sYNsr krw ky hI swƒ idMdy[ bs pUry iqMn mhIny ies AwvwjweI
Aqy sYNsrbwzI dy FkvMj ivc l`g jWdy sI[ tyFy ivMgy qrIky nwl EhI iqMn mhIinAW
ipCoN hI swfw ic`TI ilKx dw h`k kwiem rih igAw[ AsIN keI vwr eyqrwz kIqw Aqy
jylH ivzItrW AwPISIAlW Aqy nwn AwPISIAlW dohW pws SkwieqW BI kIqIAW ik G`t qoN
G`t swfIAW auh pRweIvyt ic`TIAw jo AsIN AwpxIAW Gr vwlIAW ArDMgIAW ƒ ilKdy hW
Eh qW iblkul sYNsr nhIN hoxIAW cwhIdIAW, pr kOx suxdw hY? AYvyN hUM hW kr jwieAw
krn, pr krn kuC nw[ suK! jylH idhwVy k`ty gey Aqy gurU ny sohxy ktwey Aqy cVHdIAW
klW ivc ktwey[ iksy dy dbYl ho ky nhIN k`ty[
msW msW AsIN rok ky rKy[ msW ieqnw mnwieAw ik pihlW vwjbI qOr qy supRMtMfMt dy
noits ivc ies g`l ƒ ilAWdw jwvy[ cunWic supRMtMfMt smyq hor stw& dy jdoN rONd krdw
swfy vl AwieAw qW AsIN aus ƒ vMgwirAw, ‘^brdwr ho jwE! qyrI jylH ivc ies pRkwr
dy AiqAwcwr huMdy hn, AsIN nhIN shwr skdy, ikauNik swfy dys dIAW jylH kYd PwQIAW
Ablw iesqrIAW auqy ieh zulm huMdy hn[’ EdoN qW swƒ supRMtMfMt ny ieh kih ky twl
idqw ik eyh pqw lgw rih jwx vwlw tIaUmr (tumour) kys sI[ JUT dy pYr nhIN huMdy,
AsIN Swied s`c hI mMn lYNdy ik ieh tIaUmr kys hI hoxw hY, pr qIjy cOQy idn Acwnk
eyh g`l swry jylH ivc au~f geI ik auh nwjwiez pYdwieS vwlw lVkw jwnoN mwr idqw
igAw, idn cVHdy ƒ PUk BI idqw igAw hY[ swƒ BI znwnKwny ivcoN muis muis rox dI
ivlk ivlk vYx pwaux dI Awvwz Awvy[ swƒ p`kI qsdIk ho geI ik kwrw zrUr
vriqAw hY[ AsIN roNd dy vkq ƒ aufIkIey[ swfy joS isiprty roh sMDUrVy ihridAw
AMdir iek cVHy iek auqry[ eyqny ƒ supRMtMfMt qy stw& dw lwxw swhmxy AwauNdw idisAw[
ipCy ipCl supRMtMfMt qW iksy hor nwl g`lW krdw cilAw AwauNdw sI, aus dy mUhry mUhry
jylHr qy ifptI supRMtMfMt hOlI hOlI Awps ivc dI g`lW krdy AwauNdy sn jo swfy vI kMnI
pY geIAW:-
ifptI supRMtMfMt- klH jdoN AsIN PImyl vwrf ivc rONd krn gey sI qW EdoN qW auh
lVkw iblkul nvW nroAw sI, rwqo rwq ikvyN mr igAw?
jylHr- mYtrn (kYdI AOrqW auqy lgI hoeI ieMncwrj ims) dI rIport hY ik b`cw
AwpxI mweI dI krvt hyT Aw ky mr igAw[
if: supRM:- ieh bwq iblkul Zlq hY, AYsw kdy nhIN ho skdw[
bs eyqnI g`l krdy krdy auh swrw lwxw swfy AYn nyVy phuMc igAw[ AsIN AwauNidAW
ƒ hI krVy ho ky puiCAw ik ‘d`so aus tIaUmr kys vwly nv jnmy b`cy ƒ rwqo rwqI pwr
bulw idqw hY? Aqy eys pwp ƒ hux ieh kih ky hzm krnw cwhuMdy ho ik b`cw mW dI
krvt hyTW Aw ky mr igAw? pSU BI Awpxy b`icAw ƒ sMBwl ky rKdy hn[ Aj qweIN
kdy nhIN suixAw ik iksy gW BYNs ny Awpxy v`Cy k`ty ƒ Awpxy pwsy hyT lY ky mwr idqw
hovy[ iek ienswn jwmy vwlI Awpxy nvyN jMmy bwl dI eyqnI surq sMBwl BI nw rKy ik
b`cw aus dy pwsy hyT Aw ky mr jwey, ieh sB bnwvt hY[ kdoN qweIN eys pwp ƒ
CupwEgy? swƒ bwhroN soAW Aw rhIAW hn ik AsIN AwpxI is`K kOm dy zor nwl A`j
Blk Cu`tx vwly hW[ AsI bwhr jw ky quhwfI ^br lvWgy[ eyyh mwmlw byhw bI nw hoxw
pweygw ik quhwfy auqy ^Un dw muk`dmw dwier kIqw jwvygw Aqy AglI drgwh ivc jo
szwvW quhwƒ imlxgIAW, so v`KrIAw rhIAw, auh BI AvS BugqxIAW pYxgIAW[’
supRM:- (gl ƒ k`t ky) AglI drgwh aupr XkIn rKxw iek byvkUPwnw iKAwl hY,
Aqy AYQy qusIN aumrW b`DI swfy iSkMjy ivc ho[ mq iKAwl kro ik quhwfI kOm quhwƒ Cufw
lvygI[ AMgryzI gvrnmYNt dw bVw zbrdsq h`Q hY[ swrI aumr quhwƒ jylH hI
BugqweygI ikauNik qusIN (myry vl Kws ieSwrw kr ky) nYcurl lweIP (kudrq v`loN imlI
jylH ic`TIAW 266
swrI aumr leI) dy bMDUey ho[ Cu`tx dIAW AwsW C`f idE[ ieh sB JUTIAW APvwhW hn[
jylH vwilAW nwl bxweI r`Ko qW aumr kYd sOKI ktI jwvygI, jy ivgwVogy ijvyN ik hux
vrgI ivgwVnI ivgVn l`gy ho qW bhuq KuAwr ho ho jylH AMdr hI mrogy[
mwstr moqw isMG- KuAwr ho ho qW quhwfy vrgy pwpI zwlmW Aqy A`iqAwcwrIAW ny
mrnw hY Aqy mr ky BI KuAwr huMdy rihxw hY Aqy AYQy BI quhwƒ ies pwp dw mzw cKw
dyxw hY[ Blw jy ienHW dI aumr kYd hY qW myrI qW kwƒnn BI QoVI hI kYd hY[ A`vl qW
AsIN swirAW ny CyqI hI Cu`t jwxw hY[ kI pqw hY ik ieh myry nwloN BI pihlW hI Cu`tx?
pr hr sUrq myrw qW Jbdy hI Cutxw iek mus`lmw Amr hY[ jy AYQy swfI kuC pyS nw
geI Aqy swfI iksy nw suxI qW bwhr jw ky quhwfI KUb gq bxwvWgy[ Kws kr ky quhwfy
auqy ^Un dw muk`dmw dwier krwvWgw[ kI AYfw v`fw ^Un ivcy ivc pc jwvygw?
mwstr moqw isMG dI ieh kVwkydwr g`lbwq sux ky supRMtMfMt eyh kihMdw hoieAw-
‘moqw isMG! mYN nw qW qYƒ Aqy nw qyry swQIAW ƒ CyqI bwhr jwx jogw CfUMgw[’ Awpxy luMg
lwxy sxy ipCWh ƒ BON igAw[
kuC idn pw ky mwstr moqw isMG jI au~pr iek ic`TI bwhr Byjx dw muk`dmw clw
idqw ijs ivc Cy mhIny dI hor kYd vD geI[ pr aus muk`dmy AMdr hI mwstr moqw
isMG ny auprokq ^UnI mwmly vwlw rwj PwS kr idqw[ g`l kI muk`dmy dI Pwiel AMdr
eyh swrI g`l Aw cu`kI hY sI.AweI.fI. ƒ eyh swrI vwrdwq au~GV cu`kI hY[ iksy nw aunHW
auqy muk`dmw nhIN clwieAw[ jylHr dI zbwnI suixAw sI ik do iqMn swl vwsqy auh ies
bwry hor fIgRyf irhw Aqy mwstr moqw isMG jI dw qW kuC idnW ipCoN frdy mwirAW brHmw
ƒ cwlwx kr idqw[
icr ipCoN sqMbr, AkqUbr 1928 ivc jdoN ik kucwlw supRMtMfMt bdl ky AYc.AYl.
KW supRMtMfMt ho ky AwieAw qW swfy auqy BI ic`TI bwhr Byjx dw muk`dmw bx igAw[ qy Cy
mhIny dI kYd hor vD geI[* pr aumr kYdI ƒ vrHy Cy mhIny dI kYd hor ho jwx nwl
kyhVI kYd hor vD c`lI hY? aumr kYd nwloN qW vDxoN rhI[ JK mwrn vwilAW ny JK mwr
leI, pr swfw viDAw GitAw kuC BI nhIN[ auN\ hI Bwxy AMdr swfy Cu`tx ivc dyr ho
geI[ ies lok ivc qW pwpIAW dy pwp pc gey, pr prlok AMdr s`cI drgwhy jw ky qW
d&qr lyKw dyxw paU:-
“EQY scy hI sic inbVY cuix viK kFy jjmwilAw]
Qwau n pwiein kUiVAwr muh kwly dojik cwilAw]”+
*
ic`TIAW qy hor cIzW dy PVy jwx dy mwmly jylH ivc sdw hI huMdy rihMdy hn qy kYdIAW ƒ jylH dI szw id`qI
jWdI hY, pr mwstr moqw isMG jI qy BweI swihb pr rwjsI kYdI hox kr ky muk`dmyN clw ky AdwlqI szw
idvweI geI[
+
Awsw m: 1, 463
jylH ic`TIAW 267
lMgVy supRMtMfMt dy Aihd ivc s`cmu`c AsIN bVy hI iBAMkr Gor AiqAwcwr jylH
AMdr huMdy ifTy[ aunHW dI ikrq krMmI szw eynHW ƒ s`cmu`c “muh kwlY dojik cwilAw” dy
Bwv vwlI BugqxI pvygI[ vMngI mwqr ieko AiqAwcwr AYQy ilK dyxw bQyrw hoaU[ auh
ieh hY:-
ies jylH AMdr BIl, gONf Awidk nIc kOmW qoN ijnHW dw ik pySw BMgI dw kMm krnw
nhIN hY, jbrn t`tIAW sw& krweIAW jWdIAW sn Aqy mYilAW dy Bry hoey fol isr
moiFAW auqy cukwey jWdy sn[ ijnHW ivcwirAW aumr Br eyh kMm nw kIqw hovy aunHW dy Bw
dw qW ies kMm ƒ h`Q lwauxw BI mhw-lwAnq pRqIq huMdw sI[ AsIN Anyk vwr pRotYst
kIqy ik iehnW ivcwirAW qoN jbrn ieh muS`kq nhIN lYxI cwhIdI Aqy jy jylH dw kMm nw
cldw hovy qW bwhr qoN cMgI qnKwhdwr nOkr rK lYxy cwhIdy hn, pr qUqI dI pukwr
ngwrKwny ivc kOx suxdw hY[ iek vwr swfy swhmxy dw izkr hY ik mYN qy BweI krqwr
isMG doeI ieq&wkn iek CotI ijhI bYrk ivc bMd kIqy gey, ijs dy cwr cuPyry Kwsw
auGwV bwg sI[ AYn swhmxy c`kr A&sr dw BI d&qr idsdw sI, ijQy bYT ky rONd
aupr awieAw supRMtMfMt Awm kYdIAW dIAW pySIAW BugqwauNdw huMdw sI[ c`kr A&sr ny
iek idn iek cumwr kYdI ƒ pyS kIqw, ijs dw nwm rwmjI dws sI[ aus bwry supRMtMfMt
pws rpot kIqI geI ik ‘hzUr ieh BMgI dw kMm krnoN ienkwrI hY[’ (c`kr A&sr iek
SIAw muslmwn sI)[
supRM:- (pyS hoey kYdI ƒ qwV ky) ikauN jI! qum BMgI dw kMm krnoN ikauN ienkwrI ho?
kYdI- jI hzUr ies krky ienkwrI hW ik eyh myrw kMm nhIN[
supRM:- hor iks dw kMm hY?
kYdI- mhwrwj! BMgIAW dw[
supRM:- qUM Awpxy Awp ƒ kI smJdw hYN?
kYdI- hI hzUr! mYN qW (muhwr) cmwr hW[ mYQoN cMm dw kMm jo cwho krw lvo[ j`uqIAW
sMvw lvo, bUt bxvw lvo, tu`ty joVy gMFw lvo[ cMm PYktrI dw koeI kMm krw lvo, pr eyh
BMgIAW dw kMm mYN nhIN krWgw[
supRM:- hmwrw hukm nhIN mwnygw?
kYdI- (bVI ADIngI nwl) hI hzUr! eyh hukm nhIN mMn huMdw[ hor BwvyN koeI mnw
lvo[
supRM:- eyhI mnwauxw hY Aqy eyhI kMm krwauxw hY[
kYdI- jI eyh qW zulm hY ZrIbW auqy[
supRM:- A`Cw! qUM mYƒ zwlm d`sdw hYN[
kYdI- jI! qUM mYƒ zwlm d`sdw hYN[
kYdI- jI! PirAwd BI nhIN suxogy?
supRM:- (c`kr A&sr ƒ hukm kr ky) eys dI koeI suxvweI nhIN hovygI[ jbrn ies
ko hukm mnwau Aqy jbrn BMgI dw kMm krvwau[ jo s^qI kr skdy ho so kro, pr hukm
dI qwmIl zrUr krwE[
jylH ic`TIAW 268
bs, ieh hukm dy ky supRMtMfMt qW cilAw igAw, ip`CoN Es ivcwry auqy zulmW dy pwhV
Fih pey[ BMgIAW ƒ bulw ky EhdI pihlW qW Bugq sMvwrI geI[ ip`CoN pMj Cy BMgIAW ƒ
hukm idqw igAw ik jbrn ies dy kMDy auqy gMd dy Bry hoey fol Dro[ jd aus ny nw hI
knHw fwihAw qW hukm kIqw igAw ik ies ƒ PV cu`k ky mYly dy Bry hoey frMm (fol) ivc
ist idE[ aus ƒ pMj sq BMgI PV ky cuk ky frMm (fol-bMbI) vl lY jwvx qW auh
frMm dy kMFy auqy AwpxI l`q AVw dyvy Aqy ivc if`gy hI nw, bQyrw zor lwaux[ jd swry
hMB gey qW hukm hoieAw ik iqMn cwr jxy ies ƒ kwbU kr ky ibTwaux Aqy bwkI dy aus
dy aupr BirAw hoieAw mYly pwxI dw frm folH dyx Aqy aus ƒ isr qweIN swrw mYly nwl
lbyV dyx[ aus dy mUMh ivc BI mYlw pwaux[ jdoN auh AYsw krn l`gy qy frMm aus dy aupr
folH idqw qW swQoN nw irhw igAw[ AsIN AMdroN bwhr inkl KVoqy Aqy eyh kwrw krvwaux
vwly kYdI vwrfr mnohr lwl ƒ kVk ky boly ik ‘Eie SYqwn sIrq! qUM bwz nhIN
AwauNdw! qUM ieh AiqAwcwr swfy swhmxy nhIN kr skyNgw[ Blw cwhuMdw hYN qW bwz Aw
jw[’
swfI eyh kVkvIN Awvwz sux ky auh swry Bm`qr gey[ sB dy mUMh pIly Ptk ho gey
qy swry rwm jI dws ƒ auQoN lY qury[ ivcwry dI jwn AzwboN Cu`tI[ eyh iBAMkr idRSX hux
qweIN swƒ nhIN BuilAw[ bYNqW dI szw dy ky qW Anyk gONf BIlW qoN BMgI dw kMm
krvwieAw jWdw irhw[ kIhdI kIhdI dws rsI kIqI Aqy vrnI jwvy[ eysy qrHW iek
mzHbI is`K hridAwl isMG qoN BI BMgI dw kMm ilAw jWdw sI, AsIN aus dw BI eys kMmoN
KihVw CufwieAw qy aus ƒ is`KW vwly k`pVy idvwey[
jylH ic`TIAW 269
23
jylH ic`TIAW 270
‘eyh rijstrI ic`TI dyx vwlw kMm qW qusIN Kud kr skdy sI[’
jtwr- ic`TI dw l&wPw iek pwisEN PitAw hoieAw sI[ mYN gurmuKI jwxdw nhIN qy
ic`TI KolHx pr jy koeI cIz ivcoN guMm huMdI qW mYN izMmyvwr TihrwieAw jWdw[
AweI.jI. qusIN ienHW dy swhmxy ic`TI KolH lYNdy[
jtwr- jy mYN swhmxy KolHdw qW eyh J`t pVH lYNdy[ ies vwsqy mYN fwkKwny vwps kr
idqI, ik PtI hox krky AsIN nhIN lYNdy[ aunHW ikhw, ‘kYdI ƒ fwkKwny Byj idE’ pr
AsIN AYsw kr nhIN skdy sI[ so mYN ilK idqw ik ijQoN ic`TI AweI hY, auQy hI ByjI jwvy
qy EQoN muV dubwrw bMd ho ky Awvy[
ies qoN bwAd AsIN AweI.jI. ƒ ikhw ik ‘swfIAW ikqwbW swƒ nhIN imldI[’
jtwr- Eh ikqwbW qW mYN PUk idqIAW qy eyh hux hor mMgw lYx (qy nwly eyh BI ikhw
ik) eyh myry nwl sulHw krdy sn qy nwl lY jwx ƒ kihMdy sn[
mYN- (AweI.jI. ƒ) qusIN gvwh ho ik ies ny swfIAW Dwrimk ikqwbW PUkw idqIAW
hn[ (sulHw bwry mYN jo g`l hoeI sI, auh BI kih suxweI[)
AweI.jI.- qusIN irhw ho ky dwAvw lr dyxw[
BweI krqwr isMG- swfI irhweI dw koeI pqw nhIN, kd hoxI hY[ swƒ jylH ivcoN hI
dwAvw krn dI iejwzq id`qI jwvy[ ikauNik CpIAW hoeIAW ikqwbW qoN ibnW aunHW ivc
KrVy BI sn, jo qyrW cOdW ikqwbW dw kImqI mswlw sI[ ho skdw hY ik qusIN eyQy nw rho,
Xw swfy ivcoN koeI irhwA nw hovy, Xw ieh supRMtMfMt hI mr jwvy, eys leI AsIN cwhuMdy hW
ik dwAvw huxy hovy, qy Xw swfI SromxI kmytI ƒ ieqlwh dy id`qI jwvy, auh Awpy dwAvw
kr lvygI[
AweI.jI.- mYN Awpxy supRMtMfMt dy i^lwP SkwieqW suxnw nhIN cwhuMdw[
mYN- Pyr quhwfw swfy pws Awaux dw koeI mqlb nhIN[ qusIN nw supRMtMfMt dI suxo nw
swfI, AsIN Awpy supRMtMfMt nwl is`J lvWgy[
eyh sux ky AweI.jI. cldw bixAw[
im: jtwr Agly idn nw jw sikAw ikauNik aus dw Brw jo kimSnr sI, aus dI
motr dy hwdsy nwl l`q k`tI geI qy jtwr aus dy ielwj leI iek mhInw hor rih
igAw[ AYl.AYc. KW vwps jblpur cilAw igAw qy mhIny bwAd Pyr vwps Aw igAw[
jd im: jtwr mhInw Br leI hor TihirAw qW aus ƒ Acwnk tol Bwl krdy ƒ
swfy KrVy qy hor ikqwbW iek bMd drwz ivcoN iml geIAW[ aus ny iek idn gSq
kridAW hoieAW jylHr ƒ ikhw:
‘After al the books are found’ EVk ikqwbW iml geIAW[’ swƒ BI pqw lg
igAw[ Pyr ijs idn jwx l`gw qW nvyN supRMtMfMt dy swhmxy mYƒ s`d ky ikhw, ‘rxDIr
isMG! AwpxI ikqwbyN dyK lE qy nvyN supRMtMfMt ƒ AwiKAw, ‘ieh ikqwbW ienHW dI pMjwb
dI bdlI vyly Xw irhwA hox vyly dyxIAW[’
jylH ic`TIAW 272
ies qrHW dy Axigxq zulm A`iqAwcwr krdw krwauNdw imstr An.AYs. jtwr qW
eyQoN bdl ky j`blpur dobwry (habitual) kYdIAW dI jylH dw supRMtMfMt jw hoieAw[ AYQy
AYl.AYc. KW Aw igAw, pr jWdw jWdw auh eyhƒ BI pUrw sbk pVHw igAw Aqy swfy
ivruD krn vwlIAW g`lW d`s igAw[ eyh hwSIAw qW bVy zor nwl cVwH igAw ik swƒ kdy
iek`Ty nw rihx id`qw jwvy[ Kws kr ky kih igAw ik swfIAW zbq kIqIAW pusqkW
swƒ irhweI hox pr hI imlx pihlW kdy nw idqIAW jwx[
hor bhuq kuC idl dy gubwr k`F igAw[ Pyr eyh ieMglYNf jw ky AwieAw qy kpqwn
qoN myjr bx igAw, pr dobwirAW dy jylH ivc bldI dy bUQy JoikAw igAw[ auQy srh`dI
sUby dy lMmIAW lMmIAW kYdW vwly AwdI imAwdI dobwry kYdI bhuqy pTwx hI pTwx Bry pey
sn, jo bhuqy nwgpur sYNtRl jylH ivc dI ho ky gey sn Aqy ies dIAW swrIAW hI krqUqW
qy duStweIAW ƒ A`KIN dyK dyK ky gey sn[
A`fo A`f kIqy hoey sI Aqy A`f A`f AwktygnW (golW) ivc bMd koTIAW ivc bMd hoey
rihMdy sI[ nvyN supRMtMfMt ny sohxw vrqwE swfy nwl kIqw Aqy koeI qklI& nhIN idqI[
jyhVIAW s^qIAW AsIN pihlW qoN shwr rhy sI Eh qW aus qoN ht nw skIAW pr nvIAW
koeI nw hoxIAW pweIAW[ keIAW g`lW ivc subyhqw krn ƒ iqAwr ho jWdw sI, pr
purwxw gorw jylHr aus dI dwl nhIN gLx idMdw sI, J`t pihly hukm Xwd krw idMdw sI[
aus dI eynI nykI ƒ hI AsIN bVI kr dy smJdy sI ik swfy duK iSkvy qW TMFy idl nwl
sux lYNdw sI Aqy hmdrdI dw dm BI Br idMdw sI[ ies nvyN supRMtMfMt dI nyk-idlI
dIAW iek do imswlW hI eyQy dyxIAW kwPI smJdw hW:
*
im: gupqw supRMtMfMt nwl ivcwr
jylH ic`TIAW 274
nw krdw[ Kwr nwl kysIN ieSnwn krn krky kys KuSk Aqy r`uKy ho jWdy hn Aqy aulJ
BI jWdy hn[ ijMnw icr qyl nw lweIey kMGw nhIN kr skIdw[ qyl lw ky hI kys kMGy nwl
vwhy jw skdy hn, AYvyN nhIN vwhy jw skdy[ CyvW (qyl) lwaux nwl kysW ƒ qrwvq Aw
jWdI hY, qrwvq Awey kysW ƒ kMGy nwl vwhux nwl kys AYvyN AjweIN tu`t ky Burdy nhIN[
AsW (is`KW) ƒ kMGw hr roz donoN vkq krn dw qwkIdI hukm (strict religious order)
hY Aqy ibnW kMGw kIqy prSwdw Ckx dI BI s^q mumwinAq hY[ so mYN qW Dwrimk hukm
dI qwmIl krdy hoieAW hI prSwdw nhIN CikAw[ koeI protYst vjoN Awp dy hukmW qoN
AwkI ho ky AYsw nhIN kIqw[
eyh sux ky auh nyk inhwd supRMtMfMt Awpxy swry Amly nwl bVw hI nwrwz hoieAw ik
aus ƒ ikauN nw ieqlwh CyqI idqI geI Aqy hukm idqw ik POrn A`CI iksm dw qyl
mMgw ky idqw jwvy[ so qyl A`Dy GMty dy AMdr AMdr hI Aw igAw[ supRMtMfMt Kud Awpxy
h`QIN lY ky AwieAw[ bVI hI Srw&q nwl qyl dI SIsI dy ky ieauN AwKx l`gw:-
‘muAw& krnw! Awp ƒ nwh`k eynI qklI& hoeI hY[ eyh BI myrI ZYr hwzrI dy kwrn
hoeI hY[ swƒ Awp dy Dwrimk jzbwq (religious sentiments) dw bVw hI Aihsws
hoxw cwhIdw hY, pr A&sos hY ik AYqkIN ieh aulMGxw ho geI hY[ myry vkq ivc Pyr
Aijhw nhIN hovygw[
mYN- Awp dw bVw DMnvwd hY, Asl g`l ieh hY ik jylH ivc kI qy bwhr kI, swry
srkwrI mihkimAW AMdr Prz S`nwsI Aqy eImwndwrI au~f geI hY[ Awm srkwrI
krmcwrI suAwrQ psMdI Aqy munwPw pRsqI ƒ hI mu`K rKdy hn[ jylH dw stor muh`eIAw
krn vwly ssqI qoN ssqI cIz ilAwauNdy hn Aqy mihMgy qoN mihMgw mu`l srkwrI
fIpwrtmYNt qoN vsUl krdy hn[ Kws kr ky jylH vwilAW ivc qW koeI p`uCdw hI nw
hoieAw[ ZrIb kYdIAW ny qW koeI Skwieq hI nw krnI hoeI, jy krn BI qW suxdw koeI
nhIN[ swƒ jylHW ivc rih ky bVy bVy ql^ qzrby ho cu`ky hn[ QoVHIAW QoVHIAW g`lW ivc
hI ikrsW k`Fdy hn[ ies jylH ivc isr& A`T is`K kYdI hI swry pulItIkl Aqy
ie^lwkI rL iml ky msW hI hoxgy[ aunHW vwsqy mhIny ivc msW iek boql nwrIAl dy
qyl dI ^rc huMdI hovygI[ pr ieh lok ies ivc BI AwpxI ikrs k`Fdy hn Aqy r`dI qoN
r`dI qyl ilAwauNdy hn qy vDIAw qoN vDIAw qyl dw mu`l lwauNdy hn[ ieauN quhwfI srkwr
ƒ lu`tdy hn Aqy ivcwry kYdIAW dw gLw Gu`tdy hn[
supRMtMfMt swrIAW g`lW suxI jWdw sI Aqy jylH krmcwrIAW dIAW swrIAW KunwmIAW ƒ
BI qslIm krI jWdw sI[ swQ swQ hI ienHW KwmIAW ƒ dUr krn dy pRXqn ivc A`gy ƒ
l`gx dw Brosw BI aus ny idvwieAw[ pr ieh g`lW suxdy krdy hI aus ny Xkq lKq
svwl hor CyV idqw qy pRSn kIqw- ‘kI kysW dw isr qy rKxw zrUrI hY?’
mYN- kI isr dw srIr auqy rKxw zrUrI hY?
supRM:- srIr qW isr ibnW jIauNdw nhIN rih skdw[
jylH ic`TIAW 275
mYN- jy jIauNdw rih sky ArQwq jy srIr, ibnW isr dy jIauNdw rih sky qW kI qusIN
isr ƒ srIr qoN lwh Cfo? ArQwq sIs ƒ srIr qy nw r`Ko?
supRM:- sIs qW srIr dw ih`sw hY Aqy sB qoN srySt ih`sw hY, sIs nwl iml ky hI
swrw srIr bxdw hY[ sIs nw hovy qW srIr rihMdw hI nhIN[
mYN- kI ies sIs ƒ srIr auqy qusIN Awp riKAw hoieAw hY?
supRM:- nhIN, eISvr ny riKAw hY[
mYN- eISvr ny eys sIs ƒ quhwfy srIr qy riKAw hoieAw hY, jy Awp quhwfw riKAw
hovy qW swied qusIN ies ƒ lwh BI su`to Aqy ies Bwr ƒ BI nw hI r`Ko[
supRM:- hW jI! eISvr dI r`KI hoeI cIz ƒ AsIN ikvyN lwh skdy hW?
mYN- jy Blw quhwfw jW iksy dw eyh eISvrI riKAw sIs srIr qoN koeI lwh dyvy qW
qusIN aus ƒ kI AwKo?
supRM:- zwlm, A`iqAwcwrI, kwql, ^UnI[
mYN- jy koeI hor qusW ƒ eyh svwl kry ik qusIN sIs ƒ ikauN riKAw hY?
supRM:- eyh aus svwl krnhwry dI byvkU&I hovygI[
mYN- ijs qrHW swfw sIs eISvr ny srIr pr Awp r`iKAw hoieAw hY, ausy qrHW swfy
quswfy sIs aupr kys swfy jW quswfy Awp r`Ky (pYdw kIqy) hoey nhIN, eyh BI eISvr dy hI
r`Ky hoey hn[ qW qy Awp dw dws ƒ eyh svwl krnw ik kI kysW dw isr qy rKxw zrUrI
hY hY? bxdw hI nhIN[ ikauNik mYN qW eyh Awp r`Ky hI nhIN hoey[ eISvr (Akwl purK)
dy pYdw kIqy hoey Aqy r`Ky hoey hn[ ijs prkwr srIr auqy sIs eISvr dy r`Ky hoey hn[
eISvr dy r`Ky hoey sIs dI r`iKAw pwlxw krnI ijs pRkwr swfw mu`K Prz hY, eys pRkwr
eISvr dy r`Ky hoey kysW dI riKAw pwlxw krnI BI kudrqn swfw hryk pRwxI dw prm
Drm hY[ sIs ƒ srIr qy nw rKx vwly ƒ ArQwq eISvr dI dwq sIs ƒ srIr qoN lwh
dyx vwly ƒ qW qusIN zwlm, A`iqAwcwrI, kwql Aqy ^UnI d`sdy ho, kI sIs dy aupr
eISvr dI idqI Aqy r`KI hoeI dwq ƒ lwh dyx vwly, kql kr dyx vwly, k`t dyx vwly
Xw GrV munw dyx vwly BI zwlm, A`iqAwcwrI Aqy kwql nhIN? kI eISvr dI idqI hoeI
Amwnq BMnx, qoVn Aqy ibnwsnhwry by-eImwn, jwbr Aqy kwql nhIN? myry iKAwl
ivc qW ^UnI hI hn[
supRM:- nhIN, KUnI qW nhIN kih skdy, hor BwvyN kuC kih lvo[
mYN- ikauN? KUnI ikauN nhIN kih skdy?
supRM:- kysW dw ktwieAW ^Un qW nhIN inkldw[
mYN- qW quhwfy iKAwl ivc jy ^Un inkly qW hI ^Un kIqw pRvwn hY[ Blw jy koeI iksy
ƒ gL G`ut ky mwr dyvy qW kI auh ^UnI nhIN? quhwfy pihly khy Anuswr qW auh ^UnI nhIN
khwvygw ikauNik gL Gu`t ky mwrn nwl ^Un BI nhIN inkldw qy mOq BI ho jWdI hY[
lPzI bihs ivc pYxw PzUl hY, pr eyh g`l qusIN sw& mMnogy ik A`j k`lH dy mwrn dy
nvIx qrIky Aqy ipCly BI keI qrIky AYsy hn ik pRwxI dy pRwx h`q kridAW ^Un dw
jylH ic`TIAW 276
iek qubkw BI nhIN fulHdw[ jy ^UnI AYsy qrIky nwl pRwx h`q krn qW kI Aijhy ^UnI
kwql nhI? jwbr nhIN? A`iqAwcwrI, zwlm nhIN? qW qusIN hor kI AwKogy?
supRM:- pr jI! muAw& krnw, k`itAw hoieAw sIs qW muV ky Pyr nhIN juVdw, nw hI
surjIq huMdw hY, mirAw hoieAw Pyr jIauNdw nhIN[ k`ty hoey kys qW Pyr hry ho jWdy hn[
eys kr ky sIs k`tx Aqy kys k`tx ivc bhuq &rk hY, jYsw ik kys k`tx Aqy sIs
k`tx dy zurm ivc vI bVw &rk hY[
mYN- kI qusIN Awvwgvn dy msly ƒ mMndy ho?
supRM:- hW, mYN mMndw hW[
mYN- quhwfw sIs dy kitAW BI mrdw kuC nhIN[ Awqmw qW muV muV Pyr jnm lY lYNdw
hY[ qW qy jyhVy jwnW ƒ mwrdy hn auh mwrdy kuC nhIN, kyvl jIvW dI curwsI ktdy hn,
Awvwgvn dy islisly ƒ CyqI hI mukwauNdy hn qy aupkwr krdy hn pr mukdw Pyr BI
nhIN[ auhnW qW mwirAW nhIN mrnw, Pyr Pyr jUn SgU&y augvdy hn[ jIv ƒ mwrnhwry dw
Xqn ibrQw hY, aupkwr koeI nhIN, nw hI koeI gux hY[ eysy qrHW muV muV ky kys
k`txhwirAW dw gux aupkwr kuC nhIN, k`ty hoey kys muV muV ky Pyr augvdy hn, ijvyN
pRwn h`q kIqw hoieAw pRwxI muV muV ky Pyr jnm lYNdw hY[ hW eyqnw &rk zrUr hY ik
jIvn Awqmw kdy iksy jUn ivc kdy iksy jUn ivc muV muV jnm lYNdw hY, pr jIv
h`iqAw krn hwry ƒ dIhdw nhIN[ kty hoey kys muV muV ky EvyN sIs auqy augvdy hn Aqy
augvdy hI rihMdy hn[ ktx ktwaux hwrw mUrK ho ky kysW ƒ k`tdw hY Aqy inq nvyN idn
aus dy mUMh auqy cpyV l`gdI hY[ kty hoey kys Pyr augv KloNdy hn[ dohW dw Xqn ibrQw
Aqy inrI mUrKqw vwlw is`D huMdw hY[ ijs pRkwr jIv-Awqmw dI jIvn klw AMS
prmwqmw dI jg jIvn SkqI klw AMdr maujUd hY eysy pRkwr kysW dI jIvn klw AMS
jIaUNdI jwgdI sIs Aqy srIr AMdr audoN qweIN maujUd rihMdI hY jd qweIN ik srIr Aqy
sIs dw nws nhIN huMdw[ sIs Aqy srIr auqy rom rom dw ausy kudrqI hwlq ivc kwiem
rihxw prm zrUrI hY ijs ivc ik kwdr eISvr ny rom rom ƒ kwiem Aqy surjIq
riKAw hoieAw hY[ srIr dy hryk ih`sy auqy kudrqI augvwau Anuswr au~gdy hoey rom QwauN
QweIN suqy hI aus hwlq ivc kwiem KVoqy rih jWdy hn, jYsw ik kudrq ny aunHW ƒ
riKAw hY[ sIs dy rom kudrqI nSvo-numw Anuswr auqnI hI lMbweI A^iqAwr krdy hn
ijqnI ik kudrq ƒ mnzUr hY[ iek ^ws h`d auqy Aw ky kys Awp hI vDxy bMd ho jWdy
hn[ aus kudrqI vDy vDwau qoN bnwvtI bnwau sIgwr duAwrw Arwsqw pYrwsqw kr ky
kysW ƒ vDwauxw Gtwauxw, vDwauxhwry bMdy dI mhW mUrKqw hY Aqy kwƒny kudrq qoN ault
c`lx vwlI g`l hY[ iesqrIAW dy mUMh auqy kudrqI qOr qy kys Xw rom augdy hI nhIN[ jy
koeI augvwauxw cwhy qW aus dw Xqn ibrQw hY[ so ies pRkwr iesqRIAW dy mUMh auqy
kudrqoN ault kys rom augwauxw jhwlq hY, eysy prkwr iesqRI mrd dy sIs auqy kudrqI
augvwau Anuswr augvy Aqy augv KVoqy kysW ƒ ktwauxw Xw vDwauxw Gtwauxw BI jhwlq
hY[ mrd dy muK-cyhirAW auqy kwdr dI kudrq ny dwVHIAW idqIAW, augvweIAW, pr
sMswr dy PYSnpRsq AwdmI in`qy nvyN sUrj dwVHw munvw munvw ky qIvIAW bxnw cwhuMdy hn,
jylH ic`TIAW 277
pr kudrq aunHW ƒ bxn nhIN idMdI[ auh dwVHIAW ƒ c`tm krwauNdy hn pr kudrq aunHW
dy mUMh auqy cpyV mwrdI hY[ dUhrIAW cpyVW in`q sihMdy hn[ iek qW ausqry dw paulw
Aqy dUjy kudrq dw cpVwaulw (cpyV) zor zor inqw pRiq aunHW dy mUMh auqy pYNidAW BI aunHW
ƒ soJI nhIN AwauNdI[ ijQy kwƒny kudrq dI hmsrI krnhwirAW mrdW ny dwVHI mUMh mu`CW
munw ky qRImqW (qImIAW) nw bx skx v`loN mUMh dI KwDI hY, auQy hux kwƒny kudrq qoN
KudsrI Aqy srkSI krnhwrIAW qRImqW ny mrdW dI rIso rIsI isr munIAW bx ky prly
drjy dI SrimMdgI Aqy inrl`jqw shyVI hY, pr K`itAw dohW ny k`K nhIN[ svwl qW sgoN
ieh hoxw cwhIdw sI ik eISvr dI id`qI dwq Amwnq kysW ƒ ikauN ktwieAw jWdw hY
Aqy ikauN nhIN sIs qy Xw kudrqI hwlq ivc kwiem r`iKAw jWdw? sgoN ault pult
svwl kwƒny kudrq dI muKwlPq dy hI kIqy jWdy hn[
Asl g`l ieh hY ik kwƒny kudrq dI muKlwPq krnhwirAW dI bhuqwq (mYjoirtI)
hY[ bhuiqAW dw isr mUMh munwauxw Aqy sdIAW qoN mnwauNdy Awaux dI Byfw-cwl ny ies
Byf cwl ƒ hI kudrqI kwƒn grdwn CifAw hY Aqy Asl kudrqI kwƒn Anuswrqw vwly
vys ƒ ZYr kyswDwrI jwx ilAw[ vjHw eyh hY ik kwdr dy kudrqI kwƒn Anuswr c`lx
hwry bhuq ivrly qy QoVy hn[ is`K kOm qoN Cut srb mhwn kOmW dy l`KW kroVW mn`uKW ivcoN
koeI iek A`D jy iksy skyS KwlseI swbq sUrq vwly bMdy ƒ vyK lYNdw hY qW aus ƒ
AwpxI ibgVI hoeI isr muMnI Skl dy ibgVpx dw qW Aihsws bwkI nhIN irhw huMdw,
ivl`KxI sUrq mUrqI vwly ƒ vyK ky AcMBw huMdw hY qy ies qrHW dy svwl huMdy hn ik- ‘kI
kys r`Kxy zrUrI hn?’ ausƒ ieh AigAwnqw pqw nhIN ikauN ho geI huMdI hY ik kys BI
swfy srIr dw AYn eyho ijhw hI zrUrI AMg nhIN jyhw ik h`f, mws Awidk[ ijqny BI
swry srIr dy muswm hn auqnI hI romwvlI hY[ kudrqI kwƒn dy mMnxhwry ^wls bMdy ƒ
ies romwvlI dw iek rom dw Kydn krnw BI ieqnw hI gunwh hY ijqnw ik ielm iq`b dy
jwnx vwilAW srIr dy iek muswm ƒ bMd kr dyx vwlw zurm hY[ eyh bVw lMbw eyfI
ivsQwrqw vwlw svwl Awp ny CyiVAw hY ijs au~pr pusqkW dy pusqkW Aqy rswilAW dy
rswly ilKy jw skdy hn[ ieqnw vyhl nw Awp ƒ hY qy nw mYƒ hI eyqnI Pursq hY ik
KolH ky pRspr ies ivSy auqy ivcwr kr skIey[ ieho ijhIAW hu`jqW vwly ivqMfwvwd
Aksr AwrIAw-smwjI hI auTwieAw krdy hn[ kI Awp ƒ BI AwrIAw smwj dw pwh qW
nhIN ligAw hoieAw?
supRM:- (h`s ky) nhIN, mYN eyqnw k`tV AwrIAw smwjI qW nhIN ik ivqMfwvwdI hI hovW[
cwhy myrI rucI kuC ku AwrIAw smwj v`l hI hY, pr A`j jo svwl mYN Awp dy A`gy kIqw
hY, suqy hI kIqw hY[ iksy ivqMfwvwd ƒ mu`K rK ky bihs kwrn nhIN kIqw, KojI bxw ky
kIqw hY[ cwhy Awp ny kuJ krVy pd vrqy hn, pr mYƒ Awp dIAW dlIlW dI lVI bhuq
psMd AweI hY[ myrI bhuq swrI sMsw-inivrqI ho geI hY[ Awp ƒ cwhIdw hY ik jylHoN
bwhr inkl ky iek vDIAw pYmwny qy kysW dI PlwsPI auqy pusqk ilK ky hryk zbwn
ivc swrI dunIAW auqy pRcwr kro krwau[ Awp dI Byfw cwl vwlI g`l myry bVI idl l`gI
hY[ swfy ijMny BI purwqn irSI, munI, Avqwr, pYgMbr hoey hn sB kyswDwrI hI hoey hn[
jylH ic`TIAW 278
mhWBwrq dy smyN qweIN ieh sbUq p`ky qOr qy imldy hn ik swfy purwqn C`qrI, bRwhmx,
pySvw swry hI kyswDwrI ho guzry hn[ pqw nhIN, ieh kys muMfn dI Byf cwl rsm kdoN ku
qoN swfy Bwrq vrS ivKy prc`lq ho peI hY[ mhWBwrq dy mhW Xu`D smyN dIAW imswlW
ihMdU Drm dIAw purwqn pusqkW ivc maujUd hn ik kysW dw muMfn aus smyN mhW inMdnI
rwj fMn smiJAw jWdw sI[ isrI ikRSn jI ny rukmnI dy BweI rukmn XoDy ƒ jdoN rukmnI
dI isPwrS dy ADIn ho ky isr k`tx dI szw dyxoN dr-guzr krky aus dy kys k`tx dI
szw im`QI qW rukmn ny bVI drdnwk pukwr AwpxI BYx rukmnI Agy kIqI ik, ‘hy
rukmnI qUM myrI BYx nhIN, myrI vYrx hYN, ikauNik qYN myrI mOq dI szw muAw& krw ky kys
k`tx dI szw mnzUr krvweI hY[ jIaUNdy jIau, myry kys k`ty jwx mOq dI szw nwloN BI
hzwr drjw mhW iBAwnk Aqy duKdweI hY[’ Awp dy iKAwl sohxy hn[ Awp s`cmu`c q`q
AsUlW vwly isMG ho[ A`j qweIN myrI iksy is`K ny AijhI inSw nhIN kIqI sI[ dlIl dw
iek ikxkw mwqr hI swfy vrgy KojI muqlwSIAW ƒ kwPI hY[ A`Cw vkq bhuq ho igAw hY
kdy Pyr shI, nmsqy[
mYN- siq sRI Akwl! dgw dy c`ly, Pyr qW Pyr hI hY[ roz eyh Pyr DrI peI hY?
so s`cmu`c hI eyh ‘Pyr’ aus nwl goSt krn dI kdy nw AweI[ pr eyh supRMtMfMt bVw
hI nyk inhwd bMdw dyiKAw[
supRMtMfMt dw pRym
iek idn mYN AwpxI koTI ivc jMgly nwl ligAw AMqr iDAwn hoieAw KVw sI ik
suqy hI rONd auqy eyho supRMtMfMt Awpxy Amly smyq Aw igAw Aqy myry lwgy Aw KVoqw[
KVwk sux ky myrIAW KVoqy dIAW A`KW au~GVIAW[ myrIAW A`KW vl qk ky kihx l`gw ik
‘qyrIAW A`KW bVIAW su`jIAW hoeIAW, lwlo lwl hoeIAW peIAW hn, kI rwq ƒ nINd nhIN
pYNdI?
mYN- sgoN cMgI g`l hY[ hux qweIN swrI aumr su`iqAW hI ivhw geI hY[ siqgurU ny jwgy
krwaux dI eyh Apwr bKiSS kIqI ik nrm grm gudYly Cufw ky jylH koTIAW dy s`QR
sONpwey hn Aqy nwgW dI purI dy invws ivc m`Cr fMg fsW dI nyAmq id`qI hY jo gUhVI
nINd qoN swvDwn r`K ky Bjn bMdgI ivc q`qpr rihx leI rwq jwgy krwauNdy hn, nhIN
qW ieh mn sdw AwlsIAw auGlWdw hI rihMdw[
auprokq g`l sux ky aus imrdl ihrdy supRMtMfMt ny iek haukw jyhw BirAw Aqy
cupky jyhy ihstrI itkt auqy kuC ilK ky itkt Awpxy swQ hI lY ilAw[ dUjy idn
AwQx smyN bVI sohxI lMmI cOVI mCihrI (m`Cr dwnI) myry vwsqy Aw geI jo jylH dw cI&
hYf vwrfr Aqy Awktygn Aw&Isr myrI koTI ivc Awp luAw ky (qwx ky) gey[ mYN jwqw
ik siqgur ny hux Pyr idn Pyry hn[ qxI hoeI mCihrI ivc bYT ky Awsx jmw ley[ gurU
krqwr dI Sukr guzwrI ivc Bjn auicAwx dUx svwey rsW ivc vDyry qoN vDyry AnMd
iKiVAw[ eyh nhIN jwqw ik m`CrW qoN Awrwm ho igAw qW ieh Awrwm AwlsI inMdrw ’c
jylH ic`TIAW 279
sOx leI imilAw hY, sgoN Awrwm ilv lInqw ƒ hor lt pING hox leI ieh Awrwm
imilAw jwqw[ Agy qW m`Cr fMg ibrqI ƒ aucwt krdy sn; kyvl saux qoN hI nhIN
vrjdy sn, sgoN ilvqwr ivc iekwgr ibrqI BI nhIN hox idMdy sn[ hux iekwgr
ibrq hox dI inAwmq imlI qW aus dI AXog (kuQwauN) vrqoN krnI hY? nhIN, sgoN ‘r`b
ny id`qIAw gwjwrW ivcy rMbw rK[’ eyh mCihrI qW Afol smwDIAw leI imlI hY, ies dI
Xog vrqoN kr[ Agy qW auGwVy bYiTAW ƒ bwhroN koeI vyK skdw sI, hux gupq bYTkW
nsIb ho geIAW[ mCihrI AMdr bYTy ƒ mYƒ qW bwhr sB kuC id`sy pr AMdr bYTw mYN
bwhroN iksy ƒ nw id`sW[ Ailpq guPw mih qwVI l`gx vwly Awsx KUb jMmy Aqy inqw
pRiq jMmdy rihx, so jMmdy rhy[ idn cVHy Awp hI Aw ky mCihrI lwh ky r`K jwieAw
krn[ eyh mCihrI hux nwgpur jylH C`fx qweIN hr rwq lgdI hI rhI[ nwgpur dw
m`Cr bVw hI APwqI mShUr hY[ Cy s`q swl eyhnW m`CrW dy fMg Ajyhy shy ik sih sih
ky swrw srIr m`Cr prUP hI bx igAw[ nwgpur dy m`CrW dy fMgW dy ieMjYkSnW hoey vy hux
swrI aumr dw subyhqw hoieAw ivAw hY ikauNik pMjwb dy m`CrW dy fMg hux mYƒ poNhdy hI
nhIN[ A`Cw jI! auh idn BI guzr gey qy bVy sohxy guzr gey[
*
pwdrI nwl eyh mulwkwq ApRYl 1930 dy AKIr ivc hoeI[
+
bsMq m: 4, 1177
jylH ic`TIAW 280
KulH geIAW[ auGVIAW A`KIAW dw Jwiq qW iksy pwsy pvy nw, qRbk auTy sujwgUAVy ƒ
jgwvn hwrw BI qRbk auiTAw Aqy qRbk ky AwKx l`gw, ‘excuse me, (myry auqy iKmw
krnI) mYN mzbUr ho ky hlUixAw hY, pMdrW imMt qoN AiDk ho gey hn ik bwhr dyKo sYl
Xwrf koTI dy vyhVy dy bUhy qy swfy vlwieqoN Awey v`fy pwdrI swihb, hor A&srW smyq
KVy hn[ quhwƒ Kws qOr qy imlx Awey hn[’
mYN- bUhy bwhr KVoiqAW mulwkwqIAW vl Jwk ky AwiKAw ik ‘AMdr Aw jwE, bwhr
ikauN KVoqy ho?’
pwdrI swihb boly- ‘A`Cy qo ho?’
mYN- AMdr hI Aw ky pu`Co, dUroN KVy kI puCdy ho?
pr AMdrly BIVy jyhy vyhVy ivc kVkdI Du`p pYNdI sI, Eh bwhr kMDW dI CwvyN KVoqy
sn[ kVkdI D`up ivc AMdr Aw ky KVox dw aunHW dw hIAw nw pvy[ supRMtMfMt ny eyh AOkV
smJ ky myry jMgly dw ijMdrw KulHvw idqw Aqy mYƒ AMdroN bwhr vwr aunHW CwvyN KVoiqAW
pws lY gey[ aunHW pws jwx swr mYN h`s ivg`s ky AwiKAw, ‘qusIN qW iCn mwqr Xw kuJ
imMtW leI vyhVy dy AMdr vVnoN sMkocdy ho, AsIN virHAW b`DI hI guzrwn kIqI hY[’ pwdrI
swihb myry cyhry vl dyK ky Pyr aunHW sBnW ivzItrW qy supRMtMfMt vl muKwqb ho ky ieauN
AMgryzI ivc AwKx l`gy, ‘cyhrw qW ies dw bVw ivg`sxw cmkxw (fragrant
flourishing) hY[ bQyry pulItIkl kYdI hux qweIN mYN if`Ty hn, pr eyh Kws AnUTVw
idRSX hY[’ Pyr myry vl muKwqb ho ky AwKx l`gy- ‘^Ub KuS ho! bhuq qkVy ho?’
mYN- siqgurU dI ikRpw hY[
ies vk&y ivc supRMtMfMt ny pwdrI swihb ƒ suJwieAw ik ‘eyh AMgryzI BI jwxdw
hY’, pr mYN ivcoN hI bol auiTAw ik ‘mYN AwpxI bolI ivc hI g`lbwq krn ƒ ivSySqw
idMdw hW[’ ies pr aunHW gOh kIqw Xw nw kIqw pr qd pscwq auh A`D pc`DI GrV bolI
hI boldy rhy[ kdy AMgryzI, kdy ihMdI, kdy rLI imlI, pr mYN qW nrol AwpxI bolI ivc
hI auqr idMdw irhw[ Pyr ies ibD pwdrI swihb ny pRSn krny ArMBy:-
pw: sw:- ies koTI ivc ikqny icr qoN rihMdy ho?
mYN- lgBg nwgpur jylH invws dy swry vrHy hI eyQy eysy koTI ivc hI guzwry hn[ kI
ho igAw jy vrHw Cy mhIny iksy bwrk ivc iek`lVy duk`lVy ny k`ty hox[
pw: sw:- ies jylH ivc AwieAW ikqny brs ho gey?
mYN- myrw ihstrI itkt hI vyK lvo[
ihstrI itkt jylHr (gory) ny pwdrI swihb dy pyS kIqw qW itkt qoN nwgpur jylH
AYfimSn AYNtrI dyK ky pwdrI swihb hMgUry, ‘hUM! 1922 dy AKIr ivc ies jylH ivKy
Awey, qkrIbn AwT swl ho gey[’ Pyr mYƒ muKwqb ho ky pRSnx lgy:
pw: sw:- idny ikqny GMty ies koTI ivc quhwƒ riKAw jWdw hY?
mYN- idn rwq eysy koTI ivc rihMdw hW[
pw: sw:- bwhr mYdwn ivc tihlx Aqy vrizS krn leI ikqny GMty imldy hn?
jylH ic`TIAW 281
mYN- koeI BI nhIN, bs, eysy koTVI dw vyhVw myrw mYdwn hY, jMgly dw ijMdr KolH ky
vyhVy ivc vwV idMdy hn, vyhVy ivc qwV ky bwhrlw bUhw mwr idMdy hn[ myrIAW Kwx,
pIx, ieSnwn dIAW hwjq rPweIAW jdoN ies vyhVy ivc vV ky ho jWdIAW hn qW Pyr
AMdr qwV idMdy hn[
pw: sw:- (jylH krmcwrIAW vl GUrvIN qwVnw sihq muKwqb ho ky) AYsw ikauN kIqw
jWdw hY?
jylHr- pMjwb gvrnmYNt v`loN hI ieh s^q qMbIhI hdwieq hY ik iehnW ƒ Awm
kYdIAW ivc rLx imlx nhIN dyxw, sB qoN Alihdw hI r`Kxw hY[ AYQoN qk ik jylH
A&sr BI koeI iek`lw ies pwsy Aw jw nhIN skdw[ bwhr Ku`lHw k`Fx Pyrn ivc swƒ qW
aujr nhIN, pr AsIN qW hukm dI qwmIl hI krdy hW[
pw: sw:- (Pyr mYƒ muKwqb ho ky) koeI A^bwr pVHn ƒ imldw hY?
mYN- hrigz nhIN, hwlWik AweI.jI. swihb ny mnzUrI id`qI hoeI hY[
pw: sw:- (jylH vwilAW vl q`k ky) jd mnzUrI ho geI hY qW Pyr qusIN qwmIl ikauN
nhIN kIqI?
supRM:- keI kwnPIfYnSl (gupq) kwrn hn[
pw: sw:- (mYƒ) koeI pusqk pVHn ƒ imldI hY?
mYN- koeI nhIN, sgoN myrIAW in`j dIAW Dwrimk pusqkW BI zbq kr leIAW hoeIAW
hn, myrw ihstrI itkt pVH ky dyKIey[
pw: sw:- rwq koTI ivc sauNdy ho ik vyhVy ivc?
mYN- (h`s ky) ienHW qoN hI pu`Co[
jylH vwly- (Xk zbwn ho ky) rwq ƒ bwhr vyhVy ivc iksy BI pulItIkl jW ie^lwkI
kYdI ƒ saux dw hukm nhIN[
pw: sw:- (Pyr myrI vl BONky) ies koTI ivc rwq ƒ iek`ly hI rihMdy ho?
mYN- iblkul nhIN, mYN iek iCMn BI iek`lw nhIN rihMdw[
supRMtMfMt qy jylHr- (donoN BuVk ky) ieh g`l eys ny iblkul JUTI khI hY[ eyh iek`lw
hI koTI ivc rihMdw hY[
mYN- eyh doeI JUTy hn[ mYN kdy BI iek`lw nhIN rihMdw, nw hI A`j qweIN kdy irhw hW[
pw: sw:- (EhnW vl Jwk ky) ikauN swihb eyh kI g`l hY, qusIN ikauN AYsw kihMdy
ho?
jylH vwly- swihb! jylH rUlW Anuswr iksy koTI ivc rwq ƒ iek qoN v`D kYdI bMd
nhIN kr skdy[ iek koTI ivc qW do kYdI r`Kx dw hukm hI nhIN[ AsIN Awp ƒ jylH dy
rUl rYgUlySn idKw skdy hW[ ies g`l ivc AsIN s`cy hW Aqy ieh JUTw hY[
mYN- (hor gMBIr ho ky) mYN s`cw hW, eyh JUTy hn[ gurU dy is`K ƒ JUT bolx dw hukm
nhIN[
pw: sw:- (swirAW vl muKwqb ho ky) eyh Jmylw ikvyN h`l hovy? izMmyvwr jylH
A&srW dI kQnI JUTI nhIN grdwnI jw skdI Aq eys is`K dy kQn ƒ BI myrI zmIr
jylH ic`TIAW 282
JUTw nhIN gumwn kr skdI[ ijs S^s ƒ idl bihlwvy leI koeI pusqk nhIN imldI,
koeI A^bwr nhIN imldw, iksy nwl myl jol Aqy g`lbwq krn dw Avsr nhIN imldw,
auh eyhdy vrgI jIauxI jIau ky izMdw nhIN rih skdw[ dyK, iesdw ichrw kYsw bSwS
hY[ ies dy cyhry auqy koeI mlwl nhIN, sgoN jlwl hI jlwl hY[ qMg qwrIk koTVI ivc
swlW b`DI iek`lw bMd rih ky iksy bMdy bSr dy cyhry auqy eyh surjIqnI nhIN rih skdI,
qW qy mYN ies dy kQn ƒ BI JUT nhIN Anmwn kr skdw[ eyh GuMfI ikvyN Ku`ly? (do cwr
imMt hYrwnI ivc cu`p kIqw KVoqw irhw[ hr vI koeI nw kusky[ EVk rih rih ky Pyr
mYƒ pu`Cx l`gw)-
pw: sw:- mYN quhwfy kQn ƒ BI JUTw nhIN smJ skdw Aqy eyhnW zuMmyvwr jylH A&srW
dy ibAwn ƒ BI JUTw nhIN grdwn skdw[ qusIN hI Byd ƒ n^wr ky KoloN ik qusIN iek`ly
nhIN rihMdy qW hor quhwfy pws kOx rihMdw hY?
pwdrI swihb dw eyh pRSn sux ky dws dI ibrqI vjd ivc Aw geI[ iek AgMmI
srUr BirAw srod auiTAw Aqy byvsy ho ky iek idl cIrvIN Aqy gUMjvIN guMjwr ivc ies
gur Sbd dw kIrqn mUMh-muKwr ’coN gUMj inkilAw, “gurU myry sMig sdw hY nwly] ismir
ismir iqsu sdw sm@wly]”
hir kw nwmu irdY inq iDAweI] sMgI swQI sgl qrweIN]1] guru myrY sMig sdw hY
nwly] ismir ismir iqsu sdw sm@wly]1]rhwau] qyrw kIAw mITw lwgY[ hirnwmu pdwrQu
nwnku mWgy]2]42]93]*
iek skqy dw Awlm Cw igAw[ swry KVy KVoqy bu`q bx gey, mwno mwns dyh klbUqI
mUrqIAW hn[ Sbd dI iek iek quk dy kIrqn pscwq muV muV au~pr ilKI rhwau vwlI
qukdw kIrqn ho ky Bog ipAw qW keI imMt hor s`nwtw CwieAw irhw[ koeI nw kUey nw
q`ky, nw A`K Jm`ky, mwno swry hI cu`p cupoxy srUr dw rs mwx rhy hn[ EVk pwdrI
swihb ny ies ibD aucwr ky ies qwrI hoey Awlmy skUq ƒ qoiVAw:-
pw: sw:- Awhw! KUb muie`mw h`l hoieAw, bhuq ^Ub! (myry vl) A`Cw hux AsIN smJ
gey Awp dI buJwrq ƒ[ Awp dw gurU Awp dy hr dm AMg sMg rihMdw hY, Awp BI s`cy
Aqy jylH vwly BI s`cy, pr AsIN Awp dy s`c ƒ hor inqwrnw cwhuMdy hW[
ieh kih ky ausny jylH krmcwrIAW qoN lwg dIAW do koTIAW ivc ieSwrw krky
pu`iCAw- ‘eynHW dohW koTIAW ivc kaux kaux rihMdw hY? bulwE aunHW ƒ[’
jylH vwly- jnwb pwdrI swihb idny qW eyh koTIAW KwlI hI rihMdIAW hn, eynHW ivc
koeI kYdI nhIN bMd kIqw jWdw, rwq ƒ bMd kIqy jWdy hn[
pw: sw:- rwq ƒ ikauN bMd huMdy hn? kaux bMd huMdy hn? koeI ^ws szw vwly, Xw
ijsƒ munwsb smJo?
jylH vwly- nhIN hzUr! ijnHW kYdIAW ƒ jylH v`loN Xw mYijstRyt v`loN koTI bMd dI szw
huMdI hY, auh qW idny BI bMd rihMdy hn[
*
Awsw Gr 7 m: 5, 394
jylH ic`TIAW 283
pw: sw:- ieh idn rwq iek`lI bMdS (solitary confinement) dI szw v`D qoN v`D
ies sUby dy jylHW dI kyhVI d&w Anuswr Aqy ikqny idn qweIN idqI jWdI hY?
jylHr- v`D qoN v`D iek mhInw[
pw: sw:- A`Cw, koeI AYsy kYdI vI huMdy hn ijnHW ƒ isr& rwq ƒ hI bMd rihx dI
szw huMdI hY Aqy idny KulHy rKy jWdy hn[
jylHr- nhIN hzUr! vYsy qW koeI nhIN[
pw: sw:- Pyr eynHW dohW lwglIAW koTIAW ivc jo kYdI rwq ƒ bMd rihMdy hn iks
szw krky bMd rihMdy hn?
jylHr- hzUr! szw qW koeI nhIN[ cUMik jylH rUl Anuswr rwq ƒ koTI BI KwlI nhIN
r`KI jw skdI, lwzmI qOr qy aus dy AMdr koeI nw koeI kYdI rwq ƒ bMd rKxw hI pYNdw
hY[ so AsIN vwrI Anuswr hryk rwq bdlvyN kYdI iek iek krky eynHW koTIAW ivc bMd
krdy rihMdy hW[
pw: sw:- hr rwq ƒ bdlI ikauN krdy ho? ieko kYdI ƒ ikauN nhIN hr roz bMd
krdy?
jylHr- jbrn iksy kYdI ƒ bhuqIAW rwqW leI koTI AMdr bMd nhIN rKdy[ iek A`DI
rwq leI qW swry KuSo KuSI bMd Aw huMdy hn[
mYN- KuSo KuSI qW koeI kYdI iek rwq BI koTI bMd nhIN hoxw cwhuMdw[ zrw eynHW koTIAW
ivc iek rwq leI bMd rih cu`ky kYdIAW ƒ qW puC ky dyKo ik kI Agy ƒ auh KuSo KuSI
bMd hox ƒ iqAwr hn ik nhIN?
ies pr pwdrI swihb ny koTIAW dw goSvwrw mMgwieAw[ s`cmu`c jd dyiKAw qW iek
koTI AMdr iek rwq qoN v`D iksy iek kYdI dI hwzrI ilKI hoeI nw imlI[ KYr, aus ny
ipCly h&qy dI hwzr bwS bMdI dy pMj s`q kYdI Awpxy swmHxy pyS krwey Aqy iek`ly
iek`ly ƒ A`fo A`fI puiCAw,- ‘rwq ƒ quhwfI koTI AMdr kYsI guzrdI hY? iek rwq koTI
AMdr rih ky qusIN dUjI rwq bMd hoxw ikauN psMd nhIN krdy?’ swirAw ny vwro vwrI
duhweI pw pw ky ibAwn idqy: ‘hzUr! duhweI hY, koTI ivc bMd rihxw bVw AOKw hY[ AsIN
qW msW iek rwq ktdy hW[ iKn iKn pl pl hOl auTdy rihMdy hn[ iek`ly dI hOl idlI
iek pl BI cYn nhIN lYx idMdI[’
ies ibD sB hwl hkIkq kYdIAW dI mUMh zbwnI dirAw&q krky pwdrI swihb ny
Awpxy mn ivc Twx leI ik iek koTI AMdr iek rwq bMd rih ky Kud qzrbw krnw hY[
so pwdrI swihb ny jylH krmcwrIAW qoN puiCAw ik ‘mYN iek rwq zrUr eynHW koTIAW ivc
iek koTI ivc ^ud bMd rih ky dyKxw cwhuMdw hW[’
jylH vwly- hzUr! AYsw kYsy ho skqw hY? Awp ƒ srkwrI hukm qoN ibnW AsIN kYsy bMd
kr skdy hW?
pw: sw:- mYN ^ud AwpxI KuSI Aqy rzwmMdI nwl qzrby vjoN isr& iek rwq hI bMd
rhWgw[
jylH ic`TIAW 284
jylH vwilAW ny pwdrI swihb dw nw tlx vwlw idRVH ierwdw dyK ky isr& ieqnw hI
mMinAw ik rwq ƒ qW iksy sUrq ivc BI AYsw nhIN ho skdw[ hW, qzrby vjoN iek A`D
GMty leI Awp idn dy smyN bMd rih ky dyK skdy ho[
pw: sw:- A`Cw eyvyN hI shI[ G`t qoN G`t qIn GMty zrUr AMdr bMd ho kr hm dyKygw[
jylH vwly bVy Gbrwey, iek dUjy dy mUMh vl q`kx[ mYN boilAw- ‘GbrwauNdy ikauN ho?
dyK qW lYx idE[ pwdrI swihb qoN qW iek GMtw BI nhIN k`t hoxw, msW AMdr A`Dw GMtw
BI nhIN k`txgy[ quhwfw kI ^rc huMdw hY, eynHW ƒ qzrbw kr lYx dyvo[’
pw: sw:- hW, zrUr! zrUr!! qzrbw krky dyKygw[
dws ny KuSIAW ivc Aw ky hor BI cVHdI klw dy AnUTy Awqm rMg ivc ausy gur Sbd
dw Alwpn kIqw, gj gj lwlIAW cVH geIAW[ sux ky pwdrI swihb kihx l`gy ik ‘hux
eys Sbd dI hkIkq dw pqw l`gw[ s`cmu`c qyry idl dIAW fUMGweIAW ivc qyry rom rom
ivc, qyry AMqr Awqmy dy qihKwinAW ivc qyrw gurU sdw fyrw lweI rKdw hY[ qYƒ iek`l
ikvyN prqIq hovy? mYN prq`K Azmw ky dyK ilAw hY ik eynHW koTIAW dIAW hor qklI&W
qW lWBy rhIAW, sB qoN v`fI qklI& iek`l dI hY[ mYƒ hor qklI& qW koeI nhIN hoeI
ijMnI ik iek`l dI[ dm-b-dm eyho mihsUs hoieAw ik mYƒ iek`l hI KweI jWdI hY[ DMn
hYN gurU idAw is`Kw! ijs ny swlW b`DI kwl koTVI AMdr iek`ilAw guzwry[ nhIN, nhIN, mYN
Pyr Bu`l krdw hW, qUM iek`lw kdy nhIN irhw, pr guzwrI qW Awpxy Awqm bl dy Awsry
guzwrI[ qYƒ qyry gurU dI jwgq joq sdw hwzr nwzr id`sI[ qyrw gurU qyry nwl sdw g`lW
krdw irhw hoaU Aqy qUM Awpxy gurU dIAW hr dm drs JwkIAW, bwqn bwqIAW ivc mgn
rihMdw hovyNgw[ qwhIEN qW Gbrwht qyry nyVy nhIN AweI, nw hI iek`l dy kuV`l qyry srIr
ƒ hI pey[ mYƒ qW iek`l ny hI v`F v`F ky Kw ilAw[ vwh! DMn is`Kw qUM qy qyrw gurU BI
DMn hY qy qUM BI DMn[’
ieauN kihMdw kihMdw lwE lSkr ƒ nwl lY ky clw igAw[ jylH gyt qy jw ky jylH dI
lwg bu`k mMgvweI Aqy aus lwg bu`k au~qy do iqMn sPy Bry qy bhuq kuC iliKAw[ iliKAw
vyKx vwly hmdrdW ny mYƒ mUMh zbwnI Aw ky d`isAw ik jylH zulm dw Kwkw cMgw iKicAw
hY[ Kws krky myry nwl ho rhy jylH zulmW ƒ by-imswl zulm d`isAw hY[ AMq ivc myry
h`k ivc sPwrS BI kIqI hY[ dws dy iek do hmdrdW ny Brosw BI dvwieAw sI ik
pwdrI swihb dI aus ilKq dw auqwrw BI gupqo gupqI mYƒ auqwr ky ilAw idqw jwaU pr
eyh Avsr h`Q nw hI l`gw[
jylH lwg buk ivc AwpxI rwie cVHwie ky pwdrI horIN is`Dy gvrnr sI.pI. ƒ nw
imly[ ^br nhIN auQy zbwnI kI kuC s&wrS kIqI pr EdUM qIjy idn hI jylH krmcwrIAW
ƒ hukm Aw igAw Aqy aunHW ny cwlI kYdIAW dy invws vwlI KulHI hvwdwr bYrk swrI myry
vwsqy KwlI krw idqI, ijs ivc jylH dy nlky l`gy hoey sn, hvw KulHI pYNdI sI, AMdry
tihlx jogw QwauN hI kw&I sI, ivcy myry vwsqy mCihrI qwxI geI[ mYƒ qMg qwrIk koTI
ivcoN k`F ky aus bwrk ivc lY gey[ jylH krmcwrIAW ny eyh BI AwiKAw ik qyry nwl dw
swQI (Bwv vIr krqwr isMG) BI CyqI hI qyry swQ eysy bwrk ivc lY AWdw jwvygw[ pr
auh CyqI vwlI swieq Awaux nw pweI ik mhIny dy AMdr AMdr hI pMjwb gvrnmYnt v`loN
myry pMjwb Byjy jwx dI qwr Aw geI[ qwr Awaux swr mYƒ vDweIAW Awx imlIAW qy myry
pMjwb ƒ moVy pYx dIAW qrIAW GVIAW swieqW b`J geIAW[ jylHr qy supRMtMfMt ny Aw ky
mYƒ AwiKAw ik ‘eyh cwly nhIN eyh qW irhweIAW dy mswly hn[ bs, pMjwb jwx swr
irhweIAW ho jwxIAW hn[ AsIN quhwƒ iek do ispwhI nwl dy ky bgYr hQkVIAW dy
pMjwb ƒ qornw hY[’
mYN auhnW pwsoN eyh mMg mMgI ik ‘myry vIr ipAwry swQI BweI krqwr isMG ƒ hux qW
myry pws lY Awvo qW ik kuC icr iek`Ty rih leIey[’ supRMtMfMt ny qW iekrwr kr ilAw,
jylH ic`TIAW 286
pr jylHr nw mMinAw, kihx l`gw ik ‘jy cwly nw huMdy qW AsIN zrUr iek`Ty kr idMdy[’ aus
ƒ pwlw mwry ik ikqy BweI krqwr isMG auqy kIqy gupq zulmW dI iviQAw bwhr nw lY
jwvy[ pr supRMtMfMt ny eyqnI iezwzq Pyr BI dy idqI ik cwlwxw hox qoN iek do idn
pihlW iek idn Br eyh doeI iek`Ty bwrk ivc zrUr rKy jwx[ so iek idn vwsqy swƒ
iek`iTAW kr hI idqw[ do iqMn swlW ipCoN ivCVy hoey msW hI imly, Awpo AwpxIAW isrI
bIqIAW khIAW, suxIAW[ drd idlW dy Polxy Poly, Gu`t Gu`t ipAwr kIqy, idlW dI rwz
mihrmI GuMfIAW KolHIAW[ auh idn bsyrw krky rYs smyN Pyr judw ho gey[ ieky idvs dy
myl dw cmqkwr swfy ivjogW dy Bwr lwh igAw[ ieauN Aqy ie`q ib`D b`J gey iqAwry
nwgpur jylH qoN ivdw hox dy[
zbq kIqIAW sB pusqkW qy ilKqI KrVy BI vwps kr idqy[ jylH ivc bMd hox dI
qRIk smyN dIAW jwmw qlwSI dIAW sB cIzW Ssqr, bsqr, c`kr, mwlw, kVy, ikRpwn
Awdk sB vwps kr idqIAW[ iek gwqry dI AxmulI ikRpwn nw imlI, ^bry ikQy guMm ho
geI[ zumyNvwr jylH klrk ny bQyrI tolI, pr aus dw pqw nw hI l`gw[ EVk jylHr ny
inmoJwxw ho ky AwiKAw, ik ‘ikRpwn dI kImq d`so kI hY? so nkd qwr idqI jwvy[’ mYN
AwiKAw, ‘ies dI kImq Awp qoN Adw kIqI nhIN jw skdI[ ikRpwn dI koeI kImq pw hI
nhIN skdw, nw hI ies dI koeI kImq hY Aqy nw hI qusIN qwrn dI smr`Qw rKdy ho[’
auh qW jo kImq mYN d`sdw qwrn ƒ iqAwr sI, pr AsIN qwr qrweI qoN kI K`txw
kmwauxw sI[
jylH ic`TIAW 287
24
jylH ic`TIAW 288
nwgpur dw stySn
pl dI pl ivc lwhOr ƒ iqAwry b`J gey[ eyqnI iv`Q BI nw imlI ik Awpxy cwly
pwaux dI ^br bwhr Byj skW[ myry Aqy pRymI Bw: mnSw isMG Awid pMjwbI lweIn pRym
ngrI dy vwsI smUh pRymI jnW dw eyh auqSwh sI ik dws dI bMd-^wlsI AYQoN (nwgpuroN)
hI hovy Aqy mn BwauNdy AwnMd hulwsI pRym iblws qy pRym imlwp pRspr kr krw pUrn
^wlseI jwho jlwl Aqy Swno SOkq syqI auqSwh Bry qory pMjwb ƒ kIqy jwx, pr aunHW ƒ
qW cwilAW dI BI suMDk nw imlI[ nhIN qW auh Awpxy pRym vlvilAW dy gu`B guBwt eys
smyN hI bQyry k`F lYNdy[ dws BI hsrq dI ingwh nwl qkyNdw motr kwr ivc l`idAw
hoieAw qoV stySn auqy iljwieAw igAw[ rsqy ivc bQyrw dyiKAw ik koeI is`K Skl dw
rwhI pWDI imly qW sMdysw pMjwbI lweIn ivKy pucw idqw jwvy pr nyq AYsI hoeI ik Dur
stySn qweIN koeI Aijhw bMdw nw imilAw[ jy koeI kWgrsI pRymI BI iml jWdw qW BI
mnorQIAW dw mnorQ is`D ho jwxy sI[ gurU krqwr ƒ mnzUr hI eyho sI ik eyQoN gupq
cwly pYx[ iek g`l qW bVI cMgI hoeI ik jlUsbwzIAW dy AfMbr qoN bcy rhy nhIN qW DUm
DumweI dI b&x b&weI vwlI lbyV Aw lgxI sI[ jo kuC hoieAw so hoieAw, qW BI myry
vYrwgIAVy ipAwirAW dI drs JwkI dI qWG l`gI hI rhI ik ikvyN ryl g`fI dy qurn qoN
pihlW KYr p`ly pY jwvy, iksy vI guris`K vIr dy drSn ho jwx[
eyhnW qurn ivjogI qWGW ivc nwl dy ispwhIAW ny g`fI ivc ibTwl hI idqw[ g`fI
ivc bYT ky kyhVI qWG imt geI? pRIiq iprMmVI qy guris`K myl BuKMnVI Jwk FolVy cwkW
dy cyhirAW dI hI tol ivc Awlw duAwlVw q`ky ik eyqny ƒ iqMn cwr vrdI k`sy sjIlVy
is`K ispwhIAW dI pWq plytPwrm auqy swfy f`by v`l ƒ AwauNdI idsI[ auh suqy suBwv hI
AwpxI rylvy puls ifaUtI auqy gSq krdy plytPwrm qy Aw-muhwry iPr rhy sn[ aunHW ƒ
swn gumwn BI nhIN sI ik EhnW dw drs JwqIAW koeI FUMf FUMfwaU iksy ryl fbVy ivc
bYTw Aws aufIxw JIxI bwix muqir muqir Jwk irhw hY[ Awpxy mqy ivc hI pRspr g`lW
bwqW ivc ru`Jy hoey iek dUjy nwl hQ-kMGIAW pweI cihl pihl ivc tihl rhy sn[
jd swfy f`by dy AYn nyVy Aw gey qW dws ny g`j ky Pqh bulweI, jo aunHW ny sux pweI[ bVy
prym nwl EhnW BI Pqh bulweI Aqy myry kol Aw KVoqy[ ipAwr Bry dsq-pMjy ley, mwnoN
kdy dy mu`dqW dy vwk& Aqy mihrm rwz hn[ SklW sUrqW BwvyN AjnbI hn pr rUhW
sIrqW qW gihgc rLIAW imlIAW hn[ dws dy nwl ispwhI dyK ky Aqy dws dI suxI
suxweI kxso ƒ jwc ky auh qwV gey ik hovy nw hovy qW ieh nwgpur jylH dw EhI isqm
rsIdw AsIr hY ijs dI Kwqr Aqy ijs dy aupr hoey zulmW dI Kwqr skdw hoie hoie
swrw is`K pMQ lu`Cdw irhw hY, ijs leI pMjwbI lweIn dy pRymI jnW ny BI Axigxq pRIq-
shMmVI cotW shIAW[
jylH ic`TIAW 289
pRspr A`KIAW do cwr hox pr hI pu`Cx l`gy- ‘BweI swihb jI, koeI syvw!’ dws ny
pRym jodVI sihq Xwcnw kIqI, ‘ikvyN pMjwbI lweIn ivKy Awp ivcoN iek s`jx qurMq jw
ky myry CYl bWkVy mnsw pUrq guris`K mIq s`jxW ƒ bulw ilAwvy[’ aunHW ivcoN iek s`jx
qW qurMq hI myrI jodVI suxn swr ‘pMjwbI lweIn’ ƒ qur igAw[ bwkI dy s`jx plyt
PwrmI pRwhuxwcwrI dI syvw-brdwrI ivc dws ihq ltw pING ho gey[ koeI br& leI
AwauNdw hY, koeI l`sIAW bxweI AwauNdw hY Aqy koeI Plohwr Ckwauxw cwhuMdw hY[ dws ny
sBnW dw DMnvwd kIqw Aqy XQw ru`cq Awpxy AkIdy AnukUl jo kuC lYxw sI so lY ilAw[
eyqny ivc hI EhnW dI Awqmw prm prsMn ho geI, pr EhnW ƒ eys g`l dw bVw hI
ivsUrw ligAw ik pihlW pqw ikauN nw imilAw[ g`fI qurn ivc pMdrW imMt hI bwkI
rihMdy sn[ pMjwbI lweIn stySn qoN KwsI dUr sI[ myry pMjwbI lweIn vwly s`jxW ivcoN
koeI BI nw phuMc sikAw[ ryl ny sItI dy idqI[ inrwsqw Bry s`jl nyqR pUrq Aqy hsrq
BrIAW drs qwGW qWGdy, q`kW q`kdy drSnW ƒ JUrdy Awpxy idl jwnI klyjy qy h`Q rK
ky snyh sMdysnoN judw hoey hn[ “ndIAw vwh ivCuMinAw mylw sMjogI rwm]”* dy Bwv vwlI
ird hsrqI Pqh judweIAW vwlI gjw idqI[ clo clI AtwrsI jMkSn qy jw phuMcy[
*
Awsw m: 1, 439
jylH ic`TIAW 290
nv suhwg vwlw rs-joq clUlw pRBwv pRym iBMnVy cyhry qy Cw irhw sI[ cwhy aunHW rMgW
ivc zmwny dy auqwr cVHwau ny kuJ k`swpx Aqy lihl`sx jobn dgmg ivc il`s-lxw
lrzw idqw sI, pr ichry dy nkSo ingwr, nuhwr, duD DoqVy dhwVy dy sÍyq hIirAW ivc
BI Epry nhIN pRqIq huMdy sI[ bVy hI pRym qpwk nwl imly, ijs dI C`b vrnx nhIN ho
skdI[ solW swlW ipCoN gurmuK hMsly isMGW dI fwr ivcoN ivCV ky Aqy pRym ipAwr qoN
vWJy jw ky A`j eyh muV pihlw idn sI ik Esy pRym ipAwr dI in`G hwsl hoeI[
AkwlI kOr isMG jI iek v`Kry ieMtr klws dy f`by ivc s&r kr rhy sn[ swfw BI
bugcw borIAw Awpy hI cu`k ky Awpxy f`by ivc hI lY gey[ EnHW ny Awrwm nwl dws ƒ
Awpxy f`by ivc bTwl ky Aqy dws dy lMby s&r dI qklIP ƒ ivcwr ky qy dws dI ibbyk
ibrqoN aupMny sPrI kVwikAW ƒ inhwr ky Awpxy srb lohI gVvy nwl (jo EnHW dy sMg
swQ hI sI) EnHW pihlW qW Kycl kr ky ibbyk dw jl ikqoN ilAWdw[ Pyr Awpxy pRym
bugcy ivcoN EnHW ny pRym ibbyk bxqrI s`qU k`Fy[ TMfy Twr jl ivc s`qU imlw ky jdoN EnHW
ny pRm pRym ipAwr nwl dws ƒ Ckwey qW dws dIAW ipClIAW (ipCly s&r dIAW) sB
Bu`KW qyhW imt geIAW[ ieq ibD myrIAW fMJW imtwie ky Pyr aunHW gd gd ho ky bcn
iblws kIqy ik dws inhwl inhwl ho igAw[ pMQ dI qrdI qrdI ho guzrI iviQAw dI
kQw khwxI BI EnHW suxweI[ iek lVI PVI, isry cVHy qW dUjI CyV lYx[ id`lI qweIN EnHW
myry nwl s&r kIqw[ rsqy ivc keI hor pRymI is`K s`jx rylvy fIpwrtmYNt dy BI imly,
ijnHW ny dws dI Abol dr^wsq ƒ bu`J ky dws dy nwgpuroN lwhOr jylH dy cwilAW dI ^br
dIAW qwrW BI Xog sbMDIAW ƒ dyx dIAW sDrW sDrweIAW[ isrmOr AkwlI isMG swihb
AkwlI kOr isMG jI ny id`lI auqr ky dws dI ie`Cw Anuswr vIr nwhr isMG igAwnI jI
ƒ Aqy AwpxI hu`b Anuswr hor hor pRymIAW Aqy pRvwr jnW ƒ dws dI lwhOr jylH bdlI
dIAW ^brW qwrW rwhIN ByjIAW[ ieh EnHW bVw hI audwrqw BirAw aupkwr kIqw[
id`lI stySn auqy pu`jx swr AkwlI kOr isMG jI qW mYQoN judw ho gey, prMqU id`lI dy
gurduAwrw rkwb gMj dI dIvwr swky dIAW purwqn XwdW sIny auqy Aw cVHIAW[ nwly sIs
gMj dy s`jry swky* dIAW nv-suxIAW sWgW ihrdy auqy Awx svwr ho geIAW[ jo qwrW
ByjIAW geIAW sn, auh ipMf nwrMgvwl qW (qwr Gr dUr hox kr ky) vyly isr nw puj
skIAW, pr vIr nwhr isMG jI igAwnI ƒ AkwlI kOr isMG jI dI pTweI qwr CyqI vyly
isr sRI AMimRqsr jI jw pu`jI[ AsW jylH pMDwaU ibrqI muswPrW dI ryl g`fI+ sRI
AMimRqsr jI AwQxy Gus-mus hnyry hox smyN jw pu`jI[ AgwhW dyKIey qW myry icrW dy ivCuMny
vIr igAwnI nwhr isMG jI dI isrkrdgI hyT dws dy Awaux dIAW KuSIAW Bry ihridAW
ƒ sMBwldy hoey keI s`jx plytPwrm qy KVoqy hn[ vIr hrBjn isMG (igAwnI) Pu`lW dy
hwrW dy AMbwr leI gRIv nIvIAW DOxW Plohwr srSwr krn leI iqAwr br iqAwr ho ky
*
6 meI 1930 ƒ golI clx dI durGtnw [
+
ieh izkr 15 meI 1930 dw hY, iesy idn AkwlI kOr isMG dI qwr ig: nwhr isMG ƒ imlI qy Swm ƒ
bMby AYkspRYs ivc BweI swihb Awey [
jylH ic`TIAW 291
AOhl rhy hn[ keI s`jx myry leI auky hI nvl nvyly sn[ g`fI KVox swr dws ƒ msW
plytPwrm qy auqrn dw AiDkwr imilAw[ kwhlIAW pRIq rIqW Blw iks qoN QMmIAW
jwx? hwv BwvI nzr inAwzI hIAVy au~Cl au~Cl pYx[ mihrm rwz hmdmW dIAW
bysuDIAW, gl-j`PVIAW Awx peIAW[ ipAwrVy vIr pRIqmW ƒ G`ut G`ut ipAwr ipRMmW
dIAW in`GW inhurwiekY bcn iblwsI cOksweIAW swvDwnqW krnIAW peIAW ikauNik vkq
QoVw sI[ ies QoVy smyN ivc hI Ax-jwxU Ax-pCwxU Ax-ifTVy pRymIAW ipAwirAW dIAW
jwx pCwxU imlwauxIAW igAwnI nwhr isMG jI ny mYNfy nwl sMKyp mwqr krweIAW[ ijMnw
icr g`fI KVoqI rhI CyqI CyqI AYDrlI EDrlI zrUrI g`lbwq BI huMdI rhI[ igAwnI jI
dIAW g`lW bhuq sn jo ik mu`kx ivc Aw hI nhIN skdIAW sn, qW qy auh lwhOr dw
itkt lY ky dws dy nwl hI g`fI ivc svwr ho gey[ lwhOr qweIN KUb r`j pu`j ky g`lW
hoeIAW pr mu`kIAW Pyr BI nw[ Blw keIAW virHAW dIAW g`lW iek GMty ivc ikvyN mu`kx?
GMtw sOhrw imMtW ivc hI guzr igAw[
iek plkwry jyhy ivc lwhOr dw stySn Aw igAw[ igAwnI nwhr isMG jI qW auqr
ky Awpxy iksy bIr bhwdrI* srdwr dy fyry jw ibrwjy[ swfw drd rM\wixAW dw fyry Eho
jylH hvwlwq, nOl`Kw, pqw nhIN kur`Kw Twxw sI[ pihlW qW EQy rYx invws leI lY gey[
EnHW ny J`ilAw nw[ EQoN purwxI AnwrklI dy Qwxy ivc tWgy qy cVHw ky lY gey[ AgwhW
Twxy vwly swry su`qy pey[ rwq KwsI guzr cu`kI sI, su`qy auxINdy hvwlwq ieMncwrj A&srW
ƒ AixAweI ibpqw kuvyly Awx peI[ JMuijAw ky Eh A&sr (mYƒ auQy lY Awaux vwly)
ispwhIAW ƒ boilAw, ‘kI stySn kol dy Twxy dI hvwlwq ivc ies kYdI ƒ jgHw nw
l`BI?’ qW myrw ieMncwrj hOldwr boilAw, ‘EQy BI D`ky Kw AwieAw hW[ eys ƒ EQy BI
iksy nw nhIN sMBwilAw[ ikauNik eyh bI. klws dw rwjsI kYdI hY, eys dI smweI eyQy hI
ho skdI hY[ so lE, sMBwlo, bhuqIAW hu`jqW nw kro[ rwq Br Awrwm krwauxw hY, idn
cVHy jylH dI sYr jw krwauxI hY[’ eyh sux ky Eh hvwlwqI dUq AOKw sOKw ho ky auiTAw
Aqy hvwlwq dw iek spYSl kmrw jw KoilHAw[ aus ivc jw ky dyiKAw qW iek gorw
hvwlwqI Srwb pIqI ipAw hY[ Srwb dI aus koloN fwf mwry[ kmry ivc n`k nw id`qw
jwvy, mYƒ EQy GsoVn l`gy[ ^wlsw AwkI ho igAw[ sw& korw jvwb dy idqw ik ‘eys kmry
ivc rihx leI jy qusIN sO ruipAw rwq k`tx dw mYƒ ienwm BI dyvo qW BI mYN eyQy nhIN
rhWgw[ koeI eykWq kmrw sw& suQrw hovy qW rwq Br guzwrw ho skdw hY, nhIN qW eyQy
bwhr KVy hI rwq guzrWgy[’ aus aUNG auNGlwauNdy dUq ny Pyr dUjIAW cwbIAW dw gu`Cw mMgw
ky iek hor nvyklw kmrw KoilHAw jo bVw sw& suQrw Aqy Kwsw TMfw sI[ hunwl dI ru`q
sI, grmI bVI pYNdI sI[ Jt ibjlI dw p`Kw lgw idqw igAw Aqy ibjlI dI roSnI
ruSnweI geI[ mYN Awpxw ibsqrw ibCw ilAw[ pws hI pwxI dw pMp lgw hoieAw sI[
dUjI nukry t`tI dw swmwn BI muh`eIAw kIqw hoieAw[ auh qW kmrw KolH ky AwpxI QweIN
jw pey, iksy ny bUhw BI bMdw nw kIqw[ dws AMdry iekWq vwsIAw invws mOj smOjx krn
*
s: b: srdwr mihqwb isMG jI [
jylH ic`TIAW 292
l`gw[ dws ny AwpxI AwXU ivc eyh pihlI vwr ibjlI dy p`Ky dI mOj mwxI[ jylH Xwqrw
qoN pihly qW eyh cIzW eIjwd hI nhIN sI hoeIAW, Kws kr jylHW ivc qW eynHW dw nwm
inSwn BI nhIN sI[ dws ny p`kw Anumwn lwieAw ik hux qW eyh bMd KlwsI dy idn nyVy
Awaux dIAW p`kIAW inSwnIAW hn[ KUb rwq Br Awrwm nwl su`qy[ svyr swr hI auQoN k`F
ky dws ƒ tWgy qy svwr krw lwhOr sYNtRl jylH ivKy phuMcwieAw igAw[
BweI cUhV isMG* auqy jylH supRMtMfMt Aqy smUh jylH A&srW ƒ bVw hI eyqbwr sI[
auh rwjsI kYdIAW dI bYc vwly swry blwk dy muKqwr kwr ADm syvk bxy hoey sn[
supRMtMfMt ny swfI myl imlwauxI hoeI dyKx pscwq isrI BweI cUhV isMG jI ƒ ieSwrw
kr idqw ik ies Awpxy BweI ƒ Awpxy nwl hI lY jwvo Aqy Awpxy blwk ivc hI Awpxy
sMg rKo[ myrI bWh ivc bWh pw ky isrI BweI cUhV isMG jI supRMtMfMt dy d&qr ivcoN
auTw ky dws ƒ Awpxy nwl AMdr vwr lY vVy[ nwly leI jWdy hn, nwly pRym iblws krI
jWdy hn[ pMdrW swFy pMdrW swlw ipCoN swry ihMdusqwn dI prkrmw kr ky Aqy bhuq swry
jylHW dI Xwqrw kr ky muV iGV ky Pyr ausy lwhOr jylH ivc Aw gey ijQoN ik kYdI ho ky
pihlW c`ly sI[ jylH ivc dI leI jWdy BweI cUhV isMG jI EVk mYƒ ausy blwk ivc lY
jw vVy ijQoN ik eyqny swl pihlW byVIAW lw ky AsIN mulqwn jylH ƒ qory sW[ auho puro
pur kolo kolI koTIAW vwlw blwk, pr kYdI horUM horUM idsdy hn[ swry is`K kYdIAW dy isr
aupr dsqwry sjwey hoey hn[ ikQy auh 1915-16 vwlw BYVw idRSX jdoN jwx smyN is`K
ieKlwkI kYdIAW dy isr auqy bd-numw topIAW r`KIAW hoeIAW sn Aqy rUpoN bdrUp hoey
cyhry bVy BYVy idsdy sn, ikQy hux dw suhwvxw idRSX ik dsqwr sjIly kCihry vwly
is`K, kYdI hI nhIN pRqIq huuMdy[ A`gy qW mwnuKoN pSU bxwey hoey sn, hux gurU dsmyS dI
bKSI vrdI pihrwivAW is`KI vys vwlIAW rUhW, s`cmu`c mwnu`K qoN dyvqy bxy hoey pRqIq
huMdy sn[
*
BweI cUhV isMG ipMf lIlW ijlHw luiDAwxw, irhwA ho ky ipMf Aw ky 9 sqMbr 1933 ƒ clwxw kr gey
[
jylH ic`TIAW 294
jI, vIr ikRpw isMG jI, vIr pwKr isMG jI ny srb lohI prSwdy sjwaux Ckwaux dI syvw
pRym hu`bW sihq sWBI[ surmeI dsqwr Awidk muSklW vwly morcy BI &qh ho gey[ swry
jylH ivc swfy vIrW dI hI kwr-guzwrI dI DuMm peI hoeI sI[ swry jylH ivc du`D vMfx dI
ifaUtI BweI cUhV isMG dy spurd sI, Kws kr ky hspqwl dy bImwrW ƒ isrI BweI cUhV
isMG jI Awpxy h`QIN Awpxy swhmxy hI duD ipAwldy sn[ bImwr BI eyhnW dy hQoN lY ky
hI iqRpqwauNdy sn[ swfy jrmn vIr BweI vswvw isMG dw swry jylH dy lMgr dI kwr
krdgI ivc Kws rsUK sI[ rwSn pwxI Awidk sB vsqU stor qoN ilAwauxI vIr hrnwm
isMG, vIr ikrpw isMG Aqy pwKr isMG jI ƒ sONpI hoeI sI[ swry jylH A&srW dw Aqy
jylH kYdIAW dw eyhnW auqy Kws eyqbwr sI[ jd qoN eyhnW swfy swQI pr-aupkwrI dyS
Bgq is`K vIrW ny lMgr dw pRbMD h`Q ivc ilAw sI, EdoN dw mwnoN jylH kljugI dunIAw
ivc siqjug vrq irhw sI, ikauNik ieh pihlW swry jylH kYdIAw ƒ vrqw ky ipCoN Awp
audr pUrnw pUrbk Ahwr krdy sn[ vIr cUhV isMG jI qW AYQoN qweIN sMqoKI sn ik Eh
AiDkwrI jnW ƒ swrw duD vrqw idMdy, Awp iek Gu`t BI AMgIkwr nw krdy, sgoN aunHW dw
Awpxw du`D BI jo supRMtMfMt ny aunHW dy nwauN aunHW dy pIx leI lwieAw hoieAw sI auh BI
loVvMd bImwrW ƒ dy idMdy[ AwpxI ishq dI rMck prvwh nw krnI[ pr-aupkwrI
aupkwr kmw gey Aqy suicAwr is`KW vwly pUrxy pw gey[ ipCy aunHW dIAW nykIAW Xwd rih
geIAW, jo gur drgwhy sdw AMikRq rihxgIAW[
kuC idnW ipCoN (Swied iek mhIny ipCoN hI) myry AMk suhylVy vIr isrI BweI krqwr
isMG jI (nvyN cMd vwly) BI nwgpur jylH qoN bdl ky eyQy hI Aw gey[ Pyr qW maujW hI ho
geIAW[ gurbwxI dy pwTW dy Pyr prvwh c`lx l`gy[ mnmrzI Anuswr dws dy snmuKVI
koTI ivc hI auhnW dw invws ho igAw[ suKmnI swihb qy suKmnw swihb Awid bwxIAW
dy rihrws smyN hr roz vwro vwrI iek sjx pwT kirAw kry Aqy swry blwk dIAW
koTIAW AMdr vwly sB sjx suixAw krn[ Ardws pscwq AMdr koTIAW ivc bYTy
ibTwey kIrqn hoieAw kry[ sny sny bwhroN hor is`K rwjsI kYdI nvIn siqAwgRih lihr
dy BI swfy blwk ivc Awauxy SurU ho gey[ ipAwry vIr fwktr bsMq isMG* cw BI auQy hI
mylw hoieAw[ pihlI vwr hI imly sn, pr imlx swr hI rL imL gey, imly kI Gul
iml im`c ho gey[ mwno pUrblI ivCVI hoeI rUh imlI hY[ bVw ipAwr, ihqkwr, bVw hyl
myl, idnW ivc hI eyh vIr ‘AwSw ieSt aupwsnw Kwn pwn pihrwx’ dw joVI sMjoVI bx
igAw[ hux eyhnW dw muK jIvn prmwrQI pyRmw BgqI vwlw Drm jIvn hI ho igAw[
1930 dI isvl-nw-PurmwnI dy kYdI AnykW AkwlI vIr eysy blwk ivc Awx iek`Ty
hoey[ Pyr qW siqsMg dI cihl-pihl hor BI vD geI[ idn Br sB bwr Ku`lHy rihMdy
sn[ idny GMty do GMty Br sB is`K vIrW dw iek`T ho ky iksy ibrC dI CwvyN iek Kws
^wlseI dIvwn siqsMg juV jwieAw kry[ gurU nwnk cmqkwr Aqy klgIDr cmqkwr dy
*
fw: bsMq isMG ijlHw isAwlkot dy rihx vwly sn[ Awp 1947 ivc bImwr ho ky kumwr h`tI BweI swihb
pws hI clwxw kr gey [
jylH ic`TIAW 295
AnMd rihsI ieiqhwsW dI rs iblws kQw dw pRvwh c`l ipAw jo mhIinAW b`DI jwrI
irhw[ Pyr qW rihrws qy kIrqn dIvwn BI bwhr hI sjxy SurU ho gey[ rihrws pscwq
swrI sMgq v`loN inrbwx jotIAW kIrqn dy SbdW ivc hoieAw kry[ qkVy hnyry huMdy qweIN
eyh AnMd bwhry hI b`iJAw rihxw[ swrI jylH bMd ho jwvy, sB qoN ipCoN swrw blwk bMd
hovy[ siq sRI Akwl dy jYkwirAW dIAW DunIAW dI guMjwr suhwvxI swry jylH ivc Aqy jylHoN
bwhr BI dUr dUr qweIN suixAw kry[ nvIn kYd hoey nOjuAwnW dI rucI bhuq swrI siqsMg
pRmwrQ vl hI plt geI Aqy pRmwrQ dw jzbw dyS BgqW dy ihridAW AMdr BI Awx
pRvyS hoieAw[ smUh rwjsI kYdIAW dI rujUA rZbq eysy pwsy hI hox l`g peI[ keIAW ƒ
eyh g`l idRVH pRqIq ho geI ik s`cI dyS BgqI pRmwrQI Awqm jIvx bxy bwJoN Aw hI
nhIN skdI[
jylH A&sr BI eys g`loN bVy KuS sn Aqy Sukr krdy sn ik KOrU pwaux vwilAW dw
KOrU pYxw imt jwx l`gw hY[
jylH dw drogw ‘^wn swihb’ muhMmd Akbr ( ipMf PImy kI KweI, ijlHw PIrojpur dy
rihxw vwlw sI) myry auqy bhuq hI KuS sI[ myrw pu`j ky siqkwr krdw sI[ cwhy jylH
A&srI dy jIvn ny aus dI ibrqI BI kw&I h`d qk Awm kYdIAW dy h`k ivc mlyC hI
bxw C`fI sI, pr myry nwl aus dw slUk bVw hI SrI&wnw sI[ AMqr gqI drAsl auh
guris`KI dI &kIrwnw izMdgI dI kdr krn vwlw sI[ mYƒ keI vwr Aw Aw ky imlxw Aqy
dws dy bcn auqy pihrw BI dyxw[ jy koeI g`l aus qoN rwjsI kYdIAW ny mnwauxI huMdI qW
myry rwhIN suKYn hI auh mMn jWdw[ jd rwjsI kYdI koeI JgVw krn qW mYƒ hI Aw kihxw
ik ienHW BweIAW ƒ smJwau ik smJ soc qy ivcwr Aqy SWqI nwl kMm krn[ ikauNik
1914-15 vwly myry b`uFy swQIAW dI g`lbwq BI swry rwjsI Aqy ieKlwkI kYdI mMn jWdy
sI Aqy myry swQI ijnHW ƒ ik jylH kYdIAW Aqy Coty bwbUAW dw qW kihxw hI kI sI,
supRMtMfMt qweIN bwby (bwbw jI) kih ky pukwrdy sn, myrI g`l ivMgI tyFI vI nhIN
aultwauNdy sn[ ies kwrn BI jylH dw drogw myrI ie`zq krdw sI[ myrI mulwkwq BI aus
ny bVy Kws AiDkwrW mlHwrW sihq krwauxI Aqy vwh lgdI Awpxy kmry ivc krwauxI[
vIr surjx isMG jI jdoN Bgq jsvMq isMG jI sihq myrI mulwkwq krn Awey qdoN BI
drogy ny Awpxy kmry ivc hI mulwkwq Awpxy swhmxy krweI[ aus smyN swfI pRsprI bwq
cIq dw pRBwv BI aus aupr Kwsw ipAw[
mulwkwqIAW dy jwx ip`CoN drogy ny BI pRoVHqw kIqI ik myrI irhweI sMbMDI K`qo kqwbq ho
rhI hY Aqy mYƒ aus ny ies g`l ƒ gupq r`Kx leI AwiKAw Aqy d`isAw ik QoVy idnW
ivc hI irhweI lwzmI qOr qy ho jweygI Aqy hovygI BI ibnW Srq hI[ eyh g`l Bgq
jsvMq isMG jI ny AwKI sI ik ibnW Srq irhweI dy Awrfr jwrI hox vwly hn[ ies qoN
kuC idn pihlW Xw ip`CoN cMgI qrHW Xwd nhIN, sI.AweI.fI. dy supRMtMfMt srdwr bhwdr
srdwr sMq isMG ny BI jo mulwkwq myry nwl supRMtMfMt dy kmry ivc kIqI, ies qoN BI ieh
g`l pRgt hoeI ik irhweI ibnW Srq hovygI[ srdwr sMq isMG jI dI mulwkwq bVI hI
KuSlihm Aqy idlcsp sI[ auh hU-b-hU myry Xwd nhIN rhI, nw hI aus mulwkwq ivc
hoeI Aqy Xwd rhI guPqgU dw ivsQwr krnw hI auicq jwpdw hY[ eyqnw hI d`sxw kwPI
hY ik supRMtMfMt sI.AweI.fI. v`loN pu`Cy pRSnW dy dws v`loN id`qy au~qrW dw pRBwv aus dI
ibrqI auqy bhuq hI suKdweI ipAw[ dws dy brjusqw au~qrW dw Asr srdwr sMq isMG
pr bhuq fUMGw hoieAw pRqIq hoieAw[ aus ny BI g`lbwq is`DI p`DrI kIqI, puils
vwilAW vWg koeI vl Cl nhIN kIqw[
aus idn qoN pscwq supRMtMfMt jylH Aqy drogw doeI jxy dws dI hor BI dUx svweI
ie`zq krn l`g pey[ drogw qW qkrIbn inqwpRiq hI dws dI KuS-KlvqI mulwkwq
krn AwieAw kry[ jd vI AwieAw kry qW bhuqw eyho kihAw kry ik ‘mYƒ koeI i^dmq
d`so Aqy zrUr d`so, AwpxI irhweI qoN pihlW pihlW hI d`so[ dws ny kih C`fxw kdy
d`sWgw; jd vylw AwieAw d`s BI dyvWgw[ pr iek idn Es ny bhuq hI zor id`qw ik
‘zrUr koeI i^dmq myry lwiek d`so[’ dws ny AwiKAw, ‘lau d`sx l`gw hW, bcn idE ik
pUrI krogy[’
drogw- jo kuC Aqy ijqnw BI myry A^iqAwr vwlw kMm hoieAw, aus bwry mYN Awp dI
i^dmq bjw ilAwauxoN bwkI nhIN CfWgw[
dws- lE Pyr bcn ho gey, hux d`sx l`gw hW[
drogw- d`so! mYN jo AwiKAw hY, pUrw vwAdw hqulvswA (v`s l`gdy) jo kuC qusIN
khogy krWgw[ d`so ikhVI iKdmq hY?
dws- Awp dy A^iqAwr vwlI hI syvw hY, auh ieh hY ik iek lVkw nOjvwn Bgq
isMG nwmy dI bVI hI qIbr ie`Cw myry nwl mulwkwq krn dI hY[ bs, myrI irhweI qoN
pihlW pihlW qusIN aus dI myry nwl mulwkwq krw dyvo[*
drogw- hY qW bVI muSkl bwq, pr cUMik mYN Awp ƒ vwAdw dy cu`kw hW so Awp qs`lI
rKo Aqy ausƒ BI qs`lI dy Byjo ik mulwkwq zrUr hovygI, quhwfy Cu`tx qoN Aqy ausdy PWsI
*
swƒ drogy ƒ Bgq isMG dI mulwkwq leI ies vwsqy kihxw ipAw ikauNik Bgq isMG ny swƒ bwby cUhV
isMG dy h`QIN sunyhw ByijAw sI ik mYN BweI swihb nwl mulwkwq krnI hY[ mYN auqr ivc kih ByijAw sI ik
qyrI kysW vwlI pihlI qsvIr AsIN dyKI hoeI hY, AsIN Es Skl qoN ibnW kys-hIx Skl dy drSn krnw
nhIN cwhuMdy[ eys pr auh eyh sux ky ro ipAw qy aus ny bwby cUhV isMG jI ƒ ikhw ik auh jo kuJ mYƒ
kihxgy, mYN mMnWgw pr auh mYƒ imlx zrUr[ bwbw cUhV isMG jI dy muV swƒ d`sx pr swƒ aus dy imlx
dw iKAwl hoieAw[
jylH ic`TIAW 297
cVHn qoN pihlW pihlW ho jwvygI[ ies ivc QoVI id`kq mYƒ eyh pyS AwvygI ik supRMtMfMt
swihb ƒ bVI kTnqweI nwl mnwauxw pvygw[ ikauNik ijs idn Awp ies jylH ivc Awey
sI, Esy idn hI Bgq isMG ny jylH supRMtMfMt swihb pws Awp dy nwl mulwkwq leI
dr^wsq krn dI kwhlI kIqI[ supRMtMfMt swihb ny nWh kr idqI Aqy eyhnW l&zW ivc
nWh kr idqI ik jylH dy hor iksy kYdI nwl ijs nwl cwho mulwkwq kr skdw hY, pr
rxDIr isMG nwl ies dI mulwkwq dI mnzUrI nhIN id`qI jw skdI[
dws- qd Awp ƒ vwkeI bVI id`kq pyS AweygI[
drogw- Awey nw Awey, pr mYN Awpxw vwAdw pUrw zrUr krWgw[
dws- pr dyKxw Awp dy aupr koeI g`l aultI nw pY jwvy[ Awp ƒ nukswn pucw ky mYN
koeI AijhI g`l Awp qoN nhIN krvwauxw cwhuMdw ijs dw ik Awp dy h`k ivc koeI
KuSgvwr nqIjw nw inkly[
drogw- AsIN keI qrHW nij`T skdy hW[ qusIN insicMq rho[ koeI nw koeI ibauNq
zrUr bxw k`FWgw Aqy Awp dy nwl kIqw bcn ijvyN ikvyN BI hovy pUrw kr idKwvWgw[
qusIN DMn ho ik swfw jylH krmcwrIAW dw BI Blw hI locdy ho[
suK! AjyhI g`lbwq kr ky auh qW aus idn myry pwsoN clw igAw[ dws ny ausy idn
hI Bgq isMG pws pYZwm pucw id`qw ik ‘mulwkwq zrUr krWgy Aqy gurU cwhy qW CyqI hI
krWgy[ qs`lI r`Ko Aqy iqAwirAW ivc rho[’
jylH ic`TIAW 298
25
EVk iek idn Aw igAw* ik AwQx dy Cy bjy dy krIb myrI irhweI dy SwdIAwny jylH
ivc v`j gey[ AsIN koTI ivc AMdr bYTy AnMd mwx rhy sW[ kI dyKdy hW ik keI dyS
Bgq vIr vwho dwh B`jy cly Aw rhy hn[ sB qoN pihloN Aqy mUhry Aw ky vIr g`jn isMG
(mwstr) ny Awx vDweIAw suxweIAW qy kihx l`gw- ‘BweI swihb! quhwfI irhweI dw
prvwnw Aw igAw, clo, auTo iqAwr ho jwE[’ iek Awn ivc swry dyS Bgq Brw myry
igrd Awx iek`Ty hoey, prvwnw pVH pVH mYƒ suxwaux Aqy gd gd ho jwx[ dws ƒ eyqnI
irhweI dI KuSI nw Awvy ijqnw ik vIr krqwr isMG swrKy shodr vIrW dw ivjog ivCoVw
ihrdy ƒ ibhbl kr kr jwvy[ mYN qW eyhnW duic`qIAW duruKIAW ivc PwQw suMn msuMn huMdw
jwvW Aqy vIr jn myry duAwly ho ky myrI ivdwiegI dIAW pyRm imlauxIAW Aw imlIvx[
jylH dUq jylHoN bwhr inkwlx leI Aqy irhweI dI Awies ivc lY jwx leI qhU hoey KVoqy
Aqy myrw pYr pu`tx ƒ jI nw kry[ jIau qW ipAwirAW dy ipAwr ivjog Aihsws ivc
pYKiVAw ipAw[ EVk mYƒ lY dy ky sBs ny irhw ho jwx leI iqAwr kr hI id`qw[
ipAwirAW nwl ndIAW vwh ivCuMnIAW vwly ivjog dIAw glj`PVIAW pw pw ky sjl nyqRW
ƒ lY ky ivdw hoieAw[ jylH sYNtr dy burj dy brwbr pu`jy qW AgwhW hsUM hsUM krdw drogw
imilAw, jo ik myry v`l A`goN hI Aw irhw sI[ mYƒ dyKx swr irhweI dIAW vDweIAW
id`qIAW[ mYN vDweIAW qW suxIAW AxsuxIAW hI kr idqIAW Aqy aus ƒ AwiKAw ik ‘hux
quhwfy bcn dy pUrw krn dw vylw BI Aw igAw hY, so mOkw sMBwlo[’ h`s ky kihx l`gw ik,
‘Bgq isMG dI mulwkwq vwlwl mYN A`gy hI sB bMdobsq kr ilAw hY[ do GMty dI KulHI
mulwkwq kro[’ mYN AwiKAw, ‘mnzUrI lY leI hY? kI supRMtMfMt swihb qoN pu`C ilAw hY?’
drogw- aus qoN mYN kI pu`Cxw sI, sgoN supRMtMfMt Awp mYƒ pu`Cx dI pyrSwnI ivc hYrwn
hoieAw iPrdw sI[ jdoN quhwfI irhweI AweI qW supRMtMfMt ny Awp mYƒ bulwieAw Aqy
i&krmMd ho ky pu`iCAw ik koeI ibD bxwau ik irhweI cu`p cupwqy ho jwey[ bwhr irhweI
dy aufIkvwnW dIAW ipktW l`gIAW rihMdIAW hn[ jylHoN inkldy hI kxso iPr geI, qW
jlUsW dy Gmswx J`ly nhIN jwxy, bVI bdnwmI hovygI[ jylH krmcwrIAW ƒ BI gvrnmYNt
dI hdwieq hY ik by^brI Aqy cup-cupwqI irhweI hovy[ qusIN keIAW idnW dy dyK rhy ho
ik ikvyN bwhr irhweI kxosaUAW dIAW swrw swrw idn ipktW lgIAW rihMdIAW hn[
idn iCpy qweIN jylH dw bUhw m`lI r`Kdy hn[ so AYsI ibauNq bxwau ik by^bry hI rxDIr
isMG ƒ jylHoN bwhr suK sihj syqI k`F dyeIey Aqy swfy nwm qy koeI hr& nw Awey[ mYƒ
EdoN hI su`J peI Aqy sohxI su`JI Aqy mYN qwbV qoV hI vyly ƒ sMBwl ky auqr id`qw ik
‘swihb! Awp i&krmMd nw hovy[ mYN Awp ƒ sohxI qjvIz suJwauNdw hW, psMd Awvy qW
hukm idE[ Awp ƒ Xwd hovygw ijs idn rxDIr isMG ies jylH ivc AwieAw sI, ausy
idn hI Bgq isMG PWsI vwly ny Awp dy pws aus ƒ imlx leI dr^wsq kIqI sI, pr
Awp ny mnzUr nhIN kIqI sI[ myry iKAwl ivc jy hux AsIN mulwkwq dI iejwzq dy
dyeIey qW do GMty eyvyN hI guzr jwxgy Aqy eyqny ƒ ^wsw AMnHyrw ho jweygw[ A`T bjy dy
*
4 AkqUbr 1930
jylH ic`TIAW 300
krIb rxDIr isMG ƒ jylHoN bwhr tor idAWgy, iksy qweIN irhweI dw muSk qk nhIN
inklygw[ ’ supRMtMfMt swihb ny myrI ieh qjvIz bVI psMd AweI Aqy bVI KuSI nwl
iejwzq dy idqI ik Bgq isMG nwl iesdI mulwkwq krwE[ so qusIN hux jwau Bgq isMG
nwl KulHI mulwkwq kro[ mYN quhwfy nwl iek kYdI vwrfr qor idMdw hW jo quswƒ aus pws
lY jweygw[
eyh kih ky drogy ny iek kYdI vwrfr myry nwl kr idqw Aqy ausƒ hukm dy idqw
ik Bgq isMG nwl iesdI KulHI mulwkwq krwau[ Bgq isMG dw aus vyly tihlx dw vkq
sI[ mYƒ dUroN dyK ky hI myry v`l B`ijAw AwieAw[ mYN hwqy dy jMgly dy bwhr Kloqw irhw[
aus ny AMdr vwr AYn myry kol Aw ky bVy siqkwr nwl mYƒ nmskwr kIqI Aqy Juk Juk
ky johwr kIqw[ mYN vI doie kr joV &qh bulweI[ kYdI vwrfr swƒ kol kol krky lWBy ho
igAw[ AMdrly hwqy v`loN BI koeI ispwhI jW vwrfr swfy nyVy nw AwieAw[ AsIN doie pUry
eykWq ivc pRspr Awhmo swhmxy hoey Kloqy sW[ Bgq isMG ibrhy-imlwp dI krxw
ikrq`gnI KusI ivc au~Cl ky zwro kqwr hMJU bhw irhw hY[ AxifiTAW hI eyqny ipAwr
siqkwr dI ibhblqw ivrlI vWJI hI if`TI suxI hY[ jwxoN mu`dqW dw hI jwxU pCwxU hY[
gd gd ho ky kihx l`gw- ‘A`j myrIAW KuSIAW dI h`d koeI nhIN rhI, myry idl ivc eyh
qWG idn rwq rihMdI sI ik ikvyN Aqy kdoN Awp dy drSn nsIb hox, so Aj eyh BwgW
BrI GVI hY ik myrIAW AwsW pUrIAW hoeIAW[ mYN Awp dw jIvn Aqy Awp dIAW jylH
krVweIAW dIAW GwlW sux sux ky hI Awp dw prym-SYdweI ho igAw sI[ 1914-15
vwilAW dI dyS BgqI dI s`cI su`cI nzIr ny myry vrgy nwcIz purSW ƒ kOm BgqI dI hu`b
leI auBwirAw hY[ jo jo GwlW Awp s`jxW ny GwlIAW hn, aus dy mukwbly ivc mYN ijhW
dIAW krnIAW qW AYvyN qu`C mwqr hI hn[ myry ihrdy auqy Awp dy jIvn dw Asr ^ws
KsUsIAq nwl Asr pzIr hoieAw hY[ Awp ƒ Swied munSI mMnw isMG ny d`isAw hI hoxw
hY ik iek ieSiqAwk nwl mYN mhIinAW b`DI Awp ƒ Xwd krdw irhw hW[ mYN sw&
khWgw ik myrI iK`c ny hI Awp ƒ iK`c ky ies jylH ivc muV solW swlW ipCoN lY AWdw hY[
jdoN dws ny Awp ƒ mulwkwq krn dw pihlw sMdysw ByijAw sI, aus sMdysy dy au~qr ivc
jo Awpdw hukmnwmw kys dwVHI r`Kx dw pu`jw sI, so dws ihqoN icqoN kmwaux ƒ iqAwr hY[
Awp dy Agy bVw Srmswr BI hW Aqy inJ`k ho ky d`sx ƒ iqAwr hW ik mYN jo kuC kys
dwVHy dI by-AdbI kr bYTw hW so mjbUrn kr bYTw hW[ syvw aupkwr ihq mYƒ myry
swQIAW ny mzbUr kIqw sI ik ies v`f-rUpI dw vys plitAw jwey Aqy sMinAwsI swDU
vwlw suAWg DwirAw jwey[ so mYN ies kusMg dy ADIn ho ky eyh by-AdbI kr bYTw hW, hux
ijvyN Awp dw hukm hovy[’
mYN Bgq isMG dI ieh ADIngI Aqy SrmswrI vyK ky bVw hI KuS hoieAw Aqy aus
dI sw& goeI dI ^UbI jWc ky BI bVw muA`sr hoieAw[ qd BI mYN hyT ilKIAW g`lW aus ƒ
khy bwJoN nw rih sikAw:-
‘vIr Bgq isMG jI! Awp dy ipAwr qoN mYN bilhwr hW Aqy Awp dI dyS BgqI vwlI
aupkwr siprt qoN BI bl bl jWdw hW[ pr vIr jI! aupkwr kmwvx leI quswfy
jylH ic`TIAW 301
slwhkwrW ny quhwƒ A`CI slwh nhIN idqI[ qusIN qnk mwqr qunkw hI Bwldy sI, bVI
CyqI EhnW dI eys kuFMgI slwh dy ADIn ho gey[ ieh zmwnw ijs smyN ik qusIN auTy ho
bVI jwgRq dw hY[ swrw dyS hI jwg irhw hY[ ies vyly qW Awp insMg Awpxy is`KI vys
ivc hI jo cwhy so aupkwr kmw skdy sI[ Awp ƒ pqw hI hY ik swfy zmwny ivc 1914-
15 vwly smyN swry ihMdusqwn ivc ivrlIAW vWJIAW rUhW hI jwgIAW sn[ Kws kr ky
pMjwb ivc qW igxqI dy auNglW qy igxn jogy is`K hI sn, ijnHW ny ik dyS BgqI dw
bIVw cu`ikAw Aqy aus vyly bwhr dysW kYnyfw, AmrIkw qoN Awey dyS BgqW dw pMjwb ivc
b`cw b`cw mu^wil& bixAw iPrdw sI[ mYN Awp ƒ vMngI mwqr aus vkq dy Awpxy dyS
Bgq BrwvW dw ieko imswl hI pys krdw hW[ BweI inDwn isMG jI* cu`Gy vwly iek bVy
au~Gy dyS Bgq hn[ eyh bwhroN twpUAW ivcoN sYNkVy hI rUhW ƒ dyS kurbwnI ihq pryr ky
ilAwey Aqy hzwrW rupey Awpxy pilEN ^rc kr ky nCwvr kr idqy[ Pyr koeI gu`Jy iCpy
nhIN Awey, jhwzW ivc pRgt qOr pr Awey[ pr ihMdusqwn ivc AwauNidAW hI auhnW ƒ
Pwhux dw jwl ivC igAw, pr auh qy aus dy keI drjn dyS Bgq swQI shI slwmq
ihMdusqwn ivc pu`jx ivc kwmXwb hoey[ pkV jkV qoN au~ky hI ACoh rhy[ pMjwb ivc
Aw g`jy[ jo jo kwrnwmy iehnW ny pMjwb Aw ky kr idKwey Awp aunHW qoN BlI pRkwr vwik&
hI ho[ auhnW dy vwrMt inkly hoey sn[ hulIey Cpy hoey sn[ auhnW dI igR&qwrI dy ienwm
muSiqhr ho cu`ky sn[ swry zmwny dI hvw aunHW dy ault sI, cwr cuPyry auhnW dI pkV
DkV dI dOV B`j ho rhI sI[ aus dOV B`j ivc auh inrBY inDVk iPrdy rhy[ aunHIN idnIN
dyS aupkwr dI Gwlxw dw dwromdwr dyS Bgq qbky ivc bhuq swrw BweI inDwn isMG jI
dI hsqI aupr hI munhsr sI[ inrBYqw ivc qW vIr krqwr isMG srwBw BI AwpxI
imswl Awp hI sI[ aus dy idl ivc iek idn eyh i^Awl AwieAw Aqy kusMg dy Asr
kr ky AwieAw ikqy BweI inDwn isMG AjweIN PVy hI nw jwx, auhnW qoN dyS BgqW ny
kMm bhuq lYxw hY so auhnW ƒ icrMkwl kwmXwb rKx leI rwjnIqI BwsxI kmzorI dy
prwiex ho ky vIr krqwr isMG ny BweI inDwn isMG ny eyh slwh idqI ik ‘Awp Awpxy
dwVHy ƒ vsmW lgw lau qW ik hulIey dy inSwn Zlq ho jwx Aqy koeI pCwx nw sky[’
BweI inDwn isMG ny bVI bIrqw nwl au~qr idqw ik ‘mYN mUMh kwlw kr ky qy cmkdy
hIirAW auqy gohy dw prolw Pyr ky AwpxI bIrqw ƒ klMkq nhIN krnw cwhuMdw[ mYQoN jo kuC
kMm lYxw hY eysy vys ivc lvo Aqy myry AMdr kwierqw m`q pYdw kro[’ aunHW ƒ bhuq
igrwauxw cwihAw pr auh Awpxy inscy ivc Ac`l qy At`l rhy[ eys s`jx ny qIh qIh
cwlI cwlI koh dw pMD ieksY idhwVI ’c kIqw qy puils dy pihirAW dy kol dI inDVk ho
ky lMG jWdw irhw qy kMm eyqny BwrI BwrI ivSySqw vwly kIqy ijs dy mukwbly quhwfw
*
BweI inDwn isMG ipMf cu`Gw, qihsIl mogw (iProjpur) pihly muk`dmw swzS lwhOr ivc 13 dsMbr
1915 ƒ szwXwb hoey[ Pyr PWsI dI szw aumr kYd ivc bdl geI[ 1930 ivc irhwA hoey[ qrIk 6
dsMbr 1936 Swm ƒ gurduAwrw isMG sBw mogy ivc clwxw kr gey[
jylH ic`TIAW 302
icqivAw kMm pwsMg mwqR sI, pr aunHW ny ic`ty dwVHy ƒ kwlw krnw BI mnzUr nhIN kIqw
sI[ qusW dwVHw qy kys vI kql krw idqy[’
Bgq isMG- drAsl sWfrs dw kwql mYN nhIN[ myry pr ielzwm l`g igAw[ mYN
jwqw ik mOky ƒ h`QoN ikauN gvwvW qy swrw ielzwm Awpxy aupr lY ilAw[ lwB eyh
hoieAw ik krYift swrw mYƒ iml igAw[ auN\ BI mYƒ bcx dI koeI Aws nhIN sI[
mYN- Poky krYift imlx dI PokI KuSI dw hwsl krnw s`cy dyS Bgq dw AwdrS nhIN
hoxw cwhIdw[ dunIAW dI cwr idn dI vwh vwh dI ^umwrI ivc Awp ƒ Awpxy s`cy
AwdrS qoN igrn dw Aihsws BI nw irhw qy nw hI Awpxy AslI inSwny qoN KuMJx dw
pCoqwvw hI l`gw[ iek A^bwrI vifAweI dw CuxCuxw hI p`ly rih igAw[ gurU dI mohr
swbq sUrq AYvyN BMg dy BwVy hI JUTy b&x b&wE dy lwlc ivc gvw leI[ Blw jy ZLqI
ho geI sI qW aus dI qlw&I qW hoxI cwhIdI sI[ Pyr muV kys r`K lYxy sn[ muV ky ikauN
nw r`Ky?
Bgq isMG- kys qW mYN r`K lYNdw, pr AYsw krn ivc mYƒ Awpxy swQI d`q (Bt
kySvr d`q) dI hmdrdI qy swQIpuxy vwlI Apxq pRwpq nw huMdI[ dUjI mYƒ eyfI Suhrq
hwsl nw huMdI ij`fI ik A`j A^bwrI dunIAW ivc ho rhI hY[ mYN s`c kihMdw hW ik myrI
kurbwnI 1914-15 vwly dyS BgqW dI kurbwnI dy mukwbly AYvyN qu`C mwqr hY[ pr eynIAW
kurbwnIAW krn pr BI eynHW 1914-15 vwilAW ƒ aus vkq dI A^bwrI dunIAW ivc
eyfw mwn nw imilAw ikauNik is`K A^bwrW dI A`vl qW ieSwieq hI kuC nhIN, jy hY qW
auh aus smyN Awp s`jxW dI kurbwnI bwry pbilk ivc kuC roSnI nw pw sky ikauN ik
aunHW dI frU pwilsI aunHW ƒ dbkweI r`KdI sI[ eyh AnmqI A^bwrW dI bdOlq hI myry
nwm ƒ eyqnI Suhrq imlI hY[ mYN s`c kihMdw hW ik jy mYN is`K smiJAW jWdw qy myry isr
mUMh auqy kys dwVHy vwlI is`K hox dI inSwnI huMdI qW eyh AnmqI A^bwr myrI SoBw
vifAweI ivc iek l&z BI nw ilKdy[ jYsw ik Awp swihbwn dI bwbq eynHW kuC nhIN
iliKAw[ is`K A^bwrW ivcoN BI aus vkq mwVw motw jo kuJ iliKAw so aurdU dy ‘^wlsw
A^bwr lwhOr’ ny hI iliKAw[ auh BI mihdUd Skl ivc[ mYƒ eyh pqw sI ik ihMdU
A^bwr is`K dyS BgqW dI vifAweI ilKxoN Kuxs KWdy hn qy eynHW ƒ aunHW dI vifAweI
BwauNdI nhIN[ jy mYN BI kys muV rK lYNdw qW mYƒ vifAwauxw ikMnH sI? CuitAwauNdy hI[
eys krky mYN kys muV rKxoN hor Gysl v`t C`fI[
mYN- ipAwry Bgq isMG jI! Awp dI dyS BgqI dw AwdrS ipAwr bVw hI nIvW qy
hoCw hY[ Suhrq vifAweI dI ^wqr dyS BgqI dIAW aupkwr kmweIAW dy AfMbr rcxy
ibrQy qy AYvyN iqPl CCohrIAW bwd b&weIAW hn[ 1914-15 vwly dyS BgqW jo kuJ
kIqw, kyvl dyS syvw ƒ mu`K r`K ky kIqw qy inSkwm dyS BgqI kmweI[ Suhrq vifAweI
dw supn swr^w BI iKAwl gumwn aunHW dy nyVy nhIN AwieAw sI[ Suhrq dw ipAwr dyS
BgqW dI dyS BgqI ƒ klMkq krn vwlw hY[ kusMg dy Pyr ivc Awp ƒ hoCy iKAwl mwx,
vifAweIAW dy icMbVy rhy[ A^bwrI mwx, vifAweIAW qy SuhrqW sB vwDU hI hn qy
eyhnW dy soihly qy ienHW sohilAW dy suxn dw cwhvwnW pr hI eyh gurvwk Gtdw hY:
jylH ic`TIAW 303
*
mlwr kI vwr slok m: 1, 1286
jylH ic`TIAW 304
nwl hlUx ky swvDwn kIqw qW kI vyKdw hW ik aus dy cyhry auqy hor AnoKI AwBw AweI
hoeI hY, auh by-A^iqAwr ho ky jMgly dy lwgy ho ky myry v`l aulirAw Aqy jMgly ivc dI
h`Q k`F ky h`Q plmwey ijvyN pYrW ƒ PVIdw hY[ mYN aus dy h`Q PV ley qy ikhw ik ‘crn
kyvl gurU dy hI prsIdy hn[’ aus ƒ mYN auTwieAw, auT ky jd auh sMBilAw qW aus ny
ies ibDw sMBwKn kIqw:-
‘BweI swihb! Awp dy bcnW ny qW AmoG bwxW vwlw kMm kIqw, myry ku&r dy kV qoV
idqy[ myry auqy iek cuMBk klw vwlw Asr hoieAw[ mYƒ ieh mn bc krm krky insicq
ho igAw ik mYN mrnw nhIN[ mYN auh kuC hW ijs ny mu`k nhIN jwxw, &Oq nhIN ho jwxw[ mYN
eyh srIr jwmw C`f ky Pyr zrUr Awauxw hY Aqy Pyr Awaux qweIN srIr C`f ky myrI
Awqmw ny sd zIsqI lihrwaux ivc kwiem rihxw hY[ mYƒ hux PWsI l`gx ivc srUr
hwsl hovygw[ mYN qW kyvl hT kr ky bhwdr bixAw hoieAW sI qy mOq ƒ mwaUN smJdw
sI pr AMqr gqI mYƒ eyh hwvw l`gw hoieAw sI ik mYN mr ky kuC nhIN rihxw[ myrIAW
A`KIAW A`gy eyh i^Awl krky hnyrw Cw jWdw sI qy bVIAW totW pYNdIAW sn ik hwie mYN
mr ky kuC nhIN rihxw[ Awp dy bcnW ny myrI Acrj kwieAw plt id`qI hY[ myrw A`gw
myry A`gy rOSn ho igAw hY[ nysqonwbUdI KlwA, qOKlw sB imt igAw hY[ myrw hONslw vD
igAw hY[ mYN hux hONsly nwl mrWgw[ mYƒ Awp dy jIvn dI jIvn bUtI dI AksIr dw
Aml cVH igAw hY[ Awp dy jIvn ny eyh g`l qW myry ihrdy AMdr pihlW hI au~kr idqI
hoeI sI ik Awp dI kihxI qy krnI iek hY[ Awp dw jIvx Brosw myry auqy eyh Aks
ilAwieAw hY ik Awp soeI g`l mUMhoN boldy kihMdy ho ijs g`l dw ik Awpxw pRq`K qzrbw
kIqw hoieAw huMdw hY, ijs ƒ ik Awp ny prq`K pyiKAw huMdw hY[ so mYƒ nw isr& eyh
inscw ho igAw hY ik mYN nhIN mrnw Aqy mYN sdw jIvnhwrI Awqmw hW blik mYƒ ieh
BI inscw ho igAw hY ik r`b vI hY Aqy aus r`b ƒ Awp ny AwpxI A`KI dyiKAw hY[ so
Awp ƒ ies qoN AiDk s`cI KuSI nhIN hovygI ik A`j qoN Awp dw ipAwrw Bgq isMG
Awqm jIvnI Awsqk Bgq isMG hY Aqy Awsqk inscy ƒ inscq krdw hoieAw hI jwn
dyvygw Aqy hux Awp ƒ Brosw idvwauNdw hW ik A`j qoN Awpxw dwVHw, kys kdy nhIN
ktwvWgw Aqy is`K inscy* ivc Awqm AOjI cVHweI krWgw[ hW! is`KW dy boly vwlw ieh
cVHweI krn vwlw kYsw suMdr Aqy s`cw ArQ pRiqpwdk hY[ ik`Qy cVHweI krnw Aqy ik`Qy
mrnw? dyh ƒ iqAwg ky myrI Awqmw cVHweI krygI, aupr AkwS ƒ cVH jweygI, mry
*
Bgq isMG dy PWsI l`gx ip`CoN A^bwrW ivc eyh islislw iCiVAw sI ik aus dw inscw is`KI pr sI[
ksUr dy gRMQI BweI n`Qw isMG dw ibAwn A^bwrW ivc CipAw sI ik sskwr vyly Bgq isMG dy Cy Cy ieMc
kys sn[ srkwr ny BI AYlwn kIqw sI ik ies dw imRqk sMskwr is`K Drm Anuswr krwieAw igAw sI[
bMbeI dy blitz A^bwr dy 26 mwrc 1949 dy prcy ivc Bgq isMG dw kysW vwlw Poto CipAw ijs dw
blwk ies pusqk ivc id`qw hY[ ieh &oto Bgq isMG dy PWsI lgx qoN kuJ imMt pihlW id`lI dy s`jx Swm
lwl ny iK`icAw sI[ ies qoN pqw l`gdw hY ik BweI swihb dy bcnW dy Asr kr ky Bgq isMG is`K inscy
ivc Aw ky kyswDwrI hoieAw sI[
jylH ic`TIAW 305
mukygI nhIN[ muV ky Pyr jwmw DwrygI Aqy dyS kOm dy au~c AwdrSk kMm krweygI[ Awp
dI mulwkwq dw s`cw is`tw bhuq hI KUb inkilAw[’
bs, eyqnI bwq cIq smwpq hox pr Aqy q`q AwdrSI is`tw mulwkwqW dw inklx
pr AsIN prspr Aw^rI Pqh bulweI Aqy ivgs ivgs ky ivCVy[
26
eyqny ƒ Kwsw AnHyrw ho igAw sI[ mYƒ irhweI vwly d&qr ivc lY gey ijQoN aunHW mYƒ
by-qOKlw ibnW Srq irhw krky AnHyry AnHyry qor idqw[
ho skdw[ kwr dy ipMf phuMcx qoN pihlW hI luiDAwxw stySn qoN Sihr ƒ AwauNdy ƒ dws
ƒ swfy ipMf dy purwqn pyRmI BweI Awsw isMG jI ny dyK ilAw[ auh dyKx swr hI cweIN
BirAw ipMf ƒ sweIkl svwr ho ky dOiVAw[ rsqy ivc dws dI irhweI dI ^br QW pr
QW suxwauNdw AwieAw[ jdoN auh nwrMgvwl pu`jw qW swfy pwsy dy ipMf dy drvwzy Agy
iqRbyxI hyTly cauNqry pr lok hsb-mwmUl iek`Ty hoey bYTy sn[ ivcy swfw Cotw Brw BweI
Awqmw isMG bYTw hoieAw sI[ BweI Awsw isMG ny pu`jx swr sB ƒ AwiKAw ik ‘g`j ky
jYkwrw gjwau, mYN quhwƒ A`q KuSI vwlI ^br suxwauNdw hW[’ sBnW khw ik ‘pihlW ^br
suxw Pyr jYkwrw gjwvWgy[’ BweI Awsw isMG ny eyho zor idqw ik ‘pihlw zYkrw gjwE[’
bs! sB ny KuS^brI aufIxy qy auqwvly ho ky jYkwrw gjw hI idqw[ jYkrw g`jxswr hI
BweI Awsw isMG jI ny dws dy Awaux dI soie suxw idqI[ eyh KuS^brI suxn dI dyr sI
ik iek iCn ivc ngr nwrMgvwl ivc KuSI dI lihr dOV geI qy vDweIAW vj geIAW[
Gr phuMcxw
Awgmn auqwvly pRym msq ho ky bhuq swry s`jx qW nihr dI ptVI vwly rwh ƒ B`j
ley, eys aufIk ivc ik jy kwr eys rsiqEN AweI qW eyDr c`l ky pihlW hI suAwgq
cl krWgy[ Aqy bhuq swry s`jx gujrvwl dy gwfIey rwh dI pMQ inhwlx l`gy[ bwkI dy
mweI BweI sB ipMf ivc hI suAwgq dI iqAwrI krn l`gy[ g`l kI, Awpo Awpxw pRym jo
jI jI dy AMdr bhu bhu BWq kr smwieAw hoieAw sI so iqvyN iqvyN sB ny pUrw kIqw[
swfy vIr Awqmw isMG ny jdoN ^br suxI qW KuSI ivc Aw ky KVoqy hI cauNqry auqoN Cwl
mwrI Aqy B`ijAw B`ijAw Gr nUM ^br d`sx AwieAw[ Gr idAW ƒ ^uS^brI sux ky jo
KuSIAW hoeIAW, aunHW dw AMq-Sumwr hI nhIN ho skdw, jdoN ik ngr vwsIAW dI hI KuSI
dI koeI Qwh nw rhI[ EDroN jdoN AsIN fyhloN qoN rwiepur phuMcy qW auQy stySn pws BweI
nrwiex isMG jI dI dukwn pr ipMf dI sMgq juVI bYTI sI[ jo jo Awau Bgq pRym eys
sMgq ny pRgt kIqw auh BI Ak`QnIX hY[
eyQoN Pyr nwrMgvwl dw rsqw ilAw[ kwr dI DUV aufdI jwey[ ijauN ijauN ipMf nyVy
Awvy iqauN iqauN hor dw hor Awlm qwrI huMdw jwvy[ mYƒ Awly duAwly dy sB nzwry Epry
Epry l`gx[ lokW dI bol cwl hI EprI EprI Bwsy[ Blw pMdrW sOlW swl kyhVy QoVy huMdy
hn[ ipMf dIAW jUhW BI pCwxIAW nw jwx[ kwr jdoN ipMf mihmw isMG vwly brwbr phuMcI
qW auQy BI bhuq swry s`jx KVy aufIk rhy sn[ aunHW nwl KVy KVoqy qy cVHy cVHoqy hI &qh
dw bulwvxw hoieAw[ lohgVH dI KUhI pr jw ky jdoN rsqw nwrMgvwl ƒ bdilAw qW pqw
l`gw ik nwrMgvwlw nyVy Aw igAw hY[ motr hwrn bjwauNdI GUM GUM krdI jwvy[ dUroN ipMf
dIAW kMDW idsIAW pr nkSw hor dw hor hI plitAw hoieAw[ swfI hvylI dy bwhr vwr
aurly pwsy ƒ bhuq swry nvyN mkwn pY gey hoey sn[ nktIAwxy toBy qy kwr phuMcI sI ik
vIr Awqmw isMG motr qy Aw ciVHAw, cVHy cVHwey hI pRspr bglgIr hoey[
jylH ic`TIAW 307
eyqny ƒ ipMf dI sMgq Sbd pVHdI hoeI nyVy Aw Fu`kI[ AsIN qurMq kwr qoN hyTW auqr
Awey[ dws ny gL ivc p`lU pwie AwauNdI sMgq dy Agr Bwg Kloie ky inmrI BUq hoey
bMdnw kIqI qy &qh gjweI[ jotIAW dy Sbd pVHdy hoey sMgq dy nwl hI rL gey[ dws ƒ
nwl rlwie ky sMgq Sbd pVHdI hoeI ipMf v`l ƒ vwps muVI[ sMgq ’c Sbd pVHn vwly
myry Bw dy swry hI nvyN s`jn sn[ dws ny qW iek vIr surjn isMG d&ydwr ƒ hI
pCwixAw jo SbdI jQy dw murHYlI sI qy swfw purwxw jQybMd mIq sI[ pRspr iek dUjy ƒ
dyK ky AnMd pulikRq ho gey[ sihjy sihjy ipMf v`l ƒ phy (rsqy) ivc kIrqn krdy
jweIey[ icrIN ivCuMnIAW rUhW ƒ vyKx kwrny ipMf dI swrI lukweI (mweI-BweI) ault
peI, cwr cuPyry sMgq hI sMgq nzr Awvy[ vYrwg hulws pulikRq ho ky pRymIAW dI pRym
ikRq`gqw dy Aihsws vwly hMJU m`lo-zorI bih inkly, T`lHy nw jwx[ “ivjog imil
ivCuiVAw sMjogI mylu” vwlIAW KuSIAW dI AvsQw bI Ajb AnUTI hY[ ibrhuM ivCuMinAW dy
hMJU vihMdy qW bQyry if`Ty sn pr A`j nvW qzrbw hoieAw ik icrW dy ivjog ipCoN sMjogI
imilAW dy nYxW ny BI nIr CihbrW lweIAW, sjl nyqrW ƒ keI vwr AMcl syqI pUMiJAw[
pr sjlqweI nyqrW ivcoN nw hI geI[ iqRbyxI hyT jw dIvwn l`gw[ bwjy FolkI CYixAW
vwly s`jx myry Bw dy nvl nvyly sn jo myry Ax-if`Ty pRymI sn[ iqnHW ny Aiq aumf aumf
ky Sbd kIrqn kIqw[ cauNqry auqy Aqy cauNqry dy cwr cuPyry dUr dUr qk qy mkwnW dIAW
C`qW pr sMgq hI sMgq nzr AwauNdI sI[
dws dw srIr s&r ivc hI kuJ msqwnw jyhw ho igAw sI qy bu^wr BI tihlw krn
l`gw hoieAw sI, ies leI sMgq ny CyqI hI Bog pw idqw[ pRSwd vrqwieky auQoN sMgq dy
^ws muKI sjx dws ƒ dws dy buMgy (Gr) lY gey jo nyVy hI sI[ jd Gr phuMcy qW Gr
mweIAW bIbIAW dw vI kw&I iek`T sI[ iek mweI ny dws dy Awaux dI KuSI pRgt
kridAW AwiKAw, ‘BweI! A`j mweI cwhIdI sI[’ dws ny AwiKAw, ‘mweI qW swfy pws
bYTI hY[’ aus vyly swƒ AwpxI mwqw jI* dI rUh dy drSnW dw nzwrw swmrq`K sI qy mweI
jI dI rUh swfy Gr Awvx dI KuSI ivc swfIAW prym-blwvW lY rhI sI qy Acrj kOqk
vrq irhw sI, hor kI kI kOqk vrnIey[
swry pRvwr qy ^ws kr dws dI supqnI krqwr kOr dIAW ^uSIAW dw qW pwrwvwr hI
kuJ nhIN sI irhw ijs ny AnykW z&r jwl ky qy ibkrwl kSt J`l ky eyh idn Pyr
dyiKAw sI, ijs dy Awaux dI aus hr iCn aufIk rihMdI sI[ 16 swl dI lMmyrI judweI ny
BI aus ƒ mwXUs nhIN sI hox idqw[ AMdr koeI cIz sI jo aus ƒ iCn iCn h`lw-SyrI dy
rhI sI ik ivCuiVAW dy myly iPr hoxgy qy zrUr hoxgy[ Ajy k`lH (A`j qoN ipClyry idn)
dI rwq hI aus ƒ dws dy irhwA ho ky Gr Awaux dw supnw AwieAw sI, ijs ƒ aus ny
swmrq`K scweI dw sunyhVw jwqw sI[ auh Ajy iek iqRAwiqRMjxI Bry BMfwr ivc eys
pRq`K supny dI vwrqw vwlI g`l kQ ky hI muVI sI ik jYkwry dI gUMj aus dy kMnIN peI qy
*
BweI swihb jI dI mwqw sRImqI pMjwb kOr jI aunHW dI jylH Xwqrw dOrwn 24 ApRYl 1927 ƒ Akwl
clwxw kr gey sn[
jylH ic`TIAW 308
Gr AwauNdI ƒ vIr Awqmw isMG ny ^uS^brI suxw ky aus dy supny ƒ s`c kr ivKwieAw[
jy supny dI s`cweI aus dy mn nw pu`jI huMdI qW ausƒ myrI irhweI dw AmMnw hI nhIN sI
Awauxw qy Awnn &wnn mYƒ Awey ƒ vyK ky Swied SwdI-mrg vwlI hwlq aus pr qwrI
ho jWdI[
Blw BieAw jo supnw AwieAw, supny sWg imtweI[
nhIN qW J`lI ho ho jWdI, sux Awgmn vDweI[
hux vDweIAW suKdweIAW ho geIAW[+ hvylI ivc auho gihmw gihm ho geI jo A`j
qoN sOlW swl pihlW huMdI sI[ sgoN EdUM BI vD gihmw gihm ho geI[ jo vyhVw aus ƒ
Kwx ƒ AwauNdw sI, jo Gr AwQxy aus ƒ kdy nw suKwauNdw sI, A`j Gr AM|nVy ƒ Pyr ds
dUxy cvgxy suhwg Bwg l`g gey[ brsW dI duiKAwrI dy sB duK dwrn imt gey:
“dUqih dhnu BieAw sUKI Gr CwieAw rwm”
ies ibD smwpq hoeI myrI solW swlw jylH Xwqrw qy smwpq hoieAw jylH Xwqrw dw
tUk mwqr ibrQw ibRqWq!
vwihgurU jI kw ^wlsw ]
vwihgurU jI kI &qh ]
-rxDIr isMG
AMqkw nM: 1
+
Gr phuMcx dy smwcwr 5 AkqUbr 1930 dy hn[
jylH ic`TIAW 309
(1)
nwBy ivc nzrbMdI-luiDAwxy dI koqvwlI qy jylH
1914 ivc jMg XUrp dy SurU hox qoN pihlW is`KW ivc iek qW ikRpwn dI AwzwdI dw
svwl c`l irhw sI, dUsry gurduAwrw rkwb gMj id`lI dI dIvwr igrwey jwx ivr`uD
AYjItySn jwrI sI, ijs sMbMDI 30 meI 1914 ƒ lM|y mMfI lwhOr ivc ^wlsw pMQ dw
Swndwr dIvwn hoieAw[ ijs ivc BweI swihb rxDIr isMG jI jQy nwl mwlvy dy hor
muKIAW smyq Swml hoey ies qoN bwAd 29 sqMbr 1914 ƒ ‘gurU nwnk jhwz’ (kwmw
gwtw mwrU jhwz) dy muswPrW pr bj bj Gwt klk`qy ivc golI clx dw hwdsw ho
igAw[
qIsry, jMg XUrp dy iCVn swr hI bhuq swry is`K pRdySW qoN ihMdusqwn ƒ lgwqwr
keI jhwzW ivc Awey, ijnHW ivcoN bhuiqAW ƒ srkwr ivruD srgrmIAW ivc Swml hox
dy S`k ivc nzrbMd kIqw igAw[ keI jgHw pRdysI is`K keI srkwr ivroDI kwrvweIAW
dy ielzwm ivc igR&qwr hoey qy ies qrHW 29 ApRYl 1915 ƒ pihlw muk`dmw swzS
lwhOr 62 mulwzmW ivru`D SurU hoieAw[ Eh smW bVw nwzk sI qy keI qrHW dIAW GtnwvW
vwpr rhIAW sn[ iesy sMbMD ivc 9 meI 1915 ƒ BweI swihb ƒ nwBy Sihr iek srW
ivc nzrbMd kIqw igAw jd ik Awp Awpxy ipqw s: n`Qw isMG jI j`j hweIkort nwBw
pws gey hoey sn[ 15 idn ipCoN Awp ƒ Qwxw lohtb`dI (irAwsq nwBw) ivc ilAWdw
igAw[ ipCoN 17 jUn 1915 ƒ lohtb`dI qoN luiDAwxy koqvwlI ivc pucwey gey qy 19 jUn
ƒ irAwsq dI pulIs qoN AMgryzI pulIs ny lY ky Awp ƒ igR&qwr krky koqvwlI dI
hvwlwq ivc bMd kr idqw[ 20 jUn ƒ BweI Aqr isMG jI ny ijhVy Awp dy nwl hI
Awey sn, pulIs dI AwigAw nwl Awp ƒ pRSwid CkwieAw[ 21 jUn 1912 ƒ Awp dw
pRSwdw bMd ho igAw[ koqvwlI ivc h&qw Br pulIs nwl KUb svwl jvwb huMdy rhy[ 25
jUn idn dy do vjy pulIs ispwhI tWgw lY ky AwieAw qy mIAW kwdr b^S koqvwl ny Awp
jylH ic`TIAW 310
ƒ tWgy aupr ibTw ky tWgy ƒ jylH dI qr& jwx dw hukm idqw[ koqvwl dy rsqy ivc
BweI swihb nwl ieauN bcn iblws hoey:-
koqvwl- Awp ƒ pRSwdw Ck lYxw cwhIdw hY[ dyKo gurU goibMd isMG swihb ny ijs vyly
mwCIvwVy pnwh leI sI qW muslmwnW dy GroN cwvl Ck ley sn[ AsIN dyKWgy qusIN kdoN
qk jylH ivc rotI nhIN KwEgy[
BweI swihb- Awp dI ivcwr drusq nhIN[ gurU goibMd isMG jI mhwrwj pnwh lYx
vwly nhIN sn[ auh qW sgoN pnwh dyx vwly sn[ Awp aunHW dIAW krnIAW ƒ nhIN smJ
skdy[ swƒ koeI loV nhIN ik AsIN qusW ƒ Kwxw nw Kw ky idKweIey[ jo kuC ho irhw hY,
ieh vwihgurU dw Bwxw hY[
eyny icr ƒ jylH Kwny dw drvwjw AwieAw, koqvwl swihb ny BweI swihb ƒ tWgy
auproN auqwirAw Aqy jylH dy A&srW dy spurd krky koqvwlI ƒ muV igAw[ jylH dy drogy
ny BweI swihb BweI rxDIr isMG jI ƒ jylHKwny PWsI sI koTVI ivc bMd krky Kws
pihrw ijhVw ik PWsI vwilAW leI nIXq hY, muk`rr kIqw[
Awp dw pRSwdw 21 jUn qoN bMd ho cu`kw sI[ pRMqU koqvwlI ivc BweI Aqr isMG jI,
ijhVy nwBy qoN Awp dy nwl Awey sn, pulIs dy kihx mUjb Awp ƒ jl Ckw idAw krdy
sn[ jd Awp ƒ jylHKwny ilAWdw igAw qW BweI Aqr isMG jI ƒ 500 rupey dI zmwnq
aupr Cf idqw igAw[ ies leI 25 jUn dI dupihr qoN Awp dw pwxI vI bMd ho igAw[
iesy pRkwr Awp ƒ ibnW pwxI dy idn guzwridAW iek h&qw bIq igAw[ qd jylH dy
hwkmW ny Awp ƒ Awpxy h`QIN KUh ivcoN pwxI ilAwaux dI iejwzq dy idqI[ lgBg 4
julweI ƒ supRMtMfMt, koqvwl Aqy Qwnydwr iek do hor swQIAW smyq BweI swihb ƒ jylH
Kwny ivc Aw ky imly[*
(2)
julweI dy idn hn, bhuq grmI pY rhI hY, rwq dw vkq hY[ sMqrI ny nON vjy dw GMtw
KVkwieAw[ AMdr qy bwhr dy swry pihrydwr bdl rhy hn[ nvyN sMqrI AwpxI AwpxI
nOkrI vwly QwvIN Aw ky koTIAW, bwrkW dy ijMdry KVkw ky AwpxI qs`lI kr rhy hn[
auprMq ‘bol juAwn’ dy Awvwzy mwr ky kYdIAW dI hwzrI bulw rhy hn[ ies qrHW kridAW
ds vj gey[ bwrkW dy pihrydwr AwpxI pihrydwrI dw sbUq ienHW l&zW nwl dy rhy
hn:-
‘iqMn nMbr bwrk! iqh`qr dI igxqI! sB A`Cw[’ swry dy swry kYdI grmI dI qklIP
nwl muVHky ivc iB`jy pey hn, jwxIdw ienHW ƒ pwxI dy qlwA ivc isitAw hoieAw hY[
GVI GVI qryh lgdI hY[ koeI qW bVI AOiKAweI nwl sOx dy Awhr ivc hY[ koeI
*
ienHW dI jo g`lbwq hoeI auh ic`TI nMbr 7 ivc Aw c`ukI hY[ ies leI ieQy auh izkr Cf idqw igAw
hY[
jylH ic`TIAW 311
gurbwxI dw pwT kr irhw hY[ koeI kurwn SrI& dIAW AwieqW pVH irhw hY[ g`l kI,
AwpxI bxI ƒ ijauN iqauN krky k`t rhy hn[ BwI swihb iek qMg Aqy in`kI ijhI koTVI
ivc bMdhn jo ik lMbweI qy cuVweI ivc ieko jyhI dy do krm hY[ Ar ieqnI hI jgHw
koTVI dy Agly ivhVy dI hY[ ies ivc nw KulHI hvw hI AwauNdI hY Ar nw hI pUrI roSnI
dI phuMc hY[ pRMqU Awp vwihgurU idAW crnW ivc ic`q joV ky ies dunIAW dy nrk ivc
svrgpurI dw AnMd lY rhy hn[ Aqy nwm dy AnMd ivc mgn ho ky bVI surlI qy pRym-
iBMnI sur nwl hyT ilKy Sb dw Alwp kr rhy hn:-
Awsw mhlw 5 ]
qUM ivsrih qW sBu ko lwgU cIiq Awvih qW syvw ]
Avru n koaU dUjw sUJY swcy AlK AByvw ]1]
cIiq AwvY qW sdw dieAwlw logn ikAw vycwry ]
burw Blw khu iks no khIAY sgly jIA qum@wry ]1] rhwau ]
qyrI tyk qyrw AwDwrw hwQ dyie qUM rwKih ]
ijsu jn aUpir qyrI ikrpw iqs kau ibpu n koaU BwKY ]2]
Eho suKu Ehw vifAweI jo pRB jI min BwxI ]
qUM dwnw qUM sd imhrvwnw nwmu imlY rMgu mwxI ]3]
quDu AwgY Ardwis hmwrI jIau ipMfu sBu qyrw ]
khu nwnk sB qyrI vifAweI koeI nwau n jwxY myrw ]4]
(pMnw 383)
ijs vyly BweI swihb ny ies Sbd dw Alwp SurU kIqw, ausy vyly lwlw sRI rwm isvl
srjn supRMtMfMt mYfIkl A&sr jylH, rwq ƒ gSq krn dI Kwqr jylH AMdr Awey[
ikauNik BweI swihb hurW dI koTVI jylH drvwzy dy nyVy sI, ies leI Awvwz sux ky swry
A&sr hOlI hOlI zmIn qy pYr Drdy hoey Awp dI koTVI dy Ahwqy ivc Aw gey[ prMqU
BweI swihb Awqimk AnMd ivc ieqny mgn sn ik ienHW ƒ aunHW dy Awaux dI koeI
^br qk nhIN sI[ Awp lgwqwr Sbd pVH rhy sn[ supRMtMfMt Aqy nwl dy A&sr Awp
dI koTVI dy drvwzy dy swhmxy KVoqy hoey Awp dI eISvrI rMgW ivc rMgI hoeI hwlq bVI
hYrwnI nwl dyK rhy sn-
supRM:- (hYrwn ho ky Aqy Awpxy swQIAW vl vyK ky) jd ies dI ieh hwlq hY qW
ies ƒ Bu`K qryh kI mihsUs ho skdI hY?
ieqny ivc Sbd dw Bog ipAw Aqy BweI swihb jI sMswrk hwlq ivc Awey qW lwlw
sRI rwm supRMtMfMt ny Awp ƒ ies qrHW bulwieAw:
‘rxDIr isMG! rxDIr isMG!! Bjn krqy ho? A`Cw, kro[’
ieh kih ky sB A&sr cly gey[ Ar BweI swihb iPr Awqimk rMg ivc mgn ho
gey[ svyr hoeI Pyr supRMtMfMt qy drogw Awey, BweI swihb dI rwq dI hwlq dyK ky bhuq
hYrwn ho cu`ky sn[ aus ny AwauNidAW hI drogy ƒ hukm idqw ik ‘ienHW dy vwrsW ƒ kih
jylH ic`TIAW 312
dyvo ik ienHW dw pRSdw Byj idAw krn’ Aqy pulIs qoN vI puC ilAw ik aus ƒ koeI auzr
qW nhIN? ies qrHW BweI swihb ƒ pMdrw idnW qoN ipCoN Gr qoN pRSwdw AwieAw[ Awp cwr
mhIny qk luiDAwxy jylH dI hvwlwq ivc rhy prMqU pRSwdw A`TIN pihrIN hI Ckdy rhy[
julweI dy A`D ivc ifptI kimSnr luiDAwxw SyK Asgr AlI pulItIkl (rwjsI)
hvwlwqIAW ƒ dyKx leI jylHKwny ivc Awey[ ikauNik swry AwdmI BweI swihb jI ƒ
‘ibbykI’ kih ky s`ddy sn,ies krky ifptI kimSnr ny BweI swihb ƒ pu`iCAw ik
‘What is Bibeki?’ (‘ibbykI iks ƒ AwKdy hn?’) ies dw auqr BweI swihb dyx l`gy
hI sn ik supRMtMfMt jylH, ivcoN hI bol ipAw qy aus AwiKAw:
‘One is bibeki who is wholly and solely devoted to God’, (‘ibbykI auh
purS hY jo kyvl vwihgurU pRwiex ho rhy[’)
AYauN jwpdw hY ik iksy qA`sbI purS ny ifptI kimSnr dy ic`q ivc ieh i^Awl
BI ibTw id`qw sI ik BweI swihb dIAW A`KW SYqwnI hn[ Swied aunHW purSW leI BweI
swihb jI dI rMg-r`qIAW A`KIAW (nyqR) du`K dw kwrn hox Xw auh A&srW ƒ BweI
swihb jI v`loN aucwt krky n&rq pYdw krnI cwhuMdy hox, AQvw aunHW dI ieh AvYVI cwl
kyvl qA`sb krky hI hovy, ijs krky ifptI kimSnr ny supRMtMfMt pwsoN puiCAw ik
‘ies dIAW A`KW iks qrHW hn?’ ijs dw auqr supRMtMfMt vloN ieh imilAw ik ‘ienHW dy
nyqR kudrqI hI iesy qrHW dy hn[’ auprMq ifptI kimSnr hr iek hvwlwqI dI dyK Bwl
krky c`ldy lgy[
9 Agsq 1915 ƒ kimSnr jlMDr im: PYgn qy SyK Asgr AlI, imstr fOnlf
supRMtMfMt pulIs qy hor pulIs A&sr kYdIAW dw mulwhzw krn leI Awey[ kimSnr
swihb sB kuC dyK cwK ky cly gey[ ipCoN mulzmW dI Snw^q huMdI rhI[
eysy pRkwr 28 Agsq qy 24-25 AkqUbr ƒ mulzmW dI Snw^q krweI geI[
Snw^q dy sbMD ivc kyvl ieho hI ilK dyxw kwPI hovygw ik Snw^q dw qrIkw jylH qy
kcihrI ivc pUry qOr pr inXmW qy iensw&I qrIky qoN durwfw sI[ auprokq Snw^q
krwaux vwly imstr skwt supRMtMfMt sI.AweI.fI. qy imstr fOnlf pulIs kpqwn
luiDAwxw qy hor pulIsI krmcwrI sn[
(3)
sYNtrl jylH lwhOr
27 AkqUbr 1915 dI svyr ƒ luiDAwxy dy swry is`K pulItIkl hvwlwqIAW ƒ
klk`qw myl ivc ibTw ky lwhOr sYNtrl jylH ivc pucw idqw igAw[ auQy 28 AkqUbr ƒ
imstr skwt qy imstr eI.AYl. vwrf supRMtMfMt jylH ny Pyr iesqgwsy dy gvwhW pwsoN
swry mulzmW dI Snw^q krweI qy 29 AkqUbr ƒ izmnI muk`dmw swzS lwhOr sYNtrl
jylH ivc lwhOr dI Adwlq, ijhVI iqMnW j`jW imstr ey.ey. ierivn, imstr tI.pI.
AYls Aqy rwie bhwdr pMfq iSv nrYn spYSl kimSnrW dI kort ivc pyS hoieAw[
jylH ic`TIAW 313
iesqgwsy v`loN imstr iptmYn bYirstr, imstr qwj dIn qy imstr rwm lwl plIfr
pYrvI krdy sn Aqy mulzmW v`loN imstr dyv rwj swhnI, imstr mukMd lwl purI,
imstr raUP AlI id`lI, imstr mihqwb rwey, fwktr muhMmd Awilm Awid bYirstr
qy plIfr pYrvI krdy sn[ ijhw ik aupr izkr ho cu`kw hY, ijMnw icr BweI swihb
luiDAwxy jylH ivc rhy auh Awpxy GroN pRSwdw Ckdy sn[ hux lwhOr Aw ky aunHW dy
sMbMDIAW ny imstr eI.AYl. vwrf supRMtMfMt jylH ƒ drKuAwsq idqI ik aunHW ƒ GroN
pRSwd Byjx dI iejwzq idqI jwey, prMqU aunHW dy drKuAwsq nw-mnzUr kIqI, hwlW ik
kwƒn Anuswr hvwlwqI Awpxy GroN Kwxw Kw skdw hY jd qk aus ƒ kYd nhIN boldI[
auprMq ieh mwmlw Adwlq dy rU b rU ilAWdw igAw[ Adwlq ny auqr idqw ik Adwlq
ies mwmly ivc d^l nhIN dy skdI[ Pyr Awp dy sMbMDIAW ny sr mweIkl aufvwier
lYPtInYNt gvrnr pMjwb dI syvw ivc ArzI ByjI ijs aupr Awp ƒ kyvl Pl Ckx dI
AwigAw idqI[ ies vyly qk AQvw 27 AkqUbr qoN lY ky 15 nvMbr qk BweI swihb
jI ny kyvl pwxI auqy hI guzwrw kIqw sI[ auprMq Awp dy sMbMDIAW pwsoN iek ruipAw roz
dy ihswb PlW dw mu`l jylH dy hwkm vsUl krky Awpxy AwdmI dy rwhIN BweI swihb ƒ
Pl iBjvw idqw krdy sn[ 29 AkqUbr sMn 1915 qoN lY ky 30 mwrc sMn 1916 qk
muk`dmw jwrI irhw[ ies smyN BweI swihb jI ny kyvl PlW aupr hI guzwrw kIqw[
muk`dmy dy idnW ivc lwhOr sYNtrl jylH dI Adwlq qy koTVIAW ijQy mulzm rihMdy sn,
surg dw nmUnw bxIAW hoeIAW sn, ikauNik BweI swihb jI dy skdy swry sjn gurbwxI
dw pRym sihq pwT krdy sn[ jpujI swihb, jwpu swihb, suKmnI swihb, cOpeI qy Sbd
“iQru Gir bYshu hir jn ipAwry”* ienHW pMjW bwxIAW dw pwT idn rwq jwrI rihMdw sI[
hr iek isMG Awpo AwpxI vwrI aupr iqMn-iqMn GMty lgwqwr pwT krdw sI[ hr iek
bwxI dy pwT leI pwTI muk`fr sn[ so ieauN jylH jyhy QW ivc gurbwxI pRvwh c`l irhw sI
qy sB s`jx prspr pyRm Bwv nwl smW bqIq kr rhy sn[
29 AkqUbr 1915 qoN lY ky 30 mwrc 1916 qk muk`dmw Adwlq ivc c`ldw
irhw[ muk`dmy dy smyN jo jo kwrvweIAW Adwlq sMbMDI hoeIAW, aunHW ƒ tUk mwqr hyT
ilKIAW rmzW ivc ilKxw munwsb hovygw:-
1. mulzmW dI igR&qwrI, puC igC Aqy slUk[
2. hvwlwq ivc Snw^q dw qrIkw[
3. hvwlwq dy hwkmW dw mulzmW nwl slUk[
4. Adwlq ivc srkwrI vkIlW dw vqIrw[
5. s&weI dy gvwhW sMbMDI pulIs dIAW rukwvtW[
6. s&weI dy gvwhW pr roAb pwaux dw Xqn[
7. iesqgwsy dy gvwhW dw ibAwn[
8. mulzmW dIAW sPweI dIAW ilKqW aupr ghu nw dyxw[
*
gauVI m: 5, 201
jylH ic`TIAW 314
9. muk`dmy dw PYslw, vkIlW dI bihs imstr raUP AlI bYirstr id`lI dy bihs
sMbMDI not crwey jwxy[
auprokq g`lW ƒ ghu nwl pVn qoN hI pwTk BlI pRkwr smJ jwxgy ik izmnI
muk`dmw swzS lwhOr dI kwrvweI aus zmwny ivc iks qrHW hoeI[
(4)
muk`dmy dw PYslw
30 mwrc 1916 dw idn hY, dupihr dy bwrW vj gey hn[ SSqrDwrI pulIs,
mulzmW ƒ isAwsqKwny qy 14 nMbr dIAW koTVIAW ivcoN lYx leI jylH AMdr AweI[
drogw qy jylH dy hor krmcwrI mulzmW dI Pirsq bxw ky auhnW ƒ bwrW bwrW dIAW
tolIAW vMf vMf rhy hn[ ‘&OjI gwrd ny Adwlq ƒ cwry pwisauN Gyr riKAw hY[ jylH dy
ispwhI Aqy nMbrdwrW dIAW gwrdW v`KrIAW hukm dI aufIkW ivc kqwrW bMnHI KVHIAW
hn[ qwqprj ieh ik sYNtRl jylH lwhOr ivc cu`p vrq rhI hY[ jylH qy pulIs dy hwkm
ieDr auDr iPr rhy hn[ fyF vj cu`kw hY[ kcihrI vkIlW, ^uPIAw pulIs dy A&srW
nwl BrpUr hY[ ivdvwn kimSnr BI Awpo AwpxIAW kursIAW aupr kwlI puSwk pweI
bYTw hY ik ieqny icr ƒ do vj gey[ Adwlq ny Awpxw PYslw suxwaux leI mulzmW ƒ
mMgvw ByijAw[ ieh nzwrw BI dyKxXog sI[ vwihgurU jwxdw hY qy iblkul s`c hY ik aus
vyly D`up dw rMg iblkul pIlw pY igAw sI[ Asmwn dw rMg iblkul iP`kw pRqIq huMdw sI[
ieh icMnH aus vyly hI pRgt hoey sn[ BwvyN pwTk ies g`l ƒ s`c nw mMndy hoey mKOl hI
smJx pRMqU ies g`l dI scweI dw sbUq aunHW purSW pwsoN BI iml skdw hY, ijhVy jylH qoN
bwhr mulzmW dy PYsly dI aufIk kr rhy sn[ iek-iek drjn mulzm pulIs dy sMgIn
pihry hyT Adwlq ivc ilAWdy gey Aqy iek-iek dw nwm lY ky ieh hyTlw hukm
suxwieAw igAw:-
‘qyry aupr bZwvq dw zurm swbq ho igAw hY, ies leI qYƒ PWsI AQvw aumr kYd
dI szw dw qy zbqI jwiedwd dw hukm imldw hY[’
ies pRkwr 102 mulzmW ivcoN 6 AwdmIAW ƒ mOq dI szw hoeI, do ƒ pihlW hI hor
muk`dimAW ivc PWsI dI szw ho cu`kI sI[ 45 AwdmIAW ƒ kwly pwxI sI szw Aqy 8
AwdmIAW ƒ Cy mhIny qoN lY ky cwr-cwr swl dI A`fo A`f szw hoeI[ bwkI dy 14 AwdmI
brI kr id`qy gey[ muk`dmy dy ivckwr BI ds s`jx Cfy gey sn[ muk`dmy dy ArMB ivc 6
AwdmIAW dy ault srkwrI vkIlA ny muk`dmw vwps lY ilAw sI[ 9 aus vyly qk PVy
nhIN gey sn[ iek ƒ c`ldy muk`dmy ivc hI vwAdw mwP bxwieAw igAw[ Bw: kpUr isMG
kwauNky ƒ CotI aumr dw hox krky muk`dmy ivc hI C`f idqw igAw sI[ ijauN ijauN hukm
suxwieAw jWdw sI, jylH Kwny dy ispwhIAW qy nMbrdwrW dIAW gwrdW sB ƒ v`Ko v`K
koTIAW ivc bMd krI jWdIAW sn[ ies pRkwr muk`dmy dw &Yslw hoieAw Aqy ivcwry
mulzmW dw jIvn pRIvrqn dy gyV ivc Aw ky Awaux vwly du`KW dy AQwh swgr ivc jw
jylH ic`TIAW 315
ipAw[ PYsly qoN bwAd ienHW ƒ rihq hIn kIqw jwx l`gw[ kYdIAW ny bQyrw AwiKAw
suixAw ik swfy Drm ivc d^l nw id`qw jwvy, swƒ dsqwr qy kCihrw Awid kkwr
r`Kx dI KulH id`qI jwey, pr kOx iksy dI suxdw hY? hr iek AwdmI ƒ do do iqMn iqMn ny
iml ky mwr kutweI kIqI Aqy aunHW ƒ rihq hIx hox leI mjbUr kIqw igAw[ AMq ƒ
ivcwirAW pRSwd qk Ckxw C`f id`qw; cwr idn qk ieho hwlq rhI, supRMtMfMt jylH ny
topI dI bjwey dsqwr dyx dw svwl iblkl nw mMinAw Aqy kYdIAW dy clwn dI iqAwrI
hox l`gI[
3 ApRYl ƒ drogw jylH ny swry kYdIAW dy h`QIN p`ky kVy lw ky do do AwdmIAW ƒ iek`Tw
krky sB dy pYrIN byVIAW pw id`qIAW[ Swm ƒ pulIs do do GoiVAW vwlIAW bMd g`fIAW lY
ky jylH dy AMdr AweI Aqy sB ƒ g`fIAW ivc svwr krky lwhOr CwauxI dy stySn ƒ lY
qurI[ ies smyN imstr gYrIsn ieMncwrj pulIs nSeI hoey kYdIAW nwl ieauN T`Tw kr
rhy sn, ‘suxweE quhwfw kI hwl hY?’ Aqy kYdIAW ƒ dyK dyK ky KuS ho rhy hn[ swry
kYdI dsW dsW dIAW tolIAW bxw ky rwvlipMfI, AMbwlw, id`lI, imMtgumrI qy mulqwn jylH
KwinAW ƒ Byj id`qy gey[ PWsI vwly qy hor QoVI kYd vwilAW ƒ lwhOr jylH ivc r`iKAw
igAw[ BweI swihb dw cwlwnw mulqwn sYNtrl jylH ƒ kIqw igAw Aqy Awp dy nwl hI
g`fI ivc imMtgumrI qy mulqwn sYNtrl qy ifsitRkt jylH ƒ jwx vwly kYdI BI ibTwey
gey[ 3 ApRYl 1916 ƒ rwq dy 9 Aqy 10 vjy dy drimAwn g`fI stySn qoN rvwnw hoeI[
BweI swihb ny kIrqn krnw SurU kr id`qw Aqy hyT iliKAw Sbd gwaux l`gy:-
sUhI mhlw 5 ]
ijs ky isr aUpir qUM suAwmI so duKu kYsw pwvY ]
boil n jwxY mwieAw mid mwqw mrxw cIiq n AwvY ]1]
myry rwm rwie qUM sMqw kw sMq qyry ]
qyry syvk kau Bau ikCu nwhI jmu nhI AwvY nyry ]1] rhwau ]
jo qyrY rMig rwqy suAwmI iqn@ kw jnm mrx duKu nwsw ]
qyrI bKs n mytY koeI siqgur kw idlwsw ]2]
nwmu iDAwiein suK Pl pwiein AwT phr AwrwDih ]
qyrI srix qyrY BrvwsY pMc dust lY swDih ]3]
igAwnu iDAwnu ikCu krmu n jwxw swr n jwxw qyrI ]
sB qy vfw siqguru nwnku ijin kl rwKI myrI ]4]10]57]
(pMnw 749-50)
rweyivMf stySn qk kIrqn krdy cly gey[ koeI do vjy dy lgBg g`fI imMtgumrI
pu`jI, auQy d`s kYdIAW ƒ ijnHW auQy auqrnw sI, auqwirAw igAw[ ienHW swirAW kYdIAW ny
AMqm &qh dw jYkwrw gjwieAw[ 4 ApRYl 1916 ƒ svyry g`fI mulqwn CwauxI pu`jI Aqy
BweI horW ƒ hor kYdIAW smyq mulqwn dy sYNtrl jylH ivc pucwieAw igAw[*
*
Agy mulqwn dw izkr ic`TIAW ivc Aw cu`kw hY, ies leI eyQy nhIN id`qw igAw[
jylH ic`TIAW 316
(5)
mhwrwjw nwBw qy Bw: swihb rxDIr isMG
mhwrwjw irpdmx isMG (Pyr gurbcn isMG) nwBw jd q^q pr bYTy sn qW aunHW dy
q^q pr bYTx dI rsm Adw hox dy smyN qoN hI Awp dw AMgryz srkwrI krmcwrIAW
nwl kuJ AjoV jyhw ho igAw sI[ jMg XUrp dy SurU hox pr mhwrwjw swihb ny is`Dy qOr
pr aucycI AwpdxI v&wdwrI pRgt kridAW AwpxI syvw ‘SihnSwh jwrj pMcm’ ƒ pyS
kIqI sI[ ies g`l ƒ srkwr pMjwb dy krmcwrIAW ny nw-psMd kIqw sI[ srkwrI
krmcwrI qy mhwrwjy ivckwr AjoV dw islislw vDdw hI igAw, mhwrwjy dI &Oj ƒ BI
lVweI dy kMMm qoN Anjwx qy AniP`t ds ky jMg ivc Byjx qoN ienkwr kIqw igAw sI[
EVk mhwrwjy ny XU.pI. gOrimMt dI rwhIN AwpxI syvw qy v&wdwrI pRgt kIqI qy hvweI
jhwzW dy PMf ivc ruipAw id`qw[
jMg XUrp dy idnW ivc hI kYnyfw, AmrIkw qoN Awey hoey is`KW dI AwzwdI dI nvIN
lihr dIAW srgrmIAW dw Awm crcw sI qy eyh lok bhuq swry nzrbMd kIqy gey sn qy
bhuq swirAW ƒ srkwr ivroDI vwrdwqW dy sMbMD ivc igR&qwr kIqw igAw[ ienHW
igR&qwrIAW dw is`tw hI 1915-16 qy 17 ivc pihlw, dUjw, qIjw qy cOQw muk`dmw swzS
lwhOr nwmy auproN-Q`lI cwr muk`dmy sYNtrl jylH lwhOr ivc cly, ijnHW ivc keIAW ƒ
&WsI qy AnykW ƒ lMmIAW kYdW dIAW szwvW hoeIAW[ EnHIn idnIN hI ipMf lohtb`dI
irAwsq nwBw ivc Bw: ACrw isMG v`loN lVkIAW dw skUl jwrI sI[ auh BI AmrIkn
s`jxW dI aus lihr dy sbMD ivc igR&qwr ho ky pihly qy dUjy muk`dmw swzS lwhOr ivc
vwAdw muAwP gvwh bx igAw[
ies pr sr mweIkl aufvwier (pMjwb gvrnr) ny mhwrwjw nwBw ƒ qwVnw kIqI
ik Awp dy ielwky ivc ikauN srkwr AMgryzI ivr`uD vwrdwqW qy pRcwr ho irhw hY? eys
islisly ivc mhwrwjw nwBw ny AwpxI pozISn sw& krn dy QW Skwieq kIqI qy invydn
kIqI ik sr mweIkl aufvwier pwsoN aus dIAW vDIkIAW bwry mwPI mMgweI jwey qy ies
sbMD ivc hI lohtb`dI dy isrlyK hyT Awpxy AihlkwrW dI inrdoSqw pRgt kridAW
hoieAW hyT ilKy Bwv dIAW keI g`lW ilKIAW ik ‘jy myry ielwky ivc vwrdwqW hoeIAW
hn qW ienHW ip`Cy mYN ksUrvwr nhIN ho skdw ikauNik myrI gvWFI irAwsq Aqy AMgryzI
ielwky ivc BI AYsIAW keI g`lW ho cu`kIAW qy ho rhIAW hn[ sgoN mYN Awpxy vzIr
KwrjIAW (pRdysI vzIr) dI rport dy AwDwr pur BweI rxDIr isMG Zdr pwrtI dy
‘trYvilMg eyjMt’ (pRcwrk) ƒ nzrbMd kr riKAw hY, ijsny brnwly ivc iek dupihrw
k`itAw qy bwbw Awlw isMG dy cuilHAW pur pRSwd sjw ky d`Kx dI qr& ƒ AwpxI pwrtI
smyq cilAw igAw[ srkwr jdoN cwhy myry pwsoN lY skdI hY[’*
*
BweI swihb dy brnwly jwx vwly trYvilMg eyjMt bxn vwlI gl au~kI hI inrmUl sI, ikauNik Awp nw
kdy brnwly gey qy nw iksy dy eyjMt bxy[ BweI swihb nwBy ivc 9 meI 1915 ƒ PVy gey[
jylH ic`TIAW 317
1915 qoN 1918 qk dw smW bVw nwzk sI[ is`KW ivc BI auproN Q`lI igR&qwrIAW
qy lwhOr ivc swzS dy muk`dmy clx nwl kwPI BY CwieAw hoieAw sI[ Awm qOr pr pRdyS
qoN Awey is`KW dI lihr dI pRYs ivc qy pbilk styj pr inKyDI kIqI jWdI sI[
1915 ivc ApRYl dI 13 qrIk vYswKI vwly idn ^wlsw hweI skUl luiDAwxw dw
buinAwdI p`Dr r`Kx leI skUl ivc jlsw hoieAw, qy p`Qr r`Kx dI rsm sMq Aqr
isMG jI msqUAwxw dI pRDwngI hyT aunHW Aqy cwr hor isMGW dy h`QoN Adw krweI geI[
mhwrwjw nwBw ny eys skUl dI swrI iemwrq bxwaux dw bcn idqw hoieAw sI qy aunHW dy
kwrj ƒ styt ieMjInIAr dI mwrPq 45 hzwr dmVw Krc krky qoV BI cVHwieAw[ so
eys jlsy ivc irAwsq nwBw dy Aihlkwr BI Swml sn[ aus smyN srdwr bhwdr g`jx
isMG jI vkIl luiDAwxw ny qkrIr krdy hoieAw ikhw:
‘hm ies jlsy ko bVy pYmwno pr krnw cwhqy Qy, lyikn A&sos hmwry cMd BweIEN
kI nlwiekI kI vjHw sy jo is`KoN ko bdnwm kr rhy hYN AOr srkwr ky iKlw& SorS krny
ky drpY hYN, hm ies jlsy ko mu^qisr Skl myN rKny ky lIey mjbUr hYN[’ Aqy iek hor
srdwr ny s: g`jx isMG dI pRoVqw vjoN ikhw, ‘vuh is`K hI nhIN hY, aunHoN ny mihj isr
pr lMby lMby bwl bVHwey hUey hYN[’ eys jlsy qoN kuC idn ip`CoN srdwr bcn isMG vkIl
nwBy cly gey, ikauNik luiDAwxw dw vwXUmMfl BYBIq nzr Aw irhw sI, Awp nwl s.
g`jx isMG dI icrokxI Ax-bx clI AwauNdI sI, so Awp ny eyQoN nwBy jwxw hI munwisb
smiJAw[
jd BweI swihb nwBy qoN lohtb`dI ilAwaux ip`CoN 17 jUn 1915 ƒ luuiDAwxy
koqvwlI ivc ilAWdy gey sn, aus smyN iek h&qw Br pulIs ny Awp ƒ vwAdw muAwP
gvwh bxwaux dy isr qoV Xqn kIqy pr s&lqw pRwpq nw hoeI[ aus vyly pulIs vwilAW
ikhw ik AsIN quhwƒ ACrw isMG vrgw is`K hI smJdy sI, pr qusIN pUry is`K ho[
ACrw isMG lohtb`dI puils pws kIqy ibAwn ivc eyh izkr BI sI ik AsIN BweI
rxDIr isMG ƒ mhwrwjw nwBw pws ByijAw qWik Zdr dy smyN mhwrwjw swihb swfy nwl
shwieqw leI Swml hox[ iesy ibAwn dy AwDwr pr im: fwnlf supRMtMfMt pulIs ny roh
ivc Aw ky ikhw sI, ‘mhwrwjw nwBw ko kih do ik vuh AwpxI qopyN qXwr rKy, hm aus ko
dyKyNgy[’
ies g`l dI is`DI leI zrUrI sI ik koeI AYsw zbrdsq gvwh hovy jo ies g`l dI
puStI kry, pr ACrw isMG dy ibAwn Anuswr auh purS kyvl BweI swihb rxDIr isMG
hI ho skdy sn[ so luiDAwxy dy krmcwrIAW ny BweI swihb ƒ Awpxy Asr hyT ilAwaux
dI ieh ibauNq kIqI ik s: g`jx isMG jI qy supRMtMfMt pulIs im: fwnlf BweI swihb ƒ
imlx leI luiDAwxy jylH ivc gey[ Agsq dw mhInw qy somvwr dw idn sI[ lwlw sRI
rwm supRMtMfMt jylH kYdIAW dI pryf dyK rhy sn ik ieh dovyN swihb jylH AMdr Aw vVy qy
idKwvy leI Awps ivc JgVn l`gy[ imstr fwnlf ny ikhw, ‘Awp BweI swihb sy
iek`ly nhIN iml skqy[’ s: g`jn isMG kihMdy sn, ‘mYN supRMtMfMt kI iejwzq sy iekylw
hI imlUMgw[’ ieh cwl kyvl BweI swihb ƒ s: g`jx isMG pr rIJwaux leI hI sI[
jylH ic`TIAW 318
mukdI g`l ieh ik s: g`jx isMG jI BweI swihb ƒ iek`ly hI imly qy hyT ilKI g`lbwq
hoeI[
pihlW qW srdwr swihb ny s`uK-sWd pu`CI qy hmdrdI Bry bcn iblws kIqy[ ip`CoN
ikhw ik ‘swƒ is`KW ƒ s`ucw isMG* lVky ny bhuq nukswn phuMcwieAw hY qy ACrw isMG ny
ibAwn kIqw hY ik Awp ny mhwrwjw swihb nwBw nwl Zdr ivc shwieqw lYx leI
mulwkwq kIqI[ mYƒ Brosw hY ik Awp Awpxy swQIAW smyq bygunwh ho, Awp dI musIbq ƒ
sux ky swrw Sihrw qrwh qrwh kr irhw hY[ mYƒ BI bVw duK hoieAw hY, mYƒ kuC pRvwh
nhIN BwvyN myrI qlwSI ikauN nw ho jwvy[ pr mYN hmdrdI dy kwrn s`cy s`cy hwlwq dw jwxU
hoxw cwhuMdw hW, aumId hY Awp myry pur inscw rKdy hoey myry pws Byd KohlxoN sMkoc nhIN
krogy[’
BweI swihb ny ikhw- ‘AsIN Aj qk iksy rUp ivc qy iksy g`l leI BI mhwrwjw
swihb nwBw pws nhIN gey, iekyrW ACrw isMG ny lVkIAW dy skUl leI rupey dI
shwieqw lYx Kwqr mhwrwjw swihb pws fYpUtySn lY jwx leI ikhw sI, pr ies g`l
pr nw kdy ivcwr hoeI qy nw Aml hoieAw[’
ies g`lbwq qoN bwAd supRMtMfMt pulIs qy s: g`jx isMG** bwhr cly gey[
pulIs dw BweI swihb ƒ gvwh bxwaux dw eyh Xqn BI kwmXwb nw hoieAw[
mhwrwjw swihb nwBw aus smyN srkwrI krmcwrIAW dy S`k Suby vwlI iKcoqwx dy Jmyly qoN
bc gey[ EVk 1923 ivc nwBy-pitAwly dy muk`dmy dy islisly ivc Awp 9 julweI
1923 ƒ qKqoN l`Qy qy dyhrwdUn pucwey gey[ Pyr jd Awp ihMdusqwn ivc sYr leI ivcr
rhy sn qW 18 qy 19 PrvrI 1928 dI drimAwn rwq ƒ Alwhwbwd rylvy stySn qoN
igR&qwr krky kofweI-knwl pucwey gey qy Awp dw mwhvwrI AlwaUNs BI 25 hzwr rupey
dI QW ds hzwr rih igAw[ auQy hI jlwvqnI dy idn guzwr ky 1933 ivc clwxw kr
gey[
not:- mhwrwjw nwBw sMbMDI ieh aupr id`qy hwlwq ‘gurduAwrw suDwr lihr dw
pihlw kYdI’ nwmy pYNmPilt ivcoN lY ky, jo sqMbr 1925 ivc pRkwSq hoieAw sI,
igAwnI nwhr isMG jI ny AMikq kIqy hn[
(-sMpwdk)
*
s`ucw isMG ipMf eIsyvwl (luiDAwxw) dw rihx vwlw luiDAwxy piVHAw krdw sI, ieh muk`dmw swzS lwhOr
ivc vwAdw mwP gvwh sI[
**
s: b: g`jx isMG vkIl luiDAwxw, ipMf nwrMgvwl ijlHw luiDAwxy dy rihx vwly sn[
jylH ic`TIAW 319
AMqkw nM: 2
izMdgI qy mOq
nh bwirk nh jobnY nh ibrDI kCu bMDu]
Eh byrw nh bUJIAY jau Awie prY jm PMDu]
(gauVI bwvn AKrI m: 5, 254)
ies sMswr Aswr qoN pUrW dy pUr kUc kr ky l`d gey Aqy l`dI jWdy hn, pRMqU mwieAw
dI moh Pws ivc PwQy Aqy Brm jwl dI imrg iqRSnw ivc Brm Buly pRwxIAW ƒ Ajqy
pqIj nhIN AwauNdI ik AsIN BI s`cmu`c l`d jwxw hY[ smIpIAW qoN smIpI Aqy ipAwirAW
qoN ipAwry s`jx A`KIN dyKidAW kyqy hI cly gey Aqy clwxw krI jw rhy hn pr ip`Cy
rih igAw swQ Ajy eyho mMnI bYTw hY ik AsIN kdy nhIN clxw; eyh kUVwvI Awsw bMnHI
bYTw hY ik AsIN ies jgHw auqy AsiQr rihxw hY[ kwl dw ngwrw cwhy sBnW dy isr ’qy
kUk irhw hY pr hr koeI QwauN QweIN eyho imxI imQI bYTw hY ik eyh ngwrw myry leI nhI,
hornW leI hY[ keI qW mUloN hI ies g`l v`loN gw&l ho rhy hn ik ien idn AsIN BI
kwl AhyrI dw iSkwr bxnw hY Aqy keI jwx buJ ky Gysly ho rhy hn Aqy kwl ƒ cyqy
krnw hI mwnoN Kyd ivc pYxw smJdy hn qy iKAwl krdy hn ik jdoN mrnw hoaU qdoN Awpy
mOq Aw jwaU[ EdUM pihlW mOq ƒ cyqy krky AYvyN (AixAweI) mOq ƒ mul lYxw hY[ juAwnI
dy idnW dy lihry lut lvo Aqy ijauNdy hI mOjW mwx lvo[ mrn pihrw jdoN AwieAw qdoN
Awpy dyKI jwaU[ hux ikhVw swrI ivhw geI hY? pr ieh pqw nhIN ik “mrix n mUrqu
puiCAw puCI iQiq n vwru”* Aqy nw hI ieh ^br hY ik “hm AwdmI hW iek dmI
*
swrMg vwr m: 1, 1244
jylH ic`TIAW 320
muhliq muhqu n jwxw”]+ dm dw kI Brosw hY? swh AwieAw ik nw AwieAw[ mOq dy eyh
koeI bMDyj nhIN ik ibrD AvsQw ArQwq buFypy ivKy hI Awvy[ keI cVHdI juAwnI ivc
hI cVH jWdy hn[ keIAW auqy jvwnI dw jobn hI nhIN Awauxw pwauNdw ik bwl AvsQw
ivKy hI kUc kr jWdy hn[ jd inqwpRiq mOq dy Aijhy Gwq prq`K dyKx AMdr AwauNdy
hn qd hor jIvny dI Awsw kYsI? Aqy lMmI Awrjw dI lwlsw kyhI? Aqy AijhI kUVwvI
Awsw Aqy iqRSnw AMdr idn k`ty iks lyKy? mOq qoN ZwPl ho ky jIvn bqIq krnw Aqy
lMmw jIvn loVnw pwp dy pMny ivc pYxw hY[ kwl ƒ sdw isr qy jwx ky “vwt vtwaU
AwieAw inq cldw swQu dyKu]”++ dy gurvwk dy Bwv Anuswr jIvn bqIq krnw kwl qoN
frnw nhIN, ikMqU pwpW koloN, pwp krnw kMbxw hY Aqy ies sdIvI BYBIq dSw AMdr vrq
ky AwpxI AwXU ƒ sMvwrnw Aqy mn`uK jwmy dI jIvn Xwqrw ƒ s&l krnw hY Aqy ies
ibD jIv ky AMq ƒ mrn kwl dw qrws mn qoN invwr dyxw hY[
+
DnwsrI m: 1, 660
++
isrI rwg: m: 1, 61
+++
mwrU m: 5, 1000
jylH ic`TIAW 321
Asr r`K skdw hY[ AYQy AsIN sMKyp mwqr aukq bIbI jI dI Alp Awrblw dy jIvn dw
ku`C qu`C mwqr smwcwr vrnx krdy hW[ ieh suBwgI bIbI srdwr b^qwvr isMG jI
reIs Dmot irAwsq pitAwlw dy gRih ivKy jnmI sI[ ipRQm nwm ies bIbI dw jgq
pRkwS kOr sI[ Pyr AMimRq pwn kIqy pscwq bIbI jI dw nwm bIbI SmSyr kOr pRis`D
hoieAw[ jnm kwl qoN hI ies bIbI jI dy ies sqoguxI sIl suBwv ny auh jOhr idKwey
ik ijs ƒ dyK ky ibrD AwXU vwly bIbI jI dy keI sMswrk bzurg snbMDI BI muqwsr ho
ky au~qm isiKAw lYNdy sn[ bIbI jI dI bwlk AvsQw dy jIA dieAw vwly SuB guxW qoN
bIbI jI dy keI snbMDIAW Aqy bzurgW ny jIv r`iKAw krn dw sbk isiKAw[ Aqy
keIAW ny jIA Gwq krn dy Avgux dw prIiqAwg kIqw[ bIbI jI dy kudrqI suBv
AMdr ku`t ku`t ky BrI hoeI Drm pUrq sicAweI ny keIAW ƒ kUV bol murdwr Kwxo
htwieAw[ bIbI jI dy aupkwr iBMny Awqmw dy nyk nmUny ny keI aup`drI purSW ƒ bury dw
Blw krnw isKwieAw Aqy prweI qwq inMdw Aqy bKIlI v`loN htw ky pr suAwrQ vl
lgwieAw[ bIbI jI dy pws bYiTAW mjwl hY ik koeI iksy ƒ mMdw bol jwey? bIbI jI dy
in`ky huMidAW qoN hI mjwl hY iksy dI ik koeI kusMg BrI AwcwroN aUrI inKVmI g`l mu`KoN
AwK sky? ieh soty dy zor nhIN, DmkI vw iJVky dy qwx nhIN[ aucw bol bolxw AQvw
iksy ƒ kih ky m`lo-m`lI smJwaux vwlI qW bIbI jI dI vwdI hI nhIN sI[ ieh qW bIbI
jI dy SuB guxW pUrq jbHy Aqy suBwv dw hI prBwv sI ik ijs dy prqv prqwp kr ky
hI Cotw v`fw, sBnW dy ic`qW auqy iek cuMbk SkqI vwlw Asr pY jWdw sI, ijs dy pRBwv
dy kwrn aunHW ivc eyqnI qwb nhIN rihMdI sI ik koeI ksUqI hrkq kr skx[
iek srdwr Aqy reIs Grwxy ivc jnm lYx kir bIbI jI dy suBwv AMdr Awn
reIs Grwxy dy vifPUl bwlkW vq koeI rwjsI vifAweI vwlw iKAwl rMck mwqr nhIN
sI[ nw hI ies g`l dw koeI grb gumwn ikMcq mwqr kdy bIbI jI dy icq AMdr PuirAw
sI ik guAWFI inrDx lokW dIAW bwlkIAW nwloN mYƒ vDIk mwiek pdwrQW, sMswrk su`KW
dI vDIk pRwpqI hY[ sgoN srb su`KW Aqy pdwrQW dy pRwpq huMidAW BI icq ibrqI aukq
AfMbrW qoN Alyp rihMdI sI[ AijhI srl suBwv ik mwnoN sMswrk vifAweI dw sMklp
kdy icq ƒ poihAw hI nhIN[
CotI ijhI AvsQw ivc hI bIbI horIN gurmuKI ividAw ivc Aijhy inpuMn ho gey sn
ik sRI gurU gRMQ swihb jI dy SuD Aqy AKMf pwT kr skx qoN ibnW bIbI jI gurbwxI dy
gUVH Bwv ƒ BI BlI ibD AnuBv krdy sn[ gurvwkW dI ivAwiKAw Aqy gur AwSy dy
ivsQwr dI pUrn igAwq bIbI jI ƒ Gr bYiTAW Awpxy hudroN inj ivcwr duAwrw hI ho
geI sI[ ies ibD AmroN prwpq hoey Amr pdwrQ ƒ bIbI jI ny k`lH Kory ho ky nhIN
BMuicAw[ ikMqU AwpxIAW CotIAW v`fIAW BYxW ivKy ijQy qk vwh l`gI vMf ky CikAw[
Dmot ngr dIAW keI bwlkIAW ƒ ‘sRI gurU gRMQ swihb’ jI dI piv`qr bwxI dy sMpUrn
pwT krwey[ keIAW ƒ gurmiq is`iKAw id`qI[ grIb Grwxy dIAW keI AnwQ lVkIAW ƒ
keI keI mhIny Aqy do do iqMn iqMn swl Awpxy pws r`K ky ilKwieAw pVHwieAw Aqy
AwpxI audwrqw duAwrw Awpxy ipqw dy gRih ivcoN hI aunHW dI srb pRkwr dI pwlxw
jylH ic`TIAW 322
posxw krweI[ vwDw ieh ik pur suAwrQ ihq eynqIAW cMigAweIAW Aqy eyqny aupkwr
kr ky BI Awpw Bwv nhIN jxwieAw[ ieh sB bIbI jI dI kMvwr AvsQw dy hI kauqk
hn[ gurmuKI ivc lyK ilKx dy BI muhwrq bIbI jI ƒ pRwpq sI[ p`qr ivvhwr krn
ligAW bIbI jI dI lyKxI dy swDwrn vyg ivcoN sryStwcwr dy sUcn kwrn hwry AqIAMq
suMdr Aqy AdBud lyK AMkq hoxy[ ilKq dw vyg Aijhw sugm Aqy sw& ik vrqmwn
gurmuKI iltrycr dy DnI BI dyK ky dMg rih jwx[ bIbI jI dy AwpxIAW sKIAW shylIAW
Aqy shodr vIrW dy inkt snbMDIAW pRqI ilK ky pTwey hoey pqrW dy auc Bwv dI mihmw
Aqy SlwGw krn kihx qoN bwhr hY[ b`s, aunHW p`qrW dI kdr dw inrBr aunHW dy dyKx
qy pVH ky vwcn pr hI hY[ sMsikRq Aqy aurdU BwSw qoN BI bVw Kwsw boD bIbI jI ƒ
pRwpq sI[ bIbI jI dy gurmiq Drm sbMDI prp`k inscy Aqy idRVH Brosy dI swKw aunHW dI
AwpxI klm qoN pRkwSq hoey lyK BlI ibD Br rhy hn[
bIbI jI ny iesqrI suDwr dy keI pusqk rc ky Aqy sYNkiVAW dI igxqI ivc Cpvw
ky mu&q vMfy[ pMQk A^bwrW duAwrw BI iesqrI is`iKAw qy hor AiqAMq suMdr lyK bIbI
jI v`loN islisly vwr inkldy rhy hn[ prMqU vwDw ieh ik Awpw Bwv nw jxwaux ihq
Awpxw nwm prgt krnoN sdw hI sMkocdy rhy hn[ pMQk AwSrmW dy bIbI jI pUrn prymI
Aqy gu`Jy shwiek sn[ kMnXw mhWividAwlw iProjpur dy nwl qW bIbI jI dw Kws Aqy
ivSyS prym sI[ mwiek shwieqw dy qkVy gu`Jy g`Py AwpxI v`loN Byjdy rihMdy sn Aqy
hornW qoN pryr ky iBjvwieAw krdy sn[ AwpxI kMvwr AvsQw ivKy bIbI jI dI
Awqimk ivvsQw au~c drjy ƒ phuMc ky prp`k ho cu`kI sI[
EVk bIbI jI dI mnmMnI Bwvnw dy Anuswr Eh idhwVw BI Aw igAw ik bIbI jI dw
AnMd ivvwh pUrn auqSwh sihq gurmiq AwSy dy AnukUl gurU Gr dy iek nOinhwl
srdwr mMgl isMG reIs kot Syrw (ijlHw gujrWvwlw) dy nwl hoieAw[ shury Gr jw ky
bIbI jI ny siqsMg dw auh prvwh clwieAw ik ijs qoN sMquSt hoey vy bIbI jI dy
ivjogI siqsMgI Aqy inktI snbMDI sdw leI surjIq rihxgy[ pyvkVy Aqy shury gRih dy
srb hI snbMDIAW dy rom rom AMdr bIbI jI dI rUh dy siqsMg dw sMjog qW sdIv leI
bixAw rhygw[ nhIN hoxw qW bIbI jI dy piv`qR praupkwrI hMs (Awqmw) Aqy kwieAW dy
sMjog vwly gurmuK jwmy dy drSnW ny nhIN hoxw[ ies ivSog dy s`l ny ivjogIAW ƒ
ibhbl krky sdw leI inrwsqw dw drSn idKwauxw hY, pr nhIN eyh inrwsqw aunHW leI
nhIN jo bIbI jI dy pUrinAW au~qy c`l ky bIbI jI v`q AwpxI jIvn Xwqrw ƒ sPlI kr
jwxgy[ aunHW dy Awqmw ny qW AMq ƒ bIbI jI dI piv`qR Awqmw syqI iekimk ho jwxw hY[
so AY bIbI jI dy prm prymI ivjogI shodr sMbMDIE! qusIN inrwS Aqy audws nw hovo,
ivjogI bxnwhY qW insMg bxo, pr quhwfy ivjog dw AMkur kyvl eyho hI augvy ik qusIN
bIbI jI dI AMq kwl dI Afol dSw Aqy pRmwqmw dy srUp ivKy ilv lIn ho juVI hoeI
ibrqI dy Aks ƒ Awpxy ieMdIey AMdr auqwrdy hoey iqs kauqkI ikRSmy ƒ AwpxI
Awqimk kmweI dI GsvtI bxwau[ ivjogI bxnw hY qW jI sdky bxo, pr quhwfy ivjog
dw is`tw ieh inkly ik bIbI jI dy aumr Br dy aupdySW ƒ ic`q ivKy vswauNdy hoey bIbI
jylH ic`TIAW 323
jI dy jIvn ivc ku`t ku`t ky Bry hoey rom rom ivc ArUV hoey gurmiq AwSy Anuswr Awpxy
Awp ƒ prboDo[ bIbI jI dy ivjogI qusIN cuK cuK ho ky bxo Aqy bxy rho[ pr quhwfy
ivjog dw q`q-swr ieh hovy ik qusIN inmrI BUq bIbI jI dI AMqI Aausr dIAW isiKAw
sMpMn jodVIAW qy aupdyS iBMnIAW bynqIAW ƒ sdIv kwl leI cyqy r`kdy hoey iqMnHW dy
AnuswrI ho ky Aml krdy rho[ bIbI jI dI AijhI Xwd ivc quswfw c`qo-pihr inmgn
rihxw quswfw rwm ivXogI bnxw Aqy Aijhy ivjogI bx ky Awpxw jIvn suDwrnw hY[
Aijhy ivjog dy ivjogI bxnw quswfw lok suKI Aqy pRlok suhyly hoxw hY[
lyKk-bIbI jI dy sbMDIAW ivcoN iek bIbI jI dy aupdySW dw invwijAw hoieAw bIbI
jI dw ivjogI vIr[
not- eys bIbI dw Akwl clwxw julweI 1910 ivc hoieAw[ BweI swihb dw eyh
lyK bIbI jI dy clwxy sMbMDI A^bwr ‘pMjwbI’ luiDAwxw dy 20 julweI 1910 idn
buDvwr (5 swaux sMmq 441 nwnkSwhI) dy prcy dy sPw 3, 4, 5 pr pRkwSq hoieAw
sI[ ikauNik eys bIbI dw izkr ic`TI nM: 6 ivc AwieAw hY, eys leI eyh sMbMDq lyK BI
AMqkw dI Skl ivc idqw igAw hY[ sRI drbwr swihb AMimRqsr hir kI pauVI pr jo
ip`ql dw jMglw lgw hoieAw sI qy hux cu`k id`qw igAw hY, auh s: mMgl isMG jI reIs
kot Syrw v`loN bIbI jI dI Xwd ivc hI lgvwieAw hoieAw sI[ iek kmrw bIbI jI dI
Xwd ivc is`K kMinAw mhW ividAwlw iProjpur ivc bixAw hoieAw hY[
(-sMpwdk)
jylH ic`TIAW 324
AMqkw nM: 3
s. munSw isMG jI ‘duKI’ pMjwbI dy pRis`D kvIAW ivcoN hn[ Awp 1917 ivc qIsry
muk`dmw swzS lwhOr ivc kYd hoey sn[ 1917 ivc mulqwn jylH ivc qy Pyr 1918,
1919 qy 1920 ivc hzwrI bwg jylH ivcoN irhwA hox qk BweI swihb rxDIr isMG jI
nwl rhy[ Awp ny 1922 ivc ‘pRym qWGW’, ‘pRym kWgW’, ‘pyRm bWgW’ qy ‘jublI dI gp
Sp’ nwmy pusqkW kivqwvW ivc pRkwSq kIqIAW[ ‘pRym qWGW’ ivc hzwrI bwg jylH dy
smwcwr qy swQIAW nwl pRym ipAwr dy bcn iblwsW dw izkr Azkwr hY[ ijnHW qoN pqw
l`gdw hY ik ienHW s`jxW dI auQy ibpqkwl ivc idn-k`txI ikvyN huMdI sI[ ieh hwlwq
idlcsp smJ ky ‘pRym qWGW’ ivcoN lY ky eyQy drj kIqy gey hn[ ‘pRym kWgW’ pusqk duKI
jI ny BweI swihb rxDIr isMG jI dy nwm pr smrpx kIqI sI, aus ivcoN smrpx vwlw
ih`sw idqw igAw hY[ ‘jublI dI gp Sp’ ijs ivc hzwrI bwg jylH qoN 1920 ivc isMGW
dy irhwA hox dw kivqw ivc suAwdly FMg nwl izkr hY, imlI nhIN[ duKI jI qoN BI
puC-Bwl kIqI geI, pr iml nhIN skI, jy iml geI qW AglI AYfISn ivc drj kr
idqI jwvygI[ ‘pRym-qWGW’ dw mzmUn eys pRkwr hY:-
(sMpwdk)
(1) sRI mwn pRm snyhI myry AqI pRIqvwn BweI rxDIr isMG jI nwl igAwn crcw
hox pr sRI jI dy muKoN ‘AsW kI K`txw’ dy pivqR vwk inklx nwl jo surq ny auCwlw
KwDw qW hyT ilKIAW qukW ilKIAW:-
au~lU cugl ciV`k ik jwnx n`cxw?
kuitlw ibDvw swr ik ‘pI’ rMg rcxw?
ksqUrI dw Bwau ik jwnx j`txw?
bwbw! mYN kI jwxw swr AsW kI K`txw?
bwl bDU ik suhwg hwr gl G`qxw?
mUVH ik jwxy swr pt ikv k`qxw?
p`Qr pwxI ivc suBwv ik b`txw?
jylH ic`TIAW 325
(2) hzwrI bwg sYtRl jylH ivc dyS Drm KwqR sV rhy vIrW dw nzwrw BI dyKx Xog hI
sI[ BweI rxDIr isMG jI buKwr nwl bImwr sn Aqy swry swQI Awpo AwpxI koTI ivc
bYTy vwihgurU A`gy Ardwsy kr rhy sn[ BweI swihb leI pRym dIAW lihrW hr iek mn
ivc auCwly mwr rhIAW sn[ AYqvwr dw idn hox krky kuJ ku smyN dI kp`Vy Dox leI
Cu`tI sI[ myry idl ivc aumMg auTI ik sRI mwn jI dy bsqrW ivcoN kuJ Do ky (ikauNik auh
bImwr hox krky Do nhIN sn skdy) syvw dw lwhw leIey qy h`QW ƒ pivqR krIey[ pr
mMgIey kIkUM? BweI swihb jI qy syvw krvwauNdy hI bhuq G`t sn[ qd eyh kib`q iliKAw
qy kCihrw Dox dI syvw leI bynqI idl hI idl ivc kIqI:
kib`q
jIau ikRpwlU idAwlU pr ihq duK JwlU,
dInn ko pwlU sIs d`ujn dupihrw jI[
mwnqw qj`Xw gur pd bl j`Xw pRym,
gIqn gv`Xw d`Xw swQn ko lihrw jI[
gurmiq DwrI sB jn ihqkwrI swrI,
suMdR dIdwrI vwrI! hir rMgI gihrw jI[
lwlsw purIjY myrI FITqweI iKmw kIjY,
auicq hYÍ XO qo dIjy Dox ƒ kCihrw jI[
jylH ic`TIAW 326
(3) sRI mwn surgvwsI BweI bqn isMG jI kwhrI vwly bVy hI gurmuK qy inrmwx
syvwk hoey hn[ Awh vwh lgdI kdy BI koeI syvw dw smW h`QoN nhIN sn jwx idMdy[ aukq
idhwVy jd ik BweI rxDIr isMG jI bImwr sn qW dws vWgUM BweI bqn isMG jI ny vI
BweI rxDIr isMG jI pwsoN kuVqw qy kCihrw Dox leI mMigAw sI[ aunHW ny myry pihloN
bynqI kIqI sI jo BweI rxDIr isMG jI ny pRym smJ ky pRvwn kr leI sI[ hux jd mYN
aupr iliKAw kib`q ivKwieAw[ qW sRI mwn jI ny ieSwry nwl hI smJw id`qw ik ‘k`pVy
Dox leI qW BweI bqn isMG nwl iekrwr ho cu`kw hY[’
ijs lihjy qrz qy ijnHW l&zW ivc ikhw igAw sI, auh sRI mwn jI dy hI ih`sy
kihxy Awey hn, ijnHW dw Gwau myry idl pr ho igAw[ pRym dI ndI auClI[ BweI bqn
isMG jI dI syvw qy BweI rxDIr isMG jI dw iekrwr qy pRym A`KW A`gy Aw KVoqw[ mUMhoN
‘DMn is`K’ qy ‘DMn is`KI’ keI vwr ikhw qy ieSwry nwl hI hyT ilKI pRym-pwqI, muAw&I-
nwmw iliKAw[ Ajy ilK hI irhw sW ik ds bjy dy krIb koTI dw drvwzw KolHx vwlw
sMqrI Aw igAw, ijs dw izkr ivc BI hY qy nwl hI ikhw ik ‘bs krW iPr shI kl
sKI’ qy A`DI nzm ilK ky bMd kr idqI ikauNik pRym dI Kyl gurU dy h`Q hY[ muV ky kdI
idn lMG gey qy keIAW idnW ipCoN iPr purwxI aumMg auTI jo leI joVn leI EvyN ikvyN
hI muAw&I mMg ky nwl hI drj kr idqI[ ieh iesqrI ilMg ivc, sKI v`loN sKI ƒ
ilKI hY[ ies ivc ‘aus pRym pRbyDy icq qeIN’ BweI bqn isMG v`l ieSwrw hY Aqy ‘qUM
mwlx myry mwlI’ dI qy ‘myrI BI khu aus idAwlu ƒ’ klgIDr dsmyS ipqw v`l ieSwrw hY
qy ‘ikauN murdw hoieAw auT mnW’ Bwxy AMdr qy auqSwhmeI vwk Awpxy mn v`l qy is`K
isiKAw v`l ieSwry hn:
pRym pwqI
mYN b`uJ leI mYN bu`J leI, mYN bu`JI swrI g`l sKI!
pr bu`JI kwhdI Ku`B geI, mn geI klyjw s`l sKI!
mYN pwpn hW, mYN Gwqn hW, mYN by-sbrI kmjwqn hW,
mYN Bu`ln hwrI, fu`lHn hwrI, Bu`l rhI p`l p`l sKI!
mYN Bu`l krI qUM bKS leIN, mYN Cu`tV hW qUM rK leIN,
mYN DRohix mohix loBix kptix, kUk BrI bhu C`l sKI!
aus pRym prbyDy ic`q qeIN, aus sDrW vwlI iK`c qeIN,
aus rMg rMgIly im`q qeIN, mYN pwpix dwhI T`l sKI!
aus s`jx pRIqm ipAwry ƒ, pRIqm ihq qWGn hwry ƒ,
siqgur dy lwl dulwry ƒ, BeI pwvx hwrI s`l sKI!
sjnI! ieh myry icq n sI, bd socI gurmuK ihq n sI,
ho geI, pr iksy nim`q n sI, bd socI gurmuK ihq n sI,
jylH ic`TIAW 327
(4) sRI mwn BweI rxDIr isMG jI dI gurmuKqw qy inrmwxpx pr ilKI geI:
pRym jodVI
‘auT ic`q aumwh brkq AwpdI’
DMn DMn ho DMn mYNfy swjno,
DMn qusW dy rMg, rMg rMgIjIE[
DMn qusW dw inauNxw, aucw hoie ky,
DMn qusW dw mwn, mwn invwirAw[
DMn kryN aupkwr, Awp lukwieky,
DMn DMn bilhwr jwvW vIr jI[
DMn nw Awp gxwie, jwxU hoieky,
DMn bxXo Ax-jwx, Awpw jwxky[
kUky pIAw pIX, pIAw pwieky,
jwxy Awpxw Awp isMD fubwieky[
blihwrI blihr, pRIqm pRIqmW,
mYƒ BI lV lwE, qu`T grIb qy[
DMn DMn qUM DMn, DMn su DMn hYN!
DMnqw hovy DMn, qYNfy pYr CUh[
mYƒ BI iek dyh, ikxkw swjnw,
pRIqm drs idKwl, jIAw locdw[
mrIz SPw krwau, qus qbIb qy,
vIrW! myl imlwau, myln hwr qUM[
pwp myr b^SwE, b^Sx hwr qy,
qu`T gurU quTwE, quTy r`b BI[
srdwr jI ny bolxw BI bMd kIqw hoieAw hY[ Awp ƒ jI kStW dI Eh Brmwr hoeI ik
rhy r`b dw nwm[ fMfw byVI, twt vrdI, KVI hQkVI, pu`TI hQkVI, g`l kI jylH dI koeI
szw nhIN, jo Awp ƒ nw JlxI peI hovy[ Awp dw pihlvwn srIr suk ky qIly vrgw ho
igAw hY, kys jtw-jUt ho cu`ky hn, lyikn Awp jwqI mwn, kOmI Awn qy Drm dI Swn
leI Awpxy bcnW pr Ac`l phwV dI qrHW fty KVy hn[ iek vyrW dws ƒ s^q buKwr
sI, Awp dy aupkwrI ihrdy ƒ jo ^br hoeI qW Awp ƒ jo A`D Syr du`D iek vyly imldw
sI, Awp ny swry dw swrw hI myrI v`l Byj idqw qy dUjy fMg ivcoN BI iek pwE Byj ky
kyvl iek pwE hI r`K ky idn tpwieAw* qy Pyr dUjy idn BI jd eyvyN hI kIqw qW myrw
kTor ic`q vI nw shwr sikAw qy BweI jI dI audwrqw dw nkSw A`KW A`gy b`J igAw qy
Awpxw jIvn mnhUs nzr Awaux l`g ipAw qy du`D nw Byjx leI bynqI kIqI jo hyTW
drj hY[ ‘Kycl kro nw AgHW’ ArQwq hux mYƒ du`D nw ByijE:
(rswvwl CMd)
DMn DMn hYN! DMn DMn!! aupkwrI ihrdy[
myry jYsy nIc pyt ihq BoNdy iPrdy[
kI il`KW ikv il`KW, ilKy ibn irhw nw jWdw[
AYfw Bwr! phwV! vIr jI! ishw nw jWdw[
mYN nIcW qoN nIc, nIc ipK l`jx mYƒ[
mYN duStW qoN duSt, duSt ipK B`jx mYƒ[
mYN hw pwpI Gor pwp Srmwvx mYQoN[
mYN nrkW dw kIt, nrk Gbrwvx mYQoN[
mYN kptI cMfwl, kptqw frdI mYQoN[
mYN duKdweI krUr, krUrqw FrdI mYQoN[
mYN corW dw cor, cor ipK lukdy mYƒ[
mYN T`gW dw T`g, T`g ipK Jkdy mYƒ[
kwmI koRDI loBvMq, hauN vf hMkwrI[
kIt moh dw FIT, hIT hauN Aq bdkwrI[
ibsws Gwq, im`qR mwr, hauN Awqm GwqI
dgybwz m`kwr mhW, hauN vr nr hwqI
AikRqGn bySrm, ibSrmI CupdI mYN QIN[
gMdw mMdw FIT, FITqw lukdI mYN QIN[
b^S ley krqwr, siqgurU b^Sn hwrw[
b^S ley gur pMQ, sMq nih AOr shwrw[
*
BweI ijMdr isMG keI brs hoey, AmrwauqI jylH ivc clwxw kr gey hn[
jylH ic`TIAW 330
(iqRBMgI CMd)
E pMQ sqwry Drm ipAwry gurU dulwry bwbw jI[
Kwls buD swrI, sB ihqkwrI, swr ivcwrI bwbw jI[
siqgurU pd-BOry, hr rMg bOry, gurmiq gOry ikrpwlU[
E pRym pRsIjy, AwnMd BIjy, hauN kMin dIjy, hy dXwlU[
(pwDVI CMd)
E bIr bhwdr DIr vIr,
inrml ic`q gihr gMBIr vIr[
duKIAn kau dwmn gIr vIr[
idlgIrih dwiek DIr vIr[
E gurmiq-sr ky mC vIr[
E prym auDd ky k`C vIr[
E hMsn myN br sÍ`C vIr[
kr idRSt ‘duKI’ vl d`C vIr[
E prym sihr dy vsn hwr[
E Aihins rMg hsn hwr[
E p`Qr ihrdIN Dsn hwr[
hau sdky GolI! lsn hwr[
E rMg rMgIjy hauN BI dyhu[
br gMD gMDIjy hauN BI dyhu[
E pRym pRsIjy hauN BI dyhu[
hr rMgih BIjy hauN BI dyhu[
hauN pRym ngr dw rwhu ds[
ikMv pwvw pRIqm nwh ds[
auh Amrw-pur dI gYl vIr[
*
ieh kivqw BweI swihb rxDIr isMG jI sMbMDI hI hY[
jylH ic`TIAW 331
(8) iek smyN BweI rxDIr isMG jI kuJ ku g`usy ho gey sn[ aus smyN ieh ibnY p`qR Awp
dI syvw ivc ilKI sI:
(nSwnI CMd)
gu`sy muJ grIb qy, hoxw nw s`jn,
mYN qW ‘duKI’ duKI hW kohxw nw s`jn,
jylH ic`TIAW 332
(9) eyh hyT ilKI Bytw ‘duKI’ jI ny pusqk ‘pRym kWgW’ dy mu`F ivc smrpn vjoN ilKI
hY:
‘Bytw’
E gurmiq sr ky mC vIr[
E pRym audiD ky k`C vIr[
E hMsn mYN br s`ÍC vIr[
kr idRSt ‘duKI’ vl d`C vIr[
E pRym Sihr dy vsx hwir[
E Aihins hir rMg hsn hwir[
E p`Qr ihrdIN Dsx hwir[
hauN sdky Bytw lyhu Xwr[
mYN ies vYrwgmeI poQI ‘pRym kWgW’ ƒ ipAwry im`qr sRI mwn pMQ rqn BweI rxDIr
isMG jI, ijnHW nwl mYƒ pihly pihl ‘sYNtRl jylH mulqwn’ 1917 ivc iek swl dy
lgpg iek`Ty rihx dw smW imilAw qy Pyr hzwrI bwg sYNtRl jylH ivc mwrc AKIr
1920 qk iek`Ty rihx dw mwn pRwpq hoieAw qy ijnHW dI ikRpw nwl myry idl ivc
jylH ic`TIAW 333
gurbwxI dw pRym qy iK`c vDIk pYdw hoeI, ijnHW dy su`cy qy au~cy AwdrS dI izMdgI ny jylHW
ivc BI keI su`ky qy Julsy hoey mnW ƒ surjIq krn dw kMm kIqw qy Ajy BI dyS Drm qy
kOm dI ^wqr jylH dIAW kwl koTVIAW ivc du`K auTw rhy hn qy Awpxy AwdrS qy ctwn
dI qrHW idRVH, pRym dy gIq gw rhy hn- dI syvw ivc bVy pRym qy mwn sihq Byt krdw hW
qy Awpxy swry hI jylH swQIAW ƒ h`Q joV ky:
sRI vwihgurU jI kw ^wlsw
sRI vwihgurU jI kI Pqih ] gjONdw hW[
kib`q
ds kyhVI QweIN pihlW clIey ipAwirAw vy,
AwvMdy sMdysy sB pwsoN vWg qwr dy[
clIey hzwrI bwg vIr rxDIr pws,
c`kIAW iphweIey bYT kol sohxy Xwr dy[
cMdn dy bUty ny mihkweI hY sugMD EQy,
suMG leIey Pul bx BOr gulzwr dy[
A`j eyh hzwrI bwg l`KI qy kroVI bwg,
sweIN dy ipAwry eyhqoN qn mn vwr dy[
Pyr ieMfymwn Pyrw pweIey ipAwirAw vy,
sc dy ipAwry ijQy duKVy shwrdy[
ipMjry dy ivc koeI puCdw nw bwq auQy,
sweIN ƒ icqwr bIr smyN ƒ guzwrdy[
jylH ic`TIAW 334
AMqkw nM: 4
jylH ic`TIAW 335
ieh ic`TI BweI swihb dy GroN purwxy kwgzW ivcoN imlI hY, jo pihlIAW iqMn
AYfISnW ivc nhIN CpI qy cOQI AYfISn ivc CwpI geI[
BweI swihb 1916-17 ivc mulqwn sYNtrl jylH ivc sn[ 4 ApRYl 1916 qoN Awp
ny 40 idn dI Bu`K hVqwl kIqI[ eys qoN ipCoN bI drogw sdw nMd ny Awp ƒ bhuq kSt
id`qy[ 1916 dw s^q ibpqkwl dw smW sI[ eyh smwcwr ipCly si&AW ivc vyrvy nwl
drj hn[ aunHW ibpqw dy idnW ivc BweI suMdr isMG Gumwx, BweI iekbwl isMG ipRMsIpl
bopwrwey qy BweI mihqwb isMG AkwlgVH ieh iqMny s`jx mulqwn jWdy rhy sn[ aunHW
simAW dI eyh hyT ilKI icTI BweI swihb dI ilKI hoeI hY jo ibpqkwl ivc aunHW dI
cVHdI klw dI sUck hY[ eyh iqMny sjx keI vwr dPydwr hrnwm isMG rswlw nM: 10
ipMf nwrMgvwl dy pws TihirAw krdy sn[ aus smyN s: hrnwm isMG mulqwn CwauxI
ivc sn[
eyh icTI BweI swihb dy GroN keI brs hoey, purwxy kwgzW ivcoN imlI sI, Pyr myry
pwsoN bI kwgzW ivc hyT aupr ho geI jo tol Bwl krn ipCoN imlI[ pr eyh pYnsl nwl
ilKI hox krky A`Kr bhuq m`Dm pY gey hn Aqy keI A`Kr qW eyqny m`Dm pY ky bu`J gey
hn ik pVHy nhIN jWdy[ nhIN qW AsIN eys ic`TI dw Poto hI dy idMdy[ hux eys dI nkl idMdy
hW[ jo sqrHW pVHIAW nhIN geIAW, auh C`f id`qIAW geIAW hn[ eys ic`TI dy pVHn qoN
aus smyN dI BweI swihb qy nwl dy isMGW dI hwlq dw pqw l`gdw hY[ ic`TI qoN eyh BI
pqw l`gdw hY ik BweI swihb dw mulqwn jylH qoN clwx ho jwx dw bI audoN iKAwl sI[
vYsy BweI swihb qy hor isMGW dw sqMbr 1917 ivc hzwrI bwg jylH ƒ cwlxw hoieAw
sI[ eys ic`TI pr qwrIK koeI nhIN[ eyh 1916 dy AKIr ivc jW 1917 dy iksy mhIny
dI ilKI hoeI pRqIq huMdI hY[ ic`TI qoN pqw l`gdw hY ik jylH ivc BweI swihb Awpxy dUjy
swQIAW nwl kYdIAW rwhIN sunyhy Byj ky g`lbwq (goSt) kr ilAw krdy hn[
ies ic`TI ivc kuJ isMGW dy nwm drj hn[ sMqw isMG qoN Bwv sMqw isMG nMd pur
klOV, BweI surjn isMG qoN Bwv BweI surjn isMG gujrvwl, jgq hrI qoN Bwv BweI
jgq isMG GVUMAW hY[ jo s`jx BweI swihb dI ^brswr leI mulqwn gey sn, auhnW ƒ
vwps GrW ƒ jwx leI ic`TI ivc pryrnw kIqI geI hY[ A`gy ic`TI dw mzmUn eys qrHW
c`ldw hY:
(nwhr isMG igAwnI)
(2)
mOq qoN ip`CoN izMdgI
eyh Awm iKAwl hY ik srIr ibns jwx ArQwq moq hox qoN ip`coN izMdgI dw ^wqmw
ho jWdw hY[ A`j klH bhuq lok sMswrk AYSÍrj qy mwieAwvI suK ƒ hI izMdgI dw lwhw
smJdy hn[ aunHW dy Bw dw eys sMswrI jIvn qoN ipCoN hor kuJ A`gy hY nhIN[ pr BweI
swihb gurmiq dy AwDwr pr ies g`l pr inscw r`Kdy hn ik srIrk mOq qoN ip`CoN BI
jylH ic`TIAW 337
izMdgI hY qy srIrk ivCoVy qoN ip`CoN Awqmk sbMD bixAw rihMdw hY[ eys sbMD ivc Awp
ny jdoN 24 ApRYl 1927 ƒ Awp jI dw clwxw hoieAw qW aus pRQwie Awpxy Coty Brwqw
s: Awqmw isMG jI qy hor sMbMDIAW ƒ jo ic`TI ilKI, aus ivc ieauN iliKAw:
‘guris`KW leI Awpxy sbMDIAW qy sjxW im`qrW dI mOq sdIvI ivCoVy dw kwrn nhIN
bx skdI[ Awm sMswrI purSW dy Bwxy srIrk mOq qoN ip`CoN izMdgI dw ^wqmw hY pr
gurmiq mwrgI pRymIAW leI srIrk mOq qoN ip`CoN s`cI qy sd-jIvn izMdgI brkrwr hY[
dyh-ivjog hox qoN ipCoN Awqm-sMjog bxy rihMdy hn[’
(3)
AMqkw nM: 5
BweI swihb rxDIr isMG jI jd qoN irhwA ho ky Awey hn, aunHW dw smW nwm bwxI dy
prmy qy kIrqn-dIvwnW dy siqsMg mMflW ivc bqIq ho irhw hY[ 1930 ivc jdoN Awp
irhwA hoey, aus vyly lgBg swl Br drs-prymI s`jxW dw qWqW hI b`Jw irhw[ hux BI
imlx iglx vwly s`jx eyqny AwauNdy hn ik Awp ƒ ilKx pVHn dI Pursq pUrI qrHW
nhIN imldI[ Gr Awaux qoN kuJ mhIny bwAd Awp sB qoN pihlW bopwrwie izlHw
luiDAwxw dy dIvwn ivc Swml hoey[ Awp dy irhwA hox dI KuSI dys pRdys ivc sB QW
sMgqW v`loN auqSwh pUrbk pRgt kIqI geI, QW QW mqy pws hoey[ mwlvw suDwr suswietI
stwktn, XUnweItf styts AmrIkw, mwlvw suDwr suswietI vYnkovr kYnyfw, ^wlsw
dIvwn suswietI vYnkovr kYnyfw v`loN mwn p`qr, isropwE qy mwieAw dIAW QYlIAW bKiSS
hoeIAW[ srdwr inrMjn isMG jI gryvwl (kYnyfw) ny mwlvw suDwr suswietI vYnkovr
rwhIN 100 dmVy dw sony dw qmgw ByijAw[
17 sqMbr 1931 ƒ sRI qrn qwrn swihb dI kwr syvw ArMB hoeI[ esy smyN Awp
kwr syvw dI ArMBk rsm smyN t`k lwaux vwly pMjW ipAwirAW ivc Swml hoey[ 15
sqMbr ƒ Awp 150 dI sMgq dy jQy smyq sRI AMimRqsr phuMcy[ drbwr swihb kmytI
v`loN KUb suAwgq hoieAw[ Awp ny Puhwry vwly cONk qoN kIrqn SurU kIqw, prym kulwhl
ivc kIrqn krdy hoey sRI drbwr swihb qy sRI Akwl q^q swihb dI Xwqrw kIqI[ Swm
ƒ rihrwis dy pwT ipCoN sRI Akwl q^q swihb dIvwn sijAw qy Awp ƒ q^q swihb
v`loN iek sRI swihb, isropwE qy hukm nwmy dI bKiSS hoeI[ hukm nwmy dI eyh bKiSS
PI zmwnw qy is`K rwj qoN ipCoN hux qk isr& do s`jxW ƒ pRwpq hoeI hY[ iek qW pMQ dy
mwnXog sjx bwbw KVk isMG jI ƒ pMQ dy jQydwr hox dI hYsIAq ivc, jdoN ik auh
1927 ivc fyrw gwzI KW jylH qoN irhwA ho ky Awey sn, dUjy BweI rxDIr isMG jI ƒ[
hukmnwmy dI nkl eyh hY:
16 mwrc ƒ Awp sRI qrn qwrn swihb phuMcy, 23 sqMbr qk sRI qrn qwrn kwr
syvw qy kIrqn dy lwhy lYNdy rhy[ sRI AMimRqsr srovr dI kwr syvw dI jo s`Dr jylH ivc
hox krky pUrI nhIN sI hoeI, auh qrn qwrn dy eys suBwg smyN pUrI ho geI[ 24 sqMbr
ƒ KfUr swihb, 26 ƒ goieMdvwl swihb qy 27 sqMbr ƒ sulqwnpur dy gurduAwirAW dy
drSn Xwqrw kr ipMf nwrMgvwl phuMc gey[
14 AkqUbr 1932 ƒ jdoN sRI pMjw swihb dy gurduAwry dI nvIN iemwrq dw
buinAwdI p`Qr riKAw qW Awp pMjW ipAwirAW dy aus smyN jQydwr sn[ auQy isropwE qy
sRI swihb jI bKiSS hoey[ pMjw swihb dy srovr dy vwDy dw buinAwdI p`Qr ies idn
it`kw swihb pitAwlw (hux mhwrwjw XwdivMdr isMG pitAwlw) ny riKAw[ ieQoN Agly
idn BweI swihb 1905 qoN bwAd 27 swl ipCoN Pyr AYbtwbwd gey[
dsMbr 1933 dy AKIrI hPqy ivc Awp ny Awpxy BujMgI qy BujMgx dy AnMd kwrj
kIqy[ nvMbr 1934 ivc gurpurb pUrnmwSI ƒ Awp nnkwxy swihb dy ShId gMj dy
buinAwdI p`Qr r`Kx vwly pMjW ipAwirAW ivc Swml hoey[ Pyr 26 dsMbr 1934 ƒ jQy
smyq gurduAwrw hzUr swihb dI Xwqrw ƒ rvwnw hoey[
26 dsMbr qoN 31 dsMbr dI dupihr qk Awp ny id`lI gurduAwirAW dI KUb prmy
nwl Xwqrw kIqI[ 31 dsMbr ƒ Awp jQy smyq Awgry phuMcy[ 1 jnvrI 1935 ƒ svyry
gurduAwrw mweI Qwn ivc Awsw jI dI vwr dy kIrqn auprMq 2 jnvrI 1935 ƒ jQw
gvwlIAr phuMicAw[ auQy gurduAwrw PUl bwg qy CyvyN pwqSwh dw iklHw gvwlIAr dy
gurduAwrw pIr bMdI CoV dy drSn kIqy; 4 jnvrI ƒ eyQoN hzUr swihb ƒ cwly pwey,
rsqy ivc mnmwV gurduAwry dy drSn kr 6 jnvrI ƒ hzUr swihb jw phuMcy[ 12
jnvrI qk hzUr swihb dy gur-AsQwnW dI Xwqrw kIqI[ 11 jnvrI 1935 ƒ dsmyS
pwqSwh jI dw Avqwr gurpurb mnwieAw qy 14 jnvrI ƒ vwps ngr phuMc gey[ hzUr
swihb dI eys Xwqrw dw prym iBMnw vrnx Awp ny iek kivqw ‘sRI dsmyS jI dy hzUr
swihb ivc drSn’ ivc kIqw hY jo ‘drSn JlkW’ nwmyN pusqk ivc Cp cukI hY[ 21 qy
22 dsMbr 1935 ƒ cmkOr swihb dI Xwqrw kIqI[ dUjI vwr hzUr swihb dI Xwqrw
1955 ArQwq sMq 2021 dI vYswKI ƒ kIqI[ Awp pihlI ApRYl 1955 ƒ luiDAwxy qoN
c`l ky bMbeI ho ky hzUr swihb phuMcy sn[
8 jnvrI 1938 ƒ ptny swihb dI Xwqrw kIqI qy eys idn dsmyS jI dy Avqwr
gurpurb pr KUb kIrqn hoieAw qy Akwl buMgy dy buinAwdI p`Qr rKx vwly pMjW
ipAwirAW ivc Awp Swml hoey[ auprMq 17 mwrc 1938 ƒ holy mh`ly vwly idn pwauNtw
swihb dy drSn dIdwr kIqy Aqy dsmyS jI dy kvI drbwr vwly AsQwn pr gurduAwry
jylH ic`TIAW 340
dI bxn vwlI iemwrq dw buinAwdI p`Qr r`Kx vwly pMjW isMGW ivc Swml hoey[ eyh Kws
Kws qrIkW ieSwry mwqr id`qIAW hn[ vYsy Awp dw kIrqn smwgmW pr jwx dw
islislw bixAw hI rihMdw hY[ rwvlipMfI, isAwlkot, imMtgumrI, krwcI, sRI krqwrpur
swihb (rwvI), id`lI, jlMDr, twtw ngr, jmSYdpur, klk`qw, bMbeI Awid QwvW pr
keI vwr jw ky kIrqn dw AnMd-lwhw lYNdy rhy hn[ sB QW sMgqW Awp dw Xog suAwgq
krky prym-auqSwh pRgt krdIAW rhIAW hn[
irhwA hox qoN ipCoN eynHW pMJIAW swlW ivc ijQy Awp ny siqsMg mMflW ivc jw ky
kIrqn Awid dI syvw kIqI hY, auQy gurmiq iviSAW pr lyK qy pusqkW ilKx dI ihMmq
BI krdy rhy hn[ hux qk iqMn drjn pusqkW ilKIAW jw cu`kIAW hn qy Cp cu`kIAW
hn[
‘sRI gurU grMQ swihb pRgt pRmwx gurW dI dyh’ nwmyN pusqk dw KrVw guMm ho igAw
hY, jy iksy s`jx pws hovy qW auh ikrpw krky vwps dyx dI ikrpw kro qW ik auh
pusqk BI Cp jwvy[ iesy qrHW ‘gurmiq ividAw’ nwmy KrVw BI iek prymI pwsoN 1947
dy PswdW ivc lwhOr hI rih igAw[ g`l kI jd qoN Awp jylH qoN vwps Awey hn, Awp dw
smW siqsMg mMflW qy gurmiq sbMDI pusqkW ilKx dy au~qm kMm ivc hI bqIq ho irhw
hY[ vwihgurU Awp ƒ sdw cVHdIAW klw ivc rKy[
Awp dI lyKxI AMkq hyT ilKIAW pusqkW hux qk Cp cu`kIAW hn:
1. jylH ic`TIAW, 2. gurmiq nwm AiBAws kmweI, 3. gurmiq lyK, 4. gurmiq
ibbyk, 5. scKMf drSn, 6. crn kml dI mauj, 7. kI gurU gRMQ swihb dI pUjw buq
pRsqI hY, 8. AMimRq klw, 9. Anhd Sbd dsm duAwr, 10. ggn aufwrI, 11.
Axif`TI dunIAw, 12. gurmiq sc inrxy, 13. bwbw vYd rogIAW dw, 14. iqmr-
AigAwn qoN auijAwrw, 15. haumY nwvY nwl ivroD hY, 16. krm iPlwsPI, 17. drSn
JlkW (kivqw), 18. joiq ivgws (kivqw)[
hyT ilKIAW pusqkW dy ilKqI KrVy jo iqAwr sn, auh BI vwrI vwrI Cp ky pRkwSq
ho rhy hn:
1. gurbwxI dIAW lgW mwqRW dw ivAwkrx 2. gurmiq rmzW, 3. gurU ky sMq pdW dw
inrxw, 4. rMgly sjx, 5. gurmiq rmzW, 6. gurmiq pRkwS, 7. vwihgurU ismrx[ hor
vyrvw cOQy ih`sy ivc dyKo[*
*
hux AMq ivc dyKo [
jylH ic`TIAW 341
AMqkw nM: 6
Kws not
(ilKq igAwnI nwhr isMG jI)
rkwb gMj dI dIvwr Fwh ky sVk k`Fx dI qjvIz kIqI geI, ijs pr s: hrcMd isMG
jI reIs lwielpur Awid dI AgvweI hyT pMjwb dy is`KW ivc qkVI AYjItySn SurU hoeI
qy eys sMbMD ivc 30 meI 1914 ƒ lM|y mMfI lwhOr ivc bVw BwrI pMQk iek`T hoieAw
qy kMD Fwhy jwx dI ivroDqw kIqI geI[ ienHW swrIAW g`lW dw Kws Asr is`KW pr
hoieAw, ikauNik pRdysW ivc is`KW dI igxqI bhuqI sI[ kwmw gwtw mwrU jhwz ivc QoVy
ijhy ZYr is`KW qoN ibnW sB hI is`K sn[ gurduAwrw rkwb gMj dw mwmlw Kws is`KW dw
hI sI[ ies dy nwl hI is`KW dy v`fI ikRpwn r`Kx sMbMDI pwbMdI dy kwrn ikRpwn dw svwl
BI cl irhw sI[
ienHW kwrnW krky is`KW ivc ros qy joS Br igAw qy Bw: sw: rxDIr isMG jI hor
s`jxW smyq hrkq ivc Awey[ ijs krky ienHW ƒ 19 PrvrI 1915 eI: ƒ 26 nMbr
pltn qy hor bhuq swry swQIAW smyq iProjpur CwauxI dy iklHy pr Dwvw krn dy doS
ivc dUjy muk`dmw swzS lwhOr ivc 30 mwrc 1916 ƒ qwzIrwq ihMd dI d&w 121 (a0
hyT aumr kYd qy zbqI jwiedwd dI szw idqI geI[ Awp 9 meI 1915 ƒ igR&qwr hoey
qy 4 AkqUbr 1930 ƒ irhw hoey[ BwvyN ies smyN lokW Bwxy ienHW ƒ kwmXwbI nhIN hoeI
qy kSt hI J`lxy pey, pr eyh kurbwnI insPl nhIN geI[ gurduAwrw rkwb gMj dI
dIvwr 1920 ivc ijauN kI iqauN muV auswrI geI[ AkwlI lihr jwrI hoeI, gurduAwry
pMQk pRbMD ivc Awey qy ihMdusqwn bI Awzwd hoieAw[ AMgryz 15 Agsq 1947 ƒ
ihMdusqwn qoN sdw leI h`Q Do ky ijDroN Awey sI, auDr ƒ cldy bxy[ ieauN BweI swihb qy
aunHW dy swQI sB dyS BgqW dI Gwl sPl hoeI[ gurduAwrw suDwr lihr qy AwzwdI dI
lihr dy Asl moFI BweI swihb, aunHw dy swQI qy hor smUh pRdysW qoN Awey dyS Bgq hI
hn[ gurduAwrw rkwb gMj dI kMD dy svwl qoN AYsw CyV iCiVAw ik AMgryz ny iek idn
BI su`K dw swh nw ilAw[ EVk aus ƒ ihMdusqwn qoN KihVw hI Cufwauxw ipAw[
iqMn zwlm
jylH ic`TIAW dy pVHn qoN pwTkW ƒ cMgI qrHW pqw l`g jWdw hY ik aunHW simAW ivc
BweI swihb qy hor s`jxW ƒ ikqny qsIhy qy kSt Jlxy pey sn qy auh smyN kYsy krVy
sn[ jylH Xwqrw dy smyN ivc BweI swihb ƒ sB qoN v`D iqMn zwlmW nwl vwh ipAw[
mulqwn jylH dw drogw sdw nMd, hzwrI bwg jylH dw drogw pMfq vDwvw rwm, qIjw
nwgpur jylH dw supRMtMfMt (jo ip`CoN ieMnspYktr jnrl bixAw) fwktr nIl kMT sUrXyx
jtwr[ eyh bRwhmx huMdw hoieAw BI Drm krm v`loN BRSt hI sI, ies ny sdw nMd dI qrHW
hI pu`j ky zulm kIqy ijnHW dw vyrvw ip`Cy pusqk ivc drj hY[ pr Pyr BI eys ƒ BweI
swihb dI ihMmq, idRVHqw qy sUrbIrqw dw lohw mMnxw ipAw ijs dw pqw ieauN l`gdw hY
ik sUbydwr hirbcn isMG pltx nMbr 66 eys jtwr nwl ierwk-Arb ivc 1914
vwly jMg ivc iek`Ty rhy sn[ jd pltn nMbr 66 nwgpur dI kWptI nwmy CwauxI ivc
AweI qW fwktr jtwr sUbydwr swihb ƒ imilAw sUbydwr swihb ny puiCAw ik quhwfy
jylH ic`TIAW 343
pws jylH ivc iek pMjwbI is`K BweI swihb rxDIr isMG nwmy irhw, qusIN aus nwl bhuq
bUrw slUk kIqw[ AYsw krnw Xog nhIN sI[
jtwr- jy qusIN myry QW huMdy qW qusIN BI eyvyN hI krdy[
sUbydwr swihb- eyh koeI auqr nhIN[ nw hI eyh ho skdw hY ik jo kuJ qusIN kIqw, mYN
BI zrUr Eho kuJ krdw[
jtwr- iek g`l dI mYƒ bVI hYrwnI hY ik nwgpur jylH dy sB kYdI rxDIr isMG dI
bhuq ie`zq krdy sn, aus ƒ gurU smwn smJdy sn[ mYN Awpxy pUrw zor lwieAw, pr mYN
rxDIr isMG dI ic`TI p`qR jylH qoN bwhr jwxo qy AMdr AwauxoN bMd nhIN kr sikAw[
sUbydwr swihb- qd Awp isAwxy qW nw hoey; ijs AwdmI ƒ ieKlwkI kYdI qy muzrm
lok BI smJ gey qy aus dw snmwn krn l`g pey, aus ƒ qUM piVHAw iliKAw ho ky nw
smJ sikAw[ quhwƒ cwhIdw sI ik aus qoN koeI lwB auTwauNdy[ sgoN qusIN aus pr zulm
krn lg pey[ ieh AwpdI ikhVI dwnweI sI?
ieh sux ky jtwr inmoJUxw ho ky cu`p kr igAw[
not- ieh g`l swƒ sUbydwr hirbcn isMG jI ny jylH ic`TIAW dI pihlI AYfISn
Cpx qoN ip`CoN AImRqsr 1938 ivc Awp suxweI sI[
sMbMDIAW qy prymI s`jxW ƒ sdw leI Pqh gjw gey qy 4 AprYl 1944 ƒ gurpurI jw
ibrwjy[ Awpxy prym ipAwr, aupkwr, is`KI isdk dy pUrinAW dIAW XwdW ipCy Cf gey[
vDyry hwl pVHo pusqk ‘rMgly s`jx’[
*
do zrUrI qrIkW jo ipClI AYfISn ivc nhIN idqIAW geIAW sn, hux nM: 5 qy 13 qy d`sIAW geIAW hn[
nM: 7 (pihlW nM: 6) qy id`qy vyrvy ivc BI loVINdI suDweI kIqI geI hY[
jylH ic`TIAW 345
14. sRI Akwl q^q swihb qoN 15 sqMbr 1931 ƒ hukmnwmw qy isropwau pRwpq
hoieAw[
15. clwxw- 16 ApRYl 1961 svyry swFy s`q vjy koTI nMbr 79 mwfl twaUn,
luiDAwxw[
AMiqkw nM: 7
jylH ic`TIAW dI pihlI AYfISn dw pihlw qy dUjw ih`sw 1936 ivc qy qIjw ih`sw
1938 ivc CipAw[ dUjI AYfISn jnvrI 1951 ivc CpI, ijs ivc iqMn ih`sy iek`Ty
krky ieko pusqk bxw id`qI geI[ hux cOQI AYfISn pRkwSq hoeI hY[ smW bdl igAw
hY, hux AMgryzI rwj dy smyN vwlIAW keI AOkVW dUr ho geIAW hn[ ies vwsqy jylH-
ic`TIAW dy ilKy jwx qy sMBwl bwry jo g`lW Agy pRgt nhIN kIqIAW geIAW, auh ieSwry
mwqR hux ilKIAW jWdIAW hn[
iehnW ic`TIAW dw fwk rwhIN Byjx iBjvwaux dw islislw gupq vsIly rwhIN jwrI
irhw hY[ jylHW ivc rih Awey s`jx jwxdy hn ik ieh ic`TI-p`qr dw islislw iks qrHW
cldw hY[ ienHW dy ilKx dw ArMB rwj mMdrI jylH qoN 1922 ivc hoieAw jo AT-nON swl
qk nwgpur jylH qoN BI cldw irhw[ pulIs ƒ ikvyN sUh l`g geI sI, so auh iehnW
ic`TIAW dI Bwl ivc l`gI rihMdI sI[ qy myry mgr puils dw iek AwdmI s&r ivc BI
nwl rihMdw sI qy puils vwly Aksr AwpxI bolI ivc mY Leaders’s Letterbox
(lIfrW dw lYtrbks) ikhw krdy sn[ 1924 ivc imstr hmIdulw supRMtMfMt puls
luiDAwxw ny myry ivru`D aus vyly dy ifptI kimSnr kMvr rGubIr isMG ƒ irpot kIqI
sI- He is a very dangerous man; we are after him for the last several
years’ ArQwq ‘ieh bVw ^qrnwk AwdmI hY, AsIN keI swl qoN ies dy mgr l`gy hoey
hW[’ aus vyly ieh fr sI ik ieh kImqI ieiqhwsk mswlw ikqy pulIs dy h`Q nw Aw
jylH ic`TIAW 346
jwvy[ aus smyN ies dI sMBwl leI hyT ilKy s`jxW ny bVI hmdrdI BrI hOnsly vwlI
shwieqw kIqw[ Asl ic`TIAW swfy purwxy s`jx igAwnI ieMdr isMG bI.ey. ipMf kbw hyVI
ijlHw AMbwlw qy igAwnI rxjIq isMG ipMf inhulkw ijlHw AMbwlw ny sMBwl leIAW[ Pyr
iehnW dI nkl igAwnI hirBjn isMG jI ipMf crVIAW muqisl ropV ijlHw AMbwlw pw
r`KI geI[ auprMq eyh swrw mslw prlok invwsI igAwnI s`jx isMG nMbrdwr ipMf
ruVkw BMgUAW ijlHw luiDAwxw ny do sqk pUrI ih&wzq nwl sWBI riKAw[ dws iehnW
s`jxW dw AiqAMq DMnvwdI hY, ijnHW ny ies AOkV qy AOK dy smyN ivc Awpxy Awp ƒ
^qry ivc pw ky dws dI shwieqw kIqI qy ies kImqI iltrycr ƒ sMBwlI riKAw[ cOdW
swl dI sMBwl qoN bwAd ieh sB mswlw jylH-ic`TIAW dI Skl ’c pRkwSq ho igAw[
jylH-ic`TIAW Awid pusqkW dI rcnw dI khwxI BI AjIb hI hY[ ijs dw tUk mwqr
d`sxw AXog nw hovygw[ BweI swihb luiDAwxy koqvwlI qoN 25 jUn 1915 ƒ jylH Byjy gey
qy mYN ausy idn iek hor swQI BweI hrnwm isMG gujrvwl smyq igR&qwr ho igAw[ swƒ
koqvwlI qoN 2 julweI 1915 ƒ jylH Byj idqw igAw[ jylH ivc BweI swihb ƒ iml ky
icq bVw pRsMn hoieAw[ mwno igR&qwrI dw du`K Bul igAw[ mYN ikhw, ‘BweI swihb! AwpW
hux ieQy iek`Ty rhWgy[’ Awp ny bVy gMBIr ho ky auqr id`qw, ‘bVw A`Cw hoieAw qusIN jylH
ivc Aw gey[’ aus vyly mYN hYrwn ho ky cu`p kr igAw[p
smW lMGdw lMGdw lMG igAw, vrHy bIqy gey[ sB s`jx jylHW qoN Aw ky GrIN vsx
rsx l`gy[ su`K dw smW bIqx l`gw ik Acwnk 9 meI 1954 ƒ mYƒ BweI swihb qoN
puCx dw iKAwl AwieAw[ mwfl twaUn luiDAwxy ivc bYTy AsIN g`lW kr rhy sI qy mYN
pu`iCAw Awp dw ieh kihx qoN ikI Bwv sI ik ‘bVw A`Cw hoieAw, qusIN jylH ivc Aw
gey[’ qW Awp ny auqr id`qw ik, ‘Ajy BI ies g`l dy pu`Cx dI kI loV hY?’ mYN ikhw ik
mYN smJ igAw ik Awp ƒ pusqkW dy ilKx, Cpx dy islisly dy clx dw pihlW hI
AnuBv sI[ ArQwq auh smJdy sI ik jylH Xwqrw qoN ipCoN pusqkW dI rcnw dw smW
Awvygw qy virHAW b`DI clygw[ jo hux qk c`l irhw hY[ qy Awp dIAW iqMn drj pusqkW
Cp cu`kIAW hn[ pusqkW dI sMBwl, v`tk, Awmdn, ^rc dw sB ihswb ipCly vIh swl
qoN igAwnI hirBjn isMG jI mYnyjrw pMjwb igAwnI pRYs, BdOV hwaUs, luiDAwxw clw rhy
hn[ hor iksy pws koeI ihswb nhIN qy nw kdy irhw hY[ ipCly bwrHW swl qoN Bgq Amr
isMG jI pusqkW dI CpweI qy ivkrI ivc ^ws idlcspI lY rhy hn[ ienHW dy audm nwl
pusqkW dUr-dUr phuMcdIAW qy lgdIAW hn[ pusqkW dy lwaux dw bhuqw kMm ienHW dy
h`QIN hI huMdw hY[ pusqkW dI ivkrI krn jW ikDry Awaux jwx bwry iksy qrHW dw ^rc
Bgq jI jW iksy hor ny kdy pusqk PMf aupr nhIN pwieAw[ pusqk PMf ivcoN nw hI kuJ
BweI swihb ƒ imldw hY nw iksy hor ƒ[ pusqkW dI v`tk pusqkW pr hI ^rc huMdI hY[
iesy krky pusqkW Awm bzwrI inrk nwloN ssqIAW id`qIAW jWdIAW hn[ ies qrHW
jylH ic`TIAW 347
pusqkW dI rcnw qy CpweI dw islislw qy pRbMD ipCly 20 swl qoN cl irhw hY[* ijvyN
pusqkW CpxIAW SurU hoeIAW qy pusqkW PMf dw bwnxU b`Jw, auh pusqk dy mu`F ivc
DMnvwd ivc drj kIqw igAw hY[
ijnHW ijnHW s`jxW ny BweI swihb jI dIAW pusqkW dI CpweI sMbMDI mwieAw dI
shwieqw idqI hY, auh ijs-ijs pusqk pr ^rc hoeI, ausy ivc aus dw vyrvw Cwp
idqw igAw hY[ ijnHW ny Awpxy nwm gupq rKwey, aunHW bwry vI ieSwry nwl izkr kIqw
igAw hY[
*
igAwnI nwhr isMG jI 24 AkqUbr 1972 ƒ Akwl clwxw kr gey[ sRImwn pUjx ipqw- BweI swihb
rxDIr isMG jI 16 ApRYl 1961 ƒ gurpurI ipAwny kr gey sn[ auprMq pusqkW dI CpweI qy pRbMD AsIN
Awpxy h`Q ivc lY ilAw sI[
-blbIr isMG