IDENTITI REBAB DI ALAM MELAYU

Oleh:

Azhar Bin Abdul Latiff, Ab. Samad Kechot & Shamsul Amri Baharuddin

Universiti Kebangsaan Malaysia

Abstrak:

Alat muzik tradisional Melayu merupakan alat teknologi dan kebudayaan yang wujud hasil
daripada kebijaksanaan masyarakat Melayu mengadaptasi alam sekitar mereka dengan
keperluan hidup. Alat seni budaya ini berperanan menghasilkan alunan bunyi yang
digunakan untuk mengiringi seni persembahan yang memiliki pelbagai fungsi dalam
masyarakat. Antara alat teknologi seni persembahan Melayu yang masih wujud dan
digunakan sehingga kini ialah rebab (rebab tali tiga) iaitu alat muzik pembawa melodi
permainan Makyung, Tarik Selampit, dan Main Puteri. Pengiktirafan teater Makyung sebagai
‘a Masterpiece of the Oral and Intangible Heritage of Humanity’ oleh UNESCO pada tahun
2005 dan pewartaan Akta Warisan Kebangsaan 2005 (Akta 645) di Malaysia telah membuka
mata pelbagai pihak tentang pentingnya usaha memelihara rebab sebagai artifak warisan
tidak ketara negara. Antara langkah yang boleh dilaksanakan bagi memurnikan usaha ini
adalah dengan mengenal pasti identiti warisan berkenaan dalam konteks sosio-budaya
masyarakat dan penulisan ini berfokus kepada aspek berkenaan. Melalui pendekatan ini
identiti rebab di alam Melayu diterokai dari aspek-aspek seperti persejarahan, perbandingan
antara budaya (cross cultural), teknologi serta aplikasinya di dalam masyarakat. Usaha ini
diharap dapat membantu pelbagai pihak berkaitan khususnya di Malaysia memelihara dan
memulihara alat muzik rebab dan muziknya supaya warisan ini dapat terus dinikmati oleh
generasi akan datang.
Kata Kunci: rebab, makyung , muzik melayu, teknologi melayu, teknologi seni.

Abtract:

Malay musical instrument, tools of technology and culture and exist from the intelligence of
Malay society in adapting Mother Nature around them with their needs of life. This culture
arts tools was used to generate combinations of sounds that were use to accompany
performing arts that was and functional in the society. Rebab, a technological tool of Malay
traditional performing arts was used to provide melody for performing arts play such as
Makyung, Tarik Selampit and Main Teri. UNESCO acknowledgement on Makyung as ‘a
Masterpiece of the Oral and Intangible Heritage of Humanity’ and implementation of
National Heritage Act 2005 (act 645) in Malaysia was showing many parties about the
important of afford to preserve rebab as national intangible heritage. Apart of the steps is to
identify the identity of the heritage in the context of socio-culture and this paper is focusing
on the matters. From this approach, rebab identity in Malay world was discovered from
many aspects including history, cross cultural comparison, technology and its applications in
the society. This effort hopefully could guide many parties especially in Malaysia to preserve
rebab and its music for future generation.

Keywords: rebab, makyung , Malay music, Malay technology, arts technology.

1.0 Pengenalan

Alat muzik tradisional Melayu merupakan alat teknologi dan kebudayaan yang wujud hasil
daripada kebijaksanaan masyarakat Melayu mengadaptasi alam sekitar mereka dengan
keperluan hidup. Alat seni budaya ini berperanan menghasilkan alunan bunyi yang
digunakan untuk mengiringi seni persembahan yang memiliki pelbagai fungsi dalam
masyarakat. Antara alat teknologi seni persembahan Melayu yang masih wujud dan
digunakan sehingga kini ialah rebab (rebab tali tiga) iaitu alat muzik pembawa melodi
permainan Makyung, Tarik Selampit, dan Main Puteri.

Pengiktirafan teater Makyung sebagai ‘a Masterpiece of the Oral and Intangible

Heritage of Humanity’ oleh UNESCO pada tahun 2005 dan pewartaan Akta Warisan
Kebangsaan 2005 (Akta 645) di Malaysia telah membuka mata pelbagai pihak tentang
pentingnya usaha memelihara rebab sebagai artifak warisan tidak ketara negara. Antara
langkah yang boleh dilaksanakan bagi memurnikan usaha ini adalah dengan mengenal pasti
identiti warisan berkenaan dalam konteks sosiobudaya masyarakat dan penulisan ini berfokus
kepada aspek berkenaan.

2.0 Seni Muzik Tradisional di Alam Melayu dan Peralatannya

Seni muzik tradisional Melayu dan peralatannya merupakan sebahagian daripada unsur
budaya yang wujud di dalam kebudayaan masyarakat Malaysia khususnya masyarakat
Melayu. Unsur kebudayaan ini memiliki identiti dan nilai estetikanya yang tersendiri yang
dibentuk melalui satu sejarah yang panjang seiring dengan perkembangan masyarakat
Melayu itu sendiri di alam Melayu. Seni muzik di Asia Tenggara khususnya di alam Melayu
pada hari ini menggambarkan campuran tradisi tempatan dengan kebudayaan luar yang
berasal dari China, India, Timur Tengah dan Barat. Percampuran budaya ini menghasilkan
bentuk muzik yang hibrid dan memiliki identiti yang tersendiri (Wiliam P. Malm, 1967:1).

Alam Melayu1 yang asasnya digambarkan melalui dunia Melayu Lama merangkumi
kerajaan Hindu Funan, kerajaan Sriwijaya, kerajaan Majapahit, dan kerajaan Melaka.
Pembentukan unsur-usur kebudayaan di kawasan ini menyumbang ke arah pembentukan seni
muzik tempatan hasil adaptasi dan percampuran nilai-nilai tempatan dengan kebudayaan luar
melalui proses difusi budaya. Pertalian entiti ini jelas kelihatan di sempadan negara yang
bersempadan pada hari ini seperti di antara Semenanjung Malaysia dengan negara Thai,
Sabah dengan Filipina dan Sarawak dengan Kalimantan (Indonesia) (Mohamed Ghouse
Nasuruddin, 2003:4). Negeri-negeri alam Melayu yang terletak di pertengahan kawasan ini,
menggambarkan secara microscosm genre muzik rantau ini.

Penyebaran dan difusi elemen budaya seperti muzik dan peralatannya di alam Melayu
dilakukan sendiri oleh masyarakatnya. Penyebaran dan integrasi di antara satu budaya dengan
budaya yang lain berlaku melalui 1) penaklukan, 2) perubahan kuasa, 3) hubungan
perdagangan dan 3) perkahwinan keluarga diraja (Eric Taylor, 1989: 5). Perkembangan seni
muzik di alam Melayu turut membawa kepada penghasilan pelbagai artifak teknologi seperti
alat muzik tradisional yang bukan sahaja berfungsi menghasilkan seni bunyi alam Melayu,
malah memiliki nilai ekspresif dan simbolik serta ritual yang memiliki falsafah yang

1
Keturunan awal masyarakat Proto Melayu dan Deutero Melayu merupakan penganut kepercayaan animisme
dan mereka telah mencipta pelbagai permainan dan ritual yang menghubungkan kehidupan mereka dengan
alam ghaib. Amalan ritual ini diteruskan sehingga beradaptasi dengan pengaruh kebudayaan India dan
diteruskannya sehingga tersebarnya agama Hindu zaman di kegemilangan kerajaan Melayu lama iaitu kerajaan
Hindu Funan yang wujud sekitar abad pertama. S.M. Kerajaan Hindu Funan ini kemudian digantikan pula
dengan kerajaan Sriwijaya yang wujud pada sekitar abad ke 7 S.M. dan kerajaan ini menjadikan agama Buddha
yang juga berasal daripada India sebagai agama rasmi mereka. Pada abad ke 11 S.M, wujud pula Kerajaan
Hindu Majapahit yang pusat di Jawa Indonesia dan diikuti pula dengan penubuhan kerajaan Melaka pada
abad ke 13 S.M. yang menjadi pusat penyebaran agama Islam serantau. Daripada dunia Melayu Lama ini
lahirlah kesultanan Melayu yang ada pada hari ini. Rantau ini kemudiannya melalui zaman penjajahan bangsa
Eropah daripada Barat sebelum lahirnya negara-negara persempadanan yang ada di seperti Malaysia,
Indonesia, Thailand, dan Filipina melalui proses kemerdekaan.
mendukung kehidupan masyarakat Melayu itu sendiri. Antara alat muzik tradisional Melayu
ialah serunai, rebab, gendang, rebana, gong, gamelan, caklempong, gambus, Di alam Melayu,
peralatan ini berkembang melalui pola perspektif adaptasi2 yang disesuaikan dengan
pengaruh tempatan dan idiosinkratik3 yang mengekalkan bentuk asalnya. Berdasarkan sistem
klasifikasi alat muzik Sach-Hornbostel 1941, alat muzik tradisional Melayu boleh
diklasifikasikan kepada empat kumpulan mengikut cara menghasilkan bunyi dihasilkan iaitu:

1) Idionophone : Bunyi terhasil daripada getaran badan seperti gong, tetawak,

canang, kesi, & caklempong),
2) Membranophone: Bunyi terhasil daripada getaran membran (kulit) seperti
gendang, rebana & kompang,
3) Aerophone: (serunai, seruling, bangsi & saluang), dan
4) Chordrophone ( rebab, gambus & kecapi). ( Nik Mustapha Nik Mohd. Salleh,
2009: 18).

Sosiobudaya masyarakat Melayu tradisional (sebelum campur tangan pentadbiran

British) bersifat feudalistik membentuk sistem beraja yang membahagikan struktur sosial
masyarakat terbahagi kepada dua lapisan strata yang berbeza iaitu kelas pemerintah iaitu
golongan bangsawan yang terdiri daripada raja-raja serta kerabatnya dan orang kebanyakan
yang terdiri daripada rakyat yang diperintah di dalam sistem beraja yang mana raja memiliki
kuasa pemerintahan yang mutlak. (Mohd. Taib Osman, 1974: 311). Sistem ini bukan sahaja
dipertahankan melalui kuasa fizikal, malah melibatkan penguasaan ideologi. Dari segi
ideologi, unsur dan kepercayaan mistik terhadap konsep dewa raja dan kuasa sakti raja-raja
diterapkan di dalam masyarakat melalui sastera tradisional yang wujud sama ada dalam
bentuk lisan di istana dan bukan lisan di kalangan rakyat yang turut menggunakan seni muzik
sebagai medium penyampaian. Pembahagian tradisi istana dan tradisi rakyat melalui sistem
raja-raja Melayu tradisional turut mempengaruhi pembentukan seni muzik tradisional Melayu

2
Pola adaptasi (adaptional), dari segi pemaknaan bermaksud alat-alat muzik sama ada dari jenis yang digesek,
dipalu, diketuk ataupun ditiup adalah merupakan suatu artifak seni hidup, sering bertambah dan berkembang
mengikut tindak balas ekologi setempat. Perubahan dan penyesuaian amat dipengaruhi oleh tuntutan budaya
setempat, khususnya dari segi suara, mode muzik, pembuatan serta hiasannya sebagai satu keindahan estetika
yang bersifat luaran yang terdapat pada sesebuah alat muzik. Contoh: Serunai, rebab, dan rebana,
3
Pola idiosikratik (idiosyncratic)mengambil kira persoalan mengenai kestabilan unsur dan bentuk asal yang
masih dikekalkan pada jenis-jenis alat tertentu. Contoh: Gambus, akordiaan, dan violin.
yang boleh dibahagikan kepada dua kumpulan iaitu muzik istana4 yang berkembang di dalam
tradisi istana dan muzik rakyat5 seperti yang berkembang di dalam tradisi rakyat. Salah satu
alat muzik tradisional yang digunakan di dalam muzik istana dan muzik rakyat di alam
Melayu ialah Rebab.

3.0 Rebab dan Alat Gesekan di Alam Melayu

Alat muzik bertali daripada kumpulan chordophone kurang dominan di dalam

ensembel muzik Asia Tenggara berbanding dengan muzik Barat (Eric Taylor. 1989:59).
Ensembel muzik di alam Melayu lebih didominasi oleh alat-alat perkusi daripada kumpulan
membranophone seperti alat pergendangan serta idionophone seperti gong dan canang yang
kaya dengan elemen ritma. Alat-alat muzik perkusi ini digabungkan dengan nyanyian vokal,
alat muzik tiupan aerophone ataupun alat bertali chordophone bagi memberi suntikan melodi
untuk melengkapkan bentuk muzik yang dimainkan. Di alam Melayu alat muzik bertali boleh
dibahagikan kepada 3 jenis iaitu 1) zither, 2) lute, dan 3) harp.

Alat muzik bertali jenis lute terbahagi kepada dua jenis iaitu lute yang dipetik dan lute
yang digesek dan kebanyakannya berasal sama ada daripada China atau pun Timur Tengah.
Lute yang dipetik terdiri daripada gambus (Malaysia), grajappi (negara Thai), dan chappey-
thom (Kemboja). Di kawasan Asia Tenggara kebanyakan lute bergesek dimainkan secara
berdiri dan mempunyai kaki yang dikenali sebagai spike fiddle di kalangan etnomuzikologis
barat. Dalam konteks alam Melayu, rebab dikategorikan sebagai alat gesekan berdasarkan
cara alat muzik itu menghasilkan bunyi (Siti Zainon, 2000).

Pengaruh China jelas wujud pada alat gesekan yang berasal daripada kawasan utara
rantau Asia Tenggara seperti dan nhi, dan gao (Vietnam), sg duang, sg u (negara Thai),, dan
dra u (Kemboja). Kesemua alat muzik ini memiliki persamaan fizikal dengan alat muzik erhu
yang berasal daripada China dan antara persamaan yang wujud ialah saiz leher yang panjang,
4
Muzik Istana di alam Melayu; 1) muzik adat istiadat:- nobat dan pasukan gendang diraja, dan 2) muzik
hiburan: muzik gamelan, dan makyung.
5
Muzik Rakyat di alam Melayu: muzik wayang kulit, muzik rodat, muzik kuda kepang, dan muzik gendang silat.
alat gesekan dengan dua tali, kotak suara yang kecil dan penggesek duduk di antara dua tali.
Pengaruh Timur Tengah pula jelas terpapar pada alat muzik bertali daripada kawasan selatan
Asia Tenggara iaitu Indonesia dan Malaysia melalui cara permainan yang menggunakan
penggesek yang berasingan dan juga nama alat muzik itu sendiri iaitu rebab memiliki
persamaan dengan Rabab masyarakat Arab. Rebab merupakan legasi daripada penyebaran
agama Islam di rantau ini.

Di Semenanjung Malaysia, rebab wujud dengan tiga tali. Terdapat juga lute daripada
negara Thai yang mempunyai tiga tali dan memiliki fizikal yang hampir sama seperti rebab
dan alat muzik ini dikenali dengan nama sg sam sai. Rebab yang ada di Jawa Tengah
Indonesia pula memiliki kotak suara yang berbentuk hati dan memiliki dua tali dan
digunakan di dalam ensemble muzik gamelan.

Dari segi persejarahan, rebab dipercayai mula wujud di kawasan utara Iran iaitu
daerah Kurdistan dan dipercayai telah berkembang di rantau Timur Tengah, disebut di dalam
catat al-Farabi seawal kurun ke-10 (Curtis Sach, 1940: 255 ). Alat ini dipercayai menjadi alat
asas yang mempengaruhi kemunculan alat-alat gesekan lain di Eropah. Ia dibawa ke Asia
Tenggara melalui perdagangan orang Arab dan kedatangan agama Islam yang tersebar ke
rantau dunia Melayu sebelum kurun ke-13. Alat ini kemungkinan datang melalui Perlak dan
Pasai di Sumatera dan dari sana merebak ke kawasan lain di rantau ini. (Mohamed Ghouse
Nasuruddin, 2003:6-7) .

Penggunaan rebab di alam Melayu turut disebut di dalam sastera lisan tradisional
Melayu yang berkembang di dalam tradisi istana (Azhar Abdul Latiff 2009 ; Siti Zainon,
2000). Sastera Melayu lama seperti teks Sejarah Melayu telah menyebut tentang rebab
apabila menceritakan tentang ‘bunyi-bunyian Melayu’. Teks Hikayat Merong Mahawangsa
memaparkan latar wilayah budaya Kedah, Acheh, Langkapuri dan Patani juga ada menyebut
tentang ‘hebab’ sebagai alat muzik yang digesek dalam kebudayaan tersebut Walau
bagaimana pun di dalam tradisi lisan ini perkataan alat muzik tidak dicatatkan secara jelas
diistilahkan dengan nama ‘bunyi-bunyian’ ataupun ‘permainan’ serta dikenal pasti melalui
cara dimainkan seperti ‘alat gesekan’.
4.0 Rebab dan Teknologi Melayu

Teknologi adalah gabungan ilmu, skil dan teknik, atau peraturan membuat dan menggunakan
sesuatu untuk tujuan atau kepentingan tertentu. Teknologi melibatkan budaya kebendaan
dalam bentuk artifak, ilmu asas kepada teknik menghasilkan artifak tersebut dan teknik
menggunakan artifak tersebut. Teknologi Melayu digunakan khusus untuk menerangkan
teknologi yang diwarisi oleh orang Melayu sejak zaman-berzaman. (Wan Kadir Wan Yusof,
et al. 2004: 3-4). Rebab merupakan teknologi Melayu yang wujud di dalam seni muzik
tradisional Melayu.

Rebab merupakan tradisi budaya Melayu yang telah mengalami proses perubahan dan
penyesuaian daripada satu tahap kepada satu tahap yang dilalui oleh orang Melayu. Proses
evolusi dalam budaya Melayu yang melibatkan jangka masa yang lama juga melibatkan
proses evolusi dalam teknologi rebab. Pertembungan orang Melayu dengan peradaban Timur
Tengah mengakibatkan proses difusi teknologi rebab berlaku. Proses ini melibatkan
penghasilan rebab melalui proses perubahan dan penyesuaian keperluan serta kepentingan
tempatan dengan teknologi peradaban asing oleh bijak pandai tempatan tanpa menjejaskan
jati diri budaya Melayu.

Dalam realiti kehidupan pemain rebab di alam Melayu, setiap orang adalah terlibat
dengan teknologi rebab, baik di peringkat memerlukan pengalaman seperti pembuatan,
mahupun sebagai pengguna. Ini berbeza dengan perkembangan teknologi moden di mana
majoriti pemuzik adalah terdiri daripada para pengguna. Dalam masyarakat tradisional
Melayu masa lalu, pemuzik perlu mempelajari dan menguasai sebahagian daripada teknologi
rebab, terutama dalam menghasilkan peralatan untuk kegunaan di dalam seni persembahan.
Teknologi rebab dan muziknya menggambarkan jati diri Melayu di dalam bidang kesenian.

Dalam konteks teknologi Melayu, identiti rebab boleh dilihat melalui tiga perkara
iaitu melalui 1) proses pembuatan rebab, 2) rebab dan sifatnya, dan 3) aplikasi dan
penggunaan muzik rebab. Antara rebab yang berkembang di alam Melayu dan masih
digunakan sehingga sekarang ialah Rebab Makyung. Alat muzik ini merupakan salah satu
alat muzik ini digunakan untuk menghasilkan melodi bagi mengiringi ensambel muzik
persembahan makyung yang wujud melalui tradisi istana kerajaan Langkasuka sebelum
berkembang ke kawasan selatan sehingga ke beberapa negeri di Semenanjung Malaysia iaitu
negeri Kelantan, Kedah, dan Terengganu. Selain itu, rebab6 makyung juga digunakan untuk
menghasilkan melodi untuk permainan main teri dan tarik selampit di negeri Kelantan.

a) Pembuatan Rebab

Rebab di alam Melayu dihasilkan sendiri oleh masyarakat yang mendukungnya

menggunakan bahan-bahan alamiah yang ada di sekitar mereka. Bijak pandai Melayu yang
terlibat dengan teknologi rebab merupakan ahli masyarakat yang mahir tentang rebab,
permainan, dan pembuatannya. Rata-rata pemain rebab tradisional Melayu Kelantan dahulu
memainkan rebab yang dihasilkannya sendiri. Selain itu terdapat juga rebab yang dimainkan
oleh pemain rebab ini diwarisi daripada guru, warisan turun temurun keluarga dan juga dibeli
daripada pembuat yang mahir. Di dalam proses pembuatan rebab di Kelantan, teknik
pembuatan dipelajari secara langsung melalui perguruan dan secara tidak langsung melalui
pengalaman. Reka bentuk rebab berubah berdasarkan daya kreativiti dan inovasi pembuatnya
melalui peniruan unsur-unsur alam sekitar dan interaksi masyarakat terutama di kalangan
pemain rebab. Bahan mentah yang digunakan untuk menghasilkan rebab seperti kayu nangka
(tempurung), kulit tempurung(kulit perut dalam lembu), kayu cengal/petir/rengas (batang
dan telinga), sabut kepala (tali penggesek), sarang kelulut (susu), batang nibong (celi), logam
(tok rok), kayu setor (pacat) dan lain-lain bahan tempatan diperoleh di sekitar kawasan
tempat tinggal pembuat rebab.

b) Rebab dan sifatnya

6
Penyelidik sedang membuat penyelidikan mengenai rebab makyung dari aspek teknologi dan
pembangunannya di alam Melayu.
 Seperti alat gesekan lain yang ada di rantau Asia Tenggara, rebab makyung dari segi
struktur fizikalnya terdiri daripada tiga bahagian iaitu tempurung, batang dan kepala.
Daripada ketiga-tiga bahagian ini, tempurung adalah yang paling utama kerana merupakan
teras kepada penghasilan bunyi rebab. Bahagian tempurung yang berbentuk hati diperbuat
daripada kayu nangka dan permukaannya diliputi dengan kulit perut dalam lembu. Batang
diperbuat daripada kayu-kayu keras seperti cengal dan petir. Di bahagian kepala pula diukir
pula dengan motif-motif berasalkan tumbuh-tumbuhan yang lebih berfungsi memberi aspek
ekspresif dan simbolik visual atas alat muzik tersebut.

Fizikal dan sifat rebab boleh dilihat melalui penelitian terhadap aspek akustik muzik
yang terdiri daripada tiga elemen penting iaitu 1) penghasilan bunyi, 2) perambatan bunyi,
dan 3) persepsi bunyi. Tiga tali yang ditegangkan dengan telinga merentasi tiga bahagian
utama rebab iaitu tempurung, batang dan kepala rambutan memiliki nada yang berbeza
dikenali sebagai Bor, Tengah,dan Ching. Setiap tali ini ditala dengan jeda nada sebanyak 4
ton (fouth) sebagai contoh tali Bor (nada G),Tengah (C), dan Ching (F). Bagaimana pun,
penalaan rebab di dalam muzik tradisional Melayu boleh berubah kerana tali rebab pada
kebiasaannya ditala berdasarkan kesesuaian nada vocal penyanyi yang diiringinya. Seperti
alat muzik daripada chordophone yang lain, bunyi rebab terhasil daripada getaran tali yang
digesek. Getaran tali rebab akan merambat merentasi tali ke tempurung rebab menerusi pacat
dan kemudiannya kulit tempurung sebelum tersebar ke udara sebagai gelombang bunyi.
Gelombang bunyi ini akan diterima oleh pendengar dan dipersepsi sebagai bunyi rebab.
Kombinasi beberapa nada yang terhasil daripada kepintaran pemain memetik jari di bahagian
batang rebab dan gesekan menggunakan penggesek akan menghasilkan alunan bunyi yang
panggil muzik rebab. Suntikan pengaruh kebudayaan persekitaran dan penghayatan kesenian
pemain memberi nilai estetika terhadap produk muzik yang dihasilkan.

c) Aplikasi dan penggunaan Rebab

 Dalam konteks sosiobudaya Melayu, rebab didapati berkembang di dalam muzik
istana melalui dalam seni persembahan teater tradisional makyung7. Di dalam persembahan
makyung, rebab berperanan memberikan melodi sama ada dengan iringan penyanyi ataupun
secara solo dengan diiringi paluan gendang anak, gendang ibu dan tetawak yang memberikan
ritma dalam bentuk sistem kalatomik (gong sebagai penanda masa). Pemain rebab berperanan
sebagai ketua pemuzik di dalam persembahan dan juga makyung juga mengetuai upacara
khas seperti buka panggung dan persembahan simbolik mengadap rebab. Terdapat lebih
kurang 30 bilangan (repertoire) lagu (Mohamed Ghouse Nasuruddin Nasuruddin, 2003:50)
yang dimainkan di dalam persembahan makyung dan antara lagu-lagu yang sering dimainkan
ialah Buka Tabuh, Mengadap Rebab, Sedayung Makyung, Sedayung Pakyung, Pakyung
Muda, Barat Anjur, Barat Cepat, Kabar Belas, To’ Wok, Sri Gunung, Sedara, Sindung,
Sedayung Tonggek, Chenik, Kisah Barat, Mengulit Burung Jijik, Molek, Kijang Emas dan
Jinjang Raja..

Daripada tradisi istana, rebab dan muziknya berkembang pula di dalam tradisi rakyat
apabila makyung dimainkan sebagai hiburan di kampung-kampung yang masyarakatnya
terdiri daripada komuniti nelayan dan petani. Persembahan makyung ini membawa cerita-
cerita yang berkisar tentang kehidupan masyarakat di istana dan merupakan medium untuk
istana menyampaikan kisah-kisah kehebatan raja kepada rakyat. Selain itu, muzik rebab juga
terus berkembang di dalam masyarakat dan melahirkan seni muzik rakyat seperti tarik
selampit. Tarik selampit yang merupakan bentuk kesenian nyanyian solo akan diiringi dengan
gesekan rebab oleh Tok Selampit untuk menyampaikan cerita-cerita rakyat dan bentuk
narator dan penceritaan.

Satu lagi bentuk kesenian tradisional yang menggunakan rebab ialah permainan main
teri. Berbeza dengan makyung yang bertujuan menghiburkan masyarakat, permainan main
teri lebih berfokus kepada tujuan pengubatan. Di dalam permainan ini, bomoh yang dikenali
sebagai Tok Minduk menggunakan rebab dan muzik makyung sebagai medium yang

7
Makyung merupakan teater tradisional Melayu yang dipercayai berkembang di istana kerajaan Melayu lama
Langkasuka yang kemudiannya dikenali sebagai kerajaan Melayu Pattani yang berpusat digenting yang
menghubungkan Semenanjung Malaysia dan Tanah Besar Thai. Seni persembahan ini dimainkan di istana
sebagai hiburan raja-raja. Tradisi istana ini kemudiannya tersebar ke kawasan selatan Langkasuka sehingga
memasuki semenanjung Malaysia di negeri Kelantan, Terangganu dan Kedah.
menghubungkan pesakit dengan alam ghaib bagi tujuan mengubati penyakit yang dihidapi.
Ritual tertentu digunakan untuk memulihkan ‘angin’ atau pun semangat pesakit yang hendak
dipulihkan.

5.0 Identiti Rebab di Alam Melayu

Penelitian dalam konteks sosiobudaya, persejarahan, kajian antara budaya dan teknologi
Melayu jelas menunjukkan bahawa teknologi rebab telah lama wujud dan berkembang di
alam Melayu .

Rebab memainkan peranan yang penting sebagai alat teknologi dalam dalam konteks
sosiobudaya Melayu tradisional kerana alat ini wujud di dalam tradisi istana dan tradisi
rakyat. Teater tradisional makyung yang menjadi hiburan raja-raja Melayu di istana
menggunakan muzik rebab di dalam ensemble muziknya. Makyung kemudiannya
berkembang di dalam tradisi rakyat yang terdiri daripada komuniti petani dan nelayan. Bijak
pandai Melayu telah mempelbagaikan kegunaan muzik rebab daripada hiburan kepada tujuan
pengubatan melalui permainan main teri yang mempunyai unsur ritual dan magis. Untuk
tujuan pendidikan pula, rebab telah digunakan untuk menyampaikan cerita-cerita nasihat
kepada rakyat melalui permainan tarik selampit. Tradisi lisan istana raja-raja Melayu juga
pernah memerikan kewujudan rebab di alam Melayu sebagai alat bunyi-bunyian dan
permainan.

Rebab di alam Melayu merupakan artifak teknologi yang dibawa daripada luar
melalui proses difusi budaya sebelum dikembangkan di dalam kebudayaan Melayu yang
mempunyai pengaruh kebudayaan Cina, India, dan Timur Tengah. Perbezaan yang jelas
wujud di antara rebab dengan alat-alat muzik kumpulan chordophone jenis spike fiddle lain
yang ada di rantau Asia Tenggara yang meliputi sebahagian alam Melayu dapat dilihat
melalui pemerhatian visual fizikal alat muzik tersebut di negara persempadanan. Kawasan
utara yang terdiri daripada negara Thai, Laos, Vietnam dan Kemboja memiliki spike fiddle
yang lebih cenderung kepada pengaruh kebudayaan China, manakala di kawasan selatan yang
merangkumi Malaysia, Indonesia dan persempadanan alam Melayu mempunyai spike fiddle
yang memiliki pengaruh kebudayaan Timur Tengah.

Bijak pandai Melayu telah menghasilkan sendiri rebab untuk digunakan di dalam seni
persembahan. Mereka ini bukan sahaja menjadi pengguna malah menguasai teknologi rebab
dengan memahami sifat alat tersebut dan cara membuatnya. Bahan-bahan yang digunakan
untuk menghasilkan rebab diperoleh daripada tumbuh-tumbuhan dan haiwan yang ada di
sekitar tempat tinggal mereka. Teknik pembuatan alat muzik dipelajari melalui perguruan dan
pengalaman. Seperti alat muzik jenis alat gesekan yang lain, sifat bunyi rebab boleh dikenal
pasti dengan memahami proses penghasilan bunyi rebab bermula daripada tali digesek,
perambatan bunyi rebab yang terbebas ke udara daripada getaran di tempurung dan persepsi
penerimaan pendengar yang mentafsir bunyi itu sebagai suara rebab.

6.0 Penutup

Kesenian tradisional yang beridentiti kebudayaan Melayu seperti rebab dan muziknya
semakin dilupakan oleh masyarakat Melayu pada masa kini terutama di kalangan generasi
muda. Kehadiran ‘hip hop’, rap, rock dan lain-lain muzik popular daripada ketamadunan
barat yang menular ke dalam kebudayaan masyarakat Melayu pada masa kini telah
menghakis nilai jati diri Melayu di kalangan ahli masyarakat. Perkara ini amat
membimbangkan dan mampu menggugat ketamadunan alam Melayu yang telah wujud di
rantau ini sejak berabad tahun dahulu. Mempopularkan kembali rebab di kalangan
masyarakat antara penyelesaian yang boleh diambil serius oleh pelbagai pihak terbabit seperti
pembuat dasar dan polisi negara, profesional industri kreatif seni budaya dan warisan serta
ahli-ahli akademik seni budaya.
 Daripada tinjauan yang dijalankan, didapati bahawa masyarakat Melayu pada masa
kini memandang rebab dan muziknya semakin kurang relevan di dalam dunia moden pada
masa kini. Antara langkah yang boleh diambil ialah dengan melaksanakan proses
transformasi teknologi rebab dengan memajukan fizikal rebab serta sifat bunyinya,
memajukan teknik pembuatan dan meluaskan penggunaannya supaya boleh dipopularkan di
kalangan bukan sahaja masyarakat Melayu, malah di peringkat dunia dalam bentuk world
music. Di peringkat pembinaan negara bangsa, rebab dan alat-alat muzik tradisional Melayu
lain berpotensi untuk menjadi alat penyatuan masyarakat melalui kesenian apabila dimainkan
secara ensemble besar seperti simfoni orkestra ataupun kecil seperti chamber music dan
pancaragam.

Proses transformasi rebab dan muziknya ini perlu diteliti dengan lebih lanjut kerana
antara cabaran yang besar bakal ditempuhi di dalam proses ini ialah keupayaan untuk
mengekalkan bentuk dan tradisi asalnya di dalam seni persembahan tradisional makyung,
main teri dan tarik selampit. Penelitian juga perlu dibuat untuk meneroka potensi-potensi lain
yang wujud di dalam rebab sama ada dari segi falsafah ekspresif serta simbolik di dalam reka
bentuknya serta penggunaannya untuk tujuan pengubatan. Kajian yang lebih lanjut menjurus
kepada aspek teknologi rebab dan pembangunan di alam Melayu perlu dilaksanakan di
peringkat ilmiah bagi menjawab persoalan ini.

Rujukkan

Azhar Abdul Latiff. 2009. Seni Muzik Dalam Institusi Raja Melayu: Kajian Jenis,
Perkembangan dan Peralatan Muzik dalam Konteks Tradisi Istana.
http://www.scribd.com/doc/29391151/SENI-MUZIK-DALAM-INSTITUSI-RAJA-
MELAYU.

Curtis Sach , 1940. The History of Music Instrument. W.W. Norton, New York.

Eric Taylor. 1989. Musical Instrument of South-East Asia. Oxford University Press,
Singapore.
Martusky, Patricia & Tan Sooi Beng. 1997. Muzik Malaysia: Tradisi Klasik, Rakyat dan
Sinkretik, The Asia Centre, Akademi Seni Kebangsaan, Kementerian Kebudayaan, Kesenian
dan Pelancungan Malaysia, Kuala Lumpur.

Malm, William P. 1967. Music Cultures of the Pacific, the Near East and Asia. Prentice-Hall,
New Jersey.

Sheppard, Mubin. 1972. Taman Indera (A Royal Pleasure Ground): Malay Decorative Arts
And Pastimes. Oxford University Press.

Siti Zainon. 2000. Peranan dan Penggunaan Alat Muzik Tradisional Dalam Adat Istiadat
Melayu. Dlm. Alat Muzik Tradisional: Daya dan Bunyi. Perbadanan Kemajuan Kraftangan
Malaysia. Kuala Lumpur.

Mohamed Ghouse Nasuruddin. 2003. Muzik Tradisional Malaysia, Dewan Bahasa dan
Pustaka, Kuala Lumpur.

Mohd. Taib Osman. 1974. Some Observations On The Socio-Cultural Context Of Traditional
Malay Music. Dlm. Traditional Drama And Music of Southeast Asia. Dewan Bahasa dan
Pustaka, Kuala Lumpur.

Nik Mustapha Nik Mohd Salleh. 2009. Alat Muzik Tradisional di dalam Masyarakat Melayu
di Malaysia. Kementerian Kebudayaan Kesenian dan Pelancongan Malaysia, Kuala Lumpur.

Wan Kadir Wan Yusof, Nuwairi Hj. Khaza’ai, Zamre Abu Hassan & Zalila Isa. 2004.
Teknologi Melayu, Konsep dan Bibliografi. Akademi Pengajian Melayu. Universiti Malaya.