Atzoko Donostia

1929 – Orrila, 29

Jaun-andreak:

Orain hogeita hamabost urte, bere jaioterritik alde egindako donostiar bat, Amerikatik edo, bertara
bihurtuko balitz, hamaika zeresan izango luke, noski, gure txoko maite honen aldatze harrigarria
ikustean.

Zeintzuk izango lirateke bere oroimenek gogora ekarriko lizkioken irudiak? Nolakoak bere
bihotzaren ikarak? Zein hizkeratan hitz egingo liokete, bere arimari, umetan igarotako bazter
kutunek, Donostia txiki hartako kale koxkor ilunek, etxe zahar ezagunek, kai-alde eguzkitsuak,
gaztelupeko inguru maite jatorrek, Santa Mariako kanpaiek, San Bizenteko koskek?

Gaurko Donostia honetako zati berritik zehar, mutur batetik bestera, kalerik kale, plazarik plaza,
zubirik zubi, oraingo herriari bira osoa eman ondoren, eta hemengo apaintasun, pitxi, diz-diz, joan-
etorri eta zaratak ikusiaz, aitaren handi bat egin ondoren, zer esango ote luke gure amerikanoak,
sasoi bateko bere Donostia zaharrari begira jarriko balitz?

Zer? Ez niri galdetu, jaun-andreak. Galdera horri, zuetako bakoitzak, bere bihotzak agintzen dion
eran erantzungo dio. Nik bai, neurez, donostiar-indiano horixe banintz, nire jaioterri zoragarrira
bihurtzean, nola mintzatuko nintzatekeen esango dizuet. Eta, nola ez, horixe ber-bera esateko,
nire sasoiko Donostia koxkor, Donostia txukun, Donostia jator, Donostia maiteari begira jarrita,
zuekin jardunaldi atsegin bat egiteko antolatu baitut gaurko lan hau?

Nire sasoikoa esan dut. Hauxe gogoan hartzea eskertuko nizueke, jaun-andreak. Nire sasoikoak
ez direnak ez dizkizuet kontatuko-eta, Donostiako gorabeheretan. Agian, zuetako askori, batez ere
ni baino zaharragoak zareten donostiarrei, nire kontuak, berriegiak irudituko zaizkizue. Baina -hara
gauzak nola diren!- niri, berriz, neure urteen neurriz neurtzen baititut, nire sasoiko gorabeherak,
nahiko zaharrak aurkitzen ditut, arranoak ez baitu, nire berrogeita gehiago urteekin! eta ez nuke
nahi –sinistu iezadazue- orain hirurogei urte, nik Donostian ikusitako gertaerak, zuei gaur esaten
aritzea... Jaungoikoak nahi badu, hemendik hogeita bost urtera, pozik esango dizkizuet kontu
zaharragoak.

Nik, gaurko berriketaldi hau antolatzen hastean, nuen asmoa, atzoko Donostiako txoko guztiak,
banaka-banaka, zuen begien aurrean berriro jartzekoa; nire umetandik honako urteetan, txoko
horietan igaro diren gertaldi alai eta itzalak gogoratzekoa, eta gure herrian, ordutik hona, jardun,
ibili, bizi eta hil ziren gizon ezagun, agurgarri eta xelebreen antzak eta irudiak piztekoa...

Asmo gehiegia zen hau, baina, erabat eta ordubeteko sailean burutzeko, eta hasi orduko igarri
nion, ez hitzaldi baterako, baizik beste zazpirako ere gaia bazegoela, denak esatekotan.
Horregatik, gaur, zuek ez aspertzearren eta lanari bere neurriak jartzeko, hainbat eta hainbat
zeresan alde batera utzirik, batere xehetasun, detalle gaberik, halako bat-bateko ikuskizun labur
2

bat ematea erabaki dut, atzoko Donostia horrena, bertako hiru edo lau txokotara bakarrik
ailegatuaz.

Gainerako lana, lanik ederrena eta mamitsuena, hor gelditzen da, inork ekin nahi badio. Eta inork
ez badio ekiten Donostia zaharreko ixtorio xamur bizi-biziari, ez da izango, noski, horretarako
gauza denik, hemen, gure artean, ez delako. Horra hor, esate baterako, On Ramon Intzagarai
bera, gai honetan lanik bikainenetakoa egin dezakeena. Berak behar luke gaur leku honetan, eta
ez ni bezalako donostiar xixtrin batek...! Baina gauzak honela datozenez gero, has nadin, oker edo
zuzen. Ez, ordea, lehenago, Donostiak duen semerik maitatienari, aitatu dudan Intzagarai jaunari,
nire bihotz osoarekin gaurko jardun hauxe eskaini gabe.

xxx
3

Bretxa. (I)
Bretxa. Eguzki-leku epela. Zelai argitsu zabal bizi-bizia, jendetsua, alaia eta berebiziko zarataz
hornitua, hauxe bai merkatari usaineko plaza jatorra, sasoi batean! Antzinako Erroman, bainu-etxe
atarietako eta izun-eliza inguruetako jende bilerak, honelakoak izango zirela deritzot. Han bezala
hemen, joan-etorria eta pilatzea, tratua eta ikusmira, iskanbila, oihua eta jarduna.

Berdura-plaza bera alde batera utzirik, zuzendu dezagun begirada bat enparantzara, hasi berdura-
plazako irteeratik, eta aldi hartako arrandegi zaharreraino. Egin dezagun kontu, orain hogeita
hamar urtez atzeragoko jai eguerdiarte batean, Bretxaren erdian gaudela.

Nor da hor, gure aurrean, espaloiaren kontra gelditutako kotxe baten gainetik, besoei eraginaz,
etengabeko jardun batean ari den kaballero bizar handi hori?...

Hori, enetxoa, “el Doctor Salvador” duzue; berebiziko sendakina, kimikoa, hagin-ateratzaile eta
erbolarioa. Horren belarrak sendatzen ez duen gaitzik ez da sortu. Gaitz denak, odoletik omen
datoz, eta bere zuztar indiarrak, odol zikinak arrunt garbitzen ditu, bai seguru. Hor ageri ditu,
zintzilik, kolaioen gisa, hiru edo lau suge-larru. Bada suge horiexen koipearekin egindako ukendu
miragarri bat eskainiko dizue hurrena, ebakiak aitaren batean sendatzeko. Eta gezurrik ez dioela
adierazteko, hartuko du txarlatanak laban zorrotz bat, eta eskumuturra luzatuaz, sasta!, ebaki
odoltsu bat irekiko du, instantean, suge-ukenduaz, xukatu eta zeharo arrastorik gabe osatzeko...
Hori duk ukendu saltzea, proba onen ondoren! Begira zeuzkan baserritarrak xahutu ditu
oraingoan.

Hurrena, zirt eta zart, haginak ateratzen hasiko da, merke eta azkar. Eta datorren urtean, berriz,
piperra baino serioago etorriko zaigu, esanez, alegia, haginak ateratzea kirtenkeria handi bat dela,
ahoko minak “onean” sendatu behar direla, eta berak dakarren ur gorriarekin igurtziaz...

Horra hor, gure atzean, bertsolariak. Bretxako bertsolariez esan zitekeen, inoiz Rossini musikoak
erantzun zuena, Verdiren opera berri bat entzun ondoren, ea operari nolakoa zeritzon,
tentatzaileek galdetu ziotenean: “Hara, zioen Rossinik, zorro-zorro; Verdiren musika honek,
badauzka gauza onak eta gauza berriak. Eta beste okerrik ez du, alegia, gauza on horiek, berriak
ez direla, eta berriak, ostera, onak ez direla...

Xenpelar, Udarregi, Joxe Bernardo... honelakoen kanta zaharrei ekiten zietenean, hor nonbait
moldatzen ziren, baina saltzaileen beren burutik sortuak zirenean paper haiek, hau da, benetako
bertso-berriak zirenean, Jainkoa lagun!, elertiak eta olerkiak, neurriak eta estiloak, euskarak eta
erdarak, egundoko jipoia hartu gabe, gutxitan libratuko ziren. Belarritan darabilt oraindik, bertso
berri haietako baten bukaera:

.......................

Burla egin dirate,

Ez egon banitz sano

Supiziyente.

Euskara garbi-garbia.
4

Utz ditzagun bertsolariak, baita erdara-kanta saltzaileak, heriotza odoltsuak kontatzen, beren
kartel nabarmenetan zigor batekin, pasadizo ikaragarriak erakutsiaz. Laga hor txakur handiko
fonografo koxkorren entzunaldiak. (Makina bat aldiz entzunda gaude, Bretxan, Kubako gerrateko
batailarik gogorrenak, hamar zentimogatik, telefono gisako bi adar beltx haiek belarritik belarrira
paseaz). Laga ditzagun alde batera txurrotegiak, txorizaleak, paperezko lore-saltzaile eta zazpi
mila tratulari koxkor. Igaro gaitezen Joxe Joakiñen harategi aurretik: han dago Joxe Joakin bera,
labantzarrarekin xerrak zapaltzen, kolpe eta kolpe, bere begitxo gorriak ernai, tente asko, beti
harro, aldi batean Atotxan bezala, plaza-gizon beti... Eta arrandegi aldera abiatu gaitezen.

Bonberotegiaren aurrez aurre, oraingo arrandegiaren ertzari dagokion lekuan, Donostiako moalla
zaharraren muturra hasten zen, bere erditik gailurreraino eskailerak zituela, eta gailurra bera,
luzera guztian, igaro-lekua, pasadizoa egiten zelarik.

Moalla edo horma zaharraren babesean, aska bat ageri zen. Honen aldamenean, guardasol gorri
handi bat, zabalik, hormari ezarrita, eta honen behean, Gomez, guardasol-konpontzaile eta
txorroskilearen lantegitxoa. Hurrena, bazterrean, Etxebeste albaiteroaren ferrategia, eta geroago,
kantoi eginaz, Santeroeneko ostatu sonatua (II)

Horra hor ostatu paregabe harexen irudia, eguzki bete-betean hartua. Ez zen, alegia,
“Continental”aren mailakoa izango Santeronea, baina bazuen, nire ume sasoian, bere parrokia
berexia. “Posada del Aragonés y Tienda”, zeritzon ateburuan eta leihoetatik zintzilik, piper gorri
sorta ugariak erakusten zituen. Zer esanik ez dago, Abaltzisketako parrokianoak ez zirela izango
Santeroenean kafea, kopa eta zigarroa hiru sosekin hartzera joaten zirenak.

Batzuek diotenez, hiru txakur txikian ematen zuen Santerok kafe konpletoa. Besteek diote
errealean izaten zela. Honela izanik ere, nahikoa da orduko gauzen merketasuna adierazteko.
Baina ez uste izan horregatik, orduan ere, denei honen merke iruditzen zitzaiela. Migel Martin
Oteiza jauna, bere izeneko kafe-etxe ederra -–“Café Oteiza”- Miramar kaleko ertzean izan zuenak
kontatu ohi zuen, goiz batean, kafean bera bakarrik zegoen garaian, Goierri aldeko baserritar bat
sartu zela:

- Jainkoak egun on...

- Bai zuri ere.

- Atera kopa bat; gorrie...

eta On Migel Martiñek, gizontxo hartaz gustaturik edo, edaririk onenetik kopa hori bete omen zion.
Hartu du goierritarrak, edan du kolpean eta hala dio:

- Zenbat da?

- Erreala...

- Erreala!!... Eta sakelatik erreal handia aterata, hala esan omen zion baserritarrak:

- Eutsi, adiskidea. Horratio, lantegi honetan lanik izaten ba’zu, ez zaitut erruki!

Eta hemen, atarian ageri den estalpedun esku-gurdi txiki horretaz ez al zarete gogoratzen? Bai,
bat baino gehiago. Zenbat urte ote dira horretxekin ibiltzen zen aguretxo sudur luzea hil zela?... El
petrolero...!
5

Hau aitatuta, gogaldi bat datorkit burura; hauxe: Bretxako bazter honetan ikusi ditugun lantegidun
gehienak, aurrera irten zirela. Txorroxkileak, Bulebarreko lekurik onenean, aterkitegi ederra ireki
zuen, oraindik irauten duena; bere semeak, aterki-fabrika dauka. Petroleroak, berak, ez zuen
gizajoak diru askorik utziko, baina, bere semeei, oraindik orain, egundoko milaka duro mordoska
etorri zaie, Amerikatik-edo. Eta azkenik, Santeroeneko ostalariak, kafea, kopa eta zigarroa, denak
errealean eman arren, diruak egin omen zituen...

Denetan okerrena atera zena, gure Altzaga handiak kontatzen zuenez, hango beste dendari bat
izan omen zen. Inork baino diru gehiago egin omen zuen. Eta, dirua egin zuelako, ez zuten bada
kartzelan sartu?

Bai bada, alegia, diru... faltsua egiten hasi zelako!

Tratu bazterrik pintarratuena, nabarra eta margoduna, ostatu aurreko kantoia zen, Santa Ana kale
txikiaren hasierakoa. (III)

Han, kolore guztietako perkal gaiak lepoan zituela, hantxe jardungo zuen, goizero, Juanillo agure
koxkorrak, bere sudur-bozarekin trentzillak, ajuetak eta pronostikoak eskaintzen, udara eta negu,
txakur-narruzko txanoa buruan zuela.

Ojalatazko ontzi, tabako-toxa, esku-xaboi, pipa, labana, apunte-liburu, metro, hargin-lapitz...

zernahi pitxi, berriz, aukeran zeuzkan beti aldameneko Gredilla kinkalleroak, eta batez ere
zeuzkan (aitor dezagun orduko mutil-koskorrek) guretzat adigarriena zen gauza: Koadroak!...

Ba al da zuetakoren bat gogoratzen ez denik?: “La muerte del justo y la muerte del pecador”...!
Hango demonio beltzak, maindireetatik tiraka!... “Las edades del hombre”, “Cuadro sinóptico de
todos los Papas, desde San Pedro hasta León XIII”, eta batez ere, beste hura, bi merkatariena,
“Yo vendí al contado” eta “Yo vendí a crédito”. Makina bat ordu laurden galdu izan nituen,
honexen diru-kutxatik ihesi zihoazen arratoiei begira!

Santa Ana kaletik barrena, arrandegira igarotzen zen, eta kale zeharo estua izanik, izugarrizko
joan-etorria izaten zen eguerdi arte.

Eta bertako denda jakinak nahikoak ez zirela, handik igaroko ziren, oihuka, Donostiako bidai
saltzaile edo anbulante guztiak, banaka-banaka: “Ximon trapero”, “Markox poxporero”, “Pinto
vinagrero” eta “Montañés”, kinkallero baldarra, bere esku-gurdi luzeari tenka, zakur zahar pare bat
zeramala...

Halako batean, esku batean makila, bestean limosna eta aurpegian minbizia, taka-taka-taka,
“Xomorrostro” pasako zen, isil-isilik, Zurriola aldera... Eta guk, mutil koskorrak, alde egiten genion,
badaezpada, urruti samarretik...

Sasoi hartan, nik ez nekien Bizkaian Somorrostro izeneko herri bat zela, eta bete-betean uste
nuen izen hauxe, Zomorro eta Rostrotik zetorrela...

Bazkalondorako, zarata guztiak bukatuko ziren, bai San Ana kalean, bai Bretxa guztian.
Arratsaldean, ez zen Donostian bazter isilagorik eta geldiagorik aurkituko, eta ilundutakoan,
sardina edo bokartarik atera ezik, ez zen txintik nabarituko enparantza guztian…

Azarotik Martxora, gaztainazaleen suak, eta kito.

xxx
6

Kaia.
Donostiako kaia dela-eta, bertako gorabehera, gertakizun, eta gizon eta bazterren gisak edesten
edo kontatzen hasiz gero, irakurgai mardula bete dezake edozein idazlek; baina idazle trebe batek
bere gain hartuko balu, a zer nolako irakurgai bizkorra burutzeko gaia idoroko lukeen, gure kai-
baxter honetako bizitzari begira!

Donostiako umea izatea eta itsasozalea izatea, biak batera datoz. Honek hala izan behar ez
duenik, ez zait inoiz iruditu, eta horregatik, kai-aldea izanik Donostiako itsasaldearen bihotza eta
muina, kai-aldeari gorde izan diot, umetandik, ezkutuko maitasun kutuna. Eta nik bezala, noski,
zuetatik gehienek.

Nahiz kai-ingurukoak izan ez, nahiz herriko beste muturrean bizi, donostiar jatorra denak, bere
txolarteetan –aste ala igande- kaiko bisita egin gabe, nekez etsi izan du, eta beren artean makina
bat ezagutu ditut, urteetan, egunero, Kai-puntatik barrena, Dokeetatik zehar, buelta egin gabe,
beren lantegietara joaten ez zekitenak. Hamaika bost errealeko irabazi izan ditut neronek ere
(badakizue bada, buelta horrek, bost erreal balio izan dituela, beti, kaiko legeetan), baina une
honetan, hartzen ditudan bost errealeko guztiak baino pozago hartuko nituzke, inoizko Agirretar
Domingo agurgarriaren dohainak, gure kai-alde alai honetako gertaerak, beren kutsu eta kolore,
gatz eta piper, usain eta gesal jatorrarekin zuei kontatu ahal izateko.

Kaiko gauza zarrak aitatzen hasi baino lehen, kaiko kristau zaharrenetakoa aitatu dezagun:
Aguxtin Alkorta, dokeroa. Gu txikiak ginela, dokeak zabaltzen laguntzera... eta molinetearen
gainean guxtora ibiltzera biltzen gintzaizkionean, ordurako zaharra zen, Aguxtin dokeroa, gure
begietan; eta oraindik bizi da, eta nahikoa sendo. Beste jaun bat ere, egunik huts egin gabe, nire
bizi guztian portaletako inguruan ikusi izan dudana, aitatu behar dut hemen, pozik asko, kaizaleen
artean: Don Inazio Mujika, Santa Mariako apaiz agurgarria. Baina honi, nahita ere, ezin diezaioke
“zaharra” deitu gure denborako santamaritarrak. Santa Mariako legetan, Don Inazio bi bakarrik
izan direlako, eta biak ondo bereziak: Don Inazio zaharra (tenientea), aspaldian hil zena, eta Don
Inazio gaztea, hauxe berau... Eta Elizako legeak, zuek ondo dakizuen bezala, ez dira sekulan
aldatzen.

Kaiko gauzetan, nik gogoan daukadan gertaerarik zaharrena, umea nintzela, bapore txiki bat
hondatuta ikusi nuela da, Kai-puntan. Oker ez banago, “Eusebito” zuen izena. Besterik ez naiz
oroitzen, arratsalde batean, jendea urak xukatzen ikusten egon nintzela baino...

Handik laster, bergantin eder bat, zuri-zuria, doke-barruan sartu eta amarratzen ikusi genuen,
kargarik gabe eta hantxe, hutsik eta geldirik, urteetan iraun zuen. Gu, mutil-koskorrentzat,
misteriozko barkua izatera ailegatu zen ontzi hura, eta ixtorio mota guziak asmatu genituen geure
artean, barku haren egoera adierazteko. “Gurruchaga e Hijos. Zumaya” ziren bere izen eta
matrikula. Eta denok, bera bertan betiko ikustea etsi genuenean, ia gauza geurekotzat geneukan
garaian, goiz batean -hura ipar-giro gozoa, goiz hartakoa!- etorri baporea, txikota eman, eta han
eraman zuten betiko bergantin zuria... Ez nuen gehiago ikusi, eta oraindik ez dut jakin garbiro,
hainbeste denboran kai-barruan geldirik, marinel jenderik gabe zergatik egon zen.

Esaten genuen, Margallok eta bere zakurrak zeukatela bergantinaren kargua, eta Margallo eta
bere laguna, gauero, gaztelupeko soto-tarteko txabola utzita, bertara etortzen zirela lotara...

Nork ez zuen Margallo koxua eta aurpegi beltza ezagutu? Hamaika bider ikusi genuen, goizetan,
bere Ternuko zakur iletsua aldamenean zuela, herren-herrenka, hanka motzaren konpasean
7

gosari-fardelak dantzan zegiola, Azketaren drugara zijoala, egun guztian “iza!” eta “arria!”,
Asturiasko ikatz guztiak ateratzera!

Aldi hartan gure kaian sartu-irten eta ibilera handia ikusten zen. Donostia oraingo hirutik bat izan
arren, handiroko komertzio gehiago nabaritzen zela deritzot. Orduko tratu-gai asko eta asko, edo
Pasaiara edo Bilbora bideratu ziren geroztik. Burdina, ohola, kakao, kafe, bakailao, zeta, kopra eta
beste zenbait jenero mota guztietakoak eta munduko portu denetakoak, Azketaren gabarra
gizenak beterik etorri ohi ziren aberaski nabarmen eder aiek, ezkutatu ziren aspaldi gure kaitik.
Eta, erabat ezkutatu ziren ere, Makandruekin batera, kai-barruko beste bapore gorri-beltx maiteak:
“Norte”, “Bayonés”, “Galicia”, “San Miguel”, “Cantabria”... Baita ere “Fernández Sanz”, bere branka
txorrotxarekin. Batek, oraindik, irauten du, bapore gorri-beltx haietatik, ttentte asko, sekulan baino
gazteago eta donostiarrago. Bere izena, zuen guzion ahotan dabil oraintxe: “Hernani”, Kantauriko
olarra. Ez al da egia, berrogei urtedun donostiar kaizaleari, bere ondotik igarota, txapela kentzeko
gogoa ematen diola?

Beleroetan, baziren banaka batzuk ezagun askoak, bai kosteroak, bai alturakoak. Beretako bat
zen goleta ingeles koxkor bat, zaharra bera, eta zarragoa patroia, inon deneko ibilera larriak igaro
ondoren, beti osorik kaiperatzen zena. Ingeles, erdaldun, euskaldun, edozein aldetako marinelak
hartzen zituen. Eta ez lehor-lehorrak. “Rotye May” zuen izena. Portu kaleko tabernetan hamaika
sos utzitako jendea!

Beste belero bat, “Joven Julián”, oker ez banago, pailebota zen, eta Zumaiakoa. Gatza eta iraulka
erabiltzen zituen, eta mutil koskorren artean izugarrizko parrokia zuen. Ez, ordea, gatzagatik eta
porlanagatik, baizik ontziak zekarren berebiziko tximu bihurri batengatik, sokarik soka, bergarik
berga, inon diren deabrukeriak egiten hasten zen aberea, kaian sartu orduko.

Goletak, bergantinak, korbetarainokoak, Baltiko itsasotik etorri ohi ziren, eder askoak batzuk.
Urkola eta Mujikatarrentzat, zura mardulak; Kutz-eneko zerbezeriarako, izotz-harri galantak...
Gure kaiko lasta-aurrean, belaki zuri handiak zabalkiro eguzkiari emanaz, nolako bista itsastar
atsegintsua eskaintzen zuten ontzi arrotz haiek, beren apareju lirainak zerurantz jasorik!
Suediarrak batzuk, besteak norvegiarrak, baita dinamarkesak eta errusiarrak: “Akda”, Edenswig;
“Foreningen”, Krajero; “Avio”, Usikaupunki. Hauxe izan da Donostiako kaian sartu denik handiena.
Errusiarra. Orain 27 urte.

Donostiako almazenetarako, sasoi hartan, azukrea ere etorri ohi zen, Kubatik eta handiro. Bilboko
Larrinagaren bi ontzi eder etortzen ziren, txandan, bete-beterik, eta Santa Klara atzean fondeatzen
ziren. “Buenaventura” eta “Niceto” ziren bapore haiek. Beretako bat sartzen zenean, laster
ekarriko zuten abisua, eskolara, kaiko mukizuek, eta biharamuna ezkero, lastako moalla ingurua
azukre-zaku pilaz betetzen hasten zenean –zer esanik ez dago!- han ikusiko zen mukizu taldea,
erlearen gisa, gozoaren jiran zurrunbiloka... Kolpe seguruarekin sartzen zen labana,
honelakoetan, zaku gizenaren sabelean...!

Koprak edo koko ustelak, hainbesteko estimaziorik ez zuen izaten mutil koskorren artean. Izotz
edo jelak, gehiago, eta honetatik puska handitxoa ostera iritsi zen mutil bat ezagutu nuen, kaitik
eskolara bidean, dena zupatzeko betarik izan ez zuelako, geroko... kolkoan gorde zuena.

Lehorrez eta itsasoz, lapurreta eta pirateria pixka bat beti erabili ohi zuten kaiko mutilek. Adibidez,
inoren batela hartu, Kontxan ordu beteko edo biko buelta bat eman, eta gero etorri, kai-puntan
batela trabeska laga, eta itzul, mutilak!...

Noren batela harrapatuko zen, ordea, kontuak ondo aterata abiatuko ginen. Gutxitan izango zen
Periko bixarren batela, eta gutxiago Ximonena, bagenekien, bada, hau egitekotan, egurra eta
harrikatza” ere gainean genuela eta... Ez. Ahal zela, Yeba, agure xaharrarena, edo Aitona-
Pakirena izango zen. Hauek onagoak ziren-eta, nahiz batelak txarragoak izan.
8

Periko bixar eta Ximon aitatu ditut. Periko eta Ximon!... Txakurra eta katua... Eta zuetako batek
baino gehiagok entzun nahiko lituzke orain beren arteko gora-bera xelebreak. Baina nik, ordubete
honetan, denak esateko betarik ez... Gainera, Periko bixar hil zen, eta honezkero, haserre guztiak
ahaztu ditu, eta seguru nago, gainera, Ximon hiltzen denean, zeruko atera irtengo zaiola Periko,
eta bere barrerik gozoenarekin, honelaxe esango diola: -Quieruste embarcar?

Ximon igeldoarrak, bera bezalako jenio zimela eta zorrotza zuen (orduan, behintzat; orain, ez
dakit) eta gu, mukizuen artean, ez zen biziro maitea. Eta hori, hainbat mukizu, putzutara
eroritakoak, atera zituelarik. Astean bat salbatzen zuen, batez beste, gizon ongile honek, eta
dozena bat gurutze, lan eder honetan irabaziak, bazituen ordurako. Baina guk, ez genion
barkatzen, eta sinistuta geunden, umeak, Ximonek berak putzutara botatzen zituela lehenbizi,
gero atera eta gurutzeak irabazteagatik. Gizon ondradua eta saiatua; baita aurrerapen zalea:
Berak ekarri zuela, uste dut, arrantzako lehenengo bapore txikia: “Danak-bat”. Baporea joan zen,
aspaldi, baina Ximon hor dabil oraindik, beti bezalako tente eta ximela. Urte askoan, Ximon... eta
gaizki esanak barkatu!

Jenio kontuan, Periko bera, ez zen bada makalagoa! Hitzaldi honek bere mugak behar dituelako,
hainbat ateraldi eta gertakizun, Periko bixarrenak, isildu behar ditut, baina bat bederik, kontatuko
dizuet, oraindik kai-aldean barrez gogoratu ohi dena.

Udara-aldia zen, eta arrapalako izkinan, pasajeroen zain, batel-zaleak zeuden. Beren artean, gure
Periko. Aurreko aldean, lurrean txukunkiro zabalduak, sardinetarako sariak ageri ziren. Heldu
ziren, honetan, Kasino aldetik, kanpotar bi, eta Perikok, bidera irtenda, ekin zien honela: - Quiruste
embarcar, caballero?...

Ez zioten nonbait kasurik egin, eta gure gizona marmarizoka gelditu da moalla kontra. Baina
deabruak hala egin, eta gertatu da, señorito horiek, bat ere ardura gabe, abiatu direla, tapa-tapa,
sareen gainetik. Hau ikusi eta Periko bixar deiadarka hastea, dena bat izan zen: - Eso es, mucho
sombrero y poca educación, vosotros...! No tenéis ojos, edo qué? Por dónde hay que andar no
habéis aprendido?... Pisando la sangre del pobre vais vosotros!

Azkenean, pasa ziren bada, nola-hala, dena ikaratuak, señorito biak, eta honetan, beste kanpotar
batzuk heldu zitzaizkion Perikori, batel eske, eta Perikok, fletea seguru ikusi zuenean, ekin dio
korrika, eskailera aldera... Sareen gainetik. Korrika doala trabatzen da, jotzen du estropezu, eta
guardabajo!, eta orduan Perikok, bere amorruan, ateratzen du labana, eta sasta!, braza beteko
zuloa irekitzen dio “pobreen odola” zen sare hari berari.

Beste behin, Periko, hiru madrildarrekin abiatu zen Santa Klarara. Eraman ditu. Utzi ditu. Bihurtu
da kaira, eta gero, haiek esandako orduan, joan da gure gizona pasajeroen bila. Gizaseme bat eta
bi andre ziren beroriek.

Ekarri ditu bada Kai-puntara, eta ordaintzeko garaian, galdetu dio zaldunak:

- ¿Qué le debo?

- Lo que usted quiera...

- Pero, ¿cuánto, hombre?

- Lo que usted quiera...

9

Azkenean –lo que usted quiera- sartu du madrildarrak eskua sakelan, eta sei erreal atereaz,
luzatzen dizkio Perikori.

Honek, sei errealei lehenbizi, eta gero kanpotarrari aurpegira begiratuaz, hala dio:

- ¿Seis reales, dos personas y un caballero?... Eta patrikatik bi duro atereaz:

- Tomen ustedes para la posada... esanda, hirurak xahututa uzten ditu.

Konstantino, grekoa, mantsoagoa zen. Konstantino Serfo eta Sabelari, Atenasen jaioa eta
Donostiara gaztetan etorria.

Bete-beteko itsas agintariaren tankerako gizona agertzen zen beti Konstantino: Aurpegi bete
zaildua, bizar zuri-gogorra, begi nekatuak urrutira boteaz, bazirudien, beti, bere jaioterri maitea, hil
baino lehen, berriro urrutitik ikusi nahian zebilela. Isil samarra zen, eta hizketan, erdarakada
politak botatzen zituen: - Hoy hay mucho barcasión – Ese come los hovos con cáscara y toto.- La
catrilla de Txario, toros borachos!

[Atzerritarrak, oso banakak ezagutu nituen kaialdean bizitzen, batez ere arrantzaleen artean.
Gogoratzen hasita, bat bakarraz oroitzen naiz oraintxe, kanpotar arrantzalea, eta berau,
umetandik bertan hazia: Kaximiro moritoa, Kirikoren makinista izana. Hil zen gizagaixoa...

Umezurtz jasoa izan behar zuen, hilabete gutxi zituela. Bere ama-ordekoa, oso emakume ona
zen, eta berak kontatzen zuenez, izugarrizko sustoa pasa omen zuen, ume harekin, jaso eta
handik berehala; bada, etxeratu zuenean, hemengo beste umeak bezalako zuria omen zen, baina
pixka bat hazten hasi zenean, geroago eta beltxago, geroago eta beltxago haurra ikusirik, gaitz
berriren baten hartu ote zuen-edo, larri ibili omen zen andretxoa... harik eta berezko kolorea zuela
igarri zion artean.]

Konstantino aitatuta, nolatan isilpetu hain berea zen “Machichaco”, bapore koxkor dotorea?
Badirudi, oraindik, haren txistukada luze eta alaia Kai-punta aldetik datorrela, “Conde del
Vanadito” edo Santa Klarara, paxanoz beteta abiatzeko orduan, udarako arratsalde argi batean...

Eta, gure gaztelu zaharra? Gaztelua ere aitatu dezagun, aitatu bakarrik, presaka bederik. Honek
ez du aldaketarik egin, gure ume denboratik hona, eta bertan gauza zaharrak berri direnez gero,
gaurkoari begiratuta, atzokoa erdi-ikusia dago. Baina asmoak badabiltza, denok dakigunez, Urgull
mendia behar baino gehiago ukitzeko; badabiltza bertan eskua ezarri nahirik, agian gehitxo, bere
zailtasunak leuntzeko, igobideak zabaldu eta kamio egiteko, hitz batean, mendia kale bihurtzeko.
Eta hau, gazteluzale jatorrentzat mingarria da. Mendia mendi, kaleak kale; eta Urgulleko harkaitz
tantaiak ez du, inolaz ere eta inorengatik, bere edertasun zakarra eta basatia galdu behar. Beude
bere horretan, mendebalak astintzen dituen belardi latzak; beude, geldirik eta osorik, gure asaben
asabak ezagutu zituzten harri zahar maitagarriak. Ez dadila urratu itsasmendiari dagokion isiltasun
itzala, bertako bake zabala, markesitoen automobilen tuturutuaz. Donostiari babes egiten dion
mendia, mendi arra izan da orain arte. Ez dezagun, Jaungoikoarren, eme bihurtu!

Hainbeste gazteluzale direnen eta izandakoen izenak datozkit gogora, gai honi utzi baino lehen.
Beretako lau edo bost aitatuaz, bihoa denentzat, hilak eta biziak, gure maitasunaren ukitu samur
bat: Joxe Jabier patroia, Xorondo praktikoa, Soraluzetar On Pedro Manuel, On Benigno
Arrizabalaga eta Joxe Zapirain, Kontzeju Etxeko zaintzailea eta Lino Galdos.

Gazteluko bueltak, Santa Martara darama. Santa Martak, Santa Mariara. Ekingo ote diogu Santa
Mariako oroipen zaharrei? Ekin, bai, baina, noiz bukatu? Beste garai bat etorriko da, Jaungoikoa
10

lagun, Santa Mariaz bakar-bakarrik hitz egingo dizueguna, luzaro eta oparo, edo nik, edo ni baino
trebeago den batek. Sartu-atera labur bat egin, eta aurrera jarraituko dugu.

Santa Mariako nire oroipenik zaharrena da, jaietan, bederatzietako Mezara, Maistro Kabuxarekin,
nire anaia eta biok, joaten ginela, eta igande arratsaldetan, aitak, bezperetara eramaten gintuela.
Eta ez biziro gustura. Ez zen bada makala izaten gure larria, azkeneko amena entzun arte, batez
ere Kontzeju-plazan komedianteak ziran garaian: Rubio, Hombre volador, Marinero eta Manolo
lanean ari ziren bitartean: bata, suzko uztaitik airean pasatzen, bestea buruz behera, korneta joaz,
sokatik jaisten, eta hirugarrena bi txalo jo eta lau salto mortal egiten!

Orduko bezperazaleen arteko batzuk, gogoan dauzkat oraindik, eta maitekiro. Gizasemeetan,
Yeba, arrantzale zaharra; Bidaur, botikarioa; Joxe Mari luxia (eta urte askoan oraindik...); Lakarra,
arotza; Esteban, buzoa; On Raimundo Sarriegi, eta nire aita maitea. Emakumeen artean, bat
esanda, dena esana dago: Iñaxi beata, andre Jaungoikozkoa, patrika karameluz beterik agertuko
zena, mutil koskorrei beita moduan eskaintzeko, Dotrinara ekartzeagatik...

Santa Mariako pontean bataiaturik kristautu izan dira Donostiako arrantzale guztiak, eta era
berean esan daiteke, oker handirik gabe, bertako aitorleku edo konfesonarioetan bihurtu izan
direla, gehienak, graziazko bizitzara. Baina, arrantzaleen pazkozkoak ez dira beti, hortik edo
hemendik, gorabeheratxoren bat, gatz edo piper puntta bat gabe igaro izan, Santa Maria
barruan...

Arrantzale hauetako bat, orain dela gutxi hildakoa, hainbat xelebrea eta itsusia, “Kane” esaten
ziotena zen. Hona hemen bere egiazko erretratua. (III) IV

Bada, Kane, behin, pazkozko garaia heldu, eta aitortzera, konfesatzera joan omen zen Santa
Mariara. Horretarako behar bezala gertatu, eta bere bekatuak, txintxo-txintxo, apaizari esatera
pasa omen zen, halako batean. Eta, belauniko jarri, eta:

- Ave María purísima, hasten da gure Kane konfesatzen.

- Sin pecado concebida...

- Zenbat denbora da konfesatu ez zarela?

- Bi urte, jauna...

- Bi urte? Eta, non egon zara bada bi urtean etorri gabe?

- Itsasoan...

- Bi urtean itsasoan? Zer, potorroa al zara bada?

“Gaxi”rena ere, gertaera polita izan zen; hau ere, Santa Mariakoa eta aitorketakoa. Gaxi, praktiko
ibiltzen zena zen, eta pillosopo samarra. Goiz batean bada, goiz asko, han doa gure Gaxi Santa
Mariara, konfesatzeko eta gure Jauna hartzeko asmoarekin. Asmo ederra, ikusten duzuenez.
Baina Gaxik, ordea, beste asmo bat ere bazeraman, ez asmo txarra, baina ezta ere hain
Jaungoikozkoa. Gaxiren asmoa zen, Komunioa hartu ondoren, San Telmo kaleko sagardotegi
batean gosaltzekoa; eta, horretarako, paper batean bilduta, txitxarro koxkor bat zekarren eskuan.

Sartu da; korupeko aulki batean belaunikatu da; aulki gainean txapela eta txapel gainean
txitxarroa utzi ditu, eta etsaminari ekin dio Gaxik, serio-serio..
11

Honetan, katua (Santa Marian katurik ez da sekulan faltatu) katua, han arraina dagoela nabaritu
duenean, hasi da aulkira inguratzen, eta Gaxi, bitartean, ezertaz konturatu gabe, jaiki da halako
batean, eta apaizagana abiatu da...

- Ave María purísima.

- Sin pecado concebida... Aizu, Gaxi, eta

- Zer? eta...

- Zer utzi duzu hor, txapelaren gainean?, eta

- Txitxarroa, jauna. Zer bada?...

- Zer? Katuak harrapatu dizula...

Arraioa!, esanda jaikitzen da gure Gaxi, eta han zoak katuaren atzetik, Santa Martatik barrena!
Gaxiren aitorketa, honetan gelditu omen zen ordukoz behintzat.

Laga ditzagun, guk ere, gaurkoz, arrantzaleen arteko ipuinak; bestela, zati baterako lana badugu-
eta. Begiratu besterik ez dago, horko historien ugaritasuna zenbaterainokoa izango den aditzeko,
Jarana eta kai inguruko gizonen artean ezagutu diren izengoiti pilari. Nik orain gogoratzen
ditudanak bakarrik, hauexek dira:

Marrukax – Tutulux – Mamiko – Txoixo – Perlones – Pekatariya – Tertxerua – Joxe bixar – Ardora
– Xapataxar – Martin maixtro – Martin Erri – Martin txoixo – Martin mixeri – Atalax – Txaketax –
Foka – Xiraun – Poxpoñua – Txardieta – Xolomo – Egontsu – Allollo – Karrakillo – Bixko – Apua –
Txario – Polbora – Piper-potto – Ttattaka – Pinpiña – Erramun-mukix – Muxu-larru – Pokobixigu –
Anddar-anddar – Errekatillu – Malakara – Fernando garrafoya – Txorrolo – Antonio Xangurru –
Kanttero – Guerrita – Aingira – Langille – Bixente txori lumatu – Erromatarra – Atxerri – Angel
pottorro – Esteban pianox – Domingo txurdiña – Buruzar – Txurikin – Luix txiyua – Ipurdi okerra –
eta Tibiribiriante... Has zaitez orain horietako bakoitzaren historia kontatzen...

xxx
12

Zuen pazientziari gainezka eraginda nago, honezkero, eta berriketa honi azkena emateko garaia
heldu dela deritzot. Ez dakit nik hemen gogorazi dizkizuedan gertakizunak atseginez ala asperkiro
entzun dituzuen. Ez dakit, gure umetako ibilera eta ikuskizunen oroipen hauek zuen bihotzetan,
nirean bezala, ikara xamur ezkutuko bat sortu duten ala ez. Ez dakit... Gaia egokia izan arren,
hizlaria hainbat baldarra izan zaizue eta... Baina nik dakidana da, ziur dakidana, atzoko Donostiari
begirada bat hemen zuzendu ondoren, hemendik irtendakoan, gaurko Donostiari begira jartzen
zaretenean, zuen bihotzen erdian, donostiar jatorren bihotz sakonean, halako arantza zorrotz
baten eztenkada bizia nabarituko duzuela, ordutik hona, atzotik gaurkora, gure herri maite honek
egin duen aldaketa izugarria gogoraturik. Ez handitasunean, ez aberastasunean, ez
edertasunean: gai hauek samingarriak ezik, pozgarriak direlako... Baizik, aberastasun, zabalera
eta edertasun horiek, gure herriak garesti asko erosi dituelako. Ondasun horien truke, nire
jaioterriak, beste ondasun bikainenetako bat eman du, inortxok eskatu ez diona. Bere izatearen
kutsuak, zabarkiro banatu ditugu Donostiako umeek: ohitura zahar, herri lege, antzinako jolas,
alaitasun baketsua, eta batez ere, -O, Donostia zaharraren azkena!- gure herriaren hasieratik
hona, gure jatorri garbiko gizaldiekin lotzen gintuen urrezko katea eten eta txikitu dugu, gizaldi
honetako donostiarrek, geure odoleko hizkera zoragarria baztertuta.

Matxitxakotik honantz, arratsaldeko eguzkia, itsaspe urrutian sartzen ikusi dudan bakoitzean, bere
azkeneko izpi gorria begietan dudala, halako bihotz minbera batekin bihurtu izan naiz beti
gaztelutik herrira. Hamaika gogorapen samur, neurri gabekoak, nire barruan jaso izan dituen
ilunabar itsastarra, eguzkiak agur egin ondoren, lehorreko argiak, banaka-banaka, sortzen ziren
bitartean! Baina gaur, itsasoko iluna ondoren, kai epeletik zehar natorrela, behin baino gehiagotan,
beste ilunabar saminago batek ikaratu izan du nire arima: Euskararen ilunabarrak, kaiko umeen
ahoetan, herio galgarriak jota, hiltzen ari den euskara tristearen heriotzak.

Goiko Jaun ona!: Arimarik ez duen itsaspeko eguzkiak, zure agindua beteaz, gaurko ilunabarreko
tristuraren ondoren, biharko goizaldeko poza ekarriko digu, eta etsiko al duzu, Jaun errukitsua,
arimadun donostiarren artean, zuk beraiei emandako hizkera garbia, egunsenti zoragarri batean
berriro ez piztea?