‫‪1‬‬

‫در سال ‪ 1360‬به آبادانیهای مهاجر در شهرهای دیگر خبر دادنممد رزمنممدگان در عملیممات ثممامن الئمممه‬
‫دلورانه این شهر را از محاصره بعثیها خارج کردند‪ ،‬در آن زمان جوانه های امید برای بازگشت‬
‫به دیار رویایی گذشته در دل آنان جوانه زد اما تاکنون ایممن آرزو بمرای خیلمی از آبادانیهمما محقممق‬
‫نشمممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممده اسممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممت‪.‬‬
‫در دورترین منطقه جنوب غربی ایران جزیره ای به نام آبادان قرار دارد که از جنوب‪ ،‬آبهای گرم‬
‫خلیج فارس‪ ،‬از شمال و شرق رودخانه هممای کممارون و بهمنشممیر و از غممرب ارونممدرود آن را در‬
‫برگرفته اند‪ ،‬اروندرود که در حال حاضر تنها رودخانه قابل کشممتیرانی ایممران اسممت و تمما پیممش از‬
‫جنگ تحمیلی بنادر بزرگ و فعال خرمشهر و آبادان در مسیر این آبراه واقع بمموده انممد‪ ،‬آبممادان را‬
‫از عممممممممممممممممممممممممممممممراق جمممممممممممممممممممممممممممممممدا مممممممممممممممممممممممممممممممی کنمممممممممممممممممممممممممممممممد‪.‬‬
‫تاریخ شهر آبادان با تاریخ صنعت کشممورمان و بممه ویممژه پالیشممگاه آن گممره خممورده اسممت و ایممن‬
‫شهر در پیروزی انقلب اسلمی به رهبری امممام خمینممی )ره( و توقممف عملیممات تولیممد پالیشممگاه‬
‫آبمممممممممادان توسمممممممممط کارکنمممممممممان صمممممممممنعت نفمممممممممت نقشمممممممممی بمممممممممی بمممممممممدیل دارد‪.‬‬
‫اما تجاوز هشت ساله عراقی ها به کشور و قممرار گرفتممن آبممادان در کممانون جنممگ‪ ،‬ایممن شممکوه و‬
‫عظمت گذشته را نابود کرد و اکنون با گذشت حدود ‪ 20‬سمال از پایمان جنمگ هنموز بازگشمت ایمن‬
‫شهر به گذشته پرافتخار برای بسیاری دست نیافتنی و غیرقابل بمماور اسممت چراکممه آبممادان کممه در‬
‫اوج هشت سال جنگ تحمیلی‪ ،‬مقاوم و با صلبت بود امروز زیر بار مشکلت ریز و درشت کمممر‬
‫خم کرده است و مهاجرت در این شهر که روزی آرزوی هر جوان بیکاری برای دسممت یممافتن بممه‬
‫شغلی مناسب بود معکوس شده و آبادان در سالهای گذشته مهاجرت بسیاری از ساکنان اصمملی و‬
‫بممممممممممممممممممممممومی خممممممممممممممممممممممود را شمممممممممممممممممممممماهد بمممممممممممممممممممممموده اسممممممممممممممممممممممت‪.‬‬
‫شهرهای آبادان و خرمشهر تنها شهرهای ایران بودند که در هشت سال جنگ تحمیلی به صورت‬
‫مستقیم زیر بمباران و تجاوز عراق قرار داشتند و دشمن هر وقت اراده مممی کممرد ایممن شممهرها را‬
‫بمباران و تخریب می کرد همین موضوع باعث شد که زیرساختهای این دو شهر بممه کلممی از بیممن‬
‫بمممممممممممممممرود و بمممممممممممممممه صمممممممممممممممورت ‪ 100‬درصمممممممممممممممد تخریمممممممممممممممب شمممممممممممممممود‪.‬‬
‫عبدال کعبی‪ ،‬نماینده چهار دوره اخیر آبممادان در مجلممس در ایممن خصمموص بممه خبرنگممار مهممر در‬
‫اهواز گفت‪ :‬بازسازی زیرساختهای آبادان تا به امروز به صممورت کلممی انجممام نشممده اسممت و ایممن‬
‫شممممهر بممممه همممممراه خرمشممممهر هنمممموز از اتفاقممممات رخ داده در جنممممگ در عممممذاب اسممممت‪.‬‬
 ‫‪2‬‬

‫آب سممممممممممممممممممممالم آشممممممممممممممممممممامیدنی غیممممممممممممممممممممر قابممممممممممممممممممممل دسممممممممممممممممممممترس‬

‫وی ادامه داد‪ :‬آب آشامیدنی که ساده ترین و ابتدایی ترین نیاز بشر در عصر کنونی به شمار مممی‬
‫رود جدی ترین مشکل در بحث زیر ساختهای تخریب شده آبادان است که با وجود آمممدن و رفتممن‬
‫دولتهای متعدد‪ ،‬تنها چیزی که در این خصوص از آنها شنیده ایم وعده های عملی نشممده اسممت و‬
‫همممر روز یکمممی از آنهممما حمممرف جدیمممدی ممممی زنمممد و در عممممل همگمممی نممماموفق بممموده انمممد‪.‬‬
‫کعبی افزود‪ :‬طرح بزرگ آبرسانی غدیر که در سفر دوم هیئت دولت در سال ‪ 1378‬به خوزسممتان‬
‫توسط محمود احمدی نژاد کلنگ زنی شد و قرار بود در شهریورماه همین سال بمما بهممره بممرداری‬
‫از آن موضوع آب آشامیدنی کل شهرهای جنوبی استان را حل کرد هم اکنون با مشکلت فراوانی‬
‫مواجه است و بهره برداری از آن به آینده موکول شده است‪ ،‬این طرح قرار بممود در دو لمموله ‪56‬‬
‫اینچ اجرا شود که اکنممون در یمک لمموله در حممال اجراسممت و هنمموز ‪ 40‬کیلومممتر از ایمن خممط لمموله‬
‫گممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممذاری باقیمانممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممده اسممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممت‪.‬‬
‫نماینده مردم آبادان در مجلس عنوان کرد‪ :‬هم اکنون آب مصرفی در شممهر آبممادان بممرخلف تاکیممد‬
‫مسئولن مربوطه فاقد کیفیت لزم و مردم را با مشکلت عدیده ای مواجه کرده است و مممردم بممه‬
‫هیچ وجه از آب مصرفی آبادان برای نوشیدن و پخت غذا استفاده نمی کنند و آب مصرفی خود از‬
‫با خرید آب بممه وسممیله بشممکه همای ‪ 20‬لیممتری از فروشممندگان دوره گممرد بممه قیمممت ‪ 250‬تمما ‪300‬‬
‫تومان تامین می کنند و آنهایی که وضع مالی نسبتا مطلوبی دارنممد از تصممفیه خممانه هممای خممانگی‬
‫استفاده می کنند این در حالیست که آبادان قبل از جنگ دارای بهترین آب مصممرفی در کممل کشممور‬
‫بممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممود‪.‬‬
‫وی اظهار داشت‪ :‬تصفیه خانه فاضلب آبادان که مربوط به قبل از جنممگ اسممت بممه کلممی فرسمموده‬
‫شده به گونه ای که اکنون در برخی موارد فاضلب با آب شرب مردم قاطی مممی شممود در حممالیکه‬
 ‫‪3‬‬

‫قرار بود تصفیه خانه جدید فاضلب با ظرفیت ‪ 180‬هممزار مممترمکعب در آبممادان سمماخته شممود کممه‬
‫هنمممممممممممممموز بممممممممممممممه صممممممممممممممورت کامممممممممممممممل اجممممممممممممممرا نشممممممممممممممده اسممممممممممممممت‪.‬‬
‫کعبی اضافه کرد‪ :‬شبکه فاضلب آبادان در کل شهر در زمان جنگ به کلی تخریب شد ولی تمما بممه‬
‫امروز تنها ‪ 60‬درصد از آن بازسازی شده و اکنون بعد از آب آشامیدنی جدی ترین معضممل بممرای‬
‫زندگی در آبادان به شمار می رود و مردم این از این وضعیت به هیممچ وجممه رضمایت ندارنمد ولمی‬
‫صمممممممممممممممممممممممدایش بمممممممممممممممممممممممه جمممممممممممممممممممممممایی نممممممممممممممممممممممممی رسمممممممممممممممممممممممد‪.‬‬

‫بیکمممممممممممممممممممممممممممماری معضممممممممممممممممممممممممممممل بممممممممممممممممممممممممممممرای جوانممممممممممممممممممممممممممممان‬

‫اما بیکاری دیگر معضل جوانان شهر آبادان است که واقعا یافتن شغلی مناسممب در ایممن شممهر بممه‬
‫یک رویای غیرقابل تحقق تبدیل شده اسمت و همم اکنمون بسمیاری از جوانمان ایمن شمهر اقمدام بمه‬
‫اشتغال در شهر اهواز به عنوان مرکممز اسممتان و یمما اسممتان هممای دیگممر مممی کننممد‪ .‬در بسممیاری از‬
‫موارد این اشتغال فرزندان در سایر شهرها باعث شده کممل خممانواده اقممدام بممه مهمماجرت از آبممادان‬
‫بکنند و این موضوع به وضعیتی نگران کننده در این شهر شده چرا که ساکنان اصمملی ایممن شممهر‬
‫در حال مهاجرت هستند البته مهاجرت روزافزون علت های دیگممری مثممل نبممود امکانممات زنممدگی‪،‬‬
‫نامطلوب بودن چهره شهر‪ ،‬مشکل جممدی آب آشممامیدنی و همچنیممن پدیممده گممرد و غبممار نیممز دارد‪.‬‬
‫کعبی با تائید این موارد و با اشاره به اینکه اکنون نرخ بیکاری در شممهرهای آبممادان و خرمشممهر‬
‫بالی ‪ 25‬درصد است‪ ،‬ادامه داد‪ :‬در قبل از جنگ مشکلی به نمام بیکماری در شممهر آبمادان وجمود‬
‫نداشت و پالیشگاه آبادان با تولید ‪ 640‬هزار بشکه انواع محصولت نفممتی بممه تنهممایی دارای ‪20‬‬
‫هزار نفر نیروی کار بود که هفت هزار نفر از آنها رسممی بودنمد امما اکنمون بمه علمت اینکمه ایمن‬
‫پالیشگاه با تمام ظرفیت کار نمی کند و در مواردی از نیروهای غیربومی اسممتفاده مممی کنممد قممادر‬
‫بمممممممممممممممممممممه رفمممممممممممممممممممممع بیکممممممممممممممممممممماری در آبمممممممممممممممممممممادان نیسمممممممممممممممممممممت‪.‬‬
‫وی افزود‪ :‬بیمارستان نفت آبادان قبل از جنگ دارای ‪ 17‬بخش بود و تعداد قابل توجهی از مممردم‬
‫آبادان در آن مشغول به کار بودند و در کنار آن نیازهای درمانی شهر و منطقه را تامین مممی کممرد‬
‫امممممما اکنمممممون ایمممممن بیمارسمممممتان هماننمممممد گذشمممممته نقمممممش تاثیرگمممممذاری در شمممممهر نمممممدارد‪.‬‬

‫کشممممممممممممممممممممممممممماورزی در حمممممممممممممممممممممممممممال نمممممممممممممممممممممممممممابودی اسمممممممممممممممممممممممممممت‬

‫نماینده آبادان به رونق کشاورزی در قبل از جنگ در شهر آبادان اشاره کرد و گفت‪ :‬برای نمونه‬
‫در بخش نخیلت تعداد قابممل تمموجهی از مممردم بممومی امممرار معمماش ممی کردنممد اممما در جنممگ یممک‬
‫میلیون و ‪ 500‬هزار اصله نخممل و بعممد از آن تمما بممه امممروز بممه علممت بممی تمموجهی بممه نخلممداران و‬
‫پیشروی آب شور به نخلستانها یک میلیممون و ‪ 500‬اصممله نخممل دیگممر هممم نممابود شممده انممد و ایممن‬
‫موضوع باعث شده جمعیتی که از این طریق ارتزاق می کردنمد بمه صمف بلنمد بیکماران بپیوندنمد‪.‬‬
‫کعبی گفت‪ :‬به علت بی توجهی های گذشته و سو مدیریتها در سالهای اخیر نه تنها کشاورزی در‬
‫آبادان به دوران قبل از جنگ بازنگشت که اکنممون در حممال نممابود اسممت و ایممن موضمموع بممرخلف‬
‫شممممممممممممعارهای مسممممممممممممئولن در توسممممممممممممعه بخممممممممممممش کشمممممممممممماروزی اسممممممممممممت‪.‬‬
‫اما آبادان به همراه خرمشهر در قبل از جنگ بعد از نخلیلت و صنعت نفت به تجارت و بازرگانی‬
 ‫‪4‬‬

‫شناخته ممی شمدند و همر دوی ایمن شمهرها از بنمادر بمزرگ کشمور کمه دارای امتیمازات ویمژه ای‬
‫بودند‪ ،‬به شمار می رفتند اما صادرات و واردات در این شهر بعد از پایان جنگ به رونمق گذشمته‬
‫بازنگشته و به طور مثال خرمشهر قبل از جنگ ‪ 40‬درصد صادرات و واردات در بنادر کشور را‬
‫برعهده داشت اما اکنون تنها یک درصد و رونق تجارت در ایممن دو شممهر بممه خممودی بسممیاری از‬
‫مردم این شهرها را دارای کسب و کار پررونق مممی کممرد و در حممال حاضممر از ایممن رونممق خممبری‬
‫نیسممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممت‪.‬‬
‫کعبی دلیل رکورد تجارت در این شهر را عدم لیروبی ارونممدرود و جابجممایی شممناورهای مغروقممه‬
‫زمان جنگ از آن می داند و ادامه داد‪ :‬به علممت عممدم لیروبممی ارونممد اکنممون امکممان ورود کشممتی‬
‫های بزرگ با تناژ بال وجود ندارد و بازرگانان ترجیح می دهند در بندر امام خمینی )ره( و سممایر‬
‫بنممممممممادر کشممممممممور اقممممممممدام بممممممممه تخلیممممممممه و بممممممممارگیری کالهممممممممای خممممممممود کننممممممممد‪.‬‬
‫وی با اشاره به اینکه اکنون تنها کشتی های با ظرفیت شش تا هفت هزار تن امکان تممردد آن هممم‬
‫به سختی در این رودخانه را دارند‪ ،‬اظهار داشت‪ :‬باید در این خصوص بممه ضممعف بممزرگ وزارت‬
‫امممور خممارجه در عممدم توافممق بمما طممرف عراقممی بممرای لیروبممی رودخممانه و جابجممایی شممناورهای‬
‫مغروقه از آن اشاره کرد زیرا انجام هرگونه عملیاتی در اروندرود به توافق دو طممرف نیمماز دارد‪.‬‬
‫کعبی با تاکید بر اینکه دولتهای بعد از جنگ به جای فرصت سازی برای احیای مناطق جنگ زده‬
‫با صرف اعتبارات بدون برنامه ریزی دقیممق و گماشممتن مممدیرانی ضممعیف بممرای ایممن کممار فرصممت‬
‫سوزی کرده اند‪ ،‬عنوان کرد‪ :‬اکنون شرایط به گونه ای است که برای احیای مناطق جنگی دیگممر‬
‫کاری از دست استاندار و فرماندارن و مدیران محلی برنمی آید و حل مشکلت این مناطق به یک‬
‫عممممممممزم ملممممممممی و دخممممممممالت روسممممممممای سممممممممه قمممممممموه و وزای دولممممممممت نیمممممممماز دارد‪.‬‬
‫نماینده مردم آبادان در خصوص راه حل برون رفت سریع و موقت شهر آبادان از این بی رونقممی‬
‫و مشکلت فراوان گفت‪ :‬توسعه محدوده منطقه آزاد اروند به بخش اعظمی از شهرهای آبادان و‬
‫خرمشهر‪ ،‬ورود کالی همراه مسافر )ته لنجی( به این شهر و اجرای مصمموبه واردات خممودرو از‬
‫خرمشهر‪ ،‬حل مشکل آب آشامیدنی و ایجاد اماکن تفریحی تا حدودی می تواند باعث ایجمماد نشمماط‬
‫و شممممممممممممممممممممممممممممادابی در ایممممممممممممممممممممممممممممن شممممممممممممممممممممممممممممهر شممممممممممممممممممممممممممممود‪.‬‬
 ‫‪5‬‬

‫مهر‬
6
 ‫‪7‬‬

‫بازسازی در ایران ‪ ،‬بازسازی به معنای دوباره سازی ‪ ،‬و عمدتا ً سییاختن آبادیهییا و امییاکن ویییران‬
‫شیییییییییییییییییییییییییده ییییییییییییییییییییییییییا از مییییییییییییییییییییییییییان رفتیییییییییییییییییییییییییه‬

‫بر اثر سوانح طبیعی ‪ ،‬مانند سیل و زلزله ‪ ،‬یا حوادث اجتماعی ‪ ،‬مانند جنگ ‪ .‬بازسازی کییه‬
‫در تاریخ از آن به صورت »تعمیر«‪» ،‬عمارت « و »تجدید عمارت « یاد شییده اسییت در ایییران‬
‫سابقة طولنی دارد‪ ،‬زیییرا بییه لحییاظ واقییع بییودن قسییمتهای گسییترده ای از آن در کمربنیید‬
‫زلزله )رجوع کنید به زلزله * ( و روبرو شدن با حوادث طبیعی دیگر‪ ،‬مانند طغیان رودهییا و‬
‫سیل ‪ ،‬بسیاری از آبادیها‪ ،‬از دیه تا شهر‪ ،‬بارها تخریب و بازسازی شده است ‪ .‬همچنین بییه‬
‫سبب ویژگی جغرافیایی کشور هر چند گاهی ‪ ،‬مردم این سرزمین با یورشییهای ویرانگییری‬
‫روبرو می شدند و پس از مدتی ‪ ،‬بازسازی مناطق تخریب شده مانند شهرها و دیه ها آغاز‬
‫می شد‪ :‬مساجد و اماکن آسیب دیده تعمیر و گاهی شهرها و آبادیها از نو احداث مییی شیید‬
‫و در مناطق روستایی قناتها و چشمه ها لیروبی می شد‪ .‬در بازسازی شهرها‪ ،‬بویژه پس‬
‫از زمین لرزه ها‪ ،‬نه تنها حکومت مرکزی بلکه حکام محلی هم مساعدت می کرده اند؛ مثل ً‬
‫پس از زمین لیرزة ویرانگییر کاشیان در ‪ ،1192‬عبییدالرزاق خیان کاشیانی ‪ ،‬حیاکم شییهر‪ ،‬در‬
‫تعمیر بازار و مسجد جمعه و تجدید بنای خانه ها سهم اساسییی داشییت )صییباحی بیییدگلی ‪،‬‬
‫ص ‪ 8‬یییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییی ‪.(9‬‬

‫در منابع ایرانی ‪ ،‬بازسازی )تجدید عمییارت ( و احییداث بیشییتر شییهرهای ایییران بییه شییاهان‬
‫افسانه ای و تاریخی نسبت داده شده است ؛ مثل ً قاین بییه کییی لهراسییب ‪ ،‬پییدر گشتاسییب‬
‫) شهرهای ایران ‪ ،‬ص ‪(335‬؛ اصطخر به کیومرث )حمدالله مسییتوفی ‪ ،‬ص ‪(120‬؛ سییمرقند‬
‫به کاووس ‪ ،‬پسر قبییاد؛ و مییرورود بیه بهییرام ‪ ،‬پسییر یزدگییرد ) شییهرهای ایییران ‪ ،‬ص ‪-334‬‬
‫‪ .(335‬ظاهرا ً شاهان تنها به بازسازی و نوسازی آبادیهیایی همیت میی گماشیته انید کیه از‬
‫قبییییییییییییییل وجییییییییییییییود داشییییییییییییییت نییییییییییییییه احییییییییییییییداث آنهییییییییییییییا‪.‬‬

‫بنابر اساطیر‪ ،‬افراسیاب ‪ ،‬پادشاه توران ‪ ،‬در دورة منوچهر به ایران یییورش آورد و پییس از‬
‫جنگهایی ‪ ،‬مدت دوازده سال بر آن تسلط یافت و زمینها‪ ،‬شهرها‪ ،‬قلعه ها‪ ،‬رودها‪ ،‬چشییمه‬
‫ها و قناتها را نابود ساخت ) مجمل التواریخ والقصص ‪ ،‬ص ‪43‬؛ حمزة اصفهانی ‪ ،‬ص ‪.(34‬‬
‫این ویرانی پس از برقراری صلح که پی آمد تیراندازی آرش * کمییانگیر و تعیییین مییرز بییود‪،‬‬
‫عمییییییییییییارت شیییییییییییید ) مجمییییییییییییل التواریییییییییییییخ و القصییییییییییییص ‪ ،‬ص ‪.(43‬‬

‫در دوره های تاریخی ‪ ،‬بازسازی آبادیها و تبدیل آنها به شهر از دورة اردشیییر بابکییان آغییاز‬
‫شد؛ چنانکه نام اردشیر بابکان در اسامی برخی از شهرهای ایران باستان دیده مییی شییود؛‬
‫مانند به اردشیر )کرمان و عراق (‪ ،‬پسااردشیر )شهرخط ( در بحرین )رجوع کنید به بحرین‬
‫خّره )یا اردشیرخوره ‪ ،‬فیروزآباد کنونی (؛ ریواردشیر در فارس و‬ ‫* ‪ ،‬ناحیة قدیم (؛ اردشیر ُ‬
‫خیّره بیود‪ .‬در‬ ‫غیره )حمزة اصفهانی ‪ ،‬ص ‪44‬ی ‪ ،(45‬مهمترین شهری که او سیاخت اردشییر ُ‬
‫احییییییییییداث آن ‪ ،‬عامییییییییییل مییییییییییذهبی )آتشییییییییییکده ( در نظییییییییییر بییییییییییود‪.‬‬

‫این همان شهری است کییه در زمییان عضییدالدولة دیلمییی ‪ ،‬فیروزآبییاد نییام گرفییت و تجدییید‬
‫عمییارت شیید ) کارنامییة اردشیییر بابکییان ‪ ،‬ص ‪17-16‬؛ ابیین بلخییی ‪ ،‬ص ‪138-137‬؛ حمییدالله‬
‫مسییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییتوفی ‪ ،‬ص ‪.(118‬‬

‫در دورة مذکور شهرها را به شکل جانوران و اشیاء می ساختند یا به آن صییورت بازسییازی‬
‫می کردند‪ .‬به نوشتة حمدالله مستوفی ‪» :‬اکاسییره را عییادت بیودی کییه شییهرها را برشییکل‬
‫جییانوران و اشیییا مییی سییاختندی « )ص ‪ (148‬چنییانکه نیشییابور )حمییزة اصییفهانی ‪ :‬جنییدی‬
‫شاپور‪ ،‬ص ‪ (47‬به شیوة رقعة شطرنج هشت قطعییه در هشییت قطعییه ‪ ،‬شوشییتر بییر مثییال‬
‫اسب ‪ ،‬شوش بر مثال باز و قلعة طبرک بر صورت کژدم بود ) مجمل التواریخ و القصییص ‪،‬‬
‫ص ‪64‬؛ حمدالله مستوفی ‪ ،‬ص ‪،109‬ی ‪ .(148‬و فسا را که اول به شییکل مثلییث بییود‪ ،‬بعییدها‬
‫آزاد مرد کامگار‪ ،‬عامل حجاج بن یوسف ‪ ،‬به فرمان وی ‪ ،‬تغیییر شیکل داد و تجدیید عمیارت‬
‫)بازسازی ( کرد )حمزة اصفهانی ‪ ،‬ص ‪37‬؛ حمدالله مستوفی ‪ ،‬ص ‪ .(125‬در شهرسییازی و‬
‫تبدیل آبادیها به شهر یا نوسازی آبادیها‪ ،‬معمییاران ایرانییی بییه عوامییل متعییدد جغرافیییایی ‪،‬‬
‫اجتمیییییییییییاعی ‪ ،‬اقتصیییییییییییادی و نظیییییییییییامی تیییییییییییوجه داشیییییییییییته انییییییییییید‪.‬‬
 ‫‪8‬‬

‫در دورة اسلمی در احداث شهرها‪ ،‬و به عبارت درست تر‪ ،‬در تبدیل دهکده ها به شهرها‪ ،‬و‬
‫بازسازی آنها »مسجد« سهم اساسی داشت ‪ .‬در هفدهمین سال هجرت ‪ ،‬به دستور خلیفة‬
‫وم ‪ ،‬سلمان [ پارسی ] و حذیفه [ از صحابه ] به مکان یابی برای احییداث شییهر پرداختنیید‪.‬‬ ‫د ّ‬
‫پس از جستجو‪ ،‬از انبار تا سواحل شرقی رود فرات ‪ ،‬محییل کییوفه را کییه دارای سییه دیییر [‬
‫ظاهرا ً سه آبادی ] با آب و هوای »بری و بحییری « بییود پسییندیدند و در آنجییا نمییاز گزاردنیید‪.‬‬
‫ظاهرا ً شهر کوفه صورت بازسازی شده و گسترش یافتة همان سیه آبیادی اسیت ‪ .‬پییس از‬
‫آن ‪ ،‬لشکریان مسلمان ‪ ،‬به فرماندهی سییعد‪ ،‬از مییداین بییه کییوفه آمدنیید و پییس از سییاختن‬
‫مسجدی ‪ ،‬برای احداث خانه ها‪ ،‬مردی نیرومند از میانة مسجد تیری به هر سو پرتاب کرد و‬
‫در محلهایی که تیرها فرود آمد خانه ساختند و بازارهییا را هییم ‪ ،‬بییه صییورت دکییه ‪ ،‬در کنییار‬
‫خییییییییییییییییییییییییییانه هییییییییییییییییییییییییییا بنییییییییییییییییییییییییییا کردنیییییییییییییییییییییییییید‪.‬‬

‫نخست ‪ ،‬خانه ها از نی بود ولی پس از آتییش سییوزی در کییوفه ‪ ،‬خلیفییه مییوافقت کییرد کییه‬
‫شهر بازسازی شود و خانه های گلی بسازند به شرطی که کسی بیش از سه اطاق نداشته‬
‫باشییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییید‪.‬‬

‫در شییهر خیابانهییای هفییت ‪ ،‬بیسییت و چهییل ذرعییی سییاخته شیید‪ .‬همچنییین سییعد بییا آجییر‬
‫قصرشاهی که بییه قصییر کییوفه معییروف اسییت ‪ ،‬زیرزمینهییا و نقبهییایی در اطییراف مسییجد‬
‫احداث کرد‪ .‬احداث قصر کوفه با روزبه مهندس ایرانی بوده است )ابن اثیر‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪-367‬‬
‫‪.(369‬‬

‫در دو قرن اول هجری ‪ ،‬به سبب وجییود جنییگ و گریییز در بلد اسییلمی ‪ ،‬اقییدامات اساسییی‬
‫برای بازسازی صورت نگرفت ؛ چنانکه در قرن چهارم ‪ ،‬ابودلف از دیییدن قصییرها‪ ،‬سییدها و‬
‫مییا در‬
‫پلهای متعلق به دورانهای گذشتة ایران ‪ ،‬بیا شییگفتی یییاد کییرده اسییت )ص ‪ .(89،92‬ا ّ‬
‫دورة سلجوقیان ‪ ،‬بر اثییر برقیراری مرکزیییت و آرامییش نسیبی در کشییور‪ ،‬سیاختن مسیاجد‬
‫)بویژه مسجد جامع ( و احییداث راههییا و قناتهیا و قلعییة شیهرها و میدارس )ماننید نظامیییة‬
‫بغییداد( گسییترش یییافت و در قییرن هشییتم ‪ ،‬نوسییازی مسییاجد جییامع بییه اوج خییود رسییید‪.‬‬

‫گذشته از ایران ‪ ،‬در قرنهای پنجم و ششم ‪ ،‬بر اثر جنگهای صییلیبی ‪ ،‬تعییدادی از شییهرهای‬
‫شام و فلسطین ‪ ،‬از جمله بیت المقدس )اورشلیم (‪ ،‬ویران شد کییه پییس از پایییان جنگهییا‪،‬‬
‫بازسییییییییییییییییییییییییییییییازی و نوسییییییییییییییییییییییییییییییازی گردییییییییییییییییییییییییییییییید‪.‬‬

‫مقایسة درآمد و تعداد آبادیها در دوره های پیش از حملة مغییول و بعیید از آن ‪ ،‬بییه روشیینی‬
‫نشان می دهد که در اوایل قرن هفتم ‪ ،‬بر اثر یورش سییپاهیان چنگیییز‪ ،‬رونییق اقتصییادی و‬
‫آبادانی دهکده ها و شهرهای ایران ‪ ،‬از میان رفت و تعداد بیشماری از شیهرها ماننید ری ‪،‬‬
‫نیشابور‪ ،‬بخارا و غیره به کلی ویران شد‪ ،‬و صنعتگران به اجبار به قراقییروم روانییه شییدند‪.‬‬
‫به طور مثال ‪ ،‬هرات ‪ ،‬کرسی خراسان ‪ ،‬پیش از حملة مغییول دوازده هییزار دکییان آبییادان و‬
‫شش هزار حمام و کاروانسرا و طییاحونه )= آسیییا( و ‪ 359‬مدرسییه و خانقییاه و ‪ 440‬هییزار‬
‫خانة مردم نشین داشت )حمدالله مستوفی ‪ ،‬ص ‪ (152-151‬که پس از حمله مغول ‪ ،‬بیشتر‬
‫آنها ویران گردید‪ .‬یا بیهق که مشییتمل بییر ‪ 321‬قریییه بییود )یییاقوت ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ (804‬پییس از‬
‫حملة مغول ‪ ،‬در قرن هشتم طبق نوشتة حمدالّله مستوفی تنها چهل پاره دیییه داشییت )ص‬
‫‪ .(150‬همچنین مالیات عراق عجم که در عهد سلجقه به حدود ‪ 2500‬تومان می رسید‪ ،‬بییه‬
‫حییییییییییییدود ‪ 35‬تومییییییییییییان کییییییییییییاهش یییییییییییییافت )همییییییییییییان ‪ ،‬ص ‪.(48-47‬‬

‫پییس از گذشییت قرنهییا از حملییة مغییول و برقییراری مرکزیییت نیرومنیید در ایییران ‪ ،‬در دورة‬
‫صییفویه )حییک ‪ ،(1148-907 :‬عمییران منییاطق روسییتایی و بازسییازی صیینایع )کارگاههییا( و‬
‫افزایش آنها‪ ،‬به اوج خود رسید؛ به طوری که در کاشان ‪ ،‬کارگاهی ‪ ،‬حدود سییه هییزار نفییر‬
‫کارگر فعال داشت )فلندن ‪ ،‬ص ‪ (125‬که به مراتب ‪ ،‬از کارگاههای مغییرب زمییین آن دوره‬
‫بزرگتر بود‪ .‬و به همین دلییل ‪ ،‬دولیت وقیت انگلسیتان ورود منسیوجات ایرانیی را‪ ،‬هماننید‬
‫منسوجات چینی و هندی ‪ ،‬به کشور خود ممنوع کرد )بانک ملی ایران ‪ ،‬ص ‪ .(2‬در این دوره‬
‫‪ ،‬اصفهان نیز گسترش یافت ؛ کارخانة توپ سیازی دایییر شید و شییاهان صیفوی موفیق بیه‬
‫تولید توپ و تفنگ شدند‪ .‬همچنین در این دوره دهکده های فراوانی به وجود آمدند که آخییر‬
‫آنها به کلمة »آباد« ختم می شد‪ ،‬مانند علی آباد و عباس آباد و غیره ‪ .‬این نوع گسترش تییا‬
 ‫‪9‬‬

‫آن روز بی سابقه بوده است ‪ ،‬و پیش از دورة صفویه ‪ ،‬کمتر آبادی در ایران دیده می شود‬
‫که بدنبال آن کلمة »آباد« آمده باشد )رجیوع کنیید بیه ییاقوت و حمیدالّله مسیتوفی جاهیای‬
‫متعدد(‪ .‬همچنین احداث جاده ها و کاروانسراها و توسعة شهرنشییینی و سییاختن مسییاجد و‬
‫اماکن متبرک و بازارها‪ ،‬مانند نوسازی بازار کرمان و مرمییت آنهییا و گسییترش تجییارت بییین‬
‫شهرها از یک سو و با خارج از کشور از طریق بندرعباس از سوی دیگر‪ ،‬در توسییعة آن روز‬
‫اییییییییییییییییییران بسییییییییییییییییییار میییییییییییییییییؤثر بیییییییییییییییییوده اسیییییییییییییییییت ‪.‬‬

‫در دورة قاجاریه ‪ ،‬بازسیازی شییهرها در اییران رونییق داشیت ؛ بیویژه در زمیان ناصییرالدین‬
‫شاه ‪ ،‬شهرتهران گسترش بسیاری یییافت ؛ پییس از آن نیییز بازسییازی و نوسییازی در ایییران‬
‫کمابیش ادامه پیدا کییرد‪ .‬در دورة قاجیار و دورة پهلیوی ‪ ،‬در منیاطق روسیتایی بیه تعییدادی‬
‫آبادی به نام قلعه نو برمی خوریم که قلعة ده شمرده می شییود و نشییانگر بازسییازی قلعییه‬
‫هیییییییییییییییییای قیییییییییییییییییدیمی یییییییییییییییییا نوسیییییییییییییییییازی آنهاسیییییییییییییییییت ‪.‬‬

‫پییس از پیییروزی انقلب اسییلمی ایییران )‪ 1357‬ش (‪ ،‬کییه ایییران در راه اسییتقلل مطلییق‬
‫سیاسی و فرهنگی گام نهیاد‪ ،‬بیه بازسیازی بنییادی کشیور تیوجه شید‪ ،‬ولییی پیس از حملیة‬
‫ناگهانی عراق به ایران و آغاز جنگ تحمیلی )‪ 1359‬ش (‪ ،‬تقریبا ً معوق ماند‪ .‬پییس از اینکییه‬
‫دولت ایران در ‪ 27‬تیر ‪ 1367/18‬ژوئیة ‪ ،1988‬قطعنامة ‪ 598‬شورای امنیییت سییازمان ملییل‬
‫متحد را پذیرفت و در ‪ 29‬مرداد ‪ 1367/20‬اوت ‪ 1988‬آتش بس برقرار شد )پارسادوسییت ‪،‬‬
‫ص ‪(528‬؛ پس از آن بازسازی منییاطق جنگییی آغییاز شیید و نوسییازی کارگاههییا و بنگاههییای‬
‫بییییییییییییییزرگ تولیییییییییییییییدی در دسییییییییییییییتور روز قییییییییییییییرار گرفییییییییییییییت ‪.‬‬

‫بر اثر آن جنگ تحمیلی ‪ 87 ،‬شهر ایران با ‪ 328 ، 340‬واحد مسکونی و تجاری در شانزده‬
‫استان آسیب فراوان دید یا تخریب شد که ‪ 69‬شهرآن در استانهای جنگزده یعنی خوزستان‬
‫‪ ،‬ایلم ‪ ،‬کرمانشاه ‪ ،‬کردستان و آذربایجان غربی و هیجده شییهر در سییایر اسییتانهای ایییران‬
‫قرار دارد‪ .‬همچنین ‪ 2 ، 676‬ده با ‪ 76 ، 390‬واحد مسکونی در آن پنج استان ویران شد‪.‬‬
‫طبق مآخذ رسمی ‪ ،‬واحدهای مسکونی ویییران شییده و آسیییب دیییده بییه ترتیییب ‪ ،‬در اسییتان‬
‫خوزسییتان ‪، 201‬ی ‪ ،117‬در اسییتان کرمانشییاهان ‪، 736‬ی ‪ ،56‬در اسییتان ایلم ‪، 772‬ی ‪،34‬‬
‫دراستان کردستان ‪ 16 ، 258‬و در استان آذربایجان غربی ‪ 49 ، 843‬و در استان لرستان‬
‫‪ 2 ، 598‬واحد بوده است )ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگزده ‪ ،‬ص الف ‪.(8 ،‬‬

‫در این جنگ ‪ ،‬شهرهای خرمشهر‪ ،‬سوسنگرد‪ ،‬بستان ‪ ،‬هویزه ‪ ،‬مهران ‪ ،‬دهلران ‪ ،‬موسیان ‪،‬‬
‫قصرشیرین ‪ ،‬سرپل ذهاب ‪ ،‬گیلن غرب ‪ ،‬نفت شهر و سومار مدتی به اشغال قوای عییراق‬
‫درآمد کییه طییی آن ‪ ،‬شییهرهای مهییران ‪ ،‬قصرشیییرین و دهلییران ‪ ،%100‬شهرسییتان دشییت‬
‫آزادگان ‪ ،%73‬خرمشهر ‪ %88‬و آبادان ‪ %60‬تخریب شد )ستاد بازسازی و نوسازی منیاطق‬
‫جنگییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییزده ‪ ،‬ص ‪.(30‬‬

‫درطول جنگ ‪ ،‬مردم غیرنظامی نیز تلفییات فراوانییی دیدنیید و گروهییی از آنییان )حییدود یییک‬
‫میلییییییییون و ‪ 240‬هزارنفیییییییر( نیییییییاگزیر مهیییییییاجرت کردنییییییید )همیییییییان ‪ ،‬ص ‪.(28‬‬

‫مناطقی که در آنجا جنگ جریان داشت یا از جنگ به طور مسییتقیم یییا غیرمسییتقیم آسیییب‬
‫دید‪ ،‬دوسوم جمعیت ایران را در خود جای می داده ‪ ،‬و از نظر کشاورزی ‪ ،‬بسیار غنی بود‪.‬‬
‫بر اثر جنگ ‪ ،‬کشاورزی که نقطة اتکای اقتصاد استانهای غییرب و جنییوب غربییی را تشییکیل‬
‫می داد‪ ،‬بشدت خسارت دید و به زمینهای مزروعی و قابل کشت و به نخلسییتانهای کشییور‬
‫آسیب سختی وارد آمد؛ چنانکه از هفت میلیییون نخییل در نخلسیتانهای خوزسیتان ‪ ،‬بییش از‬
‫سه میلیون نخل بالغ در خرمشهر‪ ،‬آبادان و شلمچه نابود شد‪ .‬همچنین به صنایع ایییران ‪ ،‬از‬
‫جمله صنعت نفت کشور‪ ،‬که عمده ترین آنها شمرده می شود‪ ،‬خسارت فراوانییی وارد آمیید‬
‫و پالیشگاه آبادان ‪ ،‬که از بزرگترین پالیشگاههای جهان اسییت ‪ ،‬خسییارت دییید و میییدانهای‬
‫نفتی و گازی کشورآسیب دید و تأسیسات جزیره و بندر خییارک نیییز کییه یکییی از بزرگییترین‬
‫تأسیسات بارگیری نفتی جهان است ‪ ،‬آسیب دید و درنتیجه از درآمد ایران به مقییدار قابییل‬
‫ملحظه ای کاسته شد‪ .‬علوه براینها حدود هشتصد واحد صنعتی سنگین و سبک ‪ ،‬در طول‬
‫جنگ تحمیلی ‪ ،‬خسییارت دییید یییا کییامل ً تخریییب شیید‪ .‬از پیامییدهای دیگییر جنییگ ویرانییی بنییدر‬
‫خرمشهر است که ایران را از بنییدر اصییلی تجییاری و مسییافری محییروم سییاخت و همچنییین‬
 ‫‪10‬‬

‫اروندرود )شط العرب ( که بر اثر مین گذاریها و باقیماندة مواد منفجره و لشة کشییتیهای‬
‫غرق شده و نیز گل ولی ناشی از اهمال در لیروبی بلاستفاده مانییده اسییت )همییان ‪ ،‬ص‬
‫‪ .(18-16‬علوه بر آن ‪ ،‬تعدادی از مراکز خدماتی ماننیید مؤسسییات بهداشییتی و آموزشییی و‬
‫دیگیییییییییر کانونهیییییییییای فرهنگیییییییییی آسییییییییییب فیییییییییراوان دییییییییییده اسیییییییییت ‪.‬‬

‫هزینة مستقیم جنگ )خدمات و توانهییای تولیییدی نییابود شییده (‪ 30 ،‬هییزار و ‪ 811‬میلیییارد و‬
‫‪ 414‬میلیییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییون ریییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییال و‬

‫هزینة غیرمستقیم )توانهییای تولیییدی کییه درصییورت عییدم وقییوع جنییگ مییی توانسییت بهییره‬
‫برداری شود( حدود ‪ 34‬هزار و ‪ 535‬میلیارد و ‪ 360‬میلیون ریال برآورد شده است )همان ‪،‬‬
‫ص ‪.(16‬‬

‫در ‪ 1361‬ش »ستاد مرکزی بازسازی مناطق آسییب دییده از جنیگ «‪ ،‬کیه مشیتمل بیر چنید‬
‫وزارتخییانه بییود‪ ،‬عمل ً کییار بازسییازی منییاطق تخریییب شییده را آغییاز کییرد؛ در طییول جنییگ ‪،‬‬
‫بازسازی واحدهای مسکونی و تجاری و خدماتی و تأسیسات عمرانی شهرها و دهکده های‬
‫آسیب دیدة پشییت جبهییه همچنییان ادامییه داشییت ‪ .‬در شییهریور ‪ ،1369‬براسییاس اصییل ‪127‬‬
‫قانون اساسی جمهوری اسلمی ایران وظایف و اختیارات رییس جمهییور و دولییت دربییارة‬
‫بازسییییازی منییییاطق جنگییییزده بییییه معییییاون اجرایییییی رییییییس جمهییییور واگییییذار شیییید‪.‬‬

‫بنابر آمار رسمی ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگزدة کشور‪ ،‬بازسازی امییاکن‬
‫‪ 82‬شهر به پایان رسیده است و بازسازی پنج شهر دیگر در دست اقدام اسییت )‪ ،1372‬ص‬
‫الیییییییییییییییف (؛ )رجیییییییییییییییوع کنیییییییییییییییید بیییییییییییییییه جیییییییییییییییدولها ‪ 1‬و ‪.(2‬‬

‫از شهرهایی که بر اثر جنگ تحمیلی در ایران تخریب و پس از پایان جنگ بازسازی شده یییا‬
‫در حال بازسازی است باید از شهر هویزه )رجوع کنید به آستان قییدس رضییوی ‪» ،‬گییزارش‬
‫توجیهی شهر هویزه «( و شهرایلم )رجوع کنید به ادارة کل مسییکن و شهرسییازی اسییتان‬
‫ایلم ‪» ،‬طرح ضربتی بازسازی و مرمت شهر ایلم «( نام بییرد‪ .‬همچنییین باییید از بازسییازی‬
‫فرودگاه و قسمتی از پالیشگاه نفت آبادان و بازسازی بخشی از شییهر و بندرخرمشییهر و‬
‫ایستگاه راه آهن و سایر شهرهای ویران ‪ ،‬مانند مهران ‪ ،‬سوسنگرد‪ ،‬دهلران ‪ ،‬سرپل ذهاب‬
‫‪ ،‬مریییییییییییییوان ‪ ،‬قصرشیییییییییییییرین و گیلن غییییییییییییرب سییییییییییییخن گفییییییییییییت ‪.‬‬

‫از اقدامات دولت برای حل مسئلة اشتغال در مناطق جنگزده ‪ ،‬اهدای کمییک بلعییوض ‪ ،‬وام‬
‫و تسهیلت آموزشی و تفریحی ‪ ،‬و نیز دادن وامهای ویژه با نرخ پایین ‪ ،‬و مواد سییاختمانی‬
‫بیییییه نیییییرخ وییییییژه ‪ ،‬بیییییرای تأسییییییس کارگاههیییییای کوچیییییک ‪ ،‬بیییییوده اسیییییت ‪.‬‬

‫همچنین دولت برای بازگشت آوارگان به محل زندگیشییان تسییهیلتی پدییید آورده و مبییالغی‬
‫برابر حقوق یک سیال آنیان بیرای ییاری رسییاندن بیه اسیکان مجیدد اختصیاص داده و بیرای‬
‫کسانی که خانه هایشان بر اثر جنگ ویران شده ‪ ،‬کمک دولتی تعیین کرده است ‪ .‬طبق این‬
‫برنامه ‪ ،‬پرداخت حداکثر شش میلیییون ریییال ‪ ،‬همییراه بییا مصییالح سییاختمانی بییرای حییداقل‬
‫شصت مترمربع و حداکثر ‪ 120‬مترمربع ‪ ،‬در نظر گرفته شده و بییدین ترتیییب ‪ ،‬دولییت ‪%50‬‬
‫هزینة ضروری بییرای بازسییازی و نوسییازی سییاختمانهای مسییکونی را تییأمین و بییا پرداخییت‬
‫وامهای تضمینی با نرخهای پایین ‪ ،‬باقیماندة هزینة ساختمان را عهده دار شده است ‪ .‬این‬
‫کمک مالی ‪ ،‬برای بناهای بازرگانی ‪ ،‬به صورت پرداخت حداکثر ‪5‬ر ‪ 1‬میلیارد ریال برای هییر‬
‫واحد اسییت ؛ و دولییت در صییورت مطالبییة کمییک بیشییتر متقاضیییان ‪ ،‬بییه هییر واحیید تولیییدی‬
‫)کشییاورزی ‪ ،‬دامییداری و نسییاجی ( مبلییغ حییداکثر شییش میلیییون ریییال بییه همییراه مییواد‬
‫ساختمانی به نرخ دولتی ‪ ،‬می پردازد )ستاد بازسازی و نوسازی مناطق جنگییزده ‪ ،‬ص ‪24‬ی ی‬
‫‪.(25‬‬

‫غیر از سازمانهای دولتی )بویژه وزارت جهاد سازندگی (‪ ،‬تعدادی از سازمانهای غیردولتی‬
‫نیز در یاری رساندن به آسیب دیدگان جنگ و بازسازی مناطق ویران شده شرکت دارند که‬
‫از آستان قدس رضوی ‪ ،‬بنیاد مستضعفان و جانبازان ‪ ،‬بنیاد مهاجران جنگی ‪ ،‬بنیاد مسییکن‬
‫انقلب اسیییلمی ‪ ،‬کمیتیییة امیییداد امیییام خمینیییی و هلل احمیییر میییی تیییوان نیییام بیییرد‪.‬‬
 ‫‪11‬‬

‫پس از پایان جنگ ‪ ،‬دبیرکل سازمان ملل متحد‪ ،‬به منظور اجرای بنیید هفییت قطعنامییة ‪598‬‬
‫شورای امنیت سازمان ملل متحید‪ ،‬گروهیی از کارشناسیان را )بیا میأموریت تحقیقیاتی در‬
‫ایران ( به قصد کسب اطلعات مقدماتی دربارة ماهیت و میزان خسییارتهای وارد شییده بییر‬
‫کشور در طول جنگ و تحقق این امر از طریق بازدید محلی و جمع آوری اطلعییات دربییارة‬
‫برنامة بازسازی دولت ایران ‪ ،‬اعزام کرد و مدت مأموریت این هیئت در ایییران از ‪ 10‬تییا ‪31‬‬
‫خرداد ‪ 1370‬بود )همان ‪ ،‬ص ‪20‬ی ‪ .(21‬پس از مدتی ‪ ،‬سازمان ملل ‪ ،‬براساس برآورد دولت‬
‫ایران ‪ ،‬خسارتهای مستقیم جنگ تحمیلی را ‪ 97‬میلیارد و دویست میلیییون دلر اعلم کییرد؛‬
‫همچنین خسارات غیرمستقیم مالی ایران را )طی هشت سال جنگ (‪ ، 535 ،‬ی ‪ 34‬میلیییارد‬
‫ریال تخمین زد‪ .‬در گزارش فرستادة ویژة دبیرکییل سییازمان ملییل متحیید بییه ایییران ‪ ،‬بخییش‬
‫بزرگی از خسارتهای وارد بر محیط زیسییت ‪ ،‬سییاختار اجتمییاعی کشییور‪ ،‬تلفییات انسییانی و‬
‫معلولیتهیییییا غیرقابیییییل محاسیییییبه اعلم شیییییده اسیییییت )همیییییان ‪ ،‬ص ‪34‬یییییی ‪.(35‬‬

‫بازسازی شهرها تنها به مرمت ویرانه های جنگی محییدود نمییی شییود‪ ،‬بلکییه شییامل ترمیییم‬
‫خرابی شهرها بر اثر بلیای طبیعی نظیر زلزله )مثل ً زلزلییة رودبییار ‪ 1369‬ش (‪ ،‬و سیییل و‬
‫طوفییییییان نیییییییز مییییییی شییییییود )رجییییییوع کنییییییید بییییییه زلزلییییییه * ‪ ،‬طوفییییییان * (‪.‬‬

‫منابع ‪ :‬آستان قدس رضوی ‪ ،‬گییزارش تییوجیهی طییرح بازسییازی هییویزه ‪ [ ،‬مشییهد ] ‪1361‬‬
‫ش ؛ ابن اثیر‪ ،‬الکامل فی التاریخ ‪ ،‬بیروت ‪1405/1985‬؛ ابن بلخی ‪ ،‬فارس نامه ‪ ،‬چاپ گی‬
‫لسترنج و رینولد آلیین نیکلسییون ‪ ،‬تهییران ‪ 1363‬ش ؛ مسییعربن مهلهییل ابودلییف خزرجییی ‪،‬‬
‫سفرنامة ابودلف در ایران ‪ ،‬با تعلیقات و تحقیقات ولدیمیر مینورسکی ‪ ،‬ترجمه ابوالفضل‬
‫طباطبائی ‪ ،‬تهران ‪ 1354‬ش ؛ ایییران ‪ .‬وزارت مسییکن و شهرسییازی ‪ .‬اداره کییل مسییکن و‬
‫شهرسازی استان ایلم ‪ ،‬طرح ضربتی بازسازی و مرمت شییهر ایلم ‪ [ ،‬تهییران بییی تییا‪ ] .‬؛‬
‫بانک ملی ایران ‪ ،‬تاریخچة سی سالة بانییک ملییی ایییران ‪1307‬ی ی ‪ ، 1337‬تهییران ‪ 1338‬ش ؛‬
‫منوچهر پارسادوست ‪ ،‬نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ایران ‪ ،‬تهران ‪ 1371‬ش ؛ احمد‬
‫تفضییلی ‪» ،‬شهرسییتانهای ایییران «‪ ،‬در شییهرهای ایییران ‪ ،‬چییاپ محمیید یوسییف کیییانی ‪،‬‬

‫تهران ‪ 1368‬ش ؛ محمدبن ابی بکر حمدالله مستوفی ‪ ،‬نزهة القلوب ‪ ،‬چاپ گییی لسییترنج ‪،‬‬
‫تهران ‪ 1362‬ش ؛ حمزة بین حسین حمیزة اصیفهانی ‪ ،‬تارییخ پییامبران و شیاهان ‪ ،‬ترجمیة‬
‫جعفر شعار‪ ،‬تهییران ‪ 1346‬ش ؛ سییتاد بازسییازی و نوسییازی منییاطق جنگییزده ‪ ،‬عملکییرد ده‬
‫سالة بازسازی و نوسازی مناطق آسیییب دیییده از جنییگ ‪ ،‬تهییران ‪ 1371‬ش ؛ سییتاد مرکییزی‬
‫بازسازی و نوسازی مناطق جنگزدة کشور‪ ،‬خلصة عملکرد چهارسالة بازسییازی و نوسییازی‬
‫منییاطق جنگییزدة کشییور؛ از سییال ‪ 1368‬تییا خردادمییاه ‪ ، 1372‬تهییران ‪ 1372‬ش ؛ سییلیمان‬
‫صباحی بیدگلی ‪ ،‬دیوان صباحی بیدگلی ‪ ،‬به تصحیح و مقدمة ح ‪ .‬پرتو بیضائی ‪ ،‬چاپ عباس‬
‫کی منش ‪ ،‬تهیران ‪ 1338‬ش ؛ اوژن نیاپلئون فلنیدن ‪ ،‬سیفرنامة اوژن فلنیدن بیه اییران ‪،‬‬
‫ترجمة حسین نورصادقی ‪ ،‬تهران ‪ 1356‬ش ؛ کارنامة اردشیر پاپکان ‪ ،‬چاپ صادق هدایت ‪،‬‬
‫تهران ‪ 1318‬ش ؛ یعقوب بن احمد کردی نیشابوری ‪ ،‬کتاب البلغة ‪ ،‬چییاپ مجتییبی مینییوی و‬
‫فیروز حریرچی ‪ ،‬تهران ‪ 1355‬ش ؛ مجمل التواریخ و القصییص ‪ ،‬چییاپ بهییار‪ ،‬تهییران ‪1318‬‬
‫ش ؛ یاقوت حموی ‪ ،‬معجم البلدان ‪ ،‬چاپ ووستنفلد‪ ،‬لیپزیییگ ‪1866‬ی ی ‪ ،1873‬چییاپ افسییت‬
‫تهییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییییران ‪.1965‬‬

‫‪ /‬خسرو خسروی ‪/‬‬