‫فهرست‬

‫‪iranoilgas.com‬‬ ‫مطالب مربوط به نفت و گاز در بخش انگليسي با همكاري‬

‫نشريه انجمن اقتصاد انرژي‬

‫از بالی سياه تا نفرين منابع ‪2 /‬‬
‫تحليلي ‪ -‬پژوهشي ‪ -‬آموزشي ‪ -‬اطالع‌رساني‬
‫شماره استاندارد بين‌المللي‬
‫‪1133 - 1563‬‬
‫بودجة سال ‪ 1389‬و نفت‏‪7 /‬‬ ‫اسفند ماه ‪ - 1388‬شماره ‪124‬‬

‫دولت عراق و جذب سرمايه در بخش نفت ‪9 /‬‬

‫صاحب امتياز‪ :‬انجمن اقتصاد انرژي ايران‬

‫مديران صنعت نفت ايران از ابتدا تاکنون‏‪11 /‬‬ ‫مدير مسئول و سردبير‪ :‬سيدغالمحسين حسن‌تاش‬
‫رشد ذخاير اثبات شده نفت ونزوئال‏‪13 /‬‬ ‫دبير تحريريه‪ :‬محمد امين نادريان‬

‫هيأت تحريريه‪:‬‬
‫نقش محوري ايران در مبادالت منطقه‌اي انرژي ‪17 /‬‬ ‫محمدرضا اميدخواه‪ ،‬فريدون بركشلي‪ ،‬حسن خسروي‌زاده‪،‬‬
‫مجيد عباسپور‪ ،‬رضا فرمند‪ ،‬علي مشتاقيان‪ ،‬محمدعلي موحد‪،‬‬
‫بهروز بيك‌علي‌زاده‪ ،‬ابراهيم قزويني‪ ،‬علي امامي ميبدي‪،‬‬
‫محمدعلي خطيبي طباطبايي‪ ،‬افشين جوان‪ ،‬حميد ابريشمي‪،‬‬
‫فضاي آبادان در روزهاي م ّلي شدن صنعت نفت‪22/‬‬ ‫محمدباقر حشمت‌زاده‪ ،‬مهدي نعمت اللهي‪ ،‬مظفر جراحي‪ ،‬علي‬
‫صنعت نفت به مدیران ریسک‌پذیر و خالق نيازمند است ‪27/‬‬ ‫شمس اردكاني‪ ،‬محمد مزرعتي‬

‫همكاران اين شماره‪ :‬سيدمحمدحسين امامي‪ ،‬محمدعلي طاهري‬

‫بهينه‏يابي انتقال گاز و برق (هم‏افزايي گاز و برق) ‪33/‬‬ ‫شيما شيرين‬

‫اشتراك‪ :‬حميده نوري‬

‫قيمت‌هاي نفت جهاني شدن و بحران مالي آمريكا ‪43 /‬‬ ‫صفحه‌آرايي‪ :‬كانون تبليغاتي آدميت‬

‫سازمان آگهي‌ها‪ :‬كانون تبليغاتي آدميت ‪88961215 - 16‬‬

‫رابطه گازي تركيه ‪ -‬ايران ‪49 /‬‬

‫نگرش جامعة ايران نسبت به سهميه‌بندي بنزين ‪55 /‬‬ ‫نقل مندرجات اين نشريه با ذكر مأخذ آزاد است‪.‬‬
‫نظر نويسندگان و مصاحبه شوندگان لزوم ًا نظر نشريه نيست‪.‬‬
‫مسئوليت نوشته‌ها با نويسندگان آنهاست‪.‬‬
‫نشريه در انتخاب‪ ،‬ويرايش‪ ،‬حك و اصالح مطالب وارده آزاد است‪.‬‬
‫سرمايه‌گذاري ميادين مشترك در برنامة پنجم توسعه ‪61 /‬‬ ‫نوشته‌هاي وارده در صورت عدم انتشار در نشريه پس داده نمي‌شود‪.‬‬

‫نشاني‪ :‬تهران ‪ -‬خيابان وحيد دستگردي (ظفر) ‪ -‬شماره ‪ - 177‬طبقه‬

‫‪ - 4‬واحد ‪13‬‬
‫‪62 /‬‬ ‫ماهنامه اقتصاد انرژي تلفن‪ 22262061 :‬فاكس‪22262064 :‬‬

‫براي اطالع از نحوه ارسال مطالب خود به آدرس مراجعه نمايند‪.‬‬

‫‪asp.www.iraee.org/publication1‬‬
‫بررسي اجمالي بازار نفت ‪66 /‬‬ ‫وب‪ www.iraee.org :‬پست الكترونيكي‪publication@iraee.org :‬‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬
‫از بالی سياه‬
‫تا نفرين منابع‬
‫اقتصادي بوجود آيد‪ .‬بنابراين امروز در ادبیات مربوطه‪ ،‬همه این بیماری‌ها‬
‫تحت عنوان نفرین‌منابع شناخته و فهرست می‌شود‪ .‬اين واژه براي اولين بار‬
‫توسط اقتصاد دان مشهور انگليسي «ريچارد آوتي» در سال ‪ 1993‬مطرح شد‬
‫كه سياهه‌اي از مشكالت كشورهاي نفتي را در بر مي‌گيرد‪ .‬عجبا که باالرفتن‬
‫قیمت جهانی نفت بیشتر از پائین بودن آن برای دولت‌های وابسته به نفت‬
‫گرفتاری ایجاد کرده و می‌کند!‬
‫در سالگرد نهضت ملی نفت مناسب بنظر رسید که به این مقوله‬
‫بپردازیم و این بیماری‌ها را فهرست‌وار بر شمریم‪:‬‬
‫‪ -1‬درآمد نفت و بي‌ثباتی اقتصاد‪ :‬درآمد نفتی کشور تابع مستقیم‬
‫قیمت جهانی نفت است‪ .‬جهانی بودن این قیمت به معنای آن است که‬
‫تعیین آن خارج از اراده هر کشور خاص است و بنابراین یک پارامتر مهم‬
‫اقتصادی برونزا تلقی می‌شود‪ .‬از سويی تاریخ تحوالت بازار جهانی و‬ ‫ِ‬
‫قیمت‌های جهانی نفت نشان می‌دهد که این قیمت‌ها ماهیت نوسانی دارد و‬
‫حداقل در چهل سال گذشته و از اوایل دهة ‪ 1970‬میالدی دستخوش امواج‬
‫و تالطمات و نوسانات مستمر و شدید بوده است‪ .‬همة کشورهای جهان‬
‫می‌کوشند که پارامترهای نوسانی برونزای مؤثر بر اقتصاد خود را مهار کنند‬
‫و به عبارتی خازنی را سر راه آن قرار دهند که این نوسانات را تثبیت کند‪.‬‬
‫کشورهای صنعتی هم با این پدیده روبرو هستند‪ ،‬آنها واردکنندگان عمدة‬
‫نفت‌خام یا فرآورده‌های آن هستند ولذا اغلب قریب به اتفاق این کشورها‬
‫ت و فراورده‌های نفتی و جلوگیری‬ ‫برای کنترل نوسانات قیمت جهانی نف ‌‬
‫از انتقال این نوسانات به اقتصادشان از طریق برقراری مکانیزم‌های مالیاتی‬
‫متناسب‪ ،‬اقدام کرده‌اند و اگر این کار را نکرده بودند اقتصادشان و خصوصا‬
‫سیاست‌های انرژی‌شان دستخوش بی‌ثباتی می‌شد‪.‬‬
‫یک کشور صادر کننده نفت که عمده درآمدهای بودجه‌اش به نفت‬
‫وصل است اگر راهی را برای کنترل سرایت نوسانات قیمت جهانی نفت به‬
‫‪2‬‬
‫اسفندماه‪ ،‬یادآور نهضت ملی نفت‪ ،‬ملی شدن صنعت نفت و همه‬
‫مسائل و تحوالت قبل و بعد از آن است‪ .‬نهضت ملی نفت چنان ابعاد‬
‫وسیعی داشته است و در تاریخ و سرنوشت سیاسی ایران و حتی بر صحنه‬
‫بین‌المللی تاثیرگذار بوده است که توجه و پرداختن به آن را پایانی نیست‪.‬‬
‫قرار گرفتن سالمرگ دکتر مصدق بعنوان رهبر نهضت ملی در اسفندماه‪،‬‬
‫نیز نشان‌داد که گویا پیوند خاصی میان این نهضت و این ماه وجود داشته‬
‫است‪.‬‬
‫یکی از مسائلی که در جریان نهضت ملی نفت و در دولت مرحوم دکتر‬
‫محمد مصدق مورد توجه قرار گرفت مقوله اقتصاد بدون نفت بود‪ .‬دولت‬
‫ملی دکتر مصدق‪ ،‬زیان وابستگی اقتصاد به نفت را با گوشت و پوست‬
‫خود حس کرد‪ .‬تحریم نفتی انگلستان علیه ایران و ممانعت از صادرات‬
‫نفت ایران که بدنبال خلع‌ید از شرکت نفت انگلیس رخ داد‪ ،‬دولت را با‬
‫مشکالت حاد اقتصادی مواجه کرد و عالوه‌بر سیاست خارجی و داخلي‪،‬‬
‫اقتصاد نیز در گیر مشکل نفت شد‪ .‬این مشکالت اقتصادی بدون شک در‬
‫زمینه‌سازی کودتا و سقوط دولت ملی‪ ،‬مؤثر بود‪ .‬در آن ایام بود که مقوالتی‬
‫مثل طالی سیاه یا بالی سیاه مطرح شد و قطع وابستگي اقتصاد از نفت در‬
‫دستور كار قرار گرفت‪ ،‬اما متأسفانه بدنبال سقوط دولت ملی و بازگشت‬
‫شاه بر اریکة قدرت‪ ،‬نه تنها ایدة رهايی اقتصاد از نفت فراموش شد‪ ،‬بلكه‬
‫اين وابستگی به نفت تشدید شد و در برنامة پنجم رژیم ستمشاهی و بعد‬
‫از شوک اول نفتی‪ ،‬این وابستگی به اوج خود رسید‪.‬‬
‫بعدها‪ ،‬بیماری‌های قابل ابتالي ناشی از وابستگی مطلق اقتصاد به نفت‬
‫و یا هر منبع طبیعی دیگر‪ ،‬بیشتر و بیشتر شناخته شد و مشكالت فراواني كه‬
‫وابستگي به صادرات مواد اوليه‪ ،‬و خصوص ًا نفت براي اقتصادهاي وابسته‬
‫به آن‪ ،‬بويژه پس از شوك‌هاي اول و دوم نفتي ايجاد كرد‪ ،‬موجب شد كه‬
‫نهايت ًا در دهة گذشته مفهوم فراگيرتري تحت عنوان نفرين منابع در ادبيات‬

‫در کنار بی‌ثباتی که قبال ذکر شد قرار گیرد‪ ،‬کمتر کسی به سوی ایجاد‬
‫کسب و کار و ریسک‌پذیری می‌رود و همه می‌کوشند که چنگی بر رانت‬
‫بیندازند‪.‬‬
‫‪ -3‬فرهنگ سخت‌افزاری و بحران بهره‌وری‪ :‬مطالعات مرحوم‬
‫پرفسور عبدالرحمن که پدر انتقال تکنولوژی نام گرفته بود نشان داد که‬
‫یکی از مشکالت اقتصادهای کمتر توسعه یافته‪ ،‬عدم توازن میان سخت‬
‫افزارها و نرم افزارهاي در سطح ملي است که دوگانگی‌ها را تشدید‬
‫می‌کند‪ .‬در اقتصاد‌های نفتی این بحران بسیار شدیدتر است‪ .‬پول نفت و‬
‫توان واردات تجهیزات و دستگاه ِ‬
‫‌های با فناوری پیشرفته‪ ،‬بدون توجه به‬
‫الزامات و پیش‌نیازهای نرم‌افزاری آن‪ ،‬به تدریج موجب توسعة فرهنگ‬
‫سخت افزاري‪ ،‬بویژه در مدیران و تصمیم‌گیران‪ ،‬می‌شود‪ .‬همه مشکالت‬
‫باید با سرمایه‌گذاری فیزیکی حل شود كه ناممكن است‪ .‬این عدم توازن‬
‫موجب پائين بودن بهره‌وري‪ ،‬چه در سطح ملي و چه در مورد هريك‬
‫از عوامل تولید‪ ،‬می‌شود‪ .‬کاهش بهره‌وری اثر سرمایه‌گذاری‌ها را خنثی‬
‫می‌کند‪ .‬سرمایه‌گذاری‌های بیشتر‪ ،‬اگر همراه با کاهش بیشتر بهره‌وری باشد‪،‬‬
‫به معنی بی‌تأثیر بودن آن است‪ .‬گزارش دفتر اقتصاد کالن سازمان مدیریت‬
‫و برنامه‌ریزی کشور در سال ‪ 1385‬نشان می‌دهد که شاخص بهره‌وری کل‬
‫عوامل تولید و شاخص بهره‌وری هریک از عوامل کار و سرمایه در ایران‬
‫دائما در حال کاهش بوده است‪ .‬شاخص بهره‌وری کل از ‪ 121/1‬در سال‬
‫‪ 1361‬به رقم ‪ 89/9‬در سال ‪ 1383‬کاهش یافته است‪ .‬جالب این است‬
‫که این شاخص‌ها در بعضی از سال‌های جنگ تحمیلی یا سال‌های کاهش‬
‫درآمد نفت وضعیت بهتری داشته‌اند‪.‬‬
‫‪ -4‬تضعيف سرمايه‌های انساني واجتماعی‪ :‬مهمترین سرمایة ملی‬
‫هر كشور‪ ،‬سرمایة انسانی و سرمایة اجتماعی آن است‪ .‬اما وقتی نفت محور‬
‫شد و مهمترین سرمایه تلقی گرديد‪ ،‬سرمایه‌های حقیقی تحت‌الشعاع قرار‬
‫می‌گیرند و این نیز از دیگر آثار فرهنگ سخت‌افزاری است‪ .‬یک گزارش‬
‫استثنايی بانک جهانی در سال ‪ 1997‬که بر مبنای اطالعات سال ‪1994‬‬
‫منتشر شد‪ ،‬نشان داد که‪ :‬درحالی‌که سهم سرمایة انسانی در کل ثروت ملی‬
‫آمریکای شمالی و اروپای غربی به ترتیب ‪ 76‬و ‪ 74‬درصد بوده است‪ ،‬این‬
‫سهم در خاورمیانه کمترین مقدار خود در سطح جهان را داشته و ‪ 43‬درصد‬
‫بوده است‪ .‬و در حالی‌که سهم سرمایة طبیعی در کل ثروت ملی در آمریکای‬
‫شمالی و اروپا به ترتیب ‪ 5‬و ‪ 3‬درصد بوده است‪ ،‬این سهم در خاورمیانه‬
‫باالترین رقم جهان را داشته و ‪ 39‬درصد بوده است‪.‬‬
‫مطالعات پرفسور عبدالسالم نشان داده بود که دستیابی به فناوری در‬
‫هر حوزه‪ ،‬مستلزم رشد متجانس و همزمان و هماهنگ چهار افزار انسانی‪،‬‬
‫اطالعاتی‪،‬مدیریتی و فنی است که سه‌تای اول در واقع نرم‌افزار بوده و‬
‫مستقیم و غیرمستقیم مبتنی بر سرمایة انسانی و سرمایة اجتماعی هستند‪.‬‬
‫‪ -5‬پدیدة بیماری هلندی‪ :‬واژة بيماري هلندي به شرايطي باز‬
‫مي‌گردد که در دهة ‪ 50‬و ‪ 60‬قرن بيستم در کشور هلند به سبب افزايش‬
‫ارزش پول آن کشور در نتيجة کشف چند ميدان گاز طبيعي در درياي‬
‫‪3‬‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬
‫اقتصادش پیدا نکند در واقع کشتی اقتصاد خود را بر امواج متالطمی قرار‬
‫داده‌است که بلند شدن بیش از حد موج حتی می‌تواند موجب انهدام این‬
‫نفت دستخوش‬ ‫کشتی شود‪ .‬وابستگی بخش منابع درآمدی بودجة کشور به ِ‬
‫نوسان‪ ،‬موجب بی‌انضباطی مالی می‌شود‪ ،‬و بی‌انضباطی مالی بی‌ثباتی‬
‫اقتصادی را بدنبال دارد‪ .‬این درحالی است که یکی از مهمترین وظایف‬
‫دولت‌ها ایجاد نظم و ثبات در اقتصاد است‪ .‬البته منظور از ثبات‪ ،‬توقف‬
‫نیست بلکه قابل پیش‌بینی بودن روندهاست‪.‬‬
‫دولت ها با تنظيم جريان منابع و مصارف بودجه‌اي مي‌توانند بر‬
‫گردش مالي در كل اقتصاد اثر بگذارند‪ ،‬اما در کشوری مانند ايران‪ ،‬عدم‬
‫پيش بيني صحيح درآمدهاي نفتي ‪ ،‬عدم تحقق درآمدهاي نفتي‪ ،‬عدم توان‬
‫دولت در تبديل درآمدهاي نفتي به ريال و نوسانات درآمدهاي نفتي همگی‬
‫مي‌تواند موجب بي‌انضباطي مالي در اقتصاد شود‪ .‬اين درحالي‌است‌كه رابطة‬
‫پر قدرتي بين ثبات اقتصادي كشورها و انضباط مالي دولت‌ها وجود دارد‪.‬‬
‫در اقتصاد بی‌ثبات و غیر قابل پیش‌بینی‪ ،‬سرمایه‌گذاری و خصوصا‬
‫سرمایه‌گذاری‌های بزرگ و اساسی كه ماهيت بلند‌مدت دارند‪ ،‬اتفاق‬
‫نمی‌افتد‪ ،‬چراکه اينگونه سرمايه‌گذاري‌ها از ریسک بسیار بااليی برخوردارند‬
‫و از سوئي‪ ،‬بدون چنین سرمایه‌گذاری‌هايی نمی‌توان انتظار رشد مداوم و‬
‫پایدار و توسعة اقتصادی را داشت‪.‬‬
‫‪ -2‬رانتی شدن اقتصاد‪ :‬رانت اقتصادي‪ ،‬هرگونه درآمدي است كه‬
‫ناشي از در اختيار داشتن يك امتياز خاص و نه ناشي از ايجاد ارزش افزوده‬
‫يا ارزش واقعي عوامل باشد‪ .‬از این منظر اصوالً درآمد نفت یک رانت‬
‫اقتصادی شناخت ‌ه می‌شود و بر این مبنا دولت‌های نفتی را دولت‌های رانتیر‬
‫نامیده‌اند که عم ً‬
‫ال نقش توزیع کنندگی رانت را پیدا کرده‌است‪.‬‬
‫«ببالوي» (‪ )1987‬بر اساس بررسی‌های خود‪ ،‬دولت‌هايي را رانتي‬
‫مي‌نامد كه با چهار مشخصه قابل شناسايي هستند‪:‬‬
‫الف‪ -‬تأمين حداقل ‪ 42‬درصد و يا بيشتر از درآمدهاي دولت از طريق‬
‫رانت‪،‬‬
‫ب‪ -‬عدم برقراري ارتباط سازماني ميان بخش تأمين كنندة رانت‬
‫(بخش نفت) با ساير بخش‌هاي اقتصادي (دوگانگي)‪،‬‬
‫ج‪ -‬اشتغال درصد اندكي از نيروي كار در امر توليد رانت و تبديل‬
‫اكثريت جامعه به توزيع كنندگان و دريافت كنندگان رانت‪،‬‬
‫د‪ -‬نقش اساسي دولت رانتي در هزينه كردن بخش عمدة دريافت‌هاي‬
‫مزبور‪.‬‬
‫بر این مبنا در ايران عالئم كافي براي اطالق عنوان دولت رانتي به اعتبار‬
‫مشخصه‌هايمزبوربهوضوحمشاهدهمي‌شود‪.‬بهعنوانمثاليكيازمطالعات‬
‫بانك جهاني كه در سال ‪ 1996‬صورت گرفته نشان مي‌دهد كه حداقل از سال‬
‫‪ 1351‬تا كنون سهم درآمدهاي دولت از محل نفت هرگز از ‪ 54‬درصد كمتر‬
‫نبوده و در مواردي حتي به حدود ‪ 70‬درصد و بيشتر نيز رسيده است‪.‬‬
‫رانت در اقتصاد پدیده‌ای بسیار مذموم تلقی می‌شود چراکه آثار ضد‬
‫توليدي دارد‪ .‬هرچه رانت در یک اقتصاد بیشتر باشد و خصوص ًا این پدیده‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬
‫اينصورت ميزان فرار سرمايه بسيار بيشتر مي‌شد‪.‬‬
‫آمارهاي بانك مركزي نشان ميدهد كه ميزان واردات كشور از حدود‬
‫‪ 17/5‬ميليارد دالر در سال ‪ 1380‬به حدود ‪ 42‬ميليارد دالر در سال ‪1385‬‬
‫افزايش يافته است و در سال‌هاي پس از آن نيز روند افزايشي داشته است‪.‬‬
‫در اين دوره تركيب واردات نيز به ضرر كاالهاي سرمايه‌اي و واسطه‌اي و‬
‫به نفع كاالهاي مصرفي‪ ،‬در واقع بدتر شده است‪.‬‬
‫در نهايت وضعيت ركود‪-‬تورمي يا «توركود» محصول بيماري هلندي‬
‫است كه بدترين وضعيت اقتصادي است و مقابله با آن بسيار دشوار است‪.‬‬
‫تجربة بروز بيماري هلندي در اقتصاد ايران بعد از وقوع شوك اول نفتي در‬
‫نيمة اول دهه ‪ 1350‬هجري شمسي نيز وجود داشت كه با استفاده از آن‬
‫تجربه مي‌شد از ظهور مجدد آن جلوگيري نمود‪.‬‬
‫‪ -6‬زيان رابطة مبادله‪ Terms of Trade :‬يا رابطة مبادله‪ ،‬عبارت‬
‫است از نسبت قيمت کاالهای صادراتی يک کشور به کاالهای وارداتی آن‪.‬‬
‫بررسي هاي بسیاری از اقتصاددانان‪،‬‬
‫مانند «پربيش» نشان داد كه رابطة‬
‫مبادله در تجارت جهاني‪ ،‬همواره‬
‫به زيان كشورهاي در حال توسعة‬
‫صادر كنندة مواد‌خام بودهاست‪.‬‬
‫يعني ارزش واقعي مواد خام‬
‫صادراتي در اين كشورها دائم ًا‬
‫كاهش يافته و در مقابل‪ ،‬ارزش‬
‫كاالهاي وارداتي مورد نياز آن ها‬
‫افزايش يافته است‪ .‬يك مقايسه‬
‫ميان سهم گروه‌های کااليی در تجارت جهانی بر اساس سطح فناوري‪،‬‬
‫كه بين سال‌هاي ‪ 1976‬و ‪ 1996‬ميالدي انجام شده است‪ ،‬نشان مي‌دهد كه‬
‫سهم مواد اوليه در تجارت جهاني از ‪ 34‬درصد در سال ‪ 1976‬به ‪ 13‬درصد‬
‫در سال ‪ 1996‬كاهش يافته است و در مقابل سهم محصوالت با فناوري‬
‫باال در همين دوره از ‪ 11‬درصد به ‪ 22‬درصد افزايش يافته است‪ .‬سهم‬
‫محصوالت با فناوري پائين نيز كاهش يافته و سهم محصوالت با فناوري‬
‫متوسط افزايش يافته است‪ .‬اين نشان مي‌دهد كه در جهان امروز كشورهايي‬
‫در تجارت جهاني برنده و موفق خواهند بود كه صادركنندة دانش و نرم‬
‫افزار باشند و نه مواد خام اوليه‪.‬‬
‫‪ -7‬بر هم خوردن توازن ميان توليد ملي و مصرف ملي‪ :‬تجربيات‬
‫توسعه نشان مي‌دهد كه برقراري تعادل ميان توليد و مصرف ملي در فرايند‬
‫توسعه بسيار مهم است و كشورهايي موفق به گذار از توسعه نيافتگي به‬
‫توسعه يافتگي شده‌اند كه در يك دورة قابل توجه زماني نه تنها توازن ميان‬
‫توليد و مصرف را برقرار كرده‌اند‪ ،‬بلكه ميزان توليد ملي ايشان از مصرفشان‬
‫سبقت گرفته است‪ .‬حتي مطالعات جديدتر در مورد فقر نشان مي‌دهد كه‬
‫فقر قبل از اينكه محصول هر عامل ديگري مانند توزيع ناعادالنه ثروت و‬
‫درآمد در يك جامعه باشد‪ ،‬محصول عدم تعادل توليد و نيازهاي مصرفي‬
‫‪4‬‬
‫شمال اتفاق افتاد و موجبات نگراني اقتصاددانان کشور هلند از وقوع پديدة‬
‫صنعت‌زدايي در اقتصاد آن کشور را فراهم آورد و در همين اثنا مقاله‌اي‬
‫تحت عنوان بيماري هلندي در نشرية اکونوميست توسط يک اقتصاددان‬
‫هلندي به نام لرد كان منتشر گرديد‪ .‬پدیدة بیماری هلندی در کشورهای‬
‫نفتی عمدت ًا در زمان‌های افزایش قیمت جهانی نفت امکان وقوع دارد و‬
‫ما در ایران در سال‌های اخیر شاهد آن بوده‌ایم‪ .‬پدیدة بیماری هلندی‪ ،‬این‬
‫وضعیت را توضیح میدهد که اگر در یک تقسیم بندی‪ ،‬اقتصاد را به سه‬
‫بخش نفت‪ ،‬تولیدکاالهای قابل مبادله در سطح بین‌المللی و تولید کاالهای‬ ‫ِ‬
‫غیرقابل مبادله در سطح بین‌المللی که عمدت ًا ساختمان و مسکن را شامل‬
‫می‌شود‪ ،‬تقسیم کنیم‪ ،‬بدنبال باال رفتن قیمت نفت و بعد از یک وقفة زمانی‪،‬‬
‫تولید کاالهای قابل مبادله (در سطح بین‌المللی) لطمه خورده و سرمایه‌های‬
‫کشور به بخش کاالهای غیرقابل مبادله منتقل می‌شود و در نتیجه افزایش‬
‫قیمت‌ها در این بخش را بدنبال دارد‪.‬‬
‫در ایران طي سال‌هاي اخير‬
‫شاهد ظهور پديدة بيماري هلندي‬
‫بوديم‪ .‬افزایش قیمت نفت از‬
‫طرفی منجر به تقویت ارزش پول‬
‫ملی شد و از سوی دیگر دولت‬
‫که دارای ارز بیشمار و نیازمند‬
‫پول داخلی برای گذران امور خود‬
‫بود‪ ،‬دچار توهم پولي شد و مجبور‬
‫شد که برای تبدیل ارز به ریال‪ ،‬راه‬
‫هاي مختلفي را پيدا كند كه اغلب‬
‫تورم‌زا بود‪ .‬گزارش‌هاي بانك مركزي نشاندهندة افزايش شديد نرخ رشد‬
‫نقدينگي وحجم پول پايه در دورة بعد از ‪ 1384‬است‪ .‬دولت براي تبديل‬
‫ارز خارجي به پول ملي از جمله ناچار شد كه دست به واردات بی‌رویه‬
‫بزند و محدودیت‌ها و تعرفه‌های وارداتی را کاهش دهد‪ .‬تورم ناشي از‬
‫پمپاژ پول به اقتصاد‪ ،‬هزينة توليدكنندگان را باال مي‌برد‪ ،‬افزايش ارزش پول‬
‫ملي و به عبارتي كاهش نرخ واقعي دالر در مقابل ريال‪ ،‬از قدرت رقابتي‬
‫صادركنندگان مي‌كاهد و صاردات را غير اقتصادي مي‌كند و اين نيز به توليد‬
‫ملي لطمه وارد مي‌كند‪ ،‬واردات بي‌رويه و بي بندوبارانه نيز مزيد بر علت‬
‫مي‌شود‪ .‬با لطمه خوردن بخش توليد كاالهاي قابل تجارت و ورشكستگي‬
‫بنگاه‌هاي توليدكنندة اينگونه كاالها و غيراقتصادي شدن سرمايه‌گذاري‬
‫در اين بخش‪ ،‬سرمايه‌هاي كشور به ناچار به بخش ساختمان و مسكن‬
‫منتقل شد و حباب قيمت‌ها در آن بخش را چنان بزرگ كرد كه آن‌هم‬
‫به مرحلة تركيدن رسيد و با تركيدن اين حباب ركود سراسري بر اقتصاد‬
‫حاكم شد‪ .‬در چنين شرايطي احتمال فرار سرمايه از كشور نيز وجود دارد‬
‫و ميزان آن قابل بررسي است‪ .‬اما شايد شانس با ما همراه بود كه همزمان‪،‬‬
‫ركود اقتصادي كل جهان و از جمله كشورهاي همسايه را نيز فرا گرفت‬
‫و در بيرون مرزها نيز فرصتي براي سرمايه‌گذاري وجود نداشت‪ ،‬در غير‬

‫نشان مي‌دهد كه اين شاخص در سال‌هاي اخير درحال افزايش بوده است‪.‬‬
‫‪-9‬تعميق شكاف ميان دولت و ملت‪ :‬ميان دولت‌هايي كه از ماليات‬
‫پرداختي مردم ارتزاق مي‌‌كنند و دولت‌هايي كه از يك منبع مستقل تغذيه‬
‫مي‌شوند‪ ،‬تفاوت وجود دارد‪ .‬سرنوشت دولت ماليات‌گير وابسته به وضعيت‬
‫اقتصادي مردم است‪ .‬بحران‌هاي اقتصادي در كل اقتصاد يا در هر بخش‪ ،‬توان‬
‫ماليات‌دهي كل يا گروهي از مردم را كاهش مي‌دهد و الجرم شاخك‌هاي‬
‫دولت به سرعت از كاهش درآمد‌هاي خود و مشكالت اقتصادي اطالع‬
‫حاصل مي‌كند‪ .‬اما دولت وابسته به درآمد منبع طبيعي مستقل‪ ،‬خصوصا در‬
‫شرايطي كه درآمد اين منبع باال مي‌رود‪ ،‬نسبت به وضعيت اقتصادي جامعه‬
‫غافل مي‌ماند و نسبت به وضعيت توليدي جامعه بي تفاوت مي‌شود و‬
‫ممكن است زماني از اين خواب سنگين بيدار شود كه بسيار دير باشد‪.‬‬
‫چنين زماني آنگاه خواهدبود كه احتماالً درآمد مستقل خود را از دست داده‬
‫است و مردم هم تواني براي پرداخت ماليات ندارند‪.‬‬
‫در دولت‌هاي نفتي‪ ،‬خصوصاً‬
‫در شرايط افزايش قيمت‌هاي نفت‪،‬‬
‫ناكارآيي‌هاي دولت با درآمدهاي‬
‫نفت پوشانده مي‌شود و طبع ًا تعميق‬
‫مي‌شود‪ .‬دقت نظر چنين دولتي در‬
‫هزينه‌هايي كه از منبع مالياتي نيست‪،‬‬
‫كمتر است زيرا در مقابل درآمدهاي‬
‫مالياتي كه مردم از آن مطلعند به‬
‫هرحال بايد پاسخگويي بيشتري‬
‫داشته باشد‪ .‬دولت نفتي در واقع‬
‫مستقيم ًا دست در بخشي از ثروت مردم دارد‪ ،‬كه عامة مردم كمترين اطالع‬
‫را از كم و كيف و جزئيات آن دارند‪ .‬اين موارد نيز بر رابطه ملت‪-‬دولت‬
‫اثر منفي باقي مي‌گذارد‪.‬‬
‫‪ -10‬بحران انتظارات‪ :‬فاصله ميان انتظارات جامعه و ميزان تحقق اين‬
‫انتظارات فاصلة بحران ناميده مي‌شود‪ .‬در روانشناسي فردي وقتي كه رفتار‬
‫نا‌مناسبي را از دو دوست مي‌بينيد‪ ،‬در واقع اين دو دوست انتظارات شما را‬
‫محقق نكرده‌اند‪ ،‬در اين صورت بحران در روابط شما با آن دوست بيشتر‬
‫خواهد بود كه قديمي‌تر است‪ ،‬دوستي‌تان عميق تر است و انتظار بيشتري‬
‫از او داريد‪ .‬در روانشناسي اجتماعي نيز اين مسأله مصداق دارد‪ .‬دولت‌هاي‬
‫هوشمند زماني كه توان پاسخگويي به انتظارات مردم و محقق كردن اين‬
‫انتظارات را ندارند‪ ،‬تالش مي‌كنند كه به انتظارات دامن نزنند و انتظارات‬
‫را در سطح پايين نگهدارند‪ .‬در كشورهاي نفتي‪ ،‬اطالع مردم از قيمت‌هاي‬
‫جهاني نفت‪ ،‬انتظارات مردم را شكل مي‌دهد و خصوص ًا هرچه درآمد نفت‬
‫بيشتر مي‌شود اين انتظارات باالتر مي‌رود‪ ،‬در صورتي‌كه در نقطة مقابل آن‬
‫همه مواردي كه قبال ذكر شد‪ ،‬نشان مي‌دهد كه با باالتر رفتن قيمت نفت‬
‫كارآيي دولت در مسير تحقق انتظارات مردم كاهش مي‌يابد‪ .‬معناي اين دو‬
‫واقعيت اين است كه بحران اجتماعي در مسير فزوني گرفتن قرار مي‌گيرد‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬
‫فقرا است و راه نجات قطعي از فقر چيزي جز توانمندسازي فقرا براي‬
‫كارآفريني و افزايش ميزان توليد آنها نيست‪.‬‬
‫نفت يك ثروت استخراجي است و نه يك كاالي توليدي‪ ،‬وقتي بخش‬
‫اعظم نيازهاي مصرفي يك كشور از اين محصول استخراجي تأمين مي‌شود‪،‬‬
‫معناي آن اين است كه تعادل ميان توليد و مصرف وجودندارد و هرچه اين‬
‫وضعيت تشديد شود‪ ،‬به معناي دور شدن كشور از توسعه‌يافتگي است‪.‬‬
‫آمارهاي بانك مركزي ايران نشان مي‌دهد كه تراز تجاري غير نفتي كشور‬
‫از حدود منفي ‪12‬ميليارد دالر در سال ‪ 1375‬به حدود منفي ‪ 29‬ميليارد دالر‬
‫در سال ‪ 1385‬برهم خورده است و در سال‌هاي بعد از آن نيز اين وضعيت‬
‫بدتر شده است و اين پديده قطع ًا آثار ضد توسعه‌اي دارد‪.‬‬
‫‪ -8‬بزرگ شدن دولت‪ :‬تجربه نشان مي‌دهد كه تغيير اندازة دولت با‬
‫يك وقفه زماني از تغييرات درآمد نفت پيروي مي‌كند‪ .‬در دولت‌هاي نفتي‬
‫علي‌رغم شعارهايي كه در جهت خصوصي‌سازي و كاهش حجم دولت‬
‫مطرح مي‌شود‪ ،‬در عمل دولت دائم ًا‬
‫در حال سرمايه‌گذاري بيشتر و‬
‫در واقع افزايش حجم خود است‪.‬‬
‫در شرايطي كه بداليل گفته شده‪،‬‬
‫سرمايه‌گذاران بخش خصوصي‬
‫قادر و حاضر به سرمايه‌گذاري‌هاي‬
‫بزرگ و دير بازده نيستند‪ ،‬تنها دولت‬
‫است كه به مدد درآمدهاي نفتي‬
‫دائم ًا سرمايه‌گذاري مي‌كند‪ .‬بزرگ‬
‫شدن بيش از اندازة دولت از طريق‬
‫عوامل زير بر اقتصاد تأثير منفي مي‌گذارد‪:‬‬
‫الف‪ -‬بزرگ شدن حجم دولت موجب غلبة تصدي‌گري و بنگاهداري‬
‫بر وظايف حاكميتي (وظيفه اصلي دولت كارآمد) مي‌شود و دولت از وظيفه‬
‫اصلي خود كه حاكميت به معناي سياست‌گذاري‪ ،‬برنامه‌ريزي كالن و كنترل‬
‫و نظارت است‪ ،‬غفلت مي‌كند و نظم جامعه بهم مي‌ريزد‪.‬‬
‫ب‪ -‬با گسترش بنگاه‌هاي بزرگ دولتي و با توجه به جايگاه و توان اين‬
‫بنگاه‌ها‪ ،‬انحصارات در اقتصاد بيشتر مي‌شود و رقابت كاهش مي‌يابد كه‬
‫خود از سويي موجب افت كارآيي و بهره‌وري است و سوي ديگر موجب‬
‫كاهش انگيزة بخش خصوصي براي سرمايه گذاري‪ .‬همچنين بازدهي‬
‫نزولي در فعاليت‌هاي دولت بزرگ‪ ،‬موجب تخصيص غير بهينه و اتالف‬
‫بخشي از منابع در اقتصاد مي‌شود‪.‬‬
‫ج‪ -‬واكنش بنگاه‌هاي دولتي و بخش‌عمومي در مقايسه با‬
‫بخش‌خصوصي براي جبران اشتباهات و نيز انطباق با تغييرات محيطي‬
‫بسيار كندتر است و چابكي بنگاه‌هاي دولتي براي دريافت اطالعات و‬
‫استفاده از نوآوري‌ها و روزآمد كردن خود‪ ،‬بسيار كمتر‪.‬‬
‫معموال نسبت كل مخارج دولت به توليد ناخالص داخلي به قيمت‌هاي‬
‫اسمي به عنوان شاخص اندازة دولت شناخته مي‌شود‪ .‬آمارهاي بانك مركزي‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬
‫روابط استعماری و در چارچوب امتیازات و بدست بیگانگان توسعه‬
‫یافته است‪ .‬حتی اگر روابط استعماری را هم فراموش کنیم‪ ،‬اصوالً پدیدة‬
‫دوگانگی‪ ،‬سرنوشت طبیعی کشورهای توسعه نیافته را تغییر داده است‪.‬‬
‫از زمانی‌که یکباره و با وقوع پدیدة انقالب صنعتی‪ ،‬تعدادي از کشورها‬
‫فاصلة خود را با دیگران زیاد کردند‪ ،‬کشورهای عقب‌مانده گرفتار پدیدة‬
‫دوگانگی گردیده و از طی کردن سرنوشت طبیعی خود محروم شدند‪.‬‬
‫بنابراین شاید بتوان میان کشورهای توسعه یافته و توسعه نیافته از نظر‬
‫تأثیرگذاری منفی یا مثبت منابع تفکیک قائل شد‪ .‬اما هم مبانی نظری و‬
‫هم تجربه‌های عملی نشان مي‌دهد که حداقل بسیاری از بیماری‌هايی که‬
‫مذکور افتاد قابل اجتناب هستند‪ .‬مدیریت کردن درآمدهای نفتی بر اساس‬
‫منافع ملی و نگاه برنامه‌ای بلند مدت و در جهت اجتناب از عوارض‬
‫منفی‪ ،‬می‌تواند راه نجات باشد‪ .‬نگاه به نفت به عنوان یک سرمایه‪ ،‬تعیین‬
‫کننده است‪ .‬عقل ایجاب می‌کند که یک نوع سرمایه فقط بايد بتواند به‬
‫نوع دیگری از آن تبدیل شود‪ .‬تبدیل یک سرمایة زیرزمیني غیر مولد‪،‬‬
‫به یک سرمایة روزمینی مولد عاقالنه است‪ .‬و مصرف کردن از سرمایه‬
‫خالف عقل است و البته برای جلوگیری از اتالف همان سرمایه هم‬
‫همواره باید به ظرفیت‌های جذب اقتصاد توجه نمود‪.‬‬
‫مکانیزم‌های ذخیره ارزی برای ذخیره‌کردن بخشی از درآمدهای نفتی‪،‬‬
‫خصوص ًا در شرایط باال رفتن قیمت‌های نفت‪ ،‬می‌توانند بسیاری از عوارض‬
‫و مشکالت را مهار کنند‪ .‬مکانیزم‌های موفق ذخیرة ارزی در کشورهای‬
‫مختلف به گونه‌های مختلفی بکار گرفته شده‌اند اما موارد موفق‪ ،‬صرفنظر از‬
‫نام آن‌ها‪ ،‬مکانیزم‌هايی بوده‌اند که با یک عزم ملی همراه بوده و دست‌بردن‬
‫به ذخیره ارزی بسیار دشوار بوده است‪.‬‬
‫اما اگر بخواهیم مطلب را که با یاد نهضت ملی نفت آغاز کردیم با‬
‫همان یاد خاتمه دهیم باید بر این نکته بسیار مهم تأکید کنیم که اقتصاد ایران‬
‫می‌توانست بجای یک اقتصاد متکی و وابسته به درآمد نفت به یک اقتصاد‬
‫مبتنی بر نفت تبدیل شود‪ .‬واژه‌ها اهمیتی ندارند‪ .‬مسأله این است که نفت‬
‫و انرژی می‌توانست محور توسعة ملی کشور قرار گیرد که متأسفانه قرار‬
‫نگرفت‪ .‬اتفاق ًا در دورة ملی شدن نفت و در دولت ملی دکتر مصدق این‬
‫اتفاق نیز در حال رخ دادن بود‪ .‬بعد از خلع‌ید از انگلیسی‌ها همه دانشگاهیان‬
‫و صنعت‌گران کشور بسیج شدند که خأل خارجی را پر کنند و صنعت نفت‬
‫را به دست خودشان اداره کنند و تحت ارادة ملی قرار دهند‪ .‬در آن روز‬
‫فاصلة دانشی و فنی ما با جهان پیشرفته بسیار کمتر بود و اگر آن روند ادامه‬
‫می‌یافت شاید امروز بیش و پیش از آنکه وابسته به درآمد نفت‌خام هستیم‬
‫قادر به ایجاد درآمد از فروش و صادرات کاالها و خدمات فني بخش نفت‬
‫و انرژی می‌بودیم‪.‬‬
‫مسلم ًا از اين که خداوند اين نعمت بزرگ را در اختيار ما گذاشته‬
‫است بايد شاکر بود و کفران نکرد و شايد شكر عملي همان استفاده درست‬
‫وعقالئي از نعمت باشد و شاید هنوز هم دیر نشده باشد‪.‬‬
‫مدير مسؤول‬
‫‪6‬‬
‫‪ -11‬دخالت خارجي‪ :‬مورد ديگري كه در مورد كشورهاي توسعه‬
‫نيافتة داراي منابع طبيعي‪ ،‬قابل توجه است و نبايد از آن غفلت نمود‪ ،‬مسألة‬
‫دخالت خارجي است‪ .‬البته همة كشورهاي ضعيف توسعه نيافته‪ ،‬در معرض‬
‫دخالت‌هاي استعماري قرار دارند‪ .‬اما طبع ًا طمع قدرت‌هاي جهاني نسبت به‬
‫كشورهاي صاحب منابع محدود و فناپذيري چون نفت بسيار بيشتر است‪.‬‬
‫بردن نفت و بدست آوردن يك بازار گسترده در مقابل پول آن‪ ،‬به معناي‬
‫انگيزة مضاعف قدرت‌ها در دخالت در امور كشورهاي نفتي است‪.‬‬
‫مسألة ژئوپلتيكي نفت نيز مزيد بر علت است‪ ،‬تفاوت جغرافيايي ميان‬
‫مناطق عمدة قرارگيري ذخاير و توليد نفت‪ ،‬نسبت به مناطق عمدة مصرف‬
‫آن‪ ،‬نفت را به يك مقولة ژئوپلتيكي تبديل كرده است كه قدرت‌هاي‬
‫جهاني عالوه بر تأمين نيازهاي خود براي برقراري امنيت جريان نفت و‬
‫يا تفوق بر رقباي اقتصادي خود نيز تمايل به كنترل بر ذخاير و توليد آن‬
‫دارند و در اين زمينه رقابت مي‌كنند‪ .‬عالوه بر اين‪ ،‬وابستگي اقتصاد يك‬
‫كشور به تك محصول نفت و عدم تنوع و گستردگي توليد و صادرات در‬
‫مقابل واردات وسيع و متنوع‪ ،‬همواره زمينه‌ساز بكارگيري سالح تحريم‬
‫بر عليه آن است‪.‬‬
‫اما بعد از فهرست كردن اين امراض‪ ،‬بايد به اين سؤال مهم توجه‬
‫نمود و به آن پاسخ داد كه آيا پديده نفرين منابع و عوارض و بيماري‌هاي‬
‫ناشي از آن‪ ،‬مسأله‌اي مقدر‪ ،‬ذاتي و اجتناب‌ناپذير است؟ و در اين صورت‬
‫آيا تبيين اين پديده تنها براي غم‌افزايي و تأسف است؟ و يا اين که‬
‫اغلب اين مشكالت قابل اجتناب هستند و شناخت آن ها براي تشخيص‬
‫خطر و روي‌آوري به پيشگيري و درمان است؟ پاسخ به این سؤال شاید‬
‫ابتدا ساده به نظر آید اما چندان ساده نخواهد بود و ما نیز در این مجال‬
‫قصد پاسخگويی قطعی به آن را نداریم‪ .‬از یک سو از دیدگاه نظری‬
‫نقمت دانستن نعمات خدادادی منطقی بنظر نمی‌رسد و از سوی دیگر‬
‫کارکردگراها ممکن است بگویند آنچه در صحنة واقعی و در عمل دیده‬
‫شده است‪ ،‬همان است که هست‪ .‬ممکن است گفته شود که بسیاری از‬
‫کشورهای توسعه یافتة فعلی از منابع قابل توجه برخوردار بوده‌اند و نه‬
‫تنها گرفتار نقمت و نفرین آن نگردیده‌اند‪ ،‬بلکه اصوالً مراحل اولیة رشد‬
‫و توسعة آن‌ها مبتنی بر آن بوده است‪ .‬البته در این رابطه شاید الزم باشد‬
‫به چند نکته توجه نمائیم‪:‬‬
‫نکته اول موضوع کاربر بودن یا سرمایه‌بر بودن بهره‌برداری از منبع‬
‫طبیعی است‪ .‬بهره‌گیری از بعضی از منابع مانند زمین‌های مرغوب و‬
‫پربازده برای کشت یا معادن‪ ،‬کاربر و اشتغال‌زا هستند ولی بعضی دیگر‬
‫مانند نفت بسیار سرمایه‌بر‪ .‬نکته دوم و شاید مهمتر‪ ،‬مسألة زمان و شرایط‬
‫است‪ .‬کشورهای توسعه یافتة فعلی زمانی منابع خود را شناختند که‬
‫مجبور بودند برای بهره‌گیری از آن به نیروی خود متکی باشند و طبع ًا‬
‫نرم‌افزارها و سخت‌افزارهای مربوطه را متناسب ًا توسعه دهند و کشورهای‬
‫فائقه‌ای وجود نداشتند که آنها را در مسیر پیشرفت تک بعدی قرار دهند‪.‬‬
‫اما صنعت نفت اغلب اقتصادهای وابسته به نفت امروز جهان‪ ،‬برمبنای‬
 ‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬

‫بودجة سال ‪ 1389‬و نفت‬

‫تقسيم کنيم قيمت نفت در نظر گرفته شده در‬
‫بودجه عددي بيش از ‪ 72‬دالر به‌دست مي‌آيد‪.‬‬
‫بعضي کارشناسان معتقدند که عالوه بر موارد‬
‫فوق‪ ،‬موارد ديگري چون سرمايه‌گذاري‌هاي‬
‫انجام شده در ميادين گازي و قراردادهاي بيع‬
‫متقابل و واردات بنزين نيز از جمله موضوعاتي‬
‫هستند که به نوعي با ارز حاصله از نفت در‬
‫يک کنکاش کارشناسي در هفت ردي ‌‬
‫ارتباطند‪ .‬اگر آنها را هم لحاظ کنيم‪ ،‬ارز حاصل‬
‫از فروش نفت به بيش از بشکه‌اي ‪ 83‬دالر‬
‫مي‌رسد و طبع ًا اين سؤال مطرح مي‌شود که آيا‬
‫ايران توانايي فروش نفت به ميزان ‪ 2/3‬ميليون‬
‫بشکه در روز و به قيمت ‪ 83‬يا حتي ‪ 72‬دالر در‬
‫سال ‪ 1389‬را خواهد داشت؟‬
‫در شرايط فعلي هنوز آثار رکود فراگير‬
‫اقتصادي حاکم بر جهان به طور کامل رفع نشده‬
‫و شرايط رونق اقتصادي هنوز فراهم نشده است‪.‬‬
‫علي‌رغم بعضي عالئم اميدوار کننده‌‪ ،‬بسياري از‬
‫اقتصاددانان جهان هنوز اميد به بهبودي کامل‬
‫اقتصاد در سال ‪ 2010‬ميالدي ندارند و بعضي‬
‫که قيمت واقعي نفت منظور شده در بودجه‬
‫بيش از ‪ 72‬دالر است‪ .‬به ياد داريم که قيمت‬
‫واقعي پيش‌بيني شدة نفت در قانون بودجه ‪88‬‬
‫نيز برخالف نظر دولت که آن‌را بشکه‌اي ‪37/5‬‬
‫ال حدود ‪ 51/2‬دالر در‬‫دالر اعالم نموده بود‪ ،‬عم ً‬
‫بشکه محاسبه شده بود‪.‬‬
‫ف‬
‫بودجه باال است‪ ،‬اگر درآمد نفت غير واقعي در‬
‫اليحة بودجه ‪ 89‬که به طريقي به درآمد نفتي‬
‫کشور ارتباط پيدا مي‌کند‪ ،‬شامل ماليات بر‬
‫عملکرد نفت‪ ،‬استفاده از حساب ذخيرة ارزي‬
‫(که در اين اليحه به «صندوق توسعة ملي» تغيير‬
‫نام يافته است) و سود سهام نفت‪ ،‬نشان مي‌دهد‬
‫که مجموع ارز مورد استفاده در بودجة عمومي‬
‫بيش از ‪ 61‬هزار ميليارد تومان است که با توجه‬
‫به نرخ دالر در بودجه که معادل ‪ 985‬تومان در‬
‫نظر گرفته شده‪ ،‬ميزان ارز مورد نياز حدود ‪62‬‬
‫ميليارد دالر خواهد بود و اگر آن را بر ميزان‬
‫صادرات نفت کشور که روزانه ‪ 2/3‬ميليون‬
‫بشکه و در سال حدود ‪ 840‬ميليون بشکه است‪،‬‬
‫با توجه به جايگاه نفت در اقتصاد ايران و‬
‫سهم درآمد نفت در ساختار بودجة کشور‪ ،‬نحوة‬
‫پيش بيني درآمد نفت در بودجه از اهميت زيادي‬
‫برخودار است‪ .‬درحالي‌که اغلب دستگاه‌هاي‬
‫دولتي معموال ًاز بودجة تخصيص داده شده به‬
‫خود راضي نيستند و انتظارشان براي جذب‬
‫نظر گرفته شود و قابل تحقق نباشد‪ ،‬اين پتانسيل به‬
‫سادگي وجود دارد که هزينه‌هاي دولت بر مبناي‬
‫بودجه مصوب به انجام برسد و اگر متناسب ًا درآمدها‬
‫محققنشد‪،‬دولتدچارکسريبودجهواستقراض‬
‫از بانک مرکزي (مستقيم يا غير مستقيم و از طريق‬
‫بانک‌هاي عامل) شود‪ ،‬که نتيجة آن تورم و افزايش‬
‫تعداد طرح‌هاي نيمه‌تمام خواهد بود‪.‬‬
‫دولت اعالم کرده است که قيمت نفت در‬
‫بودجة تقديمي به مجلس شوراي اسالمي براي‬
‫سال ‪ 1389‬معادل ‪ 65‬دالر در بشکه در نظر‬
‫گرفته است‪ .‬اما بعضي بررسي‌هاي کارشناسي‬
‫از رديف‌هاي بودجة پيشنهادي نشان مي‌دهد‬

‫‪7‬‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬

‫متوسط‬ ‫عمان روسيه عربستان سوريه ونزوئال يمن‬ ‫نروژ‬ ‫الجزاير بحرين اندونزي عراق كويت مكزيك نيجريه‬ ‫كشور‬
‫‪53/55‬‬ ‫‪55‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪51‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪55‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪72/63‬‬ ‫‪57‬‬ ‫‪59‬‬ ‫‪43‬‬ ‫‪43‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪37‬‬ ‫قيمت نفت‬

‫اما اگر اعضاي اوپک در گير مسابقة تخلف‬
‫از سهميه‌هاي خود شوند‪ ،‬در شرايط فعلي‬
‫بازار قطع ًا با سقوط شديد قيمت نفت مواجه‬
‫خواهند شد و اين سقوط در حدي خواهد‬
‫بود که توليد بيشتر نيز جبران آنرا نخواهد‬
‫کرد‪ .‬ازطرفي حتي اگر موضوع سهميه‌بندي‬
‫اوپک را نيز در نظر نگيريم‪ ،‬تحقق مستمر‬
‫توليد ‪ 4/1‬ميليون بشکه در روز در شرايط‬
‫فعلي صنعت‌نفت کشور بسيار مشکل به‌نظر‬
‫مي‌رسد‪ ،‬زيرا در چند سال اخير پروژه‌هاي‬
‫افزايش ظرفيت‌هاي توليد نفت کشور‪ ،‬دچار‬
‫تأخير و توقف بوده است‪ ،‬درحالي‌که افت‬
‫طبيعي ساالنه توليد نيز وجود داشته است‪.‬‬
‫بنابراين در سقف در نظر گرفتن ميزان توليد‬
‫دور از احتياط است‪.‬‬
‫نکته آخر اينکه با توجه به حاکم بودن‬
‫وضعيت ركودي در اقتصاد كشور‪ ،‬احتمال‬
‫تحقق درآمدهاي مالياتي بسيار كم است‪ .‬با‬
‫حذف يارانه‌ها اين وضعيت رکودي شديدتر‬
‫ال بخش قابل توجهي از‬ ‫هم خواهد شد و عم ً‬
‫بودجة دولت به فروش داخلي حامل‌هاي انرژي‬
‫وابستگي پيدا خواهد کرد و مجموعة اينها به‬
‫معناي وابستگي هرچه بيشتر اقتصاد به نفت‬
‫است‪.‬‬
‫اميد است مجلس شوراي اسالمي با درک‬
‫شرايط واقعي اقتصاد جهان‪ ،‬بازار جهاني نفت‬
‫و کشور‪ ،‬بودجة اطمينان بخش‌تري را تصويب‬
‫نمايد و البته سازوکارهاي نظارت بر اجراي دقيق‬
‫آن را نيز مورد توجه قرار دهد و خصوص ًا بر‬
‫نحوة تحقق هزينه‌ها متناسب با تأمين درآمد‬
‫و سبقت نگرفتن هزينه‌ها از درآمدهاي تحقق‬
‫يافته‪ ،‬نظارت داشته باشد‪ .‬در گذشته سازمان‬
‫مديريت و برنامه‌ريزي اين امر را کنترل مي‌نمود‬
‫و بودجة دستگاه‌ها را به صورت تدريجي و‬
‫متناسب با درآمدها ابالغ مي‌کرد که در شرايط‬
‫فقدان سازمان مذکور ضرورت احتياط بيشتر‬
‫خواهد بود‪.‬‬
‫قيمت پيش‌بيني شده براي نفت در بودجة‬
‫کشورهاي ديگر مي‌تواند به‌عنوان يک مالک‬
‫مورد توجه قرار گيرد‪ .‬جدول فوق که از گزارش‬
‫نشرية معتبر «ميس» استخراج شده است‪ ،‬نرخ در‬
‫نظر گرفته شده براي قيمت نفت در بودجة سال‬
‫‪ 14 ,2010‬کشور را نشان مي‌دهد‪.‬‬
‫همان‌گونه که مالحظه مي‌شود اين قيمت‌ها‬
‫در اغلب موارد محافظه کارانه در نظر گرفته‬
‫شده است و متوسط آنها کمتر از ‪ 54‬دالر است‪.‬‬
‫باالترين قيمت‌ها از محدودة ‪ 60‬دالر به ازاي‬
‫هر بشکه فراتر نرفته است و نروژ تنها کشوري‬
‫است که قيمت نفت در بودجة خود را باالتر از‬
‫‪ 70‬دالر پيش‌بيني کرده است‪ .‬اين توضيح نيز‬
‫الزم است که در گزارش «ميس» در مورد دو‬
‫کشور عربستان و سوريه طيفي از قيمت ذکر‬
‫شده است که در جدول فوق باالترين آن لحاظ‬
‫شده است‪.‬‬
‫براي کشوري مانند ايران که با مشکالت‬
‫فراواني در سطح جهان روبه‌رو است و تحت‬
‫تحريم‌هاي فزاينده قراردارد و اخيرا ً مسألة‬
‫احتمال تحريم خريد نفت‌خام نيز عليه آن‬
‫مطرح شده است‪ ،‬قيمت تعيين‌شده براي نفت‬
‫در بودجه‪ ،‬نوعي پيام براي کشورهاي مقابل‬
‫نيز مي‌تواند باشد و آستانة تحمل اقتصادي‬
‫و مالي دولت را به آنها منعکس مي‌کند‪ ،‬و‬
‫لذا از اين لحاظ نيز بايد هرچه محتاطانه‌تر‬
‫عمل کرد‪.‬‬
‫به‌نظر مي‌رسد که ميزان صادرات نفت‬
‫حدود ‪ 2/3‬ميليون بشکه پيش‌بيني شده است‬
‫که با احتساب حدود ‪ 1/8‬ميليون بشکه مصرف‬
‫ال سقف توليد ‪ 4/1‬ميليون بشکه در‬ ‫داخلي عم ً‬
‫روز در نظر گرفته شده است‪.‬‬
‫بايد توجه داشت که آخرين سهمية‬
‫تخصيص يافته براي توليد ايران در سازمان‬
‫اوپک با توجه به شرايط متزلزل بازار نفت‬
‫کمتر از ‪ 3/4‬ميليون بشکه در روز بوده‬
‫است و البته امکان عدول از آن وجود دارد‪.‬‬
‫حتي وقوع بحران‌هاي جدي‌تري را هم محتمل‬
‫مي‌دانند‪ .‬در اين شرايط وضعيت بازار جهاني‬
‫نفت وضعيت روشن و قابل اعتمادي نيست‪.‬‬
‫بعضي مؤسسات بين‌المللي‪ ،‬متوسط قيمت‬
‫نفت وست تگزاس (‪ )WTI‬را براي سال ‪2010‬‬
‫ميالدي حدود ‪ 80‬دالر پيش‌بيني کرده‌اند که در‬
‫اين‌صورت بايد انتظار داشت که قيمت نفت ايران‬
‫با حدود هفت دالر کمتر از اين رقم براي هر بشکه‬
‫حداکثر ‪ 73‬دالر باشد‪ .‬البته اين پيش‌بيني قدري‬
‫خوشبينانه به نظر مي‌رسد و در حالي‌که در اوج‬
‫سرماي زمستان ‪ 2010‬قيمت ‪ WTI‬در حدود‬
‫‪ 80‬دالر بوده است و با توجه به اشباع بازار از نفت‬
‫و باال بودن حجم ذخائر کشورهاي صنعتي و نيز‬
‫باالبودن ميزان ظرفيت‌هاي مازاد توليد نفت اوپک‪،‬‬
‫بعيد به‌نظر مي‌رسد که اين قيمت‌ها در فصول بهار‬
‫و تابستان در همين سطح باقي بماند و متوسط‬
‫مذکور حاصل شود‪.‬‬
‫اما اگر قرار باشد که قيمت نفت بر مبناي‬
‫پيش بيني‌هاي واحد اطالعات اکونوميست و‬
‫دپارتمان انرژي امريکا تحليل شود‪ ،‬وضعيت‬
‫سخت‌تر است زيرا برآورد اين دو مؤسسه از‬
‫قيمت نفت به طور متوسط بشکه‌اي بين ‪ 51‬تا‬
‫‪ 57‬دالر است‪ .‬واحد اطالعات اکونوميست که‬
‫قيمت نفت را در سال ‪ 2009‬ميالدي ‪ 35/70‬دالر‬
‫پيش‌بيني کرده بود‪ ،‬براي سال جاري ميالدي اين‬
‫رقم را به ‪ 51‬دالر افزايش داد‪.‬‬
‫دپارتمان انرژي امريکا نيز قيمت‌نفت در‬
‫سال‌هاي ‪ 2009‬و ‪ 2010‬را به ترتيب ‪ 51/70‬و ‪57‬‬
‫دالر پيش بيني کرده است‪ .‬اگر فرض حداکثري‪57‬‬
‫دالري را از سوي دپارتمان انرژي امريکا بپذيريم‪،‬‬
‫قيمت نفت در بودجة ايران‪ ،‬حتي بر اساس آنچه‬
‫دولت اعالم نموده است‪ ،‬حدود هشت دالر‬
‫باالتر از پيش بيني جهاني است‪.‬‬
‫نکتة ديگري که بايد به آن توجه کرد اين‬
‫است که متوسط قيمت نفت تحقق يافته در‬
‫يازده ماه اول سال ‪ 1388‬حدود ‪ 67‬دالر در‬
‫بشکه بوده است‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫دولت عراق و جذب‬
‫حال انعقاد آن‌است‪ ،‬قابل تأمل است‪.‬‬
‫ميدان‌هايي كه در جريان مناقصة قرار گرفتند‪ ،‬ميادين قديمي درحال‬
‫بهره‌برداري (براي افزايش توليد) و مياديني را كه تا كنون مورد بهره‌برداري‬
‫قرار نگرفته‌اند شامل مي‌شوند‪.‬‬
‫دولت عراق با توجه به محدوديت‌هايي كه براي انعقاد قراردادهاي‬
‫سرمايه در بخش نفت‬
‫مشاركت در توليد داشته است‪ ،‬نوعي از قراردادهاي خدماتي را انتخاب‬
‫كرده است كه مكانيزم مالي آن نسبت ًا شفاف بوده و بسياري از امتيارات‬
‫قراردادهاي مشاركت در توليد را دارا است‪ .‬دولت عراق براساس مطالعات‬
‫خود در مورد هر ميدان‪ ،‬سقفي از مقدار توليد قابل تحقق از ميدان و نيز‬
‫هزينه نهايي استخراج هر بشكه نفت از ميدان (در مورد ميادين جديد) يا‬
‫هزينة استخراج هر بشكة اضافي از ميادين درحال بهره‌برداري را تعيين و‬
‫اعالم نموده بود‪ .‬مسابقه و رقابت ميان شركت‌هاي خارجي شركت كننده‬
‫در مناقصة در اين جهت بود كه هزينه هرچه كمتري را براي هر بشكه و‬
‫سقف باالتري را براي كل نفت استحصالي پيشنهاد نمايند‪.‬‬
‫قراردادهاي عراق براي مدت بيست سال منعقد مي‌گردد و طبع ًا‬
‫شركت طرف قرارداد بعداز سرمايه‌گذاري و توسعة ميدان‪ ،‬در بهره‌برداري‬
‫از آن نيز حضور دارد‪ .‬هزينه‌اي كه به ازاء هر بشكه به شركت تعلق‬
‫مي‌گيرد‪ ،‬كلية هزينه‌هاي سرمايه‌گذاري‌‪ ،‬عملياتي و سود سرمايه‌گذار را‬
‫شامل مي‌شود‪.‬‬
‫يكي از اشكالتي كه براي قراردادهاي خدماتي (بيع متقابل) ايران‬
‫ذكر مي‌شود اين‌است كه در قالب قرارداد بيع‌متقابل‪ ،‬شركت‌خارجي در‬
‫‪9‬‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬
‫برگزاري دومين مناقصة بزرگ نفتي عراق‪ ،‬يكي از مهمترين وقايع‬
‫نفتي ماه‌هاي گذشته بود‪ .‬در اين مناقصة كه بسيار وسيع‌تر از دور اول بود‪،‬‬
‫در واقع ‪ 14‬ميدان نفتي در معرض سرمايه‌گذاري نفتي قرار گرفته بود‪ .‬البته‬
‫شش ميدان كوچكتر در ميان اين ميادين در دو گروه تحت عنوان ميادين‬
‫فرات مياني و ميادين شرقي بصورت تجمعي به مناقصة رفته بودند و به‬
‫همين دليل اغلب مراجع تعداد ميادين مورد مناقصة را ده ميدان اعالم‬
‫كرده‌اند‪.‬‬
‫بنابر اعالم مقامات عراقي‪ ،‬اين آخرين مناقصة از اين دست بوده است‬
‫و ظاهرا ً تمام ميادين قابل توسعة در اين دو مرحلة در معرض رقابت‬
‫سرمايه‌گذاران خارجي قرار گرفته‌اند‪ .‬مناقصة دوم بسيار موفق نيز ارزيابي‬
‫شده است و اغلب ميادين تحت مناقصة اينك در مرحلة عقد قرارداد با‬
‫برندگان قراردارند و قراردادها يكي پس از ديگري در حال انعقاد است‪.‬‬
‫ن رابطه وجود دارد و در شماره‌هاي‬ ‫اما در كنار نكات مختلفي كه در اي ‌‬
‫مختلف اقتصاد انرژي به آن پرداخته‌ايم‪ ،‬نحوة برگزاري مناقصة و نوع‬
‫قراردادهايي كه دولت عراق براي توسعة ميادين نفتي و گازي خود در‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬

‫پيشنهاد خود براي توسعة ميدان نه تنها انگيزه‌اي براي كاهش هزينه‌هاي و اين خود يك عامل انگيزشي براي شركت‌هاي بين‌المللي براي انعقاد‬
‫سرمايه‌گذاري ندارد‪ ،‬بلكه حتي ممكن است انگيزة افزايش آن را داشته قراردهاي مشاركتي است ولذا در مورد ايران‪ ،‬شركت‌ها همواره اعالم‬
‫باشد چراكه در هر صورت هزينه‌هاي خود را صورت‌وضعيت نموده و مي‌كردند كه چنين انگيزه‌اي در قراردادهاي بيع متقابل وجود ندارد‪ .‬اما‬
‫دريافت مي‌كند‪ .‬همچنين اين اشكال نيز مطرح مي‌شد كه شركت خارجي در مورد مدل قراردادي عراق‪ ،‬نظر كارشناسان اين است كه شركت‌هاي‬
‫انگيزه‌اي براي بكارگيري پيشرفته‌ترين فناوري‌ها براي حداكثر كردن خارجي مي‌توانند بر مبناي متوسط پيش‌بيني‌هاي مراجع معتبر بين‌المللي‬
‫توليد ميدان ندارد و در واقع با توجه به‌اينكه در جريان بهره‌برداري نيز از قيمت‌هاي آينده جهاني نفت‪ ،‬مبلغ مشخص عايدي خود از هر بشكه‬
‫حضور ندارد اصوالً امكان چنين اقدامي را نيز ندارد چراكه بسياري از را به حداقل ميزان نفت تبديل كنند و اين ميزان نفت را مانند قراردادهاي‬
‫فناوري‌ها به نحوة مديريت ميدان در طول بهره‌برداري مربوط مي‌شود‪ .‬مشاركت در توليد به عنوان دارايي به ثبت برسانند‪.‬‬
‫اما نحوة عملكرد دولت عراق از يك جهت شبيه دولت ايران است‬ ‫اما در قراردادهاي عراق‪ ،‬شركت خارجي يا پيمانكار‪ ،‬هم انگيز‌ة كاهش‬
‫هزينه‌ها را دارد و هم انگيزة بكارگيري آخرين فناوري‌ها را براي به حداكثر و آن اينكه عراق نيز يك روش واحد را براي توسعة همه ميادين نفت‬
‫رساندن توليد مستمر و نهايي ميدان‪ .‬در نتايج مناقصه نيز مالحظه مي‌شود و گاز خود در نظر گرفته است‪ .‬درحالي‌كه ميادين مختلف در شرايط و‬
‫كه تعادلي بين قيمت و ميزان نهايي توليد وجود داشته است‪ .‬شركت‌هايي مشخصات مختلف و با ريسك‌هاي متفاوت سرمايه‌گذاري قراردارند و هر‬
‫كه ميزان نهايي توليد را كم در نظر گرفته‌اند معموالً هزينه بيشتري را ميدان اقتضائات خود را دارد‪.‬‬
‫نكتة قابل توجه ديگر اين‌است‌كه‪ :‬در هر دو مرحله از مناقصات‬ ‫پيشنهاد داده‌اند و بالعكس‪ .‬البته امتياز خاص قراردادهاي خدماتي از نوع‬
‫بيع‌متقابل در مقايسه با قراردادهاي عراق‪ ،‬مدت زمان كوتاه آنها و مفارقت عراق‪ ،‬آن دسته از شركت‌هاي دولتي نفتي كه فعاليت‌هاي خود را به‬
‫سطح بين‌المللي گسترش داده‌اند‪ ،‬موسوم به هفت‌خواهران جديد نفتي‪،‬‬ ‫هرچه سريعتر با شركت خارجي است‪.‬‬
‫قراردادهاي مشاركت در توليد نيز مدت طوالني دارند و انگيزه‌هاي موفقيت بسيار بيشتري نسبت به هفت‌خواهران قديم داشته‌اند و خصوص ًا‬
‫برخالف تصور اوليه‪ ،‬سهم شركت‌هاي‬ ‫مذكور را براي شركت خارجي ايجاد‬
‫آمريكايي بسيار محدود است‪ .‬شركت‬ ‫مي‌كنند‪ ،‬اما در قرارداد مشاركت در‬
‫دولتي پتروناس مالزي كه در قالب‬ ‫خالي‬ ‫بسيار‬ ‫مناقصه‬ ‫اين‬ ‫در‬ ‫ايراني‬ ‫‌هاي‬‫ت‬ ‫شرك‬ ‫جاي‬ ‫توليد‪ ،‬هزينه‌ها و حق‌الزحمه سرمايه‌گذار‬
‫كنسرسيوم‌هاي با تركيبات مختلف‪،‬‬ ‫بهترين‬ ‫‌توانست‬ ‫ي‬ ‫م‬ ‫عراق‬ ‫كشور‬ ‫‌‌كه‬
‫درحالي‬ ‫است‪،‬‬ ‫(شركت خارجي يا پيمانكار) با پول‬
‫براي ميادين مختلف عراق پيشنهاد‬ ‫‌مرزي‬ ‫ن‬‫برو‬ ‫حضور‬ ‫براي‬ ‫عرصه‬ ‫‌ترين‬ ‫ب‬ ‫مطلو‬ ‫و‬ ‫تصفيه نمي‌شود‪ ،‬بلكه سهمي از هربشكه‬
‫داده است‪ ،‬تا كنون در مجموع بيشترين‬ ‫باشد‬ ‫ايراني‬ ‫توانمند‬ ‫‌هاي‬ ‫ت‬ ‫شرك‬ ‫به همان صورت نفت‌خام به پيمانكار تعلق‬
‫سهم را عايد خود نموده است‪ .‬و جاي‬ ‫مي‌گيرد‪ .‬بنابراين در قراردادهاي مشاركت‬
‫در توليد‪ ،‬عايدي پيمانكار از باال و پائين رفتن قيمت جهاني نفت متأثر شركت‌هاي ايراني در اين مناقصه بسيار خالي است‪ ،‬درحالي‌‌كه كشور‬
‫مي‌شود‪ ،‬اما در قراردادهاي عراق عايدي پيمانكار از هر بشكه توليد‪ ،‬مقدار عراق مي‌توانست بهترين و مطلوب‌ترين عرصه براي حضور برون‌مرزي‬
‫ثابت و مشخصي است‪ .‬باال رفتن شديد قيمت نفت در بين سال‌هاي ‪ 2006‬شركت‌هاي توانمند ايراني باشد‪.‬‬
‫بنظر مي‌رسد كه در جهان نفت‪ ،‬نظام تقسيم كار جديدي ميان‬ ‫تا ‪ 2008‬موجب شد كه عايدي شركت‌هاي سرمايه‌گذار كه قراردادهاي‬
‫مشاركت در توليد را با دولت‌هاي ميزبان به امضا رسانده بودند‪ ،‬به شدت شركت‌هاي نفتي و هفت‌خواهران جديد و قديم برقرار شده است و‬
‫افزايش يابد و اين موجب اختالفات شديد ميان دولت‌هاي ميزبان و اين هفت‌خواهران قديم عمدت ًا بعنوان پشتيبان جديدتر‌ها رخ‌نمائي مي‌كنند و‬
‫شركت‌ها شد‪ ،‬اما چنين مشكلي در قرارداد نوع عراق متصور نيست‪ ،‬در اين روابط نيازمند بررسي‌هاي دقيق‌تري است‪.‬‬
‫جمهوري اسالمي ايران در اغلب ميادين مشترك خود با كشورهاي‬ ‫اين قرارداد پيمانكار ريسك كاهش قيمت جهاني نفت را ندارد و البته‬
‫از افزايش آن هم منتفع نخواهد شد و از اين جنبه‪ ،‬اين نوع قرارداد به همسايه به‌داليل عديده‪ ،‬دچار تأخير در زمان و ميزان توليد است‪ .‬در مورد‬
‫مخازن مشترك عراق به‌دليل مشكالت آن كشور‪ ،‬اين عقب‌ماندگي زماني‬ ‫بيع‌متقابل شبيه است‪.‬‬
‫در قراردادهاي مشاركتي‪ ،‬حاصلضرب توليد نهايي ميدان در سهم ايران تاكنون وجود نداشته است‪ ،‬اما بسياري از مياديني كه در در دو دور‬
‫شركت خارجي در هر بشكه‪ ،‬ميزان نفت عايدي شركت خارجي را بعنوان مناقصة عراق قرار داشته‌اند يا با ايران مشترك هستند و يا احتمال مشترك‬
‫يك دارايي (بالقوه) مشخص مي‌كند و شركت خارجي مي‌تواند پس از بودنشان زياد است‪ .‬اگر تحرك هم وزن و متناسبي در اين رابطه وجود‬
‫امضاي قرارداد‪ ،‬اين دارايي را به عنوان دارايي جديد خود به ثبت برساند نداشته باشد‪ ،‬عقب افتادگي در ميادين مشترك با كشور عراق نيز‪ ،‬همانند‬
‫و از محل اين دارايي جديد‪ ،‬ارزش سهام خود را افزايش دهد كه اين وضعي كه در ميادين مشترك گاز ايران و قطر وجود دارد‪ ،‬به زودي اتفاق‬
‫افزايش ارزش سهام نيز يك عايدي غيرمستقيم براي شركت ايجاد مي‌كند خواهد افتاد‪.‬‬

‫‪10‬‬
 ‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬

‫نفت ايران مي‌توان اين چنين برداشت نمود که‬ ‫صنعت نفت ايران در طول تاريخ صد‬
‫تا پيروزي انقالب اسالمي ايران در بهمن سال‬ ‫سالة خود همواره شاهد تحوالتي در ساختار‪،‬‬
‫‪ 1357‬هيچگاه حاکميت منابع نفت و گاز‪،‬‬ ‫مديريت و امور فني‪ ،‬مهندسي و عملياتي خود‬
‫برنامه‌ريزي و اجراي امور اين صنعت بطور‬ ‫بوده است‪ .‬ميادين نفت و گاز ايران هميشه‬
‫کامل در دست مديران و متخصصان ايراني‬
‫نبوده است‪ .‬در اينجا با توجه به سالگرد ملي شدن‬
‫مورد توجه کشورهاي ديگر به ويژه انگليس‬
‫و آمريکا قرار داشته است‪ .‬با نگاهي به تاريخ‬
‫مديران‬
‫صنعتنفتتنهابهفهرستمديرانعاملشرکت‬
‫ملي نفت ايران در دوران قبل از انقالب و وزيران‬
‫صنعت نفت ايران مي‌توان دريافت که حتي با‬
‫از بين رفتن شرکت نفت‪ ،‬ايران و انگليس و با‬ ‫صنعت‬
‫نفت در بعد از آن به عنوان باالترين مقام صنعت‬
‫نفت كشور‪ ،‬بسنده شده است‪ .‬ذكر اسامي کامل‬
‫ملي شدن صنعت نفت رقابت بين ابرقدرت‌ها‬
‫براي دست‌يابي به منابع نفت و گاز ايران وجود‬ ‫نفت ايران‬
‫از ابتدا تا‬
‫مديران صنعت نفت و کارهاي انجام شده توسط‬ ‫داشته است به طوري که بعد از ملي‌شدن‬
‫آنهاطبع ًامستلزمنوشتنچندينجلدکتابمي‌باشد‬ ‫صنعت‌نفت و تشکيل شرکت ملي نفت ايران‪،‬‬
‫وبهدليلمحدوديت‌هايموجود تنهابهذکراسامي‬ ‫باايجادکنسرسيومچندمليتيشرکت‌هايعامل‬
‫افراد و زمان فعاليت آنها اکتفا مي‌شود‪ .‬الزم است‬
‫که در انتها از زحمات مرحوم عباس طرفي که‬
‫نفت و کنسرسيوم چندمليتي شرکت سهامي‬
‫خاص خدمات نفت ايران‪ ،‬همواره مديران‬
‫کنون‬
‫با جمع آوري تاريخچه مديران صنعت نفت‬ ‫شرکت‌هاي تابعة اين کنسرسيوم‌ها توسط‬ ‫محمد علي طاهري‬
‫ايران در هفت جلد‪ ،‬گامي در جهت حفظ آثار‬ ‫آمريکا و انگليس تعيين شده‌اند و مديران‬
‫ملي و ماندگاري آنها در اذهان افراد برداشته‬ ‫ايراني از جايگاه مطلوبي برخوردار نبوده‌اند‪.‬‬
‫است تشکر شود‪.‬‬ ‫با مروري به تاريخچة مديران اصلي صنعت‬

‫‪11‬‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬

‫مديران صنعت نفت ايران از ابتدا تاکنون‬

‫بنيانگذار شركت نفت ايران و انگليس‪ ،‬شخصي که هيچ وقت به ايران نيامد ‪)1287( 1909‬‬ ‫ويليام ناکس دارسي‬
‫اولين مدير عامل شرکت نفت ايران و انگليس‪1909 - 1914‬‬ ‫ ‬ ‫لرد استارتکونا‬
‫دومين مدير عامل شرکت نفت ايران و انگليس‪1914 - 1927‬‬ ‫ ‬ ‫لرد گرين وي‬
‫سومين و معروفترين مدير عامل شرکت نفت ايران و انگليس‪1927 - 1941‬‬ ‫جان کدمن‬
‫چهارمين مدير عامل و از سرسخت ترين مديران شرکت نفت ايران و انگليس در مذاکرات ملي شدن صنعت نفت ‪1941 - 1956‬‬ ‫لرد استرات هالموند‬
‫پنجمين مدير عامل شرکت نفت ايران و انگليس ‪1956 - 1957‬‬ ‫بي – آر – جاکسون‬
‫ششمين مدير عامل شرکت نفت ايران و انگليس ‪1957 - 1960‬‬ ‫نويل گاس‬
‫هفتمين مدير عامل شرکت نفت ايران و انگليس ‪1960 - 1967‬‬ ‫نامشخص‬
‫هشتمين مدير عامل شرکت نفت ايران و انگليس ‪1967 - 1969‬‬ ‫اريک دريک‬
‫آخرين مدير عامل شرکت نفت ايران و انگليس ‪1970‬‬ ‫کاکس‬
‫مهندس مهدي بازرگان‪،‬‬
‫اعضاي هيئت ‪ 5‬نفري خلع يد از شرکت نفت ايران و‬ ‫دکتر عبدالحسين علي‬
‫انگليس به دستور دکتر مصدق ‪1330‬‬ ‫آبادي‪ ،‬مهندس مهدي‬
‫بيات‪ ،‬ناصر قلي اردالن‪،‬‬
‫سيد حسين مکي‬
‫بنا به پيشنهاد دکتر مصدق و تاييد مجلس هاي شورا و سنا‪ ،‬دکتر حسابي‬ ‫دکتر محمود حسابي‬
‫به عنوان اولين رئيس هيئت مديره شرکت ملي نفت ايران انتخاب گرديد‪ .‬وي جهت انجام اين مهم‪ ،‬تقاضاي اختيارات ويژه نمود‬
‫ولي اجابت نگرديد و از سمت خود استعفا داد‪1330 .‬‬
‫رئيس هيئت مديره موقت شرکت ملي نفت ايران بعد از خلع يد از شرکت نفت ايران و انگليس از اوايل تا اواخر ‪1330‬‬ ‫مهندس مهدي بازرگان‬
‫رئيس هيئت مديره و مدير عامل‪ ،‬انتصاب از دوران ملي شدن صنعت نفت تا تحويل به مدير عامل کنسرسيوم‬ ‫سهام السلطان بيات‬
‫اولين رئيس هيئت مديره و مديرعامل شرکت ملي نفت ايران (عمليات غير صنعتي) ‪1336 -1342‬‬ ‫عبداهلل انتظام‬
‫رئيس هيئت مديره و مديرعامل شرکت ملي نفت ايران ‪1337 -1345‬‬ ‫فواد روحاني‬
‫دومين رئيس هيئت مديره و مديرعامل شرکت ملي نفت ايران ‪1345 -1356‬‬ ‫دکتر منوچهر اقبال‬
‫مديرعامل شرکت ملي نفت ايران از ‪ 1356‬تا آذر ‪1357‬‬ ‫هوشنگ انصاري ‬
‫مديرعامل شرکت ملي نفت ايران از آذر ‪ 1357‬تا بهمن ‪1357‬‬ ‫عبداهلل انتظام‬
‫اولين وزير نفت جمهوري اسالمي ايران که از سوي مهندس مهدي بازرگان‪ ،‬رئيس جمهوري كه با حكم حضرت امام خميني(ره)‬ ‫مهندس اکبر معين فر‬
‫دولت موقت را تشكيل داده بود‪ ،‬تصدي وزارت نفت را بر عهده گرفت‪ .‬بهمن ‪1357‬‬
‫مهر ‪ 1359‬تا مرداد‬ ‫در زمان رئيس جمهوري بني صدر و نخست وزيري شهيد رجايي تصدي وزارت نفت را بر عهده گرفت‪.‬‬ ‫مهندس جواد تندگويان‬
‫‪1360‬‬
‫در زمان رئيس جمهوري شهيد رجايي و نخست وزيري شهيد باهنر تصدي وزارت نفت را بر عهده گرفت‪ .‬پس از شهادت‬ ‫مهندس محمد غرضي‬
‫آقايان رجايي و باهنر و تشکيل شوراي موقت رياست جمهوري و نخست وزيري آيت اهلل مهدوي کني مجددا به عنوان وزير نفت‬
‫منصوب شد‪ .‬بعد از انتخابات رياست جمهوري و انتخاب آيت اهلل خامنه اي‬
‫به عنوان رئيس جمهور و با نخست وزيري ميرحسين موسوي بار ديگر به عنوان وزير نفت کابينه اول ميرحسين موسوي به کار‬
‫خود ادامه داد‪ .‬مرداد ‪ 1360‬تا مرداد ‪1363‬‬
‫در زمان رياست جمهوري دوم آيت اهلل خامنه اي و کابينه دوم‬ ‫مهندس غالمرضا آقازاده‬
‫نخست وزيري ميرحسين موسوي انتخاب گرديد‪ .‬با رياست جمهوري آقاي هاشمي رفسنجاني و‬
‫حذف نخست وزير در تجديد نظر قانون اساسي بار ديگر در دو دوره‬
‫رياست جهوري ايشان به عنوان وزير انتخاب شد‪ .‬مرداد ‪ 1363‬تا خرداد ‪1376‬‬
‫در دو دوره رياست جمهوري آقاي خاتمي به عنوان وزير نفت انتخاب گرديد‪ .‬خرداد ‪ 1376‬تا خرداد ‪1384‬‬ ‫مهندس بيژن زنگنه‬
‫آذر ‪ 1384‬تا آبان ‪1386‬‬ ‫اولين وزير نفت دولت نهم در زمان رياست جمهوري آقاي احمدي نژاد‬ ‫مهندس کاظم وزيري‬
‫هامانه‬
‫آبان ‪ 1386‬تا شهريور ‪1388‬‬ ‫دومين وزير نفت دولت نهم در زمان رياست جمهوري آقاي احمدي نژاد‬ ‫مهندس غالمحسين‬
‫نوذري‬
‫شهريور ‪ 1388‬تا کنون‬ ‫وزير نفت دولت دهم در زمان رياست جمهوري آقاي احمدي نژاد‬ ‫مهندس غالمحسين‬
‫نوذري‬

‫‪12‬‬
 ‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬

‫در بولتن آماري اوپك كه در جوالي ‪ 2009‬منتشر شد‪ ,‬ذخاير نفتي‬

‫ونزوئال در سال ‪ 172/3 ،2008‬ميليارد بشكه برآورد شده است كه‬
‫‪ 73‬درصد نسبت به سال ‪ 2007‬افزايش يافته‪‎‬است‪ .‬اين امر بحث‪‎‬هاي‬
‫مختلفي را ايجاد كرده و اين سؤاالت مطرح شده است كه اين مقدار‬
‫رشد ذخاير اثبات شده‬
‫افزايش ذخاير از كجا آمده است و چه تأثيري بر موقعيت اين كشور‬
‫و ساير اعضا و به خصوص ايران در اوپك خواهد گذاشت‪ .‬در اين‬ ‫نفت ونزوئال‬
‫گزارش به طور اجمالي اين مسئله بررسي شده است‪.‬‬
‫و تأثير آن بر‬
‫مهدي يوسفي‬
‫موقعيت اين كشور در اوپك‬
‫رسيد و سپس با يك درصد رشد ساالنه به ‪ 80‬ميليارد بشكه در سال ‪2005‬‬
‫رسيد‪ .‬در طي سال‌هاي ‪ 2007 ، 2006‬و ‪ 2008‬ذخاير اين كشور رشد زيادي‬ ‫ذخاير نفتي ونزوئال‬
‫داشته و به ترتيب ‪ 13/8 ، 9/1‬و ‪ 73/4‬درصد رشد نشان مي‌دهد‪ .‬نمودار (‪)1‬‬ ‫همان‌طوركه گفته شد بر اساس آمار بولتن آماري اوپك ذخاير نفتي‬
‫روند تحوالت ذخاير اثبات شده نفت ونزوئال را طي دوره ‪ 1960-2008‬نشان‬ ‫ونزوئال در سال ‪ 2008‬تقريب ًا ‪ 172/3‬ميليارد بشكه برآورد شده است كه ‪73‬‬
‫مي‌دهد‪.‬‬ ‫ميليارد بشكه نسبت به سال ‪ 2007‬افزايش نشان مي‌دهد‪ .‬ذخاير اثبات شده‬
‫در سال ‪ 2004‬ذخاير اثبات شده نفت ونزوئال ‪ 77/2‬ميليارد بشكه بوده‬ ‫نفت ونزوئال در سال ‪ 1960‬معادل ‪ 18/5‬ميليارد بشكه بود كه با روند كاهشي‬
‫است‪ .‬قسمت عمدة ذخاير اثبات شده نفت نيم‪‎‬كرة غربي‪ ،‬در اين كشور قرار‬ ‫تا سال ‪ 1970‬به ‪ 14‬ميليارد بشكه كاهش يافت‪ .‬اين روند كاهشي تا سال‬
‫دارد‪ .‬در سال ‪ 1984‬ذخاير اثبات شده نفت ونزوئال ‪ 28‬ميليارد بشكه بود كه با‬ ‫‪ 1973‬ادامه يافت و در سال مذكور ذخاير اثبات شده نفت ونزوئال به ‪13/8‬‬
‫‪ 94/3‬درصد افزايش در سال ‪ 1985‬به ‪ 54/5‬ميليارد بشكه رسيد‪ .‬روند افزايش‬ ‫ميليارد بشكه رسيد‪.‬‬
‫ذخاير اثبات شده نفت ونزوئال ادامه يافت و در سال ‪ 2004‬ذخاير اين كشور‬
‫جدول (‪ :)1‬ذخاير نفتي ونزوئال (ميليارد بشكه)‬
‫نسبت به سال ‪ 1984‬در حدود ‪ 175/5‬درصد افزايش يافت‪ .‬در سال ‪2004‬‬
‫اين كشور ‪ 8/7‬درصد همان‌طور كه در نمودار(‪ )1‬مشخص است در چند سال‬ ‫ذخاير اثبات شده نفت‬ ‫سال‬ ‫ذخاير اثبات شده نفت‬ ‫سال‬

‫گذشته ميزان توليد نفت ونزوئال تغيير زيادي نداشته‪‎‬است اين در حاليست كه‬ ‫‪60/1‬‬ ‫‪1990‬‬ ‫‪18/5‬‬ ‫‪1960‬‬

‫ميزان ذخاير اين كشور افزايش قابل مالحظه‪‎‬اي داشته‪‎‬است‪ .‬در سال ‪2005‬‬ ‫‪66/3‬‬ ‫‪1995‬‬ ‫‪17/3‬‬ ‫‪1965‬‬

‫نسبت توليد ساالنه به ذخاير اين كشور ‪ 1/4‬درصد بود كه اين نسبت در‬ ‫‪76/8‬‬ ‫‪2000‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪1670‬‬

‫سال ‪ 2008‬به ‪ 0/66‬درصد كاهش يافته است‪.‬و بولتن آماري شركت بي پي‬ ‫‪80‬‬ ‫‪2005‬‬ ‫‪18/4‬‬ ‫‪1975‬‬

‫كه از جمله مؤسسات معتبر در زمينه ارائه آمار انرژي مي باشند‪ ،‬ذخاير نفت‬ ‫‪99/4‬‬ ‫‪2007‬‬ ‫‪19/5‬‬ ‫‪1980‬‬

‫اين كشور را كمتر از بولتن اوپك اعالم كرده‪‎‬اند‪.‬سال ‪ 2008‬به مقدار ‪73/4‬‬ ‫‪172/3‬‬ ‫‪2008‬‬ ‫‪54/5‬‬ ‫‪1985‬‬

‫درصد افزايش داده است ساير منابع آماري ذخاير نفتي اين كشور را افزايش‬ ‫‪Source: Annual statistical bulletin 2008, OPEC, Vienna,‬‬
‫‪Austria, 2009‬‬
‫نمودار (‪ :)1‬مقايسه ميزان توليد و حجم ذخاير اثبات شده نفت ونزوئال‬
‫در سال ‪ 1974‬ذخاير اثبات شده نفت ونزوئال‬
‫با ‪ 4/8‬ميليارد بشكه(‪ 34‬درصد) افزايش به ‪18/6‬‬
‫ميليارد بشكه رسيد و تا سال ‪ 1978‬درهمين حد‬
‫ثابت باقي ماند‪ .‬ذخاير اين كشور از سال ‪ 1979‬با‬
‫يك روند افزايشي ماليم به ‪ 28‬ميليارد بشكه در‬
‫سال ‪ 1984‬رسيد اما ذخاير اين كشور در سال ‪1985‬‬
‫به يكباره ‪ 26/4‬ميليارد بشكه ( ‪ 94‬درصد) افزايش‬
‫يافت و سپس با رشد ساالنه ‪ 2‬درصد در سال ‪1995‬‬
‫به ‪ 66/3‬ميليارد رسيد‪ .‬در سال ‪ 1996‬ذخاير نفتي‬
‫اين كشور بار ديگر افزايش يافت و با ‪ 6/3‬ميليارد‬
‫بشكه افزايش (‪ 9/5‬درصد) به ‪ 72/7‬ميليارد بشكه‬

‫‪13‬‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬

‫متحده عربي‪ ،‬كويت و ونزوئال مقادير قابل‪‎‬توجهي را به ذخاير خود افزودند‬ ‫جدول(‪ :)2‬نسبت توليد ساالنه به حجم ذخاير اثبات شده نفت ونزوئال(درصد)‬
‫مجموع ذخاير اين شش كشور در سال ‪ 1980‬در حدود ‪ 374‬ميليارد بشكه‬ ‫نسبت توليد ساالنه به حجم‬ ‫سال‬ ‫نسبت توليد ساالنه به‬ ‫سال‬
‫ذخاير اثبات شده‬ ‫حجم ذخاير اثبات شده‬
‫بود و ‪ 86‬درصد از ذخاير اثبات شده نفت اوپك را شامل مي‪‎‬شد كه در پايان‬
‫‪1/40‬‬ ‫‪2005‬‬ ‫‪1/31‬‬ ‫‪2001‬‬
‫دهة ‪ 1980‬ذخاير آنها به ‪ 708‬ميليارد بشكه رسيد و ‪ 92‬درصد از ذخاير اوپك‬
‫‪1/27‬‬ ‫‪2006‬‬ ‫‪1/31‬‬ ‫‪2002‬‬
‫را شامل مي‌شد اما در سه سال گذشته با اينكه ميزان ذخاير ساير كشورها ثابت‬
‫‪1/08‬‬ ‫‪2007‬‬ ‫‪1/25‬‬ ‫‪2003‬‬
‫بوده است ذخاير ونزوئال افزايش قابل توجهي يافته است‪.‬‬
‫‪0/66‬‬ ‫‪2008‬‬ ‫‪1/38‬‬ ‫‪2004‬‬
‫ساير اعضاي اوپك شامل الجزاير‪ ،‬آنگوال‪ ،‬اكوادور‪ ،‬قطر‪ ،‬ليبي‪ ،‬نيجريه‬
‫منبع‪ :‬استخراج شده از بولتن آماري اوپك سال ‪2009‬‬
‫و اندونزي كه در سال ‪ 1980‬در حدود ‪ 14‬درصد از ذخاير نفت اوپك را در‬
‫اختيار داشتند در طي دهة ‪ 1980‬نه تنها ذخاير خود را افزايش ندادند بلكه‬ ‫جدول(‪ :)3‬ذخاير ونزوئال در منابع مختلف آماري(ميليارد بشكه)‬

‫ذخاير آنها از ‪ 62‬ميليارد بشكه در سال ‪ 1980‬به ‪ 60‬ميليارد بشكه در سال‬ ‫‪2008‬‬ ‫‪2007‬‬ ‫‪2006‬‬ ‫نام منبع‬
‫‪ 1990‬كاهش يافت‪ .‬در بين اين گروه‪ ،‬از اواخر دهة ‪ 1990‬كشورهاي قطر‪،‬‬ ‫‪99/4‬‬ ‫‪87‬‬ ‫‪80‬‬ ‫اداره اطالعات انرژي آمريكا‬
‫نيجريه و ليبي ذخاير خود را افزايش داده‪‎‬اند به‌طوري‌كه ذخاير قطر از ‪3/7‬‬ ‫‪99/4‬‬ ‫‪87‬‬ ‫‪80‬‬ ‫‪Oil & Gas Journal‬‬
‫ميليارد بشكه در سال ‪ 99‬به ‪ 25/4‬ميليارد بشكه در سال ‪ 2008‬رسيده است و‬ ‫‪99/4‬‬ ‫‪99/4‬‬ ‫‪87/3‬‬ ‫بولتن آماري بي پي‬
‫ذخاير نيجريه از ‪ 20/8‬ميليارد بشكه در سال ‪ 1997‬به ‪ 37/2‬ميليارد بشكه در‬ ‫‪172/3‬‬ ‫‪99/4‬‬ ‫‪87/3‬‬ ‫بولتن آماري اوپك‬
‫سال ‪ 2008‬رسيده و ذخاير ليبي نيز از ‪ 22/8‬ميليارد بشكه در سال ‪ 1994‬به‬
‫نداده‌اند‪ .‬همانطور كه در جدول (‪ )3‬نيز آمده است‪ ،‬اداره اطالعات انرژي ‪ 44/3‬ميليارد بشكه در سال ‪ 2008‬رسيده است‪.‬‬
‫وزارت انرژي امريكا‪ ،‬نشريه ‪ Oil & Gas Journal‬روند تاريخي ذخاير‬
‫اثبات شده نفتي اعضاي اوپك در آغاز دهة ‪ 1980‬كل ذخاير نفتي اعضاي مقايسة ذخاير ونزوئال با اوپك و جهان‬
‫براساس آمار بولتن اوپك عربستان با ‪ 264‬ميليارد بشكه ذخاير اثبات شدة‬ ‫اوپك ‪ 437‬ميليارد بشكه بود و اين سازمان ‪ 68‬درصد از كل ذخاير اثبات شده‬
‫نفت رتبة اول را در بين كشورهاي عضو اوپك دارا مي‪‎‬باشد و كشور ونزوئال با‬ ‫نفت جهان را در اختيار داشت‪.‬‬
‫با آغاز روند نزولي قيمت نفت و اتخاذ سياست سهميه‌بندي توليد توسط ‪ 172/3‬ميليارد بشكه جايگاه دوم را به خود اختصاص داده است و لذا جايگاه‬
‫اوپك از آنجايي كه ذخاير اثبات شده يكي از معيارهاي تعيين سهميه قلمداد دومي ايران با ‪ 137/6‬ميليارد بشكه به جايگاه سوم تنزل يافت‪.‬‬
‫سهم ونزوئال از ذخاير اثبات شده نفت اوپك ‪17‬درصد است اين در‬ ‫شد‪ ،‬كشورهاي عضو اوپك حجم ذخاير اثبات شده خود را افزايش دادند‬
‫به طوري‌كه كل ذخاير اثبات شده نفت اوپك در سال ‪ 1988‬به ‪ 678‬ميليارد حالي‌است كه در سال ‪ 2007‬سهم اين كشور از ذخاير اوپك ‪ 10/4‬درصد‬
‫بوده است‪ .‬در سال ‪ 2007‬سهم اين كشور از كل ذخاير اثبات شده نفت جهان‬ ‫بشكه افزايش يافت‪.‬‬
‫در بين اعضاي اوپك‪ ،‬شش كشور عربستان سعودي‪ ،‬ايران‪ ،‬عراق‪ ،‬امارات ‪ 8/1‬درصد بوده كه در سال ‪ 2008‬به ‪ 13/3‬درصد رسيده است‪.‬‬

‫نمودار (‪ :)2‬روند تاريخي ذخاير نفتي عربستان سعودي‪ ,‬ايران‪ ,‬عراق‪ ,‬امارات متحده عربي‪ ,‬كويت و ونزوئال‬

‫‪14‬‬
 ‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬

‫درجه ‪ API‬تبديل به يك نوع نفت مصنوعي شيرين با كيفيت باال با درج ‌ة‬ ‫داليل افزايش ذخاير اثبات شده نفت ونزوئال‬
‫‪ 16-32 API‬و سولفور ‪ 0/07‬درصد مي‪‎‬شود كه تحت عنوان نفت مصنوعي‬ ‫مؤسسات ارائه دهنده آمار براساس تعاريفي كه از ذخاير اثبات شده نفت‬
‫دارند آمار خود را ارائه مي‌كنند‪ .‬در صنعت نفت به طور كلي دو نوع نفت‬
‫به بازار عرضه مي‪‎‬شود‪ .‬در فرآيند بهبود كردن‪ ،‬فرآورده‪‎‬هاي فرعي ديگري‬
‫تحت عنوان متعارف و غير متعارف يا مرسوم و غيرمرسوم تعريف مي‌شود‬
‫همانند كك و سولفور نيز توليد مي‪‎‬شود‪ .‬عالوه براين نفت فوق سنگين تحت‬
‫يك فرآيند با آب مخلوط شده و به عنوان سوخت به جاي زغال‪‎‬سنگ در‬ ‫كه منظور از نفت خام متعارف هيدروكربور‌هايي است كه به صورت مايع در‬
‫مخازن نفتي زيرزميني قرار دارد و در غير اين صورت تحت عنوان نفت خام‬
‫نيروگاه‪‎‬ها استفاده مي‪‎‬شود‪.‬‬
‫ظرفيت پروژه‪‎‬هاي فوق ‪ 600‬هزار بشكه در روز بود اما با روي كار‬ ‫غير‪‎‬متعارف طبقه‌بندي مي‌شود‪ .‬در دنيا منابع عظيم هيدروكربوري قرار دارد كه‬
‫به صورت غير مايع مي‌باشند و با تكنولوژي‌هايي‌كه نفت خام‌هاي متعارف‬
‫آمدن هوگو چاوز و اقداماتي نظير تصويب قانون جديد هيدروكربور‪ ،‬افزايش‬
‫بهرة مالكانه و فشار به شركت‌هاي خارجي براي واگذاري سهام خود به‬‫استخراج مي‌شود قابل برداشت نيستند مهمترين منابع نفت غير متعارف‬
‫شركت نفت ونزوئال (‪ ، )PDVSA‬بعضي از شركت‌هاي فوق ونزوئال‬ ‫شن‌هاي آغشته به نفت كانادا و ذخاير نفت فوق سنگين و قيرهاي نفتي‬
‫را ترك كرده‪‎‬اند و بر اساس آخرين برآورده‪‎‬ها توليد پروژه‪‎‬هاي فوق كمتر‬ ‫ونزوئال مي‌باشند‪.‬‬
‫از ‪ 400‬هزار بشكه در روز است‪ .‬در چند سال گذشته ونزوئال تالش‌هاي‬‫ونزوئال عالوه بر دارا بودن حجم قابل مالحظه‪‎‬اي ذخاير نفت متعارف‪،‬‬
‫داراي ذخاير عظيمي از نفت غيرمتعارف است‪ .‬در منطقة شرقي ونزوئال در‬
‫خود را براي توسعة كمربند اورينوكو افزايش داده‪‎‬است در سال ‪ 2005‬دولت‬
‫منطقه وسيعي به وسعت ‪ 55‬هزار كيلومتر مربع كه به كمربند اورينوكو معروف‬
‫ونزوئال با هدف توسعه و بهره‪‎‬برداري از اين ذخاير‪ ،‬طرحي را موسوم به ‪Oil‬‬
‫‪ Sowing Plan‬تصويب نمود‪ .‬اين طرح كه محورهاي سياست نفتي اين‬ ‫است حدود ‪ 1/2‬تريليون بشكه نفت فوق سنگين وجود دارد كه براساس‬
‫كشور را تا سال ‪ 2030‬مشخص نموده‪‎‬است‪ ،‬در دو مرحله زماني ( ‪-2012‬‬ ‫برآوردهاي مختلف بين ‪ 100‬تا ‪ 270‬ميليارد بشكه از اين ذخاير قابل برداشت‬
‫است‪ .‬درجة ‪ API‬آن نيز بين ‪ 7-10‬و درصد سولفور آن ‪ 3/5‬درصد و‬
‫‪ 2006‬و ‪ )20013 -2030‬اجرا خواهد شد‪ .‬در مرحلة اول با ‪ 56‬ميليارد دالر‬
‫داراي فلزاتي همانند واناديوم و نيكل است‪ .‬تا قبل از دهه ‪ 1980‬برداشت از‬
‫سرمايه‪‎‬گذاري شش پروژه اجرا خواهد شد‪ .‬اولين پروژه اين مرحله ‪Magna‬‬
‫اين ذخاير غير تجاري بود اما با افزايش قيمت‌هاي نفت‪ ،‬ونزوئال طرح‌هايي را‬
‫‪ Reserve‬مي‪‎‬باشد كه با هدف شناسايي و اثبات ذخاير نفتي قابل‪‎‬برداشت‬
‫براي توسعة اين ذخاير اجرا نمود‪ .‬توسعة اين نوع نفت به علت ذخاير فراوان‬
‫كمربند اورينوكو و با مشاركت چند شركت خارجي به اجرا درآمد و بر اساس‬
‫آن در اوايل دهه ‪ 1990‬مورد توجه جدي قرار گرفت و مجلس ونزوئال چهار‬
‫اظهارات مقامات نفتي ونزوئال‪ ،‬ذخاير اعالم شده به دبيرخانة اوپك نتايج‬
‫پروژه را براي بهره‪‎‬برداري از اين ذخاير به صورت سرمايه‪‎‎‬گذاري مشترك‬
‫حاصل از اين پروژه بوده است‪.‬‬
‫بين شرکت نفت این کشور موسوم به ‪ PDVSA‬و چند شركت خارجي‬
‫تصويب كرد‪ .‬اين چهار پروژه كه تحت عنوان اتحاد استراتژيك شناخته سهم ونزوئال از توليد‪ ،‬ذخاير و سقف توليد اوپك‬
‫در سال ‪ 2008‬سهم ونزوئال از كل توليد اوپك ‪ 9/4‬درصد بود و متوسط‬ ‫مي‪‎‬شود‪ ،‬نفت فوق‪‎‬سنگين پس از رقيق شدن به تأسيسات پااليشي ‪ Jose‬در‬
‫ساحل شمالي ونزوئال حمل مي‪‎‬شود‪ .‬در اين تأسيسات نفت فوق‪‎‬سنگين با ‪ 9‬آن در ‪ 20‬سال گذشته نيز حدود ‪ 9/5‬درصد بوده است‪ .‬در سال ‪ 2008‬سهم‬

‫نمودار (‪ :)3‬روند تاريخي ذخاير نفتي الجزاير‪ ,‬آنگوال‪ ,‬اكوادور‪ ,‬قطر‪ ,‬ليبي‪ ,‬نيجريه و اندونزي‬

‫‪15‬‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬

‫جدول(‪ :)4‬پروژه‪‎‬هاي نفت فوق سنگين ونزوئال‬

‫ظرفيت توليد نفت‬ ‫ظرفيت توليد نفت‬
‫سرمايه‪‎‬گذاري‬ ‫دوره پروژه‬ ‫شروع توليد اوليه‬
‫مصنوعي‬ ‫فوق سنگين‬ ‫شركاي پروژه‬ ‫نام پروژه‬
‫(ميليارد دالر)‬ ‫(سال)‬
‫(هزاربشكه در روز)‬ ‫(هزاربشكه درروز)‬
‫‪ 41/67 PDVSA‬درصد‬
‫‪2/3‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪105‬‬ ‫‪120‬‬
‫نوامبر ‪1999‬‬ ‫اكسان موبيل‪ 41/67‬درصد‬ ‫‪Cerro Negro‬‬
‫‪16 API‬‬ ‫‪8/5 API‬‬
‫‪ 16/7 BP‬درصد‬
‫‪2/4‬‬ ‫‪104‬‬ ‫‪120‬‬ ‫‪ 49/9 PDVSA‬درصد‬
‫‪35‬‬ ‫اكتبر ‪1998‬‬ ‫‪Petrozuata‬‬
‫‪19-25 API‬‬ ‫‪9/3 API‬‬ ‫كونوكو فيليپس ‪ 50/1‬درصد‬
‫‪ 38 PDVSA‬درصد‬
‫‪180‬‬ ‫‪200‬‬
‫‪4/2‬‬ ‫‪35‬‬ ‫دسامبر ‪2000‬‬ ‫توتال ‪ 47‬درصد‬ ‫‪Sincor‬‬
‫‪32 API‬‬ ‫‪8-8/5 API‬‬
‫استات اويل ‪ 15‬درصد‬
‫‪ 30 PDVSA‬درصد‬
‫‪170‬‬ ‫‪200‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪34‬‬ ‫اكتبر ‪2001‬‬ ‫كونوكو فيليپس ‪ 40‬درصد‬ ‫‪Hamaca‬‬
‫‪26 API‬‬ ‫‪8/7 API‬‬
‫شورون تگزاكو ‪ 30‬درصد‬
‫‪Source: IHS and Simons & Company International‬‬
‫اخيرا ً به ذخاير اثبات شده اين كشور اضافه شده پايين‌تر از كيفيت ذخاير اثبات‬ ‫ونزوئال از سقف توليد اوپك ‪ 8/4‬درصد بود و متوسط آن در ‪ 20‬سال گذشته‬
‫شده ساير كشورهاي عضو اوپك است چرا كه هزينة توليد اين ذخاير چندين‬ ‫‪ 10/3‬درصد بوده است‪ .‬سهم ونزوئال از كل ذخاير اوپك از سال ‪ 1983‬تا‬
‫برابر هزينه توليد در كشورهاي خاورميانه‌اي اوپك است ‪.‬‬ ‫‪ 2005‬به طور متوسط ‪ 8/3‬درصد بود كه در سال ‪ 2006‬به ‪ 9/3‬درصد و در‬
‫اما مسئله نگران كننده در مورد افزايش ذخاير نفتي ونزوئال اين مسئله است‬ ‫سال ‪ 2007‬به ‪ 10/4‬رسيد‪ .‬اين نسبت در سال ‪ 2008‬به ‪ 16/8‬درصد رسيد كه‬
‫كه در صورتي كه در آينده‪ ،‬تجديد نظر در سهميه‌هاي توليدي اوپك مد نظر‬ ‫نسبت به سال ‪ 2005‬دو برابر شده است‪.‬‬
‫قرار گيرد اين كشور سهمية توليد بيشتري را مطالبه خواهد كرد‪ .‬در آغاز دهة‬
‫‪ 1980‬كه روند نزولي قيمت‌هاي نفت شروع شد كشورهاي عضو اوپك سياست‬ ‫تأثير افزايش ذخاير ونزوئال بر موقعيت اين كشور و ساير‬
‫سهميه‌بندي توليد را اتخاذ كردند و يكي از معيارهاي تعيين سهمية توليد براي‬ ‫اعضاي اوپك‬
‫هريك از اعضاء‪ ،‬ميزان ذخاير اثبات شده نفت بود از اين رو بيشتر اعضاي اوپك‬ ‫در حال حاضر ميزان ذخاير تأثيري بر موقعيت عملي كشورها در بازار‬
‫اقدام به افزايش ذخاير خود كردند‪ .‬كه بعد از تثبيت سهمية توليد هر يك از اعضاء‪،‬‬ ‫نفت ندارد فقط پرستيژ سياسي و نفتي كشور مزبور را در بازار نفت افزايش‬
‫اين مسئله در محاق قرار گرفت‪ .‬تا اينكه در اوايل دهة كنوني بعد از چندين نوبت‬ ‫مي‪‎‬دهد اما در مورد ونزوئال اين نكته حائز اهميت است كه كيفيت ذخايري كه‬
‫كاهش در سهمية توليدي بحث تخصيص مجدد سهميه براي هر كشور مطرح‬ ‫جدول(‪ :)5‬سهم ونزوئال از توليد‪ ,‬ذخاير و سقف توليد اوپك (درصد)‬
‫شد اما با افزايش مجدد قيمت نفت و رشد تقاضاي جهاني این بحث از دستور‬ ‫سهم ونزوئال از‬ ‫سهم ونزوئال از كل‬ ‫سهم ونزوئال از‬
‫سال‬
‫كار اوپك خارج شد‪.‬‬ ‫سقف توليد اوپك‬ ‫ذخاير اوپك‬ ‫كل توليد اوپك‬

‫كاهش‌‌هاي توليد اوپك در چند اجالس گذشته بر مبناي سطح توليد كنوني‬ ‫‪12/0‬‬ ‫‪9/0‬‬ ‫‪10/0‬‬ ‫‪2000‬‬

‫بوده است و در صورت ادامة سياست اوپك مبني بر كاهش سطح توليد به منظور‬ ‫‪11/5‬‬ ‫‪9/0‬‬ ‫‪10/0‬‬ ‫‪2001‬‬

‫موفقيت آن و پايبندي اعضاء‪ ،‬تجديد نظر در سهميه هر يك از اعضاء ضروري‬ ‫‪11/5‬‬ ‫‪8/6‬‬ ‫‪10/9‬‬ ‫‪2002‬‬

‫است كه در اين صورت ونزوئال سهمية بيشتري را مطالبه خواهد كرد چرا كه‬ ‫‪11/5‬‬ ‫‪8/4‬‬ ‫‪9/4‬‬ ‫‪2003‬‬

‫در سال ‪ 2006‬وزير نفت ونزوئال يكي از اهداف پروژه ‪ Magna Reserve‬را‬ ‫‪11/5‬‬ ‫‪8/7‬‬ ‫‪9/7‬‬ ‫‪2004‬‬

‫كسب سهميه‪ ،‬توليد بيشتر در اوپك ذكر كرده بود‪ .‬اما چند نكته اساسي در مورد‬ ‫‪11/5‬‬ ‫‪8/6‬‬ ‫‪9/5‬‬ ‫‪2005‬‬

‫اين مسئله مطرح است اوالً چرا اوپك بدون اينكه تغييري در تعريف خود از‬ ‫‪11/1‬‬ ‫‪9/3‬‬ ‫‪9/4‬‬ ‫‪2006‬‬

‫ذخاير اثبات شده داشته باشد اين ذخاير را به آمار ذخاير اثبات شدة نفت ونزوئال‬ ‫‪* 9/0‬‬ ‫‪10/4‬‬ ‫‪9/2‬‬ ‫‪2007‬‬

‫افزوده است و اصوالً لحاظ نمودن اين ذخاير به ذخاير اثبات شدة نفت ونزوئال‬ ‫‪* 8/4‬‬ ‫‪16/8‬‬ ‫‪9/4‬‬ ‫‪2008‬‬

‫با تعريف كنوني اوپك از ذخاير اثبات شده نادرست است‪ .‬دوم ًا توليد نفت خام‬ ‫‪Source: Annual statistical bulletin 2008,‬‬
‫‪OPEC, Vienna, Austria, 2009‬‬
‫هاي غير مرسوم و ميعانات گازي در سهميه‪‎‬هاي توليد اوپك لحاظ نمي‪‎‬شود و‬
‫مبنا قراردادن اين ذخاير به منظور چانه‪‎‬زني براي كسب سهميه توليد بيشتر‪ ،‬منطقي‬ ‫* اعداد فوق بر اساس هدف توليد اوپك مي‪‎‬باشد و سهميه توليد محسوب‬
‫نمي‪‎‬شود‪ .‬از سال ‪ 2006‬تصميم‪‎‬هاي اتخاذ‪‎‬شده توسط اوپك به منظور تغيير در‬
‫نيست‪.‬‬ ‫توليد اوپك بر مبناي سقف رسمي سهميه‪‎‬هاي توليد نبوده‪‎‬است‪ ,‬بلكه براساس‬
‫منابع در دفتر نشريه موجود است‬ ‫توليد ماههاي قبلي اعضاء بوده‪‎‬است‪.‬‬

‫‪16‬‬
 ‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬

‫نفت و ‪17‬درصد ذخاير ثابت شده گاز جهان‬

‫را در اختيار دارد که جايگاه ايران را از لحاظ‬ ‫بيست و نهمين گردهمايي کميته ملي انرژي‬
‫حجم ذخاير گاز‪ ،‬نفت و مجموع آنها پس از‬
‫روسيه‪ ،‬عربستان و عراق قرار مي‌دهد‪ .‬يکي‬ ‫نقش محوري جمهوري اسالمي‬
‫از مزاياي ايران‪ ،‬جايگاه ژئوپلتيک كشورمان‬
‫است‪ ،‬همچنين سيستم‌هاي سياسي‪ ،‬فرهنگي‪،‬‬ ‫ايران در مبادالت‬
‫منطقه‌اي انرژي‬
‫اقتصادي و نظامي نيز موقعيت خاصي به ايران‬
‫داده‌اند‪ .‬براين اساس مدلي که مي تواند براي‬
‫امنيت انرژي ايران مثمر ثمر باشد‪ ،‬به ‪ 4‬بخش‬
‫مهم سياست خارجي‪ ،‬اقتصاد‪ ،‬ثبات داخلي و‬ ‫شيماشيرين‬

‫روابط بين شرکت‌هاي ملي مانند شرکت ملي‬

‫طبق سند ملي توسعة بخش برق و انرژي‌هاي نو‪ ،‬تعامل فعال با اقتصاد جهاني در بخش‬
‫نفت ايران و كلية مجموعة وزارت نفت و‬
‫انرژي از اهم سياست‌هاي ملي است كه توجه دقيق و مؤثر به اين امر منوط به انجام مطالعات‬
‫وزارت نيرو تقسيم مي‌شود‪.‬‬
‫قبلي و بررسي‌هاي علمي خواهد بود‪ .‬همچنين توجه به ارتقاء جايگاه ايران در بازارهاي‬
‫ملکي در ادامه با اشاره به منطقه‌گرايي‬
‫بين‌المللي نفت و گاز در سند ملي توسعة بخش نفت و گاز مورد توجه ويژه قرار گرفته است‪.‬‬
‫در بخش نفت افزود‪ :‬گاهي منطقه‌گرايي در‬
‫بيست و نهمين گردهمايي کميتة م ّلي انرژي در تاريخ ‪ 13‬اسفند ماه ‪ 1388‬با هدف ضرورت‬
‫ذات سياست خارجي است و اين موضوع‬
‫توجه و بررسي جايگاه استراتژيک ايران در مبادالت انرژي منطقه برگزارشد که خالصه‌اي از‬
‫به باورها و شعارهاي ما به خصوص‪،‬‬
‫مباحث مطرح شده در ادامه مي‌آيد‪.‬‬
‫شعارهاي بعد از انقالب‪ ،‬مربوط مي شود که‬
‫شاخص‌ترين مشخصة آن تزريق اعتماد به‬ ‫بين‌المللي‪ ،‬مؤسسه مطالعات درياي خزر و‬ ‫اولين سخنران اين مراسم دکتر عباس‬
‫نفس به كشور و نتيجة دلخواه آن عدم حضور‬ ‫حتي در دانشگاه‌ها نيز تاكنون در مورد اين‬ ‫ملکي ‪-‬رئيس مؤسسه مطالعات درياي‬
‫نيروهاي خارجي در منطقه است که اين امر‬ ‫موضوع مراس ‌م و برنامه‌هاي بسياري برگزار‬ ‫خزر‪ -‬بود كه در آغاز با اشاره به اهميت‬
‫يکي از ايده‌آل‌هاي ايران است‪ .‬ما به عنوان‬ ‫شده است‪ .‬جمعيت ايران يك صدم جمعيت‬ ‫انرژي در کشور گفت‪ :‬اهميت انرژي به‬
‫يك اصل خواهان آنيم که مسائل را در خود‬ ‫جهاني است‪ ،‬اما كشورمان ‪ 7‬درصد منابع‬ ‫عنوان يك عامل محوري در كشور بر کسي‬
‫منطقه حل کنيم‪ .‬در حوزة روابط بين‌الملل نيز‬ ‫کاني جهان‪11 ،‬درصد از ذخاير ثابت شده‬ ‫پوشيده نيست و در دفتر مطالعات سياسي‬

‫‪17‬‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬
‫بخش‌ها است‪ .‬بنابراين در اين‬
‫شرايط و با توجه به موقعيت ايران‬
‫در منطقه‪ ،‬هرچند مي‌توان در توسعة‬
‫حوزه‌هاي نفت و گاز از چيني‌ها‬
‫استفاده كرد اما بايد در سياست‌هاي‬
‫خارجي خود مواظب باشيم‪.‬‬
‫دکترعلي مبيني دهکردي‪-‬‬
‫رئيس مؤسسة مطالعات بين‌المللي‬
‫انرژي‪ -‬به عنوان دومين سخنران‬
‫اين مراسم با اشاره به آمارهاي توليد‬
‫نفت خام و گاز طبيعي كشور در‬
‫سال گذشته گفت‪ :‬توليد نفت خام‬
‫در سال ‪ 1470 ،1387‬ميليون بشکه‬
‫و توليد گاز ‪ 1426‬ميليون بشکه‬
‫معادل نفت خام بوده و اين نشان‬
‫از صادرات بخشي از نفت خام و‬
‫گاز طبيعي كشور است‪ .‬بخش ديگر‬
‫اين حامل‌ها نيز به پااليشگاه‌ها ارسال مي‌شود‬
‫تا به مصرف داخلي رسد‪ .‬ايران از نظر ذخاير‬
‫نفتي با ‪ 137/6‬ميليارد بشکه نفت خام بعد از‬
‫عربستان با ‪ 264/1‬ميليارد بشکه ذخيرة درجا‪،‬‬
‫در مقام دوم قرار دارد‪.‬‬
‫البتهبااکتشافاتجديدوازديادنرخبازيافت‬
‫نفت خام از مخازن مي‌توانيم باعث افزايش‬
‫حجم ذخيرة درجا شويم كه اين امر خود به‬
‫تکنولوژي جديد و سرمايه‌گذاري نياز دارد‪ .‬در‬
‫حوزۀ گاز نيز ايران بعد از روسيه بيشترين حجم‬
‫ذخاير گازي جهان را با‪ 29/6‬تريليون متر‌مکعب‬
‫گاز در اختيار دارد‪ ،‬كه متأسفانه با وجود حجم‬
‫باالي ذخاير درجا‪ ،‬سهم زيادي در مبادالت گاز‬
‫منطقه‌اي و جهاني ندارد‪.‬‬
‫هم‌اكنون واردات فرآورده‌هاي نفتي ما‬
‫گاز مايع‪ ،‬نفت‪ -‬گاز و بنزين هواپيما است که‬
‫بنزين بيشترين سهم را دارد كه خوشبختانه‬
‫پس از اعمال سهميه‌بندي روند واردات‬
‫بنزين کاهش يافته و به ‪ 20‬ميليون ليتر در روز‬
‫رسيده است‪ .‬البته آمار حجم واردات هنوز‬
‫هم گوياي تبادالت غيرقانوني اين فرآورده‌ها‬
‫به ويژه نفت‪ -‬گاز است که براي جلوگيري‬
‫از قاچاق بايد قيمت‌گذاري مناسبي بر اين‬
‫تغيير خواهند داد‪ .‬همچنين به خاطر تحميل‬
‫فشارهاي سياسي به ايران‪ ،‬ما نگران حذف‬
‫ايران از عرضة انرژي هستيم‪.‬‬
‫وي در پايان در خصوص راهكارهاي‬
‫بهينة استفاده از گاز نيز افزود‪ :‬پتروشيمي‬
‫ارزش بيشتري نسبت به نفت‌خام يا گاز‬
‫طبيعي دارد اما بايد بررسي كرد که هر يک در‬
‫کجا مي‌تواند براي اقتصاد کشور نقطة بهينه‬
‫را ايجاد كند‪ .‬به عنوان مثال مي‌توان گاز را‬
‫به ‪ LNG‬تبديل كرد و به آمريکا و انگلستان‬
‫فروخت‪ ،‬يا آنکه به چاه‌هاي نفتي تزريق كرد‬
‫و نفت‌خام بيشتري بدست آورد و يا براي‬
‫توليد برق مصرف كرد كه البته رسيدن به نقطة‬
‫بهينه در مصرف حامل‌هاي انرژي به توافق‬
‫و همبستگي بين وزارت‌هاي نيرو و نفت و‬
‫سازمان انرژي اتمي نياز دارد‪.‬‬
‫از سوي ديگر با وجود آنکه صنعت نفت‬
‫در كشور ما سال‌هاست يك صنعت اصلي‬
‫است ولي اكنون ابزارها و تکنولوژي‌هاي‬
‫موردنياز خود را از کشور چين که به تازگي‬
‫به اين صنعت ورود پيدا كرده تهيه مي‌كنيم كه‬
‫اين امر نشانة عدم استفادة بهينه از فرصت‌هاي‬
‫ايجاد شده توسط صنعت نفت براي ديگر‬
‫‪18‬‬
‫روابط ايران مختص تنها ارتباط با‬
‫کشورهاي اسالمي نيست‪ .‬بعضي‬
‫دليل روابط خوب و سازندة ايران‬
‫با همسايگانش را فرهنگ اسالمي‬
‫كشورهاي همسايه مي‌دانند‪ ،‬اما در‬
‫صورتي که بعضي از همسايگان ما‬
‫جزء كشورهاي اسالمي محسوب‬
‫نمي‌شوند‪ ،‬اما ايران با آنها روابط‬
‫حسنه‌اي دارد‪ .‬نمونة آن نيز كشور‬
‫ارمنستان است كه رابطة خوب و‬
‫نزديکي بين دو كشور برقرار است‪.‬‬
‫پس از ديدگاه ايران منطقه‌گرايي‬
‫موضوعي فراتر از اسالم است‪.‬‬
‫ملکي با اشاره به فشارهاي‬
‫آمريکا به ايران اضافه كرد‪ :‬آنها فشار‬
‫زيادي به كشورمان وارد كرده‌اند و‬
‫حدود ‪15‬مصوبه در سناي آمريکا‬
‫عليه ايران تصويب شده تا فعاليت ايران تنها‬
‫به منطقة خودش محدود شود‪ .‬اين امر به دليل‬
‫ازدياد پايگاه‌هاي آمريکايي دراطراف ايران‬
‫است و هيچ کشوري در دنيا به اندازۀ ايران‬
‫در محاصرۀ پايگاه‌هاي آمريکا در گوشه و‬
‫کنار منطقه خود نيست و اين دليل محکمي بر‬
‫نگراني‌هاي امنيتي آمريکا از کشورمان است‪.‬‬
‫از طرفي پيش‌بيني‌ها نشان از رشد‬
‫تقاضاي جهاني انرژي در آيندة پيش‌رو دارد‬
‫که بيشتر اين تقاضا در چين و هند خواهد‬
‫بود‪ .‬ا ّما با اين وجود براي ايران به عنوان‬
‫يك عرضه‌کنندۀ نفت خام‪ ،‬تقاضا بسيار مهم‬
‫است‪ .‬با رشد و توسعة کشورها انتظار مي‌رود‬
‫تا تقاضاها نيز افزايش يابد‪ .‬هم‌اکنون ما مشکل‬
‫تقاضا براي نفت خام توليدي نداريم‪.‬‬
‫اما نگراني‌هايي براي آينده وجود دارد‪،‬‬
‫زيرا در آينده عرضه‌کننده‌هاي قوي همچون‬
‫عراق به بازار وارد مي‌شوند‪ .‬از اين رو‬
‫تقاضاي نفت‌خام در آينده همچون امروز‬
‫چندان مطمئن نيست‪ .‬چرا كه عالوه بر‬
‫ورود عرضه‌كنندگان جديد‪ ،‬ورود انرژي‌هاي‬
‫تجديدپذير نيز بر مصرف نفت خام اثر‬
‫گذاشته و حامل انرژي مصرفي غالب را‬

‫ارزش‌هاي بنيادين حاكم بر بخش انرژي‪،‬‬
‫مباحث آينده‌نگري در مبادالت انرژي‪ ،‬تحليل‬
‫بازارهاي منطقه‌اي و جهاني‪ ،‬تحليل نقاط‬
‫قوت و ضعف موجود در كشور در مقايسه با‬
‫رقباي پيشگام جهاني و شناخت فرصت‌ها و‬
‫بهبود نقش اثر‌گذاري كشورمان در بازارهاي‬
‫بين‌المللي است‪.‬‬
‫در ساختار جهاني‪ ،‬وضعيت اقتصادي‬
‫كشورهاي جهان‪ ،‬عرضه و تقاضاي انرژي و‬
‫به‌طبع نفت خام را تحت تأثير قرار مي‌دهد‪ .‬لذا‬
‫الزم است تا در اين مطالعه به سؤاالتي همچون‪،‬‬
‫حامل‌هاي اصلي انرژي در آينده چه خواهند‬
‫بود‪ ،‬چه سوخت‌هايي جايگزين مي‌شوند و‬
‫جايگاه ايرانبه عنوان يك عرضه‌كننده نفت خام‪،‬‬
‫با توجه به پتانسيل‌هاي كشورمان كجاست؟‬
‫پاسخ داده شود‪ .‬اين طرح در حال حاضر مراحل‬
‫ابتدايي خود را طي مي‌كند و براي اجراي آن دو‬
‫سال زمان نياز است‪.‬‬
‫در ادامه دكتر نرسي قربان _‌مدير‬
‫عامل شركت بين‌المللي تبديل گاز به مايع‬
‫ناروكنگان‪ -‬با ارائه راهكارهاي تأمين امنيت‬
‫دراز‌مدت عرضه نفت و گاز گفت‪ :‬يكي از‬
‫راه‌حل‌هاي عرضه دراز مدت انرژي‪ ،‬استفاده‬
‫از پتانسيل حوزۀ نفتي كاشاگان در‬
‫درياي خزر است كه در حال حاضر‬
‫حجم توليدي آن حدود ‪ 1/5‬ميليون‬
‫بشكه در روز است و در صورت‬
‫سرمايه‌گذاري كافي‪ ،‬توانايي توليد‬
‫تا ‪ 5‬ميليون بشكه در روز را دارد‪.‬‬
‫ما مي‌توانيم نفت توليدي اين ميدان‬
‫را توسط خطوط لوله به پااليشگاه‬
‫تهران و تبريز انتقال دهيم و در‬
‫مقابل در خليج فارس معادل آن‬
‫را تحويل دهيم‪ .‬با اين كار عالوه‌بر‬
‫دريافت حق ترانزيت نفت خام‪،‬‬
‫هزينة انتقال نفت خام جنوب كشور‬
‫به پااليشگاه‌هاي شمالي حذف‬
‫مي‌شود‪ .‬تعامالت منطقه‌اي در‬
‫سوآپ و انتقال نفت‌خام فرصت‬
‫ديگري است كه به دليل موقعيت‬
‫منظور مبادالت منطقه‌اي نفت خام در نظر‬
‫دارد‪ ،‬خط‌لوله نكا ‪ -‬جاسك است كه ‪2000‬‬
‫کيلومتر طول دارد و قرار است تا نفت خام‬
‫کشورهاي آسياي ميانه را به خليج فارس‬
‫منتقل نمايد‪ .‬توليد ‪ LNG‬از فاز ‪ 12‬پارس‬
‫جنوبي و صادرات آن به ژاپن و کشورهاي‬
‫اروپايي نيز در حال پيگيري است‪ .‬همچنين‬
‫در قالب قرارداد کرسنت‪ ،‬امارات بسيار‬
‫عالقه‌مند است تا گاز ايران را خريداري‬
‫نمايد كه البته از ديدگاه ايران اين قرارداد نياز‬
‫به بازنگري در قيمت دارد‪ .‬عالوه‌بر طرح‌ها و‬
‫پرو ‌ژه‌هاي مبادلة نفت و گاز در سطح منطقه و‬
‫جهاني‪ ،‬ايران طرح جامع انرژي را نيز با هدف‬
‫يكپارچگي و همبستگي بين وزارت‌هاي نفت‬
‫و نيرو در برنامه دارد كه مباحث اوليه اين‬
‫طرح در طي سال گذشته با مجلس مطرح‬
‫شد و مقرر شد اين طرح در مؤسسة مطالعه‬
‫بين‌المللي انرژي انجام شود‪.‬‬
‫وي در ادامه با اشاره به اهداف كلي اين‬
‫طرح گفت‪ :‬هدف ما تهية چشم‌انداز انرژي‬
‫در افق ‪ 1403‬و سند راهبردي مديريت جامع‬
‫انرژي در افق ‪ 20‬ساله كشور است‪ .‬از اهداف‬
‫ديگر اين طرح‪ ،‬استخراج و تدوين اصول و‬
‫‪19‬‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬
‫فرآورده‌ها اعمال گردد‪.‬‬
‫وي با بيان اينکه حجم صادرات نفت‌خام‬
‫و فرآورده‌هاي نفتي ايران چندان چشمگير‬
‫نيست‪ ،‬اظهار داشت‪ :‬صادرات نفت خام‬
‫ايران به کشورهاي آسيايي به اين‌گونه است‬
‫که ‪ 740‬هزار بشکه در روز به ژاپن‪410 ،‬‬
‫هزار بشکه به چين و ‪ 120‬هزار بشکه در روز‬
‫به فرانسه و ايتاليا‪ 80 ،‬هزار بشکه به هند و‬
‫‪ 300‬هزار بشکه در روز به بقيه کشورها صادر‬
‫مي‌شود و متأسفانه صادرات فرآورده نفتي‬
‫ايران تنها نفت کوره است که به دليل الگوي‬
‫توليد نامناسب پااليشگاه‌هاي داخلي است‪ .‬در‬
‫خصوص مبادالت منطقه‌اي در حوزۀ گاز نيز‬
‫متأسفانه با آنکه کشور ما داراي ذخاير عظيم‬
‫گاز‌طبيعي است‪ ،‬ما يک وارد‌کنندة خالص گاز‬
‫هستيم و بيشترين حجم واردات گاز طبيعي‬
‫نيز از كشور ترکمنستان است‪.‬‬
‫البته ايران در نظر دارد تا مبادالت انرژي‬
‫خود را در منطقه توسعه دهد و در اين راستا‬
‫نيز طرح‌هايي را تعريف نموده که يکي از‬
‫آنها خط لولة صلح بين ايران‪ ،‬پاکستان و هند‬
‫است كه قرار است ‪ 30‬ميليون متر‌مکعب در‬
‫روز گاز را منتقل نمايد‪ .‬در اين طرح هم‌اكنون‬
‫پاکستان وارد مذاکره شده و هند نيز‬
‫اعالم آمادگي نموده است‪ .‬هزينه‬
‫برآوردي اجراي اين طرح نزديك به‬
‫‪ 7‬ميليارد دالر است‪.‬‬
‫هدف ديگر ايران براي ورود‬
‫به مبادالت منطقه‌اي و جهاني گاز‪،‬‬
‫خط لوله نابوکو است که متأسفانه در‬
‫توافقات اخير بين كشورهاي درگير در‬
‫اينطرح‪،‬ايرانازليستتأمين‌كنندگان‬
‫اين خط‌لوله حذف شده است‪.‬‬
‫ظرفيت اين خط لوله ‪ 8‬ميليارد متر‬
‫مکعب در سال است كه با توجه به‬
‫پتانسيل محدود قزاقستان و آذربايجان‬
‫در تأمين گاز موردنياز اين خط لوله‪،‬‬
‫انتظار مي‌رود تا به ايران نيز به عنوان‬
‫يك تأمين‌كننده گاز طبيعي نياز باشد‪.‬‬
‫خط لولة ديگري كه ايران به‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬
‫سهم گاز طبيعي در توليد برق در ايران ‪75‬‬
‫درصد است در حالي كه اين حامل در‬
‫آمريكا ‪ 19‬درصد سهم دارد‪ .‬در مقابل سهم‬
‫سوخت مايع در توليد برق در ايران ‪25‬‬
‫درصد هدف‌گذاري شده و سهم زغال‌سنگ‬
‫در توليد برق در ايران صفر درصد است‪،‬‬
‫در حالي كه آمريكا در توليد برق ‪ 2‬درصد‬
‫سوخت مايع و ‪ 82‬درصد از زغال‌سنگ‬
‫استفاده مي‌كند‪ .‬لذا الزم است تا شرايط هر‬
‫كشور نسبت به شرايط مشابه سنجيده شود‪ .‬از‬
‫سوي ديگر به منظور بهبود شرايط اقتصادي‬
‫صنعت برق‪ ،‬راهكارهايي براي كاهش هزينة‬
‫سوخت و افزايش كيفيت فركانس شبكه‬
‫وجود دارد كه شامل استفاده از سيكل تركيبي‬
‫در توليد برق‪ ،‬كاهش ضريب بهره‌برداري‬
‫از نيروگاه‌هاي كوچك‪ ،‬باال بردن راندمان‬
‫عملكرد نيروگاه‌هاي موجود تا مقادير اسمي‬
‫و استفاده از سوخت‌هاي ارزان‌قيمت همچون‬
‫زغال‌سنگ است‪.‬‬
‫به منظور افزايش كيفيت فركانس‬
‫شبكه نيز مي‌توان افزايش ظرفيت واحدهاي‬
‫مشاركت‌كننده در كنترل فركانس‪ ،‬تنظيم بهينة‬
‫پارامترهاي واحدهاي توليد برق‪ ،‬استفاده‬
‫كامل از سيستم‌هاي كنترل يكپارچة توليد‬
‫و استفاده بيشتر از واحدهاي برق‪-‬آبي را‬
‫در برنامه قرار داد‪ .‬همچنين كنترل فركانس‬
‫واحدهاي ذخيره‪ ،‬تجهيز نيروگاه‌هاي ذخيره‬
‫همچون نيروگاه لرستان و شناسايي امكانات‬
‫و قابليت‌هاي سيستم‌ها و تنظيم نقطة بهينة‬
‫عملكرد مولدها و استفاده از سيستم كنترل‬
‫از راه ‌دور و تهية مدل ديناميكي يكپارچه‬
‫براي كل شبكه از جمله اقدامات مؤثر در اين‬
‫افزايش كيفيت برق توزيعي در شبكه است‪.‬‬
‫وي در ادامه با تأكيد بر مبادالت الكتريكي‬
‫ايران و عراق افزود‪ :‬هم‌اكنون ما بيشترين سهم‬
‫صادراتي برق به عراق را داريم و صادرات ما‬
‫حدود ‪ 700‬مگاوات است‪ .‬همچنين احداث‬
‫چند نيروگاه نيز توسط شركت ايراني مپنا در‬
‫اين كشور در دست اقدام است‪.‬‬
‫در ادامه همايون حائري – مدير عامل‬
‫كشورهاي ارمنستان و تركمنستان توسط‬
‫شبكه برق ايران انجام مي‌شود‪.‬‬
‫شبكه‌هاي به هم پيوسته برق در دنيا منافع‬
‫گسترده‌اي را نصيب كشورهاي عضو شبكه‬
‫مي‌كند كه شامل‪ ،‬به‌كارگيري بهينة ظرفيت‌هاي‬
‫نصب شده دركشورهاي عضو و ايجاد‬
‫قابليت انعطاف‌پذيري و بهبود قابليت اطمينان‬
‫به شبكه است‪ .‬كشورهاي عضو اين شبكه‌ها‬
‫را مي‌توان به ‪ 4‬سطح تقسيم كرد‪ .‬سطح ‪4‬‬
‫كشورهاي فقيري مانند عراق و افغانستان‬
‫هستند كه صنعت آن‌ها با كمبود برق مواجه‬
‫است‪ .‬سطح ‪ 3‬كشورهايي هستند كه از حالت‬
‫بحران خارج شده‪ ،‬اما فقر سرمايه و عدم توان‬
‫فني احداث نيروگاه مشكل اصلي آنها است‪.‬‬
‫سطح ‪ 2‬كشورهايي همچون تركيه هستند كه‬
‫از شرايط مناسبي در حوزۀ برق برخوردار‬
‫هستند و تجديد ساختار صنعت برق در آنها‬
‫صورت گرفته است‪ .‬سطح ‪ 1‬نيز كشورهايي‬
‫همچون امارات هستند كه تأمين برق در آنها‬
‫به جهت حفظ رقابت‌‌پذيري در سطح جهاني‬
‫است تا سيستم‌هاي خود را تا حد ‌امكان‪،‬‬
‫اقتصادي اداره كنند‪ .‬اين كشورها براي رسيدن‬
‫به سطح ادارة اقتصادي سيستم‌هاي خود بايد‬
‫‪ 2‬فاكتور را در نظر گيرند‪ ،‬اول‪ ،‬كاهش هزينة‬
‫سوخت و دوم‪ ،‬انتخاب نقاط مناسب جهت‬
‫اتصال به شبكه است‪.‬‬
‫گوهري با اشاره به تفاوت سوخت‌هاي‬
‫مصرفي در صنعت برق ايران و آمريكا گفت‪:‬‬
‫‪20‬‬
‫ژئوپلتيك كشورمان در اختيار داريم‌‪.‬‬
‫وي در ادامه گفت‪ :‬اما در حوزۀ گاز‪،‬‬
‫راهكار مناسب افزايش توليد گاز طبيعي به ‪3‬‬
‫برابر توليد فعلي و برنامه‌ريزي در چگونگي‬
‫استفاده از گاز‌طبيعي به منظور اشتغال‌زايي‬
‫و آباداني و تزريق به چاه‌هاي نفتي است‪.‬‬
‫ايران مي‌تواند بزرگترين توليد‌كنندۀ سيمان‬
‫و فوالد و صنايع پتروشيمي باشد‪ ،‬به شرط‬
‫آنكه توليد گاز خود را افزايش دهد‪ .‬از سوي‬
‫ديگر تعامالت گازي در منطقه نيز نقش‬
‫بسيار مهم به ايران خواهد داد‪ ،‬بنابراين در‬
‫حد امكان ايران بايد در تعامالت خود‪ ،‬نقش‬
‫يك كشور ترانزيت را به ‌عهده گيرد و يا‬
‫خريد گاز از كشور توليد‌كننده و فروش آن به‬
‫كشور مصرف‌كننده از فرصت‌هاي اقتصادي‬
‫و سياسي آن بهره‌برداري نمايد‪.‬‬
‫در ادامه جلسه وحيد گوهري ‪ -‬مشاور‬
‫مدير عامل و رئيس گروه مطالعات برون‬
‫مرزي شركت توانير– نحوۀ ارتباط با‬
‫كشورهاي همسايه در حوزۀ فعاليت وزارت‬
‫نيرو را به ‪ 4‬دسته تقسيم كرد و گفت‪ :‬ارتباط‬
‫ما با كشورهاي همسايه شامل صادرات انرژي‬
‫به عراق‪ ،‬تركيه‪ ،‬پاكستان و افغانستان‪ ،‬واردات‬
‫انرژي الكتريكي از تركمنستان‪ ،‬مبادالت برق با‬
‫كشور آذربايجان و كشور ارمنستان و در آخر‬
‫استفاده از ظرفيت شبكه داخلي جهت انتقال‬
‫برق از تركمنستان به تركيه و از آذربايجان به‬
‫نخجوان است‪ .‬در حال حاضر كنترل فركانس‬

‫نسبت به صادرات آن است چرا كه استفاده از‬
‫گاز براي عمران و آباداني سود و صرفه بيشتري‬
‫دارد‪ .‬بنابراين بايد قيمت گاز در داخل ارزان و‬
‫مناسب باشد تا برق نيز ارزان‌تر و رقابتي‌تر در‬
‫بازارهاي دنيا به فروش رسد‪.‬‬
‫خوشبختانه به دليل نبود فشار سياسي در‬
‫بازار برق‪ ،‬ما مي‌توانيم به صادرات برق نگاه‬
‫استراتژيك داشته و از طريق برق كشورهاي‬
‫همسايه و حتي كشورهاي شمال آفريقا را‬
‫به خود وابسته كنيم‪ .‬البته ارايه تمامي اين‬
‫خدمات بايد با ديدگاه اقتصادي انجام شود و‬
‫در نرخ خدمات فعلي ارايه شده به همسايگان‬
‫تجديد‌نظر كنيم‪ .‬ما بايد در مقابل خدمات ارايه‬
‫شده‪ ،‬مبلغ آن را دريافت كنيم‪ .‬به عنوان مثال ما‬
‫فركانس كشورهاي همسايه را كنترل مي‌كنيم‪،‬‬
‫اما در مقابل آن هزينه‌اي دريافت نمي‌كنيم‪.‬‬
‫بنابراين الزم است تا در قالب يك مدل كامل‬
‫اين نوع خدمات قيمت‌گذاري شود‪.‬‬
‫وي در ادامه با اشاره به اينكه در آينده‬
‫توان صادرات برق با افزايش مصرف داخل‪،‬‬
‫كاهش مي‌يابد گفت‪ :‬در حال حاضر ما‬
‫ساالنه ‪ 5-3‬هزار مگاوات نيروگاه جديد به‬
‫شبكه اضافه‌مي‌كنيم كه اين روند با توجه به‬
‫محدوديت در مصرف گاز و رشد افزايشي‬
‫ساالنه مصرف‪ ،‬در آينده با مشكل مواجه‬
‫خواهد بود‪ ،‬بنابراين مي‌توان نتيجه گرفت كه‬
‫كشورمان در بخش برق نيز در آينده مانند گاز‬
‫وارد‌كنندة خالص خواهد بود‪.‬‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬
‫تجارت برق‪ ،‬مطالعه در خصوص قراردادهاي‬ ‫شركت مديريت شبكه برق ايران‪ -‬با بيان‬
‫ث فني‬‫طوالني‌مدت و توجه بيشتر بر مباح ‌‬ ‫آماري از عملكرد وزارت نيرو گفت‪ :‬طبق‬
‫چون ساختارهاي نرم‌افزاري و سخت‌افزاري‬ ‫آمار سال ‪ 87‬حدود ‪ 53‬هزار مگاوات نيروگاه‬
‫مي‌تواند پتانسيل‌هاي ما را از حالت بالقوه به‬ ‫احداث شده و با مصرف ‪ 38‬هزار مگاواتي در‬
‫بالفعل تبديل نمايد‪ .‬ايران همسايگان متنوعي‬ ‫دورۀ پيك مصرف‪ ،‬ايران در منطقه از لحاظ‬
‫دارد كه در حال حاضر اكثر قراردادهاي با‬ ‫توليد و مصرف رتبة نخست را دارد‪ .‬حدود‬
‫آن‌ها كوتاه‌مدت است‪.‬‬ ‫‪ 102‬هزار كيلومتر شبكه سراسري انتقال و‬
‫با توجه به هزينه‌هاي باالي احداث‬ ‫توزيع داريم و هم‌اكنون نيز ‪ 27‬هزار كيلومتر‬
‫خطوط انتقال و ريسك قراردادي در‬ ‫شبكة جديد در حال احداث است‪ .‬با سطح‬
‫پروژه‌هاي صنعت برق‪ ،‬بايد مدت قراردادها‬ ‫توليد سال ‪ ،1387‬حدود ‪ 43/5‬ميليارد متر‬
‫حداقل ‪ 10‬ساله باشد و به فاكتور ريسك در‬ ‫مكعب گاز طبيعي‪ 4/4 ،‬ميليارد ليتر گازوئيل‬
‫ساختار قرارداد توجه شود‪ .‬چرا كه تجربه‬ ‫و ‪ 9‬ميليارد ليتر نفت كوره براي توليد برق‬
‫ثابت كرده طرف‌هاي قرارداد تنها ‪ 3-2‬سال به‬ ‫مصرف شده است‪.‬‬
‫تعهدات خود پايبند بوده و پس از آن تعهدات‬ ‫وي با بيان اينكه ذخيره‌سازي برق در‬
‫خود را فراموش مي‌كنند كه به دليل عدم ذكر‬ ‫تابستان و عرضة آن در زمستان به منظور استفاده‬
‫از تفاوت قيمت‌هاي فصلي روش مناسبي‬
‫نيست‪ ،‬ادامه داد‪ :‬در زمستان گازي براي توليد‬
‫برق وجود ندارد و حجم واردات گازوئيل براي‬
‫ذخيره‌سازي نيز مقرون به صرفه نيست و حتي‬
‫زيانده است‪ .‬در حال حاضر ما با ‪ 7‬كشور هم‌مرز‬
‫خشكي‪،‬اتصالشبكةالكتريكيداريموبراياين‬
‫ارتباط ‪ 1580‬مگاوات ظرفيت‌سازي كرده‌ايم‪ .‬در‬
‫سال ‪ 87‬از همسايه‌هاي خود ‪ 1700‬گيگاوات‬
‫ساعت برق وارد و حدود ‪ 2‬درصد برق توليدي‬
‫را صادر كرده‌ايم كه اين امر مورد تأييد وزارت‬
‫امور‌خارجه بوده و تأكيد بر توسعة اين روابط‬
‫دارد‪ .‬شبكه ارتباطي ما در شمال با آذربايجان‪ ،‬در‬
‫بندهاي الزم در قرارداد و ديگر موارد سياسي‪،‬‬ ‫غرب با عراق و در جنوب با دبي ارتباط دارد‪.‬‬
‫متأسفانه امكان اعتراض وجود ندارد‪ .‬چرا كه‬ ‫دبي به لحاظ ذخاير نفت و گاز كشور فقيري‬
‫با يك اعتراض وزارت خارجه‪ ،‬مسئوالن‬ ‫است و عالقه‌مند است تا ايران را به عنوان منبع‬
‫امنيتي و سياسي وارد ماجرا مي‌شوند‪.‬‬ ‫مطمئن برق در كنار خود داشته باشد‪.‬‬
‫حائري در ادامه با اذعان عدم ارتباط متوازن‬ ‫وي با تأکيد بر نهادينه كردن تجارت برق‬
‫بين نرخ صادراتي برق و گاز به كشورهاي‬ ‫ادامه داد‪ ،‬اگر ما بتوانيم بر روي گزينة عراق‬
‫همسايه اضافه كرد‪ :‬در صورت متوازن نبودن‬ ‫و سوريه و سپس كشورهاي مصر و شمال‬
‫نرخ صادراتي اين دو حامل انرژي‪ ،‬يكي از آنها‬ ‫آفريقا متمركز شده و يك شبكة ارتباطي بزرگ‬
‫سبب حذف ديگري خواهد شد‪ .‬به عنوان مثال‬ ‫از ايران تا شمال آفريقا ايجاد كنيم‪ ،‬بسيار‬
‫ما به تركيه هم برق و هم گاز مي‌فروشيم‪ .‬حال‬ ‫موفق خواهيم بود‪ .‬براي نهادينه كردن تجارت‬
‫اگر نرخ صادراتي اين دو حامل متوازن نباشد‪،‬‬ ‫برق بايد به مطالعات امكان‌سنجي بسيار بها‬
‫يكي سبب حذف ديگر مي‌شود‪ .‬البته از ديدگاه‬ ‫دهيم و در ساختار قراردادي تا حد‌امكان‪،‬‬
‫ما مصرف داخلي گاز به مراتب گزينة بهتري‬ ‫ريسك نكنيم‪ .‬پيشنهاد يك تعرفة منصفانه در‬
‫‪21‬‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬

‫فضاي آبادان‬
‫در روزهاي‬
‫م ّلي شدن‬
‫صنعت نفت‬
‫خاطرات مهندس حسن خسروي‌زاده‬

‫وقتي نفت ملي شد‪ ،‬مهندس حسن خسروي‌زاده‪ 18 ،‬ساله و در شرکت نفت کارآموز بود‪ .‬درس مي‌خواند و در واحد تقطير پااليشگاه‬
‫هم کار مي‌کرد‪ .‬او از سه سال پيش از آن (‪ ،)1326‬زماني که هنوز ‪ 16‬سالش نشده بود‪ ،‬وارد صنعت نفت شد‪.‬‬
‫بخشي از تحصيالت دبيرستان و تحصيالت دانشگاهي را در دانشکدة فني نفت آبادان انجام داد‪ .‬از اولين کساني بود که به شيراز‬
‫رفت و در صنعت درحال تأسيس پتروشيمي مشغول کار شد و کارخانة کودشيميايي را راه‌اندازي کرد‪ .‬در ‪ 1344‬به‌عنوان مجري طرح‬
‫پتروشيمي‪ ،‬به آبادان منتقل شد و پس از اتمام پروژه‪ ،‬به شرکت ملي گاز رفت و به‌عنوان اولين و آخرين کارشناس عالي اقتصاد مهندسي‪،‬‬
‫در صنعت گاز شروع به کار کرد‪.‬‬
‫طرح گازرساني فعلي را خسروي‌زاده به اتفاق چند نفر ديگر تهيه کرده بودند‪ .‬وي در سال ‪ 1350‬به امور بازاريابي صادرات در‬
‫مديريت امور بين‌المللي منتقل شد و در آنجا مسئول صادرات و واردات فرآورده بود‪ .‬خسروي‌زاده در گزارشي که براي مدير امور‬
‫بين‌الملل نفت تهيه کرد‪ ،‬اظهار نظر کرد که به علت انجام پروژه‌هاي متعددي که در حال انجام است‪ ،‬ما در آينده مقادير زيادي گاز مايع‬
‫خواهيم داشت‪ .‬و در ايران و جهان عرضة اضافي اين محصول به وجود خواهد آمد و اگر ال‌پي‌جي بي‌حساب وارد بازار شود‪ ،‬قيمت آن‬
‫به سطح نفت کوره تنزل پيدا خواهد کرد‪ ،‬و اين موضوع بر قيمت نفت خام هم اثر خواهد گذاشت‪.‬‬
‫اين گزارش مورد استقبال مديران صنعت نفت قرار گرفت و از خسروي‌زاده خواسته شد كه به برنامه‌ريزي تلفيقي برود (از سال ‪53‬‬
‫تا ‪ .)63‬در آنجا او براي اظهارنظر در مسائل مختلف مربوط به گاز و گاز مايع به جلسات اوپک فرستاده شد و به عنوان يکي از نمايندگان‬
‫هيأت ايران در جلسات اوپک شرکت مي‌کرد‪ .‬آخرين سمت او در آنجا مسئول برنامه‌ريزي تلفيقي شرکت نفت بود‪ .‬و در اين سمت‬
‫در نهادهاي تصميم‌گيري براي بيان نقطه نظر شرکت نفت شرکت مي‌کرد‪.‬خسروي‌زاده از افراد نادري است که تقريب ًا در همة بخش‌هاي‬
‫صنعت نفت بوده است‪.‬‬
‫از سال ‪ 63‬تا ‪ 73‬به شرکت نفت فالت قاره‪ ،‬به‌عنوان مشاور هيأت مديره منتقل شد و در تيرماه ‪ 1373‬بازنشسته شد‪.‬در سال ‪،73‬‬
‫وقتي مقدمات تشکيل مؤسسه مطالعات بين‌المللي انرژي فراهم شد‪ ،‬از خسروي‌زاده درخواست همکاري شد‪ .‬بعداً به شركت ملي پااليش‬
‫و پخش فرآورده‌هاي نفتي رفت و تا تشکيل دولت نهم‪ ،‬در آنجا مشاور هيأت مديره بود‪ .‬اين گزارش بر اساس گفتگويي با ايشان تنظيم‬
‫شده است‪.‬‬

‫‪22‬‬

‫زمان رضاشاه آن قرارداد لغو شد و جلسات‬
‫عديده‌اي که در بعضي از آنها خود رضاشاه‬
‫هم شرکت مي‌کرد‪ ،‬تشکيل شد و در نتيجه‬
‫قرارداد جديدي در ‪ 1933‬بسته شد‪ .‬البته در‬
‫اين قرارداد تمديد شده انگليسيها امتيازهاي‬
‫ناچيزي مي‌دهند‪ ،‬اما درعوض به اين ترتيب‬
‫قرارداد مذکور را تمديد مي‌کنند‪ .‬آنها ‪16‬‬
‫درصد درآمد نفت را به ايران مي‌دادند‪ .‬وقتي‬
‫عربستان قراردادي با شرکت آرامکو بست‬
‫که براساس ‪ 50-50‬بود‪ ،‬ايران هم خواستار‬
‫قراردادي با سهمية مشابهي شد‪ .‬اما انگليسي‌ها‬
‫موافقت نکردند‪ .‬لذا مجلس و مردم به طريق‬
‫ديگري عمل کردند و تظاهرات فراواني عليه‬
‫شرکت سابق نفت برپا شد‪ .‬با اين همه وقتي‬
‫انگليسيها حاضر به همان ‪ 50-50‬شدند‪ ،‬ديگر‬
‫ايرانيان زير بار نرفتند و نفت ملي شد‪.‬‬
‫و اما ملي شدن صنعت نفت موافقان و‬
‫مخالفاني دارد‪ .‬مخالفان ملي شدن معتقدند‬
‫در آخرين قرارداد پيشنهادي انگليس‬
‫(قراردادي که ويليام استوکس‪ ،‬مهردار‬
‫سلطنتي انگليس با خود آورده بود)‬
‫امتيازهاي فراوان و رقم درشتي براي‬
‫ايران در بر داشت‪ ،‬و با امتيازهايي که‬
‫عالوه بر سهم ‪ ،50-50‬همراه بود‪،‬‬
‫مناسب بود‪ .‬و باالخره آن قرار داد به‬
‫اتمام مي‌رسيد و سپس ما خودمان صاحب‬
‫منابع نفت خودمان بوديم و فقط خودمان آن‬
‫را اداره مي کرديم‪ .‬يکي از اين افراد مرحوم‬
‫دکتر رضا فالح بود‪ .‬عده‌اي هم بعدها گفتند‬
‫ملي کردن نفت سبب شد که کودتايي صورت‬
‫بگيرد و کنسرسيومي تشکيل بشود‪ ،‬که ما در‬
‫آن سهم جالبي نداشتيم‪ .‬بعالوه اگر در قرارداد‬
‫پيشين ما فقط با شرکت سابق نفت سروکار‬
‫داشتيم‪ ،‬در کنسرسيوم عالوه بر آن شرکت‪،‬‬
‫با امريکا هم طرف شده بوديم و فرانسه و‬
‫کشورهاي ديگر هم هر کدام سهمي در آن‬
‫داشتند‪ .‬از آن مهم‌تر‪ ،‬اگر قرارداد با انگليسي‌ها‬
‫مدت‌دار بود‪ ،‬مدت قرارداد با کنسرسيوم تا‬
‫تمام شدن منابع نفت ما بوده است‪ .‬بنابراين‬
‫بهتر بود که ما نفت را ملي نمي‌کرديم و‬
‫قراردادهاي پيشنهادي انگليس را مي‌پذيرفتيم‪.‬‬
‫همين تاکسي‌ها هم نمي‌توانستند در بريم به‬
‫همه جا بروند‪ .‬شنيده بودم که جلو باشگاه‌هاي‬
‫مخصوص انگليسيها تابلويي زده بودند که‬
‫«ورود ايراني‌ها و سگ ممنوع»‪ .‬خودم شاهد‬
‫بودم که يک سرتيپ ايراني مي‌خواست به‬
‫رستوران «انکس» که مخصوص انگليسي‌ها‬
‫بود برود‪ .‬به او گفتند آيا اجازه داريد؟ و چون‬
‫اجازه نداشت او را از آنجا بيرون کردند‪.‬‬
‫حتي براي کارمندان ايراني نيز سلسله‬
‫مراتب و مرزبندي رعايت مي‌شد‪ .‬اين‬
‫کارمندان در دو محلة باواردة شمالي و جنوبي‬
‫زندگي مي‌کردند‪ ،‬شمالي براي کارمندان‬
‫سطح باالتر و جنوبي براي کارمنداني که‬
‫سطحشان پايين‌تر بود‪ .‬کارگران و کارمندان‬
‫جزء در بهمنشير و فرح‌آباد و بهار مي‌توانستند‬
‫زندگي کنند‪.‬‬
‫با چنين نگاهي به ايرانيان بود که وقتي‬
‫نفت ملي شد‪ ،‬انگليسيها باور نمي‌کردند که‬
‫انگليسي‌هايي که از ايران رفته بودند‪ ،‬در‬
‫محلي نزديک ايران منتظر مانده بودند تا‬
‫ايرانيان از آنها التماس كنند تا برگردند و‬
‫کارها را دوباره راه بيندازند‬
‫ايرانيان بتوانند آن را اداره کنند‪ .‬انگليسي‌هايي‬
‫که از ايران رفته بودند‪ ،‬در محلي نزديک‬
‫ايران منتظر مانده بودند تا ايرانيان از روي‬
‫درماندگي از آنها التماس کنان بخواهند‬
‫که برگردند و کارها را دوباره براه بيندازند‪.‬‬
‫اما اين‌طور نشد و ايرانيان با سربلندي تمام‬
‫کارها را خود به تنهايي انجام دادند و حتي‬
‫کارخانة روغن‌سازي را که تا آن زمان به علت‬
‫مشکالتي که داشت انگليسي‌ها بکار نينداخته‬
‫بودند‪ ،‬ايرانيان آن اشکاالت را مرتفع کردند و‬
‫آن را به‌کار انداختند‪.‬‬
‫قرارداد نفت در زمان ويليام ناکس دارسي‬
‫انگليسي با انگلستان بسته شده بود و بعدها‬
‫شرکت نفت ايران و انگليس تشکيل شد‪.‬‬
‫در اين قرارداد سراسر ايران‪ ،‬جز پنج استان‬
‫شمالي کشور به انگليس واگذار شد‪ .‬در‬
‫‪23‬‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬
‫نگاهي به فضاي آبادان پيش از ملي شدن‬
‫بيفکنيم‪ .‬رفتار انگليسي‌ها با کارکنان ايراني‬
‫شرکت نفت تحت تأثير نگاه آنها به دولت‬
‫ايران بود که آن را دست‌نشاندة مطيع خود‬
‫مي‌دانستند‪ .‬رفتارشان با کارکنان ايراني بسيار‬
‫تحقير آميز و غيرقابل تحمل بود‪ .‬اطالعات را‬
‫به سختي نزد خود نگه مي‌داشتند و اصراري‬
‫داشتند که از رشد ايرانيان به شدت جلوگيري‬
‫کنند‪.‬‬
‫ال زماني براي خود من يک مسألة‬ ‫مث ً‬
‫علمي پيش آمده بود‪ .‬نزد يکي از انگليسي‌ها‬
‫رفتم که گفته مي‌شد در اين زمينه اطالعاتي‬
‫دارد‪ .‬وقتي سؤالم را مطرح کردم‪ ،‬گفت «يعني‬
‫اين موضوع را به شما بياموزم که بياييد جاي‬
‫مرا بگيريد؟»‬
‫بسياري ديگر از سؤال‌هايي بود که‬
‫کارگران و استادکاران ايراني از انگليسي‌ها‬
‫ال پرسيده‬‫مي‌پرسيدند و جواب نمي‌گرفتند‪ .‬مث ً‬
‫بودند که در فالن لوله چه اتفاق‌هايي‬
‫مي‌افتد‪ ،‬و جوابي که گرفته بودند‪ ،‬اين‬
‫بود‪« :‬فقط خدا مي‌داند و باراساحاب»‪.‬‬
‫(«باراساحاب»‪ ،‬يعني رئيس بزرگ)‪.‬‬
‫وقتي انگليسي‌ها يک ايراني را مي‌ديدند‬
‫که در او عالقه و پتانسيل و استعدادي‬
‫وجود دارد‪ ،‬به شکل‌هاي ناشايسته‪ ،‬يا‬
‫ظريف‪ ،‬سعي مي‌کردند که شخصيت او را‬
‫خرد کنند و شوق را در او بخشکانند‪ .‬ايرانيان‬
‫را به نحو تحقيرآميزي با حرکت انگشت‬
‫احضار مي‌کردند‪ .‬تا وقتي شخصيت افراد‬
‫را نمي‌شکستند‪ ،‬راحت نمي‌شدند و اعتماد‬
‫نمي‌کردند‪.‬‬
‫آبادان چند محله داشت‪ .‬محله بريم فقط‬
‫مختص انگليسيها بود‪ .‬وسايط نقلية عمومي‬
‫اجازة ورود به بريم را نداشتند‪ .‬رستورانهايي‬
‫و حتي نانوايي‌هايي بود که فقط مخصوص‬
‫انگليسيها بود‪ .‬کارگراني که براي کار براي‬
‫انگليسيها سوار اتوبوس مي‌شدند‪ ،‬پيش از‬
‫ورود به بريم از اتوبوسها پياده مي‌شدند‪ .‬بعدها‬
‫يک تاکسي‌راني به نام گلستان به‌وجود آمد که‬
‫مجوز مخصوص داشت و فقط افراد خاصي‬
‫مي‌توانستند سوار تاکسي‌هاي آن شوند‪ .‬اما‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬
‫صنايع بزرگ مملکت را تشکيل مي‌دهند‪.‬‬ ‫گروه تقسيم شدند‪ .‬کنسرسيوم عدة محدودي‬
‫پااليشگاه‌هاي کشور در آن زمان منحصر‬ ‫از اين افراد را به خدمت گرفت‪ ،‬زيرا احتياج‬
‫به پااليشگاه آبادان و يک پااليشگاه کوچک‬ ‫به همة آنها نداشت‪ .‬تعدادي از آنها در آبادان‬
‫کرمانشاه بود‪ .‬اما امروز ‪ 9‬پااليشگاه داريم‪.‬‬ ‫در شرکت نفت به واحد غيرصنعتي منتقل‬
‫از پيامدهاي ملي شدن نفت بود که‬ ‫شدند‪ .‬عده‌اي از آنها خودشان را به تهران‬
‫افرادي براي صنعت پااليش تربيت شدند‪.‬‬ ‫منتقل کردند و پروژه‌ها و طرح‌هاي عظيمي‬
‫افراد فوق‌العاده خوبي را در صنعت پااليش‬ ‫را در تهران در صنعت نفت طرح و اجرا‬
‫داريم ‪.‬‬ ‫کردند و باعث توسعة همه جانبة صنعت نفت‬
‫نکتة ديگري که شايد کمتر به آن توجه‬ ‫در زمينة نفت و پااليش و پخش و گاز و‬
‫مي‌شود‪ ،‬تأثير ملي شدن در زمينة کشاورزي‬ ‫پتروشيمي شدند‪.‬‬
‫است‪ .‬پيش از ملي شدن خوزستان عمدت ًا‬ ‫ ‬
‫يک منطقه لم يزرع بود‪ .‬عده اي رفتند و از‬ ‫انواع فعاليت‌ها در صنعت نفت‬
‫دکتر مصدق اجازه گرفتند و در آنجا به کار‬ ‫فعاليت صنعت نفت به دو دسته تقسيم‬
‫کشاورزي و برنجکاري پرداختند‪ .‬پيش از آن‪،‬‬ ‫مي‌شود‪ :‬عملياتي که تخصص بسيار بااليي‬
‫در آن منطقه فقط کشاورزي مختصري در‬ ‫الزم ندارد‪ ،‬و قسمتي که در آن تخصص‌هايي‬
‫رامهرمز و در دزفول داشتيم‪ .‬به اين ترتيب‬ ‫علمي الزم است‪ ،‬مانند مهندسي مخازن که‬
‫کشاورزي در زمينه‌هاي مختلف توسعه‬ ‫زمينة بسيار پيچيده و پيشرفته‌اي است‪ .‬شرکت‬
‫پيدا کرد‪ ،‬به طوري که امروز بسياري از‬ ‫نفت سابق تحت هيچ شرايطي اجازه نمي‌داد‬
‫محصوالت کشاورزي ما از خوزستان تأمين‬ ‫ايرانيان از مهندسي مخازن سر دربياورند‪ .‬پس‬
‫مي‌شود‪ .‬بعدها عده اي از کشاورزان اصفهان‬ ‫از کنسرسيوم براي عده‌اي فرصت پيدا شد‬
‫به آنجا آورده شدند که اغلب آنان از باغ‬ ‫که بروند در بخش مهندسي مخازن‪ ،‬و آنها‬
‫بدران‪ ،‬دستگرد‪ ،‬نجف‌آباد و غيره بودند‪.‬‬ ‫طرح‌هاي خوبي را در زمينه‌هاي مختلف‬
‫در زمان ملي شدن نفت‪ ،‬ما صنايع‬ ‫صنعت نفت طرح و اجرا کردند‪ .‬عده‌اي‬
‫چنداني نداشتيم‪ .‬پس از کنسرسيوم عده‌اي‬ ‫نيز در تهران طرح‌هاي عظيمي براي صنعت‬
‫از افراد کارآمد صنعت نفت استعفا کردند‬ ‫نفت ايجاد کردند‪ ،‬فعاليت‌هاي نفت و گاز‬
‫و صنايع مختلفي را در کشور پايه گذاري‬ ‫و پتروشيمي شکل گرفت و نضج گرفت و‬
‫کردند‪ .‬به اين ترتيب افراد کارورزيده‌اي که‬ ‫هرکدام براي خود صنعتي شدند که امروز‬
‫‪24‬‬
‫عده اي هم به شدت موافق ملي شدن‬
‫صنعت نفت هستند و براي آن مزاياي داخلي‬
‫و خارجي فراواني قائلند‪ .‬به نظر اين عده‪،‬‬
‫از لحاظ داخلي ملي شدن همه چيز ما را‬
‫به نحو مثبتي تغيير داد‪ .‬ما يک کشور عقب‬
‫افتادة کشاورزي بوديم که مهمترين صادرات‬
‫ما فرش بود و مقداري محصوالت ديگر‪،‬‬
‫مانند شاخ و روده صادرات ديگري نداشتيم‪.‬‬
‫وقتي نفت ملي شد‪ ،‬ما در تمام زمينه‌ها رشد‬
‫کرديم‪.‬‬
‫در زمان جنگ دوم جهاني‪ ،‬شرکت نفت‬
‫ايران و انگليس براي اين که جلو توقف‬
‫فعاليتهاي صنعت نفت را بگيرد تمهيداتي‬
‫انديشيده بود‪ .‬در آن موقع هر آن احتمال‬
‫حملة ارتش متحدين بود‪ .‬از اين رو شرکت‬
‫نفت انگليس تعداد زيادي از افراد را‪ ،‬چندبرابر‬
‫افراد واقع ًا مورد نياز‪ ،‬به خدمت گرفته بود تا‬
‫اگر گروهي از آنها از بين رفتند‪ ،‬گروهي ديگر‬
‫فورا ً جاي آنها را بگيرند‪ .‬تأسيسات هم طوري‬
‫ساخته شده بود که توليد به هر حال ادامه يابد‪.‬‬
‫سوخت نيروي دريايي انگليس از نفت کورة‬
‫ايران تأمين مي‌شد و توقف نفت ايران براي‬
‫انگليس غيرقابل تحمل بود‪ .‬پس از جنگ‬
‫انگلستان قصد داشت که اين عده را کم کند‬
‫و عدة زيادي از نيروهاي مازاد را اخراج کند‪.‬‬
‫وقتي نفت ملي شد‪ ،‬و پس از آن‪ ،‬وقتي قرارداد‬
‫کنسرسيوم بسته شد‪ ،‬اين افراد مازاد به چند‬
 ‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬

‫و عبدالناصر‪ ،‬برسر کار آمدند‪ .‬پس از مدتي‪،‬‬ ‫نمي‌ديد که نيازهاي خود را از خارج بياورد‪،‬‬ ‫در صنعت نفت و نظام آن تربيت شده بودند‪،‬‬
‫عبدالناصر با الهام از ملي شدن صنعت نفت‬ ‫زيرا ايران آماده برآوردن اين نيازها به قيمت‬ ‫آزاد شدند و صنعت کشور را پايه گذاري‬
‫ايران کانال سوئز را ملي کرد‪ .‬انگليسي‌ها زير‬ ‫بسيار نازلي شده بود‪ .‬به اين منظور کنسرسيوم‬ ‫کردند و در رشته هاي مختلف صنعتي شروع‬
‫بار نرفتند و به حمله‌اي نظامي دست زدند که‬ ‫اداره‌اي به نام «کمک به توسعه صنايع داخلي»‬ ‫به فعاليت کردند و کشور را در جنبه‌هاي‬
‫عالوه بر انگليس‪ ،‬فرانسه و اسرائيل هم در آن‬ ‫ايجاد کرد‪.‬‬ ‫مختلف در جهت صنعتي شدن پيش بردند‬
‫دست داشتند‪ .‬آنها شکست خوردند و کانال‬ ‫اين به نفع کنسرسيوم هم بود که به جاي‬ ‫و کار را به اينجا رساندند‪ .‬مي‌توان به جرأت‬
‫سوئز ملي شد و اين حلقة استعماري در آنجا‬ ‫اين که از خارج بياورد‪ ،‬از داخل تأمين کند‪.‬‬ ‫گفت که آنچه امروز داريم سرماية اوليه‌اش از‬
‫که پوسيده شده بود‪ ،‬پاره شد‪.‬‬ ‫اين از پيامدهاي ملي شدن بود‪ .‬در اين باره‬ ‫آن دوران تأمين شد‪ .‬هرچند بسياري از اين‬
‫اين واقعه در عراق هم تأثير گذاشت‪.‬‬ ‫مي‌توان کتابها نوشت و بحثهاي فراوان کرد‪.‬‬ ‫تحوالت پس از تشکيل کنسرسيوم روي داد‪،‬‬
‫نخست وزير وقت عراق‪ ،‬به نام نوري سعيد‪،‬‬ ‫که عده‌اي از کار در شرکت نفت آزاد شدند‪،‬‬
‫نوکر حلقه بگوش انگليسي‌ها بود و تمام‬ ‫تأثيرهاي خارجي‬ ‫درواقع خود تشکيل کنسرسيوم از نتايج ملي‬
‫جريانها را در جهت منافع انگليس هدايت‬ ‫دکتر مصدق پس از شرکت در ديوان‬ ‫شدن نفت بود‪.‬‬
‫مي‌کرد‪ .‬وقتي ژنرال عبدالکريم قاسم‪ ،‬که‬ ‫داوري بين المللي الهه (به‌منظور دفاع از‬ ‫به اين ترتيب بايد گفت که پس از تشکيل‬
‫عنصري ملي بود‪ ،‬کودتا کرد و خاندان‬ ‫استفاده از حق حاکميت ايران براي ملي کردن‬ ‫کنسرسيوم‪ ،‬کارکنان صنعت نفت چهار دسته‬
‫سلطنتي و نوري سعيد را برکنار کرد‪ ،‬در عراق‬ ‫صنعت نفت و دعواي حقوقي با شرکت نفت‬ ‫شدند‪ .‬عده‌اي به مناطق نفتخيز رفتند و به‬
‫هم نوعي ملي شدن‪ ،‬البته نه مثل ايران‪ ،‬روي‬ ‫سابق)‪ ،‬در راه مراجعت به ايران به مصر رفت‬ ‫کار مهندسي مخازن پرداختند‪ .‬عده‌اي در‬
‫داد‪ .‬البته براثر کودتاهاي ديگري عبدالکريم‬ ‫‪ .‬در آن زمان نحاس پاشا‪ ،‬نخست وزير مصر‬ ‫کشاورزي مشغول فعاليت شدند‪ .‬و عده‌اي در‬
‫قاسم کشته شد و سرانجام صدام حسين بر‬ ‫بود (در زمان سلطنت ملک فاروق)‪ .‬در مصر‬ ‫صنايع‪ .‬عده‌اي ديگر در تهران صنعت نفت‬
‫سر کار آمد‪ .‬به هرحال ترديد نيست که اين‬ ‫استقبال جانانه‌اي از دکتر مصدق شد‪ ،‬و مردم‬ ‫را توسعه دادند‪ .‬اگر ملي شدن نبود‪ ،‬چنين‬
‫اتفاق‌ها براثر الهامي بود که از نهضت ملي‬ ‫مصر‪ ،‬ازجمله کارگران مصري به طرفداري‬ ‫نيرويي نصيب ايران نمي‌شد‪.‬‬
‫شدن صنعت نفت ايران نشأت مي‌گرفت‪.‬‬ ‫از او تظاهرات عظيمي برپا کردند‪ .‬انگليسي‌ها‬ ‫در زمان شرکت سابق نفت‪ ،‬تمام احتياجات‬
‫درواقع بايد گفت براثر ملي شدن نفت‪،‬‬ ‫متوجه شدند که اگر نحاس پاشا بر سر کار‬ ‫صنعت نفت از انگلستان تأمين مي‌شد‪ .‬اما وقتي‬
‫و واکنش انگليس به آن بود که بر ملت‌هاي‬ ‫بماند‪ ،‬او هم هوس مي‌کند که به سراغ کانال‬ ‫نفت ملي شد‪ ،‬مجبور شديم اين نيازها را از‬
‫جهان روشن شد که روابط کشورهاي اروپايي‬ ‫سوئز برود‪ .‬اين بود که نحاس پاشا را برکنار‬ ‫داخل تأمين کنيم و اين باعث شد که صنعت‬
‫با کشورهاي غير اروپايي فقط به استعمار‬ ‫کردند‪ .‬اين اقدام به شدت بر مردم مصر‪،‬‬ ‫نفت خودش صنايع بزرگي را بگرداند‪ .‬مث ً‬
‫ال در‬
‫مستقيم‪ ،‬از نوع استعمار هند‪ ،‬مربوط نمي‌شود‪.‬‬ ‫ازجمله بر ارتش مصر تأثير گذاشت‪ .‬درنتيجه‬ ‫ريخته گري‪ ،‬تأسيسات‪ ،‬قطعه سازي‪.‬‬
‫کشورهايي هم بودند که مستعمرة مستقيم‬ ‫کودتايي عليه فاروق انجام شد و ژنرال نجيب‬ ‫به اين ترتيب وقتي کنسرسيوم آمد‪ ،‬لزومي‬

‫‪25‬‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬
‫پااليشگاه آبادان حساس ترين و بزرگترين‬
‫واحد اين پااليشگاه بود‪ .‬وقتي انگليسي‌ها آن‬
‫را از کار انداختند و رفتند‪ ،‬راه‌اندازي مجدد‬
‫آن‪ ،‬حتي خود ايرانيان‪ ،‬را متعجب کرد‪ .‬حتي‬
‫نگهداشتن آن تأسيسات هم کار بسيار اساسي‬
‫و عظيمي بود‪ .‬هرگاه تأسيساتي خوابانده‬
‫ال براي جلوگيري از‬ ‫مي‌شود نگهداري آن‪ ،‬مث ً‬
‫زنگ زدگي‪ ،‬شوخي نيست‪ .‬با کار کنسرسيوم‪،‬‬
‫وقتي امريکايي‌ها آمدند و انگليسي‌ها برگشتند‪،‬‬
‫از آنچه ديدند تحت تأثير قرار گرفتند و‬
‫تحسين کردند‪.‬‬
‫اين را هم بايد گفت که پس از ملي‬
‫شدن‪ ،‬آبادان با مشکالت کارگري روبه‌رو‬
‫بود‪ .‬خود من هم در اين مشکالت بودم و در‬
‫اعتراض‌هايي شرکت داشتم که در آن شرايط‬
‫بجا نبود‪ .‬بايد گفت که بي‌آن که بدانيم‪ ،‬آلت‬
‫دست حزب توده بوديم و تحت تأثير سخنان‬
‫هيجاني قرار مي‌گرفتيم‪ .‬وضع طوري شده بود‬
‫که دولت دکتر مصدق ناچار از اعالم‬
‫حکومت نظامي شده بود و عده‌اي‬
‫ماجراهاي ملي شدن کانال سوئز‪ ،‬منابع مس‬
‫آن را «دولت قلدر» مي‌خواندند‪،‬‬
‫در شيلي‪ ،‬زامبيا‪ ،‬کنگو همه پس از ملي شدن‬
‫آن هم در زماني که انگليس ناو‬
‫«موريشس» را براي مرعوب کردن‬
‫ايران به منطقه آورده بود و اوضاع‬
‫مستعد بحران بود‪ .‬بعدها فهميديم که‬
‫چه کار بدي کرده‌ايم‪.‬‬
‫پس از ‪ 28‬مرداد هم کارکنان پااليشگاه‬
‫برسر دوراهي اخالقي و سياسي قرار‬
‫گرفته بودند‪ ،‬زيرا اگر به کار ادامه مي‌دادند‪،‬‬
‫اين شائبه بود که با رژيم غاصب کودتا‬
‫همکاري مي‌کنند‪ .‬اما پااليشگاه نخوابيد‪ ،‬و‬
‫اين تصميم درستي بود‪ .‬صنعت نفت ايران‬
‫نه متعلق به شاه بود‪ ،‬نه متعلق به کنسرسيوم‪.‬‬
‫متعلق به ملت ايران بود و مي‌بايست‬
‫حفظ شود‪.‬‬
‫کساني بودند‪ ،‬مانند خليل ملکي‪ ،‬که عقيده‬
‫داشت در ‪ 28‬مرداد ما شکست خورده‌ايم و‬
‫بايد با امريکا و دربار بسازيم‪ .‬گروه ديگري‪،‬‬
‫که من از آنها بودم‪ ،‬مي‌گفتند ملت فقط ضربه‬
‫خورده است‪ .‬اين موج را از سر خواهد‬
‫گذراند و دوباره بپا خواهد خاست‪.‬‬
‫بدانيم انگلستان هم قابل کنار گذاشته شدن و قابل‬
‫شکستاست‪.‬‬
‫به اين ترتيب بود که به واقع يکي از‬
‫گره‌هاي روحي و اجتماعي ايراني باز شد‪.‬‬
‫پيش از ملي شدن صنعت نفت‪ ،‬تعداد کارگران‬
‫دولتي ايران رويهم‌رفته ‪ 60‬هزار نفر بود‪ .‬نيمي‬
‫از اينها در کارخانجات نساجي اصفهان‪ ،‬که‬
‫مي‌گفتند شهرکارگري است‪ ،‬کار مي‌کردند‪.‬‬
‫بقيه در صنايع قند‪ ،‬کبريت سازي‪ ،‬مقوا سازي‬
‫و کارتن سازي‪ .‬درحالي که صنايع نفت به‬
‫تنهايي ‪ 68‬هزار کارگر داشت‪ ،‬يعني کل ايران‬
‫کمتر از صنعت نفت‪.‬‬
‫به‌عالوه هم‌زمان و براثر موج ملي شدن‬
‫صنعت نفت‪ ،‬تشکل اجتماعي و سياسي هم در‬
‫ايران معنا پيدا کرد‪ .‬البته پيش از آن حزب ايران‬
‫فعاليتداشت‪،‬ودرواقعپيشنهادمليکردناولين‬
‫بار ازطرف حزب ايران مطرح شده بود‪ .‬اما در‬
‫جريان ملي شدن نفت بود که اين گونه تشکل‌ها‬
‫صنعت نفت روي داد‬
‫واقعيت ملموس و عملي پيدا کردند‪ .‬حزب ايران‬
‫بعدها هستة اصلي تشکيل جبهة ملي شد که به‬
‫دنبال يک تقلب انتخاباتي شکل گرفت و بعدها‬
‫بدنة اصلي فعاليت‌هاي ملي مربوط به ملي شدن‬
‫نفت گرديد‪ .‬در ابتداي جريان تظاهرات ملي به‬
‫طرفداراي از ملي شدن‪ ،‬انگليسي‌ها در آبادان‬
‫چنان زهر چشمي گرفته بودند که کارمندان و‬
‫کارگران شرکت نفت وحشت داشتند‪ .‬اما بتدريج‬
‫ترسشانريخت‪.‬‬
‫با چنين روحيه‌اي بود که تودهني‬ ‫ ‬
‫محکمي به انگليسي‌هايي که پس از رفتن از‬
‫آبادان منتظر بودند دعوت به بازگشت شوند‬
‫خورد‪ .‬ايرانيان واقع ًا آبرو خريدند و همة کارها‬
‫را به خوبي انجام دادند‪ .‬سرويسهاي آب و‬
‫برق بخار بسيار حساس و قلب پااليشگاه‬
‫بودند‪ .‬اگر ميخوابيدند‪ ،‬آبادان از بي‌آبي‬
‫از بين مي‌رفت‪ .‬يا برق نداشت‪ .‬واحد ‪70‬‬
‫‪26‬‬
‫نبودند‪ ،‬اما باري گرفتار روابط استعماري و زير‬
‫فشار اقتصادي کشورهاي استعمارگر بودند‪.‬‬
‫ايران هيچ گاه مستعمرة مستقيم انگليس نبود‪ ،‬اما‬
‫همان‌طور که در جريان ملي شدن نفت معلوم‬
‫شد‪ ،‬همچنان زير فشار و بهره‌کشي انگليس‬
‫قرار داشت‪ .‬با اشعار به اين موضوع بود که‬
‫جنبش غيرمتعهدها به سرکردگي نهرو (هند)‪،‬‬
‫سوکارنو (اندونزي) و عبدالناصر (مصر) پا‬
‫گرفت‪ .‬حتي گفته مي‌شود که اصطالح «جهان‬
‫سوم» پس از موضوع ملي شدن صنعت نفت‬
‫بر سر زبانها افتاد‪ .‬ماجراهاي ملي شدن کانال‬
‫سوئز‪ ،‬منابع مس در شيلي‪ ،‬زامبيا‪ ،‬کنگو همه‬
‫پس از ملي شدن صنعت نفت روي داد‪.‬‬
‫رابطة غيرعادالنه‪ ،‬نابرابر و تحقيرآميز بين‬
‫کشورهاي استعمارگر سابق‪ ،‬و بسياري ديگر‬
‫از کشورهاي جهان برقرار بود‪ ،‬که مثال‌هاي‬
‫آن رفتار انگليسي‌ها در آبادان با کارکنان‬
‫محلي‪ ،‬و ممنوعيت ايرانيان از بسياري از امور‪،‬‬
‫رفتاري که با يک سرتيپ ايراني شد‪،‬‬
‫جلوگيري از پيشرفت‌هاي فني کارکنان‬
‫ايراني در صنعت نفت و پااليشگاه‪،‬‬
‫بيان شد‪.‬‬
‫همان طور که گفته شد‪ ،‬در داخل‬
‫ايران هم بسياري از پيشرفت‌ها در‬
‫ال در زمينة اصالحات‬ ‫زمينه‌هاي مختلف‪ ،‬مث ً‬
‫ارضي را بايد مديون ملي شدن دانست‪ .‬بيداري‬
‫ملي و تکان تاريخي بزرگي در ايران و بسياري‬
‫ديگر از کشورها حاصل شده بود‪ .‬غيرمنطقي‬
‫و غيرعملي بود که ما صنايع پيشرفته‌اي مانند‬
‫نفت را مديريت کنيم‪ ،‬اما نظام کشاورزي ما‬
‫هنوز به سبک فئوداليته و ارباب رعيتي اداره‬
‫شود‪ .‬خودباوري و وقوف به يک هويت ملي‬
‫از دستاوردهاي ملي شدن نفت بود‪.‬‬
‫در گذشته هر اتفاقي در مملکت مي افتاد‪،‬‬
‫حتي اگر انگليسي‌ها هم در آن دست نداشتند‪،‬‬
‫با يک روحية دايي‌جان ناپلئوني گفته مي‌شد‬
‫کار کار انگليسي‌ها است‪ .‬انگليسي‌ها هم بدشان‬
‫نمي‌آمد و اين روحيه و رويکرد را تشويق‬
‫مي‌کردند که تصور شود در همه جاي دنيا هرگاه‬
‫که انگليسي‌ها اراده کنند حضور دارند و اداره‬
‫ميکنند‪ .‬ملي شدن اين خودباوري را به ما داد که‬
 ‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬

‫کند‪ .‬اما با گذشت ‪ 10‬ماه از شروع تنها ‪0/84‬‬

‫درصد پروژه پیشرفت داشت‪ .‬سیر روند اجرای‬
‫کار به این‌گونه بود که قرارداد با پیمانکار در‬
‫اردیبهشت ماه ‪ 86‬نهایی می‌شود‪ .‬اما به دلیل‬
‫حساسیت موضوع و تاکید مدیران مافوق از‬
‫زمان عقد قرارداد ‪ LC‬بخش مهندسی پروژه‬
‫باز شده بود‪.‬‬
‫به دلیل نوع مشکالتی که در این پروژه‬
‫با آن روبرو بودیم‪ ،‬جالب خواهد بود اگراین‬
‫مورد در قالب یک مورد خاص که ‪ LC‬آن باز‬
‫شده اما بعد از ‪ 9‬ماه از نهایی شدن قرارداد تنها‬
‫کمتر از ‪ 1‬درصد پیشرفت داشته بررسی شود‪.‬‬
‫چرا پروژه در روند اجرا با چنین‬
‫پیشرفت کندی مواجه شد؟‬
‫نکته‌ای که در مذاکرات عقد قرارداد پروژه‬ ‫مدیرعامل شرکت نفت ستاره خلیج فارس‪:‬‬

‫صنعت نفت به مدیران‬

‫مشخص است‪ ،‬در شرایط سیاسی زمان عقد‬
‫قرارداد‪ ،‬پیمانکار حساب اعتباری (‪ )LC‬را‬

‫ریسک‌پذیر و خالق‬
‫درخواسته کرده که مورد تأیید بانک مرکزی‬
‫ایران و یا یکی از بانکهای معتبر اروپایی باشد‪،‬‬
‫اما نه کارفرما تمایلی به ذکر این جمله در‬
‫قرارداد داشته و نه بانک مرکزی اجازه پذیرش‬
‫چنین پیش‌شرطی را به هیچ کارفرمایی می‌دهد‪.‬‬
‫نيازمند است‬
‫از در که وارد می‌شوی اتاقی ساده در پیش رویت است‪ .‬اتاقی که کمتر به اتاق مدیران‬
‫چرا که در صورت تأیید بانک مرکزی به نوعی‬
‫عامل شبیه است‪ .‬اما به واقع اتاق کار مدیرعامل بزرگترین پروژه پاالیشگاهی کشور است‪ .‬مردی‬
‫بانک مرکزی جمهوری اسالمی ایران متعهد به‬
‫که با سالها تجربه در صنعت نفت‪ ،‬مسئولیت راهبری این پروژۀ کلیدی را پس از کش و قوس‬
‫پرداخت مبالغ حساب ‪ LC‬خواهد بود که از‬
‫های فراوان بر عهده گرفته است‪ .‬هرچند که قدر زحمات ایشان را کمتر کسی دانست و پس از‬
‫لحاظ جایگاه این بانک که مسئولیت پشتیبانی‬
‫مدتی از سمت مدیرعاملی شرکت نفت ستاره خلیج فارس کنار گذاشته شد‪ .‬مهندس کراچیان‬
‫مالی و اقتصادی کشور را برعهده دارد‪ ،‬چنین‬ ‫هرچند در این مصاحبه با روی باز از ما استقبال کرد‪ ،‬اما معمو ً‬
‫ال به دلیل خصوصیات شخصیتی و‬
‫تأییدیه برای یک پروژه چند میلیاردی صادر‬
‫رفتار کاری از مصاحبه کردن با خبرنگاران پرهیز می‌کرد‪ .‬چراکه اعتقاد داشت برای چنین پروژۀ‬
‫نمی‌شود‪.‬‬
‫عظیمی‪ ،‬الزم است که چراغ خاموش حرکت کرد و از مسایل سیاسی پرهیز نمود تا بتوان در‬
‫برای رفع این مشکل در زمان امضاء‬ ‫شرایط تحریم‌های اقتصادی و سیاسی خرید کاال و خدمات را بهتر انجام داد‪ .‬متنی که در ادامه‬
‫قرارداد‪ ،‬در متن نهایی قرارداد برای پرداخت‬ ‫می‌خوانیم مصاحبه‌ای است که با – کراچیان در آذر‌ماه ‪ 1388‬انجام شده و به دلیل نکات مثبت‬
‫مالی پروژه جملۀ " روش دیگر تضمین ‪LC‬‬ ‫مدیریتی که به آن اشاره کردند به بازخوانی آن می‌پردازیم‪.‬‬
‫که به تایید هردو طرف برسد" ذکر شده است‪.‬‬
‫با این جمله به نوعی پرداختهای مالی پروژه و‬ ‫می دهد‪ .‬تا آن تاریخ در بخش آبگیر و خط‬ ‫پروژۀ پاالیشگاه ستاره خلیج فارس در‬
‫تأییدیه ‪ LC‬به آینده موکول شده است‪ .‬البته‬ ‫لوله هیچ فعالیتی صورت نگرفته بوده و بخش‬ ‫زمان شروع مدیریت شما در این شرکت در‬
‫تأییدیه ‪ LC‬شرکتها از سوی بانک مرکزی پیش‬ ‫پاالیشگاه نیز تنها ‪ 0/84‬درصد پیشرفت داشت‪.‬‬ ‫چه وضعیتی بود؟‬
‫از این برای برخی از پروژه‌ها گرفته شده بود‪،‬‬ ‫این در حالی است که در بهمن ‪ 85‬پیمانکار‬ ‫دقیق ًا ‪ 1‬سال و ‪ 11‬ماه است که من در‬
‫اما آن پروژه ها در شرایط جنگی و موارد بسیار‬ ‫پروژه انتخاب و یک حساب اعتباری (‪)LC‬‬ ‫این پروژه مشغول شدم و گزارش پیشرفت کار‬
‫خاص و حساس بود وگرنه تأیید ‪ LC‬از سوی‬ ‫‪ 24‬میلیونی برای بخش مهندسی پروژه باز‬ ‫پروژه در مورخ ‪ 20‬آبان ‪ 1386‬به خوبی میزان‬
‫بانک مرکزی‪ ،‬نشان‌دهندة عدم پذیرش شرکت‬ ‫می‌شود تا بخش مهندسی کار خود را شروع‬ ‫پیشرفت کار را در زمان شروع فعالیت من نشان‬

‫‪27‬‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬
‫پیمانکار درخواست دریافت ‪ 34‬میلیون دالر را‬
‫داشت که با مذاکرات بعدی تنها ‪ 4/5‬میلیون به‬
‫آنها پرداخت شد و تنها ‪ 4/5‬میلیون دالر نیز‬
‫به شرکت ایرانی که اکنون کار را ادامه می‌دهد‬
‫پرداخت می‌کنیم‪.‬‬
‫این شرکت با چه پبش‌شرط‌هایی حاضر‬
‫به ادامه کار بود؟‬
‫این شرکت ایتالیایی پیش شرط‌هایی را تا‬
‫زمان فسخ قرارداد عنوان می‌کرد که غیرقابل‬
‫قبول بود‪ .‬اول آنکه چون در قرارداد ‪ LC‬تأیید‬
‫شده ذکر شده‪ ،‬باید اجرایی شود‪ .‬دوم با توجه‬
‫به شرایط سیاسی ایران مدت قرارداد باید از ‪36‬‬
‫ماه به ‪ 54‬ماه افزایش یابد و سومین پیش‌شرط‬
‫این بود؛ از آنجا که شرکت‌های خارجی‬
‫برخی از کاالها را به دالیل سیاسی به ایران‬
‫نمی‌فروشند‪ ،‬هرگونه تأخیر و یا افزایش حجم‬
‫مبلغ قرارداد از این نوع بر عهده کارفرما است‪.‬‬
‫جالب آنکه تجربه کار با این شرکت در‬
‫ساخت پاالیشگاه بندرعباس نیز نشان داده بود‬
‫که هم مبلغ و هم مدت قرارداد به مراتب پیش‬
‫از اعداد ذکر شده در قرارداد خواهد بود‪ .‬این‬
‫شرکت ساخت پاالیشگاه بندرعباس را ‪ 8‬ساله‬
‫به پایان رساند در حالی که یک پروژه در چنین‬
‫حجمی حداکثر ‪ 3-4‬ساله باید به پایان رسد‪.‬‬
‫در نهایت ما به این نتیجه رسیدیم که به‬
‫این دالیل ادامه کار با این شرکت ممکن نیست‪.‬‬
‫بنابراین با تأیید مدیر وقت شرکت ملی پاالیش‬
‫و پخش مبنی بر عدم رضایت از نحوه کار این‬
‫شرکت‪ ،‬مذاکرات جدی به منظور نهایی شدن‬
‫طرف قراردادی طرح شروع شد‪.‬‬
‫چه راهکارهایی برای ادامه کار در آن‬
‫شرایط داشتید؟‬
‫در مذاکرات بعدی‪ ،‬ما سه روش تعاملی‬
‫با این شرکت را پیشنهاد کردیم‪ .‬اول‪ ،‬پیگیری‬
‫ادامه طرح از سوی مجاری حقوقی و شکایت‬
‫شرکت به جایگاه‌های قانونی بود‪ .‬دومین گزینه‬
‫پرداخت صورت وضعیت‌ها تا آن زمان و‬
‫تحویل مدارک از تمامی شرکت‌های طرف‬
‫قرارداد و در صورت امکان ادامه کار با برخی‬
‫از همین شرکت‌ها بود‪ .‬اما بهترین حالت آن بود‬
‫هر دو شرکت با پیش‌شرط‌های غیرقابل‬ ‫ایرانی و کشور ایران از سوی شرکت خارجی‬
‫پذیرشی وارد طرح شد‌ه بودند‪.‬‬ ‫طرف قرارداد است‪ ،‬که الزم است بزرگترین‬
‫در آن شرایط و با پیش‌شرط‌‌های غیر‬ ‫بانک کشور ‪ LC‬را تأیید کند‪.‬‬
‫منطقی طرف‌های خارجی‪ ،‬آیا ورود به‬ ‫چرا در این شرایط با این شرکت قرارداد‬
‫مذاکره بهترین گزینه نبود؟‬ ‫امضاء شده بود؟‬
‫با شروع مسئولیت من در این شرکت‬ ‫این سؤالی است که خود ما نیز داریم‪.‬‬
‫و انجام چند جلسه مذاکره مشخص شد‬ ‫در آن شرایط چرا ما با شرکتی قرارداد منعقد‬
‫که پیمانکار خارجی طرح مایل به انجام کار‬ ‫ال ما را قبول نداشت‪ .‬نتیجه‬ ‫کردیم که اص ً‬
‫نیست‪ .‬بنابراین در ابتدا پروژه را به سه بخش‬ ‫این کار این شد که ‪ 10‬ماه از زمان پروژه به‬
‫خطوط لولۀ انتقال‪ ،‬پاالیشگاه و آبگیر تقسیم‬ ‫مذاکرات بعدی سپری شد‪ .‬با امضاء قرارداد‪،‬‬
‫کردیم که حتی با شروع کار اجرا در بخش‬ ‫با ‪ LC‬بخش مهندسی‪ ،‬فعالیت این بخش‬
‫خط لوله انتقال و آبگیر‪ ،‬باز هم مرحلة اجرایی‬ ‫برای انجام مطالعات اولیه شروع شد‪ ،‬ا ّما در‬
‫خرید کاال پیمانکار یک ‪ LC‬به مبلغ ‪ 1‬میلیارد‬
‫دالر با تأییدیه بانک مرکزی ایران درخواست‬
‫داشت و از زمان شروع پروژه تا زمان شروع‬
‫مسئولیت بنده در مدت در ‪ 10‬ماه‪ ،‬مذاکرات‬
‫ادامه داشت‪.‬‬
‫آیا امکان تسریع در اجرای پروژه در آن‬
‫زمان وجود نداشت؟‬
‫به اعتقاد بسیاری از مدیران پروژه در‬
‫سال‌های اخیر‪ ،‬باید مسئولیت پروژه‌های بزرگ‬
‫را در اختیار و مسئولیت افرادی قرار داد که‬
‫پیش از آن مسئولیت اجرای پروژه‌های کوچکتر‬
‫را برعهده داشته‌اند و تخصص الزم را در بخش‬
‫ساخت و اجرای پروژه‌های عظیم داشته باشند و‬
‫در چنین پروژه‌های حساسی نمی‌توان مسئولیت‬
‫را به فردی با تخصص نهایی پروژه که بیشتر‬
‫حوزة بهره‌برداری را شامل می‌شود‪ ،‬واگذار‬
‫کرد‪ .‬مدیر چنین پروژه‌ای باید عالوه‌بر داشتن‬
‫پاالیشگاه از سوی پیمانکار پیشرفت چندانی‬ ‫تجربه و تخصص در حوزة اجرا و ساخت‬
‫نداشت‪ .‬از طرفی در مذاکرات بعدی مشخص‬ ‫پروژه‪ ،‬تجربۀ مدیریتی در چنین سطح کالن را‬
‫شد که در حالی که در قرارداد مدت اجرای‬ ‫نیز داشته باشد تا بتواند روابط سازنده‌ای را با‬
‫طرح ‪ 36‬ماه ذکر شده اما به دلیل اجازة مذاکرة‬ ‫طرف‌های قرارداد برقرار کند‪.‬‬
‫مجدد به طرفین در مدت اجرا و پس از نهایی‬ ‫در مناقصة برگزار شده برای این پروژه‪،‬‬
‫شدن قرارداد‪ ،‬پیمانکار مدت اجرا را به ‪54‬‬ ‫شرکت ایتالیایی برندة مناقصه با شرط تأیید‬
‫افزایش داد‪ .‬مسجل بود که با شرط‌های فعلی‬ ‫‪ LC‬از سوی بانک مرکزی وارد قرارداد شده‬
‫پیمانکار‪ ،‬مبلغ نهایی قرارداد نیز به مراتب از‬ ‫بود‪ .‬شرکت دوم نیز از چین با شرط ساخت‬
‫‪ 2/6‬میلیارد دالر ذکر شده در قرارداد بیشتر‬ ‫پاالیشگاه به صورت کلید در دست و تأمین‬
‫خواهد بود‪ .‬فقط در بخش مهندسی پس از‬ ‫حتی نیروي انسانی کلیة مراحل ساخت از چین‬
‫گذشت ‪ 10‬ماه و تنها ‪ 0/84‬درصد پیشرفت‪،‬‬ ‫در مناقصه شرکت کرده بود‪ .‬این نشان می‌دهد‬
‫‪28‬‬

‫نزديك به ‪ 30‬درصد پيشرفت دارد‪ .‬الزم بود كه‬
‫از ابتدا نيزاينگونه عمل مي‌كرديم‪ .‬خوشبختانه‬
‫با وجود تأخيري كه در اجراي پروژه با آن‬
‫روبرو شديم ا ّما توانستيم درنرخ تمام شدة‬
‫پروژه كاهش چشمگيري داشته باشيم و اكنون‬
‫نيز نيروهاي ايراني مشغول كار برروي پروژه‬
‫هستند و همان كار مطالعات گروه ايتاليايي‬
‫اكنون توسط نيروهاي كارشناس ايراني و در‬
‫كنار خود ما انجام مي‌شود‪.‬‬
‫اكنون پروژه در سه بخش تعريف شده‬
‫است‪ .‬بخش اول خط لوله‌اي است كه مايعات‬
‫را از پارس جنوبي به محل پااليشگاه در‬
‫بندرعباس منتقل مي‌كند كه اين بخش حدود‬
‫‪ 250‬ميليون يورو هزينه در برخواهد داشت و‬
‫حدود ‪ 10‬درصد پيشرفت فيزيكي داشته است‪.‬‬
‫بخش دوم آبگير پااليشگاه است و بخش سوم‬
‫خود پااليشگاه ميعانات گازي است‪.‬‬
‫آيا ميعانات به صورت ترش به پااليشگاه‬
‫منتقل مي‌شود و يا قبل از انتقال مايعات‬
‫عمليات سولفورزدايي بر روي آنها اعمال‬
‫مي‌شود؟‬
‫ميعانات منتقل شده به پااليشگاه ترش‬
‫است و يكي از مشكالت طرح نيز همين مسئله‬
‫ترشي ميعانات انتقالي و مشكالت فني‪ ،‬ايمني‬
‫و محيط زيستي طرح بود‪ .‬چرا كه الزم بود‬
‫تا خطوط لوله مقاوم در برابر گاز ترش باشد‬
‫كه در ايران امكان تهيه آن فراهم نبود‪ .‬بنابراين‬
‫مناقصه بين‌المللي برگزار كرديم و خط لوله را‬
‫از تايلند خريداري كرديم كه كشتي اول يك ماه‬
‫قبل وارد بندرعباس شد و كشتي دوم نيز تا قبل‬
‫از پايان سال ‪ 2009‬وارد بندرعباس خواهد شد‪.‬‬
‫البته ما با وجود شرايط بين‌المللي ريسك كرديم‬
‫و خود براي خريد اقدام كرديم كه خوشبختانه‬
‫جواب داد‪.‬‬
‫شرايط ايمني و محيط زيستي خط لوله‬
‫با توجه به انتقال ميعانات گاز ترش از درون‬
‫آن چكونه است و آيا با مشكلي هم روبرو‬
‫بوده‌ايد؟‬
‫ما به منظور بهينه كردن مسير خط لوله‬
‫انتقال ميعانات‪ ،‬با شركت ملي گاز ايران توافق‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬
‫خريد تجهيزات طرح‪ ،‬حدود ‪ 1/2‬ميليارد دالر‬ ‫که ما مدارک و اسناد را در مرحله اول تحویل‬
‫آن خريداري شده كه مي‌توان گفت حجم اصلي‬ ‫بگیریم و بعد مذاکره با شرکتها را دنبال کنیم که‬
‫تجهيزات خريد شده و مابقي نيز لوله و كابل‬ ‫از ‪ 4‬شرکت طرف قرارداد‪ 2 ،‬شرکت ایرانی در‬
‫و ديگر قطعاتي است كه در بازار فراوان است‬ ‫پروژه باقی ماندند و کار با آنها ادامه پیدا کرد‬
‫و نگراني در تأمين آن وجود ندارد‪ .‬در پروژه‬ ‫و اکنون این دو شرکت بیش از ‪ 50‬درصد در‬
‫توانستيم به جاي هزينة ‪ 2/6‬ميليارد يورويي‬ ‫حوزه كاري خود پيشرفت داشته‌اند‪.‬‬
‫پيشنهادي پيمانكار ‪ -‬كه براساس تجربه به‬ ‫از طرف ديگر شركت خارجي برطبق‬
‫حدود ‪ 4‬ميليارد دالر مي‌رسيد‪ -‬هزينه‌ها كاهش‬ ‫اسناد ارايه شده عنوان كرد كه شركت‌هاي‬
‫دهيم و پيش‌بيني مي‌كنيم هزينه‌هاي نهايي طرح‬ ‫خارجي به دليل وجود تحريم‌ها حاضر به‬
‫به مراتب كمتر از ‪ 2/6‬ميليارد دالر شود‪ .‬با‬ ‫فروش توربين به ما نيستند‪ .‬تنها زيمنس در‬
‫اجراي اين پروژه به گروه اجرايي اثبات شد‬ ‫درخواست اوليه آمادگي خود را براي فروش‬
‫كه الزم است تا تمامي بندهاي قرارداد شفاف‬ ‫اعالم كرده بود كه در مراحل بعدي‪ ،‬عنوان كرد‬
‫كه حاضر به فروش توربين به ايران نيست‪ .‬با‬
‫اين شرايط پيمانكاران حاضر به تهيه توربين‬
‫نبود و لذا ما خودمان مسئوليت تهيه توربين را‬
‫برعهده گرفتيم‪ .‬االن دو توربين خريداري شده‬
‫و در بندرعباس است‪ .‬ما خودمان در ابتداي‬
‫كار گفته بوديم كه پيمانكار كار را جلو ببرد‪،‬‬
‫هركجا كه براي خريد با مشكل روبرو شد ما‬
‫خودمان كمك مي‌كنيم ولي پيمانكار خارجي‬
‫حاضر به همكاري در اين قالب نشد و تنها‬
‫خريد را منوط به ‪ LC‬معتبر و تأیید شده از‬
‫سوي بانك مركزي مي‌دانست‪ .‬با كنار رفتن‬
‫پيمانكار و شروع كار با گروه جديد‪ ،‬توربين‌ها‬
‫را خودمان خريداري كرديم‪.‬‬
‫براساس برنامة پروژه در زمان تحويل‬
‫مدارك از پيمانكار‪ ،‬پروژه تا انتهاي مطالعات‬
‫‪ Feed‬جلو رفته بود و حدود ‪ 30‬درصد‬
‫مطالعات بخش مهندسي انجام شده بود و االن‬
‫و روشن باشد ودر عين حال تيم كارفرما با‬ ‫حدود ‪ 66‬درصد مطالعات انجام شده است‪.‬‬
‫مديريت صحيح سعي كند تا مشكالت طرح‬ ‫همچنين تاكنون حدود ‪ 322‬ميليون يورو در‬
‫را به حداقل ممكن برساند‪ .‬بند پرداخت مالي‬ ‫خريدهاي انجام شده تخفيف گرفته‌ايم‪ .‬البته‬
‫قرارداد كه توافق در روش پرداخت را به‬ ‫بخشي از اين كاهش به دليل ركود بازارهاي‬
‫مذاكرات بعدي موكول مي‌كرد‪ ،‬نشان داد كه‬ ‫اقتصادي بوده است‪ .‬در عين حال كه تا‬
‫طرف ايراني به عنوان كارفرما چندان با تعهدات‬ ‫اين مرحله هيچ موردي نبوده كه از فروش‬
‫پذيرفته شده از سوي خود آشنايي نداشته‬ ‫تجهيزات به ايران امتناع شود يا نتوانيم آنها را‬
‫است‪.‬‬ ‫خريداري كنيم‪.‬‬
‫در اين شرايط نزديك به يكسال از زمان‬ ‫پروژه تاكنون چند درصد پيشرفت داشته‬
‫پروژه را از دست داديم و پروژه تنها ‪ 2‬درصد‬ ‫و چه ميزان از خريدها انجام شده است؟‬
‫پيشرفت كرد‪ .‬ا ّما اكنون در كمتر از ‪ 1‬سال‪ ،‬پروژه‬ ‫تا اين مرحله از ‪ 1/5‬ميليارد يورو هزينة‬
‫‪29‬‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬

‫كرديم كه خط لوله ميعانات در ‪ 15‬متري خط خط لوله پااليشگاه قبلي است و تمامي ‪ 4‬خط حتي با قبول هزينه بيشتر از آنها خواستيم تا‬
‫لوله هفتم سراسري عبور كند و از حريم اين لوله بر روي يك دكل نصب شده كه با حريم انتها كار را جلو ببرند‪ ،‬چرا كه در آن شرايط‬
‫اگر حتي با قيمت بيشتر پروژه جلو مي‌رفت‪،‬‬ ‫خط‌لوله سراسري استفاده كنيم‪ .‬به طوري كه در كمتر‪ ،‬صرفه اقتصادي بيشتري نيز دارد‪.‬‬
‫تمامي اين موارد تنها به دليل تجربه كاري بهتر از آن بود كه ما به پروژه وارد شويم و آن‬ ‫شروع كار اين مورد نيز يكي از مباحث مبهم‬
‫پروژه بود كه الزم بود تا تكليف آن مشخص مديريت فعلي در پروژه‌هاي كوچك‌تر بود كه را ادامه دهيم‪ .‬اما در فرصت بعدي توان داخلي‬
‫گردد كه به راحتي و با كمترين هزينه رفع توانست در اين پروژة بزرگ از آنها استفاده را بررسي كرديم‪.‬و نيروگاه شهيد رجايي اولين‬
‫شد‪ .‬همچنين براي شروع كار ما نياز به چند شود و كار را با حداقل هزينه‌ها به پيش برد‪ .‬نيروگاهي بود كه تصميم گرفتيم تا با نيروهاي‬
‫دستگاه آب شيرين‌كن داشتيم با اطالعاتي كه اگر اين مسايل در پروژه ديده شود اتالف ايراني اجرا كنيم‪ .‬كار احداث اين نيروگاه در‬
‫از طريق مديريت به دست آورديم‪ ،‬مشخص وقت به حداقل ممكن خود مي‌رسد‪ .‬بايد از سال ‪ 1361‬شروع شد و در سال ‪ 1367‬قبل‬
‫شد كه دو دستگاه آب شيرين‌كن براي نيروگاه اين تجربه‌ها در ديگر پروژه‌ها استفاده شود‪ .‬از پايان جنگ‪ ،‬نيروگاه توسط آقاي رفسنجاني‬
‫مبين ‪ 2‬خريداري شده اما به دليل تاخير در در فاز ‪ 12‬اكنون نزديك به ‪ 4‬سال است كه افتتاح شد‪ .‬جالب آن بود كه اين پروژه در مدت‬
‫اجراي پروژه‪ ،‬بدون استفاده مانده است كه در شركت توتال فرانسه در قبول يا رد قرارداد زمان كمتري نسبت به پروژه‌هاي اجرايي مشابه‬
‫بازديدي كه از اين تجهيزات داشتيم‪ .‬آنها را به به بهانه فشارهاي بين‌المللي وقت تلف كرده پيمانكاران خارجي انجام شد‬
‫آيا شما داليل عدم تمايل حضور‬ ‫بندرعباس منتقل كرديم و اكنون در سرويس است‪ .‬در حالي كه اين شركت‌هاي بين‌المللي‬
‫قرار دارند‪ .‬البته شايد در ظاهر اين تجهيزات دو در قراردادهاي كوچك‌تر به مراتب راحتتر و شركت‌هاي خارجي در ايران را در شرايط‬
‫فعلي با شرايط سال‌هاي جنگ مشابه‬ ‫آب شيرين‌كن ساده باشند اما بخش‌هاي جانبي بدون فشار خارجي فعاليت مي‌كنند‪.‬‬
‫در اين شرايط بهترين گزينه عقد قرارداد مي‌دانيد؟‬ ‫هر كارخانه‌اي به عنوان قلب آن واحد شناخته‬
‫شرايط االن بدتر از شرايط سالهاي‬ ‫مي‌شوند و در پيشرفت پروژه بسيار سهم‬
‫جنگ است‪ .‬چرا كه آن زمان بحث‬ ‫دارند‪ .‬همة اين موراد ناشي ازتجربه‬
‫شرايط االن بدتر از سالهاي جنگ است آن زمان‬
‫‪ LC‬نبود و انواع پروژه‌ها را اجرا‬ ‫كاري در پروژه‌هاي كوچكتر بود كه در‬
‫بحث ‪ LC‬نبود و به جز يك مورد خاص هيچ شركت‬
‫كرديم و به جزء يك مورد خاص هيچ‬ ‫اين پروژه به كار گرفته شد‪ .‬مورد ديگر‬
‫خارجي تاييديه بانك مركزي نخواست ولي االن‬
‫شركت خارجي‪ ،‬تأييديه بانك مركزي‬ ‫در اين زمينه منازل كارمندي و كارگري‬
‫‪ 20‬مورد تأييديه داريم كه اين تجهيزات را براي‬
‫نخواست و يا سازندگان تأييديه‌اي‬ ‫بود كه تاكنون براي ‪ 6‬هزار نفر‪ ،‬كمپ‬
‫تأسيسات اتمي استفاده نكنيم‬
‫مبني بر عدم استفاده در سايت‌هاي‬ ‫كارگري ساخته‌ايم و دراختيار پيمانكاران‬
‫هسته‌اي نمي‌خواستند‪ .‬ولي االن بيش‬ ‫قرار مي‌دهيم‪.‬‬
‫محل پااليشگاه ستاره خليج فارس تا با يك شركت ايراني و تفويض اختيارات الزم از ‪ 20‬مورد تأييديه داده‌ايم كه اين تجهيزات را‬
‫محل پااليشگاه فعلي بندرعباس چه ميزان به آن شركت است تا بتواند با عقد قراردادهاي براي تأسيسات اتمي استفاده نكنيم‪ .‬همچنين‬
‫پيماني و مشاوره‌اي كوچكتر با شركت‌هاي در آن دوره ما ‪ LC‬را باز مي‌كرديم و شركت‬ ‫فاصله دارد؟‬
‫سايت پااليشگاه جديد در كنار سايت خارجي‪ ،‬امكان استفاده از تجربيات و امكانات پيمانكار تجهيزات را به راحتي خريداري‬
‫مي‌كرد‪ .‬اما االن در گشايش اعتبار با مشكل‬ ‫پااليشگاه فعلي قرار دارد و تنها ‪ 60‬متر با هم شركت‌هاي خارجي را فراهم كند‪.‬‬
‫اما اين امر نيازمند يك مديريت قوي مواجه هستيم‪ .‬در اين پروژه ما با يك شركت‬ ‫فاصله دارند‪.‬‬
‫چرا از تجهيزات و بخش‌هاي جانبي از سوي كارفرما و مجري پروژه است تا تايلندي قرارداد خريد خط لوله به ارزش ‪189‬‬
‫پااليشگاه فعلي به منظور سرويس‌دهي پروژه براساس برنامه زماني تعيين شده اجرا ميليون يورو داريم كه در زمان انعقاد قرارداد‬
‫شود؟ در صورتي كه در واگذاري پروژه به امكان ارايه ضمانت‌نامه نداشت‪ .‬ما در اين مورد‬ ‫سريع‌تر استفاده نكرديد؟‬
‫تجهيزات و بخش‌هاي جانبي پااليشگاه شركت‌هاي بزرگ بين‌المللي آنها خود كار ريسك كرديم تا پروژه جلو رود‪ .‬البته اين كار‬
‫بندرعباس مطابق با نيازهاي همان پااليشگاه شكست پروژه و نظارت بر حسن اجراي با اطالع و تأييد مدير مافوق قرار گرفت و بايد‬
‫در اين شرايط مديران پروژه افرادي مورد تأييد‬ ‫طراحي شده بود و امكان استفاده از اين ظرفيت تمامي بخش‌ها را انجام مي‌دهند‪.‬‬
‫در سال ‪ 59‬كه معاون وزير نيرو و مدير مدير مافوق خود باشند‪ .‬در مورد اين شركت‬ ‫وجود نداشت‪ .‬اما در ديگر بخش‌ها به صورت‬
‫مشترك اقدام كرديم‪ .‬براي مثال تلمبه‌خانه و عامل توانير بودم‪ ،‬چندين پروژه نيمه‌كاره تايلندي با تأييد مدير مافوق و تأييديه‌اي كه اين‬
‫خط لوله آب پااليشگاه در كنار و در حريم داشتيم كه با فراخواني شركت‌هاي خارجي شركت از اتاق بازرگاني تايلند ارايه كرد‪100 ،‬‬

‫‪30‬‬

‫نام داد‪ -‬داشتيم عنوان شد كه در صورتي كه ما‬
‫از شركت خارجي بويلر خريداري كنيم‪ ،‬اين‬
‫شركت ايراني به شدت متضرر مي‌شود‪ .‬ما آن‬
‫مناقصه را كنار گذاشتيم و به شركت ژاپني اعالم‬
‫كرديم كه ليسانس ساخت بويلر را به شركت‬
‫آذرآب بدهد و ما از شركت داخلي خريد كنيم‪.‬‬
‫اين مسئله باعث شد تا مبلغ آن قرارداد ‪50‬‬
‫ميليون دالر افزايش يابد ولي شركت آذرآب‬
‫از دل اين قرارداد ايجاد شد‪ .‬براي اين پروژه‬
‫هم بايد اولويت‌ها مشخص شود كه در اين‬
‫پروژه حداقل زمان اجرا مطرح است يا حمايت‬
‫از توليد داخل‪ ،‬تا مدير پروژه براساس آن‬
‫تصميم‌گيري كند‪ .‬بايد هر روز تصميم خاص‬
‫آن روز را گرفت‪ .‬از طرفي هر كاري استثناهاي‬
‫خاص خود را نيز دارد‪.‬‬
‫به نظر شما ورود استثناها به قوانين باعث‬
‫پيچيده‌تر شدن بروكراسي اداري نمي‌شود؟‬
‫خوشبختانه در اوایل انقالب از این نوع‬
‫کارها انجام شده است‪ .‬پروژه کنگان نمونه‌اي‬
‫از همین پروژه‌ها است‪ .‬در آن زمان یک سری‬
‫پروژه‌های ویژه به دلیل محدودیت‌های ارزی‬
‫تعریف شده بود و در کمیته‌اي خاص در مورد‬
‫آنها تصميم گرفته مي‌شد‪ .‬پس اگر قرار است یک‬
‫پروژه ویژه انجام شود‪ ،‬می‌توان یک کمیسیون‬
‫ویژه را مأمور کرد تا آنها مجوزهای الزم در‬
‫تمام موارد برای آن پروژه صادر کنند‪ .‬بانکها‬
‫هم مشکالت دیگری را برای ما ایجاد کرده‌اند‪.‬‬
‫البته در کشور ما اگر کسی بخواهد قانون را دور‬
‫بزند‪ ،‬کار خود را می‌کند و‬
‫بعد با جریمه مشکل خود را‬
‫حل می‌کند‪ .‬در همین پروژه‬
‫برای من جالب بود که بدون‬
‫اخذ مجوز محیط‌زیست‬
‫کار شروع شده بود و پس‬
‫از ‪ 6‬ماه از شروع کار من‬
‫یک نامة اخطاریه از محیط‬
‫زیست دریافت کردیم که‬
‫باعث تعجب بود‪ .‬متأسفانه‬
‫در صنعت نفت به دلیل‬
‫نوعی رفتار خودسرانه کمتر‬
‫تا هرچه سريعتر راه‌اندازي شود‪ ،‬قوانين عمومي‬
‫كارايي ندارد‪ .‬در شرايط عادي براي حمايت‬
‫از صنايع داخل قانون ‪ 50‬درصد ساخت داخل‬
‫اجرايي است‪ .‬اما براي چنين پروژه‌اي كه از‬
‫يك طرف بايد براي رفع نياز داخلي كشور به‬
‫بنزين در حداقل زمان ممكن احداث شود و از‬
‫طرف ديگر بخش زيادي از تجهيزات از جمله‬
‫توربين‌هاي آن امكان ساخت داخل ندارد‪ ،‬قانون‬
‫‪ 50‬درصد ساخت داخل معنا ندارد‪.‬‬
‫مشكلي ديگري كه اين قانون ايجاد‬
‫مي‌كند در مشاركت و سرمايه‌گذاري خارجي‬
‫در پروژه‌ها است‪ .‬از يك طرف سرمايه‌گذار‬
‫خارجي را براي اجراي پروژه دعوت مي‌كنيم‬
‫و از طرف ديگر انتظار داريم از صنايع داخل‬
‫خريد كند‪ .‬در حالي كه سرمايه‌گذار‪ ،‬تجهيزات‬
‫با حداقل قيمت را ترجيح مي‌دهد‪ .‬بنابراين الزم‬
‫است تا برخي از پروژه‌ها از لواي اين قانون‬
‫خارج شوند تا امكان اجراي آنها در حداقل‬
‫زمان ممكن باشد‪ .‬در غير اين صورت نبايد‬
‫انتظاري از سرمايه‌گذار خارجي داشت‪.‬‬
‫اگر شما در وزارت صنايع هم بوديد‬
‫همين نظر را داشتيد؟‬
‫در دهه ‪ 60‬در ساخت نيروگاه شهيد‬
‫رجايي چون بويلر در داخل ساخته نمي‌شد‪،‬‬
‫مناقصه خارجي برگزار كرديم و شركت‬
‫ميتسوبيشي با ‪ 600‬ميليون دالر برنده مناقصه‬
‫شد‪ .‬در آن زمان در جلسه‌اي كه با مديرعامل‬
‫شركت توسعه اراك ‪-‬كه بعدا ً به آذرآب تغيير‬
‫‪31‬‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬
‫ميليون يورو به شركت پرداخت كرديم و االن‬
‫لوله‌ها ساخته شده و بخشي از آن هم به ايران‬
‫منتقل شده است‪.‬‬
‫همچنين در خريد توربين‌ها نيز با يك‬
‫ايراني مقيم دبي وارد مذاكره شديم و با واسطه‬
‫و با پرداخت نقدي پول و گرفتن سفته از‬
‫فروشنده‪ ،‬توربين‌ها را خريداري كرديم و االن‬
‫دو توربين در گمرك ايران است و سومي نيز‬
‫در حال انتقال به ايران است‪.‬‬
‫پس در شرايط فعلي بايد مديران پروژه‬
‫از قدرت ريسك‌پذيري الزم نيز برخوردار‬
‫باشند؟‬
‫در عين حال كه مديران پروژه بايد چنين‬
‫خصوصياتي را داشته باشند‪ ،‬الزم است تا مديران‬
‫مافوق نيز از اين مديران حمايت كنند و عملكرد‬
‫آنها را تحت پوشش سازمان خود ببينند‪ .‬البته‬
‫الزم است كه تمام كارها در چارچوب قانون‬
‫انجام شود از برخوردهاي ناشي از دموكراسي‬
‫اداري نترسند‪.‬‬
‫آيا به دليل مشكالت خارجي‪ ،‬از حمايت‬
‫مناسب بخش‌هاي داخلي برخوردار بوديد؟‬
‫واقعيت آن است كه عالوه بر مشكالت‬
‫خارجي ما در داخل نيز مشكالت عديده‌اي‬
‫داشته‌ايم‪ .‬براي مثال با وجود تمامي مشكالتي‬
‫كه ما در خريد توربين‌ها داشتيم‪ ،‬حاال كه‬
‫توربين‌ها در گمرك ايران است ما با مشكالت‬
‫جديدي روبرو شده‌ايم‪ .‬يكي از آنها قانون‬
‫استفاده از ‪ 50‬درصد ساخت داخل است كه‬
‫‪ 20-25‬روز است كه به دليل‬
‫عدم اجراي قانون ‪ 50‬درصد‬
‫ساخت داخل و دست دوم‬
‫بودن توربين‌هاي آمريكايي‪،‬‬
‫در گمرك با مشكل مواجه‬
‫شديم‪ .‬حاال ما بايد تأييديه‬
‫عدم ساخت داخل را براي‬
‫ترخيص توربينها ارايه كنيم‪.‬‬
‫بنابراين در اين‬
‫شرايط بايد مديران مافوق‬
‫حساسيت‌ها را درك كنند‪.‬‬
‫براي پروژه‌اي كه الزم است‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬
‫ا ّما به دلیل آنکه نزدیک به ‪ 65-60‬میلیون لیتر در‬
‫روز مصرف داخلی بنزین داریم و بخش زیادی‬
‫از بنزین تولیدی این پاالیشگاه نيز به‌طبع به‬
‫مصرف داخل خواهد رسيد‪ ،‬تا زمان راه‌اندازی‬
‫بخشی از فرآورده‌هاي توليدي مصرف داخلی‬
‫و بخش دیگر از طریق دریا صادر می‌شود‪ .‬با‬
‫راه‌اندازی این پاالیشگاه میزان واردات نفت‪-‬‬
‫گاز نیز به صفر رسیده و تمام نیاز داخلی این‬
‫محصول از این پاالیشگاه تأمین می‌شود‪.‬‬
‫با توجه به سهم باالی مصرف داخلی‬
‫فرآورده‌های این پاالیشگاه پس از راه‌اندازی‪،‬‬
‫آیا مکان‌یابی پاالیشگاه به خوبی انجام شده‬
‫است؟‬
‫از یک طرف موقعیت بندری شهر و‬
‫نزدیکی به دریا امکان صادرات محصوالت‬
‫مختلف پاالیشگاه را می‌دهد و از طرف دیگر‬
‫در عسلویه فضاي كافي برای احداث وجود‬
‫نداشته است و فازهای جدید عسلويه نیز اكنون‬
‫در خارج از محدودۀ عسلویه احداث می‌شود‪.‬‬
‫چرا که محیط عسلویه به شدت آلوده شده و‬
‫محیط مناسب برای زندگی انسان نيست‪.‬‬
‫طبق برنامة چهارم توسعه و قانون‬
‫خصوصی‌سازی الزم بود تا حداکثر سهم‬
‫دولت در پروژه‌های جديد به بیش از ‪40‬‬
‫درصد نرسد‪ .‬اما در این پروژه هنوز هم ‪40‬‬
‫درصد متعلق به بخش دولتی است؟‬
‫از يك طرف كار اجرايي این پروژه پيش‬
‫از ابالغ این قانون شروع شد‪ .‬از طرف ديگر‬
‫در اجراي قانون خصوصي‌سازي ثابت شد تا‬
‫شرایط مهیا نشود‪ ،‬امكان عملياتي نمودن قانون‬
‫وجود ندارد‪ .‬در شرایط فعلي سرمایه‌گذاری‬
‫خارجی انجام نمی‌شود و خصوصی‌سازی‬
‫واقعی نيز نيازمند فراهم شدن چارچوب‌های‬
‫خاص خود است‪ .‬بنابراین پروژه‌هاي خاص‬
‫که به گونه‌ای با منافع ملی و شرایط سیاسی و‬
‫اقتصادی کشور گره خورده و تفاوت چندانی‬
‫در اجراي آن از سوي بخش دولتی و یا یک‬
‫شرکت سرمایه‌گذاری و یا صندوق دولتی‬
‫نمي‌كند‪ ،‬زیاد فرقی نمی‌کند که پروژه توسط‬
‫چه بخشی اجرا شود‪.‬‬
‫اضافی واردات بنزین نزدیک به ‪ 6‬میلیارد دالر‬ ‫به این مسائل توجه می‌شود‪ .‬ما فکر نمی کرديم‬
‫است که دو برابر هزینة کل این پروژه است و‬ ‫پروژه‌اي به این مهمی كه قرارداد آن منعقد شده‬
‫در صورت سرمايه‌گذاري در اين پروژه مي‌توان‬ ‫و زمین آن در مرحله خاکبرداری بود‪ ،‬مجوز‬
‫بخش زیادی از میزان واردات بنزین از خارج را‬ ‫محیط زیست نداشته باشد‪.‬‬
‫از اين محل حذف كرد‪ .‬از طرفی برخی عنوان‬ ‫در بحران‌های مشابه شرایط بانکی‬
‫می‌کنند که ساخت پاالیشگاه صرفه اقتصادی‬ ‫پروژه‌های ما در ديگر كشورها چه تمهیداتی‬
‫ندارد‪ ،‬ا ّما توجه نمی‌کنند در شرایط سیاسی ما‬ ‫اندیشیده می‌شود؟‬
‫پارامترهای امنيتي به مراتب مهم‌تر از فاكتورهاي‬ ‫کشورهای خارجی شرایط مشابه ما را‬
‫اقتصادي است‪ .‬البته جالب است که چگونه توليد‬ ‫ندارند‪ .‬البته در این پروژه نیز ما شرایط طرف‬
‫بنزين براي شرکتی که میعانات ما را خریداری‬ ‫قراردادی خود را به خوبی بررسی كرديم و‬
‫می‌کند و در جنوب شرق آسیا به بنزین تبدیل‬ ‫تمامي مدارک و اسناد شرکت طرف قرارداد و‬
‫می‌کند و بنزين توليدي را به ما می‌فروشد‪،‬‬ ‫سطح فعالیت‌های آن شرکت را بررسی کردیم‪.‬‬
‫پااليشگاه‌سازي اقتصادی است ا ّما برای خود ما‬ ‫در خصوص طرف تایلندی هم ما وکیل گرفتیم‬
‫ساخت پاالیشگاه اقتصادی نیست‪ .‬در عین حال‬ ‫و ضمانت داخلی آن را بررسي حقوقي كرديم‪.‬‬
‫که ساخت پاالیشگاه مشکالت دیگر کشور ما‬ ‫البته در ‪ 2/6‬میلیارد یورو پروژه‪ ،‬ما در دو مورد‬
‫و از جمله بیکاری را نيز حل می‌کند‪ .‬از طرفی‬ ‫ریسک کردیم و جلو رفتیم‪.‬‬
‫در پروژه‌ای که یک شرکت خارجی حاضر به‬ ‫سختي اجرای پروژه در این شرایط کمتر‬
‫سرمايه‌گذاري تا ‪ 50‬درصد شده‪ ،‬صد در صد‬ ‫از دوران جنگ نیست‪ .‬اکنون بسیاری از‬
‫بهره اقتصادی ديده شده است‪ .‬اين پروژه نرخ‬ ‫شرکت‌های خارجی حاضر به همکاری مستقیم‬
‫بازگشت سرمایه ‪ 24‬درصد دارد‪.‬‬ ‫با کشور ما نیستند‪ .‬در این شرایط باید دست‬
‫مكان‌يابي اين پااليشگاه بر‌اساس اولويت‬ ‫مدیر باز باشد و اجازه حرکت روبه جلو را‬
‫مصرف فرآورده‌ها در چه بازاري انجام شده‬ ‫داشته باشد که تنها با این اقدام می‌توان با شرایط‬
‫است؟‬ ‫فعلی مقابله کرد‪.‬‬
‫اين پااليشگاه برای امکان صادرات فرآورده‬ ‫در این پروژه نيز ما از ابتدای طرح به‬
‫به دیگر کشورها در کنار دریا احداث مي‌شود‪.‬‬ ‫شرکت خارجی بيان کردیم که فعالیت خود‬
‫را شروع کند و هرکجا که نیاز به تأییدیه و‬
‫یا همکاری بیشتر بود‪ ،‬با او همکاری می‌کنیم‪،‬‬
‫اما این شرکت ایتالیایی حتی برای هزينه‌هاي‬
‫کارگاهي در ایران هم از ما تأییدیه می‌خواست‪.‬‬
‫بعد از رفتن این شرکت ایتالیایی به ما گفته شد‬
‫که از همکاری شرکت ساینوپک چین استفاده‬
‫کنیم تا به عنوان شریک خارجی در کنار دو‬
‫شرکت ایرانی فعالیت کند که البته شرایط آن‬
‫شرکت هم برای همکاری و سرمایه‌گذاری‬
‫خارجی با قانون استفاده حداکثری از توان‬
‫داخلی همخوانی نداشت‪ .‬چرا که ما هر دو‬
‫اولویت سرمایه‌گذاری خارجی و استفاده از‬
‫توان داخلی را با هم می‌خواستیم‪ .‬البته به اعتقاد‬
‫من ما نیازی به سرمایه‌گذاری خارجی برای‬
‫اجرای این طرح نداریم‪ .‬در سال ‪ 88‬تنها بودجة‬
‫‪32‬‬
 ‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬

‫بهينه‏يابي‬
‫انتقال گاز و برق‬
‫(هم‏افزايي گاز و برق)‬

‫علي‏اصغر اسماعيل نيا ـ مريم زاهدي سرشت‬

‫در اين مقاله‪ ،‬انتقال دو حامل انرژي يعني برق و گاز از نظر اقتصادي جهت تأمين نياز مصرف برق شهر تهران‏(مطالعه موردي) توسط نيروگاه‬
‫گازي با يکديگر مقايسه شده است‪ .‬با توجه به اين که مرکز اصلي توليد گاز ايران در منطقه عسلويه واقع شده و تهران يکي از مراکز عمده‬
‫مصرف انرژي است‪ ،‬تامين برق مورد نياز شهر تهران مستلزم احداث نيروگاه مي‌باشد‪.‬‬
‫سوخت مورد نياز نيروگاه برق‪ ،‬گازطبيعي است که سوال اصلي در اين بررسي آن است که نيروگاه مورد نظر براي تامين برق شهر تهران‬
‫درکدام نقطه از فاصله ميان مرکز توليد گاز و محل مصرف برق احداث شود تا به لحاظ اقتصادي هزينه کمتري به كشور تحميل كند؟ به عبارت‬
‫ديگر انتقال برق منافع کشور را بيشتر تامين مي‌کند يا انتقال گاز؟‬
‫در اين مقاله گزينه‌هاي مختلفي جهت انتقال گاز و برق انتخاب شده‌اند و نيروگاه مورد نظر از نزديک‪-‬ترين نقطه به منطقه توليد گاز تا‬
‫نزديک‌ترين نقطه به محل مصرف برق شهر تهران جا‌نمايي شده است‪ .‬ظرفيت توليد نيروگاه فرضي مورد بررسي ‪ 1000‬مگاوات‪ ،‬حداکثر فاصله‬
‫انتقال گاز طبيعي ‪ 1200‬کيلومتر تا نقطه مصرف است‪ ،‬ا ّما شبکه‌هاي موجود برق و گاز کشور در نظر گرفته نشده است و فرض بر اين است که‬
‫ظرفيت خالي براي استفاده از خطوط انتقال گاز و برق وجود نداشته باشد‪.‬‬
‫براساس بررسي گزينه‌هاي مختلف انتقال برق به کمک خطوط انتقال ‪ 400‬و ‪ 230‬کيلوولت تک‌مدار و دو‌مدار و حالت‌هاي گوناگوني انتقال‬
‫گاز به کمک خطوط لوله ‪ 56،48،30،24‬اينچ و مالحظه تلفات انتقال برق در نظر گرفته شده است‪ .‬بهترين گزينه براي حداقل كردن هزينه تأمين‬
‫برق مصرف کنندگان به لحاظ اقتصاد ملي‪ ،‬احداث نيروگاه در کنار محل توليد گاز و انتقال برق تا نقطه مصرف مي‌باشد‪.‬‬

‫آنكه گازطبيعي در كشور تامين‏كننده بيش از ‪ 70‬درصد انرژي مورد نياز‬
‫نيروگاههاي حرارتي است‪ .‬لذا در اين مطالعه نيروگاههاي با سوخت‬
‫گازطبيعي براي توليد انرژي برق مورد توجه قرار گرفته است‪.‬‬
‫سوخت مصرفي نيروگاهها از طريق خطوط انتقال به محل نيروگاه‬
‫منتقل شده و در نيروگاه که نقش تبديل کننده انرژي را دارد با در نظر‬
‫گرفتن راندمان به انرژي الکتريکي تبديل مي‌شود‪ .‬سپس انرژي الکتريکي‬
‫توليدي با صرف درصدي تلفات از طريق شبکه انتقال و توزيع به مراکز‬
‫مصرف برق منتقل شده و در اختيار مصرف‏کنندگان قرار مي‏گيرد(فرمد و‬
‫همکاران ‪ .)1384‬بنايراين تامين برق براي مصرف‏كنندگان مستلزم رساندن‬
‫گاز به نيروگاه‌ها و تبديل گاز به برق و انتقال آن از طريق شبكه انتقال و‬
‫توزيع مي باشد‪ .‬لذا تامين برق نيازمند انتقال دو حامل انرژي است‪ ،‬ابتدا‬
‫انتقال گازطبيعي از محل توليد گازطبيعي تا محل نيروگاه و سپس انتقال‬
‫‪ .1‬مقدمه‬
‫به طور کلي توسعه اقتصادي به عنوان رکن اساسي در مجموعه‬
‫سياستها و خط مشي‌هاي هر کشور مد نظر قرار دارد‪ .‬انرژي در جريان‬
‫توسعه اقتصادي به عنوان موتور و مولد رشد و توسعه به شمار مي‌رود و‬
‫هيچ فعاليتي بدون صرف انرژي امکان پذير نمي‌باشد‪ .‬لذا بخش انرژي به‬
‫عنوان يکي از بخشهاي اقتصادي‪ -‬اجتماعي تأثير بسزايي بر ساير بخشها‬
‫دارد(خادم وطني ‪ .)1379‬از جمله حامل‌هاي انرژي كه در زندگي امروزي‬
‫تاثير بسيار زيادي دارد و تامين مطمئن آن براي ادامه فعاليت‌هاي اقتصادي‬
‫بسيار حياتي است‪ ،‬برق مي‌باشد‪.‬‬
‫اين حامل انرژي به عنوان يك انرژي نهايي اگر چه مي‌تواند از طرق‬
‫مختلف ايجاد شود اما توليد برق با استفاده از نيروگاه‌هاي حرارتي آن‏هم‬
‫با سوخت گازطبيعي نكته مورد توجه در اين مطالعه مي‌باشد‪ .‬ضمن‬

‫‪33‬‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬

‫به‏طور كلي هم‏افزايي در معاني امروزي و علم روانشناسي كاربردي‬ ‫برق از محل نيروگاه تا محل مصرف و از اين رو بهينه‌يابي انتقال اين دو‬
‫حامل و اينكه در حالت بهينه و به لحاظ اقتصادي بهتر است هر كدام از به معناي تعاون و همكاري آمده است كه اين معنا به ساير علوم‬
‫حامل‌ها به چه ميزان منتقل شود‪ ،‬سوال اساسي خواهد بود كه در اين مقاله طبيعي و حتي فني تسري يافته كه عمده ترين كاربردهاي آنها در علوم‬
‫به آن پرداخته مي‏شود‪ .‬به‏عبارت ديگر از نظر اقتصادي بهتر است محل فيزيك‪،‬كامپيوتر و الكترونيك است ‪ .‬امروزه وجود ذخاير عظيم گاز در‬
‫احداث نيروگاه به محل توليد گازطبيعي نزديكتر باشد يا بهتر است به محل سراسر جهان ‪ ،‬استفاده گسترده از اين منبع انرژي را در دهه‌هاي آينده‬
‫توسع ‏ه بيشتري خواهد بخشيد‪ .‬نيروگاههاي سيکل ترکيبي با توربين‬ ‫مصرف برق نزديكتر باشد‪.‬‬
‫اگر چه برنامه‌ريزي گاز و برق در نقاط مختلف دنيا جداگانه انجام گازي ‪ ،‬با برخورداري از کارآمدي باال همراه با سرمايه‌گذاري مناسب‪،‬‬
‫مي‌شود ولي به‏دليل ارتباط اين حامل‌ها با يكديگر الزم است برنامه‏ريزي‏ها بازار توليد برق را تسخير کرده‌اند‪ .‬مضاف ًا آنکه روند فزآينده توليد برق به‬
‫صورت غيرمتمرکز (حرارت و برق) که بازده سرمايه‏گذاري آن زياد است‬ ‫كامال مرتبط با هم و يکپارچه انجام گيرد‪.‬‬
‫منطقه عسلويه با توجه به داشتن منابع گازي فراوان‪ ،‬بسيار مورد توجه مشوق تحول تکنولوژي‌هاي جديد مانند ميکروتوربين‌ها و پيل سوختي‬
‫است و شايد بتوان به جرأت ادعا کرد که يکي از قطب هاي اساسي تأمين گرديده است‪.‬‬
‫از طرف ديگر برق به علت مصارف گسترده‪ ،‬مختلف و آسان‪ ،‬منبع‬ ‫انرژي در جهان محسوب مي‏شود كه مورد توجه صنعت برق نيز مي‌باشد‪.‬‬
‫به همين علت عسلويه به عنوان نقطه اصلي توليد گاز و شهر تهران نيز به مهم انرژي براي مصرف‌کنندگان نهايي است‪ .‬ميزان مصرف برق کماکان‬
‫عنوان يكي از مراكز مصرف در نظر گرفته شده است‪ .‬در اين مقاله احداث در سطح جهان در حال افزايش است و رشد اقتصادي نوين جهان به‏شدت‬
‫نيروگاه در عسلويه و انتقال انرژي توليدي نيروگاه از طريق خط انتقال برق نيازمند انرژي برق مي‏باشد‪ .‬تمام سيستمهاي مبتني بر ارتباطات تلفني براي‬
‫به مرکز مصرف (تهران) با احداث نيروگاه در کنار تهران و انتقال گاز مورد ايجاد انتقال و فرآيند سيگنالهاي ديجيتالي و اطالعات در کامپيوترها و‬
‫نياز نيروگاه از طريق خط انتقال گاز و همچنين احداث نيروگاه بين اين دستگاه‏هايي از اين قبيل به برق نياز دارند‪ .‬لذا رشد مصرف برق عليرغم‬
‫دستاوردهاي ايجاد شده در ارتباط با کارايي‬ ‫دو محل‪ ،‬با يکديگر مقايسه شده تا مشخص‬
‫تجهيزات برقي همچنان قابل توجه است‪.‬‬ ‫شود کدام گزينه محل احداث نيروگاه (انتقال‬
‫امروزه وجود ذخاير عظيم گاز در سراسر جهان ‪،‬‬
‫در چنين وضعيتي بررسي هم‏افزايي بين‬ ‫برق يا انتقال گاز) به لحاظ اقتصادي براي‬
‫استفاده گسترده از اين منبع انرژي را در دهه‌هاي‬
‫انتقال گاز و برق براي تمام دست اندرکاران‪:‬‬ ‫كشور به صرفه‏تر است‪.‬‬
‫آينده توسع ‏ه بيشتري خواهد بخشيد‬
‫سرمايه‌گذاران ‪ ،‬دولتها‪ ،‬بازيگران بازار گاز و‬ ‫در بخش ‪ 2‬مباني نظري پژوهش‪،‬‬
‫بازار برق و تمام جامعه از اهميت زيادي‬ ‫بخش ‪ 3‬مروري بر مطالعات تجربي‪ ،‬بخش‬
‫‪ 4‬اطالعات فني و مفروضات تحقيق‪ ،‬بخش ‪ 5‬تحليل حساسيت و بخش برخوردار است‪.‬‬
‫جهت بهبود عملکرد دو بخش گاز و برق‪ ،‬ارتقاء دانش و تكنولوژي‬ ‫‪ 6‬و ‪ 7‬نتيجه گيري و پيشنهادات مقاله را در بر خواهد داشت‪.‬‬
‫مربوط به اين بخش‌ها از اهميت زيادي برخوردار است‪ .‬براي مثال آگاهي‬
‫در مورد مباني فرآيندهاي توليد و انتقال گاز و برق‪ ،‬هم‏افزايي بين اين دو‬ ‫‪ .2‬مباني نظري پژوهش‬
‫انرژي گروه‌ها شگفت‌انگيز است‪ .‬جمع دو يا چند انسان كه براي بخش را روشن‌تر مي‌نمايد(کلريک و همکاران ‪. )2001‬‬ ‫ِ‬
‫فرضيه‏هاي اين تحقيق عبارتند از‪:‬‬ ‫ي مي‌دهند‪ ،‬همواره كاركردي‬ ‫رسيدن به‌هدفي مشترك‪ ،‬يكديگر را يار ‌‬
‫الف‪ .‬احداث نيروگاه در محل نزديک به مرکز توليد گاز منافع اقتصادي‬ ‫بيش‌از مجموع كاركرد تك‌تك آنهاست‪ .‬انرژي نهفته در اتحاد‪ ،‬عاملي‬
‫بيشتري براي کشور به دنبال خواهد داشت‪.‬‬ ‫ش مي‌برد‪.‬‬
‫است كه كارها را در پروژه به‌پي ‌‬
‫ب‪ .‬هزينه‏هاي انتقال برق در مقايسه با هزينه‏هاي انتقال گاز پايين‏تر‬ ‫گروه‌هاي‌موسيقي نمونه‌ي جالبي براي هم‏افزايي هستند‪ .‬صداي‬
‫است‪.‬‬ ‫مجموعه‌ي سازها‪ ،‬كه هماهنگ با يكديگر مي‌نوازند‪ ،‬احساس خاصي‬
‫را در ذهن شنونده به‏وجود مي‌آورد كه صداي تك‌تك آالت موسيقي‪،‬‬
‫‪ .3‬مروري بر مطالعات تجربي‬ ‫به‌تنهايي‪ ،‬آن‌را ايجاد نمي‌كند‪ .‬در مقابل اگر حتي يكي از اعضاي‌گروه‪،‬‬
‫در اين مقاله سعي شده است با استفاده از منابع موجود ديدگاه‏هاي‬ ‫ن مي‌برد‬
‫نتواند خود را با سايرين هماهنگ‌سازد‪ ،‬نه‌تنها كارخود را از بي ‌‬
‫مختلف صاحبنظران در اين رابطه عنوان شود و در صورتي‏كه ديدگاه‬ ‫بلكه كار كل‌گروه را نيز بي‌ارزش مي‌سازد‪.‬‬
‫متضادي وجود داشته باشد نظريات آنها نيز بيان گردد‪ .‬در اين راستا ابتدا‬ ‫راز هم‏افزايي در انرژي نهفته در پيوندهاي دروني سيستم است‪.‬‬
‫مطالعات داخلي و سپس مطالعات انجام شده در خارج از كشور مورد‬ ‫ارتباطات بين اجزاي سيستم‌ها‪ ،‬چنانچه به‌خوبي تعريف و پياده‌سازي‬
‫بررسي قرار خواهد گرفت‪.‬‬ ‫شوند مي‌توانند سبب افزايش كاركرد كل سيستم شوند‪.‬‬

‫‪34‬‬
 ‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬

‫نيروگاه در عسلويه و انتقال انرژي آن به تهران مناسب‌تر است‪ .‬اما اگر‬ ‫‪ .1-3‬مطالعات داخلي‬
‫«مقايسه فني و اقتصادي انتقال برق و گاز در کشور» در اين رابطه‪ ،‬در تهران حتي يک ماه نيز محدوديت در تأمين گاز وجود داشته باشد‬
‫پژوهشي توسط معاونت برنامه‌ريزي شرکت توانير و دفتر مطالعات مناسب‌تر است نيروگاه در عسلويه احداث شود‪ .‬الزم به ذکر است که‬
‫زيربنايي (معاونت آموزشي) تهيه گرديده است كه در آن دو حامل انرژي ظرفيت بررسي شده در اين مطالعه حداکثر ‪ 2000‬مگاوات است ‪.‬‬
‫«بررسي فني و اقتصادي سيستمهاي انتقال گاز جهت گازرساني به‬ ‫يعني شبکه انتقال برق و شبکه انتقال گاز از نظر فني و اقتصادي جهت‬
‫تأمين نياز مصرف‏کنندگان نهايي برق با يکديگر مقايسه شده است‪ .‬حجم نيروگاهها» اين مطالعه توسط مديريت برنامه‌ريزي شرکت ملي گاز ايران‬
‫انرژي مورد نظر براي انتقال در سه گزينه معادل‪ 5000،10000،15000‬به منظور ارزيابي اقتصادي گازرساني به نيروگاهها انجام شده است‪ .‬در‬
‫مگاوات با ضريب بار ‪ 0/6‬معادل ‪ 1/5 ،3 ،4/5‬ميليون مترمکعب در اين مطالعه با توجه به سهم نيروگاهها از هزينه سيستمهاي انتقال گاز‬
‫ساعت گازطبيعي و فاصله انتقال ‪ 1000‬کيلومتر در نظر گرفته شده است‪ .‬سراسري و همچنين در نظر گرفتن ساير خطوط و ايستگاههاي جديد‬
‫شبکه‌هاي موجود برق و گاز کشور در نظر گرفته نشده و براساس مطالعات مورد نياز گازرساني براي نيروگاهها و براساس ميزان و مدت مصرف‬
‫شبکه‌هاي شعاعي‪ ،‬گزينه‌هاي مختلفي براي انتقال برق به روش ‪ AC‬و گازطبيعي توسط نيروگاهها در طول سال ‪ ،‬به لحاظ اقتصادي گازرساني به‬
‫‪ DC‬همراه با حاالت گوناگوني براي انتقال گاز مطرح شده است و نهايت ًا نيروگاهها و مطالعه اثرات جايگزيني گازطبيعي بررسي گرديده است‪ .‬در‬
‫هزينه تأمين برق مصرف‏کنندگان شامل توليد برق در نيروگاه‪ ،‬انتقال گاز‪ ،‬محاسبات ارزيابي اقتصادي جهت برآورد سهم هزينه انتقال گاز نيروگاهها‬
‫انتقال برق و جبران تلفات آن در هر حالت محاسبه شده است‪ .‬ضمن ًا با از خطوط سراسري انتقال گاز‪ ،‬برمبناي شاخص هزينه يک رشته خط لوله‬
‫توجه به شرايط اقليمي و قيمت گاز‪ ،‬آناليز حساسيتي نيز بر روي اين دو ‪ 56‬اينچ و با توجه به فواصل هر يک از نيروگاهها از مبدأ عسلويه تا محل‬
‫پارامتر صورت گرفته است و نهايت ًٌا بهترين گزينه براي حداقل نمودن احداث خطوط و ايستگاههاي اعالم شده ‪ ،‬ميانگين فاصله نيروگاههايي‬
‫هزينه تأمين مصرف‏کننده که همانا انتقال گاز تا نزديک محل مصرف برق که از خطوط سراسري سهم دارند‪ ،‬براساس ميانگين وزني مصارف روزانه‬
‫آنها‪ ،‬معادل ‪ 1070‬کيلومتر برآورد شده است‪.‬‬ ‫و احداث نيروگاه در آن محل است‪ ،‬معرفي‬
‫در برآورد ميانگين فاصله نيروگاهها از مبدأ‬ ‫با توجه اينكه گاز مي‌تواند به آساني به برق‬ ‫و تعيين شده است‪ .‬با توجه به مقايسه‬
‫عسلويه ‪ ،‬نيروگاههاي واقع در خط سراسري‬ ‫تبديل شود و منابع و مصارف گاز و برق از‬ ‫گزينه‌هاي مختلف انتقال انرژي و با در نظر‬
‫هشتم انتقال گاز در نظر گرفته نشده اند‪.‬‬ ‫نظر جغرافيايي فاصلة قابل مالحظه‌اي دارد‪،‬‬ ‫گرفتن هزينه‌هاي مطرح شده در اين مقاله‬
‫براساس نتايج بررسي اقتصادي احداث‬ ‫برنامه‌ريزي توأم گاز مورد توجه قرار گرفته است‬ ‫اقتصادي‌ترين حالت‪ ،‬انتقال گاز مورد نياز از‬
‫خطوط انتقال گاز‪ ،‬طرح گازرساني نيروگاهها‬ ‫محل توليد گاز به نيروگاه و احداث نيروگاه‬
‫با حدود ‪ 9‬ميليارد دالر ارزش فعلي خالص‬ ‫در کنار مراکز مصرف برق است‪ .‬لذا انتقال‬
‫گاز به محل مصرف برق ارزان‌تر از توليد برق در کنار مخازن گاز و انتقال منافع با نرخ بازگشت ‪ % 20‬داراي دوره بازگشت سرمايه حدود ‪ 4‬سال و‬
‫نرخ بازده داخلي ‪ %55‬داراي توجيه اقتصادي نسبت ًا خوبي است و همچنين‬ ‫آن از طريق شبکه هاي انتقال برق است (فرمد و همکاران ‪.)1384‬‬
‫«مقايسه مقدماتي انتقال گاز و برق (ويرايش چهارم)» اين مطالعه قيمت سربه سر گازطبيعي و نفت گاز در طرح گازرساني نيروگاهها به‬
‫توسط معاونت برنامه‌ريزي توليد شرکت توانير در خرداد ‪ 1382‬به‏منظور ترتيب ‪ 24‬سنت به ازاي هر متر مکعب و ‪ 27‬دالر به ازاي هر بشکه برآورد‬
‫مقايسه انتقال گاز و برق جهت تأمين نياز مصرف انجام شده است‪ .‬با توجه مي‌گردد‪ .‬بنابراين در قيمتهاي بيش از ‪ 24‬سنت به ازاي هر مترمکعب گاز‬
‫به اين که مرکز اصلي توليد گاز ايران در عسلويه قرار دارد و تهران يکي يا کمتر از ‪ 27‬دالر به ازاي هر بشکه نفت گاز‪ ،‬طرح فاقد توجيه اقتصادي‬
‫از مراکز عمده مصرف انرژي است احداث نيروگاه در عسلويه و انتقال خواهد بود‪.‬‬
‫برق توليدي آن به تهران از طريق شبکه انتقال برق؛ با انتقال گاز به تهران و‬
‫‪ .2-3‬مطالعات خارجي‬ ‫احداث نيروگاه در تهران مقايسه شده است‪ .‬نظر به اينکه در اين گزارش‬
‫«هم‏افزايي بين انتقال گاز و انرژي برق» نتايج اين بررسي در‬ ‫نوع و خصوصيات شبکه انتقال برق تعيين نشده است‪ ،‬هزينه انتقال نيز‬
‫برحسب دالر به كيلووات به‏عنوان پارامتر مجهول در نظر گرفته شده که هجدهمين کنگره شوراي جهاني انرژي در آرژانتين در اکتبر سال ‪2001‬‬
‫با انجام آناليز حساسيت حد مجاز آن جهت سر به سر شدن هزينه توليد توسط کلريک ارائه گرديده‪ ،‬در اين بررسي فرض شده است که عرضه‬
‫برق در عسلويه و تهران به‏دست آمده است كه اين هزينه به هزينه احداث برق مورد نظر با هدف تامين افزايش در تقاضايي صورت گيرد كه اين‬
‫افزايش تقاضا براي نيروي برق مربوط به مناطق دور از سيستم و شبكه‬ ‫نيروگاه در عسلويه افزوده شده است‪.‬‬
‫نتايج مطالعه نشان مي‌دهد كه با مالحظه هزينه سرمايه‌گذاري تقويت انتقال برق است‪ .‬در اين مطالعه گزينه‏هاي زير مورد تجزيه‪ ،‬تحليل و‬
‫شبکه انتقال و تلفات شبكه‪ ،‬احداث نيروگاه در تهران نسبت به احداث مقايسه قرار گرفته‏اند‪:‬‬

‫‪35‬‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬

‫جدول ‪ .1‬هزينه‏احداث خطوط انتقال برق و پست‏ها و هزينه انتقال برق‏ در‪ 100‬کيلومتر‬
‫هزينه تلفات‬ ‫کل هزينه هزينه انتقال برق درصد تلفات‬ ‫کل هزينه‬
‫هزينه احداث‬ ‫هزينه احداث‬
‫برق ‪ 1‬کيلو وات‬ ‫در ‪100‬‬ ‫احداث خط و هر کيلووات‬ ‫احداث‬ ‫طول‬
‫پست(ميليون‬ ‫خط(ميليون ريال‬ ‫شرح‬ ‫رديف‬
‫ساعت هر ‪100‬‬ ‫پست(ميليون ساعت در ‪ 100‬کيلومتر(کيلو‬ ‫خط(ميليون‬ ‫(کيلومتر)‬
‫ريال)‬ ‫در هر كيلومتر)‬
‫کيلومتر(ريال)‬ ‫کيلومتر(ريال) وات ساعت)‬ ‫ريال)‬ ‫ريال)‬
‫خط ‪400‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪0/70%‬‬ ‫‪0/298‬‬ ‫‪340000‬‬ ‫‪170000‬‬ ‫‪170000‬‬ ‫‪1700‬‬ ‫‪100‬‬ ‫تک مدار‬ ‫‪1‬‬
‫کيلوولت‬
‫خط ‪400‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪0/70%‬‬ ‫‪0/368‬‬ ‫‪420000‬‬ ‫‪170000‬‬ ‫‪25000‬‬ ‫‪2500‬‬ ‫‪100‬‬ ‫دومدار‬ ‫‪2‬‬
‫کيلوولت‬
‫خط ‪230‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪1/5%‬‬ ‫‪0/228‬‬ ‫‪260000‬‬ ‫‪130000‬‬ ‫‪130000‬‬ ‫‪1300‬‬ ‫‪100‬‬ ‫تک مدار‬ ‫‪3‬‬
‫کيلوولت‬
‫خط ‪230‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪1/5%‬‬ ‫‪0/245‬‬ ‫‪280000‬‬ ‫‪130000‬‬ ‫‪150000‬‬ ‫‪1500‬‬ ‫‪100‬‬ ‫دو مدار‬ ‫‪4‬‬
‫کيلوولت‬
‫منبع‪ :‬دفتر برنامه‏ريزي توليد توانير‪ ،‬محاسبات محقق‬
‫شد‪ .‬هزينه تعمير و نگهداري برابر يك درصد مبلغ سرمايه‌گذاري ساالنه‬ ‫تامين تقاضاي اضافي از طريق احداث نيروگاه برق محلي با‬
‫فرض شده است‪ .‬عالوه بر ضريب بهره‌برداري پارامترهاي زير نيز به‬ ‫سوختهاي مايع‬
‫منظور مقايسه اقتصادي بين گزينه‏ها منظور شده‌اند‪.‬‬ ‫استقرار نيروگاه برق در مرکز جمعيتي بزرگتر و سپس انتقال برق‬
‫بين هزينه برق توليد شده محلي و هزينه مرکب (توليد در نقطه دور‬ ‫از طريق خطوط انتقال زيردريايي‪.‬‬
‫به اضافه انتقال) برق انتقال يافته گرفته است‪ .‬نتايج مطالعات و محاسبات‬ ‫در اين تحليل فرض براين است که افزايش تقاضاي برق بين‬
‫نشان مي‌دهد که در مواردي چون تأمين برق سکوهاي نفتي در دريا‪،‬‬ ‫‪ 200‬تا ‪ 500‬مگاوات است و متوسط ضريب بهره‌برداري ‪ 5500‬ساعت‬
‫نقاط جمعيتي که توسط دريا از هم جدا شده‌اند و نقاط دور افتاده و‬ ‫در سال است‪.‬‬
‫پراکنده ‪ ،‬انتقال برق حتي به صورت زيردريايي از يک مرکز جمعيتي‬ ‫در مورد توليد برق محلي دو گزينه فني مورد توجه قرار بوده و‬
‫بزرگتر در مقايسه با توليد برق محلي اقتصادي‌تر است‪ .‬به ويژه توليد برق‬ ‫براي محاسبه مفرضات زير مورد استفاده قرار گرفته است‪:‬‬
‫در نزديکي ميادين گازي و انتقال آن از طريق يک سيستم مناسب حتي‬ ‫نيروگاه توربين بخار با سوخت نفت با اندازه واحد بين ‪ 100‬تا ‪250‬‬
‫انتقال به مناطقي که فاصله زيادي با ميادين گازي دارند مقرون به صرفه‬ ‫مگاوات‪ ،‬انتخاب سيکل ترکيبي با سوخت گازوئيل با اندازه واحد بين‬
‫است(کلريک و همکاران ‪. )2001‬‬ ‫‪ 100‬تا ‪ 150‬مگاوات و در مورد نيروگاه واقع در مرکز جمعيتي بزرگتر‬
‫نيروگاه ‪ 400‬مگاواتي سيکل ترکيبي با سوخت گاز در نظر گرفته شده‬
‫‪ .4‬اطالعات فني و مفروضات تحقيق‬ ‫است‪ .‬هزينه سوخت بر مبناي سطح قيمت سال ‪ ،2001‬نفت خام ‪ 27‬دالر‬
‫جهت بررسي و مقايسه اقتصادي انتقال برق و گاز با توجه به مكان‬ ‫براي هر بشکه ‪ ،‬گازوئيل ‪ 210‬دالر براي هر تن و گازطبيعي ‪ 5‬دالر براي‬
‫نيروگاه‪ ،‬الزم است هزينه‌هاي احداث خطوط لوله گاز و شبكه انتقال برق‬ ‫هر ميليون بي‌تي‌يو در بازار مد نظر واقع شده است‪.‬‬
‫معين شود و سپس مقايسه الزم براي تعيين محل مناسب احداث نيروگاه‬ ‫در اين تحليل طول خط زير دريايي بين ‪ 50‬تا ‪ 200‬کيلومتر است‪.‬‬
‫ارائه گردد‪ .‬با در نظر گرفتن نرخ تنزيل ‪ %8‬و براي دوره مطالعه ‪ 25‬ساله‪،‬‬ ‫با توجه به مسافت مناسب‌ترين فناوري بين ‪ AC‬و ‪ DC‬انتخاب خواهد‬
‫جدول ‪ .2‬برآورد ظرفيت و هزينه احداث خطوط انتقال و ايستگاههاي تقويت فشار در ‪ 100‬کيلومتر‬
‫کل گاز منتقل متوسط هزينه انتقال‬ ‫ايستگاههاي تقويت‬
‫هزينه‬ ‫هزينه احداث‬ ‫هزينه احداث‬ ‫ظرفيت انتقال‬
‫در ‪ 100‬کيلومتر‬ ‫شده به طور‬ ‫فشار مورد نياز در‬ ‫شرح‬
‫ساالنه‬ ‫ايستگاه تقويت فشار‬ ‫خط‏لوله‬ ‫گاز روزانه‬
‫ساالنه‬ ‫‪ 100‬کيلومتر‬ ‫رديف‬
‫سنت دالر‬ ‫هزار متر‬ ‫هزار دالر به ميليون دالر به ازاي‬ ‫ميليون‬ ‫طول‬ ‫قطر‬
‫ريال‬ ‫هزار دالر‬ ‫تعداد‬
‫بر مترمکعب‬ ‫مکعب‬ ‫ازاي هر کيلومتر هر کيلومتر ايستگاه‬ ‫مترمکعب‬ ‫(اينچ) (کيلومتر)‬
‫‪12/02‬‬ ‫‪0/13‬‬ ‫‪4336200‬‬ ‫‪5789/35‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪384‬‬ ‫‪11/88‬‬ ‫‪0/9‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪8 /63‬‬ ‫‪0/10‬‬ ‫‪7829250‬‬ ‫‪7503/67‬‬ ‫‪29‬‬ ‫‪540‬‬ ‫‪21/45‬‬ ‫‪0/9‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪5/80‬‬ ‫‪0/06‬‬ ‫‪26298250‬‬ ‫‪16937/1‬‬ ‫‪62‬‬ ‫‪1250‬‬ ‫‪72/05‬‬ ‫‪0/9‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪5/25‬‬ ‫‪0/06‬‬ ‫‪38544000‬‬ ‫‪22482/9‬‬ ‫‪80‬‬ ‫‪1680‬‬ ‫‪105/6‬‬ ‫‪0/9‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪56‬‬ ‫‪4‬‬
‫منبع‪ :‬دفتر مديريت برنامه‏ريزي شركت ملي گاز ايران‪ ،‬محاسبات محقق‬

‫‪36‬‬
 ‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬

‫ضريب سالواره برابر ‪ 0/09‬به‌دست مي‌آيد‪ ،‬الزم به ذكر است كه در اين‬ ‫جدول ‪ .3‬روش‌هاي مختلف انتقال برق‬
‫مقاله هر دالر برابر با ‪ 9000‬ريال در نظر گرفته شده است‪.‬‬ ‫هزينه کل تأسيسات‬
‫ظرفيت نيروگاه‬
‫خط انتقال (ميليون‬ ‫ولتاژ انتقال‬ ‫گزينه‬
‫در اين مقايسه الزم است تا ابتدا مفروضات مرتبط با خطوط انتقال‬ ‫(مگاوات)‬
‫ريال)‬
‫برق و گاز معين شود بدين منظور فرض بر آن است كه برق توليدي‬ ‫‪4306666/7‬‬ ‫‪ 400‬کيلوولت تک مدار‬
‫توسط نيروگاه با خطوط ‪ 400‬و ‪ 230‬کيلو ولت تک مدار و دو مدار و‬ ‫‪3395000‬‬ ‫‪ 400‬کيلوولت ‪ -‬دومدار‬
‫همچنين پستهاي ‪ 400‬و ‪ 230‬کيلوولت مورد نياز منتقل شود كه هزينه‌هاي‬ ‫‪1000‬‬ ‫جهرم‬
‫‪9165000‬‬ ‫‪ 230‬کيلوولت تک مدار‬
‫احداث مربوط به اين خطوط و پست‌ها در جدول ‪ 1‬ارائه شده است‪.‬‬ ‫‪4805000‬‬ ‫‪ 230‬کيلوولت ‪ -‬دومدار‬
‫همچنين جدول ‪ 2‬بيان‏کننده هزينه‌هاي احداث خط لوله انتقال گاز در‬ ‫‪3808000‬‬ ‫‪ 400‬کيلوولت تک مدار‬
‫اقطار متفاوت ‪ 48 ،30 ،24‬و ‪ 56‬اينچ و ايستگاههاي تقويت فشار ارائه‬ ‫‪2950000‬‬ ‫‪ 400‬کيلوولت ‪ -‬دومدار‬
‫‪1000‬‬ ‫فارس‬
‫شده است ‪ .‬معموال فاصله بين ‪ 125‬تا ‪ 150‬کيلومتر يک ايستگاه تقويت‬ ‫‪8112000‬‬ ‫‪ 230‬کيلوولت تک مدار‬
‫فشار نياز دارد و در اوج مصرف گاز ايستگاههاي تقويت فشار ‪ %1،7‬تا‬ ‫‪4250000‬‬ ‫‪ 230‬کيلوولت ‪ -‬دومدار‬
‫‪ %2‬از حجم گاز انتقالي از خط را مصرف مي‌نمايد‪ .‬براي آنكه بتوان مقياس‬ ‫‪1813333/3‬‬ ‫‪ 400‬کيلوولت تک مدار‬
‫يكساني از هزينه‌ها داشت و بتوان ميزان جابجايي را معين كرد هزينه‌هاي‬ ‫‪1510000‬‬ ‫‪ 400‬کيلوولت ‪ -‬دومدار‬
‫‪1000‬‬ ‫اصفهان‬
‫ارائه شده در جداول براي خطوط و شبكه به طول ‪ 100‬کيلومتر در نظر‬ ‫‪3900000‬‬ ‫‪ 230‬کيلوولت تک مدار‬
‫گرفته شده است‪ .‬الزم به ذکر است که نيروگاه‌هاي توليد همزمان برق و‬ ‫‪2030000‬‬ ‫‪ 230‬کيلوولت ‪ -‬دومدار‬
‫حرارت که بايستي نزديک به محل مصرف حرارت باشند و بازده بااليي‬ ‫‪1105000‬‬ ‫‪ 400‬کيلوولت تک مدار‬
‫دارند از حوزه اين مطالعه مستثني هستند‪.‬‬ ‫‪965000‬‬ ‫‪ 400‬کيلوولت ‪ -‬دومدار‬
‫‪1000‬‬ ‫كاشان‬
‫با توجه به اينکه يکي از پارامترهاي مهم در به دست آوردن نقطه بهينه‬ ‫‪2405000‬‬ ‫‪ 230‬کيلوولت تک مدار‬
‫مکان نيروگاه‪ ،‬فاصله نيروگاه از نقطه توليد گاز و احداث خطوط انتقال برق‬ ‫‪1285000‬‬ ‫‪ 230‬کيلوولت ‪ -‬دومدار‬
‫منبع‪ :‬محاسبات محقق‬
‫جدول ‪ .4‬هزينه‏هاي انتقال برق در گزينه‏هاي مختلف‬
‫فاصله تا مرکز مصرف‬
‫کيلووات ساعت برق‬

‫مرکز مصرف (ريال)‬

‫هزينه انتقال برق در‬

‫جمع هزينه انتقال و‬

‫‪ 100‬کيلومتر(ريال)‬
‫هزينه انتقال برق تا‬
‫تلفات به ازاي هر‬
‫کيلووات ساعت‬

‫هزينه تلفات هر‬

‫مصرف (ريال)‬

‫مکان‬
‫تا نقطه‬
‫(ريال)‬

‫خطوط انتقال‬ ‫احداث‬

‫برق‬

‫نيروگاه‬

‫‪11/9788‬‬ ‫‪11/235‬‬ ‫‪0/7438‬‬ ‫‪0/298‬‬ ‫تک مدار‬ ‫خط ‪ 400‬کيلوولت‬

‫‪154/12‬‬ ‫‪11/235‬‬ ‫‪0/9190‬‬ ‫‪0/368‬‬ ‫دومدار‬ ‫خط ‪ 400‬کيلوولت‬
‫‪250‬‬ ‫کاشان‬
‫‪24/6438‬‬ ‫‪24/075‬‬ ‫‪0/5688‬‬ ‫‪0/228‬‬ ‫تک مدار‬ ‫خط ‪ 230‬کيلوولت‬
‫‪24/6873‬‬ ‫‪24/075‬‬ ‫‪0/6123‬‬ ‫‪0/245‬‬ ‫دومدار‬ ‫خط ‪ 230‬کيلوولت‬
‫‪19/1661‬‬ ‫‪17/976‬‬ ‫‪1/1901‬‬ ‫‪0/298‬‬ ‫تک مدار‬ ‫خط ‪ 400‬کيلوولت‬
‫‪19/4463‬‬ ‫‪17/976‬‬ ‫‪1/4703‬‬ ‫‪0/368‬‬ ‫دومدار‬ ‫خط ‪ 400‬کيلوولت‬
‫‪400‬‬ ‫اصفهان‬
‫‪4301/39‬‬ ‫‪38/52‬‬ ‫‪0/9101‬‬ ‫‪0/228‬‬ ‫تک مدار‬ ‫خط ‪ 230‬کيلوولت‬
‫‪39/4997‬‬ ‫‪38/52‬‬ ‫‪0/9797‬‬ ‫‪0/245‬‬ ‫دومدار‬ ‫خط ‪ 230‬کيلوولت‬
‫‪40/2489‬‬ ‫‪37/7496‬‬ ‫‪2/4993‬‬ ‫‪0/298‬‬ ‫تک مدار‬ ‫خط ‪ 400‬کيلوولت‬
‫‪40/8373‬‬ ‫‪37/7496‬‬ ‫‪3/0877‬‬ ‫‪0/368‬‬ ‫دومدار‬ ‫خط ‪ 400‬کيلوولت‬
‫‪840‬‬ ‫فارس‬
‫‪82/8032‬‬ ‫‪80/892‬‬ ‫‪1/9112‬‬ ‫‪0/228‬‬ ‫تک مدار‬ ‫خط ‪ 230‬کيلوولت‬
‫‪9493/82‬‬ ‫‪80/892‬‬ ‫‪2/0573‬‬ ‫‪0/245‬‬ ‫دومدار‬ ‫خط ‪ 230‬کيلوولت‬
‫‪45/5195‬‬ ‫‪42/693‬‬ ‫‪2/8265‬‬ ‫‪0/298‬‬ ‫تک مدار‬ ‫خط ‪ 400‬کيلوولت‬
‫‪46/185‬‬ ‫‪42/693‬‬ ‫‪3/4920‬‬ ‫‪0/368‬‬ ‫دومدار‬ ‫خط ‪ 400‬کيلوولت‬
‫‪950‬‬ ‫جهرم‬
‫‪6465/93‬‬ ‫‪91/485‬‬ ‫‪2/1615‬‬ ‫‪0/228‬‬ ‫تک مدار‬ ‫خط ‪ 230‬کيلوولت‬
‫‪93/8117‬‬ ‫‪91/485‬‬ ‫‪2/3267‬‬ ‫‪0/245‬‬ ‫دومدار‬ ‫خط ‪ 230‬کيلوولت‬
‫مأخذ ‪ :‬محاسبات محقق‬

‫‪37‬‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬

‫الزم است گاز مورد نياز از طريق شبكه انتقال به نيروگاه رسانده شود‪ .‬بدين‬ ‫جدول ‪ .5‬روشهاي مختلف انتقال گاز‬
‫جمع کل‬
‫منظور فرض مي‌شود كه گاز مورد نياز از طريق شبکه‌هاي انتقال گاز ‪،24‬‬ ‫هزينه خط‬ ‫ظرفيت‬
‫‪ 48 ،30‬و ‪ 56‬اينچ به نيروگاه رسانده شود‪ .‬هزينه کل احداث خطوط انتقال‬ ‫جمع کل هزينه‬ ‫و ايستگاه‬ ‫قطر لوله‬
‫نيروگاه‬ ‫گزينه‬
‫(هزار ريال)‬ ‫تقويت فشار‬ ‫(اينچ)‬
‫گاز و ايستگاههاي تقويت فشار در حالت‌هاي متفاوت در جدول‪ 5‬ارائه‬ ‫(مگاوات)‬
‫(هزار دالر)‬
‫شده است‪ .‬براساس اطالعات جدول (‪ )5‬هزينه کل تأسيسات خط انتقال‬ ‫‪1390500‬‬ ‫‪154500‬‬ ‫‪56‬‬
‫گاز براي جهرم به عنوان نزديک‌ترين نقطه به مرکز توليد گاز به مراتب‬ ‫‪1802250‬‬ ‫‪200250‬‬ ‫‪48‬‬
‫‪1000‬‬ ‫جهرم‬
‫‪4068000‬‬ ‫‪452000‬‬ ‫‪30‬‬
‫کمتر از کاشان است‪ .‬بدين ترتيب هزينه انتقال گاز براي گزينه‌هاي جهرم‪،‬‬ ‫‪5400000‬‬ ‫‪600000‬‬ ‫‪24‬‬
‫‪2002320‬‬ ‫‪222480‬‬ ‫‪56‬‬
‫فارس‪ ،‬اصفهان و کاشان به صورت خالصه در جدول‪ 6‬ارائه شده است‪.‬‬ ‫‪2595240‬‬ ‫‪288360‬‬ ‫‪48‬‬
‫‪1000‬‬ ‫فارس‬
‫بر اساس نتايج به دست آمده از جدول ‪ 6‬مجموع هزينه انتقال گاز تا‬ ‫‪5857920‬‬ ‫‪650880‬‬ ‫‪30‬‬
‫‪7776000‬‬ ‫‪864000‬‬ ‫‪24‬‬
‫نيروگاه کاشان به فاصله ‪ 950‬کيلومتري از نقطه توليد گاز به مراتب بيشتر‬ ‫‪4449600‬‬ ‫‪494400‬‬ ‫‪56‬‬
‫از نيروگاه جهرم به فاصله ‪ 250‬کيلومتري مي‌باشد‪.‬‬ ‫‪5767200‬‬ ‫‪640800‬‬ ‫‪48‬‬
‫‪1000‬‬ ‫اصفهان‬
‫‪13017600‬‬ ‫‪1446400‬‬ ‫‪30‬‬
‫‪17280000‬‬ ‫‪1920000‬‬ ‫‪24‬‬
‫‪ .3-4‬مقايسه گزينه‏هاي مختلف انتقال انرژي برق و گاز‬ ‫‪5283900‬‬ ‫‪587100‬‬ ‫‪56‬‬
‫‪6848550‬‬ ‫‪760950‬‬ ‫‪48‬‬
‫در بخش‌هاي قبلي چهار گزينه براي انتقال برق و انتقال گاز در نظر‬ ‫‪15458400‬‬ ‫‪1717600‬‬ ‫‪30‬‬
‫‪1000‬‬ ‫کاشان‬
‫گرفته شد‪ .‬لذا در اين بخش با در نظر گرفتن هزينه‌هاي گفته شده براي‬ ‫‪20520000‬‬ ‫‪2280000‬‬ ‫‪24‬‬
‫انتقال برق تا محل مصرف و انتقال گاز تا محل نيروگاه‪ ،‬مقايسه کليه‬ ‫مأخذ‪:‬محاسباتمحقق‬
‫تا نقطه مصرف مي¬باشد‪ ،‬الزم است با در نظرگرفتن نيروگاههاي فرضي در حاالت در جدول ‪ 7‬ارائه شده است‪.‬‬
‫با توجه به جدول‪ 7‬مشخص مي‌شود که در هر يک از حاالت‪ ،‬انتقال‬ ‫فواصل متفاوت از نقطه توليد گاز و مركز مصرف برق و بررسي هزينه‪-‬هاي‬
‫انتقال گاز و برق نقطه بهينه محل استقرار نيروگاه به دست آيد‪ .‬بدين منظور‬
‫جدول ‪ .6‬هزينه‏هاي انتقال گاز در گزينه‏هاي مختلف‬
‫فاصله‬
‫فرض مي‌شود كه نيروگاه گازي به ظرفيت ‪1000‬مگاوات جهت تامين برق‬
‫هزينه انتقال‬ ‫هزينه انتقال‬ ‫مکان‬
‫تا محل‬ ‫شهر تهران بايد احداث شود‪ ،‬اما سوال اصلي اين است كه اين نيروگاه در چه‬
‫گاز تا نيروگاه‬ ‫گاز در ‪100‬‬ ‫احداث خط انتقال‬
‫توليد گاز‬
‫(ريال)‬ ‫کيلومتر(ريال)‬ ‫عسلويه‬ ‫نيروگاه‬ ‫فاصله‌اي از مركز توليد گاز (عسلويه) و محل مصرف برق(تهران) احداث‬
‫‪15/114‬‬ ‫‪12/02‬‬ ‫‪24‬‬ ‫شود كه به لحاظ اقتصادي به صرفه¬تر باشد؟ بدين منظور نقاطي در حد‬
‫‪81/94‬‬ ‫‪8/63‬‬ ‫‪30‬‬ ‫فاصل محل توليد گاز و محل مصرف برق كه شامل شهرهاي جهرم‪ ،‬فارس‪،‬‬
‫‪950‬‬ ‫کاشان‬
‫‪07/55‬‬ ‫‪5/80‬‬ ‫‪48‬‬ ‫اصفهان‪ ،‬کاشان در نظر گرفته شده اند تا با بررسي و مقايسه قيمت برق در‬
‫‪49/87‬‬ ‫‪5/25‬‬ ‫‪56‬‬ ‫محل مصرف‪ ،‬نقطه بهينه احداث نيروگاه تعيين شود‪.‬‬
‫‪96/13‬‬ ‫‪12/02‬‬ ‫‪24‬‬
‫‪69/01‬‬ ‫‪8/63‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪ .1-4‬انتقال انرژي از طريق شبکه برق‬
‫‪800‬‬ ‫اصفهان‬ ‫همانطور که گفته شد با توجه به چهار نقطه در نظر گرفته شده براي‬
‫‪46/37‬‬ ‫‪5/80‬‬ ‫‪48‬‬
‫‪42/00‬‬ ‫‪5/25‬‬ ‫‪56‬‬
‫احداث نيروگاه‪ ،‬هزينه‌هاي احداث خطوط انتقال و پست‌هاي الزم در‬
‫حالت‌هاي مختلف خطوط انتقال در جدول ‪ 3‬ارائه شده است‪.‬‬
‫‪43/26‬‬ ‫‪12/02‬‬ ‫‪24‬‬
‫براساس اطالعات جدول ‪ ،3‬هزينه کل تأسيسات خط انتقال بدليل‬
‫‪31/05‬‬ ‫‪8/63‬‬ ‫‪30‬‬
‫‪360‬‬ ‫فارس‬ ‫نزديكي كاشان به محل مصرف نسبت به ساير نقاط كمتر است‪.‬‬
‫‪20/87‬‬ ‫‪5/80‬‬ ‫‪48‬‬
‫بنابراين بر اساس هزينه‌هاي فوق هزينه انتقال برق به تفكيك هزينه‬
‫‪18/90‬‬ ‫‪5/25‬‬ ‫‪56‬‬
‫خطوط انتقال و هزينه تلفات براي گزينه‏هاي جهرم به فاصله‪ 950‬کيلومتري‪،‬‬
‫‪30/04‬‬ ‫‪12/02‬‬ ‫‪24‬‬
‫فارس‪ 840‬کيلومتري‪ ،‬اصفهان‪ 400‬کيلومتري و کاشان‪ 250‬کيلومتري از نقطه‬
‫‪21/56‬‬ ‫‪8/63‬‬ ‫‪30‬‬
‫‪250‬‬ ‫جهرم‬ ‫مصرف برق به صورت خالصه در جدول‪ 4‬ارائه شده است‪.‬‬
‫‪14/49‬‬ ‫‪5/80‬‬ ‫‪48‬‬
‫‪13/12‬‬ ‫‪5/25‬‬ ‫‪56‬‬ ‫‪ .2-4‬انتقال انرژي از طريق شبکه گاز‬
‫مأخذ‪:‬محاسباتمحقق‬ ‫چنانچه نقاط ارائه شده به عنوان محل توليد برق در نظر گرفته شود‪،‬‬

‫‪38‬‬
 ‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬

‫جدول ‪ .7‬مقايسه گزينه‏هاي مختلف انتقال انرژي‬

‫قيمت برق براي مصرف کننده‬ ‫قيمت برق براي مصرف‏کننده‬ ‫قيمت برق براي مصرف کننده‬ ‫قيمت برق براي مصرف کننده‬ ‫قيمت‬
‫(ريال ‪ /‬کيلووات ساعت)‬ ‫(ريال ‪ /‬کيلووات ساعت)‬ ‫(ريال ‪ /‬کيلووات ساعت)‬ ‫(ريال ‪ /‬کيلووات ساعت)‬ ‫برق‬

‫‪230‬کيلوولت ‪ -‬دومدار‬ ‫‪230‬کيلوولت – تک‏مدار‬ ‫‪400‬کيلوولت ‪ -‬دومدار‬ ‫‪ 400‬کيلوولت – تک‏مدار‬

‫خطوط‬
‫انتقال‬
‫‪24‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪56‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪56‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪56‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪56‬‬

‫کاشان‬
‫‪138/8 106/6‬‬ ‫‪79/8‬‬ ‫‪74/56‬‬ ‫‪139‬‬ ‫‪107‬‬ ‫‪79/7‬‬ ‫‪74/5‬‬ ‫‪126/3‬‬ ‫‪94‬‬ ‫‪67/2‬‬ ‫‪62‬‬ ‫‪126/13‬‬ ‫‪94‬‬ ‫‪67‬‬ ‫‪61/9‬‬

‫اصفهان‬
‫‪6/135 5/108‬‬ ‫‪9/85 498/81‬‬ ‫‪136‬‬ ‫‪108‬‬ ‫‪8/85‬‬ ‫‪4/81‬‬ ‫‪6/115‬‬ ‫‪88‬‬ ‫‪65/8‬‬ ‫‪61‬‬ ‫‪115/29‬‬ ‫‪88‬‬ ‫‪66‬‬ ‫‪61/2‬‬

‫فارس‬
‫‪2/126‬‬ ‫‪114‬‬ ‫‪104‬‬ ‫‪85/101‬‬ ‫‪126‬‬ ‫‪114‬‬ ‫‪104‬‬ ‫‪102‬‬ ‫‪1/84‬‬ ‫‪72‬‬ ‫‪7/61‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪83/507‬‬ ‫‪71‬‬ ‫‪61‬‬ ‫‪59/1‬‬

‫جهرم‬
‫‪9/123 4/115‬‬ ‫‪108‬‬ ‫‪94/106‬‬ ‫‪124‬‬ ‫‪115‬‬ ‫‪108‬‬ ‫‪107‬‬ ‫‪23/76‬‬ ‫‪68‬‬ ‫‪7/60‬‬ ‫‪59‬‬ ‫‪56/75‬‬ ‫‪67‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪58/6‬‬

‫عسلويه‬
‫‪13/15 11/45‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪9/7666 10/9‬‬ ‫‪9/24‬‬ ‫‪7/83‬‬ ‫‪7/55‬‬ ‫‪8/439‬‬ ‫‪6/7‬‬ ‫‪5/33‬‬ ‫‪5/1‬‬ ‫‪8/4038‬‬ ‫‪6/7‬‬ ‫‪5/294‬‬ ‫‪5/02‬‬

‫مأخذ‪:‬محاسباتمحقق‬

‫نيروگاه انجام داد‪.‬با توجه به اقتصادي بودن نزديكي محل احداث نيروگاه‬ ‫انرژي توسط خط انتقال ‪ 400‬کيلوولت تک مدار با قطر لوله ‪ 56‬اينچ‬
‫به مركز توليد گاز و منافع حاصل از آن براي اقتصاد كشور‪ ،‬در اين بررسي‬ ‫صورت گرفته و اقتصادي‌ترين حالت‪ ،‬انتقال برق مورد نياز از محل توليد‬
‫محل احداث جديدي كه با عسلويه فاصله‌اي نداشته باشد به عنوان مكان‬ ‫به محل مصرف برق و احداث نيروگاه در کنار محل توليد گاز است‪.‬‬
‫پنجم مورد نظر در جدول ‪ 7‬ارائه شده است تا بتوان مقايسه بهتري از مكان‬ ‫با توجه به اقتصادي بودن نزديكي محل احداث نيروگاه به مركز‬
‫بهينه نيروگاه انجام داد‪.‬نتايج جدول ‪ 7‬نشان مي‏دهد كه بهترين حالت براي‬ ‫توليد گاز و منافع حاصل از آن براي اقتصاد كشور‪ ،‬در اين بررسي محل‬
‫اقتصاد ملي احداث نيروگاه در نزديكي مركز توليد گاز بوده و انتقال برق‬ ‫احداث جديدي كه با عسلويه فاصله‌اي نداشته باشد به عنوان مكان پنجم‬
‫در مقايسه با گاز است‪.‬‬ ‫مورد نظر در جدول ‪ 7‬ارائه شده است تا بتوان مقايسه بهتري از مكان بهينه‬
‫جدول ‪ .8‬ده درصد افزايش هزينه‏هاي انتقال برق‬

‫قيمت برق براي مصرف‌کننده‬ ‫قيمت برق براي مصرف‌کننده‬ ‫قيمت برق براي مصرف‌کننده‬ ‫قيمت برق براي مصرف‌کننده‬ ‫قيمت‬
‫(ريال‪/‬کيلووات ساعت)‬ ‫(ريال‪/‬کيلووات ساعت)‬ ‫(ريال‪/‬کيلووات ساعت)‬ ‫(ريال‪/‬كيلووات ساعت)‬ ‫برق‬
‫کيلوولت ‪ -‬دو مدار ‪230‬‬ ‫کيلوولت ‪ -‬تک مدار ‪230‬‬ ‫کيلوولت ‪ -‬دو مدار ‪400‬‬ ‫کيلوولت ‪ -‬تک مدار ‪400‬‬
‫خطوط‬
‫‪24‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪56‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪56‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪56‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪56‬‬ ‫انتقال‬

‫‪138/9 106/7‬‬ ‫‪79/8‬‬ ‫‪74/6‬‬ ‫‪139‬‬ ‫‪107‬‬ ‫‪79/8‬‬ ‫‪74/6‬‬ ‫‪126/4‬‬ ‫‪94‬‬ ‫‪67/3‬‬ ‫‪62‬‬ ‫‪126/21‬‬ ‫‪94‬‬ ‫‪67‬‬ ‫‪61/9‬‬ ‫کاشان‬

‫‪135/7 108/6‬‬ ‫‪86‬‬ ‫‪81/5‬‬ ‫‪136‬‬ ‫‪109‬‬ ‫‪85/9‬‬ ‫‪81/5‬‬ ‫‪115/7‬‬ ‫‪89‬‬ ‫‪66‬‬ ‫‪62‬‬ ‫‪115/4‬‬ ‫‪88‬‬ ‫‪66‬‬ ‫‪61/3‬‬ ‫اصفهان‬

‫‪126/4 114/2‬‬ ‫‪104‬‬ ‫‪102/05‬‬ ‫‪126‬‬ ‫‪114‬‬ ‫‪104‬‬ ‫‪102‬‬ ‫‪84/4‬‬ ‫‪72‬‬ ‫‪62‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪83/7‬‬ ‫‪72‬‬ ‫‪61‬‬ ‫‪59/4‬‬ ‫فارس‬

‫‪124/1 115/6‬‬ ‫‪109‬‬ ‫‪107/17‬‬ ‫‪124‬‬ ‫‪115‬‬ ‫‪108‬‬ ‫‪107‬‬ ‫‪76/57‬‬ ‫‪68‬‬ ‫‪61‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪75/84‬‬ ‫‪67‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪58/9‬‬ ‫جهرم‬

‫‪10/96‬‬ ‫‪9/26‬‬ ‫‪7/85‬‬ ‫‪7/57‬‬ ‫‪10/9‬‬ ‫‪9/25‬‬ ‫‪7/84‬‬ ‫‪7/57‬‬ ‫‪8/45‬‬ ‫‪6/8‬‬ ‫‪5/35‬‬ ‫‪5/1‬‬ ‫‪8/4‬‬ ‫‪6/7‬‬ ‫‪5/3‬‬ ‫‪5/04‬‬ ‫عسلويه‬

‫مأخذ ‪ :‬محاسبات محقق‬

‫‪39‬‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬

‫فرضيه اول تحقيق يعني احداث نيروگاه در محل نزديک به مرکز‬
‫توليد گاز منافع اقتصادي بيشتري براي کشور به دنبال دارد‪ ،‬و مورد‬
‫تأييد است‪.‬‬
‫با توجه به کاهش هزينه‌هاي توليد برق در صورت نزديکي نيروگاه‬
‫به محل توليد گاز‪ ،‬فرضيه دوم تحقيق مبني بر اينكه هزينه‌هاي انتقال برق‬
‫در مقايسه با هزينه‌هاي انتقال گاز پايين‌تر است‪ ،‬مورد تأييد مي‌باشد‪.‬‬
‫به ويژه توليد برق در نزديکي ميادين گازي و انتقال آن از طريق يک‬
‫سيستم مناسب حتي انتقال به مناطقي که فاصله زيادي با ميادين گازي‬
‫دارند مقرون به صرفه است‪.‬‬
‫‪ .5‬تحليل حساسيت‬
‫در اين بخش چهار پارامتر هزينه انتقال گاز‪ ،‬هزينه انتقال برق‪ ،‬درصد‬
‫تلفات برق و قيمت برق مورد توجه قرار گرفته است كه نتايج حاصل از‬
‫آن به شرح زير است‪:‬‬
‫در صورتي که شرايط مبدأ انتقال گاز را منبع اصلي گاز کشور‬
‫(عسلويه) در نظر بگيريم و تهران را به‏عنوان مقصد انتخاب كنيم‪ ،‬با‬
‫افزايش‪ %10‬پارامترهاي هزينه انتقال برق‪ ،‬هزينه انتقال گاز و قيمت برق ‪،‬‬
‫تلفات برق‪ ،‬کمترين هزينه تأمين برق مصرف‏کننده با استفاده از خط انتقال‬
‫گاز و خط انتقال برق به شرح جداول ‪ 13 ،12 ،11 ،10 ،9‬خواهد بود‪.‬‬

‫‪ .7‬پيشنهادها‬
‫هر چند که در حال حاضر برنامه‌ريزي گاز و برق در نقاط مختلف‬
‫دنيا جداگانه انجام مي‏شوند ولي در آينده بازار به سمت يکپارچه شدن‬
‫پيش خواهد رفت‪ .‬نظر به اينکه گاز مي‌تواند به‏آساني به برق تبديل شود‬
‫و در مواردي منابع و مصارف گاز و برق از نظر جغرافيايي فاصله قابل‬
‫مالحظه‏اي دارند‪ ،‬برنامه‏ريزي توأم گاز و برق مورد توجه قرار گرفته‬
‫است(کلينگ ‪ . )2001‬مطالعات متعددي که در گذشته انجام شده‬
‫نشان مي‌دهد که انتقال گاز در فواصل طوالني از انتقال برق مقرون‬
‫به صرفه‌تر است‪.‬‬
‫اين موضوع عمدت ًا به دليل آن است که احداث خطوط گاز پرفشار‪،‬‬
‫امکان انتقال گاز در حجم باال را ممکن مي‌سازد‪ .‬با توجه به اينکه امروز‬
‫موضوع هم‏افزايي از جمله مباحث جديد و مهم اقتصاد انرژي محسوب‬
‫مي‌شود‪ ،‬جواب اين سوال که در سبد انرژي خانوار چه حاملي با چه‬
‫سهمي قرار مي‌گيرد براي اقتصاد کشور بهتر است‪ ،‬موضوعي قابل توجهي‬
‫‪ .6‬نتيجه‏گيري‬
‫دو انرژي برق و گاز از جمله انرژي‌هايي هستند که در دهه‌هاي آينده‪،‬‬
‫عمدت ًا به دليل نياز اقتصاد نوين جهان به نيروي برق و استفاده هر چه بيشتر‬
‫از سوخت گاز به عنوان سوخت تميزتر‪ ،‬رشد تقاضاي فزاينده اي خواهند‬
‫داشت‪ .‬امروزه اين دو انرژي نه به عنوان رقيب بلکه به عنوان مکمل‪ ،‬در‬
‫تأمين نيازهاي انرژي مورد توجه برنامه‌ريزان و سرمايه‏گذاران قرار گرفته‬
‫است و به همين دليل بررسي هم‏افزايي بين انتقال گاز و انرژي برق از‬
‫اهميت زيادي برخوردار شده است‪.‬‬
‫هدف اصلي اين مطالعه انتخاب بهترين گزينه براي حداقل رساندن‬
‫هزينه تأمين برق مصرف کنندگان است‪ .‬بر اين اساس‪ ،‬انتقال برق به محل‬
‫مصرف احداث نيروگاه در کنار مراکز توليد گاز‪ ،‬ارزان‌تر از توليد برق در‬
‫کنار محل مصرف و انتقال گاز از طريق خطوط انتقال گاز است‪.‬‬
‫احداث نيروگاه در محل نزديک به مرکز توليد گاز و انتقال برق‬
‫به نقطه مصرف‪ ،‬باعث کاهش هزينه توليد برق مي‌گردد‪ .‬بدين ترتيب‬

‫جدول ‪ .9‬ده درصد افزايش قيمت برق‬

‫قيمت برق براي مصرف‌کننده‬ ‫قيمت برق براي مصرف‌کننده‬ ‫قيمت برق براي مصرف‌کننده‬ ‫قيمت برق براي مصرف‌کننده‬ ‫قيمت‬
‫(ريال‪/‬کيلووات ساعت)‬ ‫(ريال‪/‬کيلووات ساعت)‬ ‫(ريال‪/‬کيلووات ساعت)‬ ‫(ريال‪/‬كيلووات ساعت)‬ ‫برق‬
‫کيلوولت ‪ -‬دو مدار ‪230‬‬ ‫کيلوولت ‪ -‬تک مدار ‪230‬‬ ‫کيلوولت ‪ -‬دو مدار ‪400‬‬ ‫کيلوولت ‪ -‬تک مدار ‪400‬‬
‫خطوط‬
‫‪24‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪56‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪56‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪56‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪56‬‬ ‫انتقال‬

‫‪141/2‬‬ ‫‪109‬‬ ‫‪82/2‬‬ ‫‪76/9‬‬ ‫‪141‬‬ ‫‪109‬‬ ‫‪82/1‬‬ ‫‪76/9‬‬ ‫‪127/4‬‬ ‫‪95‬‬ ‫‪68/3‬‬ ‫‪63‬‬ ‫‪127/2‬‬ ‫‪95‬‬ ‫‪68‬‬ ‫‪63‬‬ ‫کاشان‬

‫‪139/5 112/4‬‬ ‫‪89/7‬‬ ‫‪85/35‬‬ ‫‪139‬‬ ‫‪112‬‬ ‫‪89/7‬‬ ‫‪85/3‬‬ ‫‪117/4‬‬ ‫‪90‬‬ ‫‪67/6‬‬ ‫‪63‬‬ ‫‪117/09‬‬ ‫‪90‬‬ ‫‪67‬‬ ‫‪63‬‬ ‫اصفهان‬

‫‪134/3 122/1‬‬ ‫‪112‬‬ ‫‪109/94‬‬ ‫‪134‬‬ ‫‪122‬‬ ‫‪112‬‬ ‫‪110‬‬ ‫‪87/87‬‬ ‫‪76‬‬ ‫‪65/5‬‬ ‫‪64‬‬ ‫‪87/28‬‬ ‫‪75‬‬ ‫‪65‬‬ ‫‪62/9‬‬ ‫فارس‬

‫‪133‬‬ ‫‪124/5‬‬ ‫‪117‬‬ ‫‪116/08‬‬ ‫‪133‬‬ ‫‪124‬‬ ‫‪117‬‬ ‫‪116‬‬ ‫‪80/49‬‬ ‫‪72‬‬ ‫‪64/9‬‬ ‫‪64‬‬ ‫‪79/83‬‬ ‫‪71‬‬ ‫‪64‬‬ ‫‪62/9‬‬ ‫جهرم‬

‫‪13/63 11/94‬‬ ‫‪10/5‬‬ ‫‪10/24‬‬ ‫‪11/4‬‬ ‫‪9/72‬‬ ‫‪8/31‬‬ ‫‪8/04‬‬ ‫‪8/66‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪5/55‬‬ ‫‪5/3‬‬ ‫‪8/62‬‬ ‫‪6/9‬‬ ‫‪5/51‬‬ ‫‪5/25‬‬ ‫عسلويه‬

‫مأخذ ‪ :‬محاسبات محقق‬

‫‪40‬‬
 ‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬

‫جدول ‪ .10‬افزايش‪ 10‬درصد در تلفات برق‬

‫قيمت برق براي مصرف‏‏کننده‬ ‫قيمت برق براي مصرف‏کننده‬ ‫قيمت برق براي مصرف‏کننده‬ ‫قيمت برق براي مصرف‏کننده‬ ‫قيمت‬
‫(ريال ‪ /‬کيلووات ساعت)‬ ‫(ريال ‪ /‬کيلووات ساعت)‬ ‫(ريال ‪ /‬کيلووات ساعت)‬ ‫(ريال ‪ /‬کيلووات ساعت)‬ ‫برق‬

‫کيلوولت ‪ -‬دو مدار ‪230‬‬ ‫کيلوولت ‪ -‬تک مدار ‪230‬‬ ‫کيلوولت ‪ -‬دو مدار ‪400‬‬ ‫کيلوولت ‪ -‬تک مدار ‪400‬‬ ‫خطوط‬

‫‪24‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪56‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪56‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪56‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪56‬‬ ‫انتقال‬

‫‪ 141‬ا‪2/‬‬ ‫‪109‬‬ ‫‪82/2 76/967‬‬ ‫‪141‬‬ ‫‪109‬‬ ‫‪82/1‬‬ ‫‪76/9‬‬ ‫‪127/4‬‬ ‫‪95‬‬ ‫‪68/3‬‬ ‫‪63‬‬ ‫‪127/43‬‬ ‫‪95‬‬ ‫‪68‬‬ ‫‪63/0‬‬ ‫کاشان‬

‫‪139/5‬‬ ‫‪112/4 89/7‬‬ ‫‪35/85‬‬ ‫‪139‬‬ ‫‪112‬‬ ‫‪89/7‬‬ ‫‪85/3‬‬ ‫‪117/4‬‬ ‫‪90‬‬ ‫‪67/6‬‬ ‫‪63‬‬ ‫‪117/37‬‬ ‫‪90‬‬ ‫‪68‬‬ ‫‪63/0‬‬ ‫اصفهان‬

‫‪134/ 3 122/1‬‬ ‫‪112 109/94‬‬ ‫‪134‬‬ ‫‪122‬‬ ‫‪112‬‬ ‫‪110‬‬ ‫‪87/87‬‬ ‫‪76‬‬ ‫‪65/5‬‬ ‫‪64‬‬ ‫‪87/87‬‬ ‫‪76‬‬ ‫‪65‬‬ ‫‪62/9‬‬ ‫فارس‬

‫‪133‬‬ ‫‪124/5‬‬ ‫‪117 116/08‬‬ ‫‪133‬‬ ‫‪124‬‬ ‫‪117‬‬ ‫‪116‬‬ ‫‪80/49‬‬ ‫‪72‬‬ ‫‪64/9‬‬ ‫‪64‬‬ ‫‪80/49‬‬ ‫‪72‬‬ ‫‪65‬‬ ‫‪62/9‬‬ ‫جهرم‬

‫‪13/63‬‬ ‫‪11/94 10/5 10/248‬‬ ‫‪11/4‬‬ ‫‪9/72‬‬ ‫‪8/31‬‬ ‫‪8/04‬‬ ‫‪8/664‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪5/55‬‬ ‫‪5/3‬‬ ‫‪8/6635‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪5/554 5/25‬‬ ‫عسلويه‬

‫مأخذ ‪ :‬محاسبات محقق‬

‫برنامه‌ريزي شركت توانير‪.‬‬
‫‪ .2‬اطالعات اعالم شده از طرف شرکت ملي گاز ايران‪.1386 ،‬‬
‫‪ .3‬اطالعات اعالم شده از طرف وزارت نيرو‪.1386 ،‬‬
‫‪ .4‬بررسي فني و اقتصادي سيستمهاي انتقال گاز جهت گازرساني‬
‫نيروگاهها‪ ،‬مديريت برنامه‌ريزي امور مطالعات و بررسيهاي اقتصادي‪،‬‬
‫خرداد ‪.1385‬‬
‫است‪ .‬يکي از مسائل مرتبط با اين موضوع‪ ،‬انتقال برق يا انتقال گاز است‪.‬‬
‫در اين راستا بهترين گزينه براي به حداقل رساندن هزينه تأمين برق‬
‫مصرف کننده همانا احداث نيروگاه در کنار محل توليد گاز و انتقال برق‬
‫تا نقطه مصرف مي‌باشد‪.‬‬
‫فهرست منابع‬
‫‪ .1‬اطالعات فني و اقتصادي نيروگاههاي كشور‪ ،‬آذر ‪ ،1385‬معاونت‬

‫جدول ‪ .11‬كاهش ‪10‬درصد در تلفات برق‬

‫قيمت برق براي مصرف‏کننده(ريال‪ /‬قيمت برق براي مصرف‏کننده(ريال‪ /‬قيمت برق براي مصرف‏کننده(ريال‪ /‬قيمت برق براي مصرف‏کننده(ريال‪/‬‬ ‫قيمت‬
‫کيلووات ساعت)‬ ‫کيلووات ساعت)‬ ‫کيلووات ساعت)‬ ‫کيلووات ساعت)‬ ‫برق‬
‫کيلوولت‪ -‬دو‏مدار ‪230‬‬ ‫کيلوولت‪ -‬تک‏مدار ‪230‬‬ ‫کيلوولت‪ -‬دومدار ‪400‬‬ ‫کيلوولت‪ -‬تک‏مدار ‪400‬‬
‫خطوط‬
‫‪24‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪56‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪56‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪56‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪56‬‬ ‫انتقال‬

‫‪136/4 104/2‬‬ ‫‪77/3‬‬ ‫‪72/152‬‬ ‫‪136‬‬ ‫‪104‬‬ ‫‪77/3‬‬ ‫‪72/1‬‬ ‫‪125/2‬‬ ‫‪93‬‬ ‫‪66/1‬‬ ‫‪61‬‬ ‫‪125/01‬‬ ‫‪93‬‬ ‫‪66‬‬ ‫‪60/7‬‬ ‫کاشان‬

‫‪131/8 104/7‬‬ ‫‪82‬‬ ‫‪77/646‬‬ ‫‪132‬‬ ‫‪105‬‬ ‫‪81/9‬‬ ‫‪77/6‬‬ ‫‪113/8‬‬ ‫‪87‬‬ ‫‪64‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪113/5‬‬ ‫‪86‬‬ ‫‪64‬‬ ‫‪59/4‬‬ ‫اصفهان‬

‫‪118/1 105/9‬‬ ‫‪95/7‬‬ ‫‪93/759‬‬ ‫‪118‬‬ ‫‪106‬‬ ‫‪95/6‬‬ ‫‪93/6‬‬ ‫‪80/32‬‬ ‫‪68‬‬ ‫‪57/9‬‬ ‫‪56‬‬ ‫‪79/732‬‬ ‫‪68‬‬ ‫‪57‬‬ ‫‪55/4‬‬ ‫فارس‬

‫‪114/7 106/2‬‬ ‫‪99/2‬‬ ‫‪97/788‬‬ ‫‪115‬‬ ‫‪106‬‬ ‫‪99‬‬ ‫‪97/6‬‬ ‫‪71/96‬‬ ‫‪63‬‬ ‫‪56/4‬‬ ‫‪55‬‬ ‫‪71/29‬‬ ‫‪63‬‬ ‫‪56‬‬ ‫‪54/4‬‬ ‫جهرم‬

‫‪12/67 10/97‬‬ ‫‪9/56‬‬ ‫‪9/28‬‬ ‫‪10/5‬‬ ‫‪8/76‬‬ ‫‪7/35‬‬ ‫‪7/07‬‬ ‫‪8/21‬‬ ‫‪6/5‬‬ ‫‪5/1‬‬ ‫‪4/8‬‬ ‫‪8/17‬‬ ‫‪6/5‬‬ ‫‪5/069‬‬ ‫‪4/8‬‬ ‫عسلويه‬

‫مأخذ ‪ :‬محاسبات محقق‬

‫‪41‬‬
1388 ‫ آذر ماه‬- 121 ‫شماره‬

‫ ده درصد افزايش هزينه‏هاي انتقال گاز‬.12 ‫جدول‬

/‫قيمت برق براي مصرف کننده(ريال‬ ‫قيمت برق براي مصرف‬ ‫قيمت برق براي مصرف کننده‬ ‫قيمت برق براي مصرف‬ ‫قيمت‬
)‫کيلووات ساعت‬ )‫کيلووات ساعت‬/‫کننده(ريال‬ )‫کيلووات ساعت‬/‫(ريال‬ )‫كيلووات ساعت‬/‫کننده(ريال‬ ‫برق‬

230 ‫ دو مدار‬- ‫کيلوولت‬ 230 ‫ تک مدار‬- ‫کيلوولت‬ 400 ‫ دو مدار‬- ‫کيلوولت‬ 400 ‫ تک مدار‬- ‫کيلوولت‬
‫خطوط‬
‫انتقال‬
24 30 48 56 24 30 48 56 24 30 48 56 24 30 48 56

150/3 114/8 85/3 79/54 150 115 85/2 79/5 137/7 102 18/5 67 137/5 102 73 66/8 ‫کاشان‬

165/1 129/6 100 94/36 165 130 100 94/3 145 110 80 74 144/7 109 80 74 ‫اصفهان‬

208/5 173/1 144 137/81 208 143 143 138 166/4 131 101 96 165/8 130 101 95/1 ‫فارس‬

219/4 184 154 148/6 219 184 154 149 171/8 136 107 101 171/09 136 106 100/4 ‫جهرم‬

132/7 97/28 65/5 62 130 95/1 65/5 59/8 128 93 63 57 127/96 93 62/97 57/3 ‫عسلويه‬

‫ محاسبات محقق‬: ‫مأخذ‬

Distance Transmission : the DC challenge " , IEE 6 th
International Conference AC & DC Transmission ,
London , UK , 29 April – 3 May 1999.
14. Clerici , A and Longhi , A , " Competitive
electricity transmission systems as an alternative
to pipcline gas transport for electricity delivery
" World Energy Conference 1998 , Houston"
, Texas , USA.
15. Correa F.S , Pangilinam M , et , a1 , " Leyte
– I , uzon HVDC power transmission System
: Commissioning Highlights , Performance
Measurements and Operating Experience " Cigre
2000 Session , Paris France .
16. Donati , E , Tiberio , U , Gallipoli , M and Ercolani
, D , " Future Mediterranean Platforms for natural gas
production , gathering and export to Western Europe
" 20 th WORLD GAS CONFERENCE , Copenhagen ,
Denmark , 13-10 june 1997.
17. Kling ,w., December 2001, "Special Report
for Subject C (Gas and Electrical Networks : inter
relations at the planning stage)", Cigre ,Iguacu
Symposium ,6-3.
‫ بررسي سيستم توليد برق و مقايسه تطبيقي‬،‫ عسگر‬،‫ خادم‏وطني‬.5
‫ پايان‏نامه‬،1379 ،‫كارايي اقتصادي نيروگاههاي مرسوم حرارتي در كشور‬
.‫ دانشگاه تهران‬،‫كارشناسي ارشد‬
‫ مقايسه‬،1384 ‫ي‬ ‌ ‫ د‬،‫ ساعد‬،‫ راعي‬،‫ پرستو‬،‫ نري ميسا‬،‫ مجيد‬،‫ فرمد‬.6
‫ معاونت برنامه‌ريزي شركت‬،‫فني و اقتصادي انتقال برق و گاز در كشور‬
.‫توانير‬
،‫ دفتر برنامه‌ريزي توليد‬،1382 ،‫ مقايسه مقدماتي انتقال گاز و برق‬.7
.‫ويرايش چهارم‬
،‫ بررسي مفهوم هم‏افزايي و هم نيروزايي‬،1386 ،‫ محمد‬،‫ مراديان‬.8
.‫مجله فصل نو‬
. ‫ پيک توسعه برق‬،1385 ‫ شهريور‬،‫ نيروگاهي در خليج فارس‬.9
10. Asplund G, Eriksson K et a1 , " DC Transmission
based on voltage source converters " , Cigare 1998
Session , Paris , France.
11. Carlsson, L. and Persson A, " New technologies
in HVDC converter design " , IEE 6 th International
Conference AC & DC Transmission , London , UK ,
29 April – 3 May 1996.
12.Clerici A , Longhi , A and Chami, M., October
2001, Synergy electrical energy and gas transmission,
18th World Energy Council Congress/ Argentina.
13. Clerici A , Longhi , A and Tellini B , " Long

42
 ‫شماره ‪ - 121‬آذر ماه ‪1388‬‬

‫قيمت‌هاي نفت‬
‫جهاني شدن‬
‫و بحران مالي آمريكا‬
‫محمد امين نادريان‬

‫كاهش مي‌دهد ‌و به اين ترتيب اين سيكل اقتصادي تكميل مي‌شود‪.‬‬ ‫طي يك و نيم قرن گذشته‪ ،‬جهان شاهد چندين فراز و فرود در‬
‫شكل (‪ )1‬روند قيمتهاي نفت كه مؤيد سيكل‌هاي اشاره شده است‬ ‫فرآيندجهاني شدن بوده است‪ .‬معموالً در دوره‌هائي كه روند جهاني‬
‫را نشان مي‌دهد‪.‬‬ ‫شدن سرعت مي‌گيرد و حجم تجارت جهاني افزايش مي‌يابد‪ ،‬تقاضاي‬
‫در قسمتهائي از شكل(‪ )1‬كه قيمت‌هاي نفت باالست معموالً‬ ‫انرژي نيز رشد مي‌كند اما معموالً افزايش تقاضاي اين دوره‌ها به‬
‫ما شاهد نوعي بحران مالي هستيم كه با بحران‌هاي ارزي و بانكي‬ ‫دليل عدم امکان افزايش متناسب كوتاه مدت در عرضة نفت‪ ،‬منجر به‬
‫همراه مي‌شود‪ .‬در ميانة قرن نوزدهم‪ ،‬آغاز قرن بيستم‪ ،‬پيش از ظهور‬ ‫افزايش قيمت‌هاي نفت شده است‪ .‬قيمت‌هاي باالي نفت نيز معموالً‬
‫بحران بزرگ و پس از شوك اول نفتي در سال ‪ 1973‬شاهد چنين‬ ‫ي و ارتقاء فناوري و سرمايه‌گذاري در‬ ‫باعث ترغيب بازار به نوآور ‌‬
‫وضعيت‌هائي بوده‌ايم‪ .‬در ديگر مقاطع بينابين‪ ،‬نوعي آرامش نسبي در‬ ‫ساخت ظرفيت‌هاي جديد عرضه شده و با يك وقفه زماني باعث‬
‫نرخ‌هاي ارز و و وضعيت بانك‌ها مشاهده شده است‪ .‬مهمترين علت‬ ‫رشد عرضه و كنترل قيمت‌ها شده است‪ .‬اما اغلب در دوره باال بودن‬
‫اين مسئله سياست‌هاي پولي و مالي محتاطانه و برنامه‌هاي تثبيت‬ ‫ت‬‫قيمت‌هاي نفت شاهد افزايش فشارهاي تورمي بوده‌ايم كه با سياس ‌‬
‫نرخ‌هاي ارز بوده كه از بحران‌هاي سفته‌بازي و اختالالت ناشي از‬ ‫كاهش نرخ بهره همراه شده و با ترغيب مصرف كنندگان به افزايش‬
‫آن جلوگيري كرده است‪ .‬در دورة سال‌هاي ‪ 1850‬تا ‪ 1870‬هنگامي‬ ‫مخارج‪ ،‬بار تورمي را بيشتر کرده است‪ .‬اين سيكل‌هاي تورمي معموالً‬
‫كه قيمت‌هاي واقعي نفت از سطح جاريشان بيشتر شدند يكي از‬ ‫به بحران بانك‌ها يا نرخهاي ارز و نهايت ًا با رکود به پايان مي‌رسد‪ .‬افت‬
‫سخت‌ترين دوره‌ها به‌وقوع پيوست‪ .‬در اين زمان بحران‌هاي مت ّعدد‬ ‫تقاضاي نفت ناشي از كاهش رشد اقتصادي و رکود با افزايش عرضه‬
‫بانكي و ارزي اتفاق افتاد‪ .‬اين دورة سخت‪ ،‬بسياري از اقتصادهاي‬ ‫نفت (که اشاره شد) همزمان مي‌شود و قيمتهاي نفت را به شدت‬
‫توسعه‌يافته را متقاعد كرد تا همچنان به سيستم استاندارد طال وفادار‬ ‫شكل‪ .1‬قيمتهاي واقعي نفت برنت به قيمت دالر سال ‪)1860-2008( 2006‬‬
‫بمانند‪ .‬اين ت ّعهد باعث شد تا شاهد ثبات مناسبي از نظر بحران‌هاي‬
‫ارزي و بانكي بين سال‌هاي ‪ 1880‬تا ‪ 1913‬باشيم و همين ثبات‬
‫باعث شد تا عصر جهاني شدن آغاز شود و تا حدود زيادي توسعه‬
‫پيدا كند اما اين روند با بروز جنگ جهاني اول به نوعي متوقف شد‪.‬‬
‫دورة بين دو جنگ جهاني نه تنها شاهد بروز بحران بزرگ بود بلكه‬
‫اضمحالل سيستم مالي بين‌المللي استاندارد طال نيز در اين دوره‬
‫اتفاق افتاد‪ .‬بحران‌هاي بانكي و ارزي متعدد اين دوره باعث شد تا‬
‫بقاياي جهاني‌شدن پيش از وقوع جنگ جهاني‪ ،‬يكسره نابود گردد‪.‬‬
‫در اين دوره بسياري از كشورها به سياست‌هاي حمايت‌گرانه‌اي روي‬
‫آوردند كه جريان تجارت جهاني را تا حدود زيادي محدود مي‌كرد‪.‬‬
‫پس از جنگ جهاني دوم‪ ،‬پيمان برتون وودز و تنظيم قوانين بانكي‬

‫‪43‬‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬

‫ِ‬
‫دالري نفت و طال (‪)1970-2008‬‬ ‫شكل‪ .2‬قيمت‌هاي‬ ‫سخت‌گيرانه‌تر مانند قانون گلس‪ -‬استيگال در اياالت متحده باعث‬
‫شد تا سيستم مالي بين‌المللي و سيستم بانكي جهان دوره‌اي نسبت ًا‬
‫آرام را بين سال‌هاي ‪ 1945‬تا ‪ 1971‬تجربه كند‪ .‬حباب‌هاي ناشي از‬
‫وام‌هاي بي‌بند و بارانه با تنظيم قوانيني خاص در داخل بسياري از‬
‫كشورها محدود شد و در سطح بين‌المللي نيز سيستم نرخ ارز ثابت‬
‫برتون‪ -‬وودز كه تقريب ًا مشابه سيستم استاندارد طال عمل مي‌كرد مانع‬
‫از ايجاد اين حباب‌ها مي‌شد‪.‬‬
‫در سيستم استاندارد طال كه پيش از جنگ جهاني اول حاكم بود‪،‬‬
‫اگر كشوري براي دوره‌اي طوالني كسري تجاري داشت‪ ،‬خروج طال‬
‫از چنين كشوري به كشور داراي مازاد‪ ،‬باعث كاهش عرضه پول‬
‫در كشور داراي كسري و افزايش عرضه پول در كشور داراي مازاد‬
‫مي‌شد‪ .‬ركود متعاقب كاهش عرضه پول در كشور داراي كسري‪،‬‬
‫پايدار ماند (شكل‪ .)2‬افت قيمت نفت در برابر طال بين سال‌هاي‬
‫باعث كاهش قيمت‌هاي محصوالت در اين كشور مي‌شد‪ .‬اين در‬
‫‪ 1971‬تا ‪ 1973‬به خوبي در شكل(‪ )3‬به نمايش درآمده است‪ .‬بين‬
‫حالي بود كه متقابال انتقال طال به كشور داراي مازاد تراز تجاري‪،‬‬
‫سال‌هاي ‪ 1970‬و ‪ 1973‬قيمت طالئي نفت (اونس طال در هر بشكه)‬
‫باعث فشارهاي تورمي و افزايش قيمت محصوالت در آن کشور‬
‫تقريب ًا نصف شد‪ .‬در پائيز سال ‪ ،1973‬افزايش ناگهاني در قيمت‬
‫مي‌شد و اين مسئله باعث مي‌شد تا جريان تجاري بين اين دو كشور‬
‫دالري نفت باعث شد تا قيمت طالئي نفت چهار برابر شود و از‬
‫در كاالهاي توليدي معكوس شود‪ .‬دقيق ًا به همين ترتيب در پيمان‬
‫سطح سال ‪ 1971‬نيز باالتر رود‪ .‬همان‌طور كه در شكل (‪ )3‬مشاهده‬
‫برتون‪ -‬وودز خروج دالر و كاهش ذخائر دالر براي كشورها همين‬
‫مي‌شود قبل از هر جهش ناگهاني در قيمت‌هاي طالئي نفت‪ ،‬شاهد‬
‫نقش را داشت‪.‬‬
‫يك دوره افت سيستماتيك هستيم‪.‬‬
‫اياالت متحده در سال‌هاي دهة ‪ 60‬و تا سال ‪ 1971‬به دليل‬
‫به عنوان يك نمونه بسيار خوب مي‌توان بر اولين سيكل تكرار‬
‫درگيري در جنگ ويتنام و تأمين مالي آن به شدت دچار كسري تراز‬
‫اين پديده در شوك سال ‪ 1973‬تمركز كنيم‪ .‬تورم در ميانة دهة ‪1970‬‬
‫تجاري شد تا حدي كه بسياري از كشورها به اين شك افتادند كه آيا‬
‫باعث شد تا قيمت‌هاي طال با شدت بيشتري نسبت به نفت افزايش‬
‫اياالت متحده مي‌تواند قيمت ‪ 35‬دالري هر اونس طال را حفظ كند‬
‫يابد‪ ،‬همين موضوع باعث شد تا قيمت طالئي نفت بين سال‌هاي‬
‫يا خير و آيا مابه ازاء طالي كسري تجاري خود را دارد يا خير‪ .‬در‬
‫‪ 1976‬تا ‪ 1979‬دوباره نصف شود تا اينكه پس از انقالب ايران در‬
‫اگوست ‪ ،1971‬بريتانيا از آمريكا خواست تا در ازاء ‪ 3‬ميليارد ذخيرة‬
‫سال ‪ 1979‬دوباره شاهد جهشي در قيمت‌هاي طالئي نفت بوديم‪.‬‬
‫دالرش‪ ،‬طال بگيرد‪ .‬دو روز بعد در ‪ 15‬آگوست ‪ 1971‬نيكسون اعالم‬
‫باالخره تورم دهة ‪ 1970‬با سياست‌هاي "پل ولكر" در افزايش نرخ‬
‫كرد كه ديگر ارتباط بين دالر و طال برقرار نيست‪ .‬به اين ترتيب‬
‫بهره از ‪ %10‬به ‪ %20‬بين سال ‪ 1979‬تا ‪ 1982‬به پايان رسيد‪ .‬اين‬
‫ارزش دالر در ماه‌هاي بعد به دفعات افت كرد و اين مسئله باعث شد‬
‫شكل‪ .3‬قيمت‌هاي طالئي نفت‌خام (‪)1970-2008‬‬ ‫تا بار ديگر قدرت رقابتي صادركنندگان اياالت متحده در بازار جهاني‬
‫ال برچيده‬ ‫افزايش يابد‪ .‬در سال ‪ ،1973‬نظام مالي برتون‌‌‪-‬وودز كام ً‬
‫شده بود و قيمت‌هاي دالري كاالها از جمله نفت و طال شروع به‬
‫افزايش كرد‪ .‬رويدادهاي ژئوپلتيكي مانند تحريم نفتي اعراب نيز در‬
‫اين شرايط نقش كاتاليزوري داشت اما بنيادهاي قيمت‌هاي بسيار‬
‫باالي نفت را به راحتي مي‌توان در سيستم مالي بين‌المللي جديد‬
‫دالر محور يافت‪.‬‬
‫براي اينكه اين موضوع روشن‌تر گردد تصور كنيد كه نفت‬
‫همچون سيستم استاندارد طال و برتون‪ -‬وودز بر حسب طال‬
‫قيمت‌گذاري شود‪ .‬ما انتظار داريم كه قيمت‌هاي دالري نفت پس از‬
‫سال ‪ 1971‬به طور يكنواخت افزايش يابد‪ .‬اما در حين كاهش ارزش‬
‫دالر و افزايش تورم بسياري از كاالها‪ ،‬قيمت‌هاي دالري نفت تقريب ًا‬

‫‪44‬‬
 ‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬

‫قيمت‌هاي انرژي‪ ،‬كسري تجاري و دالر‬ ‫نرخ‌هاي باالي بهره باعث شد تا اياالت متحده و جهان به ركود‬
‫بازارهاي فعلي انرژي در دوران طالئي دالر شكل گرفت و‬ ‫فرو روند‪ .‬در نتيجه اين ركود‪ ،‬قيمت‌هاي طال آن چنان افت كرد‬
‫عليرغم تالش‌هاي معدودي كه تا كنون براي تغيير ارز مورد استفاده‬ ‫كه هنوز هم بي‌سابقه است‪ .‬دو شوك قيمت نفت در دهة ‪ 1970‬با‬
‫در تجارت نفت صورت گرفته‪ ،‬سرنوشت كشورهاي صادركننده‬ ‫چند رويداد تاريخي خاص همزمان شد‪ :‬جنگ خاورميانه در سال‬
‫نفت همچنان به شدت به قدرت دالر گره خورده است و با تداوم‬ ‫‪ 1973‬و انقالب ايران در سال ‪ .1979‬جالب اينجاست كه در هر دو‬
‫افت ارزش دالر در برابر ديگر ارزها‪ ،‬ارزش دارائي‌ها و ذخائر دالري‬ ‫مورد‪ ،‬پيش از افزايش ناگهاني قيمت‌هاي نفت‪ ،‬اقتصاد اياالت متحده‬
‫كشورها كاهش مي‌‌يابد‪ .‬افت ارزش واقعي دالر در سال‌هاي اخير‪،‬‬ ‫در شرايط تورمي و قيمت‌هاي طال در حال افزايش بوده است‪ .‬در‬
‫باعث شده تا كشورهاي عضو شوراي همكاري‌هاي خليج‌فارس و‬ ‫واقع در هر دو مورد قيمت طالئي نفت ناگهان از مقدار پيش از تورم‬
‫ديگر كشورهاي اوپك به درخواست‌هاي كشورهاي مصرف‌كننده‬ ‫خود نيز باالتر مي‌رود و اما در عرض چند ماه دوباره به سطح نرمال‬
‫مبني بر افزايش توليد پاسخ رد بدهند‪ .‬عالوه بر اين‪ ،‬كويت به عنوان‬ ‫خود برمي‌گردد‪ .‬عدم تمايل اوپك براي افزايش توليد در سال‌هاي‬
‫كشوري كه روابط بسيار دوستانه‌اي با اياالت متحده دارد در ماه مي‬ ‫گذشته نيز تا حدودي به اين دليل بود كه اوپك اعتقاد داشت افزايش‬
‫سال ‪ 2007‬اعالم كرد كه از اين پس نفت خود را به ارزهاي ديگر نيز‬ ‫قيمت‌ها بيشتر ناشي از سياست‌هاي پولي ضعيف اياالت متحده بوده‬
‫به فروش مي‌رساند‪ .‬ونزوئال نيز تالش بسيار زيادي را از خود نشان‬ ‫است تا كمبود عرضه‪.‬‬
‫مي‌دهد تا كشورهاي عضو اوپك ديگر نفت خود را با دالر تجارت‬ ‫ركود دهة ‪ 1980‬و نبود هماهنگي ميان اعضاي اوپك از ميانه دهه‬
‫نكنند‪ .‬در همين زمان‪ ،‬بسياري از كشورهاي دوست و دشمن آمريكا‬ ‫مذکور تا سال‌هاي پاياني دهه ‪ ،1990‬باعث كاهش قيمت واقعي نفت‬
‫سعي كرده‌اند تا براي حفظ ارزش ذخائر ارزي خود اقدام به متنوع‬ ‫در طي دو دهه شد (به استثناء افزايش قيمت‌ها در جريان حمله عراق‬
‫به كويت در سال ‪ .)1990‬افزايش مجدد رشد اقتصادي در آغاز قرن‬
‫شكل‪ .4‬نفت‌خام و كسري تجاري ماهانة اياالت متحده آمريكا‬
‫جديد و افزايش هماهنگي بين اعضاء اوپك در كنترل بازار باعث‬
‫شد تا قيمت‌هاي واقعي نفت بار ديگر همچون سال‌هاي پاياني دهة‬
‫‪ 1970‬افزايش يابد‪ .‬سيكل اشاره شده بارديگر خود را تكرار مي‌كند‪.‬‬
‫افزايش افت ارزش دالر در برابر ديگر ارزها توسط سياست‌هاي‬
‫كاهش نرخ بهره كه به منظور جلوگيري از سقوط اقتصاد آمريكا‬
‫در ركود عميق ناشي از فشار بدهي‌هاي فزاينده طراحي شده است‬
‫تقويت مي‌گردد و رفته رفته سيكل بار ديگر تكرار مي‌شود‪.‬‬
‫دالر ضعيف همراه با مصرف غير قابل كاهش نفت در كوتاه‌مدت‪،‬‬
‫باعث شد تا كسري تراز تجاري اياالت متحده و صورتحساب واردات‬
‫نفت هر روز بيشتر شود‪ .‬از سوي ديگر نرخ‌هاي بهره پائين براي‬
‫جلوگيري از ركود احتمالي ناشي از حمالت تروريستي ‪ 11‬سپتامبر‬
‫سازي سبد ارزي‌شان نمايند و تا حد امكان سهم دالر را در سبد خود‬ ‫خ بهره‬‫‪ 2001‬به نحوي اجتناب‌ناپذير بود‪ .‬اما ادامة روند كاهش نر ‌‬
‫كاهش دهند‪.‬‬ ‫در وضعيتي كه قيمت‌هاي نفت در حال افزايش بود و پترودالرها با‬
‫شكي نيست كه از نظر تاريخي ارتباط قيمت نفت و دالر‬ ‫سرعت به اقتصاد آمريكا بازمي‌گشت‪ ،‬باعث شد تا حباب ديگري‪،‬‬
‫موضوعي پيچيده با پيامدهاي مختلف براي بازارهاي مالي و انرژي‬ ‫اين بار در بخش مسكن به وجود آيد‪ .‬هر چه كه قيمت‌هاي نفت‬
‫است‪ .‬قيمت‌گذاري نفت در نظام برتوون‪ -‬وودز بين سالهاي ‪1945‬‬ ‫باالتر رود‪ ،‬كسري تراز تجاري آمريكا بيشتر شده و دالر بي‌ارزش تر‬
‫تا ‪ 1971‬طبيعي بود‪ .‬اما پس از شوك اول نفتي در ‪ ،1973‬هنري‬ ‫مي‌شود‪ .‬اين افت ارزش دالر باعث مي‌شد تا توليدكنندگان نفت براي‬
‫كسينجر‪ ،‬نظامي را براي بازگرداندن دالرهاي نفتي تنظيم كرد كه‬ ‫حفظ ارزش درآمدهاي دالري خود قيمت‌ها را بيشتر افزايش دهند و‬
‫باعث مي‌شد تا كشورهاي جهان با خريد و فروش نفت بر حسب‬ ‫به اين ترتيب بر اقتصاد آمريكا فشار بيشتري وارد كنند و اين چرخه‬
‫دالر موافقت كنند و علي‌رغم افت ارزش دالر پس از سال ‪1971‬‬ ‫همچنان ادامه مي‌يافت و فشارها بر اقتصاد آمريكا روز به روز بيشتر‬
‫مخالفتي در برابر آن وجود نداشته باشد‪.‬‬ ‫مي‌شد‪.‬اين چرخه تنها در شرايطي متوقف مي‌شد كه تقاضاي واقعي‬
‫اكثر كشورهاي مهم عضو اوپك‪ ،‬به‌ويژه عربستان سعودي‪ ،‬در‬ ‫آمريكا براي نفت كاهش پيدا كند كه آن هم در شرايط قبلي امكان‬
‫دورة اخير افزايش قيمت‌هاي نفت‪ ،‬انگيز‌ه داشتند تا با فروش دالري‬ ‫نداشت‪ .‬پس تنها ركود اقتصادي فرجام اين دور بود‪.‬‬

‫‪45‬‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬

‫شكل ‪ .5‬جريان بدهي‪ ,‬سهام و سرمايه‌گذاري مستقيم خارجي به كشورهاي در‬ ‫نفت دالر به دست آورند‪ .‬اين پترودالرها فرصت سرمايه‌گذاري در‬
‫حال توسعه‬
‫دارائي‌هاي دالري و ابزارهاي وامي مانند اوراق قرضه فدرال و اوراق‬
‫بهادار رهني "فاني مي" را براي عربستان فراهم‌كرد‪.‬‬
‫با توجه به اينكه اياالت متحده نقش ژئوپلتيكي بسيار مهمي را‬
‫در حمايت امنيتي از برخي از اين كشورها دارد اين كشورها ترجيح‬
‫دادند تا با قيمت‌گذاري نفت بر حسب دالر از اين ارز حمايت كنند‪.‬‬
‫لذا عليرغم تالشهاي معدود كشورهائي مانند روسيه‪ ،‬ايران‪ ،‬ونزوئال‬
‫و عراق براي فروش نفت به يورو‪ ،‬قيمت‌گذاري نفت خام بر حسب‬
‫دالر همچنان پابرجا ماند و بخش زيادي از دارائي‌هاي كشورهاي‬
‫صادركننده نفت به شكل دالري سرمايه‌گذاري شد‪ .‬با رشد بدهي‌هاي‬
‫اياالت متحده به كشورهاي صادركننده نفت و همچنين ژاپن‪ ،‬كره‬
‫و چين اين كشورهاي طلبکار از آمريكا تالش مي‌كنند تا راهي را‬
‫ي در بازارهاي بورس خارجي در‬ ‫مستقيم خارجي و سرمايه‌گذار ‌‬ ‫براي خروج تدريجي از وضعيت موجود بيابند و رفته رفته دالر را‬
‫كشورهاي درحال توسعه و بازارهاي نوظهور فراهم نمود‪ .‬هنگامي‬ ‫كنار بگذارند‪.‬‬
‫كه نظام برتون‪ -‬وودز در سال ‪ 1971‬منحل شد‪ ،‬جهان با يك مارپيچ‬ ‫در چنين شرايطي‪ ،‬قيمتهاي باالي نفت نيز بر دالر فشار مي‌آورد‪.‬‬
‫تورمي روبه‌رو شد كه با افزايش ناگهاني قيمت‌هاي نفت در سال‌هاي‬ ‫در حال حاضر ‪ 60‬درصد مصرف نفت آمريكا از طريق واردات تأمين‬
‫‪ 1973‬و ‪ 1979‬تشديد شد‪.‬‬ ‫مي‌شود كه در سال ‪ 2008‬در حدود ‪ 400‬ميليارد دالر هزينه در بر‬
‫از آنجا كه كسري تجاري اياالت متحده در برابر كشورهاي‬ ‫داشته و باعث افزايش قابل توجه كسري تجاري و بدهي‌هاي اياالت‬
‫صادركننده نفت پس از اكتبر ‪1973‬شروع به افزايش نمود‪ .‬هنري‬ ‫متحده شده است‪ .‬به اين ترتيب دالر در يك چرخه شوم گرفتار شده‬
‫كسينجر و جرج شولتز سيستمي را براي بازگرداندن دالرهاي نفتي‬ ‫است‪ .‬قيمت‌هاي باالي نفت كسري تجاري آمريكا را افزايش مي‌دهد‬
‫كه به عربستان سعودي و ديگر كشورهاي مهم صادركننده نفت منتقل‬ ‫كه اين خود باعث بدهكارتر شدن آمريكا و افت ارزش دالر مي‌گردد‬
‫شده بود طراحي كردند‪ .‬بخشي از آن دالرهاي نفتي سرمايه‌گذاري‬ ‫و اين افت ارزش همان‌طور كه در بخش اول گفته شد باعث افزايش‬
‫شد و قسمتي ديگر از آنها در بانك‌هاي نيويورك سپرده‌گذاري شد‪.‬‬ ‫قيمت‌ها مي‌شود و به اين ترتيب اين چرخه دوباره تكرار مي‌شود‪.‬‬
‫اين دالرهاي سپرده‌گذاري شده نيز به كشورهاي داراي كسري تراز‬ ‫يك راه‌حل طبيعي براي خروج از اين چرخه افزايش نرخ‌بهره در‬
‫تجاري قرض داده شد‪ .‬تورم باال و سياست‌هاي پولي تطبيق‌دهنده در‬ ‫آمريكا است تا دالر تقويت شود و تراز تجاري آمريكا به طور همزمان‬
‫آمريكا در آن زمان از منظر ديگر كشورها به اين معنا بود كه نرخ‌هاي‬ ‫بهبود يابد‪ .‬اما با توجه به حباب‌هاي ايجاد شده در بازار مالي آمريكا‪،‬‬
‫واقعي بهره براي سال‌هاي متمادي همچنان پائين خواهد ماند و حتي‬ ‫افزايش نرخ بهره اثري مخرب و ويران‌كننده را بر بازارهاي مالي و‬
‫منفي خواهد شد لذا بسياري از كشورهاي درحال‌توسعه اقدام به‬ ‫اقتصاد خواهد داشت‪ .‬فروپاشي ناگهاني بازارهاي مالي يا فروپاشي‬
‫شكل ‪ .6‬بدهي‌هاي بلندمدت كشورهاي مختلف‬ ‫ناگهاني دالر براي اقتصاد جهاني كه مخارج آمريكا و بازارهاي مالي‬
‫نقشي حياتي را در آن ايفا مي‌كنند‪ ،‬فاجعه‌بار خواهد بود‪.‬‬

‫حباب‌هاي اعتباري‬
‫ريشه‌هاي دوره جديد جهاني‌شدن را به راحتي مي‌توان در اوائل‬
‫سال ‪ 1970‬يافت‪" .‬پل ولكر" سخن نغزي در اين زمينه دارد‪ .‬او‬
‫مي‌گويد‪" :‬مردم بيشتر تمايل دارند دالرهائي را نگه‌داري كنند كه‬
‫پشتوانه طال نداشته باشد تا دالرهاي با پشتوانه طال"‪ .‬با برقراري‬
‫سيستمي كه امكان چاپ پول بدون پشتوانه طال را فراهم کرد‪ ،‬رشد‬
‫باالي جهان حتي با افزايش قابل‌توجه ريسك انحالل مالي ممكن‬
‫شد‪ .‬همان‌طور كه در شكل (‪ )5‬مشاهده مي‌شود جريان تأمين مالي‬
‫بدهي‌ها در دهه ‪ 1970‬زمينه را براي موج‌هاي بعدي سرمايه‌گذاري‬

‫‪46‬‬

‫جهاني شدن ايجاد كرد‪ .‬پيش از دهة ‪ 1970‬دو جنگ جهاني باعث‬
‫شده بود تا موج حركت‌هاي استقالل طلبانه در جهان بر پا شود‪.‬‬
‫اين تحركات نقطة پاياني بود بر اقتصاد جهاني ميانة قرن نوزدهم‬
‫و آغاز قرن بيستم ‪ .‬اكثر كشورهاي در حال توسعه در دهة ‪1960‬‬
‫تالش داشتند تا از طريق سياست‌هاي جايگزيني واردات و ديگر‬
‫سياست‌هاي اقتصاد مبتني بر برنامه‌ريزي (سوسياليستي) فرآيند‬
‫صنعتي شدن خود را طي كنند‪ .‬اين روند باعث شده بود تا جهان در‬
‫حال توسعه از سرمايه‌گذاري‌هاي مستقيم خارجي توسط شركت‌هاي‬
‫چندمليتي استقبال چنداني نكند‪.‬‬
‫در همين دوره‪ ،‬خطرهاي ناشي از ايدئولوژي‌هاي حاكم در‬
‫كشورهاي در حال توسعه مانع از اين مي‌شد كه كشورهاي پيشرفته‬
‫به طور مستقيم در اين كشورها كه مرتب صحنه ملي‌سازي و سلب‬
‫مالكيت دارائي‌هاي شركت‌هاي چندمليتي بودند سرمايه‌گذاري كنند‪.‬‬
‫وام دهي به دولت‌هاي كشورهاي در حال توسعه در چنين‬
‫شرايطي مطمئن‌ترين ابزار سرمايه‌گذاري در بازاهاي نوظهور محسوب‬
‫مي‌شد‪ .‬اما به تدريج مسائل ايدئولوژيك تضعيف شد و سياست‌هاي‬
‫جايگزيني واردات با تبليغات مخالف توسط بانك جهاني و صندوق‬
‫بين‌المللي پول رنگ باخت و جاي خود را به بسته‌هاي پيشنهادي‬
‫اين سازمان‌ها براي ايجاد اصالحات مالي و حقوقي داد كه كاهش‬
‫بدهي‌هاي اين كشورها را از طريق افزايش سرمايه‌گذاري‌هاي مستقيم‬
‫خارجي و سياست‌هائي از اين دست برطرف مي‌كرد‪.‬‬
‫در نتيجه اين سياست‌ها‪ ،‬آن بازارهاي نوظهور به سمت‬
‫سرمايه‌گذاري مستقيم خارجي ترغيب شدند و فرآيند جهاني شدن‬
‫به شدت رشد كرد و به شكل امروزي درآمد كه در آن نه تنها شاهد‬
‫انتقال ساده‌تر بين‌المللي كاال‪ ،‬خدمات و پول هستيم بلكه سرايت‬
‫جهاني بحران‌هاي مالي و نفرين منابع نيز در آن امكان‌پذير شده‬
‫است‪.‬‬
‫جريان پترودالرها كه در واقع ظهور مالي نفرين منابع در كشورهاي‬
‫صادركنندة نفت است در واقع مهمترين عامل حباب اعتباري جاري‬
‫جهان محسوب مي‌شود‪ .‬بسياري ممكن است اين گونه استدالل كنند‬
‫كه اهميت دالرهاي بازگشت شده در حال حاضر از دهة ‪ 70‬و اوائل‬
‫دهة ‪ 1980‬كمتر است‪ .‬اين گروه عمدت ًا به چين به عنوان مهمترين‬
‫منبع جريان‌هاي مالي حال حاضر اشاره مي‌كنند‪ .‬اما بايد توجه داشت‬
‫كه نبايد در خصوص جريان‌هاي مالي خروجي چين اغراق كرد‬
‫و همچنين نبايد از نقش جاري پترودالرهاي بازگشت شده توسط‬
‫كشورهاي خاورميانه غافل شد و آن را دست كم گرفت‪ .‬در حالي‬
‫كه جريان سرمايه‌هاي خروجي چين در حال افزايش است‪ ،‬بزرگتر‬
‫شدن حباب‌هاي دارائي‌ها و تشديد بحران‌هاي مالي تا حدود زيادي‬
‫به دليل انباشت سريع پترودالرها پس از سال ‪ 2003‬بوده است‪.‬‬
‫شكل(‪ )7‬جريان خالص خروجي حساب مالي و حساب سرمايه‬
‫‪47‬‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬
‫استقراض از بانك‌هاي امريکائي كردند‪ .‬همان‌طور كه‌در شكل(‪)6‬‬
‫مشاهده مي‌شود‪ ،‬قسمت اعظم اين وجوه به كشورهاي داراي درآمد‬
‫متوسط و به ويژه كشورهاي واردكننده نفت و كشورهاي آمريكاي‬
‫التين قرض داده شد كه تالش مي‌كردند تا فرآيند صنعتي شدن خود‬
‫را تسريع كنند‪.‬‬
‫اين دوره بدهي‪-‬تورم با بحران بدهي‌هاي آمريكاي التين در دهه‬
‫‪ 1980‬به پايان رسيد‪ .‬استقراض غيرمحتاطانه اين كشورها حتي نقشي‬
‫مهم در بحران‌هاي مالي ميانه دهة ‪ 1990‬در آسيا‪ ،‬آمريكاي التين‬
‫و روسيه داشت‪ .‬نرخ‌هاي بهره پائين باعث مي‌شد تا سيستم مالي‬
‫بين‌المللي اين بحران‌ها و ديگر مشكالت اين چنيني را تشديد كند‬
‫اما همين مسائل امروز بزرگترين حباب اعتباري جهان را رقم زده كه‬
‫همانا بدهي‌هاي گزاف آمريكا و دالر در حال افت است‪.‬‬
‫سيكل گذشتة بدهي‪-‬تورم در دهة ‪ 1970‬و ‪ 1980‬براي كشورهاي‬
‫بدهكار‪ ،‬بانك‌داران و سرمايه‌گذاران خاورميانه كه وجوه اين بدهي‌ها‬
‫شكل‪ .7‬جريان خروجي مالي و سرماية چين و خاورميانه‬
‫را تأمين كرده بودند پايان ناخوشايندي داشت‪ .‬هنگامي‌كه رئيس‬
‫فدرال رزرو آمريكا "پل ولكر" در فاصلة سالهاي ‪ 1979‬تا ‪ 1982‬براي‬
‫مبارزه در برابر تورم لجام گسيخته آمريكا اقدام به افزايش نرخ‌هاي‬
‫بهره كرد‪ ،‬بدهي‌هاي دالري تأمين كننده هزينه‌هاي كشورهاي در‬
‫حال توسعه به شدت زياد شد‪ .‬به عالوه‪ ،‬ركود جهاني متعاقب آن‬
‫باعث كاهش تقاضاي صادرات كشورهاي بدهكار شد و لذا بانك‌ها‬
‫نسبت به اعطاء وام‌هاي بيشتر بي‌ميل شدند‪ .‬بنابراين جريان اعتبارات‬
‫در دهة ‪ 1980‬به كشورهاي مقروض به شدت افت كرد كه در شكل‬
‫ال مشهود است‪ .‬اما در دهة ‪ 1990‬اين بدهي‌ها بار ديگر‬ ‫(‪ )5‬كام ً‬
‫افزايش يافت كه منجر به بحران آسياي جنوب شرقي در سال‌هاي‬
‫پاياني دهة ‪ 1990‬شد‪.‬‬
‫افزايش اعتبارات دهة ‪ 1970‬مسيرهاي جديدي را براي توسعة‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬

‫از چين و كشورهاي كويت و عربستان را نشان مي‌دهد‪ .‬در شكل جهان كه هم در نظام برتوون‪ -‬وودز در سالهاي ‪ 1945-1971‬و هم‬
‫ال واضح است كه جريان خروجي اين دو كشور عضو شوراي در دوران رشد چشمگير جهاني شدن پس از دهة ‪ 1970‬حفظ شده‬ ‫كام ً‬
‫ال با جريان خروجي چين تا سال است به احتمال فراوان به پايان خواهد رسيد‪ .‬محققين دانشگاهي‬ ‫همكاري‌هاي خليج‌فارس‪ ،‬كام ً‬
‫ي همچون "كوين‬ ‫‪ 2006‬برابري مي‌كند‪ .‬به عالوه بايد در نظر داشت كه مقدار تجمعي همچون بري "آيخن‌گرين" و مورخين سياس ‌‬
‫دالرهاي نفتي سرمايه‌گذاري شده در خارج از منطقه امكان دارد از فيليپس" و تجار برجسته‌اي همچون "جرج سوروس" همگي بر اين‬
‫اعتقادند كه دوران سلطة دالر بر بازارهاي مالي به پايان رسيده است‪.‬‬ ‫چين بيشتر باشد‪.‬‬
‫زيرا كشور چين در دهة ‪ 70‬و اوائل دهة ‪ 1980‬كه كشورهاي ما در شرايط كنوني شاهديم كه بسياري از كشورها تالش مي‌كنند تا‬
‫صادركننده نفت مقادير قابل توجهي را در خارج از كشورهايشان سهم دالر را در سبدهاي ارزي خود كاهش دهند و تا آنجا كه امكان‬
‫سرمايه‌گذاري كردند چنين جريان خروجي‌اي نداشته است‪ .‬ذكر اين دارد به سمت خريد دارائي‌هاي غيردالري حركت كنند‪.‬‬
‫به طور كلي مي‌توان گفت كه جهان وارد دوره جديدي شده‬ ‫نكته نيز ضروري است كه كشور چين داراي ظرفيت جذب باالتري‬
‫نسبت به كشورهاي عضو سازمان همكاري‌هاي خليج فارس است‪ .‬كه دخالت دولت‌ها در تجارت جهاني و به طور كلي اقتصاد‪ ،‬بيشتر‬
‫بنابراين ماهيت و اثر جريان‌هاي دالرهاي نفتي به احتمال فراوان خواهد شد و حركت روبه رشد جهاني شدن در سال‌هاي گذشته تا‬
‫نقش مهمتري را در بازارهاي مالي بين‌المللي بازي مي‌كند و لذا حدود زيادي متوقف خواهد گرديد و اين موضوع تأثير زيادي بر‬
‫بازارهاي جهاني نفت كه از قضا يكي از محصوالت موج جهاني‬ ‫اهميت آن در بروز بحران‌هاي بالقوه بيشتر است‪.‬‬
‫شدن فعلي است خواهد داشت‪.‬‬
‫اگر اين اتفاق بيفتد و حركت به سمت بازارهاي آزاد متوقف‬ ‫نتيجه‌گيري‬
‫جوانب مختلف بحران‌هاي انرژي دهة ‪ 1970‬و بحران‌هاي مالي شده يا معكوس گردد‪ ،‬اقتصاد جهاني كارائي خود را تا حدود زيادي‬
‫از دست خواهد داد‪ ،‬هزينه‌هاي‬ ‫متعاقب آن در دهة ‪ 80‬در حال حاضر‬
‫معامالتي به شدت افزايش مي‌يابد‬ ‫نيز بر بازارهاي مالي تأثير مي‌گذارد‪.‬‬
‫جهان وارد دوره جديدي شده كه دخالت دولت‌ها در‬
‫و امكان دارد دولت‌ها قوانين داخلي‬ ‫عالوه بر اين‪ ،‬بسياري از عواملي كه‬
‫تجارت جهاني بيشتر خواهد شد و حركت جهاني‬
‫خود را در خصوص سرمايه‌گذاري‪،‬‬ ‫در قرن نوزدهم‪ ،‬ميان دو جنگ جهاني‬
‫شدن تا حدود زيادي متوقف مي‌شود‪.‬‬
‫ماليات و انتخاب شركاي تجاري‬ ‫و پس از جنگ جهاني باعث تغيير‬
‫اعمال كنند‪ .‬در چنين فضائي حجم‬ ‫سيستم مالي بين‌المللي شد در حال‬
‫حاضر در شديدترين شكل خود ظاهر شده‌اند‪ .‬آن فاز از جهاني‌شدن تجارت دوجانبه و يا چندجانبه ميان مناطق مختلف كه صرف ًا به‬
‫كه با قطع رابطة دالر آمريكا و طال در دهة ‪ 1970‬آغاز شده از سطح دالئل سياسي صورت مي‌گيرد افزايش مي‌يابد و صد البته تأثير‬
‫جهاني شدن قبل از جنگ جهاني اول فراتر رفته اما با اين تفاوت كه اياالت متحده براي حل اين گونه مشكالت به مقدار زيادي‬
‫نظم مبتني بر سيستم استاندارد طال بر آن حاكم نيست‪ .‬تجارت افسار كاهش مي‌يابد‪.‬‬
‫اين وقايع در شرايطي اتفاق مي‌افتد كه گسترش ناسيوناليسم‬ ‫گسيخته و كسري‌هاي مالي و حباب‌هاي دارائي‌ها و پول متعاقب آن‬
‫در شرايط كنوني در باالترين سطح خود هستند و لذا ريسك بحران و حمايت‌گرائي در كشورهاي صادركننده نفت و گاز و كاهش‬
‫مالي جهاني با وجود افزايش سطح ادغام بازارها به شدت افزايش قدرت شركت‌هاي چندمليتي نفت و قدرت يافتن شركت‌هاي ملي‬
‫در سال‌هاي اخير نيز زمينة مناسبي را براي تشديد مخالفت در برابر‬ ‫يافته است‌‪.‬‬
‫به نظر مي‌رسد كه بازارهاي مالي مهمترين نقش را در شكل‌گيري توسعه جهاني شدن فراهم كرده است‪ .‬پس در چنين شرايطي بهتر‬
‫بحران مالي آينده خواهند داشت كه خود باعث تغيير در سيستم است كه كشورهائي همچون ايران كه به دنبال بررسي تأثير بحران‬
‫ي كه بر اين سناريو حاكم مالي آمريكا بر بازار جهاني نفت هستند به جاي نگاه كوتاه‌مدت به‬ ‫مالي بين‌المللي خواهد شد‪ .‬منطق اقتصاد ‌‬
‫است بسيار ساده و يادآور آنچه در دهة ‪ 1970‬و ‪ 1980‬اتفاق افتاد‪ ،‬آثار بحران بر عرضه و تقاضاي آتي نفت‪ ،‬تأثير اين واقعه بر بنيان‌هاي‬
‫توجه قرار دهند‪.‬‬
‫مي‌باشد‪ .‬بازگشت دالرهاي نفتي صادركنندگان انرژي كه اقتصادهاي ساختاري بازار نفت را نيز مورد ّ‬
‫آنها توان جذب درآمدهايشان را ندارد با مازاد تراز تجاري كشورهاي‬
‫منابع و مأخذ‪:‬‬
‫‪Mahmoud Amin El-Gamal and Amy Myers Jaffe; "Energy,‬‬
‫صادركنندة كاالهاي كارخانه‌اي و خدماتي آسيا كه حباب‌هاي‬
‫‪Financial Contagion, and the Dollar"; Working paper; Baker‬‬ ‫سفته‌بازانه و تورم جهاني را تغذيه مي‌كند همراه شده است‪.‬‬
‫‪Energy Institute, May 2008‬‬ ‫در اين رهگذر‪ ،‬موقعيت دالر آمريكا به عنوان تنها ذخيره ارزي‬

‫‪48‬‬
 ‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬

‫رابطة گازي تركيه‪-‬ايران‬

‫سياست موفق‬
‫تجارت ناموفق‬
‫هدي پناهي نژاد‬

‫گاز طبيعي سريعترين رشد مصرف را در بين انرژي‌هاي اولية تركيه به خود اختصاص داده است‪ ،‬به طوري كه از سال ‪ 1987‬تا سال ‪ ،2007‬مصرف‬
‫گاز از ‪ 0/5‬به ‪ 35‬ميليارد متر مكعب در سال رسيده است‪ .‬اين رشد سريع در تقاضا در رشد جمعيت مخصوص ًا در گروه‌هاي جوانتر و همچنين شهري‌سازي‬
‫و توسعة اقتصادي پرسرعت تركيه ريشه دارد‪ .‬در عين حال‪ ،‬تركيه در سال‌هاي اخير سعي در تبديل شدن به يك قطب اصلي انرژي را داشته است كه اين‬
‫تمايل تركيه با نياز اروپا براي يافتن عرضه كنندگان و راه‌هاي جديد دست‌يابي به نفت و گاز هم‌خواني دارد‪ .‬پيش‌بيني مي‌شود كه نياز اتحادية اروپا به گاز‬
‫تا سال‪ 2050‬به ميزان يك چهارم بيشتر از نياز كنوني اش افزايش يابد‪ .‬از آنجا كه ميادين گازي درون اتحادية اروپا در حال تخليه شدن مي‌باشند‪ ،‬سهم‬
‫واردات گاز از خارج از اتحادية اروپا از حدود ‪ 50‬درصد به ‪ 80‬درصد در سال‪ 2030‬افزايش خواهد يافت و در اين بين كشور تركيه نيز يكي از گزينه‌هاي‬
‫اروپا به عنوان محل ترانزيت انرژي از خاورميانه مي‌باشد‪ .‬از اين رو با توجه به نياز تركيه به گاز طبيعي براي مصرف داخلي و همچنين تمايل اين كشور‬
‫براي فراهم كردن امكان ترانزيت گاز از طريق خاك كشورش به قارة اروپا‪ ،‬نام ايران با دارا بودن دومين حجم ذخاير گازي جهان و مزيت همسايگي اش‬
‫براي تأمين گاز مورد نياز داخلي اين كشور و اروپا مورد توجه قرار مي‌گيرد‪ .‬از اين رو در گزارش ذيل كه خالصة گزارش "رابطة گازي تركيه‪ -‬ايران‪،‬‬
‫سياست موفق‪ ،‬تجارت ناموفق" است و توسط موسسة اكسفورد به چاپ رسيده است سعي در بررسي روابط گازي ايران و تركيه جهت مشخص شدن‬
‫نقاط قوت و ضعف اين رابطه كه براي دو كشور مزاياي بسياري را به همراه مي‌آورد داريم كه در ذيل مي‌آيد‪.‬‬

‫گرفته است ولي در عين حال رابطة دو كشور بحران‌هائي را نيز مانند‬
‫دورة امپراطوري عثماني و انقالب اسالمي ايران تجربه كرده است‪ .‬انقالب‬
‫اسالمي سال ‪ 1979‬ايران‪ ،‬از نظر حكومت آن زمان تركيه‪ ،‬يك عقب‌نشيني‬
‫كامل در رابطة بين دو كشور به حساب مي‌آمد‪ .‬تركيه خود را در وضعيتي‬
‫يافت كه مجبور بود با ايران همزيستي مسالمت‌آميزي را براي جلب‬
‫حمايتش براي جنگ عليه گروهك تروريستي پ‪-‬ك‪-‬ك دريافت كند‪.‬‬
‫پس از آن سياست ايران نسبت به تركيه در طي جنگ ايران‪-‬عراق نيز‬
‫شديدا ًتحت تأثير اين واقعيت قرار داشت كه ايران نمي‌خواست تركيه كاري‬
‫انجام دهد كه به نفع عراق باشد (مخصوص ًا از جهت تأمين كاال براي عراق‬
‫كه به هر صورت به ضرر ايران تمام مي‌شد)‪ .‬همچنين ايران عالقه داشت‬
‫تركيه و ايران‬
‫ايران با دارا بودن ‪ 28‬تريليون مترمكعب ذخاير گازي‪ ،‬دومين حجم‬
‫ذخايرگازي جهان پس از روسيه را به خود اختصاص داده است‪ .‬از زمان‬
‫انقالب اسالمي در سال ‪ ،1979‬توليد گاز عمدت ًا براي پوشش تقاضاي‬
‫داخلي ايران مورد استفاده قرار گرفته است‪ .‬صادرات گازي ايران به تركيه‪،‬‬
‫موفق‌ترين صادرات گاز ايران پس از انقالب به شمار مي‌رود كه البته اين‬
‫مبادله نيز دچار نقصان بوده است‪.‬‬
‫رابطة تاريخي تركيه ‪ -‬ايران‪ :‬رابطة سياسي و اقتصادي بين تركيه و‬
‫ايران در طي تاريخ پستي‌ها و بلندي‌هاي بسياري را تجربه كرده است‪.‬‬
‫همكاري‌هاي اقتصادي اساسي‌اي در طي زمان ما بين دو كشور شكل‬

‫‪49‬‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬
‫توسط يك فرقة اصالح طلب درون‬
‫حزب اسالمي قبلي به نام "حزب‬
‫فضيلت" و پس از كناره‌گيري "حزب‬
‫رفاه" از قدرت در سال ‪ 1997‬شكل‬
‫گرفته بود‪ .‬در مقايسه با "حزب رفاه"‬
‫و "حزب فضيلت"‪ ،‬حزب عدالت‬
‫و توسعه به صراحت اعالم كرد كه‬
‫حزبي سياسي با دستور كار مذهبي يا‬
‫دستور كار اسالمي مخفي نيست ولي‬
‫حزبي با ريشه‌هاي اسالمي است كه‬
‫هم نخست وزير آن( طيب اردوغان)‬
‫و هم رئيس جمهور آن( عبداهلل گل)‬
‫چهره‌هاي كليدي "حزب فضيلت" به‬
‫شمار مي‌آمدند‪.‬‬
‫شركت‌هاي مختلف براي ايجاد يك خط لولة گاز از تركمنستان به تركيه‬
‫سياست خارجي جديد تركيه‪ -‬فرصتي براي‬
‫بهبود روابط با ايران‬
‫از سال ‪ ،2002‬با قرارگرفتن قدرت دردست حزب عدالت و توسعه‪،‬‬
‫سياست خارجي جديد تركيه آغاز شد داود اوغلو در ماه مي سال ‪2009‬‬
‫به مقام وزارت امور خارجه رسيد‪ .‬وي پيش از آن‪ ،‬مشاور ارشد نخست‬
‫وزير بود و عقايد او را در زمينة سياست خارجي شديدا ً تحت تاثير قرار‬
‫مي‌داد‪ .‬اين جهت‌گيري با سياست خارجي تركيه كه از اوايل قرن ‪20‬‬
‫بكار گرفته شده بود متفاوت بود( البته بجز دورة حكومت حزب رفاه)‪.‬‬
‫براي فهم روابط فعلي بين تركيه و ايران شناخت قواعد و اصول حاك ‌م‬
‫ال مورد اشاره‬‫بر سياست خارجي فعلي تركيه قابل اهميت است و لذا ذي ً‬
‫قرار مي‌گيرد‪.‬‬
‫‪ -1‬اگر تعادل بين امنيت و دموكراسي در داخل كشور وجود نداشته‬
‫باشد‪ ،‬امكان ظهور دوران اثرگذاري بر محيط اطراف نيز از بين مي‌رود‪.‬‬
‫‪ -2‬نسبت به همسايگان بايد سياست " بدون مسئله" اتخاذ شود‬
‫‪ -3‬روابط با كشورهاي همسايه و فراتر از آن بايد توسعه يابد‪.‬‬
‫‪ -4‬تركيه نبايد از سياست خارجي چند بعدي دست بردارد‪ .‬روابط‬
‫تركيه با ساير بازيگران جهاني بايد حالت مكمل داشته باشد نه رقابتي‪.‬‬
‫‪ -5‬حركت به سمت ديپلماسي بايد با آهنگي يكنواخت ادامه يابد‪.‬‬
‫توضيح آنكه توسعة جدي و پايدار ديپلماسي تركيه با نگا‌ه به ارتباطات‬
‫بين‌المللي و همايش‌هايي كه اين كشور از سال ‪ 2003‬ميزبان آنها بوده‬
‫است آشكار مي‌شود و نشان مي‌دهد كه تركيه به اثرگذاري بيشتري بر‬
‫سازمان‌هاي بين‌المللي دست يافته است‪.‬‬
‫سياست خارجي جديد تركيه مبين روية جديد پيش‌گرفته شده توسط‬
‫اين كشور نسبت به ايران است‪ .‬تركيه ديگرهمچون گذشته تصور نمي‌كند‬
‫كه توسط دشمنانش احاطه شده است و اصول سياست خارجي تركيه‬
‫‪50‬‬
‫رابطه‌اي كاربردي را با آنكارا ادامه دهد‬
‫تا از ساير قسمت‌هاي جهان جدا نيفتد‬
‫و به اين ترتيب تحريم‌هاي آمريكا‪،‬‬
‫اروپا و سازمان ملل را كمرنگ‌تر‬
‫سازد‪ .‬به اين ترتيب‪ ،‬علل اقتصادي‬
‫براي هر دو كشور دليل اصلي ادامه‬
‫دادن روابط كاربردي در آن دوران به‬
‫حساب مي‌‌آمد و البته ايجاد همكاري‬
‫در زمينة ساخت خطوط لولة نفت و‬
‫گاز از آذربايجان و آسياي مركزي نيز‬
‫براي ايران داراي اهميت بود‪.‬‬
‫در اواسط دهة ‪ ،90‬روابط تركيه‪-‬‬
‫ايران به علت پتانسيل مشاركت ايران‬
‫در كنسرسيومي بين‌المللي متشكل از‬
‫كه از ايران عبور مي‌كرد‪ ،‬بهبود يافت‪ .‬آمريكا به اين طرح به صورت بسيار‬
‫منفي عكس‌العمل نشان داد ولي تركيه براي ايجاد مانعي بر سر تهديدهاي‬
‫گروهك پ‪-‬ك‪-‬ك به پشتيباني ايران نياز داشت و به اين ترتيب ايران به‬
‫يكي از اولويت‌هاي تركيه تبديل شد‪ .‬در طي دهة ‪ 90‬يك موج اسالمگرائي‬
‫در تركيه شكل گرفت كه تهديدي جدي براي دولت و نخبگان سكوالر‬
‫به شمار مي‌رفت‪.‬‬
‫در انتخابات داخلي ‪ 1994‬تركيه‪" ،‬حزب رفاه " در اين كشور قدرت‬
‫خود را با تصاحب مناصب شهرداري در چندين شهر از جمله استانبول و‬
‫آنكارا تقويت كرد‪ .‬در ‪ 28‬ژوئن ‪ ،1996‬حزب رفاه تركيه دولتي ائتالفي را با‬
‫"حزب راه راست" تشكيل داد و براي اولين بار در تاريخ تركيه يك نخست‬
‫وزير اسالم‌گرا به نام "نجم‌الدين اربكان" انتخاب شد‪.‬‬
‫تهران اين رخداد را به فال نيك گرفت زيرا اربكان خوشنام و مورد‬
‫احترام مقامات ايران بود و مهم‌تر از همه انتقادي را متوجه جمهوري‬
‫اسالمي ايران نكرده بود‪ .‬در ادامه‪ ،‬دو كشور علي‌رغم قانون آمريكا مبني بر‬
‫تحريم شركت‌هائي كه ساالنه بيش از ‪ 20‬ميليون دالر در صنايع نفت و گاز‬
‫ايران سرمايه‌گذاري كنند‪ ،‬قراردادي مبني بر صادرات‪ 10‬ميليارد متر مكعب‬
‫گاز در سال به امضا رساندند‪ .‬اين رويداد منجر به جلب توجه رسانه‌ها‬
‫در سطح جهاني گرديد‪ .‬در ‪ 18‬ماه ژوئن ‪ ،1997‬دولت ائتالفي به رهبري‬
‫"حزب رفاه" به علت فشار باالي ارتش‪ ،‬از قدرت كناره‌گيري كرد‪.‬‬
‫پس از آن‪ ،‬دولت جديد تركيه انتقادات شديدي را به علت حمايت‬
‫از تبليغات اسالمي در تركيه متوجه ايران ساخت ولي در سال ‪،2002‬‬
‫انتخابات عمومي تركيه "حزب عدالت و توسعه" به رهبري رجب طيب‬
‫اردوغان با ‪ 34/3‬درصد آراء ملي را بر سر كار آورد‪ .‬اين انتخابات منجر‬
‫به شكل‌گيري اولين دولت تك حزبي در تركيه از سال ‪ 1987‬و اولين‬
‫پارلمان دو حزبي تركيه در طي ‪ 48‬سال گرديد‪" .‬حزب عدالت و توسعه"‬

‫مشكالت مبادلة گاز ايران و تركيه‬
‫توافق‌نامة ‪ 1996‬تركيه و ايران از همان ابتدا بحث‌برانگيز بود و آمريكا‬
‫آشكارا مخالفت خود را با اين توافق‌نامه نشان داده بود‪ .‬مقامات آمريكائي‬
‫سعي كردند دولت تركيه را متقاعد كنند كه اين پروژه را ادامه ندهد‪ .‬با اين‬
‫وجود‪ ،‬سياستگذاران تركيه مصمم بودند كه منابع عرضة گاز تركيه را متنوع‬
‫سازند از مواضع خود كوتاه نيامدند‪.‬‬
‫بر طبق قانون تحريم ‪ 1995‬ايران توسط آمريكا‪ ،‬شركت‌هائي كه‬
‫سرمايه‌گذاري بيش از ‪ 20‬ميليون دالري در عرض يك سال در بخش انرژي‬
‫ايران داشته باشند‪ ،‬مشمول تحريم مي‌شوند‪ .‬با اين وجود از آنجا كه براساس‬
‫اين قرارداد‪ ،‬هر كشور مسئول ساخت بخش داخل مرزي خود از پروژه بود‬
‫تركيه مشمول تحريم نشد‪ .‬عالوه‌براين‪ ،‬دپارتمان دولتي آمريكا اين تحريم را‬
‫متوجه تركيه نساخت زيرا ظاهر مسئله اين بود كه تركيه گاز را از تركمنستان و‬
‫از طريق ايران وارد مي‌ساخت‪ .‬چارچوب يك توافقنامه توسط رئيس جمهور‬
‫تركيه و رئيس جمهور تركمنستان در ‪ 29‬اكتبر ‪ 1998‬براي تكميل خط لولة‬
‫گاز طبيعي ترانس خزر كه تركمنستان را به تركيه و سپس به اروپا مي‌رساند‬
‫به امضا رسيد‪ .‬بر طبق اين تفاهم‌نامه مقرر بود كه‪ 30‬ميليارد متر مكعب گاز‬
‫طبيعي در سال به اروپا صادرشود كه ‪ 16‬ميليارد متر مكعب آن به تركيه‬
‫مي‌رفت‪ .‬اين تفاهمنامه اجرا نشد و هيچ تفاهم‌ناﻣﺔ ديگري مبني بر انتقال گاز‬
‫تركمنستان به ايران و پس از آن به تركيه نيز تاكنون محقق نشده است و در‬
‫سال ‪ ،2002‬ايران صادرات مستقيم گاز به تركيه را آغاز كرد‪.‬‬
‫هنوز بحث‌هائي مبني بر امكان انتقال گاز از تركمنستان به تركيه يا‬
‫واردات گاز از تركمنستان به ايران و پس ازآن به تركيه انجام مي‌شود‪ .‬از‬
‫آغاز صادرات گاز ايران به تركيه‪ ،‬بحث‌هائي بين دو طرف دربارة حجم يا‬
‫قيمت گاز وجود داشته است‪ .‬در سال ‪ ،2002‬تركيه واردات گاز از ايران‬
‫را به علت نامطلوب بودن مشخصات گاز متوقف كرد‪ .‬با اين وجود به‬
‫نظر مي‌رسيد كه علت اصلي كمبود تقاضاي گاز در تركيه در آن زمان اين‬
‫حقيقت بود كه تركيه مي‌خواست قيمت را كاهش دهد يا شرايط قرارداد‬
‫"برداشت كن يا بپرداز" (‪Take or‬‬
‫‪ )pay‬را بهبود بخشد‪ .‬آنچه پس از اين‬
‫توقف روي داد‪ ،‬بر اين گمان صحه‬
‫مي‌گذارد‪.‬‬
‫در اواخر آن سال تركيه اعالم كرد‬
‫كه توانسته به قيمت كمتر و كاهش‬
‫در شرايط "بردار يا بپرداز" دست‬
‫يابد‪ .‬توافق‌نامة جديد شامل ‪ 9‬درصد‬
‫تخفيف بود كه ميزان تخفيف با توجه‬
‫به ميزان گاز خريداري شده افزايش‬
‫مي‌يافت‪ .‬اگر تركيه كل مقدار ساالنة‬
‫قرارداد را خريداري مي‌كرد‪ ،‬كاهش‬
‫قيمت به بيش از ‪ 12‬درصد مي‌رسيد‪.‬‬
‫‪51‬‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬
‫منجر به بهبود پيوندهاي ديپلماتيك بين دو كشور شده است‪ .‬روية تركيه در‬
‫زمينة برنامة هسته‌اي ايران مثبت بوده و عكس‌العمل تركيه نسبت به طرح‬
‫پيشنهادي آمريكا و اسرائيل براي تحريم و تنبيه ايران تعجب كشورهاي‬
‫غربي را برانگيخت‪.‬‬
‫عبداهلل گل اعالم كرد كه ايران حق توسعة انرژي هسته‌اي را دارد‪ .‬بنظر‬
‫مي‌رسد كه تركيه تمايل دارد كه درجهت تسهيل گفتگوهاي بين آمريكا و‬
‫متحدان غربي اش با ايران بر سر برنامة هسته‌اي فعال باشد‪.‬‬
‫قرارداد گازي ‪ 1996‬بين ايران و تركيه‬
‫بازار انرژی تركيه يكي از سريع‌ترين رشدها را در دو دهة اخير در‬
‫سطح جهان داشته است‪ .‬كمبود منابع گاز طبيعي‪ ،‬تركيه را وادار به واردات‬
‫تقريب ًا تمامي گاز مورد نيازش از روسيه‪ ،‬آذربايجان و ايران از طريق خط‬
‫لوله و از الجزاير و نيجريه بصورت ‪ LNG‬كرده است‪ .‬تقاضاي گاز‬
‫طبيعي در سال ‪ 2009‬ميالدي به علت ركود اقتصادي كاهش يافت و‬
‫تركيه در حال حاضر دچار مازاد عرضه شده است و احتماالً تا پايان‬
‫سال ‪ 2010‬نيازي به بستن قرارداد جديد نخواهد داشت‪ .‬در سال ‪،1996‬‬
‫قرارداد انتقال گاز طبيعي بين ايران و تركيه درجريان سفر رهبر حزب‬
‫رفاه تركيه آقاي اربكان به تهران به امضا رسيد‪ .‬مذاكرات اين قرارداد از‬
‫سال ‪ 1995‬و توسط دولت "راه راست" آغاز گرديده بود‪ .‬تفاهم نامه بر‬
‫صادرات گاز طبيعي در طي ‪ 23‬سال با حجم آغازين ‪ 4‬ميليارد مترمكعب‬
‫در سال ‪ 2002‬و رسيدن به ‪ 10‬ميليارد متر مكعب در سال ‪ (2007‬ظرفيت‬
‫خط لوله) داللت داشت‪ .‬با اين وجود‪ ،‬به علل مختلف‪ ،‬ميزان مبادله گاز‬
‫هيچگاه به سقف قرارداد نرسيد و حداكثر به ميزان ‪ 6‬ميليارد مترمكعب‬
‫در سال ‪ 2007‬رسيد‪.‬‬
‫با اين وجود هر دو كشور بر تمايل خود به افزايش و رساندن حجم‬
‫به سطح ذكر شده در قرارداد تأكيد دارند‪ .‬گاز ايران براي مقاصد صنعتي‬
‫و براي گرمايش خانگي در آناتولي شرقي به مصرف مي‌رسد‪ .‬خط لولة‬
‫ايران‪-‬تركيه قرار بود در سال ‪1999‬‬
‫كامل شود اما درسال ‪ 2001‬تكميل‬
‫شد و هر دو كشور يكديگر را به عدم‬
‫ساخت به موقع خط لوله در كشور‬
‫ديگر متهم مي‌كردند‪ .‬طبق قرارداد‪ ،‬هر‬
‫دو كشور مسئول بخشي از خط لوله‬
‫كه از كشورشان عبور مي‌كرد‪ ،‬بودند‪.‬‬
‫بدان معنا كه تركيه مسئول بخش‬
‫‪ 1100‬كيلومتري خط لوله از مرز ايران‬
‫به عالوة هزينه‌هاي انتقال به محل‬
‫مصرف بود و سهم ايران‪ ،‬توليد گاز‬
‫و هزينه‌هاي ‪ 270‬كيلومتري خط لوله‬
‫درون مرزهاي خود بود‪.‬‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬

‫ژانويه رخ داد زماني كه دماي شهركرد به منفي ‪ 24‬درجه و دماي تهران‬ ‫سطح "بردار يا بپرداز" از ‪ 87‬درصد به ‪ 70‬درصد كاهش يافت‪ .‬به زبان‬
‫به منفي ‪ 7‬درجة سلسيوس رسيده بود‪ .‬تركيه نيز باالجبار صادرات گاز به‬ ‫ديگر‪ ،‬اگر شركت نفت دولتي تركيه (بوتاش) تا ‪ 30‬درصد از حجم ساالنة‬
‫ذكر شده در قرارداد را برداشت نكند‪ ،‬مجبور به پرداخت هزينة آن نخواهد‬
‫يونان را متوقف ساخت‪ ،‬زيرا گازي كه از آذربايجان به تركيه براي انتقال به‬
‫يونان صادر مي‌شد نيز براي مصرف داخل ايران به كار گرفته‌شد‪ .‬بوتاش‬ ‫بود‪ .‬بحث بر سر قيمت در طي سال ‪ 2004‬ادامه يافت و وزير انرژي تركيه‪،‬‬
‫همچنين براي تأمين كسري خود ‪ LNG‬خريداري كرد و حدود يك سوم‬ ‫آقاي گولر اعالم كرد كه تركيه به حكميت بين‌المللي رجوع خواهدكرد‪.‬‬
‫طرف ايراني پاسخ داد كه مشاجره بر سرقيمت‌گذاري گاز قابل حل نيست‬
‫ذخيرة گاز خود را به مصرف رساند‪.‬‬
‫در سال ‪ ،2009‬هيچ اختاللي در انتقال گاز از ايران به تركيه رخ نداد‬ ‫و پس از آن جريان گاز ايران در ماه دسامبر ‪ 2004‬براي ‪ 4‬روز به "علل‬
‫ولي بوتاش ممكن است مجبور باشد ‪ 2‬ميليارد دالر خسارت قرارداد‬ ‫فني" قطع شد‪.‬‬
‫"برداشت كن يا بپرداز" را به خاطر سال ‪ 2009‬و ‪ 704‬ميليون دالر كه‬ ‫اين بحث در طي سال ‪ 2005‬ادامه يافت و تركيه در اواسط آوريل‬
‫دريافت گاز از ايران را براي چندين روز معلق كرد‪ .‬درسال ‪ ،2006‬ايران‬
‫از سال ‪ 2008‬از به همين بابت بدهكار بود را بپردازد‪ .‬وزير انرژي و منابع‬
‫طبيعي تركيه در حال بررسي مجدد شرايط قرارداد" برداشت كن يا بپرداز"‬ ‫عرضة گاز به تركيه را به علت سرماي شديد در تبريز در ‪ 19‬ژانويه متوقف‬
‫در تمامي قراردادهاي تركيه است و به دنبال راهي براي افزايش فروش‬ ‫ساخت‪ .‬تركيه اين كمبود را با واردات گاز بيشتر از گازپروم از طريق خط‬
‫لولة جريان آبي جبران كرد‪ .‬در ماه سپتامبر سال ‪ 2006‬و ماه آگوست سال‬
‫گاز با برنامه‌هاي اوليه‌اي شامل معافيت برخي بخش‌ها از پرداخت ماليات‬
‫مصرف خصوصي و افزايش ندادن قيمت مصرف‌كنندة نهائي تا انتهاي سال‬ ‫‪ ،2007‬عرضه به علت ‪ 3‬بار انفجار خط لوله در دو طرف مرزها متوقف‬
‫و حتي در صورت افزايش قيمت واردات مي‌باشد‪.‬‬ ‫شد‪ .‬اين اتفاقات احتماالً توسط گروه جدائي طلب كرد پ‪-‬ك‪-‬ك رقم‬
‫خورده بود‪ .‬تركيه اين كمبود را نيز از طريق خط لولة جريان آبي جبران‬
‫كرد‪ .‬در اواخر ماه دسامبر سال ‪ 2007‬و ژانوية ‪ ،2008‬تركمنستان صادرات يادداشت تفاهم گاز طبيعي‪:‬‬
‫در ‪ 17‬نوامبر سال ‪ 2008‬يك يادداشت تفاهم در زمينة توليد و‬ ‫گاز به ايران را متوقف ساخت كه اختالل دوم منجر به استفادة ايران از گاز‬
‫خود براي تأمين تقاضاي داخلي‌اش شد و در نتيجه انتقال گاز به تركيه صادرات گاز طبيعي ميان تركيه و ايران به امضا رسيد‪ .‬برنامه همكاري‬
‫تركيه‪-‬ايران كه ابتدا در ماه آگوست سال ‪ 2007‬اعالم شد‪ ،‬مشاركت تركيه‬ ‫متوقف شد‪.‬‬

‫جدول (‪ :)1‬پيش‌بيني تقاضای گاز تركيه و قراردادهای واردات گاز (ميليارد متر مكعب)‬
‫‪2020‬‬ ‫‪2019‬‬ ‫‪2018‬‬ ‫‪2017‬‬ ‫‪2016‬‬ ‫‪2015‬‬ ‫‪2014‬‬ ‫‪2013‬‬ ‫‪2012‬‬ ‫‪2011‬‬ ‫‪2010‬‬ ‫‪2009‬‬

‫تقاضا( با وضعيت‬
‫‪56/63‬‬ ‫‪54/05 51/64 49/39‬‬ ‫‪47/13‬‬ ‫‪45/16‬‬ ‫‪43/32‬‬ ‫‪41/14‬‬ ‫‪39/20‬‬ ‫‪37/33‬‬ ‫‪35/93‬‬ ‫‪34/62‬‬
‫عادي كسب و كار)‬

‫‪44/45‬‬ ‫‪42/42 40/65 38/99‬‬ ‫‪37/03‬‬ ‫‪35/28‬‬ ‫‪33/60‬‬ ‫‪32/34‬‬ ‫‪31/16‬‬ ‫‪31/16‬‬ ‫‪31/16‬‬ ‫‪31/16‬‬ ‫تقاضا( ركود)‬

‫توليد‬

‫‪81/80‬‬ ‫‪81/80 81/80 81/80‬‬ ‫‪81/80‬‬ ‫‪81/80‬‬ ‫‪81/80‬‬ ‫‪81/80‬‬ ‫‪81/80‬‬ ‫‪81/80‬‬ ‫‪81/80‬‬ ‫‪81/80‬‬ ‫خط لوله‬

‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫نابوكو‬

‫ال ان جي( موجود و‬

‫‪11/96‬‬ ‫‪11/96 11/96 11/96‬‬ ‫‪11/96‬‬ ‫‪11/96‬‬ ‫‪11/96‬‬ ‫‪11/96‬‬ ‫‪11/96‬‬ ‫‪11/96‬‬ ‫‪11/96‬‬ ‫‪11/96‬‬
‫در حال ساخت)‬

‫‪93/76‬‬ ‫‪93/76 93/76 93/76‬‬ ‫‪93/76‬‬ ‫‪93/76‬‬ ‫‪93/76‬‬ ‫‪93/76‬‬ ‫‪93/76‬‬ ‫‪93/76‬‬ ‫‪93/76‬‬ ‫‪93/76‬‬ ‫ظرفيت عرضة ممكن‬

‫واردات گاز بر اساس‬

‫‪41/78‬‬ ‫‪41/78 41/78 41/78‬‬ ‫‪41/78‬‬ ‫‪41/78‬‬ ‫‪45/70‬‬ ‫‪45/70‬‬ ‫‪51/70‬‬ ‫‪51/70‬‬ ‫‪51/70‬‬ ‫‪51/70‬‬
‫قرارداد‬

‫در توسعة ميدان پارس جنوبي و يك خط لولة پيشنهادي كه هم گاز ايران‬
‫را از طريق تركيه به اروپا مي‌رساند و هم بازار تركيه را تأمين مي‌كرد را‬
‫شامل مي‌شد و به ترانزيت گاز تركمنستان از ايران و تركيه به اروپا نيز‬
‫اشاره داشت‪ .‬شركت نفت تركيه به نام "‪ "TPAO‬در نظر دارد ساالنه‬
‫تا ‪ 16‬ميليارد متر مكعب گاز از پارس جنوبي استخراج كند كه نيمي از آن‬
‫تركمنستان ادعا كرد كه اين اختالل به علت مشكالت فني و نياز به‬
‫بازسازي اورژانسي ايجاد شده است‪ .‬با اين وجود‪ ،‬بنظر مي‌رسد كه علت‬
‫اصلي اين اختالل در عرضه‪ ،‬بحث بر سر قيمت بين تركمنستان و ايران‬
‫بوده است و به زعم تركمنستان ايران حاضر نشده قيمت بازاري گاز را‬
‫پرداخت كند‪ .‬قطع انتقال گاز ايران به تركيه همزمان با هواي سرد در ماه‬

‫‪52‬‬

‫مشكالت اجراي يادداشت تفاهم‬
‫بين تركيه و ايران‬
‫با توجه به اين واقعيت كه رابـطة گازي‬
‫بين تركيه و ايران دچارمباحث و اختالفات‬
‫متعددي بوده است‪ ،‬بي‌اعتمادي زيادي بين‬
‫دو كشور و برخورد محتاطانه‌اي در اجراي‬
‫يادداشت تفاهم وجود دارد‪ .‬دو طرف بعنوان‬
‫شركاي تجاري قابل اعتماد بر روي يكديگر‬
‫حساب باز نمي‌كنند‪ .‬ايران چندين بار تاكنون‬
‫جريان گاز به تركيه را قطع نموده است‪.‬‬
‫همزمان تركيه نيز يك وارد كنندة قابل‬
‫اعتماد نيست زيرا تعهدات برداشت خود را‬
‫تاكنون محقق نكرده و بوتاش نيز به جاي‬
‫پذيرش اينكه به علت كمبود تقاضا‪ ،‬گاز ايران‬
‫را دريافت نكرده مدام از كيفيت بد گاز شكايت‬
‫مي‌كند‪ .‬به نظر نمي‌رسد كه تركيه پيش از كاهش‬
‫قيمت قراردادهاي فعلي توسط ايران به بستن‬
‫قرارداد جديد راضي شود‪ .‬شركت ملي نفت‬
‫ايران اخيرا ً اصالحاتي را در قرارداد باي‪-‬بك‬
‫اعمال كرده تا سرمايه‌گذاران را جذب كند ولي‬
‫نرخ ثابت بازده در كنار هزينه‌هاي سرمايه‌اي‬
‫باال‪ ،‬چارچوب اين قراردادها را دچار مشكل ساخته است‪ .‬عالوه براين‪،‬‬
‫مكانيزم صدور‪ 50‬درصد گاز به اروپا هنوز مشخص نيست‪.‬‬
‫اما در حالي كه دومين حجم ذخاير گازي جهان را به خود اختصاص‬
‫داده است‪ ،‬هنوز به واردات گاز از تركمنستان مشغول است تا بتواند به‬
‫تقاضاي داخلي خود پاسخ دهد‪ .‬صادرات گاز ايران به تركيه در حدود ‪6‬‬
‫ميليارد متر مكعب در سال است در حالي كه واردات گاز ايران در سال‬
‫‪ 2007‬معادل‪ 7/3‬ميليارد متر مكعب بوده است‪ .‬اين وضعيت از قيمت‬
‫داخلي بسيار پائين گاز در ايران و همچنين مصرف باال و غيركاراي گاز‬
‫نشأت گرفته است‪.‬‬
‫به اين ترتيب‪ ،‬كشور نيازمند منطقي‌سازي مصرف داخلي گاز براي‬
‫آزادسازي گاز جهت صادرات است‪ .‬عالوه براين‪ ،‬بيشتر فازهاي پارس‬
‫جنوبي براي مصرف داخلي و يا تزريق به ميادين نفتي تعريف شده‌اند‪.‬‬
‫فازهاي ‪ 6‬تا ‪ 8‬براي تزريق و فازهاي ‪ 9‬تا ‪ 10‬و نيز ‪ 15‬و ‪ 16‬براي توليد و‬
‫عرضه در بازار گاز داخلي تعريف شده‌اند‪ .‬درسال ‪ ،2009‬فازهائي كه براي‬
‫عرضة گاز به بازارهاي بين‌المللي به صورت ‪ LNG‬و يا از طريق خط‬
‫لولة تعريف شده بودند هنوز در اولويت قرار نداشتند‪ .‬مقدار قراردادهاي‬
‫واردات گاز ساالنه تركيه با روسيه ‪ 30‬ميليارد متر مكعب است‪ ،‬با ايران ‪10‬‬
‫ميليارد متر مكعب‪ ،‬الجزاير ‪ 4‬ميليارد متر مكعب‪ 1/2 ،‬ميليارد متر مكعب با‬
‫نيجريه و ‪ 6/6‬ميليارد متر مكعب در سال از آذربايجان مي‌باشد‪.‬‬
‫‪53‬‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬
‫براي مصرف داخلي و نيم ديگر به اروپا صادر‬
‫‌شود‪ .‬عالوه براين‪ ،‬منابع مختلف سخنان متفاوتي‬
‫را راجع به اينكه چه خط لوله‌اي قرار است گاز‬
‫ايران را به اروپا منتقل كند مطرح مي‌كنند‪.‬‬
‫يادداشت تفاهم آشكارا مي‌گويد كه بخش‬
‫بزرگي از گاز ايران از طريق تركيه به اروپا منتقل‬
‫مي‌شود‪ .‬ولي گمانه‌زني‌هائي مبني براينكه ايران‬
‫بين انتخاب صادرات گاز از طريق "نابوكو" يا‬
‫از طريق خط لولة "ترانس آدرياتيك" يا خط‬
‫لولة "پرشين" مخير است نيز وجود دارند‪ .‬بر‬
‫طبق اين توافق‌نامه‪ TPAO ،‬فازهاي ‪23 ،22‬‬
‫و‪24‬پارس جنوبي را توسعه خواهد داد و در‬
‫ساخت ‪ trunk line1850‬كيلومتري از‬
‫عسلويه به بازرگان در مرز دو كشور مشاركت‬
‫خواهد كرد‪ .‬البته وزير اسبق انرژي تركيه آقاي‬
‫گولر اعالم كرد كه هيچ مذاكره‌اي بر سر قيمت‬
‫انجام نشده است‪ .‬همچنين مقامات وزارت‬
‫انرژي تركيه اعالم كرده‌اند كه تركيه به دنبال‬
‫تأمين مالي بين‌المللي براي پارس جنوبي‬
‫نخواهد بود و پروژه را تمام ًا با منابع داخلي خود‬
‫پيش خواهد برد‪.‬‬
‫تخمين زده مي‌شود كه سرمايه‌گذاري مورد نياز براي هر فاز حدود ‪5‬‬
‫ميليارد دالر باشد كه به معني نياز به ‪ 15‬ميليارد دالر سرمايه براي فازهاي‬
‫‪ 22‬تا ‪ 24‬خواهد بود (بدون احتساب هزينه‌هاي خط لوله)‪ .‬مذاكراتي‬
‫براي دادن حق توسعة فازهاي ‪ 20‬و ‪ 21‬به تركيه نيز انجام شده است كه‬
‫سرمايه‌گذاري الزم براي اين بخش نيز حداقل معادل ‪ 12‬ميليارد دالر با‬
‫احتساب ساخت خط لوله خواهد بود‪.‬‬
‫تفاهم‌نامه باالدستي بين ايران و ‪ TPAO‬براساس بيع‌متقابل مي‌باشد‬
‫كه با هدف جلوگيري از كنترل منابع ايران توسط كشورهاي خارجي‬
‫طراحي گرديده است‪ .‬در اين نوع قرارداد شركت خارجي يك ميدان نفت‬
‫يا گاز را توسعه مي‌دهد و بازپرداخت به اين شركت از محل فروش بخش‬
‫از محصول انجام مي‌شود ولي كشور خارجي هيچ سهمي در پروژه پس‬
‫از دريافت هزينه خود نخواهد داشت و پس از آن شركت ملي نفت ايران‬
‫مسئول عمليات و مديريت ميدان خواهد بود‪ .‬گروه‌هاي ترك اعالم كرده‌اند‬
‫كه مي‌خواهند با طرف ايراني يك شركت مشترك ايجاد كنند تا بتوانند به‬
‫اين طريق در هزينه و ساخت خط لوله و فرآيند انتقال تاثيرگذار باشند‪.‬‬
‫‪TPAO‬قرار بود كار توسعة ميدان پارس جنوبي را در ماه نوامبر سال‬
‫‪ 2009‬آغاز كند ولي در ماه اكتبر وزير نفت ايران آقاي مسعود ميركاظمي‬
‫و وزير منابع طبيعي و انرژي تركيه آقاي تانر يلديز تمديد ‪ 3‬ماهه يادداشت‬
‫تفاهم را به امضا رساندند‪.‬‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬
‫طور مثال‪ ،‬شركت دولتي كود شيميائي تركيه‪ ،‬بزرگ‌ترين مجتمع توليد‬
‫ال براي‬
‫كود شيميائي ايران يعني شركت پتروشيمي رازي را به قيمت ‪ 681‬ميليون‬
‫دالر را خريداري كرده است‪ .‬عالوه براين‪ ،‬صحبت‌هائي بين مقامات دو‬
‫كشور براي گشايش بانك ترك در ايران انجام شده است‪ .‬حجم مبادالت‬
‫تركيه با ايران در سال ‪ ،2008‬به ‪ 10‬ميليارد دالر رسيد و اين در حالي‬
‫بود كه اين رقم در سال ‪2001‬حدود ‪ 1‬ميليارد دالر بود‪ .‬عالوه براين‪،‬‬
‫اعالم امضاي يادداشت تفاهم در زماني رخ داد كه دولت آمريكا به دنبال‬
‫افزايش انزواي ايران در جامعة بين‌المللي بود‪ .‬در ارزيابي رابطة گازي ايران‬
‫و تركيه‪ ،‬آشكار است كه تركيه همكاري با ايران را نسبت به وفاداري‬
‫تاريخي خود به آمريكا ارجحيت داده است‪ .‬عكس‌العمل تركيه به اينكه‬
‫ايران ممكن است اورانيوم را براي توليد سوخت هسته‌اي غني سازد بسيار‬
‫مبهم بوده است‪.‬‬
‫اردوغان (‪ 25‬سپتامبر ‪ )2009‬اظهارتي از اين دست كه تحريم مورد نظر‬
‫آمريكا براي مردم ايران خوب نخواهد بود بنابراين به نظر مي‌رسد آمريكا بايد‬
‫مراقب باشد و يا اينكه پروژة" نابوكو" بدون ايران از بين مي‌رود و صادرات‬
‫گاز براي تركيه اهميت بسيار باالئي دارد را بيان داشته است‪ .‬البته تركيه عليه‬
‫سالح‌هاي اتمي نيز موضع‌گيري كرده و به صورت غيرمستقيم با اعتراض‬
‫به اينكه اسرائيل عضو آژانس بين‌المللي انرژي نيست و با اشاره به بمب‌هاي‬
‫فسفري مورد استفادة اسرائيل در جنگ با غزه‪ ،‬از ايران حمايت كرده است‪.‬‬
‫به طور خالصه‪ ،‬در حالي كه بيشتر شركت‌هاي اروپائي و آمريكاي‬
‫شمالي از بازار ايران و مخصوص ًا بازار انرژي اين كشور خارج شده‌اند‪ ،‬به‬
‫نظر مي‌رسد تركيه پيوندهاي خود را با ايران هم در بخش انرژي و هم در‬
‫زمينة تجارت افزايش داده است‪.‬‬
‫برخالف شركت‌هاي آسيائي و روسي كه سعي در ورود به بازار‬
‫ايران را دارند‪ ،‬تركيه يك عضو ناتو بوده و از نظر تاريخي پيوندهاي‬
‫محكمي با آمريكا و اروپا داشته است‪ .‬تركيه اعالم كرده كه بجاي سعي‬
‫براي منزوي سازي ايران از جامعة بين‌المللي‪ ،‬تالش‌ها بايد براي وارد‬
‫كردن ايران به جامعة بين‌المللي‬
‫ادامه يابد‪ .‬به اين ترتيب‪،‬‬
‫آشكار است كه توجيه سياسي‬
‫قرارداد و يادداشت تفاهم اخير‬
‫گازي ايران و تركيه بسيار قابل‬
‫قبول‌تر از توجيه اقتصادي آن‬
‫بوده است ولي علي‌رغم نفع‬
‫سياسي تركيه از امضاي يك‬
‫قرارداد گازي ديگر با ايران‪،‬‬
‫بايد ديد كه آيا فشارهاي‬
‫آمريكا مي‌تواند مانعي بر سر‬
‫راه روابط آتي دو كشور باشد‬
‫يا خير‪.‬‬
‫‪54‬‬
‫پيش‌بيني‌هاي فعلي نشان مي‌دهند كه قراردادهاي بسته شده كام ً‬
‫پاسخ‌گوئي به تقاضاي داخلي كافي است‪ .‬حتي بدون ركود اقتصادي تاسال‬
‫‪ ،2015‬عرضة گاز بر تقاضاي آن پيشي خواهد گرفت و با توجه به اثرات‬
‫منفي ركود بر تقاضاي گاز‪ ،‬به نظر نمي‌رسد نياز فوري براي دستيابي به‬
‫گاز بيشتر در تركيه تا ‪ 2018‬وجود داشته باشد‪ .‬تركيه در حال حاضر دچار‬
‫مازاد عرضه است و لذا با شرط "برداشت كن يا بپرداز"مشكل دارد‪ .‬با اين‬
‫وجود و با توجه به افزايش مورد انتظار تقاضاي گاز تركيه پس از ‪،2018‬‬
‫ممكن است اين مشكل موقتي باشد‪.‬‬
‫پس تا آن زمان قراردادهاي "برداشت كن يا بپرداز" با تمامي كشورهاي‬
‫طرف قرارداد مي‌تواند منشأ ايجاد مشكل باشد و اين وضعيت ممكن است‬
‫پتانسيل بستن قراردادهاي جديد دچار مشكل سازد‪ .‬با نگاه به همكاري دو‬
‫كشور مي‌توان الگوئي را استخراج نمود‪ .‬در اصل هر دو كشور در صدد‬
‫گسترش همكاري گازي با مقياس باال هستند ولي تمايلي به توافق بر سر‬
‫شرايط قراردادهاي تجاري ندارند‪ .‬آنها كماكان به دنبال يادداشت تفاهم‌هاي‬
‫جديد هستند ولي همزمان حكميت را در مورد قراردادهاي موجود دنبال‬
‫مي‌كنند‪.‬‬
‫بنابراين مي‌توان گفت كه براي هر دو كشور‪ ،‬علت اصلي رابطة گازي‬
‫تجاري نيست بلكه سياسي است‪ .‬توسعه‌هاي اخير در روابط گازي تائيد‬
‫كنندة اين مدعا است‪ .‬در ‪ 24‬اكتبر ‪ ،2009‬ايران در نظر داشت تا عليه تركيه‬
‫در اتاق بين‌المللي تجارت در خواست حكميت كند‪ .‬يعني براي دو كشور‬
‫توافق بر سر مسائل سياسي انرژي ساده‌تر از توافق بر سر مسائل اقتصادي‬
‫آن است‪ .‬برنامة هسته‌اي ايران مانع ديگري بر سر راه توﺳﻌﺔ روابط تجاري‬
‫ايران و تركيه ايجاد كرده است‪ .‬با اين وجود تركيه موضع ماليمي را نسبت‬
‫به ايران برگزيده است‪.‬‬
‫همكاري گازي با ايران – اولويت براي تركيه‬
‫با وجود اينكه توسعة رابطة گازي بين تركيه و ايران با موانع بسياري‬
‫روبه رو است‪ ،‬به نظر‬
‫مي‌رسد تركيه عالقمند به‬
‫ادامه دادن و نهائي كردن‬
‫قراردادهاي گازي است‪.‬‬
‫اين وضعيت به ميزان‬
‫زيادي با سياست خارجي‬
‫تركيه كه پيش از اين گفته‬
‫شد قابل توضيح است‬
‫البته اين امر از تمايالت‬
‫اقتصادي تركيه در ايران‬
‫نيز نشأت مي‌گيرد‪.‬‬
‫اقتصادي‬ ‫همكاري‬
‫محدود به گاز نيست‪ .‬به‬
 ‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬

‫نگرش جامعة ايران‬

‫نسبت به‬
‫سهميه‌بندي بنزين‬
‫دکتر جهانيار بامداد صوفي‪ -‬محمد علي طاهري‬

‫الگوهاي مصرفي‪ ،‬ارتباط مستقيمي با تحوالت و الگوهاي رفتاري و عملكردي‬

‫اجتماع و سياست‌هاي داخلي و خارجي كشور دارند و بهينه‌سازي اين الگوها و‬
‫سياستگذاري‌هاي آنها نيز مي‌بايستي هماهنگ با ساير سياست‌هاي اجتماعي و سياسي صورت گيرد‪ .‬الگوي مصرف بنزين يكي از مهمترين‬
‫الگوهاي مصرف مورد توجه در حوزة اقتصاد انرژي است‪ .‬دولت‌ها از گذشته تاكنون پيوسته به دنبال بهينه‌سازي الگوي مصرف بنزين در ايران بوده‌اند‪.‬‬
‫ش به دليل مصرف بي‌رويه بنزين و وجود بحران در مصرف و با توجه به عدم مديريت تقاضا و كم‌توجهي به اين بخش‬ ‫در سال‌هاي اخير نيز اين تال ‌‬
‫مهم‪ ،‬مضاعف گرديده است‪ .‬يکي از عواملي که نقش اساسي و مؤثر در تعيين الگوي مصرف بنزين دارد‪ ،‬نگرش جامعه نسبت به استفاده از وسائل‌نقليه‬
‫و مصرف سوخت است‪ .‬يکي از عللي که سبب شده سرانة مصرف بنزين در ايران باال باشد‪ ،‬استفاده زياد از خودروهاي شخصي است‪.‬‬

‫از جمله سازمان‌ها و افرادي كه اين پرسشنامه بين آن‌ها پخش‌گرديد‬
‫مي‌توان به مديران صنعت نفت‪ ،‬كاركنان شركت ايران خودرو‪ ،‬شركت‬
‫بازرسي و استاندارد كيفيت خودرو ايران‪ ،‬شركت ملي پااليش و پخش‬
‫فراورده‌هاي نفتي‪ ،‬شركت ملي گاز‪ ،‬شركت بهينه‌سازي مصرف سوخت‬
‫كشور‪ ،‬مؤسسة مطالعات بين‌المللي انرژي‪ ،‬مؤسسه مالي و اعتباري قوامين‪،‬‬
‫وزارت امورخارجه‪ ،‬شركت صاايران‪ ،‬الستيك‌سازي پارس‪ ،‬تاكسي‌هاي‬
‫درون‌شهري و بين‌شهري‪ ،‬وانت‌بارها‪ ،‬مأمورين جايگاه‌هاي گاز و بنزين و‬
‫چندين روستا در اطراف تهران‪ ،‬شاهرود و مشهد اشاره نمود‪ .‬نظرسنجي‬
‫در فروردين‌ماه سال ‪ 1387‬در حالي انجام شد كه دولت بر سهميه‌هاي‬
‫خودروهاي شخصي بنزين‌سوز به ازاي هر ماه ‪ 20‬ليتر افزوده بود (يعني‬
‫‪ 120‬ليتر براي هر ماه) و بنزين آزاد نيز در جايگاه‌ها عرضه مي‌گرديد‪.‬‬
‫نفت پخش گرديد‪ .‬سپس با جمع‌آوري پرسشنامه‌ها‪ ،‬آنهايي که بي‌معني‪،‬‬
‫تحليل آماري نگرش جامعه‬
‫در ارتباط با جنسيت پاسخ‌دهندگان‪ 85/6 ،‬درصد مرد‪ 12/7 ،‬درصد‬
‫زن و ‪ 1/7‬درصد هم جنسيت خود را مشخص نكردند‪ .‬در مورد سن‬
‫پاسخ‌‌دهندگان‪ 22/2 ،‬درصد ‪ 20‬تا ‪ 29‬سال‪ 40/5 ،‬درصد ‪ 30‬تا ‪ 39‬سال‪،‬‬
‫‪ 27/5‬درصد ‪ 40‬تا ‪ 49‬سال‪ 8/7 ،‬درصد ‪ 50‬سال و باالتر و يك درصد‬
‫هم سن خود را مشخص نكردند‪ .‬تحصيالت پاسخ‌دهندگان نشان‌دهندة‬
‫آن بود که ‪ 16/3‬درصد زير ديپلم‪ 19/1 ،‬درصد ديپلم‪ 17/2 ،‬درصد فوق‬
‫نحوه نگرش‌سنجي و تعيين طبقات مختلف‬
‫پرسشنامه طراحي شده براي انجام اين نظرسنجي از نوع پرسشنامه‌هاي‬
‫تلفيقي که داراي سؤاالت بدون مقياس‪ ،‬با مقياس متفاوت و همچنين‬
‫سؤاالت چند گزينه‌اي با ذکر اولويت مي‌باشد‪ ،‬بوده است‪ .‬علت طراحي‬
‫اين نوع پرسشنامه‪ ،‬نزديک‌شدن هر چه بيشتر با واقعيات موجود و نگرش‬
‫جامعه مي‌باشد که امکان انجام تحليل‌هاي کمي و کيفي غني را ميسر‬
‫مي‌سازد‪ 20 .‬سؤال در مورد نحوة استفاده از وسائل‌نقليه و نحوة مصرف‬
‫سوخت طراحي گرديد‪ .‬با توجه به اينكه تعداد جامعه‌اي كه بايد از آنها‬
‫اطالعات جمع‌آوري مي‌گرديد نامحدود است‪ ،‬از فرمول كوكران بدون‬
‫‪ ،N‬حجم نمونه يعني عدد ‪ 300‬بدست آمد‪ .‬تعداد ‪ 350‬پرسشنامه بين‬
‫لو‌نقل و صنعت‬ ‫استفاده‌كنندگان از خودرو و افراد مرتبط با صنعت حم ‌‬
‫کليشه‌اي‪ ،‬تورش‌دار و سؤاالت بدون پاسخ زيادي بودند‪ ،‬حذف گرديدند و‬
‫تعداد ‪ 306‬پرسشنامه در مجموع باقي ماند‪ .‬با توجه به اين كه تفكيك افراد‬
‫از نظر سطح درآمد مهم بود‪ ،‬آن‌ها به سه دسته داراي كم‌درآمد‪ ،‬با درآمد‬
‫متوسط درآمد و با درآمد باال تقسيم شدند‪ .‬با توجه به اينكه ممكن بود‬
‫افراد اطالعات نادرست در رابطه با درآمد در اختيار قرار دهند‪ ،‬پرسشنامه‌ها‬
‫با عالمت‌گذاري‌هاي نامحسوس در اختيار كساني قرار مي‌گرفت كه‬
‫ال مشخص بود‪.‬‬ ‫متوسط درآمد آن‌ها و قرار گرفتن آنها در هر طبقه كام ً‬

‫‪55‬‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬

‫ديپلم‪ 21/9 ،‬درصد ليسانس‪ 23/9 ،‬درصد فوق‌ليسانس و باالتر هستند و خودروها تقريب ًا يکسان است‪ .‬علت اين امر مي‌تواند اين باشد که موافقين‬
‫در اقشار کم درآمد يکي از گزينه‌هاي تهيه سوخت ارزان را گاز مي‌دانند‬ ‫‪ 1/6‬درصد هم پاسخي به سؤال مذکور نداده‌اند‪.‬‬
‫نظرات افراد در رابطه با پنج راهبرد کاهش مصرف بنزين مورد بررسي و مي‌توانند براحتي آن را تهيه و استفاده کنند و به مضرات آن براي موتور‬
‫قرار گرفت و نتايج آن در جدول (‪ )1‬آمده است‪ .‬هر ستون به‌طور جداگانه خودرو کاري ندارند‪ .‬برخي از موافقين آگاه نيز با توجه به وضعيت‬
‫کنوني کشور چه از لحاظ تحريم و چه از لحاظ تقاضاي زياد بنزين‪،‬‬ ‫مورد تحليل قرار خواهد گرفت‪.‬‬
‫ستون اول جدول (‪ )1‬نشان مي‌دهد که اکثر افراد يعني بيش از ‪ 56‬بهترين راه‌حل را در شرايط کنوني استفاده از گاز طبيعي مي‌دانند‪ .‬ولي‬
‫درصد افراد جامعه با سهميه‌بندي با شيوة کنوني مخالف هستند‪ .‬اين بدان بيشترين دليل مخالفين گازسوزکردن خودروها‪ ،‬زيان‌هاي زيادي است که‬
‫مفهوم است که بنزين در زندگي روزمره مردم ايران نقش به سزايي دارد‪ .‬استفاده از گاز متوجه موتور خودروها مي‌کند‪ .‬زيرا اين نوع موتورها از‬
‫تو‌آمد به محل کار به دليل ضعيف بودن شبکه نظر طراحي بنزيني هستند و دوگانه‌سوز شدن آنها‪ ،‬بدون توجه به بحث‬ ‫بعضي از افراد براي رف ‌‬
‫لو‌نقل عمومي در شهرها و بعضي ديگر به عنوان وسيلة امرار معاش فني موتورها صورت مي‌گيرد و استانداردها رعايت نمي‌شوند‪ .‬در ضمن‬ ‫حم ‌‬
‫از آن استفاده مي‌کنند و کاهش ميزان دسترسي افراد به بنزين حتي ممکن کم‌بودن جايگاه‌هاي عرضه گاز و طوالني شدن زمان‌هاي انتظار نيز از‬
‫ديگر توجيهات مخالفين مي‌باشد‪.‬‬ ‫است اقتصاد زندگي آنها را به مخاطره بيندازد‪.‬‬
‫ستون پنجم گوياي اين مطلب است که بيش از ‪ 61‬درصد افراد‬ ‫ستون دوم بيان مي‌کند که نيمي از افراد جامعه با دو نرخي‌شدن‬
‫بنزين موافق هستند‪ .‬هنگامي که سهميه‌بندي به گونه‌اي باشد (مانند ابتداي جامعه با محدوديت‌هاي ترافيکي از قبيل طرح ترافيک و زوج و فرد کردن‬
‫اج ‌را‌شدن سهميه‌بندي) که بنزين به صورت آزاد ارائه نشود‪ ،‬افرادي که به خودروها‪ ،‬به دليل مزاياي اين محدوديت‌ها مانند کاهش آلودگي هوا‪،‬‬
‫کاهش تردد خودروها و کاهش خودروها در‬
‫جدول (‪ :)1‬نظرات افراد در رابطه با پنج راهبرد كاهش مصرف بنزين‬
‫مراکز اصلي شهر در طي روز‪ ،‬موافق هستند‪.‬‬
‫با دو نرخي با سهميه بندي بنزين درصد‬ ‫آزادسازي نرخ‬ ‫با محدوديت‌هاي گازسوزكردن‬
‫جدول(‪ )2‬نشان مي‌دهد در حدود ‪ 50‬درصد‬ ‫فراواني‬ ‫با شيوه كنوني‬ ‫خودروها بنزين(درصد فراواني) شدن بنزين‬ ‫ترافيكي‬
‫موافق افراد ترجيح مي‌دهند که از خودروهاي شخصي‬ ‫‪36/9‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪38/9‬‬ ‫‪53/6‬‬ ‫‪61/4‬‬
‫بي‌نظر براي سفرهاي درون شهري استفاده کنند‪ .‬با‬ ‫‪5/6‬‬ ‫‪5/5‬‬ ‫‪2/9‬‬ ‫‪10/1‬‬ ‫‪11/8‬‬
‫لو‌نقل عمومي بويژه‬ ‫مخالف توجه به اينکه سيستم حم ‌‬ ‫‪56/2‬‬ ‫‪43/8‬‬ ‫‪56/6‬‬ ‫‪53/3‬‬ ‫‪21/6‬‬
‫بي‌پاسخ اتوبوسراني در شهرها ضعيف است و از کيفيت‬ ‫‪1/3‬‬ ‫‪0/7‬‬ ‫‪1/6‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪5/2‬‬
‫جمع كل مناسب برخوردار نيست و زمانبندي مشخصي‬ ‫‪100‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪100‬‬
‫ندارند و اينکه به جز تهران در شهر ديگري از‬
‫جدول (‪)2‬‬
‫مترو استفاده نمي‌شود‪ .‬لذا‪ ،‬بيشتر مردم ترجيح‬
‫نوع وسيله نقليه خودروي‬
‫مورد استفاده شخصي اتوبوس مترو ميني بوس تاكسي آژانس موتورسيكلت جمع كل مي‌دهند که براي سفرهاي درون شهري خود از‬
‫خودروهاي شخصي استفاده کنند‪.‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪5/3‬‬ ‫‪4/9‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪1/6‬‬ ‫‪7/8 15/7‬‬ ‫‪49/7‬‬ ‫درصد فراواني‬
‫در پاسخ به اين سؤال که از اتومبيل‌هاي‬
‫بنزين وابستگي زيادي دارند مسلم ًا درصدد تهيه آن حتي با قيمت‌هاي شخصي بيشتر براي چه نوع کارهايي استفاده مي‌کنند‪ ،‬جدول (‪ )3‬نشان‬
‫تو‌آمد به محل کار را‬ ‫باالتر بر مي‌آيند‪ .‬پس اگر بنزين به صورت آزاد و حتي با قيمت‌هاي مي‌دهد که حدودا ً ‪ 40‬درصد پاسخ‌دهندگان رف ‌‬
‫باالتر هم عرضه شود‪ ،‬افرادي که حساسيت‌شان به قيمت کم است‪ ،‬راضي ذکر کرده‌اند و سفرهاي تفريحي مانند ديد و بازديد از اقوام و مسافرت‬
‫نيز جمع ًا حدود ‪ 40‬درصد فراواني پاسخ‌ها را شامل مي‌شوند‪ .‬نتايج به‬ ‫خواهند بود آن را تهيه مي‌کنند‪.‬‬
‫لو‌نقل عمومي شهرها‬ ‫ستون سوم جدول اين مطلب را روشن مي‌سازد که حدود ‪ 57‬درصد دست‌آمده نشان‌دهنده اين است که اگر شبکه حم ‌‬
‫جامعه کشور اين تصور را دارند که با آزادسازي قيمت بنزين‪ ،‬اوضاع مانند اتوبوسراني و مترو تقويت شده و از کيفيت مطلوبي برخوردار باشند‪،‬‬
‫اقتصادي و درآمدي آنها بدتر مي‌شود‪ .‬مطمئن ًا اگر در آزادسازي برنامه‌اي حدود ‪ 40‬درصد استفاده از وسائل‌نقليه شخصي که با هدف رف ‌‬
‫تو‌آمد به‬
‫براي دهک‌هاي پايين درآمدي وجود نداشته باشد بيشترين زيان را اين محل کار انجام مي‌شود را کاهش مي‌دهد‪.‬‬
‫متوسط تعداد سرنشينان خودرو در هر سفر در جدول (‪ )4‬آمده‬ ‫گروه متوجه مي‌شوند‪ ،‬زيرا افراد دهک‌هاي درآمدي باالي جامعه با‬
‫آزادسازي قيمت بنزين مي‌توانند تورم زياد حاصل شده از اين اقدام را است‪ .‬تقريب ًا ‪ 50‬درصد استفاده‌كنندگان از خودرو با زير نصف ظرفيت‬
‫خودرو(يعني با ظرفيت يك يا دو نفر) اقدام به جابجايي مي‌كنند و اين‬ ‫خنثينمايند‪.‬‬
‫ستون چهارم نشان مي‌دهد تعداد موافقين و مخالفين گازسوز‌کردن موجب مي‌گردد که سرانة مصرف سوخت در کشور به ميزان زيادي باال‬

‫‪56‬‬
 ‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬

‫تفاوت معني‌داري وجود دارد‪ .‬به‌طوري كه هيچيك از افراد پاسخ‌دهنده‬ ‫لو‌نقل عمومي شهرها‬ ‫رود که علت اين امر بيشتر به ضعف شبکه‌هاي حم ‌‬
‫با درآمدهاي باال و متوسط‪ ،‬قطارهوايي را به عنوان اولويت اول انتخاب‬ ‫مربوط مي‌شود‪.‬‬
‫نكردند و افراد با درآمد كم قطار هوايي را به عنوان اولويت اول انتخاب‬ ‫جدول (‪ ،)5‬اولويت‌بندي پاسخ‌دهندگان را نسبت به گسترش‬
‫نمودند‪ .‬اگر مقايسه‌اي بين کشورهاي اروپايي و پيشرفته و حتي آسيايي‬ ‫لو‌نقل شهري نمايان مي‌سازد‪ .‬نکته قابل توجه در‬ ‫شبکه‌هاي مختلف حم ‌‬
‫مانند ژاپن داشته باشيم‪ ،‬خواهيم ديد که تأکيد اين کشورها بيشتر بر‬ ‫جدول (‪ )5‬اين است که اکثريت افراد‪ ،‬تاکسي را به عنوان يک وسيلة نقليه‬
‫گسترش خطوط مترو مي‌باشد‪ .‬حتي در شهرهاي پاريس‪ ،‬لندن و توکيو در‬ ‫عمومي در نظر مي‌گيرند‪ .‬پايين بودن کرايه تاکسي در ايران موجب شده که‬
‫بعضي از ايستگاه‌ها مشاهده مي‌شود که خطوط مترو از کنار هم مي‌گذرند‬ ‫افراد جامعه از تاکسي استقبال زيادي داشته باشند‪ .‬در صورتي که در کشورهاي‬
‫و يا در بسياري از نقاط با هم تقاطع دارند‪ .‬در اين کشورها قطارهوايي‬ ‫ديگر تاکسي به عنوان يک وسيلة نقلية عمومي لوکس که کرايه زيادي دارد‬
‫به دليل اينکه هزينة نگهداري بااليي دارد و ظرفيت جا‌به‌جايي مسافران از‬ ‫و بيشتر افراد پُردرآمد استفاده‌کننده آن هستند‪ ،‬تلقي مي‌شود‪ .‬دليل ديگر‬
‫نظر تعداد بسيار کمتر از مترو مي‌باشد‪ ،‬فقط در بعضي از مسيرها آن هم به‬ ‫بوجودآمدن چنين ترکيبي در جدول (‪ )4‬مي‌تواند عدم اعتماد مردم به‬
‫صورت محدود‪ ،‬احداث شده است‪.‬‬ ‫لو‌نقل عمومي(يعني‬ ‫توانايي دولت و شهرداري در گسترش شبکه حم ‌‬
‫جدول (‪)3‬‬ ‫مترو و اتوبوس) با کيفيت مناسب باشد‪.‬‬
‫ديدار اقوام و‬ ‫رفت و آمد‬ ‫در جدول(‪ )4‬قطار هوايي پايين‌ترين اولويت‬
‫تفريح و مسافرت بي‌پاسخ جمع‬ ‫خريد‬ ‫اهداف‬
‫دوستان‬ ‫به محل كار‬ ‫را دارد مي‌توان از علت هاي اين امر به نا آشنايي‬
‫‪100‬‬ ‫‪0/3‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪22/7‬‬ ‫‪19/1‬‬ ‫‪39/9‬‬ ‫لو‌نقل عمومي و همچنين درصد فراواني‬ ‫مردم به اين وسيله حم ‌‬
‫جدول (‪)4‬‬ ‫عدم زيرساخت‌هاي مناسب چنين شبکه‌اي در‬
‫کشور اشاره کرد‪.‬‬
‫بي‌پاسخ‬ ‫پنج نفر‬ ‫چهار نفر‬ ‫سه نفر‬ ‫دو نفر‬ ‫تعداد سرنشين خودرو يك نفر‬
‫‪8/2‬‬ ‫‪11/4‬‬ ‫‪17/6‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪31/7‬‬ ‫‪15/1‬‬ ‫درصد فراواني‬
‫در پاسخ به اين سؤال که آيا به نظر شما‬
‫سهميه بنزين تعيين شده از طرف دولت کفاف‬
‫جدول (‪)5‬‬ ‫لو‌نقل شما را مي‌دهد‪ ،‬جدول (‪)6‬‬ ‫نيازهاي حم ‌‬
‫اولويت هاي انتخاب‬ ‫نشان مي‌دهد که بيش از ‪ 55‬درصد افراد جامعه‬
‫اول دوم سوم چهارم پنجم بي‌پاسخ جمع‬
‫شبكه‌هاي حمل و نقل عمومي‬ ‫سهميه تعيين شدة بنزين را کافي نمي‌دانند‪ .‬بديهي‬
‫‪100‬‬ ‫‪2‬‬ ‫درصد فراواني پاسخ ها نسبت به گسترش اتوبوسراني ‪17/3 49/3 7/5 4/6 19/3‬‬
‫است در شرايطي که مردم با توجه به ضعيف‬
‫درصد فراواني پاسخ ها نسبت به گسترش شبکه مترو ‪100 18/3 9/2 3/9 18/3 42/8 7/5‬‬
‫لو‌نقل عمومي‪ ،‬وابستگي به‬ ‫بودن سيستم حم ‌‬
‫درصد فراواني پاسخ ها نسبت به گسترش قطار هوايي ‪100 20/6 15/4 3/9 41/5 14/7 3/9‬‬
‫استفاده از وسيله نقليه شخصي دارند و خودرو‬
‫درصدفراوانيپاسخهانسبتبهگسترشونوميني‌بوس ‪100 7/2 29/4 22/5 5/6 9/8 25/5‬‬
‫ت‪،‬‬‫براي بسياري از افراد وسيله امرار معاش اس ‌‬
‫درصدفراوانپاسخهانسبتبهگسترششبکه تاكسي ‪100 10/4 12/4 8/2 16/7 16 36/3‬‬
‫نتيجة حاصله منطقي مي‌باشد‪.‬‬
‫جدول (‪)6‬‬ ‫همان‌طور که در جدول (‪ )7‬مالحظه‬
‫جمع كل‬ ‫بي‌پاسخ‬ ‫خير‬ ‫بلي‬ ‫جواب‬ ‫مي‌کنيد‪ ،‬با وجود اتخاذ سهميه‌بندي‪ ،‬افراد از‬
‫‪100‬‬ ‫‪3/9‬‬ ‫‪55/3‬‬ ‫‪40/8‬‬ ‫درصد فراواني‬ ‫نظر رفتار مصرف بنزين تغيير قابل مالحظه‌اي‬
‫نکرده‌اند‪ .‬دليل اين امر هم مي‌تواند نبود سيستم‬
‫بين نگرش افراد با درآمدهاي متفاوت و استفاده‌كنندگان از اتوبوس‬ ‫لو‌نقل عمومي مناسب و ايجاد تسهيالت و امکانات رفاهي مناسب‬ ‫حم ‌‬
‫تفاوت معناداري وجود دارد‪ .‬حدود ‪ 98‬درصد افراد با درآمدهاي کم و‬ ‫در اين سيستم باشد‪.‬‬
‫حدود ‪2‬درصد افراد با درآمدهاي متوسط اتوبوس را براي وسيلة‌نقليه‬
‫سفرهاي درون شهري انتخاب کرده‌اند‪ .‬شايان ذکر است که بيشتر جمعيت‬ ‫تحليل مقايسه‌اي نگرش‌سنجي جامعه‬
‫ايران را افراد با درآمدهاي متوسط و پايين‌تر تشکيل مي‌دهد‪ .‬اين رابطه‬
‫لو‌نقل عمومي بويژه اتوبوسراني‪ ،‬از نقاط‬‫نشان مي‌دهند که شبکة حم ‌‬ ‫الف)مقايسه نتايج حاصله با متوسط درآمد ساليانه افراد‬
‫جدول (‪ )8‬نشان‌دهندة نتايج بدست آمده با متوسط درآمد ساليانه افراد ضعف زيادي برخوردار مي‌باشد که افراد با درآمدهاي متوسط جامعه نيز‬
‫راضي به سوار شدن به آن نيستند‪ .‬کمبود تعداد و خطوط اتوبوسراني‪،‬‬ ‫مي‌باشد‪ .‬در ادامه به تحليل هر رديف جدول پرداخته مي‌شود‪.‬‬
‫بين نگرش افراد با درآمدهاي مختلف و انتخاب قطار هوايي(منوريل) کيفيت پايين اتوبوس‌ها(مجهز نبودن به کولر در تابستان و ‪ ،)...‬عدم‬

‫‪57‬‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬

‫بنزين افراد بعد از سهميه‌بندي بنزين (دادن بنزين به ديگران) تفاوت‬ ‫زمان‌بندي مناسب حرکت آنها‪ ،‬سپري‌شدن زمان زيادي تا رسيدن به‬
‫معناداري مشاهده مي‌شود(رديف هفتم جدول ‪ .) 8‬علت بيشتر شدن‬ ‫مقصد(به دليل ترافيک و ‪ )...‬از داليلي هستند که افراد جامعه تمايل زيادي‬
‫مصرف بنزين افراد با درآمدهاي كم‪ ،‬فروش بنزين به قيمت آزاد به ديگران‬ ‫نسبت به استفاده از اتوبوس نشان ندهند‪ .‬افراد با درآمد کم هم به دليل‬
‫است‪ .‬بيشتر اين بحث در مورد خودروهاي تاكسي‪ ،‬مسافربرشخصي‪،‬‬ ‫صرفه‌جويي درهزينه‪ ،‬مجبور به استفاده از اتوبوس و سپري‌کردن زمان‬
‫گازسوز و كم‌مصرف در اقشار كم‌درآمد صادق است كه با فروش بنزين‬ ‫زياد در آن و تحمل بسياري از مسائل ديگر مربوط به آن هستند‪ .‬اين امر‬
‫به قيمت آزاد درآمد کسب مي‌كنند‪ .‬اما بيشتر شدن مصرف بنزين افراد با‬ ‫موجب استفاده زياد افراد با هر درآمدي از خودروهاي شخصي مي‌شود‬
‫درآمدهاي باال به دليل وجود تعدد خودرو براي يك فرد يا يك خانواده‬ ‫و در نتيجه سرانة مصرف بنزين درايران را باال مي‌برد‪.‬‬
‫است‪ .‬كه اين بنزين بصورت رايگان و بدون دريافت هزينه‌اي در اختيار‬ ‫بين نگرش افراد با درآمدهاي متفاوت و استفاده‌كنندگان از ميني بوس‬
‫اقوام و دوستاني كه نيازمند به بنزين هستند قرار مي‌گيرد‪.‬‬ ‫تفاوت معناداري وجود كه مشابه توضيحات بند قبلي است که بيان شد‪.‬‬
‫بين نگرش افراد نسبت به محدوديت‌هاي ترافيكي از قبيل طرح‬ ‫بين نگرش افراد با درآمدهاي متفاوت و استفاده‌كنندگان از‬
‫ترافيك‪ ،‬زوج و فرد كردن خودروها و ‪ ...‬و ميزان درآمد افراد رابطه‬ ‫موتورسيکلت تفاوت معناداري وجود دارد(رديف چهارم جدول‪.)8‬‬
‫جدول (‪)7‬‬ ‫لو‌نقل‬‫با وجود ضعيف بودن شبکه‌هاي حم ‌‬
‫بي‌پاسخ‬ ‫پنج نفر‬ ‫چهار نفر‬ ‫سه نفر‬ ‫دو نفر‬ ‫عمومي در شهرها که باعث استفاده زياد از تعداد سرنشين خودرو يك نفر‬
‫‪8/2‬‬ ‫‪11/4‬‬ ‫‪17/6‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪31/7‬‬ ‫‪15/1‬‬ ‫درصد فراواني‬ ‫خودروهاي شخصي شده‪ ،‬مردم کم درآمد جامعه‬
‫که توان خريد خودرو را ندارند‪ ،‬موتور سيکلت‬
‫جدول (‪)8‬‬
‫را تنها وسيله ارزان قيمت قلمداد مي‌کنند و براي‬
‫متوسط درآمد ساليانه‬
‫جمع كل‬ ‫باال‬ ‫متوسط‬ ‫كم‬ ‫رديف‬ ‫سفرهاي درون شهري از آن استفاده کنند‪.‬‬
‫اولويت اول پاسخ دهندگان به گسترش‬
‫بين نگرش افراد با درآمدهاي متفاوت و‬
‫‪100‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪1‬‬
‫شبکه قطار هوايي‬ ‫متوسط سرنشينان خودرو در هنگام استفاده در روز‬
‫‪100‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪2/3‬‬ ‫‪97/7‬‬ ‫بيشترين استفاده‌كنندگان از اتوبوس‬ ‫‪2‬‬ ‫تفاوت معناداري وجود دارد(رديف پنجم جدول‬
‫‪100‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪100‬‬ ‫بيشترين استفاده‌كنندگان از ميني بوس‬ ‫‪3‬‬ ‫‪ .)8‬به‌طوري كه افراد با درآمدهاي باال و متوسط‬
‫بيشترين استفاده‌كنندگان از‬ ‫از خودروي شخصي خود با ظرفيت كامل در روز‬
‫‪100‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪4‬‬
‫موتورسيكلت‬
‫استفاده نمي‌كنند‪ .‬اين امر موجب افزايش سرانه‬
‫تعداد سرنشينان متوسط در هر سفر ‪3‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪5‬‬ ‫مصرف بنزين در کشور شده است‪.‬‬
‫نفر و بيشتر‬
‫افرادي كه پس از سهميه‌بندي‪،‬‬ ‫بين نگرش افراد با درآمدهاي متفاوت و‬
‫‪100‬‬ ‫‪3/4‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪87/6‬‬ ‫‪6‬‬
‫مصرف بنزين آن‌ها كمتر شده‬ ‫كمتر شدن ميزان مصرف سوخت با سهميه‌بندي‬
‫بيشتر شدن مصرف بنزين (دادن به‬ ‫بنزين تفاوت معناداري مشاهده مي‌شود(رديف‬
‫‪100‬‬ ‫‪55/6‬‬ ‫‪11/1‬‬ ‫‪33/3‬‬ ‫‪7‬‬
‫ديگران)‬
‫ششم جدول ‪ .) 8‬کاهش مصرف بنزين به دليل‬
‫‪100‬‬ ‫‪18/4‬‬ ‫‪21/3‬‬ ‫‪60/4‬‬ ‫موافق با محدوديت‌هاي ترافيكي‬ ‫‪8‬‬
‫کم شدن مصرف بنزين افراد کم درآمد مي‌باشد‪.‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪6/3‬‬ ‫‪16/3‬‬ ‫‪77/4‬‬ ‫موافق با گازسوز كردن خودروها‬ ‫‪9‬‬
‫در واقع بيشترين كاهش مصرف بنزين افراد‬
‫‪100‬‬ ‫‪2/4‬‬ ‫‪4/2‬‬ ‫‪93/4‬‬ ‫مخالف با آزادسازي قيمت بنزين‬ ‫‪10‬‬
‫مربوط به درآمدهاي پايين مي‌باشد و بيشترين‬
‫معناداري وجود دارد(رديف هشتم جدول ‪ .)8‬بطوريكه هرچه درآمد افراد‬ ‫آسيب را اين افراد ديده‌اند‪ ،‬زيرا براي بعضي از اين افراد خودرو‬
‫كمتر مي‌شود ميزان موافق بودن با محدوديت‌هاي ترافيكي بيشتر مي‌شود‪.‬‬ ‫وسيله امرار معاش مي‌باشد‪ .‬در صورتيكه افراد متوسط و بويژه افراد‬
‫بيشتر كساني كه در درآمدهاي باال و متوسط موافق با محدوديت‌هاي‬ ‫با درآمدهاي باال‪ ،‬كمترين كاهش را در مصرف بنزين داشته‌اند‪ .‬اما از‬
‫ترافيكيمي‌باشندجزافرادتحصيل‌كرده‪،‬ليسانس‪،‬فوق‌ليسانسوباالترهستند‪.‬‬ ‫آنجايي که افراد با درآمد پايين بيشتر از خودروهاي ارزان قيمت‪ ،‬فرسوده‬
‫علتاينموضوعمي‌توانداينباشدکهافرادبادرآمد پايين يا مسافربرشخصي‬ ‫و غير استاندارد استفاده مي‌کنند و گاهي مصرف سوخت آنها چهار برابر‬
‫هستند و يا خودرو ندارند و از اتوبوس و يا ميني بوس استفاده مي‌کنند‪.‬‬ ‫مصرف خودروهاي جديد است و ميزان آلودگي هواي آنها صد برابر‬
‫آن دسته‌اي که مسافربر شخصي هستند داراي خودروهاي قديمي بوده‬ ‫ديگر خودروهاست‪ .‬سهميه‌بندي در ميزان آلودگي هوا تاثير مثبتي داشته‬
‫و به راحتي وارد محدوده طرح ترافيک مي‌شوند و پليس نيز در مورد‬ ‫است‪.‬‬
‫آنها اغماض مي‌کند‪ ،‬لذا اين افراد با ايجاد محدوديت‌هاي ترافيکي بيشتر‬ ‫بين نگرش افراد با درآمدهاي متفاوت و بيشتر شدن ميزان مصرف‬

‫‪58‬‬
 ‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬

‫رابطه معناداري وجود دارد(رديف اول جدول ‪ .)9‬اين رابطه نشان مي‌دهد‬ ‫موافق هستند‪.‬‬
‫بين نگرش افراد با درآمدهاي متفاوت و گازسوزکردن خودروها که با باال رفتن ميزان تحصيالت‪ ،‬ميزان آگاهي افراد از اثرات آزادسازي‬
‫تفاوت معناداري مشاهده مي‌شود(رديف نهم جدول ‪ .)8‬بطوريکه هرچه قيمت بنزين بر روي اقتصاد کشور و جامعه بيشتر مي‌شود‪ ،‬بطوريکه ميزان‬
‫درآمدهاي افراد افزايش مي‌يابد‪ ،‬درصد موافقان با گازسوز‌کردن خودروها موافقان با ‪ 45‬درصد در افراد فوق ليسانس و باالتر مي‌باشد‪.‬‬
‫بين نگرش افراد نسبت به محدوديت‌هاي ترافيکي و ميزان تحصيالت‬ ‫کاهش مي‌يابد‪ .‬موافقين گازسوزکردن خودروها به دو دسته تقسيم‬
‫مي‌شوند‪ .‬يک دسته افرادي هستند که درآمد پاييني دارند و ناچارند که رابطه معناداري وجود دارد(رديف دوم جدول ب)‪ .‬با توجه به اينکه‬
‫از گاز استفاد‌ه کنند‪ .‬دسته دوم افرادي هستند که يکي از راه‌هاي برون محدوديت‌هاي ترافيکي فوايد زيادي از جمله کاهش ترافيک و آلودگي هوا‬
‫رفت از بحران موجود بنزين را‪ ،‬گازسوزکردن خودروها مي‌دانند‪ .‬مخالفين را د‌ر پي‌دارد‪ ،‬افراد با تحصيالت عالي به دليل آگاهي بيشتر از اين فوايد بيشتر‬
‫گازسوزکردن خودروها هم دو دسته هستند‪ .‬دسته اول کساني هستند که با اين محدوديت‌ها موافق هستند‪ .‬بطوريكه بيشترين موافقين محدوديت‬
‫از مضرات گاز براي خودروهاي موتور پايه بنزين سخن به ميان مي‌آورند‪ .‬ترافيكي در بين افراد فوق ليسانس و باالتر (‪ 31/9‬درصد) مي‌باشند‪.‬‬
‫بين نگرش افراد نسبت به استفاده بيشتر از نوع خاصي از وسيله‬ ‫دسته دوم نيز افرادي هستند که از وضعيت گاز طبيعي کشور مطلع بوده و‬
‫نقليه در سفرهاي درون شهري(آژانس) و ميزان تحصيالت رابطه معناداري‬ ‫استفاده بيشتر از گاز را براي استفاده درخودروها صالح نمي‌دانند‪.‬‬
‫بين نگرش افراد با درآمدهاي متفاوت و آزادسازي قيمت بنزين وجود دارد(رديف سوم جدول ب)‪ .‬اين رابطه نشان مي‌دهد که بيشترين‬
‫استفاده‌کنندگان از آژانس در کشور افراد ليسانس و‬
‫جدول (‪)9‬‬
‫باالتر هستند‪ .‬با توجه به اين که آژانس در بين ديگر‬
‫لو‌نقل عمومي هزينه بيشتري دارد‪ ،‬اين‬ ‫زير ديپلم فوق ليسانس فوق‌ليسانس بي‌پاسخ جمع وسايل حم ‌‬ ‫ميزان تحصيالت‬ ‫رديف‬
‫و باالتر‬ ‫ديپلم‬ ‫ديپلم‬
‫امر مي‌تواند به اين علت باشد که افراد با تحصيالت‬
‫موافق با آزادسازي نرخ‬
‫‪ 100‬باالتر از نظر درآمدي در وضع مناسب‌تري قرار‬ ‫‪0/8‬‬ ‫‪45/4‬‬ ‫‪21/8 18/6 10/9 2/5‬‬
‫بنزين‬
‫‪1‬‬

‫دارند و از آژانس بيشتر استفاده مي‌کنند و به‬ ‫ق با محدوديت‌هاي‬ ‫مواف ‌‬

‫‪100‬‬ ‫‪1/1‬‬ ‫‪31/9‬‬ ‫‪20/2 18/9 15/7 12/2‬‬ ‫‪2‬‬
‫ترافيكي‬
‫عبارتي هزينه فرصت وقتشان بيشتر است‪.‬‬
‫بيشترين استفاده‌كنندگان‬
‫بين نگرش افراد نسبت به استفاده بيشتر از نوع‬ ‫‪100‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪86/7‬‬ ‫‪13/3‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪3‬‬
‫از آژانس‬
‫خاصيازوسيله‌نقليهدرسفرهايدرونشهري(موتور‬ ‫بيشترين استفاده‌كنندگان‬
‫‪ 100‬سيکلت) و ميزان تحصيالت افراد تفاوت معناداري‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪50‬‬
‫از موتور سيکلت‬
‫‪4‬‬

‫‪ 100‬وجود دارد(رديف چهارم جدول‪ .)9‬اين رابطه نشان‬ ‫‪2/9‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪5/7‬‬ ‫‪20/7 33/6 37/1‬‬
‫متوسط سرنشين در هر‬
‫‪5‬‬
‫سفر ‪ 3‬نفر و بيشتر‬
‫مي‌دهد که ‪ 100‬درصد افراد استفاده‌کننده از موتور‬
‫افرادي كه بنزين تعيين‬
‫‪ 100‬سيکلت‪ ،‬ديپلم و زيرديپلم مي‌باشند‪ .‬ممکن است‬ ‫‪1/6‬‬ ‫‪36‬‬ ‫شده براي آن‌ها كافي ‪22/4 14/2 13 12/8‬‬ ‫‪6‬‬
‫علت اين باشد که اقشار کم درآمد به دليل نداشتن‬ ‫است‬
‫تحصيالت عالي داراي مشاغل کم درآمد باشند‪ ،‬لذا‬
‫لو‌نقل عمومي به ناچار از موتور سيکلت به‬ ‫تفاوت معناداري وجود دارد(رديف دهم جدول ‪ .) 8‬همانطور كه مشاهده به دليل ضعيف بودن شبکه حم ‌‬
‫مي‌شود اقشار كم درآمد با اختالف زيادي با گروه‌هاي درآمدي ديگر عنوان وسيله نقليه ارزان و سريع استفاده مي‌کنند‪.‬‬
‫بين نگرش افراد با تحصيالت متفاوت و متوسط سرنشينان خودرو‬ ‫مخالف آزادسازي بنزين هستند‪ .‬اين امر به اين علت مي‌تواند باشد كه‬
‫آزادسازي قيمت بنزين از نظر افزايش نرخ تورم بيشترين آثار را متوجه افراد در هر سفر رابطه معناداري وجود دارد(رديف پنجم جدول ‪ .)9‬به طوري‬
‫كم‌درآمد جامعه خواهد كرد‪ .‬افراد با درآمدهاي باال افزايش نرخ تورم را با در كه افراد با تحصيالت فوق‌ليسانس و باالتر از خودروي خود با ظرفيت‬
‫اختيار داشتن ابزارهايي مي‌توانند خنثي‌كنند (بطور ويژه مشاغل آزاد) و در كامل در هر سفر استفاده نمي‌كنند‪ .‬اين مساله ممکن است به دليل کمبود‬
‫لو‌نقل عمومي و تمايل افراد به استفاده از وسيله‌نقليه شخصي‬ ‫نتيجه آسيب زيادي از آزادسازي قيمت بنزين متوجه آن‌ها نخواهد شد‪ .‬وسايل حم ‌‬
‫باشد که سبب شده که افراد تحصيل کرده با ظرفيت کامل‪ ،‬تمايل به‬
‫سفرهاي درون شهري را نداشته باشند‪.‬‬ ‫ب)مقايسه نتايج با ميزان تحصيالت افراد‪:‬‬
‫بين نگرش افراد نسبت به ميزان تعيين شدة بنزين و تحصيالت افراد‬ ‫جدول زير نتايج بدست آمده را با ميزان تحصيالت افراد نشان مي‌دهد‪.‬‬
‫رابطة معناداري وجود دارد(رديف ششم جدول ‪ .)9‬بطوريكه هرچه‬ ‫در ادامه هر رديف را بطور جداگانه مورد تحليل قرار مي‌گيرد‪.‬‬
‫بين نگرش افراد نسبت به آزادسازي نرخ بنزين و ميزان تحصيالت تحصيالت باالتر مي‌رود‪ ،‬درصد افرادي كه سهميه تعيين شده را كافي‬

‫‪59‬‬
‫شماره ‪ - 124‬اسفند ماه ‪1388‬‬
‫خطوط مترو‪ ،‬بايد در اولويت کارهاي دولت در اين خصوص قرار گيرد‪،‬‬
‫لو‌نقل عمومي‪ ،‬موجب‬ ‫تا با افزايش انگيزه افراد در استفاده از وسائل حم ‌‬
‫کاهش استفاده از خودروهاي شخصي و حجم ترافيک و مهم‌تر از همه‬
‫کاهش سرانه مصرف بنزين در کشور شود‪.‬‬
‫لو‌نقل شهري و ايجاد‬ ‫‪ )3‬وضع قوانين و مقررات مورد نياز براي حم ‌‬
‫پشتوانه‌هاي نظارتي براي اجراي آنها‪ :‬دولت بايد قوانين و مقرراتي را در جهت‬
‫استفاده صحيح از خودروها و روان‌تر شدن حرکت وسائل‌نقليه در سطح‬
‫شهرها وضع نمايد‪ .‬آموزش‌هاي‬
‫اکودرايوينگ(آموزش راننده‌ها‬
‫قبل از گرفتن گواهينامه در نحوه‬
‫استفاده از خودرو مانند زمان‬
‫تعويض دنده در دور موتور‬
‫مشخص‪ ،‬زمان گرفتن ترمزها‪،‬‬
‫زمان استفاده از کولرها و ‪،)...‬‬
‫جلوگيري از تردد خودروها در‬
‫خيابان‌هاي با ازدحام زياد و ‪...‬‬
‫از جمله مواردي هستند که در‬
‫بسياري ازکشورها الزامي بوده‬
‫ولي در ايران قوانين و مقرراتي در اين زمينه وجود ندارد‪ .‬از اين گذشته‬
‫لو‌نقل و خودروها وجود‬ ‫در ايران قوانين و مقررات زيادي در مورد حم ‌‬
‫دارد که بطور جامع و بنحو احسن وضع گرديده‌اند‪ ،‬اما به دليل نظارت‬
‫ضعيف توسط سازمان‌هاي مربوطه و نبود پشتوانه‌هاي حمايتي قوي(مانند‬
‫جريمه‌هاي سنگين)جنبه اجرايي خود را از دست داده‌اند‪ .‬اجباري بودن‬
‫معاينه فني‪ ،‬ممنوع بودن تردد خودروها در طرح ترافيک و ‪ ...‬از اين دسته‬
‫مي‌باشند‪ .‬ايجاد و الزامي بودن و پشتوانه اجرايي داشتن قوانين و مقررات‬
‫مربوط به خودروها ميزان قابل‌توجهي از مصرف بنزين را کاهش مي‌دهد‪.‬‬
‫‪ )4‬اقدامات دولت در کاهش تقاضاي سفر‪ :‬دولت با ايجاد ساختارهاي‬
‫مناسب مي‌تواند باعث کاهش سفرهاي غيرضروري افراد گردد‪ .‬بانکداري‬
‫الکترونيک و تجارت الکترونيک از جمله اين راهکارها هستند‪ .‬بسياري‬
‫از افراد زمان زيادي را صرف خريد و يا در صف هاي طوالني بانک‌ها‬
‫مي‌گذرانند‪ .‬با ايجاد بانکداري الکترونيک بسياري از ترددها در جامعه براي‬
‫رفتن به شعب بانک‌ها کاهش مي‌يابد و افراد به راحتي مي‌توانند در منزل‬
‫خود بسياري از کارهاي بانکي خود را انجام دهند‪ .‬در مورد خريد کاالهايي‬
‫که نياز به بررسي‌هاي الزم در هنگام خريد نيست مي‌توان آن را به راحتي از‬
‫طريق اينترنت و يا تلفن خريداري نمود و سفرهاي غيرضروري را کاهش‬
‫داد‪ .‬موارد زياد ديگري نيز هستند که دولت مي‌توان با اجراي آنها سفرهاي‬
‫غيرضروري را در شهرها به ميزان زيادي کاهش داد(مانند نزديک بودن‬
‫محل خدمت افراد به منزل آنها براي مشاغلي که اين امکان را دارند) و در‬
‫نتيجه مصرف بنزين را به ميزان زيادي در کشور کاهش داد‪.‬‬
‫فهرست منابع در دفتر نشريه موجود است‬
‫‪60‬‬
‫نمي دانند‪ ،‬بيشتر مي‌شود‪.‬‬
‫نتيجه گيري‪ ،‬پيشنهادات و راهکارها‬
‫بررسي نگرش جامعه ايران نسبت به استفاده از بنزين در بخش‬
‫حمل‌ونقل موجب مي‌شود‪ ،‬نوع رفتارها و علل رفتارها در رابطه با استفاده‬
‫از وسائل‌نقليه و ميزان مصرف بنزين شناخته شوند‪ .‬با شناسايي آنها و ارائه‬
‫راهکارهاي مناسب مي‌توان مصرف سرانه بنزين را در کشور کنترل و در‬
‫نتيجه الگوي مصرف بنزين را در‬
‫کشور بهينه‌سازي نمود‪.‬‬
‫با توجه به نتايج نظر سنجي‬
‫به نظر مي‌رسد كه دولت به‬
‫جاي تمرکز بر سهميه‌بندي بايد‬
‫به دنبال راهکارهايي اساسي‬
‫باشد‪ .‬در اين راستا راهکارهاي‬
‫زير پيشنهاد مي‌گردد‪:‬‬
‫‪ )1‬آزاد سازي قيمت بنزين‪:‬‬
‫از نکات مهم در آزادسازي‬
‫قيمت بنزين اين است که‬
‫قيمت‌گذاري بايد بدون پرداخت يارانه و به ميزان قيمت منطقه‌اي آن‬
‫تعيين شود‪ .‬قيمت‌گذاري آن پايين‌تر از قيمت منطقه موجب قاچاق بنزين‬
‫مي‌گردد‪ .‬از ديگر موارد آزادسازي قيمت بنزين در نظر داشتن اقشار کم‬
‫درآمد جامعه است‪ .‬زيرا اين قشر با کمبود عرضه بنزين و تغييرات قيمتي‬
‫آن به دليل استفاده از خودرو به عنوان وسيله‌اي براي امرار معاش(مستقيم‬
‫يا غير مستقيم) به شدت آسيب پذير مي‌باشند‪ .‬لذا دولت براي اين افراد‬
‫بايد تمهيدات خاصي را در نظر بگيرد‪ .‬از آثار ديگر آزادسازي قيمت بنزين‬
‫و واقعي‌شدن آن‪ ،‬کاهش تمايل افراد در استفاده از خودروهاي با مصرف‬
‫زياد مي‌باشد که نتيجه آن کاهش فروش خودروهاي پر مصرف توسط‬
‫مصرف‌کنندگان خودرو و روي‌آوردن توليدکنندگان داخلي و واردکنندگان‬
‫خودرو به عرضه خودروهاي کم مصرف مي‌باشد‪ .‬با عرضه بنزين به قيمت‬
‫واقعي است که دولت به سوخت‌هاي جايگزين مانند ‪ ،CNG‬گازوئيل‬
‫و ‪ ...‬روي مي‌آورد و توليدکنندگان خودرو نيز به سمت بهينه‌سازي موتور‬
‫خودروها و استفاده از سوخت‌هاي ديگر و يا ترکيبي مانند خودروهاي‬
‫هيبريدي حرکت مي‌کنند‪.‬‬
‫لو‌نقل عمومي‪ :‬همانطور که در اين تحقيق‬ ‫‪ )2‬گسترش وسائل حم ‌‬
‫لو‌نقل عمومي از جمله‬ ‫در موارد زيادي مالحظه شد‪ ،‬کمبود وسائل حم ‌‬
‫اتوبوس و مترو و پايين بودن کيفيت اتوبوس‌هاي موجود‪ ،‬موجب افزايش‬
‫استفاده از خودروهاي شخصي و باعث ايجاد ترافيک‌هاي سنگين و اين‬
‫امر در مجموع موجب افزايش مصرف سرانه بنزين در کشور مي‌شود‪ .‬به‬
‫جاي اختصاص بودجه‌هاي هنگفت براي واردات بنزين‪ ،‬صرف هزينه‬
‫براي افزايش اتوبوس‌ها از نظر کميت و کيفيت حتي با واردات و گسترش‬