Professional Documents
Culture Documents
PDF.Tarikhema.ir
فھرست:
3 پيشگفتار....................................................................................................................
4 انحاء پرستش اعراب جاھليت..........................................................................................
4 -1منكران خالق و بعث و اعاده.......................................................................................
4 -2منكران بعث و اعاده.................................................................................................
5 -3منكران پيامبران و پرستندگان اصنام...........................................................................
5 -4قائلين به جھل دختران خدای..............................................................................
6 -5يھود و نصاری و صائبان..........................................................................................
7 -6قائلين به توحيد و معاد..............................................................................................
8 اخبار قرآن از پرستندگان اصنام.......................................................................................
9 كتاب االصنام.........................................................................................................
12 منابع و ماخذ مھم كلبی در اين تاليف............................................................................
15 محتوای كتاب تنكيس االصنام.......................................................................................
17 رجزھای مشركان ھنگام تلبيه و گزاردن حج.......................................................................
19 ذوالفقار علی!......................................................................................................
21 قصه غرانيق...............................................................................................................
22 نااگاھی خاورشناسان.............................................................................................
24 ترجمهھای "تنكيس االصنام"..................................................................................
25 نسخهھای موجود "تنكيس االصنام".............................................................................
29 مفدمه :زندگی و آثار ھشام كلبی..............................................................................
33 فصل اول.......................................................................................................
62 فصل دوم........................................................................................................
99 ترجمه كتاب االصنام...........................................................................................
101 ريشه بت پرستی در مكه.........................................................................................
104 بنيان گذار بت پرستی در مكه....................................................................................
105 قصه اساف و نائله...............................................................................................
106 بتھای قبايل عرب..............................................................................................
106 سواع............................................................................................................
106 ود.................................................................................................................
106 يغوث............................................................................................................
107 يعوق............................................................................................................
107 نسر..............................................................................................................
109 منات..............................................................................................................
112 الت..............................................................................................................
114 عزی............................................................................................................
123 ھبل................................................................................................................
124 اساف و نائله......................................................................................................
127 منات.............................................................................................................
130 ذوالخصلة.......................................................................................................
132 سعد..............................................................................................................
133 ذوالكفين.........................................................................................................
134 ذوالشری........................................................................................................
134 اقيصر...........................................................................................................
135 نھم...............................................................................................................
136 عائم..............................................................................................................
136 سعير............................................................................................................
139 عميانس.........................................................................................................
155 فلس..............................................................................................................
PDF.Tarikhema.ir
تشكر و قدردانى
در كار ترجمه كتاب تنكيس األصنام دقت و كوشش فراوان به كار برده ش د ت ا م تن عرب ي ب ى
كم و زياد به زبان فارسي نقل گردد و در اين امر توفيق دس ت داد و اكن ون ك ه چ اپ دوم اي ن
ترجم ه انتش ار م ىياب د ،منج زا م ىت وان گف ت ك ه ترجم ه فارس ي كت اب األص نام ص حيحت رين
ترجمهھايى است كه تاكنون از اين كت اب مھ م انج ام گرفت ه و چ اپ و انتش ار يافت ه اس ت .امي د
است اين خدمت فرھنگى و تاريخى در محضر ارباب تحقيق و تتبع قبول افت د و ب ر منط وق و
مفھوم و رعايت امانت در ترجمه مھر روا زنند و يك متن مستند فارسي شناخته شود.
متن ترجمه فارسي كتاب األصنام را از نظر سه تن از شخصيتھاى علم ي و ادب ى ذيص الحيت
گذراندهام و به حكم »من لم يشكر الناس لم يشكر ﷲ« وظيفه وجدانى و تكلي ف اخالق ى خ ويش
مىدانم كه از استادان ارجمند آقايان سيد محمد محيط طباطبائى و دكت ر احم د مھ دوى دامغ اني
و عالمة سيد محمد فرزان كه در چاپ أول و دوم اين كت اب ب ه ش رح زي ر م را ي ارى دادهان د،
نام ببرم و تشكر و قدردانى كنم.
چون ترجمه حاضر فراھم شد و از سواد به بياض در آمد ،نخست آن را به نظر ص ائب اس تاد
عالم ة س يد محم د مح يط طباطب ائي رس انيدم و او پ س از بررس ى و إمع ان نظ ر و نق د ،م را
مصرا به چاپ آن ترغيب و تشويق فرمود و سلس له جنب ان طب ع آن ش د .آنگ اه م تن فارس ي را
از
PDF.Tarikhema.ir
نظر باريك بين و انتق ادى عالم ة س يد محم د ف رزان -أعل ى ﷲ مقام ه -گذراني دم و ب ا ص وابديد
معظم له چند إصالح عبارتى در متن ترجمه روى داد و سپس به زيور طبع آراسته شد.
در چ اپ دوم ،م تن آم اده ب ه چ اپ ب ه حض ور دكت ر احم د مھ دوى دامغ انى عرض ه ش د و
نمونهھاى چاپ را كال تصحيح فرم ود و در س ه چھ ار م ورد عب ارت اي ن ترجم ه ني ز إص الح
پ ذيرفت .از خداون د متع ال ط ول عم ر و تندرس تى و توفي ق و كامي ابى ب راى اس تاد مح يط
طباطب ائى م د ظل ه و اس تاد دكت ر احم د مھ دوى دامغ انى دام ت بركات ه دارم و يكب ار ديگ ر از
يارى و راھنمايى آن دو بزرگوار تشكر مىكنم.
و ني ز از درگ اه ب ارى تع الى درخواس ت دارم ك ه روح پ ر فت وح عالم ة س يد محم د ف رزان را
غريق رحمت واسعه خود بفرمايد .فرزان استادى نيكانديش و ع الم ب ه مت ون فارس ي و عرب ي
ب ود و از خودخ واھى بي زار و ب ه مق ام ص ورى و عن اوين مج ازى ب ىاعتن ا و عم رش ص رف
اندوختن و آموختن دانش و ادب شد .روحش شاد و يادش به خير.
در پايان از آقاى محمد رضا جعفري دبي ر ش ركت »نش ر ن و« ك ه ب راى نش ر و بس ط مع ارف
إس المي و زب ان و ادبي ات فارس ي و ت اريخ و فرھن گ اي ران و جھ ان ب ا ھم ت بلن د م ردان
روزگار مىكوشد و چاپ دوم اين كتاب را نيز به ثمر رسانيده اس ت و ھمچن ين از كاركن ان و
كارمندان شركت »نشر نو« كمال امتنان و تقدير خود را ابراز مىدارم.
و السالم على من اتب ع الھ دى تھ ران -ب ه ت اريخ 16م رداد م اه 1364ھج ري شمس ى مط ابق
19ذيقعدة الحرام سنه 1405ھجري قمرى و برابر ھفتم أوت سال 1985ميالدى سيد محمد
رضا جاللي نائينى
PDF.Tarikhema.ir
پيشگفتار
بسم ﷲ الرحمن الرحيم بنام خداوند جان آفرين حك يم س خن در زب ان آف رين )س عدى( س تايش و
حمد بىپايان مر خدايى را سزاست كه آفريننده جھان و جھانيان است.
و درود و سالم فراوان بر حضرت محمد بن عبد ﷲ پيامبر رحم ت و كرام ت و من ادى توحي د
و ماحى بتپرستى به ھر صورت و شكل و رنگ.
اما بعد:
براى بحث و تحقيق درباره كيفيت پرس تش ع رب و بت ان ايش ان در عص ر جاھلي ت ،ق ديمترين
مأخذ و مرجع معتبر و الھى ق رآن ك ريم اس ت ك ه در تع دادى از آي ات و س ور ب ا ادل ه عقل ي و
نشانهھاى فطري و طبيعى عليه مشركان و منكران بعث و اعاده و رسل ،استدالل شده است.
پيش از ظھور إسالم ،عرب از حيث نحوه پرستش به دس تهھ اى مختل ف و طواي ف پراكن ده ب ه
شرح زير تقسيم مىشدند:
PDF.Tarikhema.ir
]أنحاء پرستش اعراب جاھليت[
(1منكران خالق و بعث و اعاده:
اين گ روه كس اني بودن د ك ه منك ر آفرينن ده و رس تاخيز و بازگش ت بودن د ،و م ىگفتن د »طب ع«
زن ده كنن ده ،و »دھ ر« ف انى كنن ده اس ت .و خ داى تع الى در ق رآن ك ريم ،ازي ن طايف ه خب ر
ُوت َو َنحْ يا َو ما ُي ْھلِ ُكن ا إِ َّال ال دَّھْ ُر :45 مىدھد ،آنجا كه فرمودَ :و قالُوا ما ھ َ
ِي إِ َّال َحيا ُت َنا ال ُّد ْنيا َنم ُ
) [1] 24و گفتن د :نيس ت مگ ر زن دگاني )اي ن( دني ا ،م ا م ىمي ريم و زن ده م ىش ويم ،و ھ الك
نمىكند ما را ،مگر »زمانه« (.اين آيه اشارت دارد ب ر اينك ه آن گ روه از ع رب ج اھلى س بب
حيات و موت را بر طبايع محسوسه مقصور مىداش تند ،و ب ه تركي ب طب ايع و تحلي ل عناص ر
بقا و فناى عنصري محصور مىشمردند پس جامع را »طبع« ،و مھلك را »دھر« مىگفتند.
و خداى تعالى در رد گفتار و پندار آنان فرمود:
ون) [2] 24 :45 .و نيست مر مش ركان را ب دين )گفت ه و ك من عِ ْلم إِنْ ُھ ْم إِ َّال َي ُ
ظ ُّن َ َو ما لَ ُھ ْم ِبذلِ َ
ٍ
پندار( ھيچ دانشى جز آنكه گمان مىبرند (.ازين گذشته در آيات ديگر در سور قرآنى با دالي ل
و نشانهھاى فطري و طبيعى ،گمان و پندار آن گروه رد شده است ].[3
(2منكران بعث و اعاده:
گروه ديگر از عرب ،به خالق و ابتداى خلق و ابداع اقرار داش تند ،ام ا بع ث و اع اده را انك ار
مىكردند .و ايشان كساني بودند كه قرآن از حالشان چنين خبر مىدھد:
ِي َرمِي ٌم [4] 78 :36 ب لَنا َم َث ًال َو َنسِ َي َخ ْل َق ُه قال من يُحْ يِ ْالعِظا َم َو ھ َ ض َر َ َو َ
__________________________________________________
] [1قرآن .45 :24
] [2قرآن .45 :24
] [3قرآن كريم ،سوره اعراف -آيه ،184و سوره نحل :آيه ،48و س وره فص لت :آي ه ،9و س وره بق رة :آي ه
21
] [4قرآن كريم.36 :78 ،
PDF.Tarikhema.ir
)و مثل ي زد ب راى م ا ،و فرام وش ك رد آف رينش خ ود را گف ت :كيس ت ك ه زن ده م ىگردان د
استخوانھا را ،و حال آنكه پوسيده شده باشند (.پس استدالل كرد بر ايش ان ب ه »نش أه اول ى« ،و
چون اعتراف نمودند به »خلق أول« ،پس فرمود :قُ ْل يُحْ ِيي َھ ا الَّ ذِي أَ ْن َش أَھا أَ َّو َل َم رَّ ٍة َو ُھ َو ِب ُك ِّل
ْس من َخ ْل ٍق َجدِي ٍد [5] 15 :50 َخ ْل ٍق َعلِي ٌم .79 :36و گفت :أَ َف َع ِيينا ِب ْال َخ ْل ِق ْاألَ َّو ِلَ ،ب ْل ُھ ْم في لَب ٍ
)آيا عاجز شده بوديم در آفرينش نخستين؟ بلكه ايشان در شبھهاند )در اثر وساوس شيطانى( از
آفرينش نو )يعنى :بعث و حشر و نشر(.
(3منكران پيامبران و پرستندگان أصنام:
سديگر از گروه عرب ،به آفريننده آفرينش ،و به ابتداى خلق ،و نوعي از اعاده اق رار داش تند،
ام ا پي امبران را انك ار م ىكردن د ،و ب ه پرس تش أص نام م ىپرداختن د ،و م ىپنداش تند ك ه بت ان
شفيعان ايشان در آخ رت خواھن د ب ود ،و از اين رو ب ه جان ب جايگاھھ اى بت ان م ىرفتن د و ح ج
مىگزاردند و به نام بتان خود قربان مىكردن د ،و ھ ر چ ه م ىخواس تند از پ يش خ ود ح الل ،و
حرام مىنمودند .و تنزيل ازين طايفه نيز خبر مىدھد:
ما َنعْ ُب ُد ُھ ْم إِ َّال لِ ُي َقرِّ بُون ا إِلَ ى ﷲ ُز ْلف ى ) [6] 3 :39نم ىپرس تيم ايش ان را )يعن ى :بت ان را( مگ ر
آنكه ما را ھر چه بيشتر به خداى نزديك گردانند(.
(4قائلين به جعل دختران خداى:
و از عرب دستهاى گمان مىكردند كه فرشتگان دختران خداىاند و ازين جھت به عب ادت آنھ ا
مىپرداختند تا ايشان را شفاعت كنند ،و يارى دھند .و تنزيل
__________________________________________________
] [5قرآن كريم 36 :79 ،و .50 :15
] [6قرآن كريم ،آيه .39 :3
PDF.Tarikhema.ir
ازين طايفه بدين گونه خبر مىدھد:
ون ) [7] 57 :16و مىسازند يا قرار مىدھند ب راى ْ
ت ُسبْحا َن ُه َو لَ ُھ ْم ما َيشت ُھ َ
َ ون ِ َّ ِ ْال َبنا ِ
َو َيجْ َعل ُ َ
خداى دختران -پاك است او از چنين نسبتى -و ايشان راست آنچ ه خ واھش ي ا آرزو دارن د (.و
ھمين طايفه منكران پيامبران بودند ،و قرآن از حالشان حكايت دارد ،آنجا كه مىگويد:
َ
الطع ا َم َو َيمْ شِ ي ف ي ْاألسْ ِ
واق 7 :25ت ا آنج ا ك ه م ىفرماي د :إِنْ ول َيأْ ُك ُل ََّو ق الُوا م ا لِھ َذا الرَّ ُس ِ
ُون إِ َّال َرج ًُال َمسْ حُوراً .[8] 8 :25 َت َّت ِبع َ
منكران رسالت از روى تھكم ) -ريشخند( مىگفتند :چگونه پيامبرى است كه طع ام م ىخ ورد،
و در بازارھا راه مىرود؟ شما پيروى نمىكنيد مگر مرد افسون شدهاى را.
پس قرآن بر ايشان استدالل فرمود كه پيامبران سابق را نيز حال بر ھمين منوال بوده است:
واق [9] 20 :25و َ
ون ف ي ْاألسْ ِ الطع ا َم َو َيمْ ُ
ش َ ِين إِ َّال إِ َّن ُھ ْم لَ َي أْ ُكلُ َ
ون َّ ك من ْالمُرْ َسل ََو ما أَرْ َس ْلنا َق ْبلَ َ
پ يش از ت و پي امبران را نفرس تاديم مگ ر ب ر ھم ين ص فت ك ه ايش ان طع ام م ىخوردن د ،و در
بازارھا رفت و شد مىكردند.
و اكثر قبايل عرب از ھمين دسته بودند و به پرستش بتان اشتغال داشتند.
(5يھود و نصارى و صابئان:
و در مي ان ع رب ج اھلى جم اعتي يھ ودي ،و طايف هاى مس يحى ،و گروھ ى ص ابئى بودن د ،و
قرآن كريم
__________________________________________________
] [7قرآن كريم ،آيه 16 :57
] [8قرآن كريم ،آيه .25 :7 -8
] [9قرآن كريم ،آيه .25 :20
PDF.Tarikhema.ir
نيز در آيات و سور مختلف از آنھا خبر مىدھد[10] .
(6قائلين به توحيد و معاد:
و در ميان قوم عرب عده معدودى به توحيد و معاد اقرار داش تند .و از اي ن جماع ت قلي ل عب د
المطلب بن ھاشم بن عبد مناف به دين حنيف اعتقاد داشت و منتظ ر مق دم پي امبرى ب ود .و زي د
بن عمرو بن نفيل كه إسالم را درك نكرد از عبادت بتان اكراه داش ت و حض رت محم د )ص(
را پيش از بعثت دريافته بود.
و قس بن ساعده أيادي توحيد و روز حساب را باور داش ت ،و ع امر ب ن ظ رب ب ن عم رو ب ن
عياذ عدوانى حكيم و خطيب دوره جاھلى شراب را بر خود حرام كرد .و ديگر نابغه ذبي انى و
زھير بن ابى سلمه مزنى ،و عالف بن شھاب التميمىاند كه به روز شمار ايمان داشتند.
بنابر آنچه گفته شد پيش از إسالم ،عرب از جھت نحوه عبادات و پرستش ب ه چن د دس ته تقس يم
مىشدند:
(1منكران خالق و بعث و اعاده.
__________________________________________________
] [10سه دسته از پيروان عقايد مختلف را صابئه خواندهاند:
ألف :دستهاى از اعراب مشرك مكة كه پيش از ظھور إسالم در كيفيت عقاي د مش ركانه ايش ان تح ول پي دا ش ده
بود و به توحيد نزديك مىشدند .ظاھرا اين قوم ھمان كساني بودند كه در قرآن كريم صابئين خوانده شده و در
رديف يھود و نصارى در آمدهاند.
ب :صابئه حرانى :بقاي اى م ذاھب يون اني و روم ي ك ه در ش ھر »ح ران« واق ع در س احل رودخان ه ف رات ب ه
جھات متعددى در قبال كيش عيسوى مقاوم ت كردن د و ت ا دوره إس الم ب اقى ماندن د ،و چ ون از ط رف م أمون
عباسي به پيروان آنان تكليف شد كه به يكى از أديان كتابي بپيوندن د ،كلم ه ص ابئين را ب راى خ ود برگزيدن د و
اين گ روه ص ابئان م ذكور در كت اب المل ل و النح ل شھرس تانىان د ك ه در آن كت اب بتفص يل از آن ان بح ث ش ده
است.
ج :صابئين بين النھرين كه خود را پيروان مذھب يحيى بن زكري ا م ىدانن د ول ى در حقيق ت از بقاي اى م ذاھب
كلدانى و بابلى قديماند كه به اقتضاى عوامل تاريخى تغيير شكل و اسم پيدا كردهاند.
PDF.Tarikhema.ir
(2منكران بعث و اعاده.
(3منكران پيامبران و پرستندگان أصنام.
(4قائلين به وجود دختران خداى! (5قائلين به دين يھود و نصارى و صابئه.
(6معتقدان به نوعي توحيد و معاد ].[11
اخبار قرآن از پرستندگان أصنام
ق رآن ك ريم از پرس تندگان أص نام و بت ان ايش ان در زم ان ن وح نب ى خب ر م ىدھ د آنج ا ك ه
مىفرمايد:
ُ ً َّ َ ُ َ َّ
ص ْونِي َو ات َبعُوا من ل ْم َي ِز ْدهُ مال ُه َو َول ُدهُ إِال َخس ارا َ ... 21 :71و ق الوا ال قال ُنو ٌح َربِّ إِن ُھ ْم َع َ
َّ
ُوق َو َنسْ راًَ .و َق ْد أَ َ
ضلُّوا َكثِيراً َو ال َت ِز ِد وث َو َيع ََت َذرُنَّ آلِ َھ َت ُك ْم َو ال َت َذرُنَّ َو ًّدا َو ال سُواعا ً َو ال َي ُغ َ
الال [12] 24 -23 :71 .گفت نوح :اى پروردگار من! بدرستى كه عامه ام ت ض ً َّ
الظالِمِي َن إِ َّال َ
من نافرمانى كردند و پيروى نمودند كسى را كه زيادة نكرد مال و فرزند وى مگر زيانك ارى،
و گفتن د از عب ادت خ دايان خ ود دس ت برمداري د و مگذاري د ب ت »ود« و ن ه »س واع« ،و ن ه
»يغوث« را ،و نه »يعوق« را ،و نه »نسر« را ،و ھر آينه گمراه كردند بسيارى را ،و خدايا
ستمكاران را جز گمراھى ميفزاى.
__________________________________________________
] [11رجوع شود به مروج الذھب و معادن الجوھر ،تأليف ابو الحسن على بن حسين بن على مسعودى متوفى
در سنه 346ھجري ،چاپ مصر ،سال 1384ه 1964 /ميالدى ،جزء دوم ،صفحات ،126 -152الملل و
النح ل ت أليف محم د ب ن عب د الك ريم شھرس تانى ،چ اپ ق اھره ،س ال 1387ھج ري 1968 /م ،ج زء س وم،
ص فحات 64 -76و توض يح المل ل ترجم ه فارس ي المل ل و النح ل ،بتص حيح س يد محم د رض ا جالل ي ن ائينى،
چاپ سوم ،سال 1361ھجري شمسى 1982 /ميالدى ،جلد دوم ،صفحات .379 -404
] [12قرآن كريم 23 -24 ،و .71 :21
PDF.Tarikhema.ir
در عھد جاھليت عرب بت انى را ب ه ھم ين ن ام م ىپرس تيدند ام ا بگفت ه كلب ى اي ن بت ان ،در قب ال
أصنام »الت« و »منات« و »عزى« كه قرآن از آنھا خب ر م ىدھ د ،بت ان درج ه دوم بودن د و
»ھبل« مقدم بر ھمه بتان بوده است .و نخستين كسى كه در خان ه »كعب ه« ب ت نھ اد» ،عم رو
بن لحى« ب ود و اي ن واقع ه در آغ از پادش اھى »ش اپور ذو األكت اف« روى داد ت ا اينك ه إس الم
ظاھر شد ،و آنھا را بيرون ريخت ،و ھمه را واژگون س اخت و ب تپرس تى را از ش به جزي ره
عربستان برانداخت ،و خداى يگانه مورد پرستش قرار گرفت[13] .
پس از بيان اين مقدمات ذيال به شرح كتاب تنكيس األصنام مىپردازيم:
كتاب األصنام
كتاب األصنام يا به تعبير صحيحت ر كت اب تنك يس األص نام ] [14ك ه از واژگ ونى بت ان حكاي ت
مىكند ،تاريخ مختصر نحوه پرستش عرب و بتان ايشان در دوره جاھليت و قديمترين نوش تار
و كتاب مستقلى است كه به دست ما رسيده.
اين كتاب دست كم در دو قرن أخير جزو كتب ناياب يا گمشده
__________________________________________________
] [13الملل و النح ل ت أليف محم د ب ن عب د الك ريم شھرس تانى ،ج زء س وم ،چ اپ ق اھره ،س ال 1368ھج ري،
صفحه 78و توضيح الملل ترجمه فارسي الملل و النحل چاپ تھران ،سال ،1361صفحه .375
] [14اين كتاب دو نام دارد ،يكى كتاب األصنام ،و ديگر تنكيس األص نام .عب د الق ادر عم ر بغ دادى در خزان ة
األدب ،غالبا آنرا تنكيس األصنام خوانده ،و اين اسم با مفاد و محتواى اين كتاب مناسبتر مىباشد.
PDF.Tarikhema.ir
بشمار مىرفت .خاورشناسان اروپايى سالھا ب راى ي افتن آن ك اوش و كوش ش بس يار كردن د ،و
نيافتند اما احمد زكى پاشا -محقق مصرى -در سال 1912م يالدى آن را ياف ت ،و اي ن افتخ ار
نصيب وى شد ،و در ھمان سال در مجمع بين المللى خاورشناسان منعقد در شھر آتن -پايتخت
يونان -نسخه كشف شده كتاب األصنام را معرفى كرد ،و وعده داد بزودى آن را چ اپ كن د ،و
در سال 1914ميالدى ،اين وعده تحقق پ ذيرفت و ب ه تص حيح و حواش ي وى در ق اھره طب ع
شد و در سال 1924از نو با اصالحاتى چاپ و انتشار يافت.
پيش از چاپ اين كتاب ،ياقوت حموى ) 574 -626ه( قسمت أعظم اين كت اب را در فرھن گ
جغرافيايى مشھور خود ،موسوم به معجم البلدان ضبط ك رد ،و پ س از او عب د الق ادر ب ن عم ر
بغدادى )متولد در حدود 1030و متوفى در سنه 1093ه( تقريبا تمام آن كت اب را در خزان ة
األدب گنجاني د [15] .س پس محم ود ش كرى آلوس ى ) 1273 -1342ه( بخش ھايى از آنچ ه در
خزانة األدب ضبط شده بود ،در بلوغ االرب فى معرفة اح وال الع رب ] [16آورد ،و علم اء و
دانش مندان ش رق و غ رب بيش تر از طري ق مراجع ه ب ه كت ب م ذكور از محتوي ات اي ن كت اب
اطالع يافتند و به اھميت آن پى بردند.
نخس تين ك س از مؤلف ان إس المي ك ه درب اره ع رب ج اھلى و نح وه پرس تش ،و بت ان ايش ان
س خنگ زار ش ده اب ن إس حاق اس ت ك ه در تض اعيف كت اب س يره پي امبر باختص ار ب دان دس ت
يازي ده ام ا نخس تين كس ى ك ه درب اره أص نام ع رب و چگ ونگى پرس تش تازي ان كت اب مس تقلى
فراھم آورد ،ھمانا ھشام كلبى است.
ھشام را شاگردان مستقيم و غير مستقيمي است كه پس از وى دنبال
__________________________________________________
] [15خزانة األدب ،جلد سوم ،صفحات .242 -246
] [16بلوغ االرب في معرفة احوال العرب ،جلد دوم ،صفحات .200 -215
PDF.Tarikhema.ir
تحقيق اتش را گرفتن د و پيرام ون كيفي ت پرس تش ع رب ج اھلى ب ه تتب ع و پ ىج ويى علم ي
پرداختند.
ابو الوليد محمد بن عبد ﷲ بن احمد ازرقى )مت وفى در ح دود س نه (250م ورخ مك ي -يمن ى،
در كتاب اخبار مك ة و م ا ج اء فيھ ا م ن اآلث ار( ب ه مس ئله عب ادات ع رب و بت ان و آث ار ايش ان
پرداخته و درين زمينه اطالعات ذيقيمتى جم ع آورده و خوش بختانه اي ن كت اب محف وظ مان ده و
به زيور طبع نيز آراسته شده است .مقارن تصنيف كتاب اخبار مكة ،ابو جعفر محمد بن حبيب
البغدادي )متوفى در حدود سنه 245ه( در موضوع پرستش عرب جاھلى و بتان ايشان كت اب
»المحبر« را تدوين نمود .اين كتاب موجود و چاپ و انتشار يافته است.
پس از آن ،ابو عثمان عمرو ب ن بح ر ج احظ بص رى معتزل ي )متول د -166و مت وفى ب ه س ال
250يا 255ه( در ھمين موضوع تأليفى به نام كتاب األصنام فراھم آورد ام ا در اث ر گذش ت
زمان و وقايع و حوادثى كه بر ما پوشيده است ،كت ابش از مي ان رف ت و ج ز ن امى از آن ب اقى
نماند.
بع د از آن احم د ب ن س ھل مع روف ب ه اب و زي د بلخ ى ) 235 -322ه( كت اب ال رد عل ى عب دة
األصنام را تأليف نمود.
پس از آن برخى از صاحبان مقاالت و مورخان راج ع ب ه ع رب ج اھلى و نح وه پرس تش آن ان
در كتابھاى خود به تحقيق و نقل اخبار عرب پرداختند كه غالب ا منش أ ،بيش ترين اطالع ات آنھ ا
گفتهھا و نوشتهھاى محمد بن سائب و پسرش ھشام كلبى مىباشد.
PDF.Tarikhema.ir
منابع و مآخذ مھم كلبى درين تأليف
ھشام به منابع و مآخذ مختلف شفاھى و كتبي دست يافته و از راويان حديث ،و نسابهھاى پ يش
از خود ،و معاصرينش اطالعات ذيقيمتى كسب كرده است .مھمترين مآخذ او عبارتند از:
(1قرآن كريم أولين مأخذ آسمانى و معتبر ھشام درين تأليف است .او درين اث ر ب ه آي اتي چن د
از قرآن كه از حال مشركين ع رب و نح وه پرس تش آنھ ا و ش ريك ق رار دادن أص نام ب ا خ داى
يگانه ضمن تلبيه و سپس سرنگونى بت ان -در روز ف تح مك ة -حكاي ت دارد ،توس ل جس ته و آن
آيات كريمه را دليل بر صحت قول خود قرار داده است.
(2مأخذ ديگر ھشام رواياتي است كه ب ه دو واس طه از عب د ﷲ ب ن عب اس ب دو رس يده ،و پاي ه
اطالعات وى بوده است.
ابن عباس سه سال پيش از ھجرت در مكة زاده شد و به ق ول مش ھور در س نه 68ھج ري در
گذشت.
در صحيحين 1660حديث از وى نقل گرديده و در ميان اصحاب رسول ﷲ صلى ﷲ علي ه و
آله و س لم ب ه كث رت نق ل ش ھرت دارد .وى در پ نج روز از اي ام ھفت ه ،ي ك روز را ب ه ت دريس
مس ائل فق ه ،و روز ديگ ر را ب ه تأوي ل و تفس ير ق رآن ،و روز س وم را ب ه مناق ب و أوص اف
غازيان ،و روز چھارم را ب ه ش عر و ادب ،و روز پ نجم را ب ه وق ايع و اي ام ع رب اختص اص
داده بود.
در حفظ آيتى بود چنانكه گفتهاند قصيده ھشتاد بيتي ابن ابى ربيعه را به مطلع:
»أ من آل نعم أنت غاد فمبكر«
PDF.Tarikhema.ir
خويشاوندى نزديكش با پيامبر إسالم و وسعت دامنه دانشش موجب شد كه شاگردان بس يار ب دو
روى آوردن د ت ا ھ ر ك دام دانش ى را ك ه م ىطلبي د ،درياب د و از حلق ه درس و بح ثش مس تفيد و
مستفيض شود.
پس از او شاگردانش ،راويان تعليمات و منقوالتش بودند و در مراكز مختل ف إس المي مطال ب
بسيارى از قول وى باز گفتند.
ھشام آنچه از ابن عباس درين تأليف نقل نموده از پدرش شنيده ،و پدر او از اب و ص الح س ماع
كرده است.
بنابر اين ھشام به دو واسطه راوي ابن عباس مىباشد.
(3ابو صالح باذام يا باذان ،بنده آزاد شده ام ھاني دخت ر اب و طال ب و خ واھر ام ام عل ى اس ت.
اب ن س عد در طبق ات اب و ص الح را از زم ره مح دثين بش مار آورده و او را ثق ه دانس ته اس ت.
محمد بن عبد الكريم شھرستانى در مق ّدمه تفسير مف اتيح األس رار و مص ابيح األب رار وى را از
شاگردان ابن عب اس در عل م تفس ير ب ر م ىش مارد .حم د ﷲ مس توفى در ت اريخ گزي ده او را ب ا
صفت »مفسر« ياد كرده اس ت .ام ا برخ ى از مح دثين اھ ل س نت و جماع ت وى را در ح ديث
ضعيف دانستهاند.
(4شرقى بن القطامي )متوفى در حدود 155ه( موسوم به وليد بن حصين )ملق ب ب ه قط امي(
بن حبيب بن جمال كلبى و مكن ى ب ه اب و المثن ى از راوي ان اخب ار و انس اب ديوانھ اى ع رب از
جمله راويان ھشام است (5 [17] .ابو مسكين حر بن مسكين از موالي قبيل ه نخ ع ،و از روات
نسائي و ابو عبد ﷲ سفيان بن سعيد ثوري اس ت .اب ن اب و ح اتم در الج رح و التع ديل او را ثق ه
شمرده و ابو الفرج اصفھانى در اغانى
__________________________________________________
] [17بنگريد به صفحه 63ترجمه فارسي و صفحه 50متن عربي اين كتاب تاريخ بغداد:
278 /9نزھة األلباء 42المعارف ،234 :لسان المي زان 142 /3 :اللب اب 17 /2 :الت اج :م اده ش رق و قط م
األعالم زركلى 139 /9اغانى 131 /2 :و ،53 /11و 15 /38و 312و 373 /16و .354
PDF.Tarikhema.ir
يازده مورد قولش را نقل كرده و ھشام درين تأليف به گفته وى استناد جسته است.
(6محمد بن سائب پدر ھشام نه تنھا از جمله پيشقدمان آش نا و مطل ع ب ه ت اريخ و اي ام ع رب و
مغازي و نسب قبايل تازى است ،بلك ه در عل م تفس ير و ح ديث ني ز ش ھرت دارد .ثعلب ى و اب ن
عس اكر در تفس ير و ت اريخ خ ود مط البي از تفس ير ب زرگ او نق ل ك ردهان د ،و محم د ب ن عب د
الكريم شھرستانى در الملل و النحل قسمتھايى از آنچه درباره آراء و معتق دات ع رب در زم ان
جاھليت فراھم آورده از محمد بن س ائب كلب ى گرفت ه اس ت .ھش ام دري ن ت أليف ب ه دو گون ه از
پدرش نقل مىكند:
(1مطالبي كه پدرش از ابو صالح ،و او از ابن عباس شنيده است.
(2مطالبي كه صريحا مىنويسد خبر داد مر پدرم ،يا اين كه مىگويد:
كلبى گفت.
ب ه گفت ه ھش ام ،محم د نس ب ق ريش را از اب و ص الح ،و او از عقي ل ب ن اب ى طال ب آموخ ت ،و
نسب كنده را از كناس كندى كه درين دانش از ھر كس داناتر ب ود ،و نس ب مع د ب ن ع دنان را
از نجار پسر أوس عدوى كه محفوظاتش بيش از ھ ر ك س ب ود ،ف را گرف ت و نس ب إي اد را از
عدى پسر زياد ازدى ياد گرفت كه به إياد دانا بود [18] .اطالعاتى كه محم د در اختي ار ھش ام
گذارده مايه أصلي اين كتاب محسوب مىشود ،بطورى كه ھر گاه آنھا را ازي ن كت اب ب رداريم
قسمت أعظم كتاب از بين مىرود.
(7مردى از قريش كه نامش درين تأليف نيامده از ابو عبد ﷲ پسر ابو عبيده پس ر عم ار پس ر
ياس ر ك ه ب ه ت اريخ »أوس« و »خ زرج« و كس اني ك ه وابس ته و ت ابع آن ان بودن د -از اع راب
يثرب و غير يثرب -از ھمه مردمان آگاهتر بوده است چگونگى گزاردن حج قبايل أوس و
__________________________________________________
] [18الفھرست ابن النديم ،ترجمه فارسي ،صفحه .160
PDF.Tarikhema.ir
خزرج و وقوف در مواقف را براى زيارت »منات« به ھشام باز گفته و ق ولش مأخ ذى دري ن
تأليف بشمار مىرود.[19] .
محتواى كتاب تنكيس األصنام
محتواى اين كتاب را مىتوان به دو قسمت متمايز تقسيم كرد:
(1بت پرستى بطور كلى پس از آدم و نوح.
(2نحوه پرستش عرب در دوره جاھليت.
قسمت أول اين اثر پس از ذكر سند روايت يا شجرهنامه كتاب به سكونت إس ماعيل ب ن اب راھيم
نبى در مكة و ازدياد فرزندان وى و پ ر ش دن مك ة از ايش ان و بي رون ران دن »عمالق ه« ازي ن
ش ھر و ن واحي آن و ك وچ ك ردن دس تهاى از فرزن دان إس ماعيل از مك ة در پ ى ام ر مع اش و
زندگى بھتر و پراكنده شدن ايشان در بالد و نواحي عرب نشين و ب ر افراش تن بت ان ب ه وس يله
عمرو بن لحى در مكة و شيوع بت پرستى ميان طواي ف مختل ف در قس متھاى ديگ ر عربس تان
و ظھور إسالم و فتح مك ة و نگونس ارى ي ا واژگ ونى بت ان در مك ة و ھم ه قلم رو ع رب نش ين
اختصاص يافته است.
در قسمت دوم ريشه بت پرس تى م ورد بح ث و تحقي ق ق رار گرفت ه ،و از ق ول محم د ،و او از
اب و ص الح ،و اب و ص الح از اب ن عب اس رواي ت ك رده اس ت ك ه پس ران ش يث ب ه زي ارت پيك ر
)جسد( آدم كه در مغارهاى نھاده شده بود ،مىآمدند و آن را تك ريم م ىكردن د و ب ه وى رحم ت
مىفرستادند .پس مردى از فرزندان »قابيل« -پسر آدم -به ديگر پسران »قابيل« گفت :پسران
»شيث« را گرداگرد جسد آدم طوافى
__________________________________________________
] [19بنگريد به متن عربي اين كتاب.
PDF.Tarikhema.ir
است كه آدم را بدان گرامى مىدارند و شما را از آن بھرهاى نيست.
پس براى ايشان بتى تراشيد ،و او نخستين كسى است كه »بت« تراشيده اس ت .آنگ اه ھش ام از
پدر روايت مىكند كه گفت:
»ود« ،و »سواع« ،و »يغوث« ،و »يع وق« ،و »نس ر« ،مردم ان ص الح و شايس تهاى بودن د
ك ه ھم ه در ي ك م اه بمردن د .خويش ان ايش ان ب ر مرگش ان س وگوارى كردن د و س وز و گ دازى
داشتند .پس مردى از أوالد »قابي ل« ب ه ايش ان گف ت :آي ا م ىخواھي د پ نج پيك ر )ب ت( ب ر مث ال
ايشان بسازم ك ه بدرس تى نم ودار آنھ ا باش د ،ج ز آنك ه نم ىت وانم در پيكرھ اى آنھ ا روح ب دمم؟
گفتند :آرى! پس پ نج پيك ره ب ه ص ورت آن پ نج م رد بتراش يد ،و در ج ايى نماي ان ب راى ايش ان
نصب كرد .آنگاه براى ديدار پيكره برادر و عم وزاده خ ويش م ىآمدن د ،و تعظ يم م ىكردن د و
پيرامون ھر يك مىگشتند تا آنكه دوران نسل أول سپرى شد.
و اين امر در عھد يردى پسر مھاليل ،پسر قينان ،پسر ان وش ،پس ر ش يث ،پس ر آدم روى داد.
چون نسل ديگر روى ك ار آم د ،اي ن نح وه بزرگداش ت ب يش از نس ل أول عم ل م ىش د و چ ون
نوبت به نسل سوم رسيد ،گفتند پيشينيان ما اين پيكرهھا را گرامى نمىداشتند مگر از اينرو ك ه
از آنان اميد شفاعت و پ ايمردى ن زد پروردگ ار داش تند ،پ س ب ه پرس تش آن ان پرداختن د و ك ار
بتان و كفر آنان باال گرفت .اين بود كه خ داى إدري س را ب ه پي امبرى برانگيخ ت .إدري س آن ان
را به يكتا پرستى فرا خواند ولى نپذيرفتند و او را تكذيب كردند ...
و بنابر آنچه محمد پسر كلبى از ابو صالح و او از ابن عباس خبر داده كار اي ن م ردم ) -ق وم(
ھمچنان در پرستش بتان بود تا زمان ن وح ،و خ داى او را ب ه پي امبرى برانگيخ ت و ايش ان را
به پرستش خداى يگانه دعوت كرد اما نافرمانى كردند و دروغگويش خواندند .پس
PDF.Tarikhema.ir
به فرمان خداى به ساختن كش تى پرداخ ت و ب ر آن ب ر نشس ت .طوف ان ب اال گرف ت و زم ين را
يكسره بپوشانيد و آب طوفان اين بتان را از كوه »نود« به زمين ف رود آورد ،و جري ان آب از
زمينى به زمين ديگر بشدت مىرفت تا آن بتان را به سرزمين »جده« بينداخت .آنگاه آب فرو
نشست و بتان بر كنار دري ا بماندن د و ب اد ب ر آنھ ا وزي دن گرف ت ت ا آنھ ا را ب ه خ اك بپوش انيد.
بعدھا پس از طوفان و فرو نشستن آب چون عمرو بن لحى ب ر مك ة چي ره ش د ،ق وم »ج رھم«
را از مكة بيرون راند و خود پرده دارى كعبه را به گ ردن گرف ت .وى ي ارى از پري ان داش ت
كه به او گفت ،شتاب كن ب ه رف تن و كوچي دن از »تھام ه« و ب رو ب ه س احل »ج ده« ،در آنج ا
بتانى مىبينى ،پس آنھا را ببر به »تھامه« و باك م دار .پ س ع رب را ب ه پرس تش آنھ ا بخ وان
ت را أجاب ت خواھن د ك رد .عم رو ب ه س احل »ج ده« ش د ،و بت ان را از زي ر خ اك ب رآورد و
برداشت و به »تھامه« برد و موسم حج فرا رسيد ،و عرب را يكسر به پرستش آنان بخواند و
ھر يك را به قبيلهاى داد و در نواحي مختلف به شرح م ذكور دري ن كت اب نص ب كردن د ][20
و بيشترين سكنه سرزمينھاى عرب به بت پرستى روى آوردند و به پرستش بتان پرداختند.
رجزھاى مشركان ھنگام تلبيه و گزاردن حج
ھشام در آستانه ورود به بيان تاريخچه بت پرستى عرب جاھلى مىنويسد:
چون فرزندان إسماعيل از مكة براى فراھم آوردن وسيله معاش
__________________________________________________
] [20بنگريد به صفحات 132تا 153كتاب حاضر و صفحات 51تا 58متن عربي اين كتاب.
PDF.Tarikhema.ir
بيرون مىرفتند و به جاى ديگر روى مىآوردند ھيچ كوچ كنندهاى از مكة كوچ نمىك رد مگ ر
ب ه منظ ور بزرگداش ت ح رم و دلبس تگى ب ه مك ة س نگى از س نگھاى ح رم را ب ا خ ود ھم راه
م ىب رد پ س ھ ر ج ا وارد م ىش دند آن س نگ را م ىنھادن د و گ رد آن ب ه ط واف م ىپرداختن د،
ھمچنان كه دور كعبه طواف مىكردن د ،و مك ة و كعب ه را ب زرگ م ىش مردند ،و بن ابر ع ادت
موروثيى كه از ابراھيم و إسماعيل به ايشان رسيده بود ،حج و عمره به جاى مىآوردند .سپس
رفته رفته اين عمل آنان را به پرستش آنچه دوس ت داش تند و م ىپرس تيدند ،كش انيد و فرام وش
كردند آنچه را ك ه ب ر آن بودن د ،و دي ن اب راھيم و إس ماعيل را ديگ ر گون ه س اختند ،و بت ان را
پرستيدند و باز گشتند به آنچه امتھاى پيش از ايشان بر آن بودند.
با وجود اين ،در ميان ايشان بقايائى از رس وم دوره اب راھيم و إس ماعيل -عليھم ا الس الم -ب اقى
مانده بود كه از آن پيروى مىكردند از قبيل :تعظيم ،و طواف كعبه ،و حج ،و عمره ،و وقوف
ب ر عرف ات و مزدلف ه ،و قرب ان ك ردن ش تران و إھ الل ب ه ھنگ ام ح ج و عم ره ب ا اف زودن
چيزھايى كه از آن نبود )يعنى در دين ابراھيم نبود( چنانكه قبيلة »نزار« ھنگام تلبيه اين رجز
را مىخواند:
لبيك اللھم لبيك! لبيك ال شريك لك ،اال شريك ھو لك تملكه و ما ملك و خداى را در ضمن تلبي ه
يگانه مىشمردند ،ولى ش ريك م ىكردن د بت ان خ ود را ب ا خ داى تع الى ،و بت ان خ ويش را مل ك
خداى يگانه قرار مىدادند.
PDF.Tarikhema.ir
و تلبيه قبيله »عك« بدين صورت بود كه چون به عنوان ح ج بي رون م ىرفتن د ،دو غ الم س ياه
را از غالمانشان پيش مىانداختند ،و آن دو پيشاپيش سواران ايشان بودند ،و مىگفتند:
»نحن غرابا عك«.
بعد از آن افراد قبيله عك مىگفتند:
عك إليك عانية عبادك اليماني ة ،كيم ا نح ج الثاني ة! و قبيل ه ق ريش ،و ع رب ھمگ ى »من ات« را
بزرگ مىداشتند ،و در پيرامونش قربان مىكردند و اين بزرگداشت ھمچنان ببود تا پيامبر در
سال ھشتم ھجري -ھمان سالى كه خداى تعالى مكة را ب رايش گش ود -از مدين ه بي رون رف ت و
چون چھار شب راه پيمود» ،على« را بسوى او )منات( گسيل فرمود تا نگونسارش ساخت .و
آنچه به منات تعلق داشت برگرفت ،و نزد پيامبر آورد.
ذو الفقار على!
از جمله آنچه على به دست آورده بود ،دو شمشير بود كه حارث پسر ابى شمر غساني -پادشاه
غس ان -آن دو را ب ه من ات پيش كش ك رده ب ود ،يك ى از آن دو» :مخ ذم« ،و ديگ ر» :رس وب«
ناميده مىشد.
پيامبر أكرم آن دو شمشير را به على -عليه السالم -بخشود .گويند كه يكى از آن دو ھمان »ذو
الفقار« شمشير على است[21] .
__________________________________________________
] [21ببينيد صفحه 111و 112اين كتاب را.
PDF.Tarikhema.ir
و در جاى ديگر در ھمين كتاب ھشام م ىنويس د :قبيل ه »ط ى« بت ى داش تند »فل س« ن ام ،و آن
دماغهاى بود سرخ فام مايل به س ياھى در مي ان ك وھى ب ه ن ام »أج ا« از كوھس ار »ط ى« ك ه
گ ويى تمث ال آدم ي اس ت ،و آن را م ىپرس تيدند ،و ب ه او پيش كش )ھدي ه( م ىدادن د و گوس فند
برابرش قربان مىكردند و ھيچ بيمناكى نزديك او نيامدى مگ ر آنك ه در أم ان ب ودى .پ رده دار
»فلس« پسران »بوالن« بودند ،و »بوالن« خود نخس تين ك س ب ود ك ه او را پرس تش ك رد ،و
آخ رين ك س از پ ردهداران وى م ردى ب ود از ايش ان ك ه او را »ص يفي« م ىخواندن د ...و
»مالك« نخستين كس بود كه پرده حرم ت »فل س« بدري د ،ول ى ھمچن ان ب ت »فل س« پرس تش
مىشد تا آنكه دعوت پيامبر إسالم آشكار گرديد .پس على بن ابى طالب را پيامبر بفرستاد تا او
را نابود ساخت .و دو قبضه شمشيرى را كه حارث پسر »ابى ش مر غس انى« -پادش اه غس ان-
آن دو را به گردن »فلس« آويخته بود ،و يكى را »مخذم« ،و ديگر را »رسوب« مىگفتند بر
گرف ت )و ھم ين دو شمش ير اس ت ك ه »علقم ه« پس ر »عب ده« در ش عر خ ود از آن ي اد ك رده
است(.
و على بن ابى طالب با آن دو شمشير به نزد پيامبر )ص( بازگشت ،و آن حض رت يك ى را ب ه
گردن آويخت ،و سپس به على بن ابى طالب بخشود ،و ھمان است شمشيرى كه على آن را بر
مي ان م ىبس ت [22] .آنچ ه ھش ام دري ن كت اب راج ع ب ه ذو الفق ار عل ى ب ن اب ى طال ب نوش ته،
قديميترين مأخذى است كه به دست ما رسيده است.
و بت »عزى« در واديى از »نخله شاميه« بود كه »حراض« ناميده مىش د .و »ع زى« ن زد
قريش ،بزرگترين بتھا بود ،به زيارتش مىرفتند ،و پيشكش برايش مىبردند ،و پ يش او قرب ان
مىكردند.
__________________________________________________
] [22رجوع شود به صفحات 16 -15و 62 -59متن عربي اين كتاب.
PDF.Tarikhema.ir
و قريش در ضمن طواف كعبه »الت« و »منات« و »عزى« را بزرگ مىداشتند ،و آنھ ا را
شفيع خود نزد خداى يگانه تصور مىكردند.
قصه غرانيق
قريش» ،الت« ،و »منات« ،و »عزى« را »غرانيق ] [23عالم ب اال« م ىخواندن د و آن ان را
دخت ران خ دا م ىگفتن د ،و ي ارى و ش فاعت آن ان ماي ه اميدش ان ب ود ،و در تلبي ه خ ويش چن ين
مىگفتند:
و الالت و العزى و مناة الثالثة االخرى! فإنھن الغرانيق العلى و ان شفاعتھن لترتجى پس چ ون
خداى پيامبرش را مبعوث كرد ،بر او اين آيات را نازل فرمود:
ٌ ً
ك إِذا قِسْ َمة ضِ يزى. ْ ْ ُ ْ الثالِ َث َة ْاأل ُ ْخرى .أَ لَ ُك ُم َّ
الذ َك ُر َو لَ ُه األنث ى .تِل َ ت َو ْالع َُّزىَ .و َمنا َة َّ أَ َف َرأَ ْي ُت ُم َّ
الال َ
طان.[24] 23 -19 :53 . ِي إِ َّال أَسْ ما ٌء َس َّم ْي ُتمُوھا أَ ْن ُت ْم َو آباؤُ ُك ْم ما أَ ْن َز َل ﷲ ِبھا من س ُْل ٍ
إِنْ ھ َ
بنابر آنچه نقل شد قريش در ارجوزه خود الت و منات و عزى را دختران خداى مىخواندند و
آنان را غرانيق عالم باال مىپنداشتند و به شفاعت و يارى ايشان اميدوار بودند.
__________________________________________________
] [23غرانيق جمع غرنوق در لغت نام پرنده آبى سياه يا سفيدى است كه به فارسي كلنگ يا »لك لك« گويند.
] [24قرآن كريم23 -19 /53 ،
PDF.Tarikhema.ir
نا آگاھى خاورشناسان
برخ ى از نويس ندگان و مستش رقين اروپ ايى ك ه وح ى و پي امبر إس الم را ب اور ندارن د دور از
تحقيق و ن ا آگاھان ه ب ر آن ش دهان د ت ا رج ز مش ركان ق ريش را ك ه قب ل از ظھ ور إس الم ھنگ ام
گزاردن حج در تلبيه مىگفتند و مىخواندند ،و ھشام كلبى متن آن را دري ن كت اب آورده ،و در
باال نقل شد ،آي هاى از ق رآن وانم ود س ازند .و پاي ه گفت ار و اس تدالل خ ويش را ب ر ي ك رواي ت
نادرست و موھوم محمد ب ن عم ر واق دى ) 207 -130ه( ق رار دادهان د -ب ى آنك ه اش ارهاى ب ه
روايت ھشام بنمايند.
روايت واقدى را ھيچيك از علماى إسالم قبل از واقدى و بعد از وى ص حيح ندانس تهان د ،مگ ر
محمد بن جرير طبرى كه در جمع خبر -ھر چه باشد -ح ريص ب وده آن را از واق دى گرفت ه و
در تفسير خود بى آنكه آنرا قبول يا رد كند ،آورده است.
واقدى به سرد ،و نقل پى در پى اسرائيليات و خرافات مشھور است.
محمد بن إسحاق بن يسار مطلبى ،مدني )متوفى در س نه 151ه( مؤل ف الس يرة النبوي ة ك ه در
حدود نيم قرن پيش از واقدى م ىزيس ته اس ت ،و محم د ب ن إس ماعيل البخ اري ،مؤل ف ص حيح
بخارى -معاصر واقدى -ھيچيك در م وارد افس انه غراني ق س خنى نگفت هان د ،و ھ ر گ اه رواي ت
واقدى روايت صحيحى شناخته مىشد ،ابن إسحاق و بخارى آن را ضبط مىكردند.
اما ھشام كلبى ك ه دامن ه معلوم اتش بس يار وس يع و از علم اء و نس ابهھ ا و مورخ ان سرش ناس
سده دوم و اوايل سده سوم ھجري است ،سند
PDF.Tarikhema.ir
معتبر و موثقى را درين كتاب ارائه داده ك ه ق ريش پ يش از ظھ ور إس الم ھنگ ام گ زاردن ح ج
در تلبيه مىگفتند:
و الالت و العزى و مناة الثالثة االخرى فإنھن الغرانيق العلى و ان شفاعتھن لترتجى ].[25
سابقا گفتيم كه مشركان »الت« و »منات« و »عزى« را دختران خ داى تع الى م ىپنداش تند و
از آنھا شفاعت و اميد يارى مىطلبيدند ،و چ ون خورش يد عالمت اب إس الم ط الع ش د ،خ داى در
قرآن كريم در جواب مشركانى كه قائل به دختران خدا بودند ،فرمود:
ٌ ً
ك إِذا قِسْ َمة ضِ يزى إِنْ ْ الثالِ َث َة ْاأل ُ ْخرى أَ لَ ُك ُم َّ
الذ َك ُر َو لَ ُه ْاأل ُ ْنث ى تِل َ ت َو ْالع َُّزى َو َمنا َة َّ أَ َف َرأَ ْي ُت ُم َّ
الال َ
ُون إِ َّال َّ
الظنَّ َو ما َتھ َْوى ِي إِ َّال أَسْ ما ٌء َس َّم ْي ُتمُوھا أَ ْن ُت ْم َو آباؤُ ُك ْم ما أَ ْن َز َل ﷲ ِبھا من س ُْل ٍ
طان إِنْ َي َّت ِبع َ ھ َ
ْاألَنفسُ َ ،و ل َق ْد جا َء ُھ ْم من َرب ِِّھ ُم الھُدى [26] 23 -19 :53 .مولوي محمد على عالم ھندوس تانى
ْ َ ُ ْ
در تفسير و ترجمه قرآن شريف به زبان انگليسى كه معم وال رواي ات را ب ا م تن ق رآن انطب اق
مىدھد و آنچه مغاير قرآن تشخيص دھد رد مىكند ،درباره روايت واقدى مىنويسد أقوى دليل
بر فساد روايت واقدى با مراجعه به قرآن
__________________________________________________
] [25بنگريد به متن عربي صفحه 19اين كتاب.
] [26قرآن كريم ،سوره النجم :آيه .23
PDF.Tarikhema.ir
در آيات 23 -19سوره نجم ثابت و روشن مىشود.
به نظر مولوي محمد على ،تصور اينكه ميان آيات متسلسل ،و متتالى سوره نجم آيهاى مناقض
آيات 23 -19وجود داشته است ،أساسا معق ول نيس ت -خاص ه ك ه ب ا اص ل عقي ده إس المي در
توحيد ،و دعوت پيامبر إسالم تباين و تعارض داشته باشد .بنابر اين قصه »غرانيق« ساخته و
پرداخت ه قص اص و افس انهگوي ان معان د إس الم اس ت ،و فس اد رواي ت واق دى روش ن و ثاب ت
مىنمايد .و آنچه در اينجا در باره »غرانيق« از قول ھشام نق ل ش د ،أول ين ب ار اس ت ك ه ب دان
استناد مىشود و توجه محققان بدان معطوف مىگردد.
ترجمهھاى »تنكيس األصنام«
كت اب األص نام در س الھاى 1914و 1924ب ه تص حيح و اھتم ام احم د زك ى در ق اھره چ اپ
شد.
قبل از چاپ م تن عرب ي اي ن كت اب ،ولھ اوزن -خاورش ناس آلم انى -قس مت أعظ م آنچ ه ي اقوت
حموى در معجم البلدان ،و عبد القادر بغدادى در خزانة األدب نقل كرده بودند ،به زبان آلم انى
برگردان د ،و در س ال 1887م يالدى در ب رلن طب ع ش د [27] .و ھم ين ترجم ه در س الھاى
،1897و 1961با اصالحاتى از نو چاپ و انتشار يافت.
در س نه 1926مرمرج ى از روى چ اپ أول احم د زك ى خالص هاى از كت اب األص نام را ب ه
زبان فرانسه نقل كرد و در مقالهاى آن را تحت عن وان »خ دايان مش ركان ع رب« انتش ار داد.
][28
__________________________________________________ [27]-Lj
.Wcllhausen ,enundVotarbeiten Berlin,1887 ,vol .III
[28] LM .S .Marmardji ,I ,dupaganismearabe ,d ,apresIbnal -Kalbi ,
)ReuucBiblique ,XXXV (1926
PDF.Tarikhema.ir
آنگ اه روزنبرگ ر در س نه 1941م يالدى ترجم ه كام ل آلم اني كت اب األص نام را ھم راه م تن
عربي با استفاده از تحقيقات احمد زكى و ولھ اوزن ف راھم آورد و طب ع ك رد [29] .پ س از آن
در سنه 1952دكت ر نبي ه أم ين ف ارس ،اس تاد الس نه و ت اريخ ش رق در دانش گاه پرينس تون ك ه
فلسطينى و از مردم شھر »ناصره« است ،كتاب تنك يس األص نام را ب ه زب ان انگليس ى ترجم ه
ك رد و در پرينس تون ب ه زي ور طب ع آراس ته ش د [30] .س پس در س ال 1969م يالدى دكت ر
وھيب عطاء ﷲ بر أساس چاپ دوم كتاب األصنام به تصحيح احمد زكى اين كتاب را به زب ان
فرانسه در آورد ،و ھمراه متن عربي در پاريس انتشار داد.
مق ارن چ اپ و انتش ار ترجم ه فرانس ه در پ اريس ،در س ال 1348ھج ري شمس ى و 1969
ميالدى ،به كوشش نگارنده اين سطور ترجمه فارس ي اي ن كت اب ھم راه م تن عرب ي در تھ ران
طبع و انتشار يافت ،و اينك بار دوم چاپ مىشود و در دسترس خوانندگان قرار مىگيرد.
مأخذ و مبناى ھم ه ترجم هھ اى كام ل كت اب األص نام ب ه زبانھ اى فرنگ ى و فارس ي ھم ان م تن
عربي منقح و مصحح عالمانه احمد زكى محقق مصرى مىباشد.
نسخهھاى موجود »تنكيس األصنام«
از كت اب تنك يس األص نام فع ال دو نس خه موج ود اس ت ،يك ى در ق اھره و دو ديگ ر در مدين ه
طيبه .احمد زكى نسخه خطى اين كتاب را از يك كتابشناس مغربى األص ل متول د و مت وفى در
دمشق ،موسوم به طاھر
__________________________________________________
)[29]-NadihAminFaris .TheBookofldols ,Prineeton (1925
[30]-LRosaKlinke -Rosenberger ,DasGotzebuch .Leipzig .1941
PDF.Tarikhema.ir
جزاي رى ) 1920م 1338 /ه 1852 -م 1268 /ه( ك ه كتابخان ه »خالدي ه« ق دس )بي ت
المقدس( را ترتيب و تنظيم داده بود ،و مدتى ھم در قاھره أقامت داشت ،خريدارى كرد.
طاھر جزايرى مردى محقق و دانشور و صاحب تأليفات عديده ب ود ك ه برخ ى از آنھ ا چ اپ و
انتشار يافته است نسخهاى كه احمد زكى تحصيل كرد ،آن زمان نسخه منحصر به ف رد تص ور
مىشد ،ولى در حدود پانزده سال قبل نسخهاى ديگر از اين كتاب در كتابخان ه مدين ه طيب ه پي دا
شد.
نسخه موجود در مدينه نقائص و افتادگى و اغالط ى دارد ك ه ب ه خ ودى خ ود نم ىتوان د أس اس
يك چاپ انتقادى قرار بگيرد.
اين نسخه به كتابخانه عارف حكم ت ك ه ظ اھرا م رد ادي ب و كت اب دوس تى ب وده ،تعل ق داش ته
است .اكنون اين نس خه ،تح ت ش ماره 211در ردي ف مجموع هاى ت اريخى در كتابخان ه مدين ه
مضبوط است.
اين نسخه جزء مجموعهاى است مشتمل بر 38رسالة در موضوعات مختلف به قطع 18 10
سانتيمتر و ھر صفحه داراى 23سطر.
متن كتاب با خط نسخ شرقى خوانا و مركب مشكى تحرير يافته ولى أسامي و عن اوين بت ان ب ه
شيوه خط فارسي )نستعليق( با مركب قرمز نوشته شده است.
تاريخ نگارش اين نسخه دقيقا روشن نيست ،اما در رساله دوم مكتوب دري ن مجموع ه ب ه س ال
1181يا 1187ھجري قمرى مطابق 1773يا 1767ميالدى بر مىخوريم ،و با توج ه ب ه
اينكه خط كاتب رساله دوم با شيوه خط كاتب كتاب األصنام شباھت و ھمانن دى دارد ،از اين رو
به احتمال زياد تاريخ تحري ر كتاب ت اي ن نس خه نباي د چن دان از س ال 1181ي ا 1187ھج ري
قمرى دور باشد.
نام كاتب محمد و نام خانوادگيش محنت زاده مؤذن مسجد نورى داده )يا نورى زاده( است .نام
و مشخصات كاتب و شيوه
PDF.Tarikhema.ir
نگارش او حكايت ازين دارد كه نويسنده ايرانى بوده است.
محمد محنت زاده ھر چند داراى صداى رس ا و خ ط خ وش ب وده ،ول ى ظ اھرا معلوم ات ك افى
نداشته و از اينرو ھر ج ا ب ا أس امي بت ان ي ا اش خاص و ي ا كلم ات و جمالت ى خ ارج از تص ور
ذھني خود مواجه شده به حذف يا تغيير آنھا پرداخته است.
گوي ا اي ن نس خه از روى يك ى از دو نس خهاى ك ه ج واليقى ب ه خ ط خ ود نوش ته ،استنس اخ ش ده
است ،زي را خاتم ه كت اب و ترتي ب و تنظ يم آن عين ا مش ابه نس خهاى م ىباش د ك ه نص يب احم د
زكى شده است.
با وجود كشف نسخه مدينه ،ھنوز نس خه بالنس بة كام ل كت اب األص نام ھم ان نس خه احم د زك ى
مىباشد كه در مصر ،و اروپا ،و ايران به شرح مذكور در باال طب ع ش ده اس ت [31] .درينج ا
مقدمه چاپ دوم ب ه ي ارى و عناي ت خ داى ب زرگ پاي ان م ىياب د .در مقدم ه چ اپ أول در ب اره
حيات و آثار ھشام بتفصيل سخن رفته و خوانندگان در ھم ين چ اپ آن را ني ز از نظ ر خواھن د
گذراند.
در خاتمه از كاركنان و كارگران عزي ز چاپخان ه و »نش ر ن و« ك ه چ اپ دوم اي ن كت اب را ب ه
ثمر رسانيدهاند تشكر مىنمايم.
و السالم على من اتبع الھدى تھران ،دھم إسفند ماه سال 1361ھج ري شمس ى براب ر پ انزدھم
جمادى االول سنه 1403ھجري قمرى و مطابق أول مارس 1983ميالدى س يد محم د رض ا
جاللي نائينى
__________________________________________________
] [31وھيب عطاء ﷲ در ترجمه خود به زبان فرانسه توانسته است چند صفحه از فت وكپى نس خه مدين ه را ب ه
دست آورد و مشخصات آن را در چاپ پاريس شرح داده اس ت .نگ اه كني د ب ه مقدم ه ترجم ه وھي ب عط اء ﷲ
صفحات 12 -14چاپ پاريس ،سال 1969ميالدى.
اين مجموعه در مدينه طيبه بنظر من بنده خدا )جاللي نائينى( رسيده است.
PDF.Tarikhema.ir
PDF.Tarikhema.ir
مقدمه :زندگى و آثار ھشام كلبى
PDF.Tarikhema.ir
PDF.Tarikhema.ir
ابو منذر ھشام پسر ابو النضر محمد پسر سائب ،پسر بشر ،پسر عمرو كلبى ،منسوب ب ه قبيل ه
»كلب« ،مشھور ب ه »اب ن كلب ى« از مھ ين نس ابهھ اى مع روف و از بزرگ ان علم اى ت اريخ و
جغرافيا و ادب در سده دوم و أول قرن سوم ھجري است [1] .اين دانشمند از أواخر نيم ه أول
سده دوم ھجري تا سال ) 204و به روايت ديگر سنه (206كه سال وف اتش ميباش د ،در مي ان
ارب اب ق درت و عل م مع روف و ش اخص ب ود -خاص ه در عل م انس اب س رآمد داناي ان عص ر
خويش بشمار مىرفت.
بيشتر افراد خانواده او مردمان دين و اھل علم و ادب بودند.
__________________________________________________
] [1محمد پسر سعد معروف به كاتب واقدى در كتاب» :الطبقات الكبرى« نس ب محم د پس ر س ائب پ در ھش ام
را از زبان خود ھشام شنيده و آنرا چنين ضبط و نقل كرده است:
»محمد بن سائب ،الكلبي بن بشر بن عمرو ب ن الح ارث ب ن عب د الح ارث ب ن عب د الع زى ب ن ام رئ الق يس ب ن
عامر بن النعمان بن عامر بن عبد ود بن كنانة بن عوف بن عذرة بن زيد الالت بن رفيدة بن ثور ابن كلب«.
PDF.Tarikhema.ir
خود او عالمهاى بنام ،و حافظى ب زرگ و اخب اريى ك م نظي ر ب ود ،و در موض وعات مختل ف،
صاحب تأليف است.
احوال و آثار اين دانشمند در دو فصل جداگانه ،يكى زندگانى ،و دو ديگر آثار او ،بنحو إجمال
در اينجا مورد بحث و پژوھش واقع مىشود.
PDF.Tarikhema.ir
فصل أول
خانواده كلبى زندگانى ھشام كلبى
محمد پسر سائب پدر ھشام
محمد ،پدر ھشام ،از بزرگان علماى إسالم است و در علم تفسير قرآن ،و انس اب تازي ان تبح ر
و شھرتى بسزا داشت.
غالب افراد خانواده كلبى از ھواداران خاندان على ،و از دش منان خ انواده »بن ى أمي ة« بودن د،
و از اينرو با كساني كه با بنى أمية پيكار مىكردند ،ھمداستان و ھمراه مىشدند.
بش ر پس ر عم رو ب ا س ه پس رش :س ائب ،و عبي د ،و عب د ال رحمن ،در دو جن گ» -جم ل« و
»صفين« -جزو سپاھيان امير المؤمنين على -عليه السالم -بودند.
س ائب پس ر بش ر بطرف دارى مص عب زبي ر برخاس ت ،و در جنگ ى ك ه مي ان »مص عب« پس ر
»زبير« با »عبد الملك« پسر »مروان« روى داد،
PDF.Tarikhema.ir
كش ته ش د [2] .س ائب دو پس ر داش ت ،يك ى س فيان ،و دو ديگ ر محم د .محم د ن وه دخت رى اب و
موسى اشعرى است كه مدتى حاكم كوفه ب ود و در قض يه حكم ين عم رو ع اص عياران ه او را
فريب داد [3] .محمد در جنگ »دي ر جم اجم« ك ه مي ان »حج اج« ،پس ر يوس ف ثقف ى ،و عب د
الرحمن ،پسر محم د ،پس ر اش عث در س ال 82ھج ري در گرف ت ،ش ركت جس ت ،و ب ه ي ارى
عبد الرحمن شتافت [4] .محمد در عھد امويان مدت طويلى زندگى ك رد ،و عص ر اب و العب اس
عبد ﷲ سفاح و ابو جعفر عبد ﷲ منصور عباسي را نيز درك كرد:
محمد به درخواست س ليمان پس ر عل ى عباس ي ] [5ك ه از جان ب س فاح در بص ره و ن واحي آن
حكومت مىكرد ،از كوفه به بص ره آم د و م دتى در بص ره ب ود و س پس ب ه كوف ه ب از آم د .در
بصره ،سليمان او را بگرمى پذيره ش د و در خان ه خ ويش نش انيد و محم د حلق ه درس ى ترتي ب
داد و به إمالء تفسير قرآن پرداخت ،تا ب ه آيت ى از س وره ب راءة رس يد و آن آي ت را ب ر خ الف
آنچه مشھور بود تفسير كرد) ،شاگردان( گفتند ما
__________________________________________________
] [2پسر ورقاء نخعى ،از مخالفان خاندان كلبى ،درباره كشته شدن سائب چنين سروده است:
علوت أخاه بالحسام المھند من مبلغ عنى عبيدا بأنني
مقيم لدى الديرين غير موسد فان كنت تبغى العلم عنه فانه
فاثكلته سفيان بعد محمد و عمدا علوت الراس منه بصارم
] [3فتوح البلدان.431 ،
] [4بنگري د :ت اريخ طب رى 14 /2و 281 .ب ن A .Muller ,derIslam ,I, 351ب ن J .Wellhausen
,dasArab .Reich
] [5سليمان پسر على پسر عبد ﷲ پسر عباس ،متولد سال 82و متوفى ب ه س ال 142ھج ري ،در س ال 133
از جانب سفاح به حكومت بصره و نواحي آن منصوب ش د و ت ا س ال 139ك ه منص ور او را بركن ار س اخت
در بص ره حكوم ت و ام ارت داش ت و پ س از بركن ارى از ام ارت ھ م در آن ش ھر ب ود ت ا در س ال 142در
گذشت .بنابر اين عزيمت محمد از كوفه به بصره بين سالھاى 133و 139مىتواند باشد .مدت أقامت محم د
در بصره روشن نيست.
PDF.Tarikhema.ir
اين تفسير را ننويسيم ،محمد گفت» :به خدا سوگند يك كلمه ديگر تفس ير نخ واھم ك رد مگ ر آن
تفسير را ھمچنان كه خدا نازل فرموده است ،بنويسيد «.ماجرا را به س ليمان پس ر عل ى گفتن د،
وى گفت:
»ھ ر آنچ ه او گوي د ،بنويس يد ،و ج ز آن را رھ ا كني د [6] .كت اب تفس ير ق رآن او مع روف و
مشھور بوده و بعضى از علماى عل م تفس ير و م ورخين مط البي از آن اقتب اس ك ردهان د ،از آن
ميانه »ثعلبى« متوفى به سال 427ھجري در تفسير خود از تفسير محم د پس ر س ائب اس تفاده
كرده است [7] .ھمچنين ابن عساكر در تاريخ خود قص ه اب راھيم خلي ل را از آن تفس ير گرفت ه
اس ت [8] .ص فدى ب ه نق ل از پس ر ع دى م ىنويس د در مي ان كس اني ك ه در س ده دوم ق رآن را
تفسير كردهاند ھيچكس را تفسيري بزرگتر از تفسير محمد بن سائب نب وده اس ت [9] .ھ ر چن د
اين دانشمند از مفسران نامى قرآن بش مار م ىرود ،و اب ن ن ديم و ديگ ر مص نفان ت راجم رج ال
علم و ادب اثر مدون او را ھمان تفسير قرآن ذك ر ك ردهان د ،ام ا بيش تر ش ھرتش در اث ر توج ه
خاص او به جمع اخبار مربوط به انساب عرب جاھلى و تاريخ ايشان مىباشد.
ابن نديم از قول ھشام پسر محمد كلبى چنين روايت مىكند:
پ درم ب ه م ن گف ت» :نس ب ق ريش را از اب و ص الح ف را گ رفتم ،و او آن را از عقي ل پس ر اب و
طالب آموخته بود .و نسب كنده را از
__________________________________________________
] [6الفھرست.95 ،
] [8 ،7مراجعه شود به فھرست بريتيش ميوزيم ،821 /1 ،و تاريخ اب ن عس اكر )تھ ذيب ت اريخ اب ن عس اكر(
.138 /2
] [9الوافي بالوفيات.83 /3 ،
PDF.Tarikhema.ir
ابو كناس كندى آموختم كه داناتر از ھر كسى به آن بود ،و نس ب مع د پس ر ع دنان را از نج ار
پسر أوس عدوى فرا گرفتم كه محفوظاتش بيش از ھر كسى بود كه م ن دي ده و ش نيده ب ودم ،و
نسب إياد را از عدى پسر زياد ازدى ياد گرفتم كه به إياد دان ا ب ود «.محم د راھنم ا و مرب ى و
مشوق ھشام پسر خود در آم وختن عل م ت اريخ و جغرافي ا و انس اب تازي ان اس ت .راھ ى را ك ه
محم د در ام ر دان ش و تحقي ق در نس ب و مثال ب و وق ايع ع رب پ يش گرفت ه ب ود ،ھش ام دنب ال
كرد ،و در اين راه سلسله جنبان نسابهھا و مورخان دورهھاى بعد شد.
اب ن اثي ر در اللب اب ف ى تھ ذيب األنس اب ،و ھمچن ين قاض ى »اب ن خلك ان« در وفي ات األعي ان
محمد پسر سائب را از اصحاب عبد ﷲ بن سبا بشمار آوردهاند ،ولى در مآخذ نزديك به عصر
او ،به چنين مطلبى بر نمىخوريم و معلوم نيست اين نسبت ب ه محم د پس ر س ائب درس ت باش د
زيرا محمد پس ر س عد ك ه معاص ر او ب وده اس ت ب ه چن ين ام رى اش اره نك رده و از اي ن مقول ه
س خنى بمي ان ني اورده اس ت ،و از اي ن گذش ته او را در نق ل ح ديث »ثق ه« دانس ته و بع الوه
»سفيان ثوري« و محمد پس ر اس حق ،مؤل ف كت اب س يره پي امبر از محم د ح ديث نق ل م ىكنن د
بنابر اين محمد بن سائب را نمىتوان از فرقه »سبئيه« ك ه از غ الة ش يعه و معتق د ب ه الوھي ت
حضرت على بن ابى طالب بودند ،محسوب داشت.
علت اينكه غالب محدثين اھل سنت و جماعت محمد را در نقل حديث ضعيف مىدانن د ،ظ اھرا
يكى اين است كه او نسابه و راويه بود و محدثين چنانكه خواھد آمد »اخباريون« و »نس ابان«
را افسانه گو
PDF.Tarikhema.ir
م ىخواندن د ،و ديگ ر اينك ه او و غال ب اف راد خ انواده كلب ى ب ه عل ى و فرزن دان آن ام ام ھم ام
احترام خاص مىگذاشتند و به مفھوم آن زمان متشيع بودند و ھمين تمايل آنھ ا ب ه خان دان عل ى
و اخبارى بودن آنان بيشتر موجب شده است كه اھل سنت و جماع ت متق دم ،محم د و ھش ام را
از زمره ثقات محدثين محسوب ندارند.
جمع آورى اخبار و وقايع دوره جاھليت
پس از آنكه علماى إسالم توجه خود را به جمع اخبار و وقايع و انساب عرب ج اھلى معط وف
داشتند و كار بحث و پژوھش درباره ايام بنام عرب و سالطين و چگونگى زن دگانى ايش ان در
زمان باستان نيرو گرفت ،گوى فضيلت را در حفظ اينگونه اخب ار و آث ار محم د پس ر س ائب و
پسرش ھشام ربودند و مورخان متق دم و ت اريخ نويس ان مت أخر ب زرگ ك ه درب اره ع رب دوره
جاھليت و وق ايع و مثال ب و اي ام تازي ان ب ه بح ث و پ ژوھش پرداخت هان د ،تقريب ا ب دون اس تثناء
اخبار خود را از محمد بن سائب و ھشام كلبى نقل كردهاند و كتب ت اريخ و س ير و مغ ازي پ ر
از نوشتهھاى منقول از آن دو مىباشد.
محمد پسر سائب ظاھرا در أواخر نيمه أول ي ا اواي ل نيم ه دوم س ده أول در كوف ه ب ه دني ا آم ده
است .وى در سال 82ھجري در جنگ »دير جم اجم« ش ركت ك رده و ظ اھرا در اي ن ھنگ ام
سنش بين 20و 30سال بوده است.
در زمان او ھنوز در معابد حيره نقوش و آثاري از عرب پيش از إسالم وجود داشته و او آنھا
را خوانده و اطالعات بسيار نفيسى از گوشه و كنار آن ب ه دس ت آورده ك ه ھ ر چن د در انظ ار
معاصرين وى
PDF.Tarikhema.ir
بيقدر و موھون مىبود ،ولى تحقيقات و كشفيات جديد صحت آن را تأييد كرده است.
محم د در س ال 146در زم ان خالف ت اب و جعف ر منص ور در كوف ه وف ات ياف ت .وى عم رى
دراز داشته و از معاصرين امام جعفر صادق -عليه السالم -بوده است.
او از شعبى و ابى صالح باذام ،و اصبغ پسر نباته و طائفه ديگر حديث نقل مىنمايد.
صاحب تاريخ يعقوبي )ابن واضح( ،محمد بن سائب را ج زو فقھ اء اي ام منص ور بش مار آورده
است.
سفيان ثوري و محمد پسر إسحاق و ھشام و غير آنھا از او حديث نقل كردهاند.
تولد و نشو و نماى ھشام
ھشام پسر محمد در كوفه به دنيا آمد و در ھمان ش ھر رش د و نم ا ياف ت و ن زد پ درش و ديگ ر
دانشمندان مانند خليفة بن خياط ،و محمد بن ابى سرى ،و محمد بن حبيب علم و ادب بياموخ ت
و بعدھا به بغداد رفت و م دتى در آنج ا س كونت گزي د ،ام ا أواخ ر عم ر ب ه زادگ اه خ ويش ب از
آمد ،و ھمانجا بمرد.
در أواسط ايام حيات ھشام ،بغداد پايتخ ت خالف ت عباس ي اھمي ت خاص ي پي دا ك رد و از حي ث
بسط علم و دانش بر كوفه و بصره پيشى گرفت.
شايد يكى از جھاتى كه ھشام أقامت در بغداد را بر كوفه برترى داده است ،اين باش د ك ه چ ون
مركز علم و دانش إسالمي از بصره و كوفه بتدريج به بغداد انتقال ياف ت ،ھش ام ب ر آن ش د ك ه
در پايتخت و مركز
PDF.Tarikhema.ir
خالفت به بحث و فحص و كسب علم و افاضه و استفاضه اشتغال جوي د و ب ا علم اء و أدب اء و
اخباريون و نسابهھاى مقيم بغداد آشنا گردد و ض منا خ ود را ب ه خليف ه و رج ال درب ار خالف ت
نزديك كند تا از اين نزديكى فوايد مادى و معنوى بيشترى عائد او گردد.
در عصر ھشام ،توجه مردم -و خاصه اھل علم و ارباب حكم -به تأليف و تدوين كت ب مغ ازي
و سير و احوال عرب جاھلى معط وف ش ده ب ود ،و ديگ ر ب يم از اينك ه تازي ان دوب اره ب ه عھ د
جاھلى برگردند و بتان قبيلهاى خود را مورد پرستش قرار بدھند ،از بين رفته بود ،از اي ن رو
دانشمندان إسالمي در صدد برآمدند درباره دوره جاھلى به تحقيق و تتبع بپردازند و اطالعاتى
را كه سينه به سينه از نحوه زندگى اجتماعى و پرستش بت ان ع رب ج اھلى ب ه م ردم ق رن دوم
ھجري رسيده بود ،و ھمچنين أشعاري را كه ھنوز از شعراى عص ر ج اھلى در أف واه س ائر و
جارى بود ،جمع آورند.
محمد پسر سائب ،پدر ھشام -چنانكه قبال گذشت -از جمله دانايان انس اب و وق ايع و اي ام ع رب
ب ود ،و در زم ان خ ويش در اي ن ب اره ب ه دانش جويان و طالب ان و محقق ان اطالع اتى م ىداد و
نسب شناسى و نسب دانى را از نظر علمي و بحث و پژوھش ترويج و تدريس مىكرد.
ھشام با استعداد فراوان و حافظه عجيب خويش ھر چه پدر در اين باره م ىدانس ت ف را گرف ت
بع الوه ،از دانش مندان ديگ ر زم ان خ ود اطالع اتى كس ب ك رد و در نتيج ه در عل م انس اب و
تاريخ عرب جاھلى دانشمندى ممتاز و بنام شد.
ھشام از ابو مخنف ،و عوانة پسر حكم ،كه آن دو نيز از نس ابهھ اى مع روف زم ان خ ويش ،و
با محمد پدر ھشام نيز ھمزمان بودند اطالعاتى كسب كرد و از آنھا رواياتي دارد.
ھشام ،به گفته خود ،از پدرش و از خراش پسر إسماعيل عجلى نسب
PDF.Tarikhema.ir
ربيعه را آموخت ،و در نسب دانى و نسب شناس ى و وق ايع و مثال ب و اي ام ع رب گ ام ب ر گ ام
پدر نھاد و ھمى خواست آنچه را كه پدرش جمع كرده است تكمي ل كن د ،و آنچ ه را از اي ن راه
بدس ت آورد ،ت دوين و تص نيف نم ود ،و مورخ ان و ص احبان مغ ازي و س ير متق دم و مت أخر
نوشتهھا و تأليفات ھشام كلبى را اقتباس كردند .ھر چند امروز بيشتر آثار و مؤلفات پسر كلبى
از بين رفته است ،اما نويسندگان متق دم و مت أخر خوش بختانه دسترس ى ب ه آنھ ا پي دا ك ردهان د و
بسيارى از مطالب و اطالعاتى را كه او جمع آورى كرده بود ،نقل نمودهاند.
ھشام در بغداد با غالب رجال علم و ادب زمان خود آشنائى پيدا كرد و از محضر آنھ ا اس تفاده
نموده ،به آنھا متقابال اطالعات مفيد داده است.
از آن ميان ه در بغ داد ب ا اب و عب د ﷲ محم د پس ر عم ر واق دى مت وفى ب ه س ال 207ك ه او ني ز
»اخبارى« و صاحب مغازي و سير بود ،آشنائى و رفت و آمد پي دا ك رد و از يك ديگر اس تفاده
و استفاضه مىكردند.
محمد پسر سعد كاتب واقدى نيز با ھشام معاش رت و مجالس ت داش ته و از او خب ر گرفت ه و از
گفتهھا و نوشتهھايش استفاده كرده است.
ھر كس كتاب الطبقات الكبرى را مطالعه كند تأثير ھشام را بر محمد بن سعد در مىيابد.
اتخ اذ روش بح ث و تحقي ق درب اره ع رب ج اھلى ك ه چن دان م ورد پس ند مح دثين و متش رعين
نبود ،سبب شد تا معاص رين وى او را ھ دف تي ر تھم ت و طع ن و طن ز ق رار دھن د و ب ا اينك ه
طرفدارانى سرشار از حمي ت داش ت ك ه از او دف اع م ىكردن د ،م ع ذل ك ديگ ران در ص دد ب ر
آمدن د دام انش را ب ه ب دترين تھمتھ ا بياالين د و تأليف اتش را فاق د نق د و دق ت ك افى جل وه دھن د و
اخبارش را غير موثق بشمارند و حتى او را به كذب متھم ساختند.
تحقيقات جديد صحت بيشتر اقوالى را كه نسابه مذكور در دير
PDF.Tarikhema.ir
حي ره نم وده اس ت و معاص رينش م ورد ش ك و تردي د ق رار م ىدادن د و انتق اد تن دى از آنھ ا
مىكردند ،تأكيد و تأييد مىنمايد.
عقيده ديني ھشام
ھشام مانند پدر خويش متشيع شناخته مىشد .وى محضر امام جعفر صادق را درك كرده و از
آن حض رت كس ب ف يض و دان ش نم وده و ظ اھرا ص احب س ر و از نزديك ان و مقرب ان ام ام
بشمار مىرفته است.
تقى الدين حسن ،پس ر عل ى ،پس ر داود حل ى ،در كت اب الرج ال از ق ول ھش ام م ىنويس د ك ه او
گفت» :بيمار شدم و در اثر بيمارى ھر چه مىدانستم فراموشم شد .نزد جعفر بن محمد رفتم و
ن زد حض رتش بنشس تم و آن حض رت دان ش را در كاس هاى ب ه م ن نوش انيد و علم م ب از آم د و
فراموشى و نسيان از ميان رفت [10] «.سمعانى در انساب و ابن اثي ر در تھ ذيب األنس اب او
را متماي ل ب ه تش يع م ىدانن د .اب ى ف الح عب د الح ي پس ر عم اد حنبل ي در ش ذرات ال ذھب بنق ل
ص احب العب ر او را ب ه رف ض و غل و در تش يع م تھم س اخته اس ت ،و از اين رو وى را مت روك
الح ديث م ىخوان د .أص وال متق دمين »اھ ل ح ديث« -چنانك ه ب از نم وده ش د -غال ب اص حاب
مغازي و اخباريون و ارباب سير را شيعه مىدانستند و بر اين حكم بار است قول شاذكانى
__________________________________________________
] [10عبارت صاحب رجال ،ابن داود ،چنين است» :ھشام بن محمد بن السائب ،ابو المنذر ،الناسب ،الفاض ل،
قال :مرضت فنسيت علمي ،فجلست الى جعفر بن محمد.
فسقاني العلم في كأس فعاد الى علمي .و كان ابو عبد ﷲ عليه السالم يقرب ه و يدني ه و يباس طه« ظ اھرا منظ ور
از عبارت »دانش را در كاسهاى به من نوش انيد« اي ن اس ت ك ه آن حض رت او را از ج ام خ ود آب خوراني ده
است.
رجوع كني د ب ه رج ال اب ن داود ،چ اپ تھ ران ،چاپخان ه دانش گاه ،س ال 1342ھج ري شمس ى ،ص فحات -69
.368
PDF.Tarikhema.ir
درباره محمد پسر اسحق پسر يسار كه او را شيعه و قدري خوانده است.
و نيز بر ھمين گفته بار است قول احمد پسر يونس كه گفته است:
اصحاب مغازي ھمه شيعهاند ،مانند پسر اسحق ،و ابى معشر ،و يحيى پسر سعيد اموى و غير
ايشان ،و ھمچنين اصحاب تفسير ،مانند سدى ،و كلبى و غير آن دو[11] .
داناترين مردم به علم انساب
ب ه گفت ه »اب ن خلك ان« ،ھش ام دان اترين م ردم ب ه عل م انس اب ب ود [12] .نوش ته پس ر كلب ى در
تاريخ ع رب ج اھلى مرج ع و مأخ ذ مورخ ان اس ت .دامن ه رواي ت او ،و آنچ ه از او نق ل ش ده،
بسيار وسيع مىباشد و با اين ھمه دانش و اطالعات عميق ،ھيچگ اه س خن بگ زاف نم ىران د و
آنچه از ثقات روات نشنيده بود ،روايت نمىكرد ،بلكه آشكارا و صريح مىگف ت» :نم ىدان م«،
و يا» :به من آگاھى نرسيده است «.و به اين گونه عبارات در الب الى مص نفات او ،ب ويژه در
ھمين كتاب برمىخوريم.
بأي د دانس ت در س ده دوم و س وم ھج ري ،م ردم مي ان دانش مندانى ك ه ح ديث نق ل م ىكردن د ب ا
علمائى كه صاحب مغازي و سير بودند فرق مىگذاشتند.
__________________________________________________
] [11عبارت ياقوت حموى در معجم األدباء در اين باره چنين است» :س معت يحي ى ب ن س عيد القط ان ،يق ول:
كان محمد بن إسحاق و الحسن بن ضمرة ،و ابراھيم بن محمد كل ھؤالء يتش يعون و يق دمون علي ا عل ى عثم ان
و قال الشاذكانى :كان محمد بن إسحاق بن يسار يتشيع ،و كان قدريا .و قال احمد بن ي ونس :اص حاب المغ ازي
يتشيعون كابن إسحاق ،و ابى معشر و يحيى بن سعيد األموي و غيرھم .و اصحاب التفسير السدى ،و الكلب ي و
غيرھما) .رجوع كنيد به صفحه ھفتم از مجلد 18كتاب معجم األدباء(.
] [12مراجعه شود به كتاب وفيات األعيان و أنباء أبناء الزمان.131 /5 ،
PDF.Tarikhema.ir
اص حاب مغ ازي و س ير و ح وادث را عموم ا »اخب ارى« م ىگفتن د ،و داناي ان عل م ح ديث را
»محدث« مىخواندند.
علماء علم حديث چون بيشتر در نق ل أحادي ث پي امبر دق ت م ىكردن د ،ق ول ص احبان مغ ازي و
سير را در نقل حكايات پيشينيان قبول نداشتند.
به ھمين جھت مثال بيشتر محدثين واقدى و محمد پسر سائب و محمد پسر اس حق و ھش ام پس ر
محمد كلبى و ساير اخباريون را در نقل حديث ضعيف م ىش مردند ،و حت ى بعض ى از آنھ ا را
متروك الحديث مىدانستند.
چنانكه مالك بن انس محمد بن اسحق را از زمره دجالھا مىشمارد.
از اينرو پايه محدث نزد مردم آن زمان از مقام »اخبارى« واالتر بود زي را چ ه بس ا اخباري ان
در نقل اخبار به نقل مطال ب ناراس ت م ىپرداختن د و اي ن خ ود عيب ي اس ت ك ه در بيش تر كت ب
س ير و ت واريخ ،ھ ر خوانن ده ب ه آن برم ىخ ورد ،و اعتب ار گفت هھ اى اخب ارى را متزل زل و
مخ دوش م ىگردان د .ب ر خ الف نظ ر مح دثين ،ارب اب س ير و ت اريخ نويس ان ب زرگ ق ديم ب ه
مؤلفات پسر كلبى اعتماد و توجه خاصي داشتند و بھمين جھت نوشتهھ اى آنھ ا پ ر از اخب ار و
آثار منقول از ھشام كلبى است .براى نمونه محمد پسر سعد كاتب واق دى در الطبق ات الكب رى،
و احمد بالذرى در فتوح البلدان و ابو جعفر محمد پسر جرير طبرى در تاريخ األم م و المل وك
و مس عودى در م روج ال ذھب ك ه ھ ر چھ ار نف ر از پيش وايان مورخ ان و س رآمد مص نفانان د،
مطالب بسيارى از ھشام كلبى نقل مىكنند و او را ثق ه م ىدانن د .احم د ب ن اب ى يعق وب يعق وبى
)ابن واضح( روايات و گفتهھاى ھشام را يكى از مآخذ و منابع معتبر تاريخ خود قرار داده
PDF.Tarikhema.ir
اس ت .ھمچن ين »ج احظ« ] [13را م ىبين يم ك ه از پس ر كلب ى بس يار رواي ت م ىكن د و س خن
مىگزارد [14] .ابن انبارى در شرح المفض ليات ،و اب ن عب د رب ه در عق د الفري د ني ز ھ ر ي ك
اخبار ھشام را نقل و او را تأييد كردهاند» .مسعودى« نه تنھا پسر كلبى را معتمد مىدان د بلك ه
وى را در صف مقدم خبرگزاران و مورخان جاى مىدھد.
از آن پ س گ روه زي ادى از بزرگ ان مت أخر ،از آن جمل ه ي اقوت حم وى ،و خطي ب بغ دادى ،و
عبد القادر بغدادى را نام مىبريم ك ه ب ر ھم ين روش رفت ه و ب ه نوش تهھ اى پس ر كلب ى اعتب ار
داده و اعتماد داشتهاند.
با يك نظر اجمالى به كتاب معجم البل دان بخ وبى ب ر خوانن ده آش كار م ىش ود ك ه يك ى از مآخ ذ
مھ م »ي اقوت« در ت أليف فرھن گ جغرافي ايى خ ود ،كتابھ اى افت راق الع رب و اش تقاق اس ماء
البلدان و انساب البالد و انساب المواضع و األصنام تأليف ابن كلبى است ،و ياقوت بك رات ،از
آنھا نام برده و مطالب گوناگونى از كتب م ذكور اس تخراج و نق ل و اقتب اس ك رده اس ت .ھش ام
در عل م ت اريخ ع رب ج اھلى و معاي ب و مثال ب آن ان و جنگھ ا و پراكن دگى تازي ان در ب الد
گوناگون مرجع بود.
ب ا اي ن ھم ه ،دس تهاى از علم اى ح ديث -چنانك ه در پ يش گفت ه ش د -أص وال از ارب اب س ير و
ت واريخ دلخ وش نبودن د ،و آنھ ا را دروغ پ رداز و افس انهگ و م ىخواندن د ،و ايش ان را ج امع
شرايطى كه مسندنشينان امالى حديث را در ك ار اس ت نم ىدانس تند .پ س عج ب نيس ت ك ه اي ن
دسته از محدثان و علماء را مىبينيم كه ھشام و أمثال او را جرح
__________________________________________________
] [13اب و عثم ان عم ر و پس ر بح ر ج احظ بص رى ،متول د ب ه س ال 163و مت وفى در ح دود س ال ،255از
دانشمندان و نويسندگان بنام و سران معتزله است كه فرقه جاحظيه به او منسوب مىباشند.
] [14بنگري د ب ه كت اب الحي وان 33 /1 ،و ،163 /5 ،132 /4 ،65 /3 ،36و 12 /7و كت اب البي ان و
التبيين 52 /1و 124و 126و 129و 137و ،182و .154 /2
PDF.Tarikhema.ir
مىكنند و از قدر و منزلت ايشان مىكاھند و م ىگوين د اين ان آث ار و اخب ار پيش ينيان را آميخت ه
به افسانه و داستان گرد آوردهاند و بر دانشجويان و مردم زمانه خواندهاند.
در اي ن ك ه مح دثين در نق ل أحادي ث بيش تر از »اخب اريون« در نق ل اخب ار و وق ايع دق ت بك ار
بردهاند ،شكى نيست ،و ازين جھت اھل ح ديث ھ ر ن ااھلى را ك ه بخواھ د در آن درگ اه درآي د،
مىرانند تا مبادا حديثي سست و يا خبري نادرست در حديث و خبر نبوي راه يابد.
و مىدانيم كه ب ا ھم ه اي ن احتياطھ ا ،ح ديث س ازان و دروغ پ ردازان دزدان ه و عياران ه در آن
رخنه كردند و بسى از اخبار ناسره و نادرست در كتب حديث جاى دادند تا آنجا كه گاھى ح ق
و يقين را با ظن و تخمين درآميختن د پ س احتي اط اھ ل ح ديث بج ا اس ت و باري ك بين ي آنھ ا در
توثيق روات موجه مىباشد تا حتى المقدور از نق ل ح ديث معل ول و ي ا ق ول ن امقبول جل وگيرى
شود و اخبار ناروا و نادرست در مأثورات رسول أكرم راه نيابد.
با توجه به اين جھات و با در نظ ر گ رفتن اي ن ام ر ك ه پس ر كلب ى و ھمراھ ان و ھمرديف ان او
نزد اھل سنت و جماعت زمان خود متھم به رفض و غلو در تشيع بودهاند ،نسبت به اقوال ابن
كلبى تشدد بكار بردهاند و او را متروك الحديث دانستهاند.
آرى ،بر اين پايه بار است قول سمعانى درباره ابن كلبى كه گفت:
»عجايب و غرائب و اخبار بىاصل را روايت مىكند «.و امام »احمد حنبل« در اين باره ب ر
»س معانى« پيش ى جس ته اس ت ،زي را ن امبرده از وى كراھ ت داش ته و در ح ق او گفت ه اس ت:
»كيست كه از ھشام نقل حديث كند؟ ھمانا وى افسانهگ و و آش نا ب ه نس ب اس ت ،گم ان نم ىك نم
ھيچكس از او حديث كند «.خطيب در تاريخ بغداد در باره ھشام مىنويسد:
PDF.Tarikhema.ir
عتيقى ما را خبر داد از يوسف پسر احمد ص يدالني ،از محم د پس ر عم رو عقيل ي ،از عب د ﷲ
احمد كه گفت پدرم را شنيدم كه مىگفت» :ھشام پسر محمد سائب كلبى ،كسى اس ت ك ه ح ديث
از او نق ل بش ود؟ وى نس بدان ،و افس انهگ و اس ت ،گم ان نم ىك نم ك ه اح دى از او ح ديث نق ل
كن د [15] «.و از اينروس ت ك ه »ذھب ى« در طبق ات الحف اظ و ص احب ش ذرات ال ذھب -ف ى
اخب ار م ن ذھ ب ب ه نق ل از ص احب العب ر ب ه ن ص ص ريح گفت هان د ك ه پس ر كلب ى »مت روك
الحديث« است ،يعنى به حديثي كه او روايت كرده نبايد وقع نھاد ،و ليكن اي ن ھ ر دو اعت راف
دارند كه او حافظى اخبارى ،و عالمهاى بنام بوده است [16] .اين نكته ق بال ي اد آورى ش د ك ه
اھل سنت و جماعت مح دثين ش يعى م ذھب را غي ر ثق ه م ىدانن د ،ھمانگون ه ك ه بع ض علم اى
شيعه حديثي را كه در سلسله رواتش سنى مذھبي باشد ،ضعيف و عليل مىشمارند ،مگ ر آنك ه
از طريق ديگر صحت آن حديث بر ايشان محرز گردد.
با اين ھمه يحيى پسر معين ،بنابر آنچه پسر معتز از حسن پسر علي ل عن زي نق ل ك رده اس ت،
ھشام را نيك مىستود.
در اينجا ما نمىخواھيم ھشام كلبى را از جھت نقل حديث م ورد نق د ق رار دھ يم و او را ثق ه ي ا
غير ثقه معرفى كنيم زيرا بحث ما پيرامون كتاب األصنام مىباشد نه شخصيت او از نظر نق ل
حديث ،و محدث بودن ،و آنچه خارج از اين بحث سخن به ميان آمد ،و به ميان آيد،
__________________________________________________
] [15اين گفته مشابه گفته احمد بن حنبل درباره ھشام است كه شرح آن بيامد.
] [16عب ارت ص احب ش ذرات ال ذھب درب اره ھش ام اينس ت» :ھش ام ب ن محم د ب ن الس ائب الكلب ي االخب ارى،
النسابة ،صاحب كتاب الجمھرة النسب ،و مصنفاته تزي د عل ى مائ ة و خمس ين تص نيفا ف ى الت اريخ و االخب ار و
كان حافظا ،عالمة اال انه مت روك الح ديث في ه رف ض روى ع ن أبي ه و ع ن مجال دين س عيد و غيرھم ا قال ه ف ى
العبر«.
PDF.Tarikhema.ir
صرفا براى معرفى او و نقل گفته مواف ق و مخ الف در پيرام ون شخص يت علم ي اي ن دانش مند
بوده و خواھد بود.
آنچه مسلم است ھشام كلبى از بزرگان علماى إسالم و مھين دانشمندى اس ت ك ه تم دن إس المي
در گرد آوردن و م دون س اختن بس يارى از اخب ار پراكن ده و آث ار از دس ت رفت ه ،و در ت دوين
بسى از معلومات تاريخى و جغرافيايى كه اكن ون در دس ترس ماس ت ،ب دو افتخ ار م ىنماي د .و
اينجاست كه فضل و برت رى او در ھم ه آنچ ه بزحم ت بدس ت آورده و ب ه رن ج و كوش ش زي اد
فراھم نموده است نمودار و نظر گير مىشود.
معلوم نيست چگونه اھل حديث بر جرح ھشام اجماع نمودهاند.
در صورتي كه وى در نقل اخبار بسيار كنجكاو و با احتي اط ب ود و أص لي را ك ه خ ود در اي ن
فن پىريزى كرده و به اين عبارت از آن تعبير مىكند» :اسناد در خب ر بمثاب ه پيراي ه و ط راز
است در جامه« ،گواه بر اين مدعا است.
»ي اقوت« پ س از نق ل اي ن عب ارت ،چنانك ه گ ويى اي ن درج ه از احتي اط را ض رور نم ىبين د،
م ىگوي د» :و ام ا م ن ھم واره از ھم ه چي ز ،س اده و ب ىپيراي ه آن را دوس ت دارم!« ش ادروان
احمد زكى پاشا ،در مقدمه مبسوط و محققانه خود بر كتاب األصنام مىنويسد:
ما پس ر كلب ى را در روزگ ارى ك ه تم دن إس المي ب ه پاي ان آن مي دان ف راخ و جوالنگ اه دور و
درازش رسيده ،و آن آوازه بلند و ن ام جاوي دانش را بدس ت آورده ب ود ،از ارك ان جن بش خ اور
زم ين ،و اس توانهھ اى اس توار عل م و دان ش ،و از س ران و س روران فرھن گ و عرف ان
مىشماريم .و ناگفته نمىگذاريم كه مورخ يا
PDF.Tarikhema.ir
اخب ارى خيل ى ك م خ الي از لغ زش م ىمان د ،ب ه وي ژه آنگ اه ك ه ب ه نق ل داس تانھاى باس تانى
مىپردازد.
اب و الف رج اص فھانى ص احب اغ انى ب ر پس ر كلب ى خ رده گرفت ه اس ت ك ه اخب ارى ك ه وى از
»دري د ب ن الص مة« نق ل ك رده اس ت» ،يكس ر س اختگى اس ت ،و ن وزادى در آن ،و ني ز در
أشعاري كه به دريد نس بت داده نم ودار و آش كار اس ت «،و س پس گفت ه اس ت» :و اي ن ھم ه از
دروغھاى ابن كلبى است «.در جاى ديگر سخن را از سر گرفته چند خبر از او نقل مىكن د و
مىگويد» :و شايد اين ھم از دروغھاى پسر كلبى باشد«.
قوه حافظه و ھوش ھشام
پسر كلبى اعجوبهاى ب ود در حف ظ و ھ وش ،و ش گفتا ك ه ھم ين اعجوب ه گ اه ب ه گ اه در گ ودال
غفلت و ذھول و ناخودآگ اھى و فراموش كارييى م ىافت اد ك ه ھميش ه ھم دوش بزرگ ان علم اء و
نوادر روزگار بوده است -بزرگانى كه در باريك بيني و دوام فكر و انديش ه از عام ه اھ ل عل م
ممتازند -چنانكه خود از حال خويش حكايت كرده و گفته است:
»حف ظ ك ردم و از ب ر ك ردم آنچ ه را اح دى از ب ر نك رده و فرام وش ك ردم آنچ ه را ھ يچكس
فراموش نكرده است!« او مىگويد:
عموئى داشتم كه مرا بر اينكه حافظ قرآن نبودم ،نكوھش مىكرد ،پس به درون خانهاى ش دم و
سوگند خوردم كه از آن
PDF.Tarikhema.ir
خانه برون نيايم تا اينكه قرآن را از حفظ كنم ،و در سه روز آن را از بر كردم.
از سوى ديگر روزى برابر آيينه ريشم را بدست گرفتم تا آنچ ه را ب يش از ي ك قبض ه اس ت از
زير دست بچينم ،و از غايت غفلت و ناخودآگاھى از باالى دس ت چي دم! و اي ن داس تان درب اره
پدر او نيز نقل شده است [17] .احمد زكى در اين باره مىنويسد:
براستى كه ذھول و غفلت ) -از خود بىخبرى( ب االتر از اي ن راه ن دارد ،زي را او م ىخواس ت
ريش خويش را به اندازهاى بلند بدارد ك ه جمل ه ش رايط ع دالت ش رعى را ب ا آن ف راھم س ازد،
ولى ريش را از ته چيد و خود را مورد ريشخند و سخريه ق رار داد ،و اي ن ب ود ت ا رفت ه رفت ه
از نو ريش بر آورد.
پس ر كلب ى داھي ه و آيت ى ب ود در ش ناختن نس ب تازي ان ت ا آنج ا ك ه در اي ن ف ن يگان ه عص ر و
زب انزد اھ ل زم ان گردي د ،و در اي ن دان ش ب ه ج ايى رس يده ب ود ك ه ھ ر آنك ه بھ ره از ش ھرت
مىيافت در شناختن نسب خود ،و يا بستن نسبي به خويش به دامان دان ش او م ىآويخ ت از آن
جمله است» :ابو نواس« ] [18شاعر مشھور عرب كه از او خواست
__________________________________________________
] [17در الوافي بالوفيات ضمن ترجمه حال محمد بن سائب ،اين داس تان ب ه پ در ھش ام ب ا اختالف ى نس بت داده
شده است .صفدى در اين باره چنين نقل مىكند» :كان يقول:
حفظت ما لم يحفظه احد و نسيت ما لم ينسه احد ،حفظ ت الق رآن ف ى س تة اي ام او س بعة ،و قبض ت عل ى لحيت ي
آلخذ منھا دون القبضة فأخذت ما فوق القبضة«) .ال وافي بالوفي ات (83 /3 ،و بنگري د ب ه ت اريخ بغ داد 14 ،و
.45
] [18ابو على حسن پسر ھاني مشھور به ابو نواس در أھواز به دنيا آمد .پدرش در أھواز
PDF.Tarikhema.ir
تا وى را در نسب »بنى مذحج« جاى دھد ،و ھشام را از عدم انجام دادن اين خ واھش ب يم داد
و خطاب به او گفت:
مرجمة دوني ،و أنت صديقي؟ أبا منذر! ما بال انساب مذحج
و ان تأب ال يسدد على طريقي فان تأتنى ،يأتك ثنائى و مدحتي
][19
__________________________________________________
] )([ با يك دختر اھوازى به نام »گلبان« ازدواج كرد و ابو نواس در ھمان شھر متولد شد.
خص يب ،رئ يس دي وان خ راج مص ر ،ب ه طعن ه از نس ب اب و ن واس پرس يد ،وى پاس خ داد »أدب م را از نس ب
بىنياز مىكند «.برخى ابو نواس را »ماجن« )دريده و بىپروا( ياد كردهاند ،زي را در اش عار و مح اورات از
مفاھيم زننده و ركيك بى پرده و صريح تعبير مىكرده اس ت .اب و ن واس ب ه زب ان فارس ي ) -پھل وى( و عرب ي
آشنايى كامل داشت و از كودكى شعر مىسرود .در ديوان ابو نواس به لغات و كلمات فارسي بر مىخوريم.
ش ارل ش فر ( )Ch .Scheferو پرفس ور بيل ى ( )LBaileyو ھنين گ ( )Henningاز دي وان او قص ايد و
قطع اتى را ك ه در آنھ ا كلم ات و لغ ات فارس ي بك ار رفت ه اس ت اس تخراج نم ودهان د و اي ن قص ايد و قطع ات
»فارسيات ابو نواس« ناميده شده است :استاد مجتبى مينوى در مجله دانشكده ادبيات تھران مقالهاى با اس تفاده
از تحقيق ات خاورشناس ان م ذكور در اي ن ب اره نوش ته اس ت .تول د اب و ن واس را ب اختالف در يك ى از س الھاى
145 ،141 ،136 ،134 ،130و 146ثبت كردهاند و وفاتش را در بغداد در يكى از سالھاى 196 ،195
و 198ه دانستهاند.
] [19ترجمه دو بيت باال چنين است:
»أبا منذر! چه شده است ك ه نس بھاى م ذحج جملگ ى از روى ظ ن و تخم ين )پذيرفت ه ش ده( اس ت ،ج ز درب اره
من ،و حال آنكه چون تويى ھم دوست من است؟« »پس اگر به من توجه كنى )يعنى :نسب م ذحج را در ب اره
من ھمچنان كه خود دانى ،س رو ص ورتي ب دھى( م دح و ثن اى م ن ) -س پاس و س تايش م ن( رو ب ه ت و خواھ د
آورد ،و اگر )از اين عنايت( رو برتابى ،راه )ھجو و كيفر تو( بر من مسدود نيست) .يعنى:
آنچه دانم و توانم در ھجو و بدنامى تو خواھم گفت( «.آرى چنين است ،زيرا به گفته منسوب به فردوسى:
ھجا تا قيامت بماند بجا چو شاعر برنجد بگويد ھجا
ابن خلكان قصه مالقات محمد را به نقل پسرش ھشام با فرزدق شاعر بنام عرب در خانه ضرار پسر عط ارد
در كوفه نقل مىكند.
فرزدق در اين مالقات از محمد مىخواھد كه نسبش را بگويد و محمد پدر بر پدر نسب
PDF.Tarikhema.ir
و نظير اين است ،آنچه ابو الفرج اصفھانى صاحب اغانى نقل ك رده و گفت ه اس ت ك ه شخص ى
)از قبيل ه خزاع ة( ن زد پس ر كلب ى آم د و از وى خواس ت در براب ر مردم ان نس ب »دعب ل«
)شاعر بنام( را به خزاعة بىاصل شمارد .ھشام در پاسخ گفت» :اى نابكار! مانند دعب ل كس ى
را خزاعة از خود نفى م ىكن د؟! ب ه خ دا س وگند! اگ ر ھ م دعب ل از قبيل ه خزاع ة نب ود ،آن ق وم
دست به دامن او مىشدند ،و او را به خود مىخواندند )و به خود م ىبس تند( .ب ه خ دا قس م ،اى
ب رادر ،دعب ل ھم ه چي ز خزاع ة اس ت )يعن ى :ھ ر چ ه خزاع ة از س ربلندى و افتخ ار دارد از
دعبل است( ] [20باالتر از اين ،اگر گفتار ص احب اغ انى را راس ت انگ اريم و تص ديق كن يم،
خواھيم ديد كه پسر كلبى خ ود اعت راف و اق رار دارد ب ر اينك ه گ اھى ن اگزير ش ده اس ت ت ا ب ر
كوھان دروغ نشيند و بر متن كذب سوار شود زيرا صاحب اغانى چن ين از او رواي ت كن د ك ه
گفت:
نخستين دروغى را كه در نسب بھم ب افتم ،اي ن ب ود ك ه »خال د« پس ر »عب د ﷲ قس رى« ][21
مرا از جدهاش» ،ام كريز« بپرسيد )و او كنيزى بود زر خريد و نابكار زينب نام از بنى اسد(
پس به او گفتم وى زينب ،دختر »عرعرة« ،پسر »جذيمة« پسر »نصر« پسر
__________________________________________________
] )([ او را بر مىشمارد و سپس فرزدق از محمد مىپرسد آيا از شعر من چيزى روايت مىكنى؟
محمد پاسخ مىدھد نه ،اما از »جرير« ص د قص يده م ىدان م ،ف رزدق ك ه ب ا جري ر درب اره فض يلت خ انوادگى
رقابت و مھاجات داشته است مىگويد» :از پسر مراغه روايت مىكنى و از قصايد م ن رواي ت نم ىكن ى؟« و
او را در صورتي كه صد قصيده ھ م از وى رواي ت نكن د ب ه ھج و تھدي د م ىكن د) .وفي ات األعي ان،436 /3 ،
شماره .(606
] [20االغاني.47 /18 ،
] [21خال د پس ر عب د ﷲ پس ر يزي د ،پس ر اس د ق رى ،امي ر س تمگر و س ختدل و متعص ب ع راق ب ود .وى از
دشمنان خاندان على است .در سال 105به امارت عراق برگزيده شد و ت ا س ال 120حكوم ت ك رد .در س ن
شصت سالگى در سال 126ھجري ھالك شد.
PDF.Tarikhema.ir
»قع ين« اس ت .خال د از اي ن گفت هام بش كفت و م را ص لهاى بخش ود [22] .و اگ ر اي ن رواي ت
صاحب اغانى درست آيد ،بأيد گفت :ترس از فرمانفرماى زورمند ،و اميد به مال و منال وى،
در نف س نس ابه ن امى م ا ،از زب ان اب و ن واس و أش عاري ك ه ممك ن ب ود در ھج و وى بس رايد،
جايگيرتر بوده است.
و نيز »جاحظ« به نقل از بعضى روات گويد» :ھشام پسر كلبى مردم گزاى ب ود ،و عالم هاى
بود نسبشناس ،و سخن پردازى عيب جوى و عي ب گ وى ،ول ى چ ون »ھي ثم« پس ر »ع دى«
را مىديد ،ھمچون سرب كه بر آتش مىگدازد م ىگ داخت [23] «.اب ن ن ديم و »ص فدى« نق ل
كردهاند كه »إسحاق موصلى« ] [24را عقيده بر خالف اي ن ب وده ،زي را گفت ه اس ت :س ه ك س
را ديدم كه چون سه كس را مىديدند ،مىگداختند )يعنى :از خجلت و حق ارت ذوب م ىش دند(.
»ھيثم« پسر »عدى« روبروى ھشام كلبى ،علويه در برابر مخارق )آھنگ ساز( و ابو ن واس
در برخورد با »ابو العتاھية«.
و آنچه معلوم است پسر كلبى در فن خ ويش از »ھي ثم« نام دارتر ب ود ] [25اي ن داس تان بنح و
ديگر نيز روايت شده ،چنانكه ياقوت -در معجم األدباء -ضمن ترجمه ح ال ھي ثم پس ر ع دى از
قول جاحظ به اين صورت نقل كرده است:
__________________________________________________
] [22االغاني.58 /19 ،
] [23بنگريد :البيان و التبيين 57 /1 ،و األغاني.246 /21 ،
] [24إسحاق پسر ابراھيم موصلى أصال كرد و ايرانى بود .إس حاق در س ال يكص د و پنج اه ب ه دني ا آم د و در
س ال 235درگذش ت .ب راى ف رار از پرداخ ت مالي اتى ك ه عم ال بن ى امي ه از او مطالب ه م ىكردن د ،از ف ارس
گريخت و به كوفه آمد .او راويه شعر و مآثر عرب ،و ھم خود شاعر و آوازخوان بود.
] [25البيان و التبيين.10 /2 ،
PDF.Tarikhema.ir
ابو يعقوب خريمى گفت» :ھيچ سه نفرى را نديدم مانند سه تنى كه مردم گزاى بودن د ،و چ ون
سه تن ديگر را مىديدن د ،چون ان ك ه س رب ب ر آت ش م ىگ دازد ،آن ان ني ز م ىگداختن د[26] «.
ھشام كلبى عالمهاى بود عالم به انساب ،و راوي هاى ب ود از مثال ب و معاي ب مردم ان ،و عي ب
جو و عيبگوى .وى چون ھيثم پسر عدى را مىديد ،مانند سرب مىگداخت.
عل ى پس ر ھي ثم گوين دهاى ب ود ح راف و ب د زب ان و در س خن ژرف ب ين و مس لط ب ر ھ ر ن وع
سخنورى ،نه اعتنا به خطيبى مىكرد و نه به شاعرى وى چون موسى ضبى را مىدي د ،مانن د
سرب بر آتش مىگداخت.
و علويه يگانه مردم بود در فن غناء ،ھم از حي ث رواي ت و حكاي ت ،و ھ م از لح اظ دراي ت و
صنعت ،و در نواختن سازھا نيز پنجه ) -دستى( اى توانا داشت ،و در ع ين ح ال داراى خلق ي
نيكو بود .وى چون مخ ارق را م ىدي د بس ان س رب ك ه ب ر آت ش م ىگ دازد ،م ىگ داخت[27] .
بنابر اين اگر به روايت جاحظ درباره نقد پسر كلبى اعتماد كنيم،
__________________________________________________
] [26اإلرشاد األريب )معجم األدباء(.304 /19 ،
] [27ياقوت در كتاب معجم االدبا ،ضمن ترجمه حال ھشام پسر كلبى ،ھم ين مطل ب را از ق ول ھم ان إس حاق
پسر ابراھيم موصلى چنين نقل كرده است:
»رأيت ثالثة كانوا إذا رأوا ثالثة ي ذوبون :علوي ه :علوي ه إذا رأى مخارق ا ،و أب ا ن واس إذا رأى أب ا العتاھي ة ،و
الزھري ،إذا رأى ھشاما «.بن ابر اي ن رواي ت ي اقوت نق ل از إس حاق موص لى بأي د عب ارت چن ين ترجم ه ش ود:
»سه كس را ديدم كه چون سه كس را مىديدند مىگداختند :علويه چون مخارق را م ىدي د ،و اب و ن واس چ ون
او العاھي ة را م ىدي د ،و زھ ري ،چ ون ھش ام را م ىدي د «.مي ان رواي ت ي اقوت ب ا رواي ت »اب ن ن ديم« در
الفھرست در نقل أسامي اختالف است ولى نقل صفدى با نقل أسامي در الفھرست انطباق دارد.
PDF.Tarikhema.ir
خواھيم گفت كه آنچه ھشام را از ھيثم ] [28بيم م ىداد ب ا ش ھرتى ك ه ھي ثم در وض ع اخب ار و
روايات و ساختن دستانھا و داستانھا داشت ،اين بود كه ھشام مىترسيد درباره او خب ري جع ل
كند كه او را در ميان گذشتگان و آيندگان بدنام و رسوا سازد.
قديمترين مأخذ درباره ھشام
قديمترين مأخذى كه درباره پسر كلبى در دست ماست ،كتاب الطبق ات الكب رى ] [29م ىباش د.
اين كتاب انباشته از گفتارھاى منقول از پسر كلبى اس ت ،مؤل ف كت اب م ذكور در مجل د شش م،
در ذيل ترجمه محمد پسر سائب پدر ھشام مىگويد» :أخبرني بذلك كله ابنه ھشام بن محم د ب ن
السائب ،و كان عالما بالنسب و أحاديث العرب و ايامھم«.
عباس پسر ھشام كلبى
براى ما روشن نيست كه ھشام كلبى چند فرزند داشته اس ت .ھيچي ك از ارب اب س ير و ت واريخ
در اين باره چيزى ننوشتهاند ،ھمينقدر م ىدان يم ك ه او را پس رى ب ه ن ام »عب اس« ب وده ك ه از
پدرش حديث و خبر نقل
__________________________________________________
] [28ابو عبد ﷲ ھي ثم پس ر ع دى ثعلب ى از داناي ان انس اب و اخب ار و اش عار و مثال ب و مناق ب ع رب ج اھلى
اس ت .ي اقوت در معج م األدب اء از ق ول كني ز ھي ثم م ىنويس د :آق اى م ن ھم ه ش ب )از ش ام ت ا بام داد( نم از
مىگزارد و چون صبح فرا مىرسد )از بامداد تا شام( دروغ مىگويد .به گفته ابن ن ديم ،در نس بش طعن هھ ايى
مىزدند .در سال 207يا 209ھجري وفات يافت .ابن نديم تأليفات او را در الفھرست برشمرده است.
] [29الطبقات الكبرى.358 -59 /6 ،
PDF.Tarikhema.ir
كرده است ،و مورخان بزرگ ،از قبيل محمد پسر س عد در طبق ات ،و احم د ب الذرى در فت وح
البلدان ،بكرات از او مطالبي نقل كردهاند.
عباس مانند پدر و جد خويش در شناس ايى انس اب ع رب ج اھلى و وق ايع و اي ام ايش ان تبح ر و
تخصص داشته و »اخبارى« به شمار مىآمده است.
ارتباط ھشام با دربار عباسيان
علم تاريخ ھمواره تحت تأثير سياست واقع شده ،و از آن جمل ه در عص ر ام وى و عباس ي اي ن
دانش متصل به سياست و وسيله تبليغ و دعوت بوده است.
در زمان امويان بعضى از »اخباريون« براى خوشامد بنى أمية و تقرب به ايشان اخب ارى در
فضيلت عثمان بر »على« وضع كردند و مقاصد و خواستهھاى امويه را در آنھا گنجانيدند.
در عصر عباسيان ،مورخان جھت نزديكى ب ه دس تگاه خالف ت ،اخب ارى در مثال ب و معاي ب و
مظالم بنى أمية نقل مىكردند و نظر آنان را به روايات و گفتهھاى خود جلب مىنمودند.
طبرى در تاريخ خود از محمد بن عمر بن حفص روايت كرده است كه گفت:
»ھشام كلبى دوست من ب ود و ب ا يك ديگر مالق ات و گفتگ و م ىك رديم و داس تان م ىخوان ديم و
شعر مىگفتيم ،و او را سخت در حال فالكت مىديدم و با لباسھاى كھنه بر استر الغرى سوار
مىشد ،و بيچارگى و نادارى در او و استرش آشكار بود .ناگھان يك روز ب ه او برخ وردم ،او
را ديدم سوار بر استرى سرخ فام از
PDF.Tarikhema.ir
استران دربار خالفت با زين و لگامى از زين و لگامھاى دربار خالفت ،در جامهھاى نو نيك و
با بوى خوش .اظھار مسرت كردم و به او گفتم ف راخ ب الي و نعم ت را ب ر ت و آش كار م ىبي نم،
گفت:
»بلى داستانش را برايت مىگويم ،ولى كتمان كن .چند روز پيش ميان دو نم از ظھ ر و عص ر
در خانه بودم كه فرستاده مھدى بر م ن وارد ش د )و م را ن زد خليف ه خوان د( رف تم ،ب ر او وارد
شدم در حالي كه تنھا نشسته بود و ھيچكس نزدش نبود و پيش روى او كتابي بود .گفت :ھشام
نزديك بيا .نزديك شدم و پيش روى او نشستم .گفت :اين كتاب را بردار و قرائت كن و ھر چه
در آن جور و ناجور و تند و زننده يافتى از آن مگذر و بخوان .كتاب را برداشتم و به مطالع ه
پ رداختم .چ ون قس متى از آن را خوان دم ،آن را بس ى زنن ده ي افتم كت اب را پرت اب ك ردم و ب ر
نويسندگان آن لعنت فرستادم .مھ دى گف ت :ب ه ت و گف تم ھ ر چن د زنن ده و ركي ك ي افتى ،پرت ابش
مكن .به حق خالفتي كه بر تو دارم ،تا آخرين جمله بر خوان.
ھشام گفت» :كتاب را خواندم ،نويسنده كتاب طعن و لعنى نبود كه نسبت به مھ دى بك ار نب رده
باشد .پس گفتم :يا امير المؤمنين! اين ملعون كذاب كيست؟ گفت :صاحب أندلس [30] «.ھش ام
گويد» :گفتم به خدا سوگند يا امير المؤمنين اين ھمه طعن و لعن درباره ش خص او و پ دران و
مادران او صادق است.
س پس ب ه ذك ر مثال ب ص احب أن دلس و نياك انش پ رداختم .مھ دى بس ى خش نود ش د و گف ت:
سوگندت مىدھم كه اين ھمه مثالبى را كه برشمردى بر يكى از نويس ندگان ام ال ك ن )ت ا آن را
بنويسد(.
__________________________________________________
] [30عبد الرحمن بن معاوية بن ھشام بن عبد الملك بن مروان معروف به داخل خليفه اموى در أندلس ،متول د
سال 113و در گذشته به سال 172ه.
PDF.Tarikhema.ir
آنگاه يكى از نويس ندگان اس رار خ ويش را بخوان د و بفرم ود ت ا در كن ارى بنشس ت و م را ني ز
دستور داد تا نزدش نشستم .نويسنده پاسخ نامه را از طرف مھدى آغاز كرد و من مثال ب آن ان
)خلف اى ام وى أن دلس( را ب ر او ام ال ك ردم و بس ى از آن را برش مردم و از آن چي زى ب اقى
نگذاشتم تا نام ه پاي ان ياف ت .س پس آن را ب ر مھ دى عرض ه داش تم .وى اظھ ار مس رت ك رد و
ھنوز در خدمتش بودم كه فرمان داد تا نامه را مھر كردن د و در كيس هاى نھادن د و ب ه ص احب
بريد )پست( سپردند و دستور داد تا ھر چه زودتر آن را به أندلس رساند.
آنگاه بقچهاى را ك ه در آن ده دس ت لب اس از بھت رين لباس ھا ب ود بع الوه ده ھ زار درھ م و اي ن
استر با اين زين و لگام به من عطا فرمود و گفت :آنچه را دي دى و ش نيدى پنھ ان دار[31] «.
ظاھرا پس از آنكه ھشام در زمان »المھدى« به دربار راه ياف ت ،اي ن ارتب اط در عھ د ھ ارون
الرشيد و مأمون قطع نشد و جانشينان »المھدى« نيز از اطالعات و معلومات وس يعش مس تفيد
مىشدند.
در زمان »ھارون الرشيد« ھشام كتاب الملوكي فى النسب را به نام جعفر پسر يحي ى ب ر مك ي
تصنيف كرد ،و بى شك جعفر كه أصال ايرانى و وزيرى دان ش دوس ت ب ود ،در بزرگداش ت و
احترام ھشام و كمك و مساعدت به او كوشيده است .تاريخ تأليف اين كت اب محقق ا قب ل از س ال
187است كه رشيد بر جعفر خشم آورد و به نكبت برامكه منتھى شد[32] .
__________________________________________________
] [31تاريخ طبرى.13 /10 ،
] [32وقتى تاريخ وقايع و خونريزيھاى بن ى أمي ة و خلف اى عباس ي را از نظ ر بگ ذرانيم قض اوت اي ن ام ر ك ه
رويھمرفته كداميك از اين دو دسته حكمران ،ستمگرتر بودند ،كار دشوار و مشكلى اس ت .براس تى بأي د گف ت:
آن از اين ،و اين از آن ظالمتر بوده است.
PDF.Tarikhema.ir
ھشام كتاب الفري د ف ي األنس اب را ب ه ن ام م أمون نوش ت ،و ب ه او تق ديم داش ت ول ى از فح واى
عبارت منقول از پسر ھشام -كه ذيال نقل مىشود -چنين بر مىآيد كه مأمون به او چندان توجه
نكرده است.
خطيب در تاريخ بغداد با سند متصل به ابو النضر فقيه از احمد بن اب راھيم حكاي ت م ىكن د ك ه
وى گفت:
پسر كلبى روزى مرا دعوت كرد و در خارخانهاى كه فرش ميس انى در آن گس ترده ش ده ب ود،
نشاند و در روزى گرم مرا فجليه ] [33خورانيد ،سپس به من گفت» :چون پدرم مرد ،م أمون
به شدت پشيمان ش د «.ب ه او گف تم» :مگ ر م أمون پ درت را ش كنجه داده ب ود ت ا م رد؟« گف ت:
»نه «.گفتم» :مگر او را زن دانى ك رده ب ود و در تنگن اى زن دانش م رده ب ود؟« گف ت» :ن ه«.
گفتم» :پ س ب ا م رگ طبيع ى م رده اس ت؟« گف ت» :چن ين اس ت «.گف تم» :پ س موج ب ن دامت
مأمون چه بود؟« گفت» :به خدا سوگند كه نمىدانم ،غالم ما سعد اينط ور م را حكاي ت ك رد«.
] [34منظ ور خطي ب از »اب ن كلب ى« در اينج ا ظ اھرا عب اس پس ر ھش ام كلب ى اس ت ن ه خ ود
ھشام ،و معلوم است تأثر مأمون از فوت ھش ام ب وده ،ن ه محم د پ در وى زي را محم د در زم ان
منصور ] [35فوت شده است ،نه
__________________________________________________
] )([ مگر آنكه در عصر عباسي نھض ت علم ي و ادب ى إس المي نض ج گرف ت ،و از اي ن حي ث دوره عباس ي-
خاصة عصر رشيد و مأمون -ممتاز و درخشان مىباشد ،و بيشتر اين افتخار ھم نصيب علم اء و دانش مندان و
محققين إسالمي است نه خلفاى بنى عباس.
] [33فجليه :نوعي خوراك اعيانى كه پيش از نھار و شام براى مزيد اشتھاء مصرف مىشد.
] [34تاريخ بغداد.46 /14 ،
] [35عب د ﷲ پس ر محم د پس ر عل ى پس ر عب اس ،مكن ى ب ه اب و جعف ر و ملق ب ب ه »المنص ور« دوم ين خليف ه
عباس ي متول د س ال 95و در گذش ته ب ه س ال .158در س ال ،136بع د از م رگ ب رادرش محم د س فاح ب ه
خالفت رسيد.
PDF.Tarikhema.ir
مأمون [36] .از آنچه خطيب بغدادى از ق ول پس ر ھش ام كلب ى درب اره ان دوه و پش يمانى خليف ه
عباسي از درگذشت ھشام روايت كرده است اين نكته استنباط مىشود كه خليفه از مرگ ھش ام
متأسف شده است.
شايد تأثر خليفه از فوت ھشام كلبى از آن رو بوده كه وى به اين دانشمند در ايام حي ات چن دان
توجھى نداشته و پس از مرگش افس وس خ ورده ك ه چ را ق درش را ندانس ته و در بزرگداش تش
نكوشيده است.
چه بسا اتفاق افتاده كه حكام زمان ت ا دانش مندان و علم اء و ادب اى معاصرش ان زن ده بودن د ،ب ه
آنھا التفات نداشتند و چون چشم از جھان فرو بستند با آن ان آش تى كردن د و از درگذش ت ايش ان
متأثر و متأسف شدند .و تأثر و پشيمانى مأمون از جھ ت در گذش ت ھش ام كلب ى و ع دم عناي ت
به او مىتواند از اين قبيل باشد.
مدت عمر ھشام
ھشام كلبى ظاھرا عمر درازى داشته و احتماال در حدود صد ي ا ص د و ان د س ال زيس ته اس ت.
باتفاق مورخان محمد پدر ھشام در سال 146وفات ياف ت ،و ھش ام در اي ن س ال م رد ج امع و
عالمي بود و حديث و اخبار از پدر و عوانة بن حكم و ديگران كه در نيمه أول سده دوم وفات
يافت هان د ،نق ل م ىك رد .باض افه ،وى از مقرب ان و نزديك ان ام ام جعف ر ص ادق ب ود و م ىدان يم
رحلت امام جعفر صادق در سال 148ھجري روى داده است .از اين گذشته از گفت ه ص احب
اغانى چنين بر مىآيد كه ھشام
__________________________________________________
] [36ابو العباس عبد ﷲ ملق ب ب ه »م أمون« پس ر ھ ارون الرش يد پس ر محم د مھ دى پس ر اب و جعف ر منص ور
متولد سال 170و متوفى به سال 218ھجري .م أمون در س ال 198پ س از خل ع ب رادرش أم ين ب ه خالف ت
نشست.
PDF.Tarikhema.ir
با خالد بن عبد ّ قسرى معاصر ب وده و از او ص له جھ ت نس بس ازى م ادر ب زرگش درياف ت
داشته است.
مؤلف عقد الفريد ھم حكايتي درباره مالقات ھشام ب ا خال د و بح ث و م ذاكره او ب ا امي ر ع راق
آورده ،و از نقل ابو الفرج اص فھانى ،و اب ن عب د رب ه چن ين مس تفاد م ىش ود ك ه ھش ام ب ا خال د
ھمزمان بوده است ،و مىدانيم كه خالد در سال 105به ام ارت ع راق برگزي ده ش د و ت ا س ال
120فرمانرواى عراق بود .بنابر اين بأيد در فاصله ب ين س الھاى 105و 120خال د و ھش ام
ھم ديگر را مالق ات ك رده باش ند و اگ ر ف رض كن يم ك ه در س ال 120اي ن مالق ات روى داده
باشد ،در اين سال نيز عمر ھشام بأيد ال اقل در ح دود س ى س ال باش د ت ا بتوان د ب ا امي ر ع راق
مباحثه و مذاكره كند و خالد از نظر و دانش او بھره برگيرد.[37] .
بن ابر اي ن ھش ام كلب ى در أواس ط نيم ه أول س ده دوم ھج ري يك ى از داناي ان و علم اى كوف ه و
بغداد بشمار مىرفته است ،چنانكه خالد ب ن عب د ﷲ قس رى دس ت ب ه دام ان دان ش او م ىزد ،و
المھدى براى پاسخ نامه زننده و تند عبد الرحمن داخل ،به وى توسل م ىجس ت و چن ين معل وم
مىشود كه ھشام نزد مھدى داناترين اشخاص بوده كه از بين
__________________________________________________
] [37ترجمه عبارت ابن عبد ربه از قول ھشام جنين است» :خالد قسرى مرا گفت:
سروري را در چه مىشمارى؟ گفتم :اما در دوره جاھلي ت ،آق ائى در رياس ت ب ود ،و ام ا در إس الم ،آق ائى در
واليت است ،و بھتر از اين و آن تقوى مىباشد.
خالد گفت :راست گفتى ،پدرم گفت :پيشينيان شرف را جز در خ رد نم ىدانس تند ،و آين دگان ني ز بھم ين وس يله
شرف را درك كرده و خواھند كرد.
خالد گفت :راست گفتى ،پدرم گفت :پيشينيان شرف را جز در خ رد نم ىدانس تند ،و آين دگان ني ز بھم ين وس يله
شرف را درك كرده و خواھند كرد.
گفتم )ھشام گفت( :پدرت راست گفته است ،ھمانا احنف پسر قيس آقائى را به علم و بردب ارى ب ه دس ت آورد،
و مالك پسر سمع با دوستى قبيله و عشيره ،قتيبة پسر مسلم ب ا ذك اوت و زيرك ى ،و مھل ب از طري ق ھم ه اي ن
صفات سرور و آقا شد «.عقد الفريد.126 /2 ،
شايد گفته ابو الفرج اصفھانى و ابن عبد ربه در اصل راجع به محمد كلبى بوده است ،نه پس ر او ھش ام و آنھ ا
نام پسر را به جاى پدر ضبط كرده باشند .از نظر واقعيت تاريخى و ھمزمانى گفته ابو الفرج و اب ن عب د رب ه
با محمد پدر ھشام كه نسابه بزرگ و عالم به حديث و تفسير و ضمنا سرشناس بوده است ،درستت ر م ىنماي د
ولى نمىتوان بكلى آنرا رد كرد.
PDF.Tarikhema.ir
نسابهھاى مقيم بغداد او را انتخاب كرده است.
با اين حساب مىتوان احتمال داد كه سن ھشام در سال 146ھجري ،يعنى سال وفات پ درش،
نزديك پنجاه سال بوده است .بدين ترتيب ھر گاه در سنه 146پنجاه سال داشته در س ال 204
عمرش در حدود يكصد و ده سال بوده است.
»ابن نديم« در الفھرست سال وفات ھشام را 206ھجري ثبت كرده است.
مسعودى در مروج الذھب وفات ھشام را در سال 204ضبط كرده است.
خطيب در تاريخ بغداد در اين باره مىنويسد» :بن ابر آنچ ه ب ه م ن رس يده ھش ام پس ر كلب ى در
س ال 204و بن ابر ق ولي 206در گذش ته اس ت «.قاض ى پس ر خلك ان در وفي ات األعي ان ب ه
اخ تالف رواي ت ،س ال وف ات او را در يك ى از س الھاى 204ي ا 206ض بط ك رده ،ول ى س ال
204را أصح دانسته است.
حم د ﷲ مس توفى در ت اريخ گزي ده ،مانن د اب ن ن ديم ،وف ات ھش ام را س ال 206ھج ري نوش ته
است.
صاحب شذرات الذھب وفات اين دانشمند را در وقايع سال 204ھجري آورده است.
ابن اثير در اللباب في تھذيب األنساب در ماده »الكلبي« در گذش ت ھش ام را در س ال 204ي ا
206دانسته است.
باتفاق مورخان تولد و وفات ھشام در كوفه روى داده است.
PDF.Tarikhema.ir
فصل دوم
آثار ھشام كلبى
ھشام در مدت عمر درازش به غالب منابع تاريخ عرب جاھلى و مآخذ جغرافيايى زم ان دس ت
يافت ه و اطالع ات و اخب ارى را ك ه تحص يل نم وده و درب اره آنھ ا تحقي ق و تتب ع ك رده ،م دون
ساخته است.
پارهاى از ارباب تحقيق شماره تأليفاتش را پيرامون موضوعات عديده در حدود يكصد و پنجاه
كتاب و رسالة نوشتهاند.
ابن نديم كه تقريبا يكصد و پنجاه سال پ س از وى در گذش ته اس ت ،نخس تين كس ى م ىباش د ك ه
أس امي مؤلف اتش را در كت اب مش ھور الفھرس ت آورده اس ت .پ س از آن ي اقوت حم وى ن ام آن
كتابھا را از الفھرست گرفته ،و خود نيز به چند كتاب ديگر اي ن دانش مند دس ت يافت ه و أس امي
آنھا را در ارشاد األريب ،و معجم البلدان نقل و ذكر كرده است.
بعدا صالح الدين خليل بن ايبك صفدى در كتاب الوافي بالوفيات ،مؤلفات ھشام را با دقت ثب ت
و ضبط نموده و كار ارباب تحقيق را تا حدود زيادى در ضبط صحيح أسامي آنھ ا آس ان ك رده
است.
PDF.Tarikhema.ir
مجموع نام كتابھايى كه »ابن نديم« از ھشام نق ل نم وده ب الغ ب ر يكص د و چھ ل كت اب م ىش ود
ولى در ميان آنھا ،نام سه كتاب تكرار شده و بنابر اين ابن نديم در حدود 137كت اب از ھش ام
كلبى برشمرده است.
صاحب الفھرست كتب او را بطرز خاصي تقسيم بندى كرده است.
اين كتابھا كه در مباحث مختلف فراھم آمده به پنج دسته تقسيم مىگردد:
(1أحاديث تازيان پيش از إسالم.
(2آثار بر جسته و خاندانھاى بنام عرب و انساب ايشان و موؤدات ].[1
(3اخبار پيشينيان عرب جاھلى و نزديك به دوره إسالم.
(4اخبار إسالم و جغرافياى شھرھا و بالد مختلف و اشعار و جنگھاى بنام عرب.
(5دستانھا و داستانھا )أحاديث و اسمار(.
اينھا و غير اينھا موضوعات عمدهايست كه پسر كلبى دربارهشان بح ث ك رده ،و در الفھرس ت
ياد شده است.
اين دسته از كتابھا -به استثناى آنچه در اينجا ذكر م ىش ود -ب ر دس ت روزگ ار ي ا جھال ت و ي ا
تبھك ارى آدم ي ن ابود گش ته اس ت ،و از آن ھم ه آث ار پ ر ارج اي ن نابغ ه ب زرگ إس المي ،ج ز
پارهاى از عبارات و رواياتي ك ه برخ ى از مص نفان در تص نيفات خ ويش از او نق ل ك ردهان د،
چيزى بر جاى نمانده است.
ش ادروان »احم د زك ى« ،م دتى از عم ر خ ود را در گنجين هھ اى كت ب قس طنطينه و ق اھره و
كتابخانهھاى اروپا براى پيدا كردن آثار گمشده پسر كلبى ص رف ك رده و ب ه ك اوش و جس تجو
پرداخته به آن اميد كه
__________________________________________________
] [1موؤدات :دختران نوزادى كه بمنظور جلوگيرى از فقر و يا نابكارى احتمالي ب ر دس ت پ دران خ ود كش ته
مىشدند.
PDF.Tarikhema.ir
بر چيزى از مصنفات ھشام دست يابد ،و پس از آن ھمه كوش ش و ك اوش ب ر ھيچي ك از كت ب
برشمرده شده و سودمند وى ،مگر خالصهاى از كتاب جمھ رة النس ب ،و انس اب خي ل و كت اب
األصنام دست نيافت ،و سعى ساير دانشمندان آسيا و اروپا نيز در اين باره به جايى نرسيد.
بدين ترتيب مىنگريم غالب مصنفات پسر كلب ى ك ه حاص ل رن ج و كوش ش قري ب يكص د س ال
تتب ع و تحقي ق اي ن پ در و پس ر )محم د و ھش ام( م ىباش د از ب ين رفت ه ،و اكن ون از اي ن آث ار
گرانبھا جز نامى بجا نمانده است ،مگر آنكه بعدھا در زواياى كتابخانهھاى خصوصى و ي ا در
اثر كاوشھا و حفري ات علم ي چي زى ب ه دس ت بياي د و ب ه دان ش پژوھن دگان در روش ن س اختن
نقاط تاريك عرب جاھلى كمك كند.
آثار پسر كلبى را مىتوان به دو دسته تقسيم كرد:
ألف :آثار غير موجود .ب :آثار موجود.
ألف :آثار غير موجود ھشام
آثار غير موجود پسر كلبى عبارتند از:
(1كتاب حلف عبد المطلب و خزاعة :اين كتاب را در موضوع سوگند ھمپيم انى عب د المطل ب
و قبيله خزاعة تأليف كرده است.
(2كتاب حلف الفصول و قصة الغزال :اما »قصة الغزال« راجع ب ه دو آھ وى زري ن بازيافت ه
عبد المطلب در چاه زمزم مىباشد كه شرح آن در كتاب سير و تاريخ آمده اس ت و ام ا »حل ف
الفض ول« ك ه يك ى از مف اھيم و ش ايد ص حيحت رين و ص ريحت رين مف اھيم آن »ھ م پيم انى
بزرگان« است بر اين إجمال بوده است:
PDF.Tarikhema.ir
چنانكه مىدان يم مك ة ،ح رم و مك ان أم ن و أم ان خ ودى و بيگان ه ب ود بالخص وص در ماھھ اى
ح رام ك ه قت ل و غ ارت و تع رض ب ه آين دگان و رون دگان محظ ور ب ود .س وداگران ع رب
بض اعاتى ك ه داش تند ب راى خري د و ف روش ب ا اطمين ان ب ه اينك ه تع رض ب ه م ال و ج ان آنھ ا
نخواھ د ش د ب ه مك ة م ىآوردن د و عرض ه م ىداش تند و غالب ا در أم ان بودن د .در عھ د ج وانى
پيامبر إسالم مبانى اخالقى و رسوم و آداب و احترام نسبت به مكة و ماھھاى حرام سست ش ده
بود .در نتيجه گاھگاھى از ناحيه افراد بىمباالت به فروشندگان كاالھ ا تج اوز و تع دى م ىش د
و ملجأ و دادگاھى براى رسيدگى به شكايات آنان نب ود و اي ن معن ى رفت ه رفت ه ن ه تنھ ا حيثي ت
مكة و ماھھاى حرام را از بين مىبرد بلكه اقتصاد اھالى مك ة را ھ م ك ه ب ار ب ر داد و س تد در
داخل و خارج مكة بود متزل زل م ىس اخت ت ا روزى م ردى از قبيل ه زبي د ب ا ك االى قيمت ى ب ر
مكة ورود نمود و اب و عم رو عاص م وائ ل س ھمي آن ك اال را از وى خري د و ب ه خان ه ب رد ب ى
آنكه بھاى آن را به صاحبش بپردازد و عاصم از فروشنده رو پنھان مىك رد ت ا ج ايى ك ه م رد
زبيدى عاجز از ديدار خريدار و درياف ت بھ اى ك اال ش د و ھ ر چن د ب ه اف راد قبيل ه س ھم توس ل
جست نتيجه نگرفت جز بىاعتن ايى ب ه وى .فروش نده ب ه مج الس و اجتماع ات ق ريش رو آورد
ك ه از پش تيبانان قبيل ه س ھم بودن د .از اي ن اق دام نتيج ه نگرف ت ج ز خ وارى و م ذلت .بفرج ام،
ص احب ك اال ص بحگاھى ك ه ق ريش ع ادة در دار الن دوه )مح ل ش ور و وق ت گ ذرانى بزرگ ان
قريش( جمع شده بودند بر كوه ابو قبيس بر آمد و ندا در داد و اين قطعه را سرود:
! بطن مكة نائى الحي و النفر!« »يا للرجال! لمظلوم بضاعته
يا اھل )فھر( و بين الحجر و الحجر!« »و محرم اشعث لم نقض عمرته
PDF.Tarikhema.ir
ما غيبوا؟ ام ضالل مال معتمر!« ][2 »ھل منصف من بنى )سھم( فمر تجع
اي ن دادخ واھى از آن س تمديده ب ا اي ن ص ورت و ص وت ن ه تنھ ا مجل س ق ريش را بلك ه مك ة و
مكيان را سخت تكان داد .اين بود كه زبير پسر عبد المطلب كه خ ود از أك ابر ق ريش ب ود قي ام
كرد و مجلسي از بزرگان بنى ھاشم و بنى اس د و بن ى زھ ره و بن ى ت يم در خان ه عب د ﷲ پس ر
جدعان تيمى تشكيل داد كه در آن مجلس پيامبر إسالم ك ه ھن وز ب ه پي امبرى مبع وث نش ده ب ود
حضور داشت .و در آن مجلس اين دسته از بزرگان قريش دست بھم دادند و دس ت يك ديگر را
سودند و سوگند ياد كردند كه از اين تاريخ به دستيارى ستمديده ،ھر كس كه باش د ،برخيزن د و
داد او را از بيدادگر بستانند »م ا ب ل بح ر ص وفة« )يعن ى :م ادامى ك ه در روى زم ين دري ايى
وجود داشته باشد كه تكه پشمى را تر تواند كرد(.
و نيز سوگند ياد كردند كه در امر معاش و تقسيم ثروت نيز با يكديگر ھمك ارى نماين د و زبي ر
اي ن ح زب و اي ن مجل س را »حل ف الفض ول« نامي د و نخس تين نتيج هاى ك ه از آن گرفت ه ش د،
گرفتن حق زبيدى نامبرده از فرعون بنى سھم بود.
ھشام ماجراى اين حادثه را درين كتاب نوشته است.
(3كتاب أوالد الخلفاء.
(4كتاب حلف اس لم و ق يس :ص فدى ن ام اي ن كت اب را ب ه ھم ين ص ورت ض بط ك رده ول ى در
الفھرست اسم كتاب حلف اسلم و قريش
__________________________________________________
]» [2اى جوانمردان به داد ستم رسيدهاى دور از كس و ك ار برس يد ك ه س رمايه او در درون مك ة رب وده ش ده
است.
و خ ود در ح ال اح رام ژولي ده م و ،ب ا عم ره ناتم ام ،اى م ردان خان دان »فھ ر« مي ان حج ر اس ماعيل و حج ر
األسود بسر مىبرد! آيا يكنفر با انصاف از فرزندان )سھم( يافت مىشود تا مال و متاعي را كه از آن ستمديده
ربوده و پنھان كردهاند بدو باز گرداند؟ يا سرمايه يك فرد معتمر ) -عمره گزار( بأيد تباه گردد؟!«
PDF.Tarikhema.ir
ثبت شده است ].[3
(5كتاب المنافرات :درباره تفاخر تازيان در حسب و نسب.
(6كتاب بيوتات قريش :درباره خاندانھاى قريش.
(7كتاب فضائل قيس عيالن.
(8كت اب الم وءودات :اي ن كت اب چنانك ه از ن امش ب ر م ىآي د درب اره دختران ى ب وده اس ت ك ه
تازي ان در زم ان جاھلي ت آن ان را زن ده بگ ور م ىكردن د ،و در إس الم اي ن رس م غي ر انس انى
ممن وع گردي د ،چنانك ه ق رآن ك ريم از آن خب ر م ىدھ د آنج ا ك ه فرم وده اس تَ :و إِ َذا ْال َم ْوؤُ َدةُ
ت؟ (9 [4] 9 -8 :81كتاب الكنى :درباره كنيهھاى مردان بنام عرب. تِ ،بأَيِّ َذ ْن ٍ
ب قُ ِتلَ ْ ُس ِئلَ ْ
(10كتاب بيوتات ربيعه :درباره خانوادهھاى بزرگ قبيله ربيعه.
(11كتاب اخبار العباس بن عبد المطلب.
(12كتاب القاب قريش.
(13كتاب حلف كلب و تميم :درباره سوگند ھم پيمانى دو قبيله كلب و تميم.
(14كتاب شرف قصى بن كالب و ولده في الجاھلية و اإلسالم:
درباره شرف نياى اعالى پيامبر و فرزندان قصى بن كالب در زمان جاھلى و إسالم.
(15كتاب القاب بنى طابخه.
(16كتاب القاب قيس عيالن.
(17كتاب القاب ربيعة.
(18كتاب القاب اليمن.
__________________________________________________
] [3احمد زكى روايت صفدى را أصح مىداند.
] [4قرآن كريم 8 /81و .9
PDF.Tarikhema.ir
(19كتاب نوافل قريش :در الفھرست نام اين كتاب به ھمين صورتي است ك ه در اينج ا ض بط
گردي ده ،ول ى ي اقوت در معج م األدب اء ن ام اي ن كت اب را ب ا توص يف چن ين ثب ت نم وده اس ت:
»كتاب النواقل ،فيه نواقل قريش و كنانة ،و اسد ،و تميم ،و قيس ،و إياد ،و ربيعة«.
ظاھرا اين كتاب درباره گروھھا و دس تهھ ايى از قبائ ل ع رب اس ت ك ه از قبيل ه خ ود اع راض
كرده و به قبيله ديگر پيوند مىكردند و به نقاط دور دست منتقل مىشدند.
(20كتاب نوافل يا نواقل كنانه.
(21كتاب نوافل يا نواقل اسد.
(22كتاب نوافل يا نواقل تميم.
(23كتاب نوافل يا نواقل قيس.
(24كتاب نوافل يا نواقل إياد.
(25كتاب نوافل يا نواقل ربيعه ].[5
(26كتاب تسمية من نقل من عاد ،و ثمود ،و العماليق ،و ج رھم ،و بن ى إس رائيل ،و الع رب و
قصة ھجرس ،و اسماء قبائلھم.
ياقوت در ارش اد األري ب ) -معج م األدب اء( ن ام اي ن كت اب را چن ين ض بط ك رده اس ت» :كت اب
تس مية م ن نق ل م ن ع اد و ثم ود و العم اليق و ج رھم و بن ى إس رائيل م ن الع رب« .در ترجم ه
فارسي الفھرست نام كتاب به اين صورت طب ع ش ده اس ت» :كت اب تس ميته م ن نق ل م ن ع اد و
ثمود و العماليق و جرھم و بنى إسرائيل من العرب و قصة الھجرتين و اسماء قبائلھم«.
(27كتاب نوافل ربيعه و قضاعة :درباره دستهھايى از اين قبيله
__________________________________________________
] [5بط ورى ك ه ي اد ش د ي اقوت در معج م األدب اء ھف ت كت اب م ذكور را ،ي ك كت اب ش مرده و ن ام آنھ ا را ب ا
توص يف -چنانك ه در پ يش گفت ه ش د -ي اد و ثب ت ك رده اس ت .ض منا كلم ه »نواف ل« ھ م در اإلرش اد األري ب
»نواقل« ضبط شده است.
PDF.Tarikhema.ir
كه به ديگر قبائل ملحق شدهاند.
(28كتاب نواف ل ال يمن :درب اره ط وايفى از يم ن ك ه از اي ن كش ور اع راض نم وده و ب ه نق اط
ديگر كوچيدهاند.
(29كتاب ادعاء زياد من معاوية :اين كتاب درباره زياد بن أبيه است ك ه معاوي ه او را ب رادر
خويش خواند و بعنوان فرزند ابو سفيان قلمداد شد.
ياقوت ن ام اي ن كت اب را »ادع اء معاوي ة زي ادا« و در ترجم ه فارس ي الفھرس ت »كت اب ادع اء
زي اد معاوي ه« و ص فدى آن را »ادع اء زي اد ب ن معاوي ة« ض بط ك رده ،و ب ديھي اس ت ض بط
صفدى درست نمىتواند باشد و احتماال ناسخ كلمه »من« را بغلط »بن« نوشته است.
(30كتاب المشاجرات :ضبط ابن ن ديم و ص فدى ب ه ھم ين ص ورت اس ت .ام ا احم د زك ى ن ام
صحيح آن را »كتاب المساجرات« مىداند و مىگويد» :مساجره« بمعن ى مص ادقه و مص احبه
و مصافات است ،ولى براى مشاجره در اين سياق معنائى نيست.
(31كتاب صنائع قريش :ظاھرا اين كتاب درباره كساني است كه قريش آنان را پ رورش داده
و تربيت كردهاند ،و يا درباره كارھاى درخشان ايشان است.
(32كتاب المناقالت :اين كتاب نيز درباره نقل و انتقال قبائل عرب بوده است.
(33كتاب المعاتب ات :ظ اھرا اي ن كت اب درب اره مخاطب ات و مكاتب ات گل ه آمي ز مي ان بزرگ ان
عرب بوده است.
(34كت اب المش اغبات :در اي ن كت اب احتم اال داد و ب ىدادھ اى خص ومت آمي ز ب ين طوائ ف و
اشخاص بنام ياد شده است.
(35كتاب ملوك الطوائف.
(36كتاب ملوك كنده :در شرح المفضليات درباره »يوم الكالب«
PDF.Tarikhema.ir
مط البي از اي ن كت اب نق ل ش ده اس ت (37 [6] .كت اب مل وك ال يمن م ن التبابع ة :ي ك سلس له از
پادشاھان يمن را »تبابعه« )تبّعھا( مىگفتند ،زيرا ھر يك پس از ديگرى به حكومت رسيد.
(38كتاب بيوتات اليمن :درباره خاندانھاى يماني.
(39كتاب افتراق ولد نزار :درباره أوالد نزار كه به تيرهھايى چند تقسيم گرديدهاند.
(40كتاب تفرق األزد :درباره پراكندگى قبيله أزد.
(41كت اب المعرق ات م ن النس اء ف ي ق ريش (42 [7] .كت اب طس م و ج ديس :درب اره دو قبيل ه
بائده عرب.
(43كتاب حديث آدم و ولده.
(44كتاب عاد االولى و االخرى.
(45كتاب تفرق عاد.
(46كتاب اصحاب الكھف.
(47كتاب رفع عيسى -عليه السالم.
(48كتاب المسوخ من بنى إسرائيل.
(49كتاب اقيال حمير[8] .
__________________________________________________
] [6بنگريد به المفضليات.428 ،
] [7ابن نديم نام اين كتاب را »المعرفات من النساء في قريش« ضبط كرده است ،ولى احم د زك ى ض بط م تن
را از روى نوشته صالح الدين صفدى أصح دانسته و در اينجا نيز از ضبط صفدى پيروى شده است.
] [8ن ام اي ن كت اب در معج م األدب اء و طبق ات الحف اظ ،كت اب »أمث ال حمي ر« ض بط ش ده ،ول ى ص فدى آن را
»اقي ال حمي ر« ثب ت نم وده اس ت .ب ه ق ول احم د زك ى مق ام اقتض اى ذك ر أوائ ل دارد و از آنھ ا مل وك حمي ر
معروف به »اقيال« بودهاند ،و ظاھرا »أمثال« تحريف نساخ است.
PDF.Tarikhema.ir
(50كتاب خبر الضحاك ].[9
(51كتاب األوائل :درباره اخبار پيشينيان.
(52كتاب منطق الطير.
(53كتاب غزيه ].[10
(54كتاب لغات القرآن.
(55كتاب المعمرين :در احوال پيران سالخورده.
(56كتاب القداح :درباره تيرھايى ك ه ب ا آنھ ا در جاھلي ت ف ال م ىگرفتن د و در كت اب األص نام
نيز كلبى درباره »اقداح« شرحى نوشته است.
(57كتاب أسنان الجزور.
(58كتاب أديان العرب.
(59كتاب احكام العرب ].[11
(60كتاب وصايا العرب.
(61كتاب الدفائن.
(62كتاب السيوف.
(63كتاب الندماء ].[12
__________________________________________________
] [9در معجم األدباء و متون چاپى عربي الفھرست نام كت اب »حت ى الض حاك« اس ت ،ام ا در ترجم ه فارس ي
»كتاب خبر الضحاك« ضبط است .احمد زكى »حي« را تحريف ظاھر از ناسخ دانسته است.
] [10صفدى نام اين كتاب را »عريه« ضبط كرده ،ولى ظاھرا ضبط ابن نديم »غزيه« صحيح است و غزيه
نام قبيلهاى مىباشد.
] [11در معج م األدب اء و مت ون چ اپى الفھرس ت »حك ام الع رب« و در نس خه أس اس ترجم ه فارس ي »احك ام
العرب« ضبط است.
] [12در نسخ چاپى الفھرست و معجم األدباء »كتاب الفداء« ض بط اس ت ،ول ى در نس خه أس اس طب ع ترجم ه
فارسي »كتاب الندماء« ثبت گرديده است .ھر گاه ضبط نسخ چ اپى الفھرس ت ،و معج م األدب اء ص حيح باش د،
كتاب مزبور بنابر استنباطي كه از كلمه »الفداء« مىتوان كرد ظاھرا در موضوع سربھا بوده است.
PDF.Tarikhema.ir
(64كتاب اللعناء ].[13
(65كتاب الكھان :درباره غيب گويان و كھنه معابد.
(66كتاب الجن.
(67كتاب أخذ كسرى رھن العرب :اين كتاب ظاھرا درباره گروگانھايى بوده است كه كسرى
)خسرو أول( از تازيان گرفته است.
(68كت اب م ا كان ت الجاھلي ة تفعل ه و واف ق حك م اإلس الم :اي ن كت اب در موض وع ع ادات و
رسومى است كه در جاھليت متداول بوده و إسالم آن را تأييد كرده است.
(69كتاب ابى عتاب الى ربيع حين سأله عن العويص :ظاھرا عبارات كتاب به صورت سؤال
و جواب بوده ،به اين ترتيب كه ابى عت اب س ؤاالتى از ربي ع ك رده ،و ربي ع پرسش ھايى را ك ه
از مشكالت ادب و لغت و غير آن از وى شده بود پاسخ داده است.
(70كتاب عدى بن زيد العبادي ] (71 [14كتاب ابى زھر الدوسي ] :[15درباره قبيله دوس.
(72كتاب حديث بيھس و اخوته.
(73كتاب مروان القرظ.
(74كتاب السمر.
(75كتاب اليمن و امير سيف بن ذى يزن :درب اره قص ه يم ن و سرگذش ت س يف ب ن ذى ي زن
پادشاه يمن.
(76كتاب مناكح ازواج العرب :درباره نحوه نكاح و زواج در ميان عرب جاھلي.
(77كتاب الوفود :درباره نمايندگان قبائلى كه بر بزرگان
__________________________________________________
] [13در الفھرست نام اين كتاب مذكور نيست.
] [14صفدى »عبادي« را بتش ديد ب اء ض بط ك رده اس ت ول ى احم د زك ى اي ن ض بط را غي ر مض بوط دانس ته
است.
] [15اين نام در معجم األدباء »كتاب الدوس« ،و در الفھرست »كتاب الدوسي« ضبط است.
PDF.Tarikhema.ir
وارد مىشدند ].[16
(78كتاب ازواج النبي -صلى ﷲ عليه و سلم.
(79كتاب زيد بن حارثة حب النبي ] -[17صلى ﷲ عليه و سلم.
(80كتاب تسمية من قال بيتا او قيل فيه :درب اره كس ى ك ه ش عرى گفت ه ي ا درب اره وى ش عرى
گفته شده است.
(81كتاب الديباج في اخبار الشعراء :درباره احوال و سرگذشت شاعران.
(82كتاب من فخر بأخواله من قريش :اين كتاب درباره كساني بوده اس ت ك ه از وابس تگى از
طرف مادر به قريش مباھات كردهاند.
(83كتاب من ھاجر و أبوه حي :درباره احوال كساني كه مھاجرت ك ردهان د و پدرانش ان زن ده
بودهاند.
(84كتاب اخبار الحريين و أشعارھم ] :[18درباره سرگذشت حريين و اشعار آن.
(85كتاب اخبار عمر بن ابى ربيعة ].[19
(86كتاب دخول جرير على الحجاج :درباره قصه جرير شاعر مع روف ع رب ك ه ب ر حج اج
بن يوسف فرمانرواى سخت دل و ستمگر عراق وارد شد.
__________________________________________________
] [16فلوگل به تبعيت ابن نديم ،نام اين كتاب را »كتاب الوقود« ض بط ك رده اس ت و ظ اھرا »وف ود« ص حيح
است.
] [17ياقوت نام كتاب را بى اضافه عبارت» ،حب النبي« ثبت كرده است.
] [18ياقوت در معج م األدب اء ن ام كت اب را »اخب ار الح ريين و اش عار ھ م« ض بط نم وده اس ت ،ول ى ص احب
الفھرست اسم كتاب را »اخبار الحر« ،و احمد زكى »اخبار الجن« اختيار كردهاند .مص حح معج م األدب اء در
معنى و توضيح كلمه »حريين« مىنويسد )اي ن اس م ي ا لق ب( ب ه جمعيت ى اط الق م ىش ده اس ت ك ه ھ ر ي ك را
»حرى« مىناميدهاند ،از آن جملهاند :نھشل شاعر ،و نصر بن سيار ،و مالك بن حرى از تابعين.
] [19در الفھرست نام اين كتاب مذكور نيست.
PDF.Tarikhema.ir
(87كتاب اخبار عمرو بن معد يكرب ].[20
(88كتاب التاريخ ].[21
(89كتاب تاريخ الخلفاء ].[22
(90كتاب تاريخ اجناد الخلفاء ].[23
(91كتاب صفات الخلفاء.
(92كتاب المصلين ].[24
(93كتاب تسمية من بالحجاز م ن احي اء الع رب :در اي ن كت اب مؤل ف قب ائلى را ك ه در حج از
سكونت داش تند ن ام ب رده و اطالع ات مفي دى درب اره ط وايفى ك ه در حج از م ىزيس تهان د جم ع
آورى كرده است.
(94كتاب البلدان الكبير :ظاھرا اين كتاب معجم مفصل شھرھا يا معجم شھرھاى ب زرگ ب وده
است.
(95كتاب البلدان الصغير :ظاھرا اين كتاب معجم شھرھاى كوچك يا كتاب مختص رى درب اره
تاريخ و جغرافياى شھرھا بوده است.
(96كتاب تسمية األرضين :اين كتاب چنانكه از نامش بر م ىآي د درب اره أق اليم ھف تگان ه و ي ا
قسمتھايى از شبه جزيره عربستان بوده است.
(97كتاب األنھار :درباره رودخانهھا.
(98كتاب الحيرة :درباره تاريخ و جغرافياى شھر قديمى حيره واقع در عراق.
__________________________________________________
] [20صفدى از اين كتاب نام نبرده است ،اما ي اقوت در معج م األدب اء بنق ل از اب ن ن ديم از كت اب م ذكور اس م
مىبرد.
] [21فقط در الفھرست نام اين كتاب آمده است.
] [22در الفھرست و معجم األدباء نام اين كتاب نيامده است.
] [23در معجم األدباء اي ن كت اب ب ه ن ام »ت اريخ اخب ار الخلف اء« ي اد ش ده اس ت .ش ايد كلم ه »اجن اد« تحري ف
»اخبار« است .صفدى ذكرى از اين كتاب نمىكند.
] [24صفدى نام كتاب را »كتاب المصلب )؟(« ضبط كرده است.
PDF.Tarikhema.ir
(99كتاب منار اليمن :درباره منارهھاى يمن ].[25
(100كتاب العجائب االربعة.
(101كتاب األقاليم.
(102كتاب اش تقاق اس ماء البل دان :ي اقوت در فرھن گ جغرافي ايى خ ود معج م البل دان ،از اي ن
كتاب استفاده كرده است.
(103كت اب الحي رة و تس مية البي ع و ال ديارات و نس ب العب اديين ] :[26كلب ى اي ن كت اب را
درباره شھر قديمى حيره تأليف نموده و در آن معابد و ديرھاى نص راني را ك ه پ يش از إس الم
در آن شھر احداث شده برشمرده است.
(104كتاب تس مية م ا ف ى ش عر ام رئ الق يس م ن اس ماء الرج ال و النس اء و أنس ابھم و اس ماء
األرض ين و الجب ال و المي اه :در اي ن كت اب ن ام م ردان و زن ان و انس اب ايش ان و كوھھ ا و
آبشخورھايى كه در اشعار امرئ القيس آمده ،جمع آورى شده است.
(105كتاب المنذر ،ملك العرب ].[27
(106كتاب داحس و الغبراء» :داحس« ،و »غبراء« نام دو اس ب اس ت ك ه در مس ابقه آن دو
اختالف پيدا شد و منجر به جنگ معروف چھل ساله داحس و غبراء گرديد .كلبى در اين ب اره
كتابي فراھم آورده است.
(107كتاب ايام فزارة و وقائع بنى شيبان :در شرح جنگھاى ميان دو قبيله »فزارة« ،و »بنى
شيبان«.
__________________________________________________
] [25مناره عبارت بوده است از عالئم مرزى ،از قبيل برج و ستون كه جھت تفكيك حكومت نشينھا و بخشھا
ساخته مىشده است .نام اين كتاب در الفھرست و معجم األدباء ھمانگونه است كه در م تن م ذكور ش د ،ام ا ب ه
نظر احمد زكى كلمه »منار« بى شك در اثر سھو ناسخ تحريف شده و نام ص حيح اي ن كت اب »من ازل ال يمن«
مىباشد.
] [26در ترجمه فارسي الفھرست» ،العباد« ضبط است.
] [27در معجم األدباء نام اين كتاب» :اخبار المنذر ملك العرب« مضبوط است.
PDF.Tarikhema.ir
(108كتاب وقايع الضباب و فزارة :در شرح جنگھاى دو قبيله »ضباب« ،و »فزارة«.
(109كت اب ي وم س نيق ] :[28ظ اھرا اي ن كت اب درب اره روز مش ھور قبيل ه س نيق ف راھم آم ده
است.
(110كتاب يوم السنابس ] :[29در سرگذشت روز قبيله سنبس.
(111كتاب ايام بنى حنيفة ].[30
(112كتاب األيام ].[31
(113كتاب ايام قيس بن ثعلبة :راجع به سرگذشت قيس بن ثعلبه.
(114كتاب مسيلمة الكذاب و سجاح :در اخبار مسيلمه كذاب.
(115كتاب الفتيان االربعة :در شرح حال جوانمردان چھارگانه )؟(.
(116كتاب األحاديث.
(117كتاب المقطعات.
(118كتاب حبيب العطار.
(119كتاب عجائب البحر :درباره شگفتيھاى دريا.
(120كتاب الكالب االول و الكالب الثاني ].[32
__________________________________________________
] [28احم د زك ى ب ه پي روى از ص فدى ن ام اي ن كت اب را» ،كت اب س يف ،اس م موض ع« ض بط ك رده اس ت و
مىگويد» :از چنين روزى اثرى پيدا نكردم ،و از اينرو به روايت صفدى اعتماد نمودم «،و اضافه مىكند ك ه
ياقوت در سه جا اين اسم را ذكر كرده است.
سيف به كسر سين بمعنى ساحل دريا مىباشد .در الفھرست و معجم األدباء ن ام اي ن كت اب »ي وم س نيق« چ اپ
شده است.
] [29احمد زكى به تبعيت از صفدى نام اين كتاب را »كتاب الكالب و ھو يوم النسناس« ضبط كرده است.
] [30ياقوت نام اين كتاب را »كتاب ايام بنى حنيف« نوشته است.
] [31صفدى نام اين كتاب را »كتاب االمام« ثبت كرده است.
] [32در مت ون چ اپ ش ده الفھرس ت ،ن ام اي ن كت اب م ذكور نيس ت ول ى در نس خه خط ى أس اس طب ع ترجم ه
)فارسي( آقاى رضا تجدد اين نام چنين ض بط اس ت» :كت اب الك الب األول و الك الب الث اني و ھم ا يوم ان م ن
ايام العرب«.
PDF.Tarikhema.ir
(121كتاب أمھات النبي )صلى ﷲ عليه و سلم(.
(122كتاب العواقل ].[33
(123كتاب كنى آباء رسول ﷲ )صلى ﷲ عليه و سلم(.
(124كتاب النوافل و الجيران ].[34
(125كتاب الفريد في النسب :اين كتاب را -چنانك ه در پ يش گفت ه ش د -ب ر ن ام م أمون عباس ي
تأليف كرده است .ابن نديم نام اين كتاب را در تأليف خود نياورده است.
(126كتاب الملوكي في النسب :اين كتاب بر نام جعفر بر مكي فراھم آمده .ابن نديم ذكرى از
آن نكرده است.
(127كتاب الموجز في النسب.
(128كتاب جمھرة الجمھرة )به روايت ابن سعد(.
(129كتاب أسواق العرب :درباره بازارھاى مشھور جاھلى عرب.
(130كتاب انساب المواضع ] :[35ياقوت در معجم األدب اء از اي ن كت اب ن ام ب رده و ص ريحا
در م اده» :دي ر جم اجم« م ىنويس د» :خوان دم در كت اب انس اب المواض ع الب ن كلب ى «...اي ن
كت اب درب اره ت اريخ و جغرافي اى »مواض ع« ف راھم -آم ده اس ت .مواض ع ،جاھ ايى اس ت ك ه
عنوان شھر و آبادى نداشته ولى محل توقف موقت قبائل عرب بوده،
__________________________________________________
] [33در متون عربي مطبوع الفھرست و ھمچنين در معجم األدباء ،نام اين كتاب »عواق ل« ض بط ش ده ،ول ى
در ترجم ه فارس ي كت اب »العوات ك« م ذكور اس ت .احم د زك ى ني ز »عوات ك« را در م تن آورده و در حاش يه
مىنويسد كلمه »عواقل« كه ابن نديم آورده ،غلط است.
] [34در الفھرست نام اين كتاب قيد نشده است.
] [35معجم البلدان.652 /2 ،
PDF.Tarikhema.ir
و يا در ادب عرب نام آنھا آمده است .نگارنده در اثر غور و بررسى معجم البل دان ب ه ن ام اي ن
كت اب برخ وردم .اب ن ن ديم و ص فدى از آن ن امى نب ردهان د و حت ى خ ود ي اقوت ھ م در ارش اد
األريب ) -معجم األدباء( ذكرى از اين كتاب نكرده است.
(131كتاب انساب البالد ] :[36ياقوت در ماده »الرھاء« از اين كتاب نام مىبرد و در تأليف
معجم البلدان از آن كتاب استفاده كرده است ولى من در جاى ديگر به نام اين كت اب برنخ وردم
و حتى خود ي اقوت در ج ايى ك ه تأليف ات ھش ام كلب ى را ب ر م ىش مارد از اي ن كت اب ن ام نب رده
است.
(132كت اب افت راق الع رب :اي ن كت اب ني ز م ورد اس تفاده ي اقوت ق رار گرفت ه و در م اده
»حجاز« مطلب از آن نقل شده است.
(133كتاب المغتربات :در الفھرست )چاپ اروپا و بيروت( ن ام اي ن كت اب »كت اب المع ران«
طبع شده ولى در ترجمه فارسي ھمين كتاب »المغي رات« ،و در كت اب طبق ات الحف اظ »كت اب
المغتربات« ضبط گرديده اس ت .احم د زك ى رواي ت ص فدى را بعل ت اينك ه منق وط و مض بوط
الحركة است أصح و أرجح دانسته است ،و م ا ني ز از او پي روى ك ردهاي م .ظ اھرا ھش ام كت اب
مذكور را نيز در موضوع احالف نوشته است.
(134كتاب تفسير اآلي الذي نزل في أقوام بأعيانھم لھشام الكلبي:
اين كتاب تفسير آياتي است كه درباره أقوام معينى نازل گرديده است.
اين كتاب را ابن نديم از ھشام كلب ى ،ض من تس ميه كت ب مص نفه در تفس ير ق رآن ن ام م ىآورد،
ولى در جايى كه آثار وى را بر مىشمارد ذكرى از اين كتاب نياورده است.
__________________________________________________
] [36معجم البلدان.876 /2 ،
PDF.Tarikhema.ir
ب :آثار موجود ھشام
بطورى كه در فص ل قب ل ب از نم وده ش د ،قس مت عم ده آث ار گرانبھ اى ھش ام كلب ى -مانن د آث ار
جمعى ديگر از بزرگان علماى إسالم -از ب ين رفت ه اس ت ،و فق ط كتابھ اى زي ر از او ب ه ج اى
مانده است:
(135كت اب مثال ب الع رب :بن ابر نوش ته خي ر ال دين زركل ى ] [37نس خه خط ى از اي ن كت اب
موجود است ،ولى صاحب األعالم قيد نكرده كه نس خه خط ى موج ود در كجاس ت؟ ش ايد ھم ان
نسخهاى باشد كه بروكلمن از آن ن ام ب رده و از روى مجموع ه احم د زك ى پاش ا نس خهب ردارى
ش ده ك ه اص ل آن در كتابخان ه نج ف اش رف اس ت .ھش ام اي ن كت اب را بط ور آش كار از كت اب
الموفقيات تأليف زبير پسر بكار اقتباس كرده است.
(136أسواق العرب :اين كتاب را محمد حمي د ﷲ در س ال 1935م يالدى در پ اريس انتش ار
داده و بروكلمن نيز آن را جزو آثار ھشام كلبى ياد كرده است[38] .
(137كتاب اخبار بكر و تغلب :حاج آقا بزرگ تھرانى در كتاب الذريعة الى تصانيف الش يعة
مىنويسد در بغداد ،در خزانه ) -كتابخانه( آل س يد عيس ى عط ار نس خه خط ى ق ديمى از كت اب
بكر و تغلب را ديدم ،اما در جاى ديگر از وجود اين نسخه ذكرى به ميان نيامده است[39] .
__________________________________________________
] [37بنگريد به :األعالم زركلى.87 /9 ،
] [38بنگريد به:
alifesorthodoxes ,pParis 5391 .cdupropheleetdes
] [39بنگريد به :الذريعة الى تصانيف الشيعة.323 /1 ،
(138الجمھ رة ف ي النس ب ي ا كت اب النس ب الكبي ر مش تمل ب ر انس اب تازي ان .اي ن كت اب ن زد
دانش مندان و مورخ ان مع روف ،و ھم ه تكي ه علم اى نس ب ب ر آن اس ت ،ول ى متأس فانه از اي ن
كتاب نام و نشانى مگر يك قطعه كوچ ك س يزده برگ ى ك ه در كتابخان ه مل ى پ اريس نگاھ دارى
مىشود باقى نمانده است .اين قطع ه ب ه خ ط ك وفى ك ه در أواخ ر س ده دوم ھج ري راي ج ب وده،
نوشته شده است [40] .كتاب جمھرة النسب يگانه مص در نويس ندگان نس ب ع رب از قبي ل اب ن
حزم ظاھرى اندلسى و ابو العباس المفضل پسر محمد الضبي جامع المفضليات بوده است.
در گنجينهھاى كتابخانه لندن نيز پاره مخطوطاتى از آن يافت مىش ود ،ول ى يكس ر س قيم و ب ى
ارج م ىباش د ،حت ى ھمانچ ه دانش مندان آن را منق ول از نس خه محف وظ و موج ود در قص ر
اسكو﷼ در نزديكى مادريد -پايتخت اسپانيا -مىپندارند.
خاورشناس ان اھمي ت خاص ي ب ه اي ن باقيمان ده كت اب ك ه در خ اك أن دلس )اس پانيا( اس ت دادن د.
چنانك ه عالم ة بك ر ] [41بقص د اينك ه شخص ا نس خهاى از آن برگي رد و ب ا اھتم ام و عناي ت
مخصوص به طبع و نشر آن پردازد ،به اسپانيا سفر كرد ،ولى پس از تحمل مشقات سفر تھ ى
دس ت بازگش ت زي را ب ر وى محق ق ش د ك ه اي ن كت اب از پس ر كلب ى نيس ت ،و از اي ن گذش ته
جزوهاى است ناقص و ناتمام و پر از اغالطى كه ناسخان بيسواد و بى مباالت مرتك ب ش ده و
آن را مسخ كردهاند ،و رأى وى بر آن ق رار گرف ت ك ه بھ يچ ص ورت نم ىت وان اي ن نس خه را
براى چاپ و
__________________________________________________
] [40در مجل ه المقط م ،ت اريخ ھف تم آوري ل ،1925ي اد آورى ش ده اس ت ك ه كش يش ب ولس س باط ،مستش رق
كنجكاو به نسخهيى از اين كتاب دست يافته است ،اما تاكنون اطالعاتى در اين باره كه اين خبر را تأييد نمايد،
انتشار نيافته است.
[41]C .H .Becker
PDF.Tarikhema.ir
نش ر آم اده س اخت .اي ن نس خه خالص ه ن اچيزى اس ت از كت اب جمھ رة النس ب ك ه ھم واره
دانشمندان براى بدست آوردن آن مىكوشيدند ،و از آن پىجويى مىكردند.
ياقوت حموى كتاب الجمھرة النسب را مختص ر نم وده ،و آن را »المقتض ب م ن كت اب جمھ رة
النسب« ناميده است .نسخهاى از اين كتاب در كتابخانه قاھره به شماره 156 /5كه ياقوت آن
را نوش ته اس ت موج ود م ىباش د ،ام ا مرك ب اي ن نس خه در بس يارى از جاھ ا پري ده اس ت و
رطوبت ھم بخش بزرگي از سطور و كلماتش را بويژه در پايين صفحات از ميان ب رده اس ت.
] [42احمد زكى -كه خداى خاكش را خوشبوى گرداند -مدتى از عمر خود را به زن ده س اختن
اين مرده علمي و تاريخى اختصاص داد و تا حدودى موفق شد اين اثر ارزنده را احي اء كن د و
آن را از نابودى محفوظ دارد[43] .
حرص عرب به حفظ نسب قبيلهيى
چون تازيان طبيعة زندگى قبيلهيى داشتند از اينرو ھر قبيله ،واحدي شمرده مىش د ،مث ل واح د
خانواده ،و شخصيت ھر فرد تا اندازه زي ادى در براب ر شخص يت قبيل ه مح و و ن اچيز ب ود .ب ه
اين معنى كه اگر فردي از قبيلهيى كار شايسته و مفيدى انجام مىداد ،فخ رى ب راى قبيل ه او ب ه
شمار مىرفت ،و اگر به ننگ و عارى مىگراييد ،آن ننگ و عار
__________________________________________________
] [42مقدمه احمد زكى بر كتاب األصنام ،صفحات .25 -23
] [43بنگريد به فھرست اسكو﷼ ،1698 /2 ،و فھرست كتابخانه ملى پ اريس ،2047 ،و فھرس ت كتابخان ه
بريتيش ميوزيم .1202كرنكو اين نسخه را تأليف ھشام كلبى مىداند و مىگويد محمد بن حبيب -مؤلف كتاب
المحبر -مطالبي بر آن افزوده است.
PDF.Tarikhema.ir
دامنگير قبيله او بود .شاعر قبيل ه ك ه ش عر م ىگف ت ،ب ه ن ام قبيل ه م ىس رود ،ن ه ب راى ش خص
خ ودش .خطي ب ك ه خطب ه م ىخوان د ،توج ه ب ه قبيل ه داش ت ،فرس تادگان و نماين دگانى ك ه از
طرف قبيله نزد بزرگان زمان مىرفتند ،ب ه ن ام قبيل ه خ ويش ورود م ىكردن د و ب ه اي ن طري ق
قبيله فكر و شخصيت تازيان را در بر گرفته بود .ھنوز ھ م در ب ين قبائ ل ع رب ،آداب و س نن
قبيلهيى استوار و پابرجاست و افراد ھر قبيله خود را تابع و پيرو آيين قبيله خويش مىدانند.
چون إسالم ظھور كرد ،بر آن شد كه برادرى ديني را جانش ين رابط ه قبيل هي ى ق رار دھ د ،ام ا
عصبيت قبيلهيى در عربستان بر خالف آنچه إسالم مىخواست ،محو نشد و ھمچنان باقى بود.
إسالم بحكم آيت يا أَ ُّي َھا ال َّناسُ إِ َّنا َخلَ ْقنا ُك ْم من َذ َك ٍر َو أ ُ ْنثىَ ،و َج َع ْلنا ُك ْم ُ
شعُوبا ً َو َقبا ِئ َل لِ َتع َ
ارفُوا إِنَّ
أَ ْك َر َم ُك ْم عِ ْن َد ﷲ أَ ْتقا ُك ْم [44] 13 :49 ...ب ر آن ب ود ك ه براب رى و ب رادرى و ص لح و س ازش
مي ان آدمي ان را -از م رد و زن -ب ا ھم ه اختالفھ ايى ك ه در رن گ و ن ژاد و ملي ت و تعلق ات
قبيلهيى دارن د ،برق رار س ازد و تنھ ا پرھي ز ك ارى جھ ت رجح ان ب ين آدمي ان باش د ول ى عم ال
برترى خانوادگى و قبيلهيى و نژاد پرستى ريشه كن نشد.
تازيان حتى در مواقع جنگ به دستهھاى قبيلهيى تقسيم مىشدند.
وقتى عمر ،خليفه دوم» ،ديوان خراج« را بنياد نھاد ،از عباس -عم وى پي امبر -آغ از ك رد ،و
سپس به ساير بنى ھاشم پرداخت و نام آنھا را مقدم بر ديگران داشت.
و بدين طريق جھت ديني و جھت قبيلهيى را با ھم مراعات و تلفيق كرد.
افراد قبائل مختلف عرب در غالب جنگھاى بنام و مشھوري كه ميان
__________________________________________________
] [44قرآن كريم.13 /49 ،
PDF.Tarikhema.ir
آنان با غير عرب روى مىداد ،مفاخر قبيلهيى را ش عار خ ويش ق رار م ىدادن د .و ھمچن ين در
جنگھايى ھم كه ميان خود تازيان اتفاق مىافتاد ،باز مفاخر قبيلهاى بازگو مىشد.
سه شاعر بزرگ عصر اموى ،يعنى جرير و ف رزدق و اخط ل را م ىنگ ريم ك ه يك ديگر را ب ا
برشمردن مثالب و معايب قبيلهيى ھجو مىكردند.
جرير افتخار مىكرد بر »اخطل« به دو قبيله تميم و ق يس ب ر تغل ب ،و مف اخر تم يم و ق يس را
برمىشمرد و »اخطل« مفاخر تغلب و برت رى آن را ب ر قبيل ه تم يم ماي ه مباھ ات و س ر بلن دى
خويش قرار مىداد و ھمچنين جرير ،بر ف رزدق ب ه ن ام اينك ه ش اخهاى )فرع ى( از تم يم اس ت
مباھات مىنمود و فرزدق بعنوان اينكه جزو خاندان تميم است بر جرير سرافرازى مىكرد ،و
ھر يك از اين دو رسواييھاى شاخه ديگر را بر مىشمرد.
بنابر اين فرق چندانى ميان اينان و شعراى جاھلى كه ب ه مف اخر قبيل هي ى و خ انوادگى توس ل و
تشبث مىجستند ديده نمىشود.
امويان بحقيقت زندگى عربي جاھلى را پيش گرفته بودند و عص بيت قبيل ه را در نظ ر داش تند،
و ھمين عصبيت را برندهترين سالح قرار داده بودند ،و اين رويه موجب حفظ انساب و تفاخر
قبيلهيى مىشد.
پس از آنكه تازيان بر ايران و روم تسلط يافتند ،مردم به دو دس ته تقس يم ش دند :يك ى ع رب ،و
دو ديگر موالي ،و اين تقسيم مردمان در قلمرو إسالم به دو دسته ع رب و م والي ب ر عص بيت
عربي و نژاد پرستى تازيان بيفزود و لذا علم انساب ب يش از پ يش م ورد توج ه و عناي ت واق ع
شد.
با سقوط حكومت ستمگر و نژاد پرست اموى و روى كار آمدن
PDF.Tarikhema.ir
خلفاى عباسي ،افراد ملتھاى غير عرب به ذكر مثالب و رسواييھاى قبائ ل ع رب ني ز پرداختن د
و معايب ھر قبيله را بر مىشمردند ،و اين امر موجب ديگرى شد براى معرفى قبائل عربي و
شمردن مفاخر اعراب و شمردن مثالب غير عرب .و اينھا ھمه موجب بسط دامن ه عل م انس اب
و تأليف و تدوين كتاب در اين موضوع گرديد ،و علم انساب در عداد ت اريخ س ير و مغ ازي و
تاريخ حوادث إسالمي درآمد.
در صدر إسالم ميان ھر قبيلهيى افرادى بودند ك ه نس ب اف راد قبيل ه خ ود را م ىدانس تند .چ ون
عصر تدوين و دوره تأليف علوم فرا رسيد ،برخى از علماى انساب به ديدار آش نايان ب ه نس ب
قبيله مورد نظر مىرفتن د و از آنھ ا انس اب قبيل ه خودش ان را م ىپرس يدند ،و اي ن اطالع ات را
جم ع و ت دوين م ىكردن د -ھم انطورى ك ه در عل م لغ ت و ش عر و ادب رفت ار م ىش د -و
مش ھورترين دانش مندان م ذكور محم د و پس رش ھش ام كلب ى بودن د .اين ان ب ا دق ت و كوش ش
فراوان ،با مراجعه ب ه آش نايان انس اب قبائ ل مختل ف معلوم ات و اطالع ات خ ود را گس ترش و
بسط مىدادند و تتبع و تحقيق خود را بدينوسيله تكميل م ىكردن د [45] .بن ابر اي ن توج ه م ردم
زم ان كلب ى ب ه عل م انس اب و رغب ت علم اء ب ه ف را گ رفتن آن ،اي ن دانش مند را ب ه ت أليف كت ب
عديده در اين فن برانگيخته و از اين حي ث ب ه ت اريخ جھ ت شناس ايى اع راب ج اھلى و آداب و
سنن ايشان خدمات ذيقيمتى انجام داده است.
(141كتاب انساب الخيل يا كتاب نسب فحول الخيل ،في الجاھلية و اإلسالم :اين كتاب درب اره
نژاد اسبان در زمان جاھليت و إسالم تأليف شده اس ت و ھ ر چن د در حج م خ رد م ىنماي د ،ام ا
دانشى بس فراوان در بر دارد.
نخستين بار اين كتاب باھتمام شادروان احمد زكى -در زمان
__________________________________________________
] [45بنگريد به كتاب ضحى اإلسالم ،صفحات .345 -49
PDF.Tarikhema.ir
عباس خ ديو مص ر -ب ا مقدم ه ج امعى در س ال 1924چ اپ ش ده اس ت ،و نس خه چ اپى آن در
غالب كتابخانهھا موجود مىباشد .بعدھا از روى نسخه چاپ مصر در حيدرآباد دكن نيز تجديد
طبع گرديده است.
متن عربي اين كتاب با ترجمه فرانسه آن در سال 1928در ليدن نيز چاپ شده است[46] .
تحقيق درباره بتان دوره جاھلى
إسالم در عربستان ظھور كرد و نخستين مھمي كه در پ يش داش ت پ اك س اختن ب الد ع رب از
لوث شرك و محو ھمه آثار بت پرستى بود تا اينكه پيامبر أكرم -منادى توحيد -در امر رس الت
آنچه را مىخواست بدان رسيد و ع رب را ب ر آي ين ن وين گ رد آورد و ھمداس تان س اخت ،ول ى
پ س از رحل ت آن حض رت ،جمع ى از ق وم ع رب ب ه ك يش ج اھلى و پرس تش پيش ين خ ود ب از
گش تند ك ه در اث ر مس اعى مس لمانان در زم ان خالف ت اب و بك ر ،دوب اره ب ه ح وزه إس الم ب از
گردانيده شدند.
در صدر أول ،مسلمانان از ذكر نام أص نام و بت ان پرھي ز داش تند ،زي را ھن وز زم اني دراز از
بت پرستى عرب نگذشته بود و نمىخواستند بقايائى را كه از عادات و عبادات زم ان جاھلي ت
در نھاد آنان نھفته بود ،و أحيانا دلبستگى مقرون به حميت ج اھلى ب ه آن داش تند ،ھم ين انديش ه
و بيم از باز گشت عرب جاھلى به نوعي بت پرستى،
__________________________________________________
] [46جوتا ،2078اسكو﷼ 1705 /2شماره 2ب ا يزي د 3178ع اطف .2003و نگ اه كني د ب ه 491ب ن
LMFOV.اين كتاب را »لوى دال وي دا« در س ال 1928در »لي دن« ني ز انتش ار داده اس ت 1928 ... :ب ن
LLevidellaVida ,liuresdesCheuaux ,Leidenو بنگري د ب ه ترجم ه ت اريخ ادب ع رب ت أليف
بروكلمن.
PDF.Tarikhema.ir
خليف ه دوم عم ر پس ر خط اب را ب ر آن داش ت ت ا درخت ى را ك ه پي امبر ب ا ي ارانش در زي ر آن
»بيعت رض وان« بس تند ،بب رد زي را تعظ يم و ب زرگ داش تى را ك ه از مس لمانان در براب ر آن
درخ ت دي د ،ترس يد ب ا گذش ت زم ان از آن فتن هاى برآي د و دام ن يگان ه پرس تى از راه ش خص
پرستى آلوده گردد.
ام ا پ س از آنك ه إس الم در دلھ ا ريش ه دواني د و ارك انش اس توار و بني انش پاي دار ش د و ديگ ر
مجالي براى نگرانى نماند كه عرب به ش رك ب از گ ردد و عل ت مرتف ع و م اده نگران ى منقط ع
شد ،علماء و دانشمندان إسالم به فراگرفتن رواي ات و اخب ار از اي ن س و و آن س و پرداختن د ،و
آنچه را از باقيمانده معلومات و اطالعات مربوط به ديانت پيش ين ع رب و نح وه پرس تش آن ان
پراكنده ب ود گ رد آوردن د و ھم دوش آن ب ه جم ع آورى اش عار دوره ج اھلى و ع ادات و رس وم
جاھليت و چگونگى زندگانى فردي و ادبى و اجتماعى آنان ھمت گماشتند.
محمد پسر اسحق -صاحب مغ ازي و س ير -در أواس ط س ده دوم ھج ري نخس تين كس ى ب ود ك ه
ضمن تدوين سيره نبوي به امر عبادات قديمه عرب پرداخت.
ھشام كلبى كه در حدود نيم قرن بعد از محمد پسر اسحق وفات يافته اس ت أول كس ى اس ت ك ه
در موض وع پرس تش ع رب ج اھلى كت ابي مخص وص ت أليف ك رد و آن را كت اب األص نام ن ام
نھاد.
و از آن پس علماى إسالم بر ورود در ژرفناى اين موضوع اقدام كردند و كتبي ت أليف نمودن د
كه از آن كتب چيزى سواي نامھايى كه »ابن نديم« در كت اب الفھرس ت و »ي اقوت« در كت اب
معجم األدباء نام بردهاند ،به ما نرسيده است.
از آن جمله است كتاب األصنام كه على پسر حسن پسر فضيل پس ر م روان نگاش ته و آنچ ه را
كه عرب و عجم سواي خداى تعالى
PDF.Tarikhema.ir
مىپرستيدند در آن گنجانيده است.
جاحظ نيز در اين موضوع كتابي ب ه ن ام كت اب األص نام ت أليف ك رده اس ت ،و در مقدم ه كت اب
الحيوان از آن ن ام ب رده و موض وعش را ب ه م ا شناس انيده اس ت ،چنانك ه دمي رى ص احب حي اة
الحيوان ،در ضمن بيان كلمه »القرش« در حرف قاف از جاحظ نقل نموده است.
پس از آن فيلسوف إسالم ،اب و زي د بلخ ى آم ده و كت ابي در رد پرس تندگان أص نام ت أليف نم وده
است[47] .
كتاب األصنام ھشام كلبى
(142كتاب األصنام كه آن را تنكيس األص نام )واژگ ون ك ردن بت ان( ني ز خوان دهان د ،يك ى از
آثار مھم ھشام كلبى است كه خوشبختانه از دستبرد زمانه محفوظ مانده است.
اين كتاب در سال 1332ھجري قمرى 1914 /ميالدى در قاھره چاپ شد و اينك از ن و م تن
عربي طبع قاھره ھمراه ترجمه فارسي آن انتشار مىيابد.
ھشام اين كتاب را در سال دويست و يك ھجري تأليف كرد ،و قديمترين نوشته و اثر موجودى
مىباشد كه درباره بتان عرب و پرستش تازيان دوره جاھلى فراھم آمده است.
كت اب األص نام در ط ول ت اريخ ح ظ واف رى از توج ه علم اى محق ق را يافت ه اس ت چنانك ه
دانشمندان بنام آن را درس خواندن د و درس دادن د و بن ابر طري ق مس تقيم پيش ينيان در رواي ت و
اسناد مطالبش را نقل كردند و كلماتش را تحرير نمودند و رواياتش را ضبط گرفتند و حواش ي
و
__________________________________________________
] [47مقدمه احمد زكى پاشا بر كتاب األصنام ،صفحات .25 -27
PDF.Tarikhema.ir
شروحى بر آن افزودند .با اين ھمه آثارش از مي ان رف ت و خب رش گس يخته ش د [48] .ي اقوت
حموى ،نسخهيى را از اين كتاب كه به خط امام جواليقى مشھور نوشته شده بود به دس ت آورد
و قسمت عمده آن را در معجم البلدان نق ل ك رد و قس متھايى را ني ز پراكن ده در ھم ان كت اب ب ا
ترتيب حروف ھجاء إيراد نمود.
بعدھا ھمين نسخه يا نسخهيى ديگر از اين كتاب به دس ت ش يخ عب د الق ادر ،پس ر عم ر بغ دادى
رسيده است و مطالبي بسيار از آن در كت اب خزان ة األدب ت أليف دانش مند م ذكور ،ب ى آنك ه از
آن نسخه و يا از اصل آن نامى ببرد ،آمده است.
از آن پس نوبت به محمود شكرى آلوسى رسيد كه مطالبي از كت اب األص نام پس ر كلب ى را در
كت اب بل وغ االرب ف ي اح وال الع رب نق ل ك رد و ب ه نظ ر احم د زك ى ،عالم ه م ذكور بنق ل از
صاحب خزانة األدب با تغيير و زياد يا كم ،بر حسب آنچ ه ت أليفش اقتض اء داش ته ،اكتف ا نم وده
است ،و اين زيادتيھا غالبا مأخوذ از منابع ديگر از كتاب بغدادى يا از كتاب اغاث ة اللھف ان اب ن
قيم ج وزي اس ت .و ب ر ھ ر تق دير نس خهاى ك ه بيش ك بغ دادى آن را بك ار ب رده ،ت اكنون ب ه م ا
نرسيده و از آن بىخبر ماندهايم.
و اما نسخه منحصر بفردى كه در عالم پيدا شده ،ھمان است كه نصيب احمد زكى پاشا ش ده و
آن را از شيخ طاھر جزائرى خريدارى كرده است.
اين نسخه در كتابخانه عمومى قاھره ) -خزانه زكيه( موجود است
__________________________________________________
] [48بنگريد به طبقات ابن سعد ،249 /6و نزھة األلباء تأليف ابن انبارى ،116 -18و ت اريخ بغ داد ت أليف
خطي ب 45 /14و ،46و ارش اد األري ب 250 /7و 254ت أليف ي اقوت ،و ت ذكرة الحف اظ ت أليف ذھب ى /1
،314و التھذيب تأليف ابن حجر عسقالنى .226 /9
PDF.Tarikhema.ir
و احم د زك ى پاش ا آن را وق ف ب ر اھ ل عل م ك رده و ھم ان اس ت ك ه مأخ ذ و أس اس طب ع م تن
عربي اين كتاب مىباشد.
اھميت كتاب األصنام
چنانك ه در پ يش گفت ه ش د ،علم اى إس الم را ب ه اي ن كت اب عن ايتي خ اص ب ود ،و آث ار آن ب ر
حواشي كه محقق متن عربي شادروان استاد احمد زكى پاشا بر كت اب األص نام نوش ته ،نم ودار
است.
اين كت اب ب ا س ند متص ل ب ر دس ت ي ك سلس له از بزرگ ان علم اء ك ه آغ از آن از س ال 204و
پاي انش س ال 495ھج ري اس ت از پس ر كلب ى ب ه م ا رس يده و أس امي اي ن دس ته از علم اء در
سندي كه در أول كت اب حاض ر ثب ت اس ت ،آم ده و درب اره آن ان بح ث و فح ص ش ده و ترجم ه
عدهاى از ايشان بدست آمده است و احمد زكى پاشا در اين ب اره تحقي ق فرم وده و م ا در اينج ا
تحقيقات او را نقل مىكنيم:
نخستين كسى كه كتاب را در سال 201ھجري بر شخص پسر كلبى خوانده ،ابو الحس ن عل ى
پسر صباح پسر فرات كاتب بوده ،و اوست كه كتاب را به مشايخ بع د از خ ود ك ه سلس له آن ان
را به پسر حسين مبارك پسر جبار پسر احمد صيرفى رسانيده است ،و از قول او گويندهاى كه
س خن را ب ه عب ارت »خب ر داد م ا را ش يخ اب و الحس ين مب ارك پس ر عب د الجب ار پس ر احم د
صيرفى كه خبر خوانده شد و من گوش مىدادم« آغاز مىكند ،كتاب را براى ما رواي ت ك رده
و به ما رسانده است.
حال بأيد ديد اين گوينده گمنام كه چنين نعمت ي ب ه م ا ارزان ى داش ته و چن ان منت ي ب ر ذم ت م ا
نھاده است كيست؟
ھمچنان كه احمد زكى نظر داده شكى نيست كه اين گوينده ،ھمان امام جواليقى است كه انساب
الخيل پسر كلبى و عالوه بر آن يك دسته از دواوين ادب را نقل و روايت نم وده اس ت .ب ه اي ن
بيان كه امام ج واليقى را ب ه رواي ات و مؤلف ات پس ر كلب ى عناي ت و اھتم ام خ اص ب وده اس ت،
بويژه به ھمين كتاب األصنام كه آن را با سند متصل به على پسر صباح پسر ف رات از مش ايخ
خويش فرا گرفته و سپس آن را از روى نسخهاى نقل نموده كه به خط مردى ديگ ر از پس ران
فرات ،يعنى ابو الحسن محمد پسر عباس پسر فرات كه خود مشھور به عل م و ادب و امان ت و
صداقت و صحت بوده ،نوشته شده است ،و از آن پس دوباره جواليقى ھمان كت اب را از روى
ھمين نسخهاى كه در دست داشته تحرير نموده است.
اما نسخه نخستين ھمان است كه امام جواليقى در پايان كتاب به اين عبارت ب ه آن اش اره ك رده
است» :نسخهاى كه آن را از نوشته محمد پسر عباس فرات نقل كردم« و تاريخ رو نويسى آن
را در آنج ا ي اد ننم وده ،ول ى در ھ ر ح ال و ب ر ھ ر تق دير اي ن رو نويس ى قب ل از س ال 529
ھجري بوده است ،و به نظر احمد زكى پاشا شكى نيست كه اين نسخه نخستين ھمانى است ك ه
ياقوت در اثناء تأليف معجم البلدان آن را به دست داشته و بكار برده است ،چنانكه خ ود گوي د:
»اين )مطلب( را در كتاب األصنام ك ه اب ن ج واليقى از روى نس خهاى ك ه ب ه خ ط پس ر ف رات
نوشته بوده است ،استنساخ كرده ،و آن را به پسر كلبى اسناد داده است يافتم «،و اين توص يف
از ھم ه جھ ت ب ا يك ى از نصوص ى ك ه از ج واليقى در آخ ر ھم ين كت اب آم ده اس ت ،مطابق ت
مىنمايد.
و اما نسخه دوم ھمان است كه جواليقى آن را از روى نسخه
نخستين -كه ذك ر آن گذش ت -نق ل ك رده و ص راحة در پاي ان كت اب اي ن مطل ب را ي اد نم وده و
گفته است» :آن را از روى نسخهاى نقل كردم كه به خط محمد پسر عباس پسر فرات نگ ارش
يافت ه «...و ت اريخ استنس اخ اي ن نس خه دوم را ب ه س ال پانص د و بيس ت و ن ه ھج ري معرف ى
نموده و سپس ما را آگاه كرده است كه وى اين نسخه دوم را در ھمان سال با پسرش إسماعيل
ك ه از بزرگت رين فرزن دانش ب وده و ب ه س ماع پس ر دوم ش إس حاق مقابل ه نم وده اس ت ،و اي ن
نسخه ھمان است كه نسخه »خزانه زكيه« ) -كتابخانه عمومى ق اھره( از آن گرفت ه ش ده اس ت
زيرا كاتب آن در پايان نسخه مىگويد كه آن را از روى نسخهاى به خط ج واليقى نوش ته اس ت
)يعن ى آن نس خه دوم ،زي را چنانك ه در پ يش گذش ت در خ ود آن اش اره ب ه نس خه نخس تين ش ده
است(.
با اين بيان رواست كه بگوئيم راوي اين كتاب امام جواليقى است ،ولى احم د زك ى ب ه آن اكتف ا
نكرده داليل ديگر ھم براى تأييد و تأكيد آن آورده ،بدين تفصيل:
سلس له روايت ي ك ه در آغ از كت اب آم ده اس ت ،در س ال ) 201يعن ى س ه س ال پ يش از وف ات
مؤلف( شروع شده و به سال ) 463ھمان سالى ك ه پس ر مس لمه اي ن كت اب را ب راى ش يخ اب ن
الصيرفي روايت مىكند ،چنانكه در صدر كتاب بدان تصريح شده است( منتھى مىگردد.
و بنابر اين چاره نداريم از اينكه بگوئيم :ابن ص يرفى كت اب را بع د از آن س ال ب ه آن شخص ى
كه از خود به عبارت »خبر داد ما را« حكايت مىكند ،شنوانيده و روايت كرده است.
پس براى شناختن اين مجھول و اس تخراج ض مير )م تكلم :م ا را( ب ر وجھ ى معق ول و مقب ول،
مىبايد به آخر كتاب باز گرديم و نقص
PDF.Tarikhema.ir
ديگ ر را ك ه م تمم و مكم ل گفت ه ب اال اس ت و م ا را در اي ن ب اره ب ه يق ين و ي ا نزدي ك ب ه يق ين
م ىرس اند ببين يم و آن اي ن اس ت ك ه ج واليقى در أول كت اب م ىگوي د ك ه م ن آن را در قرائ ت
مردى كه بر پسر صيرفى خوانده )و نام آن مرد را در آنجا نبرده اس ت( ش نيدم ،ول ى ج واليقى
پس از فراغ ت از استنس اخ كت اب خواس ته اس ت إھم الي را ك ه در أول كت اب از حي ث معرف ى
شخص خود و نام ب ردن از آن م رد قرائ ت كنن ده نم وده اس ت جب ران كن د ،و از اين رو ب ه خ ط
خود در آخر نسخه دوم عبارتى را نوشته و ناق ل نس خه م ا ،آن عب ارت را ب راى م ا نق ل ك رده
است ،و عبارت مذكور بطري ق ج زم و تحقي ق ح اكى اس ت ك ه پس ر ج واليقى اي ن كت اب را از
أول تا آخر به قرائت شيخ اب و الفض ل محم د پس ر ناص ر پس ر محم د پس ر عل ى ش نيده و گ وش
داده و محم د پس ر حس ين إس كاف ني ز ب ا او گ وش م ىداده ،و اي ن س ماع در مح رم س ال 494
ھجري بوده است.
و از أول سلسله سند كتاب دانستيم ك ه آن شخص ى ك ه كت اب مس تقيما ب ر او خوان ده ش ده ،پس ر
صيرفى بوده است ،و ھمين جاست كه به نقط ه گش ايش گ ره م ىرس يم ،و س ال 494را مح ك
تحقيق و مفتاح بيان مىبينيم و مىگوئيم اگر رج ال اي ن س ند ھمگ ى در اي ن س ال زن ده ،و پس ر
صيرفى از حيث عمر از ھمگى بزرگتر فرض شود ،مطلوب ما حاصل و دليل ما روشن ش ده
و بيقين قاطع رسيده خواھيم بود.
ألف :اما پسر صيرفى :نام وى در صدر سلسله روات ما چنين آمده است:
»شيخ ابو الحسين مبارك پسر عبد الجبار پس ر احم د ص يرفى ،و اي ن ش خص ھم انى اس ت ك ه
»ابن اثير« در كامل التواريخ از او نام برده و نسبش را چنين گفته است» :ابو الحسين مبارك
پسر عبد الجبار پسر صرد معروف به ابن الطيوري الخانوقى الصيرفي البغدادي« و
PDF.Tarikhema.ir
وفاتش را در سال 500ھجري دانسته است [49] .صاحب شذرات الذھب في اخبار من ذھ ب
نيز وفاتش را ضمن وقايع سال 500ھجري ثبت كرده ،و وى را چنين معرفى كرده است:
»أبو الحسن پسر طيورى مبارك پسر عبد الجبار پسر احمد پسر قاس م ص يرفى بغ دادى« و ب ر
آن افزوده كه وى در ماه ذى القعده سال پانصد در سال 89سالگى در گذشته است.
پس اگ ر ب ه سلس له روات ب از گ رديم ،م ىبين يم ،پس ر ص يرفى از پس ر مس لمه س ماع نم وده )-
ش نيده( اس ت ،و بن ابر اي ن مي ان ت اريخ س ماع او ،و ت اريخ وف اتش بتقري ب ھف ت س ال ،و مي ان
تاريخى كه وى كتاب را با قرائت ابو الفضل و سماع إسكاف ،به جواليقى شنوانيده است ،يعنى
سال 494و تاريخ وفاتش بتقريب شش سال فاصله بوده است.
ب :اما ج واليقي :اي ن دانش مند والدت ش در س ال 466و وف اتش در در س ال 539ه روى داده
اس ت ،و بن ابر اي ن س ن ج واليقى در آن ھنگ ام ك ه اي ن كت اب را ب ه قرائ ت اب و الفض ل ب ر اب ن
صيرفى سماع نموده ،يعنى در سال 494سى سال بوده و اين خود سن تحص يلى كام ل اس ت،
بع الوه در آن دوره درخش ان بيش تر مردم ان ش يفته دان ش بودن د ،و از گھ واره ت ا گ ور دان ش
مىطلبيدند.
ج واليقى ب ه اي ن كت اب دل بس ت و نخس تين ب ار در ت اريخى ك ه ناگفت ه گذش ته اس ت ،آن را از
روى نسخهاى كه به خط محمد پسر فرات نوشته شده بود ،نق ل ك رد ،و س پس آن را از مش ايخ
خويش شنيد كه از على پسر صباح پسر فرات از پسر كلبى روايت كردند.
و از آن پس در سال ،529يعنى شش سال پيش از مرگش ،از روى نسخه پيش ين خ ود نس خه
دومى از اين كتاب برداشت .نتيجه آن كه عنايت و اھتمام جواليقى به اي ن كت اب از س ال 494
تا سال ،529يعنى نزديك
__________________________________________________
] [49مقدمه احمد زكى 27 -34لسان الميزان 9 /5الرسالة المستطرفة 69
PDF.Tarikhema.ir
36سال طول كشيد.
ج :اما محمد پسر ناصر :اين دانشمند كه اين كتاب را با سماع جواليقى بر ابن صيرفى خوان ده
است در سال 476متول د ش ده و در س ال 550در گذش ته اس ت ،و بن ابر اي ن در س ال ،494
يعنى در تاريخى كه جواليقى قرائت كتاب األصنام را بر پسر صيرفى به او نسبت مىدھد ،در
حال حيات بوده است.
از اين تحقيق اين مطالب به ثبوت مىپيوندد:
نخست سلسله روايتي كه در صدر اين كتاب است ،از سنه دويست و يك ) (201ھج ري آغ از
شده و تا سال 463و از آن پس تا سال 494ھجري مىكشد.
دوم اينكه امام جواليقى از اين كتاب دو نسخه بر گرفته است.
تاريخ نسخه أول تعيين ناشده مانده ولى تاريخ تحرير نسخه دوم سال 529بوده است.
س وم ،نس خهاى ك ه در »كتابخان ه ق اھره« موج ود اس ت ب ا كم ال دق ت و عناي ت از نس خه دوم
جواليقى نقل شده است.
چھ ارم ،ھم ين ام ام ج واليقى اس ت ك ه در مح رم س ال 494از ش خص خ ود حكاي ت ك رده و
مىگويد» :ما را شيخ ابو الحسين مبارك پسر عبد الجبار پسر احمد صيرفى خبر داد ،در حالي
كه بر او خوانده مىشد ،و من مىشنيدم «.پنجم ،خوانندهيى كه جواليقى در عب ارت ف وق ب ه او
اش اره م ىكن د ،محم د پس ر ناص ر س المي اس ت ،و قرائ ت او در حض ور محم د پس ر حس ين
إسكاف بوده است ،و نتيجه آن كه:
مىتوانيم بينگاريم كه متن عربي كتاب حاضر مصدر به چنين جمل هي ى اس ت ك ه گذش تگان در
اين مقام نظاير آن را بكار مىبردند ،يعن ى عب ارت »موھ وب پس ر احم د پس ر خض ر ج واليقى
گفت :شيخ
اب و الحس ين ...ص يرفى ب ه قرائ ت يحي ى پس ر ناص ر )محم د پس ر ناص ر( س المي ك ه ب ر او
مىخواند و من ب ا حض ور محم د پس ر حس ين إس كاف گ وش م ىدادم ،م ا را خب ر دادم[50] «.
سالھا خاورشناسان در گنجينهھاى اروپ ا و ش ھرھاى مش رق زم ين ،م ىكوش يدند و م ىكاويدن د
ك ه ش ايد ب ر نس خه ك املى از اي ن كت اب دس ت يابن د ،ام ا كوشش ھاى آنھ ا ب ه ج ايى نرس يد و
جستجوھاى ايشان بى نتيجه ماند ،و چون از تحصيل و دست يافتن به اين كتاب ك ه مطلوبش ان
بود خسته و نوميد شدند به معجم البلدان تصنيف ياقوت حموى ،و خزانة األدب تأليف شيخ عبد
القادر عمر بغدادى باز گشتند و آنچه را آن دو از رواي ات و اق وال ھش ام كلب ى در كت ب خ ويش
آورده بودند ،فرا گرفتند.
شخصى كه اين تكليف را ب ه عھ ده گرف ت و گفتارھ اى كلب ى را ك ه در معج م البل دان و خزان ة
األدب پراكنده بود گرد آورد ،خاورشناس شھير آلمانى »ولھاوزن« ] [51بود كه راجع به ب ت
پرستى تازيان كتابي دامنهدار و قطور به زبان آلمانى نوشت و در آن مباحث زي ادى را ك ه ب ه
اي ن موض وع بس تگى داش ت ب ا تكي ه ب ر آنچ ه دانش مندان ب زرگ إس المي گ رد آورده بودن د
گنجاني د ،و چ ون اي ن كت اب ارزن ده و ممت ع از چ اپ در آم د ،طالب ان از ھ ر س و بش تافتند و
نسخهھاى چاپى آن را يكسره خريدند .و سپس مؤلف اقدام بطبع مص حح و م نقح ديگ رى نم ود
و از نو با اصالحاتى چاپ كرد كه آن نيز مانند طبع أول رواجى بكمال يافت .احمد زكى پاش ا
ترجم ه فرانس ه پ ارهي ى از فص ول كت اب م ذكور را ك ه دكت ر برونل ه ] [52ترجم ه ك رده ب ود
مطالعه كرد و در آن به لغزشھا و
__________________________________________________
] [50مقدمه احمد زكى پاشا بر كتاب األصنام ،صفحات .34 -36
[51]Bronnle
[52]Wellhausen
PDF.Tarikhema.ir
خطاھ ايى پ ى ب رد ك ه بيش تر ناش ى از اش تباھات وارد در طب ع كت اب معج م البل دان اس ت.
ولھاوزن بيشتر آنچه را كه ياقوت از كتاب األص نام در معج م البل دان آورده در ت أليف خ ود آن
را به آلمانى ترجمه و نقل كرده است.[53] .
»نولدكه« ] [54خاورشناس ديگر آلماني ،پ س از انتش ار تحقيق ات و تتبع ات »ولھ اوزن« ب از
ھمچن ان در آرزوى پي دا ك ردن كت اب األص نام ب ود و عاش قانه در جس تجوى اي ن گمش ده ت الش
مىكرد ،و پ يش دوس تان و ش اگردان و فرزن دانش ھم ى گف ت» :نم ىخ واھم بمي رم ت ا ب ه چش م
كتاب األصنام را نبينم «.نولدك ه شخص ا نتوانس ت اي ن كت اب مھ م را ب ه دس ت آورد ،ام ا احم د
زكى به اين گمشده مطلوب برخورد و اين در ثمين را پيدا كرد.
در س ال 1912م يالدى كنگ رهي ى از خاورشناس ان جھ ان در »آت ن« -پايتخ ت يون ان -تش كيل
ياف ت ك ه احم د زك ى ني ز ب ه س مت رياس ت نماين دگان حكوم ت خ ديوى مص ر در آن ش ركت
جست ،و فرصت را غنيمت شمرد و به اطالع اعض اى كنگ ره رس انيد ك ه كت اب األص نام اب ن
كلبى را به دست آورده است ،و خطابه خود را به اي ن كت اب اختص اص داد و ض من آن گف ت:
»دوست ندارم كه كتاب األصنام انتشار يابد ،زيرا استاد »نولدكه« گفته است نمىخواھد بميرد
مگر آنگاه كه اين
__________________________________________________
] [53بنگريد به:
. n .4ب ن P .51ب ن . p .033 -133 ..J .WELLHAUSEN ,ischenHeidentums 3 eedب ن
)Mohd .AbdulMuidKhan ,IslamicCulture ,XXVIII )4591.ولھاوزن قسمت عمده آنچه را كه
ياقوت از كتاب األصنام در معجم البلدان آورده به آلمانى ترجمه كرده است .نگاه كنيد به:
. S .643 /66ب ن 1939ب ن LS .Nyberg ,Aparma ,M .P .Nilsonب ن 1941ب ن note 744
.R .Klinke -Rosenberger ,tzenbuchdesIbnal -Kalbi ,LeipzigبنP .141
[54]Noldeke
PDF.Tarikhema.ir
كتاب را ببيند ،و از آن بيم دارم كه وى به وعده وفا كند و جھان دانش را از ثمرات كوش ش و
كاوش علمي خود محروم سازد ،از اينرو نولدكه را ميان دو امر مخير مىك نم ،ي ا آنك ه م ن )-
احمد زكى( انتشار كتاب را تا دير زماني به ت أخير ان دازم و ي ا او در جس تجوى گمش ده علم ي
ديگرى بر آيد و شرطى را ك ه فرم وده اس ت موق وف ب ر حص ول آن مطل وب س ازد« و اس تاد
ھس ] [55از دوستان مشترك آن دو پيام احم د زك ى را رس اند و نولدك ه ھ ر دو ام ر را وع ده
داد ،يعنى ھ م ب ه ش رط أول ك ه وابس ته ب ه اي ن كت اب ب ود وف ا نكن د و ھ م تھ ى ك ردن خرق ه را
موكول به پيدا شدن كتاب ناياب ديگرى سازد.
و پ س از آن ك ه نولدك ه ش رط م ردن را موك ول ب ه پي دا ش دن كت اب ديگ رى مانن د س يره اب ن
إس حاق ي ا كت اب اإلكلي ل ت أليف ھم دانى ق رار داد ،احم د زك ى ي ك ص ورت فت وگرافى كت اب
األصنام را براى نولدكه كه عاشق چشم براه كتاب األصنام بود فرستاد.
احم د زك ى ب ا اي ن مق دمات ب ه طب ع و نش ر كت اب األص نام پرداخ ت ،و متن ى م نقح و مص حح
فراھم آورد و روشى را كه دانشمندان إسالم پ يش از او داش تند دنب ال ك رد و كلم ه ب ه كلم ه را
تحقيق و تتبع فرمود.
وى تحقيقات لغوى و بيانات تاريخى را كه پسر كلبى در كتابش آورده و چن دان بس تگى ھ م ب ه
اص ل موض وع أص نام نداش ته اس ت ب ا ح روف ريزت ر مي ان دو چنگ ال ][ نوش ته و ج اى داده
است ،بىآنكه در حواشي به آن اشاره كند ،ولى در آخر مقدمه خود اين موض وع را ت ذكر داده
است و از اين گذشته زياديھايى را كه در معجم البلدان
__________________________________________________
[55]LHess
PDF.Tarikhema.ir
يافت ه در م تن ،مي ان دو كم ان ق رار داده اس ت ،مگ ر زيادتيھ اى م أخوذ از بغ دادى ك ه نظ ر
خوانندگان را در حواشي ب دان جل ب ك رده اس ت [56] .در اينج ا س خن پيرام ون حي ات و آث ار
ھشام كلبى پايان مىيابد و ترجمه فارسي كتاب األص نام ي ا تنك يس األص نام از نظ ر خوانن دگان
مىگذرد باشد كه مورد قبول واقع شود .متن عربي در دنبال ترجمه فارسي براى مزي د اط الع
ارباب تحقيق طبع مىگردد.
نام مآخذ ھم كه در تحرير و تنظيم مقدمه مورد مراجعه و اس تفاده ق رار گرفت ه و در رأس آنھ ا
مقدمه احمد زكى مىباشد ذيل صفحات اين كتاب ثبت و ضبط گرديده است.
و السالم عل ى م ن اتب ع الھ دى تھ ران -آذرم اه 1348ھج ري شمس ى س يد محم د رض ا جالل ي
نائينى
__________________________________________________
] [56مقدمه احمد زكى پاشا بر كتاب األصنام ،صفحات .36 -40
PDF.Tarikhema.ir
]ترجمه كتاب األصنام[
PDF.Tarikhema.ir
حديث كرد مرا »ابو بكر احمد« پسر »محمد« پسر »عبد ﷲ جوھرى« ،گفت:
حديث كرد ما را »ابو على حسن« پسر »عليل َع َنزى« ،گفت:
حديث كرد ما را »ابو الحسن على« پسر »صبّاح« پسر »فرات كاتب« ] ،[4گفت:
خواندم بر »ھشام« پسر »محمد كلبى« در سال ،201گفت:
ح ديث ك رد م ا را پ درم -و غي ر او ]از راوي ان[ -و م ن ح ديث ھم ه آن ان را ثب ت ك ردم -ك ه
»إس ماعيل« پس ر »اب راھيم« ) -ص لى ﷲ عليھم ا (-چ ون در »مك ة« س اكن ش د ،و فرزن دان
بسيارى براى او در مكة زاييده شد تا آن اندازه كه مك ة را پ ر كردن د ،و »عم اليق« را ك ه در
آنجا ساكن بودند ،بيرون راندند» ،مكة« تنگ شد بر ايش ان و مي ان آن ان جنگھ ا و دش منيھا در
گرفت و برخى از ايشان برخى ديگر را بيرون كردند )پ س آن دس تهاى ك ه بي رون ران ده ش د(
در بالد در پى امر معاش بپراكندند.
و چيزى كه باعث شد آنان از دين »ابراھيم« به پرس تش بت ان و س نگھا پردازن د ،اي ن ب ود ك ه
ك وچ نم ىك رد از مك ة ھ يچ ك وچ كنن دهاى مگ ر اينك ه س نگى از س نگھاى »ح رم« را ب ا خ ود
مىبرد -از لحاظ بزرگداش ت »ح رم« و دلبس تگى ب ه »مك ة« .پ س ھ ر ج ا وارد م ىش دند ،آن
س نگ را م ىنھادن د و دور آن ب ه ط واف م ىپرداختن د ،ھمچن ان ك ه دور »كعب ه« ط واف
مىكردند ،براى تيمن و تب رك ب ه »كعب ه« و دلبس تگى و دوس تى ب ه »ح رم« .و در ع ين ح ال
ھنوز »كعبه« و »مكة« را بزرگ مىشمردند ،و بن ا ب ر ع ادت م وروثى ك ه از »اب راھيم« و
»إسماعيل« ) -عليھما السالم (-به ايشان رسيده
__________________________________________________
] [4ابو الحسن على پسر صباح پسر فرات كات ب يك ى از اف راد خان دان مش ھور ف رات م ىباش د ،و او غي ر از
وزير شھير ابو الحسن محمد پسر فرات ،و غير از محمد پس ر عب اس پس ر ف رات اس ت ك ه ذك رش در ص فحه
64متن عربي اين كتاب آمده.
PDF.Tarikhema.ir
بود ،حج و عمره بجا مىآوردند [5] .سپس رفته رفته اين عمل آنان را به پرستش آنچه دوست
داشتند )و مىپسنديدند( كشانيد و فراموش كردند آنچه را كه بر آن بودن د ،و دي ن »اب راھيم« و
»إسماعيل« را دگرگون ساختند .و بتان را پرستيدند و بازگشتند به آنچه امتھاى پيش از ايشان
بر آن بودند.
و بتھايى را كه قوم »نوح« ) -عليه السالم (-آنھا را مىپرستيدند و بنابر يادگارھائى ك ه دھ ان
به دھان از قوم نوح به آنان رسيده بود )از آن آگاھى داشتند( از زير خاك بر آوردند.
و با وجود اين در ميان ايش ان بقاي ائى از )رس وم( دوره »اب راھيم« و »إس ماعيل« ب اقى مان ده
بود كه از آن پيروى مىكردند ،از قبيل:
تعظ يم و ط واف »كعب ه« و ح ج و عم ره و وق وف ب ر »عرف ه« ،و »مزدلف ه« ،و قرب اني
شتران ،و إھالل ]به ھنگام[ حج و عمره -با افزودن چيزھايى در آن كه از آن نبود.
چنانكه قبيله »نزار« ھنگام »تلبيه« مىگفت:
»لبيك اللھم لبيك! لبيك! ال شريك لك ،اال شريك ھو لك تملك ه و م ا مل ك!« و خ دا را در ض من
»تلبيه« ،يگانه مىشمردند ،ول ى ش ريك م ىكردن د ب ا او خ دايان خ ود را ،و خ دايان خ ويش را
ملك خداى )يگانه( قرار مىدادند.
خداى ) -عز و جل (-به پيامبرش ) -صلى ﷲ عليه و سلم(-
__________________________________________________
] [5بغدادى و آلوسى اين روايت را چنين ثبت كردهاند» :على ارث أبيھم إسماعيل من تعظيم الكعب ة و الح ج و
األعمار« و ترجمه آن ،اين است» :بن ابر ارث ى ك ه در بزرگداش ت كعب ه و ح ج و عم ره از پدرش ان إس ماعيل
برده بودند«.
PDF.Tarikhema.ir
مىفرمايد:
ون [6] 106 :12يعنى :حق يگ انگى معرف ت م را )در ُ ْ َّ َّ َ ْ َ
َو ما ي ُْؤمِنُ أكث ُر ُھ ْم ِبا ِ إِال َو ُھ ْم ُمش ِرك َ
توحيد( بجاى نياوردند مگر آنكه از )ميان( آفريدهھاى من ،با من شريك قرار دادند.
ك« به اين صورت بود كه چون بعنوان ح ج بي رون م ىرفتن د ،دو غ الم س ياه را تلبيه قبيله »ع ّ
از غالمانشان جلو مىانداختند ،و آن دو پيشاپيش سواران ايشان بودند ،و مىگفتند:
نحن غرابا عك! بعد از آن )افراد قبيله عك( مىگفتند:
ك إليك عانية ،عبادك اليمانية ،كيما نحج الثانية! ].[7 ع ّ
و قبيل ه »ربيع ه« ھنگ امى ك ه ح ج م ىگ زارد ،و مناس ك را ب ه ج ا م ىآورد ،و در »مواق ف«
ايست مىكرد ،در كوچ نخستين مىكوچيد و تا آخر ايام »تشريق« أقامت نمىكرد.
]بنيان گذار بت پرستى در مكة[
پس أولين كسى كه دين »إسماعيل« -عليه السالم -را دگرگون ساخت ،و بتان را بپ ا داش ت ،و
»سائبة« ،و »وصيله« ،و »بحيره« ،و »حاميه« را رسم كرد» ،عمرو« پسر »ربيعه« بود،
و او »لح ىّ « پس ر »حارث ة« پس ر »عم رو« پس ر »ع امر ازدى« اس ت ك ه ني اى قبيل ه
»خزاعة« بوده است.
و مادر »عمرو« پسر »لحى«» ،فھيره« دختر »عمرو« پسر
__________________________________________________
] [6قرآن كريم.106 /12 ،
] [7معنى عبارت عربي باال اين است :قبيله »عك« به س وى ت و ب ا رن ج )روى آوردهان د( ،آن ان بن دگان يمن ى
تواند ،تا دوباره حج بگزاريم.
زاغ ان ع رب ،س ياه پوستانش ان م ىباش ند ك ه در رن گ ب ه زاغ ان تش بيه ش دهان د .و س ياھى ب ه ھم ه آن ان از
مادرش ان رس يده اس ت .زاغ ان مش ھور ع رب در جاھلي ت و إس الم اينانن د :عنت رة ،و اب و عمي ر ،و س ليك ،و
خفاف ،و ھشام پس ر عقب ه ،و عب د ﷲ پس ر خ ازم ،و عمي ر پس ر اب ى عمي ر ،و ھم ام ،و منتش ر پس ر وھ ب ،و
مطر پسر اوفى ،و تأبط شرا ،و شنفرى ،و حاجز.
ترجمه عبارت »نحن غرابا عك« اين است» :ما دو غراب قبيله عك ھستيم«.
PDF.Tarikhema.ir
»حارث« است .بعضى گفتند) :مادر وى( »قمعه« دختر »مضاض جرھمى« است.
و »حارث« ھمان است كه توليت امور »كعبه« را بر عھده داشت.
پس چون »عمرو« پسر »لحى« به حد بلوغ رسيد با »حارث« در ام ر تولي ت خان ه ب ه ن زاع
برخاست ،و با كمك »بنى إسماعيل« با قبيله »جرھم« جنگيد و بر ايشان پيروز شد و آن ان را
از كعبه راند و از نواحي مكة دور ساخت و پرده دارى خانه را بعد از آنان به دست گرفت.
آنگاه »عمرو« پسر »لحى« به بيم ارى س ختى دچ ار ش د ،و ب ه او گفتن د ك ه در »بلق اء ش ام«
چشمه آب گرمى است كه اگر به آنجا روى )و در آن آب شستشو كنى( بھبود خواھى يافت.
پس به آنجا رفت و در آن چشمه حمام گرفت و بھبود يافت.
)در آنجا( اھالى »بلقاء« را ديد كه بتانى مىپرستند ،پرسيد اينھا چيستند؟
گفتند :به شفاعت آنھا طلب باران مىكنيم ،و با توسل به آنان بر دشمن چيره م ىش ويم .از آنھ ا
درخواست كه به او نيز بتھايى چند ببخشند ،و بخش ودند .و آن بتھ ا را وى ب ا خ ود ب ه »مك ة«
آورد ،و در پيرامون »كعبه« نصب كرد.
]قصه إساف و نائله[
»ابو منذر ھشام« ،پسر »محمد« گويد:
حديث كرد »كلبى« از »ابو صالح« ،از پسر »عباس« كه »إساف« و »نائل ه« ]م رد و زن ى
بودند[ )مردى از قبيله »جرھم« كه به او »إساف« پس ر »يعل ى« م ىگفتن د ،و »نائل ه« دخت ر
»زيد« از »جرھم«(.
»إساف« در سرزمين »يمن« به »نائله« عشق مىورزيد ،پس به »مكة« ب راى گ زاردن ح ج
روى آوردند ،و »إساف« و »نائله« درون
PDF.Tarikhema.ir
خانه رفتند و غفلتي از مردم و خلوتي در »كعبه« يافتند ،پس درون خانه »إساف« با »نائله«
فسق ورزيد پس آن دو مسخ شدند.
مردمان صبحگاه آن دو را مسخ ش ده يافتن د ]پ س آن دو را از خان ه ب در آوردن د[ و آنھ ا را در
جايى كه پرستشگاه آنان شد نھادند ،و »خزاعة« و قريش و ھر كه بع دھا از عربھ ا ح ج خان ه
مىگزارد آندو را به پرستش گرفتند.
]بتھاى قبايل عرب[
] »سواع«[
نخستين كس )از أوالد »إسماعيل« و غير آنھا از مردم( كه پرس تش اي ن أص نام ك رد) ،و آنھ ا
را ،بن ابر يادگ ارى ك ه از آن ان ھنگ ام مفارق ت از دي ن إس ماعيل در خ اطر داش ت نامگ ذارى
نمود( »ھذيل« پسر »مدركه« بود.
اينان »سواع« را به خدايى گرفتند و در »رھاط« از سرزمين »ينبع« كه خود ديھى اس ت از
ديهھاى مدينه )آنرا( جاى دادند.
و پردهداران »سواع«» ،بنو لحيان« بودند .و من در اشعار قبيله »ھ ذيل« ب راى س واع ن ام و
نشانى نيافتم ،مگر شعر مردى از مردم »يمن«.
] »و ّد«[
و قبيله »كلب« در »دومة الجندل«» ،و ّد« را به خدايى گرفتند.
] »يغوث«[
و قوم »مذحج« و اھل »جرش«» ،يغوث« را به خدايى برگرفتند.
و شاعر ايشان گفت:
لھو النساء ،و ان الدين قد عزما ][8 حياك ود! فانا ال يحل لنا
__________________________________________________
] [8ترجمه بيت باال اين است:
»درود بر تو باد )محبوبه من( ،زيرا براى ما بازى با زنان روا نيست ،و دين چنين امر كرده است«.
PDF.Tarikhema.ir
و ديگرى گفت:
فناجزناھم قبل الصباح ][9 و ساربنا يغوث الى مراد
] »يعوق«[
قبيله »خيوان«» ،يعوق« را ب ه خ دايى گرف ت .و در دھك دهاى ب ه ن ام »خي وان« ك ه از س وى
مكة دو شب به »صنعاء« راه دارد ،جاى داد.
و نشنيدم كه »ھمدان« و نه غير »ھمدان« از ساير »عرب« به نام »يعوق« نامگذارى ك رده
باشد ،و نيز نه از »ھمدان« و نه از غير »ھمدان« درباره »يعوق« شعرى به گوشم نخ ورده
است .و مىپندارم موجب اين بوده اس ت ك ه اين ان در نزدي ك »ص نعاء« ب ودهان د .و ب ا )قبيل ه(
»حمير« آميزش داشتند ،و از اينرو با قوم »حمي ر« در دوره يھ ودي گ رى »ذو ن واس« دي ن
»يھودي« گرفتند.
] »نسر«[
و قبيل ه »حمي ر«» ،نس ر« را ب ه خ دايى گرف ت .و در زمين ى ك ه »بلخ ع« نامي ده م ىش د ،ب ه
عبادتش پرداختند .و نشنيدهام كه »حمير« ھيچكس را به نام او خوانده باشد و ]نيز[ نش نيدم ك ه
در اشعار شعراى »حمير« ،و نه شاعرى از ديگر شعراى تازى يادى از او شده باشد.
و مىپندارم كه عل تش بازگش ت »حمي ر« اس ت از پرس تش »أص نام« ب ه يھ ودي گ رى ك ه در
دوران »تبع« روى داده است[10] .
__________________________________________________
] [9ترجمه اين بيت بر اين تقريب است:
»ما را يغوث به سوى )قبيله( مراد برد پس پيش از صبح با آنان جنگيديم«.
] [10ياقوت حموى از پيش خود در اينجا اين عبارت را افزوده است» :مىگويم:
اخطل ،نسر را ياد كرده و چنين سروده است:
على قنة العزى و بالنسر عند ما اما و دماء مائرات تخالھا
ابيل االبيلين ،المسيح ابن مريما و ما سبح الرھبان في كل بيعة
ھز بالكف صمما!« حاما إذا ما ّ لقد ذاق منا عامر يوم لعلع
ترجمه سه بيت مذكور اين است:
PDF.Tarikhema.ir
و نيز براى »حمير« بتخانهاى بود در »صنعاء« ك ه »رئ ام« ن ام ب رده م ىش د ،آن را ب زرگ
مىداشتند ،و در پيشاپيش آن قرباني مىكردند ،و مىگفتند كه از درون آن با ايشان گف ت و گ و
مىشود [11] .چون »تبع« از سفرى كه ب ه »ع راق« رف ت بازگش ت ،دو »حب ر« ك ه ب ا وى
از مدينه ھمسفر شده بودند با او آمدند ،و او را به ويران ساختن »رئام« فرم ان دادن د .وى ب ه
آن دو گفت :اين شما و اين خانه ،پس آن را كوبيدند ،و تبع و اھل يمن يكسره يھودي شدند.
__________________________________________________
] )([ »ھان سوگند به خونھاى ريخته شده كه بر قله عزى و نسر مىپندارى خون سياوشان است.
»و سوگند به آنچه راھبان در ھر كليسا پارساى پارسايان ،مس يح پس ر م ريم را تنزي ه و تس بيح م ىگوين د ك ه،
»عامر چشيده اس ت از دس ت م ا روز لعل ع ض رب شمش يرى را ك ه چ ون در دس ت ب ه حرك ت آي د ،اس تخوان
دشمن را از ھم ببرد «.اين أبيات از آن عمرو پسر عبد الجن است كه از فارسان دوره جاھلى بوده است.
] [11جاحظ در اين باره چنين مىگويد:
در پارهاى از روايات گفته شده است كه در زمان جاھلى از ش كم بت ان ھمھم هاى م ىش نيدند و خال د پس ر ولي د
ھنگامى كه عزى را خراب كرد شراره آتش او را فرا گرفت چنانك ه بيش تر ران او س وخت ت ا آنك ه پي امبر او
را تعويذ فرمود )يعنى :او را به پناه خدا سپرد( و اين فتنهاى است كه خداى تعالى ھيچگاه عوام از اع راب را
بدان امتح ان نفرم وده اس ت و تردي د ن دارم ك ه آن حيل هاى از حيل هھ اى پ ردهداران ب وده اس ت ك ه ب راى كس ب
روزى بكار مىبردهاند و اگر شنيدى يا ديدى پ ارهاى از آنچ ه را ك ه ھن دوان در پرستش گاھھاى ايش ان از اي ن
افسونگرى بكار مىبرند خواھى دانست ك ه خ داى تع الى من ت گذاش ته اس ت ب ر مردم ان ن ادان ب ه علم اى عل م
كالم كه در ميان ايشان نشو و نما كردهاند ...
و تازيان بيابانى و ھمانند ايش ان از ديگ ر مردم ان پ روا ندارن د از ايم ان ب ه »ھ اتف« بلك ه از كس اني ك ه اي ن
گونه خرافات را رد مىكنند ،به شگفت مىآيند و از اين قبي ل اس ت داس تان اعش ى پس ر ...پس ر زراره اس دى
كه گفت» :ھاتفى« را شنيدم كه مىگويد:
و ذو الباع و المجد الرفيع و ذو القدر لقد ھلك الفياض ،غيث بنى فھر
)يعن ى :بتحقي ق ك ه آن رادم رد س خاوتمند ،ك ه بمنزل ه ب اران ب راى بن ى فھ ر ب ود ،آن ف راخ ب ال بلن د مرتب ه و
ارزنده مرد و االقدر ھالك شد و بمرد (.گفت :من در پاسخش گفتم:
من المرء تنعاه لنا من بنى فھر؟ اال ايھا الناعي ،أخا الجود و الندى!
PDF.Tarikhema.ir
و از اين جھت است كه نشنيدهام در ھيچيك از اشعار آنان يادى از »رئام« ،و ني ز از »نس ر«
شده باشد ،و نه ھم به نام آن دو نامگذارى كرده باشند.
و ]ناگفته نماند كه[ عرب از اشعار شعراى خويش جز آنچه ان دكى پ يش از إس الم س روده ش ده
است ،حفظ نكرده و نگاه نداشته است.
ابو منذر ھشام گويد :درباره »رئام« بتنھايى شعرى نشنيدهام ،ولى درباره ديگران شنيدهام.
اين است أصنام پنجگانهاى كه قوم نوح مىپرستيدند ،و خداى ) -عز و جل (-در كت اب خ ويش
كه بر پيامبر ) -عليه السالم (-نازل فرموده ،از آنھا ياد كرده است:
ص ْونِي َو ا َّت َبعُوا من لَ ْم َي ِز ْدهُ مالُ ُه َو َولَ ُدهُ إِ َّال َخساراَ .و َم َكرُوا َمكرا ك َّب اراَ .و
ً ُ ً ْ ً قال ُنو ٌح َربِّ إِ َّن ُھ ْم َع َ
ُوق َو َنسْ راً َو َق ْد أَ َ
ضلُّوا َكثِي راً َو قالُوا ال َت َذرُنَّ آلِ َھ َت ُك ْم َو ال َت َذرُنَّ َو ًّدا َو ال سُواعا ً َو ال َي ُغ َ
وث َو َيع َ
الال .[12] 24 -21 :71 ض ً ِين إِ َّال َالظالِم َال َتز ِد َّ
ِ
»پس چون »عمرو« پسر »لحى« آنچه گفت يم بك رد ،ع رب بپرس تش بت ان پرداخ ت و بت ان را
سرپا ساخت.
] »منات«[
و قديمترين بتى را كه عرب پرستيد» ،منات« بود .و عرب به نام وى »عبد من ات« ،و »زي د
منات« نامگذارى كرد.
__________________________________________________
] )([ )يعنى :ھان ،اى كسى كه خبر مرگ رادم ردى بخش نده را م ىدھ ى! كيس ت آن م رد منس وب ب ه دودم ان
فھر كه ما را از مرگش خبر مىدھى؟( پس گفت:
و ذا الحسب القدموس و المنصب القصر! نعيت ابن جدعان بن عمرو أخا الندى
جود و بخشش خورده و داراى حسبي ديرينه و منسبى بى مانند مىباشد (.و اي ن در بس ى گش اده اس ت )يعن ى:
مطلب در اين باب زياد است( .بنگريد به كتاب الحيوان ،جلد ششم ،صفحه .61
] [12قرآن كريم.21 -24 /71 ،
PDF.Tarikhema.ir
و »منات« در كنار دريا از ناحيه »مشلّل« در »قديد« ميان »مدينه« و »مكة« نصب شد.
و عرب جملگى به بزرگداشتش مىپرداختند ،و در پيرامونش قرباني مىكردند.
و »أوس« و »خ زرج« ،و ھ ر آنك ه در »مدين ه« ،و »مك ة« و ي ا ح والى آن من زل داش ت
»منات« را تعظيم مىكردند ،و به نام او قرباني مىنمودند ،و به او ھديه مىدادند.
و فرزندان »مع ّد« بر باقيمانده دين »إسماعيل« ) -عليه السالم (-بجا ماندند.
و »ربيعه« ،و »مضر« نيز بر باقيمانده دين وى ھمچنان بماندند.
و ھيچكس در بزرگداشت »منات« از »أوس« ،و »خزرج« بيش نبود.
ابو منذر ھشام پسر محمد گويد:
ما را مردى از قريش از »ابى عبيده« پسر »عبد ﷲ« پسر »ابى عبيده« پس ر »عم ار« پس ر
»ياسر« )كه به تاريخ »أوس« و »خزرج« از ھمه مردمان آگاھتر بود( ح ديث ك رد و گف ت:
»أوس« و »خزرج« و كساني كه پيرو آنان بودند از اع راب »يث رب« و غي ر »يث رب« ح ج
مىگزاردند و در ھمه مواقف با ديگر مردمان وقوف مىكردن د ،و س ر نم ىتراش يدند ،و چ ون
م ىكوچيدن د ب ه زي ارت »من ات« م ىش تافتند ،و پ يش او س ر م ىتراش يدند ،و ن زدش أقام ت
م ىكردن د ،و حجش ان را ج ز ب دين گون ه تم ام نم ىپنداش تند و بمناس بت ھم ين بزرگداش ت
»أوس« ،و »خ زرج« اس ت ك ه »عب د الع زى« پس ر »وديع ة مزن ى« ي ا ديگ رى از ع رب
مىگويد:
PDF.Tarikhema.ir
بمناة عند محل آل الخزرج ][13 انى حلفت يمين صدق برة
و تازيان ھمگى در زمان جاھلى ھمه »أوس« و »خزرج« را خزرج مىناميدند ،به اي ن دلي ل
است كه شاعر گفت» :عند محل آل الخزرج«.
و ھمين »منات« است كه خداى ) -عز و جل (-از او ياد كرده و فرموده است:
الثالِ َث َة ْاأل ُ ْخرى« ،[14] 20 :53و »منات« از آن »ھذيل« و »خزاعة« بود.
» َو َمنا َة َّ
و »قريش« و عرب ھمگى او را بزرگ مىشمردند ،و اين بزرگداشت ھمچنان ببود ت ا پي امبر
) -ص لى ﷲ علي ه و س لم (-در س ال ھش تم ھج رت ،ھم ان س الى ك ه خ داى تع الى »مك ة« را
ب رايش گش ود ،از »مدين ه« بي رون رف ت و چ ون چھ ار ي ا پ نج ش ب راه پيم ود »عل ى« را ب ه
س وى او ) -من ات( گس يل داش ت ت ا نگونس ارش س اخت و آنچ ه ب ه »من ات« تعل ق داش ت،
برگرفت و نزد پيامبر ) -صلى ﷲ عليه و سلم (-آورد.
از جمل ه آنچ ه »عل ى« ب ه دس ت آورده ب ود ،دو شمش ير ب ود ك ه »ح ارث« پس ر »اب ى ش مر
غسانى« پادشاه »غسان« آن دو را ب ه »من ات« پيش كش ك رده ب ود يك ى از آن دو »مخ ّذم« و
ديگر »رسوب« ناميده مىشد.
و ھمين دو شمشير »حارث« است كه »علقمه« در شعرش ياد كرده و گفته است:
عقيال سيوف مخذم و رسوب ][15 مظاھر سربالى حديد عليھما
__________________________________________________
] [13ترجمه اين بيت ،بر اين تقريب است:
»من به منات سوگند ياد كردم ،سوگندى راست و استوار در مسكن و مأوى خاندان خزرج«.
] [14قرآن كريم.20 /53 ،
] [15ترجمه بيت باال چنين است:
PDF.Tarikhema.ir
پيامبر ) -صلى ﷲ عليه و سلم (-آن ھر دو را به »على« ) -رض ى ﷲ عن ه (-بخش ود .گوين د
كه يكى از آن دو ھمان »ذو الفقار« شمشير »على« است.
و بعض ى گوين د ك ه »عل ى« آن دو شمش ير را در »فل س« ك ه بت ى از قبيل ه »ط ى« اس ت،
ھنگامى كه پيامبر ) -صلى ﷲ عليه و سلم (-او را جھت ويران كردن آن فرستاده بود ،بيافت.
] »الت«[
س پس »الت« را ب ه پرس تش گرفتن د .و »الت« در »ط ائف« ب ود ،و ت ازهت ر از »من ات«
] .[16و »الت« پارچه سنگ چھار گوشى بود كه تنى از »يھ ود« ن زد آن س ويق ) -س بوس(
مىكوبيد.
ّ
و پردهداران الت از قبيله ثقيف »بنو عتاب« پسر »مالك« بودند .و بنائى بر آن س نگ س اخته
بودند .و قريش و ھمه عرب »الت« را بزرگ مىداشتند .و ب ه ن ام او »زي د ال الت« ،و »ت يم
الالت« نام مىگذاشتند.
و آن را در محل مناره دست چپ مسجد امروزى »طائف« نھاده بودند .و اين ھمان بت اس ت
ك ه خ داى در »ق رآن« ي اد ك رده و فرم وده اس ت :أَ َف َرأَ ْي ُت ُم ال َّال َ
ت َو ْال ُع َّزى [17] 19 :53 .و
»عمرو« پسر »جعيد« درباره او مىگويد:
تبرأ من الت و كان يدينھا ][18 فانى و تركي وصل كأس لكالذي
و »متلمس« در قصيدهاى كه در ھجاى »عمرو« پسر »منذر«
__________________________________________________
] )([ »پوش نده دو پي راھن آھن ين )زره( ك ه ب ر آنھ ا دو شمش ير ج وھردار يك ى مخ ذم ،و ديگ ر رس وب بس ته
است«.
] [16يعنى» :الت« را مدتى بعد از »منات« به پرستش گرفتند.
] [17قرآن كريم.19 /53 ،
] [18ترجمه اين بيت بر اين تقريب است) :مثل( من و ترك وصال كأس مانند مثل آن كس ى اس ت ك ه از الت
تبرى جست با اينكه او را مىپرستيد«.
PDF.Tarikhema.ir
سروده است ،از »الت« ياد مىكند ،و مىگويد:
و الالت و األنصاب ال تئل! ][19 اطردتنى حذر الھجاء ،و ال
»الت« ھمچنان ببود تا قبيله »ثقيف« ،إسالم آورد ،آن ھنگ ام ب ود ك ه پي امبر خ داى ) -ص لى
ﷲ علي ه و س لم» (-مغي ره« پس ر »ش عبه« را گس يل داش ت ت ا آن را وي ران ك رد ،و ب ه آت ش
بسوزانيد.
و در اين باره »شداد« پسر »عارض جشمى« در آن وقت كه »الت« ويران ش د و بس وخت،
قبيله »ثقيف« را از باز گشت به پرستش او ،و خشم آنان برايش نھى مىكند و مىگويد:
و كيف نصركم من ليس ينتصر؟ ال تنصروا الالت ان ﷲ مھلكھا
و لم تقاتل لدى أحجارھا ،ھدر ان التي حرقت بالنار فاشتعلت
يظعن ،و ليس بھا من أھلھا بشر ][20 ان الرسول متى ينزل بساحتكم
و »أوس« پسر »حجر« به »الت« سوگند ياد كرده ،و گفته است:
و با ّ ،ان ﷲ منھن اكبر! ][21 و بالالت و العزى و من دان دينھا
__________________________________________________
] [19ترجمه بيت باال بر اين تقريب است:
»مرا از بيم ھجاى من برون راندى ،نه ،سوگند به الت و ديگر بتان كه نجات نمىيابى«.
] [20ترجمه أبيات مذكور در باال اين است:
»الت را يارى نكنيد زيرا كه خدا ھالك كننده اوست ،و چگونه كسى را كه به خود يارى نتواند كرد ،يارى مىكنيد؟
»ھمانا بتى كه با آت ش س وخته و مش تعل ش ده اس ت ،و در براب ر س نگھاى خ ويش )يعن ى در براب ر بتك ده خ ود( نجنگي ده
است ،خونش ھدر است.
»فرس تاده وقت ى ك ه ب ر پيش گاه ش ما ف رود م ىآي د ،ك وچ م ىكن د ،در ح الي ك ه ھ يچ آدم ي از بس تگان الت آنج ا يافت ه
نمىشود«.
] [21ترجمه اين بيت بر اين تقريب است:
»سوگند به الت و عزى ،و ھر كس به دين آنان گرويده است .و سوگند به خدا ،خدايى كه از آنان بزرگتر است«.
PDF.Tarikhema.ir
] »عزى«[
از آن پس »عزى« را به پرستش گرفتند.
و »عزى« از »الت« ،و »منات« تازهتر است .به اين دليل كه از عرب ش نيدهام ك ه پ يش از
»عزى« ب ه آن دو نامگ ذارى ك ردهان د .چنانك ه »تم يم« پس ر »م رّ « پس رش را »زي د من ات«
پس ر »تم يم« پس ر »م ر« پس ر »أ ّد« پس ر »طابخ ه« نامي د .و )ديگ رى( »عب د من ات« پس ر
»اد« نامگ ذارى ش د و ب ه اس م »الت«» ،ثعلب ه« پس ر »عكاب ه« پس رش را »ت يم ال الت« ن ام
نھاد .و »تيم الالت« پسر »رفيده« پسر »ثور« و زيد الالت پسر »رفيده« پسر »ثور« ]پسر
»وبره« پسر »مر« پسر »اد« پسر »طابخه«[ و »تيم الالت« پسر »نم ر« پس ر »قاس ط« و
»عبد العزى« پسر »كعب« پسر »سعد« پسر »زيد منات« پسر »تميم«.
پ س معل وم ش د ك ه »ع زى« از آن دو ت ازهت ر اس ت [22] .و »عب د الع زى« پس ر »كع ب«
قديمترين نامى مىباشد كه عرب به اسم »عزى« نامگذارى كرده است.
و نخست كسى كه عزى را به پرستش گرفت »ظالم« پسر »اسعد« بود.
»عزى« در واديى از »نخله شاميه« بود كه »حراض« ناميده م ىش د ،و در براب ر »غمي ر«
به دست راست كسى كه از »عراق« به »مكة« مىرود واقع شده بود.
وادي مذكور باالى »ذات عرق« نه شب راه مانده به بس تان ق رار گرفت ه اس ت» .ظ الم« پس ر
»اسعد« قبهاى بر آن بنا نھاد ،و از درون آن آوازى مىشنيدند.
و »عرب« و »قريش« به نام او »عبد العزى« نامگذارى مىكردند.
»عزى« نزد »قريش« بزرگترين بتھا بود ،به زيارتش مىرفتند،
__________________________________________________
] [22يعنى :بت »عزى« بعد از دو بت ديگر »الت« و »منات« مورد پرستش قرار گرفته است.
PDF.Tarikhema.ir
و ھديه برايش مىبردند ،و پيش او قرباني مىكردند )و بدين وسيله به او تقرب مىجستند(.
و چنين به ما رسيده است كه پيامبر خ داى ) -ص لى ﷲ علي ه و س لم (-روزى »ع زى« را ي اد
كرد و فرمود آن ھنگ ام ك ه ب ه دي ن خويش انم ب ودم ،گوس فندى س رخا س فيد ب رايش ھدي ه ب ردم.
] [23و قريش در ضمن طواف »كعبه« مىگفت ]رجز[:
»و ال الت و الع زى و من اة الثالث ة االخ رى! ف إنھن الغراني ق العل ى و ان ش فاعتھن لترتج ى!«
] [24و معتقد بودن د ك ه اينھ ا دخت ران خ داىان د )ب زرگ اس ت خ داى از چن ين نس بتى!( و ن زد
خداى شفاعت مىكنند.
ت َو َّ ُ َ َ
پس چون خداى پي امبرش را مبع وث ك رد ،ب ر او اي ن آي ات را ن ازل فرم ود :أ َف َرأ ْيت ُم ال ال َ
ك إِذاً قِسْ َم ٌة ضِ يزى ،إِنْ ِھ َي إِ َّال أَسْ ما ٌء الثالِ َث َة ْاأل ُ ْخرى أَ لَ ُك ُم َّ
الذ َك ُر َو لَ ُه ْاأل ُ ْنثى ،ت ِْل َ ْالع َُّزىَ ،و َمنا َة َّ
طان [25] ... 23 -19 :53و ق ريش ب راى َس َّم ْي ُتمُوھا أَ ْن ُت ْم َو آب اؤُ ُك ْم م ا أَ ْن َز َل ﷲ ِبھ ا م ن ُس ْل ٍ
»عزى« دره )كوھى( را از وادي »حراض« كه »سقام« نامي ده م ىش د قرقگ اه )ح رم( ق رار
داده بودند ،و آن را ھمانند »حرم كعبه« مىنماياندند.
و در اي ن ب اره اس ت گفت ار »جن دب ھ ذلي« از تي ره »ق ردى« در م ورد زن ى ك ه دوس تش
مىداشت و سوگندى را كه معشوقه براى او ياد كرده بود ،در بيت گنجانيده:
__________________________________________________
] [23جماع ت ش يعه ،ب ه حك م كريم ه َو ال أَن ا ِ
عاب ٌد م ا َع َب ْد ُّت ْم 4 :109اي ن گفت ه ھش ام را ب اور ندارن د زي را
پيامبران را پيش از بعثت و بعد از بعث ت معص وم م ىدانن د ام ا غال ب اھ ل س نت و جماع ت قائ ل ب ه عص مت
أنبياء از زمان بعثتاند.
] [24ترجمه عبارت مذكور بر اين تقريب است:
»سوگند به »الت« و »عزى« ،و به »منات« س ومين آن ان ك ه آنھ ا كلن گ )ل ك ل ك( ھ اى ع الم ب اال ھس تند و
شفاعت آنھا مايه اميد است«.
] [25قرآن كريم .19 -23 /53
PDF.Tarikhema.ir
بفرع التي أحمت فروع سقام: لقد حلفت جھدا يمينا غليظة
اباديك اخرى عيشنا بكالم!« »لئن أنت لم ترسل ثيابي فانطلق
فأمسى يروم األمر كل مرام ][26 يعز عليه صرم ام حويرث
و »درھم« پسر »زيد أوسى« درباره »عزى« گويد:
و ﷲ الذي دون بيته سرف ][27 انى و رب العزى السعيدة
و ب راى »ع زى« كش تارگاھى ب ود ك ه پرس تندگان قربانيھ اى خ ويش را در آن كش تارگاه
مىكشتند و »غبغب« ناميده مىشد.
و درباره »غبغب« است گفته »ھذلي« كه مردى را كه زنى زيب ا را ب ه ن ام »اس ماء« ت زويج
كرده بود ،ھجو مىكند:
من األدم أھداھا امرؤ من بنى غنم! لقد أنكحت اسماء لحى بقيرة
الى غبغب العزى ،فوضع في القسم ][28 رأى قذعا في عينھا إذ يسوقھا
__________________________________________________
] [26ترجمه سه بيت مذكور بر اين تقريب است» :ھمانا سوگند غليظ به موى »عزى« كه بلن ديھاى »س قام«
را قرقگاه س اخت ،ي اد ك رد )و گف ت» (:اگ ر ت و جام هھ ايم را نفرس تادى ت ا رھ ا باش م ،آخ رين ع يش عاش قانه
خودمان را آشكارا به تو خواھم گفت! »دشوار است ب ر او ) -عاش ق م ن( قط ع عالق ة ب ا »ام ح ويرث« ،پ س
دنبال كرد و مىجست باز گشت عشقش را از ھر در و از ھر راه«.
] [27ترجمه اين بيت چنين است:
»سوگند به عزاى نيكوبخت ،و خدايى كه »سرف« نزديك خانه اوست كه من «...
] [28ترجمه اين دو بيت چنين است:
»كابين اسماء استخوان فك گوسالهاى بود كه مردى از قبيله »غنم« به او ھديه كرد.
PDF.Tarikhema.ir
و گوش تھاى قرب اني را مي ان كس اني ك ه در كش تارگاه »ع زى« حض ور داش تند ،قس مت
مىكردند.
و »نھيك ه ف زارى« خط اب ب ه »ع امر« پس ر »طفي ل« در اي ن بي ت از »غبغ ب« ن ام ب رده و
مىگويد:
و الراقصات الى منى فالغبغب! يا عام! لو قدرت عليك رماحنا
مران او لثويت غير محسب[ ][29 ]لتقيت بالوجعاء طعنة فاتك
و درباره »غبغ ب« ك ه »ق يس« پس ر »منق ذ« پس ر »عبي د« پس ر »ض اطر« پس ر »حبش ية«
پسر »سلول« ]خزاع ى[ )ك ه زن ى از »بن ى ح داد« از تي ره »كنان ه« و بق ول بعض ى از قبيل ه
»حداد محارب« او را زاييده است( و مشھور به »قيس« پسر »حداديه خزاعى« گويد:
و اال فأنصاب يسرن بغبغب ][30 تلينا ببيت ﷲ أول حلفة
و »ق ريش« ب ه ن وعي خ اص »ع زى« را تعظ يم م ىكردن د ،و از اينروس ت ك ه »زي د« پس ر
»عمرو« پسر »نفيل« ك ه در روزگ ار ج اھلى ب ه خ دا پرس تى گروي ده و پرس تش »ع زى« و
ديگر بتان را ترك
__________________________________________________
] )([ »ھنگام سوق دادن آن گوس اله ب ه كش تارگاه غبغ ب ع زى در چش مش س پيدى ناھنج ارى دي د و در نتيج ه
بىپروا به كس و ناكس گوشتش را ھديه داد«.
] [29ترجمه دو بيت چنين است:
»اى عامر! اگر نيزهھاى ما بر تو دست يافت )يعنى :اگر به تو برخورديم و تو را در برابر دي ديم( س وگند ب ه
آن شتران تندرو كه روى به منى و سپس روى به غبغب رقص كنان مىروند.
»ھر آينه نشستگاھت را پاس دار طعن ه ني زه ل رزان س وراخ كنن ده م ا ق رار خ واھى داد ي ا در بيچ ارگى و ب ى
كسى به خاك سپرده خواھى شد«.
] [30ترجمه بيت مذكور چنين است:
»سوگند مىخوريم ،نخستين سوگند را به خانه خدا ،و گر نه به بتانى كه در بلنديھاى غبغ ب س رپا )منص وب(
ھستند«.
PDF.Tarikhema.ir
گفته بود ،مىگويد:
كذلك يفعل الجلد الصبور تركت الالت و العزى جميعا
و ال صنمي بنى غنم ازور فال العزى أدين و ال ابنتيھا
لنا في الدھر إذ حلمي صغير ][31 و ال ھبال ازور و كان ربا
پردهداران »عزى«» ،بنو شيبان« پسر »جابر« پسر »م ره« ]پس ر »ع بس« پس ر »رفاع ة«
پسر »حارث« پسر »عتبة« پسر »سليم« پسر »منص ور«[ از »بن ى س ليم« بودن د ،و آخ رين
كسى كه از ايشان پردهدارى »عزى« را بر عھده داشت »دبيّه« ]پسر »حرمي سلمى«[ ب ود.
و »ابو خراش ھذلي« در اين شعر او را مىستايد ،زيرا ھنگامى ك ه ب ر او وارد ش ده ب ود ي ك
جفت پاىافزار نيكو بدو داده بود:
دبية ،انه نعم الخليل! حذانى بعد ما خذمت نعالى
من الثيران وصلھما جميل مقابلتين من صلوى مشب
رحالھم شآمية بليل! فنعم معرس األضياف تذحى
من الفرني يرعبھا الجميل ][32 يقاتل جوعھم بمكلالت
ھمواره »عزى« اين چنين )مقامي( داشت تا خداى پيامبرش را
__________________________________________________
] [31ترجمه سه بيت باال بر اين تقريب است:
»الت و عزى اين ھر دو را واگذاشتم ،و چنين كند مرد دالور و شكيبا.
»پس نه به عزى مىگروم ،و نه به دو دخترش ،و نه دو بت بنى غنم را زيارت مىكنم.
»و نه ھبل را كه روزگارى پروردگار ما بود ،آن ھنگام كه عقلي اندك داشتم«.
] [32ترجمه چھار بيت باال اين است:
»دبيه پس از اينكه پاىافزارم پاره شده بود ،مرا پاىافزارى بخشود ،دبيه نيكو دوستى است! »آن پاىافزار از
پوست پشت گاو جوان بود و به زيبايى دوخته شده بود.
»چه خوب مھمانخانهاى است )مھمانخانه دبيه( كه نسيم مالي م و مرط وب ش مالى )ش اميه( ش تران مھمان ان را
بسوى آن مىرانند! »با گرسنگى مھمانان با كاسهھاى تاجدار از نان روغنين ،لبريز از پيه مىجنگد )يعنى:
با اين كاسهھاى مملو از نان و خورش چرب و نرم گرسنگى مھمانان را از بين مىبرد(«.
PDF.Tarikhema.ir
) -ص لى ﷲ علي ه و س لم (-برانگيخ ت ،و پي امبر »ع زى« و ديگ ر بت ان را پس ت ش مرد ،و
مردمان را از پرستش آنان نھى فرمود ،و »قرآن« نيز درباره آنھا نازل شد.
و اين امر بسى ب ر »ق ريش« دش وار آم د ،چن ان ك ه اب و أحيح ه ]و او »س عد« پس ر »ع اص«
پسر »أمية« پسر »عبد شمس« پسر »عبد مناف« است[ چون به بيم ارى م رگ دچ ار ش د ،و
»ابو لھب« از او عيادت كرد ،مىگريست» .ابو لھ ب« پرس يد» :اى اب و أحيح ة چ ه چي ز ت را
مىگرياند؟ آيا از مرگ گريه مىكنى و حال آنك ه چ ارهاى از آن نيس ت؟« گف ت» :ن ه ،بلك ه از
آن ب يم دارم ك ه »ع زى« بع د از م ن پرس تيده نش ود» «.اب و لھ ب« گف ت» :ب ه خ داى س وگند
»عزى« در زمان حيات تو ني ز ب راى خ اطر ت و پرس تش نش ده اس ت ،و پ س از م رگ ت و ھ م
پرستش او بعلت مرگ تو ترك نخواھد شد!« ابو أحيحة گفت» :اكنون دانستم كه مرا جانش ينى
مىباشد «،و از دلبستگى »ابو لھب« به پرستش »عزى« به شگفت آمد.
در س ال ف تح »مك ة« پي امبر ) -ص لى ﷲ علي ه و س لم» (-خال د« پس ر »ولي د« را بخوان د و
بفرمود برو به سوى درختى كه در »بطن نخله« است و آن را ببر» .خالد« برف ت و »دبي ه«
را كه پردهدار »عزى« بود گرفت و كشت .اين است ك ه »اب و خ راش ھ ذلي«» ،دبي ه« را ب ا
اشعار زير رثاء گفت:
وسط الشروب و لم يلمم و لم يطف؟ ما لدبية منذ اليوم لم أره
من الرواويق من شيزى بنى الھطف لو كان حيا لغاداھم بمترعة
PDF.Tarikhema.ir
حين الشتاء كحوض المنھل اللقف ضخم الرماد ،عظيم القدر جفنته
اال السباع و مر الريح بالغرف[ ][33 ]امسى سقام خالء ال أنيس به
)ابو منذر مىگويد :يطيف از ماده طوفان از باب طاف يطيف م ىباش د .و »الھط ف« تي رهاى
از »بن ى عم رو« پس ر »اس د« اس ت .اللق ف ،ح وض )آبش خور( شكس تهاى را گوين د ك ه از
بسيارى آب رخنهدار و شكسته شده باشد(.
)ابو منذر گويد» :ابو أحيحة س عيد« پس ر »ع اص« در »مك ة« دس تار ب ر س ر م ىگذاش ت ،و
چون او دستار مىبست ھيچكس به رنگ دستار او دستار نمىبست(.
»اب و عل ى عن زي« م ا را ح ديث ك رد و گف ت» :عل ى« پس ر »ص باح« م ا را ح ديث ك رد ،و
گفت :ابو منذر به ما خبر داد و گفت پدرم از »ابى صالح« از پسر »عباس« مرا روايت ك رد
و گفت:
»عزى« شيطانهاى )ماده پرى( بود كه بر سه درخت شوره گز در »بطن نخله« وارد مىشد.
پس چون پيامبر )صلى ﷲ عليه و سلم» (-مكة« را بگشود» ،خال د« پس ر »ولي د« را بفرم ود
كه برو به »بطن نخله« ،آنجا سه درخت شوره گز مىيابى ،أولين آنھا را ببر! »خالد«
__________________________________________________
] [33ترجمه چھار بيت باال اين است:
»چه شده است دبيه را كه از امروز او را در ميان باده نوشان نديدم كه ب ر آن ان وارد ش ود و گرداگ رد ايش ان
بخرامد و پذيرايى كند؟
»اگر او )دبيه( زنده بودى ،بامدادان صبوحى مھمانان را با جامھاى بزرگ بنى ھطف لبري ز از ش راب پ ذيرا
مىشدى.
»اوست صاحب ديگ بزرگ و ديگدان پ ر از خاكس تر و كاس ه او ھنگ ام زمس تان ھمانن د آبش خور پ ر از آب ى
است )كه شترداران ،شترھاى تشنه را از آب سيراب م ىكنن د» (.وادي س قام )بع د از دبي ه( خ الي ش د و مگ ر
درندگان و بادى كه بر درختان مىوزد ،أنيسي در آنجا نيست«.
PDF.Tarikhema.ir
بيام د و آن را ببري د .پ س چ ون ب ه خ دمت پي امبر ) -ص لى ﷲ علي ه و س لم (-ب از آم د ،پي امبر
فرمود» :آيا چيزى ديدى؟« گفت» :نه «.فرمود» :برو دوم ين را بب ر!« »خال د« بيام د ،و آن
را بريد .سپس به خدمت پيامبر آمد ،پيامبر فرمود» :آيا چي زى دي دى؟« گف ت» :ن ه «.فرم ود:
»ب رو آن س ديگر را بب ر!« »خال د« بيام د ،ناگھ ان زن ى س يهچ رده )س ياهروى -حبش ية( آش فته
م وى بدي د ك ه دو دس تش را ب ر گ ردنش نھ اده دن دان ھم ى س ايد ،و »دبي ه« ]پس ر »حرم ي
شيباني« ،پسر[ سلمى پردهدار »عزى« پشت سرش بود» .دبيه« را چ ون نظ ر ب ر خال د افت اد
خطاب به »عزى« گفت:
على خالد! ألقى الخمار و شمري أعزاء شدى شدة ال تكذبى
تبوئى بذل عاجال و تنصرى ][34 فإنك اال تقتلي اليوم خالدا
پس »خالد« گفت:
ابى رأيت ﷲ قد أھانك ][35 ]يا عز[ كفرانك ال سبحانك
اي ن بگف ت و ض ربتي ب ر او نواخ ت و ف رق او )ش يطانه( را بش كافت ،ناگھ ان او را مش تى
خاكستر ديد .آن گاه درخت را بريد و »دبيه« پردهدار را بكشت.
__________________________________________________
] [34ترجمه اين دو بيت بر اين تقريب است:
»ھان عزى! حمله ك ن ب ر خال د ،حمل ه س خت ،و مت رس ،س رانداز )چھ ار ق د( را از س ر ب ازگير ،و دام ن ب ر
چين.
»زيرا اگر تو امروز خالد را نكشى ،ھر چه زودتر به خوارى و زارى باز كردى و ترسايى را از خود نشان
دھى«.
] [35ترجمه اين بيت ،اين است:
»اى عزى! به تو كفر مىورزم ،نه اينكه منزهات خوانم ،خداى را ديدم كه ترا خوار ساخت«.
PDF.Tarikhema.ir
پس )از آن( به سوى پيامبر ) -صلى ﷲ عليه و سلم (-بازگشت و او را از چگونگى خب ر داد.
پي امبر فرم ود» :آن ع زى ب ود ،و بع د از او ع رب را عزائ ى نيس ت! آگ اه باش يد ك ه پ س از
امروز »عزى« پرستش نخواھ د ش د «.پ س »اب و خ راش« ش عرى را ك ه در پ يش گذش ت در
رثاء »دبيه« سرود.
ابو منذر گويد :قريش »در مكة« و ديگر تازيانى كه مقيم »مكة« بودند ،ھيچيك از بتان را ب ه
آن پاي ه از تعظ يم ك ه »ع زى« را تعظ يم م ىكردن د ،ب زرگ نم ىداش تند ،و پ س از »ع زى«،
»الت« و از آن پس »منات« را بزرگ مىداشتند.
و اما »عزى« )اختصاصى كه داشت اي ن ب ود ك ه( »ق ريش« تنھ ا زي ارت و قرب اني را ب ه او
مخصوص مىداشتند ،و چنين پندارم كه سبب ،نزديكى »عزى« به اينان بوده است.
و »ثقي ف«» ،الت« را ب ه زي ارت و قرب اني مخص وص م ىداش ت آنچن ان ك ه »ق ريش«،
»عزى« را.
و »أوس« ،و »خزرج«» ،منات« را به اين امتياز مخصوص مىداشتند.
و اينان ھمه ] »عزى« را[ تعظيم مىكردند.
و نظ ري را ك ه اين ان در تعظ يم »ع زى« داش تند و ي ا نزدي ك ب ه آن را ،ب ه ھ يچ ي ك از بت ان
پنجگانهاى كه »عمرو« پسر »لحى« به ايشان داده بود ]ھمانھايى ك ه خ داى تع الى در »ق رآن
مجيد« ياد كرده ،آنجا كه فرموده است:
ُوق َو َنسْ راً [[36] 23 :71نداشتند .و پن دارم َ ...و ال َت َذرُنَّ َو ًّداَ ،و ال سُواعاًَ ،و ال َي ُغ َ
وث َو َيع َ
كه موجب دورى ديگر بتان از اين پرستندگان بوده است.
__________________________________________________
] [36قرآن كريم.23 /71 ،
PDF.Tarikhema.ir
]و »قريش«» ،عزى« را بزرگ مىداشت ،و دو قبيله »غنى« و »باھله« نيز در پرستش آن
با »قريش« ھمداستان بودند .پس پيامبر »خال د« پس ر »ولي د« را فرس تاد ت ا درخ ت )منس وب
به او( را بريد ،و خانه )اش( را ويران ساخت ،و بت را شكست[.
] »ھبل«[
و »قريش« را بتان )ديگر نيز( درون »كعبه« و پيرامون آن بود.
و بزرگتر آنھا نزد ايشان »ھبل« است.
و بقرار آنچه به من رسيده است» ،ھبل« از عقي ق س رخ ب ر ص ورت انس انى س اخته ش ده ب ود
كه دست راستش شكسته بود و قريش او را ھمچنان )دست شكسته( بدس ت آوردن د .پ س دس تى
از طال براى آن بساختند.
و نخستين كسى كه او را برافراشت ) -نصب كرد( »خزيم ة« پس ر »مدرك ه« پس ر »الي اس«
پسر »مضر« بود .و )از اينرو( او را »ھبل خزيمة« مىگفتند.
»ھبل« درون »كعبه« قرار داشت ،و رو به روى آن ھفت تير ) -قدح( نھاده شده ب ود ك ه ب ر
اولى از آنھا نوشته بودند »صريح« ،و بر ديگرى »ملصق«.
پس ھر گاه در پاكى نژاد نوزادى شك كردندى ،نخست به ھبل ھديهيى تق ديم م ىداش تند ،وزان
پس با تيرھا فال مىزدندى.
و ھر گاه »صريح« برون آمدى ،نوزاد را پاكزاد ش مردندى] ،و اگ ر »ملص ق« م ىآم دى[ او
را طرد كردندى .و از آن ھفت ،تيرى به نام مرده ،و تيرى به نام نك اح ) -زناش ويى( نش اندار
بود.
و سه تير ديگر براى من تفسير نشده است كه نشان از چه داشت )و براى چه بود(؟
پس چون ايشان را در كارى خصومتي روى مىداد ،يا آھنگ
PDF.Tarikhema.ir
سفرى ،و يا مھمي ديگر مىكردند ،نزد »ھبل« مىآمدند ،و با تيرھا داورى م ىخواس تند .پ س
ھر چه در مىآمد ،آن را به كار مىبستند و به آن تن در مىدادند.
و نزد ھبل بود كه »عبد المطلب« درب اره پس رش» ،عب د ﷲ« ]پ در پي امبر -ص لى ﷲ علي ه و
سلم [-با آن تيرھا قرعه زد .و ھمان »ھبل« است كه »ابو س فيان« پس ر »ح رب« چ ون روز
جنگ »احد« پيروز شد ،خطاب به او گفت:
»أع ُل ھبل« )ھبل برتر باش(! و پيامبر ) -صلى ﷲ عليه و سلم (-فرمود:
»ﷲ أعلى و اجل!« )خداى باالتر و بزرگتر است(.
] »إساف« و »نائله«[
و »إساف« و »نائله« نيز دو بت بودند )كه آنان مىپرستيدند(.
اين دو را چون به دو سنگ مسخ شدند ،پيشاپيش »كعبه« نھادند تا مردمان از آنان پن د گيرن د.
پس چون مدتى بر اي ن بگذش ت ،و پرس تش بت ان رواج ياف ت ،اي ن دو ھ م م ورد پرس تش ق رار
گرفتند.
يكى از آن دو چسبيده به »كعبه« بود ،و ديگرى در جايگاه »زمزم« .و »ق ريش« آن ى را ك ه
ب ه »كعب ه« چس بيده ب ود ،ن زد آن ديگ ر نص ب نمودن د ،و گوس فند و ش تر پ يش آن دو قرب اني
مىكردند.
و خطاب »اب و طال ب« ب ه آن دو اس ت )ك ه ھنگ ام ھمداس تانى »ق ريش« درب اره پي امبر -علي ه
السالم -بر ضد »بنى ھاشم« به آنھا سوگند ياد كرد و گفت(:
و أمسكت من أثوابه بالوصائل أحضرت عند البيت رھطي و معشرى
PDF.Tarikhema.ir
بمفضى السبيول من إساف و نائل ][37 و حيث ينيخ األشعرون ركابھم
)گفت :وصائل ،ھمان بردھاى يماني است(.
و خطاب به »إساف« است كه »بشر« پسر »ابى خازم« ]اسدى[ گويد:
مقامات العوارك من إساف ][38 عليه الطير ما يدنون منه
و عرب نام مىنھادند ،به نامھايى ،و لفظ »عبد« را به آن نسبت مىدادند كه نمىدان م آن نامھ ا
از آن »أصنام« بوده است يا نه؟ )از آن جمله اس ت» (:عب د يالي ل« ،و »عب د غ نم« ،و »عب د
كالل« ،و »عبد رضى«.
برخى از راوي ان گفت هان د ك ه »رض ى« خان هاى ب ود از آن »بن ى ربيع ه« پس ر »كع ب« پس ر
»سعد« پسر »زيد منات« ك ه »مس توغر« آن را وي ران ك رد ) »مس توغر« ھم ان »عم رو«
پسر »ربيعه« پس ر »كع ب« -پس ر »س عد« ،پس ر »زي د من ات« پس ر »تم يم« اس ت( و او را
»مستوغر« گفتند ،زيرا گفته بود:
نشيش الرضف في اللبن الوغير ][39 بنش الماء في الربالت منھا
__________________________________________________
] [37ترجمه اين دو بيت بر اين تقريب است:
»خويش و تب ارم را ن زد خان ه )كعب ه( حاض ر س اختم ،و از جام هھ اى كعب ه روپ وش رنگ ين يم اني را بدس ت
گرفتم.
»و در آنجا كه يمانيان شترانشان را مىخوابانند ،در ريزشگاه رودبارھا نزديك إساف و نائله«.
] [38ترجمه اين بيت چنين است:
»مرغان )بر كنار كشته( او نشستهاند ،و چون زنان حائض كه )به پ اس احت رام( از إس اف كن ار م ىايس تادند،
مرغان نيز به او نزديك نمىشوند«.
] [39ترجمه اين بيت بر اين تقريب است:
PDF.Tarikhema.ir
)راوي گويد :الوغير ،الحار(.
و »مستوغر« درباره درھم كوفتن »رضى« ك ه پ س از مس لمان ش دن ب ر دس ت او روى داد،
گفته است:
فتركتھا تال تنازع اسحما و لقد شددت على رضاء شدة
و لمثل عبد ﷲ يغشى المحرما! ][40 و دعوت عبد ﷲ فى مكروھھا
و پسر »ادھم« )كه مردى از »بنى عامر« پسر »عوف« از قبيله »كلب« است( گفته است:
غنظوك غنظ جرادة العيار و لقد لقيت فوارسا من قومنا
ككراھة الخنزير لاليغار ][41 و لقد رأيت مكانھم فكرھتھم
)گويد :ايغار آب داغ يا جوشان را گويند .و عيار مردى است از قبيله »كلب« كه در بامدادى
سرد بر ملخى دست يافت و خود مبتال به كرمزدگى دندان بود ،در آن مي ان ك ه مل خ م ىخ ورد
يكى از ملخھا
__________________________________________________
] )([ »آب در گوشتھاى ران آن اسب مىجوشد ،جوشيدن با ص دائى مانن د جوش يدن س نگ تفي ده ) -تابي ده( در
شير داغ«.
] [40ترجمه اين دو بيت بر اين تقريب است:
»حمله بردم بر »رضى« حملهاى شديد ،پس واگذاشتمش به صورت تل ى ك ه ب ا ي ك پارچ ه اب ر س ياه ھمانن دى
مىكرد.
»و به كمك خواستم در ويران ساختن آن عبد ﷲ را و بان عبد ﷲ مردى بأيد تا به قرق گاه حمله برد )و ق رق
آن را بشكند(«.
] [41ترجمه دو بيت باال اين است:
»ھمان ا برخ وردى ب ا س وارانى از دودم ان م ا ك ه دور انداختن د ت را چنانك ه عي ار مل خ را )از ب ن دن دان ك رم
خوردهاش( دور كرد.
»و پايگ اه آن ان را دي دى و از آن رمي دى )از ت رس و كراھ ت( ،ھمچن ان ك ه خ وك از داغ ى ) -ح رارت(
مىگريزد و مىپرھيزد«.
PDF.Tarikhema.ir
از مح ل ك رم خ وردگى در آم د ،وى گف ت» :ب ه خ داى س وگند اي ن زن ده اس ت« .و غنظ وك،
يعنى :پرت كردند ،يا دور انداختند ترا (.چون پيامبر خداى ) -صلى ﷲ عليه و سلم (-در روز
فتح »مكة« پيروز شد به »مسجد الحرام« درآمد و بتان در پيرامون »كعبه« سرپا بودند.
)پيامبر( با گوشه كمان در چشمھا و صورتھاى آنان مىكوبيد و مىفرمود:
»ج ا َء ْال َح ُّق َو َز َھ َق ْالباطِ لُ ،إِنَّ ْالباطِ َل ك َ
ان َزھُوق ا ً« 81 :17 .آن گ اه فرم ان داد ت ا بت ان را
سرنگون به روى خ اك افكندن د ،و س پس از مس جد بي رون بردن د و س وزانيدند .و در اي ن ب اره
است كه »راشد« پسر» -عبد ﷲ سلمى« گويد:
يأبى اإلله عليك و اإلسالم قالت :ھلم الى الحديث! فقلت ال،
بالفتح ،حين تكسر األصنام؟ او ما رأيت محمدا و قبيله
و الشرك يغشى وجھه االظالم! ][42 لرأيت نور ﷲ اضحى ساطعا
] »مناف«[
گفت ]» :[43مناف« نيز يك ى از بت ان ع رب ب ود ك ه »ق ريش« ب ه او نامگ ذارى م ىكردن د و
»عبد مناف« نام مىنھادند .و نمىدانم كجا
__________________________________________________
] [42ترجمه أبيات باال بر اين تقريب است:
»معش وق گف ت :ب از آى ب ه داس تان عش ق! گف تم ن ه ،خ داى و إس الم ت و را از آن ب از م ىدارد ،و آن را روا
نمىشمارد.
»مگر نديدى محمد و يارانش را در روز فتح )مكة( آن گاه كه بتان درھم شكسته مىشد.
»ھ ر آين ه ن ور خ دا را درخش ان م ىدي دى و ش رك ) -ب تپرس تى( را م ىنگريس تى ك ه ت اريكى رخس ارش را
فراگرفته بود.
] [43مراد ابو منذر ھشام پسر محمد مؤلف اين كتاب است.
PDF.Tarikhema.ir
بوده است ،و چه كسى آن را نصب كرده است؟
و زنان حائض به بتان نزديك نمىش دند ،و آن را دس ت نم ىيازيدن د ،بلك ه در ناحي ه دورت ر از
آن مىايستادند.
و در اين باره است كه »بلعاء« پسر »قيس« پسر »عبد ﷲ« پسر »يعمر« ك ه ھم ان »ش ّداخ
ليثى« مىباشد ،و مبتال به )بيمارى( برص بود ،اين بيت بسرود:
) »ابو منذر ھشام« پسر »محمد« مىگوي د» :خال د« پس ر »س عيد« پس ر »ع اص« از پ درش
مرا حديث كرد و گفت كه »بلعاء« را گفتند :اين چيست )اشاره به بيمارى برص(؟
پاسخ داد :اين شمشير خداى است كه زنگارش را زدوده است(.
كمعتنز العوارك من مناف ][44 و قرن قد تركت الطير منه
)گويد :معتنز :كنار گيرنده در گوشهاى(.
گويد :اھل ھر خانه از خانهھ اى مك ة را بت ى درون خان ه ب ود ك ه آن را م ىپرس تيدند ،و چ ون
يكى از آنان آھنگ سفر مىكرد ،آخرين كارى كه در خانهاش انجام مىداد ،مسح كردن آن بت
بود ،و چون از سفرش باز مىگشت ،نخس تين ك ارش ھنگ ام ورود ب ه خان ه اي ن ب ود ك ه آن را
مسح كند.
چون خدا پيامبرش را برانگيخت و پي امبر آن ان را ب ه توحي د و پرس تش خ داى ب ىھمت ا خوان د،
گفتند :أَ َج َع َل ْاآللِ َھ َة إِلھا ً واحِداً إِنَّ 5 :38
__________________________________________________
] [44ترجمه اين بيت ،اين است:
»چه بسا ھماوردى كه )به خاكش افكندم( و مرغان را بر كنار كشته او گذاشتم تا مانند زنان حائض كه ھنگام
زيارت از مناف كنار مىگيرند ،اندكى دورتر از او )به انتظار قطع نفس و بىحركت ماندن وى( بنشينند«.
ھذا لَ َشيْ ٌء عُجابٌ ! [45] 5 :38قصدشان ھمين أصنام بود.
و عرب ديوانهوار شيفته پرس تش بت ان ب ود ،برخ ى از آن ان پرستش گاھى بن ا م ىك رد و برخ ى
ديگر بت ى س رپا م ىداش ت و از آن مي ان كس ى ك ه نم ىتوانس ت بت ى س رپا دارد ،و ي ا بتك دهاى
بسازد ،سنگى را پيشاپيش حرم و يا پيشاپيش چيزى از آنچه مىپسنديد ،نصب مىك رد و آنگ اه
ب ه ط واف آن م ىپرداخ ت ،ھمچن ان ك ه »كعب ه« را ط واف م ىك رد و اينگون ه س نگھا را
»أنصاب« مىناميدند.
و اگ ر آن س نگھا تن ديس ) -تمث ال( م ىب ود ،آنھ ا را »أص نام« ،و »أوث ان« م ىخواندن د و
طوافشان را »دوار« مىگفتند.
پس چون مردى به سفر مىرفت ،و در منزلي فرود مىآمد چھار سنگ ب ر م ىگرف ت و از آن
چھار آنى را ك ه زيب اتر م ىياف ت آن را خ داى م ىگرف ت ،و آن س ه ديگ ر را دي گ پاي ه ب راى
ديگش قرار مىداد.
و چون كوچ مىكرد ،آن را وامىگذاشت و چون به منزل ديگر مىرسيد ،ھمان ك ار را تك رار
مىكرد ،و اينان پيشاپيش ھمه اين بتان سنگى ،شتر و گوسفند مىكشتند و ب ه آن وس يله ب ه اي ن
بتان سنگى تقرب مىجستند و با وجود اين ،برترى »كعبه« را نسبت به آنان گ ردن م ىنھادن د
و از حج و عمره به »كعبه« روى نمىگردانيدند.
و آنچه را )از طواف و قرباني( در سفرھاى خود نسبت به اين سنگھا بك ار م ىبس تند از روى
دلبستگى به كعبه و به قصد پيروى بود كه از طواف و قرباني پيشاپيش كعبه به كار مىبستند.
و گوسفندانى را كه پيش بتان و سنگھاى مورد پرستششان مىكشتند» ،عتائر« مىناميدند.
)عتيره :در لغت تازى ذبيحه ) -كشته شده( است( .و كشتارگاھى
__________________________________________________
] [45قرآن كريم.5 /38 ،
PDF.Tarikhema.ir
را كه براى أصنام و أنص اب در آن گوس فند ذب ح م ىكردن د »عت ر« م ىگفتن د ،و در اي ن ب اره
است كه »زھير« پسر »أبى سلمى« گويد:
كمنصب العتر دمى رأسه النسك ][46 فزل عنھا و اوفى رأس مرقبة
»بنو مليح« از قبيله »خزاعة« -ك ه تب ار »طلح ه طلح ات« بودن د -ج ن م ىپرس تيدند ،و آي ت
ون ﷲ عِ با ٌد أَمْ ثال ُ ُك ْم [47] ... 194 :7درباره اينان نازل گرديد. كريمه إِنَّ الَّذ َ
ِين َت ْدع َ
ُون من ُد ِ
] »ذو الخلصة«[
ديگر از بتان عرب» ،ذو الخلصة« است .و آن سنگى بود سپيد ،و نگارين كه ش كل ت اجى ب ر
آن نگاشته بودن د و در »تبال ه« ب ين »مك ة« و »مدين ه« -ھف ت من زل ب ه »مك ة« مان ده -ج اى
داشت.
و پردهداران آن »بنو امامه« از قبيله »باھله« پسر »اعصر« بودند.
و قبائ ل خ ثعم ،و »بجيل ه« و »ازدالس راة« و ديگ ر قبائ ل ع رب از »ھ وازن« ك ه ب ه ايش ان
نزديك بودند و آن را بزرگ مىداشتند و براى او قرباني مىكردند] .و ھمچنين اعرابى ك ه در
»تباله« أقامت داشتند ،او را تعظيم مىكردند .يكى از آنان گويد:
مثلي و كان شيخك المقبورا لو كنت يا ذا الخلص الموتورا
لم تنه عن قتل العداة زورا ][48
پدر شاعر را كشته بودند ،و او در پى خونخواھى پدر بود ،پسر نزد
__________________________________________________
] [46ترجمه اين بيت اين است:
»پس )اسب من؟( از آن پريد و بر قله ديدگاھى ) -مرتبه( برآمد چونان سنگ برافراشته در كشتارگاه »عتر«
كه خون قربانيھا آن را سرخ فام كرده است«.
] [47قرآن كريم.194 /7 ،
] [48ترجمه سه مصراع فوق چنين است:
»اگر تو ني ز اى ذو الخل ص مانن د م ن ص احب خ ون ب ودى ،و پ درت در گ ور خفت ه م ىب ود) ،م را( از كش تن
دشمنان )كشندگان پدرم( بى دليل باز نمىداشتى«.
PDF.Tarikhema.ir
»ذو الخلصة« آم د ،و ب ا تيرھ اى وي ژه قرع هكش ى داورى خواس ت .تي رى برآم د ك ه او را از
خونخواھى باز مىداشت ،پس اين أبيات را بگفت.
و پ ارهاى از م ردم أبي ات م ذكور را ن اروا ب ه »ام رؤ الق يس« پس ر »حج ر كن دى« نس بت
م ىدھن د [.و »خ داش« پس ر »زھي ر ع امرى« ب ه ي اد او ) -ب ت( خط اب ب ه »عثع ث« پس ر
»وحشى خثعمى« درباره پيمانى ك ه در مي ان ايش ان ب وده ،و عثع ث آن را درھ م شكس ته ب ود،
مىگويد:
و ما بيننا من مدة لو تذكرا ّ
و ذكرته با بيني و بينه
و محبسة النعمان حيث تنصرا ][49 و بالمروة البيضاء يوم تبالة
پ س چ ون رس ول خ داى ) -ص لى ﷲ علي ه و س لم» (-مك ة« را بگش ود ،و ع رب يكس ر إس الم
آورد ،و نمايندگان ايشان )از ھر سو( بر او وارد مىشدند» ،جرير« پسر »عبد ﷲ« در حالي
كه إسالم آورده بود به خدمتش رسيد ،پس پيامبر به او فرمود :اى »جرير«! آي ا خ اطرم را از
»ذو الخلصة« آسوده نمىدارى؟ پاسخ داد :فرمانبردارم! پس او را بدان سو گسيل داشت.
وى برف ت ت ا ب ه ق وم ]بن ى[ احم س از قبيل ه »بجيل ه« رس يد و آن ان را ب ا خ ود بس وى »ذو
الخلص ة« ب رد .پ س دو قبيل ه »خ ثعم« و »باھل ه« در پاس دارى آن ) -ذو الخلص ة( ب ا وى
بجنگيدند .جرير در آن روز صد مرد از قبيله »باھله« را كه جملگ ى پ ردهدار »ذو الخلص ة«
بودند بكشت
__________________________________________________
] [49ترجمه دو بيت باال بر اين تقريب است:
»خدا را كه ميان من و او ،و پيمانى كه ميان ما تا مدتى معين بسته ش ده ،حك م و گ واه اس ت ب ه ي اد او آوردم،
كاشكى )آن پيمان را( به ياد مىآورد.
»و او را به سنگ سپيد ) -مروه بيضاء( در روز تباله و به عزلتگاه نعمان ،آنجا كه دين ترسا گرف ت ،ي ادآور
شدم«.
PDF.Tarikhema.ir
و در ميان قبيله »خثعم« كشتارى بسيار ك رد و دويس ت م رد از »بن ى قحاف ة« پس ر »ع امر«
پسر »خثعم« بكشت و بر آنان پي روز ش د و ايش ان را ھزيم ت داد ،و بني ان »ذو الخلص ة« را
ويران ساخت ،و آن را آتش زد و بسوخت .و زنى از قبيله »خثعم« )در آن باره( گفت:
ثمال يعالج كلھم انبوبا و بنو امامة بالولية صرعوا
أسدا تقب لدى السيوف قبيبا جاءوا لبيضتھم فالقوا دونھا
فتيان احمس قسمة تشعيبا ][50 قسم المذلة بين نسوه خثعم
و »ذو الخلصة« اكنون در آستانه مسجد »تباله« سنگ فرش است.
و از رسول خداى ) -عليه السالم (-چنين به ما رسيده اس ت ك ه فرم ود» :ال ت ذھب ال دنيا حت ى
تصطك أليات نساء دوس على ذى الخلصة ،يعبدونه كما كانوا يعبدونه« ].[51
] »سعد«[
و براى »مالك« ،و »ملك ان« -دو پس ر »كنان ه« -در س احل »ج ده« ،و پيرام ون آن بت ى ب ود
كه »سعد« مىناميدند.
__________________________________________________
] [50ترجمه أبيات مذكور در باال بر اين تقريب است:
»بنو امامه در وليه سرگشته و مستانه به خاك و خون در غلطيدند و جملگى نيزه بكار مىبردند.
»اينان به پاسدارى پايه و پايگاه خويش آمدند ،پس به شيرمردانى برخوردند كه در برابر شمشيرھا دن دان )ب ه
خشم( مىساييدند ،ساييدنى صدادار و خوفناك.
»جوانمردان احمس خاكسارى را ميان زنان دودمان خثعم پخش كردن د ،پخ ش كردن ى ك ه ھيچي ك از آن ان ب ى
بھره نماند«.
] [51ترجمه حديث منقول اين است» :دنيا نابود نگردد تا آنگاه كه سرينھاى زنان )قوم دوس( ب ر ذو الخلص ة
]در حال پرستش آن[ بسايد .و آن را چونان كه در پيش مىپرستيدند ،بپرستند«.
PDF.Tarikhema.ir
اين ب ت لخت ى س نگ دراز ب ود .روزى م ردى از ايش ان ش ترانى را از آن خ ويش آنج ا ب رد ت ا
برابر سنگ نگاه بدارد ) -آنھا را بر آن وقف كند( و از اين راه بدان تبرك جويد .چون ش تران
نزديك سنگ رسيدند ،از آن برميدند ]و بر آن سنگ از خون قربانيھا ريخته مىش د[ و ھ ر ي ك
به سويى بپراكندند.
مرد تازى اندوھگين و خشمناك ش د ،پ س س نگى برگرف ت و ب ر ب ت بكوف ت و بگف ت» :خ داى
ترا از بركت پرستش مردمان بر كنار دارد! شتران مرا رمانيدى ،و مرا دچار رن ج س اختى«.
آنگ اه ]در پ ى گ رد آوردن ش تران برآم د و آنھ ا را گ رد آورد[ و از نزدي ك وى بازگش ت ،و
مىگفت:
فشتتنا سعد فال نحن من سعد! أتينا الى سعد ليجمع شملنا
من األرض ،ال يدعى لغى و ال رشد ][52 و ھل سعد اال صخرة بتنوفة
] »ذو الكفين«[
و قبيله »دوس« از تيره »منھب« پسر »دوس« را بتى بود كه »ذو الكفين« ناميده مىشد.
پس چون قبيله مذكور إسالم آوردند ،پيامبر ) -صلى ﷲ علي ه و س لم» (-طفي ل« پس ر »عم رو
دوسى« را فرستاد تا آن را بسوزانيد.
و او است كه مىگويد:
__________________________________________________
] [52ترجمه دو بيت باال اينست:
»به پيشگاه سعد آمديم ،تا پراكندگى ما را جمع كند پس سعد ما را پراكنده ساخت.
پس ما از سعد نيستيم )يعنى :ما از سعد بيزاريم(! »و آيا سعد چيزى ج ز پارچ ه س نگى اس ت در بياب ان افت اده
كه او را براى ھدايت ،و يا گمراھى نشايد خواند«.
PDF.Tarikhema.ir
ميالدنا اكبر من ميالدكا! يا ذا الكفين لست من عبادكا!
انى حشوت النار في فؤادكا! ][53
] »ذو الشرى«[
ّ
و »بن ى ح ارث« پس ر »يش كر« پس ر »مبش ر« از قبيل ه »أزد« را ني ز بن ى ب ود ك ه »ذو
الشرى« ناميده مىشد.
و يكى از سران عرب در اين بيت از او ياد مىكند:
و شج العدى منا خميس عرمرم! ][54 اذن لحللنا حول ما دون ذى الشرى
] »أقيصر«[
و ب راى قبائ ل »قض اعه« ،و »لخ م« ،و »ج ذام« و »عامل ه« ،و »غطف ان« در دھك دهھ اى
مشرف بر »شام« بتى بود »أقيص ر« ن ام ،و درب اره اوس ت ك ه »زھي ر« پس ر »اب ى س لمى«
مىگويد:
و ما سحقت فيه المقاديم و القمل! ][55 حلفت بأنصاب االقيصر جاھدا
و »ربيع« پسر »ضبع فزارى« گفته است:
__________________________________________________
] [53ترجمه اين سه مصراع بر اين تقريب است:
»اى ذو الكفين ،من از بندگان تو نيستم! نژاد ما واالتر از نژاد تو است! منم كه درونت ) -دلت( را يكس ره از
آتش پر ساختم!«
] [54ترجمه اين بيت چنين است:
»آن گاه در پيرامون ذى الشرى فرود آمديم ،و لشكرى پردامنه و انبوه از م ا دش من را درھ م ش كافت و درھ م
كوبيد«.
] [55ترجمه بيت باال بر اين تقريب است:
»س وگند ي اد ك ردم ب ه س نگھاى س ر پ ا ش ده ) -أنص اب( ن زد »اقيص ر« ،س وگندى اس توار و ب ه آنچ ه س ر و
صورتھا بدان ساييده مىشود«.
PDF.Tarikhema.ir
حول االقيصر ،تسبيح و تھليل! ][56 ]و[ اننى و الذي نغم األنام له
و »شنفرى األزدي« ھم پيمان قبيله »فھم« درباره او مىگويد:
على ،و أثواب االقيصر! يعنف ][57 و ان امرأ أجار عمرا و رھطه
] »نھم«[
قبيله »مزينه« بتى به نام »نھم« داشتند ،و به نام اوست كه »عبد نھم« نامگذارى مىكردند.
و پردهدار »نھم« مردى به نام »خزاعى« پسر »عبد نھم« ،از قبيل ه »مزين ه« از تي ره »بن ى
عداء« بود.
پس چون آوازه بعثت پيامبر ) -صلى ﷲ عليه و سلم (-شنيد ،بر ب ت ن امبرده بش وريد ،و او را
درھم شكست ،و اين أبيات را سرود:
عتيرة نسك ،كالذي كنت أفعل ذھبت الى نھم الذبح عنده
ا ھذا اله ابكم ليس يعقل! فقلت لنفسي حين راجعت عقلھا
اله السماء الماجد المتفضل ][58 أبيت ،فديني اليوم دين محمد
__________________________________________________
] [56ترجمه اين بيت اينست:
»و ھمانا من سوگند مىخورم به آنى كه سرود مردمان در پيرامون اقيصر براى او نيايش و ستايش است«.
] [57ترجمه اين بيت ،بر اين تقريب است:
»به جامهھاى »اقيصر« سوگند كه مردى كه »عمرو« و دودمانش را ضد من پناه داده ،بر م ن درش تى بك ار
مىبرد«.
] [58ترجمه سه بيت مذكور در باال چنين است:
»نزد »نھم« رفتم تا در پيشگاھش گوسفند قربان كنم ،آن چنان كه در پيش مىكردم.
PDF.Tarikhema.ir
آنگاه به پيامبر ) -ص لى ﷲ علي ه و س لم (-پيوس ت ،و خ ود إس الم آورد ،و إس الم قبيل ه خ ويش
»مزينه« را نيز به گردن گرفت.
أمية پسر »أسكر« ھم درباره اين بت مىگويد:
اسيدين يحلفان بنھم إذا لقيت راعيين فى غنم
فأمض و ال يأخذك باللحم القرم ][59 بينھما أشالء لحم مقتسم،
] »عائم«[
براى قبيله »ازدالسراة« ،بتى بود كه آن را »عائم« مىگفتند.
و »زيد الخير« كه ھمان »زيد الخيل طائى« است ،در اين بيت او را نام مىبرد:
و لم تدر ما سيماھم ،ال و عائم! ][60 تخبر من القيت أن قد ھزمتھم،
] »سعير«[
و قبيله »عنزه« را بتى بود» ،سعير« نام.
»جعفر« پسر »ابى خالس كلبى« را در حالي كه بر شترش سوار
__________________________________________________
] )([ »پس چون به عقل خويش بازگشتم ،با خود گفتم» :آيا اين گن گ بيگان ه از خ رد ،خ داى اس ت؟!« » )از
قرب اني ب راى او( روى برگردان دم و آي ين ام روزم دي ن محم د اس ت ،دادار آس مان ،آن خ داى واالى بخش نده
است«.
] [59ترجمه دو بيت باال بر اين تقريب است:
»ھر گاه به دو چوپان در ميان گله گوسفندى برخوردى ك ه آن دو م ردك س ياه ب ه نھ م س وگند م ىخورن د» ،و
مي ان آن دو تك هھ اى گوش ت قس مت ش ده نھ اده اس ت راه خ ود گي ر )و از آن در گ ذر( ،و اش تھاى گوش ت
)خوردن( ترا فرا نگيرد«.
] [60ترجمه بيت باال چنين است:
»به ھر كس مىرسى مىگوئى آنان را )يعنى گوينده بيت و بس تگان وى را( ف رار دادم و ح ال آنك ه نم ىدان ى
گونه و سيماى آنان چيست ،نه ،به عائم سوگند كه نمىدانى«.
PDF.Tarikhema.ir
بود ،بر او گذر افتاد ،و )افراد قبيله( »عنزه« گوسفندانى در پيشگاھش قرباني ك رده بودن د ،و
شتر »جعفر« از آن برميد ،وى اين شعر را إنشاد كرد:
حول السعير يزوره ابنا يقدم نفرت قلوصي من عتائر صرعت
ما ان يحير إليھم بتكلم ][61 و جموع يذكر مھطعين جنابه
)اب و من ذر گوي د» :يق دم« ،و »ي ذكر« دو پس ر »عن زه« ان د ك ه ش اعر پس ران ايش ان را در
طواف پيرامون »سعير« ديده است(.
و عرب را سنگھاى غبار آلودى بود كه )در جايى( نص ب م ىكردن د ،و گ رد آن م ىگش تند ،و
نزدش گوسفند قربان مىكردند.
و اين سنگھا را »أنصاب« مىخواندند ،و طواف گرد آن را »دوار« مىناميدند.
و در آن باره است كه »ع امر« پس ر »طفي ل« م ىگوي د) :وى روزى ب ه دي دار »غن ى« پس ر
»اعصر« آمد در حالي كه آنان سنگى را كه نصب كرده بودن د ،ط واف م ىنمودن د ،ع امر در
دختران ايشان كه طواف مىكردند ،زيبايى ويژهاى بديد( پس گفت:
عليھم كلما أمسوا دوار! ][62 اال يا ليت أخوالي غنيا
__________________________________________________
] [61ترجمه دو بيت فوق چنين است:
»شتر جوانم از الشهھاى گوسفندان قرباني كه پيرامون »سعير« ب ر زم ين غلطي ده ب ود و دو پس ر »يق دم« او
را زيارت مىكردند ،رميد.
»و گروھھايى از دودمان »يذكر« گرداگرد آستانش شتابان م ىگش تند ،و او )ب ت( نم ىدانس ت و نم ىتوانس ت
ايشان را به كلمهاى پاسخ دھد«.
] [62ترجمه اين بيت ،اين است:
PDF.Tarikhema.ir
و »عمرو« پسر »جابر حارثى كعبي« درباره اينگونه سنگھاى برافراشته است كه مىگويد:
و حلفت باالنصاب ان ال يرعدوا ][63 حلفت غطيف ال تنھنه سربھا
و نيز در اين باره است كه »مثقب عبدى« به »عمرو« پسر »ھند« گفته است:
فقد كادت حواجبھم تشيب ][64 يطيف بنصبھم حجن صغار
)حجن :كودكان -صبيان(.
)و گوين ده( »ف زارى« ھ م در اي ن ب اره گفت ه اس ت )آن ھنگ ام ك ه ق ريش در ناھنجاريھ ايى ك ه
بكار برد ،بر او خشم گرفتند ،و او را از دخول در »مكة« منع كردند(:
ھل لى من قومي من ارباب؟ ][65 سوق بدني ،محقبا أنصابى
و يكى از »بنى ضمره« ،در جنگى كه ميان آنان بود در اين باره گفت:
__________________________________________________
] )([ »اى كاشكى خويشان مادريم ،قبيله »غنى« ھر شامگاه »دوارى« بر خويشتن واجب مىداشتند.
] [63ترجمه بيت بر اين تقريب است» :قوم غطيف سوگند ياد كرده است كه جنگاورانش را )از حمله بر م ا(
جلو نگيرد ،و من به أنصاب سوگند خوردم كه ما را نتوانند بيم داد«.
] [64ترجم ه اي ن بي ت چن ين اس ت» :كودك ان خردس ال ،أنص اب آن ان را ط واف م ىكنن د ،و نزدي ك اس ت ك ه
ابروان ايشان )از پيرى( سپيد شود )و ھمچنان در ھمه عمر آنھا را طواف مىكنند(«.
] [65ترجمه بيت باال اين است:
»ش تران قرب انيم را م ىران م ،در ح الي ك ه أنص اب خ ودم را ب ر ت رك )ش تر( دارم .آي ا م را از ق وم خ ود
پروردگارانى است؟«
PDF.Tarikhema.ir
و حلف ت باالنص اب و الس تر! ] [66و در اي ن ب اره اس ت ك ه »م تلمس ض بعى« خط اب ب ه
»عمرو« پسر »ھند« در رفتارى كه با او ،و با »طرفه« پسر »عبد« كرد ،مىگويد:
و الالت و األنصاب ال تئل! ][67 اطردتنى حذر الھجاء ،و ال
)ال تئل :اى ال تنجو -نجات نمىيابى.
اطردتنى :از »أطردت« است ،نه از »طردت«(.
و »ع امر« پس ر »واثل ه اب و طفي ل ليث ى« در ح ال إس الم راج ع ب ه جنگ ى ك ه در آن ش ركت
داشت ،مىگويد:
كورد القطا :ريعانھا متتابع فإنك ال تدرين ان رب غارة
لھا نصب قد ضرجته النقائع ][68 نصبت لھا وجھى و وردا كأنه
] »عميانس«[
و قبيله »خوالن« بتى ) -صنمي( در زمين »خوالن« داشتند كه »عميانس« نام داشت.
__________________________________________________
] [66ترجمه مصراع مذكور چنين است:
»سوگند خوردم به أنصاب ،و به پرده )ممكن است مراد پردهاى باشد كه بر بتان مىكشيدند(«.
] [67ترجمه بيت باال بر اين تقريب است:
»مرا از بين ھجاى من از خود راندى ،و نه ،به الت و أنصاب سوگند كه نجات نمىيابي )يعنى از ھجاى م ن
بركنار نخواھى شد(«.
] [68ترجمه دو بيت فوق بر اين تقريب است:
»پس تو )اى محبوبه من( بدرستى نم ىدان ى ك ه ب ا غ ارت و ھج وم ك ه مانن د ورود قط ا ب ر آبگ اه پي اپى روى
مىدھد.
»و من روى به آن معركه ) -ميدان( آوردم و اسب سرخ فامم را بدان مقصد راندم ،چنانكه گوئى او را در آن
ميدان انصابى است كه خونھاى قرباني آن را رنگين ساخته است«.
PDF.Tarikhema.ir
از چھارپايان خود و نيز از محصولى كه از زمين بر م ىداش تند ،بھ رهاى ب راى او )عمي انس(
و بھرى ،به گمان خويش ،براى خداى ) -عز و جل (-كنار مىنھادند.
پس آنچه از سھم »عميانس« داخل سھم خدا مىشد ،به »عميانس« برمىگردانيدند ،و آنچ ه از
سھمي كه براى خدا قرار داده بودند ،داخل در سھم بت مىشد ،براى او وامىگذاشتند.
و اين ان از تي رهاى از »خ والن« بودن د ك ه ب ه ايش ان »أدوم« م ىگفتن د ،و اين ان »أس وم«
مىباشند.
ْ َ َ َّ ُ
و بنابر آنچه به م ا رس يده اس ت )از اخب ار و تفاس ير( ،آي ت َو َج َعل وا ِ ِ ِم َّم ا ذ َرأ م ن ال َح رْ ِ
ث َو
عام َنصِ يبا ً َفقالُوا ھذا ِ َّ ِ ِب َزعْ م ِِھ ْمَ ،و ھذا لِ ُ َْ
ش َركائ ِِھ ْم َف ال يَصِ ُل إِلَ ى ﷲ َو م ا ان لِ ُ
ش َركائِنا َفم ا ك َ األ ْن ِ
ون« [69] 136 :6درب اره ايش ان ن ازل ش ده ش َركائ ِِھ ْم س ا َء م ا َيحْ ُك ُم َ ان ِ َّ ِ َف ُھ َو يَصِ ُل إِل ى ُ
ك َ
است.
و »حسان« پسر »ثابت« درباره بت »عزى« كه در »بطن نخله« بود ،گفته است:
رسول الذي فوق السموات من عل شھدت باذن ﷲ ان محمدا
له عمل فى دينه متقبل و ان أبا يحيى و يحيى كليھما
و من دانھا فل من الخير معزل ][70 و ان التي بالسد من بطن نخلة
) »ھشام« گويد» :ف ّل« زمينى را گويند كه خشك است و ھيچ خير
__________________________________________________
] [69قرآن كريم .136 /6
] [70ترجمه أبيات باال بر اين تقريب است:
»گواھى مىدھم به اذن خداى كه محمد فرستاده آن خدايى است كه پايگاھش باالى آسمانھا است.
PDF.Tarikhema.ir
و بركتى در بر ندارد .و شاعر بت مذكور را به آن تشبيه كرده است(.
و »بنى حارث« پسر »كعب« را در زمين »نجران« كعبهاى بود كه آن را بزرگ مىداشتند.
و ھمان است كه »اعشى« از آن نام برده است.
و برخى را گمان آنست كه آن كعبه ،نه كعبه عبادت ،بلك ه غرف هاى افراش ته ) -ك اخى( ب ود از
آن قومى كه »اعشى« ايشان را نام برده )و ستوده است(.
و به نظر من بأيد ھم چنين باشد زيرا نشنيدهام كه »بنى حارث« در اشعار خويش كس ى را ب ه
آن نامي ده باش ند [71] .و قبيل ه »إي اد« در قري ه »س نداد« واق ع در زمين ى مي ان »كوف ه« ،و
»بصره«» ،كعب ه« ديگ رى داش تند ،ھم انى ك ه »اس ود« پس ر »يعف ر« )در ش عرى از اش عار
خويش( آن را ياد كرده است.
و شنيدهام كه اين خانه ،خانه عبادت و پرستش نبود ،بلكه فرودگاھى بلندپاي ه و اس توار ب ود ك ه
شاعر از آن ياد كرده است.
و مردى از قبيله »جھينة« كه »عبد الدار« پس ر »ح ديب« نامي ده م ىش د ،ب ه ق وم خ ود گف ت:
»بيايي د خان هاى بس ازيم )م رادش س اختن خان هاى ب ود در س رزمين قبيل ه »ح وراء«( ك ه ب ا
»كعب ه« براب رى كن د ،و آن را ب زرگ داري م ت ا رفت ه رفت ه بس يارى از تازي ان را ب ه آن ماي ل
سازيم «.افراد قبيله اين كار را بزرگ شمردند و تن به اقدام آن در ندادند،
__________________________________________________
] )([ »و بتحقيق كه ابى يحيى و يحيى -اين ھر دو -را در دين او عملي است مقبول )پذيرفته(.
»و آن بتى كه در »سد« از »بطن نخله« قرار دارد و ھر كس كه به آن بت گرويده ،مانند زمين ى اس ت تھ ى
از خير و بركت و بركنار از آب و آبادى«.
] [71مؤلف مىخواھد بگويد :نشنيدهام كه قبيله »بنى حارث« كسى را به نام »عبد كعبه« نام گذارده باشند.
PDF.Tarikhema.ir
پس )آن مرد( اين شعر گفت:
ليست بحوب او تطيف بمأثم و لقد أردت بان تقام بنية
راغوا و الذوا فى جوانب قودم فأبى الذين إذا دعوا لعظيمة
ولوا و اعرض بعضھم كاال بكم يلحون ان ال يؤمروا فإذا دعوا
فى ذى أقاربه غموض الميسم ][72 صفح منافعه و يغمض كلمه
»ھشام« پسر »محمد« گويد:
»ابرھه اشرم« در »ص نعاء«» ،كنيس ه« اى ب ا س نگ خ ارا و چوبھ اى گرانق در ،و طالك وب
بساخت ،و آن را »قليس« نام نھاد ،و به پادشاه »حبشه« نوشت كه من به نام تو »كنيسه« اى
بساختم كه ھيچكس ھرگز مانند آن را نساخته است.
و از عرب دست بر ندارم تا آن كه خانهاى را كه به سوى آن آھنگ ح ج م ىكنن د )يعن ى كعب ه
را( واگذارند ،و اين خانه را به جاى آن بر گزينند .چون يكى از سران عرب كه تأخير ش ھور
)يعنى پس انداختن ماھھاى قمرى( به فرمان او بود ،اين قصه بش نود ،دو م رد از ق وم خ ود را
برانگيخت و به آنان فرمان داد تا به »صنعاء« روند ،و آن بنا را
__________________________________________________
] [72ترجمه اين چھار بيت ،اين است:
»ھمانا خواستم خانهاى سرپا شود كه نه خود گناه بود ،و نه گناھى در برداشت.
»پس أبا كردند )يعنى :تن در ندادند( آنانى كه چون به كارى سترگ خوانده شوند )روباهوار( به راست و چپ
دوند و به أطراف »قودم« پناه برند.
»ناسزا مىگويند كه به آنان فرماني داده نشود ،و چون به كارى )مھم( خوان ده ش وند ،برخ ى ب ى آنك ه پاس خى
بدھند چون گنگى پشت مىكنند.
»ھر يك از ايشان سودش براى بيگانگان است ،و زخمش در )تن( خويشان مانند آھن تاييده )ميس م :آل ت داغ(
فرو مىرود«.
PDF.Tarikhema.ir
با مدفوع خود آلوده سازند ،و آن دو چنين كردند.
پس چون خبر به »أبرھة« رس يد ،خش مگين ش د و پرس يد اي ن جس ارت از ك ه س ر زده اس ت؟
گفته شد :كسى از »اھل كعبه« بوده است .پس خشمش )دو چن دان( ش د و ب ا في ل و س پاھى از
»حبشيان« برون آمد )و آھنگ ويران ساختن كعبه كرد( و بشد آنچه شد ].[73
»حسن« پسر »عليل« ما را حديث كرد و گفت» :على« پس ر »ص باح« م ا را ح ديث ك رد و
گفت» :ابو منذر ھشام« پسر »محمد« گف ت» :اب و مس كين« م را خب ر داد از پ درش ك ه گف ت
چون »امرؤ القيس« پسر »حجر« به قصد غارت بر »بنى اسد« روى آورد ،گذارش بر »ذو
الخلصة« افتاد )و او بتى بود در »تباله« ،و عرب جملگى آن را بزرگ مىداشتند.
و او را سه تير ) -قدح( بود ،يكى »آم ر« ،و ديگ ر »ن اھى« ،و س ديگر» :مت ربص« )يعن ى:
در انتظار(.
»امرؤ القيس« سه نوبت نزد آن بت قرعه كشيد )و ھر سه بار( »ناھى« )بازدارن ده( در آم د.
پس تيرھا را بشكست و پارهھاى آن را بر گونه بت بكوفت و گفت» :شرم پ درت را ب ه دن دان
گازگير! اگر ترا پدر كشته بودندى م را از حمل ه ب ه آن ان ب از نداش تى!« آنگ اه ب ه جن گ »بن ى
اسد« شتافت و بر ايشان چيره شد.
از آن پس ديگر كسى به داورى و قرع هكش ى ن زد »ذو الخلص ة« نرف ت ت ا خ داى آي ين إس الم
فرو فرستاد .پس »إمرؤ القيس« نخستين كسى بود كه بت نامبرده را پرده حرمت بدريد.
__________________________________________________
] [73يعنى :به كيفر اين آھنگ چنان ك ه دان يم و ھم ه دانن د رس يد و خ ود و پي ل و لش كريانش يكس ره ب ه ب الى
»أبابيل« نابود گرديدند.
PDF.Tarikhema.ir
»عنزي« ما را حديث كرد از »على« پسر »صباح« كه گفت:
»ھشام« پسر »محمد« مردى مكنى به »أبا بشر« كه او را »ع امر« پس ر »ش بل« م ىگفتن د،
و از قبيله »جرم« و بود ،مرا حديث كرد و گفت:
)قبائل( »خزاعة« ،و »لخم« ،و »جذام« ،و جمله »اھل شام« را ص نمي ب ود» :اقيص ر« ن ام
كه او را حج مىگذاشتند و در پيشگاه او موى سر مىتراشيدند ) -حلق رأس م ىكردن د( و ھ ر
مردى كه موى سر مىتراشيد ،با ھر مويى قرّ هاى )مشتى( آرد )بر زمين( مىريخت.
) »ابو منذر« گويد :القرة :القبضة -يك مشت( )راوي( گفت :پس افراد قبيله »ھ وازن« در آن
ھنگام پياپى بر ايشان وارد مىشدند .اگر ھنوز قبضه آرد و تار م وى ب ر زم ين نيفت اده ب ودى،
»ھوازنى« مىگفت :آن را به من بده كه من خاكسارى از »ھوازن« ام ،و اگ ر پ يش از آم دن
وى )آرد و موى( بر زمين ريخت ه ش ده ب ودى ،م وى را ب ا ش پش و آردى ك ه ھم راه داش ت از
زمين برمىگرفت ،و مىپخت و مىخورد.
پ س از بعث ت )پي امبر( مي ان دو قبيل ه »ج رم« ،و »بن و جع دة« ب ر س ر آبگ اھى ) -درب اره
آبگ اھى( ك ه »عقي ق« نامي ده م ىش د ،خص ومتي روى داد ،و ن زد پي امبر ) -ص لى ﷲ علي ه و
سلم (-به داورى آمدند.
پي امبر خ داى حك م ب ه س ود »ج رم« داد ،پ س »معاوي ه« پس ر »عب د الع زى« پس ر »ذراع
جرمى« اين شعر بگفت:
إذا جمعت عند النبي المجامع و انى أخو جرم كما قد علمتم
فانى بما قال النبي لقانع! فان أنتم لم تقنعوا بقضائه،
مع القمل في جفر االقيصر شارع؟ ا لم تر جرما أنجدت ،و أبوكم
PDF.Tarikhema.ir
سوى القمل ،انى من ھوازن ضارع إذا قرة جاءت يقول :أصب بھا
بلى ذنب ما أنتم و أكارع. فما أنتم من ھؤال الناس كلھم،
و فاتتھما فى طولھن األصابع ][74 و انكم كالخنصرين اخستا
»ابو منذر ھشام« پسر »محمد« گفت:
»شرقى« در اين ب اره ب راى م ن از »س راقه« پس ر »مال ك« پس ر »جعش م م دلجى« ،از تي ره
»بنى كنانه« اين أبيات را بر خواند:
جذام و لخم أعرضت و المواسم؟ ا لم ينھكم عن شتمنا ،ال أبا لكم!
حياض برضوى و األنوف رواغم و كل قضاعى كان جفانه
فال المرء مستحى و ال المرء طاعم ][75 بما انتھكوا من قبضة الذل فيكم
__________________________________________________
] [74ترجمه أبيات باال بر اين تقريب است:
»منم ،چنانكه دانيد از خاندان »جرم« ،آنگاه كه مجامع در حضور پيامبر گرد آيند! »پس اگ ر ش ما ب ه داورى
او خرسند )قانع( نباشيد ،من به آنچه پيامبر فرموده قانع و خرسندم! »آيا نديدى »جرم« را كه )درماندگان را(
يارى مىداد و رادى مىكرد ،در حالي كه پدر شما در چ اه »اقيص ر« )ب راى ب ر آوردن مش تى آرد( ب ا ش پش
دست و گريبان بود؟
»ھر گاه آردى آميخت ه ب ه م و ف رو م ىريخ ت) ،پ در ش ما( م ىگف ت :آن را خ الي از ش پش ب ه م ن برس ان م ن
خاكسارى از قبيله ھوازن ھستم.
»پس شما )بنو جعدة( از زمره ديگر مردمان نيستيد ،آرى! شما دم و پاچه مردمان بشمار مىرويد.
»و ھمانا شما در برابر ديگر مردمان حكم دو انگشت كوچك )خنصر و بنصر( را داريد كه با ديگ ر انگش تان
ھمسرى نتوانند كرد«.
] [75ترجمه سه بيت مذكور بر اين وجه است:
PDF.Tarikhema.ir
»ابو على عنزي« ما را حديث كرد و گفت» :على« پسر »صباح« ما را حديث كرد و گف ت:
»ابو منذر« پسر »ھشام« پسر »محمد سائب كلبى« ما را خبر داد ،گف ت :پ درم م را خب ر داد
و گفت:
نخستين پايه پرستش بتان از آنجا نھاده شد كه چون »آدم« بمرد ،پسران »ش يث« پس ر »آدم«
او را در مغارهاى از ھمان كوه كه آدم در سرزمين »ھند« بر آن فرود آمد قرار دادن د) ،و آن
كوه را كوه »نوذ« گويند ،و آن آبادترين كوه است در زمين .و از اينرو است كه در مثل گفت ه
مىشود» :سرسبزتر از »نوذ« ،و خشكتر از »برھوت«.
و ]برھوت[ واديى است در »حضرموت« در دھكدهاى به نام »تنعه«.
»عنزي« ما را حديث كرد از »على« پسر »صباح« كه گفت:
»ابو من ذر« گف ت :پ درم از »اب ى ص الح« از پس ر »عب اس« ) -اب ن عب اس( رواي ت ك رد ك ه
گفت:
أرواح مؤمن ان در »جابي ه« از س رزمين »ش ام« بس ر م ىبرن د ،و أرواح مش ركان در
»برھوت«.
»ابو على عنزي« از »على« پسر »صباح« و او از »ابو منذر« از پدرش از »اب و ص الح«
از پسر »عباس« ما را روايت كرد كه گفت:
پسران »شيث« به زيارت پيكر ) -جسد( »آدم« در مغ ارهاى ك ه نھ اده ش ده ب ود ،م ىآمدن د ،و
آن را تك ريم م ىكردن د ،و ب ر او رحم ت م ىفرس تادند ،پ س م ردى از فرزن دان »قابي ل« پس ر
»آدم« )به ديگر
__________________________________________________
] )([ »آي ا ش ما را اى ب ىپ دران ،از ناس زا گ ويى ب ه م ا ب از نداش ته اس ت؟ قبائ ل ن امى »ج ذام« ،و »لخ م« و
پايگاھھاى بنام آنان )از شما( اعراض كردند» ،و ھر ي ك از قبيل ه »قض اعه« ك ه كاس هھ اى مھم ان س راى او
در )كوه( »رضوى« حوضھايى را )در بزرگى و پرى از طعام( ھمانند است ،و بيني دشمنان ايشان ب ه خ اك
خاكسارى ماليده است.
»به آنچه پرده از روى خوارى و خاكسارى شما )كه قبضهھاى آرد مخل وط ب ه م وى آل وده ب ه شپش ان نماين ده
آنس ت( برداش تند ،پ س ن ه ف ردي از ش ما را ش رم و حي ائى اس ت ،و ن ه م ردى از ش ما را خ وراكى )آدميان ه و
صاحب سفره(«.
PDF.Tarikhema.ir
پسران »قابي ل«( گف ت :پس ران »ش يث« را گرداگ رد پيك ر »آدم« ط وافى اس ت ك ه »آدم« را
ب دان گرام ى م ىدارن د ،و ش ما را از آن بھ رهاى نيس ت ،پ س ب راى ايش ان بت ى تراش يد و او
نخستين كسى است كه بت تراشيده است.
»حسن« پسر »عليل« ما را از »على« پسر »صباح« حديث كرد كه وى گفت» :ابو من ذر«
ما را از پدرش خبر داد كه گفت:
»ود« ،و »سواع« ،و »يغوث« ،و »يع وق« و »نس ر« مردم انى ص الح و شايس ته بودن د ك ه
ھمه در يك ماه بمردند ،و خويشان ايشان بر مرگشان سوگوار بودند )و سوز و گدازى داشتند(
پس مردى از أوالد »قابيل« به ايش ان گف ت» :آي ا م ىخواھي د پ نج پيك ر )ب ت( ب ر مث ال ايش ان
بسازم )كه بدرستى نمودار آنھا باشد( ،جز اين كه نتوانم در آن )پيكرهھ ا( روح ب دمم؟« گفتن د:
»آرى! )از آن بھتر چه خواھيم(؟« پس پنج پيكره به ص ورت آن )پ نج م رد نيكوك ار( بتراش يد
و )در جايى نمايان( براى ايشان نصب كرد.
پ س م ىآمدن د ب ه دي دار )پيك ره( ب رادر و ع م و عم وزاده خ ويش ،و او را تعظ يم و تك ريم
مىكردند و گرد او مىگشتند تا آن قرن ) -نسل( أول گذشت و اين كار در عھد »ي ردى« پس ر
»مھاليل« پسر »قينان« پسر »أنوش« پسر »شيث« پسر »آدم« روى داد.
چون نسل ديگر در آمد ،اين بزرگداشت بيش از نسل پيش عمل مىشد.
چون نوبت نس ل س وم رس يد ،گفتن د :پيش ينيان م ا اي ن پيك رهھ ا را گرام ى نم ىداش تند ،مگ ر از
اينرو كه از آنان اميد شفاعت )و پايمردى( نزد پروردگار داشتند پس به پرستش آنان پرداختن د
و كارشان بزرگ شد ،و كفرشان باال گرفت .اين بود كه خداى »إدريس« ) -عليه
PDF.Tarikhema.ir
الس الم (-را ب ه پي امبرى برانگيخ ت )و او »أحن وخ« پس ر »ي ارد« پس ر »مھالئي ل« ]پس ر
»قينان«[ است.
إدري س آن ان را ب ه يكتاپرس تى خوان د ،نپذيرفتن د ،و او را تك ذيب كردن د ،پ س خ داى او را ب ه
پايگاھى بلند در عالم باال نزد خود فراخواند.
و بنابر آنچه پسر »كلبى« ] [76از »ابى صالح« ،از پسر »عباس« خبر داده است ،ك ار اي ن
مردم ) -قوم( ھمچنان )در پرستش بتان( پيش م ىرف ت و فزون ى م ىياف ت ت ا زم ان ن وح پس ر
»لمك« پسر »متوشلح« پسر »أحنوخ« فرا رسيد ،و خداى او را به پيامبرى برانگيخت.
»ن وح« در آن ھنگ ام چھارص د و ھش تاد س ال داش ت .وى در روزگ ارى پي امبريش يكص د و
بيست سال تمام مردم را به پرستش خداى ) -عز و جل (-خواند.
و ايش ان او را -نافرم انى كردن د ،و دروغگ و خواندن د پ س ب ه فرم ان خ داى ب ه س اختن كش تى
پرداخت ،و آن را بساخت و بر آن بنشست در حالي كه ششصد س ال داش ت .و غ رق ش د آنك ه
غ رق ش دنى ب ود .و )ن وح( پ س از آن سيص د و پنج اه س ال بزيس ت ،و طوف ان ب اال گرف ت ،و
زمين را يكسره بپوشانيد و ميان »آدم« و »نوح« دو ھزار و دويس ت س ال فاص له ب ود و ]آب
طوفان[ اين بتان را از ]كوه[ »نوذ« به زمين فرود آورد ،و جريان و أم واج آب از اي ن س وى
به آن سوى ) -يعن ى از زمين ى ب ه زم ين ديگ ر( ب ه ش دت م ىرف ت ت ا آن بت ان را ب ه س رزمين
»ج ّده« بينداخت ) -پرت كرد( و آنگاه آب فرو نشست و بتان بر كنار )دريا( بماندند ،و باد بر
آنھا وزيدن گرفت تا آنھا را )به خاك( بپوشانيد.
__________________________________________________
] [76منظور از ابن كلبى محمد پسر سائب كلبى ،پدر مؤلف اين كتاب است.
PDF.Tarikhema.ir
»حسن« پسر »عليل« از »على« پسر »صباح« ما را حديث كرد ،گفت» :ابو منذر ھش ام«
پسر »محمد« گفت :ھر گ اه ب ت را از چ وب ي ا زر ي ا س يم ب ر ص ورت انس ان بس ازند ،آن را
»صنم« گويند ،و ھر گاه از سنگ ساخته شد» ،ثن« ناميده مىشود.
»عن زي« م ا را از »عل ى« پس ر »ص باح« از »اب و من ذر« از پ درش ،از »اب ى ص الح« از
پسر »عباس« حديث ك رد ك ه گف ت :آخ رين بج اى مان ده آب طوف ان د »حس مى« از س رزمين
»جذام« بود كه چھل سال بماند و از آن پس به خورد زمين رفت.
»ابو على عنزي« ما را از »على« پس ر »ص باح« از »اب و من ذر« ح ديث ك رد ك ه »كلب ى«
گف ت» :عم رو« پس ر »لح ى« و او )لح ى( »ربيع ه« پس ر »حارث ة« پس ر »عم رو« پس ر
»عامر« پسر »حارثة« پسر »ثعلبه« پسر »ام رئ الق يس« پس ر »م ازن« پس ر »أزد« اس ت
كه او )يعنى» :أزد«( پدر »خزاعة« مىباش د ،و م ادرش »فھي ره« دخت ر »ح ارث« اس ت ،و
گفته مىشود كه وى دختر »حارث« پسر:
»مضاض جرھمى« بود ،و »عمرو« پسر »لحى« كاھنى بود ]وبر »مكة« چي ره ش ده و ق وم
»جرھم« را از »مكة« بيرون رانده و خود پرده دارى كعبه را به گردن گرفته ب ود[ .و ي ارى
)رئي( از پريان داشت مكنى به »أبا ثمامة« كه به او گفت:
شتاب كن به رفتن و كوچيدن از »تھامه« با نيك بختى و تندرستى.
وى پاسخ داد :فرمانبردارم و ھيچ نمىايستم ) -بلى ،بى آنكه آنجا بمانم(.
»پرى« گفت :برو به ساحل »جده« ،در آنجا بتانى مىبينى آماده ،پس آنھا را ببر به »تھامه«
و باك مدار! پس عرب را به پرستش آنھا
PDF.Tarikhema.ir
بخوان ،ترا أجابت خواھند كرد.
»عمرو« به ساحل جده آمد ،و بتان را از زير خاك بر آورد و ب ر داش ت و ب ه »تھام ه« ب رد،
و چون موسم حج فرا رسيد ،عرب را يكسر به پرستش آنان بخواند.
پس »عوف« پسر »عُذره« پسر »زيد الالت« پسر »رفيده« پسر »ثور« پس ر »كل ب« پس ر
»وبره« پسر »تغلب« پسر »حلوان« پسر »عم ران« پس ر »الح اف« پس ر »قض اعه« او را
أجاب ت ك رد ،پ س »ود« را ب ه او داد .وى ) »ع وف«( آن را ب ه »وادي الق رى« ب رد ،و در
»دومة الجندل« پايدار ساخت .و پسرش را »عبد ود« نام نھاد.
و او نخستين كسى است كه به نام اين بت )ود( ناميده ش د ،و پ درش أول ين ك س ب ود ك ه »عب د
ود« نامگذارى كرد .و از آن پس ديگران )از قوم عرب( به اين نام نامگذارى كردند.
»عوف« پسر خود »عامر« را كه به او »عامر أجدار« مىگفتند ،ب ه پ رده دارى آن گماش ت.
و »بنى عامر« ھمچن ان پ رده دار »ود« بودن د ت ا خ داى إس الم را ب ه م ردم ارزان ى داش ت )-
إسالم را آورد(.
»اب و من ذر« گف ت» :كلب ى« گف ت» :مال ك« پس ر حارث ه أج دارى م را ح ديث ك رد ك ه او را
)يعن ى :ود را( دي ده اس ت ،و گف ت :پ درم م را ب ا آون دى ) -ظرف ى( ش ير ن زد او )ب ت ود(
مىفرستاد و مىگفت:
اين را به خداى خويش بنوشان ،و من خود آن را مىنوشيدم ،و دي رى نپايي د ك ه »خال د« پس ر
»وليد« را ديدم كه او را درھم شكست و ريز ريز كرد.
و پيامبر خداى ) -صلى ﷲ عليه و س لم» ،(-خال د« پس ر »ولي د« را از »غ زوه تب وك« ب راى
ويران ساختن آن گسيل داشت .پس پسران »عبد ود« ،و پس ران »ع امر أج دار«» ،خال د« را
از ويران ساختن آن جلوگير شدند و »خالد« با ايشان بجنگيد ،و ھمه را بكشت ،و بت
PDF.Tarikhema.ir
)ود( را نگونسار ساخت و بشكست.
]و از جمل ه كس اني ك ه »خال د« در آن روز بكش ت ،م ردى[ از »بن ى عب د ود« ب ود ك ه او را
»قطن« پسر »شريح« مىگفتند .پس چون مادرش بيام د ]و او را كش ته ياف ت اش ارت ك رد[ و
گفت:
و ال يبقى على الدھر النعيم! اال تلك المودة ال تدوم
له ام بشاھقة رؤم! ][77 و ال يبقى على الحدثان غفر
سپس گفت:
يا ليت أمك لم تولد و لم تلد! ][78 يا جامعا ،جامع األحشاء و الكبد!
آنگاه خويشتن را به روى بر كشته پسر افكند و فريادى ) -شھقهاى( بكشيد و بمرد.
و ني ز در اي ن جن گ ) -ھنگام ه( »حس ان« پس ر »مص اد« پس ر ع م »أكي در« فرمانفرم اى
»دومة الجندل« كشته شد ،و »خالد« بت را ويران ساخت.
»كلبى« گفت» :مالك« پسر »حارث« را گفتم» :ود« را چنان به من بنما ) -وص ف ك ن( ك ه
گويى خود بدان مىنگرم ،گفت:
»تنديس ) -تمثال( مردى بود از سترگترين مردان )مردانى كه
__________________________________________________
] [77ترجمه اين دو بيت اين است:
»ھان )بأيد دانست( كه اين دوستى )دوستيھا( دي ر نم ىپاي د ،و ب ر اي ن روزگ ار خوش ى و ن از و نعم ت پاي دار
نيست! »و ھيچ بزغاله كوھى در برابر پيشامد )ھاى ناگوار روزگار( پايدار نمىمان د )ب ا اينك ه( او را ب ر قل ه
بلند )كوھسار( مادرى بس دلسوز و مھربان باشد«.
] [78ترجمه بيت باال بر اين تقريب است:
»اى فرا گيرنده ،فرا گيرنده دل و جگرم! اى كاشكى مادرت از مادر نمىزاييد ،و خود )فرزند( نمىزاد«.
PDF.Tarikhema.ir
ديده يا شنيدهام( ،و آراسته به دو جامه نگارين ) -حله( كه يكى را بر ميان بسته و ديگ ر را ب ه
دوش گرفته ،شمشيرى بر كمر ،و كمانى بر باز و ،و پيش روى او نيزهاى ) -حربه( و ب ر آن
پرچمى افراشته ،و تير دانى پر از تير برابر او نھاده» «.كلبى« گفت:
سخن دنبال شد) ،راوي( گفت :و »عمرو« پسر لحى را »مضر« پس ر »ن زار« أجاب ت ك رد،
پس »سواع« را ب ه م ردى از قبيل ه »ھ ذيل« ك ه او را »ح ارث« پس ر »تم يم« پس ر »س عد«
پسر »ھذيل« پسر »مدركه« پسر »الياس« پسر »مضر« مىگفتند واگذاشت ) -داد( ،پ س در
زمينى از »بطن نخله« ك ه »رھ اط« گفت ه م ىش د ،ج اى گرف ت ،و او را ھمس ايگانى از قبيل ه
»مضر« مىپرستيدند ،پس مردى از عرب گفت:
كما عكفت ھذيل على سواع تراھم حول قيلھم عكوفا
عتائر من ذخائر كل راع ][79 تظل جنابه صرعى لديه
و قوم »مذحج« )دعوت( او را بپذيرفتن د .پ س »يغ وث« را ب ه »أنع م« پس ر »عم ر م رادى«
تسليم كرد .و در تپهاى در »يمن« كه
__________________________________________________
] [79ترجمه دو بيت مرقوم چنين است:
»ايشان را مىبينى كه پيرامون مھتر خويش مقيم ھستند ،ھمچنان كه )افراد قبيله( ھذيل گرد سواع مقيم بودند.
»و الشهھاى گوسفندھاى قرباني ك ه ذخي رهھ اى ھم ه ش بانان قبيل ه ب ه ش مارند سراس ر روز را در آس تانه وى
)يعنى :برابر سواع( بر خاك افتاده بسر مىبرند«.
PDF.Tarikhema.ir
»مذحج« ناميده مىشد ،جاى گرفت ،و ق وم »م ذحج« و وابس تگان ايش ان )از ديگ ر قبائ ل( او
را مىپرستيدند.
و قبيله »ھمدان« وى را )يعنى :عمرو پسر لحى را( أجابت كرد.
پ س »يع وق« را ب ه »مال ك« پس ر »مرث د« پس ر »جش م« پس ر »حاش د« پس ر »جش م« پس ر
»خيران« پسر »نوف« پسر »ھمدان« سپرد.
پس در ديھى كه »خي وان« ن ام داش ت پاي دار ش د) ،و ق وم( »ھم دان« ،و ھمس ايگان ايش ان را
)سرزمين( »يمن« به پرستش آن پرداختند.
و قبيله »حمير« )دعوت( او را پذيره شد .وى »نسر« را به مردى از »ذى رعين« كه او را
»معديكرب« مىگفتند بداد ) -سپرد( .و در محلى از سرزمين »سباء« كه »بلخ ع« ن ام داش ت
نھاده شد ،و )قوم( »حمير« ،و پيوستگانش )از ديگر أقوام( او را مىپرستيدند.
و ھمچنان در پرستش او پايدار بودند تا »ذو نواس« ايشان را به كيش »يھود« در آورد.
پس ھمواره اين بتان پرستش مىشدند تا خداى پيامبر ) -صلى ﷲ علي ه و س لم (-را برانگيخ ت
) -مبعوث فرمود( و پيامبر به ويران ساختن آنھا فرمان داد.
»ھشام« گف ت» :كلب ى« از »اب ى ص الح« از پس ر »عب اس« م ا را ح ديث ك رد ك ه پي امبر )-
عليه الس الم (-فرم ود :آت ش )دوزخ( براب ر چش مم نم ودار ش د ،و عم رو ]پس ر لح ى[ را دي دم،
م ردى كوت اه ق د ،س رخ ف ام ،گرب ه چش م )كب ود چش م( ك ه رودهھ ايش را پش ت س رش در آت ش
مىكشانيد .پرسيدم اين كه باشد؟
PDF.Tarikhema.ir
گفتند» :عمرو« پسر »لحى« ،نخستين كس كه آيين» :بحي ره« ،و »وص يله« ،و »س ائبة« ،و
»ح امى« ] [80نھ اد ،و ك يش »اب راھيم« را بگرداني د ) -دگرگ ون س اخت( و ع رب را ب ه
پرستش بتان خواند.
پيامبر ) -صلى ﷲ عليه و سلم (-فرمود» :شبيهترين كس از فرزندان »عمرو« به او »قط ن«
پسر »عبد العزى« است .پس »قطن« )از ميان حاضران( بر جس ت ) -سراس يمه بپ ا خاس ت(
و گفت:
»اى پي امبر خ دا! آي ا ش باھت ب ه او ) -ھمانن دى ب ا او( م را زي انى دارد؟« فرم ود :ن ه ،ت و
مسلمانى ،و او كافر )بود(.
و نيز پيامبر ) -صلى ﷲ عليه و سلم (-فرمود» :و دجال به من نمايانده شد ،مردى يك چشم )-
اع ور( ،گن دم گ ون ) -س ياه چ رده( ،ژولي ده م وى ك ه ش بيهت رين ك س از »بن ى عم رو« ب ه او
»أكثم« پسر »عبد العزى« است.
پس »أكثم« به پاى خاست و گفت :اى پيامبر خداى! آيا ھمانندى من به او مرا زيان آورد؟
__________________________________________________
] [80بحيره :شتر يا گوسفند مادهاى را گويند كه ھر گاه ده شكم مىزاييد گوش ش را م ىش كافتند ،و او را رھ ا
مىكردند تا ھر جا خود خواھد برود ،و بچرد .و چ ون م ىم رد گوش تش را م ردان م ىخوردن د و زن ان را از
خوردن آن باز مىداشتند.
وصيله :ماده شترى را گويند كه دو شكم در پى يكديگر زايد و گوسفند يا ب زي ك ه ھف ت ش كم دو دو بچ ه م اده
در پى يكديگر آورد ،پس اگر در شكم ھفتم يا ھشتم بره يا بزغالهاى بزادى گفت ه م ىش دى» :وص لت أخاھ ا«.
پس شيرش را نمىآشاميدند مگر مردان ،نه زنان.
سائبة :ماده شترى كه بچگان بچگان خود را درك مىكرد )يعنى :آنقدر مىزيست كه بچهھاى او بچ ه آورن د(،
آنگاه او را آزاد مىكردند و سر به خود مىگذاشتند و بر او سوار نمىشدند.
حامى :شتر نر را گويند كه ده شكم آبستن كرده باشد ،آنگاه آزادش مىساختند و سوارش نمىشدند و مو و پشم
او را نمىچيدند و مىگذاشتند تا ھر جا خواھد برود و ھر چه را خواھد بجرد.
PDF.Tarikhema.ir
فرمود :نه ،تو مسلمانى ،و او كافر.
] »فلس«[
»اب و عل ى عن زي« ،م ا را از »عل ى« پس ر »ص باح« ،از »ھش ام« پس ر »محم د« ،از »اب و
باسل طائى« از عمويش »عنترة« پسر »أخرس« حديث كرد ،و گفت:
قبيله »طىّ « ،بتى داشتند »فلس« نام و آن دماغهاى ب ود س رخ ف ام ،ماي ل ب ه س ياھى ،در مي ان
كوھى به نام »اجأ« از كوھسار »طى« كه گويى تمث ال آدم ي اس ت ،و آن را م ىپرس تيدند ،و
پيش كش ) -ھدي ه( م ىدادن د و گوس پند براب رش قرب ان م ىكردن د ،و ھ يچ بيمن اكى نزدي ك او
نيامدى ،مگر آنكه در أمان بودى ،و ھيچ كس شكارى را كه در پى بود ،اگر به او پناه مىب رد
دنبال نمىكرد ،و به او وامىگذاشت و پيرامونش از دستبرد ايمن بود.
پرده دار »فلس( پسران »بوالن« بودند ،و »بوالن« خود نخستين ك س ب ود ك ه او را پرس تش
ك رد ،و آخ رين ك س از پ رده داران وى م ردى ب ود از ايش ان ك ه او را »ص يفي« م ىگفتن د.
»صيفي« روزى شترى شيرده ) -ناقه خلية( را از زنى »كلبى« از تيره »بنى عليم« ھمس ايه
»مالك« پسر »كلثوم شمجى« ك ه خ ود م ردى ش ريف »نام دار( ب ود پ يش گرف ت و ت ا پيش گاه
»فل س« بران د ،و آنج ا نگاھداش ت .زن )ص احب ش تر( ھمس ايه خ ويش »مال ك« را از اي ن
رويداد خبر داد ،و »مالك« بر اسبى برھن ه س وار ش د ،و ني زه ب ر گرف ت و در پ ى »ص يفي«
برون رفت ،و او را در حالي كه برابر بت »فلس« نشسته بود ،و ناقه را در پيشگاھش بس ته،
بگرفت و گفت» :راه شتر ھمس ايهام ب از گ ذار )و او او دس ت ب دار(!« پ رده دار پاس خ داد ك ه
»شتر از آن پروردگار تو است«!« مالك« گفت» :راه او باز گذار«.
PDF.Tarikhema.ir
گفت» :آي ا پ رده خ دايت را م ىدرى؟!« پ س »مال ك« ني زه را براب ر روي ش داش ت ،پ رده دار
ناگزير زانوبند از زانوھى شتر بر گرفت ،و مالك با شتر باز گشت.
پرده دار به »فلس« روى آورد و دست برافراشت و مالك را بدو نمود و گفت:
أخفرك اليوم بناب علكوم يا رب ان مالك بن كلثوم
و كنت قبل اليوم غير مغشوم! ][81
اين چن ين ب ت را )ب ر »مال ك«( برم ىآغالي د ) -تح ريض م ىك رد( ،و »ع دى« پس ر »ح اتم«
ھم ان ھنگ ام گوس پندى براب ر ب ت قرب ان ك رده و خ ود ب ا تن ى چن د از كس انش گ رد ھ م نشس ته
درباره كردار »مالك« سخن مىگفتند ،و »عدى« پسر »حاتم« از آن كردار سخت بيمناك ش د
و گفت :بنگريد تا ھم ين ام روز ب ه او )يعن ى» :مال ك« چ ه )كيف ر( م ىرس د .پ س چن دين روز
بگذش ت و ب دو چي زى نرس يد .و »ع دى« از پرس تش او ،و ديگ ر بت ان دس ت بشس ت و ك يش
»ترسا« گرفت ،و ھمچنان ترس ايى ب ود ت ا إس الم را خ دا )ب ه بن دگان خ ويش( ارزان ى داش ت،
پس »إسالم« آورد.
و »مالك« نخستين كس ب ود ك ه پ رده )حرم ت( »فل س« بدري د و از آن پ س ھ ر گ اه پ رده دار
شتر )يا گوسفندى( را به قرقگاه ) -حرم( »فلس« مىراند ،از او پس مىگرفتند ،ول ى ھمچن ان
بت نامبرده پرستش مىشد تا آنكه )دعوت( پي امبر إس الم ) -علي ه الس الم (-آش كار گردي د .پ س
»على« پسر »ابى طالب« را پيامبر بفرستاد تا او را نابود
__________________________________________________
] [81ترجمه اين است:
»پروردگارا! مالك پسر كلثوم امروز پردهات را درباره شترى درشت پيكر پاره كرد.
و تو تا پيش از اين روز ستمكش نبودى!«
PDF.Tarikhema.ir
ساخت و دو قبضه شمشيرى را كه »حارث« پسر »اب ى ش مر غس انى« پادش اه »غس ان« ،آن
دو را به گردن »فلس« آويخته بود ،و يكى را »مخذم« ،و ديگرى را »رسوب« مىگفتند ،بر
گرفت )و ھمين دو شمشير اس ت ك ه »علقم ه« پس ر »عب ده« در ش عر خ ويش از آن ي اد ك رده
است( ،و »على« پسر »ابى طالب« با آن دو شمشير به نزد پيامبر ) -صلى ﷲ عليه و س لم(-
باز گشت .و آن حضرت يكى به گردن آويخت و سپس به »على« پسر »ابى طال ب« بخش ود،
و ھمان است شمشيرى كه »على« آن را بر ميان مىبست.
تمام شد كتاب »األصنام« و الحمد ّ رب العالمين ][82
__________________________________________________
] [82احمد زكى پاشا مصحح و محقق متن عربي كتاب األصنام در پايان كتاب چنين مىنويسد:
»بر ھامش صفحه أخير از نسخه »خزانه زكيه« اين عبارت نوشته شده است:
»نقلت من خط ابن الجواليقي -رحمه ﷲ -فى آخر ھذا الكتاب ما نصه:
»بلغت من اوله سماعا بق راءة الش يخ اب ى الفض ل محم د ب ن ناص ر ب ن محم د ب ن عل ى ان ا و محم د ب ن الحس ين
اإلسكاف فى المحرم من سنة .«494
»نقلته من نسختي التي نقلتھا من خ ط محم د ب ن العب اس ب ن الف رات ،ف ى س نة تس ع و عش رين و خمس مائة «.و
الحمد ّ كثيرا .و عارضت بھا مع ولدي ابى محمد إسماعيل )جبر( ]ه ﷲ[ بقراء ]تى و ھو[ يسمع ]و ذلك[ ف ى
سنة ]تسع[ و عشرين ]و خمس[ مائة و سمعه اخ ]وه ابو[ ظاھر إسحاق و ل ]دى[.
ترجمه عبارات عربي باال اين است:
»از خط پسر جواليقى -رحمه ﷲ -در آخر كتاب عبارت ذيل را نقل كردم:
»رسيدم )بدينجا( از أول كتاب بعنوان سماع من و محمد پسر حسين إس كاف ب ا قرائ ت ش يخ اب و الفض ل محم د
پسر ناصر پسر محمد پسر على در محرم سال ) 494ھجري(» «.نقل كردم از نسخه خودم كه آن را از خ ط
محمد پسر عباس پسر فرات در سال 529
PDF.Tarikhema.ir
حاشيه در آخر نسخهاى كه أساس طبع متن عربي كتاب است
»يعبوب:
بت ى اس ت از تي ره »جديل ه« از قبيل ه »ط ى« .اي ن قبيل ه بت ى داش ت ك ه »بن و اس د« آن را از
ايشان گرفتند ،در نتيجه قبيله »طى«» ،يعبوب« را بعد از آن بپرستش گرفتند.
عبيد گويد:
صنما ،فقروا يا جديل و أذبوا! ][1 فتبدلوا اليعبوب بعد الھھم
)يعنى :نخوريد بر اين بت و نياشاميد(.
باجر:
پسر »دري د« گوي د] :و او[ بت ى ب ود در جاھلي ت ب راى قبيل ه »أزد« ،و ھمسايگانش ان از قبيل ه
»طى« ،و »قضاعه« كه آن را مىپرستيدند.
__________________________________________________
] [1ترجمه بيت باال اينست» :پس يعبوب را به جاى خداى خويش )كه بنو اسد او را به قھر و غلب ه از ايش ان
گرفتن د( ع وض گرفتن د ،پ س اى ق وم ج ديل )بع د از اي ن خ وارى و خاكس ارى( ن ان و آب گ وارا نخوري د و
نياش اميد) «.ھج ري نق ل ك رده ب ودم (.خ داى را س پاس ف راوان ،و عرض ه داش تم آن را ب ا پس رم اب ى محم د
إسماعيل جبر ]ه ﷲ[ بقراء ]من ،و او[ مىشنيد ]و آن[ در سال ]پانصد[ و بيست ]و نه[ بود ،و ب رادر ]ش اب و[
طاھر إسحاق ]پسرم[ نيز آن را گوش مىداد «.ناگفته نماند كه به نظر و تحقيق احم د زك ى ،پس ر ج واليقى در
سال 529اين نسخه از كتاب األصنام را از روى نسخه ديگرى كه ق بال اب ن ج واليقى از روى خ د اب ن ف رات
نوشته بود ،استنساخ كرده است.
PDF.Tarikhema.ir
)باجر( بفتح جيم ،و برخى »باجر« بكسر جيم نيز خواندهاند ].[1
»نقلت ھذه النسخة من نسخة بخط االمام العالمة ابى منصور موھ وب ب ن احم د ب ن الج واليقي-
رحمه ﷲ ،-ثم قوبل ت بھ ا بحس ب الطاق ة« [2] .الحم د ّ رب الع المين و ص لى ﷲ عل ى س يدنا
محمد و على آله و صحبه و سلم.
__________________________________________________
] [1ان اثير در كتاب النھاية »باجر« را »باحر« با حاء مھمله ضبط كرده است.
] [2ترجمه عبارت عربي باال چنين است:
»اين نسخه از نسخهاى گرفته شده است كه به خط امام عالمه ابى منصور موھوب پس ر احم د پس ر ج واليقى-
رحمه ﷲ -نوشته شده است ،تا سر حد إمكان با نسخه مذكور مقابله گرديده است«.
PDF.Tarikhema.ir
تكمله
نامھاى بتان و خانهھ ايى ك ه تازي ان پ يش از إس الم پرس تش م ىكردن د و ھش ام كلب ى در كت اب
األصنام از آنھا نام نبرده است.
آزر:
بتى بود كه تارخ پدر ابراھيم ،بنابر آنچه كه برخى از مفسران گفتهان د ،پ رده دارش ب ود .و از
آز َر أَ َت َّتخ ُِذ أَصْ ناما ً 74 :6رواي ت ش ده اس ت ك ه گف ت:
»مجاھد« در تفسير قول خداى تعالىَ :
آزر پدر ابراھيم نبود ،بلكه نام بتى بود ) ...تاج العروس(
اسحم )األسحم(:
بتى بود سياه رنگ» .جوھرى« گويد) :نام( اسحم در اين شعر »اعشى« آمده است:
باسحم داج عوض ال نتفرق ][1 رضيعي لبان ثدي ام تحالفا
)تاج العروس(
__________________________________________________
] [1ترجمه بيت مذكور اينست:
»دو ھمشير كه از پستان يك مادر شير خوردهاند ،به سنگ سياه سوگند ياد كردن د ك ه ھيچگ اه از يك ديگر ج دا
نخواھيم شد«.
اشھل )األشھل(:
بتى است ،و از او گرفته شده است نام »بنو عبد األشھل« كه نام قبيلهاى از عرب است.
)تاج العروس(
االھه» :االالھة(:
بت انى بودن د .در س اير نس خهھ اى ق اموس االھ ه ض بط اس ت ،ول ى ص حيح آن در اي ن معن ى
»آلھه« به صيغه جمع است ،و بر ھمين وجه است قرائت قول خ داى تع الىَ :و َي َذ َر َ
ك َو آلِ َھ َت َ
ك
... 127 :7
)تاج العروس(
أوال:
نام بتى است از آن بكر و تغلب دو پسر وائل) .تاج العروس(
بجه )البجة(:
ا بتى بود كه پارهاى از تازيان او را مىپرستيدند.
)تاج العروس(
بس:
خانهاى بود از آن غطفان ،و آن را ظالم پسر اسعد بنا نھاد.
ظ الم چ ون دي د ك ه ق ريش گ رد كعب ه ط واف م ىكنن د ،و س عى ب ين ص فا و م روه را بج اى
مىآورند ،خانه كعب ه را ان دازه گرف ت و س نگى از ص فا و س نگى از م روه را ب ر گرف ت و ب ه
سوى قوم خويش باز گشت ،و در آنجا خانهاى بر اندازه خانه كعبه بساخت ،و آن دو س نگ را
كه ھمراه آورده بود به جاى صفا و مروه گرفت و بدين ترتيب از گ زاردن ح ج در مك ة ،خ ود
را بى نياز ساخت ،اما زھير پسر جناب كلبى بر او و قبيلهاش غارت ب رد و ظ الم را بكش ت و
بنايش را منھدم كرد.
)تاج العروس(
بعل:
اسم بتى است كه از طال ساخته بود ،از آن قوم الياس ،و صواب
PDF.Tarikhema.ir
ھمين است ،و ھمينطور ھم در نسخ ص حاح ج وھرى آم ده اس ت ،و مؤي د آن اس ت ق ول خ داى
ُون َبعْ ًال َو ِين ،إِ ْذ ق ال :لِ َق ْو ِم ِه أَ ال َت َّتقُ َ
ون ،أَ َت ْدع َ اس لَ ِم َن ْالمُرْ َس ل َ
تع الى ك ه م ىفرماي دَ :و إِنَّ إِ ْلي َ
ِين 125 -123 :37 .و در نسخه مربوط ب ه ش يخ م ا ب ه ق وم ي ونس نس بت ُون أَحْ َس َن ْالخالِق َ
َت َذر َ
داده شده است ) ...تاج العروس(
بعيم )البعيم(:
بتى بود و پيكرى از چ وب و ص ورتي غي ر س ايه دار از ص مغ) .ت اج الع روس( بل ج :ن ام بت ى
است) .تاج العروس(
بيت ربه )بيت الربة(:
نام خانهاى كه بر گرداگرد بت »الت« بنا شده بود) .تاج العروس(
جبت )الجبت(:
كلم هاى اس ت ك ه ب ر ب ت و ك اھن و س احر و أمث ال آن اط الق م ىش ود .ش عبى در تفس ير ق ول
ت 51 :4 ت َو َّ
الط ا ُغو ِ ون ِب ْال ِج ْب ِب ي ُْؤ ِم ُن َِين أُو ُت وا َنصِ يبا ً م ن ْالكِت ا ِ
خ داى تع الى :أَ لَ ْم َت َر إِلَ ى الَّ ذ َ
گويد» :جبت« يعنى :جادو ،و »طاغوت« نام شيطان است .و از ابن عباس نقل شده اس ت ك ه
»ط اغوت«» ،كع ب« پس ر »اش رف« ،و »جب ت«» ،ح ي« پس ر »اخط ب« م ىباش د و در
حديث آمده است كه »الطيرة ،و العيافة ،و الطرق من الجبت«) .تاج العروس(
جبھه )الجبھة(:
در حديث آمده است بت ى ب ود ك ه در جاھلي ت آن را م ىپرس تيدند) .ت اج الع روس ،و نھاي ه اب ن
اثير(
PDF.Tarikhema.ir
جريش:
بر وزن زبير ،بتى بود در دوره جاھلى .اين است آنچه در ھمه نسخ قاموس ض بط ش ده اس ت،
و اين غلط مىنمايد ،و درستش ج ريش )ب ر وزن امي ر( م ىباش د آنط ور ك ه ص اغانى و ح افظ
ضبط كردهاند ،و حافظ بر آن افزوده و گفته است كه »عبد جريش« پدر »عبد ق يس« منس وب
به ھمين بت است ) ...تاج العروس(
جلسد )الجلسد(:
اسم بتى است كه در جاھليت مىپرستيدند.
»جوھرى« اين كلم ه را در ترجم ه »جس د« آورده اس ت ب ه اي ن معن ى ك ه »الم« زاي د اس ت.
شاعر گويد:
بيقر من يمشى الى الجلسد ][2 فبات يجتاب شقارى كما
جھاز:
بتى بود از آن ھوازن) .تاج العروس(
دار )الدار(:
بتى بود كه به نام او »عبد الدار« پسر قصى پسر ك الب ك ه خ ود پ در تي رهاى از تازي ان ب ود،
ناميده شد) .تاج العروس(
دوار )الدوار(:
اسم بتى است كه برخى از تازيان آن را بپا داشته بودند و گرد آن مىگشتند و ن اظر ب ه اوس ت
اين بيت امرئ القيس:
__________________________________________________
] [2ترجمه بيت باال چنين است:
»پس شب را به روز آورد در پيمودن چمن زارى شقارى ،آنچنانكه متكبرانه راه مىپيمايد كس ى ك ه ب ه س وى
بت جلسد مىرود«.
PDF.Tarikhema.ir
عذارى دوار فى مالء مذيل [3] ... فعن لنا سرب كان نعاجه
)تاج العروس(
ربه )الربة(:
ھمان »الت« است ،و حديث عروة پسر مسعود ثقفى ناظر به اوس ت ك ه چ ون إس الم آورد ،و
به خانوادهاش بازگشت چون وارد خانه شد ،قوم ورودش را به خانه پيش از آنكه گ رد »رب ه«
)يعنى:
الت( بگ ردد ،منك ر ش مردند .ب ت م ذكور پارچ ه س نگى )ص خره( ب ود ك ه قبيل ه »ثقي ف« در
»طائف« آن را مىپرستيدند ،و در داستان مربوط به وفد ثقيف آمده است كه ايشان را خانهاى
بود ،به نام »ربه« يعنى :آن خانه را ربه مىناميدند( ،و آن را ھمدوش خانه كعبه مىش مردند،
و پس از آنكه مسلمان شدند» ،مغيره« آن را درھم كوبيد.
ربه )الربة(:
كعبهاى بود شش گوش در نجران از آن قبيله مذجح ،و بنى الح رث پس ر كع ب) .ت اج الع روس
و نھايه ابن اثير(
ذو الرجل:
بتى بود در ناحيه حجاز) .تاج العروس(
زور )الزور(:
ھر آنچه بن ام »رب« ج ز خ داى تع الى پرس تش م ىش د زور )ب ا راء( و زون )ب ا ن ون( نامي ده
مىشد .ابو سعيد گويد :زون )صنم( يعنى بت .و ابو عبيده گفته است ھر چه جز خداى تعالى
__________________________________________________
] [3ترجمه بيت باال چنين است:
»پس آشكار شد پيشاپيش ما گلهاى از گاوان وحشى كه گوى مادگان آنھا دختركانى بكر و دست نخورده بودن د
كه در باالپوشھاى بلند گرداگرد بت دوار )طواف مىكنند و مىگردند(«.
PDF.Tarikhema.ir
مورد پرستش قرار مىگرفت ،زور نامي ده م ىش د .و س يد مرتض ى ش ارح ق اموس گفت ه اس ت:
گويند زور بتى مخصوص و جوھر نشان در بالد دادر )الدادر( بود) .كلمه دادر بدين ص ورت
يكى از غلطھاى فراوانى است كه در چاپ ت اج الع روس آم ده اس ت ،و درس ت آن »داور« ب ه
فتح »واو« است چنانچه ياقوت در معجم البلدان در ذك ر زم ين داور ب دان ش ھادت م ىدھ د .و
بت مذكور را چنين وصف كرده است ك ه پيك ره آن را ط ال و دو چش م آن از دو قطع ه ي اقوت
بود ،و بر قله كوھى كه به نام كوه »زون« ناميده مىشد ،نصب شده بود ،و نيز گوي د ك ه عب د
الرحمن پسر سمره پس ر حبي ب بع د از آنك ه ناحي ه سجس تان را در روزگ ار عثم ان پس ر عف ان
گشود به زمين داور رفت ،و اھالى آن ناحيه در كوه زون حصار گرفتند.
سپس با آنان صلح كرد كه ھشتھزار مس لمانى را ك ه ھم راه داش ت جھ از جنگ ى دھن د و از آن
پس داخل بتخانه زون شد و دو دستش را بريد و دو قطع ياقوتى را كه به جاى چشمانش نھ اده
بودن د ،ب ر گرف ت .آنگ اه ب ه مرزب ان ايش ان خط اب ك رد و گف ت :اي ن ش ما و اي ن ط ال ،و اي ن
ج واھر ،از آن ش ما ،م ن فق ط خواس تم ب ه ت و بي اموزم ك ه اي ن ب ت ن ه س ود بخش د ،و ن ه زي ان
رساند(.
زون )الزون(:
بت ى اس ت ك ه آن را غي ر از خ دا م ورد پرس تش داش تند ،مث ل زور .ج وھرى بي ت زي ر را ب ه
جرير نسبت مىدھد:
مشى الھرابذ بيعة الزون ][4 يمشى بھا البقر الموشى اكرعه
__________________________________________________
] [4ترجمه اين بيت چنين است:
»مىبرد آن را گاو پاچه نگارين مانند رفتار ھرابذه )بزرگان مجوس( به قصد بيع ت ب ا زون )ھنگ ام رف ت ب ه
بتكده زون(.
PDF.Tarikhema.ir
و در فارسي آن را »ژون( گويند .حميد گفته است:
»ذات المجوس عكفت للزون«.
زون )الزون(:
بتكده )جايى كه بتان را در آنجا گرد مىآوردند و نصب مىكردند و پيرايه مىبستند(.
)تاج العروس ،و شفاء الغليل اثر خفاجى(
شارق )الشارق(:
بتى بود كه اھل جاھليت به نام او »عبد الشارق« نامگذارى مىكردند) .تاج العروس(
شمس )الشمس(:
بتى بود قديمى .صاحب تاجر العروس گويد :ابن كلبى آن را ياد كرده )ول ى در كت اب األص نام
ذكرى از آن نشده اس ت ،ش ايد پس ر كلب ى در كت اب ديگ ر ب ه آن اش اره نم وده اس ت( .و ع رب
»عبد شمس« كه تيرهاى از قريش است به نام او نامگذارى ك ردهان د ،و اول ى كس ى ك ه »عب د
شمس« ناميده شد »سبأ« پسر »يشجب« است.
)تاج العروس(
صدا:
بتى بود از ن قوم عاد) .مروج الذھب(395 /3 ،
سمعودا:
بتى بود از آن قوم عاد) .مروج الذھب(295 /3 ،
ضمار )الضمار(:
بتى بود كه عباس پسر مرداس سلمى و قبيلهاش آن را به پرستش گرفتند) .تاج العروس(
ضيزن:
نام بتى است و گفته شده كه ضيزنان )يعنى :دو ضيزن( دو بت
PDF.Tarikhema.ir
بودن د از آن »من ذر اكب ر« ك ه آن دو را در دروازه حي ره نص ب ك رده ب ود ت ا ھ ر ك س وارد
حيره مىشد آن دو را سجده كند )براى آزمودن فرمانبر دارى واردان( )تاج العروس(
طاغوت )الطاغوت(:
الت ،و عزى و ديگر بتان و ھر چه جز خ داى تع الى پرس تش م ىش د ،و ش يطان ،و ك اھن ،و
ھر رئيس گمراھى به اين نام خوانده مىشد .طاغوت بر بت اطالق مىشود ،و ھر چه پرستش
آن مورد پسند عرب جاھلى بود »طاغيه« ناميده مىشد مثال مىگفتند:
»طاغيه دوس« و »طاغيه خثعم« يعنى :بت ايشان و معبود ايشان.
و بتكدهھا را »طواغيت« مىخواندند) .تاج العروس(
عبعب )العبعب(:
بتى بود از آن قضاعه و ھمسايگان ايشان ،و گاھى با غين معجم ه )غبغ ب( خوان ده م ىش د ،و
چه بسا كه عبعب را بر بتكده اطالق مىكردند) .تاج العروس(
عتر )العتر(:
بتى بود كه گوسفند براى او قرباني مىشد .زھير گويد:
كناصب العتر دمى رأسه النسك ][5 فزل عنھا و أوفى رأس مرقبة
)تاج العروس(
عوض:
نام بتى بود از آن بكر پسر وائل ،و پسر كلبى اين بيت اعشى را به اين بت تفسير كرده است:
__________________________________________________
] [5ترجمه اين بيت چنين است:
»پس از آن لغزيد و رسيد به قله كمينگاھى مانند بپا دارنده عتر كه سرش را خون قرباني س رخ ف ام )خ ونين(
كرده باشد«.
PDF.Tarikhema.ir
و أنصاب تركن لدى السعير ][6 حلفت بمائرات حول عوض
كلبى گويد» :سعير« نام بتى بود خاص قبيله عنزه ] [7چنانكه در صحاح آمده است .ص اغانى
گويد :بيت فوق از آن اعشى نيست ،بلك ه متعل ق ب ه رش يد پس ر »رم يض عن زي« اس ت) .ت اج
العروس(
عوف )العوف(:
نام بتى است) .تاج العروس(
غبغب )الغبغب(:
بتى بود كه در جاھليت بر آن قرباني مىكردند.
بعضى ھم گفتهاند كه سنگى بود از آن مناف كه پيشاپيش بتى ،رو به روى رك ن حج ر األس ود
نصب شده بود ،و اين سنگ و آن بت در حكم دو بت بودند.
ابن دريد گويد :بعضى آن را با دو عين مھمله خواندهاند.
)تاج العروس(
كثرى
بتى بود از آن جديس ،و طسم كه آن را نھشل پسر رب يس )پس ر عرع رة( بشكس ت ،و خ ود ب ه
پيامبر -صلى ﷲ عليه و سلم -پيوست و إسالم آورد ،و نامهاى نيز به حضرتش نوش ت .عم رو
پسر صخر پسر اشنع گفته است:
__________________________________________________
] [6ترجمه اين بيت بر اين تقريب است:
»سوگند خوردم به زنانى كه خوار بار براى نثار به أطراف عوض مىآوردند و به سنگھاى واگذاشته شده در
نزد سعير«.
] [7در اين كتاب نامى مذكور نيست -ال بد در كتاب ديگرى از ھشام از بت سعير نام برده شده است.
PDF.Tarikhema.ir
لتستلبن أثواب قس بن عازب ][8 حلفت بكثرى حلفة غير برة
)تاج العروس(
كسعة )الكسعة«:
نام بتى بود كه آن را مىپرستيدند.
)تاج العروس(
كعبات )الكعبات يا ذو الكعبات(:
خانهاى بود از آن قبيله ربيعه كه گردش طواف مىكردند) .تاج العروس(
محرق )المحرق(:
بت ى ب ود از آن بك ر پس ر وائ ل در ناحي ه س لمان ،و س لمان ن ام محل ى اس ت) .ت اج الع روس ،و
معجم البلدان(
مدان )المدان(:
بتى بود كه عبد المدان پدر قبيلهيى از قبائ ل ح رث ب ه ن ام او نامي ده ش ده اس ت .و از قبيل ه عب د
المدان اس ت عل ى پس ر ربي ع پس ر عب د ﷲ پس ر عب د الم دان ح ارثى م دانى ك ه در زم ان س فاح
خليفه عباسي ،و الى صنعاء بود .و اسم عبد الم دان عم رو ب ود .و عب د ﷲ پس رش عب د الحج ر
ناميده مىشد .وى ھنگامى كه مسلمان شده بود بر پيامبر وارد شد و او را آن حضرت عب د ﷲ
ناميد.
)تاج العروس(
مرحب:
بتى بود در حضرموت يمن ،و ذو مرحب ربيعه پسر معديكرب ،پ رده دار )يعن ى نگاھب ان( آن
بود.
)تاج العروس(
__________________________________________________
] [8ترجمه بيت باال چنين است:
»سوگند خوردى به كژى ،سوگندى نادرست و دروغ كه جامهھاى قس ر ب ن ع ازب را از ت نش )بع د از كش تن
وى( برون خواھى آورد«.
PDF.Tarikhema.ir
منھب:
بتى بود كه در ايام جاھليت مورد پرستش واقع مىشد .جاحظ در كتاب التربيع و التدوير آن را
ياد كرده است.
)التربيع و التدوير(104 ،
نصب )النصب(:
ھ ر آنچ ه را ج ز خ داى تع الى پرس تش م ىش د »نص ب« م ىناميدن د ،و جم ع آن نص ائب ،و
أنصاب است .و در عصر جاھلى أنصاب مورد پرستش واقع م ىش د .أنص اب س نگھايى بودن د
كه گرداگرد كعبه نصب مىكردند ،و بر آن سنت تھليل بجاى مىآوردند ،و به نام او ،نه به نام
خداى تعالى ذبح مىكردند .قتيبى گويد» :نصب بت يا سنگى ب ود ك ه اع راب عھ د جاھلي ت آن
را نصب مىكردند ،و پيشاپيش آن قرباني مىكردند :پس با خون قرباني قرمز رنگ مىشد .و
ناظر به آن است گفتار ابو ذر راجع به چگونگى إس الم آوردن ش» .اب و ذر گف ت :ب رون آم دم،
در حالي كه غشوه بر من ع ارض ش د ،آنگ اه بلن د ش دم در ح الي ك ه گ ويى نص بى ب ودم قرم ز
رنگ) .مراد ابو ذر اين است كه كفار آن قدر او را زدند كه سرا پا خونين ش د ،و ب ه ص ورت
نصبى كه با خون قربانيھا قرمز مىشود ،در آمد() «.تلخيص از تاج العروس(
ھبا )الھبا(:
بتى بود از آن قوم عاد) .مروج الذھب(295 /3 ،
ذات الودع:
در نسخهھاى قاموس چنين است ،ام ا ح ق آنس ت ك ه ب ا س كون دال )ذات ال ودع( خوان ده ش ود.
ذات الودع بت انى ،و بن ابر ق ول بعض ى بت ى مخص وص ب ود ،و بعض ى گفت هان د كش تى ن وح را
»ذات الودع« مىگفتند ،و شعر عدى پسر زيد عبادي بر اين
PDF.Tarikhema.ir
ھر دو وجه تفسير شده است:
فيكم و قابل قبر الماجد الزارا ][9 كال يمينا بذات الودع لو حدثت
گفته أخير از آن پسر كلبى است .وى گفت :به ذات الودع سوگند ياد مىكردند ،و م ىگفتن د :ب ه
ذات الودع )يعنى :قسم به ذات الودع(.
)تاج العروس(
ياليل:
بتى بود كه بدان خويشتن را نسبت مىدادند )يعنى :عبد ياليل نام مىنھادند( ،ھمچنان ك ه »عب د
يغوث« و »عبد منات« ،و »عبدود« ،و غير آن گفته مىشد) .تاج العروس(
__________________________________________________
] [9ظاھرا اين بيت مربوط به روابط پسر زيد عبادي مسيحى با دختر يا خ واھر نعم ان ب ن من ذر باش د ك ه در
حالت مستى نعمان او را به عدى داده بود ،و بعدا پشيمان شد و عدى را به ھمين كينهتوزى بقتل رسانيد.
مؤداى اين بيت مانند اين است كه فى المثل در فارسي مصطلح محاوره خودمان بگوييم» :به جان تو« يا »به
دست خود ترا كفن كنم «...اما ترجمه بيت:
»نه ،ابدا سوگندى به آن بت ذات الودع )يا سفينه نوح يا خود مكة( كه آن زن )يا آن دختر( ھ يچ ك ارى نك رده
و عمل ناشايستى از او در ميان شما سر نزده است.
)و سوگند دوم اگر چنين كه مىگويم نباشد ،يعنى) :حدثت( نعمان )ك ه ماج د مقص ود اوس ت و لق ب اوس ت( ب ا
گورس تان زار ك ه »مقب ره خ انوادگى نعم ان ب وده( روى در روى ش ود )يعن ى بمي رد( يعن ى :ب ه ج ان نعم ان
قسم«.
PDF.Tarikhema.ir
تشكر و قدردانى
در كار ترجمه كتاب تنكيس األصنام دقت و كوشش ف راوان ب ه ك ار ب رده ش د
تا متن عربي بى كم و زياد ب ه زب ان فارس ي نق ل گ ردد و در اي ن ام ر توفي ق
دست داد و اكنون كه چ اپ دوم اي ن ترجم ه انتش ار م ىياب د ،منج زا م ىت وان
گف ت ك ه ترجم ه فارس ي كت اب األص نام ص حيحت رين ترجم هھ ايى اس ت ك ه
تاكنون از اين كتاب مھم انجام گرفته و چاپ و انتشار يافت ه اس ت .امي د اس ت
اين خدمت فرھنگى و ت اريخى در محض ر ارب اب تحقي ق و تتب ع قب ول افت د و
ب ر منط وق و مفھ وم و رعاي ت امان ت در ترجم ه مھ ر روا زنن د و ي ك م تن
مستند فارسي شناخته شود.
متن ترجمه فارسي كتاب األصنام را از نظر سه ت ن از شخص يتھاى علم ي و
ادب ى ذيص الحيت گذران دهام و ب ه حك م »م ن ل م يش كر الن اس ل م يش كر ﷲ«
وظيفه وجدانى و تكليف اخالقى خويش مىدانم ك ه از اس تادان ارجمن د آقاي ان
سيد محمد محيط طباطبائى و دكتر احمد مھدوى دامغاني و عالمة س يد محم د
فرزان كه در چاپ أول و دوم اين كتاب به شرح زير م را ي ارى دادهان د ،ن ام
ببرم و تشكر و قدردانى كنم.
چون ترجمه حاضر فراھم شد و از سواد به بي اض در آم د ،نخس ت آن را ب ه
نظ ر ص ائب اس تاد عالم ة س يد محم د مح يط طباطب ائي رس انيدم و او پ س از
بررسى و إمعان نظر و نقد ،مرا مصرا به چاپ آن ترغي ب و تش ويق فرم ود
و سلسله جنبان طبع آن شد .آنگاه متن فارسي را از
PDF.Tarikhema.ir
نظر باريك بين و انتقادى عالمة سيد محمد فرزان -أعلى ﷲ مقامه -گذراني دم
و با صوابديد معظم له چند إصالح عبارتى در متن ترجم ه روى داد و س پس
به زيور طبع آراسته شد.
در چ اپ دوم ،م تن آم اده ب ه چ اپ ب ه حض ور دكت ر احم د مھ دوى دامغ انى
عرضه شد و نمونهھ اى چ اپ را ك ال تص حيح فرم ود و در س ه چھ ار م ورد
عب ارت اي ن ترجم ه ني ز إص الح پ ذيرفت .از خداون د متع ال ط ول عم ر و
تندرس تى و توفي ق و كامي ابى ب راى اس تاد مح يط طباطب ائى م د ظل ه و اس تاد
دكت ر احم د مھ دوى دامغ انى دام ت بركات ه دارم و يكب ار ديگ ر از ي ارى و
راھنمايى آن دو بزرگوار تشكر مىكنم.
و ني ز از درگ اه ب ارى تع الى درخواس ت دارم ك ه روح پ ر فت وح عالم ة س يد
محمد فرزان را غريق رحمت واسعه خود بفرمايد .فرزان استادى ني كان ديش
و ع الم ب ه مت ون فارس ي و عرب ي ب ود و از خودخ واھى بي زار و ب ه مق ام
ص ورى و عن اوين مج ازى ب ىاعتن ا و عم رش ص رف ان دوختن و آم وختن
دانش و ادب شد .روحش شاد و يادش به خير.
در پايان از آقاى محمد رضا جعفري دبير شركت »نشر ن و« ك ه ب راى نش ر
و بسط معارف إسالمي و زبان و ادبيات فارسي و تاريخ و فرھن گ اي ران و
جھان با ھمت بلند مردان روزگار مىكوشد و چاپ دوم اي ن كت اب را ني ز ب ه
ثم ر رس انيده اس ت و ھمچن ين از كاركن ان و كارمن دان ش ركت »نش ر ن و«
كمال امتنان و تقدير خود را ابراز مىدارم.
و السالم على من اتبع الھدى تھران -به تاريخ 16م رداد م اه 1364ھج ري
شمس ى مط ابق 19ذيقع دة الح رام س نه 1405ھج ري قم رى و براب ر ھف تم
أوت سال 1985ميالدى سيد محمد رضا جاللي نائينى
PDF.Tarikhema.ir
پيشگفتار
بسم ﷲ ال رحمن ال رحيم بن ام خداون د ج ان آف رين حك يم س خن در زب ان آف رين
)سعدى( ستايش و حمد ب ىپاي ان م ر خ دايى را سزاس ت ك ه آفرينن ده جھ ان و
جھانيان است.
و درود و س الم ف راوان ب ر حض رت محم د ب ن عب د ﷲ پي امبر رحم ت و
كرامت و منادى توحيد و ماحى بتپرستى به ھر صورت و شكل و رنگ.
اما بعد:
ب راى بح ث و تحقي ق درب اره كيفي ت پرس تش ع رب و بت ان ايش ان در عص ر
جاھلي ت ،ق ديمترين مأخ ذ و مرج ع معتب ر و الھ ى ق رآن ك ريم اس ت ك ه در
تع دادى از آي ات و س ور ب ا ادل ه عقل ي و نش انهھ اى فط ري و طبيع ى علي ه
مشركان و منكران بعث و اعاده و رسل ،استدالل شده است.
پيش از ظھور إس الم ،ع رب از حي ث نح وه پرس تش ب ه دس تهھ اى مختل ف و
طوايف پراكنده به شرح زير تقسيم مىشدند:
PDF.Tarikhema.ir
]أنحاء پرستش اعراب جاھليت[
(1منكران خالق و بعث و اعاده:
اي ن گ روه كس اني بودن د ك ه منك ر آفرينن ده و رس تاخيز و بازگش ت بودن د ،و
مىگفتند »طبع« زنده كننده ،و »دھ ر« ف انى كنن ده اس ت .و خ داى تع الى در
قرآن كريم ،ازين طايفه خبر مىدھد ،آنجا كه فرمودَ :و قالُوا ما ھ َ
ِي إِ َّال َحيا ُت َنا
ت َو َنحْ يا َو ما ُي ْھلِ ُكنا إِ َّال ال دَّھْ ُر ) [1] 24 :45و گفتن د :نيس ت مگ ر ال ُّد ْنيا َنمُو ُ
زندگاني )اين( دني ا ،م ا م ىمي ريم و زن ده م ىش ويم ،و ھ الك نم ىكن د م ا را،
مگ ر »زمان ه« (.اي ن آي ه اش ارت دارد ب ر اينك ه آن گ روه از ع رب ج اھلى
سبب حيات و موت را بر طب ايع محسوس ه مقص ور م ىداش تند ،و ب ه تركي ب
طبايع و تحليل عناصر بقا و فن اى عنص ري محص ور م ىش مردند پ س ج امع
را »طبع« ،و مھلك را »دھر« مىگفتند.
و خداى تعالى در رد گفتار و پندار آنان فرمود:
ون) [2] 24 :45 .و نيست مر مش ركان ك من عِ ْلم إِنْ ُھ ْم إِ َّال َي ُ
ظ ُّن َ َو ما لَ ُھ ْم ِبذلِ َ
ٍ
را بدين )گفته و پندار( ھيچ دانشى جز آنكه گمان م ىبرن د (.ازي ن گذش ته در
آيات ديگ ر در س ور قرآن ى ب ا دالي ل و نش انهھ اى فط ري و طبيع ى ،گم ان و
پندار آن گروه رد شده است ].[3
(2منكران بعث و اعاده:
گروه ديگر از عرب ،به خالق و ابتداى خلق و ابداع اق رار داش تند ،ام ا بع ث
و اعاده را انكار مىكردند .و ايشان كساني بودن د ك ه ق رآن از حالش ان چن ين
خبر مىدھد:
ِي َرمِي ٌم [4] 78 :36 ب لَنا َم َث ًال َو َنسِ َي َخ ْل َق ُه قال من يُحْ يِ ْالعِظا َم َو ھ َ ض َر َ َو َ
__________________________________________________
] [1قرآن .45 :24
] [2قرآن .45 :24
] [3قرآن كريم ،سوره اعراف -آيه ،184و سوره نحل :آيه ،48و سوره فصلت :آيه ،9
و سوره بقرة :آيه 21
] [4قرآن كريم.36 :78 ،
)و مثلي زد براى ما ،و فراموش كرد آفرينش خود را گف ت :كيس ت ك ه زن ده
مىگرداند استخوانھا را ،و حال آنكه پوسيده شده باشند (.پس استدالل كرد بر
ايشان به »نشأه اولى« ،و چون اعتراف نمودند به »خلق أول« ،پس فرم ود:
قُ ْل يُحْ ِيي َھ ا الَّ ذِي أَ ْن َش أَھا أَ َّو َل َم رَّ ٍة َو ُھ َو ِب ُك ِّل َخ ْل ٍق َعلِ ي ٌم .79 :36و گف ت :أَ
ْس م ن َخ ْل ٍق َجدِي ٍد ) [5] 15 :50آي ا ع اجز َف َع ِيينا ِب ْال َخ ْل ِق ْاألَ َّو ِلَ ،ب ْل ُھ ْم ف ي لَ ب ٍ
ش ده ب وديم در آف رينش نخس تين؟ بلك ه ايش ان در ش بھهان د )در اث ر وس اوس
شيطانى( از آفرينش نو )يعنى :بعث و حشر و نشر(.
(3منكران پيامبران و پرستندگان أصنام:
سديگر از گروه ع رب ،ب ه آفرينن ده آف رينش ،و ب ه ابت داى خل ق ،و ن وعي از
اع اده اق رار داش تند ،ام ا پي امبران را انك ار م ىكردن د ،و ب ه پرس تش أص نام
مىپرداختند ،و مىپنداشتند كه بتان ش فيعان ايش ان در آخ رت خواھن د ب ود ،و
از اينرو به جانب جايگاھھاى بتان مىرفتند و حج مىگزاردن د و ب ه ن ام بت ان
خ ود قرب ان م ىكردن د ،و ھ ر چ ه م ىخواس تند از پ يش خ ود ح الل ،و ح رام
مىنمودند .و تنزيل ازين طايفه نيز خبر مىدھد:
ما َنعْ ُب ُد ُھ ْم إِ َّال لِ ُي َقرِّ بُونا إِلَى ﷲ ُز ْلفى ) [6] 3 :39نمىپرستيم ايش ان را )يعن ى:
بتان را( مگر آنكه ما را ھر چه بيشتر به خداى نزديك گردانند(.
(4قائلين به جعل دختران خداى:
و از عرب دس تهاى گم ان م ىكردن د ك ه فرش تگان دخت ران خ داىان د و ازي ن
جھت به عبادت آنھا مىپرداختند ت ا ايش ان را ش فاعت كنن د ،و ي ارى دھن د .و
تنزيل
__________________________________________________
] [5قرآن كريم 36 :79 ،و .50 :15
] [6قرآن كريم ،آيه .39 :3
PDF.Tarikhema.ir
ازين طايفه بدين گونه خبر مىدھد:
ُون ) [7] 57 :16و م ىس ازند ي ا ْ
ت ُسبْحا َن ُه َو لَ ُھ ْم م ا َيش تھ َ
َ ون ِ َّ ِ ْال َبنا ِ
َو َيجْ َعل ُ َ
قرار م ىدھن د ب راى خ داى دخت ران -پ اك اس ت او از چن ين نس بتى -و ايش ان
راست آنچه خواھش يا آرزو دارند (.و ھمين طايف ه منك ران پي امبران بودن د،
و قرآن از حالشان حكايت دارد ،آنجا كه مىگويد:
واق 7 :25ت ا آنج ا ك ه َ ْ
الطعا َم َو َيمْ شِ ي ف ي األسْ ِ ُول َيأْ ُك ُل َّ
َو قالُوا ما لِھ َذا الرَّ س ِ
ُون إِ َّال َرج ًُال َمسْ حُوراً .[8] 8 :25 مىفرمايد :إِنْ َت َّت ِبع َ
منكران رسالت از روى تھكم ) -ريشخند( مىگفتند :چگونه پيامبرى است ك ه
طعام مىخورد ،و در بازارھ ا راه م ىرود؟ ش ما پي روى نم ىكني د مگ ر م رد
افسون شدهاى را.
پس قرآن بر ايشان استدالل فرم ود ك ه پي امبران س ابق را ني ز ح ال ب ر ھم ين
منوال بوده است:
َ ْ َّ
ون الطع ا َم َو َيمْ ُ ُ ْ َّ
ِين إِال إِ َّن ُھ ْم لَ َيأ ُكل َ ْ َو ما أَرْ َس ْلنا َق ْبلَ َ
ون ف ي األسْ ِ
واق ش َ ك من المُرْ َسل َ
[9] 20 :25و پيش از ت و پي امبران را نفرس تاديم مگ ر ب ر ھم ين ص فت ك ه
ايشان طعام مىخوردند ،و در بازارھا رفت و شد مىكردند.
و اكثر قبايل عرب از ھمين دسته بودند و به پرستش بتان اشتغال داشتند.
(5يھود و نصارى و صابئان:
و در مي ان ع رب ج اھلى جم اعتي يھ ودي ،و طايف هاى مس يحى ،و گروھ ى
صابئى بودند ،و قرآن كريم
__________________________________________________
] [7قرآن كريم ،آيه 16 :57
] [8قرآن كريم ،آيه .25 :7 -8
] [9قرآن كريم ،آيه .25 :20
PDF.Tarikhema.ir
نيز در آيات و سور مختلف از آنھا خبر مىدھد[10] .
(6قائلين به توحيد و معاد:
و در ميان قوم عرب عده معدودى ب ه توحي د و مع اد اق رار داش تند .و از اي ن
جماعت قليل عبد المطلب بن ھاشم بن عبد مناف به دي ن حني ف اعتق اد داش ت
و منتظر مقدم پيامبرى بود .و زيد بن عمرو بن نفيل كه إس الم را درك نك رد
از عبادت بتان اكراه داشت و حضرت محمد )ص( را پيش از بعث ت دريافت ه
بود.
و ق س ب ن س اعده أي ادي توحي د و روز حس اب را ب اور داش ت ،و ع امر ب ن
ظرب بن عمرو بن عياذ ع دوانى حك يم و خطي ب دوره ج اھلى ش راب را ب ر
خود حرام كرد .و ديگر نابغه ذبيانى و زھير ب ن اب ى س لمه مزن ى ،و ع الف
بن شھاب التميمىاند كه به روز شمار ايمان داشتند.
بنابر آنچه گفته شد پيش از إسالم ،عرب از جھت نحوه عبادات و پرستش ب ه
چند دسته تقسيم مىشدند:
(1منكران خالق و بعث و اعاده.
__________________________________________________
] [10سه دسته از پيروان عقايد مختلف را صابئه خواندهاند:
ألف :دستهاى از اعراب مش رك مك ة ك ه پ يش از ظھ ور إس الم در كيفي ت عقاي د مش ركانه
ايشان تحول پيدا شده بود و به توحيد نزديك مىشدند .ظ اھرا اي ن ق وم ھم ان كس اني بودن د
كه در قرآن كريم صابئين خوانده شده و در رديف يھود و نصارى در آمدهاند.
ب :صابئه حرانى :بقاياى مذاھب يون اني و روم ي ك ه در ش ھر »ح ران« واق ع در س احل
رودخانه فرات به جھات متعددى در قب ال ك يش عيس وى مقاوم ت كردن د و ت ا دوره إس الم
باقى ماندن د ،و چ ون از ط رف م أمون عباس ي ب ه پي روان آن ان تكلي ف ش د ك ه ب ه يك ى از
أديان كتابي بپيوندند ،كلمه صابئين را براى خود برگزيدند و اين گروه صابئان م ذكور در
كتاب الملل و النحل شھرستانىاند كه در آن كتاب بتفصيل از آنان بحث شده است.
ج :صابئين بين النھرين كه خود را پيروان مذھب يحيى بن زكريا مىدانند ولى در حقيقت
از بقاياى مذاھب كلدانى و بابلى قديماند كه به اقتضاى عوام ل ت اريخى تغيي ر ش كل و اس م
پيدا كردهاند.
PDF.Tarikhema.ir
(2منكران بعث و اعاده.
(3منكران پيامبران و پرستندگان أصنام.
(4ق ائلين ب ه وج ود دخت ران خ داى! (5ق ائلين ب ه دي ن يھ ود و نص ارى و
صابئه.
(6معتقدان به نوعي توحيد و معاد ].[11
اخبار قرآن از پرستندگان أصنام
قرآن كريم از پرستندگان أصنام و بتان ايشان در زمان نوح نبى خبر مىدھ د
آنجا كه مىفرمايد:
ً َّ َ ُ َ َّ
ص ْونِي َو ات َبعُوا من ل ْم َي ِز ْدهُ مال ُه َو َول ُدهُ إِال َخس ارا :71 قال ُنو ٌح َربِّ إِ َّن ُھ ْم َع َ
َ ... 21و قالُوا ال َت َذرُنَّ آلِ َھ َت ُك ْم َو ال َت َذرُنَّ َو ًّدا َو ال سُواعا ً َو ال َي ُغ َ
وث َو َي ُع َ
وق
الال[12] 24 -23 :71 . ض ً ِين إِ َّال َ ضلُّوا َكثِيراً َو ال َتز ِد َّ
الظالِم َ ِ َو َنسْ راًَ .و َق ْد أَ َ
گفت نوح :اى پروردگار من! بدرس تى ك ه عام ه ام ت م ن نافرم انى كردن د و
پيروى نمودند كسى را ك ه زي ادة نك رد م ال و فرزن د وى مگ ر زيانك ارى ،و
گفتن د از عب ادت خ دايان خ ود دس ت برمداري د و مگذاري د ب ت »ود« و ن ه
»سواع« ،و نه »يغوث« را ،و نه »يعوق« را ،و نه »نسر« را ،و ھر آين ه
گمراه كردند بسيارى را ،و خدايا ستمكاران را جز گمراھى ميفزاى.
__________________________________________________
] [11رجوع شود به مروج الذھب و معادن الجوھر ،تأليف ابو الحسن على ب ن حس ين ب ن
على مسعودى متوفى در سنه 346ھجري ،چاپ مصر ،سال 1384ه 1964 /م يالدى،
جزء دوم ،صفحات ،126 -152الملل و النحل ت أليف محم د ب ن عب د الك ريم شھرس تانى،
چ اپ ق اھره ،س ال 1387ھج ري 1968 /م ،ج زء س وم ،ص فحات 64 -76و توض يح
الملل ترجمه فارسي الملل و النحل ،بتصحيح سيد محم د رض ا جالل ي ن ائينى ،چ اپ س وم،
سال 1361ھجري شمسى 1982 /ميالدى ،جلد دوم ،صفحات .379 -404
] [12قرآن كريم 23 -24 ،و .71 :21
PDF.Tarikhema.ir
در عھد جاھليت عرب بتانى را به ھمين نام مىپرستيدند ام ا بگفت ه كلب ى اي ن
بتان ،در قب ال أص نام »الت« و »من ات« و »ع زى« ك ه ق رآن از آنھ ا خب ر
م ىدھ د ،بت ان درج ه دوم بودن د و »ھب ل« مق دم ب ر ھم ه بت ان ب وده اس ت .و
نخستين كسى ك ه در خان ه »كعب ه« ب ت نھ اد» ،عم رو ب ن لح ى« ب ود و اي ن
واقعه در آغاز پادشاھى »شاپور ذو األكتاف« روى داد تا اينكه إس الم ظ اھر
شد ،و آنھا را بي رون ريخ ت ،و ھم ه را واژگ ون س اخت و ب تپرس تى را از
شبه جزيره عربستان برانداخت ،و خ داى يگان ه م ورد پرس تش ق رار گرف ت.
][13
پس از بيان اين مقدمات ذيال به شرح كتاب تنكيس األصنام مىپردازيم:
كتاب األصنام
كت اب األص نام ي ا ب ه تعبي ر ص حيحت ر كت اب تنك يس األص نام ] [14ك ه از
واژگ ونى بت ان حكاي ت م ىكن د ،ت اريخ مختص ر نح وه پرس تش ع رب و بت ان
ايشان در دوره جاھليت و قديمترين نوشتار و كتاب مستقلى است كه به دست
ما رسيده.
اين كتاب دست كم در دو قرن أخير جزو كتب ناياب يا گمشده
__________________________________________________
] [13الملل و النحل تأليف محمد بن عبد الكريم شھرستانى ،جزء سوم ،چ اپ ق اھره ،س ال
1368ھجري ،صفحه 78و توض يح المل ل ترجم ه فارس ي المل ل و النح ل چ اپ تھ ران،
سال ،1361صفحه .375
] [14اين كتاب دو نام دارد ،يكى كتاب األصنام ،و ديگر تنكيس األصنام .عبد القادر عمر
بغدادى در خزانة األدب ،غالبا آنرا تنكيس األصنام خوانده ،و اي ن اس م ب ا مف اد و محت واى
اين كتاب مناسبتر مىباشد.
PDF.Tarikhema.ir
بشمار مىرفت .خاورشناسان اروپايى سالھا براى ي افتن آن ك اوش و كوش ش
بسيار كردند ،و نيافتند اما احمد زكى پاش ا -محق ق مص رى -در س ال 1912
ميالدى آن را يافت ،و اين افتخار نصيب وى شد ،و در ھمان سال در مجم ع
بين المللى خاورشناسان منعقد در شھر آتن -پايتخت يونان -نس خه كش ف ش ده
كت اب األص نام را معرف ى ك رد ،و وع ده داد ب زودى آن را چ اپ كن د ،و در
سال 1914ميالدى ،اين وعده تحقق پذيرفت و به تصحيح و حواشي وى در
قاھره طبع شد و در سال 1924از نو با اصالحاتى چاپ و انتشار يافت.
پ يش از چ اپ اي ن كت اب ،ي اقوت حم وى ) 574 -626ه( قس مت أعظ م اي ن
كتاب را در فرھنگ جغرافيايى مشھور خود ،موسوم ب ه معج م البل دان ض بط
ك رد ،و پ س از او عب د الق ادر ب ن عم ر بغ دادى )متول د در ح دود 1030و
مت وفى در س نه 1093ه( تقريب ا تم ام آن كت اب را در خزان ة األدب گنجاني د.
] [15سپس محمود شكرى آلوسى ) 1273 -1342ه( بخش ھايى از آنچ ه در
خزانة األدب ضبط شده بود ،در بلوغ االرب ف ى معرف ة اح وال الع رب ][16
آورد ،و علماء و دانشمندان شرق و غرب بيش تر از طري ق مراجع ه ب ه كت ب
مذكور از محتويات اين كتاب اطالع يافتند و به اھميت آن پى بردند.
نخستين كس از مؤلفان إسالمي كه درب اره ع رب ج اھلى و نح وه پرس تش ،و
بت ان ايش ان س خنگ زار ش ده اب ن إس حاق اس ت ك ه در تض اعيف كت اب س يره
پيامبر باختصار بدان دست يازيده اما نخستين كس ى ك ه درب اره أص نام ع رب
و چگ ونگى پرس تش تازي ان كت اب مس تقلى ف راھم آورد ،ھمان ا ھش ام كلب ى
است.
ھشام را شاگردان مستقيم و غير مستقيمي است كه پس از وى دنبال
__________________________________________________
] [15خزانة األدب ،جلد سوم ،صفحات .242 -246
] [16بلوغ االرب في معرفة احوال العرب ،جلد دوم ،صفحات .200 -215
PDF.Tarikhema.ir
تحقيق اتش را گرفتن د و پيرام ون كيفي ت پرس تش ع رب ج اھلى ب ه تتب ع و
پىجويى علمي پرداختند.
اب و الولي د محم د ب ن عب د ﷲ ب ن احم د ازرق ى )مت وفى در ح دود س نه (250
مورخ مكي -يمنى ،در كتاب اخبار مكة و م ا ج اء فيھ ا م ن اآلث ار( ب ه مس ئله
عبادات عرب و بتان و آثار ايشان پرداخته و درين زمين ه اطالع ات ذيقيمت ى
جمع آورده و خوشبختانه اين كتاب محفوظ مانده و به زيور طب ع ني ز آراس ته
ش ده اس ت .مق ارن تص نيف كت اب اخب ار مك ة ،اب و جعف ر محم د ب ن حبي ب
البغدادي )متوفى در حدود سنه 245ه( در موضوع پرستش عرب ج اھلى و
بت ان ايش ان كت اب »المحب ر« را ت دوين نم ود .اي ن كت اب موج ود و چ اپ و
انتشار يافته است.
پس از آن ،ابو عثمان عمرو بن بحر جاحظ بصرى معتزل ي )متول د -166و
مت وفى ب ه س ال 250ي ا 255ه( در ھم ين موض وع ت أليفى ب ه ن ام كت اب
األص نام ف راھم آورد ام ا در اث ر گذش ت زم ان و وق ايع و ح وادثى ك ه ب ر م ا
پوشيده است ،كتابش از ميان رفت و جز نامى از آن باقى نماند.
بع د از آن احم د ب ن س ھل مع روف ب ه اب و زي د بلخ ى ) 235 -322ه( كت اب
الرد على عبدة األصنام را تأليف نمود.
پ س از آن برخ ى از ص احبان مق االت و مورخ ان راج ع ب ه ع رب ج اھلى و
نحوه پرستش آنان در كتابھاى خود به تحقيق و نقل اخبار عرب پرداختن د ك ه
غالبا منش أ ،بيش ترين اطالع ات آنھ ا گفت هھ ا و نوش تهھ اى محم د ب ن س ائب و
پسرش ھشام كلبى مىباشد.
PDF.Tarikhema.ir
منابع و مآخذ مھم كلبى درين تأليف
ھشام به منابع و مآخذ مختلف شفاھى و كتبي دست يافته و از راويان ح ديث،
و نس ابهھ اى پ يش از خ ود ،و معاص رينش اطالع ات ذيقيمت ى كس ب ك رده
است .مھمترين مآخذ او عبارتند از:
(1قرآن كريم أولين مأخذ آسمانى و معتبر ھشام درين ت أليف اس ت .او دري ن
اثر به آياتي چند از قرآن كه از ح ال مش ركين ع رب و نح وه پرس تش آنھ ا و
شريك قرار دادن أصنام با خداى يگانه ض من تلبي ه و س پس س رنگونى بت ان-
در روز ف تح مك ة -حكاي ت دارد ،توس ل جس ته و آن آي ات كريم ه را دلي ل ب ر
صحت قول خود قرار داده است.
(2مأخذ ديگر ھشام رواياتي است كه به دو واسطه از عبد ﷲ بن عباس بدو
رسيده ،و پايه اطالعات وى بوده است.
ابن عب اس س ه س ال پ يش از ھج رت در مك ة زاده ش د و ب ه ق ول مش ھور در
سنه 68ھجري در گذشت.
در ص حيحين 1660ح ديث از وى نق ل گردي ده و در مي ان اص حاب رس ول
ﷲ صلى ﷲ عليه و آله و س لم ب ه كث رت نق ل ش ھرت دارد .وى در پ نج روز
از ايام ھفته ،يك روز را به تدريس مس ائل فق ه ،و روز ديگ ر را ب ه تأوي ل و
تفسير قرآن ،و روز سوم را به مناقب و أوص اف غازي ان ،و روز چھ ارم را
به شعر و ادب ،و روز پنجم را به وقايع و ايام عرب اختصاص داده بود.
در حف ظ آيت ى ب ود چنانك ه گفت هان د قص يده ھش تاد بيت ي اب ن اب ى ربيع ه را ب ه
مطلع:
»أ من آل نعم أنت غاد فمبكر«
PDF.Tarikhema.ir
خويشاوندى نزديكش با پي امبر إس الم و وس عت دامن ه دانش ش موج ب ش د ك ه
شاگردان بسيار بدو روى آوردند تا ھر كدام دانشى را كه مىطلبيد ،درياب د و
از حلقه درس و بحثش مستفيد و مستفيض شود.
پ س از او ش اگردانش ،راوي ان تعليم ات و منق والتش بودن د و در مراك ز
مختلف إسالمي مطالب بسيارى از قول وى باز گفتند.
ھشام آنچه از ابن عباس درين تأليف نقل نموده از پدرش شنيده ،و پ در او از
ابو صالح سماع كرده است.
بنابر اين ھشام به دو واسطه راوي ابن عباس مىباشد.
(3ابو صالح باذام يا باذان ،بنده آزاد شده ام ھاني دختر اب و طال ب و خ واھر
امام عل ى اس ت .اب ن س عد در طبق ات اب و ص الح را از زم ره مح دثين بش مار
آورده و او را ثق ه دانس ته اس ت .محم د ب ن عب د الك ريم شھرس تانى در مق ّدم ه
تفسير مفاتيح األس رار و مص ابيح األب رار وى را از ش اگردان اب ن عب اس در
علم تفس ير ب ر م ىش مارد .حم د ﷲ مس توفى در ت اريخ گزي ده او را ب ا ص فت
»مفسر« ياد كرده است .ام ا برخ ى از مح دثين اھ ل س نت و جماع ت وى را
در حديث ضعيف دانستهاند.
(4شرقى بن القطامي )متوفى در حدود 155ه( موس وم ب ه ولي د ب ن حص ين
)ملقب به قطامي( بن حبيب بن جمال كلب ى و مكن ى ب ه اب و المثن ى از راوي ان
اخب ار و انس اب ديوانھ اى ع رب از جمل ه راوي ان ھش ام اس ت (5 [17] .اب و
مسكين حر بن مسكين از موالي قبيله نخ ع ،و از روات نس ائي و اب و عب د ﷲ
س فيان ب ن س عيد ث وري اس ت .اب ن اب و ح اتم در الج رح و التع ديل او را ثق ه
شمرده و ابو الفرج اصفھانى در اغانى
__________________________________________________
] [17بنگري د ب ه ص فحه 63ترجم ه فارس ي و ص فحه 50م تن عرب ي اي ن كت اب ت اريخ
بغداد:
278 /9نزھة األلباء 42المعارف ،234 :لسان الميزان 142 /3 :اللباب 17 /2 :التاج:
م اده ش رق و قط م األع الم زركل ى 139 /9اغ انى 131 /2 :و ،53 /11و 15 /38و
312و 373 /16و .354
PDF.Tarikhema.ir
يازده مورد قولش را نقل كرده و ھشام درين تأليف به گفت ه وى اس تناد جس ته
است.
(6محمد بن سائب پدر ھشام نه تنھا از جمله پيشقدمان آشنا و مطلع به تاريخ
و ايام عرب و مغازي و نسب قبايل تازى است ،بلكه در علم تفس ير و ح ديث
ني ز ش ھرت دارد .ثعلب ى و اب ن عس اكر در تفس ير و ت اريخ خ ود مط البي از
تفسير بزرگ او نقل كردهاند ،و محمد بن عب د الك ريم شھرس تانى در المل ل و
النح ل قس متھايى از آنچ ه درب اره آراء و معتق دات ع رب در زم ان جاھلي ت
فراھم آورده از محمد بن س ائب كلب ى گرفت ه اس ت .ھش ام دري ن ت أليف ب ه دو
گونه از پدرش نقل مىكند:
(1مطالبي كه پدرش از ابو صالح ،و او از ابن عباس شنيده است.
(2مطالبي كه صريحا مىنويسد خبر داد مر پدرم ،يا اين كه مىگويد:
كلبى گفت.
ب ه گفت ه ھش ام ،محم د نس ب ق ريش را از اب و ص الح ،و او از عقي ل ب ن اب ى
طالب آموخ ت ،و نس ب كن ده را از كن اس كن دى ك ه دري ن دان ش از ھ ر ك س
دان اتر ب ود ،و نس ب مع د ب ن ع دنان را از نج ار پس ر أوس ع دوى ك ه
محفوظ اتش ب يش از ھ ر ك س ب ود ،ف را گرف ت و نس ب إي اد را از ع دى پس ر
زياد ازدى ياد گرفت كه به إياد دانا بود [18] .اطالعاتى كه محمد در اختيار
ھشام گذارده مايه أصلي اين كتاب محسوب مىشود ،بطورى كه ھر گ اه آنھ ا
را ازين كتاب برداريم قسمت أعظم كتاب از بين مىرود.
(7م ردى از ق ريش ك ه ن امش دري ن ت أليف نيام ده از اب و عب د ﷲ پس ر اب و
عبيده پسر عمار پسر ياسر ك ه ب ه ت اريخ »أوس« و »خ زرج« و كس اني ك ه
وابس ته و ت ابع آن ان بودن د -از اع راب يث رب و غي ر يث رب -از ھم ه مردم ان
آگاهتر بوده است چگونگى گزاردن حج قبايل أوس و
__________________________________________________
] [18الفھرست ابن النديم ،ترجمه فارسي ،صفحه .160
PDF.Tarikhema.ir
خ زرج و وق وف در مواق ف را ب راى زي ارت »من ات« ب ه ھش ام ب از گفت ه و
قولش مأخذى درين تأليف بشمار مىرود.[19] .
محتواى كتاب تنكيس األصنام
محتواى اين كتاب را مىتوان به دو قسمت متمايز تقسيم كرد:
(1بت پرستى بطور كلى پس از آدم و نوح.
(2نحوه پرستش عرب در دوره جاھليت.
قسمت أول اين اثر پ س از ذك ر س ند رواي ت ي ا ش جرهنام ه كت اب ب ه س كونت
إس ماعيل ب ن اب راھيم نب ى در مك ة و ازدي اد فرزن دان وى و پ ر ش دن مك ة از
ايش ان و بي رون ران دن »عمالق ه« ازي ن ش ھر و ن واحي آن و ك وچ ك ردن
دس تهاى از فرزن دان إس ماعيل از مك ة در پ ى ام ر مع اش و زن دگى بھت ر و
پراكن ده ش دن ايش ان در ب الد و ن واحي ع رب نش ين و ب ر افراش تن بت ان ب ه
وسيله عمرو بن لحى در مك ة و ش يوع ب ت پرس تى مي ان طواي ف مختل ف در
قسمتھاى ديگر عربستان و ظھور إسالم و فتح مكة و نگونسارى يا واژگونى
بتان در مكة و ھمه قلمرو عرب نشين اختصاص يافته است.
در قسمت دوم ريشه بت پرستى مورد بحث و تحقيق ق رار گرفت ه ،و از ق ول
محمد ،و او از ابو صالح ،و ابو صالح از اب ن عب اس رواي ت ك رده اس ت ك ه
پس ران ش يث ب ه زي ارت پيك ر )جس د( آدم ك ه در مغ ارهاى نھ اده ش ده ب ود،
مىآمدند و آن را تكريم مىكردند و ب ه وى رحم ت م ىفرس تادند .پ س م ردى
از فرزن دان »قابي ل« -پس ر آدم -ب ه ديگ ر پس ران »قابي ل« گف ت :پس ران
»شيث« را گرداگرد جسد آدم طوافى
__________________________________________________
] [19بنگريد به متن عربي اين كتاب.
PDF.Tarikhema.ir
است كه آدم را بدان گرامى مىدارند و شما را از آن بھرهاى نيست.
پ س ب راى ايش ان بت ى تراش يد ،و او نخس تين كس ى اس ت ك ه »ب ت« تراش يده
است .آنگاه ھشام از پدر روايت مىكند كه گفت:
»ود« ،و »سواع« ،و »يغوث« ،و »يعوق« ،و »نس ر« ،مردم ان ص الح و
شايس تهاى بودن د ك ه ھم ه در ي ك م اه بمردن د .خويش ان ايش ان ب ر مرگش ان
سوگوارى كردند و س وز و گ دازى داش تند .پ س م ردى از أوالد »قابي ل« ب ه
ايشان گفت :آيا مىخواھيد پنج پيكر )بت( بر مث ال ايش ان بس ازم ك ه بدرس تى
نم ودار آنھ ا باش د ،ج ز آنك ه نم ىت وانم در پيكرھ اى آنھ ا روح ب دمم؟ گفتن د:
آرى! پ س پ نج پيك ره ب ه ص ورت آن پ نج م رد بتراش يد ،و در ج ايى نماي ان
براى ايش ان نص ب ك رد .آنگ اه ب راى دي دار پيك ره ب رادر و عم وزاده خ ويش
مىآمدند ،و تعظيم مىكردند و پيرامون ھر يك مىگش تند ت ا آنك ه دوران نس ل
أول سپرى شد.
و اين امر در عھد يردى پس ر مھالي ل ،پس ر قين ان ،پس ر ان وش ،پس ر ش يث،
پسر آدم روى داد .چون نسل ديگر روى كار آمد ،اين نحوه بزرگداشت ب يش
از نسل أول عمل مىشد و چون نوبت به نسل سوم رس يد ،گفتن د پيش ينيان م ا
اين پيكرهھا را گرامى نم ىداش تند مگ ر از اين رو ك ه از آن ان امي د ش فاعت و
پايمردى نزد پروردگار داشتند ،پس ب ه پرس تش آن ان پرداختن د و ك ار بت ان و
كف ر آن ان ب اال گرف ت .اي ن ب ود ك ه خ داى إدري س را ب ه پي امبرى برانگيخ ت.
إدريس آنان را به يكتا پرستى فرا خواند ولى نپذيرفتند و او را تك ذيب كردن د
...
و بنابر آنچه محمد پسر كلبى از ابو ص الح و او از اب ن عب اس خب ر داده ك ار
اين مردم ) -قوم( ھمچنان در پرستش بتان بود تا زم ان ن وح ،و خ داى او را
ب ه پي امبرى برانگيخ ت و ايش ان را ب ه پرس تش خ داى يگان ه دع وت ك رد ام ا
نافرمانى كردند و دروغگويش خواندند .پس
به فرم ان خ داى ب ه س اختن كش تى پرداخ ت و ب ر آن ب ر نشس ت .طوف ان ب اال
گرفت و زمين را يكس ره بپوش انيد و آب طوف ان اي ن بت ان را از ك وه »ن ود«
به زمين فرود آورد ،و جريان آب از زمينى به زمين ديگر بشدت مىرفت تا
آن بت ان را ب ه س رزمين »ج ده« بين داخت .آنگ اه آب ف رو نشس ت و بت ان ب ر
كن ار دري ا بماندن د و ب اد ب ر آنھ ا وزي دن گرف ت ت ا آنھ ا را ب ه خ اك بپوش انيد.
بعدھا پس از طوف ان و ف رو نشس تن آب چ ون عم رو ب ن لح ى ب ر مك ة چي ره
ش د ،ق وم »ج رھم« را از مك ة بي رون ران د و خ ود پ رده دارى كعب ه را ب ه
گردن گرفت .وى يارى از پريان داشت كه به او گفت ،شتاب كن ب ه رف تن و
كوچيدن از »تھامه« و برو ب ه س احل »ج ده« ،در آنج ا بت انى م ىبين ى ،پ س
آنھا را ببر به »تھامه« و باك مدار .پس عرب را به پرستش آنھا بخ وان ت را
أجاب ت خواھن د ك رد .عم رو ب ه س احل »ج ده« ش د ،و بت ان را از زي ر خ اك
ب رآورد و برداش ت و ب ه »تھام ه« ب رد و موس م ح ج ف را رس يد ،و ع رب را
يكسر به پرستش آنان بخواند و ھر يك را به قبيلهاى داد و در نواحي مختل ف
به شرح مذكور درين كتاب نصب كردند ] [20و بيشترين س كنه س رزمينھاى
عرب به بت پرستى روى آوردند و به پرستش بتان پرداختند.
رجزھاى مشركان ھنگام تلبيه و گزاردن حج
ھشام در آستانه ورود به بيان تاريخچه بت پرستى عرب جاھلى مىنويسد:
چون فرزندان إسماعيل از مكة براى فراھم آوردن وسيله معاش
__________________________________________________
] [20بنگريد به صفحات 132تا 153كت اب حاض ر و ص فحات 51ت ا 58م تن عرب ي
اين كتاب.
PDF.Tarikhema.ir
بيرون مىرفتند و به جاى ديگ ر روى م ىآوردن د ھ يچ ك وچ كنن دهاى از مك ة
كوچ نمىكرد مگر به منظور بزرگداشت ح رم و دلبس تگى ب ه مك ة س نگى از
سنگھاى حرم را با خود ھمراه مىبرد پس ھر جا وارد مىشدند آن س نگ را
م ىنھادن د و گ رد آن ب ه ط واف م ىپرداختن د ،ھمچن ان ك ه دور كعب ه ط واف
مىكردند ،و مكة و كعبه را بزرگ مىش مردند ،و بن ابر ع ادت م وروثيى ك ه
از ابراھيم و إسماعيل به ايشان رسيده بود ،حج و عمره ب ه ج اى م ىآوردن د.
س پس رفت ه رفت ه اي ن عم ل آن ان را ب ه پرس تش آنچ ه دوس ت داش تند و
م ىپرس تيدند ،كش انيد و فرام وش كردن د آنچ ه را ك ه ب ر آن بودن د ،و دي ن
ابراھيم و إسماعيل را ديگر گونه ساختند ،و بتان را پرستيدند و باز گشتند به
آنچه امتھاى پيش از ايشان بر آن بودند.
ب ا وج ود اي ن ،در مي ان ايش ان بقاي ائى از رس وم دوره اب راھيم و إس ماعيل-
عليھما السالم -باقى مانده بود كه از آن پي روى م ىكردن د از قبي ل :تعظ يم ،و
طواف كعبه ،و حج ،و عمره ،و وقوف بر عرفات و مزدلفه ،و قربان ك ردن
ش تران و إھ الل ب ه ھنگ ام ح ج و عم ره ب ا اف زودن چيزھ ايى ك ه از آن نب ود
)يعنى در دين اب راھيم نب ود( چنانك ه قبيل ة »ن زار« ھنگ ام تلبي ه اي ن رج ز را
مىخواند:
لبيك اللھم لبيك! لبيك ال شريك لك ،اال شريك ھو لك تملكه و ما مل ك و خ داى
را در ضمن تلبي ه يگان ه م ىش مردند ،ول ى ش ريك م ىكردن د بت ان خ ود را ب ا
خداى تعالى ،و بتان خويش را ملك خداى يگانه قرار مىدادند.
PDF.Tarikhema.ir
و تلبي ه قبيل ه »ع ك« ب دين ص ورت ب ود ك ه چ ون ب ه عن وان ح ج بي رون
مىرفتند ،دو غالم سياه را از غالمانشان پيش مىانداختن د ،و آن دو پيش اپيش
سواران ايشان بودند ،و مىگفتند:
»نحن غرابا عك«.
بعد از آن افراد قبيله عك مىگفتند:
ع ك إلي ك عاني ة عب ادك اليماني ة ،كيم ا نح ج الثاني ة! و قبيل ه ق ريش ،و ع رب
ھمگى »منات« را بزرگ مىداشتند ،و در پيرامونش قربان مىكردن د و اي ن
بزرگداش ت ھمچن ان بب ود ت ا پي امبر در س ال ھش تم ھج ري -ھم ان س الى ك ه
خداى تعالى مكة را برايش گشود -از مدين ه بي رون رف ت و چ ون چھ ار ش ب
راه پيمود» ،على« را بسوى او )منات( گسيل فرمود ت ا نگونس ارش س اخت.
و آنچه به منات تعلق داشت برگرفت ،و نزد پيامبر آورد.
ذو الفقار على!
از جمله آنچه على ب ه دس ت آورده ب ود ،دو شمش ير ب ود ك ه ح ارث پس ر اب ى
شمر غساني -پادشاه غسان -آن دو را به منات پيشكش كرده ب ود ،يك ى از آن
دو» :مخذم« ،و ديگر» :رسوب« ناميده مىشد.
پيامبر أكرم آن دو شمشير را به على -عليه السالم -بخشود .گويند كه يكى از
آن دو ھمان »ذو الفقار« شمشير على است[21] .
__________________________________________________
] [21ببينيد صفحه 111و 112اين كتاب را.
PDF.Tarikhema.ir
و در ج اى ديگ ر در ھم ين كت اب ھش ام م ىنويس د :قبيل ه »ط ى« بت ى داش تند
»فلس« نام ،و آن دماغهاى بود سرخ فام مايل ب ه س ياھى در مي ان ك وھى ب ه
ن ام »أج ا« از كوھس ار »ط ى« ك ه گ ويى تمث ال آدم ي اس ت ،و آن را
م ىپرس تيدند ،و ب ه او پيش كش )ھدي ه( م ىدادن د و گوس فند براب رش قرب ان
مىكردند و ھيچ بيمناكى نزديك او نيامدى مگر آنكه در أمان بودى .پرده دار
»فلس« پسران »بوالن« بودند ،و »بوالن« خود نخستين ك س ب ود ك ه او را
پرستش كرد ،و آخرين كس از پردهداران وى مردى ب ود از ايش ان ك ه او را
»ص يفي« م ىخواندن د ...و »مال ك« نخس تين ك س ب ود ك ه پ رده حرم ت
»فلس« بدريد ،ولى ھمچنان بت »فلس« پرستش مىشد تا آنكه دعوت پيامبر
إسالم آشكار گرديد .پس على بن ابى طالب را پي امبر بفرس تاد ت ا او را ن ابود
ساخت .و دو قبضه شمشيرى را كه حارث پسر »ابى شمر غسانى« -پادش اه
غسان -آن دو را به گردن »فلس« آويخته بود ،و يك ى را »مخ ذم« ،و ديگ ر
را »رسوب« مىگفتند بر گرفت )و ھمين دو شمشير است كه »علقمه« پسر
»عبده« در شعر خود از آن ياد كرده است(.
و على ب ن اب ى طال ب ب ا آن دو شمش ير ب ه ن زد پي امبر )ص( بازگش ت ،و آن
حضرت يكى را به گردن آويخت ،و سپس به عل ى ب ن اب ى طال ب بخش ود ،و
ھمان است شمشيرى كه على آن را بر ميان مىبست [22] .آنچه ھشام درين
كتاب راجع به ذو الفقار على ب ن اب ى طال ب نوش ته ،ق ديميترين مأخ ذى اس ت
كه به دست ما رسيده است.
و بت »عزى« در واديى از »نخله شاميه« بود كه »حراض« ناميده مىشد.
و »عزى« نزد قريش ،بزرگترين بتھا بود ،به زيارتش م ىرفتن د ،و پيش كش
برايش مىبردند ،و پيش او قربان مىكردند.
__________________________________________________
] [22رجوع شود به صفحات 16 -15و 62 -59متن عربي اين كتاب.
PDF.Tarikhema.ir
و ق ريش در ض من ط واف كعب ه »الت« و »من ات« و »ع زى« را ب زرگ
مىداشتند ،و آنھا را شفيع خود نزد خداى يگانه تصور مىكردند.
قصه غرانيق
ق ريش» ،الت« ،و »من ات« ،و »ع زى« را »غراني ق ] [23ع الم ب اال«
م ىخواندن د و آن ان را دخت ران خ دا م ىگفتن د ،و ي ارى و ش فاعت آن ان ماي ه
اميدشان بود ،و در تلبيه خويش چنين مىگفتند:
و الالت و العزى و مناة الثالثة االخرى! فإنھن الغرانيق العل ى و ان ش فاعتھن
لترتجى پس چون خ داى پي امبرش را مبع وث ك رد ،ب ر او اي ن آي ات را ن ازل
فرمود:
ْ ْ ُ ْ َّ ُ َ ْ ُ ْ َ َّ
ت َو الع َُّزىَ .و َمنا َة الثالِث َة األخرى .أ لَك ُم ال ذ َك ُر َو لَ ُه األنث ى .تِل َ
ك ْ أَ َف َرأَ ْي ُت ُم الال َ
َّ
ِي إِ َّال أَسْ ما ٌء َس َّم ْي ُتمُوھا أَ ْن ُت ْم َو آباؤُ ُك ْم ما أَ ْن َز َل ﷲ ِبھا من
إِذاً قِسْ َم ٌة ضِ يزى .إِنْ ھ َ
طان.[24] 23 -19 :53 . س ُْل ٍ
بنابر آنچه نقل شد ق ريش در ارج وزه خ ود الت و من ات و ع زى را دخت ران
خ داى م ىخواندن د و آن ان را غراني ق ع الم ب اال م ىپنداش تند و ب ه ش فاعت و
يارى ايشان اميدوار بودند.
__________________________________________________
] [23غرانيق جمع غرنوق در لغت نام پرنده آبى سياه يا سفيدى است كه به فارسي كلنگ
يا »لك لك« گويند.
] [24قرآن كريم23 -19 /53 ،
PDF.Tarikhema.ir
نا آگاھى خاورشناسان
برخى از نويسندگان و مستشرقين اروپايى ك ه وح ى و پي امبر إس الم را ب اور
ندارند دور از تحقيق و نا آگاھانه بر آن شدهاند تا رجز مشركان قريش را كه
قبل از ظھور إس الم ھنگ ام گ زاردن ح ج در تلبي ه م ىگفتن د و م ىخواندن د ،و
ھشام كلبى متن آن را درين كت اب آورده ،و در ب اال نق ل ش د ،آي هاى از ق رآن
وانمود سازند .و پاي ه گفت ار و اس تدالل خ ويش را ب ر ي ك رواي ت نادرس ت و
موھوم محمد بن عمر واقدى ) 207 -130ه( قرار دادهاند -بى آنكه اشارهاى
به روايت ھشام بنمايند.
روايت واقدى را ھيچيك از علماى إسالم قبل از واقدى و بع د از وى ص حيح
ندانس تهان د ،مگ ر محم د ب ن جري ر طب رى ك ه در جم ع خب ر -ھ ر چ ه باش د-
حريص بوده آن را از واقدى گرفته و در تفسير خود بى آنكه آنرا قبول يا رد
كند ،آورده است.
واقدى به سرد ،و نقل پى در پى اسرائيليات و خرافات مشھور است.
محم د ب ن إس حاق ب ن يس ار مطلب ى ،م دني )مت وفى در س نه 151ه( مؤل ف
السيرة النبوية كه در حدود نيم قرن پيش از واق دى م ىزيس ته اس ت ،و محم د
ب ن إس ماعيل البخ اري ،مؤل ف ص حيح بخ ارى -معاص ر واق دى -ھيچي ك در
م وارد افس انه غراني ق س خنى نگفت هان د ،و ھ ر گ اه رواي ت واق دى رواي ت
صحيحى شناخته مىشد ،ابن إسحاق و بخارى آن را ضبط مىكردند.
ام ا ھش ام كلب ى ك ه دامن ه معلوم اتش بس يار وس يع و از علم اء و نس ابهھ ا و
مورخان سرشناس سده دوم و اوايل سده سوم ھجري است ،سند
PDF.Tarikhema.ir
معتب ر و م وثقى را دري ن كت اب ارائ ه داده ك ه ق ريش پ يش از ظھ ور إس الم
ھنگام گزاردن حج در تلبيه مىگفتند:
و الالت و العزى و مناة الثالثة االخ رى ف إنھن الغراني ق العل ى و ان ش فاعتھن
لترتجى ].[25
س ابقا گفت يم ك ه مش ركان »الت« و »من ات« و »ع زى« را دخت ران خ داى
تعالى مىپنداشتند و از آنھا شفاعت و اميد يارى مىطلبيدند ،و چون خورش يد
عالمتاب إسالم طالع شد ،خ داى در ق رآن ك ريم در ج واب مش ركانى ك ه قائ ل
به دختران خدا بودند ،فرمود:
ك إِذاً ْ ُ َ َّ ُ َ َ ْ ُ ْ َ َ َّ
ت َو ْالع َُّزى َو َمنا َة الثالِثة األخرى أ لك ُم ال ذ َك ُر َو ل ُه األنث ى تِل َ
ْ ْ الال َ أَ َف َرأَ ْي ُت ُم َّ
قِسْ َم ٌة ضِ يزى إِنْ ِھ َي إِ َّال أَسْ ما ٌء َس َّم ْي ُتمُوھا أَ ْن ُت ْم َو آب اؤُ ُك ْم م ا أَ ْن َز َل ﷲ ِبھ ا م ن
الظنَّ َو ما َتھ َْوى ْاألَ ْنفُسُ َ ،و لَ َق ْد جا َء ُھ ْم من َرب ِِّھ ُم ْال ُھ دى.
ُون إِ َّال َّ س ُْل ٍ
طان إِنْ َي َّت ِبع َ
[26] 23 -19 :53مولوي محمد على عالم ھندوس تانى در تفس ير و ترجم ه
ق رآن ش ريف ب ه زب ان انگليس ى ك ه معم وال رواي ات را ب ا م تن ق رآن انطب اق
مىدھد و آنچه مغاير ق رآن تش خيص دھ د رد م ىكن د ،درب اره رواي ت واق دى
مىنويسد أقوى دليل بر فساد روايت واقدى با مراجعه به قرآن
__________________________________________________
] [25بنگريد به متن عربي صفحه 19اين كتاب.
] [26قرآن كريم ،سوره النجم :آيه .23
PDF.Tarikhema.ir
در آيات 23 -19سوره نجم ثابت و روشن مىشود.
به نظر مولوي محمد على ،تصور اينكه ميان آيات متسلس ل ،و متت الى س وره
نجم آي هاى من اقض آي ات 23 -19وج ود داش ته اس ت ،أساس ا معق ول نيس ت-
خاصه كه با اص ل عقي ده إس المي در توحي د ،و دع وت پي امبر إس الم تب اين و
تعارض داشته باشد .بنابر اين قصه »غرانيق« س اخته و پرداخت ه قص اص و
افسانهگويان معاند إسالم است ،و فساد روايت واقدى روشن و ثابت مىنمايد.
و آنچه در اينجا در باره »غرانيق« از قول ھشام نقل شد ،أولين بار است كه
بدان استناد مىشود و توجه محققان بدان معطوف مىگردد.
ترجمهھاى »تنكيس األصنام«
كتاب األصنام در سالھاى 1914و 1924ب ه تص حيح و اھتم ام احم د زك ى
در قاھره چاپ شد.
قب ل از چ اپ م تن عرب ي اي ن كت اب ،ولھ اوزن -خاورش ناس آلم انى -قس مت
أعظم آنچ ه ي اقوت حم وى در معج م البل دان ،و عب د الق ادر بغ دادى در خزان ة
األدب نقل كرده بودند ،به زبان آلم انى برگردان د ،و در س ال 1887م يالدى
در ب رلن طب ع ش د [27] .و ھم ين ترجم ه در س الھاى ،1897و 1961ب ا
اصالحاتى از نو چاپ و انتشار يافت.
در سنه 1926مرمرجى از روى چاپ أول احمد زك ى خالص هاى از كت اب
األص نام را ب ه زب ان فرانس ه نق ل ك رد و در مقال هاى آن را تح ت عن وان
»خدايان مشركان عرب« انتشار داد[28] .
__________________________________________________
[27]-Lj .Wcllhausen ,enundVotarbeiten Berlin,1887 ,vol .III
[28] LM .S .Marmardji ,I ,dupaganismearabe ,d ,apresIbnal -
)Kalbi , ReuucBiblique ,XXXV (1926
PDF.Tarikhema.ir
آنگاه روزنبرگر در سنه 1941م يالدى ترجم ه كام ل آلم اني كت اب األص نام
را ھم راه م تن عرب ي ب ا اس تفاده از تحقيق ات احم د زك ى و ولھ اوزن ف راھم
آورد و طب ع ك رد [29] .پ س از آن در س نه 1952دكت ر نبي ه أم ين ف ارس،
استاد السنه و تاريخ شرق در دانشگاه پرينستون كه فلسطينى و از مردم شھر
»ناصره« است ،كتاب تنكيس األصنام را به زبان انگليسى ترجمه كرد و در
پرينس تون ب ه زي ور طب ع آراس ته ش د [30] .س پس در س ال 1969م يالدى
دكت ر وھي ب عط اء ﷲ ب ر أس اس چ اپ دوم كت اب األص نام ب ه تص حيح احم د
زكى اين كتاب را به زبان فرانسه در آورد ،و ھم راه م تن عرب ي در پ اريس
انتشار داد.
مق ارن چ اپ و انتش ار ترجم ه فرانس ه در پ اريس ،در س ال 1348ھج ري
شمسى و 1969ميالدى ،به كوشش نگارنده اين س طور ترجم ه فارس ي اي ن
كتاب ھمراه متن عربي در تھران طبع و انتشار يافت ،و اين ك ب ار دوم چ اپ
مىشود و در دسترس خوانندگان قرار مىگيرد.
مأخ ذ و مبن اى ھم ه ترجم هھ اى كام ل كت اب األص نام ب ه زبانھ اى فرنگ ى و
فارسي ھمان متن عربي م نقح و مص حح عالمان ه احم د زك ى محق ق مص رى
مىباشد.
نسخهھاى موجود »تنكيس األصنام«
از كت اب تنك يس األص نام فع ال دو نس خه موج ود اس ت ،يك ى در ق اھره و دو
ديگر در مدينه طيبه .احمد زكى نس خه خط ى اي ن كت اب را از ي ك كتابش ناس
مغربى األصل متولد و متوفى در دمشق ،موسوم به طاھر
__________________________________________________
)[29]-NadihAminFaris .TheBookofldols ,Prineeton (1925
[30]-LRosaKlinke -Rosenberger ,DasGotzebuch .Leipzig .1941
PDF.Tarikhema.ir
جزاي رى ) 1920م 1338 /ه 1852 -م 1268 /ه( ك ه كتابخان ه »خالدي ه«
قدس )بيت المقدس( را ترتيب و تنظيم داده بود ،و مدتى ھ م در ق اھره أقام ت
داشت ،خريدارى كرد.
ط اھر جزاي رى م ردى محق ق و دانش ور و ص احب تأليف ات عدي ده ب ود ك ه
برخى از آنھا چاپ و انتشار يافته است نسخهاى كه احمد زكى تحصيل ك رد،
آن زمان نسخه منحصر به فرد تصور مىشد ،ولى در حدود پانزده س ال قب ل
نسخهاى ديگر از اين كتاب در كتابخانه مدينه طيبه پيدا شد.
نسخه موجود در مدينه نقائص و افتادگى و اغالط ى دارد ك ه ب ه خ ودى خ ود
نمىتواند أساس يك چاپ انتقادى قرار بگيرد.
اين نس خه ب ه كتابخان ه ع ارف حكم ت ك ه ظ اھرا م رد ادي ب و كت اب دوس تى
ب وده ،تعل ق داش ته اس ت .اكن ون اي ن نس خه ،تح ت ش ماره 211در ردي ف
مجموعهاى تاريخى در كتابخانه مدينه مضبوط است.
اي ن نس خه ج زء مجموع هاى اس ت مش تمل ب ر 38رس الة در موض وعات
مختلف به قطع 18 10سانتيمتر و ھر صفحه داراى 23سطر.
متن كتاب با خط نسخ شرقى خوانا و مركب مشكى تحري ر يافت ه ول ى أس امي
و عناوين بت ان ب ه ش يوه خ ط فارس ي )نس تعليق( ب ا مرك ب قرم ز نوش ته ش ده
است.
تاريخ نگارش اين نسخه دقيقا روشن نيست ،اما در رس اله دوم مكت وب دري ن
مجموعه به س ال 1181ي ا 1187ھج ري قم رى مط ابق 1773ي ا 1767
ميالدى بر مىخوريم ،و با توجه به اينكه خط كات ب رس اله دوم ب ا ش يوه خ ط
كاتب كتاب األصنام شباھت و ھمانندى دارد ،از اينرو به احتم ال زي اد ت اريخ
تحرير كتابت اين نسخه نبايد چندان از سال 1181ي ا 1187ھج ري قم رى
دور باشد.
ن ام كات ب محم د و ن ام خ انوادگيش محن ت زاده م ؤذن مس جد ن ورى داده )ي ا
نورى زاده( است .نام و مشخصات كاتب و شيوه
PDF.Tarikhema.ir
نگارش او حكايت ازين دارد كه نويسنده ايرانى بوده است.
محمد محنت زاده ھر چند داراى صداى رسا و خط خوش ب وده ،ول ى ظ اھرا
معلوم ات ك افى نداش ته و از اين رو ھ ر ج ا ب ا أس امي بت ان ي ا اش خاص و ي ا
كلمات و جمالتى خارج از تصور ذھني خ ود مواج ه ش ده ب ه ح ذف ي ا تغيي ر
آنھا پرداخته است.
گويا اين نسخه از روى يكى از دو نسخهاى كه جواليقى به خ ط خ ود نوش ته،
استنس اخ ش ده اس ت ،زي را خاتم ه كت اب و ترتي ب و تنظ يم آن عين ا مش ابه
نسخهاى مىباشد كه نصيب احمد زكى شده است.
با وجود كشف نس خه مدين ه ،ھن وز نس خه بالنس بة كام ل كت اب األص نام ھم ان
نسخه احمد زكى مىباشد كه در مصر ،و اروپا ،و ايران به شرح م ذكور در
باال طبع شده است [31] .درينج ا مقدم ه چ اپ دوم ب ه ي ارى و عناي ت خ داى
بزرگ پايان مىيابد .در مقدمه چاپ أول در باره حيات و آثار ھش ام بتفص يل
سخن رفته و خوانندگان در ھمين چاپ آن را نيز از نظر خواھند گذراند.
در خاتمه از كاركنان و كارگران عزيز چاپخان ه و »نش ر ن و« ك ه چ اپ دوم
اين كتاب را به ثمر رسانيدهاند تشكر مىنمايم.
و الس الم عل ى م ن اتب ع الھ دى تھ ران ،دھ م إس فند م اه س ال 1361ھج ري
شمسى برابر پانزدھم جمادى االول سنه 1403ھج ري قم رى و مط ابق أول
مارس 1983ميالدى سيد محمد رضا جاللي نائينى
__________________________________________________
] [31وھي ب عط اء ﷲ در ترجم ه خ ود ب ه زب ان فرانس ه توانس ته اس ت چن د ص فحه از
فتوكپى نسخه مدينه را به دست آورد و مشخصات آن را در چاپ پاريس شرح داده است.
نگاه كنيد به مقدمه ترجمه وھيب عطاء ﷲ ص فحات 12 -14چ اپ پ اريس ،س ال 1969
ميالدى.
اين مجموعه در مدينه طيبه بنظر من بنده خدا )جاللي نائينى( رسيده است.
PDF.Tarikhema.ir
PDF.Tarikhema.ir
مقدمه :زندگى و آثار ھشام كلبى
PDF.Tarikhema.ir
PDF.Tarikhema.ir
اب و من ذر ھش ام پس ر اب و النض ر محم د پس ر س ائب ،پس ر بش ر ،پس ر عم رو
كلبى ،منسوب به قبيله »كلب« ،مشھور ب ه »اب ن كلب ى« از مھ ين نس ابهھ اى
مع روف و از بزرگ ان علم اى ت اريخ و جغرافي ا و ادب در س ده دوم و أول
قرن سوم ھجري است [1] .اين دانشمند از أواخر نيم ه أول س ده دوم ھج ري
تا سال ) 204و به روايت ديگر سنه (206كه سال وفاتش ميباشد ،در ميان
ارباب ق درت و عل م مع روف و ش اخص ب ود -خاص ه در عل م انس اب س رآمد
دانايان عصر خويش بشمار مىرفت.
بيشتر افراد خانواده او مردمان دين و اھل علم و ادب بودند.
__________________________________________________
] [1محمد پسر سعد معروف ب ه كات ب واق دى در كت اب» :الطبق ات الكب رى« نس ب محم د
پسر سائب پدر ھشام را از زبان خود ھشام شنيده و آنرا چنين ضبط و نقل كرده است:
»محمد بن سائب ،الكلبي بن بشر بن عمرو بن الحارث بن عبد الحارث بن عبد العزى ب ن
امرئ القيس بن عامر بن النعمان بن عامر بن عبد ود بن كنانة بن عوف بن عذرة بن زي د
الالت بن رفيدة بن ثور ابن كلب«.
PDF.Tarikhema.ir
خ ود او عالم هاى بن ام ،و ح افظى ب زرگ و اخب اريى ك م نظي ر ب ود ،و در
موضوعات مختلف ،صاحب تأليف است.
احوال و آث ار اي ن دانش مند در دو فص ل جداگان ه ،يك ى زن دگانى ،و دو ديگ ر
آثار او ،بنحو إجمال در اينجا مورد بحث و پژوھش واقع مىشود.
PDF.Tarikhema.ir
فصل أول
خانواده كلبى زندگانى ھشام كلبى
محمد پسر سائب پدر ھشام
محمد ،پ در ھش ام ،از بزرگ ان علم اى إس الم اس ت و در عل م تفس ير ق رآن ،و
انساب تازيان تبحر و شھرتى بسزا داشت.
غال ب اف راد خ انواده كلب ى از ھ واداران خان دان عل ى ،و از دش منان خ انواده
»بن ى أمي ة« بودن د ،و از اين رو ب ا كس اني ك ه ب ا بن ى أمي ة پيك ار م ىكردن د،
ھمداستان و ھمراه مىشدند.
بشر پسر عمرو با سه پسرش :سائب ،و عبيد ،و عبد الرحمن ،در دو جن گ-
»جمل« و »صفين« -جزو سپاھيان امير المؤمنين على -عليه السالم -بودند.
س ائب پس ر بش ر بطرف دارى مص عب زبي ر برخاس ت ،و در جنگ ى ك ه مي ان
»مصعب« پسر »زبير« با »عبد الملك« پسر »مروان« روى داد،
PDF.Tarikhema.ir
كشته ش د [2] .س ائب دو پس ر داش ت ،يك ى س فيان ،و دو ديگ ر محم د .محم د
ن وه دخت رى اب و موس ى اش عرى اس ت ك ه م دتى ح اكم كوف ه ب ود و در قض يه
حكم ين عم رو ع اص عياران ه او را فري ب داد [3] .محم د در جن گ »دي ر
جماجم« كه ميان »حجاج« ،پسر يوسف ثقف ى ،و عب د ال رحمن ،پس ر محم د،
پسر اش عث در س ال 82ھج ري در گرف ت ،ش ركت جس ت ،و ب ه ي ارى عب د
ال رحمن ش تافت [4] .محم د در عھ د اموي ان م دت ط ويلى زن دگى ك رد ،و
عصر ابو العباس عبد ﷲ سفاح و اب و جعف ر عب د ﷲ منص ور عباس ي را ني ز
درك كرد:
محم د ب ه درخواس ت س ليمان پس ر عل ى عباس ي ] [5ك ه از جان ب س فاح در
بصره و نواحي آن حكومت مىكرد ،از كوفه به بصره آمد و مدتى در بصره
بود و سپس به كوف ه ب از آم د .در بص ره ،س ليمان او را بگرم ى پ ذيره ش د و
در خانه خويش نشانيد و محمد حلقه درسى ترتيب داد و به إمالء تفسير قرآن
پرداخ ت ،ت ا ب ه آيت ى از س وره ب راءة رس يد و آن آي ت را ب ر خ الف آنچ ه
مشھور بود تفسير كرد) ،شاگردان( گفتند ما
__________________________________________________
] [2پسر ورقاء نخعى ،از مخالفان خان دان كلب ى ،درب اره كش ته ش دن س ائب چن ين س روده
است:
علوت أخاه بالحسام المھند من مبلغ عنى عبيدا بأنني
مقيم لدى الديرين غير موسد فان كنت تبغى العلم عنه فانه
فاثكلته سفيان بعد محمد و عمدا علوت الراس منه بصارم
] [3فتوح البلدان.431 ،
] [4بنگريد :تاريخ طبرى 14 /2و 281 .بن A .Muller ,derIslam ,I, 351ب ن J
.Wellhausen ,dasArab .Reich
] [5سليمان پس ر عل ى پس ر عب د ﷲ پس ر عب اس ،متول د س ال 82و مت وفى ب ه س ال 142
ھجري ،در سال 133از جانب س فاح ب ه حكوم ت بص ره و ن واحي آن منص وب ش د و ت ا
سال 139كه منصور او را بركنار ساخت در بصره حكوم ت و ام ارت داش ت و پ س از
بركن ارى از ام ارت ھ م در آن ش ھر ب ود ت ا در س ال 142در گذش ت .بن ابر اي ن عزيم ت
محمد از كوفه به بصره بين سالھاى 133و 139م ىتوان د باش د .م دت أقام ت محم د در
بصره روشن نيست.
PDF.Tarikhema.ir
اي ن تفس ير را ننويس يم ،محم د گف ت» :ب ه خ دا س وگند ي ك كلم ه ديگ ر تفس ير
نخواھم كرد مگر آن تفسير را ھمچنان كه خدا نازل فرموده است ،بنويسيد«.
ماجرا را به سليمان پسر على گفتند ،وى گفت:
»ھر آنچه او گويد ،بنويسيد ،و جز آن را رھا كنيد [6] .كتاب تفسير قرآن او
معروف و مشھور بوده و بعضى از علماى علم تفسير و مورخين مطالبي از
آن اقتب اس ك ردهان د ،از آن ميان ه »ثعلب ى« مت وفى ب ه س ال 427ھج ري در
تفسير خود از تفسير محمد پسر س ائب اس تفاده ك رده اس ت [7] .ھمچن ين اب ن
عساكر در تاريخ خ ود قص ه اب راھيم خلي ل را از آن تفس ير گرفت ه اس ت[8] .
صفدى به نقل از پسر عدى مىنويس د در مي ان كس اني ك ه در س ده دوم ق رآن
را تفسير كردهاند ھيچكس را تفسيري بزرگتر از تفسير محمد بن سائب نبوده
است [9] .ھر چند اين دانشمند از مفسران نامى قرآن بش مار م ىرود ،و اب ن
نديم و ديگر مصنفان ت راجم رج ال عل م و ادب اث ر م دون او را ھم ان تفس ير
قرآن ذكر كردهاند ،اما بيشتر شھرتش در اثر توج ه خ اص او ب ه جم ع اخب ار
مربوط به انساب عرب جاھلى و تاريخ ايشان مىباشد.
ابن نديم از قول ھشام پسر محمد كلبى چنين روايت مىكند:
پدرم به من گف ت» :نس ب ق ريش را از اب و ص الح ف را گ رفتم ،و او آن را از
عقيل پسر ابو طالب آموخته بود .و نسب كنده را از
__________________________________________________
] [6الفھرست.95 ،
] [8 ،7مراجعه شود به فھرست بريتيش ميوزيم ،821 /1 ،و تاريخ اب ن عس اكر )تھ ذيب
تاريخ ابن عساكر( .138 /2
] [9الوافي بالوفيات.83 /3 ،
PDF.Tarikhema.ir
ابو كناس كندى آموختم كه دان اتر از ھ ر كس ى ب ه آن ب ود ،و نس ب مع د پس ر
ع دنان را از نج ار پس ر أوس ع دوى ف را گ رفتم ك ه محفوظ اتش ب يش از ھ ر
كسى بود كه من ديده و شنيده بودم ،و نسب إياد را از ع دى پس ر زي اد ازدى
ياد گرفتم ك ه ب ه إي اد دان ا ب ود «.محم د راھنم ا و مرب ى و مش وق ھش ام پس ر
خ ود در آم وختن عل م ت اريخ و جغرافي ا و انس اب تازي ان اس ت .راھ ى را ك ه
محم د در ام ر دان ش و تحقي ق در نس ب و مثال ب و وق ايع ع رب پ يش گرفت ه
ب ود ،ھش ام دنب ال ك رد ،و در اي ن راه سلس له جنب ان نس ابهھ ا و مورخ ان
دورهھاى بعد شد.
ابن اثير در اللباب ف ى تھ ذيب األنس اب ،و ھمچن ين قاض ى »اب ن خلك ان« در
وفي ات األعي ان محم د پس ر س ائب را از اص حاب عب د ﷲ ب ن س با بش مار
آوردهاند ،ولى در مآخذ نزديك به عصر او ،به چنين مطلبى بر نمىخ وريم و
معلوم نيست اين نسبت به محمد پسر سائب درست باشد زيرا محمد پسر سعد
كه معاصر او بوده است به چنين امرى اش اره نك رده و از اي ن مقول ه س خنى
بمي ان ني اورده اس ت ،و از اي ن گذش ته او را در نق ل ح ديث »ثق ه« دانس ته و
بع الوه »س فيان ث وري« و محم د پس ر اس حق ،مؤل ف كت اب س يره پي امبر از
محم د ح ديث نق ل م ىكنن د بن ابر اي ن محم د ب ن س ائب را نم ىت وان از فرق ه
»سبئيه« كه از غالة شيعه و معتق د ب ه الوھي ت حض رت عل ى ب ن اب ى طال ب
بودند ،محسوب داشت.
عل ت اينك ه غال ب مح دثين اھ ل س نت و جماع ت محم د را در نق ل ح ديث
ضعيف مىدانند ،ظاھرا يك ى اي ن اس ت ك ه او نس ابه و راوي ه ب ود و مح دثين
چنانكه خواھد آمد »اخباريون« و »نسابان« را افسانه گو
PDF.Tarikhema.ir
مىخواندند ،و ديگر اينكه او و غالب افراد خانواده كلب ى ب ه عل ى و فرزن دان
آن امام ھمام احترام خاص م ىگذاش تند و ب ه مفھ وم آن زم ان متش يع بودن د و
ھمين تمايل آنھا به خاندان على و اخبارى بودن آنان بيشتر موجب ش ده اس ت
ك ه اھ ل س نت و جماع ت متق دم ،محم د و ھش ام را از زم ره ثق ات مح دثين
محسوب ندارند.
جمع آورى اخبار و وقايع دوره جاھليت
پ س از آنك ه علم اى إس الم توج ه خ ود را ب ه جم ع اخب ار و وق ايع و انس اب
عرب جاھلى معطوف داشتند و كار بحث و پژوھش درباره ايام بنام ع رب و
س الطين و چگ ونگى زن دگانى ايش ان در زم ان باس تان ني رو گرف ت ،گ وى
فضيلت را در حف ظ اينگون ه اخب ار و آث ار محم د پس ر س ائب و پس رش ھش ام
ربودن د و مورخ ان متق دم و ت اريخ نويس ان مت أخر ب زرگ ك ه درب اره ع رب
دوره جاھليت و وقايع و مثالب و ايام تازيان به بحث و پ ژوھش پرداخت هان د،
تقريب ا ب دون اس تثناء اخب ار خ ود را از محم د ب ن س ائب و ھش ام كلب ى نق ل
ك ردهان د و كت ب ت اريخ و س ير و مغ ازي پ ر از نوش تهھ اى منق ول از آن دو
مىباشد.
محمد پسر س ائب ظ اھرا در أواخ ر نيم ه أول ي ا اواي ل نيم ه دوم س ده أول در
كوف ه ب ه دني ا آم ده اس ت .وى در س ال 82ھج ري در جن گ »دي ر جم اجم«
شركت كرده و ظاھرا در اين ھنگام سنش بين 20و 30سال بوده است.
در زم ان او ھن وز در معاب د حي ره نق وش و آث اري از ع رب پ يش از إس الم
وجود داشته و او آنھ ا را خوان ده و اطالع ات بس يار نفيس ى از گوش ه و كن ار
آن به دست آورده كه ھر چند در انظار معاصرين وى
PDF.Tarikhema.ir
بيق در و موھ ون م ىب ود ،ول ى تحقيق ات و كش فيات جدي د ص حت آن را تأيي د
كرده است.
محم د در س ال 146در زم ان خالف ت اب و جعف ر منص ور در كوف ه وف ات
ياف ت .وى عم رى دراز داش ته و از معاص رين ام ام جعف ر ص ادق -علي ه
السالم -بوده است.
او از شعبى و ابى صالح باذام ،و اصبغ پسر نبات ه و طائف ه ديگ ر ح ديث نق ل
مىنمايد.
ص احب ت اريخ يعق وبي )اب ن واض ح( ،محم د ب ن س ائب را ج زو فقھ اء اي ام
منصور بشمار آورده است.
س فيان ث وري و محم د پس ر إس حاق و ھش ام و غي ر آنھ ا از او ح ديث نق ل
كردهاند.
تولد و نشو و نماى ھشام
ھشام پسر محمد در كوفه به دنيا آمد و در ھمان شھر رشد و نما يافت و ن زد
پ درش و ديگ ر دانش مندان مانن د خليف ة ب ن خي اط ،و محم د ب ن اب ى س رى ،و
محمد بن حبيب علم و ادب بياموخت و بعدھا به بغ داد رف ت و م دتى در آنج ا
سكونت گزيد ،اما أواخر عمر به زادگاه خويش باز آمد ،و ھمانجا بمرد.
در أواسط ايام حيات ھشام ،بغداد پايتخت خالفت عباس ي اھمي ت خاص ي پي دا
كرد و از حيث بسط علم و دانش بر كوفه و بصره پيشى گرفت.
شايد يكى از جھاتى كه ھشام أقامت در بغ داد را ب ر كوف ه برت رى داده اس ت،
اين باشد ك ه چ ون مرك ز عل م و دان ش إس المي از بص ره و كوف ه بت دريج ب ه
بغداد انتقال يافت ،ھشام بر آن شد كه در پايتخت و مركز
PDF.Tarikhema.ir
خالفت به بحث و فحص و كسب علم و افاضه و استفاضه اشتغال جوي د و ب ا
علماء و أدباء و اخباريون و نسابهھاى مقيم بغداد آشنا گردد و ض منا خ ود را
به خليفه و رجال دربار خالف ت نزدي ك كن د ت ا از اي ن نزديك ى فواي د م ادى و
معنوى بيشترى عائد او گردد.
در عصر ھشام ،توجه مردم -و خاص ه اھ ل عل م و ارب اب حك م -ب ه ت أليف و
تدوين كتب مغازي و سير و احوال عرب جاھلى معطوف ش ده ب ود ،و ديگ ر
بيم از اينك ه تازي ان دوب اره ب ه عھ د ج اھلى برگردن د و بت ان قبيل هاى خ ود را
مورد پرستش قرار بدھند ،از بين رفته بود ،از اين رو دانشمندان إسالمي در
صدد برآمدند درباره دوره جاھلى ب ه تحقي ق و تتب ع بپردازن د و اطالع اتى را
كه سينه به سينه از نح وه زن دگى اجتم اعى و پرس تش بت ان ع رب ج اھلى ب ه
م ردم ق رن دوم ھج ري رس يده ب ود ،و ھمچن ين أش عاري را ك ه ھن وز از
شعراى عصر جاھلى در أفواه سائر و جارى بود ،جمع آورند.
محمد پسر سائب ،پدر ھش ام -چنانك ه ق بال گذش ت -از جمل ه داناي ان انس اب و
وق ايع و اي ام ع رب ب ود ،و در زم ان خ ويش در اي ن ب اره ب ه دانش جويان و
طالبان و محقق ان اطالع اتى م ىداد و نس ب شناس ى و نس ب دان ى را از نظ ر
علمي و بحث و پژوھش ترويج و تدريس مىكرد.
ھش ام ب ا اس تعداد ف راوان و حافظ ه عجي ب خ ويش ھ ر چ ه پ در در اي ن ب اره
مىدانست فرا گرفت بعالوه ،از دانشمندان ديگر زمان خ ود اطالع اتى كس ب
كرد و در نتيجه در علم انساب و تاريخ عرب جاھلى دانشمندى ممت از و بن ام
شد.
ھشام از ابو مخنف ،و عوانة پسر حكم ،كه آن دو نيز از نس ابهھ اى مع روف
زمان خويش ،و با محمد پدر ھشام نيز ھمزمان بودند اطالعاتى كسب كرد و
از آنھا رواياتي دارد.
ھشام ،به گفته خود ،از پدرش و از خراش پسر إسماعيل عجلى نسب
PDF.Tarikhema.ir
ربيعه را آموخ ت ،و در نس ب دان ى و نس ب شناس ى و وق ايع و مثال ب و اي ام
عرب گام بر گام پدر نھاد و ھمى خواست آنچه را كه پدرش جمع كرده است
تكمي ل كن د ،و آنچ ه را از اي ن راه بدس ت آورد ،ت دوين و تص نيف نم ود ،و
مورخان و صاحبان مغازي و سير متق دم و مت أخر نوش تهھ ا و تأليف ات ھش ام
كلبى را اقتب اس كردن د .ھ ر چن د ام روز بيش تر آث ار و مؤلف ات پس ر كلب ى از
بين رفت ه اس ت ،ام ا نويس ندگان متق دم و مت أخر خوش بختانه دسترس ى ب ه آنھ ا
پي دا ك ردهان د و بس يارى از مطال ب و اطالع اتى را ك ه او جم ع آورى ك رده
بود ،نقل نمودهاند.
PDF.Tarikhema.ir
حيره نم وده اس ت و معاص رينش م ورد ش ك و تردي د ق رار م ىدادن د و انتق اد
تندى از آنھا مىكردند ،تأكيد و تأييد مىنمايد.
عقيده ديني ھشام
ھشام مانند پدر خويش متشيع شناخته مىش د .وى محض ر ام ام جعف ر ص ادق
را درك كرده و از آن حضرت كسب فيض و دان ش نم وده و ظ اھرا ص احب
سر و از نزديكان و مقربان امام بشمار مىرفته است.
تقى الدين حسن ،پسر عل ى ،پس ر داود حل ى ،در كت اب الرج ال از ق ول ھش ام
م ىنويس د ك ه او گف ت» :بيم ار ش دم و در اث ر بيم ارى ھ ر چ ه م ىدانس تم
فراموش م ش د .ن زد جعف ر ب ن محم د رف تم و ن زد حض رتش بنشس تم و آن
حضرت دانش را در كاسهاى به م ن نوش انيد و علم م ب از آم د و فراموش ى و
نس يان از مي ان رف ت [10] «.س معانى در انس اب و اب ن اثي ر در تھ ذيب
األنساب او را متمايل به تشيع مىدانند .ابى فالح عبد الحي پسر عم اد حنبل ي
در شذرات الذھب بنق ل ص احب العب ر او را ب ه رف ض و غل و در تش يع م تھم
ساخته اس ت ،و از اين رو وى را مت روك الح ديث م ىخوان د .أص وال متق دمين
»اھل حديث« -چنانكه باز نموده ش د -غال ب اص حاب مغ ازي و اخب اريون و
ارباب سير را شيعه مىدانستند و بر اين حكم بار است قول شاذكانى
__________________________________________________
] [10عب ارت ص احب رج ال ،اب ن داود ،چن ين اس ت» :ھش ام ب ن محم د ب ن الس ائب ،اب و
المنذر ،الناسب ،الفاضل ،قال :مرضت فنسيت علمي ،فجلست الى جعفر بن محمد.
فس قاني العل م ف ي ك أس فع اد ال ى علم ي .و ك ان اب و عب د ﷲ علي ه الس الم يقرب ه و يدني ه و
يباسطه« ظاھرا منظور از عبارت »دانش را در كاس هاى ب ه م ن نوش انيد« اي ن اس ت ك ه
آن حضرت او را از جام خود آب خورانيده است.
رج وع كني د ب ه رج ال اب ن داود ،چ اپ تھ ران ،چاپخان ه دانش گاه ،س ال 1342ھج ري
شمسى ،صفحات .368 -69
PDF.Tarikhema.ir
درباره محمد پسر اسحق پسر يسار كه او را شيعه و قدري خوانده است.
و نيز بر ھمين گفته بار است قول احمد پسر يونس كه گفته است:
اصحاب مغازي ھمه شيعهاند ،مانند پسر اسحق ،و اب ى معش ر ،و يحي ى پس ر
سعيد اموى و غير ايشان ،و ھمچنين اص حاب تفس ير ،مانن د س دى ،و كلب ى و
غير آن دو[11] .
داناترين مردم به علم انساب
به گفته »ابن خلكان« ،ھشام داناترين مردم به عل م انس اب ب ود [12] .نوش ته
پسر كلبى در تاريخ عرب جاھلى مرجع و مأخذ مورخان است .دامنه روايت
او ،و آنچ ه از او نق ل ش ده ،بس يار وس يع م ىباش د و ب ا اي ن ھم ه دان ش و
اطالع ات عمي ق ،ھيچگ اه س خن بگ زاف نم ىران د و آنچ ه از ثق ات روات
نشنيده بود ،روايت نمىكرد ،بلكه آشكارا و ص ريح م ىگف ت» :نم ىدان م« ،و
يا» :به من آگاھى نرسيده است «.و به اين گونه عبارات در البالى مصنفات
او ،بويژه در ھمين كتاب برمىخوريم.
بأيد دانست در سده دوم و سوم ھجري ،مردم ميان دانشمندانى كه ح ديث نق ل
مىكردند با علمائى كه صاحب مغازي و سير بودند فرق مىگذاشتند.
__________________________________________________
] [11عبارت ياقوت حموى در معجم األدباء در اين ب اره چن ين اس ت» :س معت يحي ى ب ن
سعيد القطان ،يقول :كان محم د ب ن إس حاق و الحس ن ب ن ض مرة ،و اب راھيم ب ن محم د ك ل
ھ ؤالء يتش يعون و يق دمون علي ا عل ى عثم ان و ق ال الش اذكانى :ك ان محم د ب ن إس حاق ب ن
يسار يتشيع ،و كان قدريا .و قال احمد بن يونس :اصحاب المغازي يتشيعون كابن إس حاق،
و ابى معشر و يحيى ب ن س عيد األم وي و غي رھم .و اص حاب التفس ير الس دى ،و الكلب ي و
غيرھما) .رجوع كنيد به صفحه ھفتم از مجلد 18كتاب معجم األدباء(.
] [12مراجعه شود به كتاب وفيات األعيان و أنباء أبناء الزمان.131 /5 ،
PDF.Tarikhema.ir
اصحاب مغازي و سير و ح وادث را عموم ا »اخب ارى« م ىگفتن د ،و داناي ان
علم حديث را »محدث« مىخواندند.
علم اء عل م ح ديث چ ون بيش تر در نق ل أحادي ث پي امبر دق ت م ىكردن د ،ق ول
صاحبان مغازي و سير را در نقل حكايات پيشينيان قبول نداشتند.
به ھمين جھت مثال بيش تر مح دثين واق دى و محم د پس ر س ائب و محم د پس ر
اسحق و ھشام پسر محم د كلب ى و س اير اخب اريون را در نق ل ح ديث ض عيف
مىشمردند ،و حتى بعضى از آنھا را متروك الحديث مىدانستند.
چنانكه مالك بن انس محمد بن اسحق را از زمره دجالھا مىشمارد.
از اينرو پايه محدث نزد مردم آن زمان از مقام »اخبارى« واالت ر ب ود زي را
چ ه بس ا اخباري ان در نق ل اخب ار ب ه نق ل مطال ب ناراس ت م ىپرداختن د و اي ن
خ ود عيب ي اس ت ك ه در بيش تر كت ب س ير و ت واريخ ،ھ ر خوانن ده ب ه آن
برمىخورد ،و اعتبار گفتهھاى اخبارى را متزلزل و مخدوش مىگردان د .ب ر
خالف نظر محدثين ،ارباب سير و تاريخ نويسان بزرگ قديم به مؤلفات پس ر
كلب ى اعتم اد و توج ه خاص ي داش تند و بھم ين جھ ت نوش تهھ اى آنھ ا پ ر از
اخبار و آثار منقول از ھشام كلبى اس ت .ب راى نمون ه محم د پس ر س عد كات ب
واق دى در الطبق ات الكب رى ،و احم د ب الذرى در فت وح البل دان و اب و جعف ر
محم د پس ر جري ر طب رى در ت اريخ األم م و المل وك و مس عودى در م روج
الذھب كه ھر چھار نفر از پيش وايان مورخ ان و س رآمد مص نفانان د ،مطال ب
بسيارى از ھشام كلبى نقل مىكنند و او را ثقه مىدانند .احمد ب ن اب ى يعق وب
يعق وبى )اب ن واض ح( رواي ات و گفت هھ اى ھش ام را يك ى از مآخ ذ و من ابع
معتبر تاريخ خود قرار داده
PDF.Tarikhema.ir
اس ت .ھمچن ين »ج احظ« ] [13را م ىبين يم ك ه از پس ر كلب ى بس يار رواي ت
مىكند و سخن مىگزارد [14] .ابن انبارى در شرح المفض ليات ،و اب ن عب د
رب ه در عق د الفري د ني ز ھ ر ي ك اخب ار ھش ام را نق ل و او را تأيي د ك ردهان د.
»مسعودى« نه تنھا پسر كلب ى را معتم د م ىدان د بلك ه وى را در ص ف مق دم
خبرگزاران و مورخان جاى مىدھد.
از آن پ س گ روه زي ادى از بزرگ ان مت أخر ،از آن جمل ه ي اقوت حم وى ،و
خطيب بغدادى ،و عبد القادر بغدادى را نام مىبريم ك ه ب ر ھم ين روش رفت ه
و به نوشتهھاى پسر كلبى اعتبار داده و اعتماد داشتهاند.
با يك نظر اجمالى به كتاب معجم البلدان بخوبى بر خواننده آشكار مىشود كه
يك ى از مآخ ذ مھ م »ي اقوت« در ت أليف فرھن گ جغرافي ايى خ ود ،كتابھ اى
افت راق الع رب و اش تقاق اس ماء البل دان و انس اب ال بالد و انس اب المواض ع و
األصنام تأليف ابن كلب ى اس ت ،و ي اقوت بك رات ،از آنھ ا ن ام ب رده و مطال ب
گوناگونى از كتب مذكور استخراج و نقل و اقتباس كرده است .ھشام در عل م
تاريخ عرب جاھلى و معاي ب و مثال ب آن ان و جنگھ ا و پراكن دگى تازي ان در
بالد گوناگون مرجع بود.
با اين ھمه ،دس تهاى از علم اى ح ديث -چنانك ه در پ يش گفت ه ش د -أص وال از
ارب اب س ير و ت واريخ دلخ وش نبودن د ،و آنھ ا را دروغ پ رداز و افس انهگ و
مىخواندند ،و ايش ان را ج امع ش رايطى ك ه مسندنش ينان ام الى ح ديث را در
كار است نمىدانستند .پس عجب نيست ك ه اي ن دس ته از مح دثان و علم اء را
مىبينيم كه ھشام و أمثال او را جرح
__________________________________________________
] [13ابو عثمان عمر و پسر بحر جاحظ بصرى ،متولد به س ال 163و مت وفى در ح دود
سال ،255از دانشمندان و نويسندگان بنام و سران معتزله اس ت ك ه فرق ه جاحظي ه ب ه او
منسوب مىباشند.
] [14بنگريد به كتاب الحيوان 33 /1 ،و ،163 /5 ،132 /4 ،65 /3 ،36و 12 /7و
كتاب البيان و التبيين 52 /1و 124و 126و 129و 137و ،182و .154 /2
PDF.Tarikhema.ir
مىكنن د و از ق در و منزل ت ايش ان م ىكاھن د و م ىگوين د اين ان آث ار و اخب ار
پيشينيان را آميخته به افسانه و داستان گرد آوردهاند و بر دانشجويان و م ردم
زمانه خواندهاند.
در اي ن ك ه مح دثين در نق ل أحادي ث بيش تر از »اخب اريون« در نق ل اخب ار و
وقايع دقت بكار بردهاند ،شكى نيست ،و ازين جھت اھل حديث ھر ن ااھلى را
كه بخواھ د در آن درگ اه درآي د ،م ىرانن د ت ا مب ادا ح ديثي سس ت و ي ا خب ري
نادرست در حديث و خبر نبوي راه يابد.
و مىدانيم كه با ھمه اين احتياطھا ،حديث س ازان و دروغ پ ردازان دزدان ه و
عيارانه در آن رخنه كردند و بسى از اخبار ناسره و نادرست در كتب حديث
جاى دادند ت ا آنج ا ك ه گ اھى ح ق و يق ين را ب ا ظ ن و تخم ين درآميختن د پ س
احتي اط اھ ل ح ديث بج ا اس ت و باري ك بين ي آنھ ا در توثي ق روات موج ه
م ىباش د ت ا حت ى المق دور از نق ل ح ديث معل ول و ي ا ق ول ن امقبول جل وگيرى
شود و اخبار ناروا و نادرست در مأثورات رسول أكرم راه نيابد.
با توجه به اين جھات و با در نظر گرفتن اين امر ك ه پس ر كلب ى و ھمراھ ان
و ھمرديفان او نزد اھل سنت و جماعت زمان خود متھم به رفض و غل و در
تشيع بودهان د ،نس بت ب ه اق وال اب ن كلب ى تش دد بك ار ب ردهان د و او را مت روك
الحديث دانستهاند.
آرى ،بر اين پايه بار است قول سمعانى درباره ابن كلبى كه گفت:
»عجاي ب و غرائ ب و اخب ار ب ىاص ل را رواي ت م ىكن د «.و ام ام »احم د
حنبل« در اين ب اره ب ر »س معانى« پيش ى جس ته اس ت ،زي را ن امبرده از وى
كراھت داشته و در حق او گفته است» :كيست ك ه از ھش ام نق ل ح ديث كن د؟
ھمانا وى افسانهگو و آشنا به نسب است ،گمان نمىك نم ھ يچكس از او ح ديث
كند «.خطيب در تاريخ بغداد در باره ھشام مىنويسد:
PDF.Tarikhema.ir
عتيقى م ا را خب ر داد از يوس ف پس ر احم د ص يدالني ،از محم د پس ر عم رو
عقيل ي ،از عب د ﷲ احم د ك ه گف ت پ درم را ش نيدم ك ه م ىگف ت» :ھش ام پس ر
محم د س ائب كلب ى ،كس ى اس ت ك ه ح ديث از او نق ل بش ود؟ وى نس بدان ،و
افسانهگو است ،گم ان نم ىك نم ك ه اح دى از او ح ديث نق ل كن د [15] «.و از
اينروست كه »ذھبى« در طبقات الحفاظ و صاحب شذرات الذھب -فى اخبار
م ن ذھ ب ب ه نق ل از ص احب العب ر ب ه ن ص ص ريح گفت هان د ك ه پس ر كلب ى
»متروك الحديث« است ،يعنى به حديثي كه او روايت ك رده نباي د وق ع نھ اد،
و ل يكن اي ن ھ ر دو اعت راف دارن د ك ه او ح افظى اخب ارى ،و عالم هاى بن ام
بوده است [16] .اين نكته قبال ياد آورى شد كه اھل سنت و جماع ت مح دثين
شيعى مذھب را غير ثقه مىدانند ،ھمانگونه كه بعض علماى شيعه حديثي را
كه در سلس له روات ش س نى م ذھبي باش د ،ض عيف و علي ل م ىش مارند ،مگ ر
آنكه از طريق ديگر صحت آن حديث بر ايشان محرز گردد.
با اين ھمه يحيى پسر معين ،بنابر آنچه پسر معتز از حسن پسر علي ل عن زي
نقل كرده است ،ھشام را نيك مىستود.
در اينجا م ا نم ىخ واھيم ھش ام كلب ى را از جھ ت نق ل ح ديث م ورد نق د ق رار
دھ يم و او را ثق ه ي ا غي ر ثق ه معرف ى كن يم زي را بح ث م ا پيرام ون كت اب
األصنام مىباشد نه شخصيت او از نظر نقل ح ديث ،و مح دث ب ودن ،و آنچ ه
خارج از اين بحث سخن به ميان آمد ،و به ميان آيد،
__________________________________________________
] [15اين گفته مشابه گفته احمد بن حنبل درباره ھشام است كه شرح آن بيامد.
] [16عبارت صاحب شذرات ال ذھب درب اره ھش ام اينس ت» :ھش ام ب ن محم د ب ن الس ائب
الكلب ي االخب ارى ،النس ابة ،ص احب كت اب الجمھ رة النس ب ،و مص نفاته تزي د عل ى مائ ة و
خمس ين تص نيفا ف ى الت اريخ و االخب ار و ك ان حافظ ا ،عالم ة اال ان ه مت روك الح ديث في ه
رفض روى عن أبيه و عن مجالدين سعيد و غيرھما قاله فى العبر«.
PDF.Tarikhema.ir
ص رفا ب راى معرف ى او و نق ل گفت ه مواف ق و مخ الف در پيرام ون شخص يت
علمي اين دانشمند بوده و خواھد بود.
آنچه مسلم است ھشام كلبى از بزرگان علماى إسالم و مھ ين دانش مندى اس ت
كه تمدن إسالمي در گرد آوردن و مدون ساختن بسيارى از اخب ار پراكن ده و
آثار از دست رفته ،و در ت دوين بس ى از معلوم ات ت اريخى و جغرافي ايى ك ه
اكن ون در دس ترس ماس ت ،ب دو افتخ ار م ىنماي د .و اينجاس ت ك ه فض ل و
برترى او در ھمه آنچه بزحمت بدست آورده و به رنج و كوشش زياد ف راھم
نموده است نمودار و نظر گير مىشود.
معلوم نيست چگونه اھل حديث بر جرح ھشام اجماع نمودهاند.
در صورتي كه وى در نقل اخبار بسيار كنجكاو و با احتياط ب ود و أص لي را
ك ه خ ود در اي ن ف ن پ ىري زى ك رده و ب ه اي ن عب ارت از آن تعبي ر م ىكن د:
»اس ناد در خب ر بمثاب ه پيراي ه و ط راز اس ت در جام ه« ،گ واه ب ر اي ن م دعا
است.
»ي اقوت« پ س از نق ل اي ن عب ارت ،چنانك ه گ ويى اي ن درج ه از احتي اط را
ضرور نمىبيند ،مىگويد» :و اما من ھمواره از ھمه چيز ،ساده و ب ىپيراي ه
آن را دوست دارم!« شادروان احمد زكى پاشا ،در مقدم ه مبس وط و محققان ه
خود بر كتاب األصنام مىنويسد:
ما پسر كلب ى را در روزگ ارى ك ه تم دن إس المي ب ه پاي ان آن مي دان ف راخ و
جوالنگ اه دور و درازش رس يده ،و آن آوازه بلن د و ن ام جاوي دانش را بدس ت
آورده بود ،از اركان جنبش خاور زمين ،و استوانهھاى استوار علم و دان ش،
و از سران و سروران فرھنگ و عرفان مىشماريم .و ناگفته نمىگ ذاريم ك ه
مورخ يا
PDF.Tarikhema.ir
اخبارى خيلى كم خالي از لغزش مىماند ،به ويژه آنگاه كه به نق ل داس تانھاى
باستانى مىپردازد.
اب و الف رج اص فھانى ص احب اغ انى ب ر پس ر كلب ى خ رده گرفت ه اس ت ك ه
اخب ارى ك ه وى از »دري د ب ن الص مة« نق ل ك رده اس ت» ،يكس ر س اختگى
است ،و نوزادى در آن ،و نيز در أشعاري كه ب ه دري د نس بت داده نم ودار و
آش كار اس ت «،و س پس گفت ه اس ت» :و اي ن ھم ه از دروغھ اى اب ن كلب ى
است «.در جاى ديگر س خن را از س ر گرفت ه چن د خب ر از او نق ل م ىكن د و
مىگويد» :و شايد اين ھم از دروغھاى پسر كلبى باشد«.
قوه حافظه و ھوش ھشام
پسر كلبى اعجوبهاى بود در حفظ و ھوش ،و شگفتا كه ھمين اعجوبه گ اه ب ه
گ اه در گ ودال غفل ت و ذھ ول و ناخودآگ اھى و فراموش كارييى م ىافت اد ك ه
ھميشه ھمدوش بزرگان علماء و نوادر روزگار ب وده اس ت -بزرگ انى ك ه در
باريك بيني و دوام فكر و انديشه از عام ه اھ ل عل م ممتازن د -چنانك ه خ ود از
حال خويش حكايت كرده و گفته است:
»حفظ كردم و از بر كردم آنچه را احدى از بر نكرده و فراموش كردم آنچ ه
را ھيچكس فراموش نكرده است!« او مىگويد:
عموئى داشتم كه م را ب ر اينك ه ح افظ ق رآن نب ودم ،نك وھش م ىك رد ،پ س ب ه
درون خانهاى شدم و سوگند خوردم كه از آن
PDF.Tarikhema.ir
خانه ب رون ني ايم ت ا اينك ه ق رآن را از حف ظ ك نم ،و در س ه روز آن را از ب ر
كردم.
از سوى ديگر روزى برابر آيين ه ريش م را بدس ت گ رفتم ت ا آنچ ه را ب يش از
ي ك قبض ه اس ت از زي ر دس ت بچي نم ،و از غاي ت غفل ت و ناخودآگ اھى از
باالى دست چيدم! و اين داستان درباره پدر او نيز نقل شده است [17] .احمد
زكى در اين باره مىنويسد:
براس تى ك ه ذھ ول و غفل ت ) -از خ ود ب ىخب رى( ب االتر از اي ن راه ن دارد،
زيرا او مىخواست ريش خويش را ب ه ان دازهاى بلن د ب دارد ك ه جمل ه ش رايط
عدالت شرعى را با آن فراھم سازد ،ولى ريش را از ته چيد و خود را مورد
ريشخند و سخريه قرار داد ،و اين بود تا رفته رفته از نو ريش بر آورد.
پسر كلبى داھيه و آيت ى ب ود در ش ناختن نس ب تازي ان ت ا آنج ا ك ه در اي ن ف ن
يگانه عصر و زبانزد اھل زمان گرديد ،و در اين دانش به ج ايى رس يده ب ود
كه ھر آنكه بھره از شھرت مىيافت در شناختن نسب خود ،و ي ا بس تن نس بي
به خويش به دامان دانش او مىآويخت از آن جمله است» :ابو ن واس« ][18
شاعر مشھور عرب كه از او خواست
__________________________________________________
] [17در الوافي بالوفيات ضمن ترجمه حال محمد بن سائب ،اين داس تان ب ه پ در ھش ام ب ا
اختالفى نسبت داده شده است .صفدى در اين باره چنين نقل مىكند» :كان يقول:
حفظت ما لم يحفظه احد و نسيت ما لم ينسه احد ،حفظ ت الق رآن ف ى س تة اي ام او س بعة ،و
قبضت على لحيتي آلخذ منھا دون القبضة فأخذت ما فوق القبضة«) .ال وافي بالوفي ات/3 ،
(83و بنگريد به تاريخ بغداد 14 ،و .45
] [18اب و عل ى حس ن پس ر ھ اني مش ھور ب ه اب و ن واس در أھ واز ب ه دني ا آم د .پ درش در
أھواز
PDF.Tarikhema.ir
تا وى را در نس ب »بن ى م ذحج« ج اى دھ د ،و ھش ام را از ع دم انج ام دادن
اين خواھش بيم داد و خطاب به او گفت:
مرجم ة دون ي ،و أن ت أب ا من ذر! م ا ب ال انس اب م ذحج
صديقي؟
و ان ت أب ال يس دد عل ى فان تأتنى ،يأت ك ثن ائى و م دحتي
طريقي
][19
__________________________________________________
] )([ با يك دختر اھوازى به نام »گلبان« ازدواج ك رد و اب و ن واس در ھم ان ش ھر متول د
شد.
خص يب ،رئ يس دي وان خ راج مص ر ،ب ه طعن ه از نس ب اب و ن واس پرس يد ،وى پاس خ داد
»أدب مرا از نسب بىنياز مىكند «.برخى ابو نواس را »م اجن« )دري ده و ب ىپ روا( ي اد
كردهاند ،زيرا در اش عار و مح اورات از مف اھيم زنن ده و ركي ك ب ى پ رده و ص ريح تعبي ر
مىكرده است .اب و ن واس ب ه زب ان فارس ي ) -پھل وى( و عرب ي آش نايى كام ل داش ت و از
كودكى شعر مىسرود .در ديوان ابو نواس به لغات و كلمات فارسي بر مىخوريم.
ش ارل ش فر ( )Ch .Scheferو پرفس ور بيل ى ( )LBaileyو ھنين گ ( )Henningاز
ديوان او قصايد و قطعاتى را كه در آنھا كلمات و لغات فارسي بكار رفته اس ت اس تخراج
نمودهان د و اي ن قص ايد و قطع ات »فارس يات اب و ن واس« نامي ده ش ده اس ت :اس تاد مجتب ى
مينوى در مجله دانشكده ادبيات تھران مقالهاى با استفاده از تحقيقات خاورشناس ان م ذكور
در اي ن ب اره نوش ته اس ت .تول د اب و ن واس را ب اختالف در يك ى از س الھاى ،134 ،130
145 ،141 ،136و 146ثبت كردهاند و وفاتش را در بغداد در يكى از سالھاى ،195
196و 198ه دانستهاند.
] [19ترجمه دو بيت باال چنين است:
»أبا منذر! چه شده است كه نسبھاى مذحج جملگ ى از روى ظ ن و تخم ين )پذيرفت ه ش ده(
است ،جز درباره من ،و حال آنك ه چ ون ت ويى ھ م دوس ت م ن اس ت؟« »پ س اگ ر ب ه م ن
توجه كنى )يعنى :نسب مذحج را در باره من ھمچنان كه خود دانى ،سرو صورتي بدھى(
مدح و ثناى من ) -س پاس و س تايش م ن( رو ب ه ت و خواھ د آورد ،و اگ ر )از اي ن عناي ت(
رو برتابى ،راه )ھجو و كيفر تو( بر من مسدود نيست) .يعنى:
آنچه دانم و ت وانم در ھج و و ب دنامى ت و خ واھم گف ت( «.آرى چن ين اس ت ،زي را ب ه گفت ه
منسوب به فردوسى:
ھجا تا قيامت بماند بجا چو شاعر برنجد بگويد ھجا
ابن خلكان قصه مالقات محمد را به نقل پسرش ھشام با فرزدق شاعر بنام عرب در خان ه
ضرار پسر عطارد در كوفه نقل مىكند.
فرزدق در اين مالقات از محمد مىخواھد كه نسبش را بگويد و محمد پدر بر پدر نسب
PDF.Tarikhema.ir
و نظير اين است ،آنچه ابو الفرج اص فھانى ص احب اغ انى نق ل ك رده و گفت ه
است كه شخصى )از قبيله خزاعة( نزد پس ر كلب ى آم د و از وى خواس ت در
براب ر مردم ان نس ب »دعب ل« )ش اعر بن ام( را ب ه خزاع ة ب ىاص ل ش مارد.
ھشام در پاسخ گف ت» :اى نابك ار! مانن د دعب ل كس ى را خزاع ة از خ ود نف ى
مىكند؟! به خدا سوگند! اگر ھم دعبل از قبيله خزاعة نب ود ،آن ق وم دس ت ب ه
دامن او مىشدند ،و او را به خود مىخواندند )و ب ه خ ود م ىبس تند( .ب ه خ دا
قس م ،اى ب رادر ،دعب ل ھم ه چي ز خزاع ة اس ت )يعن ى :ھ ر چ ه خزاع ة از
س ربلندى و افتخ ار دارد از دعب ل اس ت( ] [20ب االتر از اي ن ،اگ ر گفت ار
صاحب اغانى را راست انگ اريم و تص ديق كن يم ،خ واھيم دي د ك ه پس ر كلب ى
خ ود اعت راف و اق رار دارد ب ر اينك ه گ اھى ن اگزير ش ده اس ت ت ا ب ر كوھ ان
دروغ نش يند و ب ر م تن ك ذب س وار ش ود زي را ص احب اغ انى چن ين از او
روايت كند كه گفت:
نخستين دروغى را كه در نسب بھم بافتم ،اين بود كه »خالد« پس ر »عب د ﷲ
قس رى« ] [21م را از ج دهاش» ،ام كري ز« بپرس يد )و او كني زى ب ود زر
خري د و نابك ار زين ب ن ام از بن ى اس د( پ س ب ه او گف تم وى زين ب ،دخت ر
»عرعرة« ،پسر »جذيمة« پسر »نصر« پسر
__________________________________________________
] )([ او را بر مىشمارد و سپس فرزدق از محمد مىپرسد آيا از شعر من چي زى رواي ت
مىكنى؟
محمد پاسخ مىدھد نه ،اما از »جرير« صد قصيده مىدان م ،ف رزدق ك ه ب ا جري ر درب اره
فضيلت خانوادگى رقابت و مھاجات داشته است مىگويد» :از پسر مراغه روايت مىكنى
و از قصايد من روايت نمىكنى؟« و او را در صورتي كه صد قصيده ھ م از وى رواي ت
نكند به ھجو تھديد مىكند) .وفيات األعيان ،436 /3 ،شماره .(606
] [20االغاني.47 /18 ،
] [21خالد پسر عب د ﷲ پس ر يزي د ،پس ر اس د ق رى ،امي ر س تمگر و س ختدل و متعص ب
عراق بود .وى از دشمنان خاندان على است .در سال 105به امارت عراق برگزيده ش د
و تا سال 120حكومت كرد .در سن شصت سالگى در سال 126ھجري ھالك شد.
PDF.Tarikhema.ir
»قعين« است .خالد از اين گفتهام بشكفت و مرا صلهاى بخشود [22] .و اگر
اي ن رواي ت ص احب اغ انى درس ت آي د ،بأي د گف ت :ت رس از فرمانفرم اى
زورمن د ،و امي د ب ه م ال و من ال وى ،در نف س نس ابه ن امى م ا ،از زب ان اب و
نواس و أشعاري كه ممكن بود در ھجو وى بسرايد ،جايگيرتر بوده است.
و نيز »جاحظ« به نقل از بعضى روات گويد» :ھشام پسر كلبى مردم گ زاى
بود ،و عالمهاى بود نسبشناس ،و سخن پردازى عيب ج وى و عي ب گ وى،
ول ى چ ون »ھي ثم« پس ر »ع دى« را م ىدي د ،ھمچ ون س رب ك ه ب ر آت ش
مىگدازد مىگداخت [23] «.ابن نديم و »صفدى« نقل ك ردهان د ك ه »إس حاق
موصلى« ] [24را عقيده بر خ الف اي ن ب وده ،زي را گفت ه اس ت :س ه ك س را
ديدم كه چون سه ك س را م ىديدن د ،م ىگداختن د )يعن ى :از خجل ت و حق ارت
ذوب مىشدند(» .ھيثم« پسر »عدى« روبروى ھشام كلبى ،علوي ه در براب ر
مخارق )آھنگ ساز( و ابو نواس در برخورد با »ابو العتاھية«.
و آنچه معلوم است پسر كلب ى در ف ن خ ويش از »ھي ثم« نام دارتر ب ود ][25
اي ن داس تان بنح و ديگ ر ني ز رواي ت ش ده ،چنانك ه ي اقوت -در معج م األدب اء-
ضمن ترجمه حال ھيثم پسر ع دى از ق ول ج احظ ب ه اي ن ص ورت نق ل ك رده
است:
__________________________________________________
] [22االغاني.58 /19 ،
] [23بنگريد :البيان و التبيين 57 /1 ،و األغاني.246 /21 ،
] [24إس حاق پس ر اب راھيم موص لى أص ال ك رد و ايران ى ب ود .إس حاق در س ال يكص د و
پنجاه به دنيا آمد و در سال 235درگذشت .براى فرار از پرداخت مالياتى ك ه عم ال بن ى
امي ه از او مطالب ه م ىكردن د ،از ف ارس گريخ ت و ب ه كوف ه آم د .او راوي ه ش عر و م آثر
عرب ،و ھم خود شاعر و آوازخوان بود.
] [25البيان و التبيين.10 /2 ،
PDF.Tarikhema.ir
ابو يعقوب خريم ى گف ت» :ھ يچ س ه نف رى را ندي دم مانن د س ه تن ى ك ه م ردم
گ زاى بودن د ،و چ ون س ه ت ن ديگ ر را م ىديدن د ،چون ان ك ه س رب ب ر آت ش
م ىگ دازد ،آن ان ني ز م ىگداختن د [26] «.ھش ام كلب ى عالم هاى ب ود ع الم ب ه
انساب ،و راويهاى بود از مثالب و معايب مردمان ،و عيب جو و عيبگ وى.
وى چون ھيثم پسر عدى را مىديد ،مانند سرب مىگداخت.
على پسر ھيثم گويندهاى بود حراف و بد زبان و در سخن ژرف بين و مسلط
بر ھر نوع سخنورى ،نه اعتنا به خطيبى مىكرد و نه ب ه ش اعرى وى چ ون
موسى ضبى را مىديد ،مانند سرب بر آتش مىگداخت.
و علويه يگانه مردم بود در فن غناء ،ھم از حيث روايت و حكايت ،و ھ م از
لح اظ دراي ت و ص نعت ،و در ن واختن س ازھا ني ز پنج ه ) -دس تى( اى توان ا
داشت ،و در ع ين ح ال داراى خلق ي نيك و ب ود .وى چ ون مخ ارق را م ىدي د
بسان سرب كه بر آتش مىگدازد ،مىگداخت [27] .بنابر اين اگ ر ب ه رواي ت
جاحظ درباره نقد پسر كلبى اعتماد كنيم،
__________________________________________________
] [26اإلرشاد األريب )معجم األدباء(.304 /19 ،
] [27ياقوت در كتاب معجم االدبا ،ضمن ترجمه حال ھشام پسر كلبى ،ھمين مطلب را از
قول ھمان إسحاق پسر ابراھيم موصلى چنين نقل كرده است:
»رأيت ثالثة كانوا إذا رأوا ثالثة ي ذوبون :علوي ه :علوي ه إذا رأى مخارق ا ،و أب ا ن واس إذا
رأى أب ا العتاھي ة ،و الزھ ري ،إذا رأى ھش اما «.بن ابر اي ن رواي ت ي اقوت نق ل از إس حاق
موصلى بأيد عبارت چنين ترجمه شود» :سه كس را دي دم ك ه چ ون س ه ك س را م ىديدن د
م ىگداختن د :علوي ه چ ون مخ ارق را م ىدي د ،و اب و ن واس چ ون او العاھي ة را م ىدي د ،و
زھري ،چون ھشام را مىديد «.ميان رواي ت ي اقوت ب ا رواي ت »اب ن ن ديم« در الفھرس ت
در نقل أسامي اختالف است ولى نقل صفدى با نقل أسامي در الفھرست انطباق دارد.
PDF.Tarikhema.ir
خواھيم گفت كه آنچه ھشام را از ھيثم ] [28بيم مىداد با شھرتى كه ھي ثم در
وضع اخبار و روايات و ساختن دستانھا و داستانھا داشت ،اين ب ود ك ه ھش ام
مىترسيد درب اره او خب ري جع ل كن د ك ه او را در مي ان گذش تگان و آين دگان
بدنام و رسوا سازد.
قديمترين مأخذ درباره ھشام
ق ديمترين مأخ ذى ك ه درب اره پس ر كلب ى در دس ت ماس ت ،كت اب الطبق ات
الكبرى ] [29م ىباش د .اي ن كت اب انباش ته از گفتارھ اى منق ول از پس ر كلب ى
است ،مؤلف كتاب م ذكور در مجل د شش م ،در ذي ل ترجم ه محم د پس ر س ائب
پدر ھشام مىگويد» :أخبرني بذلك كله ابنه ھشام بن محمد بن السائب ،و ك ان
عالما بالنسب و أحاديث العرب و ايامھم«.
عباس پسر ھشام كلبى
ب راى م ا روش ن نيس ت ك ه ھش ام كلب ى چن د فرزن د داش ته اس ت .ھيچي ك از
ارباب سير و تواريخ در اين باره چيزى ننوش تهان د ،ھمينق در م ىدان يم ك ه او
را پسرى به نام »عباس« بوده كه از پدرش حديث و خبر نقل
__________________________________________________
] [28اب و عب د ﷲ ھي ثم پس ر ع دى ثعلب ى از داناي ان انس اب و اخب ار و اش عار و مثال ب و
مناقب عرب جاھلى است .ياقوت در معجم األدباء از قول كنيز ھي ثم م ىنويس د :آق اى م ن
ھمه شب )از شام تا بامداد( نماز مىگزارد و چون صبح ف را م ىرس د )از بام داد ت ا ش ام(
دروغ مىگويد .به گفته ابن ن ديم ،در نس بش طعن هھ ايى م ىزدن د .در س ال 207ي ا 209
ھجري وفات يافت .ابن نديم تأليفات او را در الفھرست برشمرده است.
] [29الطبقات الكبرى.358 -59 /6 ،
PDF.Tarikhema.ir
كرده است ،و مورخان بزرگ ،از قبيل محم د پس ر س عد در طبق ات ،و احم د
بالذرى در فتوح البلدان ،بكرات از او مطالبي نقل كردهاند.
عباس مانند پدر و جد خويش در شناسايى انساب عرب جاھلى و وقايع و ايام
ايشان تبحر و تخصص داشته و »اخبارى« به شمار مىآمده است.
ارتباط ھشام با دربار عباسيان
عل م ت اريخ ھم واره تح ت ت أثير سياس ت واق ع ش ده ،و از آن جمل ه در عص ر
ام وى و عباس ي اي ن دان ش متص ل ب ه سياس ت و وس يله تبلي غ و دع وت ب وده
است.
در زمان امويان بعضى از »اخباريون« براى خوشامد بنى أمي ة و تق رب ب ه
ايش ان اخب ارى در فض يلت عثم ان ب ر »عل ى« وض ع كردن د و مقاص د و
خواستهھاى امويه را در آنھا گنجانيدند.
در عصر عباسيان ،مورخ ان جھ ت نزديك ى ب ه دس تگاه خالف ت ،اخب ارى در
مثالب و معايب و مظالم بنى أمية نقل مىكردند و نظ ر آن ان را ب ه رواي ات و
گفتهھاى خود جلب مىنمودند.
طب رى در ت اريخ خ ود از محم د ب ن عم ر ب ن حف ص رواي ت ك رده اس ت ك ه
گفت:
»ھشام كلبى دوست من بود و با يكديگر مالقات و گفتگو مىكرديم و داس تان
م ىخوان ديم و ش عر م ىگفت يم ،و او را س خت در ح ال فالك ت م ىدي دم و ب ا
لباسھاى كھنه بر استر الغ رى س وار م ىش د ،و بيچ ارگى و ن ادارى در او و
اس ترش آش كار ب ود .ناگھ ان ي ك روز ب ه او برخ وردم ،او را دي دم س وار ب ر
استرى سرخ فام از
PDF.Tarikhema.ir
استران دربار خالفت با زين و لگامى از زين و لگامھاى درب ار خالف ت ،در
جامهھاى نو نيكو با بوى خوش .اظھار مسرت كردم و به او گفتم ف راخ ب الي
و نعمت را بر تو آشكار مىبينم ،گفت:
»بلى داستانش را براي ت م ىگ ويم ،ول ى كتم ان ك ن .چن د روز پ يش مي ان دو
نماز ظھر و عصر در خانه بودم كه فرستاده مھدى ب ر م ن وارد ش د )و م را
ن زد خليف ه خوان د( رف تم ،ب ر او وارد ش دم در ح الي ك ه تنھ ا نشس ته ب ود و
ھيچكس نزدش نبود و پيش روى او كتابي بود .گفت :ھشام نزديك بيا .نزديك
شدم و پيش روى او نشستم .گفت :اين كتاب را بردار و قرائت كن و ھر چ ه
در آن ج ور و ن اجور و تن د و زنن ده ي افتى از آن مگ ذر و بخ وان .كت اب را
برداش تم و ب ه مطالع ه پ رداختم .چ ون قس متى از آن را خوان دم ،آن را بس ى
زننده يافتم كت اب را پرت اب ك ردم و ب ر نويس ندگان آن لعن ت فرس تادم .مھ دى
گفت :به تو گفتم ھر چند زننده و ركيك يافتى ،پرتابش مك ن .ب ه ح ق خالفت ي
كه بر تو دارم ،تا آخرين جمله بر خوان.
ھشام گفت» :كتاب را خواندم ،نويسنده كتاب طعن و لعنى نبود ك ه نس بت ب ه
مھدى بكار نبرده باشد .پس گفتم :يا امير المؤمنين! اين ملعون ك ذاب كيس ت؟
گف ت :ص احب أن دلس [30] «.ھش ام گوي د» :گف تم ب ه خ دا س وگند ي ا امي ر
المؤمنين اين ھمه طعن و لعن درباره شخص او و پدران و مادران او صادق
است.
سپس به ذكر مثال ب ص احب أن دلس و نياك انش پ رداختم .مھ دى بس ى خش نود
شد و گفت :سوگندت مىدھم كه اين ھمه مثالبى را كه برش مردى ب ر يك ى از
نويسندگان امال كن )تا آن را بنويسد(.
__________________________________________________
] [30عبد الرحمن بن معاوية بن ھشام بن عب د المل ك ب ن م روان مع روف ب ه داخ ل خليف ه
اموى در أندلس ،متولد سال 113و در گذشته به سال 172ه.
PDF.Tarikhema.ir
آنگ اه يك ى از نويس ندگان اس رار خ ويش را بخوان د و بفرم ود ت ا در كن ارى
بنشس ت و م را ني ز دس تور داد ت ا ن زدش نشس تم .نويس نده پاس خ نام ه را از
طرف مھدى آغاز كرد و من مثالب آنان )خلفاى اموى أندلس( را ب ر او ام ال
كردم و بس ى از آن را برش مردم و از آن چي زى ب اقى نگذاش تم ت ا نام ه پاي ان
يافت .سپس آن را بر مھدى عرض ه داش تم .وى اظھ ار مس رت ك رد و ھن وز
در خدمتش بودم كه فرمان داد تا نامه را مھ ر كردن د و در كيس هاى نھادن د و
ب ه ص احب بري د )پس ت( س پردند و دس تور داد ت ا ھ ر چ ه زودت ر آن را ب ه
أندلس رساند.
آنگ اه بقچ هاى را ك ه در آن ده دس ت لب اس از بھت رين لباس ھا ب ود بع الوه ده
ھزار درھم و اين استر با اين زين و لگ ام ب ه م ن عط ا فرم ود و گف ت :آنچ ه
را دي دى و ش نيدى پنھ ان دار [31] «.ظ اھرا پ س از آنك ه ھش ام در زم ان
»المھدى« به دربار راه يافت ،اي ن ارتب اط در عھ د ھ ارون الرش يد و م أمون
قطع نشد و جانشينان »المھدى« نيز از اطالعات و معلومات وسيعش مستفيد
مىشدند.
در زمان »ھارون الرشيد« ھش ام كت اب المل وكي ف ى النس ب را ب ه ن ام جعف ر
پسر يحيى بر مكي تصنيف كرد ،و بى شك جعفر كه أصال ايرانى و وزي رى
دان ش دوس ت ب ود ،در بزرگداش ت و احت رام ھش ام و كم ك و مس اعدت ب ه او
كوشيده است .تاريخ تأليف اين كتاب محققا قبل از سال 187اس ت ك ه رش يد
بر جعفر خشم آورد و به نكبت برامكه منتھى شد[32] .
__________________________________________________
] [31تاريخ طبرى.13 /10 ،
] [32وقت ى ت اريخ وق ايع و خونريزيھ اى بن ى أمي ة و خلف اى عباس ي را از نظ ر بگ ذرانيم
قضاوت اين امر كه رويھمرفت ه ك داميك از اي ن دو دس ته حكم ران ،س تمگرتر بودن د ،ك ار
دشوار و مشكلى است .براستى بأيد گفت :آن از اين ،و اين از آن ظالمتر بوده است.
PDF.Tarikhema.ir
ھشام كتاب الفريد في األنساب را به ن ام م أمون نوش ت ،و ب ه او تق ديم داش ت
ولى از فحواى عبارت منقول از پسر ھشام -كه ذي ال نق ل م ىش ود -چن ين ب ر
مىآيد كه مأمون به او چندان توجه نكرده است.
خطيب در تاريخ بغداد با سند متصل به اب و النض ر فقي ه از احم د ب ن اب راھيم
حكايت مىكند كه وى گفت:
پسر كلبى روزى مرا دعوت ك رد و در خارخان هاى ك ه ف رش ميس انى در آن
گسترده شده بود ،نشاند و در روزى گرم مرا فجليه ] [33خورانيد ،س پس ب ه
من گفت» :چون پدرم مرد ،مأمون به شدت پشيمان شد «.به او گفتم» :مگ ر
مأمون پدرت را شكنجه داده بود ت ا م رد؟« گف ت» :ن ه «.گف تم» :مگ ر او را
زندانى كرده بود و در تنگناى زندانش مرده بود؟« گفت» :نه «.گف تم» :پ س
ب ا م رگ طبيع ى م رده اس ت؟« گف ت» :چن ين اس ت «.گف تم» :پ س موج ب
ندامت مأمون چ ه ب ود؟« گف ت» :ب ه خ دا س وگند ك ه نم ىدان م ،غ الم م ا س عد
اينط ور م را حكاي ت ك رد [34] «.منظ ور خطي ب از »اب ن كلب ى« در اينج ا
ظاھرا عباس پسر ھشام كلبى است نه خود ھشام ،و معلوم اس ت ت أثر م أمون
از ف وت ھش ام ب وده ،ن ه محم د پ در وى زي را محم د در زم ان منص ور ][35
فوت شده است ،نه
__________________________________________________
] )([ مگر آنكه در عصر عباس ي نھض ت علم ي و ادب ى إس المي نض ج گرف ت ،و از اي ن
حيث دوره عباسي -خاصة عصر رشيد و مأمون -ممتاز و درخشان مىباشد ،و بيشتر اين
افتخار ھم نصيب علماء و دانشمندان و محققين إسالمي است نه خلفاى بنى عباس.
] [33فجليه :نوعي خ وراك اعي انى ك ه پ يش از نھ ار و ش ام ب راى مزي د اش تھاء مص رف
مىشد.
] [34تاريخ بغداد.46 /14 ،
] [35عب د ﷲ پس ر محم د پس ر عل ى پس ر عب اس ،مكن ى ب ه اب و جعف ر و ملق ب ب ه
»المنص ور« دوم ين خليف ه عباس ي متول د س ال 95و در گذش ته ب ه س ال .158در س ال
،136بعد از مرگ برادرش محمد سفاح به خالفت رسيد.
مأمون [36] .از آنچه خطيب بغدادى از قول پسر ھشام كلبى درباره ان دوه و
پشيمانى خليفه عباسي از درگذشت ھشام روايت كرده است اين نكت ه اس تنباط
مىشود كه خليفه از مرگ ھشام متأسف شده است.
شايد تأثر خليفه از فوت ھشام كلبى از آن رو بوده كه وى به اي ن دانش مند در
اي ام حي ات چن دان ت وجھى نداش ته و پ س از م رگش افس وس خ ورده ك ه چ را
قدرش را ندانسته و در بزرگداشتش نكوشيده است.
چه بسا اتفاق افتاده كه حكام زمان تا دانشمندان و علماء و ادب اى معاصرش ان
زنده بودند ،به آنھا التف ات نداش تند و چ ون چش م از جھ ان ف رو بس تند ب ا آن ان
آشتى كردن د و از درگذش ت ايش ان مت أثر و متأس ف ش دند .و ت أثر و پش يمانى
مأمون از جھت در گذش ت ھش ام كلب ى و ع دم عناي ت ب ه او م ىتوان د از اي ن
قبيل باشد.
مدت عمر ھشام
ھشام كلبى ظاھرا عمر درازى داش ته و احتم اال در ح دود ص د ي ا ص د و ان د
سال زيسته است .باتفاق مورخان محمد پدر ھشام در سال 146وفات ياف ت،
و ھش ام در اي ن س ال م رد ج امع و ع المي ب ود و ح ديث و اخب ار از پ در و
عوان ة ب ن حك م و ديگ ران ك ه در نيم ه أول س ده دوم وف ات يافت هان د ،نق ل
مىكرد .باضافه ،وى از مقربان و نزديكان امام جعفر صادق ب ود و م ىدان يم
رحل ت ام ام جعف ر ص ادق در س ال 148ھج ري روى داده اس ت .از اي ن
گذشته از گفته صاحب اغانى چنين بر مىآيد كه ھشام
__________________________________________________
] [36ابو العباس عبد ﷲ ملقب به »م أمون« پس ر ھ ارون الرش يد پس ر محم د مھ دى پس ر
ابو جعفر منصور متولد سال 170و متوفى به سال 218ھج ري .م أمون در س ال 198
پس از خلع برادرش أمين به خالفت نشست.
PDF.Tarikhema.ir
با خالد بن عبد ّ قسرى معاصر ب وده و از او ص له جھ ت نس بس ازى م ادر
بزرگش دريافت داشته است.
مؤلف عقد الفريد ھم حكايتي درباره مالق ات ھش ام ب ا خال د و بح ث و م ذاكره
او با امير عراق آورده ،و از نقل ابو الفرج اص فھانى ،و اب ن عب د رب ه چن ين
مستفاد مىشود كه ھشام با خالد ھمزم ان ب وده اس ت ،و م ىدان يم ك ه خال د در
سال 105به ام ارت ع راق برگزي ده ش د و ت ا س ال 120فرم انرواى ع راق
بود .بنابر اين بأيد در فاصله بين سالھاى 105و 120خالد و ھشام ھمديگر
را مالقات كرده باشند و اگر فرض كنيم كه در س ال 120اي ن مالق ات روى
داده باشد ،در اين سال نيز عمر ھشام بأيد ال اقل در ح دود س ى س ال باش د ت ا
بتواند ب ا امي ر ع راق مباحث ه و م ذاكره كن د و خال د از نظ ر و دان ش او بھ ره
برگيرد.[37] .
بنابر اين ھشام كلب ى در أواس ط نيم ه أول س ده دوم ھج ري يك ى از داناي ان و
علم اى كوف ه و بغ داد بش مار م ىرفت ه اس ت ،چنانك ه خال د ب ن عب د ﷲ قس رى
دست به دامان دانش او م ىزد ،و المھ دى ب راى پاس خ نام ه زنن ده و تن د عب د
الرحمن داخل ،به وى توسل مىجس ت و چن ين معل وم م ىش ود ك ه ھش ام ن زد
مھدى داناترين اشخاص بوده كه از بين
__________________________________________________
] [37ترجمه عبارت ابن عبد ربه از قول ھشام جنين است» :خالد قسرى مرا گفت:
سروري را در چه مىشمارى؟ گفتم :ام ا در دوره جاھلي ت ،آق ائى در رياس ت ب ود ،و ام ا
در إسالم ،آقائى در واليت است ،و بھتر از اين و آن تقوى مىباشد.
خالد گفت :راست گفتى ،پدرم گفت :پيشينيان شرف را جز در خرد نمىدانستند ،و آيندگان
نيز بھمين وسيله شرف را درك كرده و خواھند كرد.
خالد گفت :راست گفتى ،پدرم گفت :پيشينيان شرف را جز در خرد نمىدانستند ،و آيندگان
نيز بھمين وسيله شرف را درك كرده و خواھند كرد.
گف تم )ھش ام گف ت( :پ درت راس ت گفت ه اس ت ،ھمان ا احن ف پس ر ق يس آق ائى را ب ه عل م و
بردبارى به دست آورد ،و مالك پسر س مع ب ا دوس تى قبيل ه و عش يره ،قتيب ة پس ر مس لم ب ا
ذكاوت و زيركى ،و مھلب از طريق ھمه اين ص فات س رور و آق ا ش د «.عق د الفري د/2 ،
.126
شايد گفته ابو الفرج اصفھانى و ابن عبد ربه در اصل راجع به محمد كلبى بوده اس ت ،ن ه
پسر او ھشام و آنھا نام پسر را به جاى پدر ضبط كرده باشند .از نظر واقعي ت ت اريخى و
ھمزمانى گفته ابو الفرج و اب ن عب د رب ه ب ا محم د پ در ھش ام ك ه نس ابه ب زرگ و ع الم ب ه
حديث و تفسير و ضمنا سرشناس بوده است ،درستتر مىنماي د ول ى نم ىت وان بكل ى آن را
رد كرد.
PDF.Tarikhema.ir
نسابهھاى مقيم بغداد او را انتخاب كرده است.
با اين حساب مىتوان احتمال داد كه س ن ھش ام در س ال 146ھج ري ،يعن ى
سال وفات پدرش ،نزديك پنجاه سال بوده است .بدين ترتي ب ھ ر گ اه در س نه
146پنجاه سال داشته در سال 204عمرش در حدود يكصد و ده سال ب وده
است.
»ابن نديم« در الفھرست سال وفات ھشام را 206ھجري ثبت كرده است.
مسعودى در مروج الذھب وفات ھشام را در سال 204ضبط كرده است.
خطي ب در ت اريخ بغ داد در اي ن ب اره م ىنويس د» :بن ابر آنچ ه ب ه م ن رس يده
ھشام پسر كلبى در سال 204و بنابر ق ولي 206در گذش ته اس ت «.قاض ى
پسر خلكان در وفيات األعيان ب ه اخ تالف رواي ت ،س ال وف ات او را در يك ى
از سالھاى 204يا 206ضبط كرده ،ولى سال 204را أصح دانسته است.
حمد ﷲ مستوفى در تاريخ گزيده ،مانند اب ن ن ديم ،وف ات ھش ام را س ال 206
ھجري نوشته است.
ص احب ش ذرات ال ذھب وف ات اي ن دانش مند را در وق ايع س ال 204ھج ري
آورده است.
ابن اثير در اللباب في تھذيب األنساب در ماده »الكلب ي« در گذش ت ھش ام را
در سال 204يا 206دانسته است.
باتفاق مورخان تولد و وفات ھشام در كوفه روى داده است.
PDF.Tarikhema.ir
فصل دوم
آثار ھشام كلبى
ھش ام در م دت عم ر درازش ب ه غال ب من ابع ت اريخ ع رب ج اھلى و مآخ ذ
جغرافيايى زم ان دس ت يافت ه و اطالع ات و اخب ارى را ك ه تحص يل نم وده و
درباره آنھا تحقيق و تتبع كرده ،مدون ساخته است.
پ ارهاى از ارب اب تحقي ق ش ماره تأليف اتش را پيرام ون موض وعات عدي ده در
حدود يكصد و پنجاه كتاب و رسالة نوشتهاند.
ابن نديم كه تقريبا يكص د و پنج اه س ال پ س از وى در گذش ته اس ت ،نخس تين
كسى مىباشد كه أسامي مؤلفاتش را در كتاب مشھور الفھرس ت آورده اس ت.
پس از آن ياقوت حموى نام آن كتابھ ا را از الفھرس ت گرفت ه ،و خ ود ني ز ب ه
چند كتاب ديگر اين دانشمند دست يافته و أسامي آنھا را در ارشاد األريب ،و
معجم البلدان نقل و ذكر كرده است.
بعدا ص الح ال دين خلي ل ب ن ايب ك ص فدى در كت اب ال وافي بالوفي ات ،مؤلف ات
ھشام را با دقت ثبت و ضبط نم وده و ك ار ارب اب تحقي ق را ت ا ح دود زي ادى
در ضبط صحيح أسامي آنھا آسان كرده است.
PDF.Tarikhema.ir
مجموع نام كتابھايى كه »ابن نديم« از ھشام نقل نموده بالغ بر يكصد و چھل
كتاب مىشود ول ى در مي ان آنھ ا ،ن ام س ه كت اب تك رار ش ده و بن ابر اي ن اب ن
نديم در حدود 137كتاب از ھشام كلبى برشمرده است.
صاحب الفھرست كتب او را بطرز خاصي تقسيم بندى كرده است.
اين كتابھا كه در مباحث مختلف فراھم آمده به پنج دسته تقسيم مىگردد:
(1أحاديث تازيان پيش از إسالم.
(2آثار بر جسته و خاندانھاى بنام عرب و انساب ايشان و موؤدات ].[1
(3اخبار پيشينيان عرب جاھلى و نزديك به دوره إسالم.
(4اخبار إسالم و جغرافياى شھرھا و ب الد مختل ف و اش عار و جنگھ اى بن ام
عرب.
(5دستانھا و داستانھا )أحاديث و اسمار(.
اينھ ا و غي ر اينھ ا موض وعات عم دهايس ت ك ه پس ر كلب ى درب ارهش ان بح ث
كرده ،و در الفھرست ياد شده است.
اين دسته از كتابھا -به استثناى آنچه در اينجا ذكر مىشود -بر دست روزگار
يا جھالت و يا تبھكارى آدمي نابود گشته است ،و از آن ھمه آثار پر ارج اين
نابغ ه ب زرگ إس المي ،ج ز پ ارهاى از عب ارات و رواي اتي ك ه برخ ى از
مصنفان در تصنيفات خويش از او نقل كردهاند ،چيزى بر جاى نمانده است.
ش ادروان »احم د زك ى« ،م دتى از عم ر خ ود را در گنجين هھ اى كت ب
قسطنطينه و ق اھره و كتابخان هھ اى اروپ ا ب راى پي دا ك ردن آث ار گمش ده پس ر
كلبى صرف كرده و به كاوش و جستجو پرداخته به آن اميد كه
__________________________________________________
] [1م وؤدات :دخت ران ن وزادى ك ه بمنظ ور جل وگيرى از فق ر و ي ا نابك ارى احتم الي ب ر
دست پدران خود كشته مىشدند.
PDF.Tarikhema.ir
بر چيزى از مصنفات ھشام دست يابد ،و پس از آن ھمه كوشش و كاوش ب ر
ھيچي ك از كت ب برش مرده ش ده و س ودمند وى ،مگ ر خالص هاى از كت اب
جمھ رة النس ب ،و انس اب خي ل و كت اب األص نام دس ت نياف ت ،و س عى س اير
دانشمندان آسيا و اروپا نيز در اين باره به جايى نرسيد.
بدين ترتيب مىنگ ريم غال ب مص نفات پس ر كلب ى ك ه حاص ل رن ج و كوش ش
قريب يكصد سال تتبع و تحقيق اي ن پ در و پس ر )محم د و ھش ام( م ىباش د از
بين رفته ،و اكنون از اين آثار گرانبھا جز نامى بج ا نمان ده اس ت ،مگ ر آنك ه
بع دھا در زواي اى كتابخان هھ اى خصوص ى و ي ا در اث ر كاوش ھا و حفري ات
علم ي چي زى ب ه دس ت بياي د و ب ه دان ش پژوھن دگان در روش ن س اختن نق اط
تاريك عرب جاھلى كمك كند.
آثار پسر كلبى را مىتوان به دو دسته تقسيم كرد:
ألف :آثار غير موجود .ب :آثار موجود.
ألف :آثار غير موجود ھشام
آثار غير موجود پسر كلبى عبارتند از:
(1كت اب حل ف عب د المطل ب و خزاع ة :اي ن كت اب را در موض وع س وگند
ھمپيمانى عبد المطلب و قبيله خزاعة تأليف كرده است.
(2كت اب حل ف الفص ول و قص ة الغ زال :ام ا »قص ة الغ زال« راج ع ب ه دو
آھ وى زري ن بازيافت ه عب د المطل ب در چ اه زم زم م ىباش د ك ه ش رح آن در
كتاب سير و ت اريخ آم ده اس ت و ام ا »حل ف الفض ول« ك ه يك ى از مف اھيم و
شايد صحيحترين و صريحترين مفاھيم آن »ھم پيمانى بزرگان« است بر اين
إجمال بوده است:
PDF.Tarikhema.ir
چنانك ه م ىدان يم مك ة ،ح رم و مك ان أم ن و أم ان خ ودى و بيگان ه ب ود
بالخص وص در ماھھ اى ح رام ك ه قت ل و غ ارت و تع رض ب ه آين دگان و
روندگان محظور بود .س وداگران ع رب بض اعاتى ك ه داش تند ب راى خري د و
فروش ب ا اطمين ان ب ه اينك ه تع رض ب ه م ال و ج ان آنھ ا نخواھ د ش د ب ه مك ة
مىآوردند و عرضه مىداشتند و غالبا در أمان بودند .در عھ د ج وانى پي امبر
إسالم مبانى اخالقى و رسوم و آداب و احترام نسبت به مكة و ماھھ اى ح رام
سست شده بود .در نتيجه گاھگاھى از ناحيه اف راد ب ىمب االت ب ه فروش ندگان
كاالھا تج اوز و تع دى م ىش د و ملج أ و دادگ اھى ب راى رس يدگى ب ه ش كايات
آنان نبود و اين معن ى رفت ه رفت ه ن ه تنھ ا حيثي ت مك ة و ماھھ اى ح رام را از
بين مىبرد بلك ه اقتص اد اھ الى مك ة را ھ م ك ه ب ار ب ر داد و س تد در داخ ل و
خ ارج مك ة ب ود متزل زل م ىس اخت ت ا روزى م ردى از قبيل ه زبي د ب ا ك االى
قيمتى بر مكة ورود نمود و ابو عمرو عاص م وائ ل س ھمي آن ك اال را از وى
خريد و به خان ه ب رد ب ى آنك ه بھ اى آن را ب ه ص احبش بپ ردازد و عاص م از
فروشنده رو پنھان مىكرد تا جايى كه مرد زبيدى ع اجز از دي دار خري دار و
درياف ت بھ اى ك اال ش د و ھ ر چن د ب ه اف راد قبيل ه س ھم توس ل جس ت نتيج ه
نگرفت ج ز ب ىاعتن ايى ب ه وى .فروش نده ب ه مج الس و اجتماع ات ق ريش رو
آورد كه از پشتيبانان قبيله سھم بودند .از اين اقدام نتيجه نگرفت جز خ وارى
و م ذلت .بفرج ام ،ص احب ك اال ص بحگاھى ك ه ق ريش ع ادة در دار الن دوه
)محل شور و وقت گذرانى بزرگان قريش( جمع شده بودند بر كوه اب و قب يس
بر آمد و ندا در داد و اين قطعه را سرود:
! بطن مكة نائى الحي و النفر!« »يا للرجال! لمظلوم بضاعته
يا اھل )فھر( و بين الحجر و الحجر!« »و محرم اشعث لم نقض عمرته
PDF.Tarikhema.ir
ما غيبوا؟ ام ضالل مال معتمر!« »ھل منصف من بنى )سھم( فمر تجع
] [2
اين دادخواھى از آن ستمديده با اين ص ورت و ص وت ن ه تنھ ا مجل س ق ريش
را بلكه مكة و مكيان را سخت تكان داد .اين ب ود ك ه زبي ر پس ر عب د المطل ب
كه خود از أكابر قريش بود قيام كرد و مجلس ي از بزرگ ان بن ى ھاش م و بن ى
اسد و بنى زھره و بنى تيم در خانه عبد ﷲ پسر ج دعان تيم ى تش كيل داد ك ه
در آن مجل س پي امبر إس الم ك ه ھن وز ب ه پي امبرى مبع وث نش ده ب ود حض ور
داشت .و در آن مجلس اين دس ته از بزرگ ان ق ريش دس ت بھ م دادن د و دس ت
يكديگر را سودند و سوگند ياد كردند كه از اين ت اريخ ب ه دس تيارى س تمديده،
ھ ر ك س ك ه باش د ،برخيزن د و داد او را از بي دادگر بس تانند »م ا ب ل بح ر
صوفة« )يعنى :مادامى كه در روى زمين دريايى وج ود داش ته باش د ك ه تك ه
پشمى را تر تواند كرد(.
و ني ز س وگند ي اد كردن د ك ه در ام ر مع اش و تقس يم ث روت ني ز ب ا يك ديگر
ھمكارى نمايند و زبير اين حزب و اي ن مجل س را »حل ف الفض ول« نامي د و
نخستين نتيجهاى كه از آن گرفته ش د ،گ رفتن ح ق زبي دى ن امبرده از فرع ون
بنى سھم بود.
ھشام ماجراى اين حادثه را درين كتاب نوشته است.
(3كتاب أوالد الخلفاء.
(4كتاب حلف اسلم و قيس :صفدى نام اين كتاب را به ھم ين ص ورت ض بط
كرده ولى در الفھرست اسم كتاب حلف اسلم و قريش
__________________________________________________
]» [2اى ج وانمردان ب ه داد س تم رس يدهاى دور از ك س و ك ار برس يد ك ه س رمايه او در
درون مكة ربوده شده است.
و خود در حال احرام ژوليده مو ،ب ا عم ره ناتم ام ،اى م ردان خان دان »فھ ر« مي ان حج ر
اسماعيل و حجر األسود بسر مىبرد! آيا يكنفر با انصاف از فرزندان )سھم( يافت مىشود
تا مال و متاعي را كه از آن ستمديده ربوده و پنھان ك ردهان د ب دو ب از گردان د؟ ي ا س رمايه
يك فرد معتمر ) -عمره گزار( بأيد تباه گردد؟!«
PDF.Tarikhema.ir
ثبت شده است ].[3
(5كتاب المنافرات :درباره تفاخر تازيان در حسب و نسب.
(6كتاب بيوتات قريش :درباره خاندانھاى قريش.
(7كتاب فضائل قيس عيالن.
(8كتاب الموءودات :اين كتاب چنانكه از ن امش ب ر م ىآي د درب اره دختران ى
بوده است كه تازيان در زم ان جاھلي ت آن ان را زن ده بگ ور م ىكردن د ،و در
إس الم اي ن رس م غي ر انس انى ممن وع گردي د ،چنانك ه ق رآن ك ريم از آن خب ر
ت؟ -8 :81 تِ ،ب أَيِّ َذ ْن ٍ
ب قُ ِتلَ ْ مىدھد آنجا كه فرموده استَ :و إِ َذا ْال َم ْوؤُ َدةُ ُس ِئلَ ْ
(9 [4] 9كتاب الكنى :درباره كنيهھاى مردان بنام عرب.
(10كتاب بيوتات ربيعه :درباره خانوادهھاى بزرگ قبيله ربيعه.
(11كتاب اخبار العباس بن عبد المطلب.
(12كتاب القاب قريش.
(13كتاب حلف كلب و تميم :درباره سوگند ھم پيمانى دو قبيله كلب و تميم.
(14كتاب شرف قصى بن كالب و ولده في الجاھلية و اإلسالم:
درباره شرف نياى اعالى پيامبر و فرزندان قصى بن كالب در زمان ج اھلى
و إسالم.
(15كتاب القاب بنى طابخه.
(16كتاب القاب قيس عيالن.
(17كتاب القاب ربيعة.
(18كتاب القاب اليمن.
__________________________________________________
] [3احمد زكى روايت صفدى را أصح مىداند.
] [4قرآن كريم 8 /81و .9
PDF.Tarikhema.ir
(19كتاب نوافل قريش :در الفھرست نام اي ن كت اب ب ه ھم ين ص ورتي اس ت
كه در اينجا ضبط گرديده ،ول ى ي اقوت در معج م األدب اء ن ام اي ن كت اب را ب ا
توصيف چنين ثبت نموده است» :كتاب النواقل ،في ه نواق ل ق ريش و كنان ة ،و
اسد ،و تميم ،و قيس ،و إياد ،و ربيعة«.
ظ اھرا اي ن كت اب درب اره گروھھ ا و دس تهھ ايى از قبائ ل ع رب اس ت ك ه از
قبيله خود اعراض كرده و به قبيله ديگر پيوند مىكردند و به نقاط دور دس ت
منتقل مىشدند.
(20كتاب نوافل يا نواقل كنانه.
(21كتاب نوافل يا نواقل اسد.
(22كتاب نوافل يا نواقل تميم.
(23كتاب نوافل يا نواقل قيس.
(24كتاب نوافل يا نواقل إياد.
(25كتاب نوافل يا نواقل ربيعه ].[5
(26كت اب تس مية م ن نق ل م ن ع اد ،و ثم ود ،و العم اليق ،و ج رھم ،و بن ى
إسرائيل ،و العرب و قصة ھجرس ،و اسماء قبائلھم.
ياقوت در ارشاد األريب ) -معجم األدباء( نام اين كتاب را چن ين ض بط ك رده
اس ت» :كت اب تس مية م ن نق ل م ن ع اد و ثم ود و العم اليق و ج رھم و بن ى
إسرائيل من العرب« .در ترجمه فارسي الفھرست ن ام كت اب ب ه اي ن ص ورت
طبع شده است» :كتاب تسميته من نقل من عاد و ثمود و العم اليق و ج رھم و
بنى إسرائيل من العرب و قصة الھجرتين و اسماء قبائلھم«.
(27كتاب نوافل ربيعه و قضاعة :درباره دستهھايى از اين قبيله
__________________________________________________
] [5بطورى كه ياد شد ياقوت در معجم األدباء ھفت كتاب مذكور را ،ي ك كت اب ش مرده و
ن ام آنھ ا را ب ا توص يف -چنانك ه در پ يش گفت ه ش د -ي اد و ثب ت ك رده اس ت .ض منا كلم ه
»نوافل« ھم در اإلرشاد األريب »نواقل« ضبط شده است.
PDF.Tarikhema.ir
كه به ديگر قبائل ملحق شدهاند.
(28كت اب نواف ل ال يمن :درب اره ط وايفى از يم ن ك ه از اي ن كش ور اع راض
نموده و به نقاط ديگر كوچيدهاند.
(29كتاب ادعاء زياد م ن معاوي ة :اي ن كت اب درب اره زي اد ب ن أبي ه اس ت ك ه
معاويه او را برادر خويش خواند و بعنوان فرزند ابو سفيان قلمداد شد.
ياقوت نام اين كتاب را »ادعاء معاوية زيادا« و در ترجمه فارس ي الفھرس ت
»كتاب ادعاء زياد معاويه« و صفدى آن را »ادعاء زياد ب ن معاوي ة« ض بط
ك رده ،و ب ديھي اس ت ض بط ص فدى درس ت نم ىتوان د باش د و احتم اال ناس خ
كلمه »من« را بغلط »بن« نوشته است.
(30كتاب المشاجرات :ضبط ابن نديم و صفدى به ھمين ص ورت اس ت .ام ا
احم د زك ى ن ام ص حيح آن را »كت اب المس اجرات« م ىدان د و م ىگوي د:
»مساجره« بمعنى مصادقه و مصاحبه و مصافات است ،ولى ب راى مش اجره
در اين سياق معنائى نيست.
(31كت اب ص نائع ق ريش :ظ اھرا اي ن كت اب درب اره كس اني اس ت ك ه ق ريش
آنان را پرورش داده و تربيت كردهاند ،و يا درب اره كارھ اى درخش ان ايش ان
است.
(32كت اب المن اقالت :اي ن كت اب ني ز درب اره نق ل و انتق ال قبائ ل ع رب ب وده
است.
(33كتاب المعاتبات :ظاھرا اين كتاب درباره مخاطبات و مكاتبات گل ه آمي ز
ميان بزرگان عرب بوده است.
(34كتاب المشاغبات :در اين كتاب احتماال داد و بىدادھ اى خص ومت آمي ز
بين طوائف و اشخاص بنام ياد شده است.
(35كتاب ملوك الطوائف.
(36كتاب ملوك كنده :در شرح المفضليات درباره »يوم الكالب«
PDF.Tarikhema.ir
مطالبي از اين كتاب نقل شده است (37 [6] .كتاب ملوك ال يمن م ن التبابع ة:
يك سلسله از پادشاھان يمن را »تبابعه« )تبّعھا( مىگفتن د ،زي را ھ ر ي ك پ س
از ديگرى به حكومت رسيد.
(38كتاب بيوتات اليمن :درباره خاندانھاى يماني.
(39كتاب افتراق ولد ن زار :درب اره أوالد ن زار ك ه ب ه تي رهھ ايى چن د تقس يم
گرديدهاند.
(40كتاب تفرق األزد :درباره پراكندگى قبيله أزد.
(41كتاب المعرقات م ن النس اء ف ي ق ريش (42 [7] .كت اب طس م و ج ديس:
درباره دو قبيله بائده عرب.
(43كتاب حديث آدم و ولده.
(44كتاب عاد االولى و االخرى.
(45كتاب تفرق عاد.
(46كتاب اصحاب الكھف.
(47كتاب رفع عيسى -عليه السالم.
(48كتاب المسوخ من بنى إسرائيل.
(49كتاب اقيال حمير[8] .
__________________________________________________
] [6بنگريد به المفضليات.428 ،
] [7ابن نديم نام اين كتاب را »المعرفات م ن النس اء ف ي ق ريش« ض بط ك رده اس ت ،ول ى
احمد زكى ضبط متن را از روى نوشته صالح الدين صفدى أصح دانسته و در اينج ا ني ز
از ضبط صفدى پيروى شده است.
] [8نام اي ن كت اب در معج م األدب اء و طبق ات الحف اظ ،كت اب »أمث ال حمي ر« ض بط ش ده،
ولى صفدى آن را »اقيال حمير« ثبت نموده است .به ق ول احم د زك ى مق ام اقتض اى ذك ر
أوائل دارد و از آنھا ملوك حمير معروف به »اقيال« بودهاند ،و ظ اھرا »أمث ال« تحري ف
نساخ است.
PDF.Tarikhema.ir
(50كتاب خبر الضحاك ].[9
(51كتاب األوائل :درباره اخبار پيشينيان.
(52كتاب منطق الطير.
(53كتاب غزيه ].[10
(54كتاب لغات القرآن.
(55كتاب المعمرين :در احوال پيران سالخورده.
(56كتاب القداح :درباره تيرھايى كه با آنھا در جاھليت فال مىگرفتن د و در
كتاب األصنام نيز كلبى درباره »اقداح« شرحى نوشته است.
(57كتاب أسنان الجزور.
(58كتاب أديان العرب.
(59كتاب احكام العرب ].[11
(60كتاب وصايا العرب.
(61كتاب الدفائن.
(62كتاب السيوف.
(63كتاب الندماء ].[12
__________________________________________________
] [9در معجم األدباء و متون چاپى عربي الفھرست نام كتاب »حتى الضحاك« اس ت ،ام ا
در ترجم ه فارس ي »كت اب خب ر الض حاك« ض بط اس ت .احم د زك ى »ح ي« را تحري ف
ظاھر از ناسخ دانسته است.
] [10صفدى نام اين كتاب را »عريه« ضبط كرده ،ولى ظاھرا ضبط اب ن ن ديم »غزي ه«
صحيح است و غزيه نام قبيلهاى مىباشد.
] [11در معجم األدباء و متون چاپى الفھرست »حكام العرب« و در نسخه أس اس ترجم ه
فارسي »احكام العرب« ضبط است.
] [12در نسخ چاپى الفھرست و معجم األدباء »كتاب الفداء« ض بط اس ت ،ول ى در نس خه
أساس طبع ترجمه فارسي »كتاب الن دماء« ثب ت گردي ده اس ت .ھ ر گ اه ض بط نس خ چ اپى
الفھرست ،و معجم األدباء صحيح باشد ،كتاب مزبور بنابر استنباطي كه از كلمه »الفداء«
مىتوان كرد ظاھرا در موضوع سربھا بوده است.
PDF.Tarikhema.ir
(64كتاب اللعناء ].[13
(65كتاب الكھان :درباره غيب گويان و كھنه معابد.
(66كتاب الجن.
(67كت اب أخ ذ كس رى رھ ن الع رب :اي ن كت اب ظ اھرا درب اره گروگانھ ايى
بوده است كه كسرى )خسرو أول( از تازيان گرفته است.
(68كت اب م ا كان ت الجاھلي ة تفعل ه و واف ق حك م اإلس الم :اي ن كت اب در
موضوع عادات و رسومى است ك ه در جاھلي ت مت داول ب وده و إس الم آن را
تأييد كرده است.
(69كتاب ابى عتاب الى ربيع حين سأله عن العويص :ظاھرا عبارات كت اب
ب ه ص ورت س ؤال و ج واب ب وده ،ب ه اي ن ترتي ب ك ه اب ى عت اب س ؤاالتى از
ربيع كرده ،و ربيع پرسش ھايى را ك ه از مش كالت ادب و لغ ت و غي ر آن از
وى شده بود پاسخ داده است.
(70كتاب عدى بن زي د العب ادي ] (71 [14كت اب اب ى زھ ر الدوس ي ]:[15
درباره قبيله دوس.
(72كتاب حديث بيھس و اخوته.
(73كتاب مروان القرظ.
(74كتاب السمر.
(75كتاب ال يمن و امي ر س يف ب ن ذى ي زن :درب اره قص ه يم ن و سرگذش ت
سيف بن ذى يزن پادشاه يمن.
(76كتاب مناكح ازواج الع رب :درب اره نح وه نك اح و زواج در مي ان ع رب
جاھلي.
(77كتاب الوفود :درباره نمايندگان قبائلى كه بر بزرگان
__________________________________________________
] [13در الفھرست نام اين كتاب مذكور نيست.
] [14صفدى »عبادي« را بتشديد باء ضبط كرده است ولى احمد زكى اين ض بط را غي ر
مضبوط دانسته است.
] [15اين نام در معجم األدب اء »كت اب ال دوس« ،و در الفھرس ت »كت اب الدوس ي« ض بط
است.
PDF.Tarikhema.ir
وارد مىشدند ].[16
(78كتاب ازواج النبي -صلى ﷲ عليه و سلم.
(79كتاب زيد بن حارثة حب النبي ] -[17صلى ﷲ عليه و سلم.
(80كت اب تس مية م ن ق ال بيت ا او قي ل في ه :درب اره كس ى ك ه ش عرى گفت ه ي ا
درباره وى شعرى گفته شده است.
(81كتاب الديباج في اخبار الشعراء :درباره احوال و سرگذشت شاعران.
(82كتاب من فخر بأخواله م ن ق ريش :اي ن كت اب درب اره كس اني ب وده اس ت
كه از وابستگى از طرف مادر به قريش مباھات كردهاند.
(83كتاب من ھاجر و أبوه حي :درباره احوال كساني كه مھ اجرت ك ردهان د
و پدرانشان زنده بودهاند.
(84كت اب اخب ار الح ريين و أش عارھم ] :[18درب اره سرگذش ت ح ريين و
اشعار آن.
(85كتاب اخبار عمر بن ابى ربيعة ].[19
(86كت اب دخ ول جري ر عل ى الحج اج :درب اره قص ه جري ر ش اعر مع روف
عرب كه ب ر حج اج ب ن يوس ف فرم انرواى س خت دل و س تمگر ع راق وارد
شد.
__________________________________________________
] [16فلوگ ل ب ه تبعي ت اب ن ن ديم ،ن ام اي ن كت اب را »كت اب الوق ود« ض بط ك رده اس ت و
ظاھرا »وفود« صحيح است.
] [17ياقوت نام كتاب را بى اضافه عبارت» ،حب النبي« ثبت كرده است.
] [18ي اقوت در معج م األدب اء ن ام كت اب را »اخب ار الح ريين و اش عار ھ م« ض بط نم وده
است ،ولى صاحب الفھرست اسم كت اب را »اخب ار الح ر« ،و احم د زك ى »اخب ار الج ن«
اختيار كردهاند .مصحح معجم األدباء در معنى و توضيح كلم ه »ح ريين« م ىنويس د )اي ن
اسم يا لقب( به جمعيتى اطالق مىشده اس ت ك ه ھ ر ي ك را »ح رى« م ىنامي دهان د ،از آن
جملهاند :نھشل شاعر ،و نصر بن سيار ،و مالك بن حرى از تابعين.
] [19در الفھرست نام اين كتاب مذكور نيست.
PDF.Tarikhema.ir
(87كتاب اخبار عمرو بن معد يكرب ].[20
(88كتاب التاريخ ].[21
(89كتاب تاريخ الخلفاء ].[22
(90كتاب تاريخ اجناد الخلفاء ].[23
(91كتاب صفات الخلفاء.
(92كتاب المصلين ].[24
(93كتاب تسمية من بالحجاز من احي اء الع رب :در اي ن كت اب مؤل ف قب ائلى
را كه در حجاز سكونت داشتند ن ام ب رده و اطالع ات مفي دى درب اره ط وايفى
كه در حجاز مىزيستهاند جمع آورى كرده است.
(94كت اب البل دان الكبي ر :ظ اھرا اي ن كت اب معج م مفص ل ش ھرھا ي ا معج م
شھرھاى بزرگ بوده است.
(95كتاب البلدان الصغير :ظاھرا اين كتاب معجم ش ھرھاى كوچ ك ي ا كت اب
مختصرى درباره تاريخ و جغرافياى شھرھا بوده است.
(96كت اب تس مية األرض ين :اي ن كت اب چنانك ه از ن امش ب ر م ىآي د درب اره
أقاليم ھفتگانه و يا قسمتھايى از شبه جزيره عربستان بوده است.
(97كتاب األنھار :درباره رودخانهھا.
(98كت اب الحي رة :درب اره ت اريخ و جغرافي اى ش ھر ق ديمى حي ره واق ع در
عراق.
__________________________________________________
] [20صفدى از اين كتاب نام نبرده است ،اما ياقوت در معجم األدباء بنقل از اب ن ن ديم از
كتاب مذكور اسم مىبرد.
] [21فقط در الفھرست نام اين كتاب آمده است.
] [22در الفھرست و معجم األدباء نام اين كتاب نيامده است.
] [23در معجم األدباء اين كتاب به نام »تاريخ اخب ار الخلف اء« ي اد ش ده اس ت .ش ايد كلم ه
»اجناد« تحريف »اخبار« است .صفدى ذكرى از اين كتاب نمىكند.
] [24صفدى نام كتاب را »كتاب المصلب )؟(« ضبط كرده است.
PDF.Tarikhema.ir
(99كتاب منار اليمن :درباره منارهھاى يمن ].[25
(100كتاب العجائب االربعة.
(101كتاب األقاليم.
(102كتاب اشتقاق اسماء البلدان :ياقوت در فرھن گ جغرافي ايى خ ود معج م
البلدان ،از اين كتاب استفاده كرده است.
(103كتاب الحيرة و تسمية البي ع و ال ديارات و نس ب العب اديين ] :[26كلب ى
اين كتاب را درباره شھر قديمى حيره تأليف نموده و در آن معاب د و ديرھ اى
نصراني را كه پيش از إسالم در آن شھر احداث شده برشمرده است.
(104كتاب تس مية م ا ف ى ش عر ام رئ الق يس م ن اس ماء الرج ال و النس اء و
أنسابھم و اسماء األرضين و الجبال و المياه :در اين كتاب نام م ردان و زن ان
و انس اب ايش ان و كوھھ ا و آبش خورھايى ك ه در اش عار ام رئ الق يس آم ده،
جمع آورى شده است.
(105كتاب المنذر ،ملك العرب ].[27
(106كتاب داحس و الغبراء» :داحس« ،و »غبراء« نام دو اس ب اس ت ك ه
در مسابقه آن دو اختالف پيدا شد و منجر به جنگ معروف چھل ساله داحس
و غبراء گرديد .كلبى در اين باره كتابي فراھم آورده است.
(107كتاب ايام فزارة و وقائع بنى شيبان :در ش رح جنگھ اى مي ان دو قبيل ه
»فزارة« ،و »بنى شيبان«.
__________________________________________________
] [25مناره عب ارت ب وده اس ت از عالئ م م رزى ،از قبي ل ب رج و س تون ك ه جھ ت تفكي ك
حكومت نشينھا و بخشھا ساخته مىشده است .نام اي ن كت اب در الفھرس ت و معج م األدب اء
ھمانگونه است كه در متن مذكور شد ،اما ب ه نظ ر احم د زك ى كلم ه »من ار« ب ى ش ك در
اثر سھو ناسخ تحريف شده و نام صحيح اين كتاب »منازل اليمن« مىباشد.
] [26در ترجمه فارسي الفھرست» ،العباد« ضبط است.
] [27در معجم األدباء نام اين كتاب» :اخبار المنذر ملك العرب« مضبوط است.
PDF.Tarikhema.ir
(108كتاب وقايع الضباب و فزارة :در ش رح جنگھ اى دو قبيل ه »ض باب«،
و »فزارة«.
(109كت اب ي وم س نيق ] :[28ظ اھرا اي ن كت اب درب اره روز مش ھور قبيل ه
سنيق فراھم آمده است.
(110كتاب يوم السنابس ] :[29در سرگذشت روز قبيله سنبس.
(111كتاب ايام بنى حنيفة ].[30
(112كتاب األيام ].[31
(113كتاب ايام قيس بن ثعلبة :راجع به سرگذشت قيس بن ثعلبه.
(114كتاب مسيلمة الكذاب و سجاح :در اخبار مسيلمه كذاب.
(115كتاب الفتيان االربعة :در شرح حال جوانمردان چھارگانه )؟(.
(116كتاب األحاديث.
(117كتاب المقطعات.
(118كتاب حبيب العطار.
(119كتاب عجائب البحر :درباره شگفتيھاى دريا.
(120كتاب الكالب االول و الكالب الثاني ].[32
__________________________________________________
] [28احمد زكى به پيروى از صفدى نام اين كتاب را» ،كتاب سيف ،اسم موضع« ضبط
كرده است و مىگويد» :از چنين روزى اثرى پي دا نك ردم ،و از اين رو ب ه رواي ت ص فدى
اعتماد نمودم «،و اضافه مىكند كه ياقوت در سه جا اين اسم را ذكر كرده است.
سيف به كسر سين بمعنى ساحل دريا مىباشد .در الفھرست و معجم األدباء ن ام اي ن كت اب
»يوم سنيق« چاپ شده است.
] [29احمد زكى به تبعيت از صفدى نام اين كتاب را »كتاب الكالب و ھو يوم النس ناس«
ضبط كرده است.
] [30ياقوت نام اين كتاب را »كتاب ايام بنى حنيف« نوشته است.
] [31صفدى نام اين كتاب را »كتاب االمام« ثبت كرده است.
] [32در مت ون چ اپ ش ده الفھرس ت ،ن ام اي ن كت اب م ذكور نيس ت ول ى در نس خه خط ى
أساس طبع ترجمه )فارسي( آق اى رض ا تج دد اي ن ن ام چن ين ض بط اس ت» :كت اب الك الب
األول و الكالب الثاني و ھما يومان من ايام العرب«.
PDF.Tarikhema.ir
(121كتاب أمھات النبي )صلى ﷲ عليه و سلم(.
(122كتاب العواقل ].[33
(123كتاب كنى آباء رسول ﷲ )صلى ﷲ عليه و سلم(.
(124كتاب النوافل و الجيران ].[34
(125كتاب الفريد في النسب :اين كتاب را -چنانكه در پيش گفته شد -بر ن ام
مأمون عباس ي ت أليف ك رده اس ت .اب ن ن ديم ن ام اي ن كت اب را در ت أليف خ ود
نياورده است.
(126كتاب الملوكي في النسب :اين كتاب بر نام جعفر بر مك ي ف راھم آم ده.
ابن نديم ذكرى از آن نكرده است.
(127كتاب الموجز في النسب.
(128كتاب جمھرة الجمھرة )به روايت ابن سعد(.
(129كتاب أسواق العرب :درباره بازارھاى مشھور جاھلى عرب.
(130كتاب انساب المواضع ] :[35ياقوت در معجم األدباء از اين كتاب ن ام
برده و صريحا در ماده» :دير جماجم« مىنويسد» :خوان دم در كت اب انس اب
المواض ع الب ن كلب ى «...اي ن كت اب درب اره ت اريخ و جغرافي اى »مواض ع«
فراھم -آمده است .مواضع ،جاھايى است كه عنوان شھر و آبادى نداشته ولى
محل توقف موقت قبائل عرب بوده،
__________________________________________________
] [33در مت ون عرب ي مطب وع الفھرس ت و ھمچن ين در معج م األدب اء ،ن ام اي ن كت اب
»عواقل« ضبط شده ،ولى در ترجمه فارسي كت اب »العوات ك« م ذكور اس ت .احم د زك ى
نيز »عواتك« را در متن آورده و در حاشيه مىنويسد كلمه »عواقل« كه ابن ن ديم آورده،
غلط است.
] [34در الفھرست نام اين كتاب قيد نشده است.
] [35معجم البلدان.652 /2 ،
PDF.Tarikhema.ir
و يا در ادب عرب نام آنھا آمده است .نگارنده در اثر غ ور و بررس ى معج م
البلدان به نام اين كتاب برخوردم .اب ن ن ديم و ص فدى از آن ن امى نب ردهان د و
حتى خود ياقوت ھم در ارشاد األريب ) -معج م األدب اء( ذك رى از اي ن كت اب
نكرده است.
(131كتاب انساب البالد ] :[36ياقوت در م اده »الرھ اء« از اي ن كت اب ن ام
مىبرد و در تأليف معجم البلدان از آن كتاب اس تفاده ك رده اس ت ول ى م ن در
ج اى ديگ ر ب ه ن ام اي ن كت اب برنخ وردم و حت ى خ ود ي اقوت در ج ايى ك ه
تأليفات ھشام كلبى را بر مىشمارد از اين كتاب نام نبرده است.
(132كتاب افتراق العرب :اين كتاب نيز مورد استفاده ياقوت قرار گرفت ه و
در ماده »حجاز« مطلب از آن نقل شده است.
(133كتاب المغتربات :در الفھرست )چ اپ اروپ ا و بي روت( ن ام اي ن كت اب
»كتاب المعران« طبع شده ولى در ترجمه فارسي ھمين كتاب »المغي رات«،
و در كت اب طبق ات الحف اظ »كت اب المغترب ات« ض بط گردي ده اس ت .احم د
زكى روايت صفدى را بعل ت اينك ه منق وط و مض بوط الحرك ة اس ت أص ح و
أرج ح دانس ته اس ت ،و م ا ني ز از او پي روى ك ردهاي م .ظ اھرا ھش ام كت اب
مذكور را نيز در موضوع احالف نوشته است.
(134كتاب تفسير اآلي الذي نزل في أقوام بأعيانھم لھشام الكلبي:
اين كتاب تفسير آياتي است كه درباره أقوام معينى نازل گرديده است.
اي ن كت اب را اب ن ن ديم از ھش ام كلب ى ،ض من تس ميه كت ب مص نفه در تفس ير
قرآن نام مىآورد ،ولى در جايى كه آثار وى را ب ر م ىش مارد ذك رى از اي ن
كتاب نياورده است.
__________________________________________________
] [36معجم البلدان.876 /2 ،
PDF.Tarikhema.ir
ب :آثار موجود ھشام
بطورى ك ه در فص ل قب ل ب از نم وده ش د ،قس مت عم ده آث ار گرانبھ اى ھش ام
كلبى -مانند آثار جمعى ديگر از بزرگان علماى إسالم -از بين رفت ه اس ت ،و
فقط كتابھاى زير از او به جاى مانده است:
(135كتاب مثالب العرب :بنابر نوشته خير الدين زركلى ] [37نسخه خط ى
از اين كتاب موجود اس ت ،ول ى ص احب األع الم قي د نك رده ك ه نس خه خط ى
موجود در كجاست؟ شايد ھمان نسخهاى باشد ك ه ب روكلمن از آن ن ام ب رده و
از روى مجموعه احمد زكى پاشا نسخهبردارى شده كه اصل آن در كتابخان ه
نجف اشرف است .ھشام اين كتاب را بطور آشكار از كتاب الموفقيات ت أليف
زبير پسر بكار اقتباس كرده است.
(136أسواق العرب :اي ن كت اب را محم د حمي د ﷲ در س ال 1935م يالدى
در پاريس انتشار داده و بروكلمن ني ز آن را ج زو آث ار ھش ام كلب ى ي اد ك رده
است[38] .
(137كتاب اخبار بك ر و تغل ب :ح اج آق ا ب زرگ تھران ى در كت اب الذريع ة
ال ى تص انيف الش يعة م ىنويس د در بغ داد ،در خزان ه ) -كتابخان ه( آل س يد
عيسى عطار نسخه خطى قديمى از كتاب بك ر و تغل ب را دي دم ،ام ا در ج اى
ديگر از وجود اين نسخه ذكرى به ميان نيامده است[39] .
__________________________________________________
] [37بنگريد به :األعالم زركلى.87 /9 ،
] [38بنگريد به:
alifesorthodoxes ,pParis 5391 .cdupropheleetdes
] [39بنگريد به :الذريعة الى تصانيف الشيعة.323 /1 ،
PDF.Tarikhema.ir
(138الجمھرة في النس ب ي ا كت اب النس ب الكبي ر مش تمل ب ر انس اب تازي ان.
اين كتاب نزد دانشمندان و مورخان معروف ،و ھمه تكيه علماى نسب ب ر آن
است ،ولى متأسفانه از اين كت اب ن ام و نش انى مگ ر ي ك قطع ه كوچ ك س يزده
برگى كه در كتابخانه ملى پاريس نگاھ دارى م ىش ود ب اقى نمان ده اس ت .اي ن
قطع ه ب ه خ ط ك وفى ك ه در أواخ ر س ده دوم ھج ري راي ج ب وده ،نوش ته ش ده
است [40] .كتاب جمھرة النسب يگانه مصدر نويسندگان نسب عرب از قبيل
اب ن ح زم ظ اھرى اندلس ى و اب و العب اس المفض ل پس ر محم د الض بي ج امع
المفضليات بوده است.
در گنجينهھاى كتابخانه لندن نيز پاره مخطوط اتى از آن ياف ت م ىش ود ،ول ى
يكسر سقيم و بى ارج مىباشد ،حتى ھمانچه دانشمندان آن را منقول از نسخه
محف وظ و موج ود در قص ر اس كو﷼ در نزديك ى مادري د -پايتخ ت اس پانيا-
مىپندارند.
خاورشناس ان اھمي ت خاص ي ب ه اي ن باقيمان ده كت اب ك ه در خ اك أن دلس
)اسپانيا( است دادند .چنانكه عالمة بكر ] [41بقصد اينكه شخصا نسخهاى از
آن برگي رد و ب ا اھتم ام و عناي ت مخص وص ب ه طب ع و نش ر آن پ ردازد ،ب ه
اسپانيا سفر كرد ،ولى پس از تحمل مشقات سفر تھى دست بازگشت زيرا ب ر
وى محقق ش د ك ه اي ن كت اب از پس ر كلب ى نيس ت ،و از اي ن گذش ته ج زوهاى
اس ت ن اقص و ناتم ام و پ ر از اغالط ى ك ه ناس خان بيس واد و ب ى مب االت
مرتكب شده و آن را مسخ ك ردهان د ،و رأى وى ب ر آن ق رار گرف ت ك ه بھ يچ
صورت نمىتوان اين نسخه را براى چاپ و
__________________________________________________
] [40در مجله المقطم ،تاريخ ھفتم آوري ل ،1925ي اد آورى ش ده اس ت ك ه كش يش ب ولس
سباط ،مستشرق كنجكاو به نسخهيى از اين كتاب دست يافت ه اس ت ،ام ا ت اكنون اطالع اتى
در اين باره كه اين خبر را تأييد نمايد ،انتشار نيافته است.
[41]C .H .Becker
PDF.Tarikhema.ir
نشر آماده ساخت .اي ن نس خه خالص ه ن اچيزى اس ت از كت اب جمھ رة النس ب
كه ھمواره دانشمندان براى بدست آوردن آن م ىكوش يدند ،و از آن پ ىج ويى
مىكردند.
ياقوت حموى كت اب الجمھ رة النس ب را مختص ر نم وده ،و آن را »المقتض ب
م ن كت اب جمھ رة النس ب« نامي ده اس ت .نس خهاى از اي ن كت اب در كتابخان ه
قاھره به شماره 156 /5كه ياقوت آن را نوش ته اس ت موج ود م ىباش د ،ام ا
مركب اين نسخه در بسيارى از جاھا پريده است و رطوبت ھم بخش بزرگي
از س طور و كلم اتش را ب ويژه در پ ايين ص فحات از مي ان ب رده اس ت[42] .
احمد زكى -كه خداى خاكش را خوشبوى گردان د -م دتى از عم ر خ ود را ب ه
زنده ساختن اين مرده علمي و تاريخى اختصاص داد و تا ح دودى موف ق ش د
اين اثر ارزنده را احياء كند و آن را از نابودى محفوظ دارد[43] .
حرص عرب به حفظ نسب قبيلهيى
چون تازيان طبيعة زندگى قبيلهيى داشتند از اين رو ھ ر قبيل ه ،واح دي ش مرده
مىش د ،مث ل واح د خ انواده ،و شخص يت ھ ر ف رد ت ا ان دازه زي ادى در براب ر
شخصيت قبيله محو و ناچيز بود .به اين معنى كه اگر فردي از قبيل هي ى ك ار
شايسته و مفيدى انجام مىداد ،فخرى براى قبيله او به شمار مىرف ت ،و اگ ر
به ننگ و عارى مىگراييد ،آن ننگ و عار
__________________________________________________
] [42مقدمه احمد زكى بر كتاب األصنام ،صفحات .25 -23
] [43بنگريد به فھرست اسكو﷼ ،1698 /2 ،و فھرست كتابخانه ملى پ اريس،2047 ،
و فھرست كتابخانه بريتيش ميوزيم .1202كرنكو اين نسخه را تأليف ھشام كلبى مىدان د
و مىگويد محمد بن حبيب -مؤلف كتاب المحبر -مطالبي بر آن افزوده است.
PDF.Tarikhema.ir
دامنگير قبيله او بود .شاعر قبيله كه شعر مىگفت ،به نام قبيله م ىس رود ،ن ه
ب راى ش خص خ ودش .خطي ب ك ه خطب ه م ىخوان د ،توج ه ب ه قبيل ه داش ت،
فرستادگان و نمايندگانى كه از ط رف قبيل ه ن زد بزرگ ان زم ان م ىرفتن د ،ب ه
نام قبيله خويش ورود مىكردند و به اين طريق قبيله فكر و شخص يت تازي ان
را در ب ر گرفت ه ب ود .ھن وز ھ م در ب ين قبائ ل ع رب ،آداب و س نن قبيل هي ى
استوار و پابرجاست و افراد ھر قبيله خود را ت ابع و پي رو آي ين قبيل ه خ ويش
مىدانند.
چ ون إس الم ظھ ور ك رد ،ب ر آن ش د ك ه ب رادرى دين ي را جانش ين رابط ه
قبيلهيى قرار دھد ،ام ا عص بيت قبيل هي ى در عربس تان ب ر خ الف آنچ ه إس الم
مىخواست ،محو نشد و ھمچنان باقى بود.
ً
ش عُوبا َو ْ ُ
إسالم بحكم آيت يا أَ ُّي َھا ال َّناسُ إِ َّنا َخلَ ْقنا ُك ْم من ذ َك ٍر َو أنثىَ ،و َج َعلن ا ُك ْم ُ
ْ َ
ارفُوا إِنَّ أَ ْك َر َم ُك ْم عِ ْن َد ﷲ أَ ْتق ا ُك ْم [44] 13 :49 ...ب ر آن ب ود ك ه َقبا ِئ َل لِ َتع َ
برابرى و برادرى و صلح و سازش ميان آدمي ان را -از م رد و زن -ب ا ھم ه
اختالفھ ايى ك ه در رن گ و ن ژاد و ملي ت و تعلق ات قبيل هي ى دارن د ،برق رار
سازد و تنھا پرھيز كارى جھت رجح ان ب ين آدمي ان باش د ول ى عم ال برت رى
خانوادگى و قبيلهيى و نژاد پرستى ريشه كن نشد.
تازيان حتى در مواقع جنگ به دستهھاى قبيلهيى تقسيم مىشدند.
وقت ى عم ر ،خليف ه دوم» ،دي وان خ راج« را بني اد نھ اد ،از عب اس -عم وى
پيامبر -آغاز كرد ،و سپس به ساير بنى ھاشم پرداخت و نام آنھ ا را مق دم ب ر
ديگران داشت.
و بدين طريق جھت ديني و جھت قبيلهيى را با ھم مراعات و تلفيق كرد.
افراد قبائل مختلف عرب در غالب جنگھاى بنام و مشھوري كه ميان
__________________________________________________
] [44قرآن كريم.13 /49 ،
PDF.Tarikhema.ir
آن ان ب ا غي ر ع رب روى م ىداد ،مف اخر قبيل هي ى را ش عار خ ويش ق رار
مىدادند .و ھمچنين در جنگھايى ھم كه ميان خود تازيان اتفاق م ىافت اد ،ب از
مفاخر قبيلهاى بازگو مىشد.
سه شاعر بزرگ عصر اموى ،يعنى جري ر و ف رزدق و اخط ل را م ىنگ ريم
كه يكديگر را با برشمردن مثالب و معايب قبيلهيى ھجو مىكردند.
جرير افتخار مىكرد بر »اخطل« به دو قبيله تميم و قيس بر تغلب ،و مفاخر
تميم و قيس را برمىشمرد و »اخطل« مفاخر تغلب و برترى آن را ب ر قبيل ه
تم يم ماي ه مباھ ات و س ر بلن دى خ ويش ق رار م ىداد و ھمچن ين جري ر ،ب ر
فرزدق به نام اينكه شاخهاى )فرعى( از تميم است مباھات مىنمود و ف رزدق
بعنوان اينكه جزو خاندان تميم است بر جرير سرافرازى م ىك رد ،و ھ ر ي ك
از اين دو رسواييھاى شاخه ديگر را بر مىشمرد.
بنابر اين فرق چندانى مي ان اين ان و ش عراى ج اھلى ك ه ب ه مف اخر قبيل هي ى و
خانوادگى توسل و تشبث مىجستند ديده نمىشود.
امويان بحقيقت زندگى عربي جاھلى را پيش گرفته بودند و عص بيت قبيل ه را
در نظر داشتند ،و ھمين عصبيت را برندهترين سالح قرار داده بودند ،و اي ن
رويه موجب حفظ انساب و تفاخر قبيلهيى مىشد.
پ س از آنك ه تازي ان ب ر اي ران و روم تس لط يافتن د ،م ردم ب ه دو دس ته تقس يم
شدند :يكى عرب ،و دو ديگر موالي ،و اين تقسيم مردمان در قلمرو إسالم به
دو دسته عرب و موالي ب ر عص بيت عرب ي و ن ژاد پرس تى تازي ان بيف زود و
لذا علم انساب بيش از پيش مورد توجه و عنايت واقع شد.
با سقوط حكومت ستمگر و نژاد پرست اموى و روى كار آمدن
PDF.Tarikhema.ir
خلفاى عباس ي ،اف راد ملتھ اى غي ر ع رب ب ه ذك ر مثال ب و رس واييھاى قبائ ل
عرب نيز پرداختند و معايب ھر قبيل ه را ب ر م ىش مردند ،و اي ن ام ر موج ب
ديگ رى ش د ب راى معرف ى قبائ ل عرب ي و ش مردن مف اخر اع راب و ش مردن
مثال ب غي ر ع رب .و اينھ ا ھم ه موج ب بس ط دامن ه عل م انس اب و ت أليف و
ت دوين كت اب در اي ن موض وع گردي د ،و عل م انس اب در ع داد ت اريخ س ير و
مغازي و تاريخ حوادث إسالمي درآمد.
در صدر إسالم ميان ھر قبيلهي ى اف رادى بودن د ك ه نس ب اف راد قبيل ه خ ود را
م ىدانس تند .چ ون عص ر ت دوين و دوره ت أليف عل وم ف را رس يد ،برخ ى از
علماى انساب به ديدار آشنايان ب ه نس ب قبيل ه م ورد نظ ر م ىرفتن د و از آنھ ا
انس اب قبيل ه خودش ان را م ىپرس يدند ،و اي ن اطالع ات را جم ع و ت دوين
م ىكردن د -ھم انطورى ك ه در عل م لغ ت و ش عر و ادب رفت ار م ىش د -و
مشھورترين دانشمندان مذكور محمد و پسرش ھشام كلبى بودند .اينان با دقت
و كوش ش ف راوان ،ب ا مراجع ه ب ه آش نايان انس اب قبائ ل مختل ف معلوم ات و
اطالعات خود را گسترش و بسط مىدادند و تتبع و تحقيق خود را بدينوس يله
تكمي ل م ىكردن د [45] .بن ابر اي ن توج ه م ردم زم ان كلب ى ب ه عل م انس اب و
رغبت علماء به فرا گرفتن آن ،اين دانش مند را ب ه ت أليف كت ب عدي ده در اي ن
فن برانگيخته و از اين حيث به تاريخ جھت شناس ايى اع راب ج اھلى و آداب
و سنن ايشان خدمات ذيقيمتى انجام داده است.
(141كتاب انساب الخيل يا كتاب نسب فحول الخيل ،في الجاھلية و اإلس الم:
اين كتاب درباره نژاد اسبان در زمان جاھليت و إسالم تأليف شده است و ھر
چند در حجم خرد مىنمايد ،اما دانشى بس فراوان در بر دارد.
نخستين بار اين كتاب باھتمام شادروان احمد زكى -در زمان
__________________________________________________
] [45بنگريد به كتاب ضحى اإلسالم ،صفحات .345 -49
PDF.Tarikhema.ir
عب اس خ ديو مص ر -ب ا مقدم ه ج امعى در س ال 1924چ اپ ش ده اس ت ،و
نسخه چ اپى آن در غال ب كتابخان هھ ا موج ود م ىباش د .بع دھا از روى نس خه
چاپ مصر در حيدرآباد دكن نيز تجديد طبع گرديده است.
متن عربي اين كتاب با ترجمه فرانسه آن در سال 1928در لي دن ني ز چ اپ
شده است[46] .
تحقيق درباره بتان دوره جاھلى
إس الم در عربس تان ظھ ور ك رد و نخس تين مھم ي ك ه در پ يش داش ت پ اك
ساختن بالد ع رب از ل وث ش رك و مح و ھم ه آث ار ب ت پرس تى ب ود ت ا اينك ه
پيامبر أكرم -منادى توحيد -در امر رسالت آنچه را مىخواس ت ب دان رس يد و
عرب را بر آيين نوين گرد آورد و ھمداستان ساخت ،ول ى پ س از رحل ت آن
حض رت ،جمع ى از ق وم ع رب ب ه ك يش ج اھلى و پرس تش پيش ين خ ود ب از
گش تند ك ه در اث ر مس اعى مس لمانان در زم ان خالف ت اب و بك ر ،دوب اره ب ه
حوزه إسالم باز گردانيده شدند.
در صدر أول ،مسلمانان از ذكر نام أصنام و بتان پرھيز داش تند ،زي را ھن وز
زماني دراز از بت پرستى ع رب نگذش ته ب ود و نم ىخواس تند بقاي ائى را ك ه
از عادات و عبادات زمان جاھليت در نھاد آنان نھفته بود ،و أحيان ا دلبس تگى
مقرون به حميت جاھلى به آن داشتند ،ھمين انديشه و بيم از باز گش ت ع رب
جاھلى به نوعي بت پرستى،
__________________________________________________
] [46جوت ا ،2078اس كو﷼ 1705 /2ش ماره 2ب ا يزي د 3178ع اطف .2003و
نگ اه كني د ب ه 491ب ن LMFOV.اي ن كت اب را »ل وى دال وي دا« در س ال 1928در
LLevidellaVida »لي دن« ني ز انتش ار داده اس ت 1928 ... :ب ن
,liuresdesCheuaux ,Leidenو بنگري د ب ه ترجم ه ت اريخ ادب ع رب ت أليف
بروكلمن.
PDF.Tarikhema.ir
خليف ه دوم عم ر پس ر خط اب را ب ر آن داش ت ت ا درخت ى را ك ه پي امبر ب ا
ي ارانش در زي ر آن »بيع ت رض وان« بس تند ،بب رد زي را تعظ يم و ب زرگ
داشتى را كه از مسلمانان در برابر آن درخت ديد ،ترسيد با گذش ت زم ان از
آن فتنهاى برآيد و دامن يگانه پرستى از راه شخص پرستى آلوده گردد.
اما پس از آنكه إسالم در دلھا ريشه دوانيد و اركانش استوار و بنيانش پاي دار
شد و ديگر مجالي براى نگرانى نمان د ك ه ع رب ب ه ش رك ب از گ ردد و عل ت
مرتف ع و م اده نگران ى منقط ع ش د ،علم اء و دانش مندان إس الم ب ه فراگ رفتن
رواي ات و اخب ار از اي ن س و و آن س و پرداختن د ،و آنچ ه را از باقيمان ده
معلوم ات و اطالع ات مرب وط ب ه ديان ت پيش ين ع رب و نح وه پرس تش آن ان
پراكنده بود گ رد آوردن د و ھم دوش آن ب ه جم ع آورى اش عار دوره ج اھلى و
عادات و رسوم جاھليت و چگونگى زندگانى ف ردي و ادب ى و اجتم اعى آن ان
ھمت گماشتند.
محم د پس ر اس حق -ص احب مغ ازي و س ير -در أواس ط س ده دوم ھج ري
نخستين كسى بود ك ه ض من ت دوين س يره نب وي ب ه ام ر عب ادات قديم ه ع رب
پرداخت.
ھشام كلبى كه در حدود نيم ق رن بع د از محم د پس ر اس حق وف ات يافت ه اس ت
أول كس ى اس ت ك ه در موض وع پرس تش ع رب ج اھلى كت ابي مخص وص
تأليف كرد و آن را كتاب األصنام نام نھاد.
و از آن پس علماى إسالم ب ر ورود در ژرفن اى اي ن موض وع اق دام كردن د و
كتبي تأليف نمودند كه از آن كت ب چي زى س واي نامھ ايى ك ه »اب ن ن ديم« در
كتاب الفھرست و »ياقوت« در كتاب معجم األدباء نام بردهاند ،به م ا نرس يده
است.
از آن جمله است كتاب األصنام كه على پس ر حس ن پس ر فض يل پس ر م روان
نگاشته و آنچه را كه عرب و عجم سواي خداى تعالى
PDF.Tarikhema.ir
مىپرستيدند در آن گنجانيده است.
جاحظ نيز در اين موضوع كتابي به نام كت اب األص نام ت أليف ك رده اس ت ،و
در مقدم ه كت اب الحي وان از آن ن ام ب رده و موض وعش را ب ه م ا شناس انيده
است ،چنانكه دميرى ص احب حي اة الحي وان ،در ض من بي ان كلم ه »الق رش«
در حرف قاف از جاحظ نقل نموده است.
پ س از آن فيلس وف إس الم ،اب و زي د بلخ ى آم ده و كت ابي در رد پرس تندگان
أصنام تأليف نموده است[47] .
كتاب األصنام ھشام كلبى
(142كت اب األص نام ك ه آن را تنك يس األص نام )واژگ ون ك ردن بت ان( ني ز
خواندهاند ،يكى از آثار مھم ھشام كلبى است كه خوشبختانه از دس تبرد زمان ه
محفوظ مانده است.
اين كتاب در سال 1332ھجري قمرى 1914 /ميالدى در ق اھره چ اپ ش د
و اينك از نو متن عربي طبع قاھره ھمراه ترجمه فارسي آن انتشار مىيابد.
ھش ام اي ن كت اب را در س ال دويس ت و ي ك ھج ري ت أليف ك رد ،و ق ديمترين
نوشته و اثر موجودى مىباشد كه درباره بتان ع رب و پرس تش تازي ان دوره
جاھلى فراھم آمده است.
كت اب األص نام در ط ول ت اريخ ح ظ واف رى از توج ه علم اى محق ق را يافت ه
است چنانكه دانشمندان بن ام آن را درس خواندن د و درس دادن د و بن ابر طري ق
مس تقيم پيش ينيان در رواي ت و اس ناد مط البش را نق ل كردن د و كلم اتش را
تحرير نمودند و رواياتش را ضبط گرفتند و حواشي و
__________________________________________________
] [47مقدمه احمد زكى پاشا بر كتاب األصنام ،صفحات .25 -27
PDF.Tarikhema.ir
شروحى بر آن افزودند .با اي ن ھم ه آث ارش از مي ان رف ت و خب رش گس يخته
شد [48] .ياقوت حموى ،نسخهيى را از اي ن كت اب ك ه ب ه خ ط ام ام ج واليقى
مشھور نوشته شده بود به دس ت آورد و قس مت عم ده آن را در معج م البل دان
نقل كرد و قسمتھايى را نيز پراكنده در ھم ان كت اب ب ا ترتي ب ح روف ھج اء
إيراد نمود.
بعدھا ھمين نسخه يا نسخهي ى ديگ ر از اي ن كت اب ب ه دس ت ش يخ عب د الق ادر،
پسر عمر بغدادى رسيده است و مط البي بس يار از آن در كت اب خزان ة األدب
تأليف دانشمند مذكور ،بى آنكه از آن نسخه و يا از اصل آن نامى بب رد ،آم ده
است.
از آن پس نوبت به محمود شكرى آلوسى رسيد كه مط البي از كت اب األص نام
پسر كلبى را در كتاب بلوغ االرب في احوال العرب نقل كرد و به نظر احمد
زكى ،عالمه مذكور بنقل از صاحب خزانة األدب با تغيير و زي اد ي ا ك م ،ب ر
حس ب آنچ ه ت أليفش اقتض اء داش ته ،اكتف ا نم وده اس ت ،و اي ن زيادتيھ ا غالب ا
م أخوذ از من ابع ديگ ر از كت اب بغ دادى ي ا از كت اب اغاث ة اللھف ان اب ن ق يم
ج وزي اس ت .و ب ر ھ ر تق دير نس خهاى ك ه بيش ك بغ دادى آن را بك ار ب رده،
تاكنون به ما نرسيده و از آن بىخبر ماندهايم.
و اما نسخه منحصر بفردى كه در عالم پيدا شده ،ھمان است كه نصيب احم د
زكى پاشا شده و آن را از شيخ طاھر جزائرى خريدارى كرده است.
اين نسخه در كتابخانه عمومى قاھره ) -خزانه زكيه( موجود است
__________________________________________________
] [48بنگريد به طبقات ابن سعد ،249 /6و نزھة األلب اء ت أليف اب ن انب ارى ،116 -18
و ت اريخ بغ داد ت أليف خطي ب 45 /14و ،46و ارش اد األري ب 250 /7و 254ت أليف
ياقوت ،و تذكرة الحف اظ ت أليف ذھب ى ،314 /1و التھ ذيب ت أليف اب ن حج ر عس قالنى /9
.226
PDF.Tarikhema.ir
و احم د زك ى پاش ا آن را وق ف ب ر اھ ل عل م ك رده و ھم ان اس ت ك ه مأخ ذ و
أساس طبع متن عربي اين كتاب مىباشد.
اھميت كتاب األصنام
چنانكه در پيش گفته شد ،علماى إسالم را به اين كتاب عن ايتي خ اص ب ود ،و
آثار آن بر حواشي كه محقق متن عرب ي ش ادروان اس تاد احم د زك ى پاش ا ب ر
كتاب األصنام نوشته ،نمودار است.
اين كتاب با سند متصل بر دست يك سلسله از بزرگان علم اء ك ه آغ از آن از
س ال 204و پاي انش س ال 495ھج ري اس ت از پس ر كلب ى ب ه م ا رس يده و
أسامي اين دسته از علماء در سندي كه در أول كتاب حاضر ثبت است ،آم ده
و درباره آنان بحث و فحص شده و ترجمه عدهاى از ايشان بدست آمده اس ت
و احمد زك ى پاش ا در اي ن ب اره تحقي ق فرم وده و م ا در اينج ا تحقيق ات او را
نقل مىكنيم:
نخس تين كس ى ك ه كت اب را در س ال 201ھج ري ب ر ش خص پس ر كلب ى
خوانده ،ابو الحسن على پسر صباح پسر فرات كاتب بوده ،و اوست كه كتاب
را به مشايخ بعد از خود كه سلسله آنان را ب ه پس ر حس ين مب ارك پس ر جب ار
پس ر احم د ص يرفى رس انيده اس ت ،و از ق ول او گوين دهاى ك ه س خن را ب ه
عبارت »خبر داد ما را شيخ ابو الحس ين مب ارك پس ر عب د الجب ار پس ر احم د
ص يرفى ك ه خب ر خوان ده ش د و م ن گ وش م ىدادم« آغ از م ىكن د ،كت اب را
براى ما روايت كرده و به ما رسانده است.
PDF.Tarikhema.ir
حال بأيد ديد اين گوينده گمن ام ك ه چن ين نعمت ي ب ه م ا ارزان ى داش ته و چن ان
منتي بر ذمت ما نھاده است كيست؟
ھمچن ان ك ه احم د زك ى نظ ر داده ش كى نيس ت ك ه اي ن گوين ده ،ھم ان ام ام
جواليقى است كه انساب الخيل پسر كلبى و عالوه بر آن يك دس ته از دواوي ن
ادب را نقل و روايت نموده است .به اين بيان كه امام جواليقى را به رواي ات
و مؤلفات پسر كلبى عنايت و اھتمام خاص بوده است ،ب ويژه ب ه ھم ين كت اب
األصنام ك ه آن را ب ا س ند متص ل ب ه عل ى پس ر ص باح پس ر ف رات از مش ايخ
خ ويش ف را گرفت ه و س پس آن را از روى نس خهاى نق ل نم وده ك ه ب ه خ ط
مردى ديگر از پسران فرات ،يعنى ابو الحسن محم د پس ر عب اس پس ر ف رات
كه خود مشھور به علم و ادب و امانت و صداقت و صحت بوده ،نوشته ش ده
است ،و از آن پس دوباره جواليقى ھمان كتاب را از روى ھمين نسخهاى كه
در دست داشته تحرير نموده است.
اما نسخه نخستين ھمان است كه امام جواليقى در پايان كت اب ب ه اي ن عب ارت
ب ه آن اش اره ك رده اس ت» :نس خهاى ك ه آن را از نوش ته محم د پس ر عب اس
فرات نقل كردم« و تاريخ رو نويسى آن را در آنجا ي اد ننم وده ،ول ى در ھ ر
حال و بر ھر تقدير اين رو نويس ى قب ل از س ال 529ھج ري ب وده اس ت ،و
به نظر احمد زكى پاش ا ش كى نيس ت ك ه اي ن نس خه نخس تين ھم انى اس ت ك ه
ياقوت در اثناء تأليف معجم البلدان آن را به دس ت داش ته و بك ار ب رده اس ت،
چنانك ه خ ود گوي د» :اي ن )مطل ب( را در كت اب األص نام ك ه اب ن ج واليقى از
روى نسخهاى كه به خط پسر فرات نوشته ب وده اس ت ،استنس اخ ك رده ،و آن
را به پسر كلبى اسناد داده است يافتم «،و اين توصيف از ھمه جھ ت ب ا يك ى
از نصوص ى ك ه از ج واليقى در آخ ر ھم ين كت اب آم ده اس ت ،مطابق ت
مىنمايد.
و اما نسخه دوم ھمان است كه جواليقى آن را از روى نسخه
PDF.Tarikhema.ir
نخستين -كه ذكر آن گذشت -نقل كرده و ص راحة در پاي ان كت اب اي ن مطل ب
را ي اد نم وده و گفت ه اس ت» :آن را از روى نس خهاى نق ل ك ردم ك ه ب ه خ ط
محمد پسر عباس پسر فرات نگ ارش يافت ه «...و ت اريخ استنس اخ اي ن نس خه
دوم را به سال پانصد و بيست و نه ھجري معرفى نم وده و س پس م ا را آگ اه
كرده است كه وى اين نسخه دوم را در ھمان سال با پس رش إس ماعيل ك ه از
بزرگترين فرزندانش بوده و به سماع پسر دومش إسحاق مقابله نم وده اس ت،
و اين نسخه ھمان است كه نسخه »خزانه زكيه« ) -كتابخانه عم ومى ق اھره(
از آن گرفته ش ده اس ت زي را كات ب آن در پاي ان نس خه م ىگوي د ك ه آن را از
روى نسخهاى به خط جواليقى نوشته است )يعنى آن نسخه دوم ،زيرا چنانك ه
در پيش گذشت در خود آن اشاره به نسخه نخستين شده است(.
با اين بيان رواست كه بگوئيم راوي اين كتاب امام جواليقى است ،ول ى احم د
زك ى ب ه آن اكتف ا نك رده دالي ل ديگ ر ھ م ب راى تأيي د و تأكي د آن آورده ،ب دين
تفصيل:
سلسله روايتي ك ه در آغ از كت اب آم ده اس ت ،در س ال ) 201يعن ى س ه س ال
پ يش از وف ات مؤل ف( ش روع ش ده و ب ه س ال ) 463ھم ان س الى ك ه پس ر
مسلمه اين كتاب را براى شيخ ابن الصيرفي روايت مىكند ،چنانكه در صدر
كتاب بدان تصريح شده است( منتھى مىگردد.
و بن ابر اي ن چ اره ن داريم از اينك ه بگ وئيم :اب ن ص يرفى كت اب را بع د از آن
سال به آن شخصى كه از خود به عبارت »خب ر داد م ا را« حكاي ت م ىكن د،
شنوانيده و روايت كرده است.
پس براى شناختن اين مجھ ول و اس تخراج ض مير )م تكلم :م ا را( ب ر وجھ ى
معقول و مقبول ،مىبايد به آخر كتاب باز گرديم و نقص
PDF.Tarikhema.ir
ديگر را كه متمم و مكم ل گفت ه ب اال اس ت و م ا را در اي ن ب اره ب ه يق ين و ي ا
نزدي ك ب ه يق ين م ىرس اند ببين يم و آن اي ن اس ت ك ه ج واليقى در أول كت اب
مىگويد كه من آن را در قرائت مردى كه بر پسر صيرفى خوان ده )و ن ام آن
مرد را در آنجا نبرده است( شنيدم ،ولى جواليقى پس از فراغ ت از استنس اخ
كتاب خواسته است إھمالي را كه در أول كتاب از حيث معرفى ش خص خ ود
و نام ب ردن از آن م رد قرائ ت كنن ده نم وده اس ت جب ران كن د ،و از اين رو ب ه
خط خود در آخر نس خه دوم عب ارتى را نوش ته و ناق ل نس خه م ا ،آن عب ارت
را براى ما نق ل ك رده اس ت ،و عب ارت م ذكور بطري ق ج زم و تحقي ق ح اكى
است كه پسر جواليقى اين كتاب را از أول تا آخر به قرائ ت ش يخ اب و الفض ل
محم د پس ر ناص ر پس ر محم د پس ر عل ى ش نيده و گ وش داده و محم د پس ر
حس ين إس كاف ني ز ب ا او گ وش م ىداده ،و اي ن س ماع در مح رم س ال 494
ھجري بوده است.
و از أول سلس له س ند كت اب دانس تيم ك ه آن شخص ى ك ه كت اب مس تقيما ب ر او
خوانده شده ،پسر صيرفى بوده است ،و ھمين جاست كه به نقطه گشايش گره
مىرسيم ،و سال 494را محك تحقيق و مفتاح بيان مىبينيم و م ىگ وئيم اگ ر
رجال اي ن س ند ھمگ ى در اي ن س ال زن ده ،و پس ر ص يرفى از حي ث عم ر از
ھمگى بزرگتر فرض شود ،مطلوب ما حاصل و دليل ما روشن ش ده و بيق ين
قاطع رسيده خواھيم بود.
ألف :اما پسر صيرفى :نام وى در صدر سلسله روات ما چنين آمده است:
»شيخ ابو الحسين مبارك پسر عبد الجبار پسر احم د ص يرفى ،و اي ن ش خص
ھم انى اس ت ك ه »اب ن اثي ر« در كام ل الت واريخ از او ن ام ب رده و نس بش را
چنين گفته است» :ابو الحسين مبارك پسر عبد الجبار پسر صرد مع روف ب ه
ابن الطيوري الخانوقى الصيرفي البغدادي« و
PDF.Tarikhema.ir
وفاتش را در سال 500ھجري دانس ته اس ت [49] .ص احب ش ذرات ال ذھب
في اخبار من ذھب نيز وفاتش را ضمن وقايع سال 500ھج ري ثب ت ك رده،
و وى را چنين معرفى كرده است:
»أب و الحس ن پس ر طي ورى مب ارك پس ر عب د الجب ار پس ر احم د پس ر قاس م
صيرفى بغدادى« و ب ر آن اف زوده ك ه وى در م اه ذى القع ده س ال پانص د در
سال 89سالگى در گذشته است.
پس اگر به سلس له روات ب از گ رديم ،م ىبين يم ،پس ر ص يرفى از پس ر مس لمه
س ماع نم وده ) -ش نيده( اس ت ،و بن ابر اي ن مي ان ت اريخ س ماع او ،و ت اريخ
وف اتش بتقري ب ھف ت س ال ،و مي ان ت اريخى ك ه وى كت اب را ب ا قرائ ت اب و
الفضل و سماع إسكاف ،به جواليقى شنوانيده است ،يعنى س ال 494و ت اريخ
وفاتش بتقريب شش سال فاصله بوده است.
ب :ام ا ج واليقي :اي ن دانش مند والدت ش در س ال 466و وف اتش در در س ال
539ه روى داده است ،و بنابر اين سن جواليقى در آن ھنگ ام ك ه اي ن كت اب
را به قرائ ت اب و الفض ل ب ر اب ن ص يرفى س ماع نم وده ،يعن ى در س ال 494
س ى س ال ب وده و اي ن خ ود س ن تحص يلى كام ل اس ت ،بع الوه در آن دوره
درخش ان بيش تر مردم ان ش يفته دان ش بودن د ،و از گھ واره ت ا گ ور دان ش
مىطلبيدند.
جواليقى ب ه اي ن كت اب دل بس ت و نخس تين ب ار در ت اريخى ك ه ناگفت ه گذش ته
است ،آن را از روى نسخهاى كه به خ ط محم د پس ر ف رات نوش ته ش ده ب ود،
نقل كرد ،و سپس آن را از مشايخ خويش ش نيد ك ه از عل ى پس ر ص باح پس ر
فرات از پسر كلبى روايت كردند.
و از آن پس در سال ،529يعنى شش س ال پ يش از م رگش ،از روى نس خه
پيشين خود نسخه دومى از اين كتاب برداشت .نتيج ه آن ك ه عناي ت و اھتم ام
جواليقى به اين كتاب از سال 494تا سال ،529يعنى نزديك
__________________________________________________
] [49مقدمه احمد زكى 27 -34لسان الميزان 9 /5الرسالة المستطرفة 69
PDF.Tarikhema.ir
36سال طول كشيد.
ج :اما محمد پسر ناصر :اين دانشمند ك ه اي ن كت اب را ب ا س ماع ج واليقى ب ر
اب ن ص يرفى خوان ده اس ت در س ال 476متول د ش ده و در س ال 550در
گذشته است ،و بنابر اين در سال ،494يعنى در تاريخى كه جواليقى قرائ ت
كتاب األصنام را بر پسر صيرفى ب ه او نس بت م ىدھ د ،در ح ال حي ات ب وده
است.
از اين تحقيق اين مطالب به ثبوت مىپيوندد:
نخس ت سلس له روايت ي ك ه در ص در اي ن كت اب اس ت ،از س نه دويس ت و ي ك
) (201ھجري آغاز شده و تا س ال 463و از آن پ س ت ا س ال 494ھج ري
مىكشد.
دوم اينكه امام جواليقى از اين كتاب دو نسخه بر گرفته است.
تاريخ نسخه أول تعيين ناشده مان ده ول ى ت اريخ تحري ر نس خه دوم س ال 529
بوده است.
سوم ،نسخهاى كه در »كتابخانه قاھره« موجود است ب ا كم ال دق ت و عناي ت
از نسخه دوم جواليقى نقل شده است.
چھ ارم ،ھم ين ام ام ج واليقى اس ت ك ه در مح رم س ال 494از ش خص خ ود
حكايت كرده و مىگويد» :ما را شيخ ابو الحسين مبارك پسر عبد الجبار پسر
احمد صيرفى خبر داد ،در حالي كه بر او خوانده مىش د ،و م ن م ىش نيدم«.
پنجم ،خوانندهيى كه جواليقى در عبارت فوق به او اشاره مىكند ،محم د پس ر
ناصر سالمي است ،و قرائت او در حض ور محم د پس ر حس ين إس كاف ب وده
است ،و نتيجه آن كه:
مىتوانيم بينگاريم كه متن عربي كتاب حاضر مصدر به چنين جمل هي ى اس ت
كه گذشتگان در اين مقام نظاير آن را بكار مىبردند ،يعنى عبارت »موھوب
پسر احمد پسر خضر جواليقى گفت :شيخ
PDF.Tarikhema.ir
اب و الحس ين ...ص يرفى ب ه قرائ ت يحي ى پس ر ناص ر )محم د پس ر ناص ر(
سالمي كه بر او مىخواند و من ب ا حض ور محم د پس ر حس ين إس كاف گ وش
مىدادم ،ما را خبر دادم [50] «.سالھا خاورشناس ان در گنجين هھ اى اروپ ا و
شھرھاى مشرق زمين ،مىكوشيدند و مىكاويدند كه شايد بر نس خه ك املى از
اين كتاب دست يابند ،اما كوششھاى آنھا به جايى نرسيد و جستجوھاى ايش ان
بى نتيجه ماند ،و چون از تحصيل و دست يافتن ب ه اي ن كت اب ك ه مطلوبش ان
ب ود خس ته و نومي د ش دند ب ه معج م البل دان تص نيف ي اقوت حم وى ،و خزان ة
األدب ت أليف ش يخ عب د الق ادر عم ر بغ دادى ب از گش تند و آنچ ه را آن دو از
روايات و اقوال ھشام كلبى در كتب خويش آورده بودند ،فرا گرفتند.
شخصى كه اين تكليف را به عھده گرف ت و گفتارھ اى كلب ى را ك ه در معج م
البل دان و خزان ة األدب پراكن ده ب ود گ رد آورد ،خاورش ناس ش ھير آلم انى
»ولھ اوزن« ] [51ب ود ك ه راج ع ب ه ب ت پرس تى تازي ان كت ابي دامن هدار و
قطور به زبان آلمانى نوش ت و در آن مباح ث زي ادى را ك ه ب ه اي ن موض وع
بس تگى داش ت ب ا تكي ه ب ر آنچ ه دانش مندان ب زرگ إس المي گ رد آورده بودن د
گنجانيد ،و چون اين كتاب ارزنده و ممتع از چاپ در آمد ،طالبان از ھر س و
بشتافتند و نسخهھاى چ اپى آن را يكس ره خريدن د .و س پس مؤل ف اق دام بطب ع
مصحح و منقح ديگرى نمود و از نو با اصالحاتى چاپ كرد كه آن نيز مانند
طب ع أول رواج ى بكم ال ياف ت .احم د زك ى پاش ا ترجم ه فرانس ه پ ارهي ى از
فصول كتاب مذكور را كه دكتر برونله ] [52ترجم ه ك رده ب ود مطالع ه ك رد
و در آن به لغزشھا و
__________________________________________________
] [50مقدمه احمد زكى پاشا بر كتاب األصنام ،صفحات .34 -36
[51]Bronnle
[52]Wellhausen
PDF.Tarikhema.ir
خطاھ ايى پ ى ب رد ك ه بيش تر ناش ى از اش تباھات وارد در طب ع كت اب معج م
البلدان است .ولھاوزن بيشتر آنچ ه را ك ه ي اقوت از كت اب األص نام در معج م
البلدان آورده در تأليف خود آن را به آلمانى ترجمه و نقل كرده است.[53] .
»نولدكه« ] [54خاورشناس ديگر آلم اني ،پ س از انتش ار تحقيق ات و تتبع ات
»ولھاوزن« باز ھمچنان در آرزوى پيدا كردن كتاب األصنام ب ود و عاش قانه
در جس تجوى اي ن گمش ده ت الش م ىك رد ،و پ يش دوس تان و ش اگردان و
فرزندانش ھمى گفت» :نمىخواھم بميرم تا به چشم كتاب األصنام را نبي نم«.
نولدكه شخصا نتوانست اين كت اب مھ م را ب ه دس ت آورد ،ام ا احم د زك ى ب ه
اين گمشده مطلوب برخورد و اين در ثمين را پيدا كرد.
در سال 1912ميالدى كنگرهيى از خاورشناسان جھان در »آت ن« -پايتخ ت
يونان -تشكيل ياف ت ك ه احم د زك ى ني ز ب ه س مت رياس ت نماين دگان حكوم ت
خديوى مصر در آن شركت جست ،و فرصت را غنيم ت ش مرد و ب ه اط الع
اعضاى كنگره رسانيد كه كتاب األصنام ابن كلبى را به دست آورده است ،و
خطابه خود را به اين كتاب اختص اص داد و ض من آن گف ت» :دوس ت ن دارم
كه كتاب األص نام انتش ار ياب د ،زي را اس تاد »نولدك ه« گفت ه اس ت نم ىخواھ د
بميرد مگر آنگاه كه اين
__________________________________________________
] [53بنگريد به:
. n .4ب ن P .51ب ن p .033 -133 ..J .WELLHAUSEN
. ,ischenHeidentums 3 eedب ن Mohd .AbdulMuidKhan .
),IslamicCulture ,XXVIII )4591ولھ اوزن قس مت عم ده آنچ ه را ك ه ي اقوت از
كتاب األصنام در معجم البلدان آورده به آلمانى ترجمه كرده است .نگاه كنيد به:
. S .643 /66ب ن 1939ب ن LS .Nyberg ,Aparma ,M .P .Nilsonب ن
1941ب ن note 744 .R .Klinke -Rosenberger ,tzenbuchdesIbnal -
Kalbi ,LeipzigبنP .141
[54]Noldeke
PDF.Tarikhema.ir
كتاب را ببيند ،و از آن بيم دارم كه وى به وعده وفا كند و جھان دان ش را از
ثمرات كوشش و كاوش علمي خ ود مح روم س ازد ،از اين رو نولدك ه را مي ان
دو ام ر مخي ر م ىك نم ،ي ا آنك ه م ن ) -احم د زك ى( انتش ار كت اب را ت ا دي ر
زماني به تأخير ان دازم و ي ا او در جس تجوى گمش ده علم ي ديگ رى ب ر آي د و
شرطى را كه فرموده اس ت موق وف ب ر حص ول آن مطل وب س ازد« و اس تاد
ھس ] [55از دوستان مشترك آن دو پيام احم د زك ى را رس اند و نولدك ه ھ ر
دو امر را وعده داد ،يعنى ھم به شرط أول كه وابس ته ب ه اي ن كت اب ب ود وف ا
نكن د و ھ م تھ ى ك ردن خرق ه را موك ول ب ه پي دا ش دن كت اب ناي اب ديگ رى
سازد.
و پ س از آن ك ه نولدك ه ش رط م ردن را موك ول ب ه پي دا ش دن كت اب ديگ رى
مانند سيره ابن إس حاق ي ا كت اب اإلكلي ل ت أليف ھم دانى ق رار داد ،احم د زك ى
ي ك ص ورت فت وگرافى كت اب األص نام را ب راى نولدك ه ك ه عاش ق چش م ب راه
كتاب األصنام بود فرستاد.
احم د زك ى ب ا اي ن مق دمات ب ه طب ع و نش ر كت اب األص نام پرداخ ت ،و متن ى
م نقح و مص حح ف راھم آورد و روش ى را ك ه دانش مندان إس الم پ يش از او
داشتند دنبال كرد و كلمه به كلمه را تحقيق و تتبع فرمود.
وى تحقيق ات لغ وى و بيان ات ت اريخى را ك ه پس ر كلب ى در كت ابش آورده و
چن دان بس تگى ھ م ب ه اص ل موض وع أص نام نداش ته اس ت ب ا ح روف ريزت ر
ميان دو چنگال ][ نوشته و جاى داده است ،ب ىآنك ه در حواش ي ب ه آن اش اره
كن د ،ول ى در آخ ر مقدم ه خ ود اي ن موض وع را ت ذكر داده اس ت و از اي ن
گذشته زياديھايى را كه در معجم البلدان
__________________________________________________
[55]LHess
PDF.Tarikhema.ir
يافت ه در م تن ،مي ان دو كم ان ق رار داده اس ت ،مگ ر زيادتيھ اى م أخوذ از
بغ دادى ك ه نظ ر خوانن دگان را در حواش ي ب دان جل ب ك رده اس ت [56] .در
اينجا سخن پيرامون حيات و آثار ھش ام كلب ى پاي ان م ىياب د و ترجم ه فارس ي
كتاب األصنام يا تنكيس األصنام از نظر خوانن دگان م ىگ ذرد باش د ك ه م ورد
قبول واقع شود .متن عربي در دنبال ترجمه فارسي براى مزيد اطالع ارباب
تحقيق طبع مىگردد.
ن ام مآخ ذ ھ م ك ه در تحري ر و تنظ يم مقدم ه م ورد مراجع ه و اس تفاده ق رار
گرفته و در رأس آنھا مقدمه احمد زكى مىباشد ذيل ص فحات اي ن كت اب ثب ت
و ضبط گرديده است.
و السالم على من اتبع الھدى تھران -آذرماه 1348ھجري شمسى سيد محمد
رضا جاللي نائينى
__________________________________________________
] [56مقدمه احمد زكى پاشا بر كتاب األصنام ،صفحات .36 -40
PDF.Tarikhema.ir
]ترجمه كتاب األصنام[
PDF.Tarikhema.ir
PDF.Tarikhema.ir
بسم ﷲ الرحمن الرحيم
خب ر داد م ا را ] [1ش يخ »اب و الحس ين مب ارك« پس ر »عب د الجب ار« پس ر
»احمد صيرفى« ] [2كه خبر بر او خوانده شد ،و من گوش مىدادم ،گفت:
خبر داد ما را »ابو جعفر محمد« پسر »احمد« پس ر »مس لمة« ] [3در س ال
،463گفت:
خب ر داد م ا را »اب و عبي د ﷲ محم د« پس ر »عم ران« پس ر »موس ى
مرزبانى« ،بعنوان اجازه ،گفت:
__________________________________________________
] [1در اينجا ظاھرا ابو منصور موھوب ،پسر احم د ج واليقى ،مش ھور ب ه ام ام ج واليقى،
متولد أواخر س ال 465ي ا أوائ ل س ال 466و در گذش ته ب ه س ال 540ھج ري ،م تكلم و
سخنور است.
] [2اب و الحس ين ،پس ر طي ورى مب ارك ،پس ر عب د الجب ار پس ر احم د پس ر قاس م ص يرفى
بغ دادى از مح دثين و علم اى س ده پ نجم ،در گذش ته در س ن 89س الگى در س نه 500
ھجري.
] [3شھاب الدين ابو عبد ﷲ ياقوت حموى در گذشته به سال 626ھجري در كتاب معجم
البلدان ،اين نام را» ،ابن مسلم« ضبط كرده است.
PDF.Tarikhema.ir
حديث كرد م را »اب و بك ر احم د« پس ر »محم د« پس ر »عب د ﷲ ج وھرى«،
گفت:
حديث كرد ما را »ابو على حسن« پسر »عليل َع َنزى« ،گفت:
ح ديث ك رد م ا را »اب و الحس ن عل ى« پس ر »ص بّاح« پس ر »ف رات كات ب«
] ،[4گفت:
خواندم بر »ھشام« پسر »محمد كلبى« در سال ،201گفت:
حديث كرد ما را پدرم -و غير او ]از راويان[ -و من حديث ھمه آنان را ثبت
ك ردم -ك ه »إس ماعيل« پس ر »اب راھيم« ) -ص لى ﷲ عليھم ا (-چ ون در
»مك ة« س اكن ش د ،و فرزن دان بس يارى ب راى او در مك ة زايي ده ش د ت ا آن
اندازه كه مكة را پر كردند ،و »عماليق« را كه در آنجا ساكن بودن د ،بي رون
راندند» ،مكة« تنگ شد بر ايشان و ميان آنان جنگھا و دشمنيھا در گرف ت و
برخ ى از ايش ان برخ ى ديگ ر را بي رون كردن د )پ س آن دس تهاى ك ه بي رون
رانده شد( در بالد در پى امر معاش بپراكندند.
و چي زى ك ه باع ث ش د آن ان از دي ن »اب راھيم« ب ه پرس تش بت ان و س نگھا
پردازن د ،اي ن ب ود ك ه ك وچ نم ىك رد از مك ة ھ يچ ك وچ كنن دهاى مگ ر اينك ه
سنگى از سنگھاى »حرم« را با خود مىب رد -از لح اظ بزرگداش ت »ح رم«
و دلبستگى به »مكة« .پس ھ ر ج ا وارد م ىش دند ،آن س نگ را م ىنھادن د و
دور آن به طواف مىپرداختند ،ھمچن ان ك ه دور »كعب ه« ط واف م ىكردن د،
براى تيمن و تبرك به »كعبه« و دلبستگى و دوس تى ب ه »ح رم« .و در ع ين
حال ھنوز »كعبه« و »مكة« را بزرگ مىشمردند ،و بنا بر عادت موروثى
كه از »ابراھيم« و »إسماعيل« ) -عليھما السالم (-به ايشان رسيده
__________________________________________________
] [4اب و الحس ن عل ى پس ر ص باح پس ر ف رات كات ب يك ى از اف راد خان دان مش ھور ف رات
م ىباش د ،و او غي ر از وزي ر ش ھير اب و الحس ن محم د پس ر ف رات ،و غي ر از محم د پس ر
عباس پسر فرات است كه ذكرش در صفحه 64متن عربي اين كتاب آمده.
PDF.Tarikhema.ir
بود ،حج و عمره بجا مىآوردن د [5] .س پس رفت ه رفت ه اي ن عم ل آن ان را ب ه
پرستش آنچه دوست داشتند )و مىپسنديدند( كشانيد و فراموش كردند آنچه را
كه بر آن بودند ،و دين »ابراھيم« و »إسماعيل« را دگرگون ساختند .و بتان
را پرستيدند و بازگشتند به آنچه امتھاى پيش از ايشان بر آن بودند.
و بتھ ايى را ك ه ق وم »ن وح« ) -علي ه الس الم (-آنھ ا را م ىپرس تيدند و بن ابر
يادگارھائى كه دھان به دھ ان از ق وم ن وح ب ه آن ان رس يده ب ود )از آن آگ اھى
داشتند( از زير خاك بر آوردند.
و ب ا وج ود اي ن در مي ان ايش ان بقاي ائى از )رس وم( دوره »اب راھيم« و
»إسماعيل« باقى مانده بود كه از آن پيروى مىكردند ،از قبيل:
تعظيم و طواف »كعبه« و حج و عمره و وقوف بر »عرفه« ،و »مزدلفه«،
و قرباني شتران ،و إھالل ]به ھنگ ام[ ح ج و عم ره -ب ا اف زودن چيزھ ايى در
آن كه از آن نبود.
چنانكه قبيله »نزار« ھنگام »تلبيه« مىگفت:
»لبيك اللھم لبيك! لبيك! ال شريك لك ،اال شريك ھ و ل ك تملك ه و م ا مل ك!« و
خ دا را در ض من »تلبي ه« ،يگان ه م ىش مردند ،ول ى ش ريك م ىكردن د ب ا او
خدايان خود را ،و خدايان خويش را ملك خداى )يگانه( قرار مىدادند.
خداى ) -عز و جل (-به پيامبرش ) -صلى ﷲ عليه و سلم(-
__________________________________________________
] [5بغدادى و آلوسى اي ن رواي ت را چن ين ثب ت ك ردهان د» :عل ى ارث أب يھم إس ماعيل م ن
تعظيم الكعبة و الحج و األعمار« و ترجمه آن ،اين است» :بنابر ارثى ك ه در بزرگداش ت
كعبه و حج و عمره از پدرشان إسماعيل برده بودند«.
PDF.Tarikhema.ir
مىفرمايد:
ون [6] 106 :12يعنى :ح ق يگ انگى ُ ْ َّ َّ َ ْ َ
َو ما ي ُْؤمِنُ أكث ُر ُھ ْم ِبا ِ إِال َو ُھ ْم ُمش ِرك َ
معرفت مرا )در توحيد( بجاى نياوردند مگر آنكه از )مي ان( آفري دهھ اى م ن،
با من شريك قرار دادند.
ك« به اين صورت بود كه چون بعن وان ح ج بي رون م ىرفتن د، تلبيه قبيله »ع ّ
دو غالم سياه را از غالمانشان جل و م ىانداختن د ،و آن دو پيش اپيش س واران
ايشان بودند ،و مىگفتند:
نحن غرابا عك! بعد از آن )افراد قبيله عك( مىگفتند:
ك إليك عانية ،عبادك اليمانية ،كيما نحج الثانية! ].[7 ع ّ
و قبيله »ربيعه« ھنگامى كه حج م ىگ زارد ،و مناس ك را ب ه ج ا م ىآورد ،و
در »مواق ف« ايس ت م ىك رد ،در ك وچ نخس تين م ىكوچي د و ت ا آخ ر اي ام
»تشريق« أقامت نمىكرد.
]بنيان گذار بت پرستى در مكة[
پ س أول ين كس ى ك ه دي ن »إس ماعيل« -علي ه الس الم -را دگرگ ون س اخت ،و
بت ان را بپ ا داش ت ،و »س ائبة« ،و »وص يله« ،و »بحي ره« ،و »حامي ه« را
رسم كرد» ،عمرو« پسر »ربيع ه« ب ود ،و او »لح ىّ « پس ر »حارث ة« پس ر
»عمرو« پسر »عامر ازدى« است كه نياى قبيله »خزاعة« بوده است.
و مادر »عمرو« پسر »لحى«» ،فھيره« دختر »عمرو« پسر
__________________________________________________
] [6قرآن كريم.106 /12 ،
] [7معنى عبارت عربي باال اين است :قبيله »عك« به سوى تو با رنج )روى آوردهان د(،
آنان بندگان يمنى تواند ،تا دوباره حج بگزاريم.
زاغان عرب ،سياه پوستانشان مىباشند كه در رنگ به زاغان تشبيه شدهان د .و س ياھى ب ه
ھم ه آن ان از مادرش ان رس يده اس ت .زاغ ان مش ھور ع رب در جاھلي ت و إس الم اينانن د:
عنترة ،و ابو عمير ،و سليك ،و خفاف ،و ھشام پسر عقبه ،و عبد ﷲ پسر خ ازم ،و عمي ر
پسر ابى عمير ،و ھمام ،و منتشر پسر وھب ،و مطر پسر اوفى ،و تأبط ش را ،و ش نفرى،
و حاجز.
ترجمه عبارت »نحن غرابا عك« اين است» :ما دو غراب قبيله عك ھستيم«.
PDF.Tarikhema.ir
»ح ارث« اس ت .بعض ى گفتن د) :م ادر وى( »قمع ه« دخت ر »مض اض
جرھمى« است.
و »حارث« ھمان است كه توليت امور »كعبه« را بر عھده داشت.
پ س چ ون »عم رو« پس ر »لح ى« ب ه ح د بل وغ رس يد ب ا »ح ارث« در ام ر
توليت خانه به نزاع برخاست ،و با كمك »بن ى إس ماعيل« ب ا قبيل ه »ج رھم«
جنگيد و بر ايشان پي روز ش د و آن ان را از كعب ه ران د و از ن واحي مك ة دور
ساخت و پرده دارى خانه را بعد از آنان به دست گرفت.
آنگاه »عمرو« پسر »لحى« به بيم ارى س ختى دچ ار ش د ،و ب ه او گفتن د ك ه
در »بلقاء ش ام« چش مه آب گرم ى اس ت ك ه اگ ر ب ه آنج ا روى )و در آن آب
شستشو كنى( بھبود خواھى يافت.
پس به آنجا رفت و در آن چشمه حمام گرفت و بھبود يافت.
)در آنجا( اھالى »بلقاء« را ديد كه بتانى مىپرستند ،پرسيد اينھا چيستند؟
گفتند :به شفاعت آنھا طلب باران مىكنيم ،و با توسل به آنان بر دش من چي ره
مىشويم .از آنھا درخواست كه به او نيز بتھايى چن د ببخش ند ،و بخش ودند .و
آن بتھا را وى با خود به »مكة« آورد ،و در پيرامون »كعبه« نصب كرد.
]قصه إساف و نائله[
»ابو منذر ھشام« ،پسر »محمد« گويد:
ح ديث ك رد »كلب ى« از »اب و ص الح« ،از پس ر »عب اس« ك ه »إس اف« و
»نائل ه« ]م رد و زن ى بودن د[ )م ردى از قبيل ه »ج رھم« ك ه ب ه او »إس اف«
پسر »يعلى« مىگفتند ،و »نائله« دختر »زيد« از »جرھم«(.
»إساف« در سرزمين »يمن« به »نائله« عش ق م ىورزي د ،پ س ب ه »مك ة«
براى گزاردن حج روى آوردند ،و »إساف« و »نائله« درون
PDF.Tarikhema.ir
خان ه رفتن د و غفلت ي از م ردم و خل وتي در »كعب ه« يافتن د ،پ س درون خان ه
»إساف« با »نائله« فسق ورزيد پس آن دو مسخ شدند.
مردم ان ص بحگاه آن دو را مس خ ش ده يافتن د ]پ س آن دو را از خان ه ب در
آوردن د[ و آنھ ا را در ج ايى ك ه پرستش گاه آن ان ش د نھادن د ،و »خزاع ة« و
ق ريش و ھ ر ك ه بع دھا از عربھ ا ح ج خان ه م ىگ زارد آن دو را ب ه پرس تش
گرفتند.
]بتھاى قبايل عرب[
] »سواع«[
نخس تين ك س )از أوالد »إس ماعيل« و غي ر آنھ ا از م ردم( ك ه پرس تش اي ن
أص نام ك رد) ،و آنھ ا را ،بن ابر يادگ ارى ك ه از آن ان ھنگ ام مفارق ت از دي ن
إسماعيل در خاطر داشت نامگذارى نمود( »ھذيل« پسر »مدركه« بود.
اينان »سواع« را به خ دايى گرفتن د و در »رھ اط« از س رزمين »ينب ع« ك ه
خود ديھى است از ديهھاى مدينه )آنرا( جاى دادند.
و پردهداران »سواع«» ،بنو لحي ان« بودن د .و م ن در اش عار قبيل ه »ھ ذيل«
براى سواع نام و نشانى نيافتم ،مگر شعر مردى از مردم »يمن«.
] »و ّد«[
و قبيله »كلب« در »دومة الجندل«» ،و ّد« را به خدايى گرفتند.
] »يغوث«[
و قوم »مذحج« و اھل »جرش«» ،يغوث« را به خدايى برگرفتند.
و شاعر ايشان گفت:
لھ و النس اء ،و ان ال دين ق د عزم ا حياك ود! فان ا ال يح ل لن ا
] [8
__________________________________________________
] [8ترجمه بيت باال اين است:
»درود بر تو باد )محبوبه من( ،زيرا براى ما بازى با زنان روا نيست ،و دي ن چن ين ام ر
كرده است«.
PDF.Tarikhema.ir
و ديگرى گفت:
فناجزناھم قبل الصباح ][9 و ساربنا يغوث الى مراد
] »يعوق«[
قبيل ه »خي وان«» ،يع وق« را ب ه خ دايى گرف ت .و در دھك دهاى ب ه ن ام
»خيوان« كه از سوى مكة دو شب به »صنعاء« راه دارد ،جاى داد.
و نش نيدم ك ه »ھم دان« و ن ه غي ر »ھم دان« از س اير »ع رب« ب ه ن ام
»يع وق« نامگ ذارى ك رده باش د ،و ني ز ن ه از »ھم دان« و ن ه از غي ر
»ھم دان« درب اره »يع وق« ش عرى ب ه گوش م نخ ورده اس ت .و م ىپن دارم
موج ب اي ن ب وده اس ت ك ه اين ان در نزدي ك »ص نعاء« ب ودهان د .و ب ا )قبيل ه(
»حمير« آميزش داشتند ،و از اينرو ب ا ق وم »حمي ر« در دوره يھ ودي گ رى
»ذو نواس« دين »يھودي« گرفتند.
] »نسر«[
و قبيل ه »حمي ر«» ،نس ر« را ب ه خ دايى گرف ت .و در زمين ى ك ه »بلخ ع«
ناميده مىشد ،به عبادتش پرداختند .و نشنيدهام كه »حمير« ھيچكس را به نام
او خوانده باشد و ]نيز[ نشنيدم كه در اشعار شعراى »حمي ر« ،و ن ه ش اعرى
از ديگر شعراى تازى يادى از او شده باشد.
و م ىپن دارم ك ه عل تش بازگش ت »حمي ر« اس ت از پرس تش »أص نام« ب ه
يھودي گرى كه در دوران »تبع« روى داده است[10] .
__________________________________________________
] [9ترجمه اين بيت بر اين تقريب است:
»ما را يغوث به سوى )قبيله( مراد برد پس پيش از صبح با آنان جنگيديم«.
] [10ياقوت حموى از پيش خود در اينجا اين عبارت را افزوده است» :مىگويم:
اخطل ،نسر را ياد كرده و چنين سروده است:
على قنة العزى و بالنسر عند ما اما و دماء مائرات تخالھا
ابيل االبيلين ،المسيح ابن مريما و ما سبح الرھبان في كل بيعة
ھز بالكف صمما!« حاما إذا ما ّ لقد ذاق منا عامر يوم لعلع
ترجمه سه بيت مذكور اين است:
PDF.Tarikhema.ir
و ني ز ب راى »حمي ر« بتخان هاى ب ود در »ص نعاء« ك ه »رئ ام« ن ام ب رده
م ىش د ،آن را ب زرگ م ىداش تند ،و در پيش اپيش آن قرب اني م ىكردن د ،و
مىگفتند كه از درون آن با ايشان گفت و گو م ىش ود [11] .چ ون »تب ع« از
سفرى كه به »عراق« رفت بازگشت ،دو »حبر« كه با وى از مدينه ھمسفر
شده بودند با او آمدند ،و او را به ويران ساختن »رئام« فرمان دادند .وى ب ه
آن دو گف ت :اي ن ش ما و اي ن خان ه ،پ س آن را كوبيدن د ،و تب ع و اھ ل يم ن
يكسره يھودي شدند.
__________________________________________________
] )([ »ھ ان س وگند ب ه خونھ اى ريخت ه ش ده ك ه ب ر قل ه ع زى و نس ر م ىپن دارى خ ون
سياوشان است.
»و سوگند به آنچه راھبان در ھ ر كليس ا پارس اى پارس ايان ،مس يح پس ر م ريم را تنزي ه و
تسبيح مىگويند ك ه» ،ع امر چش يده اس ت از دس ت م ا روز لعل ع ض رب شمش يرى را ك ه
چون در دست ب ه حرك ت آي د ،اس تخوان دش من را از ھ م بب رد «.اي ن أبي ات از آن عم رو
پسر عبد الجن است كه از فارسان دوره جاھلى بوده است.
] [11جاحظ در اين باره چنين مىگويد:
در پارهاى از روايات گفته شده است كه در زمان جاھلى از شكم بتان ھمھمهاى مىشنيدند
و خالد پسر وليد ھنگ امى ك ه ع زى را خ راب ك رد ش راره آت ش او را ف را گرف ت چنانك ه
بيشتر ران او سوخت تا آنكه پيامبر او را تعويذ فرمود )يعنى :او را به پن اه خ دا س پرد( و
اين فتنهاى است كه خداى تعالى ھيچگاه عوام از اعراب را بدان امتح ان نفرم وده اس ت و
ترديد ندارم كه آن حيلهاى از حيلهھاى پردهداران بوده اس ت ك ه ب راى كس ب روزى بك ار
مىبردهاند و اگر شنيدى يا ديدى پ ارهاى از آنچ ه را ك ه ھن دوان در پرستش گاھھاى ايش ان
از اي ن افس ونگرى بك ار م ىبرن د خ واھى دانس ت ك ه خ داى تع الى من ت گذاش ته اس ت ب ر
مردمان نادان به علماى علم كالم كه در ميان ايشان نشو و نما كردهاند ...
و تازيان بيابانى و ھمانند ايشان از ديگر مردمان پروا ندارن د از ايم ان ب ه »ھ اتف« بلك ه
از كس اني ك ه اي ن گون ه خراف ات را رد م ىكنن د ،ب ه ش گفت م ىآين د و از اي ن قبي ل اس ت
داستان اعشى پسر ...پسر زراره اسدى كه گفت» :ھاتفى« را شنيدم كه مىگويد:
و ذو الباع و المجد الرفيع و ذو القدر لقد ھلك الفياض ،غيث بنى فھر
)يعنى :بتحقيق كه آن رادمرد سخاوتمند ،كه بمنزل ه ب اران ب راى بن ى فھ ر ب ود ،آن ف راخ
بال بلند مرتبه و ارزنده مرد و االقدر ھالك شد و بمرد (.گفت :من در پاسخش گفتم:
من المرء تنعاه لنا من بنى فھر؟ اال ايھا الناعي ،أخا الجود و الندى!
PDF.Tarikhema.ir
و از اين جھت است كه نشنيدهام در ھيچيك از اشعار آن ان ي ادى از »رئ ام«،
و نيز از »نسر« شده باشد ،و نه ھم به نام آن دو نامگذارى كرده باشند.
و ]ناگفته نماند كه[ عرب از اش عار ش عراى خ ويش ج ز آنچ ه ان دكى پ يش از
إسالم سروده شده است ،حفظ نكرده و نگاه نداشته است.
ابو منذر ھشام گوي د :درب اره »رئ ام« بتنھ ايى ش عرى نش نيدهام ،ول ى درب اره
ديگران شنيدهام.
اين است أصنام پنجگانهاى كه قوم نوح مىپرستيدند ،و خداى ) -عز و جل(-
در كت اب خ ويش ك ه ب ر پي امبر ) -علي ه الس الم (-ن ازل فرم وده ،از آنھ ا ي اد
كرده است:
ُ
ص ْونِي َو ا َّت َب ُع وا م ن لَ ْم َي ِز ْدهُ مال ُه َو َولَ ُدهُ إِ َّال َخس اراًَ .و ق ال ُن و ٌح َربِّ إِ َّن ُھ ْم َع َ
ً
َم َك رُوا َم ْك راً ُك َّب اراًَ .و ق الُوا ال َت َذرُنَّ آلِ َھ َت ُك ْم َو ال َت َذرُنَّ َو ّدا َو ال ُس واعا ً َو ال
الال :71 ض ً ِين إِ َّال َ ض لُّوا َكثِي راً َو ال َت ز ِد َّ
الظ الِم َ ِ ُوق َو َنسْ راً َو َق ْد أَ َ وث َو َيع َ َي ُغ َ
.[12] 24 -21
»پ س چ ون »عم رو« پس ر »لح ى« آنچ ه گفت يم بك رد ،ع رب بپرس تش بت ان
پرداخت و بتان را سرپا ساخت.
] »منات«[
و قديمترين بتى را كه عرب پرستيد» ،منات« بود .و عرب به نام وى »عبد
منات« ،و »زيد منات« نامگذارى كرد.
__________________________________________________
] )([ )يعنى :ھان ،اى كسى كه خبر مرگ رادم ردى بخش نده را م ىدھ ى! كيس ت آن م رد
منسوب به دودمان فھر كه ما را از مرگش خبر مىدھى؟( پس گفت:
و ذا الحس ب الق دموس و المنص ب نعيت ابن جدعان بن عمرو أخا الندى
القصر!
جود و بخشش خورده و داراى حسبي ديرينه و منسبى بى مانند مىباش د (.و اي ن در بس ى
گشاده است )يعنى :مطلب در اين باب زياد اس ت( .بنگري د ب ه كت اب الحي وان ،جل د شش م،
صفحه .61
] [12قرآن كريم.21 -24 /71 ،
PDF.Tarikhema.ir
و »من ات« در كن ار دري ا از ناحي ه »مش لّل« در »قدي د« مي ان »مدين ه« و
»مكة« نصب شد.
و ع رب جملگ ى ب ه بزرگداش تش م ىپرداختن د ،و در پيرام ونش قرب اني
مىكردند.
و »أوس« و »خزرج« ،و ھر آنكه در »مدين ه« ،و »مك ة« و ي ا ح والى آن
منزل داشت »منات« را تعظيم مىكردن د ،و ب ه ن ام او قرب اني م ىنمودن د ،و
به او ھديه مىدادند.
و فرزندان »مع ّد« بر باقيمانده دين »إسماعيل« ) -عليه السالم (-بجا ماندند.
و »ربيعه« ،و »مضر« نيز بر باقيمانده دين وى ھمچنان بماندند.
و ھيچكس در بزرگداشت »منات« از »أوس« ،و »خزرج« بيش نبود.
ابو منذر ھشام پسر محمد گويد:
ما را مردى از ق ريش از »اب ى عبي ده« پس ر »عب د ﷲ« پس ر »اب ى عبي ده«
پس ر »عم ار« پس ر »ياس ر« )ك ه ب ه ت اريخ »أوس« و »خ زرج« از ھم ه
مردمان آگاھتر بود( حديث كرد و گف ت» :أوس« و »خ زرج« و كس اني ك ه
پيرو آنان بودند از اعراب »يثرب« و غي ر »يث رب« ح ج م ىگزاردن د و در
ھمه مواقف با ديگر مردمان وقوف م ىكردن د ،و س ر نم ىتراش يدند ،و چ ون
مىكوچيدن د ب ه زي ارت »من ات« م ىش تافتند ،و پ يش او س ر م ىتراش يدند ،و
ن زدش أقام ت م ىكردن د ،و حجش ان را ج ز ب دين گون ه تم ام نم ىپنداش تند و
بمناس بت ھم ين بزرگداش ت »أوس« ،و »خ زرج« اس ت ك ه »عب د الع زى«
پسر »وديعة مزنى« يا ديگرى از عرب مىگويد:
PDF.Tarikhema.ir
بمناة عند محل آل الخزرج ][13 انى حلفت يمين صدق برة
و تازي ان ھمگ ى در زم ان ج اھلى ھم ه »أوس« و »خ زرج« را خ زرج
مىناميدند ،به اين دليل است كه شاعر گفت» :عند محل آل الخزرج«.
و ھمين »من ات« اس ت ك ه خ داى ) -ع ز و ج ل (-از او ي اد ك رده و فرم وده
است:
ْ ُ ْ َ َ َّ
» َو َمن ا َة الثالِث ة األخ رى« ،[14] 20 :53و »من ات« از آن »ھ ذيل« و
»خزاعة« بود.
و »ق ريش« و ع رب ھمگ ى او را ب زرگ م ىش مردند ،و اي ن بزرگداش ت
ھمچن ان بب ود ت ا پي امبر ) -ص لى ﷲ علي ه و س لم (-در س ال ھش تم ھج رت،
ھم ان س الى ك ه خ داى تع الى »مك ة« را ب رايش گش ود ،از »مدين ه« بي رون
رفت و چون چھار ي ا پ نج ش ب راه پيم ود »عل ى« را ب ه س وى او ) -من ات(
گسيل داشت تا نگونسارش ساخت و آنچه به »منات« تعل ق داش ت ،برگرف ت
و نزد پيامبر ) -صلى ﷲ عليه و سلم (-آورد.
از جمله آنچه »على« به دست آورده بود ،دو شمشير بود كه »حارث« پس ر
»ابى شمر غسانى« پادشاه »غسان« آن دو را به »منات« پيشكش كرده بود
مخذم« و ديگر »رسوب« ناميده مىشد. يكى از آن دو » ّ
و ھمين دو شمشير »حارث« است كه »علقمه« در شعرش ياد ك رده و گفت ه
است:
عق يال س يوف مخ ذم و رس وب مظاھر سربالى حديد عليھم ا
][15
__________________________________________________
] [13ترجمه اين بيت ،بر اين تقريب است:
»م ن ب ه من ات س وگند ي اد ك ردم ،س وگندى راس ت و اس توار در مس كن و م أوى خان دان
خزرج«.
] [14قرآن كريم.20 /53 ،
] [15ترجمه بيت باال چنين است:
PDF.Tarikhema.ir
پي امبر ) -ص لى ﷲ علي ه و س لم (-آن ھ ر دو را ب ه »عل ى« ) -رض ى ﷲ
عنه (-بخش ود .گوين د ك ه يك ى از آن دو ھم ان »ذو الفق ار« شمش ير »عل ى«
است.
و بعض ى گوين د ك ه »عل ى« آن دو شمش ير را در »فل س« ك ه بت ى از قبيل ه
»ط ى« اس ت ،ھنگ امى ك ه پي امبر ) -ص لى ﷲ علي ه و س لم (-او را جھ ت
ويران كردن آن فرستاده بود ،بيافت.
] »الت«[
سپس »الت« را به پرستش گرفتن د .و »الت« در »ط ائف« ب ود ،و ت ازهت ر
از »من ات« ] .[16و »الت« پارچ ه س نگ چھ ار گوش ى ب ود ك ه تن ى از
»يھود« نزد آن سويق ) -سبوس( مىكوبيد.
و پردهداران الت از قبيله ثقيف »بنو ع ّتاب« پسر »مالك« بودند .و بنائى بر
آن سنگ ساخته بودند .و قريش و ھمه عرب »الت« را بزرگ مىداشتند .و
به نام او »زيد الالت« ،و »تيم الالت« نام مىگذاشتند.
و آن را در محل مناره دست چ پ مس جد ام روزى »ط ائف« نھ اده بودن د .و
اين ھمان بت است كه خداى در »قرآن« ي اد ك رده و فرم وده اس ت :أَ َف َرأَ ْي ُت ُم
ت َو ْال ُع َّزى [17] 19 :53 .و »عم رو« پس ر »جعي د« درب اره او ال َّال َ
مىگويد:
تبرأ من الت و كان ي دينھا فانى و تركي وصل كأس لكالذي
][18
و »متلمس« در قصيدهاى كه در ھجاى »عمرو« پسر »منذر«
__________________________________________________
] )([ »پوش نده دو پي راھن آھن ين )زره( ك ه ب ر آنھ ا دو شمش ير ج وھردار يك ى مخ ذم ،و
ديگر رسوب بسته است«.
] [16يعنى» :الت« را مدتى بعد از »منات« به پرستش گرفتند.
] [17قرآن كريم.19 /53 ،
] [18ترجمه اين بيت بر اين تقري ب اس ت) :مث ل( م ن و ت رك وص ال ك أس مانن د مث ل آن
كسى است كه از الت تبرى جست با اينكه او را مىپرستيد«.
PDF.Tarikhema.ir
سروده است ،از »الت« ياد مىكند ،و مىگويد:
و ال الت و األنص اب ال تئ ل! اطردتن ى ح ذر الھج اء ،و ال
][19
»الت« ھمچنان ببود تا قبيله »ثقيف« ،إسالم آورد ،آن ھنگام بود كه پي امبر
خداى ) -صلى ﷲ عليه و سلم» (-مغيره« پس ر »ش عبه« را گس يل داش ت ت ا
آن را ويران كرد ،و به آتش بسوزانيد.
و در اي ن ب اره »ش داد« پس ر »ع ارض جش مى« در آن وق ت ك ه »الت«
ويران شد و بسوخت ،قبيله »ثقيف« را از باز گش ت ب ه پرس تش او ،و خش م
آنان برايش نھى مىكند و مىگويد:
و كي ف نص ركم م ن ل يس ال تنص روا ال الت ان ﷲ مھلكھ ا
ينتصر؟
و لم تقات ل ل دى أحجارھ ا، ان التي حرقت بالنار فاشتعلت
ھدر
يظع ن ،و ل يس بھ ا م ن ان الرس ول مت ى ين زل بس احتكم
أھلھا بشر ][20
و »أوس« پسر »حجر« به »الت« سوگند ياد كرده ،و گفته است:
و ب ا ّ ،ان ﷲ م نھن و ب الالت و الع زى و م ن دان دينھ ا
اكبر! ][21
__________________________________________________
] [19ترجمه بيت باال بر اين تقريب است:
»مرا از بيم ھجاى من برون راندى ،نه ،سوگند به الت و ديگر بتان كه نجات نمىيابى«.
] [20ترجمه أبيات مذكور در باال اين است:
»الت را يارى نكنيد زيرا كه خدا ھالك كننده اوست ،و چگونه كس ى را ك ه ب ه خ ود ي ارى نتوان د
كرد ،يارى مىكنيد؟
»ھمانا بتى كه با آتش سوخته و مش تعل ش ده اس ت ،و در براب ر س نگھاى خ ويش )يعن ى در براب ر
بتكده خود( نجنگيده است ،خونش ھدر است.
»فرستاده وقتى كه بر پيشگاه شما فرود مىآيد ،ك وچ م ىكن د ،در ح الي ك ه ھ يچ آدم ي از بس تگان
الت آنجا يافته نمىشود«.
] [21ترجمه اين بيت بر اين تقريب است:
»سوگند به الت و عزى ،و ھر كس به دين آنان گرويده است .و سوگند به خدا ،خدايى كه از آنان
بزرگتر است«.
PDF.Tarikhema.ir
] »عزى«[
از آن پس »عزى« را به پرستش گرفتند.
و »عزى« از »الت« ،و »منات« ت ازهت ر اس ت .ب ه اي ن دلي ل ك ه از ع رب
ش نيدهام ك ه پ يش از »ع زى« ب ه آن دو نامگ ذارى ك ردهان د .چنانك ه »تم يم«
پس ر »م رّ « پس رش را »زي د من ات« پس ر »تم يم« پس ر »م ر« پس ر »أ ّد«
پسر »طابخه« ناميد .و )ديگرى( »عب د من ات« پس ر »اد« نامگ ذارى ش د و
به اسم »الت«» ،ثعلبه« پسر »عكابه« پسرش را »ت يم ال الت« ن ام نھ اد .و
»ت يم ال الت« پس ر »رفي ده« پس ر »ث ور« و زي د ال الت پس ر »رفي ده« پس ر
»ث ور« ]پس ر »وب ره« پس ر »م ر« پس ر »اد« پس ر »طابخ ه«[ و »ت يم
ال الت« پس ر »نم ر« پس ر »قاس ط« و »عب د الع زى« پس ر »كع ب« پس ر
»سعد« پسر »زيد منات« پسر »تميم«.
پس معل وم ش د ك ه »ع زى« از آن دو ت ازهت ر اس ت [22] .و »عب د الع زى«
پسر »كعب« قديمترين نامى مىباش د ك ه ع رب ب ه اس م »ع زى« نامگ ذارى
كرده است.
و نخست كسى كه عزى را به پرستش گرفت »ظالم« پسر »اسعد« بود.
»عزى« در واديى از »نخله شاميه« بود كه »حراض« ناميده مىشد ،و در
براب ر »غمي ر« ب ه دس ت راس ت كس ى ك ه از »ع راق« ب ه »مك ة« م ىرود
واقع شده بود.
وادي م ذكور ب االى »ذات ع رق« ن ه ش ب راه مان ده ب ه بس تان ق رار گرفت ه
اس ت» .ظ الم« پس ر »اس عد« قب هاى ب ر آن بن ا نھ اد ،و از درون آن آوازى
مىشنيدند.
و »عرب« و »قريش« به نام او »عبد العزى« نامگذارى مىكردند.
»عزى« نزد »قريش« بزرگترين بتھا بود ،به زيارتش مىرفتند،
__________________________________________________
] [22يعنى :ب ت »ع زى« بع د از دو ب ت ديگ ر »الت« و »من ات« م ورد پرس تش ق رار
گرفته است.
PDF.Tarikhema.ir
و ھدي ه ب رايش م ىبردن د ،و پ يش او قرب اني م ىكردن د )و ب دين وس يله ب ه او
تقرب مىجستند(.
و چنين به ما رسيده است كه پيامبر خداى ) -ص لى ﷲ علي ه و س لم (-روزى
»عزى« را ياد كرد و فرمود آن ھنگام كه ب ه دي ن خويش انم ب ودم ،گوس فندى
س رخا س فيد ب رايش ھدي ه ب ردم [23] .و ق ريش در ض من ط واف »كعب ه«
مىگفت ]رجز[:
»و ال الت و الع زى و من اة الثالث ة االخ رى! ف إنھن الغراني ق العل ى و ان
شفاعتھن لترتجى!« ] [24و معتقد بودن د ك ه اينھ ا دخت ران خ داىان د )ب زرگ
است خداى از چنين نسبتى!( و نزد خداى شفاعت مىكنند.
پس چون خداى پيامبرش را مبعوث كرد ،ب ر او اي ن آي ات را ن ازل فرم ود :أَ
ك إِذاً الثالِ َث َة ْاأل ُ ْخرى أَ لَ ُك ُم َّ
الذ َك ُر َو لَ ُه ْاأل ُ ْنث ى ،ت ِْل َ ت َو ْالع َُّزىَ ،و َمنا َة َّ َف َرأَ ْي ُت ُم َّ
الال َ
ِي إِ َّال أَسْ ما ٌء َس َّم ْي ُتمُوھا أَ ْن ُت ْم َو آب اؤُ ُك ْم م ا أَ ْن َز َل ﷲ ِبھ ا م ن
قِسْ َم ٌة ضِ يزى ،إِنْ ھ َ
طان [25] ... 23 -19 :53و قريش ب راى »ع زى« دره )ك وھى( را از س ُْل ٍ
وادي »حراض« كه »سقام« ناميده مىشد قرقگاه )حرم( قرار داده بودن د ،و
آن را ھمانند »حرم كعبه« مىنماياندند.
و در اين باره است گفت ار »جن دب ھ ذلي« از تي ره »ق ردى« در م ورد زن ى
كه دوستش مىداش ت و س وگندى را ك ه معش وقه ب راى او ي اد ك رده ب ود ،در
بيت گنجانيده:
__________________________________________________
] [23جماعت ش يعه ،ب ه حك م كريم ه َو ال أَن ا ِ
عاب ٌد م ا َع َب ْد ُّت ْم 4 :109اي ن گفت ه ھش ام را
باور ندارند زيرا پيامبران را پيش از بعثت و بعد از بعثت معصوم مىدانند اما غالب اھل
سنت و جماعت قائل به عصمت أنبياء از زمان بعثتاند.
] [24ترجمه عبارت مذكور بر اين تقريب است:
»سوگند به »الت« و »عزى« ،و به »منات« سومين آنان كه آنھ ا كلن گ )ل ك ل ك( ھ اى
عالم باال ھستند و شفاعت آنھا مايه اميد است«.
] [25قرآن كريم .19 -23 /53
PDF.Tarikhema.ir
بفرع التي أحمت فروع سقام: لقد حلفت جھدا يمينا غليظة
ابادي ك اخ رى عيش نا »لئن أن ت ل م ترس ل ثي ابي ف انطلق
بكالم!«
فأمس ى ي روم األم ر ك ل م رام يعز عليه صرم ام حويرث
][26
و »درھم« پسر »زيد أوسى« درباره »عزى« گويد:
و ﷲ الذي دون بيته سرف ][27 انى و رب العزى السعيدة
و براى »عزى« كشتارگاھى بود ك ه پرس تندگان قربانيھ اى خ ويش را در آن
كشتارگاه مىكشتند و »غبغب« ناميده مىشد.
و درباره »غبغب« است گفته »ھذلي« كه مردى را ك ه زن ى زيب ا را ب ه ن ام
»اسماء« تزويج كرده بود ،ھجو مىكند:
من األدم أھ داھا ام رؤ م ن بن ى لقد أنكحت اسماء لحى بقيرة
غنم!
الى غبغب الع زى ،فوض ع رأى قذعا في عينھا إذ يسوقھا
في القسم ][28
__________________________________________________
] [26ترجمه سه بيت مذكور بر اين تقريب است» :ھمانا سوگند غل يظ ب ه م وى »ع زى«
ك ه بلن ديھاى »س قام« را قرقگ اه س اخت ،ي اد ك رد )و گف ت» (:اگ ر ت و جام هھ ايم را
نفرس تادى ت ا رھ ا باش م ،آخ رين ع يش عاش قانه خودم ان را آش كارا ب ه ت و خ واھم گف ت!
»دش وار اس ت ب ر او ) -عاش ق م ن( قط ع عالق ة ب ا »ام ح ويرث« ،پ س دنب ال ك رد و
مىجست باز گشت عشقش را از ھر در و از ھر راه«.
] [27ترجمه اين بيت چنين است:
»سوگند به عزاى نيكوبخت ،و خدايى كه »سرف« نزديك خانه اوست كه من «...
] [28ترجمه اين دو بيت چنين است:
»كابين اسماء استخوان فك گوسالهاى بود كه مردى از قبيله »غنم« به او ھديه كرد.
PDF.Tarikhema.ir
و گوشتھاى قرباني را ميان كساني كه در كشتارگاه »عزى« حضور داشتند،
قسمت مىكردند.
و »نھيك ه ف زارى« خط اب ب ه »ع امر« پس ر »طفي ل« در اي ن بي ت از
»غبغب« نام برده و مىگويد:
و الراقص ات ال ى من ى ي ا ع ام! ل و ق درت علي ك رماحن ا
فالغبغب!
م ران او لثوي ت غي ر ]لتقي ت بالوجع اء طعن ة فات ك
محسب[ ][29
و درباره »غبغب« كه »قيس« پس ر »منق ذ« پس ر »عبي د« پس ر »ض اطر«
پسر »حبش ية« پس ر »س لول« ]خزاع ى[ )ك ه زن ى از »بن ى ح داد« از تي ره
»كنان ه« و بق ول بعض ى از قبيل ه »ح داد مح ارب« او را زايي ده اس ت( و
مشھور به »قيس« پسر »حداديه خزاعى« گويد:
و اال فأنصاب يسرن بغبغب ][30 تلينا ببيت ﷲ أول حلفة
و »قريش« به نوعي خاص »عزى« را تعظيم مىكردند ،و از اينروست كه
»زيد« پسر »عم رو« پس ر »نفي ل« ك ه در روزگ ار ج اھلى ب ه خ دا پرس تى
گرويده و پرستش »عزى« و ديگر بتان را ترك
__________________________________________________
] )([ »ھنگ ام س وق دادن آن گوس اله ب ه كش تارگاه غبغ ب ع زى در چش مش س پيدى
ناھنجارى ديد و در نتيجه بىپروا به كس و ناكس گوشتش را ھديه داد«.
] [29ترجمه دو بيت چنين است:
»اى عامر! اگر نيزهھاى ما بر ت و دس ت ياف ت )يعن ى :اگ ر ب ه ت و برخ ورديم و ت و را در
برابر ديديم( سوگند به آن شتران تن درو ك ه روى ب ه من ى و س پس روى ب ه غبغ ب رق ص
كنان مىروند.
»ھر آينه نشستگاھت را پاسدار طعنه ني زه ل رزان س وراخ كنن ده م ا ق رار خ واھى داد ي ا
در بيچارگى و بى كسى به خاك سپرده خواھى شد«.
] [30ترجمه بيت مذكور چنين است:
»سوگند مىخ وريم ،نخس تين س وگند را ب ه خان ه خ دا ،و گ ر ن ه ب ه بت انى ك ه در بلن ديھاى
غبغب سرپا )منصوب( ھستند«.
PDF.Tarikhema.ir
گفته بود ،مىگويد:
كذلك يفعل الجلد الصبور تركت الالت و العزى جميعا
و ال صنمي بنى غنم ازور فال العزى أدين و ال ابنتيھا
لنا ف ي ال دھر إذ حلم ي ص غير و ال ھبال ازور و كان ربا
][31
پردهداران »عزى«» ،بنو شيبان« پسر »جابر« پسر »مره« ]پسر »عبس«
پسر »رفاعة« پسر »حارث« پسر »عتبة« پس ر »س ليم« پس ر »منص ور«[
از »بنى سليم« بودند ،و آخرين كسى كه از ايشان پردهدارى »عزى« را بر
عھده داشت »دبيّه« ]پسر »حرمي س لمى«[ ب ود .و »اب و خ راش ھ ذلي« در
اي ن ش عر او را م ىس تايد ،زي را ھنگ امى ك ه ب ر او وارد ش ده ب ود ي ك جف ت
پاىافزار نيكو بدو داده بود:
دبية ،انه نعم الخليل! حذانى بعد ما خذمت نعالى
من الثيران وصلھما جميل مقابلتين من صلوى مشب
رحالھم شآمية بليل! فنعم معرس األضياف تذحى
من الفرني يرعبھا الجميل ][32 يقاتل جوعھم بمكلالت
ھمواره »عزى« اين چنين )مقامي( داشت تا خداى پيامبرش را
__________________________________________________
] [31ترجمه سه بيت باال بر اين تقريب است:
»الت و عزى اين ھر دو را واگذاشتم ،و چنين كند مرد دالور و شكيبا.
»پس نه به عزى مىگروم ،و نه به دو دخترش ،و نه دو بت بنى غنم را زيارت مىكنم.
»و نه ھبل را كه روزگارى پروردگار ما بود ،آن ھنگام كه عقلي اندك داشتم«.
] [32ترجمه چھار بيت باال اين است:
»دبيه پس از اينكه پاىافزارم پاره ش ده ب ود ،م را پ اىاف زارى بخش ود ،دبي ه نيك و دوس تى
است! »آن پاىافزار از پوست پشت گاو جوان بود و به زيبايى دوخته شده بود.
»چه خوب مھمانخانهاى است )مھمانخانه دبيه( كه نسيم ماليم و مرطوب ش مالى )ش اميه(
شتران مھمانان را بسوى آن مىرانند! »با گرسنگى مھمان ان ب ا كاس هھ اى تاج دار از ن ان
روغنين ،لبريز از پيه مىجنگد )يعنى:
ب ا اي ن كاس هھ اى ممل و از ن ان و خ ورش چ رب و ن رم گرس نگى مھمان ان را از ب ين
مىبرد(«.
PDF.Tarikhema.ir
) -ص لى ﷲ علي ه و س لم (-برانگيخ ت ،و پي امبر »ع زى« و ديگ ر بت ان را
پس ت ش مرد ،و مردم ان را از پرس تش آن ان نھ ى فرم ود ،و »ق رآن« ني ز
درباره آنھا نازل شد.
و اين امر بسى بر »قريش« دشوار آمد ،چن ان ك ه اب و أحيح ه ]و او »س عد«
پس ر »ع اص« پس ر »أمي ة« پس ر »عب د ش مس« پس ر »عب د من اف« اس ت[
چ ون ب ه بيم ارى م رگ دچ ار ش د ،و »اب و لھ ب« از او عي ادت ك رد،
مىگريست» .ابو لھب« پرسيد» :اى ابو أحيحة چ ه چي ز ت را م ىگريان د؟ آي ا
از مرگ گريه مىكنى و حال آنك ه چ ارهاى از آن نيس ت؟« گف ت» :ن ه ،بلك ه
از آن بيم دارم كه »ع زى« بع د از م ن پرس تيده نش ود» «.اب و لھ ب« گف ت:
»به خداى سوگند »عزى« در زم ان حي ات ت و ني ز ب راى خ اطر ت و پرس تش
نشده است ،و پ س از م رگ ت و ھ م پرس تش او بعل ت م رگ ت و ت رك نخواھ د
ش د!« اب و أحيح ة گف ت» :اكن ون دانس تم ك ه م را جانش ينى م ىباش د «،و از
دلبستگى »ابو لھب« به پرستش »عزى« به شگفت آمد.
در سال فتح »مكة« پيامبر ) -صلى ﷲ علي ه و س لم» (-خال د« پس ر »ولي د«
را بخواند و بفرمود برو به سوى درختى كه در »بط ن نخل ه« اس ت و آن را
ببر» .خالد« برفت و »دبيه« را ك ه پ ردهدار »ع زى« ب ود گرف ت و كش ت.
اين است كه »ابو خراش ھذلي«» ،دبيه« را با اشعار زير رثاء گفت:
وس ط الش روب و ل م يلم م و ل م م ا لدبي ة من ذ الي وم ل م أره
يطف؟
من الرواويق م ن ش يزى بن ى لو كان حيا لغاداھم بمترعة
الھطف
PDF.Tarikhema.ir
حين الشتاء كحوض المنھل ضخم الرماد ،عظيم القدر جفنته
اللقف
اال الس باع و م ر ال ريح ]امس ى س قام خ الء ال أن يس ب ه
بالغرف[ ][33
)ابو منذر مىگويد :يطي ف از م اده طوف ان از ب اب ط اف يطي ف م ىباش د .و
»الھط ف« تي رهاى از »بن ى عم رو« پس ر »اس د« اس ت .اللق ف ،ح وض
)آبش خور( شكس تهاى را گوين د ك ه از بس يارى آب رخن هدار و شكس ته ش ده
باشد(.
)ابو منذر گويد» :ابو أحيحة سعيد« پسر »عاص« در »مكة« دستار بر س ر
م ىگذاش ت ،و چ ون او دس تار م ىبس ت ھ يچكس ب ه رن گ دس تار او دس تار
نمىبست(.
»ابو على عنزي« ما را ح ديث ك رد و گف ت» :عل ى« پس ر »ص باح« م ا را
حديث كرد ،و گفت :ابو منذر ب ه م ا خب ر داد و گف ت پ درم از »اب ى ص الح«
از پسر »عباس« مرا روايت كرد و گفت:
»عزى« شيطانهاى )ماده پرى( بود ك ه ب ر س ه درخ ت ش وره گ ز در »بط ن
نخل ه« وارد م ىش د .پ س چ ون پي امبر )ص لى ﷲ علي ه و س لم» (-مك ة« را
بگشود» ،خالد« پسر »وليد« را بفرمود كه ب رو ب ه »بط ن نخل ه« ،آنج ا س ه
درخت شوره گز مىيابى ،أولين آنھا را ببر! »خالد«
__________________________________________________
] [33ترجمه چھار بيت باال اين است:
»چه شده اس ت دبي ه را ك ه از ام روز او را در مي ان ب اده نوش ان ندي دم ك ه ب ر آن ان وارد
شود و گرداگرد ايشان بخرامد و پذيرايى كند؟
»اگر او )دبيه( زنده بودى ،بام دادان ص بوحى مھمان ان را ب ا جامھ اى ب زرگ بن ى ھط ف
لبريز از شراب پذيرا مىشدى.
»اوست صاحب ديگ بزرگ و ديگدان پ ر از خاكس تر و كاس ه او ھنگ ام زمس تان ھمانن د
آبشخور پر از آبى است )كه شترداران ،شترھاى تشنه را از آب سيراب مىكنند» (.وادي
سقام )بعد از دبيه( خالي شد و مگ ر درن دگان و ب ادى ك ه ب ر درخت ان م ىوزد ،أنيس ي در
آنجا نيست«.
PDF.Tarikhema.ir
بيامد و آن را ببري د .پ س چ ون ب ه خ دمت پي امبر ) -ص لى ﷲ علي ه و س لم(-
ب از آم د ،پي امبر فرم ود» :آي ا چي زى دي دى؟« گف ت» :ن ه «.فرم ود» :ب رو
دومين را بب ر!« »خال د« بيام د ،و آن را بري د .س پس ب ه خ دمت پي امبر آم د،
پيامبر فرمود» :آيا چيزى ديدى؟« گفت» :نه «.فرمود» :ب رو آن س ديگر را
ببر!« »خالد« بيامد ،ناگھان زنى سيهچ رده )س ياهروى -حبش ية( آش فته م وى
بدي د ك ه دو دس تش را ب ر گ ردنش نھ اده دن دان ھم ى س ايد ،و »دبي ه« ]پس ر
»حرمي شيباني« ،پسر[ سلمى پ ردهدار »ع زى« پش ت س رش ب ود» .دبي ه«
را چون نظر بر خالد افتاد خطاب به »عزى« گفت:
على خالد! ألقى الخمار و شمري أعزاء شدى شدة ال تكذبى
تب وئى ب ذل ع اجال و تنص رى فإن ك اال تقتل ي الي وم خال دا
][34
پس »خالد« گفت:
ابى رأيت ﷲ قد أھانك ][35 ]يا عز[ كفرانك ال سبحانك
اين بگفت و ضربتي ب ر او نواخ ت و ف رق او )ش يطانه( را بش كافت ،ناگھ ان
او را مش تى خاكس تر دي د .آن گ اه درخ ت را بري د و »دبي ه« پ ردهدار را
بكشت.
__________________________________________________
] [34ترجمه اين دو بيت بر اين تقريب است:
»ھان عزى! حمل ه ك ن ب ر خال د ،حمل ه س خت ،و مت رس ،س رانداز )چھ ار ق د( را از س ر
بازگير ،و دامن بر چين.
»زي را اگ ر ت و ام روز خال د را نكش ى ،ھ ر چ ه زودت ر ب ه خ وارى و زارى ب از ك ردى و
ترسايى را از خود نشان دھى«.
] [35ترجمه اين بيت ،اين است:
»اى عزى! ب ه ت و كف ر م ىورزم ،ن ه اينك ه من زهات خ وانم ،خ داى را دي دم ك ه ت را خ وار
ساخت«.
PDF.Tarikhema.ir
پس )از آن( به س وى پي امبر ) -ص لى ﷲ علي ه و س لم (-بازگش ت و او را از
چگ ونگى خب ر داد .پي امبر فرم ود» :آن ع زى ب ود ،و بع د از او ع رب را
عزائى نيست! آگاه باشيد كه پ س از ام روز »ع زى« پرس تش نخواھ د ش د«.
پس »ابو خراش« شعرى را كه در پيش گذشت در رثاء »دبيه« سرود.
اب و من ذر گوي د :ق ريش »در مك ة« و ديگ ر تازي انى ك ه مق يم »مك ة« بودن د،
ھيچي ك از بت ان را ب ه آن پاي ه از تعظ يم ك ه »ع زى« را تعظ يم م ىكردن د،
ب زرگ نم ىداش تند ،و پ س از »ع زى«» ،الت« و از آن پ س »من ات« را
بزرگ مىداشتند.
و اما »عزى« )اختصاصى كه داشت اين ب ود ك ه( »ق ريش« تنھ ا زي ارت و
قرب اني را ب ه او مخص وص م ىداش تند ،و چن ين پن دارم ك ه س بب ،نزديك ى
»عزى« به اينان بوده است.
و »ثقيف«» ،الت« را به زيارت و قرباني مخصوص م ىداش ت آنچن ان ك ه
»قريش«» ،عزى« را.
و »أوس« ،و »خزرج«» ،منات« را به اين امتياز مخصوص مىداشتند.
و اينان ھمه ] »عزى« را[ تعظيم مىكردند.
و نظري را كه اينان در تعظيم »عزى« داشتند و يا نزديك به آن را ،به ھيچ
ي ك از بت ان پنجگان هاى ك ه »عم رو« پس ر »لح ى« ب ه ايش ان داده ب ود
]ھمانھايى كه خداى تعالى در »قرآن مجيد« ياد كرده ،آنجا كه فرموده است:
وق َو َنسْ راً [[36] 23 :71 َ ...و ال َت َذرُنَّ َو ًّداَ ،و ال سُواعاًَ ،و ال َي ُغ َ
وث َو َي ُع َ
نداشتند .و پندارم كه موجب دورى ديگر بتان از اين پرستندگان بوده است.
__________________________________________________
] [36قرآن كريم.23 /71 ،
]و »قريش«» ،عزى« را بزرگ مىداش ت ،و دو قبيل ه »غن ى« و »باھل ه«
ني ز در پرس تش آن ب ا »ق ريش« ھمداس تان بودن د .پ س پي امبر »خال د« پس ر
»ولي د« را فرس تاد ت ا درخ ت )منس وب ب ه او( را بري د ،و خان ه )اش( را
ويران ساخت ،و بت را شكست[.
] »ھبل«[
و »قريش« را بتان )ديگر نيز( درون »كعبه« و پيرامون آن بود.
و بزرگتر آنھا نزد ايشان »ھبل« است.
و بقرار آنچه به من رسيده است» ،ھبل« از عقيق سرخ ب ر ص ورت انس انى
ساخته شده بود كه دس ت راس تش شكس ته ب ود و ق ريش او را ھمچن ان )دس ت
شكسته( بدست آوردند .پس دستى از طال براى آن بساختند.
و نخس تين كس ى ك ه او را برافراش ت ) -نص ب ك رد( »خزيم ة« پس ر
»مدرك ه« پس ر »الي اس« پس ر »مض ر« ب ود .و )از اين رو( او را »ھب ل
خزيمة« مىگفتند.
»ھب ل« درون »كعب ه« ق رار داش ت ،و رو ب ه روى آن ھف ت تي ر ) -ق دح(
نھ اده ش ده ب ود ك ه ب ر اول ى از آنھ ا نوش ته بودن د »ص ريح« ،و ب ر ديگ رى
»ملصق«.
پس ھر گاه در پاكى نژاد نوزادى شك كردندى ،نخست به ھبل ھديهي ى تق ديم
مىداشتند ،وزان پس با تيرھا فال مىزدندى.
و ھ ر گ اه »ص ريح« ب رون آم دى ،ن وزاد را پ اكزاد ش مردندى] ،و اگ ر
»ملصق« مىآمدى[ او را طرد كردندى .و از آن ھف ت ،تي رى ب ه ن ام م رده،
و تيرى به نام نكاح ) -زناشويى( نشاندار بود.
و سه تير ديگر براى من تفسير نش ده اس ت ك ه نش ان از چ ه داش ت )و ب راى
چه بود(؟
پس چون ايشان را در كارى خصومتي روى مىداد ،يا آھنگ
PDF.Tarikhema.ir
سفرى ،و يا مھمي ديگر مىكردند ،نزد »ھبل« مىآمدند ،و ب ا تيرھ ا داورى
مىخواستند .پس ھر چ ه در م ىآم د ،آن را ب ه ك ار م ىبس تند و ب ه آن ت ن در
مىدادند.
و نزد ھبل بود كه »عبد المطل ب« درب اره پس رش» ،عب د ﷲ« ]پ در پي امبر-
صلى ﷲ عليه و سلم [-با آن تيرھا قرعه زد .و ھمان »ھبل« اس ت ك ه »اب و
س فيان« پس ر »ح رب« چ ون روز جن گ »اح د« پي روز ش د ،خط اب ب ه او
گفت:
»أع ُل ھبل« )ھبل برتر باش(! و پيامبر ) -صلى ﷲ عليه و سلم (-فرمود:
»ﷲ أعلى و اجل!« )خداى باالتر و بزرگتر است(.
] »إساف« و »نائله«[
و »إساف« و »نائله« نيز دو بت بودند )كه آنان مىپرستيدند(.
اين دو را چون به دو سنگ مسخ شدند ،پيشاپيش »كعب ه« نھادن د ت ا مردم ان
از آن ان پن د گيرن د .پ س چ ون م دتى ب ر اي ن بگذش ت ،و پرس تش بت ان رواج
يافت ،اين دو ھم مورد پرستش قرار گرفتند.
يك ى از آن دو چس بيده ب ه »كعب ه« ب ود ،و ديگ رى در جايگ اه »زم زم« .و
»قريش« آنى را كه به »كعبه« چسبيده بود ،ن زد آن ديگ ر نص ب نمودن د ،و
گوسفند و شتر پيش آن دو قرباني مىكردند.
و خط اب »اب و طال ب« ب ه آن دو اس ت )ك ه ھنگ ام ھمداس تانى »ق ريش«
درباره پيامبر -عليه السالم -بر ضد »بن ى ھاش م« ب ه آنھ ا س وگند ي اد ك رد و
گفت(:
و أمسكت من أثوابه أحضرت عند البيت رھطي و معشرى
بالوصائل
PDF.Tarikhema.ir
بمفض ى الس بيول م ن إس اف و حيث ينيخ األشعرون ركابھم
و نائل ][37
)گفت :وصائل ،ھمان بردھاى يماني است(.
و خطاب به »إساف« است كه »بشر« پسر »ابى خازم« ]اسدى[ گويد:
مقامات العوارك من إساف ][38 عليه الطير ما يدنون منه
و عرب نام مىنھادند ،به نامھايى ،و لفظ »عبد« را به آن نسبت مىدادن د ك ه
نمىدانم آن نامھا از آن »أصنام« بوده است يا نه؟ )از آن جمله است» (:عبد
ياليل« ،و »عبد غنم« ،و »عبد كالل« ،و »عبد رضى«.
برخى از راويان گفتهاند كه »رضى« خانهاى بود از آن »بن ى ربيع ه« پس ر
»كعب« پسر »سعد« پسر »زيد منات« كه »مستوغر« آن را ويران ك رد )
»مس توغر« ھم ان »عم رو« پس ر »ربيع ه« پس ر »كع ب« -پس ر »س عد«،
پسر »زيد منات« پسر »تميم« است( و او را »مستوغر« گفتن د ،زي را گفت ه
بود:
نشيش الرضف في اللبن الوغير بنش الماء في الربالت منھا
][39
__________________________________________________
] [37ترجمه اين دو بيت بر اين تقريب است:
»خويش و تبارم را نزد خانه )كعبه( حاضر ساختم ،و از جامهھاى كعب ه روپ وش رنگ ين
يماني را بدست گرفتم.
»و در آنجا كه يمانيان شترانشان را مىخوابانند ،در ريزش گاه رودبارھ ا نزدي ك إس اف و
نائله«.
] [38ترجمه اين بيت چنين است:
»مرغان )بر كنار كشته( او نشستهاند ،و چون زنان حائض كه )به پاس احترام( از إساف
كنار مىايستادند ،مرغان نيز به او نزديك نمىشوند«.
] [39ترجمه اين بيت بر اين تقريب است:
PDF.Tarikhema.ir
)راوي گويد :الوغير ،الحار(.
و »مس توغر« درب اره درھ م ك وفتن »رض ى« ك ه پ س از مس لمان ش دن ب ر
دست او روى داد ،گفته است:
فتركتھا تال تنازع اسحما و لقد شددت على رضاء شدة
و لمث ل عب د ﷲ يغش ى و دع وت عب د ﷲ ف ى مكروھھ ا
المحرما! ][40
و پسر »ادھم« )كه مردى از »بنى عامر« پس ر »ع وف« از قبيل ه »كل ب«
است( گفته است:
غنظوك غنظ جرادة العيار و لقد لقيت فوارسا من قومنا
ككراھ ة الخنزي ر لاليغ ار و لق د رأي ت مك انھم فك رھتھم
][41
)گوي د :ايغ ار آب داغ ي ا جوش ان را گوين د .و عي ار م ردى اس ت از قبيل ه
»كلب« كه در بامدادى سرد بر ملخى دست يافت و خود مبتال ب ه ك رمزدگ ى
دندان بود ،در آن ميان كه ملخ مىخورد يكى از ملخھا
__________________________________________________
] )([ »آب در گوشتھاى ران آن اسب مىجوشد ،جوشيدن با صدائى مانند جوش يدن س نگ
تفيده ) -تابيده( در شير داغ«.
] [40ترجمه اين دو بيت بر اين تقريب است:
»حمله بردم بر »رضى« حملهاى شديد ،پس واگذاشتمش به صورت تلى كه با يك پارچ ه
ابر سياه ھمانندى مىكرد.
»و به كمك خواستم در ويران ساختن آن عبد ﷲ را و بان عب د ﷲ م ردى بأي د ت ا ب ه ق رق
گاه حمله برد )و قرق آن را بشكند(«.
] [41ترجمه دو بيت باال اين است:
»ھمانا برخوردى با سوارانى از دودمان ما كه دور انداختند ترا چنانكه عي ار مل خ را )از
بن دندان كرم خوردهاش( دور كرد.
»و پايگاه آنان را ديدى و از آن رميدى )از ترس و كراھت( ،ھمچنان كه خ وك از داغ ى
) -حرارت( مىگريزد و مىپرھيزد«.
PDF.Tarikhema.ir
از محل كرم خوردگى در آمد ،وى گفت» :به خداى سوگند اين زنده اس ت«.
و غنظوك ،يعنى :پ رت كردن د ،ي ا دور انداختن د ت را (.چ ون پي امبر خ داى )-
صلى ﷲ عليه و سلم (-در روز فتح »مك ة« پي روز ش د ب ه »مس جد الح رام«
درآمد و بتان در پيرامون »كعبه« سرپا بودند.
)پيامبر( با گوشه كمان در چشمھا و صورتھاى آنان مىكوبيد و مىفرمود:
»جا َء ْال َح ُّق َو َز َھ َق ْالباطِ لُ ،إِنَّ ْالباطِ َل َ
كان َزھُوق ا ً« 81 :17 .آن گ اه فرم ان
داد تا بتان را سرنگون به روى خاك افكندند ،و سپس از مسجد بي رون بردن د
و سوزانيدند .و در اين باره است كه »راشد« پسر» -عبد ﷲ سلمى« گويد:
يأبى اإلله عليك و اإلسالم قالت :ھلم الى الحديث! فقلت ال،
بالفتح ،حين تكسر األصنام؟ او ما رأيت محمدا و قبيله
و الش رك يغش ى وجھ ه لرأي ت ن ور ﷲ اض حى س اطعا
االظالم! ][42
] »مناف«[
گف ت ]» :[43من اف« ني ز يك ى از بت ان ع رب ب ود ك ه »ق ريش« ب ه او
نامگذارى مىكردند و »عبد مناف« نام مىنھادند .و نمىدانم كجا
__________________________________________________
] [42ترجمه أبيات باال بر اين تقريب است:
»معشوق گفت :باز آى به داستان عشق! گفتم نه ،خداى و إسالم تو را از آن باز مىدارد،
و آن را روا نمىشمارد.
»مگر نديدى محمد و يارانش را در روز فتح )مكة( آن گاه كه بتان درھم شكسته مىشد.
»ھر آينه نور خدا را درخشان مىديدى و شرك ) -بتپرستى( را مىنگريستى كه تاريكى
رخسارش را فراگرفته بود.
] [43مراد ابو منذر ھشام پسر محمد مؤلف اين كتاب است.
PDF.Tarikhema.ir
بوده است ،و چه كسى آن را نصب كرده است؟
و زنان حائض به بتان نزديك نمىشدند ،و آن را دس ت نم ىيازيدن د ،بلك ه در
ناحيه دورتر از آن مىايستادند.
و در اين باره است كه »بلعاء« پسر »قيس« پسر »عبد ﷲ« پس ر »يعم ر«
كه ھمان »ش ّداخ ليثى« مىباش د ،و مب تال ب ه )بيم ارى( ب رص ب ود ،اي ن بي ت
بسرود:
) »اب و من ذر ھش ام« پس ر »محم د« م ىگوي د» :خال د« پس ر »س عيد« پس ر
»عاص« از پدرش مرا حديث كرد و گفت كه »بلعاء« را گفتند :اي ن چيس ت
)اشاره به بيمارى برص(؟
پاسخ داد :اين شمشير خداى است كه زنگارش را زدوده است(.
كمعتن ز الع وارك م ن من اف و ق رن ق د ترك ت الطي ر من ه
][44
)گويد :معتنز :كنار گيرنده در گوشهاى(.
گوي د :اھ ل ھ ر خان ه از خان هھ اى مك ة را بت ى درون خان ه ب ود ك ه آن را
مىپرستيدند ،و چون يكى از آنان آھنگ س فر م ىك رد ،آخ رين ك ارى ك ه در
خان هاش انج ام م ىداد ،مس ح ك ردن آن ب ت ب ود ،و چ ون از س فرش ب از
مىگشت ،نخستين كارش ھنگام ورود به خانه اين بود كه آن را مسح كند.
چون خدا پيامبرش را برانگيخت و پيامبر آنان را به توحي د و پرس تش خ داى
بىھمتا خواند ،گفتند :أَ َج َع َل ْاآللِ َھ َة إِلھا ً واحِداً إِنَّ 5 :38
__________________________________________________
] [44ترجمه اين بيت ،اين است:
»چه بسا ھماوردى كه )به خاكش افكندم( و مرغ ان را ب ر كن ار كش ته او گذاش تم ت ا مانن د
زنان حائض كه ھنگام زي ارت از من اف كن ار م ىگيرن د ،ان دكى دورت ر از او )ب ه انتظ ار
قطع نفس و بىحركت ماندن وى( بنشينند«.
PDF.Tarikhema.ir
ھذا لَ َشيْ ٌء عُجابٌ ! [45] 5 :38قصدشان ھمين أصنام بود.
و عرب ديوان هوار ش يفته پرس تش بت ان ب ود ،برخ ى از آن ان پرستش گاھى بن ا
مىكرد و برخى ديگر بتى سرپا مىداشت و از آن ميان كسى كه نمىتوانست
بتى سرپا دارد ،و يا بتك دهاى بس ازد ،س نگى را پيش اپيش ح رم و ي ا پيش اپيش
چيزى از آنچه مىپسنديد ،نصب مىك رد و آنگ اه ب ه ط واف آن م ىپرداخ ت،
ھمچن ان ك ه »كعب ه« را ط واف م ىك رد و اينگون ه س نگھا را »أنص اب«
مىناميدند.
و اگ ر آن س نگھا تن ديس ) -تمث ال( م ىب ود ،آنھ ا را »أص نام« ،و »أوث ان«
مىخواندند و طوافشان را »دوار« مىگفتند.
پس چون مردى به سفر مىرفت ،و در منزلي ف رود م ىآم د چھ ار س نگ ب ر
مىگرفت و از آن چھار آنى را كه زيباتر مىيافت آن را خداى م ىگرف ت ،و
آن سه ديگر را ديگ پايه براى ديگش قرار مىداد.
و چون كوچ مىكرد ،آن را وام ىگذاش ت و چ ون ب ه من زل ديگ ر م ىرس يد،
ھمان كار را تكرار مىك رد ،و اين ان پيش اپيش ھم ه اي ن بت ان س نگى ،ش تر و
گوس فند م ىكش تند و ب ه آن وس يله ب ه اي ن بت ان س نگى تق رب م ىجس تند و ب ا
وج ود اي ن ،برت رى »كعب ه« را نس بت ب ه آن ان گ ردن م ىنھادن د و از ح ج و
عمره به »كعبه« روى نمىگردانيدند.
و آنچه را )از طواف و قرباني( در سفرھاى خود نسبت ب ه اي ن س نگھا بك ار
مىبس تند از روى دلبس تگى ب ه كعب ه و ب ه قص د پي روى ب ود ك ه از ط واف و
قرباني پيشاپيش كعبه به كار مىبستند.
و گوس فندانى را ك ه پ يش بت ان و س نگھاى م ورد پرستشش ان م ىكش تند،
»عتائر« مىناميدند.
)عتيره :در لغت تازى ذبيحه ) -كشته شده( است( .و كشتارگاھى
__________________________________________________
] [45قرآن كريم.5 /38 ،
PDF.Tarikhema.ir
را كه براى أصنام و أنصاب در آن گوسفند ذبح مىكردند »عت ر« م ىگفتن د،
و در اين باره است كه »زھير« پسر »أبى سلمى« گويد:
كمنص ب العت ر دم ى رأس ه ف زل عنھ ا و اوف ى رأس مرقب ة
النسك ][46
»بن و مل يح« از قبيل ه »خزاع ة« -ك ه تب ار »طلح ه طلح ات« بودن د -ج ن
ون ﷲ عِ ب ا ٌد أَمْ ث ال ُ ُك ْم :7 م ىپرس تيدند ،و آي ت كريم ه إِنَّ الَّ ذ َ
ِين َت ْدع َ
ُون م ن ُد ِ
[47] ... 194درباره اينان نازل گرديد.
] »ذو الخلصة«[
ديگر از بتان عرب» ،ذو الخلصة« است .و آن س نگى ب ود س پيد ،و نگ ارين
كه ش كل ت اجى ب ر آن نگاش ته بودن د و در »تبال ه« ب ين »مك ة« و »مدين ه«-
ھفت منزل به »مكة« مانده -جاى داشت.
و پردهداران آن »بنو امامه« از قبيله »باھله« پسر »اعصر« بودند.
و قبائل خثعم ،و »بجيله« و »ازدالسراة« و ديگر قبائل ع رب از »ھ وازن«
ك ه ب ه ايش ان نزدي ك بودن د و آن را ب زرگ م ىداش تند و ب راى او قرب اني
م ىكردن د] .و ھمچن ين اعراب ى ك ه در »تبال ه« أقام ت داش تند ،او را تعظ يم
مىكردند .يكى از آنان گويد:
مثلي و كان شيخك المقبورا لو كنت يا ذا الخلص الموتورا
لم تنه عن قتل العداة زورا ][48
پدر شاعر را كشته بودند ،و او در پى خونخواھى پدر بود ،پسر نزد
__________________________________________________
] [46ترجمه اين بيت اين است:
»پس )اسب من؟( از آن پريد و بر قله ديدگاھى ) -مرتبه( برآمد چون ان س نگ برافراش ته
در كشتارگاه »عتر« كه خون قربانيھا آن را سرخ فام كرده است«.
] [47قرآن كريم.194 /7 ،
] [48ترجمه سه مصراع فوق چنين است:
»اگر تو نيز اى ذو الخلص مانند من صاحب خون بودى ،و پدرت در گور خفته م ىب ود،
)مرا( از كشتن دشمنان )كشندگان پدرم( بى دليل باز نمىداشتى«.
PDF.Tarikhema.ir
»ذو الخلص ة« آم د ،و ب ا تيرھ اى وي ژه قرع هكش ى داورى خواس ت .تي رى
برآمد كه او را از خونخواھى باز مىداشت ،پس اين أبيات را بگفت.
و پ ارهاى از م ردم أبي ات م ذكور را ن اروا ب ه »ام رؤ الق يس« پس ر »حج ر
كندى« نسبت مىدھند [.و »خداش« پسر »زھير عامرى« به ياد او ) -ب ت(
خطاب به »عثعث« پسر »وحشى خثعمى« درباره پيمانى كه در ميان ايشان
بوده ،و عثعث آن را درھم شكسته بود ،مىگويد:
و ما بيننا من مدة لو تذكرا و ذكرته با ّ بيني و بينه
و محبس ة النعم ان حي ث و ب المروة البيض اء ي وم تبال ة
تنصرا ][49
پ س چ ون رس ول خ داى ) -ص لى ﷲ علي ه و س لم» (-مك ة« را بگش ود ،و
ع رب يكس ر إس الم آورد ،و نماين دگان ايش ان )از ھ ر س و( ب ر او وارد
مىشدند» ،جرير« پسر »عبد ﷲ« در حالي كه إسالم آورده ب ود ب ه خ دمتش
رس يد ،پ س پي امبر ب ه او فرم ود :اى »جري ر«! آي ا خ اطرم را از »ذو
الخلصة« آسوده نمىدارى؟ پاسخ داد :فرمانبردارم! پس او را بدان سو گسيل
داشت.
وى برفت تا به قوم ]بن ى[ احم س از قبيل ه »بجيل ه« رس يد و آن ان را ب ا خ ود
بسوى »ذو الخلصة« برد .پس دو قبيله »خثعم« و »باھل ه« در پاس دارى آن
) -ذو الخلص ة( ب ا وى بجنگيدن د .جري ر در آن روز ص د م رد از قبيل ه
»باھله« را كه جملگى پردهدار »ذو الخلصة« بودند بكشت
__________________________________________________
] [49ترجمه دو بيت باال بر اين تقريب است:
»خدا را كه ميان من و او ،و پيم انى ك ه مي ان م ا ت ا م دتى مع ين بس ته ش ده ،حك م و گ واه
است به ياد او آوردم ،كاشكى )آن پيمان را( به ياد مىآورد.
»و او را به سنگ سپيد ) -مروه بيضاء( در روز تباله و به عزلتگاه نعمان ،آنجا ك ه دي ن
ترسا گرفت ،يادآور شدم«.
PDF.Tarikhema.ir
و در ميان قبيله »خثعم« كشتارى بسيار كرد و دويست مرد از »بنى قحافة«
پسر »عامر« پسر »خثعم« بكشت و بر آنان پيروز ش د و ايش ان را ھزيم ت
داد ،و بنيان »ذو الخلصة« را ويران ساخت ،و آن را آتش زد و بس وخت .و
زنى از قبيله »خثعم« )در آن باره( گفت:
ثمال يعالج كلھم انبوبا و بنو امامة بالولية صرعوا
أسدا تقب لدى السيوف قبيبا جاءوا لبيضتھم فالقوا دونھا
فتي ان احم س قس مة تش عيبا قس م المذل ة ب ين نس وه خ ثعم
][50
و »ذو الخلصة« اكنون در آستانه مسجد »تباله« سنگ فرش است.
و از رسول خداى ) -عليه السالم (-چنين به م ا رس يده اس ت ك ه فرم ود» :ال
ت ذھب ال دنيا حت ى تص طك ألي ات نس اء دوس عل ى ذى الخلص ة ،يعبدون ه كم ا
كانوا يعبدونه« ].[51
] »سعد«[
و ب راى »مال ك« ،و »ملك ان« -دو پس ر »كنان ه« -در س احل »ج ده« ،و
پيرامون آن بتى بود كه »سعد« مىناميدند.
__________________________________________________
] [50ترجمه أبيات مذكور در باال بر اين تقريب است:
»بنو امامه در وليه سرگشته و مس تانه ب ه خ اك و خ ون در غلطيدن د و جملگ ى ني زه بك ار
مىبردند.
»اينان به پاسدارى پايه و پايگاه خويش آمدند ،پس به شيرمردانى برخوردند ك ه در براب ر
شمشيرھا دندان )به خشم( مىساييدند ،ساييدنى صدادار و خوفناك.
»جوانمردان احمس خاكسارى را ميان زنان دودمان خثعم پخش كردند ،پخ ش كردن ى ك ه
ھيچيك از آنان بى بھره نماند«.
] [51ترجمه حديث منقول اين است» :دنيا نابود نگردد ت ا آنگ اه ك ه س رينھاى زن ان )ق وم
دوس( ب ر ذو الخلص ة ]در ح ال پرس تش آن[ بس ايد .و آن را چون ان ك ه در پ يش
مىپرستيدند ،بپرستند«.
PDF.Tarikhema.ir
اي ن ب ت لخت ى س نگ دراز ب ود .روزى م ردى از ايش ان ش ترانى را از آن
خويش آنجا برد تا برابر سنگ نگ اه ب دارد ) -آنھ ا را ب ر آن وق ف كن د( و از
اين راه بدان تبرك جويد .چ ون ش تران نزدي ك س نگ رس يدند ،از آن برميدن د
]و بر آن سنگ از خون قربانيھا ريخته مىشد[ و ھر يك به سويى بپراكندند.
مرد تازى اندوھگين و خشمناك شد ،پس سنگى برگرفت و ب ر ب ت بكوف ت و
بگف ت» :خ داى ت را از برك ت پرس تش مردم ان ب ر كن ار دارد! ش تران م را
رمانيدى ،و مرا دچار رنج ساختى «.آنگاه ]در پى گرد آوردن ش تران برآم د
و آنھا را گرد آورد[ و از نزديك وى بازگشت ،و مىگفت:
فشتتنا سعد فال نحن من سعد! أتينا الى سعد ليجمع شملنا
م ن األرض ،ال ي دعى لغ ى و ھل سعد اال ص خرة بتنوف ة
و ال رشد ][52
] »ذو الكفين«[
و قبيله »دوس« از تيره »منھب« پسر »دوس« را بتى بود كه »ذو الكفين«
ناميده مىشد.
پ س چ ون قبيل ه م ذكور إس الم آوردن د ،پي امبر ) -ص لى ﷲ علي ه و س لم(-
»طفيل« پسر »عمرو دوسى« را فرستاد تا آن را بسوزانيد.
و او است كه مىگويد:
__________________________________________________
] [52ترجمه دو بيت باال اينست:
»به پيشگاه سعد آمديم ،تا پراكندگى ما را جمع كند پس سعد ما را پراكنده ساخت.
پس ما از سعد نيستيم )يعنى :ما از س عد بي زاريم(! »و آي ا س عد چي زى ج ز پارچ ه س نگى
است در بيابان افتاده كه او را براى ھدايت ،و يا گمراھى نشايد خواند«.
PDF.Tarikhema.ir
ميالدنا اكبر من ميالدكا! يا ذا الكفين لست من عبادكا!
انى حشوت النار في فؤادكا! ][53
] »ذو الشرى«[
ّ
و »بن ى ح ارث« پس ر »يش كر« پس ر »مبش ر« از قبيل ه »أزد« را ني ز بن ى
بود كه »ذو الشرى« ناميده مىشد.
و يكى از سران عرب در اين بيت از او ياد مىكند:
و شج العدى من ا خم يس اذن لحللنا حول ما دون ذى الشرى
عرمرم! ][54
] »أقيصر«[
و براى قبائ ل »قض اعه« ،و »لخ م« ،و »ج ذام« و »عامل ه« ،و »غطف ان«
در دھكدهھاى مشرف بر »شام« بتى بود »أقيصر« نام ،و درباره اوست ك ه
»زھير« پسر »ابى سلمى« مىگويد:
و م ا س حقت في ه المق اديم و حلفت بأنص اب االقيص ر جاھ دا
القمل! ][55
و »ربيع« پسر »ضبع فزارى« گفته است:
__________________________________________________
] [53ترجمه اين سه مصراع بر اين تقريب است:
»اى ذو الكفين ،من از بندگان تو نيستم! نژاد ما واالتر از ن ژاد ت و اس ت! م نم ك ه درون ت
) -دلت( را يكسره از آتش پر ساختم!«
] [54ترجمه اين بيت چنين است:
»آن گاه در پيرام ون ذى الش رى ف رود آم ديم ،و لش كرى پردامن ه و انب وه از م ا دش من را
درھم شكافت و درھم كوبيد«.
] [55ترجمه بيت باال بر اين تقريب است:
»سوگند ياد كردم به سنگھاى سر پا شده ) -أنص اب( ن زد »اقيص ر« ،س وگندى اس توار و
به آنچه سر و صورتھا بدان ساييده مىشود«.
PDF.Tarikhema.ir
ح ول االقيص ر ،تس بيح و ]و[ انن ى و ال ذي نغ م األن ام ل ه
تھليل! ][56
و »شنفرى األزدي« ھم پيمان قبيله »فھم« درباره او مىگويد:
عل ى ،و أث واب االقيص ر! و ان ام رأ أج ار عم را و رھط ه
يعنف ][57
] »نھم«[
قبيل ه »مزين ه« بت ى ب ه ن ام »نھ م« داش تند ،و ب ه ن ام اوس ت ك ه »عب د نھ م«
نامگذارى مىكردند.
و پ ردهدار »نھ م« م ردى ب ه ن ام »خزاع ى« پس ر »عب د نھ م« ،از قبيل ه
»مزينه« از تيره »بنى عداء« بود.
پس چون آوازه بعثت پيامبر ) -صلى ﷲ عليه و سلم (-شنيد ،ب ر ب ت ن امبرده
بشوريد ،و او را درھم شكست ،و اين أبيات را سرود:
عتيرة نسك ،كالذي كنت أفعل ذھبت الى نھم الذبح عنده
ا ھذا اله ابكم ليس يعقل! فقلت لنفسي حين راجعت عقلھا
ال ه الس ماء الماج د المتفض ل أبيت ،فديني اليوم دين محمد
][58
__________________________________________________
] [56ترجمه اين بيت اينست:
»و ھمان ا م ن س وگند م ىخ ورم ب ه آن ى ك ه س رود مردم ان در پيرام ون اقيص ر ب راى او
نيايش و ستايش است«.
] [57ترجمه اين بيت ،بر اين تقريب است:
»به جامهھاى »اقيصر« سوگند كه مردى كه »عمرو« و دودمانش را ضد م ن پن اه داده،
بر من درشتى بكار مىبرد«.
] [58ترجمه سه بيت مذكور در باال چنين است:
»نزد »نھم« رفتم تا در پيشگاھش گوسفند قربان كنم ،آن چنان كه در پيش مىكردم.
PDF.Tarikhema.ir
آنگ اه ب ه پي امبر ) -ص لى ﷲ علي ه و س لم (-پيوس ت ،و خ ود إس الم آورد ،و
إسالم قبيله خويش »مزينه« را نيز به گردن گرفت.
أمية پسر »أسكر« ھم درباره اين بت مىگويد:
اسيدين يحلفان بنھم إذا لقيت راعيين فى غنم
فأمض و ال يأخ ذك ب اللحم الق رم بينھما أشالء لحم مقتسم،
][59
] »عائم«[
براى قبيله »ازدالسراة« ،بتى بود كه آن را »عائم« مىگفتند.
و »زيد الخير« ك ه ھم ان »زي د الخي ل ط ائى« اس ت ،در اي ن بي ت او را ن ام
مىبرد:
و ل م ت در م ا س يماھم ،ال و تخبر من القي ت أن ق د ھ زمتھم،
عائم! ][60
] »سعير«[
و قبيله »عنزه« را بتى بود» ،سعير« نام.
»جعفر« پسر »ابى خالس كلبى« را در حالي كه بر شترش سوار
__________________________________________________
] )([ »پس چون به عقل خ ويش بازگش تم ،ب ا خ ود گف تم» :آي ا اي ن گن گ بيگان ه از خ رد،
خداى است؟!« » )از قرباني براى او( روى برگرداندم و آيين ام روزم دي ن محم د اس ت،
دادار آسمان ،آن خداى واالى بخشنده است«.
] [59ترجمه دو بيت باال بر اين تقريب است:
»ھ ر گ اه ب ه دو چوپ ان در مي ان گل ه گوس فندى برخ وردى ك ه آن دو م ردك س ياه ب ه نھ م
سوگند مىخورند» ،و ميان آن دو تكهھاى گوشت قسمت شده نھاده است راه خ ود گي ر )و
از آن در گذر( ،و اشتھاى گوشت )خوردن( ترا فرا نگيرد«.
] [60ترجمه بيت باال چنين است:
»به ھر كس مىرسى مىگوئى آنان را )يعنى گوينده بي ت و بس تگان وى را( ف رار دادم و
حال آنكه نمىدانى گونه و سيماى آنان چيست ،نه ،به عائم سوگند كه نمىدانى«.
PDF.Tarikhema.ir
ب ود ،ب ر او گ ذر افت اد ،و )اف راد قبيل ه( »عن زه« گوس فندانى در پيش گاھش
قرب اني ك رده بودن د ،و ش تر »جعف ر« از آن برمي د ،وى اي ن ش عر را إنش اد
كرد:
ح ول الس عير ي زوره ابن ا نفرت قلوصي من عتائر ص رعت
يقدم
م ا ان يحي ر إل يھم ب تكلم و جم وع ي ذكر مھطع ين جناب ه
][61
)ابو منذر گويد» :يقدم« ،و »يذكر« دو پسر »عنزه« ان د ك ه ش اعر پس ران
ايشان را در طواف پيرامون »سعير« ديده است(.
و عرب را سنگھاى غبار آلودى بود كه )در جايى( نصب م ىكردن د ،و گ رد
آن مىگشتند ،و نزدش گوسفند قربان مىكردند.
و اي ن س نگھا را »أنص اب« م ىخواندن د ،و ط واف گ رد آن را »دوار«
مىناميدند.
و در آن باره است كه »عامر« پسر »طفيل« مىگويد) :وى روزى به ديدار
»غن ى« پس ر »اعص ر« آم د در ح الي ك ه آن ان س نگى را ك ه نص ب ك رده
بودن د ،ط واف م ىنمودن د ،ع امر در دخت ران ايش ان ك ه ط واف م ىكردن د،
زيبايى ويژهاى بديد( پس گفت:
عليھم كلما أمسوا دوار! ][62 اال يا ليت أخوالي غنيا
__________________________________________________
] [61ترجمه دو بيت فوق چنين است:
»شتر جوانم از الشهھاى گوسفندان قرباني كه پيرامون »سعير« بر زم ين غلطي ده ب ود و
دو پسر »يقدم« او را زيارت مىكردند ،رميد.
»و گروھھ ايى از دودم ان »ي ذكر« گرداگ رد آس تانش ش تابان م ىگش تند ،و او )ب ت(
نمىدانست و نمىتوانست ايشان را به كلمهاى پاسخ دھد«.
] [62ترجمه اين بيت ،اين است:
PDF.Tarikhema.ir
و »عمرو« پسر »جابر ح ارثى كعب ي« درب اره اينگون ه س نگھاى برافراش ته
است كه مىگويد:
و حلف ت باالنص اب ان ال حلف ت غطي ف ال تنھن ه س ربھا
يرعدوا ][63
و نيز در اين باره اس ت ك ه »مثق ب عب دى« ب ه »عم رو« پس ر »ھن د« گفت ه
است:
فقد كادت حواجبھم تشيب ][64 يطيف بنصبھم حجن صغار
)حجن :كودكان -صبيان(.
)و گوين ده( »ف زارى« ھ م در اي ن ب اره گفت ه اس ت )آن ھنگ ام ك ه ق ريش در
ناھنجاريھايى كه بكار برد ،بر او خشم گرفتند ،و او را از دخول در »مك ة«
منع كردند(:
ھ ل ل ى م ن ق ومي م ن ارب اب؟ س وق ب دني ،محقب ا أنص ابى
][65
و يكى از »بنى ضمره« ،در جنگى كه ميان آنان بود در اين باره گفت:
__________________________________________________
] )([ »اى كاش كى خويش ان م ادريم ،قبيل ه »غن ى« ھ ر ش امگاه »دوارى« ب ر خويش تن
واجب مىداشتند.
] [63ترجمه بيت بر اين تقريب است» :قوم غطيف سوگند ياد كرده است كه جنگاورانش
را )از حمله بر ما( جلو نگيرد ،و من به أنصاب سوگند خوردم كه ما را نتوانند بيم داد«.
] [64ترجمه اين بيت چنين است» :كودكان خردسال ،أنصاب آنان را ط واف م ىكنن د ،و
نزدي ك اس ت ك ه اب روان ايش ان )از پي رى( س پيد ش ود )و ھمچن ان در ھم ه عم ر آنھ ا را
طواف مىكنند(«.
] [65ترجمه بيت باال اين است:
»شتران قربانيم را مىرانم ،در حالي كه أنصاب خودم را بر ترك )شتر( دارم .آيا مرا از
قوم خود پروردگارانى است؟«
PDF.Tarikhema.ir
و حلفت باالنصاب و الستر! ] [66و در اين باره است كه »م تلمس ض بعى«
خطاب به »عم رو« پس ر »ھن د« در رفت ارى ك ه ب ا او ،و ب ا »طرف ه« پس ر
»عبد« كرد ،مىگويد:
و ال الت و األنص اب ال تئ ل! اطردتن ى ح ذر الھج اء ،و ال
][67
)ال تئل :اى ال تنجو -نجات نمىيابى.
اطردتنى :از »أطردت« است ،نه از »طردت«(.
و »عامر« پسر »واثله ابو طفي ل ليث ى« در ح ال إس الم راج ع ب ه جنگ ى ك ه
در آن شركت داشت ،مىگويد:
كورد القطا :ريعانھا متتابع فإنك ال تدرين ان رب غارة
لھ ا نص ب ق د ض رجته نص بت لھ ا وجھ ى و وردا كأن ه
النقائع ][68
] »عميانس«[
و قبيله »خوالن« بتى ) -صنمي( در زمين »خوالن« داشتند كه »عمي انس«
نام داشت.
__________________________________________________
] [66ترجمه مصراع مذكور چنين است:
»س وگند خ وردم ب ه أنص اب ،و ب ه پ رده )ممك ن اس ت م راد پ ردهاى باش د ك ه ب ر بت ان
مىكشيدند(«.
] [67ترجمه بيت باال بر اين تقريب است:
»مرا از بين ھجاى من از خود راندى ،و نه ،به الت و أنصاب سوگند كه نجات نمىي ابي
)يعنى از ھجاى من بركنار نخواھى شد(«.
] [68ترجمه دو بيت فوق بر اين تقريب است:
»پس تو )اى محبوبه من( بدرستى نمىدانى كه با غارت و ھجوم ك ه مانن د ورود قط ا ب ر
آبگاه پياپى روى مىدھد.
»و م ن روى ب ه آن معرك ه ) -مي دان( آوردم و اس ب س رخ ف امم را ب دان مقص د ران دم،
چنانك ه گ وئى او را در آن مي دان انص ابى اس ت ك ه خونھ اى قرب اني آن را رنگ ين س اخته
است«.
PDF.Tarikhema.ir
از چھارپاي ان خ ود و ني ز از محص ولى ك ه از زم ين ب ر م ىداش تند ،بھ رهاى
براى او )عميانس( و بھ رى ،ب ه گم ان خ ويش ،ب راى خ داى ) -ع ز و ج ل(-
كنار مىنھادند.
پ س آنچ ه از س ھم »عمي انس« داخ ل س ھم خ دا م ىش د ،ب ه »عمي انس«
برمىگردانيدن د ،و آنچ ه از س ھمي ك ه ب راى خ دا ق رار داده بودن د ،داخ ل در
سھم بت مىشد ،براى او وامىگذاشتند.
و اينان از تيرهاى از »خوالن« بودند كه به ايشان »أدوم« مىگفتند ،و اين ان
»أسوم« مىباشند.
و بنابر آنچه به ما رسيده است )از اخبار و تفاسير( ،آيت َو َج َعلُوا ِ َّ ِ ِممَّا َذ َرأَ
ش َركائِنا َفم ا ك َ
ان ث َو ْاألَ ْنع ِام َنصِ يبا ً َفق الُوا ھ ذا ِ َّ ِ ِب َزعْ م ِِھ ْمَ ،و ھ ذا لِ ُ
من ْال َح رْ ِ
ش َركائ ِِھ ْم س ا َء م ا ان ِ َّ ِ َف ُھ َو يَصِ ُل إِل ى ُ ش َركائ ِِھ ْم َف ال يَصِ ُل إِلَ ى ﷲ َو م ا ك َ لِ ُ
ُون« [69] 136 :6درباره ايشان نازل شده است. َيحْ ُكم َ
و »حس ان« پس ر »ثاب ت« درب اره ب ت »ع زى« ك ه در »بط ن نخل ه« ب ود،
گفته است:
رس ول ال ذي ف وق الس موات م ن ش ھدت ب اذن ﷲ ان محم دا
عل
له عمل فى دينه متقبل و ان أبا يحيى و يحيى كليھما
و م ن دانھ ا ف ل م ن الخي ر و ان التي بالسد من بطن نخلة
معزل ][70
) »ھشام« گويد» :ف ّل« زمينى را گويند كه خشك است و ھيچ خير
__________________________________________________
] [69قرآن كريم .136 /6
] [70ترجمه أبيات باال بر اين تقريب است:
»گ واھى م ىدھ م ب ه اذن خ داى ك ه محم د فرس تاده آن خ دايى اس ت ك ه پايگ اھش ب االى
آسمانھا است.
PDF.Tarikhema.ir
و بركتى در بر ندارد .و شاعر بت مذكور را به آن تشبيه كرده است(.
و »بنى حارث« پسر »كعب« را در زمين »نجران« كعبهاى ب ود ك ه آن را
بزرگ مىداشتند .و ھمان است كه »اعشى« از آن نام برده است.
و برخى را گمان آنست كه آن كعبه ،نه كعب ه عب ادت ،بلك ه غرف هاى افراش ته
) -كاخى( بود از آن قومى كه »اعشى« ايشان را نام برده )و ستوده است(.
و به نظر من بأيد ھم چنين باشد زي را نش نيدهام ك ه »بن ى ح ارث« در اش عار
خويش كسى را به آن نامي ده باش ند [71] .و قبيل ه »إي اد« در قري ه »س نداد«
واقع در زمينى ميان »كوفه« ،و »بصره«» ،كعبه« ديگرى داش تند ،ھم انى
ك ه »اس ود« پس ر »يعف ر« )در ش عرى از اش عار خ ويش( آن را ي اد ك رده
است.
و شنيدهام كه اين خانه ،خانه عبادت و پرستش نبود ،بلك ه فرودگ اھى بلندپاي ه
و استوار بود كه شاعر از آن ياد كرده است.
و مردى از قبيله »جھينة« كه »عبد الدار« پسر »حديب« ناميده م ىش د ،ب ه
ق وم خ ود گف ت» :بيايي د خان هاى بس ازيم )م رادش س اختن خان هاى ب ود در
سرزمين قبيله »حوراء«( كه با »كعبه« برابرى كن د ،و آن را ب زرگ داري م
تا رفته رفته بسيارى از تازيان را به آن مايل سازيم «.افراد قبيله اين كار را
بزرگ شمردند و تن به اقدام آن در ندادند،
__________________________________________________
] )([ »و بتحقي ق ك ه اب ى يحي ى و يحي ى -اي ن ھ ر دو -را در دي ن او عمل ي اس ت مقب ول
)پذيرفته(.
»و آن بتى كه در »س د« از »بط ن نخل ه« ق رار دارد و ھ ر ك س ك ه ب ه آن ب ت گروي ده،
مانند زمينى است تھى از خير و بركت و بركنار از آب و آبادى«.
] [71مؤل ف م ىخواھ د بگوي د :نش نيدهام ك ه قبيل ه »بن ى ح ارث« كس ى را ب ه ن ام »عب د
كعبه« نام گذارده باشند.
PDF.Tarikhema.ir
پس )آن مرد( اين شعر گفت:
ليست بحوب او تطيف بمأثم و لقد أردت بان تقام بنية
راغ وا و الذوا ف ى جوان ب ف أبى ال ذين إذا دع وا لعظيم ة
قودم
ول وا و اع رض بعض ھم يلح ون ان ال ي ؤمروا ف إذا دع وا
كاال بكم
ف ى ذى أقارب ه غم وض ص فح منافع ه و يغم ض كلم ه
الميسم ][72
»ھشام« پسر »محمد« گويد:
»ابرھ ه اش رم« در »ص نعاء«» ،كنيس ه« اى ب ا س نگ خ ارا و چوبھ اى
گرانق در ،و طالك وب بس اخت ،و آن را »قل يس« ن ام نھ اد ،و ب ه پادش اه
»حبشه« نوش ت ك ه م ن ب ه ن ام ت و »كنيس ه« اى بس اختم ك ه ھ يچكس ھرگ ز
مانند آن را نساخته است.
و از عرب دس ت ب ر ن دارم ت ا آن ك ه خان هاى را ك ه ب ه س وى آن آھن گ ح ج
مىكنند )يعنى كعبه را( واگذارند ،و اين خانه را به جاى آن بر گزينند .چ ون
يكى از سران عرب كه تأخير شھور )يعن ى پ س ان داختن ماھھ اى قم رى( ب ه
فرمان او بود ،اين قصه بشنود ،دو مرد از قوم خود را برانگيخ ت و ب ه آن ان
فرمان داد تا به »صنعاء« روند ،و آن بنا را
__________________________________________________
] [72ترجمه اين چھار بيت ،اين است:
»ھمانا خواستم خانهاى سرپا شود كه نه خود گناه بود ،و نه گناھى در برداشت.
»پ س أب ا كردن د )يعن ى :ت ن در ندادن د( آن انى ك ه چ ون ب ه ك ارى س ترگ خوان ده ش وند
)روباهوار( به راست و چپ دوند و به أطراف »قودم« پناه برند.
»ناسزا مىگوين د ك ه ب ه آن ان فرم اني داده نش ود ،و چ ون ب ه ك ارى )مھ م( خوان ده ش وند،
برخى بى آنكه پاسخى بدھند چون گنگى پشت مىكنند.
»ھر يك از ايشان س ودش ب راى بيگانگ ان اس ت ،و زخم ش در )ت ن( خويش ان مانن د آھ ن
تاييده )ميسم :آلت داغ( فرو مىرود«.
PDF.Tarikhema.ir
با مدفوع خود آلوده سازند ،و آن دو چنين كردند.
پس چون خبر به »أبرھة« رسيد ،خشمگين شد و پرس يد اي ن جس ارت از ك ه
سر زده است؟ گفته شد :كسى از »اھ ل كعب ه« ب وده اس ت .پ س خش مش )دو
چن دان( ش د و ب ا في ل و س پاھى از »حبش يان« ب رون آم د )و آھن گ وي ران
ساختن كعبه كرد( و بشد آنچه شد ].[73
»حسن« پسر »عليل« ما را حديث كرد و گفت» :عل ى« پس ر »ص باح« م ا
را حديث كرد و گفت» :ابو منذر ھشام« پسر »محمد« گفت» :ابو مس كين«
مرا خبر داد از پدرش كه گفت چون »ام رؤ الق يس« پس ر »حج ر« ب ه قص د
غارت بر »بنى اسد« روى آورد ،گذارش بر »ذو الخلصة« افت اد )و او بت ى
بود در »تباله« ،و عرب جملگى آن را بزرگ مىداشتند.
و او را س ه تي ر ) -ق دح( ب ود ،يك ى »آم ر« ،و ديگ ر »ن اھى« ،و س ديگر:
»متربص« )يعنى :در انتظار(.
»امرؤ القيس« سه نوب ت ن زد آن ب ت قرع ه كش يد )و ھ ر س ه ب ار( »ن اھى«
)بازدارن ده( در آم د .پ س تيرھ ا را بشكس ت و پ ارهھ اى آن را ب ر گون ه ب ت
بكوفت و گفت» :شرم پدرت را به دندان گازگير! اگر ترا پدر كش ته بودن دى
مرا از حمله به آنان باز نداش تى!« آنگ اه ب ه جن گ »بن ى اس د« ش تافت و ب ر
ايشان چيره شد.
از آن پس ديگ ر كس ى ب ه داورى و قرع هكش ى ن زد »ذو الخلص ة« نرف ت ت ا
خداى آيين إسالم فرو فرستاد .پس »إمرؤ القيس« نخس تين كس ى ب ود ك ه ب ت
نامبرده را پرده حرمت بدريد.
__________________________________________________
] [73يعن ى :ب ه كيف ر اي ن آھن گ چن ان ك ه دان يم و ھم ه دانن د رس يد و خ ود و پي ل و
لشكريانش يكسره به بالى »أبابيل« نابود گرديدند.
PDF.Tarikhema.ir
»عنزي« ما را حديث كرد از »على« پسر »صباح« كه گفت:
»ھشام« پسر »محمد« مردى مكنى ب ه »أب ا بش ر« ك ه او را »ع امر« پس ر
»شبل« مىگفتند ،و از قبيله »جرم« و بود ،مرا حديث كرد و گفت:
)قبائ ل( »خزاع ة« ،و »لخ م« ،و »ج ذام« ،و جمل ه »اھ ل ش ام« را ص نمي
ب ود» :اقيص ر« ن ام ك ه او را ح ج م ىگذاش تند و در پيش گاه او م وى س ر
مىتراشيدند ) -حلق رأس مىكردند( و ھر مردى كه موى سر مىتراش يد ،ب ا
ھر مويى قرّ هاى )مشتى( آرد )بر زمين( مىريخت.
) »ابو منذر« گويد :القرة :القبضة -يك مشت( )راوي( گفت :پس اف راد قبيل ه
»ھوازن« در آن ھنگام پياپى بر ايشان وارد مىش دند .اگ ر ھن وز قبض ه آرد
و تار موى بر زمين نيفتاده بودى» ،ھوازنى« مىگفت :آن را به م ن ب ده ك ه
م ن خاكس ارى از »ھ وازن« ام ،و اگ ر پ يش از آم دن وى )آرد و م وى( ب ر
زمين ريخته شده بودى ،موى را با شپش و آردى ك ه ھم راه داش ت از زم ين
برمىگرفت ،و مىپخت و مىخورد.
پس از بعثت )پيامبر( ميان دو قبيله »جرم« ،و »بنو جعدة« ب ر س ر آبگ اھى
) -درب اره آبگ اھى( ك ه »عقي ق« نامي ده م ىش د ،خص ومتي روى داد ،و ن زد
پيامبر ) -صلى ﷲ عليه و سلم (-به داورى آمدند.
پيامبر خداى حكم ب ه س ود »ج رم« داد ،پ س »معاوي ه« پس ر »عب د الع زى«
پسر »ذراع جرمى« اين شعر بگفت:
إذا جمعت عند النبي المجامع و انى أخو جرم كما قد علمتم
فانى بما قال النبي لقانع! فان أنتم لم تقنعوا بقضائه،
مع القمل في جفر االقيصر ا لم تر جرما أنجدت ،و أبوكم
شارع؟
PDF.Tarikhema.ir
سوى القمل ،انى من ھ وازن إذا قرة جاءت يقول :أصب بھا
ضارع
بلى ذنب ما أنتم و أكارع. فما أنتم من ھؤال الناس كلھم،
و فاتتھم ا ف ى ط ولھن األص ابع و انكم كالخنصرين اخستا
][74
»ابو منذر ھشام« پسر »محمد« گفت:
»ش رقى« در اي ن ب اره ب راى م ن از »س راقه« پس ر »مال ك« پس ر »جعش م
مدلجى« ،از تيره »بنى كنانه« اين أبيات را بر خواند:
ج ذام و لخ م أعرض ت و ا ل م ي نھكم ع ن ش تمنا ،ال أب ا لك م!
المواسم؟
حي اض برض وى و األن وف و ك ل قض اعى ك ان جفان ه
رواغم
ف ال الم رء مس تحى و ال بما انتھك وا م ن قبض ة ال ذل ف يكم
المرء طاعم ][75
__________________________________________________
] [74ترجمه أبيات باال بر اين تقريب است:
»منم ،چنانكه دانيد از خاندان »جرم« ،آنگاه كه مجامع در حضور پيامبر گرد آيند! »پس
اگر شما به داورى او خرسند )قانع( نباشيد ،م ن ب ه آنچ ه پي امبر فرم وده ق انع و خرس ندم!
»آيا نديدى »جرم« را كه )درماندگان را( يارى مىداد و رادى مىكرد ،در حالي كه پ در
شما در چاه »اقيصر« )براى بر آوردن مشتى آرد( با شپش دست و گريبان بود؟
»ھر گاه آردى آميخته به مو فرو مىريخت) ،پدر شما( مىگفت :آن را خالي از ش پش ب ه
من برسان من خاكسارى از قبيله ھوازن ھستم.
»پس شما )بنو جعدة( از زمره ديگر مردمان نيستيد ،آرى! شما دم و پاچه مردمان بشمار
مىرويد.
»و ھمانا شما در برابر ديگر مردمان حكم دو انگشت كوچك )خنصر و بنص ر( را داري د
كه با ديگر انگشتان ھمسرى نتوانند كرد«.
] [75ترجمه سه بيت مذكور بر اين وجه است:
PDF.Tarikhema.ir
»ابو على عنزي« ما را ح ديث ك رد و گف ت» :عل ى« پس ر »ص باح« م ا را
حديث كرد و گفت» :ابو منذر« پسر »ھشام« پسر »محم د س ائب كلب ى« م ا
را خبر داد ،گفت :پدرم مرا خبر داد و گفت:
نخس تين پاي ه پرس تش بت ان از آنج ا نھ اده ش د ك ه چ ون »آدم« بم رد ،پس ران
»ش يث« پس ر »آدم« او را در مغ ارهاى از ھم ان ك وه ك ه آدم در س رزمين
»ھند« بر آن ف رود آم د ق رار دادن د) ،و آن ك وه را ك وه »ن وذ« گوين د ،و آن
آب ادترين ك وه اس ت در زم ين .و از اين رو اس ت ك ه در مث ل گفت ه م ىش ود:
»سرسبزتر از »نوذ« ،و خشكتر از »برھوت«.
و ]برھوت[ واديى است در »حضرموت« در دھكدهاى به نام »تنعه«.
»عنزي« ما را حديث كرد از »على« پسر »صباح« كه گفت:
»ابو منذر« گفت :پ درم از »اب ى ص الح« از پس ر »عب اس« ) -اب ن عب اس(
روايت كرد كه گفت:
أرواح مؤمن ان در »جابي ه« از س رزمين »ش ام« بس ر م ىبرن د ،و أرواح
مشركان در »برھوت«.
»ابو على عنزي« از »على« پسر »صباح« و او از »ابو منذر« از پ درش
از »ابو صالح« از پسر »عباس« ما را روايت كرد كه گفت:
پسران »شيث« به زيارت پيك ر ) -جس د( »آدم« در مغ ارهاى ك ه نھ اده ش ده
بود ،مىآمدند ،و آن را تك ريم م ىكردن د ،و ب ر او رحم ت م ىفرس تادند ،پ س
مردى از فرزندان »قابيل« پسر »آدم« )به ديگر
__________________________________________________
] )([ »آي ا ش ما را اى ب ىپ دران ،از ناس زا گ ويى ب ه م ا ب از نداش ته اس ت؟ قبائ ل ن امى
»جذام« ،و »لخم« و پايگاھھاى بنام آنان )از شما( اع راض كردن د» ،و ھ ر ي ك از قبيل ه
»قضاعه« كه كاسهھاى مھمان سراى او در )كوه( »رضوى« حوضھايى را )در بزرگى
و پرى از طعام( ھمانند است ،و بيني دشمنان ايشان به خاك خاكسارى ماليده است.
»به آنچه پرده از روى خوارى و خاكسارى شما )كه قبضهھاى آرد مخلوط به موى آلوده
ب ه شپش ان نماين ده آنس ت( برداش تند ،پ س ن ه ف ردي از ش ما را ش رم و حي ائى اس ت ،و ن ه
مردى از شما را خوراكى )آدميانه و صاحب سفره(«.
PDF.Tarikhema.ir
پس ران »قابي ل«( گف ت :پس ران »ش يث« را گرداگ رد پيك ر »آدم« ط وافى
اس ت ك ه »آدم« را ب دان گرام ى م ىدارن د ،و ش ما را از آن بھ رهاى نيس ت،
پس براى ايشان بتى تراشيد و او نخستين كسى است كه بت تراشيده است.
»حسن« پسر »عليل« ما را از »على« پس ر »ص باح« ح ديث ك رد ك ه وى
گفت» :ابو منذر« ما را از پدرش خبر داد كه گفت:
»ود« ،و »س واع« ،و »يغ وث« ،و »يع وق« و »نس ر« مردم انى ص الح و
شايس ته بودن د ك ه ھم ه در ي ك م اه بمردن د ،و خويش ان ايش ان ب ر مرگش ان
س وگوار بودن د )و س وز و گ دازى داش تند( پ س م ردى از أوالد »قابي ل« ب ه
ايش ان گف ت» :آي ا م ىخواھي د پ نج پيك ر )ب ت( ب ر مث ال ايش ان بس ازم )ك ه
بدرستى نمودار آنھا باشد( ،جز اين كه نتوانم در آن )پيك رهھ ا( روح ب دمم؟«
گفتند» :آرى! )از آن بھتر چه خواھيم(؟« پس پنج پيكره به صورت آن )پ نج
مرد نيكوكار( بتراشيد و )در جايى نمايان( براى ايشان نصب كرد.
پس مىآمدند به ديدار )پيكره( برادر و عم و عموزاده خويش ،و او را تعظيم
و تكريم مىكردند و گرد او مىگشتند ت ا آن ق رن ) -نس ل( أول گذش ت و اي ن
ك ار در عھ د »ي ردى« پس ر »مھالي ل« پس ر »قين ان« پس ر »أن وش« پس ر
»شيث« پسر »آدم« روى داد.
چون نسل ديگر در آمد ،اين بزرگداشت بيش از نسل پيش عمل مىشد.
چ ون نوب ت نس ل س وم رس يد ،گفتن د :پيش ينيان م ا اي ن پيك رهھ ا را گرام ى
نم ىداش تند ،مگ ر از اين رو ك ه از آن ان امي د ش فاعت )و پ ايمردى( ن زد
پروردگ ار داش تند پ س ب ه پرس تش آن ان پرداختن د و كارش ان ب زرگ ش د ،و
كفرشان باال گرفت .اين بود كه خداى »إدريس« ) -عليه
PDF.Tarikhema.ir
الس الم (-را ب ه پي امبرى برانگيخ ت )و او »أحن وخ« پس ر »ي ارد« پس ر
»مھالئيل« ]پسر »قينان«[ است.
إدريس آن ان را ب ه يكتاپرس تى خوان د ،نپذيرفتن د ،و او را تك ذيب كردن د ،پ س
خداى او را به پايگاھى بلند در عالم باال نزد خود فراخواند.
و بنابر آنچ ه پس ر »كلب ى« ] [76از »اب ى ص الح« ،از پس ر »عب اس« خب ر
داده است ،كار اين مردم ) -قوم( ھمچنان )در پرستش بتان( پيش م ىرف ت و
فزونى مىيافت تا زمان ن وح پس ر »لم ك« پس ر »متوش لح« پس ر »أحن وخ«
فرا رسيد ،و خداى او را به پيامبرى برانگيخت.
»ن وح« در آن ھنگ ام چھارص د و ھش تاد س ال داش ت .وى در روزگ ارى
پيامبريش يكصد و بيست سال تمام مردم را به پرستش خداى ) -عز و ج ل(-
خواند.
و ايشان او را -نافرمانى كردند ،و دروغگو خواندند پس ب ه فرم ان خ داى ب ه
س اختن كش تى پرداخ ت ،و آن را بس اخت و ب ر آن بنشس ت در ح الي ك ه
ششصد سال داش ت .و غ رق ش د آنك ه غ رق ش دنى ب ود .و )ن وح( پ س از آن
سيص د و پنج اه س ال بزيس ت ،و طوف ان ب اال گرف ت ،و زم ين را يكس ره
بپوشانيد و ميان »آدم« و »نوح« دو ھزار و دويست سال فاصله ب ود و ]آب
طوفان[ اين بتان را از ]كوه[ »نوذ« به زمين فرود آورد ،و جري ان و أم واج
آب از اي ن س وى ب ه آن س وى ) -يعن ى از زمين ى ب ه زم ين ديگ ر( ب ه ش دت
مىرفت تا آن بتان را به سرزمين »ج ّده« بينداخت ) -پرت كرد( و آنگاه آب
فرو نشست و بتان بر كنار )دريا( بماندند ،و باد بر آنھا وزيدن گرفت تا آنھ ا
را )به خاك( بپوشانيد.
__________________________________________________
] [76منظور از ابن كلبى محمد پسر سائب كلبى ،پدر مؤلف اين كتاب است.
PDF.Tarikhema.ir
»حسن« پسر »عليل« از »على« پسر »صباح« م ا را ح ديث ك رد ،گف ت:
»ابو منذر ھشام« پسر »محمد« گفت :ھر گاه بت را از چوب ي ا زر ي ا س يم
بر صورت انسان بسازند ،آن را »صنم« گوين د ،و ھ ر گ اه از س نگ س اخته
شد» ،ثن« ناميده مىشود.
»عن زي« م ا را از »عل ى« پس ر »ص باح« از »اب و من ذر« از پ درش ،از
»ابى صالح« از پسر »عباس« حديث كرد كه گفت :آخ رين بج اى مان ده آب
طوفان د »حسمى« از سرزمين »جذام« بود كه چھل سال بماند و از آن پس
به خورد زمين رفت.
»ابو على عنزي« م ا را از »عل ى« پس ر »ص باح« از »اب و من ذر« ح ديث
كرد كه »كلب ى« گف ت» :عم رو« پس ر »لح ى« و او )لح ى( »ربيع ه« پس ر
»حارثة« پسر »عم رو« پس ر »ع امر« پس ر »حارث ة« پس ر »ثعلب ه« پس ر
»امرئ القيس« پسر »مازن« پسر »أزد« اس ت ك ه او )يعن ى» :أزد«( پ در
»خزاع ة« م ىباش د ،و م ادرش »فھي ره« دخت ر »ح ارث« اس ت ،و گفت ه
مىشود كه وى دختر »حارث« پسر:
»مضاض جرھمى« بود ،و »عمرو« پسر »لحى« كاھنى بود ]وبر »مك ة«
چي ره ش ده و ق وم »ج رھم« را از »مك ة« بي رون ران ده و خ ود پ رده دارى
كعبه را به گردن گرفته بود[ .و يارى )رئ ي( از پري ان داش ت مكن ى ب ه »أب ا
ثمامة« كه به او گفت:
شتاب كن به رفتن و كوچيدن از »تھامه« با نيك بختى و تندرستى.
وى پاسخ داد :فرمانبردارم و ھيچ نمىايستم ) -بلى ،بى آنكه آنجا بمانم(.
»پرى« گفت :برو به ساحل »جده« ،در آنجا بت انى م ىبين ى آم اده ،پ س آنھ ا
را ببر به »تھامه« و باك مدار! پس عرب را به پرستش آنھا
PDF.Tarikhema.ir
بخوان ،ترا أجابت خواھند كرد.
»عمرو« به ساحل جده آمد ،و بتان را از زي ر خ اك ب ر آورد و ب ر داش ت و
به »تھامه« برد ،و چ ون موس م ح ج ف را رس يد ،ع رب را يكس ر ب ه پرس تش
آنان بخواند.
پس »عوف« پسر »عُذره« پسر »زيد ال الت« پس ر »رفي ده« پس ر »ث ور«
پس ر »كل ب« پس ر »وب ره« پس ر »تغل ب« پس ر »حل وان« پس ر »عم ران«
پسر »الحاف« پس ر »قض اعه« او را أجاب ت ك رد ،پ س »ود« را ب ه او داد.
وى ) »عوف«( آن را به »وادي القرى« برد ،و در »دومة الجن دل« پاي دار
ساخت .و پسرش را »عبد ود« نام نھاد.
و او نخستين كسى است ك ه ب ه ن ام اي ن ب ت )ود( نامي ده ش د ،و پ درش أول ين
كس بود كه »عبد ود« نامگذارى كرد .و از آن پس ديگران )از ق وم ع رب(
به اين نام نامگذارى كردند.
»عوف« پسر خود »عامر« را كه به او »عامر أج دار« م ىگفتن د ،ب ه پ رده
دارى آن گماش ت .و »بن ى ع امر« ھمچن ان پ رده دار »ود« بودن د ت ا خ داى
إسالم را به مردم ارزانى داشت ) -إسالم را آورد(.
»ابو منذر« گفت» :كلب ى« گف ت» :مال ك« پس ر حارث ه أج دارى م را ح ديث
ك رد ك ه او را )يعن ى :ود را( دي ده اس ت ،و گف ت :پ درم م را ب ا آون دى )-
ظرفى( شير نزد او )بت ود( مىفرستاد و مىگفت:
اين را به خداى خويش بنوشان ،و من خود آن را م ىنوش يدم ،و دي رى نپايي د
كه »خالد« پسر »وليد« را ديدم كه او را درھم شكست و ريز ريز كرد.
و پي امبر خ داى ) -ص لى ﷲ علي ه و س لم» ،(-خال د« پس ر »ولي د« را از
»غزوه تبوك« براى ويران ساختن آن گسيل داشت .پس پس ران »عب د ود«،
و پسران »ع امر أج دار«» ،خال د« را از وي ران س اختن آن جل وگير ش دند و
»خالد« با ايشان بجنگيد ،و ھمه را بكشت ،و بت
PDF.Tarikhema.ir
)ود( را نگونسار ساخت و بشكست.
]و از جمله كساني كه »خالد« در آن روز بكشت ،مردى[ از »بنى عب د ود«
بود كه او را »قطن« پسر »شريح« مىگفتند .پس چ ون م ادرش بيام د ]و او
را كشته يافت اشارت كرد[ و گفت:
و ال يبقى على الدھر النعيم! اال تلك المودة ال تدوم
له ام بشاھقة رؤم! ][77 و ال يبقى على الحدثان غفر
سپس گفت:
ي ا لي ت أم ك ل م تول د و ل م يا جامعا ،جامع األحشاء و الكب د!
تلد! ][78
آنگاه خويشتن را به روى بر كشته پسر افكند و فريادى ) -شھقهاى( بكش يد و
بمرد.
و نيز در اين جنگ ) -ھنگامه( »حسان« پس ر »مص اد« پس ر ع م »أكي در«
فرمانفرماى »دومة الجندل« كشته شد ،و »خالد« بت را ويران ساخت.
»كلبى« گفت» :مالك« پسر »ح ارث« را گف تم» :ود« را چن ان ب ه م ن بنم ا
) -وصف كن( كه گويى خود بدان مىنگرم ،گفت:
»تنديس ) -تمثال( مردى بود از سترگترين مردان )مردانى كه
__________________________________________________
] [77ترجمه اين دو بيت اين است:
»ھان )بأيد دانست( كه اين دوستى )دوستيھا( دي ر نم ىپاي د ،و ب ر اي ن روزگ ار خوش ى و
ناز و نعمت پايدار نيست! »و ھيچ بزغاله كوھى در برابر پيشامد )ھاى ناگوار روزگ ار(
پايدار نمىماند )با اينكه( او را بر قله بلند )كوھسار( مادرى بس دلسوز و مھربان باشد«.
] [78ترجمه بيت باال بر اين تقريب است:
»اى فرا گيرنده ،فرا گيرنده دل و جگرم! اى كاش كى م ادرت از م ادر نم ىزايي د ،و خ ود
)فرزند( نمىزاد«.
PDF.Tarikhema.ir
ديده يا شنيدهام( ،و آراسته به دو جام ه نگ ارين ) -حل ه( ك ه يك ى را ب ر مي ان
بس ته و ديگ ر را ب ه دوش گرفت ه ،شمش يرى ب ر كم ر ،و كم انى ب ر ب از و ،و
پيش روى او نيزهاى ) -حربه( و ب ر آن پرچم ى افراش ته ،و تي ر دان ى پ ر از
تير برابر او نھاده» «.كلبى« گفت:
س خن دنب ال ش د) ،راوي( گف ت :و »عم رو« پس ر لح ى را »مض ر« پس ر
»نزار« أجابت كرد ،پس »سواع« را ب ه م ردى از قبيل ه »ھ ذيل« ك ه او را
»ح ارث« پس ر »تم يم« پس ر »س عد« پس ر »ھ ذيل« پس ر »مدرك ه« پس ر
»الياس« پسر »مضر« مىگفتند واگذاشت ) -داد( ،پس در زمينى از »بط ن
نخله« كه »رھ اط« گفت ه م ىش د ،ج اى گرف ت ،و او را ھمس ايگانى از قبيل ه
»مضر« مىپرستيدند ،پس مردى از عرب گفت:
كما عكفت ھذيل على سواع تراھم حول قيلھم عكوفا
عتائر من ذخائر كل راع ][79 تظل جنابه صرعى لديه
و قوم »مذحج« )دعوت( او را بپذيرفتند .پ س »يغ وث« را ب ه »أنع م« پس ر
»عمر مرادى« تسليم كرد .و در تپهاى در »يمن« كه
__________________________________________________
] [79ترجمه دو بيت مرقوم چنين است:
»ايشان را مىبينى كه پيرامون مھتر خويش مقيم ھس تند ،ھمچن ان ك ه )اف راد قبيل ه( ھ ذيل
گرد سواع مقيم بودند.
»و الشهھاى گوسفندھاى قرباني كه ذخيرهھاى ھمه شبانان قبيله ب ه ش مارند سراس ر روز
را در آستانه وى )يعنى :برابر سواع( بر خاك افتاده بسر مىبرند«.
PDF.Tarikhema.ir
»مذحج« ناميده مىشد ،جاى گرفت ،و قوم »مذحج« و وابستگان ايش ان )از
ديگر قبائل( او را مىپرستيدند.
و قبيله »ھمدان« وى را )يعنى :عمرو پسر لحى را( أجابت كرد.
پس »يعوق« را به »مالك« پسر »مرثد« پسر »جش م« پس ر »حاش د« پس ر
»جشم« پسر »خيران« پسر »نوف« پسر »ھمدان« سپرد.
پ س در ديھ ى ك ه »خي وان« ن ام داش ت پاي دار ش د) ،و ق وم( »ھم دان« ،و
ھمسايگان ايشان را )سرزمين( »يمن« به پرستش آن پرداختند.
و قبيله »حمير« )دعوت( او را پذيره شد .وى »نسر« را به م ردى از »ذى
رع ين« ك ه او را »مع ديكرب« م ىگفتن د ب داد ) -س پرد( .و در محل ى از
س رزمين »س باء« ك ه »بلخ ع« ن ام داش ت نھ اده ش د ،و )ق وم( »حمي ر« ،و
پيوستگانش )از ديگر أقوام( او را مىپرستيدند.
و ھمچن ان در پرس تش او پاي دار بودن د ت ا »ذو ن واس« ايش ان را ب ه ك يش
»يھود« در آورد.
پس ھمواره اي ن بت ان پرس تش م ىش دند ت ا خ داى پي امبر ) -ص لى ﷲ علي ه و
سلم (-را برانگيخت ) -مبعوث فرمود( و پيامبر به ويران ساختن آنھ ا فرم ان
داد.
»ھشام« گفت» :كلبى« از »ابى صالح« از پسر »عباس« ما را حديث كرد
كه پيامبر ) -عليه السالم (-فرمود :آتش )دوزخ( براب ر چش مم نم ودار ش د ،و
عم رو ]پس ر لح ى[ را دي دم ،م ردى كوت اه ق د ،س رخ ف ام ،گرب ه چش م )كب ود
چشم( كه رودهھايش را پشت سرش در آتش مىكشانيد .پرسيدم اين كه باشد؟
PDF.Tarikhema.ir
گفتن د» :عم رو« پس ر »لح ى« ،نخس تين ك س ك ه آي ين» :بحي ره« ،و
»وص يله« ،و »س ائبة« ،و »ح امى« ] [80نھ اد ،و ك يش »اب راھيم« را
بگردانيد ) -دگرگون ساخت( و عرب را به پرستش بتان خواند.
پي امبر ) -ص لى ﷲ علي ه و س لم (-فرم ود» :ش بيهت رين ك س از فرزن دان
»عم رو« ب ه او »قط ن« پس ر »عب د الع زى« اس ت .پ س »قط ن« )از مي ان
حاضران( بر جست ) -سراسيمه بپا خاست( و گفت:
»اى پي امبر خ دا! آي ا ش باھت ب ه او ) -ھمانن دى ب ا او( م را زي انى دارد؟«
فرمود :نه ،تو مسلمانى ،و او كافر )بود(.
و نيز پيامبر ) -صلى ﷲ عليه و سلم (-فرمود» :و دجال به م ن نمايان ده ش د،
م ردى ي ك چش م ) -اع ور( ،گن دم گ ون ) -س ياه چ رده( ،ژولي ده م وى ك ه
شبيهترين كس از »بنى عمرو« به او »أكثم« پسر »عبد العزى« است.
پس »أكثم« به پاى خاس ت و گف ت :اى پي امبر خ داى! آي ا ھمانن دى م ن ب ه او
مرا زيان آورد؟
__________________________________________________
] [80بحي ره :ش تر ي ا گوس فند م ادهاى را گوين د ك ه ھ ر گ اه ده ش كم م ىزايي د گوش ش را
مىشكافتند ،و او را رھا مىكردند تا ھر جا خود خواھ د ب رود ،و بچ رد .و چ ون م ىم رد
گوشتش را مردان مىخوردند و زنان را از خوردن آن باز مىداشتند.
وصيله :ماده شترى را گويند كه دو شكم در پى يك ديگر زاي د و گوس فند ي ا ب زي ك ه ھف ت
شكم دو دو بچه ماده در پى يكديگر آورد ،پس اگر در شكم ھفتم يا ھشتم بره ي ا بزغال هاى
بزادى گفته مىشدى» :وصلت أخاھا« .پس شيرش را نمىآشاميدند مگر مردان ،نه زنان.
سائبة :م اده ش ترى ك ه بچگ ان بچگ ان خ ود را درك م ىك رد )يعن ى :آنق در م ىزيس ت ك ه
بچ هھ اى او بچ ه آورن د( ،آنگ اه او را آزاد م ىكردن د و س ر ب ه خ ود م ىگذاش تند و ب ر او
سوار نمىشدند.
حامى :شتر نر را گويند كه ده شكم آبستن كرده باشد ،آنگ اه آزادش م ىس اختند و س وارش
نمىشدند و مو و پشم او را نمىچيدند و م ىگذاش تند ت ا ھ ر ج ا خواھ د ب رود و ھ ر چ ه را
خواھد بجرد.
PDF.Tarikhema.ir
فرمود :نه ،تو مسلمانى ،و او كافر.
] »فلس«[
»اب و عل ى عن زي« ،م ا را از »عل ى« پس ر »ص باح« ،از »ھش ام« پس ر
»محمد« ،از »ابو باسل طائى« از عمويش »عنترة« پسر »أخرس« ح ديث
كرد ،و گفت:
قبيله »طىّ « ،بتى داشتند »فلس« نام و آن دماغ هاى ب ود س رخ ف ام ،ماي ل ب ه
سياھى ،در مي ان ك وھى ب ه ن ام »اج أ« از كوھس ار »ط ى« ك ه گ ويى تمث ال
آدم ي اس ت ،و آن را م ىپرس تيدند ،و پيش كش ) -ھدي ه( م ىدادن د و گوس پند
براب رش قرب ان م ىكردن د ،و ھ يچ بيمن اكى نزدي ك او نيام دى ،مگ ر آنك ه در
أم ان ب ودى ،و ھ يچ ك س ش كارى را ك ه در پ ى ب ود ،اگ ر ب ه او پن اه م ىب رد
دنبال نمىكرد ،و به او وامىگذاشت و پيرامونش از دستبرد ايمن بود.
پرده دار »فلس( پسران »بوالن« بودند ،و »بوالن« خ ود نخس تين ك س ب ود
كه او را پرستش كرد ،و آخرين كس از پرده داران وى مردى بود از ايش ان
كه او را »صيفي« مىگفتن د» .ص يفي« روزى ش ترى ش يرده ) -ناق ه خلي ة(
را از زن ى »كلب ى« از تي ره »بن ى عل يم« ھمس ايه »مال ك« پس ر »كلث وم
ش مجى« ك ه خ ود م ردى ش ريف »نام دار( ب ود پ يش گرف ت و ت ا پيش گاه
»فل س« بران د ،و آنج ا نگاھداش ت .زن )ص احب ش تر( ھمس ايه خ ويش
»مالك« را از اين رويداد خبر داد ،و »مالك« بر اس بى برھن ه س وار ش د ،و
نيزه بر گرفت و در پ ى »ص يفي« ب رون رف ت ،و او را در ح الي ك ه براب ر
بت »فلس« نشسته بود ،و ناقه را در پيشگاھش بسته ،بگرف ت و گف ت» :راه
شتر ھمسايهام باز گذار )و او او دست بدار(!« پرده دار پاس خ داد ك ه »ش تر
از آن پروردگار تو است«!« مالك« گفت» :راه او باز گذار«.
PDF.Tarikhema.ir
گف ت» :آي ا پ رده خ دايت را م ىدرى؟!« پ س »مال ك« ني زه را براب ر روي ش
داشت ،پرده دار ناگزير زانوبند از زان وھى ش تر ب ر گرف ت ،و مال ك ب ا ش تر
باز گشت.
پ رده دار ب ه »فل س« روى آورد و دس ت برافراش ت و مال ك را ب دو نم ود و
گفت:
أخفرك اليوم بناب علكوم يا رب ان مالك بن كلثوم
و كنت قبل اليوم غير مغشوم! ][81
اين چنين بت را )بر »مالك«( برمىآغاليد ) -تحريض مىك رد( ،و »ع دى«
پسر »حاتم« ھمان ھنگام گوسپندى برابر بت قربان كرده و خود با تن ى چن د
از كسانش گرد ھم نشسته درباره كردار »مالك« سخن مىگفتن د ،و »ع دى«
پسر »حاتم« از آن كردار سخت بيمناك شد و گف ت :بنگري د ت ا ھم ين ام روز
به او )يعنى» :مال ك« چ ه )كيف ر( م ىرس د .پ س چن دين روز بگذش ت و ب دو
چيزى نرسيد .و »عدى« از پرستش او ،و ديگ ر بت ان دس ت بشس ت و ك يش
»ترسا« گرفت ،و ھمچنان ترسايى بود تا إس الم را خ دا )ب ه بن دگان خ ويش(
ارزانى داشت ،پس »إسالم« آورد.
و »مالك« نخس تين ك س ب ود ك ه پ رده )حرم ت( »فل س« بدري د و از آن پ س
ھر گاه پرده دار شتر )يا گوسفندى( را به قرقگاه ) -حرم( »فل س« م ىران د،
از او پ س م ىگرفتن د ،ول ى ھمچن ان ب ت ن امبرده پرس تش م ىش د ت ا آنك ه
)دعوت( پيامبر إسالم ) -عليه السالم (-آشكار گرديد .پس »على« پسر »ابى
طالب« را پيامبر بفرستاد تا او را نابود
__________________________________________________
] [81ترجمه اين است:
»پروردگارا! مالك پسر كلثوم امروز پردهات را درباره شترى درشت پيكر پاره كرد.
و تو تا پيش از اين روز ستمكش نبودى!«
PDF.Tarikhema.ir
س اخت و دو قبض ه شمش يرى را ك ه »ح ارث« پس ر »اب ى ش مر غس انى«
پادش اه »غس ان« ،آن دو را ب ه گ ردن »فل س« آويخت ه ب ود ،و يك ى را
»مخذم« ،و ديگرى را »رسوب« مىگفتن د ،ب ر گرف ت )و ھم ين دو شمش ير
است ك ه »علقم ه« پس ر »عب ده« در ش عر خ ويش از آن ي اد ك رده اس ت( ،و
»على« پسر »ابى طالب« با آن دو شمشير به ن زد پي امبر ) -ص لى ﷲ علي ه
و سلم (-باز گشت .و آن حضرت يكى به گ ردن آويخ ت و س پس ب ه »عل ى«
پس ر »اب ى طال ب« بخش ود ،و ھم ان اس ت شمش يرى ك ه »عل ى« آن را ب ر
ميان مىبست.
ّ
تمام شد كتاب »األصنام« و الحمد رب العالمين ][82
__________________________________________________
] [82احم د زك ى پاش ا مص حح و محق ق م تن عرب ي كت اب األص نام در پاي ان كت اب چن ين
مىنويسد:
»بر ھامش صفحه أخير از نسخه »خزانه زكيه« اين عبارت نوشته شده است:
»نقلت من خط ابن الجواليقي -رحمه ﷲ -فى آخر ھذا الكتاب ما نصه:
»بلغت من اوله سماعا بقراءة الشيخ ابى الفضل محم د ب ن ناص ر ب ن محم د ب ن عل ى ان ا و
محمد بن الحسين اإلسكاف فى المحرم من سنة .«494
»نقلته من نسختي التي نقلتھا من خط محمد بن العباس بن الفرات ،فى سنة تسع و عش رين
و خمسمائة «.و الحمد ّ كثيرا .و عارض ت بھ ا م ع ول دي اب ى محم د إس ماعيل )جب ر( ]ه
ﷲ[ بقراء ]تى و ھو[ يسمع ]و ذلك[ فى سنة ]تسع[ و عش رين ]و خم س[ مائ ة و س معه اخ
]وه ابو[ ظاھر إسحاق و ل ]دى[.
ترجمه عبارات عربي باال اين است:
»از خط پسر جواليقى -رحمه ﷲ -در آخر كتاب عبارت ذيل را نقل كردم:
»رسيدم )ب دينجا( از أول كت اب بعن وان س ماع م ن و محم د پس ر حس ين إس كاف ب ا قرائ ت
شيخ ابو الفضل محمد پسر ناصر پسر محمد پس ر عل ى در مح رم س ال ) 494ھج ري(«.
»نقل كردم از نسخه خودم كه آن را از خط محمد پسر عباس پسر فرات در سال 529
PDF.Tarikhema.ir
حاشيه در آخر نسخهاى كه أساس طبع متن عربي كتاب است
»يعبوب:
بتى است از تي ره »جديل ه« از قبيل ه »ط ى« .اي ن قبيل ه بت ى داش ت ك ه »بن و
اسد« آن را از ايشان گرفتن د ،در نتيج ه قبيل ه »ط ى«» ،يعب وب« را بع د از
آن بپرستش گرفتند.
عبيد گويد:
ص نما ،فق روا ي ا ج ديل و أذب وا! فتب دلوا اليعب وب بع د الھھ م
] [1
)يعنى :نخوريد بر اين بت و نياشاميد(.
باجر:
پس ر »دري د« گوي د] :و او[ بت ى ب ود در جاھلي ت ب راى قبيل ه »أزد« ،و
ھمسايگانشان از قبيله »طى« ،و »قضاعه« كه آن را مىپرستيدند.
__________________________________________________
] [1ترجمه بيت باال اينست» :پس يعبوب را به جاى خداى خ ويش )ك ه بن و اس د او را ب ه
قھر و غلب ه از ايش ان گرفتن د( ع وض گرفتن د ،پ س اى ق وم ج ديل )بع د از اي ن خ وارى و
خاكس ارى( ن ان و آب گ وارا نخوري د و نياش اميد) «.ھج ري نق ل ك رده ب ودم (.خ داى را
سپاس فراوان ،و عرضه داشتم آن را با پسرم ابى محمد إسماعيل جبر ]ه ﷲ[ بق راء ]م ن،
و او[ م ىش نيد ]و آن[ در س ال ]پانص د[ و بيس ت ]و ن ه[ ب ود ،و ب رادر ]ش اب و[ ط اھر
إسحاق ]پسرم[ نيز آن را گوش مىداد «.ناگفته نماند كه به نظر و تحقيق احمد زكى ،پسر
جواليقى در سال 529اين نسخه از كتاب األصنام را از روى نسخه ديگرى ك ه ق بال اب ن
جواليقى از روى خد ابن فرات نوشته بود ،استنساخ كرده است.
PDF.Tarikhema.ir
)باجر( بفتح جيم ،و برخى »باجر« بكسر جيم نيز خواندهاند ].[1
»نقل ت ھ ذه النس خة م ن نس خة بخ ط االم ام العالم ة اب ى منص ور موھ وب ب ن
احمد بن الجواليقي -رحمه ﷲ ،-ثم قوبل ت بھ ا بحس ب الطاق ة« [2] .الحم د ّ
رب العالمين و صلى ﷲ على سيدنا محمد و على آله و صحبه و سلم.
__________________________________________________
] [1ان اثير در كتاب النھاية »باجر« را »باحر« با حاء مھمله ضبط كرده است.
] [2ترجمه عبارت عربي باال چنين است:
»اين نسخه از نسخهاى گرفته شده است كه به خط امام عالمه اب ى منص ور موھ وب پس ر
احمد پسر جواليقى -رحمه ﷲ -نوشته شده است ،تا سر ح د إمك ان ب ا نس خه م ذكور مقابل ه
گرديده است«.
PDF.Tarikhema.ir
تكمله
نامھاى بتان و خانهھايى كه تازيان پيش از إس الم پرس تش م ىكردن د و ھش ام
كلبى در كتاب األصنام از آنھا نام نبرده است.
آزر:
بتى بود كه تارخ پدر ابراھيم ،بنابر آنچه كه برخى از مفسران گفتهان د ،پ رده
خ ُذ أَصْ ناما ً
آز َر أَ َت َّت ِ
دارش بود .و از »مجاھ د« در تفس ير ق ول خ داى تع الىَ :
74 :6روايت شده است كه گف ت :آزر پ در اب راھيم نب ود ،بلك ه ن ام بت ى ب ود
) ...تاج العروس(
اسحم )األسحم(:
بتى بود س ياه رن گ» .ج وھرى« گوي د) :ن ام( اس حم در اي ن ش عر »اعش ى«
آمده است:
باسحم داج عوض ال نتفرق ][1 رضيعي لبان ثدي ام تحالفا
)تاج العروس(
__________________________________________________
] [1ترجمه بيت مذكور اينست:
»دو ھمشير كه از پس تان ي ك م ادر ش ير خ وردهان د ،ب ه س نگ س ياه س وگند ي اد كردن د ك ه
ھيچگاه از يكديگر جدا نخواھيم شد«.
PDF.Tarikhema.ir
اشھل )األشھل(:
بتى است ،و از او گرفته شده است نام »بنو عبد األشھل« ك ه ن ام قبيل هاى از
عرب است.
)تاج العروس(
االھه» :االالھة(:
بتانى بودند .در ساير نسخهھاى قاموس االھه ضبط است ،ولى صحيح آن در
اين معنى »آلھه« ب ه ص يغه جم ع اس ت ،و ب ر ھم ين وج ه اس ت قرائ ت ق ول
ك ... 127 :7 خداى تعالىَ :و َي َذ َر َ
ك َو آلِ َھ َت َ
)تاج العروس(
أوال:
نام بتى است از آن بكر و تغلب دو پسر وائل) .تاج العروس(
بجه )البجة(:
ا بتى بود كه پارهاى از تازيان او را مىپرستيدند.
)تاج العروس(
بس:
خانهاى بود از آن غطفان ،و آن را ظالم پسر اسعد بنا نھاد.
ظالم چون ديد كه قريش گرد كعبه طواف مىكنند ،و سعى ب ين ص فا و م روه
را بجاى مىآورند ،خانه كعبه را اندازه گرفت و س نگى از ص فا و س نگى از
مروه را بر گرفت و به س وى ق وم خ ويش ب از گش ت ،و در آنج ا خان هاى ب ر
ان دازه خان ه كعب ه بس اخت ،و آن دو س نگ را ك ه ھم راه آورده ب ود ب ه ج اى
صفا و مروه گرفت و بدين ترتيب از گزاردن حج در مك ة ،خ ود را ب ى ني از
س اخت ،ام ا زھي ر پس ر جن اب كلب ى ب ر او و قبيل هاش غ ارت ب رد و ظ الم را
بكشت و بنايش را منھدم كرد.
)تاج العروس(
بعل:
اسم بتى است كه از طال ساخته بود ،از آن قوم الياس ،و صواب
PDF.Tarikhema.ir
ھمين است ،و ھمينطور ھم در نسخ ص حاح ج وھرى آم ده اس ت ،و مؤي د آن
ِين ،إِ ْذ ق ال:اس لَ ِم َن ْالمُرْ َس ل َ
اس ت ق ول خ داى تع الى ك ه م ىفرماي دَ :و إِنَّ إِ ْلي َ
ِين125 -123 :37 . ُون أَحْ َس َن ْالخ الِق َ
ُون َبعْ ًال َو َت َذر َ ون ،أَ َت ْدع َ
لِ َق ْو ِم ِه أَ ال َت َّتقُ َ
و در نسخه مربوط ب ه ش يخ م ا ب ه ق وم ي ونس نس بت داده ش ده اس ت ) ...ت اج
العروس(
بعيم )البعيم(:
بت ى ب ود و پيك رى از چ وب و ص ورتي غي ر س ايه دار از ص مغ) .ت اج
العروس( بلج :نام بتى است) .تاج العروس(
بيت ربه )بيت الربة(:
نام خانهاى كه بر گرداگرد بت »الت« بنا شده بود) .تاج العروس(
جبت )الجبت(:
كلمهاى است كه بر بت و ك اھن و س احر و أمث ال آن اط الق م ىش ود .ش عبى
ِين أُو ُتوا َنصِ يبا ً من ْالكِت ا ِ
ب ي ُْؤ ِم ُن َ
ون در تفسير قول خداى تعالى :أَ لَ ْم َت َر إِلَى الَّذ َ
ت 51 :4گوي د» :جب ت« يعن ى :ج ادو ،و »ط اغوت« ن ام ت َو َّ
الط ا ُغو ِ ج ْب ِ ِب ْال ِ
شيطان است .و از ابن عباس نق ل ش ده اس ت ك ه »ط اغوت«» ،كع ب« پس ر
»اش رف« ،و »جب ت«» ،ح ي« پس ر »اخط ب« م ىباش د و در ح ديث آم ده
است كه »الطيرة ،و العيافة ،و الطرق من الجبت«) .تاج العروس(
جبھه )الجبھة(:
در ح ديث آم ده اس ت بت ى ب ود ك ه در جاھلي ت آن را م ىپرس تيدند) .ت اج
العروس ،و نھايه ابن اثير(
PDF.Tarikhema.ir
جريش:
بر وزن زبير ،بتى بود در دوره جاھلى .اين است آنچه در ھمه نس خ ق اموس
ض بط ش ده اس ت ،و اي ن غل ط م ىنماي د ،و درس تش ج ريش )ب ر وزن امي ر(
مىباشد آنطور كه صاغانى و حافظ ضبط كردهان د ،و ح افظ ب ر آن اف زوده و
گفته است كه »عبد جريش« پدر »عبد قيس« منسوب به ھمين ب ت اس ت ...
)تاج العروس(
جلسد )الجلسد(:
اسم بتى است كه در جاھليت مىپرستيدند.
»ج وھرى« اي ن كلم ه را در ترجم ه »جس د« آورده اس ت ب ه اي ن معن ى ك ه
»الم« زايد است .شاعر گويد:
بيقر من يمشى الى الجلسد ][2 فبات يجتاب شقارى كما
جھاز:
بتى بود از آن ھوازن) .تاج العروس(
دار )الدار(:
بتى بود كه به نام او »عبد الدار« پسر قصى پسر كالب كه خود پدر تي رهاى
از تازيان بود ،ناميده شد) .تاج العروس(
دوار )الدوار(:
اسم بتى است كه برخى از تازيان آن را بپا داشته بودن د و گ رد آن م ىگش تند
و ناظر به اوست اين بيت امرئ القيس:
__________________________________________________
] [2ترجمه بيت باال چنين است:
»پ س ش ب را ب ه روز آورد در پيم ودن چم ن زارى ش قارى ،آنچنانك ه متكبران ه راه
مىپيمايد كسى كه به سوى بت جلسد مىرود«.
PDF.Tarikhema.ir
ع ذارى دوار ف ى م الء م ذيل ... فعن لن ا س رب ك ان نعاج ه
] [3
)تاج العروس(
ربه )الربة(:
ھم ان »الت« اس ت ،و ح ديث ع روة پس ر مس عود ثقف ى ن اظر ب ه اوس ت ك ه
چ ون إس الم آورد ،و ب ه خ انوادهاش بازگش ت چ ون وارد خان ه ش د ،ق وم
ورودش را به خانه پيش از آنكه گرد »ربه« )يعنى:
الت( بگردد ،منكر شمردند .بت مذكور پارچه سنگى )صخره( ب ود ك ه قبيل ه
»ثقيف« در »طائف« آن را مىپرستيدند ،و در داستان مربوط به وف د ثقي ف
آم ده اس ت ك ه ايش ان را خان هاى ب ود ،ب ه ن ام »رب ه« يعن ى :آن خان ه را رب ه
مىناميدند( ،و آن را ھمدوش خانه كعب ه م ىش مردند ،و پ س از آنك ه مس لمان
شدند» ،مغيره« آن را درھم كوبيد.
ربه )الربة(:
كعب هاى ب ود ش ش گ وش در نج ران از آن قبيل ه م ذجح ،و بن ى الح رث پس ر
كعب) .تاج العروس و نھايه ابن اثير(
ذو الرجل:
بتى بود در ناحيه حجاز) .تاج العروس(
زور )الزور(:
ھر آنچه بنام »رب« جز خ داى تع الى پرس تش م ىش د زور )ب ا راء( و زون
)با نون( ناميده مىشد .اب و س عيد گوي د :زون )ص نم( يعن ى ب ت .و اب و عبي ده
گفته است ھر چه جز خداى تعالى
__________________________________________________
] [3ترجمه بيت باال چنين است:
»پس آشكار شد پيشاپيش ما گلهاى از گاوان وحشى كه گوى مادگان آنھا دختركانى بكر و
دس ت نخ ورده بودن د ك ه در باالپوش ھاى بلن د گرداگ رد ب ت دوار )ط واف م ىكنن د و
مىگردند(«.
PDF.Tarikhema.ir
م ورد پرس تش ق رار م ىگرف ت ،زور نامي ده م ىش د .و س يد مرتض ى ش ارح
قاموس گفت ه اس ت :گوين د زور بت ى مخص وص و ج وھر نش ان در ب الد دادر
)الدادر( بود) .كلمه دادر بدين صورت يكى از غلطھاى فراوانى است ك ه در
چ اپ ت اج الع روس آم ده اس ت ،و درس ت آن »داور« ب ه ف تح »واو« اس ت
چنانچه ياقوت در معجم البل دان در ذك ر زم ين داور ب دان ش ھادت م ىدھ د .و
بت مذكور را چنين وصف كرده است كه پيك ره آن را ط ال و دو چش م آن از
دو قطعه ياقوت بود ،و بر قله ك وھى ك ه ب ه ن ام ك وه »زون« نامي ده م ىش د،
نصب شده بود ،و ني ز گوي د ك ه عب د ال رحمن پس ر س مره پس ر حبي ب بع د از
آنكه ناحي ه سجس تان را در روزگ ار عثم ان پس ر عف ان گش ود ب ه زم ين داور
رفت ،و اھالى آن ناحيه در كوه زون حصار گرفتند.
س پس ب ا آن ان ص لح ك رد ك ه ھش تھزار مس لمانى را ك ه ھم راه داش ت جھ از
جنگ ى دھن د و از آن پ س داخ ل بتخان ه زون ش د و دو دس تش را بري د و دو
قطع ياقوتى را كه به جاى چشمانش نھاده بودند ،بر گرفت .آنگاه ب ه مرزب ان
ايشان خطاب ك رد و گف ت :اي ن ش ما و اي ن ط ال ،و اي ن ج واھر ،از آن ش ما،
من فقط خواستم به تو بياموزم كه اين بت نه سود بخشد ،و نه زيان رساند(.
زون )الزون(:
بتى اس ت ك ه آن را غي ر از خ دا م ورد پرس تش داش تند ،مث ل زور .ج وھرى
بيت زير را به جرير نسبت مىدھد:
مش ى الھراب ذ بيع ة الزون يمشى بھ ا البق ر الموش ى اكرع ه
] [4
__________________________________________________
] [4ترجمه اين بيت چنين است:
»مىبرد آن را گاو پاچه نگارين مانند رفت ار ھراب ذه )بزرگ ان مج وس( ب ه قص د بيع ت ب ا
زون )ھنگام رفت به بتكده زون(.
و در فارسي آن را »ژون( گويند .حميد گفته است:
»ذات المجوس عكفت للزون«.
زون )الزون(:
بتكده )جايى كه بتان را در آنجا گ رد م ىآوردن د و نص ب م ىكردن د و پيراي ه
مىبستند(.
)تاج العروس ،و شفاء الغليل اثر خفاجى(
شارق )الشارق(:
بتى بود كه اھل جاھليت به نام او »عبد الشارق« نامگذارى م ىكردن د) .ت اج
العروس(
شمس )الشمس(:
بتى بود قديمى .صاحب تاجر العروس گويد :ابن كلب ى آن را ي اد ك رده )ول ى
در كتاب األصنام ذكرى از آن نشده است ،شايد پسر كلبى در كتاب ديگ ر ب ه
آن اشاره نموده است( .و عرب »عبد ش مس« ك ه تي رهاى از ق ريش اس ت ب ه
نام او نامگذارى كردهاند ،و اولى كس ى ك ه »عب د ش مس« نامي ده ش د »س بأ«
پسر »يشجب« است.
)تاج العروس(
صدا:
بتى بود از ن قوم عاد) .مروج الذھب(395 /3 ،
سمعودا:
بتى بود از آن قوم عاد) .مروج الذھب(295 /3 ،
ضمار )الضمار(:
بتى بود ك ه عب اس پس ر م رداس س لمى و قبيل هاش آن را ب ه پرس تش گرفتن د.
)تاج العروس(
ضيزن:
نام بتى است و گفته شده كه ضيزنان )يعنى :دو ضيزن( دو بت
PDF.Tarikhema.ir
بودند از آن »منذر اكبر« كه آن دو را در دروازه حي ره نص ب ك رده ب ود ت ا
ھر كس وارد حيره مىشد آن دو را سجده كند )براى آزم ودن فرم انبر دارى
واردان( )تاج العروس(
طاغوت )الطاغوت(:
الت ،و ع زى و ديگ ر بت ان و ھ ر چ ه ج ز خ داى تع الى پرس تش م ىش د ،و
شيطان ،و كاھن ،و ھر رئيس گمراھى به اين نام خوانده مىشد .ط اغوت ب ر
ب ت اط الق م ىش ود ،و ھ ر چ ه پرس تش آن م ورد پس ند ع رب ج اھلى ب ود
»طاغيه« ناميده مىشد مثال مىگفتند:
»طاغيه دوس« و »طاغيه خثعم« يعنى :بت ايشان و معبود ايشان.
و بتكدهھا را »طواغيت« مىخواندند) .تاج العروس(
عبعب )العبعب(:
بتى بود از آن قضاعه و ھمسايگان ايشان ،و گ اھى ب ا غ ين معجم ه )غبغ ب(
خوان ده م ىش د ،و چ ه بس ا ك ه عبع ب را ب ر بتك ده اط الق م ىكردن د) .ت اج
العروس(
عتر )العتر(:
بتى بود كه گوسفند براى او قرباني مىشد .زھير گويد:
كناص ب العت ر دم ى رأس ه ف زل عنھ ا و أوف ى رأس مرقب ة
النسك ][5
)تاج العروس(
عوض:
نام بتى بود از آن بكر پسر وائل ،و پسر كلبى اين بيت اعش ى را ب ه اي ن ب ت
تفسير كرده است:
__________________________________________________
] [5ترجمه اين بيت چنين است:
»پس از آن لغزيد و رسيد به قله كمينگاھى مانند بپا دارنده عتر كه سرش را خون قرباني
سرخ فام )خونين( كرده باشد«.
PDF.Tarikhema.ir
و أنص اب ت ركن ل دى الس عير حلف ت بم ائرات ح ول ع وض
] [6
كلبى گويد» :س عير« ن ام بت ى ب ود خ اص قبيل ه عن زه ] [7چنانك ه در ص حاح
آمده است .صاغانى گويد :بيت فوق از آن اعشى نيست ،بلكه متعلق به رش يد
پسر »رميض عنزي« است) .تاج العروس(
عوف )العوف(:
نام بتى است) .تاج العروس(
غبغب )الغبغب(:
بتى بود كه در جاھليت بر آن قرباني مىكردند.
بعضى ھم گفتهاند كه سنگى ب ود از آن من اف ك ه پيش اپيش بت ى ،رو ب ه روى
رك ن حج ر األس ود نص ب ش ده ب ود ،و اي ن س نگ و آن ب ت در حك م دو ب ت
بودند.
ابن دريد گويد :بعضى آن را با دو عين مھمله خواندهاند.
)تاج العروس(
كثرى
بت ى ب ود از آن ج ديس ،و طس م ك ه آن را نھش ل پس ر رب يس )پس ر عرع رة(
بشكست ،و خود ب ه پي امبر -ص لى ﷲ علي ه و س لم -پيوس ت و إس الم آورد ،و
نامهاى نيز به حضرتش نوشت .عمرو پسر صخر پسر اشنع گفته است:
__________________________________________________
] [6ترجمه اين بيت بر اين تقريب است:
»س وگند خ وردم ب ه زن انى ك ه خ وار ب ار ب راى نث ار ب ه أط راف ع وض م ىآوردن د و ب ه
سنگھاى واگذاشته شده در نزد سعير«.
] [7در اين كتاب نامى م ذكور نيس ت -ال ب د در كت اب ديگ رى از ھش ام از ب ت س عير ن ام
برده شده است.
PDF.Tarikhema.ir
لتس تلبن أث واب ق س ب ن ع ازب حلفت بكثرى حلفة غي ر ب رة
] [8
)تاج العروس(
كسعة )الكسعة«:
نام بتى بود كه آن را مىپرستيدند.
)تاج العروس(
كعبات )الكعبات يا ذو الكعبات(:
خانهاى بود از آن قبيله ربيعه كه گردش طواف مىكردند) .تاج العروس(
محرق )المحرق(:
بتى بود از آن بكر پسر وائل در ناحيه سلمان ،و سلمان نام محلى است) .تاج
العروس ،و معجم البلدان(
مدان )المدان(:
بتى بود كه عبد المدان پدر قبيلهيى از قبائل حرث به نام او ناميده ش ده اس ت.
و از قبيل ه عب د الم دان اس ت عل ى پس ر ربي ع پس ر عب د ﷲ پس ر عب د الم دان
حارثى مدانى كه در زمان سفاح خليفه عباسي ،و الى صنعاء بود .و اسم عبد
المدان عمرو بود .و عبد ﷲ پس رش عب د الحج ر نامي ده م ىش د .وى ھنگ امى
كه مسلمان شده بود بر پيامبر وارد شد و او را آن حضرت عبد ﷲ ناميد.
)تاج العروس(
مرحب:
بتى ب ود در حض رموت يم ن ،و ذو مرح ب ربيع ه پس ر مع ديكرب ،پ رده دار
)يعنى نگاھبان( آن بود.
)تاج العروس(
__________________________________________________
] [8ترجمه بيت باال چنين است:
»سوگند خوردى به كژى ،سوگندى نادرست و دروغ كه جامهھ اى قس ر ب ن ع ازب را از
تنش )بعد از كشتن وى( برون خواھى آورد«.
PDF.Tarikhema.ir
منھب:
بت ى ب ود ك ه در اي ام جاھلي ت م ورد پرس تش واق ع م ىش د .ج احظ در كت اب
التربيع و التدوير آن را ياد كرده است.
)التربيع و التدوير(104 ،
نصب )النصب(:
ھر آنچه را جز خداى تعالى پرستش مىشد »نص ب« م ىناميدن د ،و جم ع آن
نص ائب ،و أنص اب اس ت .و در عص ر ج اھلى أنص اب م ورد پرس تش واق ع
مىشد .أنصاب سنگھايى بودند كه گرداگ رد كعب ه نص ب م ىكردن د ،و ب ر آن
س نت تھلي ل بج اى م ىآوردن د ،و ب ه ن ام او ،ن ه ب ه ن ام خ داى تع الى ذب ح
مىكردند .قتيبى گويد» :نصب بت يا سنگى بود ك ه اع راب عھ د جاھلي ت آن
را نص ب م ىكردن د ،و پيش اپيش آن قرب اني م ىكردن د :پ س ب ا خ ون قرب اني
قرم ز رن گ م ىش د .و ن اظر ب ه آن اس ت گفت ار اب و ذر راج ع ب ه چگ ونگى
إس الم آوردن ش» .اب و ذر گف ت :ب رون آم دم ،در ح الي ك ه غش وه ب ر م ن
ع ارض ش د ،آنگ اه بلن د ش دم در ح الي ك ه گ ويى نص بى ب ودم قرم ز رن گ.
)مراد ابو ذر اين است كه كفار آن قدر او را زدن د ك ه س را پ ا خ ونين ش د ،و
به صورت نصبى كه با خون قربانيھا قرمز مىشود ،در آمد() «.تلخ يص از
تاج العروس(
ھبا )الھبا(:
بتى بود از آن قوم عاد) .مروج الذھب(295 /3 ،
ذات الودع:
در نس خهھ اى ق اموس چن ين اس ت ،ام ا ح ق آنس ت ك ه ب ا س كون دال )ذات
الودع( خوانده ش ود .ذات ال ودع بت انى ،و بن ابر ق ول بعض ى بت ى مخص وص
بود ،و بعضى گفتهان د كش تى ن وح را »ذات ال ودع« م ىگفتن د ،و ش عر ع دى
پسر زيد عبادي بر اين
PDF.Tarikhema.ir
ھر دو وجه تفسير شده است:
ف يكم و قاب ل قب ر الماج د ك ال يمين ا ب ذات ال ودع ل و ح دثت
الزارا ][9
گفت ه أخي ر از آن پس ر كلب ى اس ت .وى گف ت :ب ه ذات ال ودع س وگند ي اد
مىكردند ،و مىگفتند :به ذات الودع )يعنى :قسم به ذات الودع(.
)تاج العروس(
ياليل:
بتى بود كه بدان خويشتن را نسبت مىدادند )يعنى :عبد ياليل ن ام م ىنھادن د(،
ھمچن ان ك ه »عب د يغ وث« و »عب د من ات« ،و »عب دود« ،و غي ر آن گفت ه
مىشد) .تاج العروس(
__________________________________________________
] [9ظاھرا اين بيت مربوط به روابط پسر زيد عب ادي مس يحى ب ا دخت ر ي ا خ واھر نعم ان
ب ن من ذر باش د ك ه در حال ت مس تى نعم ان او را ب ه ع دى داده ب ود ،و بع دا پش يمان ش د و
عدى را به ھمين كينهتوزى بقتل رسانيد.
مؤداى اين بيت مانند اين است كه فى المثل در فارسي مصطلح مح اوره خودم ان بگ وييم:
»به جان تو« يا »به دست خود ترا كفن كنم «...اما ترجمه بيت:
»ن ه ،اب دا س وگندى ب ه آن ب ت ذات ال ودع )ي ا س فينه ن وح ي ا خ ود مك ة( ك ه آن زن )ي ا آن
دختر( ھيچ كارى نكرده و عمل ناشايستى از او در ميان شما سر نزده است.
)و سوگند دوم اگر چنين كه مىگويم نباشد ،يعنى) :حدثت( نعمان )كه ماجد مقصود اوست
و لق ب اوس ت( ب ا گورس تان زار ك ه »مقب ره خ انوادگى نعم ان ب وده( روى در روى ش ود
)يعنى بميرد( يعنى :به جان نعمان قسم«.
PDF.Tarikhema.ir
االصنام
(بت های عرب)
هشام بن محمد الکلبی