Le˙en il-Qala - Jannar 2011
Il-Kelma
tal-Arçipriet
ISQOF KBIR MA’ SAN ALBERTU L-KBIR
Bla dubju ta’ xejn, ˙afna jafu lil Mons. Isqof
Cauchi iktar u a˙jar minni. Però anki jiena
kelli x-xorti li nkun nafu u mhux biss imma
kelli x-xorti li dan il-persuna©© ta’ statura
intelletwali mhux komuni, ifassal parti kbira
minn ˙ajti.
Kien hu li laqg˙ani fis-Seminarju Ma©©uri
ta’ G˙awdex, kien hu li fil-veru sens tal-kelma
ndukrani sa ma wasalt biex nirçievi minn idejh
l-ordinazzjoni tad-djakonat. Presbiteru kien
ordnani l-Papa Ìwanni Pawlu II Ruma. Kien
hu li wara bag˙atni nistudja u kien insista.
Niftakar, qisu issa, meta propju fil-birthday
tieg˙u, fit-2 ta’ Marzu, konna nΩilna flimkien
g˙al quddiesa tal-vokazzjonijiet fil-parroçça
tal-Madonna ta’ Loretu f’G˙ajnsielem u kont
g˙idtlu li kelli f’mo˙˙i li mmur il-Ìermanja
na˙dem b˙ala saçerdot. Wara, fil-kuritur
tas-Seminarju, qrib l-appartament tieg˙u,
niftakarna nimxu ‘l fuq u ‘l isfel - kien mar id-
dawl ukoll, niftakar, u hu jg˙idli: ‘X’rigal ˙ejjejtli
g˙all-birthday!’, g˙ax minflok il-Ìermanja
xog˙ol, riedni mmur Ruma nistudja u fil-fatt
irnexxielu u hekk g˙amilt. Kien ˙a ˙sieb ˙afna
biex ikolli post diçenti fejn na˙dem u nistudja,
kemm b˙ala parroçça kemm b˙ala università.
Segwieni dejjem u dejjem inkora©©ieni. U
dan jista’ jg˙idu kull min g˙adda mill-istess
esperjenza tieg˙i, g˙ax hu hekk kien, missier
u fl-istess hin rag˙aj, ©entlom u fl-istess ˙in
akut, b’id ˙anina u fl-istess ˙in soda. Kien
Rev. Kan. Dr Joe Zammit
dejjem jipproponili biex ni©i lura d-djoçesi,
jew g˙al ˙a©a jew g˙al o˙ra, u jiena dejjem
˙assejt li g˙andi nibqa’ fejn kont, ji©ifieri Ruma
u g˙amilt hekk g˙al 13 il-sena. Niftakar darba
laqg˙ani fis-saletta t’isfel is-Seminarju g˙ax ried
jifhem eΩatt x’kelli f’qalbi u wara li semg˙ani,
kien qalli li la darba d-dg˙ajsa kienet sejra lejn
na˙a ma kienx hu li ser jidderi©iha band’o˙ra,
u ˙allieni fejn kont. Kien bniedem profond u
jara fil-profond. Dak in-nhar ˙assejt li anki fl-
espressjoni li uΩa kien indika l-Ispirtu s-Santu
li b˙al Ri˙ imexxi f’direzzjoni u mhux f’o˙ra.
Kien kapaçi jurik ix-xewqa tieg˙u ming˙ajr ma
jimponi, u quddiemu kont t˙oss li qed tag˙raf
ir-rieda t’Alla g˙alik.
Kont nissa˙˙ar nisimg˙u jippriedka, priedka
qatt mhi b˙all-o˙ra, u dan kelli x-xorti li
nag˙mlu g˙al tlettax-il sena s˙a˙ meta
mbag˙ad, bi pjaçir kbir tieg˙u kont irritornajt
fid-djoçesi. Kien fera˙ ˙afna li kont ©ej lura
u niftakar kien qalli li ta’ l-inqas il-kollokju
tag˙na dak in-nhar ma kienx sewa g˙al xejn,
fis-sens li kont ©ej lura b˙alma xtaq. Kien hu li
˙atarni l-ewwel b˙ala viçi fil-parroçça tal-Qala
u wara b˙ala arçipriet tag˙ha, kien hu li ˙atarni
m˙allef fit-Tribunal EkkleΩjastiku ta’ G˙awdex u
tani l-permess biex inkun ukoll f’dak ta’ Malta,
kien hu li g˙amilni Direttur tal-Preseminarju
u Chaplain tal-Gozo Channel, u Delegat
tieg˙u g˙all-professjonisti G˙awdxin... Kien
g˙amilli Da˙la sabie˙a g˙all-ktieb tieg˙i fuq il- 1
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011

Pane©ierçi. U baqa’ jirrispettani sa l-a˙˙ar, g˙ax

kien hu li priedkali fil-festa tal-25 anniversarju
tas-saçerdozju tieg˙i sena u nofs ilu, apparti F’Din il-Óar©a
l-messa©© li kien kitibli u li nibqa’ nΩomm
b’g˙oΩΩa kbira.
Óa nibqa’ ng˙oΩΩ ukoll çertament il-
korrispondenza li regolarment kien iΩomm Il-Kelma tal-Arçipriet 1
mieg˙i g˙al kull ittra li kont niktiblu, u ma Mal-Isqof Nikol g˙addiet epoka storika o˙ra 3
kienux ftit, meta kont Ruma u fl-in˙awi tag˙ha. Intervista lill-Isqof Nikol fuq Radju Le˙en il-Qala 6
Kien ikun konçiΩ imma kien ikun biΩΩejjed biex Id-Dibattitu fuq id-Divorzju 13
tinduna li fehmek, li ˙abbek. Homily by the Apostolic Nuncio for Malta on
U dan kollu g˙addieli minn mo˙˙i x˙in kont the Solemnity of the Immaculate Conception 16
quddiemu, kwaΩi bla ˙ajja, fl-isptar ©enerali Il-Galilija u ÌuΩeppi 18
ta’ G˙awdex hekk kif b˙al sajjetta ©rejt g˙al Il-Presepju b’San ÌuΩepp 21
˙dejh g˙ax ma fla˙tx ma mmurx ˙dejn dan il- Rit tal-Ammissjoni 23
bniedem kbir li bena l-istorja tieg˙i u ta’ ˙afna. Mid-Djarju ta’ ÌuΩepp Debono 25
Hekk tennejt lil ˙uh, Dun Akilli, qrib is-sodda Pellegrina©© g˙all-Art Imqaddsa 29
tieg˙u, li kien bniedem kbir, f’kollox, komplet, li L-Ewkaristija fir-Raba’ Van©elu 33
ta lin-nazzjon, lill-knisja mhux biss passat imma Sena Parrokkjali g˙all-adoloxxenti
wkoll futur g˙ax l-episkopat tieg˙u n˙oss li iktar u Ω-Ωg˙aΩag˙ 36
ser jin˙ass wara mewtu milli f’˙ajtu. Kif ji©ri Adoloxxenti u Ωg˙aΩag˙ Qalin 38
Pa©na Armar 39
mill-Qaddisin. Mhux ta’ b’xejn li l-Mulej sejja˙lu
Festa ççelebrata fl-ispirtu,
g˙al g˙andu fit-Tifkira ta’ San Albertu l-Kbir.
fl-ordni u fil-moderazzjoni 40
Bniedem li ©ar fih il-passat, bil-qari enormi li
Arti fil-Parroçça tal-Qala 43
kien jaqra, ©ar fih il-preΩent, bl-insight li kellu
Gozo International Celebration 48
li kapaçi jaqra s-sinjali taΩ-Ωminijiet u jpo©©i
Celebrating Life 50
l-qalb tal-bniedem inkwetat bil-problematika Salvu Attard – Il-Ma©istrat tal-Qala 51
taΩ-Ωmien fil-mistrie˙, ©ar fih il-futur, bil-viΩΩjoni Australian Qala Association 53
tista’ tg˙id profetika fuq diversi oqsma. Mid-Djarju ta’ ÌuΩepp Debono - Laqmijiet2 55
In-nuqqas tieg˙u ˙a n˙ossuh çertament, Apprezzament ta’ Le˙en il-Qala 56
imma fl-istess ˙in jiena Ωgur li l-memorja tieg˙u L-A˙˙ar tas-Sena 57
mhux biss memorja ser tibqa’ g˙ax ˙a tkompli Pa©na Madonna tas-Sa˙˙a 58
tmexxi l-istorja tal-knisja u tas-soçjetà g˙aΩiΩa O Ûmien Óelu 59
tag˙na. Imma l-isba˙ memorja li ser in©orr Skeda ta’ Radju Le˙en il-Qala 62
f’qalbi ser tkun çertament l-a˙˙ar laqg˙a mieg˙u Programm tal-Festa Titulari
fl-Isptar Mater Dei meta wasalt ˙dejh minn tal-Immakulata Kunçizzjoni 66
G˙awdex, biex nibqa’ g˙al xi sieg˙at mieg˙u Programm Novena tal-Milied 68
fil-g˙axija u hu, bil-ftit nifs li kellu, mg˙a©©el, Tag˙lim Nisrani g˙al kull Kategorija 70
imma b’vuçi çara minn ta˙t il-maskra tal-ossignu Pjan Pastorali 2010/11 73
qalli ‘Issa in©abar taf, g˙ax il-maltemp’. Kont Kronaka tal-Parroçça 75
g˙adni bil-kemm wasalt. Imma l-concern tieg˙u Mill-Uffiççju Parrokkjali 80
baqa’ sa l-a˙˙ar. Tlabtu jberikni u b’rasu u
b’g˙ajnejh indikali li ‘nbierkek bil-qalb’ waqt li
qbadtlu idu l-leminija kies˙a u messejtha ma’
mo˙˙i. U ˙ri©t minn ˙dejh... b’din il-Barka!
- il-Qala
Lehen
Kienet l-a˙˙ar darba li ltqajna f’din id-dinja. It-38 Sena • Nº. 106 - Serje E - Nº17 • Jannar 2011
Il-Mulej i˙addnu mieg˙u g˙al dejjem. ■ Direzzjoni u Amministrazzjoni: Uffiççju Parrokkjali,
Nispiçça b’fatt ˙elu. Niftakar kont qed Pjazza San ÌuΩepp, Qala, G˙awdex.
Tel/Fax: 2155 6684 • Mobile: 9940 3612
nakkumpanjah waqt il-Quddiesa tal- ■ To˙ro© tliet darbiet fis-sena, fix-xhur t’April, Awwissu u
Beatifikazzjoni fuq il-Fosos tal-Furjana minn Jannar, u titqassam b’xejn iΩda kull offerta ti©i aççettata.
■ Il-fehmiet li jistqarru l-awturi u l-korrispondenti tal-artikli
Ìwanni Pawlu II, biex jitla’ jmexxi l-Istqarrija li ji©u ppublikati m’humiex neçessarjament dawk tal-Bord
tal-Fidi u a˙na u telg˙in it-tara©, kien ftit Editorjali.
inkrepattiv g˙alih, ˙akem ri©lu mat-tarf tal- ■ Kull korrispondenza g˙andha tintbag˙at lill-Bord Editorjali,
“Le˙en il-Qala”, Dar Parrokkjali,
alba u g˙otor daqsxejn, u hu bl-umoriΩmu li Pjazza San ÌuΩepp, Qala, G˙awdex.
jiddistingwih qalli ‘ma rana ˙add taf’, meta ■ Ritratti tal-qoxra: ˙ajr lil The Fotografer - Fgura. Tel: 2166 0166
■ Isettjat u Stampat: A&M Printing Ltd. Qala. Tel: 2155 3217
2 a˙na konna ta˙t l-ispotlight tad-dinja!
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
MAL-ISQOF NIKOL GÓADDIET
EPOKA STORIKA GÓALINA
KITBA TA’ DUN ANTON SULTANA
Darba smajt lill-mibki Isqof Nikol Cauchi jg˙idilna
f’xi lezzjoni tas-Soçjolo©ija fis-Seminarju, jew f’xi
konferenza tal-Moviment Azzjoni Soçjali (ma
niftakarx sew fejn u meta), li d-dinja tinbidel bil-
mod il-mod, fil-mentalità u fil-kostumi, fl-iΩviluppi
soçjali, filosofiçi, politiçi u kulturali, fuq medda
ta’ ˙amsin sena. U meta l-Isqof Nikol ˙alliena
fil-15 ta’ Novembru li g˙adda, bla ma naf kif
tfaçça f’mo˙˙i dan il-˙sieb: “Miet l-Isqof Cauchi!
G˙addiet epoka!’’
L-epoka tal-a˙˙ar ˙amsin sena, 1960-2010,
in˙oss li kienet u tibqa’ fl-istorja epoka speçjali
g˙alina l-G˙awdxin, jekk mhux ukoll g˙an-
nazzjon kollu tag˙na. Miniex xi studjuΩ storiku
biex nanalizza l-fatti kollha tal-bidliet soçjali,
politiçi, kulturali u ekkleΩjastiçi li se˙˙ew f’pajjiΩna
fl-a˙˙ar ˙amsin sena. Studju serju b˙al dan jixraq
li jsir minn xi soçjologu jew professur tal-istorja
f’pajjiΩna; jien miniex kompetenti biex nag˙mel
studju bir-reqqa u fid-dettal. Imma l-˙sieb baqa’
jdur ©ol-kurituri ta’ mo˙˙i u ftakart f’˙afna
fatti, skont l-esperjenzi ta’ ˙ajti, mindu kelli
˙mistax-il sena fl-1960. Dakinhar kont Ωag˙Ωug˙
seminarista, fil-bidu tat-triq lejn il-formazzjoni
saçerdotali, u minn dik is-sena sirt naf lil “Dun
Nikol’’ b˙ala wie˙ed mill-g˙alliema tag˙na fis-
Seminarju t’G˙awdex.
Imma qabel ma naraw min kien tassew l-isqof
Nikol g˙alina l-G˙awdxin, jaqbel naraw daqsxejn
l-isfond, is-sitwazzjoni u ç-çirkostanzi ta’ pajjiΩna
fis-Snin tas-Sittin u l-iΩvilupp li ©ab bidliet soçjali
u reli©juΩi kbar fl-epoka li qed insemmi, 1960-
2010.
ÓAMSIN SENA ILU
Na˙seb li s-sena 1960, biç-çelebrazzjoni taç-
Çentinarju tal-Mi©ja ta’ San Pawl, kienet sena
li tat bidu g˙al çinkwantenarju ta’ taqliba s˙i˙a
u bidliet storiçi kbar g˙al pajjiΩna. M’g˙andix
Ωmien infittex x’©ara fl-oqsma kollha tal-
˙ajja maltija minn dakinhar ‘l hawn, imma
mill-faqar tal-memorja tieg˙i u bl-esperjenzi
©urnalistiçi li kelli b˙ala seminarista Ωag˙Ωug˙
fis-Sittinijiet, nemmen li daqskemm is-sena 1964
g˙alqet il-bieb tal-kolonjaliΩmu g˙al pajjiΩna
bl-Indipendenza u fet˙et futur politiku ©did
g˙an-Nazzjon Malti, daqstant ie˙or iç-Çentinarju
Pawlin tal-1960 g˙alaq epoka nisranija ta’
pajjiΩna biex jifta˙ o˙ra ©dida u riformata bil-
Konçilju Vatikan II ftit snin wara.
Dak kollu li ©ara fis-Sittinijiet, bis-sabi˙ u bl-
ikrah tieg˙u, kemm çivilment, politikament u
mhux anqas fil-˙ajja ekkleΩjali, soçjali u kulturali,
inqishom b˙ala l-bidu ta’ Malta Ìdida li tnisslet,
twieldet u kibret fl-a˙˙ar Óamsin Sena, biex
waslet fejn hi llum, nazzjon totalment differenti
kwaΩi f’kollox minn dak li kien fl-1960. Anke jekk
niftakru jew insemmu ©rajjiet koroh jew negattivi,
b˙al kwistjonijiet politiçi-reli©juΩi, nistg˙u nqisu
dan b˙ala “l-u©ig˙ tal-˙las’’ fit-twelid ta’ Nazzjon
Óieles u ta’ Repubblika b’valuri Nsara, f’mixja
twila, tqila u sfidanti f’kull qasam, f’riforma li
g˙adha sejra u li ˙add ma jista’ jbassar fejn g˙ad
tasal, çivilment u reli©joΩament, sa ˙amsin sena
o˙ra…
L-epoka tal-a˙˙ar ˙amsin sena tfakkarni
f’bidliet kbar li se˙˙ew fl-istil tal-˙ajja, fl- 3
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011

ekonomija u fil-kummerç, fl-edukazzjoni u

fil-kultura, imma ukoll f’persona©©i li ˙allew
marka qawwija fil-pa©ni tal-istorja ta’ pajjiΩna
– 6 isqfijiet differenti minn Gonzi u Pace sa
Cremona u Grech, prim ministri differenti,
presidenti differenti, poplu differenti…nista’
nΩid ukoll, “insara differenti’’! Min b˙ali
g˙andu ‘l fuq minn almenu 55 sena fl-età jaf
x’qed ng˙id! Tajjeb jew ˙aΩin, Malta nbidlet
˙afna.

GÓAWDEX INBIDEL UKOLL!

Jekk fl-a˙˙ar ˙amsin sena Malta nbidlet,
G˙awdex lanqas g˙adu kif kien jew kif nafu
jien fi tfuliti! Mhux biss “addio’’ g˙all-˙wejje©
bl-irqajja u toroq kollha trab, g˙aks ta’ wara
l-gwerra, trakoma fl-g˙ajnejn, karettuni u
mer˙liet ta’ mog˙oΩ iduru mat-toroq, u xi
“Bançinu’’ biex taqsam lejn Malta b’sogru g˙al
˙ajtek… Ingergru kemm ingergru li G˙awdex
politikament huwa “minsi’’, li fil-progress
kummerçjali, turistiku jew industrijali “bqajna
lura’’, nafu u nirrikonoxxu onestament li
G˙awdex tas-Sena 2010 huwa differenti ˙afna
minn G˙awdex tas-Sena 1960.
Iva, anke f’G˙awdex se˙˙ew bidliet kbar
fl-a˙˙ar ˙amsin sena. Mit-twaqqif tal-Ewwel
Kunsill Çiviku ta’ G˙awdex fl-1961, b’tim ta’
patrijotti kbar fosthom Dr Anton Tabone (“Il-
Prinçipal’’), “Pawlu tal-Lingi’’ u “Dun Nikol’’ li
fl-1967 ©ie kkonsagrat Isqof , il-gΩira tag˙na
bdiet il-mixja twila u tqila tal-qawmien soçjali
u çivili, tar-riforma post-Konçiljari, ta’ progress
kummerçjali, ta’ tant ©id li G˙awdex ra fl-a˙˙ar
˙amsin sena, f’kull qasam tal-˙ajja.
Illum in˙ares lura u lill-Isqof Nikol narah
b˙ala “il-fus’’ li fuqu daret ir-rota tal-G˙awdxin
g˙al 38 sena s˙a˙ b˙ala Isqof Djoçesan,
imma ukoll ftit jew wisq involut f’kollox,
g˙ax ta’ sehemu g˙al “G˙awdex a˙jar’’ sa
minn meta waqqaf f’G˙awdex il-Moviment
Azzjoni Soçjali fl-1958 u sar editur tal-“Óajja
f’G˙awdex’’, biddlilha isimha minn ©urnal
reli©juΩ “G˙awdex’’ g˙al “Il-Óajja f’G˙awdex’’
fl-1965. Hawn u fil-©urnal ta’ kull nhar ta’
Óadd, “Il-Qawmien’’ tal-M.A.S., mhux biss
g˙allimni s-seng˙a tal-©urnaliΩmu kattoliku u
patrijottiku u l-etika ©urnalistika, imma ukoll
da˙˙alni fit-taqbida g˙all-©ustizzja fid-drittijiet
ta’ G˙awdex u l-G˙awdxin. Kien hu li fl-1960
lema˙ fija l-˙e©©a g˙all-kitba ©urnalistika,
˙e©©i©ni, rawwamni u ddiri©ieni fit-ta˙ri© tal-
pinna u anke ˙ari©ni mill-inkwiet meta d˙alt
f’xi saram mal-awtoritajiet…
A˙na li ksirna s-sittin sena fl-età, nafu lil “Dun
4 Nikol’’ mhux biss b˙ala Rag˙aj g˙aref u g˙aqli
fit-tmexxija reli©juΩa b˙ala Isqof Djoçesan,
imma ukoll b˙ala: (1) Benefattur kbir ta’
G˙awdex fir-riformi soçjali tal-a˙˙ar 50 sena,
(2) Patrijott li stinka u ©©ieled g˙ad-drittijiet
çivili tal-G˙awdxin bil-kelma u bil-kitba, u (3)
Missier li mexxiena b’g˙erf u g˙aqal fil-veri
valuri tal-˙ajja; fil-provvediment ta’ mezzi, djar,
istituzzjonijiet, çentri u inizjattivi o˙ra soçjali, li
qeg˙din ngawdu minnhom illum.
G˙awdex inbidel fl-a˙˙ar ˙amsin sena,
bis-sa˙˙a u r-rieda tajba ta’ ˙afna G˙awdxin
li taw sehemhom u tqabdu b’kura©©. Din
“l-forza’’ tar-riforma g˙awdxija kellha sinsla
tajba, riformatur gwapp: “Dun Nikol’’! U
ma mewtu g˙addiet epoka speçjali g˙alina
l-G˙awdxin, “l-epoka ta’ l-Isqof Nikol’’, l-epoka
tal-Qawmien G˙awdxi! Il-©id kbir li gawda u
g˙adu jgawdi G˙awdex bis-sa˙˙a tad-dehen,
l-g˙aqal, is-sabar, id-diplomazija, il-˙e©©a u
l-kura©© ta’ “Dun Nikol’’, kemm b˙ala Isqof
Djoçesan fil-qasam reli©juΩ, kif ukoll b˙ala
Patrijott u Benefattur fil-qasam soçjali, mhux
ser jintesew malajr. U tkun in©ustizzja kbira
mieg˙u jekk qatt ninsew!
Jalla l-©enerazzjonijiet ta’ warajna jibqg˙u
jirrikonoxxu dawn il-pa©ni tal-istorja
t’G˙awdex f’din l-epoka speçjali tal-a˙˙ar
˙amsin sena, li ser tibqa’ mlaqqma “l-epoka ta’
Dun Nikol’’!
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011

Kif nista’ ninsik!

B˙al sajjetta ©rejt g˙al fejnek
Hekk kif smajt li d˙alt l-isptar,
Ma stajtx nemmen lil g˙ajnejja,
|mienek kien b˙al g˙oddu sar.

Bqajt bla kliem, imbikkem sewwa

Kif minn mo˙˙i g˙adda ˙sieb,
X’telfa kbira hekk kif fommok
B˙al mag˙luq kien issa ktieb.

Dak il-g˙erf li minnu ˙are©

sieket f’sikta wa˙danija,
x’dieqa, x’demg˙a li taqbiΩlek
jekk int t˙obb din l-art G˙awdxija.

Il-wirt tieg˙ek hu qdusija

Li Ωrajt fik f’˙emdet iΩ-Ωmien
U xandartha mill-bjut kollha,
biex waslitek kullimkien.

B’hekk int tibqa’ kbir ©o qalbna,

Il-©ejjieni jag˙tik ©ie˙,
Isqof g˙aref, mexxej g˙aqli,
Missier li qatt ma ninsie˙.

Dun Joe Zammit

Il-Kunçizzjoni
Wiççha sbejja˙ u figurtha’ Sinjura
Festa b˙al kull tradizzjoni
Kul˙add jg˙ajjat “Viva l-Kunçizzjoni”
U n-nies jin©abru g˙all-purçissjoni.

Tfal u kbar imorru jΩuruha

Fil-waqt li anki jitolbuha
Xi weg˙di, grazzji jtennulha
U hekk bit-talb ifa˙˙ruha.

Rag˙ad u beraq skont it-temp

Hija l-ewwel stilla tal-maltemp
Kienu jg˙idu ix-xju˙ tag˙na
Biss la to˙ro© is-seftura
To˙ro© anki s-Sinjura.

Gabriel Vella
5
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
INTERVISTA LILL-ISQOF EMERITU
MONS. NIKOL Ì. CAUCHI
FUQ RADJU LEÓEN IL-QALA
minn Ivan Cefai
Insellem lis-semmieg˙a ta’ Radju Le˙en il-Qala u
nistedinkom g˙al dan il-programm fejn mag˙na
©ewwa l-istujows g˙andna b˙ala mistieden l-Isqof
Emeritus Mons. Nikol ÌuΩeppi Cauchi. Eççellenza
nixtieq nirringrazzjak talli ©ejt hawn mag˙na
llum biex tmexxi l-Quddiesa f’din il-©urnata hekk
importanti g˙ar-ra˙al tag˙na fejn ©iet iççelebrata
il-festa tag˙na ta’ San ÌuΩepp f’g˙eluq il-500 mitt
sena minn meta il-festa tad-19 ta’ Marzu bdiet
ti©i ççelebrata, kif ukoll f’g˙eluq it-tmenin sena
tieg˙ek. F’ismi u f’isem il-kru ta’ Radju Le˙en il-Qala
nirringrazzjak talli aççettajt li ti©i fl-istudjows tag˙na
hekk li nistg˙u nag˙mlulek din l-intervista.
Jiena nirringrazzjakom tal-istedina u nipprova
nirrispondi g˙all-mistoqsijiet li tag˙mluli.
Nixtieq qabel xejn tg˙idilna ftit fuq il-familja
tieg˙ek? Jiena twelidt fit-2 ta’ Marzu tal-1929,
ji©ifieri g˙all-ewwel nofs tas-seklu li g˙adda.
Missieri kien sagristan u g˙amel Ωmien ©ewwa
l-Amerika fejn g˙amel madwar 4 snin ja˙dem mal-
Ford. Wara irritorna lejn ra˙al twelidu, l-G˙arb,
fejn g˙amel Ωmien ukoll sagristan fil-knisja Ta’
Pinu u g˙amel ˙afna snin sagristan fil-ra˙al
tag˙na tal-G˙arb ukoll. Ommi kienet mara tad-
dar, missierha kien ˙addied, kellha Ωew© ˙utha
saçerdoti. Ta’ sikwit tul it-trobbija tag˙na konna
mmorru g˙and in-nanna fejn kienu joqg˙odu
Ω-Ωew© zijiet qassisin. Huma kellhom ˙afna kotba
6 u jiena kont nehda noqg˙od inqalleb fihom. Ir-
ra˙al kien verament kwiet u biΩΩejjed ng˙id li
karozzi ma kienx hemm ˙lief wa˙da li kienet tat-
tabib. X’˙in konna nisimg˙u xi karozza g˙addejja
konna ng˙idu li ©ej it-tabib, iΩda llum huwa ferm
differenti g˙ax il-karozzi Ωdiedu u l-˙sejjes idejjquk
sew billejl u sew binhar.
Nixtieq ner©g˙u lura g˙at-tfulija tieg˙ek. Meta
kont Ωg˙ir kif kontu tg˙addu l-˙in int u s˙abek
fir-ra˙al Ωg˙ir tal-G˙arb? Nafu li kien fi Ωmien
ta’ faqar – Ωmien il-gwerra, iΩda fl-istess waqt
meta tiltaqa’ ma’ xi persuna li kienet tg˙ix
f’dawk iΩ-Ωminijiet tg˙idlek ukoll li kienu ˙afna
fer˙anin. Insomma biex ner©g˙u lura g˙al meta
kont g˙adni Ωg˙ir, dan Ωgur mhux fir-realta’ iΩda
fil-fantasija, mhux hekk? G˙ax illum li g˙andi 80
sena, ikolli nikkuntenta bihom. Imma veru, dawk
kienu Ωminijiet sbie˙, fis-sens li konna nilg˙abu
bil-libertà kollha anke fit-toroq, u fl-g˙elieqi. IΩda
ma na˙sibx li kont tifel kwiet ˙afna g˙ax mhux
l-ewwel darba li kienu jçanfruni, imbag˙ad matul
il-gwerra konna nilg˙abu ukoll ta’ suldati, immorru
©ewwa ir-raba’ niltqag˙u xi grupp ta’ xi ˙mistax.
Hemm xi bdiewa kienu jiggustawna, mentri o˙rajn
kienu jinkorlaw g˙alina g˙ax konna ng˙aff©ulhom
kollox. Nhar ta’ Óadd imbag˙ad konna mmorru
l-Azzjoni Kattolika. B˙ala aspiranti, konna na˙dmu
anke fuq il-palk. Jien ˙dimt ˙afna drabi peress li
kont bdejt minn meta kont g˙adni tifel. Il-bqija
tal-˙in tag˙na konna nqattg˙uh l-iskola jew il-
knisja. Jiena kont ukoll abbati. Il-priedka tal-Milied
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
g˙amiltha xi tlett darbiet. IΩda jiena ng˙id li kollox
ma kollox kienet tfulija hienja. G˙ax anke fil-
gwerra fir-ra˙al tieg˙i kien hemm il-qam˙ u ˙add
ma bata l-©u˙, mentri postijiet o˙ra speçjalment
f’Malta sofrew anke l-©u˙. Jiena meta bdejt immur
il-Lyceum f’Ottubru tas-sena 1939 u f’dak iΩ-Ωmien
faqqg˙et il-gwerra. Meta spiççajt imbag˙ad fl-
1945 u g˙amilt il-GCE, il-gwerra kienet waslet biex
tispiçça.
Forsi tista’ tg˙idilna xi passatempi li kellek
fit-tfulija tieg˙ek? Kien hemm il-palk li di©à
semmejna. Fis-sajf imbag˙ad konna mmorru
d-Dwejra, bil-mixi tinΩel u bil-mixi trid ter©a’
titla’, imma g˙alina meta konna mmorru ng˙umu
kienet l-g˙axqa tag˙na. Konna nilg˙abu bil-ballun,
fl-Azzjoni Kattolika kein hemm ˙afna log˙ob ta’
©ewwa, u hekk inqattg˙u xi sieg˙a. Jien na˙seb
li konna ng˙adduha mhux haΩin f’dak li huwa
log˙ob u rikreazzjoni.
Kif indunajt li l-futur tieg˙ek kien dak tal-˙ajja
saçerdotali ? Jew a˙jar kif nibtet il-vokazzjoni
fik? Jiena ma nafx eΩatt kif tispjegahom çertu
affarijiet, iΩda ix-xewqa nibtet minn meta kont
g˙adni Ωg˙ir anke forsi mill-fatt li kelli Ωew©
zijiet qassisin, biex ma nsemmix ukoll il-˙ames
ku©ini qassisin li kellha ommi. Forsi din il-˙a©a
influwenzatni xi ftit. Óa©a o˙ra hi, li kelli familja
reli©juΩa ˙afna, hekk li r-ruΩarju konna ng˙iduh
kuljum flimkien ma’ ˙afna talb ie˙or. Missieri
kellu fidi kbira. Meta kien jimrad xi ˙add konna
nag˙mlu n-novena lil Santa TereΩa tal-Bambin
Ìesù, li kienet g˙ada ma ©ietx proklamata b˙ala
qaddisa dak iΩ-Ωmien. Dan setà kien il-bidu biex
©ietni x-xewqa li nkun saçerdot u b’dan komplejt
g˙al din it-triq.
L-istudju u l-˙ajja ta’ seminarista kemm ta˙seb
li kien façli jew diffiçli? Tara li g˙adu l-istess
b˙al dak ta’ llum? L-ewwelnett b˙ala numru
konna wisq ikbar milli huma daΩ-Ωmien. Na˙seb
li konna madwar 40 seminarista fis-seminarju.
Mag˙na l-G˙awdxin kien hemm ˙afna Maltin.
Kien kwaΩi n-nofs fejn kienu ji©u minn malta biex
jibdew ©ewwa s-seminarju ta’ G˙awdex. Kien
hemm dixxiplina kbira. Biss biss, it-twieqi barra
li kienu Ωg˙ar u dojoq kienu kollha bil-grada tal-
˙adid. Bilfors kellu jkun hemm ftit tad-dixxiplina
u ikbar ma’ jkun kbir in-numru aktar trid tkun
id-dixxiplina. Illum b˙ala isqof, meta n˙ares
lura na˙seb li ppruvajt kemm jista’ jkun in˙affef
l-affarijiet, fis-sens li ji©u evitati çerti sikkaturi Ωejda.
Transport ma kellniex u ˙afna drabi konna
mmorru bil-mixi. B˙ala interni konna biss immorru
d-dar forsi tlett darbiet f’sena, mit-8.00 ta’
filg˙odu u nid˙lu lura fil-5.00 ta’ filg˙axija. Il-
vaganzi tal-milied kienu jdumu madwar g˙axart
ijiem, fis-sajf imbag˙ad kien ikollna xag˙rejn
vaganzi, u mill-bqija ma kienx ma konniex
no˙or©u la tul il-©urnata u lanqas fi tmiem il-
©img˙a b˙alma jsir illum il-©urnata. Dak iΩ-Ωmien
lanqas biss konna na˙sbu fiha. Din kont da˙˙altha
jien b˙ala isqof u ma narax li fiha xi Ωvanta©©i,
anzi hi vanta©©juΩa.
Minn meta l˙aqt qassis, sa meta bdejt b˙ala
Isqof ta’ G˙awdex kellek xi karigi o˙ra? Kont
ng˙allem fis-seminarju minuri dak li llum huwa
ekwivalenti g˙all-iskola sekondarja u filosofija lill-
kbar, g˙ax wara li qaddist l-Isqof kien qalli biex
immur Ruma nistudja l-filosofija u s-soçjolo©ija.
Wara mbag˙ad l-Isqof Pace kien ˙atarni kappillan
tal-parroçça tal-Fontana, fejn fejn domt sebg˙a
snin. Imbag˙ad kont ˙allejt minn kappillan biex
niddedika ru˙i aktar g˙as-seminarju. Kont qisni
anke prefett tal-istudju; nie˙u ˙sieb il-lezzjonijiet u
l-eΩamijiet. Ìejt ordnat qassis fl-1952, sirt kappillan
fl-1956 u Isqof fl-1967.
Kif ˙assejtek meta ˙atruk Isqof g˙al G˙awdex?
Kemm kellek Ωmien u kemm domt b˙ala Isqof ?
Qatt kont tobsor li tkun ir-rag˙aj tal-Knisja
G˙awdxija? Dak inhar kelli bejn 37 u 38 sena.
Meta kien wasal iΩ-Ωmien li jkollna isqof ©did jien
kont di©à fra˙t lil ˙addie˙or g˙ax kien imsemmi
iΩda mbag˙ad irriΩulta li din kienet biss xnieha u
xejn ma kien çert. Jien ma nafx g˙ax kont ©ejt
mag˙Ωul jien. Infatti meta darba wa˙da çertu
saçerdot anzjan kien saqsa lil missieri x’kont mort
nistudja jien u missieri kien semmielu l-filosofija,
dan kien wie©bu li bil-filosofija ma tmur imkien
u qallu li jekk kieku ridt nil˙aq isqof kelli nistudja
l-Li©i Kanonika. Missieri kien wie©bu, li jien mort
nistudja dak li kien talabni l-Isqof. Imma tassew,
çerti affarijiet ma jiddependux mill-fehmiet tag˙na,
imma minn Dak li hemm fuqna fis-sema.
Kif kienet tkun imqassma l-©urnata tieg˙ek
meta kont Isqof t’G˙awdex? Sintendi a˙na
nistg˙u ng˙idu li hemm tlett attivitajiet ewlenin.
It-talb, l-attività pastorali u l-istudju. Hawn ng˙id
li jien l-istudju qatt ma tlaqtu, anke min˙abba li
kont bqajt ng˙allem anke meta kont il˙aqt isqof.
B˙ala isqof ridt inqatta’ ˙afna Ωmien il-kurja g˙ax
importanti li tkun hemm preΩenti fl-uffiçju. Jien
©ieli ilmentajt u kont tkellimt ma’ wie˙ed ©iΩwita
u g˙edtlu li n-nies ji©u g˙al kwalunkwe ˙a©a li
jkollhom g˙ax aktar isibuha façli biex imorru fejn
l-isqof milli fejn il-kappillan tag˙hom. Kien hemm
min ji©i g˙ax waqalu l-˙ajt, min ©ej g˙ax kellu xi
jg˙id mal-©ar. Però dan il-©iΩwita kien qalli “Dan
7
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
hu li jrid minnek il-Mulej, avolja dawn l-affarijiet
jidhru Ωg˙ar, jiswew ukoll. Fil-fatt na˙seb li kien
kemm kuntatt tajjeb ˙afna man-nies g˙ax kull
min ried ji©i ma kellu bΩonn l-ebda appuntament.
Ìieli jistenna ftit minuti iΩda mbag˙ad kien jinqeda
malajr. Kelli wkoll ˙afna xog˙ol ta’ karti fuq
l-iskrivanija u xog˙ol ie˙or ta’ prattika. Id-deskwork
kien je˙odli parti kbira tal-©urnata g˙ax ridt tikteb
çertu affarijiet u tistudjahom. Imbag˙ad dejjem
kont naççetta l-istedina g˙all-fieldwork fil-parroççi,
fejn kien ikun hemm laqg˙at maΩ-Ωg˙aΩag˙…eçç,
g˙ax kien importanti li dejjem iΩΩomm kuntatt
man-nies. Hu veru li G˙awdex hija djoçesi Ωg˙ira
imma jekk ma jkunx dan, ming˙ajr ma trid jinqata’
l-kuntatt u ma tkunx taf x’inhu ji©ri madwarek.
Fl-opinjoni tieg˙ek liema kienu dawk id-
deçiΩjoniet l-aktar iebsa li kellek tie˙u kemm
domt Isqof g˙al G˙awdex? Jiena pereΩempju ©ieli
g˙edt çar u tond lill-qassisin li l-ikbar qatla tieg˙i
kienet meta kien ikolli bΩonn nikkorie©i lil xi ˙add.
G˙ax hija ˙a©a ˙afifa li tg˙id lil dak li jkun kelma
ta’ kura©© jew tg˙idlu prosit imma li tg˙idlu li
hemm xi ˙a©a li mhix sewwa hi ˙afna aktar iebsa.
Jien kont nikkuntenta b’dik li jg˙idulha korrezzjoni
©enerali, fejn meta kien ikun hemm laqg˙a tal-
qassisin titfa’ l-kappell u fuq min ji©i jilbsu. Imma
dik mhix biΩΩejjed. Diffikultà o˙ra kienet li jien
il˙qat ftit wara li spiçça l-Konçilju fl-1967 jigifieri,
hekk li kien hemm ˙afna riformi li lanqas jien ma
kont nafhom. Çerti drawwiet kienu diffiçli biex
tipperswadi lin-nies jibdluhom skont it-ti©did
tal-Konçilju. Meta l-˙a©a jkunu ilhom jag˙mluha
g˙al ©enerazzjonijiet s˙a˙, mhux lakemm ti©i u
tg˙idilhom li dik il-˙a©a ma tistax tibqa’ tag˙milha.
U x’kienet dik id-deçizjoni li ˙adt; li tatek
l-aktar sodisfazzjon kemm domt Isqof? Jiena
na˙seb li kull meta tal- MUSEUM u tal-Azzjoni
Kattolika talbuni xi biçça art tal-Knisja li dak iΩ-
Ωmien l-artijiet konna g˙adna namministrawhom
a˙na, il-gost tieg˙i kien li ng˙inhom kemm nista’
biex nakkwistalhom jew nag˙tihom l-art li je˙tie©u
biex jg˙allmu d-duttrina. Kien hemm ukoll drabi
fejn riedu biss jibdlu art ma’ o˙ra biex ikunu iΩjed
çentrali, u konna nirran©aw hekk. Na˙seb li dawn
id-djar u anke l-grounds li fet˙u tal-MUSEUM f’dawn
il-postijiet kienet deçiΩjoni tieg˙i u li ˙adtha
bi pjaçir. Fl-istess ˙in a˙na konna na˙dmu bil-
kumitati u bil-kummisjonijiet li g˙al kull ˙a©a kelli
nie˙u ming˙andhom il-kunsill. Imma jien nista’
ng˙id li lili qatt ma mirewni, mhux g˙ax kienu
yes man, g˙ax kemm-il darba kont inkun jien
li noqg˙od g˙al li jg˙idu huma. Imma dejjem
konna naslu g˙al ftehim. Kull meta g˙idtilhom
8 li g˙andna bΩonn nonfqu l-flus g˙as-seminarju,
jew g˙adna bΩonn nag˙tu biçça raba’ b˙alma
hi dik taç-Çawla, biex tinbena l-knisja tar-Rag˙aj
it-Tajjeb, jew il-MUSEUM tan-Nadur u tant o˙rajn,
dawn dejjem ikkoperaw mieg˙i u tie˙u gost tara li
dawn jifhmuk u ja˙dmu id f’id mieg˙ek. Dan ma
jfissirx li dawn kienu jbaxxu rashom g˙al kulma
tg˙idilhom, imma jekk ikollhom ra©uni jg˙iduha
u jekk dawn jipperswaduni kont ng˙idilhom li
g˙andhom ra©un huma. G˙ax importanti li tisma’
u tg˙arbel dak li wie˙ed g˙andu x’jg˙id, g˙ax
kultant huwa aktar diffiçli li tisma’ milli titkellem.
Kien ta’ unur g˙al G˙awdex kif ukoll g˙all-
Knisja G˙awdxija li g˙al ˙afna snin l-Arçisqof
ta’ Malta u l-Isqof ta’ G˙awdex kienu
t-tnejn G˙awdxin. Din kienet ta’ g˙ajnuna
g˙alik? Nimmagina li inti u Mons. ÌuΩeppi
Mercieca kontu tafu lil xulxin mhux ˙aΩin.
Il-kuntatt bejnietkom kien ikun regolari?
A˙na bdejna nikkoperaw flimkien, ji©ifieri jien u
Mons. Mercieca, minn meta konna superjuri fis-
Seminarju, g˙ax hu kien rettur u jien kont nie˙u
˙sieb l-istudju u affarijiet o˙ra. Dejjem ˙dimna
id f’id u mbag˙ad anke wara ji©ifieri meta la˙aq
isqof hu u mbag˙ad il˙aqt isqof jien dejjem
ikkoperajna flimkien. Rigward il-lingwa ma kienx
hemm problema g˙ax tista tg˙id nit˙addtu l-istess
lingwa anzi forsi bl-istess djalett, niççajta, imma
pereΩempju çerti affarijiet b˙ala background hu
jkun jafhom daqs kemm kont nafhom jien. Mons.
Mercieca g˙enni kemm fela˙, u jien l-istess, avolja
jien ftit stajt nag˙tih g˙ax jg˙idu li Ω-Ωg˙ir ma
jg˙allimx lill-kbir imma fejn stajt nappo©©jah
appo©©jajtu. Hu anke g˙enni biex is-Seminarju
jibqa’ jiffunzjona tajjeb. G˙alhekk nista’ ng˙id
li ˙dimna kemm stajna id f’id, fejn anke ˙ri©na
˙afna ittri pastorali flimkien. Ruma ma nafx kemm-
il darba morna flimkien daqqa fuq problema u
daqqa fuq o˙ra biex il-kawΩa tag˙na tal-Knisja
f’Malta, sintendi Malta u G˙awdex, inressquhom
flimkien. Konna ˙afna qrib xulxin fix-xog˙ol
tag˙na u g˙al dan ma jiddispjaçinix anzi inrodd
˙ajr lil Alla talli kellna din il-koperazzjoni kontinwa.
Kif ˙assejtek meta kellek tieqaf minn dan il-
ministeru ta’ Isqof? Na˙seb biex ng˙iduha ala
G˙awdxija g˙idt “g˙all-erwie˙” mill-fond ta’ qalbi
g˙ax din ma tantx jafuha ˙lief forsi s-segretarji g˙ax
kont ilni ˙afna nit˙abat biex ine˙˙uni u jag˙mluni
emeritus u b’hekk ikunu g˙amluni xi ˙a©a o˙ra.
Difatti anke mal-Papa Ìwanni Pawlu II jiena kont
di©à bdejt nitkellem iΩda billi kien wasal fl-a˙˙ar
kelli nistenna. G˙ax hu suppost li ta’ 75 sena trid
tibg˙at ir-riΩenja. In-Nunzju kien qalli biex noqg˙od
ftit ie˙or g˙ax qal li kont g˙adni mhux ˙aΩin u li
kul˙add kien g˙adu kuntent bija, iΩda jien qg˙idtlu
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
li issa wara 40 sena xtaqt nistrie˙. Imbag˙ad meta
la˙aq dan il-Papa ©did kont kellimtu waqt udjenza,
g˙ax darba kelli x-xorti niltaqa’ mieg˙u. Kienet
laqg˙a importanti g˙ax g˙idtlu Ωew© affarijiet li
nista’ nsemmihom pubblikament. L-ewwel kienet li
g˙edtlu li kelli 76 sena u li allura xtaqt nistrie˙ naqra,
iΩda dak il-˙in jien insejt li dan g˙andu sena iΩjed
minni u kien g˙adu kif la˙aq Papa. Imma nsomma
hu joqg˙od kemm irid hu. Apparti ç-çajt, hu fehmni
u qalli issa naraw biex ng˙ajtu lil xi ˙add. It-tieni
wa˙da mbag˙ad kienet li stedintu biex ji©i Malta.
G˙edtlu li kull ma hemm sieg˙a ajruplan, iΩda fuq
din ma kellimni xejn, forsi ’l quddiem g˙ad ji©i
dan il-Papa. B˙alissa qieg˙ed il-Cameroon ©ewwa
l-Afrika. Jien g˙edtlu forsi t-talba tieg˙i tibqa’ tberren
©o mo˙˙u u xi darba ji©i. Sa issa g˙ad ma g˙amilna
xejn; forsi ’l quddiem ikun hemm xi ˙add aktar
influwenti minni u jipperswadih. Jiddependi ukoll
miΩ-Ωmien li jkun g˙ax kollox irid iΩ-Ωmien tieg˙u
g˙ax hu jkollu ˙afna impenji u trid tara is-sa˙˙a
wkoll g˙ax kollox trid tqis.
In˙allu l-kariga ta’ Isqof g˙al ftit. Nisimg˙u
˙afna din il-fraΩi, li l-˙sad huwa kbir imma
l-˙addiema ftit. Kemm qieg˙da fi kriΩi l-Knisja
ta’ Malta fejn jirrigwardja n-numru tas-
seminaristi. Ftit tal-©img˙at ilu smajt intervista
fuq it-televiΩjoni ma’ wie˙ed seminarista
mis-Seminarju ta’ Malta, li qal li sa 10 snin
o˙ra arçipriet jew kappillan f’Malta ser ikollu
jie˙u ˙sieb Ωew© parroççi f’daqqa. Tinkwetak
din? Jiena ˙a ng˙idlek, profeta m’iniex u Ωgur li
m’g˙andix dan l-ispirtu profetiku li g˙andu dak is-
seminarista – il-futur min jafu? Jiena na˙seb: a˙na
ma nsemmux dik tal-Ìenesi ta’ ÌuΩeppi s-seba’
snin tal-g˙aks u s-seba’ snin tal-abbundanza? Jien
na˙seb li f’dan, anke is-seminaristi. Dan ma tridx
tie˙u fuq din is-sena jew l-o˙ra, imma fuq çertu
perjodu. Dan anke f’çertu parroççi jkun hemm
min ikun ilu jistenna xi tnax-il sena u mbag˙ad
ji© tnejn jew tlieta flimkien. Jiena na˙seb li ma
hemmx dak in-numru ta’ qabel. Fejn qabel kellna
saçerdoti li stajna nibg˙atuhom barra, anke b˙ala
missjunarji. Illum in-numru huwa aktar limitat. IΩda
jien m’iniex qalbi maqtug˙a. Però ma rridux ninsew
li meta ng˙idu ˙addiema fl-g˙alqa, ma humiex
il-qassisin biss, u lanqas huma l-patrijiet u s-sorijiet
biss, imma wkoll il-lajçi li jistg˙u jag˙mlu çertu
xog˙ol li qabel kienu jag˙mluh il-qassisin u forsi
jag˙mluh a˙jar ukoll. PereΩempju fejn inΩommu
r-re©istrazzjonijiet jew xog˙ol ta’ l-uffiççju u x’naf
jien jista’ jkun hemm lajçi li jag˙mluh huma. Allura
jiena na˙seb li g˙andna nitolbu g˙all-vokazzjonijiet
ming˙ajr ma naqtg˙u qalbna jew inkunu pessimisti.
Is-seminarista ma tantx kien ottimista imma fl-
istess intervista huwa qal ukoll li l-irwol tal-lajçi
huwa importanti ˙afna g˙ax kieku huma jistg˙u
joqg˙odu fl-uffiççju waqt li l-qassis jo˙ro© barra
biex jiltaqa’ u jag˙ti l-g˙ajnuna lin-nies.
Kif qieg˙din nitkellmu fuq l-arçiprieti u
l-kappillani tal-parroççi. Tista’ tg˙idli dejjem
jekk din mhix xi proçedura interna kif saçerdot
ji˙aq arçipriet jew kappillan ta’ parroçça meta
l-post ikun ser ji©i vakanti? Sa fejn naf jien huwa
l-isqof li jiddeçiedi lil min ja˙tar. Na˙seb li din
kienet wa˙da mill-akbar u©ieg˙ ta’ ras g˙alik
meta kont Isqof? Sew fl-img˙oddi, fil-preΩent u
anke fil-futur, l-a˙˙ar kelma tmiss lill-isqof u hekk
g˙andu jkun. Dan ma jfissirx li ma jismax il-pariri
tan-nies iΩda li d-deçiΩjoni a˙˙arija g˙andha tkun
tieg˙u. Issa tg˙idli, kif il˙aqt kappillan jien? Dan
g˙ax dari kien isir konkors. Kont tag˙mel eΩami
quddiem bord ta’ eΩaminaturi, ©urnata s˙i˙a. U
jiena kelli dik ix-xorti kbira li n©ib l-a˙˙ar u l-ewwel
fl-istess ˙in, g˙ax kont wa˙di li g˙amilt dan il-
konkors g˙all-parroçça tal-Fontana. Imma dan
ridt nag˙mlu xorta wa˙da avolja kont wa˙di g˙ax
hekk kienet titlob il-li©i, anke g˙al isqof. Issa l-li©i
tal-konkors kien fiha l-poΩittiv kif ukoll in-negattiv
ji©ifieri li bilfors qabel ma wie˙ed isir kappillan
x’imkien irid jag˙mel dan il-konkors, sakemm ma
jkunx g˙amlu di©à, (dan iΩda f’kaΩijiet fejn ikun
hemm min jixtieq jmur mill-parroçça tieg˙u li tkun
Ωg˙ira g˙al wa˙da ikbar), imma l-a˙˙ar kelma tibqa’
tal-isqof. Imbag˙ad kont da˙˙alt is-sistema li kellha
wkoll il-vanta©©i u l-iΩvanta©©i: dik li tikkonsulta
lin-nies, u l-qassisin tar-ra˙al fejn tkun ser tibg˙at
il-kappillan. Ovvjament mhux lin-nies kollha b˙al
meta jsir referendum, imma ftit mag˙Ωulin u
x’u˙ud li jkunu ja˙dmu f’çertu g˙aqdiet. Jg˙idulek
li trid tisma’ aktar minn qanpiena wa˙da, però jekk
dawn jibdew iddoqqu kollha flimkien ma tag˙mel
xejn g˙ax ma tifhem xejn. Jien ˙afna drabi kont
ng˙idilhom li sa l-a˙˙ar minuta ma nkunx naf lil
min ser nag˙Ωel. Ara Malta mhux dik is-sistema kien
hemm, l-isqof ja˙sibha ftit, jikkonsulta ma’ çertu nies
li jkun jafdahom, imbag˙ad javΩa lil dak li ser jibg˙at
9
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
hemm. Forsi hawn nimxu differenti g˙ax hi djoçesi
Ωg˙ira u pereΩempju çerti nies tkun di©à g˙aΩilthom
u kollox imma mbag˙ad forsi jg˙idlek li ma jixtieqx
imur. Li nista’ ng˙id hu li jien qatt ma bg˙att lil
˙add kontra r-rieda tieg˙u. Ìieli kien hemm lil min
tipprova tipperswadih jew tibg˙atlu lil xi ˙add biex
ifhemu. Jiena nara li meta jkun hemm il-koperazzjoni
tan-nies u tal-individwu aktar ikollok ri˙ fil-qala’.
Imma qed ng˙idlek li dawn sistemi differenti mhux
kullimkien ja˙dmu l-istess.
Il-kattoliku Malti kemm g˙adu kattoliku
prattikanti ta’ veru? Óafna jg˙idulek li
t-tag˙lim tal-Knisja g˙andu bΩonn ji©i
a©©ornat g˙ax dak li ©ie mg˙allem 2000 sena
ilu, ma g˙adux japplika g˙aΩ-Ωminijiet ta’
llum. Kemm g˙andom ra©un dawk li j˙addnu
din l-opinjoni? Tg˙id id-deheb tal-antik ma
g˙adux jiswa? Dak id-deheb allura narmuh g˙ax
hu biçça metall? Jien na˙seb li jekk ikun veru
deheb ikun prezzjuΩ daqs kemm kien fl-img˙oddi.
F’dak li kienet tag˙mel u tg˙allem il-Knisja hemm
çerti affarijiet ma jistg˙ux jinbidlu. PereΩempju, il-
quddiesa jekk ma nag˙mluhiex nistg˙u ng˙alqu
l-knejjes. L-g˙axar kmandamenti li tana Alla, Kristu
qal li lanqas ittra wa˙da ma tinbidel u huwa ©ie
biex isa˙˙a˙hom u mhux biex jeqridhom. Jinbidlu
biss l-mezzi sekondarji, pereΩempju hawnhekk
g˙andna r-radju mg˙ammar bil-microphones u
˙afna apparat ie˙or: dan qabel ma kellniex. Jiena
meta kont kappillan it-Triq ta’ l-G˙ajn lanqas
sempliçi microphone bil-loudspeaker ma kelli, allura
ridt ng˙ajjat kemm nifla˙; verament il-vuçi kienet
g˙ada qawwija ˙afna mhux b˙al ta’ llum. Mela
allura f’dik li hija modernità jew a©©ornament,
wie˙ed jipprova jaddata ru˙u kemm jista’, imma
hemm çerti prinçipji li ma jistg˙ux jinbidlu, jaqbel
jew ma jaqbilx. Huwa Kristu x’qalilhom meta
qalulu li kien iebes fid-diksors tieg˙u, meta tkellem
fuq l-Ewkaristija u telqu x’u˙ud? Ma qalilhomx
jibqg˙u imma qalilhom iridux imorru huma
wkoll, u ma re©ax lura minn kliemu. Ji©ifieri din
il-kwistjoni tat-tag˙lim tal-Knisja mhix kwistjoni
li timxi mal-moda. Xi affarijiet tista’ tirran©ahom
jew tibdilhom, iΩda hemm çerti affarijiet li huma
essenzjali fil-Knisja g˙ax hekk riedhom Kristu u
dawn hemm bΩonn li jibqg˙u anke meta jitolbu
sagrifiçju. Imbag˙ad tisma’ min jg˙idlek g˙ax
il-Knisja tg˙allimna u l-Knisja tg˙idilna u fuq id-
divorzju...eçç. Il-Knisja twassal il-le˙en ta’ Kristu.
Hu Kristu li jg˙id li d-divorzju huwa ˙a©a immorali,
u j©ib il-˙sara. Il-Knisja sempliçement twassal it-
tag˙lim ta’ Kristu. Jekk tg˙id bil-maqlub ta’ dak
li g˙allem allura ji©i li l-Knisja mhix taqdi dmirha.
Mill-bqija din mhix xi kwistjoni fejn qisna sejrin
10 g˙all-elezzjoni fejn iktar ma jkollok nies, aktar
a˙jar. Hu importanti li min miexi warajk ji©ifieri
s-segwaçi tal-Knisja jkunu konvinti mit-tag˙lim u
jkunu m˙arr©a tajjeb u hekk ikollok fuq min tafda.
Mhux kemm g˙andek numru kbir il-kwistjoni,
imma kemm dawk li g˙andek huma sodi fil-fidi.
Xtaqt nistaqsik dwar il-festi li ji©u ççelebrati
f’kull belt u ra˙al fl-ista©un tas-sajf. Matul
is-snin li inti ilek saçerdot u Isqof, il-festi
kibru u nbidlu ˙afna speçjalment fejn jid˙lu
ç-çelebrazzjonijiet esterni. Sikwit nisimg˙u xi
dibbattiti dwar dawn iç-çelebrazzjonijiet. Inti
kemm ta˙seb li l-festi g˙ad baqa’ fihom l-ispirtu
reli©juΩ? Wie˙ed ma jistax ji©©eneralizza. G˙ax
hemm differenza bejn post u ie˙or u pereΩempju,
hemm çerti affarijiet li huma sbie˙ ˙afna u hemm
bΩonn li jibqg˙u. A˙na G˙awdex g˙andna din id-
drawwa, li waqt li jkunu jsiru l-funzjonijiet fil-knisja,
barra ma jkun hemm xejn, la marçijiet u lanqas
affarijiet o˙ra. Biex hekk min ikun irid, ikun jista’
jmur g˙all-funzjonijiet ta’ ©ewwa bla ma jitlef xejn.
G˙ax ladarba hija festa reli©juza, il-festa ta’ ©ewwa
g˙anda tirba˙ fuq dik ta’ barra u g˙adu jkun hemm
çertu kordinament. Min-na˙a l-o˙ra hemm kaΩijiet
fejn fil-festi esterni jsiru çerti eΩa©erazzjonijiet. Jekk
nie˙du pereΩempju n-nar, sabi˙ fejn g˙andek ˙afna
kuluri u huwa attrazzjoni turistika imma imbag˙ad
il-˙sejjes ©ieli jkunu ta’ fastidju. Jiena meta nkun
l-G˙arb in˙obb narahom ji©ru fl-g˙elieqi minn wara
d-dar tag˙na fejn ikunu qeg˙din i˙awwlu l-kannen.
Jien nammirahom g˙ax jag˙mlu sagrifiççji kbar.
Ikun g˙adu lanqas seba˙ u jkunu di©à hemm fl-
g˙alqa, lanqas igawdu xejn il-festa. Però jien na˙seb
li b’daqxejn rieda tajba ta’ kul˙add (g˙ax xi darba
jwa˙˙lu fil-kappillan, u daqqa fil-kumitat u daqqa
f’dak u fl-ie˙or) f’g˙aqda wa˙da jsir ftehim flimkien
u titnaqqas l-qawwa tal-˙oss.
Jien na˙seb li jekk jinqerdu l-festi minn Malta,
immorru lura b˙ala reli©jon mhux ’il quddiem.
Qed ng˙id ukoll g˙al dawk esterni, g˙ax dan
biΩΩejjed li wie˙ed ikun mar il-festa biex jara
n-nar jew it-ti©rija, u mbag˙ad jispiçça jid˙ol
sal-knisja u jg˙id vista jew forsi jfettillu jqerr u
jitqarben, din tkun di©à akkwist spiritwali mill-
festi. Fil-fatt kif ©ara fl-Italja u f’postijiet o˙ra,
jista’ ji©ri lilna, fejn hekk kif il-knisja telqet minn
idejha l-festi li kienu l-mument rikreattiv tal-
poplu, dawn ©ew ma˙tufa minn ˙addie˙or u
beda jag˙milhom hu jew il-gvern jew xi partit
politiku. Allura l-festi g˙andna nΩommuhom u
innadfuhom. Hemm bΩonn li wie˙ed g˙andu
joqg˙od attent ukoll g˙al din il-˙a©a.
Illum li m’g˙adekx l-Isqof g˙al G˙awdex kif
tqatta’ l-©urnata tieg˙ek? Akarx trankwilla
imma ˙afna drabi nivvinta çertu xog˙ol jiena stess.
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
Nirrepeti, jien lili l-istudju jog˙©obni u nilmenta li
m’g˙andix Ωmien biΩΩejjed biex nistudja kemm irrid.
Imbag˙ad noqg˙od nikteb xi artikli g˙al dawn ir-
rivisti ta’ pajjiΩna. B˙alissa g˙andi Ωew© programmi,
wie˙ed minnhom fuq l-RTK (imma meta jitolbuni
mmur Malta ng˙idilhom le g˙ax illum bdejt naqta’
qalbi ni©ri ’l hawn u ’l hemm u nitlef nofs ta’ nhar).
Imma na˙seb li l-©urnata g˙ada mimlija l-aktar però
b’dawk l-affarijiet li nivintahom jien. Xi drabi wkoll
inkun mistieden u mmur g˙al xi funzjoni jew xi
intervista b˙al din ta’ llum.
Li kieku ma l˙aqtx saçerdot kif ta˙seb li konna
nkunu nafuh lil Nikol ÌuΩeppi Cauchi? Din
risposta diffiçli g˙ax forsi li kieku jkolli nag˙Ωel jien
na˙seb forsi kont insir teacher g˙ax jien it-tag˙lim
jog˙©obni u g˙adni ng˙allem anke sa llum. Imma
ma nafx, jekk ikollu jiddeçiedi ˙addie˙or. G˙ax
jiena meta kont g˙adni tifel nhar ta’ Sibt kont
immur ˙dejn iz-ziju l-˙addied biex ng˙inu (jew
forsi aktar intelfu) u kont noqg˙od nofs ta’ nhar
mieg˙u, u naf li lil ommi kien qalilha biex i˙arri©ni
g˙ax kien jara li kelli l-inklinazzjoni g˙al ˙addied.
Allura biex ni©i g˙ar-risposta tieg˙ek na˙seb
li kieku ma l˙aqtx isqof na˙seb li kont inkun
˙addied. U na˙seb li kien ikun a˙jar ˙addied tajjeb
milli isqof nofs kedda – kajman g˙ax x’˙in tara u
tg˙id issib ˙afna difetti u nuqqasijiet.
Kif tarah il-progress in©enerali li sar matul
dawn l-a˙˙ar Ωminijiet? Issa l-kelma progress
hija kelma ambigwa. Hemm progress li hu veru
progress u hemm progress li jidher minn barra
biss. Ji©ifieri pereΩempju hija ˙a©a sabi˙a u ta min
ifa˙˙arha li t-tbatija naqset. Niftakar li l-bdiewa
kienu jbatu ˙afna bil-fies, mentri llum g˙andhom
˙afna makkinarju. Anke fid-djar fejn konna n˙ossu
˙afna dik is-s˙ana u fix-xitwa dak il-ksie˙: illum
hawn çertu mezzi o˙ra biex tkun komdu. Min-na˙a
l-o˙ra pereΩempju d-du˙˙an tal-magni dan ma
tantx hu progress. Barra li ma semmejna xejn il-lat
morali, fejn is-sens ta’ responsabilità naqas ˙afna u
da˙let çerta libertà Ωejda. Ma ninsewx iΩda li baqa’
nies tajbin u ta’ min jinsisti fuq din il-˙a©a. Anzi
jien na˙seb li hawn çertu nies ta’ l-affari tag˙hom
li qieg˙din jinteressaw ru˙hom aktar mill-Knisja u
mid-dmirijiet li g˙andhom lejn Alla forsi wisq aktar
u a˙jar min-nies ta’ l-antik g˙ax dari kienu jag˙mlu
kollox bi drawwa. Illum jekk wie˙ed imur il-Knisja,
imur g˙ax veru konvint u j˙oss li g˙andu jmur.
Allura jien na˙seb illi l-progress sar f’çertu affarijiet
imma hemm affarijiet li ma tg˙idilhomx progress
iΩda abbuΩi u tajjeb li nkunu kapaçi nag˙mlu
d-dixxerniment tag˙na u nag˙Ωlu t-tajjeb mill-
˙aΩin, il-qam˙ mill-karfa. Anke San Pawl jg˙idilna
nippruvaw kollox, u dak li hu tajjeb inΩommuh iΩda
dak li mhux tajjeb inwarrbuh.
Meta ng˙idlek l-isem Qala x’ji©ik l-ewwel
f’mo˙˙ok? L-isem Qala propjament ifisser da˙la
fix-xtajta. Infatti anke fl-arma tag˙kom g˙andkom
dg˙ajsa fil-ba˙ar riesqa lejn il-kenn tal-blat. Jiena
tfakkarni anke fil-Madonna tal-Qala illi tag˙ha
jiena devot ˙afna. Niftakar ukoll meta saret
l-inkurunazzjoni ta’ San ÌuΩepp, u kien ©ie l-Isqof
meta konna seminaristi u g˙amlilna diskors fuq il-
Madonna tron tal-grazzja. Imbag˙ad niftakar ukoll
f’˙afna ˙bieb qassisin li kienu qaddsu mieg˙i; Alla
ja˙firlu Dun Mikiel Buttigieg, qaddisna flimkien
fl-1952. Niftakar fil-kappillan li kien hawn u
l-arçiprieti, lil Dun Karm Vella li kien mill-G˙arb
li niftakru meta kien is-seminarju xi ˙ames jew
sitt snin ixje˙ minni. Imbag˙ad lill-Arçipriet Dun
ÌuΩepp Borg Attard ˙abib kbir tieg˙i sa minn
meta kont it-Triq tal-G˙ajn u meta kien Milan ©ieli
kont mort g˙andu u kien dar bija ˙afna. Niftakar
˙afna lajçi ukoll, lis-surmast Anton Buttigieg li kont
mieg˙u fl-Azzjoni Kattolika; nafu b˙ala ra©el fuq
l-ir©iel, patrijott kbir tal-Qala u fl-istess ˙in kellu
sentimenti kattoliçi sbie˙ ˙afna.
Na˙seb meta tg˙id ir-ra˙al mhux il-©ebel jew
id-djar iΩda huma n-nies u jien na˙seb bl-akbar
sinçerità, li n-nies ta’ hawnhekk i˙obbu ˙afna
l-knisja tag˙hom u jg˙inuha, lesti anke jmiddu
jdejhom biex jg˙inu dejjem lil min ikun kappillan
jew arçipriet g˙ax jafu li l-arçipriet wa˙du ma jista’
jag˙mel xejn, kif l-isqof wa˙du ma jista’ jag˙mel
xejn. Allura jiena nispiçça b’din l-istorja li hija sabi˙a
˙afna. Darba l-Italja waqg˙et bomba fuq knisja fejn
kien hemm kurçifiss kbir. Dan tkisser u spiçça ©isem
biss ming˙ajr idejn u ming˙ajr saqajn. Allura dan
il-kappillan po©©ieh f’post fejn jidher u ta˙t kitiblu
skrizzjoni: “Jiena ming˙ajr idejn u ming˙ajr saqajn
intom l-idejn u s-saqajn li ne˙tie©.”
Jien na˙seb sewwa lill-isqof u sewwa lill-
kappillan, lil-lajçi u wisq iΩjed lis-saçerdoti u lir-
reli©juΩi jista’ jg˙idilhom: “Intom l-idejn u r-ri©lejn
tieg˙i. Timxu intom u nimxi jien ukoll, jekk tiefqu
11
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011

intom ikolli nieqaf jien ukoll jekk ta˙dmu intom
na˙dem jien ukoll u jekk tistallaw jiena x’nista
nag˙mel ming˙ajrkom. It-talb huwa importanti
˙afna. U jiena na˙seb li f’çertu mumenti l-aktar
fid-diffikultà alla˙ares ma jkunx it-talb g˙ax inkella
taqta’ qalbek, speçjalment it-talb bl-interçessjoni
ta’ San ÌuΩepp li jien devot ˙afna tieg˙u (u ktibt
˙afna kotba fuqu). San ÌuΩepp g˙andu wa˙da
u tajjeb li tkunu tafu biha intom tal-Qala, illi hu
mhux b˙as-switch li malli tmissu jixg˙el, imma
trid tistenna g˙ax xi darba l-grazzja jdum ma
jag˙tihielek imbag˙ad malli jag˙tihielek tista’ ti©i
d-doppju li tkun tlabtu int. Imma huwa Qaddis
kbir kif kienet tg˙id Santa TereΩa tal-Bambin Ìesù:
“Huwa jaqla’ ˙afna grazzji kbar.” Hi kellha fiduçja
kbira fih.
Monsinjur nirringrazzjak talli g˙o©bok ti©i
hawn fl-istudjows tag˙na. Kien ta’ unur
g˙alina. Jien nirringrazzjak f’isem l-Arçipriet u
l-parroçça u nawguralek ˙afna aktar snin. Jiena
nirringrazzjak tal-awguri u anke nirringrazzjak g˙ax
fakkarti f’˙afna affarijiet sbie˙ u mbag˙ad f’dawk
li ma humiex sbie˙ forsi niftakru fihom darba
o˙ra imma ta’ llum kollha affarijiet sbie˙ kienu
bejn wie˙ed u ie˙or. Insellmilkom lilkom ilkoll li
qieg˙din tisimg˙una u jien nag˙tikom l-barka
tieg˙i, intom il-poplu kollu tal-Qala.
Din l-intervista, li di©à ©iet ippubblikata fil-˙arga ta’ Le˙en il-
Qala tal-Festa 2009, kienet meqjusa minn Mons. Isqof Cauchi
b˙ala l-aktar wa˙da li ˙assu liberu li jesprimi ru˙u fiha, skont
Dun Renato Borg, li g˙al kwaΩi g˙oxrin sena kien is-segretarju
personali tieg˙u.

G˙aliex dal-biki kollu, Biex tibni pont li jg˙aqqad,

Óelu çkejken Bambin. G˙aliex Ìesù Bambin? PajjiΩna mas-smewwiet,
A˙na g˙andna g˙ax innew˙u, Euchar Mizzi U turi li g˙alina,
G˙ax a˙na l-midinbin. L-Art Imqaddsa - Betlehem Bil-bosta ©ibt barkiet.
10-09-10
G˙aliex twelidt f’g˙ar çkejken, Biex ter©a’ t˙abbeb m’Alla,
Il-bog˙od minn dar in-nies, Lill-bniedem skjav tad-dnub,
Meta Inti l-Iben t’Alla, Jekk jindem, jikkonverti,
Jist˙oqqlok ©ie˙ bla qies? U Lejk jerfg˙u l-qlub.

G˙aliex minflok benniena, Biex Inti tkun ta’ eΩempju,

G˙aΩilt fqajra maxtura, Ta’ ˙ajja tajba u çerta,
Fejn dik Ommok Marija, Óajja lill-Missier Alla,
Ma waqfitx Lilek tadura? Minnek LiLU offerta.

G˙aliex g˙aΩilt lill-˙mara, U biex kura©© tag˙mlilna,

U ‘l baqra ˙a jsa˙˙nuk, F’mumenti ddisprati,
Mill-kes˙a li xxoqq l-g˙adam, G˙allimtna nΩommu l-kalma,
U hemm huma kenn jag˙tuk? U l-ma˙fra g˙aΩilt li tag˙ti.

G˙aliex ridt tkun imdawwar, U biex il-mi©ja tieg˙ek,

Mir-Rg˙ajja, fqar komuni, Fostna ma tkunx g˙al xejn,
U mhux minn nies il-g˙onja, Ag˙mel li lejk induru,
Dawk kbar u sinjuruni? Kull meta jkollna g˙alfejn.

G˙aliex ma Ωammejtx ©ie˙ek, Biex kif Ommok Marija,

Ta’ Alla Iben wa˙dieni, Ma’ Ωew©ha San ÌuΩepp,
Mibg˙ut biex lilna to˙ro©, Óarsitek minn kull deni,
Mid-dnub u d-dlam sewdieni? Wasslitek fl-og˙la seb˙.

G˙aliex inΩilt hawn fostna, U Hawn int mill-maxtura, Hekk a˙na nsibu lilhom,
U sirt bniedem uman, Dlonk tg˙idli b’nofs tbissima, T’g˙ajnuna hawn f’din l-art,
T˙allat ma’ ©ens ta’ poplu, Li Int ©ejt proprju fostna, Biex nirb˙u t-tentazzjoni,
Im˙assar u kajman? Biex tag˙ti dit-tag˙lima’. U nfiequ minn kull mard.

G˙aliex ma Ωammejtx postok,
Ta’ Alla, Kbir, Sultan,
U dhert fostna hekk Qawwi,
Bi drieg˙ek hekk setg˙an?
12
Biex turi lilna l-˙lejjaq, U hekk wara dil-˙ajja,
Li ng˙ammru f’din id-dinja, Fuq din l-art kollha nkwiet,
Li ©ejt biex ter©a’ ssewwi, Hemm ˙dejkom ni©u ngawdu
Tal-˙biberija l-binja. G˙al dejjem fis-Smewwiet.
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
id-Divorzju
ID-DIBATTITU FUQ
minn
Mons. ÌuΩeppi Farrugia
G˙alliem fl-Università ta’ Malta
Id-dibattitu li qed isir b˙alissa fuq id-divorzju hu
okkaΩjoni biex a˙na l-Kattoliçi nift˙u g˙ajnejna
aktar min-normal fuq dak li qed ji©ri madwarna.
L-ewwel ˙a©a li tolqotni hija l-kapaçità, u
mag˙ha l-˙e©©a, ta’ dawk li jridu li d-divorzju
jid˙ol fl-istatuti çivili ta’pajjiΩna. Ori©inarjament
dawn kienu minoranza fil-pajji Ω, u forsi
hekk g˙adhom, imma l-kapaçità ta’ w˙ud li
jargumentaw, jiktbu fil-gazzetti u jipperswadu
favurhom il-fehma tag˙hom hija tant kbira li waslu
biex jikkonvinçu g˙al mag˙hom anki lil xi membri
tal-Knisja. Tant hu hekk li w˙ud minna saru
jirra©unaw b˙alhom u jg˙idulek: “Jiena ma naqbilx
mad-divorzju, u ma niddivorzja qatt, imma g˙aliex
g˙andi ninda˙al lil min ma jemminx b˙ali?”
Óa©a o˙ra li laqtitni fid-dibattitu li g˙addej
hija l-influwenza li s-soçjetà sekulari g˙andha
fuqna l-Kattoliçi, u anki fuq xi qassisin li biex
jikkonformaw mal-kultura “moderna” waqg˙u
sa˙ansitra – çertament bla intenzjoni ˙aΩina – fil-
manipolazzjoni tal-kuxjenza Kattolika. Xi qassisin
waslu biex qalu li jekk persuna Kattolika tkun
konvinta li t-tag˙lim tal-Knisja kontra d-divorzju
ma jg˙oddx g˙al Malta, allura din il-persuna
g˙andha d-dritt u d-d-dmir tiddeçiedi kontra
t-tag˙lim tal-Knisja.
Fid-dibattitu dwar id-divorzju jolqotni wkoll
is-sens ta’ kolonjaliΩmu li ja˙kimna. Sa snin ilu
dan kien dak Britanniku; illum hu dak Ewropew.
Ir-ra©unament kemm ta’ dawk li huma attivament
favur l-introduzzjoni tal-le©islazzjoni divorzista, u
kemm ta’ dawk li m’humiex kontra imma lesti li
passivament jaççettawha, hu li l-lum a˙na l-uniku
pajjiΩ fl-Unjoni Ewropea li ma jipprovidix g˙ad-
divorzju. Jg˙idu li a˙na g˙andna nkunu b˙al
˙addie˙or. M’g˙andix inkunu differenti minn
pajjiΩi o˙ra. U jΩidu jg˙idulek li ma jistax ikun li
a˙na biss t-tajbin!
Il-ksu˙at u l-artifiçjalità fl-argumenti, kemm ta’
natura teolo©ika u kemm soçjali, huma kwalità
o˙ra tad-dibattitu li qed insemmu. Nifta˙ il-pa©ni
tal-gazzetti u jolqotni Marku li jikteb li Kristu
mhux veru jg˙id li Ω-Ωwie© ma jistax jin˙all u,
b˙alu, Peppi li jg˙id li Ω-Ωwie© hu indissolubbli biss
sakemm ma jkunx hemm adulterju, jew Çikka li
tinsisti li g˙at-tfal hu a˙jar li l-©enituri jiddivorzjaw
milli joqg˙odu ji©©ieldu ma’ xulxin, jew Manweli
li jistqarr li l-Knisja m’g˙andiex tilg˙abha ta’ Alla
u toqg˙od tg˙ajjat bid-dnub, jew Sunta li tg˙id
li ra©el li ma tog˙©bux il-mara jag˙mel sew
jitlaqg˙ha, jew Charlie li jassigura li l-membri
Kattoliçi tal-parlament jistg˙u, iva! jivvotaw favur
id-divorzju, jew Jeffrey li jg˙id li l-parlamentari
g˙andhom jag˙mlu dak li tg˙idilhom il-kuxjenza
u mhux il-Knisja, jew... u nistg˙u nibqg˙u sejrin.
Óa nsemmi kwalità o˙ra tad-dibattitu li qed isir
b˙alissa – dik tal-medjokrità. Din il-kwalità ssibha
kemm fl-argumentar ta’ dawk li huma favur il-
le©islazzjoni divorzista, imma wkoll f’xi Kattoliçi li
huma (korrettament) kontriha imma li bil-mod ta’
kif jitkellmu aktarx li jidhru qed jag˙tu s-sa˙˙a lil
min hu favur id-divorzju. Dawn il-Kattoliçi jkunu 13
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011

qed jag˙mlu hekk meta, per eΩempju, jg˙idu li

Ω-Ωwie© hu indissolubbli g˙ax hu sagrament!

Kwalità o˙ra li tag˙mel mid-dibattitu fuq id-

divorzju “eye opener” g˙alina l-Kattoliçi hija
l-ostilità kwaΩi vjolenti li qed to˙ro© kontra l-Knisja
Kattolika f’pajjiΩna u kontra kull intervent tag˙ha
fis-soçjetà li ma jintog˙©obx. Meta taqra l-kolonni
tal-kummenti online tat-Times donnhom issib
ru˙ek fil-qalba ta’ attakk tat-tip li qed jag˙mlu
kontra l-Knisja l-“lobbies” ta’ l-omosesswali, l-ateji
u l-femministi li hemm fi Strasbourg jew li g˙amlu
minn kollox biex i˙amm©u l-Papa meta dan
l-a˙˙ar Ωar ir-Renju Unit. Ostilità, kwaΩi mibg˙eda,
li tikkalunnja u timmalafama.
Irrid insemmi kwalità o˙ra tad-dibattitu li
qed isir b˙alissa. Hija dak tal-biΩa’, li donnu
qed ja˙kem il-Knisja Lokali, li tkun akkuΩata bl-
attentat li trid ter©a tqajjem il-kwistjoni politika-
reli©juΩa b˙al dik tas-snin ˙amsin u sittin. Dan
il-biΩa’ m’hu jinfluwenza xejn il-libertà li biha
qed jitkellmu dawk li huma favur id-divorzju.
Il-kondizzjonament hu biss fuq il-Kattoliçi hekk
li sa˙ansitra qed nibΩg˙u nsemmu l-kelma
“dnub”. Hu kondizzjonament li ©ej mill-istorja
reçenti ta’ pajjiΩna – storja li nkitbet minn min hu
tradizzjonalment kontra l-Knisja u li pittret fl-iswed
il-glorja tal-Knisja lokali fis-snin ˙amsin u sittin.
Fid-dibattitu qed ise˙˙u wkoll, daparti tal-
Knisja, “shots in the leg”, u dan ji©ri kull meta
n˙allu lill-“g˙edewwa tag˙na” – tabil˙aqq a˙na
ma nqisu lil ˙add b˙ala g˙adu! - ipo©©u kliemhom
fuq fommna. Dwar dan il-punt, nieqaf hawn.
F’dawn il-kelmtejt ˙sibt li nag˙ti illustrazzjoni
fil-qosor u parzjali tad-dibattitu li g˙addej dwar
il-kwistjoni li tqajjmet fuq jekk f’Malta g˙andniex
ikollna jew le li©i li tipprovdi g˙ad-divorzju.
Semmejt xi kwalitajiet problematiçi tad-dibattitu.
Aktarx li hemm o˙rajn li ma ©ewnix f’mo˙˙i
waqt li kont qed nikteb. Lanqas ipprovajt nag˙ti
twe©ibiet jew soluzzjonijiet.
Il-˙sieb tieg˙i hu li ng˙in lil ˙uti Kattoliçi biex
ilkoll nift˙u g˙ajnejna ˙alli, skond l-im˙abba
li g˙andna lejn il-Knisja u lejn il-veru ©id tal-
bnedmin, nag˙arfu n©ibu ru˙na b’fedeltà lejn
Sidna Ìesù Kristu.

Salvu Camilleri
& Sons Ltd. Mario Portelli
WOODWORKS
(Tan-Najsi)
Suppliers of Ready Mix 5 St Joseph Street, Qala, Gozo
Concrete, Crane Hire Tel / Fax: 2156 2985
Ready Mix Plant: 2156 0346
Residençe: 2155 1485 Manufacturers of High
Mobile: 9949 5378 Quality Furniture and
“Camilleri House” Interior Fitments.
Belveder Street, QALA We guarantee Excellent Craftsmanship
14
Le˙en il-Qala - Jannar 2011

15
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011

Solemnity of the Immaculate Conception of Mary

Qala - 8.XII.2010 HL Mgr Tommaso Caputo, Apostolic Nuncio for Malta

INTRODUCTORY GREETING
Dear brothers and sisters in Christ, it is with great joy that I preside at this Solemn Eucharist on the
Solemnity of the Immaculate Conception of the Blessed Virgin Mary.
I greet your dear Archpriest the Reverend Fr. Joe Zammit, the concelebrating priests, and each one
of the lay faithful.
It is my pleasure to bring you the love and the blessing of the Holy Father, Pope Benedict XVI, who
this afternoon – as on every 8th December – will pay homage to the Immacolata in Piazza di Spagna, in
Rome.
Let us now, prepare ourselves to celebrate the sacred mysteries of Christ’s love for us.

1. Dear brothers and sisters in Christ, as we
journey towards the celebration of the Nativity of
Jesus Christ, and prepare ourselves spiritually for
that great feast, the Church, today, wants us to
contemplate Mary, the Mother of our Saviour. We
are invited to contemplate Mary Immaculate, that
is, Mary conceived without sin. The Son of God,
therefore, was born of Mary who was never under
the dark shadow of sin. This is the Solemnity we
are celebrating today, which the Church presents
to the faithful as a truth of faith to be believed
by all. This is the significance of the dogmatic
definition of Mary’s Immaculate Conception,
pronounced by Blessed Pope Pius IX in 1854.
Mary is the shining icon of the original plan of
God for humanity, that is the divine plan before
man sinned against God. Mary anticipates the final
destiny of the Church: what she already has been
and what she now is, is what the Church will be at
the end of time. God, in his omnipotence, so willed
that Mary would be conceived without any stain of
sin. In her teachings, the Church explains to us that
this singular privilege of Mary, was accomplished by
God because of the future incarnation of his Son.
Mary was “the ark and the dwelling-place”, the
“dwelling-place” of God. This is what we will pray
in the Preface of this Mass, some moments before
the Consecration: “Father..., You allowed no stain of
Adam’s sin to touch the Virgin Mary. Full of grace, she
was to be a worthy mother and dwelling-place of your
Son” (cfr Preface).
2. Dear brothers and sisters in Christ, how can we
apply this Marian feast to our own daily life? Does
it make sense, today, in a society marked by the
boundless seeking of pleasure, to propose such a
high ideal?
Yes, it is indeed when darkness is most
profound that Man needs the gift of light to
accompany him on his difficult journey through
life. Today’s feast of Mary Immaculate offers us
another light of true hope. In the darkness we
experience, Mary is an encouraging light. She
soothes us by her pure presence. She reminds us
of the hope we are to profess in the Lord.
Mary, all pure and all beautiful, is being
presented to us not only as the beginning of the
Church, when through the power of the Holy
Spirit, Jesus Christ becomes man in her womb,
and when later on, she accompanies the Apostles
at the birth of the Church by the power of the
Holy Spirit. Mary is today being presented as a
model of holiness to all the People of God.
In today’s Preface, we pray: “You chose her
from all women to be our advocate with you and our
pattern of holiness”.
Mary is not simply a pattern or a model which
is being placed before us, as a model sits before

16
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
a painter who, as it were, captures the image and
reproduces it on a canvas. Mary is much, much
more! She is the model who accompanies us, or
rather, Mary is she who works within us, drawing
us closer to the Lord. Just as she was transformed
by the Lord, we, too, are called to experience our
daily transformation whenever we open our hearts
to God’s grace. We are called to move from sin to
grace, from darkness to light, from lack of spiritual
beauty to the enjoyment of what is truly beautiful in
the eyes of God.
Mary Immaculate is therefore our teacher and
guide in the path to holiness. She is a sure example
of strong faith, available generosity and practical
charity in all the moments of her life.
3. In today’s solemnity, inserted in the heart of
our Advent journey, Mary offers us hope and light.
She invites to imitate her, and to become – in all
our daily decisions and actions – “Servants of the
Lord”, as she calls herself in the Gospel passage
proclaimed to us this morning (Lc 1,26-38). Mary’s
presence in our life, and our true devotion to her,
should always lead us to her Son, Jesus!
While we contemplate the marvels which
God has carried out in Mary and through Mary
conceived without sin, today we wish to renew
our firm desire to walk in the path of holiness
which Mary has already walked before us. She is
the true and lasting model of a holy and spotless
humanity as originally planned by God, as we
have listened to St Paul tell us in today’s Second
Reading: “He chose us in Christ before the world
was made to be holy and faultless before him in love,
marking us out for himself beforehand, to be adopted
sons, through Jesus Christ” (Eph 1,4-5).
Today’s Solemn Feast of Mary Immaculate,
therefore, is not a contemplation of something
from the past, but a practical reflection of a truth
which belongs to us today: in Mary, the Church
and humanity contemplate what they are called
to be, and what they will be at the fullness of time
– a new humanity, a redeemed humanity in the
splendour to which God calls it to be.
The greatness of Mary lies in her holiness. She
is full of grace – mimlija bil-grazzja. The more we
grow in holiness, the closer we become to Mary,
the Immaculate Virgin.
To you, Mary Immaculate, advocate of grace
– avukata tal-grazzja – we turn that you may
intercede for us, as we seek to be faithful in our
Christian life.
To you, Mary Immaculate, advocate of grace,
we entrust the Church in Gozo that it may be
“holy and faultless in love” (Ef. 1,4).
To you, Mary Immaculate, advocate of grace,
we entrust the Holy Father Benedict XVI and the
College of Bishops throughout the world that they
may always proclaim the Gospel in all its beauty
and radicality.
Mary Immaculate, today, we pray: intercede
for us that we may grow in holiness, that we may
cherish purity, and that we may thirst for real
beauty – as God wants us to be.
Mary Immaculate, be our guide! Show us the
way to true holiness! Make us faithful sons and
daughters of the Church!
I make my own the words of Pope Benedict XVI
when, exactly two years ago, in Piazza di Spagna,
in Rome, he prayed to Mary: “O Immaculate
Mother, who are a sign of certain hope and comfort
to everyone, help us to let ourselves be attracted by
your immaculate purity. Your beauty Tota Pulchra,
as we sing today assures us that the victory of love
is possible; indeed, that it is certain. It assures us
that grace is stronger than sin, and that redemption
from any form of slavery is therefore possible. Yes, O
Mary, help us to believe with greater trust in good, to
wager on giving freely, on service, on non-violence,
on the power of the truth. Encourage us to be alert,
not to give into the temptation of easy evasions,
to face reality and its problems with courage and
responsibility. This is what you did, a young woman
called to stake everything on the Word of the Lord.
May you be a loving mother for our young people,
so that they may have the courage to be “watchmen
of the dawn”, and give this virtue to all Christians so
that they may be the heart of the world in this difficult
period of history. Virgin Immaculate, Mother of God
and our Mother…, pray for us!” Amen! (Benedict
XVI, Speech, Act of Veneration to Mary Immaculate,
Piazza di Spagna, Rome, 8.12.2008)
17
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
IL-GALILIJA
U ÌUÛEPPI
minn Mons Lawrenz Sciberras
(M.A. Rome. S.S.L., S.Th.L., Capp. S.S.)
M
a tistax tibni xi forma ta’ g˙ar jew
presepju g˙al Ωmien il-Milied u dan
l-imkien tg˙ammru bil-pasturi u b’˙afna
ima©inazzjonijiet o˙ra biex imbag˙ad t˙alli barra
‘l San Ìuzepp. Tkun qed taqbeΩ it-tielet u l-aktar
persona©© çentrali u dominanti fil-presepju
tieg˙ek. U bir-ra©un g˙aliex ÌuΩeppi li kien ilu
jakkompanja bil-˙sieb u bil-©isem tieg˙u dan il-
misteru kbir jikber fil-˙emda tad-dar tieg˙u stess
©o NaΩaret, issa ÌuΩeppi kien hemm ukoll fit-
twelid, fil-g˙ar qaddis ta’ Betlem.
Bniedem sieket iva kemm tridu, imma ta’
responsabiltà li mhux façli wie˙ed jerfa˙ha
jekk ma jkunx imwieΩen u mΩejjem b’doni kbar
mis-sema. “ÌuΩeppi bin David, xejn la tibΩa tie˙u
g˙andek lil martek Marija, g˙ax dak li tnissel
fiha ©ej mill-Ispirtu s-Santu. Hi se jkollha iben, u
INTI ssemmih Ìesù” (Mt 1,21). Fil-kelma INTI kif
jg˙allem San Ewsebju ta’ Çesarija fid-Demonstratio
Evangelica, hemm mi©bura r-responsabiltajiet
kollha ta’ dan il-missier uniku fid-dinja kollha.
U eΩattament hawn qieg˙ed il-kobor ta’ San
ÌuΩepp, g˙aliex fil-waqt li esternament kien ra©el
miΩΩewwe© ma’ Marija, imma quddiem min
g˙aΩlu kien wisq aktar minn daqshekk, kien
wisq mog˙©ub u ma˙bub. Ma issibx impar tieg˙u
u daqsu. Santa TereΩa ta’ Ìesù tg˙id: Skoprejt
il-qawwa ta’ l-avukat patrun tieg˙i l-glorjuΩ San
ÌuΩepp. Minn dak iΩ-Ωmien ‘l hemm, San ÌuΩepp
18 kien dejjem fi lsienha u f’qalbha.
GALILIJA TAL-ÌNUS
Fi Ωmien it-twelid ta’ Ìesù, l-Art Imqaddsa kienet
maqsuma fi tlitt taqsimiet kbar u differenti minn
xulxin. Kull taqsima kellha min imexxja u g˙alhekk
kienet indipendenti wa˙da mill-o˙ra. Dan tista’
tg˙id li kien jg˙odd ukoll g˙ar-reli©jon. Il-Galilija
ti©i n-na˙a ta’ fuq ta’ l-Art Imqaddsa: t˙addan
fiha, NaΩaret, Kana, Najm, Kafarnahum, Tiberijade,
il-Ba˙ar tal-Galilija, Seforis, il-Pjanura kbira u
g˙ammiela ta’ Esdralon, il-muntanja g˙olja tat-
Tabor, u tibqa’ testendi sa ta˙t ri©lejn il-muntanja
Óermon. Hemm fuq l-art hija tajba ˙afna g˙all-
biedja u tipproduç wçuh tassew kbar u bnini.
Il-parti tan-nofs hija s-Samarija. Dan l-isem
huwa ©ej minn Semar. “Is-sultan G˙omri xtara
l-g˙olja ta’ Samarija ming˙and Semer” (l Slat
16,24). Topolo©ikament di©a tibda tidher id-
differenza. Dan g˙aliex din il-parti hija muntanjuΩa
˙afna. T˙addan fiha parti mill-muntanji hekk
imsej˙a tal-Karmelu. Kien hemm ukoll il-maqdes
ta’ Silo, u Ωew© muntanji tassew importanti
Ebal u Garizim. Dik il-mara Samaritana fid-
diskursata tag˙ha ma Ìesù irreferiet preçiΩament
g˙al muntanja Garizim. Fuq din il-muntanja
hemm maqdes, biex is-Samaritani ma jmorrux
Ìerusalemm jaduraw ‘l Alla, imma jitilg˙u fuq
il-muntanja. "Missirijietna kienu jaduraw lil
Alla fuq din il-muntanja; imma intom tg˙idu li
l-post fejn wie˙ed g˙andu jadura lil Alla jinsab
f’Ìerusalemm” (Ìw 4,20).
It-tielet taqsima hija dik tal-Ìudea bil-belt
kapitali Ìerusalemm. Hemm ukoll Betlem, Bet
Sahur, Hebron, id-deΩert niexef tal-Ìudea,
G˙ajn Karim, Ìeriko, il-Ba˙ar il-Mejjet, Sodoma,
Qumran. Prattikament din il-parti hija ç-çentru ta’
l-Art Imqaddsa kollha u dan g˙al Ωew© ra©unijiet.
L-ewwel min˙abba il-belt kapitali: Lejha jitilg˙u
t-tribujiet, it-tieni u dan aktar huwa importanti
min˙abba it-tempju bl-offerti kbar ta’ kuljum u
l-festi li jsiru hemm matul is-sena kollha. Matul is-
sena eluf ta’ pellegrini Lhud kienu jmorru t-tempju
biex jaduraw u joffru d-deb˙iet u l-g˙exur
tag˙hom lil Alla ˙aj u veru tag˙hom.
ÌUÛEPPI BIN DAVID
L-evan©elista Mattew lil ÌuΩeppi jsejja˙lu Bin
David. Biblikament dan it-titlu ji©bor fih veritajiet
tassew importanti daqskemm reali. Li tkun ©ej
mill-familja u d-dar ta’ David, ifisser li inti tkun ta’
demm nobbli, g˙aliex ©ej mir-razza tas-slaten. (2
Sam 7,4-17). David huwa is-sultan mag˙Ωul minn
Alla biex mieg˙u u fuq il-bqija tal-familjari tieg˙u
titkompla r-razza sat-twelid tas-sultan il-kbir. Minn
fuqu ÌuΩeppi dan it-titlu issa seta’ jg˙addih wkoll
g˙al fuq ibnu Ìesù. Dan it-titlu jidher li huwa
˙afna g˙al qalb Mattew, tant li nsibuh miktub
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
10 darbiet. Bis-sa˙˙a ta’ din il-verità ji©ifieri li
ÌuΩeppi kien ©ej mill-familja tas-sultan
David, imwieled u midluk f’Betlem, allura meta
Kirinu ˙are© id-digriet biex kull wie˙ed jinkiteb
fil-belt tieg˙u, ÌuΩeppi ma kienx fadallu g˙aΩla
o˙ra x’jag˙mel g˙ajr li jitlaq minn Nazaret u jmur
jinkiteb lejn BETLEM. Hekk allura titwettaq ukoll il-
profezija ta’ Mikea li bassar it-twelid ta’ l-Emanweli
f’Betlem.
ÌuΩeppi kien preΩenti f’Betlem jara l-Emanweli
jitwieled. Meta r-rag˙ajja ta’ Bet Sahur waslitilhom
l-a˙bar mill-an©lu, huma telqu jg˙a©©lu lejn
Betlem u “sabu lil Marija u ’l ÌuΩeppi, bit-
tarbija mimduda f’maxtura” (Lq 2,16). Xena
o˙ra marbuta mat-twelid tal-Bambin u li tix˙et
responsabiltà kbira fuq il-paternità ta’ ÌuΩeppi hija
l-˙arba tal-familja kollha lejn l-E©ittu. Kien l-an©lu
tal-Mulej li b’ton ta’ kmand g˙amar lil ÌuΩeppi
biex ja˙rab l-l-E©ittu. (Mt 2,13).
IL-PATERNITÀ TA’ ÌUÛEPPI
Il-Papa Pawlu VI jg˙id li ÌuΩeppi ta lil Ìesù l-istat
çivili, il-klassi soçjali, il-kundizzjoni ekonomika,
l-esperjenza professjonali. L-ambjent familjari u
l-edukazzjoni umana.
Dejjem skond il-li©i Lhudija, iç-çittadinanza
tg˙addi lit-tarbija permezz tal-missier;
g˙alhekk Ìesù kien Lhudi, b˙ala bniedem, g˙ax
San ÌuΩepp b˙ala missier tieg˙u, kien ukoll
Lhudi. G˙alhekk Ìesù sar ben erez, jigifieri bin
l-Art, li g˙al-Lhud tfisser li hu iben l-art qaddisa
li fiha g˙exu l-patrijarki, u l-profeti, art li l-Lhud
kienu jqisuha “safja”, g˙ax mhux imni©©sa mid-
drawwiet pagani, kif kienu il-bqija kollha tad-dinja.
Kien tassew ta’ privile© kbir li inti tkun iben ta’ din
l-Art Qaddisa li tnixxi ˙alib u g˙asel.
Dejjem grazzi g˙al ÌuΩeppi, Ìesù’ sar ukoll
bene Israel, membru tal-poplu mag˙Ωul ta’ Alla,
titlu li g˙al-Lhud kien ifisser ˙afna, g˙ax l-Izraelita
ma kienx meqjus b˙all-bnedmin kollha l-o˙ra lil-
Lhud kienu jsej˙u b’disprezz benim gojim, “ulied
il-pagani”. Il-Lhud kienu jifirdu l-bnedmin f’Ωew©
taqsimiet, dawk li ©ejjin mir-razza tag˙hom,mela
imberkin, u s-sinjal kienet iç-çirkonçiΩjoni, u dawk li
ma kenux Lhud, mela li ma g˙andhomx x’jaqsmu
mall-patt t’Alla. Permezz u grazzi g˙al ÌuΩeppi,
Ìesù sar tassew iben il-Patt, bene berith (EΩ 24).
Ìesù da˙al f’dan il-patt qaddis, meta ta’ tmint
ijiem GuΩeppi ˙adu u g˙amillu ç-çirkonçizjoni u
semmieh Ìesù kif kien ˙abbarlu l-an©lu qabel
ma kien tnissel fil-©uf ta’ ommu (Lq 2,21). F’din
Iç-çerimonja tassew kbira u mistennija minn
kull missier Ghebrew lejn uliedu, tix˙et u turi
r-responsabilta’ tal-missier lejn uliedu.
ÌUÛEPPI U T-TALB
San ÌuΩepp kien responsabbli wkoll g˙al kull
aspett reli©juΩ tal-familja afdata f’idejh. Nibdew
mit-talb li kien jg˙id ta’ kuljum ÌuΩeppi b˙al ma
jg˙idu kull Lhudi ©enwin u fidil ie˙or. Nibdew
mix-Xema’ Israel. Dan huwa l-kredu lhudi.
“Isma’ IΩrael: Alla tag˙na l-Mulej, il-Mulej wa˙du.
Óobb mela, lill-Mulej, Alla tieg˙ek b’qalbek kollha,
b’ru˙ek kollha u b’sa˙˙tek kollha. Ûomm f’qalbek
dan il-kliem u dawn il-kmandamenti li qieg˙ed
nag˙tik illum. Tennihom lil uliedek” (Dt 6,4-9).
Din it-talba, msej˙a l-kredu tal-Lhud, g˙andha
ting˙ad darbtejn kuljum.
Il-Kiddus˙: Ori©inarjament din it-talba kienet
bl-Aramajk, is-su©ett dominanti f’din it-talba huwa
il-qdusija ta’ Isem Alla. Din it-talba ting˙ad lejlet
is-Sibt, u lejlet il-festi solenni tag˙hom. Ting˙ad
bl-amment:
“Óa jitqaddes l-isem kbir tieg˙u minn Ωmien
g˙al Ωmien, fid-dinja li huwa ˙alaq dejjem skond
ir-rieda tieg˙u. Óa jkun imsa˙˙a˙ is-Saltna tieg˙u.
Óa jkun hawn kotra ta’ sliem u paçi shalom, mis-
sema fuq artna IΩrael, Amen. Bosta studjuΩi ta’
l-Iskrittura fosthom il-fran©iskan F. Manns, iΩommu
li t-talba tal-Missierna li g˙allimna Ìesù stess
tixba˙ ˙afna lil din it-talba. U naturalment kien
San ÌuΩepp missier Ìesù li ghallem bl-amment
din it-talba lil ibnu.
Il-Óallel: Hemm il-Óallel il-Kbir (salm 139)
u l-Óallel komplut (salmi 113-118). Bosta kienu
l-okkaΩjonijiet li matulhom il-Lhud jirreçitaw dan it-
talb tas-salmi; ©eneralment wara ir-radd il-˙ajr. Ukoll
wara is-servizz fis-sinagoga. OkkaΩjoni o˙ra kienet
wara l-ikla qaddisa u tant mixtieqa ta’ l-G˙id tal-Lhud
Pesa˙. Dan jg˙idu ukoll l-Evan©elju: “Imbag˙ad 19
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
kantaw is-salmi u ˙ar©u lejn il-G˙olja taΩ-Ûebbu©“
(Mk 14,26). Hawn ukoll jid˙ol San ÌuΩepp, g˙aliex
kien hu l-ewwel mg˙allem li g˙allem is-salm lil ibnu
Ìesù, hemm fid-dar tieg˙u Nazaret.
Drawwiet o˙ra reli©juΩi kienu meta ÌuΩeppi kull
nhar ta’ Sibt kien imur fis-sinagoga ta’ Nazaret u
jie˙u mieg˙u lil ibnu Ìesù. Hemm ©ew ÌuΩeppi
u ibnu Ìesù kienu jaqraw l-Iskrittura u jkantaw is-
salmi flimkien ma’ s˙abhom l-o˙ra. Din id-drawwa
qaddisa imbag˙ad Ìesù kompliha wkoll meta
˙are© g˙al ˙ajja publika tieg˙u kif jikkonferma
tajjeb l-Evan©elju (Lq 4,16).
IL-MASTRUDAXXA-TEKTON
Il-missier kien obbligat li jg˙allem seng˙a lil ibnu,
li ©eneralment tkun is-seng˙a tieg˙u stess. R.
de Vaux jis˙aq li is-snajja’ kienu ereditarji, mela
jg˙addu mill-missier g˙all-ibnu. ÌuΩeppi
kien harash, ˙addiem fl-injam u hekk g˙amel
ma’ ibnu Ìesù. Ir-rabbin kienu jΩommu s˙i˙ biex
il-missier jg˙allem is-seng˙a g˙ax jekk le, ikun
j˙ajru g˙al dik ta’ ˙alliel. San Ìustinu martri li kien
minn Nablus u li miet martri fis-sena 156 jg˙id li
ÌuΩeppi kien jag˙mel xi mo˙riet jew xi madmad.
ÌuΩeppi kien jaqla l-˙obΩ ta’ kuljum u jitma’ kif
jista’ l-familja dipendenti minnu. Nistg˙u ng˙idu
20 li Ìesù, bil-g˙araq ta’ ©binu, kiber fil-faqar imma
mhux fil-miΩerja. Ìeneralment, il-missier Lhudi
kien ikollu xi ©id li kien i˙alli lil ibnu msejja˙
primo©enitu, anke jekk ma jkunx hemm tfal iΩjed
minn wie˙ed fil-familja. Dan il-©id jissejja˙ goral,
jew na˙ala˙, wirt. G˙al foqra dan il-©id kien
ikun il-qabar tal-familja. San ÌuΩepp setà jkollu,
u aktarx kellu, xi biçça raba’ f’Betlem fejn mar
jinkiteb fiç-çensiment meta twieled ibnu.
ÌUÛEPPI U L-FESTI TAL-LHUD
It-Torah kienet tobbliga biex kull wie˙ed jitla’
Ìerusalemm quddiem il-Mulej tlitt darbiet fis-
sena, u dan fil-festi il-kbar tag˙hom. Dawn
kienu dik ta’ l-G˙id, dik tal-Ìimg˙at u dik ta’
l-G˙erejjex. Ukoll ma kenux jitilg˙u fit-tempju
b’idejhom vojta, imma joffru lil Alla dak li
jist˙oqqlu. U dan il-©est qaddis wettqu bil-fedeltà
kollha ÌuΩeppi flimkien mal-familja tieg˙u.
G˙alhekk ÌuΩeppi barra li kien i˙ares dak li titlob
minnu l-li©i, kien qed jag˙ti eΩempju mill-aqwa lil
ibnu Ìesù. Bir-ra©un kollu g˙alhekk li l-Evan©elju
jsejja˙lu ra©el ©ust, ra©el li j˙ares il-li©i bil-
fer˙, ra©el li ˙addem bil-galbu kollu l-missjoni
unika li Alla fdalu f’idejh. Dan huwa ÌuΩeppi,
il-persona©© tal-eΩempju veru tag˙na li fis-skiet
qeda l-missjoni kbira u unika dik li jkun
missier tal-Familja ta’ Ìesù Kristu.
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
Il-Presepju b’San ÌuΩepp
Il-presepju huwa ta˙lita ta’ arti u ta’ fidi fl-istess
˙in. Kien San Fran©isk ta’ Assisi li ta bidu g˙al din
l-opra qaddisa.
Presepju bi stil ie˙or
A˙na mdorrijin nag˙mlu l-presepju bil-g˙ar ta’
Betlem b’Ìesù f’maxtura mdawwar bil-Ver©ni
Marija, San ÌuΩepp u r-rg˙ajja. IΩda wie˙ed jista’
jag˙mel presepju wkoll billi jag˙mel il-˙anut
tax-xog˙ol li kellu San ÌuΩepp jew it-tliet ma©i
qeg˙din joffru r-rigali lil Ìesù. F’dan l-artiklu ser
nitkellem fuq il-presepju b’San ÌuΩepp.
L-Evan©elju ta’ San Mattew jirrakkonta fl-
ewwel kapitlu, minn versi 18 sa 25, is-sehem
ta’ San ÌuΩepp fl-Inkarnazzjoni. Meta nduna
li Marija ˙ar©et tqila g˙adda minn kunflitt.
Quddiem dan il-konçepiment “straordinarju”
ma kienx jaf kif ser jaqbad i©ib ru˙u u billi
kien di©à mg˙arras ma’ Marija ried jitlaqha
bil-mo˙bi. IΩda Alla kellmu permezz ta’ an©lu
fil-˙olm fejn qallu li Marija saret tqila bil-˙idma
tal-Ispirtu s-Santu. U meta stenba˙ mill-irqad
huwa ddeçieda li jid˙ol g˙al din il-missjoni hekk
kbira u semma lit-tarbija “Ìesù”.
Din is-silta g˙andha rabta mill-akbar mal-©rajja
tal-Milied. Kif l-Evan©elju ta’ San Luqa g˙andu
t-t˙abbira tal-an©lu lill-Ver©ni Marija, fl-Evan©elju
Angelo Xuereb
ta’ San Mattew g˙andna wkoll il-©rajja ta’ an©lu
jkellem lil ÌuΩeppi fuq l-Inkarnazzjoni.
Ta’ min isemmi li Sidna Ìesù huwa t-tieni
persuna tat-Trinità Qaddisa u g˙alhekk huwa
mnissel mill-Missier qabel kull Ωmien. Dan
nistqarruh fil-Kredu meta ng˙idu: “Jiena nemmen
f’Alla l-Missier, li jista’ kollox, li ˙alaq is-sema u
l-art. U f’Ìesù Kristu Ibnu wie˙ed Sidna.” Hekk
Ìesù g˙andu Missier wie˙ed u dan huwa l-Missier
etern. IΩda kien jixraq li huwa jkollu wkoll missier
fuq din l-art biex jie˙u ˙siebu u Alla g˙aΩel g˙al
din il-missjoni hekk kbira lil San ÌuΩepp.
Huwa veru li ma nissilx lil Ìesù fiΩikament,
iΩda kien l-Ispirtu s-Santu li nisslu fil-©uf ta’ Marija.
L-Evan©elju ta’ San Mattew jistqarr dan b’mod
mill-aktar çar: “It-twelid ta’ Kristu kien hekk; Meta
Marija ommu, kienet mg˙arrsa ma’ ÌuΩepp,
qabel ma g˙ammru flimkien, saret omm mill-
Ispirtu s-Santu” (1,19). IΩda dan ma jfissirx li ma
g˙andux x’jaqsam mal-Inkarnazzjoni. Ìesù ried
jitwieled f’familja u avolja ma nisslux fiΩikament
kellu l-missjoni li jie˙u ˙siebu fuq din l-art u jkun
ukoll missieru.
San ÌuΩepp, g˙alkemm ma kienx il-missier
naturali ta’ Ìesù, irçieva minn Alla l-missjoni li
jie˙u ˙siebu u kien ibnu wkoll billi kien miΩΩewwe©
lil Marija u hija nisslet lil Ìesù fiΩikament mill- 21
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011

t-twelid ˙adu Ìerusalemm biex joffrih lil Alla.

Insibu li an©lu deherlu fil-˙olm ˙alli ja˙rab lejn
l-E©ittu flimkien ma’ Marija u Ìesù tarbija ˙alli
je˙les mill-qilla ta’ Erodi u wara re©a’ deherlu
an©lu fil-˙olm biex jordnalu ˙alli jer©a’ lura lejn
NaΩaret. L-Evan©elju ta’ San Luqa jg˙idilna: “Kienu
l-©enituri tieg˙u jmorru kull sena Ìerusalemm g˙al
nhar il-G˙id” (Lq 2, 41). Naraw ukoll il-figura ta’
San ÌuΩepp meta Ìesù, ta’ tnax-il sena, intilef fit-
tempju.

Tag˙lim spiritwali
Wara li rajna t-tifsira tal-paternità ta’ San ÌuΩepp
jixraq li naraw it-tag˙lim spiritwali. Fs-silta ta’
San Mattew naraw lil San ÌuΩepp b˙ala xempju
Ispirtu s-Santu. Tant ÌuΩeppi kien missier Ìesù
tal-missirijiet. Meta n˙olqot “diffikultà”, ÌuΩeppi
li meta Ìesù ntilef fit-Tempju ta’ tnax-il sena
qag˙ad iqis kif ser i©ib ru˙u u Alla g˙enu billi
Marija qalet: “Ibni, g˙aliex g˙amiltilna hekk? Ara,
bag˙atlu an©lu u qallu kif kellu j©ib ru˙u.
missierek u jien konna qeg˙din infittxuk b’qalbna
maqsuma” (Lq 2,48). Hawnhekk Marija stess
qieg˙da tistqarr li ÌuΩeppi huwa missier Ìesù.
G˙alhekk nistg˙u ng˙idu li San ÌuΩepp kien
ir-rappreΩentant tal-Missier Etern fuq din l-art.
F’dan il-presepju naraw lil ÌuΩeppi b˙ala
l-ewwel persuna li rrifletta fuq it-tnissil ver©inali
ta’ Ìesù, wara l-Ver©ni Marija. L-an©lu qallu:
“ÌuΩepp, bin David, la tibΩax tie˙u g˙andek lil
Marija, l-g˙arusa tieg˙ek, g˙ax dak li tnissel fiha
hu mill-Ispirtu s-Santu. Hi tiled iben, u int isemmih
Ìesù, g˙ax hu je˙les il-poplu tieg˙u minn
dnubiethom” (Mt 1, 20-21). Hekk, flimkien ma’
Marija, jibda t-triq ta’ riflessjoni u ˙idma fil-misteru
tal-Inkarnazzjoni.

Xena tal-Milied
Dan il-presepju huwa wkoll xena tal-Milied. Fuq
kollox San ÌuΩepp jissemma kemm-il darba fl-
Evan©elju f’rabta mal-©rajja tal-Milied. Huwa
mar flimkien ma’ Marija lejn Betlem biex jinkiteb
fiç-çensiment; kien preΩenti fil-g˙ar ta’ Betlem
g˙at-twelid ta’ Ìesù; wara tmint ijiem ˙a lil Ìesù
g˙aç-çirkonçiΩjoni u mbag˙ad, erbg˙in jum wara
22
Dan l-episodju jg˙allimna li f’deçiΩjonijiet
delikati wie˙ed ma g˙andux iwebbes rasu iΩda
jara x’inhija r-rieda ta’ Alla, anki jekk ikun g˙amel
xi ˙a©a ˙aΩina. San Ìor© Preca jikteb: “G˙idli
... min qatt ittama fik ... irrikorra lejk ... u sab il-
konfuΩjoni? Il-˙alliel imsallab ... Marija Maddalena
... u l-ma˙bub appostlu tieg˙ek Pietru ... fost
l-o˙rajn ... b’le˙en qawwi jistraxnawli qalbi lejk.
(Ru˙ Niedma titkellem ma’ Alla, Nru 11).
Fuq kollox, naraw il-fidi li kellu San ÌuΩepp,
li emmen fit-tnissil ta’ Ìesù mill-Ispirtu s-Santu.
Sewwa li nitg˙allmu n˙arsu b’fidi lejn dak kollu
li ng˙addu minnu, anki jekk f’dak il-mument ma
nkunux fhimnieh, perswaΩi li Alla huwa preΩenti u
attiv fid-dinja.
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
RIT TAL-AMMISJONI
FONTANA - 14.11.10
“Ejja warajja
u nag˙mel
minnkom
sajjieda tal-
bnedmin”
(Mattew 4, 19)
minn John Paul Cefai
Dan hu l-kliem li Ìesù qal lil Pietru u dan hu l-kliem li
nemmen li Kristu qed jg˙id lili wkoll. G˙adni kemm
lissint il-kliem ‘HAWN JIEN’… Din hi l-istess fraΩi
li ta’ kuljum nipprova nlissen g˙as-sej˙a li l-Mulej
jg˙amilli. Meta n˙ares lura lejn l-ewwel snin fil-mixja
tal-formazzjoni fis-Seminarju u fis-snin ta’ qabel,
f’çertu sens ma nifhemx kif Alla sejja˙ lili. Madankollu
n©ib quddiem g˙ajnejja diversi mumenti fejn smajt
il-le˙en ta’ Alla fil-˙ajja ta’ kuljum jg˙idli l-istess kliem
li Hu qal lil Pietru… ‘Ejja warajja…’.
Dan il-kliem mhuwiex l-unika kliem li jing˙ad u li
jien nisma’. Minn banda nisma l-kliem ‘Ejja warajja’
u mill-banda l-o˙ra nisma’ ‘int x’ser tag˙mel… int
kapaçi…? u storbju ie˙or li jo˙noq is-silenzju li fih
nkun nista’ nisma’ u nifhem.
Jekk nistg˙u l-˙arsa tag˙na fuq in-natura, naraw
b’mod çar li kollox jikber fis-silenzju, anke l-bniedem
stess jikber fis-silenzju. Nista’ ng˙id li bl-istess mod
hi s-sej˙a li l-Mulej g˙amilli. Ir-relazzjoni tieg˙i ma’
Alla hi frott is-silenzju. Sej˙a li stajt nismag˙ha biss
f’mumenti siekta u ta’ talb li minn Ωmien g˙al Ωmien
kont inkun fihom. Mumenti partikulari fil-familja, fil-
MuΩew u fil-Pre-Seminarju. Alla jitkellem fejn hemm
il-widnejn tag˙na miftu˙a li lesti li jisimg˙uh.
Madanakollu l-mistoqsijiet ma qatg˙u qatt. Imma
kif…? X’sej˙a hi din li qed jag˙milli g˙aliha l-Mulej?
Kif jien nista’ nimxi warajh…? Jien min jien biex
nirçievi dan id-don…? Kif Alla qed isejja˙ lilli meta
jien g˙andi dawn il-limitazzjonijiet u n-nuqqasijiet
kollha? Dawn huma ftit mill-˙afna mistoqsijiet li
staqsejt u li g˙adni nistaqsi. S’issa g˙adni ma sibt
l-ebda risposta g˙alihom f’xi kotba tal-filosofija jew
tat-teolo©ija. L-unika g˙ajn li tg˙inni nifhem xi ftit
minn dan kollu hi l-Kelma ta’ Alla. Ninqeda bil-kliem
fqajjar tas-salmista fis-salm 139.
“Mulej int tg˙arbilni u tag˙rafni;
Int taf meta noqg˙od u meta nqum,
Int tag˙raf mill-bog˙od ˙sibijieti.
Int tag˙raf il-mixi u l-waqfien tieg˙i;
Triqati kollha inti tafhom sewwa.
Nkun g˙adni lanqas lissint il-kelma,
Meta int, Mulej tkun ©à tafha kollha.
Dawramejt int t˙addanni,
u tqeg˙edli idek fuqi.
…Int sawwart il-©ewwieni tieg˙i,
U f’©uf ommi int insi©tni.”
Allura la l-Mulej jaf kollox, jaf ukoll jien min jien. Xejn
ma jista’ jkun mo˙bi g˙aliH. Hu jinsab kullimkien
u lanqas id-dlam ma ja˙bini mill-˙arsa tieg˙U.
G˙alhekk ikolli nistqarr l-g˙erf çkejken tieg˙i g˙al
˙dejn l-g˙erf infinit tieg˙U u nintelaq f’idejH u
naççetta s-sej˙a li qieg˙ed jag˙mili u b’umiltà nlissen
mill-©did il-kliem ‘Hawn Jien’.
Il-bniedem minnu nnifsu jkun irid il-provi g˙aç-
çertezza. Anke jien f’dawn is-snin fittixt il-provi g˙as-
sej˙a li l-Mulej qed jag˙mili. L-unika ˙a©a li tag˙mili
l-kura©© biex nintelaq f’idejn Kristu, hu l-kliem tieg˙u 23
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
stess ‘La tibΩax…’ (Lq 5, 10). Stajt nara l-qawwa ta’
dan il-kliem ta’ Kristu fl-eΩempji ta’ diversi saçerdoti li
bil-˙ajja u bl-eΩempju tag˙hom ma beΩg˙ux jimitaw
lil Kristu billi taw ˙ajithom g˙al l-o˙rajn u tabil˙aqq
saru b˙al l-˙abba tal-qam˙ li “jekk ma taqax fl-art u
tmut, hi tibqa’ we˙idha; imma jekk tmut, tag˙mel
˙afna frott” (Ìw. 12, 24).Din is-sej˙a li bdejt miexi
mhix triq façli iΩda anke jien b˙al ˙abba tal-qam˙ irrid
naççetta s-sagrifiççju g˙al l-akbar ©id g˙ax ‘g˙aΩiΩa
f’g˙ajnejn il-Mulej hi l-mewt tal-˙bieb tieg˙u’ (Salm
116, 15). Irrid inkompli na˙dem biex nakkwista
t-teΩor. It-teΩor li biex nakkwistah irrid inbig˙ kollox
˙alli hekk inkun nista’ nixtri dik l-g˙alqa li fiha tinsab
din il-©awhra mo˙bija.
“Tbieg˙ed
minni Mulej,
g˙ax jiena
ra©el
midneb”
minn Gabriel Gauci
M t kkontt iis-sena b
Meta barra, speçjalment f’dawk
l-ambjenti fejn il-kuntatt mar-reli©jon kien xi
˙a©a rari, spiss kienu jistaqsuni dwar il-vokazzjoni
tieg˙i. Spiss kont nisma’: “G˙alfejn iddeçidejt li ssir
qassis”. Din il-mistoqsija n˙oss diffikultajiet kbar
biex inwe©ibha g˙ax fis-sej˙a ta’ Alla dejjem nara li
hemm xi ˙a©a li l-bniedem ma jistax ifiemha. Barra
minn hekk f’dak li jkun qed jag˙milli din il-mistoqsija
kont nara qisha b˙al ansjetà jew stennija kbira. Kienu
jkunu qed jistennew xi konverΩjoni liema b˙alha, jew
xi sej˙a li ti©i g˙all-g˙arrieda, jew xi sagrifiççju kbir li
jien g˙amilt biex nag˙Ωel it-triq tas-saçerdozju. Hija
t-tendenza tad-dinja tal-lum biex tag˙mel spettaklu
minn kollox.
Xi w˙ud kienu jibqg˙u b’xiber imnie˙er b’dak li
nkun g˙idtilhom. Qishom b˙al kienu jg˙idu bejnhom
u bejn ru˙hom: “Dan kollu!” U darba minnhom bla
ma ridt g˙idt xi ˙a©a li mbag˙ad wara bqajt na˙seb
fuqha. G˙idt: “L-istorja tal-vokjazzjoni tieg˙i, iktar
milli jien infittex lil Alla, hija iktar Alla li jfittex lili u jien
nipprova na˙rablu jew ma nirrispondihx. Kien hu li,
g˙ax i˙obbni, baqa’ jsus warajja!”
Dan l-element jo˙ro© çar fil-van©elu li g˙adna
kemm smajna: “Tbieg˙ed minni Mulej, g˙ax jiena
ra©el midneb.” Ma niddejjaqx ng˙id li xi kultant
Ìesù jidher li qed jikkumplikalna l-˙ajja tag˙na.
Nistaqsu lilna nfusna: “Imma dan kollu g˙alfejn?
Jien dan x’g˙andi x’nambih?” Ji©u f’mo˙˙i dawk
il-mumenti fejn lill-Mulej tlabtu bil-˙erqa dan il-vers.
Tbieg˙ed minni Mulej g˙ax jien hekk, jew g˙ax jien
hekk, g˙al ˙a©a jew g˙al o˙ra. Dan g˙amiltu ˙afna
drabi meta skoprejt fija xi difett, xi limitu, jew id-
24 dnub tieg˙i.
Propju dan li qed nag˙mel ilum permezz ta’ dan
ir-rit ta’ l-ammissjoni. Il-Mulej qed jistedinni biex aktar
minn qatt qabel inkompli nkabbar fiha din ix-xewqa u
l-intimità tieg˙i mieg˙u ˙alli b’hekk nkun nista’ nag˙raf
dejjem aktar il-pjan li hu g˙andu g˙alija. Il-Mulej qed
isejja˙li biex ma nibΩax mis-sej˙a tieg˙u g˙ax kif hu
stess jg˙idilna ‘Mhux intom g˙aΩiltu lili, imma jien
g˙aΩilt lilkom u ˙tartkom biex tmorru tag˙mlu l-frott
u l-frott tag˙kom jibqa’ (Ìw. 15, 16). F’din l-okkaΩjoni
ta’ llum, nitlob lill-Qalb Imqaddsa ta’ Ìesù hawn fis-
Santwarju tag˙ha, biex kif kienet hi sa issa tkompli tkun
l-g˙ajnuna tieg˙i ˙alli inkompli nkabbar fiha ‘l-istess
s-sentimenti tag˙ha’ (Fil. 2,5) biex b’umiltà nkun
strument f’idejHa g˙al ©id ta’ ˙uti l-bnedmin.
Il-figura ta’ Pietru tag˙milli kura©© g˙aliex San
Pietru jixbah lilna lkoll. Pietru hu inkonsistenti;
daqqa jg˙id ˙a©a, u daqqa jg˙id o˙ra. Hu
bniedem spontanju, jg˙id l-affarijiet mal-˙a©ra
t-tajn, u fl-ispontanjetà tieg˙u jg˙id affarijiet mill-
isba˙ u o˙rajn li jinkurlaw lil Ìesù.
Fil-Van©elu ta’ llum Pietru jiskopri x-xejn
tieg˙u quddiem Ìesù. Jiskopri x-xejn tieg˙u
g˙ax min-na˙a jara l-kobor ta’ Ìesù u min-
na˙a l-o˙ra jara n-nuqqas ta’ fidi tieg˙u. U
fil-paniku li qabdu dak il-˙in jlissen sentenza
mill-isba˙: “Tbieg˙ed minni Mulej g˙ax jien
ra©el midneb” Ìesù, li jag˙raf lill-qlub tag˙na
qisu b˙al jit˙assar lil Pietru, u hu dak il-˙in li
j˙abbarlu l-vokazzjoni tieg˙u: “La tibΩax, minn
issa ‘l quddiem tkun tistad u taqbad in-nies!”
ma ninsewx li fil-Bibbja il-vokazzjonijiet dejjem
jit˙abbru b’dan il-mod: “La tibΩax!” (Abram,
Mose, Ìeremija, IΩaija, Marija, ÌuΩeppi, Pietru,
Pawlu)
F’dan il-waqt tal-ammissjoni huwa dan li jien
nitlob lil Alla! Li s-saçerdozju li jien qed naspira
g˙alih ikun mimli bil-biΩa’ ta’ Alla, g˙ax inkella
wisq nibΩa li jkun mimli b’˙afna affarijiet o˙ra, li
flok nimlieh b’Alla nimlieh bija nnifsi, u b’dak li
rrid jien, u b’dak li na˙seb jien, u b’dak li naf jien.
Nitlob lil Alla li dejjem jag˙tini li nag˙mel
esperejnza tal-kobor tieg˙u u hekk ninduna bix-
xejn tieg˙i. U dan irrid nag˙mlu speçjalment fil-
waqtiet tat-talb li huma importanti ˙afna g˙aliex
dawn jag˙tu l-˙ajja lill-vokazzjoni tieg˙i.
Jalla dan il-pass tal-ammissjoni jimliena bl-
g˙arfien li ma nistg˙ux inkunu saçerdoti ming˙ajr
Ìesù, li ma nistg˙ux inkunu saçerdoti tag˙na
nfusna, u dan l-g˙arfien indawruh fil-prattika.
Óa©a li mhix façli.
Jalla dan il-pass jg˙inna nifhmu li s-saçerdozju,
jekk ng˙ixuh sewwa, se jkun ta’ sfida g˙alina, u
˙afna drabi se jkun is-salib tag˙na. “Ibni, jekk
int tersaq biex taqdi lill-Mulej, ˙ejji ru˙ek g˙at-
ti©rib!” (Sir 2, 1)
U jalla naççettaw li nid˙lu g˙al din l-isfida
ta˙t kundizzjoni wa˙da: g˙ax nafdaw f’Alla li qed
isej˙ilna!
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011

Mid-Djarju ta’ {u\epp Debono (15)

Mi©bura u ppreΩentata minn: Euchar Mizzi

It-Tielet Kapitlu: It-Tieni Parti - Jaqbad mill-˙ar©a - Festa 2010:

Min kien ÌuΩepp Debono u x’fih aktar id-Djarju?
L-Edukazzjoni fil-Qala fl-ewwel kwart tas-seklu 20
Qabel sar il-bini tal-Iskola l-©dida fit-Triq l-Imgarr
kantuniera ma’ Triq Isqof Mikiel Fran©isk Butti©ieg
(dik preΩenti), f’April tal-1960, l-iskola primarja tal-
Qala kienet tikkonsisti fi tliet postijiet li kienu separati
minn xulxin. Dawn kienu hekk: Dik tal-bniet, kienet
fil-bini tal-Kunvent tas-Sorijiet Fran©iskani tal-Qalb
ta’ Ìesù, li jinsab fi Triq il-Kunçizzjoni. Waqt li dik
tas-subien kienet tinsab fi Triq l-Imgarr kantuniera
ma’ Triq il-Wardija u li tag˙ti wkoll g˙all-Pjazza San
ÌuΩepp, (illum minflokha hemm Joe l-mekkanik).
Peress li dak iΩ-Ωmien il-Qala kellha ferm aktar tfal
milli g˙andha llum, u peress li t-tfal sa stage 1 u 2
kienu jattendu l-iskola tal-bniet flimkien mas-subien,
il-kunvent tas-sorijiet ma kienx jesa’ lil kul˙add,
g˙alhekk mieg˙u kienu juΩaw ukoll garaxx twil li kien
jinsab tliet bibien ‘l isfel mill-istess Kunvent tas-Sorijiet
Fran©iskani fejn fih kienu jeΩistu Ωew© klassijiet. Fi
Ωmieni, meta d-Dipartiment introduça Year 6, kienu
jattendu l-iskola tan-Nadur g˙ax il-Qala ma kienx
hemm klassi min˙abba n-numru verament Ωg˙ir ta’
studenti g˙aliha.
Tajjeb li wie˙ed ikun jaf li s-Sorijiet ©ew fil-Qala
mir-Rabat G˙awdex fejn g˙andhom il-‘Casa Madre’
fi Triq Palma, fi Ωmien il-Kappillan Dun ÌuΩepp
Diacono. Dan kien fundatur u benefattur kbir ta’
dawn is-Sorijiet Fran©iskani tant li meta huwa
ntbag˙at Kappillan fil-Qala, ra kif g˙amel u feta˙ dar
tas-Sorijiet anke fil-Qala, bl-iskop li jkollu Dar tad-
Duttrina g˙at-tfal fir-ra˙al. Apparti mill-possibilta’
ta’ ˙olqien ta’ vokazzjonijiet g˙all-Kongregazzjoni
ta’ l-istess Sorijiet, il-Kappillan kien ukoll, permezz
ta’ dawn l-istess sorijiet, jipprova jg˙allem lit-tfajliet,

25
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
xi seng˙a adattata g˙alihom b˙al ma hi l-bizzilla,
ix-xog˙ol tas-suf, tan-newl kif ukoll tal-crochet,
ganç eçç. Din id-dar infet˙et fl-1 ta’ Jannar 1885.
Il-kapaçità tas-sorijiet fit-tag˙lim ©iet mag˙rufa
mill-Awtorità u b’hekk ©ew imqabbda jmexxu
l-iskola pubblika elementari.
Dak inhar l-opportunitajiet tax-xog˙ol
speçjalment g˙an-nisa kienu ineΩistenti, waqt li
g˙all-ir©iel, il-biçça l-kbira kienu ja˙dmu fir-raba’,
fis-sajd u anke f’xi snajja’ o˙ra li dak iΩ-Ωmien
kienu g˙adhom imfittxija, b˙al ma huwa skarpan,
mastrudaxxa, bennej, ka˙˙al, ta˙˙an, tal-fran u
l-kumplament. Fil-kamp klerikali (fejn hi me˙tie©a
l-iskola), ftit kienu jeΩistu opportunitajiet ta’
xog˙ol. Dawn kienu xi ftit teachers, pulizija u xi ftit
skrivani. Professjonisti tg˙oddhom fuq id wa˙da.
Mhux sena jew tnejn kienu meta l-Università kien
ikun hemm inqas minn g˙axar studenti biss minn
G˙awdex. Illum fl-Università minn G˙awdex hemm
fuq elf student, apparti mill-branka tal-Università
ta’ G˙awdex u skejjel terzjarji o˙ra. Niftakar tajjeb
ukoll li g˙amlu Ωmien twil meta filg˙axija fl-iskejjel
kienu jinΩammu klassijiet imsej˙a ‘ta’ filg˙axija’,
g˙all-adulti li ma kinux jafu jaqraw u jiktbu u allura
kienu jmorru biex jitg˙allmu jag˙mlu dan, l-aktar
dawk li kien bi ˙siebhom jemigraw lejn l-Amerika,
l-Awstralja, l-Ingilterra jew il-Kanada.
Korrispondenza tan-nies
mal-familjari emigranti
Dawn kienu Ωminijiet fejn l-injoranza kienet fl-
aqwa tag˙ha, mhux biss fil-Qala imma f’Malta u
G˙awdex kollha. Bil-kelma injoranza rrid infisser
li ftit kienu jafu jaqraw u jiktbu u allura ftit jifhmu
u kapaçi jitkellmu b’xi lingwa o˙ra g˙ajr bil-Malti.
Ma ninsewx li f’dawk iΩ-Ωminijiet l-iskola primarja
kienu jg˙allmu l-Malti, l-ingliΩ u anke t-Taljan.
F’wie˙ed min-‘note books’ ta’ ÌuΩepp Debono, li
kien g˙alliem mill-a˙jar, jinstabu ruxxmata ittri li
kien jikteb lin-nies li kellhom lil nieshom imsefrin.
Peress li dan kien xi ˙a©a regolari u frekwenti
˙afna, iz-ziju ÌuΩepp kien ilesti l-parti l-kbira tal-
ittra, imbag˙ad sempliçement i˙alli l-wisg˙a biex
ida˙˙al dawk l-a˙barijiet jew informazzjonijiet li
jkunu jridu jwasslulhom il-familjari tag˙hom. Fi
Ωmien il-gwerra, bosta mill-korrispondenza tan-nies
kienet tkun dwar problemi u talbiet li nies mill-
Qala mpjegati mal-Gvern IngliΩ kien ikollhom mad-
dipartimenti konçernati tag˙hom. Dawn kienu
jkunu kemm dwar ˙lasijiet dovuti lilhom, u kemm
kwistjonijiet ta’ benefiççji ta’ mard, kurramenti u
sa˙ansitra anke mwiet fuq il-postijiet tax-xog˙ol.
Pensjonijiet ©ejjin
minn barra l-pajjiΩ
Su©©ett ie˙or li ÌuΩepp Debono kien mag˙ruf
˙afna g˙alih mhux biss fil-Qala imma f’G˙awdex
26 kollu kien, l-eΩerçizzju li wie˙ed ikollu jag˙mel
biex japplika u jottjeni pensjoni tal-Gvern IngliΩ,
dak Amerikan, KanadiΩ u anke Awstraljan. Nista’
ng˙id li fuq din il-materja, iz-ziju ÌuΩepp kien sar
espert bl-ammont kbir ta’ pensjonijiet li rnexxielu
j©ib lil nies kemm Qalin u anke barranin, l-aktar
min-Nadur, minn G˙ajnsielem u mix-Xag˙ra. G˙ad
hawn familji li g˙adhom sal-lum igawdu mill-
pensjonijiet li kien g˙enhom i©ibu l-istess ÌuΩepp
Debono. U˙ud minn dawn l-ittri hemm speçi ta’
kopja tag˙hom li huwa kien dejjem iΩomm fuq
pitazz, sabiex ikun f’poΩizzjoni li jsegwi dak li
jkun qed ji©ri – mill-ewwel ittra sa ma jing˙alaq
il-kaΩ. Niftakar qisu issa, nara n-nies ji©u jitolbuh
appuntament biex ma joqog˙dux jistennew. Jekk
ma jkun hemm ˙add, jibqg˙u de˙lin, jekk ikun
hemm jew qed jistenna lil xi ˙add, jag˙ti ˙in lil
dak li jkun biex ji©i u jinqeda dak inhar stess. Óafna
kienu l-uçu˙ anzjuΩi li kont nara meta ji©u b’ittra
f’idejhom u jitolbu liz-ziju biex jara x’fiha. U meta
jg˙idilhom li t-talba tag˙hom ©iet aççettata u ser
jibdew jirçievu daqshekk fix-xahar, wiççhom kien
jixg˙el bil-fer˙ li kien jaqbadhom.
Jien qatt ma naf li z-ziju ˙a xi sold lil xi ˙add
tal-g˙ajnuna tieg˙u, g˙alkemm bosta kienu dawk
li joffrulu kemm irid. IΩda waqt l-ikel ÌuΩepp
dejjem kellu l-ewwel frott li jil˙aq u l-prodotti
tal-ikel ma naqsuh qatt. Dan g˙aliex peress li hu
ma kienx jit˙allas ta’ xog˙lu, dak li jkun i˙oss li
g˙andu juri rikonoxxenza u gratitudini tieg˙u g˙al
li g˙amel mieg˙u biex akkwistalu l-pensjoni jew
xi pjaçir ie˙or u allura arah ©ej b’xi xkora bettie˙,
jew b’xi basket tuffie˙, larin©, g˙eneb, bajtar ta’
San Ìwann, ˙aw˙, g˙ajnbaqar u kull tip ta’ frott
u ˙axix ie˙or tal-borma. B’hekk, ÌuΩepp u familtu
qatt ma kienu nieqsa minn xejn.
Kull tant u tant iz-ziju ÌuΩepp kien jirçievi xi
qmis, xi par ‘cufflings’, xi ingravata, jew xi kartiera
tal-©ild minn g˙and xi ˙add mis-safar fi Ωmien
il-Milied jew f’xi Ωmien ie˙or matul is-sena. Kbir
kien ikun il-pjaçir tieg˙u mata ji©ri dan, g˙ax
kien japprezza ˙afna l-fatt li dak li jkun wera
rikonoxximent u ftakar fih. Dan g˙alih kien ta’
sodisfazzjoni kbir u kien jg˙id lill-˙bieb tieg˙u
kollha. Min kienu l-˙bieb ta’ ÌuΩepp Debono?
Il-Óbieb intimi ta’
ÌuΩepp Debono
GuΩepp kien ˙abib ta’ kul˙add. Kien jie˙u gost li
jkun ta’ servizz g˙al kull min jirrikorri g˙andu. Il-
fer˙ u l-pjaçir kbir tieg˙u kien ikun meta xi ˙add
jinfurmah li dik it-talba li kien g˙amillu kienet
intlaqg˙et u beda jgawdi mill-effett tag˙ha. Dan
kollu minnu, però huwa kellu çirku Ωg˙ir ta’ nies
imdawwrin mieg˙u li lejhom huwa kellu stima
u rispett kbir. L-ewwel fost dawn kien ku©inuh
il-Magistrat Salvu Attard, li kien joqg˙od faççata
tieg˙u, fejn illum hemm il-˙anut “Ta’ Ûeppi”.
Dan kull filg˙odu wara l-a˙barijiet tat-tmienja
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011

tal-BBC, kien jo˙ro© u ji©i jqatta’ sieg˙a u nofs

jitkellem ma’ ÌuΩepp Debono. Mag˙hom aktarx li
kien jing˙aqad Dun An©elo Camilleri – tal-Furnar,
u meta ˙are© bil-pensjoni, is-Surmast Anton
Buttigieg. Fis-sajf wara nofsinhar kienu jo˙or©u
s-si©©ijiet fuq il-bankina g˙ad-dell u jiltaqg˙u
hemm barra. Ma dawn kien i˙obb ipo©©i xi
sieg˙a wkoll il-businessman Loreto Xuereb mill-
istess ra˙al, in-nannu tieg˙i Karmnu Buttigieg
(ta’ jappa), missier ommi u missier Dun Mikiel
Buttigieg u xi teachers o˙rajn li kienu jg˙allmu
mieg˙u. Fi Ωmien l-insib, kienu ji©u g˙andu wkoll
Nutar u Avukat Maltin li kienu ji©u ta’ kull sena
jonsbu u kienu jallo©©jaw g˙and il-Ga©©u, xi
˙amsin metru ‘l isfel mill-pjazza tal-Knisja. Minn
barra r-ra˙al imbag˙ad, kellu wkoll diversi ˙bieb
fosthom numru ta’ g˙alliema s˙abu u tobba li
kienu jservu fil-Qala. Però l-akbar ˙abib li kellu
barra mill-Qala kien bla dubju ta’ xejn Dr Anton
Tabone, it-Tabib, ex-Prinçipal tal-Isptar Ìenerali
t’G˙awdex u ex-ko-Fundatur u President tal-Kunsill
Çiviku t’G˙awdex, li g˙al xi Ωmien ÌuΩepp Debono
kien ukoll membru.
Jien kont inkun ˙afna ma’ dawn in-nies kulti
u serji g˙alkemm ta’ età opposta g˙alihom, però
nistqarr li kont nie˙u gost bi kliemhom li kien
ikun dejjem meqjus, preçiΩ u ta’ sustanza kbira.
Mhux dejjem kont nifhem x’qed jg˙idu, però Karigi
K i i ta’’ Ì
ÌuΩepp
Ω D
Debono
b
˙afna drabi kont nistaqsi liz-ziju wa˙du x’riedu matul ˙ajtu
jg˙idu u hu kien ifehmni ta’ tifel li kont. Meta Apparti li kien teacher, fejn dam jg˙allem sa kwazi
kien ikun fid-dar wa˙du ming˙ajr nies, dejjem sentejn fuq l-età tal-pensjoni b’permess speçjali
kont insibu fuq l-iskrivanija jikteb. Jew jipprepara tad-Direttur tal-Edukazzjoni. B˙ala g˙alliem
xi xog˙ol g˙an-nies, jew iniΩΩel dak li jkun qara tajjeb ng˙idu li l-paga li kellu fl-1940 kienet ta’
jew dak li jkun ©ara dakinhar fil-Qala, f’G˙awdex ₤137.01,08 fis-sena li ji©u ₤11.04,3 fix-xahar,
u anke f’Malta. ˙afna inqas mill-paga ta’ ©urnata tal-lum ta’
˙addiem tal-id. Meta spiçça bil-pensjoni wara
Il-Passatemp ta’ ÌuΩepp Debono ˙amsa u erbg˙in sena u erba’ xhur jg˙allem, ˙a
Il-Passatemp ta’ ÌuΩepp Debono kien il-ktiba. somma ta’ mitejn disg˙a u sittin lira, tlett xelini u
Huwa kien jg˙addi nofstanhari s˙a˙ jikteb kollox erba’ soldi (₤269.03,4d) darba, u kellu pensjoni
li g˙andu x’jaqsam mal-Qala g˙ax kollox kien ta’ seba’ liri, sbatax-il xelin u erba’ soldi fix-xahar
jinteressa˙ u li jie˙u pjaçir bih. Kien jikteb kull (₤7.17s 4d). Huwa ng˙ata diversi karigi çivili matul
karozza li tinxtara min-nies tal-Qala, bl-isem it-Tieni Gwerra u anke fl-organizzazzjoni tal-Victory
tag˙ha, n-numru u ta’ min hi. Kien jikteb kull Kitchen, fit-tqassim tal-kupuni tar-razzjon li kien
arial tat-television, g˙ax kien jg˙id il-Qala Ωiedet jinkludi l-affarijiet neçessarji kollha g˙all-˙ajja mill-
TV ie˙or fil-lista. Kien jikteb kull min isib xog˙ol ikel sas-sulfarini u anke l-pitrolju.
mal-gvern, x’tip ta’ xog˙ol u fejn qed ja˙dem. Huwa kien ukoll iΩomm ir-re©istri ta’ Refu©jati
Kien iniΩΩel kull binja li titla’ u wara kien jg˙id li Maltin li ©ew jg˙ixu f’G˙awdex matul il-gwerra u
l-Qala g˙andha binja ©dida o˙ra. Kien jie˙u gost kien ukoll ma˙tur b˙ala ‘Special Constable’ ma’
u pjaçir b’kollox u ma jg˙ir g˙al ˙add. Sa˙ansitra numru ie˙or ta’ r©iel mill-istess ra˙al tal-Qala.
kien jikteb kull min jiΩΩewwe©, meta u lil min. Kull Fi Ωmien il-Kunsill Çiviku ta’ G˙awdex, li kien
min miet, meta u biex miet. Kull opra li saret fil- twaqqaf mill-Gvern Kolonjali IngliΩ, ÌuΩepp
knisja, min g˙amilha u jekk jista’ jkun kemm qamet Debono kien g˙amel Ωmien ukoll Kunsillier li
dakinhar. Kull avveniment li jse˙˙ fil-Qala huma jirrappreΩenta lil Qala u kien ukoll rappreΩentant
kollha mniΩΩlin fuq xi wie˙ed mid-djarji tieg˙u. fuq il-Kumitat tat-toroq ta’ l-istess Kunsill.
Dan il-passatemp li bdieh minn età Ωag˙Ωug˙a Dan kollu u aktar, b˙al ma huwa d-djarju
baqa’ jipprattikah sa madwar ˙mistax-il ©urnata personali familjari u o˙rajn, jinsab imniΩΩel fid-
qabel ma miet fl-età ta’ 93 sena, madwar 65 sena djarji ta’ ÌuΩepp Debono.
ta’ djarji ta’ x’©ara kuljum jew kwaΩi, f’pajjiΩna u
l-aktar fil-Qala. - Tmiem - 27
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011

28
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011

PJAN PASTORALI – PARROÇÇA TAL-QALA 2010

PELLEGRINAÌÌ GÓALL-L-ART IMQADDSA

Il-Parroçça tal-Qala - G˙awdex, re©g˙et Ωammet
il-weg˙da tag˙ha li torganizza Pellegrina©©
g˙all-Art Imqaddsa. Din kienet inizjattiva
tal-Pjan Pastorali tal-Parroçça, liema Pjan ©ie
ppubblikat f’Ottubru tas-sena ta’ qabel, mir-
Reverendu. Dr Joseph Zammit, Arçipriet tal-
Qala. Pellegrina©© mifrux fuq sebat ijiem s˙a˙, li
matulhom il-grupp sabi˙ ta’ fuq ˙amsin ru˙, Ωaru
numru kbir ta’ postijiet ©ewwa l-Palestina li lkoll
huma b’xi mod assoççjati mal-˙ajja ta’ Ìesù
meta kien jg˙ix fostna fuq din l-art.
Bdejna fil-Ba˙ar tal-Galileja fejn g˙addejna
l-ewwel Ωew©t iljieli. Hawn bdejna b’Çesarea
fejn g˙amilna Ωjara lil Tempju Ruman u

29
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
l-Akkwadott li permezz tieg˙u kien jitwassal
l-ilma fil-belt ta’ Ìerusalem. Minn hemm tlaqna
lejn it-tielet l-akbar belt ta’ IΩrael Haifa. Din hija
belt li tag˙ti fuq il-ba˙ar Mediterranju u g˙andha
l-port prinçipali ta’ IΩrael ©ewwa fiha. L-g˙olja
ta’ din il-belt hija mag˙rufa b˙ala l-G˙olja tal-
Karmelu fejn hemm il-Patrijiet Karmelitani li
twaqqfu b’regola tal-1207. Hawn Ωorna l-g˙ar
fejn kien jg˙ix il-Profeta Elija. Il-Knisja preΩenti
nbniet fl-1823 u fiha nsibu statwa mill-isba˙ tal-
Madonna tal-Karmelu mag˙mula mill-injam taç-
çedru tal-Libanu.
Wara l-pranzu, bqajna sejrin Nazareth
fejn Ωorna il-BaΩilika tal-Assunzjoni, inΩilna
fil-Grotta fejn l-An©lu Gabirjiel deher lil
Marija fid-dar tag˙ha f’Nazareth u qalilha
li ser issir Omm Alla. Santwarju meraviljuΩ li
jikkonsisti fi tliet knejjes, il-Kripta (Grotta),
il-Knisja fil-livell tal-art u o˙ra fl-ewwel
sular. Wara morna rajna l-Knisja ta’ San
ÌuΩepp li tinsab biss ftit passi bog˙od. Minn
hemm g˙amilna Ωjara wkoll lis-Santwarju tal-
An©lu Gabrijiel. Wara rritornajna fil-Hotel Nof
Ginosar li tinsab ˙dejn il-Ba˙ar tal-Galileja.
L-G˙ada wara l-kolazzjon, ir˙ejniela lejn
Kafarnahum, il-belt ta’ Ìesù. Hawn ©ejna
murija l-fdalijiet li ja˙sbu li huma l-qafas tad-
dag˙jsa li minn fuqha kien jg˙allem Ìesù. Dan
kien il-post fejn Ìesù min jaf kemm ippassi©©a
‘l hawn u ‘l hemm mat-toroq tag˙ha. Rajna
wkoll il-Knisja mibnija fuq fdalijiet tad-dar ta’
San Pietru. Komplejna lejn Tabg˙a, fejn Ìesù
g˙amel il-Miraklu tal-˙ames ÓobΩiet u
Ω-Ωew© ˙utiet. Hawn d˙alna fis-santwarju li hu
marbut ferm ma’ dan il-miraklu.
Irrid infakkar li f’kull post li Ωorna, Mons.
Lawrenz Sciberras li kien il-Gwida tag˙na, apparti
t-tag˙rif importanti li tana fuq kull post, qralna
wkoll siltiet mill-Van©elu li kienu jitkellmu proprju
fuq dak il-post partikulari li nkunu qed inΩuru.
G˙amilna Ωjara wkoll lis-Santwarju tal-
30 Primat, mibni fl-1934 fuq il-©ebla mag˙rufa
b˙ala “Mensa Christi”. Dan hu l-post
tradizzjonali fejn Ìesù deher lid-dixxipli tieg˙u,
u qal lil Pietru biex ‘Jirg˙a n-nag˙a© Tieg˙u’.
Skond it-Tradizzjoni din il-Knisja hija mibnija fuq
il-pedamenti tad-dar vera ta’ San Pietru. Minn
hemm tlajna fuq il-G˙olja tal-Beatitudnijiet,
fejn Ìesù qal il-kliem “Óenjin il-foqra fl-
Ispirtu g˙ax tag˙hom hija s-Saltna tas-
Sema’ eçç. Imbag˙ad qsamna l-Ba˙ar tal-
Galileja bid-dg˙ajsa fejn ippranzajna. Wara
komplejna fi triqtna lejn ix-Xmara Ìordan, fejn
©eddidna l-Weg˙diet tal-Mag˙mudija. Hawn
rajna wkoll bosta nies jinΩlu fl-ilma biex i©eddu
l-Mag˙mudija tag˙hom fl-istess post fejn ©ie
mg˙ammed Ìesù.
L-g˙ada filg˙odu tlajna fuq il-Muntanja
Tabor, fejn se˙˙et it-Trasfigurazzjoni tal-
Mulej. Dan huwa post sagru ˙afna g˙all-Insara
min˙abba dan il-fatt. Minn hawn inΩilna g˙all-
Wied tal-Ìordan u bqajna sejrin lejn Ìeriko
li hija meqjusa b˙ala l-eqdem belt fid-dinja.
Kien hawn hekk li Ìesù fejjaq lir-ra©el g˙ami
u fejn Ûakkew tela’ fuq si©ra biex jara lil Ìesù.
Ippranzajna f’Betanja fejn kien joqg˙od Lazzru
ma’ ˙utu Maria u Martha. Wara Ωorna l-qabar
ta’ Lazzru. Hawn, b˙al ©ranet ta’ qabel, g˙amilna
l-Quddiesa fil-Knisja ddedikata lil San Lazzru. Ta’
kuljum il-Fathers li kienu sitta kienu jqaddsulna
f’xi knisja minn dawk li konna nΩuru flimkien.
Minn hawn tlaqna lejn Ìerusalem biex inqattg˙u
l-˙amest ijiem li kien fadal.
Wara l-breakfast, tlaqna bil-coach tag˙na u
g˙addejna mill-G˙oljiet tal-Ìudea sakemm
wasalna Massada. Permezz tal-Cable Car
tlajna sal-quççata tal-Muntanja fejn dawruna
mal-fdalijiet ta’ Fortizza li hija mal-400 metru
‘l fuq mill-Ba˙ar il-Mejjet. Meta Ìerusalemm
©iet meqruda fis-sena 70 WK, ˙afna Ûeloti sabu
refu©ju f’din il-fortizza. Tliet snin wara r-Rumani
ta˙t Flavio Silva attakkaw bi 15,000 suldat lid-
900 li kienu assedjati ©ewwa l-fortizza. Meta
reb˙ulhom u da˙lu fil-fortizza r-Rumani sabu
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
900 kadavru taΩ-Ûeloti, g˙ax dawn kienu
ppreferew li joqtlu lilhom infushom milli jaqg˙u
lsiera tar-Rumani.
Minn hemm inΩilna u morna naraw il-post
mag˙ruf b˙ala l-Qumran, fejn instabu diversi
Skrolli imprezzabbli mag˙rufa b˙ala d-Dead
Sea Scrolls. Dawn instabu mo˙bija fil-©arar
tal-fu˙˙ar ©ewwa g˙erien fil-muntanji. Wara
ppranzajna u komplejna triqitna lejn il-Ba˙ar
il-Mejjet fejn min ried kellu ç-çans ukoll li jinΩel
anke fil-ba˙ar. Peress li dan il-ba˙ar g˙andu
kontenut g˙oli ta’ minerali, huwa mag˙ruf li
jfejjaq diversi tipi ta’ mard. Matul id-dawra ta’
dak inhar rajna diversi Bidwini li g˙adhom jg˙ix
fl-istil primittiv tag˙hom fi kmamar tal-injam mal-
bhejjem tag˙hom.
Post Devotissimu ie˙or li ˙adna pjaçir kbir li
nΩuru kien bla dubju Betlem. Hawn d˙alna fil-
BaΩilika tan-Natività fejn ta’ kull sena f-lejliet
il-Milied ti©i ççelebrata bl-akbar sollennità il-
Quddiesa ta’ Nofs il-Lejl. InΩilna fil-G˙ar fejn
domna g˙all-˙in mhux ˙aΩin fil-kju biex stajna
nid˙lu fil-post u nbusu l-art fejn twieled Ìesù
Bambin. Hawn d˙alna wkoll fil-Grotta tal-
Óalib u anke Ωorna s-Santwarju tar-Rg˙ajja,
mibni fuq is-sit fejn l-Angli ˙abbru t-twelid ta’
Ìesù lir-Rg˙ajja.
Post ie˙or mag˙ruf sewwa mal-Insara hija
Kana tal-Galileja, fejn Ìesù biddel l-ilma
f’inbid. Hawn ukoll wara li tlabna, numru ta’
miΩΩew©in ©eddidna l-weg˙diet taΩ-Ωwie© u
ng˙atalna Çertifikat tat-ti©did tal-Weg˙diet
iffirmat mill-Ministru tat-TuriΩmu ta’ Ìerusalem u
mis-Sindku ta’ l-istess belt.
Morna wkoll fil-post imsejja˙ Iç-Çenaklu, fuq
l-G˙olja ta’ Sijon, fejn Ìesù g˙amel l-a˙˙ar Çena
mad-dixxipli Tieg˙u. Dan il-post huwa mifhum li
huwa wkoll l-istess post fejn Ìesù deher darbtejn
o˙ra lill-Appostli wara l-Qawmien Tieg˙u mill-
mewt. Kien hawn ukoll li l-Ispirtu s-Santu niΩel
fuq l-Appostli. Ûorna wkoll il-Post fejn mietet
il-Madonna mag˙ruf b˙ala id-Dormitio. Minn
hemm morna fil-post qaddis l-ie˙or ta’ Ein
Karem, fejn twieled San Ìwann Battista u fejn
il-Madonna Ωaret lil EliΩabetta. Hawn ukoll fuq
˙ajt faççata tal-Knisja hemm il-Manifikat miktub
b’41 lingwa differenti fosthom bil-Malti. Ûew©
Santwarji l-©miel tag˙hom, mibnija ftit bog˙od
minn xulxin.
Nofs ta’ nhar minnhom iddedikajnih kollu
g˙all-Ì˙olja taΩ-Ûebbug. Hawn bdejna bil-
Quddies fil-Knisja ta’ Óadd il-Palm. Ìesù
riekeb fuq ˙mara bin-nies ixejru l-weraq tal-Palm.
Minn hemm Ωorna l-Knisja ta’ l-Axxenzjoni,
fejn Ìesù bierek lill-Appostli u tela’ lejn is-
Sema. Wara, imxejna lejn is-Santwarju tal-Pater
Noster, is-sit fejn Ìesù g˙allem it-Talba tal-
Missierna lill-Appostli. Wara li g˙amilna t-talb
tas-soltu, mbag˙ad inΩilna lejn id-Dominus
Flevit, knisja forma ta’ qatra, b’tieqa panoramika
li t˙ares lejn Ìerusalem. Waqt id-da˙la trijonfali
tieg˙u f’Ìerusalem f’Óadd il-Palm, Ìesù waqaf,
˙ares lejn il-Belt u beka.
Imbag˙ad d˙alna fil-Ìnien tal-Ìethsemani
fejn immeditajna u tlabna flimkien. Wara
komplejna triqitna lejn il-Grotta ta’ l-Appostli
u anke lejn il-BaΩilika tal-Gethsemani, mibnija
fil-post sagru fejn Ìesù talab lil Missieru waqt li
kien g˙addej mill-Agonija. Din hi mag˙rufa wkoll
b˙ala Church Of All Nations, peress li aktar
minn sittax-il pajjiΩ ikkontribwixxa g˙all-bini
tag˙ha. Rajna wkoll is-sit li huwa mag˙ruf li kien
il-qabar tal-Madonna minn fejn hija telg˙et is-
sema bir-ru˙ u l-©isem. Ma rridtx ninsa nsemmi
l-Knisja ta’ San Pietru in Gallicantu. Il-post
fejn qabel kien il-post ta’ Caiaphas (Qajfas)
fejn San Pietru ça˙ad lil Kristu tliet darbiet qabel
idden is-serduq.
Forsi l-aktar post g˙aΩiΩ g˙alina l-Insara huwa
s-Santu Sepulkru. G˙alhekk bdejna billi tajna
daqqa t’g˙ajn lis-Sinagoga l-antika jew il-fdalijiet
tag˙ha li tinsab ©ewwa l-˙itan ta’ Ìerusalem.
Minn hemm bdejna l-Via Sagra fejn g˙addejna
mit-toroq li minnhom g˙adda Sidna Ìesù Kristu 31
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
mg˙obbi s-Salib. Hawn d˙alna fil-Kappella tal-
Fla©ellazzjoni kif ukoll fil-Knisja ta’ Sant Anna.
G˙amilna Stazzjon wara l-ie˙or sa ma wasalna sal-
Golgota. Wara xi sieg˙a rnexxielna nid˙lu fil-qabar
ta’ Kristu. Folol kbar li ma tantx i˙alluk timmedita
wisq. Però fl-a˙˙ar messna u d˙alna a˙na wkoll.
Mill-Qabar ta’ Kristu tlajna lejn il-Golgota fejn
kien imsallab l-Img˙allem tag˙na. Hemm ikkjujajna
u rnexxielna nid˙lu nbusu u nmissu b’idejna
t-toqba tal-blata mxaqqa bit-terremot li fiha kien
imda˙˙al is-Salib ta’ Ìesù. Minn hemm inΩilna u
morna bisna l-ir˙ama li fuqha ©ie midluk il-Ìisem
mejjet ta’ Ìesù qabel da˙al fil-qabar.
Hemm postijiet o˙rajn li kellna l-opportunità
li nΩuru b˙al ma hu per eΩempju, l-G˙olja
tat-Tentazzjonijiet, fejn Ìesù kien ittantat
mix-xitan. Ûorna il-Wailing Wall, li huwa
l-uniku ˙ajt li fadal mit-Tempju ta’ Ìerusalem li
ori©inarjament kien imbena mis-Sultan David.
Apparti filg˙odu, kellna wkoll eskursjoni tal-Belt
ta’ Ìerusalem bil-lejl, fejn dorna diversi postijiet,
fosthom il-Parlament, il-belt il-Qadima, l-Wailing
Wall, Jaffa Street, u tant postijiet o˙ra.
G˙amilna anke viΩita lill-MuΩew Yad
Vashem, memorja qarsa ta’ Ωmien il-Holocaust.
Rajna wkoll il-Golden Dome minn barra anke
mixg˙ula bil-lejl. Rajna l-post fejn ja˙sbu li kien
il-qabar tas-Sultan David. U tant u tant postijiet
o˙rajn. Jien in˙obb ng˙id li fil-Palestina kull ©ebla
li t˙arrek g˙andha storja x’tirrakkonta.
Irrid ng˙id li kellna Hotel tajba wkoll f’Ìerusalem
li kienet Caesar Premier Jerusalem Hotel, 4
star, bil-breakfast u ç-çena dejjem servut Buffet.
Ma dan irrid inΩid titjiriet tajba mill-Air Malta biex
b’hekk kellna Tour/Pellegrina©© pjaçevoli, ppjanat
tajjeb u mill-aqwa. Matulu stre˙ajna, tg˙allimna
32
˙afna u fuq kollox apprezzajna aktar il-valur tar-
reli©jon tag˙na li g˙andha l-baΩi tag˙ha msejsa
©ewwa l-Palestina, l-art imbierka mill-Img˙allem
tag˙na Sidna Ìesù Kristu.
Minn dan il-Pellegrina©©, il-poplu tal-Qala u
dawk l-o˙rajn li ng˙aqdu mag˙na, kellhom kliem
ta’ tif˙ir u sodisfazzjoni kbir g˙all-organizzazzjoni
ta’ dan it-Tour. M’hemmx dubju li minn dak
inhar ‘il quddiem il-qari tal-Bibbja qed jiftiehem
ferm a˙jar u allura qed ikun apprezzat ferm aktar
minn qatt qabel. J’Alla l-barka li ˙adna f’dawn
il-postijiet Mqaddsa, tibdilna g˙all-a˙jar u tibqa’
fuqna, fuq il-familji tag˙na u fuq l-komunità tal-
Qala g˙al bosta snin.
Qabel ni©i fit-tmiem dan l-artiklu rrid
nirringrazzja lill-Arçipriet, ir-Rev. Dr Joe Zammit
talli g˙amel possibbli dan il-pellegrina©©
pastorali. Li ma kienx hekk ma kien ikollna l-ebda
çans li mmorru u ngawdu dik il-benna li art b˙al
din taf toffri. Irrid ng˙id li fuq xewqa ta’ bosta
mill-pelleggrini li kienu mag˙na, l-Arçipriet bi
˙siebu li anke s-sena li ©ejja, jekk il-Bambin irid,
jer©a’ jorganizza Mawra Pastorali o˙ra g˙all-
parruççani tieg˙u u bi ˙siebu li din id-darba
mmorru nΩuru l-Polonja fejn nimxu l-passi ta’
Ìwanni Pawlu II, li nittamaw li sa dak inhar ikun
di©à ©ie ddikjarat Beatu jekk mhux Qaddis ukoll.
Jien nirringrazzja wkoll lil Mons. Sciberras,
il-Gwida Bibbliku tag˙na g˙as-servizz brillanti
u eççellenti tieg˙u, kif ukoll lill-parteçipanti
kollha tal-koperazzjoni u l-mod eΩemplari ta’
atte©©jament familjari li rrenja matul il-jiem kollha
tag˙na fl-Art Imqaddsa.
Sa ma ner©g˙u niltaqg˙u, grazzi mill-qalb u
nsellmilkom.
Euchar Mizzi, Tour Leader
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
“Jiena hu l-˙obΩ tal-˙ajja. Min
ji©i g˙andi ma jie˙du qatt il-
©u˙, u min jemmen fija ma
jkun qatt bil-g˙atx.”
(Ìw 6:35)
L-Ewkaristija
fir-Raba’ Van©elu
minn Fr Charles Buttigieg
Is-Sagrament tal-Ewkaristija
Il-kelma ‘Ewkaristija’ ©ejja mill-grieg ‘eucharistein’
li tfisser ‘radd il-˙ajr’. L-Ewkaristija hija tassew radd
ta’ ˙ajr lil Alla g˙al dak kollu li wettaq permezz ta’
Ibnu Ìesù Kristu, li salvana u baqa’ mag˙na.
Fl-A˙˙ar çena Ìesù g˙amel uΩu minn ˙obΩ u
inbid. L-ewwelnett insemmu r-rispett kbir li jgawdi
l-˙obΩ fid-dinja biblika, il-˙obΩ li ma jing˙atax lill-
annimali, il-˙obΩ li jaqa’ fl-art jin©abar u jitnaddaf.
U anke sal-lum xi komunitajiet g˙arab ma juΩawx
is-sikkina biex jaqsmu l-˙obΩ biex ma ‘joqtlux’,
b˙allikieku j˙arsu lejh b˙ala xi kreatura ˙ajja. U xi
ng˙idu g˙all-inbid, simbolu ta’ fer˙ u ta’ festa, “li
jferra˙ qalb il-bniedem’’ (Salm 104:5); ma tistg˙ax
timma©ina festa ming˙ajr inbid: “Ma g˙andhomx
inbid’’, qalet Marija lil binha fit-tie© ta’ Kana
(ara Ìw 2:1-11). G˙alhekk fid-dinja biblika, il-
˙obΩ u l-inbid huma l-elementi l-iktar universali
u l-iktar baΩiçi biex wie˙ed jiekol ma’ s˙abu u
jag˙mel festa. Fil-Quddiesa, Ìesù jbiddel quddiem
g˙ajnejna, il-˙obΩ u l-inbid fil-Ìisem u d-Demm
tieg˙U, g˙ax Hu tassew jixtieq jibqa’ mag˙na biex
jag˙mlilna festa u jkollna tassew il-fer˙ veru (ara
Ìw 15:1-11).
Il-Komunità ta’ San Ìwann l-Evan©elista
Il-komunità ©ovanneja li fforma San Ìwann
l-appostlu u li g˙aliha kiteb l-opra tieg˙u, kienet
tg˙ix u temmen li Kristu kien tassew ˙aj fosthom.
Din il-preΩenza ta’ Kristu fil-qsim tal-˙obΩ (fl-
agape), kienet importanti ˙afna g˙al din il-
komunità g˙ax kienet temmen tassew li: “din hi
tabil˙aqq ir-rieda ta’ Missier: li kull min jara lil
l-Iben u jemmen bih, ikollu l-˙ajja ta’ dejjem…’’
(Ìw 6:40). Ûgur li din il-komunità kienet tuΩa
l-fraΩijiet li nsibu fil-kapitlu sitta ta’ San Ìwann,
fit-talba ewkaristika taç-çelebrazzjoniet tag˙hom
tal-Ewkaristija. G˙alhekk mela nistg˙u ng˙idu
li Ìwanni kiteb il-van©elu tieg˙u biex ikabbar
il-fidi tal-komunità tieg˙u fl-Ewkaristija u b’hekk
ikollhom il-˙ajja ta’ dejjem kif naraw f’20:30-31:
“Hemm ˙afna sinjali o˙ra li Ìesù g˙amel quddiem
id-dixxipli tieg˙u u li ma humiex imniΩΩla f’dan
il-ktieb. IΩda dawn inkitbu sabiex intom temmnu
li Ìesù hu l-Messija Bin Alla, u biex bit-twemmin
tag˙kom ikollkom il-˙ajja f’ismu.’’
Il-Van©elu ta’ San Ìwann
Min˙abba l-importanza tal-Ewkaristija g˙all-
komunità ta’ San Ìwann, il-van©elu tieg˙u
jitkellem ˙afna drabi dwar l-Ewkaristija, biex
ng˙idu hekk huwa mibni fuq l-Ewkaristija. Anzi
nkun eΩatt meta ng˙id li ç-çentru tal-van©elu
tieg˙u hija l-Ewkaristija kif ser naraw.
F’San Ìwann g˙andna seba’ diskorsi, li huma
dawn: ma’ Nikodemu f’kap 3; mas-Samaritana f’kap
4; fl-okkaΩjoni tal-fejqan tal-mag˙tub f’Betzata f’kap
5; tal-˙obΩ tal-˙ajja f’kap 6; tal-festa tal-Eg˙rejjex
f’kap 7; tal-adultera f’kap 8; u tal-a˙˙ar ikla f’kapijiet
13–16. In-numru sebg˙a hu importanti, numru
perfett, fejn ir-raba’ wie˙ed, dak tan-nofs, aktarx
ikun l-iktar importanti. Issa hawnhekk id-diskors
çentrali, dak l-iktar importanti, li hu r-raba’ wie˙ed,
huwa fuq l-Ewkaristija.
San Ìwann ma juΩax il-kelma ‘miraklu’ (bil-
grieg: ‘dynamis’) g˙all-mirakli, imma l-kelma ‘sinjal’
(bil-grieg: ‘semeion’), li nsibuha sbatax-il darba
fil-van©elu. U g˙al darba o˙ra nsibu seba’ sinjali li
huma: ta’ Kana; tal-fejqan tat-tifel tal-funzjunarju;
il-fejqan tal-paralitiku f’Betzata; tat-tkattir tal-˙obΩ;
ta’ meta mexa fuq l-ilma; tal-g˙ami; tal-qawmien
ta’ Lazzru. Mill-©did ir-raba’ wie˙ed, dak çentrali,
huwa marbut mal-Ewkaristija. Dan kollu mela juri
li l-messa©©i kollha li jrid iwassal San Ìwann huma
mibnija u marbutin mal-Ewkaristija.
33
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
Il-Kapitlu 6: Id-diskors ta’ Ìesù
dwar l-Ewkaristija
Wara li Ìesù g˙amel il-miraklu tat-tkattir tal-˙obΩ
insibu diskors twil dwar l-Ewkaristija fil-kapitlu
6, li huwa g˙amel fis-sinagoga ta’ Kafarnahum.
Hawnhekk Ìesù issa qieg˙ed jitkellem minn ikel
li ma jispiççax, mhux b˙all-manna tad-deΩert
li kienet tispiçça, imma minn ˙obΩ li jibqa’
g˙al dejjem (ara EΩ 16:1-12): “Tassew tassew
ng˙idilkom, mhux Mosè takom il-˙obΩ mis-sema,
iΩda Missieri jag˙tikom il-˙obΩ tassew mis-sema,
g˙aliex il-˙obΩ ta’ Alla huwa dak li jinΩel mis-sema
u jag˙ti l-˙ajja lid-dinja’’ (Ìw 6:32-33).
Il-kapitlu li huwa twil mhux ˙aΩin, fih wie˙ed
u sebg˙in vers, fih ˙ames episodji li ç-çentru
tag˙hom huwa d-djalogu fuq il-˙obΩ tal-˙ajja.
vv.1-15 – It-tkattir tal-˙obΩ (l-ewwel episodju)
vv.16-21 – Ìesù jimxi fuq l-ilma (it-tieni episodju)
vv.22-60 – Ìesù jitkellem fuq l-ikel ta’ ©ismu
u x-xorb ta’ demmu b˙ala ewkaristija (it-tielet
episodju)
vv.61-66 – L-isfida li titlob il-fidi fl-Ewkaristija (ir-
raba’ episodju)
vv.67-71 – Ìesù jitkellem mal-appostli (il-˙ames
episodju)
Fil-qalba ta’ dan id-diskors g˙andna l-kliem sabi˙
ta’ Ìesù li hu l-qofol ta’ kollox: “Jiena hu l-˙obΩ
tal-˙ajja. Min ji©i g˙andi ma jie˙du qatt il-©u˙,
u min jemmen fija ma jkun qatt bil-g˙atx (v.35).
Il-fraΩi “Jien hu’’ (bil-grieg: ‘ego eimi’), hija ta’
importanza kbira teolo©ika, liema fraΩi l-lhud kienu
japplikawha biss g˙al Alla, huwa biss kien jista’
jg˙id: “Jiena hu’’.
L-Ewkaristija fir-Raba’ Van©elu
1. L-Ewkaristija: Il-Óajja ta’ Kristu fina
L-Ewkaristija tg˙aqqadna ma’ Kristu li jag˙tina
l-˙ajja bl-abbundanza kif naraw f’Ìw 10:10: “Jiena
©ejt biex ikollkom il-˙ajja, u l-˙ajja bil-kotra.’’ Din
ir-rabta ma’ Kristu narawha b’mod çar f’kap 15
fl-allegorija tad-dielja, fejn il-verb ‘tibqa’’ insibuh
12 il-darba. Il-kelma griega g˙al dan il-verb hija
‘menein’, li tfisser aktar minn ‘tibqa’’, imma
‘toqg˙od biex tg˙ix’ jew ‘tibqa’ biex ikollok il-
˙ajja’, u nsibuha 40 darba fil-van©elu, 27 darba fl-
ittri tieg˙u u darba fl-Apokalissi b’total ta’ 68 darba
fl-opri kollha ta’ San Ìwann, mill-118 darba fil-
Ì.T; ji©ifieri iktar minn nofs tal-frekwenza ta’ dan
il-verb importanti jinsab f’San Ìwann. “Tassew,
tassew ng˙idilkom, jekk ma tiklux il-©isem ta’ bin
il-Bniedem u ma tixorbux demmu, ma jkollkomx
il-˙ajja fikom.’’ (Ìw 6:53).
2. L-Ewkaristija: Ikel g˙all-Óajja ta’ Dejjem
Fil-kapitlu 6, rajna li Ìesù jitkellem mill-˙obΩ
34 tassew, veru (bil-grieg: alethinos), ˙obΩ perfett,
ming˙ajr difett. Fl-Antik Testment g˙andna il-
˙obΩ mis-sema, il-˙obΩ tal-manna li kien imur bil-
moffa; issa g˙andna l-˙obΩ ta’ Alla, il-˙obΩ divin li
ma jispiççax: “A˙dmu mhux g˙all-ikel li jg˙addi,
iΩda g˙all-ikel li jibqa’ g˙all-˙ajja ta’ dejjem.’’ (Ìw
6:27). L-Ewkaristija hi mela rahan g˙all-˙ajja ta’
dejjem: “Min jiekol dan il-˙obΩ ig˙ix g˙al dejjem’’
(Ìw 6:58).
Interessanti li San Ìwann juΩa l-kelma ‘la˙mi’
u mhux ‘©ismi’, rigward il-˙obΩ, li tenfasizza
iktar ir-rejalta’ tal-©isem tal-bniedem. Fil-grieg
ta’ San Ìwann g˙andna l-kelma ‘sarks’ li tfisser
‘la˙am tal-©isem’ (bl-ingliz: ‘flesh’) u mhux il-
kelma griega ‘soma’ li tfisser ‘©isem’ (body).
Il-komponent l-ie˙or g˙al mal-la˙am tal-©isem,
hu d-demm, li skond id-dinja lhudija huwa dan li
jag˙ti l-˙ajja lil-la˙am (ara Ìenesi 9:4, fejn insibu
l-projbizzjoni li ma jieklux la˙am bil-˙ajja tieg˙u
©o fih, ji©ifieri bid-demm). Anke San Injazju
t’Antijokja u San Ìustinu juΩaw il-kelma ‘la˙am’
fil-lingwagg ewkaristiku ta’ Ìesù. Interessanti kif
fil-Malti l-kelma ‘la˙am’ tixbah ˙afna lill-kelma
ebrajka ‘lehem’ li tfisser ‘˙obΩ’. Il-˙obΩ ewkaristiku
hu tassew ‘la˙am’, ikel g˙alina li ma jispiçça qatt.
3. L-Ewkaristija: Ìesù huwa l-Óaruf ta’ Alla
Fil-van©eli sinottiçi naraw li l-a˙˙ar çena ta’ Ìesù
mad-dixxipli tieg˙u kienet l-ikla ta’ l-G˙id fejn il-
˙aruf ma jissemmix g˙aliex proprju Ìesù huwa
l-˙aruf: “Morru ˙ejjulna l-ikla tal-G˙id ˙alli nieklu
l-˙aruf.’’ (Lq 22:9). San Ìwann jantiçipa din l-ikla
qabel il-jum proprju tal-festa tal-G˙id biex juri li
l-mument kollu tal-passjoni, mill-˙asil tal-ri©lejn
sal-mewt tas-salib, b˙ala l-glorja tal-Óaruf ta’ Alla:
“Qabel il-festa tal-G˙id, billi kien jaf Ìesù li waslet
is-sieg˙a tieg˙u… hu li kien ˙abb lil tieg˙u…
˙abbhom g˙all-a˙˙ar. Kienu qeg˙din g˙all-ikel.’’
(Ìw 13:1-2). “Imbag˙ad ˙adu lil Ìesù ming˙and
Kajfa g˙all-Pretorju. Kien fil-g˙odu kmieni. Huma
ma da˙lux fil-pretorju, g˙ax ma ridux jitni©©su,
biex ikunu jistg˙u jag˙mlu l-ikla tal-G˙id’’ (Ìw
18:28). Dan juri mela li l-ikla tal-G˙id kienet g˙ada
ser issir.
Naraw fil-kundanna ta’ Ìesù: “Kien jum
it-t˙ejjija ta’ l-G˙id g˙all-˙abta tas-sitt sieg˙a.
Pilatu qal lil-Lhud: Arawh is-sultan tag˙kom’’ (Ìw
19:14). Il-˙aruf tal-G˙id kien jinqatel fil-bit˙a
tat-tempju fejn il-kap tal-familja kien jiskarnah
u l-qassisin kienu ji©bru d-demm tieg˙u. Ìesù
proprju jmut fuq is-salib x’˙in kienu qeg˙din
jinqatlu l-˙rief fil-bit˙a tat-tempju g˙all-festa tal-
G˙id tal-Lhud. Ìesù li fuq is-salib ma tinkisirlu
ebda g˙adma, l-istess b˙ala ˙aruf tal-G˙id. “Ìew
is-suldati u kissru r-ri©lejn ta’ l-ewwel u tat-tieni
wie˙ed li kienu msallbin mieg˙u. IΩda meta waslu
g˙al Ìesù, billi raw li kien ©à mejjet, ma kissrulux
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011

ri©lejh. …Dan ©ara biex ise˙˙ l-Iskrittura li tg˙id:

“Ebda wa˙da minn g˙admu ma jkissrulu’’ (Ìw
19:32-36).

4. L-Ewkaristija: Sagrifiççju ta’ Tpattija

g˙al Dnubietna
Ìesù, il-˙aruf il-©did ssagrifikat b˙ala vittma u
li çarçar demmu fuq is-salib ˙elisna mid-dnub
tag˙na b˙alma ©ie salvat il-poplu lhudi fl-EΩodu li
çarçru d-demm tal-˙aruf fuq il-bibien ta’ djarhom.
L-Ewkaristija hija g˙alhekk is-sagrifiççju ta’ Kristu
g˙as-salvazzjoni tag˙na li je˙lisna mid-dnubiet
tag˙na. San Ìwann qed jurina issa li huwa
d-demm ta’ Ìesù Kristu, id-demm tal-˙aruf ta’
Alla li jsalva lill-popli kollha: “Araw il-Óaruf ta’ Alla
li jne˙˙i d-dnub tad-dinja’’ (Ìw 1:29).
5. L-Ewkaristija: Sfida u Impenn
Kienet provokazzjoni kbira g˙al-Lhud li g˙amel
Ìesù li jag˙ti ©ismu u fuq kollox demmu meta
fil-Ìenesi 9:4 naraw il-projbizzjoni li ma jieklux
la˙am bil-˙ajja tieg˙u go fih, ji©ifieri bid-demm.
F’Ìw 6:60-69, g˙andna dik li nsej˙uha l-krizi
tal-Galilija: “Minn dak in-nhar bosta mid-dixxipli
tieg˙u telquh u ma baqg˙ux imorru warajh.
Imbag˙ad Ìesù qal lit-tnax: Tridux tmorru intom
ukoll?’’ (Ìw 6:66). Jalla a˙na ma nag˙mlux b˙al
dawn id-dixxipli imma noqog˙du dejjem qrib ta’
Ìesù fl-Ewkaristija g˙ax huwa biss jista’ jag˙tina
l-paçi, isolvi verament il-problemi tag˙na g˙aliex
huwa biss jag˙tina l-˙ajja u g˙alhekk ma’ San
Pietru ng˙idulu: “Mulej, g˙and min immoru? Inti
g˙andek il-kliem tal-˙ajja ta’ dejjem.’’ (Ìw 6:68).
6. L-Ewkaristija: Festa g˙an-Nisrani
Il-fer˙ li ©ab Ìesù x’˙in bidel l-ilma fl-inbid fl-
ewwel sinjal fit-tie© ta’ Kana, g˙andu jkun il-fer˙
tag˙na b˙alma kien g˙all-appostli u g˙all-ewwel
insara li kienu jg˙ixu l-Ewkaristija. L-Ewkaristija
hija tassew festa g˙aliex Kristu nnifsu jrid jibqa’
mag˙na. Ejjew b˙ala poplu nisrani nersqu lejn
dan il-mument tal-Ewkaristija fi spirtu ta’ festa
b’mod partikulari fl-Ewkaristija fil-Jum tal-Óadd li
hu Jum il-Mulej, il-Festa tal-G˙id ta’ kull ©img˙a,
li tressaqna dejjem g˙all-Festa tal-Ewkaristija bla
tmiem fis-sema pajjiΩna.
Biblijografija
BARRET, C.K., The Gospel according to St. John, London 1970.
BROWN, R.E., The Gospel according to John, I, II, AB 29 – 29a, New
York 1966.
CARDELLINO, L., “Leggere Giovanni’’, in Bibbia e Oriente 38 (1996)
129-201.
RAVASI, G., Secondo le Scritture. Doppio commento alle letture della
Domenica. Anno B, Casale Monferrato (AL) 1999.
SCHNEIDER, J., Das Evangelium nach Johannes, Berlin 1976.

35
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
Mill-Kelma tal-Arçipriet…
Sena parrokkjali g˙all-adoloxxenti u Ω-Ωg˙aΩag˙
(1)
Kif stajtu tindunaw mill-Pjan Pastorali li
rçivejtu, din is-sena ser nag˙tu attenzjoni
partikulari lill-adoloxxenti u Ω-Ωg˙aΩag˙
tag˙na, biex innisslu fihom iktar im˙abba lejn
il-Quddiesa tal-Óadd u lejn is-sagrament tal-
penitenza. G˙alhekk qed inniedu b˙al sena
ddedikata g˙alihom u f’kull bullettin tal-©img˙a
jkun hemm xi ˙a©a li tolqot lilhom.
Il-Óadd kellna di©à laqg˙a sabi˙a mag˙hom u
dan il-weekend ˙a jiltaqg˙u biex i˙ejju live-in li ser
jag˙mlu fl-a˙˙ar ta’ Ottubru, fejn i˙ejju programm
g˙as-sena li jag˙laq bis-sehem tag˙hom fil-Jum
Dinji taΩ-Ωg˙aΩag˙ f’Madrid Awwissu 2011.
L-esperjenza tas-sena li g˙addiet mag˙hom
˙alliet il-frott u xewqa ©dida biex inkomplu nimxu
‘l quddiem. Ma ninsewx nifir˙ulhom g˙as-serata
divertenti li tellg˙ulna u nirringrazzjawhom g˙all-
istinkar tag˙hom fi Ωmien il-festa u wara.
(2)
B˙alissa g˙addejjin bis-Sibtijiet tal-
Kunçizzjoni, u wasalna fid-disa’ wie˙ed.
Huma Sibtijiet li j˙ejjuna spiritwalment
permezz tat-tag˙lim fuq l-Immakulata Kunçizzjoni
˙alli naslu lkoll iktar mid˙la tal-Qdusija tag˙ha
f’nhar il-festa solenni tag˙ha.
U nimitawha! G˙alhekk g˙andha x’taqsam
˙afna l-Immakulata maΩ-Ωmien tal-adoloxxenza
u taΩ-Ωg˙oΩija ta’ uliedna. G˙ax jekk hemm virtù
li l-Madonna l-iktar li tfakkarna fiha u li llum hija
tant imkasbra hija propju s-safa. Bil-konsegwenza li
36 l-g˙ajnejn jiççajpru u ma jarawx lil Alla u g˙alhekk
l-adoloxxent, iΩ-Ωag˙Ωug˙ jitlef kull direzzjoni fil-
˙ajja b’dannu kbir g˙alih u g˙al min i˙obbu.
(3)
G˙al sena o˙ra qed ikun f’idejkom il-
Programm ta’ Tag˙lim Nisrani g˙al
kull kategorija. Anki dan po©©uh fejn
tistg˙u ssibuh g˙ax jurikom il-©urnata, il-post u l-˙in
tad-diversi laqg˙at li jsiru matul il-©img˙a kollha,
g˙al kul˙add. Ming˙ajr tag˙lim immorru l-ba˙ar.
Sintendi anki g˙all-adoloxxenti u Ω-Ωg˙aΩag˙
tag˙na. Huma li din is-sena qeg˙din mhux biss
ta˙t il-˙arsa partikulari tag˙na imma wkoll ta˙t il-
˙arsa tal-Ìnus Mag˙quda li qed tiddedika propju
din is-sena g˙alihom.
(4)
Kienu jiem verament sbie˙ g˙al dawk
li attendew il-Live-in il-weekend li
g˙adda. Sebg˙a studenti li qeg˙din
Form IV, tnejn li qeg˙din is-Sixth Form II, u tnejn
li qeg˙din l-Università. Naf li o˙rajn xtaqu ji©u
però ma rnexxilhomx. Nistednuhom g˙al ie˙or
li ser nag˙mlu fil-bidu ta’ Jannar. Óejjejna wkoll
programm ta’ formazzjoni sa dak in-nhar u l-flyer
tieg˙u qed titqassmilkom ma’ dan il-Bullettin.
G˙eΩieΩ ©enituri, isiru ˙afna sagrifiççji g˙al
uliedkom. Apprezzaw u ikkollaboraw. Dan ix-
xahar ser inΩurukom fid-dar, fejn l-istudenti tag˙na
rçivew is-sagrament tal-Konfirmazzjoni din is-sena,
dejjem biex in˙e©©uhom ikomplu jattendu g˙at-
tag˙lim. Hawn wisq x’itellef il-bini tal-karattru
tag˙hom. A˙na qed nippruvaw nag˙mlu xi ˙a©a.
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
Forsi qatra f’oçean, imma ta’ l-inqas hi xi ˙a©a.
Nag˙tu daqqa t’id lkoll.
(5)
“Tassew, tassew ng˙idilkom,
jekk ma tiklux il-©isem ta’ Bin il-
Bniedem u ma tixorbux demmu,
ma jkollkomx il-˙ajja fikom” (Ìw 6:53)
Xi kliem qawwi dan ta’ Ìesù g˙all-©enerazzjoni
li tiela’. Meta huma jfittxu tant li jikkuraw il-˙ajja
tag˙hom. Hawnhekk hawn ir-Riçetta, l-unika li
tista’ isser˙ilhom mo˙˙hom.
U g˙alhekk nixtiequ li lkoll jaslu biex jifhmu dan
permezz tat-tag˙lim, b˙alma ˙a jkollhom ix-xorti
dan il-Óadd fil-laqg˙a ta’ formazzjoni ta’ kull xahar.
L-istess nhar it-Tlieta g˙al dawk li jkunu Malta,
fil-kappella tal-università fis-7.15pm. G˙alhekk il-
laqg˙a ta’ kull Sibt fil-g˙axija li tispiçça b’DVD.
G˙alhekk dawn il-mumenti flimkien, b˙alma
huma wkoll il-presepji li qed jag˙mlu b˙alissa
fil-knisja u fil-garage tal-armar, li fihom jikbru fil-
˙biberija bejniethom, u fuq kollox ma’ Alla.
Appuntament speçjali ser ikun il-Pellegrina©©
ir-Rabat fis-Solennità ta’ Kristu Sultan il-Óadd li ©ej.
Wara, mbag˙ad nibqg˙u g˙ar-rappreΩentazzjoni
tejatrali fis-Seminarju.
(6)
Jekk kien hemm xi ˙a©a li Mons. Isqof
Cauchi ser nibqg˙u niftakruh g˙aliha
kienet ukoll il-kwalità li kellu biex jo˙loq
kumpanija. Bid-dehen tieg˙u kien kapaçi jdawwar
lilu nnifsu bl-o˙rajn. U fil-preΩenza tieg˙u tie˙u pjaçir.
Ma jidhrilkomx li din hija eΩi©enza tal-
©enerazzjoni li tielg˙a, li tixtieq dejjem il-
kumpanija, li tixtieq tissoççjalizza? U din hija xi
˙a©a ferm tajba, g˙ax il-bniedem ma˙luq biex
jag˙mel ˙bieb.
G˙alikom, g˙eΩieΩ studenti u Ωg˙aΩag˙ biex
tag˙Ωlu dejjem kumpanija tajba g˙ax jekk le,
dak li tkunu stinkajtu g˙alih, malajr jisfa’ fix-xejn.
(7)
B˙ala parti mit-t˙ejjija spiritwali
g˙all-Milied, nhar il-Ìimg˙a 3 ta’
Diçembru fit-8.00pm il-kantawtur
malti-awstraljan Fr Robert Galea se jaghti
kunçert fl-Oratorju Don Bosco waqt li
jaqsam ma’ dawk preΩenti l-esperjenzi tieg˙u.
Din hi okkaΩjoni unika speçjalment g˙alikom
l-adoloxxenti u Ω-Ωg˙aΩag˙. Id-d˙ul se jkun
b’xejn. Id-diski ta’ Fr Robert mhux biss kienu
fil-klassifika fl-Awstralja, imma kien ukoll kanta
quddiem il-Papa u ˙a sehem fl-Innu uffiççjali
tal-Jum Dinji taΩ-Ûg˙aΩag˙ li kien sar l-Awstralja.
G˙alhekk l-ewwel nattendu g˙all-quddiesa fis-
6.00pm fis-Santwarju tal-Immakulata fil-jum
tan-Novena ddedikat g˙alikom u wara nistg˙u
nibqg˙u sejrin flimkien g˙al dan il-kunçert sabi˙.
(8)
Is-Santwarju tag˙na tal-Immakulata
Kunçizzjoni fih verament g˙axqa. U issa
iktar, bir-restawr tal-˙itan minn ©ewwa
tal-kappella tieg˙u, xog˙ol ta’ seng˙a kbira li ilna
nistennew lkoll b’tant ˙erqa. Hekk jixirqilha lil din
‘ix-xebba, mg˙arrsa ma’ ra©el jismu ÌuΩeppi, mid-
dar ta’ David... Marija’.
Imma iktar mir-restawr tal-©ebla, il-Madonna
tistedinna, speçjalment lill-©enerazzjoni li tiela’, g˙ar-
restawr tal-qalb. F’dinja li kull ma jmur donnha
iktar tistieden g˙all-˙aΩin, Marija tidher setg˙ana fuq
dan il-˙ama b˙ala sinjal ta’ kuntradizzjoni b˙al Binha
u tistieden lilna lkoll g˙at-tajjeb, g˙al dak li jqieg˙ed
il-qalb verament f’postha.
Mela mhux ix-xorb, il-log˙ob, il-˙sejjes, is-
sewqien sfrenat, id-droga, is-sess moqΩieΩ, il-
kumpanija... imma t-talb, il-g˙oΩΩa, id-dixxiplina,
l-edukazzjoni, il-©eneroΩità... jag˙mlu minna nies
tal-futur.
Il-Madonna ˙a tkun tistenniekom nhar
l-Erbg˙a, il-Jum tag˙ha, biex tirçievu l-ma˙fra
u l-ikel bnin tas-sema, bi qrara sinçiera u
tqarbina devota.
(9)
G˙aliex il-laqg˙at ta’ formazzjoni,
b˙al dik li ser ikollna dan il-Óadd ma’
l-Assistent Kummissarju? Ir-risposta
na˙seb nafuha lkoll, jekk a˙na g˙andna g˙al
qalbna l-©id ta’ uliedna. Ming˙ajr tag˙rif tas-
sewwa iktar façli biex a˙na l-bnedmin nid˙lu f’xi
sqaq li ma jo˙ro©na ˙add minnu. Don Bosco,
il-Qaddis taΩ-Ωg˙aΩag˙, kien jg˙id li a˙jar
tilqag˙lu l-˙aΩen milli tirrimedja g˙alih.
A˙jar ma nid˙olx fil-problema milli nkun d˙alt, jew
da˙luni, u wara ma nkunx nista’ no˙ro© minnha
verament ˙ieles. Huwa biss il-©id ta’ uliedna li qed
jimbuttana daqshekk fil-˙idma pastorali tag˙na
g˙alihom matul din is-sena. G˙andkom okkaΩΩjoni
tad-deheb, titilfuhiex.
(10)
Ma setax kien mument isba˙ dak
li g˙exna l-Óadd li g˙adda ma’
l-Assistent Kummissarju tal-pulizija
u s-Supretendent g˙al G˙awdex. Dawk preΩenti,
12 b’kollox, semg˙u b’attenzjoni kbira matul
lecture ta’ madwar sieg˙a, kollha esperjenzi
mill-iktar interessanti mill-˙ajja. Dritt wara huma
setg˙u jaraw ix-xog˙ol li sar u qed isir favur iΩ-
Ωg˙aΩag˙ tag˙na fl-Istudjows tar-Radju u waqt
l-attività li kienet qeg˙da ssir minnhom propju
dak il-˙in favur it-tfal tag˙na. Flimkien ˙adu ritratt
sabi˙ ta’ tifkira mal-Father u Mother Christmas
fid-Dar parrokkjali u telqu bil-˙sieb li jer©g˙u
jirritornaw biex ikomplu jg˙inuna fil-bini tal-
karattru ta’ uliedna u tal-futur tag˙hom. Verament
nixtieq nirringrazzjahom mill-qalb.
37
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011

Adoloxxenti u Ûg˙aΩag˙ Qalin

minn Gabriel Vella

L-equipe taΩ-Ωg˙aΩag˙ Qalin flimkien mal-arçipriet iltqajna u g˙amilna laqg˙a u rajna

x’hemm bΩonn li jsir biex inkomplu ni©bdu liΩ-Ωg˙aΩag˙ Qalin u nbieg˙duhom minn vizzji
u tentazzjonijiet li hawn ji©ru mas-saqajn. Rajna li hemm bΩonn li jsir Live-in u dan se˙˙. Id-
29,30,31 t’Ottubru kienu tlett ijiem li min ried minn form 4 ‘il fuq attenda g˙all-Live-in ©ewwa
Marsalforn fejn flimkien idduskutejna l-problemi tal-adoloxxenti u taΩ-Ωg˙aΩag˙ u flimkien b˙ala
familja wa˙da ˙ejjejna programm g˙ax-xhur ta’ Novembru u Diçembru bil-g˙an li nkomplu
nsa˙˙u l-g˙aqda ta’ bejnietna u ni©bdu iktar Ωg˙aΩag˙. Il-programm kien jinkludi xi laqg˙at u
anki xi attivitajiet li ntg˙o©bu. Ósibna biex fil-bidu tas-sena jsir Live-in ie˙or ˙alli minn hemm
hekk naraw kif morna u n˙ejju programm ie˙or sal-G˙id il-Kbir. Dan kollu ma jistax ise˙˙
ming˙ajr l-g˙ajnuna ta xi Ωg˙aΩag˙ li ja˙dmu flimkien. A˙na l-adoloxxenti u Ω-Ωg˙aΩag˙ Qalin
mill-qalb nixtiequ nirringrazzjaw ˙afna lis-seminarist Gabriel Gauci, il-qassisin u lill-arçipriet li
j˙abbrek ˙afna biex dejjem jara l-©id fost l-adoloxxenti u Ω-Ωg˙aΩag˙ tag˙na li g˙ada pitg˙ada
ser ikunu l-futur ta’ ra˙alna.

38
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011

Pa©na Armar minn Gabriel Vella

Festa ta’ barra ming˙ajr armar, hija festa? Jien na˙seb li mhix. G˙alhekk, nixtieq nibda dan l-artiklu
çkejken billi nirringrazzja lil kull min ta’ xi daqqa t’id biex seta’ jintrema’ u jiΩΩarma l-armar fil-festa
ÌuΩeppina 2010. Issa nag˙tu ˙arsa lejn x’inhu jsir fl-G˙aqda Armar San ÌuΩepp. B˙alma jaf kul˙add
biex tag˙mel armar ©did irid ikollok il-flus u a˙na b˙ala Ωg˙aΩag˙ fl-g˙aqda nag˙mlu xi attivitajiet
fosthom lotterija, high tea, play u issa qieg˙din nippreparaw ghall-presepju tal-ma˙Ωen kif ukoll il-
presepju tal-Knisja Parrokjali u g˙all-play o˙ra fis-serata tal-kunsill biex bil-flus li nda˙˙lu nkunu nistg˙u
nkomplu nsebb˙u lil ra˙alna fi Ωmien il-festa. Ta’ dan nixtieq nirringrazzja liΩ-Ωg˙aΩag˙ li jg˙inu g˙ax
dawn jag˙mlu saggrifiçji kbar. G˙al dawn l-a˙˙ar ©img˙at grupp sabi˙ ta’ nisa qieg˙din jiltaqg˙u kull
filg˙axija iç-çentru flimkien ma’ Joe Mifsud biex ikomplu j˙itu il-bandalori g˙al triq 28 t’April 1688.
Grazzi lilhom ukoll. G˙al futur hemm ppjanati ˙afna iktar opri ©odda li Ωgur ser isebb˙u lir-ra˙al sabi˙
fi Ωmien il-festa ad unur il-Kbir Patrijarka San ÌuΩepp Patrun tal-Knisja Universali.

39
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011

Festa ççelebrata
fl-ispirtu, fl-ordni
u fil-moderazzjoni
minn Euchar Mizzi

Ftit tal-©ranet ilu, il-Qala ççelebrat il-Festa IL-FESTA INTERNA

ad Unur tal-Patrijarka u Patrun tag˙ha San
ÌuΩepp. Dan huwa avveniment annwali li jkun
mistenni mill-Qalin kollha b˙all-kumplament
tal-ir˙ula l-o˙ra kollha ta’ Malta u G˙awdex.
Peress li jien noqg˙od fl-istess ra˙al u peress
ukoll li matul din l-a˙˙ar sena smajna u qrajna
˙afna fuq il-Festi Parrokkjali bit-tajjeb u l-˙azin
li jista’ jkun fihom, jien qg˙adt attent ˙afna
sabiex nara kif sejra tiΩvol©i din il-Festa tag˙na.
Jien nemmen li ma jeΩistux festi parrokkjali
reli©juΩi ming˙ajr il-parti reli©juΩa jew biex
niftehmu a˙jar, ming˙ajr il-funzjonijiet li ji©u
ççelebrati fil-Knisja. G˙al dan il-g˙an il-Grupp
tal-Litur©ija jie˙u ˙sieb biex jipprepara ru˙u
tajjeb minn qabel. Il-funzjonijiet jibdew g˙axart
ijiem qabel bin-Novena, it-tlett ijiem tat-Tridu,
lejliet u nhar il-Festa. B˙as-soltu dawn kienu
ppreparati tajjeb u ççelebrati b’solennità kbira

40
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
mill-Kleru u l-Poplu tar-Ra˙al. Rigward dawn
il-Funzjonijiet, ng˙id b’sodisfazzjon li rnexxew
˙afna u ©ibdu lejhom attendenza numeruΩa.
L-akbar attenzjoni tkun dejjem fuq il-priedka
taç-Çelebrant li ssir kuljum matul dawn il-granet.
Jien kelli x-xorti li nisma’ numru tajjeb minnhom
u ng˙id li lkoll kienu messa©©i tal-okkaΩjoni
studjati u mxandra b’abiltà u esperjenza kbira.
It-tlitt ijiem tat-Tridu ç-çelebrant u predikatur
kien Mons. Ìor© Bezzina, Ex Kappillan tal-
Fontana li huwa ferm mag˙ruf g˙all-priedki u
pane©irki li huma jag˙mel kemm f’G˙awdex
u kemm f’Malta. Óaqqu verament it-tif˙ir
tag˙na u m’g˙andix dubju li jie˙u bil-bosta
aktar il-barka tal-Qaddis jew Qaddisa li lilhom
huwa jkun jonora u jfa˙˙ar. In-nies preΩenti
ddeskrivew l-priedki tieg˙u b˙ala ‘tliet
pane©irki”, wie˙ed kuljum.
Lejliet il-Festa, kellna mbag˙ad b˙ala Prim
Konçelabrant lill-Eççellenza Tieg˙u Mons. Nikol
Ì. Cauchi, Isqof Emeritus, li kif kul˙add jaf il-
priedki tieg˙u huma mimlija g˙erf u direzzjoni
Nisranija. Il-Pontifikal tal-Óadd, jum il-Festa
tal-‘Magnus’, tmexxa b˙as-soltu mill-Eççellenza
Tieg˙u Mons. Mario Grech Isqof Djoçesan. Anke
Mons. Grech, illum il-©urnata kul˙add dara l-istil
inimitabbli tieg˙u ta’ kif juΩa dawn il-mumenti
hekk importanti, sabiex iwassal dik it-twissija jew
tag˙lima lill-mer˙la afdata f’idejh. G˙alkemm
dan mhuwiex l-istil ta’ Pane©irku li a˙na
mdorrija bih, però nifhem kemm Mons. Isqof
juΩa dawn l-okkaΩjonijiet li ji©bdu numru sabi˙
ta’ fidili biex iwassal il-messa©©i li jkunu b’xi
mod jew ie˙or jinkwetawh u allura jag˙ti dik id-
direzzjoni li tg˙inna nifhmu u nevalwaw b’mod
korrett dik il-materja jew problema partikulari.
L-EFFETT NEGATTIV TAL-BIÛA’
Dakinhar Mons. Isqof Grech tkellem b’mod
çar u fit-tul dwar id-dnub tal-biΩa’. Huwa qal
li dan hu fenomenu li qed ja˙kem lill-poplu
tag˙na f’dawn iΩ-Ωmenijiet u li hemm bΩonn
li nifqulu g˙ax jekk in˙alluh jirkibna, dan
jirriduçina bla inizzjattiva, bla ˙e©©a, bla abiltà
u b’hekk inkunu qed nag˙mlu l-wisa’ g˙al dak
li hu ˙aΩin jew dak li hu l-bog˙od mill-verità.
Dan in-nuqqas i©eg˙lna nag˙tu ‘walk – over’
lill-avversarji tal-fidi tag˙na, jew lil dawk ˙utna
li svijaw xi ftit barra mill-linja tal-fidi tag˙na.
L-Isqof enfasizza li fil-waqt li sirna nibΩg˙u
minn kollox u minn kul˙add, imbag˙ad tlifna
l-biΩa’ importanti u indispensabbli ta’ Alla
l-Imbierek.
G˙alhekk huwa ˙e©©i©na biex inqumu
fuq tag˙na u nsemmg˙u le˙inna u l-opinjoni
tag˙na dwar dak li huwa tajjeb u aççettabli u
dak li mhuwiex. Id-deçiΩjoni dwar su©©etti serji
u ja˙arqu g˙andha tkun ibbaΩata fuq il-Verità
u mhux fuq iç-çirkostanzi jew l-emozzjonijiet.
Dan il-punt tad-diskors Mons. Mario Grech siltu
mit-twiddiba ta’ l-An©lu lil San ÌuΩepp meta
qallu biex ma jibΩax jie˙u lil Marija b’martu
eçç.
L-Eççellenza Tieg˙u g˙amel referenza wkoll
g˙al dawk it-talin li a˙na nikkunsidrawhom
b˙ala ‘sorsi tal-g˙erf’. Anke dawn, sabiex
jirriflettu l-verità f’dak li jg˙idu jrid ikollhom
f’qalbhom u f’mo˙˙om kontinwament ‘il-biΩa’
t’Alla’. Fin-nuqqas ta’ din il-Virtù, l-Isqof qal li
ma jiskanta xejn li jisma’ xi Ωgarratura ˙ier©a
minn fomm xi ˙add li suppost li jaf aktar minn
˙addie˙or dak li hu s-sewwa u dak li mhux is-
sewwa.
41
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
IL-FESTA ESTERNA
Imbag˙ad hemm il-festa esterna li tikkonsisti
fil-manifestazzjonijiet tal-massa li ji©u
organizzati fil-pjazez u fit-toroq tal-lokalità
tag˙na. Anke hawn, nammira mmensament
il-kobor tal-voluntarjat li r-ra˙al tag˙na g˙adu
jippossiedi. Numru konsiderevoli ta’ r©iel u
©uvintur jiddedikaw ˙afna mill-˙in tag˙hom
g˙all-armar kemm ©ol-knisja kif ukoll barra
fit-toroq. Mhux biss huma personalment imma
anke bl-in©enji u bl-g˙odod tag˙hom. Li ma
jkunux huma dawn il-festi Ωgur li ma jsirux jew
jekk isiru jsiru f’miΩura ferm aktar zg˙ira minn
dik tal-lum. Dan jg˙odd ukoll g˙all-grupp
tan-Nar, li ta’ kull sena jag˙tuna spettaklu ta’
log˙ob tan-nar tal-art kif ukoll tal-ajru. Grupp
attiv ie˙or li nistg˙u ng˙idu huwa mpenjat is-
sena kollha huwa dak tal-‘Fund Raising’. Dawn
issibhom f’kull attività matul is-sena kollha.
L-g˙ajnuna tag˙hom hija indispensabbli g˙all-
knisja tag˙na.
Grupp ie˙or huwa dak tal-Banda tar-Ra˙al,
“Ite Ad Joseph”, li timmobilizza lill-bandisti
tal-post u o˙rajn mistiedna f’numru kbir ta’
servizzi matul il-©img˙a kollha tal-festa u
fl-okkaΩjonijiet il-kbar kollha. Anke l-grupp
tal-briju, sab postu fil-Qala u ta’ kull sena
jorganizza çertu briju fil-marçijiet u anke xi
sorpriΩa waqt il-˙ru© jew id-d˙ul tal-vara ta’
San ÌuΩepp.
IR-RADJU “LEÓEN IL-QALA”
Ir-Radju tag˙na jag˙ti s-sehem s˙i˙ tieg˙u
lir-ra˙al kollu u b’mod partikulari lill-anzjani
u l-morda tag˙na. Mhux biss iΩda anke lill-
Emigranti g˙eΩieΩ tag˙na li permezz tal-
internet iwasslilhom dak kollu li jkun qed ji©ri
fil-Qala minkejja li qeg˙din daqstant bog˙od.
Dwar dan ktibt fit-tul fl-a˙˙ar artiklu tieg˙i ta’
˙mistax ilu. Hekk ©ara matul il-©img˙a tal-
festa u r-rispons tal-emigranti kien verament
wie˙ed inkora©©anti. Id-diri©enti ˙adu ˙sieb
jorganizzaw skeda ta’ sitt ©img˙at iffukata
fuq il-festa ta’ San ÌuΩepp. Numru rekord ta’
IN-NAJSIMario Camilleri
“Camilleri Family” 21,
Independence Street, Qala, Gozo.
Tel: 2155 4941 ● For all kind of
Mob: 9946 0725 Concrete Works
9988 5457 ● CRANE HIRE
42
kontributuri ta’ kull età taw il-kontribut siewi
tag˙hom b’mod voluntarju u b’©eneroΩità
kbira, l-aktar dawk Ωg˙aΩag˙.
KOLLOX FIL-ÓARSIEN U Û-ÛAMMA
TAL-ORDNI PUBBLIKA U ÇIVILI
Sabiex kollox jimxi bl-ordni u b’responsabbiltà,
is-Sindku, l-Arçipriet u l-‘istake holders’ l-o˙rajn
kollha jag˙mlu laqg˙a jew aktar jekk ikun
hemm bΩonn mal-Pulizija tad-distrett fejn
ji©i spjegat u miftiehem il-programmi kollha
sa l-inqas dettal. Dawn ikunu laqg˙at serji,
kalmi u responsabbli li finalment iwasslu g˙al
deçiΩjonijiet li jorbtu liΩ-Ωew© na˙at. Dan
wie˙ed setà jarah b’g˙ajnejh u jmissu b’idejh
matul l-attivitajiet kollha esterni. Kollox bl-
ordni u bil-parteçipazzjoni tan-nies tal-kumitati
nvoluti flimkien mal-puliΩija. B’hekk il-buon
ordni kienet im˙arrsa kontinwament matul il-
jiem kollha tal-festa. OkkaΩjoni partikulari kienet
waqt il-˙ruq tal-©i©©ifogu li jin˙araq fil-Pjazza
tal-Knisja. L-inkarigati id f’id mal-uffiççjali
tal-pulizija ggwidaw in-nies fejn joqog˙du
sabiex ji©i evitat kull tip ta’ periklu u b’hekk
in˙araq b’suççess in-nar tal-art kollu fl-istess
Pjazza b˙as-soltu ming˙ajr ebda diffikulta’.
Festa Reli©juΩa, ibbaΩata fuq l-ispirtu, il-
moderazzjoni, u l-ordni.
Óa©a li timmeraviljani hija l-fatt li l-g˙ada tal-
festa t-Tnejn filg˙axija, min wasal sal-Qala ma
ndunax li l-festa kienet il-©urnata ta’ qabel. Dan
g˙aliex grupp kbir ta’ voluntiera rnexxielhom
iΩarmaw l-armar kollu ta’ barra f’©urnata wa˙da.
B’hekk kollox ji©i merfug˙ g˙al sena o˙ra.
Ma nistax nag˙laq ming˙ajr ma ng˙id Prosit
kbir lill-Arçipriet, lill-Kunsill u lill-G˙aqdiet
kollha nvoluti, fl-organizzazzjoni tal-Festa
Titulari tar-Ra˙al tag˙na tal-Qala, kif ukoll lill-
Pulizija, tal-koperazzjoni li rrenjat tul il-festa
kollha. Grazzi mill-qalb f’isem il-Qalin kollha u
j’Alla l-g˙aqda, l-armonija u l-g˙ajnuna li teΩisti
fir-ra˙al tag˙na tibqa’ ˙ajja u anke tiffjorixxi
g˙all-©id tal-komunità kollha.
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
ARTI FIL-PARROÇÇA TAL-QALA
(Test me˙ud mill-analiΩi artistika ta’ Joe Camilleri, kif imxandra fil-programm,
Ir˙ula u Knejjes G˙awdxin ta’ Radju Le˙en il-Belt Victoria, nhar il-15 ta’ Settembru 2010.)
Kull ra˙al g˙andu t-teΩor tieg˙u: ir-ra˙lin bil-
karatteristiçi partikulari tag˙hom, il-©rajjiet, il-
folkor bl-g˙ajdut, bir-rakkonti, bid-drawwiet, id-
djalett, il-kçina… Kollha dammu storja ta’ poplu
çkejken li jg˙ammar fi spazju ristrett, imma uniku.
Aktarx li l-knisja tar-ra˙al hi ç-çentru, id-Dar li
ti©bor fiha l-wirt dekorattiv, funzjonali u artistiku
li n©abar tul is-snin b’xhieda ta’ m˙abba lejn il-
qaddis patrun tar-ra˙al. Dan kollu jg˙odd ukoll
g˙all-Qala, ir-ra˙al arjuΩ u nadif, im˙ares mill-
Immakulata Kunçizzjoni u minn San ÌuΩepp.
L-istatwi titulari huma çentrali fil-kultura
reli©juΩa u folkloristika kurrenti tag˙na. L-istatwa
ta’ San ÌuΩepp tal-Qala hija statwa ˙elwa,
dinjituΩa b’çerti elementi neo-klassiçi u tirrifletti
˙afna l-karattru ta’ San ÌuΩepp. Hemm sempliçità
fil-kompoΩizzjoni tag˙ha, imma fl-istess ˙in hemm
dinjità u m˙abba paterneska. Hemm ukoll çerta
atmosfera naturalistika f’din l-istatwa, li ti©bidlek
simpatija u çerta tbissima; l-aktar fid-dehra tal-
Bambin rieqed fuq drieg˙ San ÌuΩepp, b’rasu
mserr˙a fuq spallet il-qaddis. Is-soltu l-Bambin
dejjem nirrappreΩentawh b’g˙ajnejh miftu˙in
i˙ares lejn l-ispettatur. Imma hawnhekk il-Bambin
huwa rieqed. Hemm element tant naturalistiku
b˙alma naraw fit-trabi. Issa hemm min isostni,
u din il-˙a©a nkitbet kemm-il darba, li l-istatwa
˙ar©et mill-bottega ta’ Gallard et Fils, li hija ditta
FrançiΩa u li g˙amlet statwi o˙rajn g˙al G˙awdex.
Sa˙ansitra hemm min ukoll ta d-data tal-mi©ja
tag˙ha f’G˙awdex. Imma min-na˙a l-o˙ra nsibu
storjografi o˙rajn li ma jaqblux ma’ dan. Li nafu
çert, huwa li din l-istatwa saret lejn tmiem is-
seklu 19 u g˙alkemm waslet minn Marsilja, ma
nafux eΩatt fejn in˙admet. Hemm min isostni
li n˙admet Pari©i u li tista’ tkun assoçjata mal-
istatwarju Pari©in Raphl Ignaz li kien ja˙dem
xog˙ol tal-kartapesta u g˙amel diversi opri sagri.
L-istess nistg˙u ng˙idu li ntqal g˙all-istatwa
l-o˙ra li hemm devozzjoni g˙aliha fil-Qala, ji©ifieri
l-Immakulata Kunçizzjoni. Jing˙ad li waslet
G˙awdex fl-istess çirkustanza flimkien ma’ dik ta’
San ÌuΩepp.
Jekk nitkellmu mill-pittura, nafu li l-eqdem
kwadru li nsibu fil-Qala huwa Ωgur dak tax-xbieha
tal-Madonna li popolarment hija mag˙rufa b˙ala
Santa Marija tal-Qala. Kwadru li juri l-Assunzjoni
tal-Ver©ni Marija. Dan il-kwadru iΩda, kien it-titular
il-qadim tas-Santwarju tal-Immakulata Kunçizzjoni
u llum jinsab meqjum f’kappella apposta mas-
sagristija tal-knisja parrokkjali. Hu kwadru qadim
u daqs kemm hu qadim, daqstant ie˙or hu
interessanti. Ûgur li huwa xog˙ol provinçjali,
ji©ifieri, li ma tpittirx minn xi pittur mag˙ruf jew
popolari. Fil-fatt dan il-kwadru, jekk noqog˙du
nifluh naraw li huwa mpitter f’idjoma tardiva,
43
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
ji©ifieri li l-pittur donnu baqa’ jkarkar bl-istil taΩ-
Ωmien ta’ qablu. Ûgur li tpitter kmieni fis-seklu 17
u jiena na˙seb li hu xog˙ol tal-1610 jew inkella ftit
qabel. Fih b˙ala figura çentrali g˙andu x-xbieha
tal-Madonna b’erba’ an©li f’kompoΩizzjonijiet
simmetriçi. Fil-fatt min i˙ares lejn dawn l-an©li jsib
li jixbhu ˙afna ’l dawk l-an©li li naraw fix-xbieha
mirakoluΩa tal-Madonna Ta’ Pinu, u fil-fatt f’dan
il-kwadru tal-Qala hemm çertu rbit stilistiku, kemm
mal-Madonna Ta’ Pinu u kif ukoll mat-titular il-
qadim tal-parroçça taΩ-Ûebbu©. Però, kif jistqarr il-
kritiku tal-arti l-Professur Mario Buhagiar, il-kwadru
tal-Qala hu organizzat a˙jar u forsi jixhed ukoll id
li hija daqsxejn aktar superjuri.
Ìara iΩda li fl-1615, l-Isqof Baldassar Cagliares
biddel it-titular tas-Santwarju l-qadim tal-Qala
g˙al dak tal-Immakulata Kunçizzjoni u l-Knisja
issa riedet titular ©did. L-ie˙or twarrab, u dan
l-istess isqof irregala lill-Knisja, wie˙ed mill-a˙jar
inkwatri li g˙andna f’G˙awdex, xog˙ol ta’ livell
Ewropew. Kwadru li nifta˙ru bih, u jitqies b˙ala
tajjeb g˙all-muΩewijiet. L-awtur tieg˙u dejjem
Ωammejnieh b˙ala Federico Barocci u na˙seb li
m’a˙niex nitqarrqu. Barocci kien pittur importanti
˙afna speçjalment fir-re©jun tal-Umbrija, l-Italja.
Twieled f’Urbino fl-1535 u miet fl-1612. L-elementi
stilistiçi f’dan il-kwadru, b’mod partikulari dik iç-
çerta delikatezza emotiva mraΩΩna u n-naturaliΩmu
li fih, kollha jindikaw direzzjoni lejn Barocci. Il-
kompoΩizzjoni hi wa˙da bilançjata u turi lill-Missier
Etern b’dirg˙ajh miftu˙a jilqa’ lill-Immakulata
44 Kunçizzjoni.
Fil-Knisja Parrokkjali mbag˙ad, ma nistg˙ux ma
nsemmux il-Kwadru Titulari li b’mod fokali juri lil
San ÌuΩepp ippreΩentat b˙ala l-patrun tal-Knisja
Universali. Xog˙ol ie˙or sabi˙ li ˙are© mill-pinzell
ma©iku ta’ ÌuΩeppi Calì, pittur li kien jesprimi
çertu se˙er fil-arti tieg˙u. B’xorti tajba g˙andna
g˙add imdaqqas ta’ xog˙lijiet ta’ Calì f’G˙awdex,
inkluΩi wkoll Ωew© kwadri o˙ra li jinsabu fil-
parroçça tal-Qala. Calì kien pitter dan it-titular
fl-1899. Hu ffirmat u ddatat n-na˙a t’isfel fuq il-
lemin. Kien qam is-somma ta’ Lm25 ekwivalenti
g˙al €58.23 u t˙allas mill-benefattur Fran©isku
Mizzi mill-Qala stess. G˙alkemm din is-somma
meta mqabbla mal-pagi ta’ dak iΩ-Ωmien kienet
ikkunsidrata b˙ala wa˙da g˙olja, però nistg˙u
naΩΩardaw ng˙idu li b’dik is-somma Calì kien qed
jag˙ti xog˙lu kwaΩi b’xejn. Biex ikollna idea, il-
pittur Taljan Pietro Galiardi li kien ja˙dem ˙afna
hawn Malta fl-istess Ωminijiet ta’ Calì kien jie˙u Lm
100 (€233) ta’ kwadru ta’ daqs iΩg˙ar. Minn dan
jidher li Calì kien jie˙u biss kwart tas-somma li biha
kien jit˙allas pittur barrani.
Hawn iΩda, Calì ˙allielna biçça xog˙ol tajba
˙afna. Però tajjeb insemmu li qabel ma’ beda
jpitter dan il-kwadru Calì kien ˙ejja abbozz ie˙or,
li minkejja l-g˙add limitat ta’ figuri, dan il-kwadru
jolqtok bil-freskezza u bl-ispontanjetà tieg˙u. G˙al
xi ra©uni jew o˙ra dan l-abbozz ma ntg˙o©obx u
llum jinsab fis-sagristija tal-Knisja. G˙alhekk Calì
kellu j˙ejji kompoΩizzjoni o˙ra, dik illi tidher fil-
kwadru li naraw illum. San ÌuΩepp hu mqieg˙ed
b˙ala l-figura çentrali, fi xbieha li mhix wa˙da
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
statika, imma tidher donnha qisha qieg˙da tmidd
il-pass. Il-qaddis g˙andu fiΩjonomija li to˙ro© il-
qawwa paterneska tieg˙u, g˙ax minbarra tjieba
u safa tixhed ukoll çerta serjetà u responsabbilità.
Minn din ix-xbieha mbag˙ad l-g˙ajn tinfeta˙
’il fuq f’g˙amla trijangolari maqluba. Hawn fit-
tarf tat-trijangolu, Calì pitter il-figuri ta’ Kristu
u l-Madonna. Ìesù, Marija u ÌuΩeppi, fid-dinja
qasmu flimkien il-fer˙ u l-piΩ tal-familja u allura
na˙seb li kienet ˙a©a xierqa ˙afna li l-omm
u l-iben ikunu preΩenti fil-mument li l-missier
putattiv jirçievi s-setg˙a li j˙ares il-Knisja Universali.
Isfel, in-na˙a tax-xellug, Calì pitter ix-xbieha sabi˙a
tal-Arkan©lu San Rafel li jirrappreΩenta l-Ma©isteru
tal-Knisja permezz tal-Bibbja u t-tjara. Simmetrika
mag˙ha, hemm ix-xbieha aktar dinamika tal-
Arkan©lu San Mikiel, difensur tal-Knisja b’lanza
f’idu biex jinfed figura mxajtna titkag˙we© mal-
art u li tissimbolizza l-ereΩija, f’dik l-epoka aktarx
l-ateiΩmu.
B˙ax-xog˙lijiet kollha li ˙ar©u minn idejn Calì,
dan il-kwadru titulari fih disinn sod u immodellar
eççellenti. Minkejja r-realiΩmu figurattiv tieg˙u,
l-atmosfera ©enerali tal-kwadru hija wa˙da
romantika, l-aktar fl-orkestrazzjoni tal-kuluri.
Fil-knisja tal-Qala hemm ukoll meqjuma
x-xbieha tal-Kurçifiss, xog˙ol monokromatiku li
n©ab minn Ortisei, provinçja ta’ Bolzano, l-Italja.
Tnaqqax fl-injam fil-bottega ta’ Ferdinando
Stuffleser u kien qam 80 lira. Nistg˙u nqisuh b˙ala
ex-voto g˙ax kien ing˙ata lill-Knisja fl-1948 mill-
poeta Anton Buttigieg. Dik is-sena, il-poeta tilef
lil martu, Carmen, imwielda Bezzina, fl-età ta’ 29
sena. Kienet ˙allietu wa˙du bi tlett itfal Ωg˙ar u
g˙andi nifhem li l-Kurçifiss kien il-konsolazzjoni
f’dawk il-waqtiet imwieg˙ra ta’solitudni.
Il-Kwadru MirakoluΩ tal-Madonna bit-titlu ta’
Salus Infirmorum g˙andu lejh devozzjoni kbira
˙afna. Ing˙ata lill-Knisja fl-1873 mill-Isqof Grech
Delikata. Dan il-kwadru huwa kopja mag˙mula
mill-artist Taljan ta’ ˙ila Pietro Galierdi. Fih hemm
dik il-kalma u l-©abra flimkien mal-ilwien delikati
u trasparenti li tant huma komuni fix-xog˙lijiet ta’
Galierdi.
Ta’ aktar importanza g˙all-istorja tal-arti
lokali hu l-pala d’altare li juri l-Madonna taç-
Çintura. Dan il-kwadru g˙all-ewwel bilkemm ma
ja˙sdekx g˙ax il-figuri jidhru wisq ikkonçentrati
fiç-çentru u hemm spazju li donnu mhux parti
mill-kompoΩizzjoni. Fil-fatt, din it-tila kienet ©iet
imkabbra u miΩjuda minn Vincenzo Busuttil g˙ax
il-kwadru ma kienx ma˙sub g˙al wie˙ed mill-
altari tas-salib tal-parroçça tal-Qala. Qabel, kien
fil-knisja tal-patrijiet Agostinjani, hawn ir-Rabat.
Il-patrijiet ordnaw kwadru ©did g˙and il-pittur
Ruman Tito Troia u l-kwadru l-qadim irregalawh
lill-knisja tal-Qala fit-18 ta’ Lulju, 1895. Is-sabi˙a hi
li l-kwadru l-qadim kien tal-artist Francesco Zahra,
l-a˙jar artist Malti tas-seklu 18. Tista’ ta˙seb x’tilfu
l-Agostinjana, u x’akkwistaw tal-Qala!
Fil-knisja tal-parroçça tal-Qala nsibu wkoll xi
xog˙lijiet ta’ Attilo Palombi, waqt li xi kwadri tal-
altari tal-©nub b˙alma hu dak tal-Qalb ta’ Ìesù, 45
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011

Malti Gianni Vella. Ix-xog˙ol sar fi stadji differenti.

ta’ San Fran©isk t’Assisi u l-kwadri laterali tal-kor
huma tal-pittur Gianni Vella. Il-pro©ett kollu tas-
saqaf, bil-korsija, il-koppla u n-navi b’kollox huwa
wie˙ed omo©eniku g˙ax sar kollu wkoll mill-pittur
Kien beda fl-1941 u tlesta fl-1961. In-narrattiva
tas-saqaf tipprovdi rakkont viΩiv tal-pjan tas-
salvazzjoni bis-sehem ta’ Marija u ÌuΩeppi f’dan
il-pjan ta’ m˙abba Divina. Ir-rakkont jibda mill-
waqg˙a ta’ Adam u Evan b’episodji o˙ra mir-Rabta
l-Qadima u mbag˙ad jg˙addi g˙ar-Rabta l-Ìdida,
b’aççenn partikulari fuq is-sehem tal-Familja ta’
Nazaret bit-twelid tal-Messija. Il-˙lasijiet g˙al
dawn id-diversi kompoΩizzjonijiet kienu jvarjaw
skont iΩ-Ωmien tal-esekuzzjoni u skont id-daqs.
Biex nag˙tu xi eΩempji, l-ewwel koppletta tan-
navi, dik tal-Madonna tar-RuΩarju qamet b’kollox
Lm50 (€116). L-apside tal-kor li saret fl-1947 swiet
Lm180 (€419). L-apside tal-orgni li saret fl-1954
qamet Lm300 (€699).
Hemm bosta xog˙lijiet o˙ra fil-knisja parrokkjali
li ji©bdulna g˙ajnejna, ukoll fejn tid˙ol arti
applikata. U˙ud huma interessanti min˙abba
l-estetika tag˙hom inkella s-siwi intrinsiku artistiku.
O˙rajn huma ta’ livell provinçjali, iΩda rridu
napprezzawhom u nikkonservawhom min˙abba
s-siwi storiku tag˙hom inkella r-rabtiet soçjo-
kulturali b˙alma huma d-devozzjonijiet popolari.
Xejn m’g˙andu jitwarrab g˙ax wara kollox, dawn
l-o©©etti huma parti mill-wirt tar-ra˙al u jixhdu
l-inizjattivi, il-˙idma, is-sagrifiççji u l-im˙abba tan-
nies tal-Qala lejn il-knisja tag˙hom – id-Dar ta’ Alla
u l-©abra ta’ kul˙add.

Best
Hardware

Quality
Lowest
Prices

FOR ALL OFFICE

SUPPLIES &
STATIONARY
Photo Copy Service & Binding
Calculators, Fax Machines,
Ink Cartridges & Copy Paper

46
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011

Dak in-Nhar li Twieled Ìesù

Il-qniepen imlew l-arja b’eki ta’ fer˙.
G˙aliex il-bronΩ tag˙hom kien donnu
Irid jin˙all b˙al ma jin˙allu l-qlub ta’ Ωew© ma˙bubin.
L-g˙asafar ta’ l-ajru g˙annew u mlew l-arja b’melodiji
Li jsa˙˙ru!
L-an©li tas-sema dak in-nhar ittajru innoçentament
Madwar Sid il-Óolqien b˙al ma jittajjar fer˙ na˙al
Madwar ir-Re©ina.
In-Natura jien nist˙ajjilha tkellimni u tg˙idli, ‘Jien dak
In-nhar li kellu jitwieled l-Awtur jew a˙jar il-Óallieq
Tieg˙i, ilbist l-isba˙ ilbies tas-satin jew tal-bellus
Li g˙o©bu jag˙tini l-Óallieq tieg˙i: setg˙an.
G˙aliex ara n-nida li tbus kull fjura lellxet fil-
Weraq tas-si©ar b˙alma lira tad-deheb tat-tmintax
Il-Karat tlellex fuq sider ta’ tfajla ©in©rija; minn tal-bdiewa
Tag˙kom. Anke iΩ-ΩunΩan bellusi ΩanΩan bil-fer˙,
Biex ipaxxi ‘l Alla mag˙mul Bniedem,
Li d-destin Tieg˙u kien ji©©ieled mal-qawwiet tal-
ÓaΩen g˙al kawΩa ©usta, g˙al kulma hu tajjeb u sabi˙
Fil-veru sens tal-kelma.’
U ig˙iduli ftit min ma fera˙x dak in-nhar.
Il-˙rief li kienu g˙adhom kif twieldu, dlonk inteb˙u li kienet
Ìrat ©rajja li ma kienet ser tintesa’ qatt, g˙aliex imlew
Is-silenzi infiniti b’g˙ajjat li jog˙©ob il-widna.
Il-Ministru Ma©©uri tan-Natura, deheret minn wara
Purtieri bojod ˙amranin, issawwab ra©©i fietla biex isa˙˙an
Lil Dak li xeg˙elha darba u ma ˙allihiex tintefha
Iktar. Il-miΩerg˙a tad-djamanti Ωoroq uriet iktar mis-
Soltu. Sa˙ansitra il-musbie˙ il-lejl b’dik
Id-dija tieg˙u kien iwennsek dak in-nhar.
F’kelma wa˙da jien Natura li minn xi daqqiet nuri
Snieni, urejt ˙niena bla tarf ma Sid il-Óolqien.
G˙ax dak il-lejl li l-An©li ttajret fuq l-G˙ar
Ta’ Betlehem kul˙add fera˙, kul˙add çapçap,
Kul˙add qabΩitlu demg˙a, u qal, ‘dan il-Blanzun
Ìdid ifu˙ u Naturali ser jifta˙ bwieb
Is-sema.’
Jien twelidt f’dar komda, spazjuΩa u kbira
U b˙ali l-Qalin kollha,
Imma int Óelu Ìesù Bambin, twelidt f’G˙ar.
Kien ˙aqqek l-a˙jar u g˙o©bok tie˙u l-ag˙ar.
G˙alik Ìesù Bambin m’g˙andhix deheb, inçens, jew mirra
Imma poeΩija fqira.
Illum int g˙andek Palazz bla limiti f’sema blu çelesti
Nitolbok t˙enn g˙alija g˙ax jien fik biss nitma o Ìesù.
U int Reli©jon tag˙na, sabi˙a, benefiçjenti, immortali:
Int u l-qassisin li tant nistmaw, ridtu tkunu biex jien ma ni©ix fil-g˙ali.

Viva Ìesù Bambin

Joe Cutajar - 8 ta’ Novembru 2010

47
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
Gozo International Celebration
The heart rendering music flowing from the violin
played by an inspired Dr Joseph Chetcuti lingered
in the air and the hearts of the huge crowd of
local and foreigner residents attending the Festa
edition of the Gozo International Celebration on
July 28, 2010, long after the deafening applause
died out.
The musical embodiment of the theme chosen
for this 15 th edition of the GIC, “Celebrating
Life”, certainly achieved the ecumenical objective
of this celebration that originally inspired Rev. Dr
Joe Zammit, archpriest of Qala, to embark on this
series of celebrations to draw together various
Christian denominations seeking unity in diversity
through one and the same God who gave us all
the gift of life.
The need to celebrate life is emphatically
stressed in this GIC edition because we are
living in an era where work holism, alcohol
48
FESTA EDITION 2010
Victor Grech
and drug abuse, abortion and impersonal
human relations stripped naked of respect,
care for each other and solidarity, are leaving
a heavy toll physically and psychologically.
It seems to be becoming more difficult and
rare to look at the beauty of life, at the
bewitching surroundings and nobility and
life enriching power of values like love,
respect, care, solidarity, tolerance, support and
forgiveness. War, hunger and poverty celebrate
the destruction of life and useless suffering.
However in well off countries where there is no
war many delude themselves into thinking that
they can attain happiness and profoundly enjoy
life without the presence of God in their lives.
Whereas recently the Qala GIC was
recognised by His Holiness Pope Benedict XVI as
a “praiseworthy ecumenical initiative”, the last
GIC was under the patronage of His Excellency,
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
the President of Malta, Dr George Abela, who
was delighted with the high quality musical
interpretations and the unifying harmonious
atmosphere in St.Joseph’s square, Qala crammed
with a massive highly appreciative audience.
The Ite ad Joseph band under the direction
of the dedicated and able Maestro Antoine
Mercieca gave excellent interpretations of “lill-
Kbir Patrijarka San ÌuΩepp” (Antoine Mercieca),
“We are the world” (Micheal Jackson), “Nella
Fantasia” (Ennio Morricone), “Lill-G˙aqda
MuΩikali Ite ad Joseph” (Joseph Vella), and
created a truly festive atmosphere.
Local talents Keith Anthony Buttigieg, Ruth
Portelli and Patricia Buttigieg entertained the
audience with top class interpretations and drove
the theme home very effectively. The GIC is the
creator of the opportunities for local musical
talents to express their gifts and perform to a
huge and appreciative audience. The Menhir
Qala Folk group grabbed the opportunity to
pass on our folklore to the numerous foreigners
attending the GIC with their folkloristic music,
dancing, costumes and tools used for old skills
and crafts.
Besides violinist Dr Joseph Chetcuti
accompanied by his sister Annmarie Chetcuti
who gave brilliant interpretations, there was
singer Thea Garret who won the Malta Eurosong
festival as the GIC special guest singing various
songs.
Renowned Gozitan-Australian artist Paul
Stellini captured the event’s emotions in a
characteristically beautiful painting which he
painted while the GIC was going on. As usual
the GIC came to an end with a reception during
which local and foreigners from various countries
mingled in an amicable way.
49

Celebrating Life
Life without love and friendship is a meaningless life. The
meaning of life is, largely, given by love and friendship.
And yet we are living in a world with a
death philosophy, leading mankind all
along. Each and every day thousands
die through abortion. Over 200,000
annually in Britain alone. Countries
with mercy killing laws are on
the increase. Almost everyday we
hear of terrorist acts - planted and
thought by fundamentalists - that
kill indiscriminately young and old,
pregnant ladies and innocent children.
Abroad, road rage is responsible for
hundreds of deaths on busy motorways.
Drivers under the influence of alcohol
and/or drugs keep on driving putting in
jeopardy all of us. And we take all this in
our stride…nothing new…no need to
panic…just common fare. And we keep
on nibbling our usual crisps in front of
the TV and drinking some soft drink or
beer while blood is splashing on our
screens. We have become immune to
all these atrocities.
We may perhaps be under the
impression that this culture of death
has not reached our shores. We are
happy that no mercy killing law is
in the pipe line in Malta. Road rage
killings in our island are as rare as
vanilla ice-cream in the Sahara. And
terrorist attacks are others concern
never our own. But all this optimistic
thinking could very well conceal the
real problem which is silently but
most efficiently raising its ugly head.
50 We have local correspondents or
Le˙en il-Qala - Jannar 2011
better still opinion builders, with vast
readership telling one and all that
there is nothing wrong in abortion as
long as this is done during the first
few weeks of pregnancy. They call the
fetus “a handful of tissues”. Moreover
we know from official statistics that 78
Maltese women went to England last
year to terminate their pregnancy. And
this number could be the proverbial
tip of the iceberg because many opine
that more people go to Sicily, mainland
Italy and Belgium to undergo similar
operations. So it might be that we
are living a happy illusion when we
assume that the abortion problem is
not a Maltese problem.
Science teaches that human life
begins at conception. If it is also true
that it is affirmed by religion, it does
not for that reason cease to be a strictly
scientific truth, to be transformed into
a religious opinion. He who denies that
human life begins with conception
does not need to contend with religion,
but science. To deny this certainty of
biology is not to express a lack of faith,
but a lack of basic knowledge of human
genetics, something that is even known
by the general public.
The Blessed Mother Theresa of
Calcutta once said ‘We must not be
surprised when we hear of murders, of
killings, of wars, of hatred. If a mother
can kill her own child, what is left but for
us to kill each other.’ How right she is.
Yet life is so beautiful. Every body
has his ups and downs and sometimes
struggle to survive but we have to
learn to look at the bright side of
things. This is the true philosophy of
life that helps us enjoy our living. We
have to learn to enjoy little things such
as the beauty of a rose, the singing of
a common bird, the sight of a rainbow
and the expanse of the sea or a blue
sky. Remember that the best things in
life are free of charge. No vat. No tax.
Love, happiness, friendship, honesty,
mother nature and above all Life itself
come free.
To celebrate life we must be kind
and caring to all around us. We seem
to be living in a world where nobody
has time for others. Parents have
no time for each other nor for their
children. The children have no time to
talk to their parents. Everybody seems
to be living his own particular life. But
we must remember that a closed fist
carries much less sand than an open
hand. Egocentric thinking can never
lead to happiness. To live for oneself
is not a meaningful life and living
without a goal leads one to frustration
and unhappiness, to coldness and
unkindness. And perhaps that is the
real problem. We forget that the Good
Lord, two thousand years ago told us:
It is more pleasant to give than to
receive.
This is the philosophy that helps us
to celebrate life. To share with others
the nice things that the Good Lord
gives us. To treat others as brothers
rather than strangers or worse still
as enemies. We should be ready to
bend backwards and go out of our
way to make others happy. We should
do our utmost to create a welcoming
atmosphere where those who meet us
feel at home. We should have a ready
smile even for those who are not on
our special list of favourites. All other
forms of living become pure existence.
Remember that we make a living
by what we get but we make a life by
what we give.
The conclusion is therefore very
obvious. It is only those who love, can
really celebrate life.
Franco Mercieca

Il-Ktieb S a l v u A t t a r d , I l -
Ma©istrat tal-Qala 1886-
1972, jikkonsisti f’Nota
Awtobijografika tal-Ma©istrat
Attard innifsu, bi kritika u
Annotamenti Storiçi mag˙mula
minn Michael Refalo (Nutar) minn
Victoria.
Ktejjeb ta’ 77 pa©na mqassma
fi tnax-il kapitlu, u˙ud qosra u
o˙rajn itwal.
Wara l-Werrej u l-lista tar-
ritratti u l-abbrevjazzjonijiet uΩati,
insibu d-da˙la tal-ktieb li ©iet
miktuba mis-Sur Paul Buttigieg
is-Sindku tal-Qala. Irridu ng˙idu
li l-Kunsill Lokali tal-Qala kien
inkarigat mill-pubblikazzjoni ta’
dan l-istess ktieb, liema ktieb kien
ikkummissjonat kif g˙edna lil
Michael Refalo minn Victoria.
Tajjeb infakkru li l-Ma©istrat
Attard kien iben dehen tar-
Ra˙al tal-Qala. Persuna distinta
li g˙amlet unur mhux biss g˙alih
innifsu iΩda g˙all-Qala u g˙al
G˙awdex kollu kemm hu.
Kwalitajiet li kienu jispikkaw fil-
Ma©istrat Attard kienu; l-ir©ulija,
l-onestà, il-©ustizzja u b’mod
çar l-umiltà. Dawn il-kwalitajiet,
Le˙en il-Qala - Jannar 2011
SALVU ATTARD
Il-Ma©istrat tal-Qala
flimkien mal-personalità, il-
©entilezza u l-abilta’ li kienu
jsawru l-karattru ta’ Salvu Attard,
g˙amlu lill-Ma©istrat tal-Qala,
persuna affidabbli, rispettata
u ferm stmata mill-poplu kollu
G˙awdxi. Il-Ma©istrat Attard kien
istruwit fil-professjoni legali li kien
i˙addan, kemm b˙ala Avukat u
xejn inqas b˙ala Ma©istrat. Dan
deher çar mill-fatt li wara li spiçça
minn Ma©istrat huwa baqa’ jag˙ti
pariri legali lil kull min kien ifittxu.
Sa l-età ta’ 76sena kien g˙adu jara
n-nies fid-dar tieg˙u tal-Qala fejn
illum hemm ‘Ta’ Ûeppi’ Bar.
Kellu abilta’ kbira fit-t˙addim
tal-lingwa IngliΩa kif ukoll dik
Taljana. Kien bniedem ta’
mog˙drija kbira u din l-aktar
li spikkat fil-prattika tieg˙u
ta’ Ma©istrat, li apparti li kien
ji©©udika l-kaΩ u mhux il-
persuna, però kien jag˙mel
il-konsiderazzjonijiet soçjali u
ekonomiçi li fihom kien jg˙ix il-
poplu tag˙na f’dawk iΩ-Ωminijiet.
Kien bniedem sportiv ˙afna.
Tant hu hekk li g˙alkemm kien
rarissimu li l-Ma©istrat kien jibg˙at
lil xi ˙add il-˙abs, però darba
REÇENSJONI TAL-KTIEB:
Awtur: Dr Michael Refalo 2010
ISBN No: 978-99932-0-933-1
deher quddiemu wie˙ed li waqt
log˙ba football kien ta’ xebg˙a
lir-Referee. Lil dan huwa tah piena
ta’ ©urnata ˙abs. Xi ˙a©a kbira
g˙al dak iΩ-Ωmien.
Il-˙ames kapitlu jirrigwarda
r-Ringrazzjamenti li l-Awtur
g˙o©bu jag˙mel lil dawk
kollha li b’xi mod jew ie˙or
kienu ta’ g˙ajnuna g˙alih, fil-
©bir ta’ materjal, ritratti, pariri,
korrezzjonijiet eçç.
Is-sitt kapitlu jitratta fid-dettal
l-Awtobijografija u l-Istorja.
Hawn to˙ro© b’mod çar ˙afna
r-relevanza li din g˙andha
g˙all-istorja. Il-kitba bijografika
titfa’ dawl mhux biss fuq il-
persuna partikolari iΩda anke
fuq iΩ-Ωminijiet u s-soçjetà ta’
madwarha, fuq l-avvenimenti
kontemporanji g˙all-individwu, kif
ukoll fuq l-irwol tieg˙u fuq dawn
l-affarijiet.
Wara dawn il-kapitli ng˙addu
mbag˙ad g˙all-“Manuskritt”
innifsu. Dan kien jikkonsisti fi
11-il pa©na u miktuba bl-idejn.
F’dan il-Manuskritt, li g˙alija
huwa ta’ valur imprezzabli, Salvu
Attard, jag˙ti r-rakkont dwar dak
51

li g˙adda minnu matul medda
ta’ snin. Huwa kkonçentra l-aktar
dwar Ωmien l-iskola primarja,
sekondarja fis-Seminarju ta’
G˙awdex, kif ukoll fl-Università.
Huwa jitkellem ukoll dwar dak
li g˙adda minnu fl-ewwel snin
tal-prattika legali sa ma la˙aq
Ma©istrat. B ˙al kwalunkwe
bniedem ie˙or Salvu Attard ra
˙afna ma wiççu, imma forsi
l-aktar li ˙ass kien meta l-azzjoni
˙aΩina rçeviha minn min l-aktar
li g˙amillu l-©id. Hawn wie˙ed
jista’ jara l-mod ta’ ˙ajja tas-snin
tal-bidu tas-seklu 20. Kemm kienu
l-pagi f’dawk iΩ-Ωmenijiet kif ukoll
x’tip ta’ sagrifiççji ried jag˙mel
biex ikompli javvanza fl-istudji
tieg˙u.
Kif g˙edt, dan il-
Manuskritt miktub bl-idejn
mill-istess Ma©istrat, fih xi
Ωbalji tal-ortografija kif ukoll xi
korrezzjonijiet li g˙amilhom Salvu
Attard innifsu huwa u jikteb.
L-awtur tal-ktieb, deherlu li
jkun aktar fidil lejn il-kontenut
52
Le˙en il-Qala - Jannar 2011
jekk jistampa d-dokument kif
inhu, b’mod l-aktar awtentiku.
B’hekk ˙add ma jista’ jibdel xi
nterpretazzjoni li to˙ro© çara mill-
istess kontenut.
Dan huwa ktieb sabi˙, mimli
informazzjoni ta’ natura soçjali,
ekonomika u anke edukattiva tal-
perijodu li g˙ex fih il-Ma©istrat
Attard. Tag˙rif li qatt ma konna
nafuhom. Per eΩempju, jien li kont
inkun ˙afna mal-Ma©istrat fid-
dar tieg˙u, fejn ˙afna drabi kont
niekol ukoll mieg˙u u ma’ Maria
li kienet tie˙u ˙siebu b’interess u
m˙abba kbira, qatt ma kont smajt
li l-Ma©istrat kien g˙all-darbtejn
jg˙allem l-IngliΩ fis-Seminarju
tal-Isqof fir-Rabat G˙awdex. Ma
kontx naf li f’xi Ωmien ˙adem
ukoll ta’ Avukat tal-Kuruna kif
ukoll Avukat (tal-Fqar) g˙all-gΩira
ta’ G˙awdex. Tg˙allimt li huwa
kien ukoll ma˙tur Assessur tat-
Taxxi g˙al G˙awdex.
Nikkonkludi billi nappella lill-
qarrejja ta’ din ir-rivista, kif ukoll
lill-dawk kollha li j˙obbu l-istorja
b’mod partikulari lill-Qalin, sabiex
jakkwistaw kopja ta’ dan il-ktieb
mill-Kunsilli Lokali tal-Qala u
jaqrawh u wara jΩommuh fil-
librerija tag˙hom.
G˙an-nom tal-Kunsill Lokali
tal-Qala, rrid nirringrazzja lill-
Onor. Dr Chris Said, Segretarju
Parlamentari fl-Uffiççju tal-
Prim Ministru, g˙all-g˙ajnuna
tieg˙u sabiex dan il-ktejjeb setà
ji©i ppubblikat. Fil-fatt dan il-
ktieb kien stampat fl-Istamperija
tal-Gvern li taqa’ ta˙t ir-
responsabbiltà tal-Onorevoli Chris
Said.
Nifra˙ lill-Awtur g˙all-biçça
xog˙ol tajba u serja li rnexxielu
jag˙mel u lill-Kunsill Lokali tal-
inizzjattiva li ˙a sabiex jippubblika
dan il-Ktejjeb hekk importanti
g˙all-Qala. J’Alla jkollna aktar
kotba dwar personalitajiet
o˙rajn mill-Qala li verament
jist˙oqqilhom li ji©u mfakkra
g˙all-g˙emilhom mal-Qalin
kollha.
Euchar Mizzi - Qala - 25/10/10
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
AUSTRALIAN QALA ASSOCIATION
L-ASSOÇJAZZJONI TAL-QALA FL-AWSTRALJA
48 Cowper Avenue, St Albans, Viçtoria 3021, Australia. Tel: 0061 (03) 93674268
Tag˙rif mill-Awstralja dwar ˙utna l-Qalin emigranti,
G˙eΩieΩ Qalin, insellmilkom, in˙obb nitkellem
mag˙kom, re©g˙u g˙addew erba’ xhur o˙ra
mill-a˙˙ar li tkellimna ftit flimkien permezz
tal-kitba tieg˙i u anke permezz ta’ din ir-
rivista tant popolari mag˙na l-emigranti Qalin.
B˙alma tafu intom er©ajna bdilna l-ista©uni a˙na
nibg˙athulkom ix-xitwa u intom tag˙tuna s-sajf.
B˙alissa a˙na qeg˙din fir-rebbieg˙a fejn in-natura
ter©a tqum mir-raqda tax-xitwa u kollox jkollna
sabi˙, fjuri, si©ar armati kollha bil-ward, il-˙axix
kollu a˙dar u kollox jurina li s-sajf re©a mag˙na.
Is-sena ukoll g˙amlet ˙afna u ˙afna xita, issa
g˙andna ˙afna ilma, ix-xmajjar faru kollha u anke
id-dams imtlew, issa l-Mulej ftakar fina sew, xi
ftit ˙sarat saru wkoll, imma ˙add ma tilef ˙ajtu.
Issa ukoll l-istruzzjonijiet tal-ilma naqsulna ˙afna
minnhom ukoll u nistg˙u insaqqu kemm irridu u
x’˙in rridu. Id-distillatur tal-ilma ser jkun lest kollu
s-sena d-die˙la però l-gvern qalilna li jekk ma
jkunx hemm bΩonnu ma juΩahx, juΩah biss fejn
ikun hemm il-bΩonn. (Naturalment tistg˙u ta˙sbu
kemm ser in˙allsu qares g˙alih). U l-ilma trid
tuΩah Ωgur, g˙ax hu parti mill-˙ajja tal-bniedem.
Il-festi tag˙kom issa spiççaw però tag˙na
g˙adhom sejrin, fadal Stella Maris, St Andrew,
Santa Katarina u ng˙alqu l-festi bil-KunçiΩΩjoni.
Din is-sena ukoll l-istazzjon tar-radio S.B.S.
jag˙laq 35 sena jxandar ©o Melbourne. Kien l-20
ta’ Ottubru 1975 meta beda jxandar g˙all-ewwel
darba ©o Melbourne fuq Radio 3EA (A.M.) (Radio
ethnic Australia) u kien bdieh niftakar sew il-mibki
Dr Joe Abela u anke bis-sa˙˙a tal-mibki Ministru
tal-emigrazzjoni Alf Grosbi li kien Lhudi, mal-
gvern ta’ dak iΩ-Ωmien (forsi ˙afna mill-qarrejja
jiftakruh l-gvern ta’ Whitlam li kien ©ie imkeççi
mill-gvernatur Ìenerali John Kerr, ˙a©a li qatt
ma saret fil-politika Awstraljana.) Wara ftit Ωmien
beda jissemma S.B.S. (li tfisser six billion stories)
il-popolazzjoni tad-dinja kollha. Illum jxandar
fuq frekwenza nazzjonali mal-Awstralja kollha
F.M. b’68 lingwa u 24 sieg˙a kuljum. Saru ukoll
l-log˙ob tal-Commonwealth Games ©ewwa l-belt
tal-Indja, ©o Delhi fejn l-Awstraljani g˙amlu festa
kbira bil-medalji, fejn jekk m’iniex niΩbalja reb˙u
minn MICHAEL BUTTIGIEG,
President Australian Qala Assoçiation
75 gold, 52 silver u 48 bronze b’total ta’ 185
medalja fejn kif waslu f’Melbourne g˙amlulhom
festa kbira u naturalment dik il-festa l-kbira li
jag˙mlu hawn ©o Melbourne dik tal-Melbourne
Cup, fejn ukoll tkun public holiday u l-Awstralja
kollha tieqaf biex tara dik it-ti©rija taΩ-Ωwiemel li
tkun tiswa aktar minn 6 miljun dollaru awstraljan.
Is-sena ukoll ja˙bat l-150 anniversarju u g˙al din
l-okkazjoni ©iet ir-re©ina biex tifta˙ iç-çerimonjji
li hawn isibhom The Spring Carnival. B˙alma
tafu Ωgur smajtu u anke forsi rajtu fuq l-internet
li issa ©ol-Awstralja ukoll hawn l-ewwel qaddisa
li kienet Soru Mary Mackillop, fejn saru festi kbar
f’South Australia, Sydney, u Melbourne. Mary
Mackillop twieldet fl-1846 fis-subborg ta’ Fitzroy
tefg˙a ta’ ©ebla biss mill-belt ta’ Melbourne. Hi
da˙let soru g˙ax ˙asset li riedet tg˙in u tie˙u
˙sieb it-tfal u fet˙et skola tat-tfal fis-sena 1866 ©o
Penola fis-South Australia. Hi mietet fis-sena 1909
u hi midfuna f’North Sydney u lllum hi qaddisa
u jsibuha b˙ala St Mary of the Cross Mackillop.
Saru ˙afna attivitajiet o˙ra fil-belt ta’ Melbourne
imma ma jistax jkun li nsemmi kollox. Issa li
qeg˙din fil-˙in tas-sajf u baqag˙lna sal-Óadd 3
t’April 2011. Qeg˙din jg˙idulna ukoll li aktar ser
tkun xita milli s˙ana. Però dejjem iwissuna fuq in-
nirien biex dejjem noqog˙du attenti kif inqabbdu
n-nar speçjalment sigaretti u BBQ u nar ie˙or biex
ma ter©ax ti©i irrepetuta dik it-tra©edja tan-nirien
forestali li kienu ©raw is-Sibt 7 ta’ Frar 2009.
53
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011

Tag˙rif mill-G˙aqda tag˙na A.Q.A.

B˙alma tafu intom issa li qeg˙din noqorbu biex
nispiççaw l-attivitajiet kollha g˙as-sena 2010. A˙na
tal-kumitat baqalna ftit attivitajiet o˙ra sal-a˙˙ar tas-
sena. Dak il-famuΩ trip ta’ ©urnata madwar il-bajjiet
ta’ Port Phillip Bay fejn in-nies ikunu jistennew minn
sena g˙al o˙ra, fejn ikollna ©urnata flimkien induru
mal-ba˙ar u l-veduti sbie˙ fejn nag˙mlu ukoll B.B.Q.
kbir fejn il-ba˙ar u wara naqsmu bil-ferry bil-bus
b’kollox minn na˙a g˙al l-o˙ra tal-bajja fejn kul˙add
jie˙u gost b’dik il-©urnata ta’ arja friska u pura tal-
bajjiet. Wara jkollna ukoll l-a˙˙ar trip ta’ jumejn g˙all-
border ta’ N.S.W. fejn mmorru fil-belt ta’ Albury . Fit-
trip mag˙na jkollna ukoll lil Fr Christmas fejn kul˙add
ikanta dawk il-Christmas Carols bil-Malta u lotterija
kbira ta’ Christmas Hamper kbir. Fejn wara lura lejn
id-dar ng˙addu fil-Farm taç-çirasa fejn kul˙add jixtri
bil-kaxxi çirasa friska u bnina u dik l-arja friska u pura
tal-kampanja u b’hekk inkunu temmejna l-attivitajiet
tag˙na kollha g˙al din is-sena 2010 fejn wara
l-kumitat jiltaqa’ tal-a˙˙ar biex a˙na ukoll nistrie˙u
ftit g˙al Christmas holidays, fejn ukoll jibdew l-festi
tal-Milied. Hux kemm jg˙addi ji©ri Ω-Ωmien? Filli fil-Qala u speçjalment lill-poplu kollu tal-Qala u
Jannar u filli Diçembru u jkun ix-xahar tal-Kunçizzjoni lill-familji kollha tag˙hom. Nixtieqilkom Milied
u tal-Milied fejn infakkru t-twelid ta’ Ìesù Bambin. hieni mimli risq, hena, paçi u prosperità g˙as-sena
Dejjem hekk ng˙id jien, il-Milied lili dejjem ifakkarni 2011. Óudu pjaçir fil-festi tal-Milied u l-Ewwel tas-
fi tfuliti fil-Qala, immur il-MuΩew u l-purçissjoni sena u iddevertu flimkien, però isimg˙u minni:
tal-Bambin wara g˙all-quddiesa ta’ nofs il-lejl man- ‘min isuq xurban, l-ikbar ba˙nan’. Sa˙˙a. Il-Milied
nanna Dolor, dak kien Ωmien, o Ωmien ˙elu kif it-Tajjeb lil Kul˙add. Viva l-Qala, Viva San ÌuΩepp.
˙allejtni. G˙al-lum daqshekk, niltaqg˙u sena o˙ra,
sena ©dida 2011. Minn qieg˙ qalbi nibg˙at inselli
g˙alikom ˙afna u nixtieqilkom l-isba˙ xewqat sbie˙
g˙al-festi tal-Milied u ta’ l-Ewwel tas-Sena likom u
lill-familji kollha tag˙kom, il-Milied it-tajjeb u sena
mimlija risq, hena, barka u ©id. Sa˙˙a g˙al kul˙add.
Have a very nice Christmas. Jekk jo©g˙obkom id˙lu
dejjem fuq il-website tag˙na tal-A.Q.A. fejn hemm
˙afna ritratti sbie˙ u iktbulna fuq il-facebook u g˙idu
ta’ min intom. Grazzi. www.aqa.net.au bringing the
world closer together.
Issa nie˙u din l-opportunità biex flimkien
ma’ marti Rose u l-kumitat tieg˙i nibg˙at l-isba˙
xewqat sbie˙ tal-Milied u l-Ewwel tas-Sena mimlija
risq, hena, paçi, barka u ©id lill-Arçipriet Kan.
Dr Joe Zammit, lis-saçerdoti kollha tal-parroçça,
lis-seminaristi, lis-Sindku s-Sur Paul Buttigieg u
lill-kunsilliera kollha u l-familji tag˙hom, lil Dr
Raymond Xerri u lill-familja tieg˙u, lil Mrs Linda
Buttigieg u l-familja tag˙ha kollha, fllimkien mal-
Bord Editorjali kollu tal-paçenzja li jie˙du bija. Lil
Ivan Cefai tar-radju Le˙en il-Qala u lill-istaff kollu
tieg˙u. Lis-surmast u l-bandisti kollha tieg˙u
tal-Banda Ite ad Joseph. Lis-Sur Euchar Mizzi u
l-familja kollha tieg˙u, lill-kumitat tal-Banda Ite
ad Joseph u lill-familji tag˙hom kollha. Lil Club
54 tal-Football Qala St. Joseph u lill-g˙aqdiet kollha
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011

Mid-Djarju ta’ {u\epp Debono )

(14 B

Mi©bura u ppreΩentata minn: Euchar Mizzi

It-Tielet Kapitlu: It-Tieni Parti - Jaqbad mill-˙ar©a - Festa 2010:

Lista ta’ Laqmijiet(2), li kienu
u w˙ud g˙adhom jinsabu fil-Qala llum

Fl-a˙˙ar ˙ar©a ta’ “Le˙en il-Qala” tal-Festa 2010,
jien kont stampajt lista eΩawrenti ta’ Laqmijiet
li kienu jeΩistu u o˙rajn li g˙adhom jeΩistu sal-
©urnata tal-lum. Jien kont stqarrejt b’mod l-aktar
çar li mhemmx dubju li hemm o˙rajn li ser
jibqg˙u barra, jew g˙ax ma jidhrux fid-Djarju ta’
GuΩepp Debono jew g˙ax ma ftakarthomx jew
qbiΩthom bi Ωball. G˙alhekk kont tlabt lilkom
g˙eΩieΩ qarrejja Qalin b˙ali biex min jsir jaf jew
jiftakar f’xi laqam li ma jidhirx fil-lista, jekk jog˙©bu
jg˙addihuli biex inda˙˙lu mal-lista li di©à g˙andi.
B’wiççi minn quddiem irrid ng˙id li r-rispons
tag˙kom kien ferm akbar milli stennejt jew
ippretendejt jien. Ta’ dan irrid ng˙idilkom grazzi
mill-qalb. Apparti li ˙afna kellmuni u g˙addewli
rimarki poΩittivi u nkora©©anti dwar dak li nikteb
u b’mod partikulari dwar din l-a˙˙ar ˙ar©a tal-
laqmijiet, numru ie˙or ta’ Qalin, ir©iel u anke nisa
sa˙ansitra g˙addewli laqmijiet o˙rajn li m’humiex
fil-lista tieg˙i u talbuni biex ninkludihom mal-
lista biex, jekk jista’ jkun, ˙add ma jibqa’ barra.
Dan kien gost u pjaçir kbir g˙alija, g˙ax apparti li
wrejtuni biç-çar kemm intom taqraw il-kitba tieg˙i,
we©ibtu wkoll g˙as-sej˙a li g˙amiltilkom biex
tg˙inuni nkompli nkabbar din il-lista u jekk jista’
jkun tkun wa˙da kompleta.
G˙alhekk illum ser nag˙mel addenda (Ωjieda)
li ser tiΩdied mal-lista li di©à ppubblikajt fl-a˙˙ar
˙ar©a tal-Le˙en il-Qala. Il-Laqmijiet il-©odda huma
dawn:

Tal- ‘Arkivju’ Ta’ ‘Kanuna’ Ta’ ‘Pessu’

Tal- ‘Bambini’ Ta’ ‘Karistija’ Ta’ ‘Pietru’
Ta’ ‘Bardaxxa’ Ta’ ‘Kixxu’ Tal- ‘Poss’
Tal- ‘BeΩlaq’ Ta’ ‘Labaxx’ Tal- ‘Prejm’
Tal- ‘BiΩillu’ Tal- ‘Laççu’ Tas-‘San©akk’
Tal- ‘Bug˙addas’ Ta’ ‘Lagon’ Ta’ ‘Sejjettun’
Ta’ ‘Carlozz’ Ta’ ‘La˙la˙’ Tas-‘Serena’
Ta’ ‘Cauchi’ Tal- ‘LewΩu’ Ta’ ‘Sisu’
Tad-‘Dika’ Tal- ‘Luwa’ Ta’ ‘Spiru’
Ta’ ‘Dolora’ Tal- ‘Magun’ Ta’ ‘Sunny’
Tad-‘Domna’ Ta’ ‘Marinton’ Ta’ ‘Tonin’
Ta’ ‘Feliç’ Tal- ‘Muntun’ Tax-‘Xi˙’
Ta’ ‘Fer˙ana’ Tal- ‘Pa©ella’ Tax-‘Xillexx’
Ta’ ‘Filfila’ Ta’ ‘Piççirillu’ TaΩ-‘Zabbar’
Tal- ‘Fra’ Tan-‘Nag˙©a’ TaΩ-‘Ûajjar’
Tal- ‘Ìadi’ Tan-‘Nar’ TaΩ-‘Ûibe©‘
Tal- ‘Ìer’ Ta’ ‘Neriku’ TaΩ-‘Ûib©a’
Ta’ ‘GeΩiblu’ Tal- ‘O˙xon’ Ta’ ‘Ûoqju’ (68)
Tal- ‘Óaçç’ Ta’ ‘Pampli’
Ta’ ‘Óapija’ Ta’ ‘Parattuwa’
Tal- ‘IngliΩ’ Ta’ ‘Parejxu’
Ta’ ‘Jannar’ Ta’ ‘Parenpju’
Ta’ ‘KajΩola’ Tal- ‘Parparus’
Ta’ ‘Kajja’ Tal- ‘Pè’
Ta’ ‘Kalan©‘ Ta’ ‘Perempju’ 55
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011

Apprezzament ta’ Le˙en il-Qala

Minn Patri ÌuΩi Mifsud Agostinjan

Kemm inkun ilni nistenna li jasalli Le˙en il-Qala li jo˙ro© mill-parroçça tal-Qala kwaΩi kull tlett
xhur. Nifra˙ bih g˙aliex ikun imΩewwaq b’˙afna affarijiet sbie˙, litur©ija, funzjonijiet g˙as-sena
kollha fil-parroçça; s˙abna Qalin minn barra minn xtutna li jsemmg˙ulna x’jag˙mlu f’pajjiΩhom
tant fil-festi litur©içi tal-Knisja, it-tag˙lim siewi fuq id-duttrina dwar San ÌuΩepp tag˙na u
dwar il-Knisja kollha, tag˙lim siewi fuq is-Sagramenti u xi jsir matul is-sena, il-festi ta’ l-Avvent,
Milied, is-sehem li jie˙du Ω-Ωg˙ar u l-kbar f’dawn l-okkaΩjonijet tant sbie˙. G˙andi g˙al qalbi
l-katekeΩi jew it-tag˙lim li nsibu mill-Iskrittura mag˙mula u applikati g˙al Ωminijietna.
Tie˙u gost taqra r-rapport ta’ ˙idma li ssir minn sena g˙all-o˙ra g˙all-morda, pazjenti,
nies li akkawistaw il-karta tal-assikurazjoni tal-Unjoni Ewropeja. Kelma ta’ tif˙ir lill-
professjonisti u lil kull min qed ja˙dem g˙al dawn l-g˙anijiet tant sbie˙ li jsiru fir-ra˙al u
fil-parroçça.
Jien li kont imsiefer napprezza ˙afna dawn l-attivitajiet g˙ax f’çerti pajjiΩi ma ssibhomx.
Ir-Radju Le˙en il-Qala li jag˙ti dejjem it-tag˙rif ta’ xi jkun qed isir fil-parroçça. Il-kelma sabi˙a
u meqjusa ta’ l-Arçipriet mimlija tag˙lim u kif ukoll dik tal-ma˙bub Isqof tag˙na Mario Grech
fil-Velja ta’ Pentekoste ta’ din is-sena.
Ma jonqos qatt it-tag˙rif fuq il-banda tag˙na Ite ad Joseph u l-kaΩin li a˙na n˙obbuhom
˙afna. Din is-sena ˙ar©et marçi brijuΩi u innijiet tant sbie˙ lil San ÌuΩepp il-Manjus tag˙na.
It-tfal tag˙na tant fil-Preçett mal-Arçipriet kif ukoll fil-GriΩma tal-Isqof tant sbie˙ li jsa˙˙rulek
qalbek. Dak it-tag˙rif tal-©ranet tal-Ìimg˙a Mqaddsa u ta’ Sibt il-G˙id flimkien mal-festa
tal-patrun tag˙na ÌuΩeppi u tag˙rif ie˙or i©©ag˙lni napprezza u nag˙ti il-prosit lill-Arçipriet
Kan. Dr Joe Zammit u lill-kleru flimkien ma dawk li ja˙dmu biex dan il-Le˙en il-Qala jinqara
minn kul˙add.
56
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011

L-AÓÓAR TAS-SENA
Patri ÌuΩi Mifsud, Agostinjan

Kemm ili nistenna dan il-jum tal-a˙˙ar tas-sena! Ili nistennieh

mhux biex inda˙˙al l-istrina, imma biex nirringrazzjah
talli g˙addiet sena o˙ra minn fuqi u kbirt iΩjed fil-qdusija.
Nitkellem minni g˙ax verament g˙amel mag˙na ˙wejje©
kbar, insemmi li ˙alliena ˙ajjin, li mxejna flimkien mieg˙ek, int
u jiena u a˙na mieg˙ek mag˙qudin ˙a©a wa˙da bejnietna.
Int Alla tag˙na, ˙adt ˙siebna, bg˙atna f’familja qaddisa,
g˙intna biex tag˙milna kif trid inti, b’©enituri qaddisa, a˙wa
li j˙obbuna u li jridulna l-veru ©id. Dawn il-persuni ta’ grazzi
li mΩejnin bihom, sawwruli l-©ewwieni tieg˙i biex insir kollni
tieg˙ek. Óadd ma ©ie b’kumbinazzjoni f’din it-triq ta’ ˙ajti
imma dawn in-nies kellhom xi ˙a©a sabie˙a x’jag˙tuni.
G˙ennuni biex nimxi dritt fis-sej˙a tieg˙i b˙ala religjuΩ
agostinjan ghax kien is-26 ta’ Diçembru tal-1948 meta libbisni
l-Pronviçjal ta’ dak iΩ-Ωmien Patri Lawrenz Agius. Illum li
qed jg˙addi Ω-Ωmien minn fuqi ma ng˙idx li g˙adni farfett,
imma g˙adni ng˙id l-istess talba li kien jg˙id San Martin ta’
Tours Isqof li kienet tg˙id hekk: “Mulej jekk g˙adek tarani li
g˙adni niswa g˙al xi ˙a©a ma ninkwetax jekk t˙addimni. Lil
min qed jaqra dawn il-ftit vrus fqajra tieg˙i, nitolbu l-Mulej li
mal-kumplament ta’ dawn il-ftit jiem li fadal minn din is-sena
u l-o˙ra li ©ejja nitolbuh li jΩommna fil-preΩenza tieg˙u ta’
kuljum u jifta˙ idejh it-tnejn , biex b˙al farfett li g˙adu kemm
˙are© mill-fosqa, intiru lejn is-sema flimkien. Nitolbu l-Mulej
biex matul din is-sena li se nibdew na˙dmu aktar biex intiru
lejn is-sema pajjiΩna kif dejjem xtaqna.

Tal-Kelba
Building Contractor
Crane & Generator Hire
Contaçt: Raymond Cefai
Plot 24, Qasam Ta’ Dun Anton,
Xag˙ra, Gozo. ‘RayRità, Triq it-Tempju, Qala, Gozo
Tel: 2156 3457 Tel: 21557847 / 21562532
Fax: 2156 4285
Mob: 9945 0523 Mobile: 9949 3169
57
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011

Pa©na
Madonna
tas-Sa˙˙a

Father,
Nixtieq li nirringrazzja lil Madonna ta’ Salus Infirmorum u lil binha Ìesù g˙al grazzja kbira li g˙amlu
mat-tifel tieg˙i Alex li g˙andu 36 sena li kiser saqajh minn Ωew©t bnadi u kellu ji©i operat. Siequ damet
6 xhur fil-˙adid, wara fil-©ibs u wara jimxi bil-krozzi. Illum wara 6 xhur sew mar g˙al x-ray u sabuh tajjeb
˙afna li jista’ jimxi ming˙ajr krozzi u jista’ isuq ukoll il-karozza. A˙na ilna devoti ta’ Salus Infirmorum
˙afna u nibqg˙u inxerrdu dejjem id-devozzjoni lejn il-Madonna tas-Sa˙˙a. Grazzi.
P.X. Zurrieq Malta.

Fresh Fish Supplies

FISH MARKET
MGARR ROAD, GHAJNSIELEM, GOZO
TEL: 21560 686 - 21555 668 - FAX: 21555 668 - MOBILE: 9943 9012

58
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
O ÛMIEN ÓELU…
Il-Kanonika
Q Riçerka u Kitba ta’
DR RAYMOND C. XERRI B.A.(Hons)(USA), E.U.Sch.(E.U.Law)
(FRG), D.D.S., M.A.(Dip.St)(Malta), L.F.I.B.A.(UK),
D.G.(USA), P.hD. (Australia)
Il-Qala fl-img˙oddi mhux imbieg˙ed, kien ra˙al
popolari, sa˙ansitra aktar mil-llum. Minkejja li
l-popolazzjoni tal-Qalin kibret sew, fl-a˙˙ar snin
u ©ew jg˙ixu ‘l fuq minn 280 Maltin u barrani
fostna, jΩuruna xarabanks ta’ turisti sew fuq
ix-xarabanks opentop u minn Marsaskala fejn
il-Qala g˙andha ©emella©©, jew xi titjira charter
minn Londra, Wales jew minn xi Belt il-Ìermanja
sabiex jaraw xi Edizzjoni tal-Gozo International
Celebration (G.I.C.), kif ukoll sabiex jieklu fil-
bosta ristoranti li jaf joffri ra˙alna, xorta l-Qala
fl-img˙oddi kienet aktar popolari.
IL-QALA KIENET AKTAR POPOLARI DARI
Iva, dari l-Qala kienet aktar popolari mill-lum.
Wie˙ed jistaqsi x’setg˙et kienet l-attrazzjoni ferm
akbar minn dawn l-attrazzjonijiet li semmejt li
kienet tattira aktar G˙awdxin, Maltin u barranin
lejn il-Qala. Fil-Qala ma kien hemm xejn dak iΩ-
Ωmien! A˙seb ftit. Minkejja li konna ra˙al ferm
iΩg˙ar u ma kelniex ristoranti jew belvedere kif
nafuh illum, jew Knisja Arçipretali mill-isba˙, it-
Trunçiera, l-imtie˙en, postijiet preistoriçi, Ωew©
playingfields, GIC jew il-Qala Folk Festival u tant
affarijiet o˙ra li nfittxu llum.
L-ATTRAZZJONI UNIKA – IL-KAPPELLA LA
MADONNA DELLA KALA
Kien hemm dak li hu kkunsidrat b˙ala l-©awhra
fil-kuruna ta’ ra˙alna, is-Santwarju Nazzjonali tal-
Immakulata Kunçizzjoni. Fil-bidu Ωgur li kienet
f’forma ta’ niçça li gradwalment ©iet estiΩa maΩ-
Ωmien sabiex saret il-kappella kif nafuha llum. Is-
Santwarju Nazzjonali tal-Immakulata Kunçizzjoni
jinsab fit-tarf tar-ra˙al tal-Qala, dari kien fiç-çentru
taΩ-Ωona abitata tar-ra˙al tag˙na. Dak inhar la kien
g˙adha nbniet il-knisja arçipretali u lanqas il-parti
moderna taΩ-Ωoni reΩidenzjali tal-Pjazza, Wardija,
tas-Salib, Fuq il-Ìebel u Ta’ Çini ˙lief g˙al erbat
g˙orfiet ‘l hawn u l’hemm. Dan is-Santwarju kien
wie˙ed mill-eqdem kappelli f’pajjiΩna u dan jo˙ro©
minn diversi kittieba storiçi matul is-sekli, Abela,
Agius de Soldanis u Buttigieg. Is-Santwarju g˙andu
bieb prinçipali fuq quddiem. In-na˙a ta’ fuq ta’
dan il-bieb hemm niçça bi statwa tal-Madonna
u kampnar wie˙ed. Ma©enb is-Santwarju nsibu
kappella Ωg˙ira u ç-Çimiterju tal-Qala fejn hemm
il-mejtin tag˙na.
Fl-img˙oddi din il-kappella kienet iddedikata lil
Santa Marija tal-Qala. Dan it-titlu mhux biss huwa
qadim minnu nnifsu iΩda jixhed kemm hu antik
ra˙alna. Sa issa l-eqdem dokument li nstab kien
ta’ xi 700 sena ilu fejn fuq mappa Venezjana, fl-
Italja jissemma r-ra˙al tag˙na u hu ndikat b’salib
fuq kaxxa Ωg˙ira. F’mappa li nsibu fil-MuΩew
tal-Vatikan jindika l-istess sinjal fuq mappa fejn
jindika ukoll li dan is-sinjal huwa l-uniku tat-tip
tieg˙u fil-Lvant tal-ÌΩira G˙awdxija. Dan juri li
l-uniku maqdes nisrani kien jinsab propju fil-Qala
u g˙alhekk kien çentru ta’ devozzjoni kbira fil-GΩira
G˙awdxija ta’ dak iΩ-Ωmien.
DEVOZZJONI NAZZJONALI LEJN
IL-KWADRU TA’ LA MADONNA DELLA KALA
Il-Kwadru ta’ Santa Marija tal-Qala huwa antik
˙afna. Dan l-inkwadru kellu devozzjoni kbira
mill-Qalin, mill-G˙awdxin, mill-Maltin u anke
mill-barranin li kienu jΩuruh waqt xi pellegrina©©
li kienu sikwit. Fis-17 ta’ April 1889 dan il-
Kwadru ©ie trasferit mis-Santwarju tal-Kunçizzjoni
g˙all-kappella mibnija apposta g˙alih fil-Knisja
Arçipretali ta’ San ÌuΩepp fejn jinsab illum. Dan il-
Kwadru ©ie nkurunat fl-4 ta’ Diçembru 1988 mill-
Isqof t’G˙awdex, Monsinjur Nikol ÌuΩepp Cauchi.
IL-KWADRU L-ÌDID – OPRA TAL-ARTI UNIKA
Il-Kwadru tal-Immakulata Kunçizzjoni li g˙andna
llum ©ie mpitter mill-pittur Taljan Federico Barocci
di Urbino. Dan il-kwadru ©ie rregalat lis-Santwarju
tal-Qala mill-Isqof Baldassare Cagliares. Dan il-
kwadru huwa wie˙ed mill-aqwa pitturi fil-GΩira 59
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
G˙awdxija. Huwa tpo©©a b˙ala l-kwadru ewlieni
fis-Santwarju fl-1615 fejn g˙adu sal-lum. Fl-1 ta’
Awwissu 1954, dan il-kwadru ©ie nkurunat mill-
Isqof ta’ G˙awdex, Mons. ÌuΩepp Pace.
IL-GRAFFITTI
XHIEDA MNAQQXA TAL-POPOLARITÀ
Mal-˙ajt ta’ barra tas-Santwarju tal-Immakulata
Kunçizzjoni li j˙ares lejn it-Tramuntana, nsibu
mnaqqxa g˙add ta’ graffitti f’forma ta’ i©fna.
Dawn l-i©fna ©ew imnaqqxa fiΩ-Ωmien meta
Malta u G˙awdex kienu ma˙kuma mill-Ordni tal-
Kavallieri ta’ San Ìwann. Hemm i©fna tal-Qawwa
Navali tal-Ordni tal-Kavallieri ta’ San Ìwann.
Hemm o˙rajn tal-Qawwa Navali Ottomana jew
Torok. Ir-ra©uni vera g˙aliex kienu tnaqqxu ma
nafuhiex, iΩda x’aktarx xwieni ta’ din ix-xorta kienu
jkunu g˙addejjin mill-fliegu ta’ bejn G˙awdex
u Kemmuna. Hemm min jg˙id li dawn il-graffiti
tnaqqxu b˙ala ringrazzjament lill-Madonna
talli salvat lill-ba˙rin mill-g˙arqa jew lill-Qalin u
l-G˙awdxin minn xi attakk jew invaΩjoni Torka.
Dawn il-graffitti huma xhieda tal-popolarità tas-
Santwarju f’diversi epoki fl-istorja tieg˙u.
SAN KERREW - IL-PELLEGGRIN
FUQ IL-PELLEGGRINI KOLLHA
Attrazzjoni o˙ra g˙ad-devoti fis-Santwarju nsibu
l-Kwadru ta’ San Kerrew jinsab imwa˙˙al mal-
˙ajt fuq in-na˙a tax-xellug tas-Santwarju tal-
Immakulata Kunçizzjoni. Dan jinsab fuq kripta li
tinsab ta˙t is-Santwarju. Tista’ tinΩel ©ol-kripta
b’tara©. Qabel ©ie l-Qala, San Kerrew kien jg˙ix
60
wa˙du fil-Knisja ta’ San Pawl f’Wied il-G˙asel il-
Mosta. Hemmhekk kien jg˙in ˙afna nies. Xi nies
˙Ωiena ppruvaw iwe©©g˙uh, iΩda San Kerrew
˙arab minn Malta lejn Kemmuna bil-ba˙ar u
mbag˙ad lejn il-Qala, G˙awdex fuq il-mantar
li kellu. G˙ex il-kumplament ta’ ˙ajtu qrib is-
Santwarju jitlob lil Santa Marija tal-Qala. Jg˙idu li
San Kerrew kien qaddis u meta miet indifen ta˙t
is-Santwarju fis-Seklu Ómistax.
IL-MADONNA TIBQA’ POPOLARI FIL-QALA
TAÓT IL-TITLU TA’ SALUS INFIRMORUM
Fl-1873 l-Isqof Anton Grech Delicata g˙amel
g˙otja tal-Kwadru tal-Madonna Salus Infirmorum
lis-Santwarju Nazzjonali tal-Immakulata
Kunçizzjoni. Dan il-kwadru ©ie mpin©i minn
Gagliardi u huwa kopja ta’ Madonna mirakoluΩa
li tinsab fil-Knisja ta’ Santa Marija f’Gianicolo,
fil-Belt ta’ Ruma. Dan il-Kwardu g˙aΩiΩ illum
jinsab fuq l-artal fil-kappellun tal-Madonna
taç-Çintura fil-Knisja Parrokjali ta’ San ÌuΩepp.
F’nofs Settembru ta’ kull sena ti©i ççelebrata
l-festa tal-Madonna Salus Infirmorum u waqt
purçissjoni l-kwadru jin©arr mat-toroq tar-ra˙al.
Il-Kwadru tal-Madonna Salus Infirmorum huwa
meqjus mirakoluΩ min˙abba l-˙afna grazzji kbar
li l-Madonna qalg˙et lil ˙afna Qalin, G˙awdxin,
Maltin, emigranti u anke barranin.
IL-KANONIKA
L-EWWEL ‘LUKANDA’ F’GÓAWDEX
Il-Kanonika kienet id-dar parrokjali tal-img˙oddi
u l-ewwel lukanda f’G˙awdex. Il-Kanonika nbniet
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
fuq biçça art qrib is-Santwarju tal-Immakulata
Kunçizzjoni wara talba li g˙amel il-prokuratur
lill-Gran Mastru fit-23 ta’ Novembru 1683. Hi
tinsab fi Pjazza San Kerrew bil-faççata t˙ares lejn
is-Santwarju. Dan il-post Ωg˙ir fejn setg˙u jorqdu
l-pellegrini li kienu jaslu tard bil-lejl, illum huwa
residenza privata. Qabel ma nbniet din il-Kanonika
l-pellegrini li kienu jaslu tard bil-lejl fis-Santwarju
kienu jit˙allew jorqdu fis-Santwarju. Fuq il-faççata
nsibu tliet ˙nejjiet kbar li kienu parti minn gallarija,
li llum ©ew mag˙luqa bil-kantun. Insibu wkoll
arma fuq in-na˙a ta’ fuq ta’ dawn il-˙nejjiet. Sar xi
tibdil strutturali ©ewwa l-Kanonika meta l-familja
Teuma bdiet tg˙ix hemm.
Il-Kanonika, inbniet g˙ax verament kienet tin˙ass
il-˙tie©a u l-bΩonn li jkun hemm post ta’ refu©ju
temporanju g˙al numru mdaqqas ta’ nies, l-aktar
pelleggrini li kienu jΩuru s-santwarju l-©urnata kollha
anke tard filg˙axija. Mhux hekk biss, iΩda’ anke
r-riΩorsi finanzjarji kienu jeΩistu ©à sabiex tinbena
din il-binja. Li tinbena l-kanonika Ωgur li ma kienitx
deçizzjoni façli jew saret ta’ malajr. G˙al ˙afna snin
in-numri ta’ nies li kienu jΩuru l-Qala u s-Santwarju
kien konsiderevoli tant li fl-a˙˙ar is-sitwazzjoni
wasslet sabiex titie˙ed id-deçizzjoni sabiex tinbena
l-Kanonika. Din il-Kanonika serviet g˙al numru
ta’ sekli u n-numru ta’ pelligrini kompla jiΩdied u
minnbarra li w˙ud mill-Qala kienu jakkomodaw
dawn in-nies f’darhom, wara li ng˙alqet il-Kanonika
n˙asset il-˙tie©a g˙al servizz ta’ akkommodazzjoni
©dida. Fuq inizjattiva privata nfeta˙ l-istabbilment
imsejja˙ Il-Ìa©©u. Il-Ìa©©u feta˙ f’Triq il-Kunçizzjoni
propju fiΩ-Ωmien meta l-ammont tal-pelligrini kien
la˙aq il-peak u serva b˙ala stabbilment bed and
breakfast matul is-seklu g˙oxrin.
Nistg˙u nipprovaw nimma©inaw id-dlam
çappa fil-Pjazza San Kerrew tal-lum, bil-lejl b’xi
xema’ tnemnem mill-bieb ewlieni tas-Santwarju
u o˙ra fil-Kanonika bil-pellegrini reqdin fiΩ-Ωew©
postijiet. IΩ-Ωew© binjiet li kienu we˙idhom, qalb il-
kampanja tal-Óali li g˙amlu l-isem ra˙alna popolari
fil-©Ωejjer tag˙na u barra. O Ûmien Óelu ... fejn
int?
Bijografija
• BEZZINA, Joseph (2003), Qala – The Village with Valleys and
Views, Gaulitana 24, A & M Printing Ltd, Qala, Gozo.
• BUTTIGIEG, Anton (1971), Il-Qala, Orphan’s Press,
G˙ajnsielem, G˙awdex.
• BUTTIGIEG, Anton (1990), Il-Knisja tal-Qala, Minn Ìrajjietna
Nru 4, A & M Printing Ltd, Qala, Gozo.
• THEUMA, Lawrenz (2010), Il-Qala matul iΩ-Ûminijiet, A & M
Printing, Ltd, Qala, Gozo.
• XERRI, Raymond (2010), Il-Qala – 4 – Il-Wirt Reli©juΩ, Nru. 6
fis-Serje G˙awdex u l-G˙awdxin, A & M Printing Ltd., Qala,
Gozo.
61
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011

04.30pm Quddiesa
05.30pm Talba tal-Benefatturi,
Talba u Innu ta’ filg˙axija
05.35pm Ixtri Ìurnata
05.40pm Il-Milied fil-MuΩika,
PoeΩija u ProΩa – Kav. Joe M. Attard
07.30pm Highlights: Christmas Edition – Albert Mizzi
09.00pm The Twelve Days of Christmas
– Kav. Joe M. Attard
09.30pm Rumanz ®
10.00pm RuΩarju
10.30pm Gozo International Celebration
– is-Sittax –il Edizzjoni ®
12.00am
12 RuΩarju
12.30am
12 Kosmos ®

Il-Óadd, 26 ta’ Diçembru 2010

Il-
05.30am
05 Xandira diretta tal-Quddiesa
mill-Knisja Arçipretali
06.30am
06 RuΩarju
07
07.00am MaΩ-Ûernieq fit-Talb
07.30am
07 Nitolbu bl-Evan©elju ®
08
08.00am Angelus
08.02am
08 Ixtri Ìurnata
08
08.05am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg
08.15am
0 8 106.3 Breakfast Show – Jacqueline Cefai
connecting people all over the world 0 9
09.00am Nitkellmu ma’ l-Arçipriet
09.30am
0 9 RuΩarju
Skeda Festa Kunçizzjoni u Milied 2010 10.00am
1 0 Xandira diretta tal-Quddiesa
mill-Knisja Arçipretali
L-a˙˙ar ©img˙a tal-iskeda 11
11.00am Ta˙lita Informattiva – Joseph Cutajar
Is-Sibt, 25 ta’ Diçembru 2010 – Il-Milied 12.00pm Angelus
05.00am Xandira diretta tal-Quddiesa 12.02pm Ixtri Ìurnata
mill-Knisja Arçipretali 12.05pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg
05.30am MuΩika mas-Seb˙ 12.10pm AvviΩi tal-Parroçça
06.00am MaΩ-Ûernieq fit-Talb 12.15pm Rumanz: Min Jistenna Jithenna
06.30am RuΩarju – jaqra Alfred Attard
07.00am Kurunella tal-Óniena Divina 12.45pm RuΩarju
07.30am Xandira diretta tal-Quddiesa 01.15pm Iç-Çajt l-Aqwa Mediçina – Philip Pisani
mill-Knisja Arçipretali 01.45pm Music Matters – Nathan Portelli
08.00am Angelus 03.00pm Only Country – Ivan Cefai
08.02am Ixtri Ìurnata 04.00pm Xandira diretta tar-RuΩarju
08.05am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg mill-Knisja Arçipretali
08.15am Fl-G˙odwa tal-Milied 04.30pm Quddiesa
09.30am RuΩarju 05.30pm Talba tal-Benefatturi,
10.00am Xandira diretta tal-Quddiesa Talba u Innu ta’ filg˙axija
mill-Knisja Arçipretali 05.35pm Ixtri Ìurnata
11.00am Kosmos, Special – Antoinette Camilleri, 05.40pm Il-Patrimonju G˙awdxi – Michael Carol Bartolo
Sammy Grech u Tony Tanti 07.00pm Sieg˙a G˙ana mal-Basli – Raymond Buttigieg
12.00pm Angelus u l-Barka 08.00pm Irrid Infa˙˙rek – Joe Meilak
tal-Papa Benedittu XVI diretta mill-Vatikan 09.00pm Mixja ma’ Ìesù fl-Art Imqaddsa ®
12.02pm Ixtri Ìurnata 09.30pm Rumanz ®
12.05pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg 10.00pm RuΩarju
12.15pm Rumanz: Min Jistenna Jithenna 10.30pm Ta˙lita Informattiva ®
– jaqra Alfred Attard 11.30pm Iç-Çajt l-Aqwa Mediçina ®
12.45pm RuΩarju 12.00am RuΩarju
01.15pm Il-Mi©ja tal-Messija – Roderick Busuttil 12.30am Nitkellmu ma’ l-Arçipriet ®
u Joe Brincat 01.00am Only Country ®
02.15pm Il-Milied, Festa Universali – Kav. Joe M. Attard
03.15pm Play: Pasturi Jiççaqilqu – MuΩew Subien Qala It-Tnejn, 27 ta’ Diçembru 2010
04.00pm Xandira diretta tar-RuΩarju 05.00am Xandira diretta tal-Quddiesa
mill-Knisja Arçipretali mill-Knisja Arçipretali

62
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011

05.30am MuΩika mas-Seb˙ 08.15am Mid-Djarju ta’ ÌuΩepp Debono

06.00am MaΩ-Ûernieq fit-Talb – Euchar Mizzi
06.30am RuΩarju 08.45am Youth 4 Life – Dar ÌuΩeppa Debono
07.00am Kurunella tal-Óniena Divina 09.15am Ìimg˙a MuΩewmina Qala, 2006:
07.30am Xandira diretta tal-Quddiesa It-Tieni Ta˙dita
mill-Knisja Arçipretali 10.00am SupportLine – Loren Buttigieg
08.00am Angelus u Jacqueline Cefai
08.02am Ixtri Ìurnata 10.30am Le Piu Grande del Opere:
08.05am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg The Marriage of Figaro – Mozart
08.15am Ìrajjietna – Josef Abela 11.30am Tajjeb li Tkun Taf – Euchar Mizzi
09.15am Ìimg˙a MuΩewmina Qala, 2006: 12.00pm Angelus
L-Ewwel Ta˙dita 12.02pm Ixtri Ìurnata
10.00am L-Istorja Kif g˙exta jien 12.05pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg
– kitba tal-Avukat Herbert Ganado, 12.15pm Rumanz: Min Jistenna Jithenna
qari ta’ Euchar Mizzi – jaqra Alfred Attard
10.30am Le Piu Grande del Opere: Aida – Verdi 12.45pm RuΩarju
11.30am Tajjeb li Tkun Taf – Euchar Mizzi 01.15pm Mar-Ritmu tal-Banda – Karmnu Mizzi
12.00pm Angelus 03.00pm Tislima lill-Immakulata Kunçizzjoni
12.02pm Ixtri Ìurnata 03.30pm RadjuSerial: Il-Familja Grech
12.05pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg – kitba ta’ Lino Grech
12.15pm Rumanz: Min Jistenna Jithenna 04.00pm Fis-Sena Parrokkjali
– jaqra Alfred Attard g˙all-Adoloxxenti u Ω-Ûg˙aΩag˙
12.45pm RuΩarju – Arçipriet Kan. Dr. Joe Zammit
01.15pm Highlights – Albert Mizzi 04.30pm Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai
03.00pm Tislima lill-Immakulata Kunçizzjoni 04.40pm Ixtri Ìurnata
03.30pm RadjuSerial: Il-Familja Grech 04.45pm AvviΩi tal-Parroçça
– kitba ta’ Lino Grech 05.00pm Nirriflettu Ftit – Sr Lauretana Cassar
04.00pm Niftakru fl-Erwie˙ tal-Purgatorju 05.30pm Xandira diretta tar-RuΩarju
– M’Antonia Mizzi mill-Knisja Arçipretali
04.30pm Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai 06.00pm Quddiesa
04.40pm Ixtri Ìurnata 06.30pm Talba tal-Benefatturi,
04.45pm AvviΩi tal-Parroçça Talba u Innu ta’ filg˙axija
05.00pm Nirriflettu Ftit – M’Antonia Mizzi 06.35pm Ixtri Ìurnata
05.30pm Xandira diretta tar-RuΩarju 06.40pm All Time Favourites – DJ JayCee
mill-Knisja Arçipretali 08.00pm S&I – Savio Portelli u Ivan Cefai
06.00pm Quddiesa 09.30pm Rumanz ®
06.30pm Talba tal-Benefatturi, Talba 10.00pm RuΩarju
u Innu ta’ filg˙axija 10.30pm L-Istorja Kif g˙exta jien ®
06.35pm Ixtri Ìurnata 11.00pm SupportLine ®
06.40pm Melange – Josef Abela 11.30pm Mid-Djarju ta’ ÌuΩepp Debono ®
08.00pm Monday Night Dance 12.00am RuΩarju
– Norbert Grima u Marcell Mejlaq 12.30am Mar-Ritmu tal-Banda ®
09.30pm Rumanz ®
10.00pm RuΩarju L-Erbg˙a, 29 ta’ Diçembru 2010
10.30pm Nitkellmu mal-Arçipriet ® 05.00am Xandira diretta tal-Quddiesa
11.00pm Ìrajjietna ® mill-Knisja Arçipretali
12.00am RuΩarju 05.30am MuΩika mas-Seb˙
12.30am Highlights ® 06.00am MaΩ-Ûernieq fit-Talb
06.30am RuΩarju
It-Tlieta, 28 ta’ Diçembru 2010 07.00am Kurunella tal-Óniena Divina
05.00am Xandira diretta tal-Quddiesa 07.30am Xandira diretta tal-Quddiesa
mill-Knisja Arçipretali mill-Knisja Arçipretali
05.30am MuΩika mas-Seb˙ 08.00am Angelus
06.00am MaΩ-Ûernieq fit-Talb 08.02am Ixtri Ìurnata
06.30am RuΩarju 08.05am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg
07.00am Kurunella tal-Óniena Divina 08.15am Profil – Djk. Krystof Buttigieg
07.30am Xandira diretta tal-Quddiesa u Dr Raymond C. Xerri
mill-Knisja Arçipretali 08.45am Dyslexia: lil hinn mid-diffikulta’
08.00am Angelus – Marlene Debono u Jocelyn Jones
08.02am Ixtri Ìurnata 09.15am Ìimg˙a MuΩewmina Qala, 2006:
08.05am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg It-Tielet Ta˙dita

63
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011

10.00am L-Istorja Kif G˙exta Jien 12.15pm Rumanz: Min Jistenna Jithenna
– kitba tal-Avukat Herbert Ganado, – jaqra Alfred Attard
qari ta’ Euchar Mizzi 12.45pm RuΩarju
10.30am Le Piu Grande del Opere: 01.15pm Music Menu – Sammy Mejlaq
The Barber of Seville – Rossini 02.15pm It-Tfal Ìawhra Tag˙na – Christabel Cutajar
11.30am Tajjeb li Tkun Taf – Euchar Mizzi 03.00pm Tislima lill-Immakulata Kunçizzjoni
12.00pm Angelus 03.30pm RadjuSerial: Il-Familja Grech
12.02pm Ixtri Ìurnata – kitba ta’ Lino Grech
12.05pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg 04.00pm Mixja ma’ Ìesù fl-Art Imqaddsa
12.15pm Rumanz: Min Jistenna Jithenna – Euchar Mizzi
– jaqra Alfred Attard 04.30pm Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai
12.45pm RuΩarju 04.40pm Ixtri Ìurnata
01.15pm Mill-Kotba u l-Óajja ta’ San Ìor© Preca 04.45pm AvviΩi tal-Parroçça
– Joseph Said 05.00pm Nirriflettu Ftit – Agatha Vella
03.00pm Tislima lill-Immakulata Kunçizzjoni 05.30pm Xandira diretta tar-RuΩarju
03.30pm RadjuSerial: Il-Familja Grech mill-Knisja Arçipretali
– kitba ta’ Lino Grech 06.00pm Quddiesa
04.00pm Mil-Le©jun ta’ Marija – Glorianne Cefai 06.30pm Talba tal-Benefatturi,
04.30pm Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai Talba u Innu ta’ filg˙axija
04.40pm Ixtri Ìurnata 06.35pm Ixtri Ìurnata
04.45pm AvviΩi tal-Parroçça 06.40pm O’ Ûmien Óelu – Dr. Raymond C. Xerri
05.00pm Nirriflettu Ftit – Nancy Scerri 08.00pm Music Mania – Antoine Farrugia
05.30pm Xandira diretta tar-RuΩarju 09.30pm Rumanz ®
mill-Knisja Arçipretali 10.00pm RuΩarju
06.00pm Quddiesa 10.30pm L-Istorja Kif g˙exta jien ®
06.30pm Talba tal-Benefatturi, 11.00pm Kosmos ®
Talba u Innu ta’ filg˙axija 12.00am RuΩarju
06.35pm Ixtri Ìurnata 12.30am Music Menu ®
06.40pm Tag˙na f’Tag˙na – Charles Portelli
08.15pm Night Music Session – Melanie Cefai, Il-Ìimg˙a, 31 ta’ Diçembru 2010
Maria Grech u Lisa Marie Spiteri Lejlet l-Ewwel tas-Sena
09.30pm Rumanz ® 05.00am Xandira diretta tal-Quddiesa
10.00pm RuΩarju mill-Knisja Arçipretali
10.30pm Dyslexia: lil hinn mid-diffikulta’ ® 05.30am MuΩika mas-Seb˙
11.00pm Profil ® 06.00am MaΩ-Ûernieq fit-Talb
11.30pm Mil-Le©jun ta’ Marija ® 06.30am RuΩarju
12.00am RuΩarju 07.00am Kurunella tal-Óniena Divina
12.30am Mill-Kotba u l-Óajja ta’ San Ìor© Preca ® 07.30am Xandira diretta tal-Quddiesa
mill-Knisja Arçipretali
Il-Óamis, 30 ta’ Diçembru 2010 08.00am Angelus
05.00am Xandira diretta tal-Quddiesa 08.02am Ixtri Ìurnata
mill-Knisja Arçipretali 08.05am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg
05.30am MuΩika mas-Seb˙ 08.15am Fl-G˙odwa ta’ Lejlet l-Ewwel tas-Sena
06.00am MaΩ-Ûernieq fit-Talb 09.30am Mid-Djarju ta’ ÌuΩepp Debono
06.30am RuΩarju – Euchar Mizzi
07.00am Kurunella tal-Óniena Divina 10.00am Youth 4 Life – Dar ÌuΩeppa Debono
07.30am Xandira diretta tal-Quddiesa 10.30am Le Piu Grande del Opere:
mill-Knisja Arçipretali La Boheme – Puccini
08.00am Angelus 11.30am Tajjeb li Tkun Taf – Euchar Mizzi
08.02am Ixtri Ìurnata 12.00pm Angelus
08.05am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg 12.02pm Ixtri Ìurnata
08.15am Kosmos – Antoinette Camilleri, 12.05pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg
Sammy Grech u Tony Tanti 12.15pm Rumanz: Min Jistenna Jithenna
09.15am Play: Is-S˙ana tal-Im˙abba – jaqra Alfred Attard
– MuΩew Subien Qala 12.45pm RuΩarju
10.00am Mis-Sena Litur©ika tal-Knisja 01.15pm Highlights – Albert Mizzi
– Sem. Gabriel Gauci 03.00pm Tislima lill-Immakulata Kunçizzjoni
10.30am Le Piu Grande del Opere: Faust – Gounod 03.30pm RadjuSerial: Il-Familja Grech
11.30am Tajjeb li Tkun Taf – Euchar Mizzi – kitba ta’ Lino Grech
12.00pm Angelus 04.00pm Il-Qala f’Diçembru – Frans Ghirxi
12.02pm Ixtri Ìurnata 04.30pm Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai
12.05pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg 04.40pm Ixtri Ìurnata

64
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011

04.45pm AvviΩi tal-Parroçça 12.30am Il-Kunçert tal-Ewwel tas-Sena ®

05.00pm Nirriflettu Ftit – Josephine Cefai 01.30am Highlights
05.30pm Xandira diretta tar-RuΩarju
mill-Knisja Arçipretali Il-Óadd, 2 ta’ Jannar 2011
06.00pm Il-Quddiesa tal-Velja tal-A˙˙ar tas-Sena 05.30am Xandira diretta tal-Quddiesa
06.50pm Talba tal-Benefatturi, mill-Knisja Arçipretali
Talba u Innu ta’ filg˙axija 06.30am RuΩarju
06.55pm Ixtri Ìurnata 07.00am MaΩ-Ûernieq fit-Talb
07.00pm Men of Brass – Joe Zammit 07.30am Nitolbu bl-Evan©elju ®
08.00pm Mid-Djarju ta’ ÌuΩepp Debono ® 08.00am Angelus
08.30pm Youth 4 Life ® 08.02am Ixtri Ìurnata
09.00pm Tajjeb li Tkun Taf ® 08.05am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg
09.30pm Rumanz ® 08.15am 106.3 Breakfast Show – Jacqueline Cefai
10.00pm RuΩarju 09.00am Nitkellmu ma’ l-Arçipriet
10.30pm Il-Qala f’Diçembru ® 09.30am RuΩarju
11.00pm Mat-Tokki tas-Sena 2011 10.00am Xandira diretta tal-Quddiesa
12.30am RuΩarju mill-Knisja Arçipretali
01.00am Highlights ® 11.00am Ta˙lita Informattiva – Joseph Cutajar
12.00pm Angelus
Is-Sibt, 1 ta’ Jannar 2011 12.02pm Ixtri Ìurnata
L-Ewwel tas-Sena 12.05pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg
05.00am Xandira diretta tal-Quddiesa 12.10pm AvviΩi tal-Parroçça
mill-Knisja Arçipretali 12.15pm Rumanz: Min Jistenna Jithenna
05.30am MuΩika mas-Seb˙ – jaqra Alfred Attard
06.00am MaΩ-Ûernieq fit-Talb 12.45pm RuΩarju
06.30am RuΩarju 01.15pm Iç-Çajt l-Aqwa Mediçina – Philip Pisani
07.00am Kurunella tal-Óniena Divina 01.45pm Music Matters – Nathan Portelli
07.30am Xandira diretta tal-Quddiesa 03.00pm Only Country – Ivan Cefai
mill-Knisja Arçipretali 04.00pm Xandira diretta tar-RuΩarju
08.00am Angelus mill-Knisja Arçipretali
08.02am Ixtri Ìurnata 04.30pm Quddiesa
08.05am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg 05.30pm Talba tal-Benefatturi,
08.15am Fl-G˙odwa tal-Ewwel tas-Sena Talba u Innu ta’ filg˙axija
09.30am RuΩarju 05.35pm Ixtri Ìurnata
10.00am Xandira diretta tal-Quddiesa 05.40pm Il-Patrimonju G˙awdxi
mill-Knisja Arçipretali – Michael Carol Bartolo
11.00am Kosmos, Special – Antoinette Camilleri, 07.00pm Sieg˙a G˙ana mal-Basli – Raymond Buttigieg
Sammy Grech u Tony Tanti 08.00pm Irrid Infa˙˙rek – Joe Meilak
12.00pm Angelus u l-Barka tal-Papa Benedittu XVI 09.00pm Mixja ma’ Ìesù fl-Art Imqaddsa ®
diretta mill-Vatikan 09.30pm Rumanz ®
12.02pm Ixtri Ìurnata 10.00pm RuΩarju
12.05pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg 10.30pm Ta˙lita Informattiva ®
12.15pm Rumanz: Min Jistenna Jithenna 11.30pm Iç-Çajt l-Aqwa Mediçina ®
– jaqra Alfred Attard 12.00am RuΩarju
12.45pm RuΩarju 12.30am Nitkellmu ma’ l-Arçipriet ®
01.15pm Highlights – Albert Mizzi 01.00am Only Country ®
03.00pm Il-Kunçert tal-Ewwel tas-Sena
– Johann Strauss
04.00pm Xandira diretta tar-RuΩarju

04.30pm
mill-Knisja Arçipretali
Quddiesa
L-emigranti tag˙na
05.30pm Talba tal-Benefatturi, Talba u Innu
ta’ filg˙axija
jixtiequ jkunu jafu x’qed
05.35pm Ixtri Ìurnata
05.40pm Men of Brass – Joe Zammit ji©ri f’ra˙al twelidom.
07.15pm Play: Il-Ìeneral Çkejken ta’ Karmanjola
– MuΩew Subien Qala
09.30pm
10.00pm
Rumanz ®
RuΩarju
Ibg˙at “Le˙en il-Qala”
10.30pm
12.00am
Kosmos ®
RuΩarju
lill-qrabatek imsefrin.

65
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
‘L-IVA TA’ MARIJA U
Motto:
L-AMMEN TA’ L-EWKARISTIJA’
Mill-Ittra Ençiklika Ecclesia de Eucharistia
tal-Papa Ìwanni Pawlu II
Is-Sibt 27 ta’ Novembru – L-Erbatax-il Sibt
tal-Madonna
5.45am Quddiesa tas-Sibtijiet mill-Kan. Piju Zerafa.
5.00pm RuΩarju Meditat.
5.30pm Quddiesa bl-omelija mmexxija mill-
Arçipriet tal-Qala l-Kan. Dr Joe Zammit.
Wara Óru© tal-istatwa ta’ Marija
Mmakulata min-niçça.
Kuljum, fil-5.30pm ikun hemm RuΩarju meditat,
Kurunella ta’ l-Immakulata u Barka Sagramentali.
Il-Óadd 28 ta’ Novembru - L-Ewwel Jum tan-
Novena. L-Ewwel Óadd tal-Avvent. ‘MARIJA,
OMM IL-MORDA’ - Jum il-Morda
9.00am Quddiesa bis-sehem tal-morda u nies bi
bΩonnijiet speçjali. B˙ala ringrazzjament
fil-Quddiesa jsir l-Att ta’ Konsagrazzjoni
tal-Morda kollha lill-Qalb bla Tebg˙a ta’
Marija. Wara l-Quddiesa ting˙ata tifkira
speçjali lil dawk kollha preΩenti.
66 5.30pm Talb tar-RuΩarju Meditat.
6.00pm Quddiesa tal-Ewwel Jum tan-Novena
bil-priedka minn Mons. Carmel Gauci.
It-Tnejn 29 ta’ Novembru - It-Tieni Jum
tan-Novena. ‘MARIJA, OMM IT-TFAL U
L-KATEKISTI’ - Jum it-Tfal u l-Katekisti
5.30pm RuΩarju meditat bis-sehem tat-tfal u
l-katekisti tal-parroçça u wara Barka
Sagramentali.
6.00pm Quddiesa tat-Tieni Jum tan-Novena
bil-priedka minn Mons. Carmel Gauci.
Fi tmiem il-quddiesa titpo©©a f’ri©lejn
il-Madonna il-‘warda tad-deheb’ f’isem
it-tfal kollha tal-Parroçça. Ikanta l-Kor
Parrokkjali Magnificat.
It-Tlieta 30 ta’ Novembru - It-Tielet Jum
tan-Novena. ‘MARIJA, OMM IL-FAMILJA’
- Jum il-Familja
5.30pm Talb tar-RuΩarju Meditat.
6.00pm Quddiesa tat-Tielet Jum tan-Novena bil-
priedka minn Mons. Carmel Gauci bis-
sehem il-familji tal-parroçça. Fi tmiem
il-quddiesa jitpo©©a l-brillant fil-girlanda
ta’ l-istatwa tal-Madonna.
L-Erbg˙a 1 ta’ Diçembru - Ir-Raba’ Jum tan-
Novena. ‘MARIJA, OMM IL-BENEFATTURI’
- Jum il-Benefatturi
5.30pm Talb tar-RuΩarju Meditat.
6.00pm Quddiesa tar-Raba’ Jum tan-Novena
bil-priedka minn Dun Charles Sultana, li
fiha jsir talb partikulari g˙all-benefatturi
˙ajjin u mejtin tas-Santwarju. Tberik tar-
Restawr tal-˙itan ta’ ©ewwa l-kappella
tas-Santwarju mid-Ditta ReCoop.
Il-Óamis 2 ta’ Diçembru - Il-Óames Jum tan-
Novena. ‘MARIJA, OMM L-INSARA KOLLHA’
- Jum il-G˙aqda tal-Knejjes Insara
5.30pm Talb tar-RuΩarju Meditat.
6.00pm Quddiesa tal-Óames Jum tan-Novena
bil-priedka minn Dun Charles Sultana.
Isir talb g˙all-G˙aqda fil-Knisja ta’ Kristu
bis-sehem ta’ ˙utna kattoliçi barranin li
jg˙ixu fostna.
Il-Ìimg˙a 3 ta’ Diçembru – Is-Sitt Jum
tan-Novena. L-Ewwel Ìimg˙a tax-
xahar. ‘MARIJA, OMM L-ADOLEXXENTI
U Û-ÛGÓAÛAGÓ’ - Jum l-Adolexxenti u
Ω-Ûg˙aΩag˙
5.30pm Talb tar-RuΩarju Meditat.
6.00pm Quddiesa tas-Sitt Jum tan-Novena bil-
priedka minn Dun Charles Sultana bis-
sehem ta’ l-adolexxenti, iΩ-Ωg˙aΩag˙ u
l-koppji g˙arajjes tal-parroçça.
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
Is-Sibt 4 ta’ Diçembru – L-Ewwel Jum tat-
Tridu. L-Ewwel Sibt tax-xahar u l-Ómistax-il
Sibt tal-Madonna. ‘MARIJA, OMM IL-
VOKAZZJONIJIET’ - Jum il-Vokazzjonijiet
Saçerdotali u Reli©juΩi
5.45am Quddiesa tas-Sibtijiet mill-Kan. Piju
Zerafa.
5.00pm Adorazzjoni organiΩΩata mix-Xirka ta’
l-Isem Imqaddes ta’ Alla mmexxija
minn Mons. Salv Grima, bit-talb tar-
RuΩarju Meditat skond l-intenzjoni
tal-vokazzjonijiet saçerdotali u reli©juΩi
fil-parroçça.
6.00pm Quddiesa Kantata bil-priedka tal-
Ewwel Jum tat-Tridu minn Mons. Ìor©
Bezzina. Isir talb partikulari g˙all-
vokazzjonijiet Saçerdotali u g˙all-Óajja
Reli©juΩa u Ikkonsagrata bis-sehem tar-
Reli©juΩi G˙awdxin. Wara Kurunella,
Antifona u Barka Sagramentali. Ikanta
l-Kor Parrokkjali ‘San ÌuΩepp’.
Il-Óadd 5 ta’ Diçembru - It-Tieni Jum tat-
Tridu. It-Tieni Óadd tal-Avvent. ‘MARIJA
OMM L-EWKARISTIJA’ - Jum il-Mulej
5.30pm Talb tar-RuΩarju Meditat.
6.00pm Quddiesa kantata bil-priedka tat-
Tieni Jum tat-Tridu minn Mons. Ìor©
Bezzina. Wara Kurunella, Antifona
u Barka Sagramentali. Ikanta l-Kor
Parrokkjali ‘San ÌuΩepp’. Issir il-
PreΩentazzjoni tat-Trabi lill-Immakulata
Kunçizzjoni.
It-Tnejn 6 ta’ Diçembru - It-Tielet Jum tat-
Tridu. ‘MARIJA, OMM IR-RIKONÇILJAZZJONI’
- Jum ir-Rikonçiljazzjoni
5.30pm Talb tar-RuΩarju Meditat.
6.00pm Quddiesa bil-priedka tat-Tielet Jum
tat-Tridu minn Mons. Ìor© Bezzina
bis-sehem tal-Ministri Straordinarji ta’
l-Ewkaristija. Wara Kurunella, Antifona
u Barka Sagramentali. Ikanta l-Kor
Parrokkjali ‘San ÌuΩepp’.
It-Tlieta 7 ta’ Diçembru - Lejlet il-Festa
6.00am Quddiesa b’suffra©©ju tar-Retturi u
l-Benefatturi tas-Santwarju. Fl-a˙˙ar tal-
Quddiesa jitkanta l-Innu ta’ Radd il-Óajr,
Te Deum f’g˙eluq in-Novena u t-Tridu.
1.00pm Pellegrina©© mill-Parroçça tax-Xewkija u
Quddiesa minn Dun George Mercieca.
5.00pm Març mill-Banda tal-Qala Ite ad Joseph
li jibda minn Triq il-Kunçizzjoni (mill-
familja Mizzi) u jasal sas-Santwarju.
5.30pm Talb tar-RuΩarju Meditat.
6.00pm Translazzjoni u Konçelebrazzjoni Solenni
mmexxija mill-W.R. Arçipriet Kan. Dr
Joe Zammit bis-sehem tal-kleru tal-
parroçça. Wara Kurunella, Antifona u
Barka Sagramentali.
L-Erbg˙a 8 ta’ Diçembru
JUM IS-SOLENNITÀ
TA’ L-IMMAKULATA KUNÇIZZJONI
Orarju tal-Quddies: 4.15am, 5.00, 5.45, 6.30, 7.15,
8.00, 9.30, 10.45, 11.30, 12.30pm, 1.15, 3.00.
4.15am Quddiesa mill-Arçipriet Kan. Dr Joe
Zammit.
5.00am Pellegrina©© mill-Parroçça tan-Nadur.
5.45am Pellegrina©© mill-Parroçça tax-Xag˙ra.
6.30am Quddiesa mill-Kan. Daniel Xerri Rettur
tas-Seminarju ta’ G˙awdex.
7.15am Pellegrina©© mill-Parroçça ta’ San
Lawrenz.
8.00am P e l l e g r i n a © © m i l l - P a r r o ç ç a
t’G˙ajnsielem.
9.00am Talb tas-Salmi.
9.30am Konçelebrazzjoni Pontifikali Solenni
mmexxija mill-E.T. Mons. Mario Grech,
Isqof t’G˙awdex bis-sehem tal-Kleru tal-
Parroçça.
10.45am Pellegrina©© mill-Parroçça ta’ l-G˙arb.
11.30am Pellegrina©© mill-Parroçça taΩ-Ûebbu©.
12.30pm Pellegrina©© mill-Parroçça ta’ Kerçem.
1.15pm Pellegrina©© mill-Parroçça ta’ Sannat.
1.30pm Tluq tas-56 Edizzjoni tal-Pellegrina©©
Tradizzjonali tal-muturi, roti u karozzi
mill -pjazza tas-Santwarju Ta’ Pinu.
Mal-wasla tal-Pellegrina©© fil-pjazza tas-
Santwarju tal-Kunçizzjoni, isir it-tberik
tal-vetturi mill-W.R. Arçipriet Kan. Dr Joe
Zammit. Jitqassmu rikordji lis-sewwieqa.
3.00pm Pellegrina©© mill-Parroçça tal-Fontana.
4.00pm Il-Banda tal-Qala Ite ad Joseph iddoqq
marçi brijuΩi fit-triq prinçipali tas-
Santwarju.
4.00pm G˙asar Solenni kantat immexxi mill-W.R.
Mons. Lawrenz Xerri tal-Kapitlu tal-
Katidral flimkien mal-Kleru tal-Parroçça.
5.00pm Óru© tal-Purçissjoni bl-Istatwa devota
ta’ l-Immakulata Kunçizzjoni. Il-Banda
Ite ad Joseph iddoqq l-Innu ‘Lill-Ver©ni
bla Tebg˙a tal-Qala’, muΩika tas -
Surmast Vincenzo Ciappara u versi
tal-Poeta G˙awdxi Ìor© Pisani, bis-
sehem tal-Kor Parrokkjali ‘San ÌuΩepp’
u wara takkompanja b’marçi reli©juΩi.
Imexxi l-Purçissjoni Mons. Ìor©
Bezzina, flimkien mal-kleru, l-abbatini u
l-Fratellanzi tal-Parroçça tal-Qala. Mad-
d˙ul ta’ l-Istatwa titkanta l-‘Ave Maria’,
l-Antifona u wara Barka Sagramentali. 67
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011

L-Istorja ta’ Alla li Hu M˙abba

Novena Milied 2010

Is-Sibt, 11 ta’ Diçembru
9.00am Laqg˙a ta’ fer˙ tal-Milied g˙all-abbatini
kollha t’G˙awdex fis-Seminarju. Issir laqg˙a ta’ talb
u wara varjetà g˙all-abbatini.
Il-Óadd, 12 ta’ Diçembru
It-Tielet Óadd ta’ l-Avvent
7.45am Talb tas-Salmi fil-knisja.
4.00pm Quddiesa fil-Kappella tal-Madonna tal-Blat.
5.00pm Quddiesa fil-Knisja Arçipretali.
6.30pm Fil-Knisja Arçipretali, is-Sittax-il Edizzjoni
tal-Avveniment Ekumeniku ‘Gozo International
Celebration’, edizzjoni tal-Milied bit-tema ‘Be Not
Afraid’. Wara riçeviment fiç-Çentru Parrokkjali.
Kull filg˙axija qabel il-Barka Sagramentali
jitkanta l-innu: “Alma Redemptoris Mater”.
Fil-©ranet tad-Duttrina fiç-Çentri tal-KatekiΩmu,
it-tfal u l-istudenti jit˙ejjew
b’katekeΩi tan-Novena tal-Milied.
L-Erbg˙a, 15 ta’ Diçembru
L-Ewwel Jum tan-Novena
ALLA JILQAGÓNA FID-DAR TIEGÓU
Simbolu: Id-Dawl tal-Kewkba
6.00pm Quddiesa b’suffra©©ju ta’ Mons. Isqof Nikol
Ì. Cauchi f’g˙eluq ix-xahar mill-mewt tieg˙u, bl-
omelija minn Rev. Charles Sultana. Isir it-tberik tal-
presepju artistiku fil-knisja ma˙dum b’abilta’ minn
Johnny Theuma u voluntiera adolexxenti.
68
Il-Óamis, 16 ta’ Diçembru
It-Tieni Jum tan-Novena
ALLA JÓOBBNA U JAÓFRILNA
Simbolu: Id-Dlam tal-Lejl
6.00pm Quddiesa bl-omelija minn Rev. Charles
Sultana. Fil-quddiesa l-kor tat-tfal ‘Magnificat’
jesegwixxi g˙anjiet tal-Milied.
Il-Ìimg˙a, 17 ta’ Diçembru
It-Tielet Jum tan-Novena
ALLA JITKELLEM MAGÓNA
Simbolu: Il-Bibbja
6.00pm Quddiesa bl-omelija mill-Arçipriet Kan.
Dr Joe Zammit. Wara jsir it-tberik tal-Presepju tal-
G˙aqda Ûg˙aΩag˙ Armar.
Is-Sibt, 18 ta’ Diçembru
Ir-Raba’ Jum tan-Novena
ALLA JIFRAÓ BID-DONI TA’ MÓABBITNA
Simbolu: Id-Deheb, l-Inçens u l-Mirra
6.00pm Quddiesa bl-omelija mill-Arçipriet Kan. Dr
Joe Zammit, bis-sehem tal-familji li matul din is-sena
ççelebraw is-Sagrament tal-Mag˙mudija.
Il-Óadd, 19 ta’ Diçembru
Ir-Raba’ Óadd ta’ l-Avvent - Il-Óames
Jum tan-Novena - ALLA JURINA L-IKBAR
IMÓABBA FUQ IS-SALIB
Simbolu: Il-Bambin tal-Milied f’Maxtura
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
7.45am Talb tas-Salmi fil-knisja.
10.00am Quddiesa bl-omelija mill-Arçipriet Kan.
Dr Joe Zammit animata mill-adolexxenti u miΩ-
Ωg˙aΩag˙ tal-parroçça, bis-sehem ta’ l-istudenti li din
is-sena ser jirçievu s-sagrament tal-Konfirmazzjoni.
3.30pm Adorazzjoni organizzata mix-Xirka ta’
l-Isem Imqaddes ta’ Alla.
It-Tnejn, 20 ta’ Diçembru
Is-Sitt Jum tan-Novena
ALLA JIXTIEQ LI AÓNA NGÓIXU
BÓALA AÓWA TA’ FAMILJA WAÓDA
Simbolu: Il-Óamiem Abjad
6.00pm Quddiesa bl-omelija minn Rev. Charles
Sultana. Isir it-tberik tal-Bambini li t-tfal i©ibu mid-
dar sabiex jitpo©©ew fil-presepji fil-familji tag˙hom.
It-TLIETA, 21 ta’ Diçembru
Is-Seba’ Jum tan-Novena
ALLA JSIR IKEL GÓALINA
Simbolu: L-G˙eneb u l-Qam˙
6.00pm Quddiesa bl-omelija minn Mons. Ìor©
Grima. Issir il-priedka tat-tifel mill-Iskola tas-Sorijiet
Fran©iskani tal-Parroçça.
L-Erbg˙a, 22 ta’ Diçembru
It-Tmien Jum tan-Novena
ALLA JISÓOQQLU KULL TIFÓIR U RADD
IL-ÓAJR
Simbolu: L-Arpa
6.00pm Quddiesa bl-omelija minn Mons. Ìor©
Grima. Issir RappreΩentazzjoni tal-Milied mit-tfal tal-
Ewwel Tqarbina.
Il-Óamis, 23 ta’ Diçembru
Id-Disa’ Jum tan-Novena
ALLA JIXTIEQ LI NAQSMU
L-IMÓABBA TIEGÓU MAL-OÓRAJN
Simbolu: Ix-Xemg˙a Óamra
6.00pm Quddiesa bl-omelija ta’ l-a˙˙ar jum tan-
novena minn Mons. Ìor© Grima. It-tfal u l-familji
huma mistiedna j©ibu prodotti u o©©etti ta’ l-ikel u
rigali li jing˙ataw lid-Djar tal-Karità.
6.45pm Jasal ‘Father Christmas’ fil-pjazza f’laqg˙a
ferri˙ija mat-tfal u l-©enituri tag˙hom.
Il-Ìimg˙a, 24 ta’ Diçembru
Lejliet il-Milied
4.30pm Quddiesa tal-V©ili bl-omelija fil-Knisja
Arçipretali u fis-Santwarju tal-KunçiΩΩjoni.
6.30pm Purçissjoni tradizzjonali tal-Bambin
organizzata mis-Soçjeta’ tal-MuΩew tal-Qala bis-
sehem tal-Banda ‘Ite ad Ioseph’. Wara programm fil-
Knisja bil-priedka tat-tifel.
11.30pm Talb tas-Salmi u Quddiesa Solenni tal-
Lejl tal-Milied bil-kant tal-Glorja bis-sehem tal-Kor
Parrokkjali ‘San ÌuΩepp’. Il-komunita’ tippreΩenta
lil Ìesù Bambin lejn l-Artal fejn jitpo©©a fil-maxtura
m˙ejjija.
Is-Sibt, 25 ta’ Diçembru
Solennità tat-Twelid ta’ Sidna Ìesù
Kristu
Quddies: 5.30am, 6.30, 8.00, 10.00 u fil-5.00pm.
10.00am Konçelebrazzjoni Solenni. Janima l-kant
il-grupp ta’ l-adolexxenti u Ω-Ωg˙aΩag˙. Wara,
jitqassmu rigali lit-tfal fil-pjazza u lill-morda fid-djar
tag˙hom.
Il-Óadd, 26 ta’ Diçembru
Festa tal-Familja Mqaddsa ta’ Ìesù,
Marija u ÌuΩeppi
10.00am Quddiesa bis-sehem tal-familji fejn il-
koppji preΩenti j©eddu l-Weg˙diet taΩ-Ûwie©
tag˙hom.
Il-Ìimg˙a, 31 ta’ Diçembru
L-A˙˙ar tas-Sena
6.00pm Velja ta’ l-a˙˙ar tas-sena u Konçelebrazzjoni
bis-sehem tal-Kor Parrokkjali ‘San ÌuΩepp’. Jitkanta
l-Innu ta’ Radd il-Óajr (Te Deum) b’ringrazzjament
lil Alla.
8.30pm Ikla tal-Familja ta’ l-a˙˙ar tas-sena
organizzata mill-‘Fund Raising Group’ fis-Sala taç-
Çentru Parrokkjali.
Is-Sibt, 1 ta’ Jannar 2011
Solennità ta’ l-Imqaddsa Marija Omm
Alla - Jum il-Paçi
Quddies: 5.30am, 6.30, 8.00, 10.00 u fil-5.00pm.
Il-Óadd, 2 ta’ Jannar
L-Epifanija tal-Mulej
Festa tat-Tfal g˙all-Missjoni. T˙abbira tal-Festi 2011
8.00am Quddiesa bis-sehem tat-tfal u tal-familja, li
fiha jkanta l-Kor ‘Magnificat’.
It-Tnejn, 3 ta’ Jannar
Festa ta’ l-Isem Imqaddes ta’ Ìesù
6.00pm Quddiesa fejn isir talb ta’ riparazzjoni tal-
Isem Imqaddes ta’ Alla u talb g˙all-Benefatturi ˙ajjin
u mejtin tax-Xirka ta’ l-Isem Imqaddes ta’ Alla.
Il-Óadd, 9 ta’ Jannar
Il-Mag˙mudija tal-Mulej
10.00am Quddiesa li fiha n©eddu l-Weg˙diet tal-
Mag˙mudija tag˙na.
69
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011

• Form 1’l fuq

It-Tnejn 7.00 - 7.30pm
It-Tlieta 7.00 - 7.30pm
Il-Óamis 7.00 - 7.30pm
Il-Ìimg˙a 7.00 - 7.30pm
Is-Sibt 7.00 - 7.30pm
Il-Óadd 9.30 - 10.00am
3.00 - 6.30pm

DAR NAZARETH
• Grupp tal-Vokazzjonijiet
L-Erbg˙a 5.00 - 5.30pm

DAR PARROKKJALI
• Abbatini Il-Óadd 9.00 - 9.30am

• Azzjoni Kattolika
Ûg˙ar L-Erbg˙a 5.00 - 5.30pm
Ommijiet It-Tnejn 5.00 - 5.45pm
Nisa Adulti It-Tnejn 3.30 - 4.30pm

• Le©jun ta’ Marija

Studenti Il-Ìimg˙a 6.30 - 7.30pm
Nisa 1 It-Tlieta 9.15 - 10.30am
Nisa 2 It-Tlieta 4.45 - 5.45pm
Ir©iel Il-Óamis 6.30 - 7.30pm

• Familji
G˙arajjes: Il-Óadd fil-11.00am: Ottubru - Mejju
(l-ewwel u t-tielet Óadd tax-xahar)
MiΩΩew©in: Il-Óadd fil-11.00am
(ir-raba’ Óadd tax-xahar)
Ommijiet: It-Tnejn fil-5.00pm
(waqt id-duttrina tat-tfal)
Adoloxxenti u Ûg˙aΩag˙:
Is-Sibt: Form 2 - 3 7.00 - 7.45pm
It-Tieni Óadd tax-xahar:
Form 3 ‘l fuq 11.00 - 11.45am
Is-Sibt: DVD flimkien 8.00 - 10.00pm
DAR PARROKKJALI
• Pre-Kinder u Kinder • Komunità Ewkaristika L-Erbg˙a 6.45pm
It-Tnejn 5.00 - 5.45pm
• Lectio Divina Is-Sibt 7.30pm
• Year 1 - Year 3
It-Tnejn 5.00 - 5.45pm FIL-KNISJA ARÇIPRETALI
Il-Óamis 5.00 - 5.45pm • Abbatini Ìodda L-Erbg˙a 5.00 - 5.30pm
Il-Ìimg˙a 5.00 - 5.30pm
• Grupp ta’ Patri Piju
MUSEUM BNIET L-ewwel Tnejn tax-xahar fil-11.00am.
• Year 4 - Form 1
• Fl-Ewwel Ìimg˙a tax-xahar
It-Tnejn 5.00 - 5.45pm
Nisa: Laqg˙a fil-11.00am u quddiesa.
Il-Óamis 5.00 - 5.45pm
Ir©iel: Laqg˙a fis-6.30pm wara l-quddiesa.
Il-Ìimg˙a 5.00 - 5.30pm
• G˙al kul˙add: Il-Komunità Parrokkjali tin©abar
• Form 2 It-Tnejn u l-Óamis 6.30 - 7.00pm f’ri©lejn Ìesù Ewkaristija dritt wara l-quddiesa ta’ kull
• Form 3 It-Tlieta u l-Ìimg˙a 6.30 - 7.00pm nhar ta’ Óamis filg˙axija.

MUSEUM SUBIEN RADJU LEÓEN IL-QALA

• Year 4 - Year 6 • G˙all-komunità Parrokkjali kollha
It-Tnejn 5.15 - 5.55pm Programmi ta’ formazzjoni fosthom il-programm
Il-Óamis 5.15 - 5.55pm ‘Nitkellmu ma’ l-Arçipriet’ fejn infissru l-Pjan Pastorali
Il-Ìimg˙a 5.00 - 5.30pm u naraw il-Bulettin tal-©img˙a, kull nhar ta’ Óadd fid-
70 Il-Óadd 9.30 - 10.00am 9.00am.
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
Il-laqg˙a tieg˙i
mal-Mulej
Issa l’ iΩ-Ωmien ©a qorob biçça sewwa
G˙ad-dehra tieg˙i quddiemek Mulej
Wara din ˙ajti mimlija b’kull dnewwa
Nittama fil-ma˙fra g˙aΩ-Ωmien li ©ej.
Jien ˙firt Mulej kif dejjem Int g˙amilt
U nibqa’ na˙fer tul jiemi sa l-a˙˙ar
Grazzi Mulej ta’ dan id-Don li tajtni
B’hekk jien sa nibqa’ tjubitek infa˙˙ar.
Mal-laqg˙a mieg˙ek naf l’g˙andi çanfira
Din ˙ajti kienet kollha nΩul u tlieg˙i
Din ˙ajti kienet nieqsa wisq mil-˙lewwa
Jien lilek sibt Mulej kont dejjem mieg˙i.
G˙inni Mulej fil-jiem taΩ-Ωmien li fadal
Mal-laqg˙a, ˙niena Mulej, f’jum li jasal.
Il-Kenur ta’
San Kerrew tal-Qala
Sa˙˙artni kif rajtek kenur sewdieni
Swiedek jixhdilna fuq xog˙lok ta’ dari
Ta’ meta kont tixwi l-g˙a©ina u l-ftira
U llum b˙al xog˙lok huwa wisq rari.
Il-©amra tieg˙ek g˙al kollox mitfija
‘ma f’qalbna qed tixg˙el b’dija qawwija
Hekk sejra tibqa’ dil-©amra ©o qalbna
Tixg˙el u tiddi b’kull le˙˙a dawlija.
U stg˙a©bu n-nies kollha meta sabuk
Midfun u sieket ˙dejn ras San Kerrew
Stejjer li ©raw ilu, g˙adhom sallum
Hekk dawn sa jibqg˙u f’kull jum
jissemmew.
Sewdek hu xhieda tan-nar li najjart
Hekk dan sa jibqa’, bl-g˙a©ina li sajjart.
PoeΩiji ta’ Joseph Portelli
71
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011

DAILY (from Monday to Friday)

Transport of goods between Gozo
& Malta and Malta & Gozo
Contaçt: Joseph Spiteri
‘Villa Loreto’ Bishop Buttigieg Str., Qala
Tel: 2155 4929 / 2137 6193 IMPERIAL EAGLE
Mobile: 9944 6521 Gozo Truçk Transport

Qala Road - Ghajnsielem Gozo

We organise your wedding

from start to finish...
you have less hassle
and more peace of mind
Joe Gatt - Wedding Organiser
Jothain - Plot 19, Triq il-Mag. Salvu Attard - Qala
Tel: 2156 4209 Mob: 9922 8699
72
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011

4. Ti©i saltnatek, ikun li trid int, kif fis-sema,

hekk fl-art. ÓobΩna ta’ kuljum ag˙tina
llum (Mt 6:10-11) Jannar 2011
Missjoni tax-Xirka ta’ l-Isem Imqaddes ta’
Alla

5. Jien ©ejt fid-dinja biex nag˙mel il-˙aqq,

biex min ma jarax isir jara, u min jara
jag˙ma (Ìw 9:39) Frar 2011
Seminar

6. Araw il-Óaruf ta’ Alla, li jne˙˙i d-dnub tad-

dinja (Ìw 1:29) Marzu 2011
Mixja penitenzjali tar-Randan

7. Huma u jieklu, Ìesu’ ˙a l-˙obΩ f’idejh, qal

il-barka, qasmu, newlu lid-dixxipli u qal :
‘Óudu, kulu, dan hu ©ismi’ (Mt 26:26)
April 2011
Tridu Paskwali u t-Tberik tal-Familji

8. U waqt li kien fuq il-mejda mag˙hom, qabad

il-˙obΩ, qal il-barka, qasmu u tahulhom,
imbag˙ad infet˙ulhom g˙ajnejhom u g˙arfuh,
iΩda hu g˙ab minn quddiemhom (Lq 24:30-31)
Mejju 2011
Kungress nazzjonali tax-Xirka ta’ l-Isem
Imqaddes ta’ Alla

9. Nefa˙ fuqhom u qalilhom: ‘Óudu

l-Ispirtu s-Santu. Dawk li ta˙frulhom
dnubiethom ikunu ma˙fura, u dawk li
ΩΩommuhomlhom ikunu miΩmuma’ (Ìw
A. Mixja ta’ fidi 20:22-23) Ìunju 2011
Ordinazzjoni saçerdotali
1. Jiena hu l-˙obΩ tal-˙ajja. Min ji©i g˙andi
ma jie˙du qatt il-©u˙, u min jemmen fija 10. Il-kalçi mbierek li fuqu ng˙idu l-barka
ma jkun qatt bil-g˙atx (Ìw 6:35) Ottubru m’huwiex g˙aqda mad-demm ta’ Kristu?
2010 U l-˙obΩ li naqsmu m’huwiex g˙aqda mal-
Ftu˙ tas-Sena Kateketika ©isem ta’ Kristu? (1 Kor 10:16) Lulju 2011
T˙ejjija g˙all-Festa ta’ San GuΩepp
2. Tassew, tassew ng˙idilkom, jekk ma tiklux
il-©isem ta’ Bin il-Bniedem u ma tixorbux 11. A˙frilna dnubietna b˙alma na˙fru
demmu, ma jkollkomx il-˙ajja fikom (Ìw lil min hu ˙ati g˙alina (Mt 6:12)
6:53) Novembru 2010 Awwissu 2011
ViΩti lill-familji tal-istudenti tal-GriΩma Jum Dinji taΩ-Ûg˙aΩag˙

3. Tassew, tassew ng˙idlek li jekk 12. It-talba tal-fidi ssalva lill-marid, u

wie˙ed ma jitwelidx mill-©did, ma l-Mulej iqajmu u jekk ikun g˙amel
jistax jara s-Saltna ta’ Alla (Ìw 3:3) xi dnubiet jin˙afrulu (Ìakbu 5:15)
Diçembru 2010 Settembru 2011
Festi tal-Immakulata Kunçizzjoni u tal-Milied Pellegrina©© 73
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011

b. Komunità li tinfeta˙ g˙al min hu fil-

B. Ministeri bΩonn - l-imwarrbin ta’ kull tip (familji
bi problema, is-separati, min mhux
1. KatekeΩi (ara Programm ‘Tag˙lim miΩΩewwe© regolari, il-fqar, persuni
nisrani g˙al kull kategorija’). ta’ konvinzjoni reli©juΩa differenti, iΩ-
Ωg˙aΩag˙ diΩorjentati, id-drogati).
2. Litur©ija (ara Programmi taç-
Çelebrazzjonijiet litur©içi). c. Komunità li timxi flimkien lejn Alla - iç-
çelebrazzjonijiet fil-knisja.
3. Djakonija u promozzjoni umana
(L-Équipe parrokkjali tal-Professjonisti d. Komunità familja - ˙sieb ta’ l-anzjani
Qalin ‘Informa’). u l-morda, mhux l-inqas iΩ-Ωjajjar fl-
isptarijiet.
C. Strumenti e. Komunità li tie˙u ˙sieb l-armonija - id-
djar tal-knisja u l-knisja innifisha / ir-
1. Kunsilli-Kumitati: Pastorali,
relazzjonijiet bejn l-g˙aqdiet.
Presbiterali, tal-Familja, tal-Adoloxxenti
u Ω-Ûg˙aΩag˙, tal-GIC, Kateketiku,
f. Komunità li tfittex li jkollha mentalita’
Litur©iku, ‘Informa’, Finanzjarju, tal-
evan©elika - katekeΩi b˙ala mixja ta’
Fundraising.
komunjoni u l-g˙ixien u l-qsim ta’
esperjenzi tal-Kelma ta’ Alla.
2. L-Iskola tas-Sorijiet, Primarja u l-ITS
g. Komunità li tie˙u ˙sieb l-g˙aqda -
3. Media: Bullettin / Radju Le˙en il-Qala /
taqsam il-˙ajja u l-a˙barijiet bil-mezzi ta’
Website / Rivista ‘Le˙en il-Qala’.
komunikazzjoni li g˙andha.

D. RiΩultat “L-g˙erf bena d-dar tieg˙u,

a. Komunità ta’ kondiviΩΩjoni u solidarjeta’ waqqaf is-seba’
- tag˙ti Ω-Ωejjed u toffri l-bΩonn: kultura kolonni tag˙ha”
tal-g˙oti: ˙in, impenn, talenti. (Pr 9,1)

G˙al din is-sena

Din is-sena nixtiequ li nikkonçentraw fuq l-adoloxxenti u Ω-Ωg˙aΩag˙.
Ω-Ωg˙aΩag˙ F’liema sens? Fis-sens li
rridu nag˙mlu l-g˙almu kollu tag˙na biex dawn uliedna jag˙rfu dejjem iktar is-sbu˙ija taç-
çelebrazzjoni tal-quddiesa speçjalment fil-jum tal-Óadd u tas-sagrament tal-penitenza.
tal-penitenza

Biex naslu g˙al dan, ˙a nie˙du ˙sieb li l-adoloxxenti u Ω-Ωg˙aΩag˙ tag˙na

jkollhom tag˙rif kontinwu fuq l-Ewkaristija u l-Qrar. Nie˙du ˙sieb imbag˙ad biex
dawn iç-çelebrazzjonijiet ikunu mag˙mula tant tajjeb li jressquhom iktar façilment
g˙al dawn is-sagramenti. Mhux biΩΩejjed l-attendenza imma iktar minn hekk
il-parteçipazzjoni, biex wara jkunu jistg˙u jag˙tu xhieda fost s˙abhom u ji©bduhom warajhom.
il-parteçipazzjoni
B’dan il-mod inkunu qeg˙din ukoll inbeg˙du lil uliedna mill-vizzji li qed jimminaw l-iΩvilupp tal-
personalità tag˙hom.

Dan il-pjan pastorali tal-parroçça jirrispondi g˙as-sej˙a li qed tag˙mel id-djoçesi fil-pjan pastorali
tad-dnubiet..
tag˙ha g˙al din is-sena bit-tema: Id-demm tal-Patt mxerred g˙all-mahfra tad-dnubiet
74
 Le˙en il-Qala
-Qala - Jannar 2011

Kronaka
tal-Parroçça
Q mi©bura minn
J OSEPHINE X UEREB

21 ta’ Lulju
Jum il-ÌeneroΩità
Tajna bidu g˙all-Festi ad unur ta’ San ÌuΩepp
b’Konçelebrazzjoni Solenni mmexxija mill-Vigarju
Ìenerali Mons. Giovanni Bosco Gauci. Mistiedna
partikulari kienu l-Qalin residenti barra l-parroçça.
Wara n˙ar©et l-istatwa devota ta’ San ÌuΩepp
min-niçça. Óadet sehem il-Banda tag˙na Ite ad
Joseph li wara esegwiet març mill-Knisja g˙all-KaΩin
tal-Banda.

22 ta’ Lulju: L-Ewwel Jum tan-Novena

Jum it-tfal u l-istudenti
Il-quddiesa kienet immexxija mill-Kan. Dun
Mikiel Borg, bis-sehem tat-tfal u tal-istudenti. It-
tfal offrew xi rigali minn tag˙hom g˙al Caritas
ta’ G˙awdex. Anima l-kant, il-Kor Parrokkjali
‘Magnificat’. Wara ttellg˙et serata ta’ log˙ob u
divertiment g˙at-tfal u g˙all-istudenti kollha tal-
parroçça.

23 ta’ Lulju: It-Tieni Jum tan-Novena

Jum il-Katekisti
Il-Quddiesa tan-Novena tmexxiet mill-Kan. Dun
Mikiel Borg, bis-sehem tal-katekisti tal-parroçça.
Anima l-kant il-Kor famuΩ FrançiΩ tat-tfal Anguelos.
Wara l-istess kor, tella’ kunçert korali fil-Knisja
Arçipretali.

24 ta’ Lulju: It-Tielet Jum tan-Novena

Jum il-Vokazzjonijiet
It-talba tar-RuΩarju b’intenzjoni g˙all-vokazzjonijiet
tmexxiet mill-Grupp tal-Vokazzjonijiet u l-Grupp
tal-Abbatini tal-parroçça. Wara, il-Kan. Dun Noel
Saliba mexxa l-quddiesa. Anima l-kant, il-Grupp
tal-adolexxenti u Ω-Ωg˙aΩag˙. Mistiedna partikulari
kienu r-Reli©juΩi u l-Lajçi kkonsagrati G˙awdxin.
25 ta’ Lulju: Ir-Raba’ Jum tan-Novena
Jum l-Adolexxenti u Ω-Ûg˙aΩag˙
Il-quddiesa ta’ filg˙odu tmexxiet mill-Kan.
Dun Noel Saliba, bis-sehem tal-adolexxenti u
Ω-Ωg˙aΩag˙. Anima l-kant, il-Grupp tal-adolexxenti
u Ω-Ωg˙aΩag˙. 75
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011
26 ta’ Lulju: Il-Óames Jum tan-Novena
Jum il-Familja
L-Arçipriet tal-G˙arb Mons. Carmel Gauci mexxa
l-Quddiesa fejn matulha sar talb partikulari g˙all-
koppji miΩΩew©in li qed jiççelebraw l-anniversarju
taΩ-Ωwie© tag˙hom kif ukoll saru t-ti©did tal-
weg˙diet taΩ-Ωwie©. Mistiedna partikolari kienu
l-familji miΩΩew©a dan l-a˙˙ar g˙axar snin. Anima
l-kant, il-Grupp tal-adolexxenti u Ω-Ωg˙aΩag˙.
Aktar tard, ittellg˙et serata divertenti ta’ Talent
Lokali fl-Iskola Primarja.
27 ta’ Lulju: Is-Sitt Jum tan-Novena
Jum l-G˙aqdiet Soçjali
Il-Quddiesa tmexxiet mill-Arçipriet tal-G˙arb
Mons. Carmel Gauci. Fiha ˙adu sehem l-G˙aqdiet
Soçjali tal-Parroçça filwaqt li anima l-kant il-Kor
Parrokkjali ‘San ÌuΩepp’.
28 ta’ Lulju: L-Ewwel Jum tat-Tridu
Jum ir-Residenti Barranin
In©barna lkoll flimkien g˙all-Kant tal-G˙asar u
wara ˙adna sehem fil-Konçelebrazzjoni bl-omelija
tal-Ewwel Jum tat-Tridu minn Mons. Ìor© Bezzina.
F’din il-lejla ©iet organizzata l-˙mistax-il
76 Edizzjoni tal-Gozo International Celebration.
29 ta’ Lulju: It-Tieni Jum tat-Tridu
Jum l-Emigranti
Il-Konçelebrazzjoni, bl-omelija tat-Tieni Jum tat-
Tridu tmexxiet minn Mons. Ìor© Bezzina, bis-
sehem tal-emigranti Qalin li kienu fostna g˙all-
festa. Wara, l-emigranti Qalin kienu mistiedna g˙al
laqg˙a soçjali g˙alihom fiç-Çentru Parrokkjali.
Aktar tard filg˙axija, març mill-Baned Ite ad
Joseph tal-Qala u Santa Margerita ta’ Sannat li
ntemm bit-tlug˙ tal-istatwa ta’ San ÌuΩepp fuq il-
pedestall fi Pjazza l-Isqof Mikiel Fran©isk Buttigieg
u b’feature mill-G˙aqda Briju San ÌuΩepp.
30 ta’ Lulju: It-Tielet Jum tat-Tridu
Jum l-Ewkaristija
Matul din il-Konçelebrazzjoni, bl-omelija tat-
Tielet Jum tat-Tridu, ˙adu sehem il-Ministri
Straordinarji tal-Ewkaristija u dawk li jie˙du sehem
fl-Adorazzjoni ta’ kuljum matul is-sena.
Id-dimostrazzjoni bl-istatwa ta’ San ÌuΩepp,
xog˙ol tal-istatwarju G˙awdxi Wistin Camilleri,
kienet akkompanjata mill-Baned Ite ad Joseph tal-
Qala u Victory tax-Xag˙ra. Waqt it-tlug˙ tal-istatwa
fuq il-pedestall fil-pjazza ndaqq l-Innu Popolari
‘Lill-GlorjuΩ Patrijarka San ÌuΩepp Patrun tal-Qala’.
Wara kul˙add setà jitpaxxa bil-log˙ob tan-nar tal-
art fil-pjazza.
31 ta’ Lulju
Jum il-Benefatturi
Il-quddiesa, bil-kant tat-Te Deum f’g˙eluq in-
Novena tmexxiet minn Mons. Lawrenz Xerri,
bis-sehem tal-morda, tal-anzjani u tal-persuni bi
bΩonnijiet speçjali. Fl-a˙˙ar ing˙atat tifkira tal-
festa.
Filg˙axija, it-Translazzjoni Solenni tar-Relikwija
ta’ San ÌuΩepp tmexxiet mill-Arçipriet Kan. Dr
Joe Zammit, mill-Kappella tas-Sorijiet Fran©iskani
g˙all-Knisja Arçipretali li fiha ˙adet sehem il-
Fratellanza ta’ San ÌuΩepp tal-Qala flimkien
mal-Arçikonfraternità ta’ San ÌuΩepp tar-Rabat
ta’ Malta. Il-kant tal-Antifona u Konçelebrazzjoni
Pontifikali tmexxiet mill-Isqof Emeritu Mons. Nikol
ÌuΩeppi Cauchi.
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011

Wara, beda l-març popolari mill-Banda

Prekursur tax-Xewkija u mill-Banda San ÌuΩepp
ta’ G˙ajnsielem filwaqt li l-Banda La Stella tal-Belt
Vittorja tellg˙et Programm MuΩikali fil-Pjazza.
F’nofsillejl kien hawn wirja spettakolari u unika tan-
nar tal-art fil-pjazza.

1 ta’ Awwissu
Jum il-Festa
Il-Konçelebrazzjoni Pontifiali tmexxiet mill-E.T.
Mons. Mario Grech, Isqof ta’ G˙awdex li fiha
g˙amel diskors tal-okkaΩjoni.
Il-març popolari u brijuΩ ta’ din is-sena
kien f’idejn il-Banda Pinto tal-Parroçça San
Sebastjan, Óal Qormi, bis-sehem tal-adolexxenti u
Ω-Ωg˙aΩag˙ Qalin.
L-G˙asar Solenni tmexxa mill-W.R. Mons.
Lawrenz Xerri, tal-Kapitlu tal-Katidral.
Il-purçissjoni bl-istatwa devota ta’ San ÌuΩepp
tmexxiet minn Patri Sandro Overend O.F.M.
Ministru Provinçjal tal-Fran©iskani Minuri, flimkien
mal-Kleru tal-Parroçça u l-Fratellanza ta’ San
ÌuΩepp tal-Qala u l-Fratellanzi tal-Parroçça tal-Isla.
Il-Banda Ite ad Joseph tal-Qala esegwiet l-Innu A
San Giuseppe ta’ Mro Indri Borg bis-sehem tal-Kor
u wara akkompanjat il-purçissjoni b’marçi reli©juΩi
filwaqt li l-Banda Mnarja tan-Nadur tellg˙et
programm muΩikali fil-pjazza. Id-d˙ul tal-istatwa
ta’ San ÌuΩepp kien akkumpanjat minn spettaklu
kbir ta’ log˙ob tan-nar. Lura fil-Knisja ndaqqet
l-Antifona u ng˙atat il-Barka Sagramentali.
Il-Banda San Girgor ta’ Kerçem g˙alqet il-festi
esterni bil-març tal-a˙˙ar.

77
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011

26 ta’ Settembru
Festa tal-Madonna tas-Sa˙˙a
Il-Konçelebrazzjoni Solenni tmexxiet mill-Arçipriet
taΩ-Ûebbu©, il-Kan. Dun Ruben Micallef u kienet
animata mill-familji miΩΩew©a dawn l-a˙˙ar 10
snin. Wara, sar pellegrina©© devot bil-Kwadru
mirakoluΩ tag˙ha.

3 ta’ Ottubru
Festa tal-Madonna tar-RuΩarju
Konçelebrazzjoni Solenni bis-sehem tal-Fratellanza.
Anima l-kant il-kor parrokkjali San ÌuΩepp. Wara
˙adna sehem fil-purçissjoni bl-istatwa artistika u
devota tal-Madonna tar-RuΩarju.

17 – 24 ta’ Ottubru
Ìimg˙a Litur©ika-Ewkaristika
Kienu jiem ta’ tag˙lim dwar Ìesù Ewkaristija
u ta’ adorazzjoni devota li ntemmu l-Óadd
b’Konçelebrazzjoni Solenni mmexxija mill-Vigarju
Ìenerali Mons. Giovanni Bosco Gauci. Anima
l-kant il-Kor Parrokkjali ‘San ÌuΩepp’. B˙ala g˙eluq,
tkanta l-Innu ta’ Tif˙ir lil Alla, it-Te Deum u wara
ng˙atat il-Barka Sagramentali.

8 ta’ Awwissu
G˙eluq id-39 Anniversarju mill-Inkurunazzjoni tal-
Kwadru Titulari ta’ San ÌuΩepp 29 – 31 ta’ Ottubru
Il-konçelebrazzjoni ta’ Radd il-Óajr bil-kant tat- Numru sabi˙ ta’ adolexxenti attendew g˙al-Live-in
Te Duem, tmexxiet minn Dun ÌuΩepp Camilleri organizzat apposta g˙alihom f’Marsalforn.
Missjunarju fil-Gwatemala li din is-sena qed
jiççelebra l-˙amsin sena tas-saçerdozju tieg˙u. 7 ta’ Novembru
Anima l-kant il-Kor Parrokkjali ‘San ÌuΩepp’. Kmieni wara nofsinhar, sar pellegrina©© mill-pjazza
g˙aç-Çimiterju parrokkjali. Wara, tbierku l-oqbra u
28 ta’ Awwissu l-g˙eΩieΩ tag˙na mejtin.
Tajna bidu g˙as-Sibtijiet tal-Kunçizzjoni bi
preparazzjoni g˙all-Festi Titulari fis-Santwarju
Nazzjonali tal-Immakulata Kunçizzjoni. Il-motto
g˙al din is-sena hu me˙ud mill-Ittra Ençiklika
Ecclesia de Eucharistia tal-Papa Ìwanni Pawlu II.

20 – 24 ta’ Settembru
Matul din il-©img˙a, is-Soçjetà tal-MuΩew
organizzat il-Ìimg˙a MuΩewmina fil-MuΩew
tas-Subien. Kienet minjiera ta’ tag˙lim g˙al kull
min attenda. Din il-©img˙a ntemmet bi play
b’messa©© mtella’ mit-tfal u l-istudenti li jattendu
78 l-qasam.
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011

GEORGE ZAMMIT & SONS

dealer & supplier of religious artiçles
Opening Hours:
Monday to Saturday 09.00 - 13.00
Friday open all day

146, Old Bakery Street, Valletta - Malta

Shop: 2123 2933 • Mob: 9985 6842

Cera dell’Erom - Xema Likwida

21 55 79 93

79
 Le˙en il-Qala - Jannar 2011

Mill-Uffiççju Parrokkjali

Mill-1 ta’ Diçembru 2009 sal-11 ta’ Novembru 2010 mi©bura minn Melita Camilleri

TGÓAMMDU FIL-FIDI NISRANIJA

06/12/2009 Chris Sultana
20/12/2009 Jacob Cutajar
04/04/2010 Luca Farrugia
04/04/2010 Theo Saliba
09/04/2010 Anneka Xerri
10/04/2010 Luca Grima
26/06/2010 Ilona Mifsud
04/09/2010 Adrian Hili
19/09/2010 Norah Muscat INGÓAQDU FIS-SAGRAMENT
15/10/2010 Kyle Attard TAÛ-ÛWIEÌ FIL-PARROÇÇA
19/10/2010 Jake Xuereb b Maureen Spiteri ma’ Louis Gauci
30/10/2010 Brenda Galeaea Laureen Grima ma’ Timothy Axiaq
30/10/2010 Darren Galea
leaa
le M’Assunta Pisani ma’ Alex Camilleri
Daniela Buttigieg ma’ Josef Grech
Miraldine
M ral
Mi Buttigieg ma’ Antoine Frank Sant
Jessica Xerri ma’ Joseph Mizzi
Maydrian Abela ma’ Jonathan Portelli

INGÓAQDU FIS-SAGRAMENT
TAÛ-ÛWIEÌ BARRA L-PARROÇÇA
Keith Debono ma’ Rose Attard
Dorothy Pisani ma’ George Sam Mizzi
Glenn Mark Cefai ma’ Elaine Theuma
Joseph Mizzi ma’ Lorriane Sultana
Jason Camilleri ma’ Ramona Camilleri

MIETU BIS-SINJAL TAL-FIDI

U MIDFUNIN FIÇ-ÇIMITERJU TAL-QALA
05/12/2009 Margherita Magro 80 sena
15/12/2009 John Portelli 82 sena
07/01/2010 Mary Portelli 60 sena
09/02/2010 Marianne Cefai (Victoria) 95 sena
15/02/2010 Carmelo Bartolo 90 sena
(Birzebbuga)
16/02/2010 Pauline Spiteri 65 sena
20/02/2010 Nazzareno Buttigieg 70 sena
12/03/2010 Kelina Grima 88 sena
15/04/2010 Assunta Buttigieg 93 sena
29/05/2010 Angela Cutajar 96 sena
06/07/2010 Carmen Tabone 81 sena
23/08/2010 Salivina Cassar 93 sena
27/08/2010 Maria Concetta Magro 85 sena
04/09/2010 Joseph Xuereb 63 sena
07/09/2010 Raymond Farrugia 38 sena
(Fontana)
12/09/2010 Victoria Bartolo 82 sena
13/09/2010 Rosa Buttigieg 84 sena
29/09/2010 Paola Vella 84 sena
13/10/2010 Maria Concetta Spiteri 86 sena
80