A ΦIEPΩMA
KYPIAKH 3 ΔEKEMBPIOY 1995
2-31 AΦIEPΩMA
 Kαστοριά: η βυζαντινή
και μεταβυζαντινή πλη.
Yπήρξε σπουδαίο πνευ-
ματικ και καλλιτεχνικ
κέντρο, πως μαρτυρούν
οι κτιτορικές επιγραφές
στις εκκλησίες.
 Bυζαντινές εκκλησίες.
Mνημεία με σπουδαία κε-
ραμοπλαστική διακσμη-
ση και θαυμάσια τοιχοδο-
μία.
 Bυζαντινή οχύρωση.
Oι ιστορικές περιπέτειες
της πλης συνδέονται ά-
μεσα με τα τείχη της.
 Mνημειακή ζωγραφι-
κή. Bυζαντινές και Mετα-
βυζαντινές τοιχογραφίες
στην πλη της Kαστοριάς.
 Φορητές εικνες. Yψη-
λή καλλιτεχνική ποιτητα,
τις αναδεικνύει σ’ ένα απ
τα σπουδαιτερα σύνολα.
 Kαστοριανοί γουναρά-
δες. Iστορικά στοιχεία για
το εμπριο και την εξέλιξη
της γουνοποιίας.
 Tα αρχοντικά της Kα-
στοριάς. Aρχιτεκτονική,
με βυζαντινές καταβολές,
στο μέτρο της ανθρώπινης
κλίμακας και του περι-
βάλλοντος.
 Mακεδονικς Aγώνας.
O Mητροπολίτης Kαστο-
ριάς, Γερμανς Kαραβαγ-
γέλης και η Eθνική προ-
σφορά του.
 H λίμνη και τα «καρά-
βια» της. Tο υγρ στοι-
χείο κυριαρχεί στην πλη
και στη ζωή της.
 Oι λγιοι της Kαστο-
ριάς. A. Xριστπουλος,
Θ. Mανδακάσης, Σ. Λεο-
ντιάδης και Π. Iωάννου.
 B. Παπαντίνας - N. Πι-
στικς. Δύο εικαστικοί
που διασώζουν στο έργο
τους την καστοριανή πα-
ράδοση.
 Zωντανή εικνα του
Bυζαντίου. Aνάγκη, ο ευ-
νοημένος χώρος της Kα-
στοριάς, να αναδειχθεί σε
πρτυπη πλη - μουσείο.
Eξώφυλλο: O Aγιος Γεώργιος, τοιχο-
γραφία στο να των Aγίων Aναργύ-
ρων (γύρω στο 1180).
Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»:
BHΣ. ΣTAYPAKAΣ
2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 ΔEKEMBPIOY 1995
Kαστοριά: η βυζαντινή
και μεταβυζαντινή πλη
Yπήρξε σπουδαίο πνευματικ και καλλιτεχνικ κέντρο
πως μαρτυρούν οι κτιτορικές επιγραφές στις εκκλησίες
«H σιωπηλή π λη κοντά στη λίμνη»,
διακρίνεται για τρία στοιχεία ταυτ τη-
τας και γι’ αυτά «ακουστή»: βυζαντινά
μνημεία, βιοτεχνίες γουναρικών, αρχο-
ντικά. Mε τη λάμψη του το καθένα ξεχω-
ριστά αρκούσε για αφιέρωμα. O συν-
δυασμ ς τους λοιπ ν αποκλείει διεξοδι-
κές αναφορές σε άλλες ψεις της π λης.
H Kαστοριά, με τις 70 και πλέον εκ-
κλησίες είναι «ζωνταν μουσείο». H μ -
νη π λη στην Eλλάδα που σώζει αδιά-
λειπτη τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή
μνήμη. Oι εκκλησίες, η μνημειακή ζω-
Eπιμέλεια αφιερώματος:
K·ΣTHΣ ΛIONTHΣ
γραφική, οι φορητές εικ νες και τα αρ-
χοντικά, μάρτυρες οικονομικής ακμής,
συγκροτούν μοναδικ σύνολο τέχνης
και πολιτισμού 10 αιώνων. Aδελφή π λη
της Θεσσαλονίκης ως το βυζαντιν πα-
ρελθ ν, η Kαστοριά είναι λιγ τερο γνω-
στή. Aυτή ακριβώς είναι η πρ θεση του
αφιερώματος. Mε τη συμβολή των συ-
νεργατών και στο μέτρο του δυνατού,
να υπογραμμιστεί ο ιδιαίτερος χαρακτή-
ρας της. Πιστεύουμε πως η πολιτεία δεν
έχει ενεργήσει συστηματικά,πράττοντας
τα ανάλογα, ώστε η Kαστοριά να ανα-
δείξει τη φυσιογνωμία της σο θα έπρε-
πε. Πολιτισμ ς αυτής της κλίμακας είναι
εθνική κληρονομιά και γι’ αυτ καθή-
κον, σταθερή μέριμνα της πολιτείας και
χι ιδιωτών. Xάρτης της Kαστορίας, κατά τον A. Oρλάνδο. Σημειώνονται, εκκλησίες, τζαμιά και
αρχοντικά.
Tης Eυγενίας Δρακοπούλου αν κρίνουμε απ τους πολυάριθ- κυρίως με την τάση ενσωμάτωσης
μους ναούς-αφιερώματα στον Aγιο στο υπλοιπο κτιριακ περιβάλλον
Aρχαιολ γου – Eρευνήτριας Kέντρου Nεοελληνι-
κών Eρευνών του Eθνικού Iδρύματος Eρευνών Nικλαο. της πλης. Συχνά αποτελούν συνέ-
χειες των σπιτιών, σχεδν ιδιωτι-
Iσχυρ τείχος, εσωτερικ και ε-
H KΛEIΣTH ορεινή περιοχή με το η- ξωτερικ, προστάτευε την πλη α- κούς χώρους, ταυτισμένους με
πειρωτικ κλίμα, κατάλληλο για την π την εποχή του Iουστινιανού έως τους κατά καιρούς καστοριανούς
ενασχληση με τη γούνα, και ο πο- και την περίοδο της τουρκοκρα- άρχοντες, με των οποίων τα ονμα-
ταμς Aλιάκμονας –που άρδευσε, τίας. H εκτς του κάστρου περιοχή τα είναι γνωστές ώς τις μέρες μας.
έκανε καλλιεργήσιμη τη μνη πεδι- κατά τη μεταβυζαντινή εποχή κα- Mνημεία και αρχοντικά που δια-
νή έκταση της περιοχής και σχημά- τοικήθηκε απ Tούρκους, Xριστια- σώζονται έως σήμερα δημιουργούν
τισε τη λίμνη– ορίζουν το φυσικ νούς και Eβραίους. Στις συνοικίες –παρά τις πολλαπλές επεμβάσεις
περιβάλλον της πλης. H λίμνη της τους, που μερικές διατηρούν θέ- –την εντύπωση τι απ τα πρώτα
Kαστοριάς, εκτς απ την εξασφά- σεις και ονομασίες απ τον 16ο αι- βυζαντινά χρνια μέχρι την ύστερη
λιση της άμυνας και την ανάπτυξη ώνα έως σήμερα (συνοικία Δραγω- τουρκοκρατία παρέμεινε αναλλοίω-
της αλιείας, συγκέντρωσε γύρω της τά και Σερβιώτη), ξαφνιάζει το πλή- τη η διάθεση προσαρμογής στις
τη ζωή της πλης, πως δείχνουν η θος των εκκλησιών. Bυζαντινές, κλιματικές συνθήκες και τι διατη-
θέση των συνοικιών και ο προσανα- τρίκλιτες ή κυρίως μονχωρες και ρήθηκε η αίσθηση του μέτρου στην
τολισμς των οικιών. H λίμνη έφθα- πολυάριθμοι ναοί της τουρκοκρα- κλίμακα των κτιρίων, καθώς και η ε-
σε ακμη να προσδώσει στην Kα- τίας με τις μικρές διαστάσεις, τη ναρμνισή τους με το φυσικ περι-
στοριά αίσθηση πλης θαλασσινής, φτωχική εξωτερική διακσμηση και βάλλον.
Πανοραμική άποψη της Kαστοριάς. H ομορφιά του τοπίου είναι ένα απ’ τα πλεονεκτήματα, εντυπωσιάζει. H λίμνη που περιβάλλει την πλη, δίνει την αίσθηση θαλασ-
σινής πολιτείας. Kι ταν είναι χιονισμένη,η εντύπωση αλλάζει. Tτε μνο θυμίζει βορειοελλαδικ τοπίο.
Στα τέλη του 10ου αιώνα (990) η
πλη κατελήφθη απ τους Bούλγα-
ρους για να ξαναγίνει βυζαντινή το
1018, ύστερα απ επιτυχημένη πο-
λιορκία του Bασιλείου B΄ Bουλγα-
ροκτνου.
Tο 1082 την Kαστοριά κατέλαβε ο
Bοημούνδος, γιος του αρχηγού των
Nορμανδών Pοβέρτου Γυϊσκάρδου.
Eνα χρνο αργτερα, το φθινπω-
ρο του 1083 ο Aλέξιος A΄ Kομνηνς
ανεκατέλαβε την Kαστοριά απ
τους Nορμανδούς και άρχισε για
την πλη ένα διάστημα μακροχρ-
νιας ειρήνης με αποτέλεσμα αξιο-
σημείωτη οικονομική και πολιτιστι-
κή ακμή.
Tον 12ο αιώνα, η ευνοημένη γεω-
γραφικά πλη παρουσίασε αξιλο-
γη οικονομική, πνευματική και καλ-
λιτεχνική ακμή, πως και άλλες βυ-
ζαντινές πλεις την εποχή των Kο-
μνηνών.
Tην οικονομική ευημερία βεβαιώ-
νει η μαρτυρία του Aραβα γεωγρά-
φου του 12ου αιώνα Edrisi. Περι-
γράφει την Kαστοριά ως μια πλού-
σια, ευχάριστη και πολυάνθρωπη
πλη, με λίμνη στην οποία ψαρεύο-
νταν άφθονα ψάρια και με πολυά-
ριθμα χωριά. Aκμη το υπέρ των
Bενετών χρυσβουλλο του Aλεξίου
Γ΄ Aγγέλου που εκδθηκε το Nοέμ-
βριο του 1198 για την περιοχή της
Kαστοριάς μαρτυρεί την εμπορική
κίνηση της πλης, ενισχυμένη απ
την παρουσία των βενετών.
Tην πνευματική κίνηση δηλώνει η
σχέση των επισκπων της πλης με
την Kωνσταντινούπολη την εποχή
αυτή. Kυρίως μως οι επιλογές των
χορηγών των ναών του Aγίου Nικο-
λάου Kασνίτζη και των Aγίων Aναρ-
γύρων που σχετίζονταν με καλλιτε-
χνικά εργαστήρια υψηλής ποιτη-
τας της ευρύτερης περιοχής της
Mακεδονίας (Kουρμπίνοβο, Nέρε-
ζι), δίνουν το στίγμα της πολιτιστι-
κής ακμής.
Mε δεδομένα τα στοιχεία αυτά, έ-
να νέο κοίταγμα των επιγραφικών
και καλλιτεχνικών μαρτυριών οδή-
γησε σε ανατροπή του ισχυρισμού
τι η Kαστοριά αποτέλεσε τπο ε-
ξορίας.
Πολιτιστική άνθηση
Συγκεκριμένα στην αναφορά της
επιγραφής «Πολλών τετευχώς δω-
ρεών σων τρισμάκαρ αφ ούπερ ήλ-
θον εις το κλαυθμώνος πέθον άλι-
τρος οικτρς ικέτης κακεργάτης /
τα νυν άνιστω τον νεών Nικηφρος
τύχη μάγιστρος και τουπίκλην Kασ-
νίτζης», στο να που αφιέρωσε ο
Nικηφρος Kασνίτζης στον Aγιο Nι-
κλαο, είχε δοθεί –παρά τις κατά
καιρούς αμφισβητήσεις– απ πα-
ρερμηνεία του χωρίου τπος
κλαυθμώνος της επιγραφής ή λαν-
θασμένη ερμηνεία τι ο χορηγς εί-
χε έλθει στον τπο του κλαυθμώ-
νος, δηλαδή στην εξορία της Kα-
στοριάς. Kαι έτσι στη συνείδηση H Aννα Pαδηνή σε στάση δέησης προς τη Θεοτκο. Tμήμα τοιχογραφίας στην εκ-
των περισστερων ερευνητών αλλά κλησία των Aγίων Aναργύρων. Bρίσκεται στη δεξιά πλευρά του αριστερού κλί-
και των ασχολουμένων με την πλη τους. Oλκληρη η παράσταση εικονίζει την τριμελή αριστοκρατική οικογένεια
και την ιστορία της έχει εδραιωθεί του Θεδωρου Λημνιώτη, κτίτορος του ναού. Eπιγραφή πάνω απ τα πρσωπα
η άποψη τι η Kαστοριά ήταν τπος ταυτίζει τα πρσωπα των αφιερωτών. H απεικνιση των κτιτρων μέσα στο να ή-
Συνέχεια στην 4η σελίδα ταν συνηθισμένη στις βυζαντινές εκκλησίες.
KYPIAKH 3 ΔEKEMBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 3
Aγίου Nικολάου της Eυπραξίας, κτιτορική επιγραφή (1485).
Συνέχεια απ την 3η σελίδα
εξορίας και οι αφιερωτές των εκ-
κλησιών της εξριστοι Kωνσταντι-
νουπολίτες. Oμως η έκφραση
«κλαυθμώνος πέθον» στην παρα-
πάνω επιγραφή αναφέρεται ως γε-
νικς χαρακτηρισμς στην επίγεια
ζωή του ανθρώπου και συνεπώς
δεν υπάρχει λγος να σχετίζεται με
την Kαστοριά. Στο συμπέρασμα αυ-
τ οδηγεί το νημα και το ύφος της
επιγραφής, αλλά κυρίως η έρευνα
σε κείμενα της εποχής. Aπ τα πο-
λυάριθμα ποιητικά κείμενα που συ-
ναντάται η έκφραση τπος κλαυθ-
μώνος με την έννοια της επίγειας
ζωής, το πλέον ενδεικτικ είναι το
ποίημα του Tζέτζη, που επιγράφε-
ται «Xρεία Tζέτζου, τον τήδε βίον
και κλαυθμώνος πέθον καλούσα...»,
στο περιεχμενο του οποίου ανα-
λύονται οι λγοι για τους οποίους ο
συγγραφέας καλεί «τον τήδε βίον
γαρ πέδον κλαυθμώνος», «ως πλή-
H Kαστοριά σε κάρτα εποχής. Φωτογραφία του Nίκου Στουρνάρα. Aπ ττε πολλά έχουν αλλάξει, ή πιο σωστά, αλλοιωθεί.
(αρχείο Γ. Kακαβά)
4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 ΔEKEMBPIOY 1995
ρη πνων, συμφορών, επηρειών,
δακρύων».
O κτήτορας άρα του ναού του
Aγίου Nικολάου, ο Nικηφρος Kασ-
νίτζης, υπήρξε εκπρσωπος της το-
πικής αριστοκρατίας και χι εξρι-
στος.
Tην ίδια εποχή, η οικογένεια του
Θεοδώρου Λημνιώτη φροντίζει για
την ανέγερση και τοιχογράφηση
του ναού των Aγίων Aναργύρων.
Πολυτελείς ενδυμασίες, συγγένεια
με την οικογένεια των Pαδηνών,
συνεχής παρουσία της οικογένειας
στην πλη αποτελούν σημαντικές
ενδείξεις ώστε να ενταχθεί στην
τοπική αριστοκρατία.
H ποιτητα των τοιχογραφιών,
καθώς και η επιλογή των εικονο-
γραφικών προγραμμάτων των ναών
των Aγίων Aναργύρων και Aγίου Nι-
κολάου, μαρτυρούν τη σχέση των
κτητρων τους με κύκλους υψηλού
πολιτισμικού επιπέδου, καθώς και
Aγίων Aποστλων, επιγραφή ζωγράφου Oνουφρίου (1547).
το οικονομικ τους επίπεδο. Eνδει-
κτικές, επίσης, των λογοτεχνικών
τους προτιμήσεων είναι οι γλωσσι-
κά και μετρικά άψογες επιγραφές -
επιγράμματα των αφιερωμάτων
τους, παραγγελίες προφανώς σε
λγιους συγγραφείς της εποχής.
Ξένοι κατακτητές
Tην ταραγμένη για τη βυζαντινή
αυτοκρατορία εποχή του 13ου και
14ου αιώνα, έως την τουρκική άλω-
ση, Σέρβοι και Aλβανοί κατέλαβαν
την Kαστοριά για μικρ χρονικ
διάστημα. H ανέγερση και η διακ-
σμηση αξιλογων μνημείων στην
πλη την εποχή αυτή αποδεικνύει
τη συνέχεια της πολιτιστικής ζωής,
καθώς επίσης την αφομοίωση απ
τους ξένους κατακτητές του βυζα-
ντινού ήθους και τη χρησιμοποίηση
της ελληνικής γλώσσας στις επι-
γραφές των μνημείων που υπήρξαν
χορηγοί (Aγιος Aθανάσιος του
Mουζάκη).
H πλη της Kαστοριάς πέρασε απ
την αλβανική κυριαρχία των Mου-
ζάκη στην κυριαρχία των Tούρκων
κατά τη διάρκεια της βασιλείας του
Mουράτ A΄ (1262-1389), σίγουρα με-
τά το 1383/84, έτους που σύμφωνα
με επιγραφική μαρτυρία, την πλη
κατείχαν οι Aλβανοί.
Tουρκοκρατία
Δημογραφική ανάπτυξη. Kατά
τον 15ο αιώνα δημογραφικά η Kα-
στοριά συγκαταλέγεται στις μεγά-
λες πλεις της Bαλκανικής εφσον
σε σύνολο 48 πλεων μνο μία είχε
πληθυσμ περισστερες απ 1600
οικογένειες και δύο απ 800-1.600,
μεταξύ των οποίων συγκαταλέγε-
ται και η Kαστοριά. Tον 16ο αιώνα,
σε σύνολο 88 πλεων, τέσσερις εί-
χαν πληθυσμ πάνω απ 1.600 οι-
κογένειες και δώδεκα απ 800-
1.600, στις οποίες ανήκε και η Kα-
στοριά.
O χριστιανικς πληθυσμς υπερι-
σχύει σε λη τη διάρκεια της τουρ-
κικής κυριαρχίας της πλης. Γενι-
κά, στο α΄ μισ του 16ου αιώνα οι
πλεις της βαλκανικής με 90-100%
χριστιανικ πληθυσμ, πως η Kα-
στοριά ήταν μλις ένδεκα.
Oικονομική δραστηριτητα: O-
πως στις περισστερς τουρκοκρα-
τούμενες περιοχές, στην Kαστοριά
είχε δραστηριοποιηθεί ο μη μου-
σουλμανικς πληθυσμς, χριστιανι-
κς και εβραϊκς. O χριστιανικς
πληθυσμς, που και αριθμητικά υ-
περτερούσε, είναι προφανές τι
κυριαρχούσε στην οικονομική ζωή.
Aπ τα μέσα του 15ου αιώνα μαρ-
τυρούνται στην Kαστοριά συνοι-
κίες ραφτών, χρυσοχων, σαμαρο-
ποιών και γουναράδων. H επεξερ-
γασία της γούνας θα πρέπει να α-
πασχολούσε ένα σημαντικ αριθμ
των βιοτεχνών της πλης μια και
σύμφωνα με τον νμο του 1529/30
οι Kαστοριανοί εξήγαν γούνες, ενώ
εισήγαν γούνινα δέρματα και δέρ-
ματα βουβαλιών. Aργτερα, στα
μέσα του 17ου αιώνα η πλη «ήταν
περίφημη για τους χριστιανούς
γουναράδες που εμπορεύονταν
κυρίως με την Kωνσταντινούπολη,
αλλά μερικοί απ αυτούς είχαν
φθάσει ώς τη Pωσία».
Πολιτιστική δραστηριτητα: H
σημαντικτερη καλλιτεχνική παρα-
γωγή της Kαστοριάς τα πρώτα χρ-
νια της τουρκοκρατίας (15ος-16ος
αι.) εντοπίζεται στη δράση ενς ερ-
γαστηρίου που τοιχογράφησε του-
λάχιστον πέντε μνημεία της πλης
(Aγιος Nικλαος της Eυπραξίας,
Aγιος Nικλαος της Θεολογίνας,
Aγιος Nικλαος Mεγαλειού, Aγιος
Σπυρίδωνας, Παναγία Pασιώτισσα)
και συνδέεται με έναν αρκετά με-
γάλο αριθμ μνημείων λης της
Bαλκανικής.
Eνα απ τα χαρακτηριστικά της
τέχνης του εργαστηρίου, που είχε
πιθαντατα κέντρο την ίδια την Kα-
στοριά, αποτελεί η στενή του σχέ-
ση με τη βυζαντινή παράδοση απ
εικονογραφική και τεχνική άποψη.
Tο κυριτερο μως χαρακτηριστι-
κ της τέχνης του είναι ο αστικς
χαρακτήρας, ο οποίος διαφαίνεται
απ την αφθονία και τη λογιτητα
των επιγραφών, τη μελετημένη ορ-
γάνωση και διακσμηση, την πολυ-
τέλεια των ενδυμάτων, καθώς και
απ τις καταφανείς σχέσεις με δυ-
τικούς εκφραστικούς τρπους.
Πλη και επικοινωνίες: Παράλλη-
λα με τη φυσική θέση, καθοριστική
για τη διαμρφωση και την εξέλιξη
της πλης, είναι η σύνδεσή της με
την Eγνατία Oδ, την οδική αρτη-
ρία που ξεκινούσε απ το Δυρρά-
χιο και περνώντας απ την Aχρίδα,
την κοντινή στην Kαστοριά Πελα-
γονία, την Eδεσσα και τη Θεσσαλο-
νίκη, κατέληγε στην Kωνσταντι-
νούπολη. Aκμη ο δρμος που συ-
νέδεε την Kαστοριά με την Aυλώ-
να, πως βεβαιώνεται απ ιστορι-
κές πηγές, ήδη απ τον 12ο αιώνα,
διευκλυνε την επικοινωνία με τις
πλεις της Aδριατικής και κατ’ επέ-
κταση με τη Bενετία. Iστορικές πη-
γές του 12ου, και 14ου αιώνα και -
λης της μεταβυζαντινής εποχής
μαρτυρούν τις εμπορικές και καλ-
λιτεχνικές σχέσεις που συνδέουν
την Kαστοριά με τη Bενετία και ε-
πιβεβαιώνονται απ τη μελέτη ει-
κνων και τοιχογραφιών της π- Aγιος Nικλαος του Kασνίτζη, μονκλιτος νας με νάρθηκα, 12ος αι. Oι κτιτορικές επιγραφές στον νάρθηκα μαρτυρούν τι
λης. Στο ίδιο διάστημα η Kαστοριά ιδρυτής του ναού είναι ο μάγιστρος Nικηφρος Kασνίτζης, ο οποίος και τον διακσμησε «χρωματουργίαις και παντοδαπαίς
βρίσκεται ακμη σε διαρκείς α- εικνων ποικιλίαις». Aκμη, το πιο επίμαχο, η αποστροφή της κτιτορικής επιγραφής «αφ’ ου παρήλθον εις το(ν) κλαυθμώνος
νταλλαγές με τα μεγάλα εκκλησια- τπον», προβλημάτισε πολλούς μελετητές. Aν και η συνεργάτις μας Eυγ. Δρακοπούλου το οριστικοποιεί, συμφωνώντας με
στικά, καλλιτεχνικά και εμπορικά τον M. Xατζηδάκη, πως η μνεία της επιγραφής, «κλαυθμώνος τπος», δεν αποδίδεται στην πλη της Kαστοριάς, αλλά εννο-
κέντρα των Bαλκανίων, αλλά και εί τον επίγειο βίο. Oπτε ανατρέπεται η μέχρι τώρα κυρίαρχη άποψη, πως η Kαστοριά ήταν τπος εξορίας των Bυζαντινών.
της κυρίως Eλλάδας (Θεσσαλονίκη,
Iωάννινα). ναι προϊντα σημαντικών ζωγραφι- της Θεσσαλονίκης και τι ήταν ενή- κτητορικής επιγραφής. Kτητορικές
κών εργαστηρίων, επιλεγμένων απ μερος των εκκλησιαστικών γεγον- ή αφιερωματικές, οι επιγραφές των
Aστικ περιβάλλον τους καστοριανούς άρχοντες, και των του καιρού του. ναών της Kαστοριάς, αδιάψευστες
στις επιγραφές των ναών, γραμμέ- Tο 1547, ένας σημαντικς ζωγρά- μαρτυρίες αιώνων, δίνουν το στίγμα
H συγκέντρωση του πληθυσμού νες χωρίς καμιάν εξαίρεση στα ελ- φος, ο Oνούφριος, πρωτοπαπάς Nε- της κοινωνικής και οικονομικής θέ-
και της πολιτιστικής κίνησης στην ληνικά. Στις πολυάριθμες επιγραφές οκάστρου με δράση στην κεντρική σης των «ευγενεστάτων αρχντων»,
πλη σε αντίθεση με την ύπαιθρο, των καστοριανών ανιχνεύονται ακ- Aλβανία, που έχει χαρακτηρισθεί α- που διαμρφωσαν ένα αστικ περι-
που διαπιστώνεται απ τη βυζαντινή μη οι θεολογικοί επηρεασμοί και οι π τον Mανλη Xατζηδάκη «ως εκ- βάλλον με απαιτήσεις πνευματικές
εποχή έως και τα χρνια της τουρ- καλλιτεχνικές επιλογές κτητρων πρσωπος μιας εκκλησιαστικής τέ- και αναζητήσεις καλλιτεχνικές, σε
κοκρατίας, διαμρφωσε στην Kα- και αφιερωτών. Για παράδειγμα, ο χνης αστικού χαρακτήρα με υψη- συνεχή πορεία απ τον 12ο έως τον
στοριά μια ατμσφαιρα οικονομικής «ευγενέστατος», σύμφωνα με το λούς για την περιοχή στχους» τοι- 19ο αιώνα.
και πολιτιστικής ακμής με κυρίαρχο κείμενο της επιγραφής του 1401 του χογράφησε το να των Aγίων Aπο-
το ελληνικ στοιχείο, που επέβαλε ναού των Aγίων Tριών «κυρ Θεφι- στλων στην Kαστοριά. Hταν η επι- Σημείωση: Για τον προϊστορικ οικισμ
το ήθος, τη γλώσσα και τις επιλογές λος Παγκράτης» φαίνεται άπ τη θυμία του «εντιμώτατου άρχοντα» του Δισπηλιού και τις ανασκαφές υπάρ-
του. Eκτς απ την αστική αρχιτε- γλώσσα της επιγραφής, τις υπλοι- Γεωργίου Θεοδώρου, ο οποίος αφού χει σχετικ άρθρο του καθηγητή Γ. X.
κτονική, που αναπτύχθηκε κυρίως πες επιγραφές του ναού και το εικο- έκτισε το να «διά εξδου, κπου Xουρμουζιάδη στο αφιέρωμα των
μετά τον 17ο αιώνα, στη σημερινή νογραφικ πργραμμα, που περι- και πθου», άφησε στη διαθήκη του EΠTA HMEPΩN «MAKEΔONIA -
πλη η ατμσφαιρα αυτή ανιχνεύε- λαμβάνει και την απεικνιση του α- εντολή στους γιους του «πως ιστο- ΘPAKH: Tα αρχαιολογικά ευρήματα
ται στο πλήθος των εκκλησιών, στην γίου Γρηγορίου Παλαμά, τι σχετι- ρηθή ο νας του Θεού ευδοκού- αφηγούνται την ιστορία τους», 23 Iουλί-
ποιτητα των τοιχογραφιών που εί- ζταν με λογίους κύκλους, πιθανώς ντος», σύμφωνα με το κείμενο της ου 1995.

KYPIAKH 3 ΔEKEMBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 5

 Bυζαντινές εκκλησίες
Mνημεία με σπουδαία κεραμοπλαστική διακσμηση και θαυμάσια τοιχοδομία

Aγιος Στέφανος, ανατολική ψη, το ιερ. Kεραμικοί ζωφροι,
οδοντωτές ταινίες, παίρνουν τη μορφή γείσου σε κάποια ση-
μεία. Kεραμοπλαστικς διάκοσμος πλούσιος, δημιουργεί δυο
ήλιους κάτω απ το μονλοβο παράθυρο του κεντρικού κλί-
τους. Oρισμένοι, στους ήλιους που συναντάμε και σ’ άλλους
καστοριανούς ναούς, αποδίδουν στοιχεία μυστικισμού. Δέ-
χονται τη μακρινή επιβίωση μιθραϊκών συμβλων. Ωστσο,
πολλά στοιχεία αυτής της περσικής θετητας έχουν αφομοι-
ωθεί στον επίσημο χριστιανισμ, εφσον συνυπήρχαν αντα-
γωνιστικά ώς τον 4ο αι. που επικράτησε επίσημα ο χριστιανι-
σμς. O Aγιος Στέφανος είναι μια απ τις πιο ενδιαφέρουσες
βυζαντινές εκκλησίες της Kαστοριάς, απ κάθε άποψη: εικο-
νογραφική και αρχιτεκτονική. Προσφέρει στους μελετητές
αρκετά συγκριτικά στοιχεία. Διατηρεί τοιχογραφίες δυο δια-
φορετικών περιδων. Aπ αρχιτεκτονική άποψη, το κτίσμα
προδίδει τεχνικές γνώσεις ιδιαίτερες για την εποχή του.

Tου Nίκου Mουτσπουλου

Aρχιτέκτονος, καθηγητή Πολυτεχνικής Σχολής
A.Π.Θ.

THN ΠEPIOΔO που χτίστηκαν οι

εκκλησίες αυτές, η Kαστοριά απ
μνη της αποτελεί σύμβολο του
πολιτισμού στα Bαλκάνια. Γιατί κα-
τρθωσε μέσα απ τσες κακοτυ-
χίες να διατηρήσει πάρα πολλά
μνημεία του τέλους του 9ου και
των αρχών του 10ου αιώνα.
Aυτή είναι η πιο κρίσιμη εποχή
για λον τον πολιτισμ του Bυζα-
ντίου. Mέχρι ττε, μετά την παλαι-
οχριστιανική περίοδο και τις επι-
δρομές των Σλάβων, υπάρχει ένα
κεν στην Iστορία, μια έλλειψη
πληροφοριών μας για την Kαστο-
ριά. Συνέβη μια διακοπή της σχέ-
σης ανάμεσα στις ακριτικές περιο-
χές και την κεντρική εξουσία του
Bυζαντίου, η οποία φαίνεται πως
δεν μπορούσε να ελέγξει ορισμένα
τμήματά του. Eτσι έχουμε κατο-
χές, μεταγενέστερα στην τελευ-
ταία φάση του Bυζαντίου, στα τέλη Oι Aγιοι Aνάργυροι, κτίσμα του 11ου αι. Tρίκλιτη βα- αι. το πρώτο, του 12ου το δεύτερο. Δεν αποκλείεται
του 14ου και στις αρχές του 15ου σιλική με νάρθηκα, απ τις μεγαλύτερες της Kαστο- η δεύτερη τοιχογράφηση να ακολούθησε θεματικά
αιώνα. Aλβανικές φάρες ήλεγχαν ριάς. Στην τοιχοποιία οι πλίνθοι (βήσαλοι κατά τους την πρώτη. Tα βυζαντινά μνημεία της Kαστορίας δεν
κατά περιδους την περιοχή. Bυζαντινούς), είναι τοποθετημένοι έτσι, ώστε να έχουν μελετηθεί σε εύρος και συστηματικά στο ση-
σχηματίζουν σειρά απ διακοσμητικά σχέδια. Kερα- μείο που επιβάλλεται. Πολλές εκτιμήσεις, ιδίως στη
Oμως, το Bυζάντιο έπραξε πάντα
μοπλαστική διακσμηση με ήλιους, ρμβους, χρι- χρονολγηση, έρχονται σε διάσταση μεταξύ τους.
,τι μπορούσε, θυσιάστηκε με τις στγραμμα, κ.ά. Eπίσης, είναι η μνη εκκλησία στην Mήπως δεν είναι ανεδαφικ αίτημα η αξίωση αρκε-
δυνάμεις που είχε για να διαφε- Kαστορία, αλλά και σε μια ευρύτερη περιοχή, με τών Kαστοριανών για ίδρυση πανεπιστημιακής σχο-
ντέψει και τα ακρτατα ρια της γλυπτ μαρμάρινο διάκοσμο. Στο νάρθηκα έχουν α- λής με αποκλειστικ αντικείμενο τα βυζαντινά μνη-
Συνέχεια στην 8η σελίδα ποκαλυφθεί δυο στρώματα τοιχογραφίας: του 11ου μεία;

6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 ΔEKEMBPIOY 1995

 Παναγία η Kου-
μπελίδικη. Tρί-
κογχος νας,
χρονολογείται
στα μέσα του 9ου
αι. Xαρακτηριστι-
κ στοιχείο και
μοναδικ σε εκ-
κλησία της Kα-
στοριάς, ο ψηλς
κυλινδρικς
τρούλος (κου-
μπές). Σ’ αυτν ο-
φείλει και το νο-
μά της. Hταν έ-
νας απ τους
ναΐσκους της βυ-
ζαντινής ακροπ-
λεως των μεσαιω-
νικών οχυρώσεων
της Kαστοριάς.
Tο σπουδαίο αυτ
βυζαντιν μνη-
μείο, με τοιχο-
γραφίες στον ε-
ξωνάρθηκα, εσω-
νάρθηκα και κυ-
ρίως να, έφτασε
αλώβητο ώς την
1η Nοεμβρίου
1940. Tτε, σε
βομβαρδισμ των
Iταλών καταστρά-
φηκε, ευτυχώς
μνο ο τρούλος. Δυτική πρσοψη του Aγίου Nικολάου του Kασνίτζη, μονκλιτος
Tο 1949, βάσει νας του 12ου αι. H τοιχοποιία, πλούσια σε διάκοσμο, εμφανίζει
παλαιών φωτο- και αυτοτελείς ζώνες με πλίνθους (βήσαλα). Aνάμεσα στην ποικι-
γραφιών και απο- λία των συνδυασμών, πάνω απ την οριζντια οδοντωτή ταινία,
τυπώσεων, ο Στ. σχηματίζεται σειρά απ κεφαλαία N. Σύμφωνα με τον ακαδημαϊκ
Πελεκανίδης ανέ- M. Xατζηδάκη, μπορεί να αναφέρονται είτε στον κτίτορα Nικηφ-
λαβε και ολοκλή- ρο (Kασνίτζη), είτε στον επώνυμο του ναού άγιο: Nικλαο.
ρωσε την ανακα-
τασκευή του.

Aριστερά: O Tαξιάρχης της Mητροπλε-

ως, ανατολική άποψη. Tρίκλιτη βασιλική
με νάρθηκα, χρονολογείται προς το τέ-
λος του 9ου αι. ή αρχές του 10ου. O ε-
ξωτερικς διάκοσμος στην τοιχοδομία
είναι παρμοιος με τις άλλες εκκλησίες
της πλης. Στη δυτική πλευρά, στο εξω-
τερικ της εισδου, διατηρούνται σημα-
ντικές τοιχογραφίες με φυσιογνωμίες
αγίων σε υπερφυσικ μέγεθος. Στην BΔ
γωνιά του εσωνάρθηκα, σε βαθιά κγχη,
ύστερα απ περιπέτειες σώματος και Mονή της Παναγίας της Mαυριώτισσας. Eίσοδος στο καθολικ.
κεφαλής, αναπαύεται ο ρομαντικς α- Kάτω απ’ το υπστεγο σώζονται ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες. Tο
γωνιστής του Mακεδονικού Aγώνα Παύ- κτίσμα και το πρώτο στρώμα τοιχογράφησης τοποθετούνται στον
λος Mελάς. Tον να διακοσμούν τοιχο- 11ο ή αρχές του 12ου αι. Mονχωρη εκκλησία, στον ντιο τοίχο
γραφίες δύο περιδων. Πάνω: Bήσσαλο της προσκολλήθηκε στον 16ο αι. το παρεκκλήσι του Aγ. Iωάννου
με χάραγμα - επιγραφή, που βρέθηκε σε του Θεολγου. Tο καθολικ διασώζει αποσπάσματα τοιχογραφιών
εξωτερική πλευρά του Tαξιάρχη της Mη- και μνο ο δυτικς τοίχος διατηρεί το σύνολο. Eικονογραφικ θέ-
τροπλεως απ τον καθηγητή Nίκο μα σπάνιο που συναντάμε εδώ, είναι η λιποθυμία της Παναγίας
Mουτσπουλο. Aποτοιχίστηκε το 1988 στη Σταύρωση και επίσης το επεισδιο του Iεφωνία στην παρά-
και μελετήθηκε απ τον ίδιον. Tέτοιες, σταση της Kοίμησης. Bρίσκεται 5 χιλ. NA της Kαστοριάς και στην
φαινομενικά ασήμαντες ανακαλύψεις, α- χθη της λίμνης. Tο τοπίο εδώ και η ιερτητα του χώρου, κάνουν
παντούν πολλές φορές σε σημαντικά ε- την περιοχή ιδιαίτερα αγαπητή στους Kαστοριανούς: περίπατος
ρωτήματα που θέτουν τα μνημεία. για τους ρομαντικούς, προσκύνημα για τους πιστούς.

KYPIAKH 3 ΔEKEMBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 7

«Φίλτατε κύριε Yφηγητά! H Kαστορία είναι τσο μα-
γευτική ώστε για λίγο επανευρίσκω τον καλλιτεχνικ
εαυτ μου. Δεν σας θεωρώ ξένον προς αυτν και γι’
αυτ σας στέλνω απ εδώ τους θερμούς μου χαιρετι-
σμούς. Xίλιες αφορμές υπάρχουν για να χαρεί το μά-
τι και ευφρανθεί ο νους. Mνημεία τέχνης και τοπίο».
Aυτά γράφει σε φίλο στις 10/7/57 ο Θεσσαλονικις
συγγραφέας, N. Γ. Πεντζίκης, σε κάρτα που εικονίζει
την εκκλησία των Aγ. Aναργύρων, σταλμένη απ την
Kαστορία. Mεγάλη και λυτρωτική χαρά δοκίμαζε ο N.
Γ. Πεντζίκης, μελετώντας την τοιχοποιία των Eκκλη-
σιών, που πίστευε πως είχε αποκαλυπτικ χαρακτή-
ρα. Aκριβώς πως το δέρμα του σώματος προδίδει
τον ψυχισμ, μοια διά μέσου της τοιχοποιίας εξωτε-
ρικεύονται τα εντς της Eκκλησίας δρώμενα. H επι-
σώρευση πολλών κοσμημάτων, στα βυζαντινά κτί-
σματα, πως στις εκκλησίες της Kαστορίας, καταργεί
τον οδυνηρ ονειρικ συμβολισμ των τοίχων ως ε-
μποδίων. Eτσι υπερνικάται η χρονική και χωρική αντί-
ληψη, ώστε η τοιχοποιία να υπαγορεύει μία εικνα
προσευχής. Aσφαλώς απψεις μυστικιστικές που, ω-
στσο, γονιμοποιούσαν κατά τον προσφορτερο
τρπο τη γραφή και τη ζωγραφική του N.Γ. Πεντζίκη
(αρχείο Π. Tσολάκη).

Συνέχεια απ την 6η σελίδα
Aυτοκρατορίας. Aυτές λες οι εκ-
κλησίες του 10ου αιώνα είναι πάρα
πολύ σπουδαίες. Eίναι μικρές, τα-
πεινές, μονχωρες πολλές φορές
και είναι λάθος να τις αποκαλούμε
μονκλιτες βασιλικές.
Mονχωροι ναοί, αλλά και τρί-
κογχοι και άλλοι τύποι. Πραγματι-
κά και μνο γι’ αυτής της εποχής
τα μνημεία αξίζει κανείς να επισκε-
φθεί την Kαστοριά και θα ήθελα ε-
δώ να τα ονοματίσω: ο Tαξιάρχης
της Mητροπλεως, ο Aγιος Στέφα-
νος, οι Aγιοι Aνάργυροι, η Παναγία
η Kουμπελίδικη, η Mεταμρφωση
του Σωτήρος απέναντι στους λ-
φους του Tοιχιού, ο Aγιος Nικλα-
ος του άρχοντα Kασνίτζη και βε-
βαίως δεν πρέπει να ξεχάσω το πε-
Παναγία η Kουμπελίδικη. Aποψη απ N.A. (φωτογ. 1915). O βυζαντινς τρούλος ακέραιος, πρκειται γι’ αυτν που βομβάρ-
δισαν οι Iταλοί το 1940. Πίσω κυριαρχεί το νεοκλασικ κτίριο του παλαιού Γυμνασίου που κατεδαφίστηκε πριν απ λίγες δε-
καετίες. Eλλάδα μετά τον πλεμο και τον εκσυγχρονισμ, ευθυγραμμισμένη στο μοντέρνο.
ρίφημο μοναστήρι, την Παναγία τη
Mαυριώτισσα, ένα απ τα πιο αγα-
πητά σε μένα, που βρίσκεται σε έ-
να ιδανικ τοπίο.
Tοιχοποιία
σαν κέντημα
Oλα αυτά τα μνημεία είναι μικρά
μεν, αλλά κομψοτεχνήματα με την
κεραμοπλαστική τους διακσμηση
εξωτερική και εσωτερική, τη θαυ-
μάσια τοιχοποιία που είναι σαν κέ-
ντημα, γι’ αυτ και οι βυζαντινοί
την ονμαζαν «ύφανση».
Για λγους σταθερτητας, πως
έχω υποστηρίξει στα βιβλία μου, οι
πλίνθοι εναλλάσσονταν με λίθους
στους τοίχους των εκκλησιών. Στις
εκκλησίες αυτές διαπιστώνουμε
μια τρομακτική τάση προς το ύψος
είτε με τους τρούλους είτε με το
κεντρικ κλίτος.
Mπορεί παλαιτερα στην ίδρυσή
τους να ήταν κέντρα ενς μικρού
μοναστηριού, πολλές φορές οικο-
γενειακού χαρακτήρα, χτισμένες α-
π κάποιο μαχαλά ή απ κάποιον
άρχοντα, ο οποίος στο τέλος της
ζωής του είχε σκοπ να αναχωρή-
σει σε αυτές. Kαι οι άλλοι αιώνες έ-
χουν να επιδείξουν λαμπρά μνη-
μεία και χι μνο στην αρχιτεκτονι-
κή, αλλά και στη ζωγραφική.
Oι τρίκλιτες
της Tουρκοκρατίας
Oι μεγάλες εκκλησίες, οι τρίκλι-
τες είναι της εποχής της Tουρκο-
κρατίας που κάλυπταν πια τις ανά-
γκες του κσμου. Tο κεντρικ κλί-
τος στις μεγάλες εκκλησίες είναι ο-
ρισμένες φορές υπερυψωμένο για
λγους φωτισμού. Mιμούνται κατά
κάποιον τρπο τα παλαιοχριστιανι-
κά παραδείγματα των μεγάλων βα-
σιλικών, πως του Aγίου Δημητρίου
και της Aχειροποιήτου στη Θεσσα-
λονίκη. Eίναι ένας τύπος που επα-
νήλθε στα χρνια της Tουρκοκρα-
τίας, που οι τεχνίτες με ευτελέ-
στατα υλικά κατρθωσαν να δημι-
ουργήσουν χώρους που και εξυπη-
ρετούσαν, αλλά και προσέφεραν
την εσωτερική ενραση που ήταν
απαραίτητη. Mε τη διαφορά τι πια
το εσωτερικ είναι πιο σκοτειν, οι
τοιχογραφίες έχουν πιο σκοτεινά
χρώματα, το θεματολγιο διαφορο-
ποιείται, τονίζονται ιδιαίτερα τα
μαρτύρια των Aγίων, τα Συναξάρια,
για να μαθαίνει ο υπδουλος λας,
ο ραγιάς, να υποφέρει τα δεινά του
με μεγαλύτερη υπομονή.
Oλες οι βασιλικές της Kαστοριάς
είναι του ίδιου τύπου με κορύφωμα
τη Mητρπολη, τον Aγιο Nικλαο
που έχει ωραίες εικνες, πλάι στο
μικρ κομψοτέχνημα του Tαξιάρχη
της Mητροπλεως, το τρίκλιτο εκ-
κλησάκι με υπερβολικά υπερυψω-
μένο το κεντρικ του κλίτος.
Γενικά ο βυζαντινς νας δεν ζη-
τούσε αξίες σημερινές, πως είναι
ο άπλετος φωτισμς. Στον κσμο
που ήθελε να πάει να προσευχηθεί
του προσφερταν ένας χώρος κα-
τάλληλος για κατάνυξη, για να μπο-
ρέσει τη δέησή του να την αποτεί-
νει στο Θε μέσα σε μια ατμσφαι-
ρα απομνωσης και γαλήνης.
H Kαστοριά είναι ολκληρη ένα
μουσείο του Bυζαντίου. Eμείς πρέ-
πει ως κρη οφθαλμού να την προ-
σέχουμε. H Kαστοριά, μαζί με τα
μνημεία της Πρέσπας στη Φλώρινα
και στα βουνά επάνω, το Zευγοστά-
σι, η Oμορφοκκλησιά αποτελούν το
δυναμάρι του έθνους μας και την α-
πδειξη της συνέχειας και ποιτη-
τας του ελληνισμού, ταν οι άλλοι
λαοί ακριβώς αυτή την εποχή δεν
είχαν τίποτα.

8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 ΔEKEMBPIOY 1995

 Bυζαντινή οχύρωση
Oι ιστορικές περιπέτειες της π
λης συνδέονται άμεσα με τα τείχη της
Tου Γιώργου Kακαβά
Bυζαντινολ
γου - Iστορικού της Tέχνης
MONAΔIKOI και αδιάψευστοι μάρτυ-
ρες για τη βυζαντινή οχύρωση της
Kαστοριάς παραμένουν οι γραπτές
μαρτυρίες βυζαντινών συγγραφέων
και ξένων περιηγητών, οι παλιές
χαλκογραφίες και οι φωτογραφίες,
καθώς και τα λείψανα των τειχών της
που διατρανώνουν τη σημασία των
οχυρωματικών έργων της π"λης και
μας επιτρέπουν να σχηματίσουμε
μια γενική εικ"να του σχήματος και
της μορφής τους. Σε "λη τη διάρκεια
της πολυτάραχης ιστορίας της η π"-
λη της Kαστοριάς, εκτ"ς απ" τη φυ-
σική οχύρωση που της προσέφερε
περιμετρικά η λίμνη, περιβαλλ"ταν
απ" ισχυρά τείχη, που της παρείχαν
επιπλέον ασφάλεια. O κύριος αμυ-
ντικ"ς κλοι"ς ήταν, απ" τα χρ"νια
τουλάχιστον του Iουστινιανού, στο
λαιμ" της χερσονήσου. Tο μικρ"
πλάτος της ξηράς στη θέση αυτή δι-
ευκ"λυνε την άμυνα. Mετά ένα μι-
κρ" επίπεδο τμήμα της, "που υπήρ-
χε τεχνητ" αμυντικ" χαντάκι που α-
πέκοπτε τη χερσ"νησο, άρχιζαν στην
απ"τομη πλαγιά τα τείχη ενισχυμένα
με τετράγωνους και στρογγυλούς
πύργους. Aρχικά στα μεγάλα τείχη
του λαιμού υπήρχε μια μ"νο πύλη η
«Eξώπορτα» ή «Mεγάλη Π"ρτα» στη
θέση της σημερινής πλατείας Δαβά-
κη. Aργ"τερα οι Tούρκοι άνοιξαν κο-
ντά της και δεύτερη μικρ"τερη είσο-
δο. H π"λη επάνω στη χερσ"νησο
περιβαλλ"ταν απ" τείχη που άρχιζαν
απ" το λαιμ" στη θέση "που κτίστη-
κε, πολύ αργ"τερα, ο Mεντρεσές και
προχωρούσαν κατά μήκος των οδών
Kελέτρου και Παπαρέσκα στη θέση
«λουτρά» και έφθαναν μέχρι το κα-
τεδαφισθέν τζαμί «Tαμπαχανέ». Eκεί
άλλαζαν κατεύθυνση προς τον περί-
βολο του γυμνασίου, "που, αφού ε-
νισχύονταν με δύο ισχυρούς προβ"-
λους περνούσαν πίσω απ" την ανα-
τολική πλευρά της Kουμπελίδικης,
"που ξεκινούσε και η ακρ"πολη των
τειχών, της οποίας σήμερα δε σώζο-
νται λείψανα ικανά ώστε να προσδιο-
ρίζουν την ακριβή της θέση.
Tα τείχη στη συνέχεια προχωρού-
σαν β"ρεια, κατέβαιναν προς την εκ-
κλησία της Παναγίας Φανερωμένης
και έκλειναν πάλι στα τείχη του λαι-
μού στα Ψαράδικα. H β"ρεια πλευρά
της οχύρωσης δεν ήταν ιδιαίτερα α-
ξι"λογη γιατί στο μέρος εκείνο υπάρ-
χει απ"τομη φυσική πλαγιά που κάνει
πολύ δύσκολη την προσπέλαση, γι’
αυτ" και δε σώζονται παρά ελάχιστα
λείψανα. Aξιοπερίεργο είναι "τι οι
βυζαντινοί κατοικούσαν και έξω απ"
την περιτειχισμένη π"λη προς το ε-
σωτερικ" του λ"φου "που υπήρχαν
σημαντικοί ναοί, οικίες αρχ"ντων, μι-
κρά ή μεγάλα μοναστήρια και νεκρο-
ταφεία. H ύδρευση της τειχισμένης
π"λης γιν"ταν με δεξαμενές, απομει-
νάρια των οποίων σώζονται επάνω α-
π" τη μονή της Παναγίας Φανερωμέ-
νης της «Kινστερνιοτίσσης».
H οχύρωση της Kαστοριάς, πως αποτυπώνεται στο περιθώριο χαλκογραφίας του
Aγ. Nικολάου στα μέσα του 18ου αι. Διακρίνεται περιτειχισμένη ακρπολη με δύο
εκκλησίες, του Aγ. Γεωργίου και της Παναγίας. Tα σωζμενα τμήματα της βυζα-
ντινής οχύρωσης δεν αντιστοιχούν με αυτά της χαλκογραφίας.
Tο δύσβατο και οχυρ"ν της Kαστο-
ριάς ιδιαίτερα τονίζουν οι βυζαντινοί
συγγραφείς. Tον 6ο αιώνα ο Προκ"-
πιος στο «Περί κτισμάτων» έργο του
γράφει "τι ο Iουστινιαν"ς ίδρυσε νέα
π"λη, "χι στην παλιά θέση της Διο-
κλητιανούπολης, που ανασκάφθηκε
πρ"σφατα βορείως του Aργους Oρε-
στικού στο Aρμενοχώρι, αλλά σε α-
σφαλή θέση στη χερσ"νησο της λί-
μνης Kαστοριάς: «π"λιν εν τη νήσω
οχυρωτάτην εδείματο».
Πολύ παραστατική είναι η περι-
γραφή των τειχών της Kαστοριάς
που παραθέτει η Aννα Kομνηνή στο
έκτο βιβλίο της «Aλεξιάδας», "ταν
διηγείται την ανακατάληψη της π"-
λης απ" τον Aλέξιο Kομνην" και το
στρατηγ" του Γεώργιο Παλαιολ"γο.
«O αυτοκράτορας αφού εξ"πλισε
τους στρατιώτες του με ισχυρ"τατα
"πλα για τειχομαχία και για συμπλο-
κές έξω απ" τα τείχη, πήρε την ά-
γουσα προς το φρούριο. Iδού πώς εί-
ναι η τοποθεσία: υπάρχει μια λίμνη, η
λεγ"μενη της Kαστοριάς, μέσα στην
οποία μπαίνει μια προεξοχή της στε-
ριάς που διευρύνεται στην άκρη της
καταλήγοντας σε πετρώδεις λ"-
φους. Γύρω απ" την προεξοχή είναι
οικοδομημένοι πύργοι και μεσοπύρ-
για εν είδει φρουρίου, το οποίο και
ονομάζεται Kαστοριά».
Στην Tουρκοκρατία η Kαστοριά δί-
νεται αρχικά ως χάσι (ατομική ιδιο-
κτησία) στη Φατμέ Σουλτάνα, ενώ α-
π" το 1526 και εξής ανήκει στο Σουλ-
τάνο. Στο βυζαντιν" της κάστρο κα-
τοικούν τώρα οι Tούρκοι, στον ανα-
τολικ" της τομέα οι Eλληνες και στο
ν"τιο οι Eβραίοι. O Eβλιγιά Tσελε-
μπή, Tούρκος γεωγράφος του 17ου
αιώνα, στο «Oδοιπορικ"» του κατα-
γράφει με λεπτομέρεια πολλά και εν-
διαφέροντα για το κάστρο της Kα-
στοριάς: «Tο κάστρο της λίμνης της
Kαστοριάς είναι ένα "μορφο κάστρο
χτισμένο με πελεκητές πέτρες στη
δυτική πλευρά μιας μεγάλης λί-
μνης... πάνω σε έναν απ"κρημνο και
ισχυρ" βράχο. Oι τοίχοι του είναι πο-
λύ υψηλοί. Προς τα δυτικά έχει δυο
ισχυρές και δυνατές σιδερένιες πύ-
λες. Στο εσωτερικ" του κάστρου υ-
KYPIAKH 3 ΔEKEMBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH
πάρχουν τα σπίτια διακοσίων στρα-
τιωτών. Mέσα στο κάστρο δεν υπάρ-
χουν καθ"λου άπιστοι Eλληνες. Eχει
ισχυρούς και δυνατούς πύργους που
βλέπουν προς τη λίμνη. Στον πύργο
που είναι στη βάση της πύλης του
κάστρου, βρίσκεται το τζαμί του
σουλτάνου Mεχμέτ. Tο έξω απ" τα
τείχη τμήμα της π"λης έχει 20 συνοι-
κίες, 16 απ" αυτές είναι συνοικίες α-
πίστων και μια είναι εβραϊκή. Tο κά-
στρο της και αυτ" μέσα στη λίμνη, εί-
ναι επάνω σε ένα βραχώδες ακρωτή-
ρι, "μοιο με νησί... έχει συνολικά 70
εκκλησιές, "λες στην άκρη της λί-
μνης. Aπ" την Kωνσταντινούπολη
και άλλους τ"πους, ως και απ" τη
χώρα της M"σχοβας έρχονται τάμα-
τα απ" τους άπιστους γουνοποιούς
για τις εκκλησιές αυτές» (B. Δημη-
τριάδης, H Kεντρική και Δυτική Mα-
κεδονία κατά τον Eλβιγιά Tσελεμπή,
E.M.Σ. 39 (1973), 163-171).
Tέλος, η οχύρωση της Kαστοριάς
αποτυπώνεται στο περιθώριο χαλκο-
γραφίας του αγίου Nικολάου που
χρονολογείται στα μέσα του 18ου αι-
ώνα. H εξιδανίκευση και η αναζήτη-
ση της συμμετρίας που επεδίωξε ο
άγνωστος καλλιτέχνης διαστρεβλώ-
νουν την πραγματική εικ"να που θα
είχαν τα τείχη με την ακρ"πολη στην
εποχή του και δεν μας επιτρέπουν
την ταύτιση των σωζ"μενων λειψά-
νων της βυζαντινής οχύρωσης με τα
αντίστοιχα της χαλκογραφίας.
Πιθαν"τατα τα βυζαντινά τείχη της
Kαστοριάς με τους ψηλούς πύργους
και τη φροντισμένη τοιχοποιία κτί-
στηκαν ή ανακαινίστηκαν μετά την α-
νακατάληψη της π"λης απ" τον αυ-
τοκράτορα Bασίλειο το Bουλγαρο-
κτ"νο, το 1018, "ταν χρειάσθηκε να
επισκευασθεί ή να ενισχυθεί περισ-
σ"τερο η οχύρωσή της για να εξα-
σφαλισθεί η σπουδαία απ" στρατηγι-
κής άποψης θέση της Kαστοριάς. Aς
μη λησμονούμε "τι στα τέλη του ίδι-
ου αιώνα τα τείχη της είναι τ"σο ι-
σχυρά που ο Aλέξιος Kομνην"ς, ύ-
στερα απ" τις μάταιες προσπάθειες
των αυτοκρατορικών στρατευμάτων
να κατακτήσουν το απ"ρθητο κά-
στρο, πετυχαίνει την άλωση της Kα-
στοριάς με αιφνιδιασμ" απ" τα νώτα
και με την εθελούσια παράδοση των
Nορμανδών. Παρ"λα αυτά, η χρονο-
λ"γηση των διαδοχικών φάσεων της
βυζαντινής οχύρωσης δεν μπορεί να
είναι σίγουρη έως "του νέα ανασκα-
φικά δεδομένα μας δώσουν ασφαλή
χρονολογικά στοιχεία. Tα αξιοθαύμα-
στα απομεινάρια της βυζαντινής οχύ-
ρωσης της Kαστοριάς, που ολοκλη-
ρώθηκε σταδιακά και με διάφορες ε-
πεμβάσεις, πιστοποιούν τις μακρ"-
χρονες πολεμικές περιπέτειες που
γνώρισε η π"λη, διευρύνουν την ει-
κ"να για τη φρουριακή αρχιτεκτονι-
κή στο νευραλγικ" χώρο της Δυτικής
Mακεδονίας και βοηθούν να αντιλη-
φθούμε με μεγαλύτερη διαύγεια τη
στρατηγική σημασία που είχε απο-
κτήσει η συνοριακή αυτή αρχοντοπο-
λιτεία της βυζαντινής επικράτειας.
9
 Eνθρονοι Aπ
στολοι, κρατώντας ανοιχτά βιβλία. Tμήμα τοιχογραφίας απ
τη Δευτέρα Παρου
μα ζωγραφικής). Eπίπεδη και γραμμική, με περιορισμένη χρωματική κλίμακα, έντονα περιγρά
τέχνη του τελευταίου τετάρτου του 9ου αι., στην οποία ανήκουν και τα ψηφιδωτά του τρούλ

O Aγιος Bασίλειος στο να των Aγίων Aναργύρων. Σε αυτή την τοιχογραφία δια-
κρίνουμε το πρώτο και το δεύτερο στρώμα ζωγραφικής. Στο πρώτο, τέλη 10ου αι.
– αρχές 11ου, τα πρ σωπα είναι ανέκφραστα και το πλάσιμο επίπεδο.

Mνημειακή
ζωγραφική
Bυζαντινές και μεταβυζαντινές
τοιχογραφίες στην πλη της Kαστοριάς
Tου Eυθύμιου N. Tσιγαρίδα
Aν. Kαθηγητή Xριστιανικής Aρχαιολογίας και Tέ-
χνης στο A.Π.Θ., Eφρου Aρχαιοτήτων
H ΠOΛH της Kαστοριάς, λγω της
γεωγραφικής της θέσεως, αναδεί-
χθηκε σ’ ένα εξέχον κέντρο ακτι-
νοβολίας του μεσαιωνικού Eλληνι-
σμού, τσο στα βυζαντινά χρνια,
σο και την περίοδο της τουρκο-
κρατίας. Tούτο είναι έκδηλο χι
μνο στην τέχνη των βυζαντινών
και μεταβυζαντινών μνημείων, που
σώθηκαν ως τις μέρες μας, αλλά
και στη λαμπρτητα και ομορφιά
στολοι σε θλίψη και κάτω απ
τις θρηνούσες, κουφική (ψευδοκουφική) επιγραφή. Λεπτομέρ
των αρχοντικών της, που είναι καρ-
πς μιας μακραίωνης πολιτιστικής
πνεύμα που συναντούμε σε έργα της φραγκοκρατούμενης περιοχής της ανατολικής
παράδοσης, που σε λίγες πλεις
συναντάμε να συνεχίζεται αδιά-
σπαστα μέσα στο χρνο.
Στην πλη της Kαστοριάς κτίστη-
καν και διακοσμήθηκαν με τοιχο-
γραφίες πολλές εκκλησίες. Aλλες
οφείλουν την ίδρυσή τους στη χο-
ρηγία επωνύμων αρχντων της π-
λεως, άλλες χτίζονται για να τιμή-
σουν τον άγιο προστάτη της πλε-
ως ή μιας οικογένειας ή ακμη μιας
συντεχνίας, ενώ άλλες οφείλονται
στην ευλάβεια των ξενιτεμένων
χριστιανών της πλεως.
Oι περισστερες απ τις βυζαντι- Oι Aπ
νές εκκλησίες έχουν φροντισμένη Παναγίας της Mαυριώτισσας. Eντονη η εξπρεσιονιστική διάθεση και η πραγματολογική τάση που δι
Συνέχεια στην 12η σελίδα αντικλασικ

10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 ΔEKEMBPIOY 1995

 H Kοίμηση της Θεοτ κου, τοιχογραφία στον Aγιο Nικ λαο του Kασνίτζη. Σε αυτήν την παράσταση, καθώς και σε άλλες του
ίδιου ναού, υπάρχει συγκινησιακή ένταση στην έκφραση του προσώπου, με τους βολβούς των ματιών εξ φθαλμους. Xαρα-
κτηριστικ της ζωγραφικής την περίοδο των Kομνηνών, το τρίτο τέταρτο του 12ου αι. Tο ίδιο παρατηρούμε στους Aγίους
Aναργύρους και στο Nέρεζι των σημερινών Σκοπίων.

σία στο νάρθηκα του Aγίου Στεφάνου (πρώτο στρώ-

μματα και σχηματική πτυχολογία. Πρ κειται για την
ου της Aγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης.

εια απ την Kοίμηση της Θεοτ κου στο καθολικ της Λεπτομέρεια απ την τοιχογρφία «Iαση της πεθεράς του Πέτρου». Στο βάθος, ανάμεσα στα αρχιτεκτονήματα, διακρίνονται
ακρίνει τη ζωγραφική αυτού του ναού. Eντάσσεται στο στίχοι απ το σχετικ χωρίο του Eυαγγελιστή Mάρκου. Tοιχογραφία στο παρεκκλήσι του Aγίου Iωάννη του Θεολ γου. Φιλο-
Mε σογείου, τέλη 12ου και πρώτες δεκαετίες 13ου αι. τεχνήθηκε το 1552 απ τον ζωγράφο Eυστάθιο Iακώβου, πως αναφέρει και η κτιτορική επιγραφή.

KYPIAKH 3 ΔEKEMBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 11

Συνέχεια απ
την 10η σελίδα
εξωτερική τοιχοποιία με πλίνθινη
διακσμηση. Aντίθετα, οι εκκλη-
σίες της τουρκοκρατίας είναι τα-
πεινές και άσημες στην εξωτερική
τους εμφάνιση. Ωστσο λες μαζί
συνθέτουν ένα μοναδικ σύνολο
βυζαντινής και μεταβυζαντινής τέ-
χνης και πολιτισμού, που καλύπτει
την περίοδο απ τον 9ο αιώνα και
φτάνει χωρίς διακοπή έως τον 19ο
αιώνα.
Oι παλιτερες τοιχογραφίες των
ναών της Kαστοριάς χρονολογού-
νται στο 9ο-10ο αιώνα και σώζο-
νται στο να του Tαξιάρχη της Mη-
τροπλεως, στο να του Aγίου
Στεφάνου, στο να του Aγίου Δη-
μητρίου της ενορίας Oικονμου
και στο να του Tαξιάρχη του Γυ-
μνασίου. Aπ απψεως τέχνης, οι
τοιχογραφίες της περιδου αυτής,
που διακρίνονται για τα σκληρά, ά-
καμπτα περιγράμματα, την επίπε-
δη γραμμική πτυχολογία και την
πλήρη απουσία σωματικού γκου,
ανήκουν σ’ ένα αρχαϊκ καλλιτε-
χνικ ρεύμα, του οποίου συγγενείς
εκφράσεις συναντάμε κυρίως στις
τοιχογραφίες του τέλους του 9ου
και του 10ου αιώνα στους ναούς
της Kαππαδοκίας.
Eιδικτερα στο να του Aγίου
Στεφάνου το μεγαλύτερο μέρος
του στρώματος ζωγραφικής της
περιδου αυτής, το οποίο αρχικά
κάλυπτε λο το να, διατηρείται σε
σχετικά καλή κατάσταση. Oι τοιχο-
τητα. Aυστηροί, και με εκφραστικ
τητα. Iδιαίτερη προσο- τέχνης τα κύρια χαρακτηριστικά της
γραφίες αυτές, που παρουσιάζουν
των ενδυμάτων. ζωγραφικής της Παναγίας Kουμπε-
εξαιρετικ καλλιτεχνικ ενδιαφέ-
ρον, συνθέτουν ένα πλήρες, πρώι-
μο εικονογραφικ πργραμμα, που
δυστυχώς δεν έχει ερευνηθεί και
μελετηθεί. Aπ τη ζωγραφική της
περιδου αυτής στο να εντυπω-
σιάζει η παράσταση της Δευτέρας
Παρουσίας, που εκτείνεται σ’ λο
το νάρθηκα και αποτελεί μια απ
τις παλιτερες απεικονίσεις του
θέματος.
Στο τέλος του 10ου με αρχές του
11ου αιώνα τοποθετείται το αρχαι-
τερο στρώμα ζωγραφικής, που
διατηρείται σήμερα σε ορισμένα
σημεία του ναού των Aγίων Aναρ-
γύρων.
H σημαντικτερη
περίοδος
Aπ το δεύτερο μισ του 11ου αι-
ώνα και το πρώτο μισ του 12ου αι.
δε σώζονται τοιχογραφίες στους
ναούς της Kαστοριάς. Aντίθετα, α-
π το δεύτερο μισ του 12ου και τις
αρχές 13ου αιώνα έχουν διατηρη-
θεί αξιλογες τοιχογραφίες στους
ναούς: του Aγίου Nικολάου Kασνί-
τζη, των Aγίων Aναργύρων, του Aγί-
ου Στυλιανού, του Aγίου Δημητρίου
ενορίας Eλεούσης, του Aγίου Στε-
φάνου και της Παναγίας Mαυριώ-
τισσας. Oι τοιχογραφίες αυτές, που
εκπροσωπούν σε υψηλ επίπεδο τα
κύρια καλλιτεχνικά ρεύματα της ε-
ποχής, συνθέτουν μαζί με τις φορη-
τές εικνες της ίδιας εποχής που έ-
χουν σωθεί, τη σημαντικτερη πε-
ρίοδο της βυζαντινής ζωγραφικής
στην πλη της Kαστοριάς.
Aπ τις τοιχογραφίες της περι-
12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 ΔEKEMBPIOY 1995
O Eπιτάφιος Θρήνος και οι Aγιοι Γεώργιος και Δημήτριος, τοιχογραφία στο να
των Aγίων Aναργύρων (δεύτερο στρώμα ζωγραφικής, γύρω στα 1180). Oι άγιοι α-
ποδίδονται με ιερατικ
χή δίνεται στους χρωματισμούς και το σχεδιασμ
δου αυτής οι τοιχογραφίες του Aγί-
ου Nικολάου Kασνίτζη, μιας μικρής
μονκλιτης βασιλικής που βρίσκε-
ται στο κέντρο της πλεως, οφείλο-
νται σύμφωνα με την επιγραφή που
σώζεται στο να, στο μάγιστρο Nι-
κηφρο Kασνίτζη, ο οποίος διακ-
σμησε το να «χρωματουργίαις και
παντοδαπαίς εικνων ποικιλίαις».
Oι τοιχογραφίες αυτές, των οποί-
ων η χρονολγηση στην εικοσαετία
1160–1180 έχει γίνει ευρύτερα απο-
δεκτή, ανήκουν σε μια καλλιτεχνική
τάση που χαρακτηρίζεται ως κλασι-
κίζουσα ή ακαδημαϊκή. H ζωγραφι-
κή του ναού του Aγίου Nικολάου
του Kασνίτζη διακρίνεται απ μια έ-
φεση προς τις μνημειακές συνθέ-
σεις, που κυριαρχούνται απ έναν
ήρεμο ρυθμ, αλλά και απ τις νη-
φάλιες στάσεις των μεμονωμένων
μορφών.
Tης ίδιας περίπου περιδου σώ-
ζονται τοιχογραφίες στην τρίκλητη,
αρχικά καμαροσκέπαστη, βασιλική
των Aγίων Aναργύρων. Kτήτορας
των τοιχογραφιών αυτών είναι ο
Θδωρος Λημνιώτης, που μαζί με
τη γυναίκα του Aννα Pαδινή και το
γιο του Iωάννη εικονίζεται να προ-
σφέρει το ομοίωμα της εκκλησίας
στην ολσωμη Παναγία, που εικονί-
ζεται στο μέσον του βορείου κλεί-
τους. O κτήτορας Θεδωρος Λη-
μνιώτης και η οικογένειά του, που
εικονίζονται ντυμένοι με επιδεικτι-
κή πολυτέλεια, ανήκουν πιθαντα-
τα στην αριστοκρατία της Kαστο-
ριάς. Oι τοιχογραφίες αυτές, που
χρονολογούνται στη δεκαετία του
1180 αποδίδονται σε τρεις καλλιτέ-
τισσας, που ήταν άλλοτε καθολικ
χνες διαφορετικών καλλιτεχνών
καταβολών. Σημαντικτερες θεω-
ρούνται οι τοιχογραφίες εκείνες,
που αποδίδονται στον ανώνυμο ζω-
γράφο, που συμβατικά ονομάστηκε
A. Oι τοιχογραφίες αυτές είναι έργο
ενς προικισμένου καλλιτέχνη που
είναι γνώστης των εκφραστικών κα-
τακτήσεων της εποχής του, πως
αυτ φαίνεται και απ την παρά-
σταση του Eπιταφίου Θρήνου.
H ζωγραφική του ξεχωρίζει με τις
κομψές, πανύψηλες κορμοστασιές,
τη συστροφή των σωμάτων στο χώ-
ρο, τη χυτή πτυχολογία, την κολλη-
μένη στο σώμα. Aκμη τα πρσωπα
διακρίνονται απ έκφραση ψυχικής
έντασης, ενώ συχνά είναι ρεαλιστι-
κά δύσμορφα. H ζωγραφική αυτή
συνδέεται με τη λεγμενη «δυναμι-
κή» τεχνοτροπία, της οποίας έργα
σώζονται στη Mακεδονία, στην Kύ-
προ, στην Kρήτη, στη Σικελία, στη
Pωσία και αλλού. H παρουσία της
τεχνοτροπικής αυτής τάσης σε τ-
σο απομακρυσμένους μεταξύ τους
τπους δείχνει τι η αυτή έχει δια-
μορφωθεί σε ένα μεγάλο καλλιτε-
χνικ κέντρο, την Kωνσταντινούπο-
λη, απ’ που διαχέεται στην περι-
φέρεια της αυτοκρατορίας.
Mαυριώτισσα -
Kουμπελίδικη
Aπ τις τοιχογραφίες της περι-
δου που εξετάζουμε ξεχωρίζουν για
τον εξπρεσιονισμ και τα ρεαλιστι-
κά στοιχεία της τέχνης τους οι πα-
λιτερες τοιχογραφίες που σώζο-
νται στο να της Παναγίας Mαυριώ-
βυζαντινού μοναστηριού. Oι τοιχο-
γραφίες της περιδου αυτής, κα-
θώς σώζονται αποσπασματικά, δεν
παρέχουν αρκετά στοιχεία για την
ανασύνθεση του εικονογραφικού
προγράμματος του ναού. Aπ τις
σωζμενες τοιχογραφίες ξεχωρί-
ζουν η μνημειακή σύνθεση της Kοι-
μήσεως της Θεοτκου και η Σταύ-
ρωση στο δυτικ τοίχο του κυρίως
ναού, καθώς και η Δευτέρα Παρου-
σία που απλώνεται στο νάρθηκα.
Aπ την πρώτη περίοδο της τέ-
χνης των Παλαιολγων, οι μνες
τοιχογραφίες που έχουν σωθεί στην
Kαστοριά, βρίσκονται στο να της
Παναγίας Mαυριώτισσας και κυρίως
στο να της Παναγίας Kουμπελίδι-
κης. Λίγο πριν απ τα μέσα του 13ου
αι., χρονολογούνται οι εξωτερικές
τοιχογραφίες στον δυτικ τοίχο του
Tαξιάρχη της Mητροπλεως. H ζω-
γραφική της περιδου αυτής στην
Παναγία Mαυριώτισσα, που έχει
χρονολογηθεί στα 1259-1264, ε-
ντάσσεται σ’ ένα συντηρητικ ρεύ-
μα του δεύτερου μισού του 13ου αι-
ώνα, το οποίο χαρακτηρίζεται απ
την υιοθέτηση τεχνικών και τρπων
της υστεροκομνήνειας τέχνης.
Στο να της Παναγίας Kουμπελί-
δικης το παλιτερο στρώμα ζωγρα-
φικής που σώζεται χρονολογείται
στην εικοσαετία 1260-1280 και απη-
χεί αντιπροσωπευτικές τάσεις της
τέχνης της εποχής. Aπ απψεως
λίδικης είναι η εκλεπτυσμένη χρω-
ματολογία με την αρμονία των χρω-
ματικών συνδυασμών, το ενιαίο,
πρασινωπ πλάσιμο στα πρσωπα
και η πλούσια με πλατείς κυματι-
σμούς και πλαστικτητα πτυχολο-
γία, που αποδίδει τα σώματα ογκώ-
δη. Tα χαρακτηριστικά αυτά κατα-
τάσσουν τη ζωγραφική της Πανα-
γίας Kουμπελίδικης στη λεγμενη
«ογκηρή» τεχνοτροπία, μια κυρίαρ-
χη τάση στην τέχνη του δεύτερου
μισού του 13ου, που απηχεί καλλι-
τεχνικές διεργασίες που εκδηλώνο-
νται στην πρωτεύουσα της αυτο-
κρατορίας, την Kωνσταντινούπολη,
την περίοδο αυτή.
Aπ το πρώτο μισ του 14ου αιώ-
να δεν έχουν σωθεί, τοιχογραφίες
στα μνημεία της Kαστοριάς, παρά
το γεγονς τι σε άλλες πλεις ή
περιοχές της Mακεδονίας η περίο-
δος αυτή είναι εξαιρετικά γνιμος.
14ος αιώνας
Aντίθετα, απ τα μέσα του 14ου
αιώνα παρατηρείται στην Kαστοριά
έντονη οικοδομική και καλλιτεχνική
δραστηριτητα, που κλιμακώνεται
σ’ λη τη διάρκεια του δευτέρου μι-
σού του 14ου αιώνα, ακμη και με-
τά την τουρκική κατάκτηση της π-
λεως (1386). Nέοι ναοί ανεγείρονται
και διακοσμούνται με τοιχογραφίες
και εικνες, ενώ σε παλαιούς να-
ούς, πως στον Tαξιάρχη της Mη-
τροπλεως ανανεώνεται η ζωγρα-
φική διακσμηση (1359-1360).
Στην ιδιαίτερα ταραχώδη αυτήν
περίοδο τοποθετείται η ανακοινο-
δμηση και η διακσμηση εννέα να-
ών: του Aγίου Nικολάου του Kυρί-
τζη, του Aγίου Aθανασίου του Mου-
ζάκη (1383-84), αλλά και πως είχαν
την ευκαιρία να αποδείξω αλλού,
του Aγίου Nικολάου της Mητροπ-
λεως, του Aγίου Nικολάου της ενο-
ρίας του Aγίου Λουκά, του Aγίου
Γεωργίου του Bουνού, της Πανα-
γίας Φανερωμένης, του Iωάννου
του Προδρμου, που βρίσκεται
στην πλατεία Oμονοίας και του Aγί-
ου Aλυπίου.
Oι τοιχογραφίες των μνημείων
που αναφέραμε είναι έργο καλλιτε-
χνικών εργαστηρίων, η δραστηρι-
τητα των οποίων απλώνεται εκτς
απ την πλη της Kαστοριάς, στο
χώρο της σημερινής Aλβανίας και
της μείζονος Mακεδονίας (Πρέσπα,
Aχρίδα, Πρίλεπ). H διακσμηση λ.χ.
του ναού του Aγίου Aθανασίου του
Mουζάκη, που χρονολογείται στα
1384-85, έχει αποδοθεί σ’ ένα ερ-
γαστήριο το έργο του οποίου έχει
αναγνωριστεί και σε άλλες εκκλη-
σίες, πως στην εκκλησία της Γεν-
νήσεως στο Mali Grad (1368-69),
που βρίσκεται σήμερα στο αλβανι-
κ τμήμα της λίμνης Πρέσπας, αλ-
λά και στην εκκλησία της Zωοδ-
χου Πηγής στο Mπριε της Kορυ-
τσάς (1390).
Aπ απψεως τέχνης τα εργα-
στήρια αυτά συνεχίζουν την παρά-
δοση της τέχνης του πρώτου τε-
τάρτου του 14ου αιώνα. Eιδικτερα
μάλιστα στη διάταξη του εικονο-
γραφικού προγράμματος, στην ει-
κονογραφία κάθε σκηνής, καθώς
και στην τεχνοτροπία που ακολου-
θούν, δείχνουν προσήλωση στις κα-
ταβολές της τέχνης των μνημείων
των πρώτων δεκαετιών του 14ου
αιώνα και μάλιστα των καλλιτεχνι-
κών εργαστηρίων της Θεσσαλονί-
κης, έτσι πως αυτά είναι γνωστά
μέσα απ τις τοιχογραφίες του Aγί-
ου Nικολάου Oρφανού, της Aγίας
Aικατερίνης και του ναού του Xρι-
στού στη Bέροια.
H σύνδεση των εργαστηρίων αυ- Oι Aγιοι Θε
δωροι, τοιχογραφία στο να
του Aγίου Aθανασίου του Mουζάκη (1384-85). Oι δύο άγιοι, αντικριστοί, έχουν α-
τών της Kαστοριάς –που χρησιμο- φήσει κάτω τα
πλα τους για να στραφούν με τα χέρια υψωμένα σε δέηση προς το μικρ
Xριστ
, που τους ευλογεί.
ποιούν την ελληνική γλώσσα στη
διακσμηση των ναών και θέτουν εργαστηρίου, το οποίο στα 1432, - Ωστσο, απ το δεύτερο μισ ιταλική ζωγραφική του 14ου και κυ-
την τέχνη τους στην υπηρεσία των πως συνάγεται απ επιγραφικά του 15ου αιώνα, η καλλιτεχνική πα- ρίως του 15ου αιώνα. Eιδικτερα, οι
Eλλήνων, Σέρβων και Aλβανών αρ- στοιχεία και τεχνοτροπικά χαρα- ραγωγή εντείνεται. Tην περίοδο καλλιτέχνες του εργαστηρίου αυ-
χντων της μείζονος Mακεδονίας κτηριστικά, συμμετέχει στη διακ- αυτή, οι τοιχογραφίες και εικνες τού επηρεάζονται απ το ρεαλισμ
και της Bορείου Hπείρου– με τη ζω- σμηση του ναού της Παναγίας στο που σώζονται αποκαλύπτουν την ε- της ιταλικής ζωγραφικής στην απει-
γραφική της Θεσσαλονίκης αναδει- χωρ Zευγοστάσι της Kαστοριάς. παφή που διατηρεί η πλη αυτή της κνιση του χώρου και του τοπίου,
κνύει την πλη του Aγίου Δημητρί- Στο διάστημα μεταξύ του 1430, Mακεδονίας με τις βενετοκρατού- αλλά και η υιοθέτηση ενς εκφρα-
ου ως κέντρο της καλλιτεχνικής που τοποθετείται η διακσμηση του μενες περιοχές των Iονίων νήσων, στικού ρεαλισμού, που οδηγεί στη
διαμρφωσης των καλλιτεχνών που ναού του Aγίου Aνδρέα Pουσούλη τις ιταλικές πλεις της Aδριατικής, δυσμορφία των προσώπων. Παράλ-
τα απαρτίζουν. στην Kαστοριά και του 1485/6, χρ- αλλά και με την ίδια τη Bενετία, α- ληλα, παρατηρείται επαφή του ερ-
Aπ το πρώτο μισ του 15ου αιώ- νο κατά τον οποίο διακοσμείται ο π την τελευταία εικοσαετία του γαστηρίου αυτού με εικονιστικούς
να οι τοιχογραφίες που σώζονται σε νας του Aγίου Nικολάου της μονα- 15ου αιώνα. τύπους και τρπους της υστερο-
ναούς της Kαστοριάς εντοπίζονται χής Eυπραξίας μεσολαβεί στην Kα- γοτθικής τέχνης του 15ου αιώνα.
στο να των Aγ. Tριών (1401) στην στοριά ένα διάστημα πενήντα περί- Tάση ανανέωσης Eτσι, το τελευταίο τέταρτο του
Παναγία Pασιώτισσα (1411;) στον που χρνων καλλιτεχνικής πενίας. 15ου αιώνα, περίοδο κατά την ο-
Tαξιάρχη της Mητροπλεως (εξω- Tο γεγονς αυτ σχετίζεται α- Eιδικτερα οι τοιχογραφίες των ποία άλλα καλλιτεχνικά κέντρα της
τερικές τοιχογραφίες) και στον Aγ. σφαλώς με την εξάντληση των εκ- ναών της πλεως κατά την περίοδο Mακεδονίας, έχουν πάψει να είναι
Aνδρέα του Pουσούλη. Aπ τις τοι- φραστικών δυνατοτήτων των τοπι- αυτή, με κορυφαίο έργο τις τοιχο- παραγωγικά. H Kαστοριά με τα μνη-
χογραφίες αυτές ιδιαίτερο ενδια- κών εργαστηρίων, καθώς έπαψαν γραφίες στο να του Aγίου Nικολά- μεία και τις φορητές εικνες που
φέρον παρουσιάζουν αυτές που να ανανεώνονται απ την απουσία ου της μοναχής Eυπραξίας (1485- διασώζει αναδεικνύεται στο σημα-
σώζονται στο να του Aγίου Aνδρέ- επαφής με τις δημιουργικές καλλι- 86), ανήκουν κυρίως σ’ ένα καλλιτε- ντικτερο καλλιτεχνικ κέντρο του
ου του Pουσούλη, γιατί συνιστούν τεχνικές δυνάμεις των μεγάλων χνικ εργαστήριο, το οποίο στο τέ- μεσαιωνικού Eλληνισμού στη Mα-
το μνο εικονογραφικ σύνολο που καλλιτεχνικών κέντρων της αυτο- λος του 15ου αιώνα εκφράζει την κεδονία, με ακτινοβολία σε λο το
έχει σωθεί σχεδν ακέραιο απ την κρατορίας, της Θεσσαλονίκης και τάση για ανανέωση της ζωγραφικής χώρο της Bαλκανικής. Σε καλλιτέ-
περίοδο αυτή σε να της Kαστο- της Kωνσταντινούπολης που κι αυ- παράδοσης του 14ου αιώνα με την χνες του εργαστηρίου αυτού απο-
ριάς. Oι τοιχογραφίες αυτές, που τά μέσα στο πρώτο μισ του 15ου εισαγωγή στοιχείων απ την καθη- δίδονται οι διακοσμήσεις –εν μέρει
μπορούν να τοποθετηθούν στη δε- αιώνα αρχίζουν να εξασθενούν μερινή ζωή της εποχής, την υφαντι- ή εν λω– τεσσάρων ναών της π-
καετία 1420-1430 είναι έργο ενς βαθμιαία και να φθίνουν. κή παράδοση της Aνατολής και την Συνέχεια στην 14η σελίδα

KYPIAKH 3 ΔEKEMBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 13

Συνέχεια απ
την 13η σελίδα
λεως που χρονικά εκτείνονται απ
το 1485 έως το 1505: του Aγίου Nι-
κολάου της μοναχής Eυπραξίας
(1485-6), του Aγίου Nικολάου και
της αρχντισσας Θεολογίνας (γύρω
στα 1490-1500), του Aγίου Σπυρίδω-
να (γύρω στα 1490-1500) και του
Aγίου Nικολάου του Mαγαλειού
(1505). Στο εργαστήριο αυτ, του ο-
ποίου προδρομικές εκφράσεις ε-
ντοπίζονται σε μνημεία της Kαστο-
ριάς ήδη απ το πρώτο τέταρτο του
15ου αιώνα, πως είναι η περίπτω-
ση του αρχαιτερου στρώματος
των τοιχογραφιών της Παναγίας
Bλαχέρνας (1411) και ενς βημοθύ-
ρου, με την παράσταση του Eυαγ-
γελισμού του Mουσείου της Kαστο-
ριάς, μπορούμε να εντάξουμε με α-
σφάλεια, ύστερα απ πρσφατες έ-
ρευνες, και φορητές εικνες.
Θα πρέπει ωστσο, να σημειώ-
σουμε τι η ζωγραφική του εργα-
στηρίου αυτού στις ακραίες εκφρά-
σεις της, πως είναι οι τοιχογρα-
φίες του Treskavac και του
Poganovo, είχε σαν αποτέλεσμα να
χάσει η εικνα το πνευματικ της
υπερυψωμένο κλίτος, βρίσκε- Nικολάου του Θωμανού.
περιεχμενο προς φελος ενς εκ-
φραστικού ρεαλισμού μη οικείου
, διαδοχικά: ως Eμμανουήλ, ως ώριμο ά-
και αποδεκτού στην Oρθδοξη
των Hμερών. Δείγμα ψιλοδουλεμένης επεξερ-
Aνατολή. Δεν αποκλείεται επίσης
νας, με χαρακτηριστικά ακαδημαϊκής τέχνης.
αυτή η ρεαλιστική και επιρρεπής
στις δυτικές επιδράσεις τεχνοτρο-
πία του εργαστηρίου της Kαστοριάς
να μην είχε τελικά την αποδοχή
της εκκλησίας, η στάσης της οποί-
ας, πως είναι γνωστ, ήταν εχθρι-
κή προς τη Δύση.
Aμεση συνέπεια ήταν το εργα-
στήριο αυτ που άνοιξε ένα νέο ιδι-
αίτερα σημαντικ αλλά σύντομο κε-
φάλαιο στην ιστορία της μεταβυζα-
ντινής ζωγραφικής, να σβήσει μέσα
στην πρώτη δεκαετία του 16ου αιώ-
να, χωρίς να δημιουργήσει «σχολή»
και να παραχωρήσει τη θέση του
στην τάση επιστροφής σε καθιερω-
μένα πρτυπα, δοκιμασμένα απ
Kτιτορική επιγραφή και ολ
σωμοι άγιοι στρατιωτικοί στην εκκλησία των Aγίων Aποστ
λων. Σύμφωνα με επιγραφή σε άλλο
σημείο του ναού, η τοιχογράφηση έγινε το 1547 απ
τον ζωγράφο Oνούφριο. H εικονογράφηση ακολουθεί τη διάταξη που
επικρατεί στις βυζαντινές και μεταβυζαντινές εκκλησίες, σχηματίζοντας επάλληλες ζώνες.
14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 ΔEKEMBPIOY 1995
O Eμμανουήλ στην εκκλησία του Aγίου Στεφάνου (12ος - 13ος αι.). Στον άξονα της
ημικυλινδρικής καμάρας, που καλύπτει το κεντρικ
ται η καλά διατηρημένη τοιχογραφία με τις μορφές των τριών ηλικιών του Xρι-
στού. Tρεις δίσκοι εικονίζουν τον Xριστ
γραφική των μνημείων, που συνο-
ντρα Παντοκράτορα και ως Παλαι
γασίας, τύπου φορητής εικ
την παράδοση που την περίοδο αυ-
τή εκφράζει η κρητική σχολή η ο-
ποία αποτελεί την ανανεωμένη έκ-
φραση της τέχνης της ορθοδξου
Eκκλησίας.
H βυζαντινή περίοδος
Tην περίοδο απ το τέλος του
15ου αιώνα έως τον 19ο αι. σώζονται
στην Kαστοριά πολλοί ναοί με τοιχο-
γραφίες που καλλιτεχνικά εντάσσο-
νται σε εργαστήρια της λεγμενης
σχολής της βορειοδυτικής Eλλάδος.
Aπ τα σημαντικά μνημεία με τοιχο-
γραφίες της περιδου αυτής είναι οι
12. N. Mουτσπουλος, Eκκλησίες της Kα-
στοριάς, 9ος - 11ος αιώνας. Θεσσαλονίκη
στοιχα στη δραστηριτητα επωνύ-
ναοί: Aγιοι Aπστολοι (1547), Πανα-
γία Pασιώτισσα (1553), παρεκκλήσιο
του Iωάννου του Θεολγου στη
Mαυριώτισσα (1552), Παναγία του
Aρχοντος Aποστολάκη (1606), Aγιος
Δημήτριος (1606-1609), Aγιος Nικ-
λαος της αρχντισσας Θεολογίνας
(1661), Aγιος Iωάννης ο Πρδρομος
στη συνοικία Aζαρι 1527), Aγιος
Λουκάς (19ος αι.) κ.ά.
Aπ την περίοδο αυτή ιδιαίτερο
ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι τοιχο-
γραφίες των Aγίων Aποστλων της
Παναγίας Pασιώτισσας, του Iωάνου
του Θεολγου και του Iωάννου του
Προδρμου, γιατί ανήκουν αντί-
μων καλλιτεχνών πως ο Oνού-
φριος, πρωτοπαπάς μητροπλεως
Nεοκάστρου (Eλμπασάν), ο Φρά-
γκος Kατελάνος απ η Θήβα, ο Eυ-
στάθιος Iακώβου, πρωτονοτάριος
Aρτης, ο Δαβίδ απ τη Σελενίτζα
της Aλβανίας κ.ά. καλλιτεχνών που
στέκονται στην πρωτοπορία των
καλλιτεχνικών αναζητήσεων της ε-
ποχής των.
Aξίζει να σημειωθεί το φαινμενο
της απουσίας μνημειακών συνλων
της κρητικής σχολής στην πλη της
Kαστοριάς που χαρακτηρίζει και άλ-
λα αστικά κέντρα της Mακεδονίας,
πως η Bέροια.
Kοντά σε αυτούς τους καλλιτέ-
χνες εργάζονται σε ναούς της Kα-
στοριάς του 17ου αι. ανώνυμοι και
επώνυμοι καλλιτέχνες τοπικών ερ-
γαστηρίων που αντιπροσωπεύουν
μια τέχνη λαϊκτερη.
Aνάμεσα σε αυτούς επώνυμος
εκπρσωπος είναι ο Nικλαος «εκ
χώρας Λινοτπι» χωριού του Γράμ-
μου, ο οποίος στα 1639 υπογράφει
τη διακσμηση του ναού του Aγίου
Συνοψίζοντας μέσα απ τη ζω-
πτικά παρουσιάσαμε παραπάνω,
μπορεί κανείς να παρακολουθήσει
σε μια σχεδν αδιάσπαστη διαδοχή
τα ρεύματα της βυζαντινής και με-
ταβυζαντινής τέχνης και παράλλη-
λα να συναγάγει τις ποικιλμορφες
σχέσεις, οικονομικές και καλλιτε-
χνικές, που συνδέουν την πλη της
Kαστοριάς με τα σημαντικτερα κέ-
ντρα πολιτισμού, τσο την περίοδο
της βυζαντινής αυτοκρατορίας, -
σο και στα χρνια της τουρκοκρα-
τίας, και οι οποίες την καθιστούν
δυναμικ και ακμαίο προπύργιο του
Eλληνισμού.
Σημειώσεις:
* Για τη μνημειακή ζωγραφική των ναών της
Kαστοριάς (9ου - 15ου αι.) έχει προγραμ-
ματιστεί απ το Tαμείο Aρχαιολογικών
Πρων του YΠΠO η έκδοση ενς τμου
με κείμενα του υπογραφομένου.
1. A. Oρλάνδος, Tα βυζαντινά μνημεία της
Kαστοριάς, ABME, Δ΄ (1938).
2. Στ. Πελεκανίδης, Kαστοριά, Bυζαντιναί
τοιχογραφίαι. Θεσσαλονίκη 1953.
3. N. Mουτσπουλος, Παναγία η Mαυριώ-
τισσα, Aθήναι 1968.
4. Xρυσ. Mαυροπούλου - Tσιούμη. Oι τοιχο-
γραφίες του 13ου αι. στην Kουμπελίδικη
της Kαστοριάς. Θεσσαλονίκη 1973.
5. V. Djuric, Mali Grad - Sv. Atanasije u
Kostury-Borje, Zograf, 6 (1975), σελ. 31-50.
6. L. Hadermann - Misguich, Jurbinovo,
Bruxelles 1975.
7. Γ. Γούναρης. Oι τοιχογραφίες των Aγίων
Aποστλων και της Παναγίας Pασιώτισ-
σας στην Kαστοριά, Θεσσαλονίκη 1980.
8. Στ. Πελεκανίδης - M. Xατζηδάκης, Kα-
στοριά, Aθήνα 1984.
9. E. Tσιγαρίδας, Eρευνες σους ναούς της
Kαστοριάς, Mακεδονικά, 25 (1986), σελ.
379-389.
10. E. Tsigaridas, The monumental painting of
the byzantine churches in Kastoria στο
«Macedonian Hellenism», Melbourne 1991,
σελ. 384-393.
11. E. Tσιγαρίδας, H χρονολγηση των τοι-
χογραφιών του ναού του Aγίου Aλυπίου
Kαστοριάς, «Eυφρσυνον», Aφιέρωμα
στον ακαδημαϊκ Mαν. Xατζηδάκη, Aθή-
να 1992, II σελ. 648 - 657.
1992.
 Φορητές εικνες
Yψηλή καλλιτεχνική ποιτητα τις αναδεικνύει σε ένα απ τα σπουδαιτερα σύνολα
Tου Eυθ. N. Tσιγαρίδα
Aν. Kαθηγητή Xριστιανικής Aρχαιολογίας και Tέ-
χνης στο A.Π.Θ., Eφρου Aρχαιοτήτων
AΠO TOYΣ πολυάριθμους ναούς,
που σώζονται στην πλη, έχει περι-
συλλεγεί απ την Aρχαιολογική
Yπηρεσία ένα εξαιρετικά ενδιαφέ-
ρον σύνολο φορητών εικνων, που
φυλάσσεται –και ένα μέρος εκτίθε-
ται– στο Bυζαντιν Mουσείο της
πλεως.
Oι εικνες αυτές, που είναι είτε
εικνες τέμπλου (βημθυρα, δε-
σποτικές, εικνες δωδεκαρτου,
μεγάλης Δεήσεως) ή αντιπροσω-
πεύουν το εορτολγιο και αγιολ-
γιο της ανατολικής εκκλησίας, α-
ποτελούν ιερά κειμήλια, συνδεδε-
μένα άμεσα με το θρησκευτικ βίο
και την ιστορική πορεία της Kα-
στοριάς.
Oι εικνες της συλλογής αυτής,
μαζί με τις εικνες που σώζονται
στους ναούς της Kαστοριάς, συν-
θέτουν ένα πολύ σημαντικ σύνο-
λο φορητών εικνων –βυζαντινών
και μεταβυζαντινών χρνων– στον
κσμο, που έχουν διατηρηθεί ώς
τις μέρες μας στο Aγιον Oρος, στη
Bέροια, στο Σινά, στην Kύπρο κ.ά.
Πριν απ τον 12ο αιώνα, με βάση
τα στοιχεία που έχουμε σήμερα,
δεν έχουν σωθεί φορητές εικνες
στους ναούς της Kαστοριάς. Aντί-
θετα, οι εικνες της Kαστοριάς,
που μπορούν να ενταχθούν στο
δεύτερο μισ του 12ου αιώνα και
στον 13ο, είναι αρκετές σε αριθμ
και υψηλής καλλιτεχνικής ποιτη-
τος. Tο γεγονς αυτ δεν είναι ά-
σχετο με την παρουσία στην πλη
την περίοδο αυτή καλλιτεχνών υ-
ψηλού επιπέδου στους οποίους ο-
φείλεται η διακσμηση επτά ναών:
του Aγίου Nικολάου Kασνίτζη
(1160-1180), των Aγίων Aναργύρων
(γύρω στα 1180), του Aγίου Στυλια-
νού (γύρω στα 1200), του Aγίου
Δημητρίου συνοικίας Eλεούσας
(τέλος 12ου αι.), του Aγίου Στεφά-
νου (τέλος 12ου - αρχές 13ου αι.),
της Παναγίας Mαυριώτισσας (τέ-
λος 12ου - αρχές 13ου αι.) και της
Παναγίας Kουμπελίδικης (1260-
1280).
Aπ τις εικνες της περιδου
αυτής, ιδιαίτερο ενδιαφέρον πα-
ρουσιάζει μια αμφιπρσωπη εικνα
της Kαστοριάς, στη μία ψη της ο-
ποίας εικονίζεται ο Iωάννης ο Θεο-
λγος, περιβαλλμενος με σκηνές
απ το βίο του, ενώ στη δεύτερη
εικονίζεται ο προφήτης Hλίας, πε-
ριστοιχιζμενος απ την ετοιμασία
του θρνου, τους τέσσερις Eυαγ-
γελιστές και δύο Προφήτες.
Aπ τις εικνες του 13ου αι. θα
σταθούμε σε μία αμφιπρσωπη ε-
πίσης εικνα που σώζεται σε να
της πλεως. Στη μία ψη της εικ-
νας εικονίζεται η παράσταση του
Eικνα Aγίου Aθανασίου (τέλος 14ου - αρχές 15ου αι.). Eδώ δίνεται έμφαση στον
εξπρεσιονιστικ χαρακτήρα της μορφής. O τρπος αποδσεως του προσώπου και
της γενειάδας συνδέεται με τη ζωγραφική ναών της Kαστοριάς και της μείζονος
Mακεδονίας του τελευταίου τετάρτου του 14ου αι.
Xριστού στον τύπο της Aκρας Tα-
πείνωσης, ενώ στην άλλη –την κυ-
ρία ψη– η Παναγία Oδηγήτρια.
Παρά το γεγονς τι ο εικονογρα-
φικς τύπος του Xριστού είναι κα-
θαρά βυζαντινς, ορισμένα φυσιο-
γνωμικά χαρακτηριστικά σχετίζο-
νται με ιταλικά έργα του δεύτερου
μισού του 13ου αιώνα, πως είναι η
μορφή ενς Eσταυρωμένου, έργο
του Giunta Pisano.
Σε ιταλική επίσης επίδραση ο-
φείλεται ο τύπος του φωτοστέφα-
νου με τις ακτίνες που απολήγουν
στα άκρα σε έξεργες σταγνες.
Aντίθετα, σε μια εξαίρετη εικνα
του Aγίου Nικολάου με σκηνές απ
τη ζωή του, στην απδοση του
προσώπου του Aγίου, αναγνωρίζο-
νται τρποι της μνημειακής ζωγρα-
φικής στη Mακεδονία του τέλους
του 13ου αι.
Kαλλιτεχνική άνθηση
Aπ το πρώτο μισ του 14ου αιώ-
να δεν έχουν σωθεί τοιχογραφίες
στους ναούς της Kαστοριάς. Tο
γεγονς αυτ φαίνεται πως είχε ε-
πιπτώσεις και στην παραγωγή φο-
ρητών εικνων, καθσον οι εικ-
νες που μπορούν να τοποθετη-
θούν στην περίοδο αυτή είναι ελά-
χιστες σε αριθμ.
Aντίθετα, απ τα μέσα του 14ου
αιώνα, παρατηρείται στην Kαστο-
KYPIAKH 3 ΔEKEMBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH
ριά έντονη οικοδομική και καλλιτε-
χνική δραστηριτητα, που κλιμα-
κώνεται σε λη τη διάρκεια του
δεύτερου μισού του 14ου αιώνα, α-
κμη και μετά την τουρκική κατά-
κτηση της πλεως (1836). Aπ την
περίοδο αυτή, κατά την οποία η
πλη περιέρχεται διαδοχικά απ
τον έλεγχο Σέρβων ηγεμνων,
στον έλεγχο της ισχυρής αλβανι-
κής οικογενείας των Mουζάκη, και
τέλος στην κατοχή των Tούρκων
(1386), προέρχεται μια σειρά αξι-
λογων εικνων που συναγωνίζο-
νται σε ποιτητα τη λαμπρή, με
τοιχογραφίες, διακσμηση των να-
ών της περιδου αυτής.
Nέοι ναοί ανεγείρονται και δια-
κοσμούνται με τοιχογραφίες και
εικνες πως: ο Aγιος Aθανάσιος
του Mουζάκη (1384-5), ο Aγιος Nι-
κλαος του Kυρίτζη, ο Aγιος Γεώρ-
γιος του Bουνού η Παναγία Φανε-
ρωμένη, ο Aγιος Nικλαος του
Tζώτζια, ο Aγιος Nικλαος Mητρο-
πλεως και ο Aγιος Aλύπιος, ενώ σ’
άλλους, πως στον Tαξιάρχη της
Mητροπλεως, ανανεώνεται η δια-
κσμηση (1359).
Aπ τις εικνες της εποχής αυ-
τής ορισμένες διακρίνονται για
την υψηλή τους ποιτητα, που εί-
ναι σημάδι της προέλευσης του
καλλιτέχνη απ ένα μεγάλο καλλι-
τεχνικ κέντρο της αυτοκρατο-
ρίας, ίσως τη Θεσσαλονίκη, ενώ
άλλες είναι έργα τοπικών εργα-
στηρίων τα οποία με έδρα την Kα-
στοριά κινούνται στο χώρο της μεί-
ζονος Mακεδονίας και της βορείου
Hπείρου και δουλεύουν με την ίδια
επιτυχία τοιχογραφία και φορητή
εικνα.
Aπ τις εικνες του δεύτερου μι-
σού του 14ου αιώνα ξεχωριστή θέ-
ση κατέχει μία εικνα του Xριστού
Παντοκράτορα. H υψηλή ποιτητα
της εκτέλεσης, ο ευγενικς χαρα-
κτήρας της μορφής, με την αυστη-
ρή πνευματικτητα του προσώπου,
υποδηλώνουν την επαφή του καλ-
λιτέχνη με ένα μεγάλο καλλιτεχνι-
κ κέντρο της αυτοκρατορίας, ί-
σως τη Θεσσαλονίκη.
Στο τέλος του 14ου αιώνα ή τις
αρχές του 15ου αιώνα χρονολογεί-
ται η αμφιπρσωπη εικνα της Πα-
ναγίας Oδηγητρίας με τον Xριστ
στον τύπο της Aκρας Tαπείνωσης
στην πίσω ψη. Στην εικνα της
Παναγίας εντυπωσιάζει ο φωτο-
στέφανος, που φέρει ως διακσμη-
ση πολύχρωμο, ανάγλυφο ελισσ-
μενο βλαστ, θέμα που, ως γνω-
στ, προέρχεται απ την υφαντική
και τη μεταλλοτεχνία.
15ος αιώνας
Στον 15ο αιώνα με τις συνθήκες
ασφαλείας και ειρήνης, που φαίνε-
Συνέχεια στην 16η σελίδα
15
Συνέχεια απ την 15η σελίδα
ται να παγιώνονται μετά την τουρ-
κική κατάκτηση, αναπτύσσεται η
οικονομία στο χώρο της Mακεδο-
νίας, γεγονς που έχει επιπτώσεις
και στην καλλιτεχνική παραγωγή
της Kαστοριάς.
Aπ τις εικνες της περιδου
αυτής που σώθηκαν στην Kαστο-
ριά, το μεγαλύτερο μέρος ανήκει
σε τοπικά εργαστήρια, τα οποία με
έδρα την πλη της Kαστοριάς κι-
νούνται στο χώρο της μείζονος
Mακεδονίας. Aπ καλλιτεχνική ά-
ποψη, οι εικνες των τοπικών αυ-
τών εργαστηρίων είτε συνεχίζουν
μέσα στο πρώτο μισ του 15ου αι.
την καλλιτεχνική παράδοση του
δεύτερου μισού του 14ου αι., είτε
υιοθετούν αντικλασικές τάσεις με
χαρακτηριστική πτώση της καλλι-
τεχνικής ποιτητας.
H τάση προς τον εκφραστικ ρε-
αλισμ και την κυριαρχία της
γραμμής θα οδηγήσει βαθμιαία σε
πτώση της καλλιτεχνικής ποιτη-
τας. Aπ τα έργα της κατηγορίας
αυτής επιλέγουμε μια εικνα του
Aγίου Nικολάου που αποτελεί α-
κραία έκφραση μιας καλλιτεχνικής
τάσεως με έντονο τον διακοσμητι-
κ, γραμμικ χαρακτήρα στην απ-
δοση του προσώπου και της τριχο-
φυΐας, που εμφανίζεται στο τέλος
του 14ου αιώνα, αλλά απλώνεται
τον 15ο αιώνα σ’ λη τη Mακεδο-
νία. H τάση αυτή, με την τραχύτη-
τα των μορφών, συνιστά στον 15ο
αιώνα λαϊκή έκφραση των αντικλα-
σικών τάσεων της ζωγραφικής του
14ου αιώνα.
Tο καλλιτεχνικ
εργαστήριο
H καλλιτεχνική παραγωγή στην
πλη της Kαστοριάς εντείνεται
κατά το δεύτερο μισ του 15ου
και ιδιαίτερα στην περίοδο 1480-
1510. Oι τοιχογραφίες τεσσάρων
ναών της πλεως κατά την περι-
δο αυτή –με κορυφαίο έργο τις
τοιχογραφίες στο να του Aγίου
Nικολάου της μοναχής Eυπρα-
ξίας– ανήκουν σ’ ένα καλλιτεχνικ
εργαστήριο, το οποίο στο τέλος
του 15ου αιώνα εκφράζει την τά-
ση για ανανέωση της ζωγραφικής
παράδοσης του 14ου αιώνα, με
την εισαγωγή στοιχείων απ την
καθημερινή ζωή της εποχής, την
υφαντική παράδοση της Aνατο-
λής και την ιταλική ζωγραφική του
15ου αι.
Στο εργαστήριο αυτ μπορούμε
να εντάξουμε με ασφάλεια, ύστε-
ρα απ πρσφατες έρευνες, και
φορητές εικνες. Aνάμεσα στις
εικνες αυτές ξεχωριστή θέση
κατέχει ένα βημθυρο με την πα-
ράσταση του Eυαγγελισμού.
H ένταξη του βημοθύρου αυτού
στο εργαστήριο της Kαστοριάς
βασίζεται στα κοινά εικονογραφι-
κά και τεχνοτροπικά στοιχεία που
διαπιστώνονται ανάμεσα στον
Eυαγγελισμ του βημθυρου και
στην τοιχογραφία του Eυαγγελι-
σμού του ναού του Aγίου Nικολά-
ου της μοναχής Eυπραξίας (1486),
αλλά και στη στενή τυπολογική
16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 ΔEKEMBPIOY 1995
Bημθυρο με την παράσταση του
Eυαγγελισμού (τέλος 15ου αι.). Tα
εικονογραφικά, καθώς και τα
τεχνοτροπικά στοιχεία αυ-
τής της παράστασης
την εντάσσουν στο
καλλιτεχνικ ερ-
γαστήριο που έ-
δωσε τις τοι-
χογραφίες
στο να
του Aγί-
ου Nι-
κολά-
ο υ
της
μο-
H εικνα του Προφήτη Hλία, περιστοιχιζμενου απ την ετοιμασία του θρνου,
τους τέσσερις Eυαγγελιστές και δύο προφήτες (1170-1190). Aμφιπρσωπη, στην
άλλη ψη εικονίζεται ο Iωάννης ο Θεολγος. Aυτή η εικνα ανήκει στα αριστουρ-
γήματα της υστεροκομνήνειας αισθητικής. Παράξενη και αντιρεαλιστική η στάση
του Προφήτη. Iδιαίτερα παρατηρούμε: τη ρυθμική κίνηση της πτυχολογίας του χι-
τώνα, τη γραμμική απδοση γενειάδας και κμης, ακμη την έκφραση αγωνίας
στο πρσωπο.
και τεχνοτροπική σχέση που εμ- νω σε μαρμάρινο θρνο, αναγεν-
φανίζει η Παναγία του βημθυρου νησιακού τύπου, με τα σύμβολα
με την Παναγία του Eυαγγελι- των τεσσάρων Eυαγγελιστών.
σμού του Aγίου Σπυρίδωνα, έργο Oι εικνες της κρητικής σχολής
που ανήκει, πως και το σύνολο που σώζονται στην Kαστοριά απο-
διακοσμήσεως του ναού, στη δεικνύουν τις σχέσεις που ανα-
δραστηριτητα του εργαστηρίου πτύσσει η πλη απ το δεύτερο μι-
της Kαστοριάς του τέλους του σ του 15ου αιώνα με τον ελληνι-
15ου αιώνα. σμ της διασποράς στις βενετο-
κρατούμενες περιοχές της Aδρια-
Kρητική Σχολή τικής και των Iονίων νήσων, αλλά
και με την ίδια την Bενετία.
Mια ομάδα εικνων που σώζο-
νται στην Kαστοριά και παρουσιά- Aυτ επιβεβαιώνεται και απ
ζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι δύο ενυπγραφα έργα, που σώζο-
έργα της κρητικής σχολής. Oι ει- νται στη συλλογή της Kαστοριάς,
κνες αυτές της Kαστοριάς, που του ζωγράφου Iωάννη Περμενιώτη
χρονολογούνται απ το δεύτερο ή Παρμενιάτη, ο οποίος πως είναι
μισ του 15ου έως και τον 17ο αι., γνωστ αναφέρεται ως μέλος της
είναι έργα που πρέπει να έχουν ει- ελληνικής κοιντητος της Bενε-
σαχθεί στην πλη απ τα Eπτάνη- τίας το 1523.
σα ή τη Bενετία, μέσω των Iωαννί- Tην περίοδο απ το τέλος του
νων ή των παραλίων πλεων της 15ου αι. έως τον 19ο αιώνα σώζο-
Δαλματίας και της Aλβανίας. νται στην Kαστοριά πολλοί ναοί με
Aπ τα πρώιμα έργα της σχολής τοιχογραφίες και πολλές φορητές
αυτής, τα οποία στη Mεκεδονία, - εικνες, που καλλιτεχνικά εντάσ-
πως έχω διαπιστώσει, σώζονται σονται σε εργαστήρια της λεγμε-
κυρίως στην Kαστοριά και στο νης σχολής της βορειοδυτικής
Aγιον Oρος, είναι μια εικνα που Eλλάδος.
έχει θέμα τον Xριστ ένθρονο πά- Oι εικνες των εργαστηρίων αυ-
Xριστς ο φοβερς Kριτής, 15ος - 16ος αι. H εικνα είναι έργο της Kρητικής Σχο-
λής. O μαρμάρινος θρνος, αναγεννησιακού τύπου, φέρει τα σύμβολα των τεσσά-
ρων Eυαγγελιστών. Aυτς ο προσωπογραφικς τύπος του Xριστού, με το πλατύ
αυστηρ πρσωπο και την αδρτητα του περίτεχνου γραμμικού φωτισμού, συνε-
χίζει στα τέλη του 15ου αι. την τεχνική εικνων του Kρητικού ζωγράφου Aγγέλου.

τών, σε αντιδιαστολή με τις εικ- 5. E. Tσιγαρίδας, Icones byzantines et ppost

νες της κρητικής σχολής, κυριαρ-
χούν στην Kαστοριά και εντάσσο-
νται σε αντικλασικές ροπές της με-
ταβυζαντινής ζωγραφικής. Ωστσο
σε ορισμένες εικνες του 16ου και
του 17ου αι. αναγνωρίζονται πα-
ράλληλα επιδράσεις των ιδεαλιστι-
κών τάσεων της κρητικής σχολής.
Σημειώσεις
1. E. Tσιγαρίδας, Eικνα Παναγίας Eλεού-
σας απ την Kαστοριά, ΔXAE (1980-
1981), σελ. 273-278, πιν. 75-76.
2. «Holy Image, Holy Space. Icons and
Frescoes from Greece». Kατάλογος Eκθέ-
σεως σε έξι πλεις των H.Π.A. (Aύγου-
στος 1988-Iανουάριος 1990) Athens 1988,
σελ. 179-180, 193-198, εικ. 15, 31-36.
3. E. Tσιγαρίδας, La peinture à Kastoria et en
Macedoine grecque occidentale vers l’
annèe 1200. Fresques et icones. Στον τμο
«Studenica et l’ art byzantin autour de l’
annèe 1200». Beograd 1988, σελ. 309-320.
4. E. Tσιγαρίδας, Eκθεση βυζαντινών και με-
ταβυζαντινών εικνων Kαστοριάς. Θεσ-
σαλονίκη 1989, σελ. 1-8.
byzantines a Kastoria. Aνακοίνωση στο
Διεθνές Συμπσιο που οργάνωσε η Aκα-
δημία Eπιστημών της Γεωργίας στην Tι-
φλίδα (10-18 Oκτωβρίου 1989).
6. E. Tσιγαρίδας, Σχέσεις βυζαντινής και δυ-
τικής τέχνης στη Mακεδονία απ τον 13ο
έως τον 15ο αιιώνα. Eταιρεία Mακεδονι-
κών Σπουδών, Eορταστικς τμος: 50
χρνια (1939-1989), Θεσσαλονίκη 1992,
σελ. 157-175, πιν. 1-31.
7. E. Tσιγαρίδας, Φορητές εικνες του 15ου
αι. του Bυζαντινού Mουσείου της Kαστο-
ριάς, στον τμο «Bυζαντινή Mακεδονία
324-1430 μ.X.» Θεσσαλονίκη 1995, σελ.
345-367. (Eκδοση Eταιρείας Mακεδονι-
κών Σπουδών).
Σημείωση των «Eπτά Hμερών»: Tην τελευ-
ταία τετραετία γίνεται συντήρηση των φο-
ρητών εικνων του Mουσείου Kαστοριάς
με τη συνεργασία της αρμδιας Eφορείας
Bυζαντινών Aρχαιοτήτων. H Aρχαιολογι-
κή Eταιρεία της Aθήνας συμπαρίσταται
οικονομικά και προτίθεται να εκδώσει κα-
τάλογο των εικνων που συντάσσει ο πα-
νεπιστημιακς καθηγητής Eυθύμιος Tσι-
γαρίδας.

KYPIAKH 3 ΔEKEMBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 17

 Kαστοριανοί γουναράδες
Iστορικά στοιχεία για το εμπριο και την εξέλιξη της γουνοποιίας

Kαστοριαν εργαστήριο γούνας. H πρώτη δουλειά στην κατασκευή του γουναρικού είναι ο καθαρισμς των δερμάτων βιζν. O «κφτης» αφαιρεί τα κεφάλια, τις ου-
ρές και τα πδια. Στη συνέχεια τα δέρματα συρράπτονται σύμφωνα με το πατρν και καθαρίζονται (σβήνονται) οι ραφές.

Tου Θεοχάρη Mπαλή
Kαθ. Λογιστικής και Eλεγκτικής
στο Πανεπιστήμιο Aιγαίου
ΣTHN Kαστοριά γίνεται επεξεργα-
σία δερμάτων και αποκομμάτων
γουνοφρων ζώων που στο σύνολ
τους διαμορφώνουν τη βιοτεχνία
της γούνας.
H σημερινή της μορφή είναι προϊ-
ν μακράς οικονομικής και ιστορικής
εξελίξεως που ξεκινάει τουλάχιστον
απ τον 15ο αιώνα. H παράδοση το-
ποθετεί την αρχή της βιοτεχνίας
στους Bυζαντινούς χρνους. Ωστ-
σο, ερευνητές υποστηρίζουν τρεις
άλλες εκδοχές: α) τι οι Kαστοριανοί
γνώριζαν την τέχνην «εκ παλαιοτά-
των χρνων», γιατί ασχολούνταν με
την κατεργασίαν του δέρματος των
καστρων που ζούσαν στη λίμνη
τους, β) τι διδάχτηκαν την τέχνην
απ τους γουναράδες της Oχρίδας,
γ) τι έμαθαν την τέχνην απ τους
Iσπανοεβραίους.
Kατά τη γνώμη μου, που προκύ-
πτει απ ιστορικά στοιχεία που πα-
ραθέτω στη μελέτη μου, «Oικονομι-
κή και οργανωτική διερεύνηση της
γουνοποιίας», οι ανωτέρω απψεις
δεν είναι ακριβείς για τους εξής λ-
γους:
Oι Bυζαντινοί
1) Oι Bυζαντινοί χρησιμοποιούσαν
τα γουναρικά για επανωφρια και
για επένδυση χειμερινών φορεμά-
των(1). Δεν γνωρίζουμε βέβαια απ
ποια εποχή έγινε αυτ. Aν λάβουμε
μως υπψη μας, τι η λέξη γούνα
είναι γνωστή απ τον 10ο αιώνα
(πρώτος τη χρησιμοποίησε ο Kων-
σταντίνος ο Πορφυρογέννητος) και
τι στον 12ο αιώνα χρησιμοποιού-
νταν μηλωτές (δέρματα προβάτων)
παρά «τοις αγροίκοις» και τι οι
Γτθοι χρησιμοποιούσαν γουναρικά
που συνέρραπταν με νεύρα ζώων, οι
πτωχοί απ αλεπού και οι πλουσι-
τεροι απ λαγ για επένδυση μνο
φορεμάτων, ενώ οι ευγενείς φο-
ρούσαν ττε (και νωρίτερα) μεταξω-
τά πορφυρά και ποικιλμένα φορέμα-
τα, τα «εξεμπλωτά και πλουμιστά(2),
δεν μπορούμε να δεχτούμε αυτ
που λέει η παράδοση: τι οι εξρι-
στοι βυζαντινοί άρχοντες που χρη-
σιμοποιούσαν τα γουναρικά, ώθη-
σαν τους Kαστοριανούς να ασχολη-
θούν με αυτά για να ικανοποιήσουν
τη σχετική ζήτηση. Aλλωστε η Kα-
στοριά πως μας πληροφορεί ο βυ-
ζαντινς χρονογράφος Kεδρινς, ή-
ταν τπος εξορίας στην περίοδο
της Eικονομαχίας (8ος - 9ος αιών).
Kατά την εποχήν αυτήν και νωρίτε-
ρα, πως πληροφορούμαστε απ το
επαρχιακ βιβλίο του Λέοντος Σο-
φού, δεν εχρησιμοποιούντο τα γου-
ναρικά ούτε υπήρχαν τα σχετικά ε-
παγγέλματα. Aλλά και αργτερα μέ-
χρι και τον 14ο αιώνα δεν κάνουν
χρήση της γούνας οι άρχοντες του
Bυζαντίου, γιατί χρησιμοποιούν, βά-
σει αυστηρής εθιμοτυπίας ενδυμα-
σίες: χρυσοΰφαντες, λινές, μεταξω-
τές, λινομεταξωτές(3).
2) Ως προς τη δεύτερη εκδοχή,
σημειώνουμε τι δεν ευσταθεί κι
αυτή, γιατί είναι ιστορικά γνωστ -
τι τα γουναρικά απ κάστορα χρησι-
μοποιήθηκαν στη Δύση απ τον 18ο
αιών.(4) και την ίδια εποχή στέλνουν
οι Kαστοριανοί ολίγα γουναρικά απ
κάστορα στη Bενετία (Documenti
No 314 Kρατικού Aρχείου Bενετίας).
Tο γεγονς αυτ δείχνει τι οι γου-
ναράδες της Kαστοριάς που παρά-
γουν για την αγορά, απλά προσαρ-
μζονται στη μδα. Kι τι δεν άρχι-
σε η βιοτεχνία τους με τους κάστο-
ρες, αλλά με άλλα είδη που χρησι-
μοποίησε πολλά χρνια πριν.
Oχρίδα
3) Ως προς την τρίτη υπθεση, υ-
ποστηρίζουμε τι το αντίθετο συ-
νέβη. Oτι δηλαδή οι κάτοικοι της

18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 ΔEKEMBPIOY 1995

Oχρίδας έμαθαν την τέχνη απ την
Kαστοριά, γιατί οι Kαστοριανοί
γνώριζαν την τέχνη 2-3 αιώνες νω-
ρίτερα, οι δε άρχοντες της Oχρί-
δας χρησιμοποίησαν τα γουναρικά
απ τον 16ο αιών. Nωρίτερα απα-
γορευταν απ τους Tούρκους να
χρησιμοποιούν οι ραγιάδες μέχρι
και τον 17ο αιώνα γουναρικά(5). Δεν
μπορούσε συνεπώς να προϋπάρχει
βιοτεχνία νωρίτερα για να ικανο-
ποιήσει τη ζήτηση της πελατείας.
Aλλωστε, δεν αναφέρεται τίποτε
στις συντεχνίες της Kωνσταντινού-
πολης για τους γουναράδες της
Oχρίδας, ενώ υπάρχει σ’ αυτήν,
τουλάχιστον απ τον 16ο αιώνα,
παροικία Kαστοριανών γουναρά-
δων, που εργάζονταν στην περίφη-
μη συντεχνία των «γουναρέων»
στην οποία ανέθεσε το 1574 ο Πα-
τριάρχης Iερεμίας B΄ τον έλεγχο
της περιουσίας των Mονών του
Aγίου Oρους(6).
Oι Eβραίοι
4) Ως προς την άποψη που θέλει
Iσπανοεβραίους δασκάλους των
γουναράδων της Kαστορίας, και
αυτή δεν ευσταθεί ιστορικά. Kαι το
ερώτημα είναι απ πού μάθανε οι
Iσπανοεβραίοι την τέχνη της γου-
νοποιίας. Kατ’ αρχήν στην Iσπανία
δεν αναφέρεται ιστορικά τι ασχο-
λούνταν οι κάτοικοί της με τα γου-
ναρικά. Eνώ είναι γνωστή απ τη
Pωμαϊκή και Bυζαντινή εποχή για
τα βοοειδή της, τα περίφημα «δέρ-
ματα της Kορδούης», την υφα-
ντουργία και τη μεταλλουργία.
Δεν μπορούσαν, συνεπώς, να μά-
θουν την τέχνη στην Iσπανία. Iσως
έμαθαν εκεί τη βυρσοδεψία, γιατί
απ ιστορικά αρχεία γνωρίζουμε -
τι ασχολούνται οι Eβραίοι τον 14ο
αιώνα στη Bενετία με την κατερ-
γασία δερμάτων (Comme-moriali
C.70). Tον 13ο αιώνα Eβραίοι εργά-
τες διευθύνουν την κρατική βιοτε-
χνία μετάξης στη Σικελία. Kαι στην
Eλλάδα (Θήβα) απ τον 8ο-12ο αιώ-
να υπάρχουν εβραϊκές κοιντητες
που ασχολούνται σε φημισμένες
βιοτεχνίες μετάξης.
Γενικά ιστορικά αναφέρονται τι
ασχολούνται σε διάφορα επαγγέλ-
ματα με το εμπριο μεταξύ Δύσης
και Aνατολής, χι μως με την κα-
τασκευή γουναρικών. Στον 17ο αι-
ώνα αναφέρεται τι εμπορεύονται
μερικοί Eβραίοι της Kαστοριάς με
τη Bενετία, Bιέννη, Bουδαπέστη
διάφορα εμπορεύματα: μαλλιά, α-
μπάδες, πρινοκκκους και καστο-
ριανά δέρματα (τομάρια) και χι
γουναρικά. Aργτερα (17ος αιώ-
νας) εμπορεύονται στη Δύση για
λογαριασμ των γουναράδων της
Kαστορίας γουναρικά(7). Eτσι με βά-
ση τα ιστορικά στοιχεία μπορούμε
να πούμε τι οι Eβραίοι ήταν πρα-
ματευμάδες γουναρικών και χι
γουναράδες. Kαι επομένως, δεν
μπορούσαν να διδάξουν αυτοί την
τέχνη.
Στην Kων/πολη
Kαι ύστερα απ αυτά, το ερώτη-
μα είναι: πού μάθανε οι Kαστορια-
νοί τη γουνοποιία; H απάντηση εί-
Oι Kαστοριανοί τεχνίτες μένουν προσκολλημένοι στην κατ’ οίκον κατεργασία των
αποκομμάτων. Tις περισστερες φορές, μέρος του σπιτιού μετατρέπεται σε ερ-
γαστήριο, ενώ στις αυλές και τα δρομάκια γίνεται το σταμάτωμα, μια και ο ήλιος
μπορεί να αντικαταστήσει το στέγνωμα στο φούρνο. Στα δέρματα, που τεντωμέ-
να απλώνονται για να στεγνώσουν, έχει γίνει ήδη η πρώτη συρραφή σύμφωνα με
το πατρν.
ναι: τη μάθανε στην Kωνσταντινού-
πολη που ήταν αποθήκη των γου-
ναρικών(8) και που υπήρχαν και τα
«γουνάρια του φρου». Aπ τον
10ο αιώνα (9) και τον 14ο αιώνα ερ-
γάζονταν στο χάνι του Mαχμούτ
Πασά Tζαμίσι(10) για να ικανοποιή-
σουν τη μεγάλη ζήτηση για γουνα-
ρικά επί Tουρκοκρατίας.
Στην Kωνσταντινούπολη ευρί-
σκονταν Kαστοριανοί γουναράδες
απ τα μέσα του 16ου αιώνα(11).
Eκεί εργάζονταν στη συντεχνία
των γουναρέων που απαρτιζταν
μνο απ Eλληνες και μάλιστα Δυ-
τικομακεδνες. Kαι δεν αναφέρε-
ται κανένας Eβραίος σ’ αυτήν,
παρ’ λο που υπήρχαν Eβραίοι
στην Kωνσταντινούπολη απ τον
10ο αιών.(12)
Iστορικά είναι γνωστ τι η συ-
ντεχνία των γουναρέων ήταν στα
χέρια Kαστοριανών γουναράδων α-
π τον 17ο-19ο αιών., που αναφέ-
ρονται οι Mανωλάκης (Eμμανουήλ
εκ Kαστορίας με μεγάλη επιρροή
στους Tούρκους), Kυρίτζης, Xατζη-
μιχάλης, Zημητάκος, Παναγιωτά-
κης, Δημητρίου κ.ά.(13).
Eπί Tουρκοκρατίας
Kαστοριανοί εμπορεύονται γου-
ναρικά τους αιώνες αυτούς με την
Kωνσταντινούπολη, την Aνατολή
(Συρία, Περσία, Aίγυπτο) και απ
τον 17ο αιώνα με τη Δύση(14). Eίναι
βεβαιωμένο απ πολλές ιστορικές
πηγές(15) τι οι Tούρκοι χρησιμοποι-
ούσαν τα γουναρικά και τα είχαν
περιλάβει υποχρεωτικά και στην
ενδυμασία των αξιωματούχων της
Aυτοκρατορίας τους. Kαι επειδή τα
είδη που χρησιμοποιούσαν, δου-
λεύονταν στην Kαστοριά π.χ. σα-
μούρια, κακούμια, κουνάβια, σι-
ντζάπι, ζαρδαβάς, παρδάλεις (κα-
πλάνια στην τουρκική γλώσσα),
βερβερίτσες και τα περιζήτητα κα-
ρακουλά κ.ά., σημαίνει τι τα δού-
λευαν για τους Tούρκους μπέηδες
και αξιωματούχους του στρατού.
Eίναι γνωστ τι τα είχαν επιβάλει
στο στρατ, που, ανάλογα με το
βαθμ τους, οι αξιωματικοί φορού-
σαν και διαφορετικ είδος γούνας
π.χ. ο στρατηγς χρησιμοποιούσε
γούνα απ σαμούρι κ.λπ. Aκμη τι
χρησιμοποιούσαν: α) «πραγματευ-
τάδες» για την προμήθειά τους
(Mανωλάκη κ.ά.), β) γουναράδες
που ασκούσαν στο στρατ «επιστα-
σίαν πρωτογούναρη» (Kιούρκτζή-
μπαση) στους τεχνίτες γουναρά-
δες στα στρατπεδά τους(16).
Γι’ αυτ, που υπήρχαν σε πλεις
πολλοί Tούρκοι, αναπτύχθηκαν
βιοτεχνίες γούνας για να ικανοποι-
ήσουν τη σχετική ζήτηση για τις α-
νάγκες του στρατού. Eκτς της Kα-
στοριάς υπήρχαν επί Tουρκοκρα-
τίας βιοτέχνες γούνας: στη Σιάτι-
στα, Kοζάνη, Γιάννενα, Θεσσαλονί-
κη, Σηλυβρία, Xίο και αλλού που
δούλευαν για λογαριασμ των
Tούρκων. Kαι έτσι οι πτωχοί κάτοι-
κοι των πλεων αυτών έβρισκαν
προσοδοφρα απασχληση στη
γούνα και είχαν προοπτική απκτη-
σης «ισχυράς δυνάμεως παρά τοις
κρατούσι»(17).
Tο τι διατηρήθηκαν και ελπί-
ζουν ακμη οι βιοτεχνίες της γού-
νας μνο στην Kαστοριά και τη Σιά-
τιστα, αυτ οφείλεται στο γεγονς
τι οι βιοτεχνίες αυτές δε δούλευ-
αν μνο για τις τοπικές ανάγκες
των Tούρκων, αλλά απ νωρίς
(17ος - 18ος αιων.) επεξέτειναν το
εμπριο προς τη Δύση και την Aνα-
τολή κι έτσι, ταν έφυγαν οι Tούρ-
κοι ή ταν είχε αλλάξει η μδα, ε-
πέζησαν μνο οι εξαγωγικές γου-
νοποιίες. Kι αυτ, ας ληφθεί υπψη
και για τα σημερινά δεδομένα της
γούνας.
H τέχνη
των αποκομμάτων
6) Ως προς την βιοτεχνία των α-
ποκομμάτων και δερμάτινων ση-
μειώνω τα κατωτέρω: Aρχικά, ξεκι-
νώντας απ τον 15ο αιώνα και μέ-
KYPIAKH 3 ΔEKEMBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH
χρι και τον 17ο, δουλεύονταν στην
Kαστοριά για λογαριασμ των
Tούρκων κυρίως. Eπειδή μως εί-
χε γίνει μεγάλη κατανάλωση των
γουναρικών, απ’ το γεγονς τι ε-
πιτράπηκε η χρήση τους και απ
Eλληνες, Eβραίους, Aρμένιους
κ.λπ. απαγορεύτηκε στη συνέχεια
η χρήση τους με σουλτανικ διά-
ταγμα (1713), γιατί επήλθε «σπάνις
γουνών»(18).
Tτε, (18ος αιων.) ανέκυψε η α-
νάγκη να χρησιμοποιηθούν τα α-
ποκμματα για να καλύψουν τη με-
γάλη ζήτηση. Eάν η τέχνη των απο-
κομμάτων είναι εφεύρεση των Kα-
στοριανών γουναράδων δεν μπο-
ρώ να το υποστηρίξω με βεβαιτη-
τα ελλείψει ιστορικών στοιχείων.
Tο γεγονς μως, τι συνέρρεαν
στην Kων/λη έμποροι και τεχνίτες
απ πολλές πλεις της Eλλάδος
για να μάθουν τέχνες ή να τις βελ-
τιώσουν και στη συνέχεια επέ-
στρεφαν στις πατρίδες τους για να
εφαρμσουν τις νέες τεχνικές, ε-
ξηγεί την ομοιομορφία στον επαγ-
γελματικ και τεχνικ κλάδο σ’ λο
τον ελλαδικ χώρο(19) και ειδικά την
ομοιμορφη και ταυτχρονη επε-
ξεργασία των αποκομμάτων σε
πολλές πλεις της Eλλάδας επί
τουρκοκρατίας.
Aυτ συνηγορεί υπέρ της άπο-
ψης τι και η τέχνη των αποκομμά-
των ξεκίνησε απ την Kων/λη. Δεν
αποκλείεται πάντως τα αποκμμα-
τα να χρησιμοποιήθηκαν μνο
στην Kαστορία, γιατί ιστορικά δεν
αναφέρεται να γινταν επεξεργα-
σία τους και σε άλλες βιοτεχνίες
της Eλλάδος. Kι αυτ είναι ένα επι-
χείρημα υπέρ της Kαστορίας. Aλλά
το θέμα σήμερα δεν είναι ποιος έ-
χει την πατρτητα της γούνας, αλ-
λά το πώς θα διατηρηθεί και θα α-
ναπτυχθεί η γουνοποιία της πλης.
Kι αυτ δεν μπορεί να γίνει δια-
φορετικά παρά μνο με τη σωστή
οργάνωση και την προσαρμογή της
στις νέες συνθήκες του εμπορίου
της γούνας.
Σημειώσεις:
1) Φ. Kουκουλές «Bυζαντινών βίος και πολιτι-
σμς», τμ. B΄, σελ. 185.
2) π 1, σελ. 380.
3) K. Kουροπαλάτιο «Περί των φορεμάτων εκά-
στου των τε αξιωματικών και οφφικίων», σε.
13-28, 64.
4) K. Mέρτζος «Mνημεία μακεδονικής ιστορίας»,
σελ. 268.
5) Bore «Les rayas en Turquie et Perse» σελ. 208.
6) H. Byron «Athos» σελ. 56.
7) οπ. 4, σελ. 10-39.
8) K. Παπαρρηγπουλος «Iστορία του Eλληνι-
κού Eθνους», τομ. E΄ , σελ. 72.
9) «Oι συνεχίζοντες τον Θεοφάνη», σελ. 744.
10) Σκαρλάτου «Kωνσταντινούπολις», σελ. 530.
11) Kώδικας Mητροπλεως Kαστορίας, σελ. 100.
12) Eγκ. ΠYPΣOY Kων/πολης, εμπριο-βιοτε-
χνία.
13) Σπ. Λάμπρου «Σελίδες εκ της Iστορίας του
εν Oυγγαρία και Aυστρία Mακεδονικού
Eλληνισμού», Nέος Eλλληνομνήμων
14) A. Bακαλπουλος. Oι Δυτικομακεδνες α-
πδημοι επί Tουρκοκρατίας», σελ. 7,8,14. K.
Mέρτζος «Mνημεία μακεδονικής ιστορίας»,
σελ. 268 - 70. Πουκεβίλ τομ. 2ος σελ. 487, τμ.
3ος σελ. 344. Leake Travels, σελ. 310-311.
15) Yψηλάντης «Tα μετά την Aλωσιν», σελ. 519.
16) π 15, σελ. 341, 732.
17) π. 10, σελ. 535.
18) Δεληκάνης «Πατριαρχικά έγγραφα» τμ. B΄,
σελ. 486.
19) Bουραζέλη-Mαρινάκου «Aι εν Θράκη συντε-
χνίαι επί Tουρκοκρατίας», σελ. 20.
19
Συγκρτημα καστοριανών αρχοντικών με αναλλοίωτη τη μορφολογία των οικιστικών στοιχείων. Eπιβιώνουν εδώ στοιχεία απ τη βυζαντινή παράδοση, πως αυτά με-
ταπλάστηκαν στα χρνια της Tουρκοκρατίας και διατηρημένα φτάνουν ώς τις μέρες μας. Στον περασμένο αιώνα, σύμφωνα με εκτιμήσεις μελετητών, τα σπίτια της Kα-
στοριάς υπολογίζονται σε 1.000 με 1.200. Σπίτια του 17ου αι. δεν έχουν διασωθεί. Eκείνα που σώζονται σε κάποια σημεία του παλαιού οικισμού είναι του 18ου αι. και
μετά. Aπ αυτά που άντεξαν, ποια θα συντηρηθούν, χωρίς μως μουσειακ χαρακτήρα, εξαρτάται απ πολλούς παράγοντες. Γράφοντας κανείς για ευθύνες ή ανευ-
θυντητες ανοίγει πληγές, με μνο κέρδος τη μεμψιμοιρία.

Tα αρχοντικά της Kαστοριάς

Aρχιτεκτονική με βυζαντινές καταβολές, στο μέτρο της ανθρώπινης κλίμακας και του περιβάλλοντος
Tου Nίκου Mουτσπουλου
Aρχιτέκτονος, καθηγητή Πολυτεχνικής Σχολής A.Π.Θ.
TA APXONTIKA της Kαστοριάς,
που είναι περίφημα στην τυπολο-
γία τους, αποτελούν τη συνέχεια
του βυζαντινού σπιτιού, των «δ-
μων», πως θα λέγαμε, απ τα ο-
ποία σήμερα ελάχιστα σώζονται
στη γειτονιά τού Πατριαρχείου μας
στο Φανάρι.
O πυρήνας, το πρωταρχικ τους
κύτταρο είναι ο «τρίκλινος», δηλα-
δή ο ένας και μοναδικς χώρος -
που υπήρχαν γύρω γύρω οι οντά-
δες σε σχήμα Π, ένα «τρίβιλο», δη-
λαδή δύο κολονίτσες που σχημάτι-
ζαν τρία βίλα σκεπασμένα, ένας
προθάλαμος και ελάχιστα βοηθητι-
Tριώροφα σπίτια χτισμένα σε επικλινές έδαφος με τα υπγεια μισοσκαμμένα σε κά. Aυτ ήταν το σπίτι. Tο σπου-
βράχο. Eχουν έντονο φρουριακ χαρακτήρα και δεσπζουν με τον γκο τους. Xα- δαίο είναι τι η βυζαντινή και μετα-
ρακτηριστικ στοιχείο τα παράθυρα. Λίγα και μικρά μαζί με τους αεραγωγούς στο βυζαντινή κατοικία ανακάλυψε την
υπγειο, ανεβαίνοντας τους ορφους, πληθαίνουν και μεγαλώνουν, ιδίως στον πολλαπλτητα του χώρου, αντίλη-
τελευταίο ροφο. Eπίσης, γενικ χαρακτηριστικ στα αρχοντικά της Kαστοριάς ψη που μοιάζει με την ιαπωνική και
είναι το έντονο γείσωμα της στέγης. την οποία τείνει να την επαναφέ-
ρει η σημερινή αρχιτεκτονική μας.
Aυτς ο ένας χώρος, αλλάζοντας
τα στρωσίδια, γινταν νυκτερινς,
χώρος ύπνου. Kρύβοντας λα τα
κινητά αντικείμενα μέσα στις ε-
ντοιχισμένες ντουλάπες, τις «μου-
σάντρες», απ την τουρκική λέξη
«μουσαντιρά» που σημαίνει ντου-
λάπι, τον καθάριζαν και τον έκαναν
χώρο υποδοχής, χώρο διημέρευ-
σης και ,τι άλλο μπορείτε να φα-
νταστείτε.
Yπήρχε ακμη το «χαγιάτι», ένα
απ τα πρωταρχικά στοιχεία της
αρχιτεκτονικής μας παράδοσης, -
που η οικογένεια περνούσε τον μι-
σ της χρνο τα καλοκαίρια, ενώ
το χειμώνα στον τρίκλινο. Mετά εί-
ναι λες οι ποικίλες παραλλαγές
που έλαβε η βυζαντινή κάτοψη των
σπιτιών με τις προεξοχές στους ο-
ρφους, τα περίφημα «σαχνισιά»,
λέξη που προέρχεται απ την ιρα-
νική «σαχ νισίν», ο θρνος του Σά-
χη και λα αυτά τα στοιχεία τα ο-

20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 ΔEKEMBPIOY 1995

ποία τα βλέπουμε ολοζώντανα στη
μακεδονική μας αρχιτεκτονική και
γενικτερα στη βαλκανική αρχιτε-
κτονική, που είναι επιρροές απ τη
βυζαντινή.
Iσορροπία με
το περιβάλλον
Tα αρχοντικά ανάλογα με την κλί-
ση του εδάφους ήταν και τριώροφα
και τετραώροφα. Tυχαίνει να βλέ-
πεις στο πίσω μέρος το ισγειο, απ’
που μπαίνει κανείς στους οντάδες
και μετά να κατεβαίνεις τρεις και
τέσσερις ορφους για να πας στους
άλλους χώρους. Oταν δεν υπήρχε
κλίση, ήταν μνο το ισγειο, το με-
σοπάτωμα και ο ροφος.
Γενικά στα αρχοντικά της Kαστο-
ριάς υπάρχει μια ισορροπία σε σχέ-
ση με το περιβάλλον, διατηρούν α-
κέραιες τις αρετές του μέτρου και
της ανθρώπινης κλίμακας. Για πα-
ράδειγμα, το μικρ εκκλησάκι, συ-
ντροφευμένο με ένα αρχοντικ
κρατάει την κλίμακά του και εντάσ-
σεται στο τοπίο. Aν στη θέση των
αρχοντικών σηκώσεις μια οκταώρο-
φη πολυκατοικία, η κλίμακα χάνε-
ται, το εκκλησάκι εκμηδενίζεται.
Mια απ τις αρετές των Bυζαντινών
και της εκκλησιαστικής αρχιτεκτο-
νικής ήταν η κλίμακα και η διδαχή.
Mπορούσαν με τα ευτελέστερα υλι-
κά, έναν απειροελάχιστο χώρο να
τον κάνουν άπειρο, συλλογικ και
απέραντο που διατηρούσε τις αξίες
του υψηλού.
Eπικοινωνία
Eπικοινωνία δεν υπήρχε ανάμεσα
στα σπίτια ποτέ παρά μνο με τις
«πλάβες», τα καράβια της λίμνης,
μπορούσε π.χ. κάποιος να πάει
στην Παναγία της Mαυριώτισσα ή
να κάνει μια επίσκεψη. Γιατί λα τα
μεγάλα αρχοντικά που ήταν παρα-
λίμνια, στο Aπζαρι, στο Nτολτσ,
έφταναν μέχρι τη λίμνη με τις αυ-
λές τους που τις έλεγαν «αβγατές»
και είχανε και τη βάρκα τους μπρο-
στά. Στο πίσω μέρος του σπιτιού, υ-
πήρχαν τα στενά καλντεριμωμένα
δρομάκια, οι «ούλτσες», πως τα
λεν οι Kαστοριανοί, που οι κυρά-
δες της Kαστοριάς έβγαιναν τα α-
πομεσήμερα ή τα βράδια και α-
ντάλλασσαν τις εμπειρίες τους και
τα κουτσομπολιά.
Hταν τσο μορφα αυτά τα αρχο-
ντικά σπίτια, που έχουμε μαρτυρίες
γραπτές για φθνο μεγάλο των
Tούρκων που τα ζηλεύανε και τα
τραγουδούσανε και τους έβγαζαν
τραγούδια και ονματα. Tα μεγάλα
σπίτια που για πρώτη φορά απέκτη-
σαν τζαμλίκια και ξύλινα παράθυρα,
τα αποκαλούσαν «κιρκ πεντζέρ», τα
σαράντα παράθυρα. Oι Tούρκοι -
ταν λένε κιρκ εννοούνε το άπειρο,
πως εμείς λέμε μύρια ή χίλια. Oι ί-
διοι οι μπέηδες είχανε μερικά αρχο-
ντικά, πάντοτε μως τα ελληνικά ή-
ταν καλύτερα. Γιατί ο Eλληνας λα-
τρεύει το σπίτι του. Kι αν ξενιτεύτη-
κε κι αν πέθανε στην ξενιτειά, την
περιουσία του λη θα την έστελνε
στην πατρίδα του για να χτίσει ένα
αρχοντικ. Oπως ο Γεώργιος Σβαρ-
τς, έχτισε το αρχοντικ του, δεν έ-
ζησε μως ποτέ εκεί. Πέθανε στη
φυλακή, στη Bιέννη.
Tα χέρια που έφτιαξαν αυτά τα
σπίτια ήταν Eλληνες Mακεδνες,
Hπειρώτες μαΐστορες, οι οποίοι τα-
ξίδευαν απ τα χωριά της Mακεδο-
νίας, της Hπείρου και της Bρειας
Hπείρου σε λον το Bαλκανικ χώ-
ρο και σ’ λη τη Mικρά Aσία. Hταν
μια περίοδος τοπικής αναγέννησης
και οικονομικής άνθησης, με έντο-
νη εμπορική κίνηση στα χρνια της
Tουρκοκρατίας εξαιτίας της περί-
φημης καστοριανής γούνας, με
τους χορδάδες. Hταν λογικ λοιπν
εκεί να δημιουργηθούν μερικά απ
τα πιο σπουδαία αρχοντικά.
Περίοδοι
που χτίστηκαν
Tις εποχές που χτίστηκαν τα αρ-
χοντικά μπορώ να τις προσδιορίσω
απ το 1710 ώς το 1726, μετά έ-
χουμε μια διακοπή και στη συνέ-
χεια απ το 1760 ώς το τέλος του
αιώνα. Hταν ττε που υπογράφη-
σαν διάφορες διεθνείς συνθήκες
και επικράτησε ειρήνη και ελευθε-
ρία ενδοεπικοινωνίας στα Bαλκά-
νια και στην Eυρώπη.
Γιατί ο σύνδεσμος λων αυτών
των πραγμάτων είναι τα καραβάνια
των βλάχων «κερατζήδων», που
ξεκινούσαν απ τα χωριά του Oλύ-
μπου και μετέφεραν ορισμένες η-
μερομηνίες κάθε έτος, τις πραμά-
τειες τους, τα βαμμένα κκκινα
Σε στεν δρομάκι (ούλτσα), το αρχοντικ Mπασσάρα αριστερά, των αδελφών νήματα, την ερυθροβαφή των νη-
Eμμανουήλ δεξιά. Mε σαχνίσια και τα δύο. Στου Mπασσάρα διακρίνονται παράθυ- μάτων του μπαμπακιού στα Aμπε-
ρα με σιδεριές, τα λεγμενα «ριχτά». Σύμφωνα με προφορική παράδοση, οι Tούρ- λάκια, τις γούνες με τους χορδά-
κοι το 1888 κατεδάφισαν τον τρίτο ροφο του Mπασσάρα, με την αιτιολογία πως δες στην Kαστοριά, τις πρώτες ύ-
έβλεπε απ ’κει τον τούρκικο μαχαλά. Oι σύγχρονες έρευνες το επιβεβαίωσαν. Oι
λες απ έξω κ.λπ.
αδελφοί Eμμανουήλ ήταν σύντροφοι του Pήγα Φεραίου, πρώιμοι οραματιστές για
τη δημιουργία παμβαλκανικής ένωσης. Mαρτύρησαν μαζί του στο Bελιγράδι. Σπί- Eκτς απ τα σπουδαία αρχοντι-
τια, που εκτς απ το αρχιτεκτονικ ενδιαφέρον, κουβαλούν και μνήμες. Σήμερα, κά της Kαστοριάς, αξιλογα αρχο-
το πρώτο ρημάζει, ενώ το δεύτερο ανακαινισμένο κατοικείται. Συνέχεια στην 22η σελίδα
Tο αρχοντικ Aϊβάζη, χτισμένο μεσοτοιχία, σύστημα δμησης «εν σειρά», σχηματίζει με το διπλαν ενιαία πρσοψη. Πρώτος
ιδιοκτήτης ο Mαργαρίτης Παυλής, αγοράστηκε απ τον Nεράτζη Nεμγια και αργτερα πέρασε στην ιδιοκτησία της Θεοδο-
σίας Δ. Aϊβάζη, πως έμεινε και το νομά του. Ως πριν απ 25-30 χρνια εκατοικείτο. Eγινε δωρεά στο δήμο, που με τη σειρά
του το παρεχώρησε στον Mουσικοφιλολογικ Σύλλογο της πλης. Oργανώθηκε με μέριμνα του συλλγου και λειτουργεί ως
Λαογραφικ Mουσείο. O επισκέπτης σχηματίζει πλήρη εικνα οργάνωσης και λειτουργίας. Tο πώς δηλαδή ζούσαν οι παλιοί
Kαστοριανοί. Σ’ αυτά τα σπίτια εντυπωσιάζει η αυτάρκεια. Oλες οι οικογενειακές δραστηριτητες, χειμερινές ή καλοκαιρινές,
είναι στεγασμένες, αφού οι κλιματολογικές συνθήκες δεν επιτρέπουν το άπλωμα στο ύπαιθρο, πως γίνεται στα νησιά.
KYPIAKH 3 ΔEKEMBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 21
Συνέχεια απ την 21η σελίδα
ντικά υπάρχουν και σε άλλες ελλη-
νικές πλεις πως η Kοζάνη, η Bέ-
ροια, η Σιάτιστα και λες οι πλεις
του ελληνισμού της Διασποράς
στα Bαλκάνια.
Ποτέ δεν παύω να μνημονεύω
τις πλεις αυτές, το Mελένικο, την
Aχρίδα, τη Mεσημβρία, τη Φιλιπ-
πούπολη, πλεις που το ελληνικ
στοιχείο αναπτύχθηκε εμπορικά,
πνευματικά και οικονομικά και δη-
μιούργησε αυτν τον πλούτο μέσα
στα χρνια της Tουρκοκρατίας,
τον οποίο εκδήλωνε εξωτερικά με
την ανέγερση ενς πολυτελούς
αρχοντικού στη γενέτειρά του.

Λειτουργική χρήση
Eμείς σήμερα πολλά θα μπορού-
σαμε να διδαχθούμε απ αυτά τα
αρχοντικά. Δεν εννοώ, βέβαια, να
τα μιμηθούμε, γιατί είναι αδύνατον
με τα σημερινά μέσα, αλλά ούτε
και να τα μετατρέψουμε σε νε-
κρούς μουσειακούς χώρους.
Eκτς απ τη διατήρησή τους που
είναι αναγκαία, αφού πολλά απ
αυτά σήμερα χαροπαλεύουν χωρίς
καμιά συντήρηση, να τους δοθεί
και κάποια χρήση. Γιατί αν δε δώ-
σεις κάποια χρήση σε ένα κτίριο το
οποίο αναστηλώνεις ή καλύτερα α-
ναβιώνεις, είναι μοιραίο να συνεχί-
σει να γερνάει και να καταστρέφε-
ται, ντας ανακαινισμένο ή χαρα-
κτηρισμένο διατηρητέο.
Ποικίλες χρήσεις θα μπορούσαν Kαστοριαν σαλνι στις αρχές του αιώνα. Aναπαράσταση στον καλν οντά του αρχοντικού Aϊβάζη (Λαογραφικ Mουσείο).
να αναλάβουν αυτά τα αρχοντικά Eντοιχισμένες ξύλινες ντουλάπες, οι επιφάνειες γεμάτες διακοσμητικά μοτίβα, κυρίως φυτμορφα, ακμη και στην ξύλινη
ως συνεδριακά κέντρα, ως κατοι- επένδυση. Στις τρεις πλευρές, χαμηλά καθίσματα και το καθένα με αντίστοιχο νομα (τικλίζια, μιντέρια κ.λπ.). Tα παράθυρα
κίες πνευματικών ανθρώπων, καλ- - φεγγίτες, με χρωματιστά γυαλάκια (βιτρ), σε γεωμετρικά ή φυτικά σχέδια... H καλύτερη σπουδή για απαιτητικούς αρχιτέ-
λιτεχνών. Mε διάφορα προγράμμα- κτονες εσωτερικού χώρου.
τα αναπτυξιακά μπορούν να πηγαί-
νουν εκεί τα καλοκαίρια γλύπτες,
να κάνουν τις Eκθέσεις τους.
Πρέπει να γίνουν Iνστιτούτα -
που λοι σοι έχουν τις προϋποθέ-
σεις, ειδικοί επιστήμονες να εργά-
ζονται συνέχεια σε πλεις πως η
Kαστοριά και να εκπαιδεύουν νέ-
ους ανθρώπους στην αναστήλωση
του τσατμά, της πέτρας, των κο-
νιαμάτων κ.λπ. Eχουμε χι μνο α-
νάγκη γι’ αυτά, αλλά ακμη κι αν
καλύψουμε τις δικές μας ανάγκες,
λη η καθ’ ημάς Aνατολή «διψάει»
για τέτοιους τεχνίτες.
Στα ταξίδια μου στην Iορδανία, Περίτεχνα καστοριανά
στη Mέση Aνατολή, στο Iσραήλ, ταβάνια. Kατά καννα εί-
στη Συρία μου ζητούν Eλληνες τε- ναι ξύλινα, με ρομβοει-
χνίτες για να συντηρήσουν χιλιά- δείς ή μπακλαβαδωτές
δες τετραγωνικά μέτρα απ παλαι- διακοσμήσεις. Σωστά α-
οχριστιανικά μωσαϊκά που υπάρ- ραβουργήματα, με ισχυ-
χουν εκεί. Θα μπορούσαμε να προ- ρ το ισλαμικ στοιχείο,
σφέρουμε ακμη και εκεί τεχνο- ιδιαίτερα στους χρωματι-
γνωσία. σμούς. Eντονη μνήμη απ
Γενικά θα μπορούσαμε να διδα- τεκέδες δερβίσηδων του
χθούμε πάρα πολλά απ τα αρχο- Xατζη-Mπεκτάς στην
ντικά της Kαστοριάς. Δεν λέω να Kαππαδοκία. Aν και καλά
τα αντιγράφουμε σαν χαλκομα- αφομοιωμένες οικοδομι-
νίες. Nα εμπνευσθούμε απ αυτά κές και καλλιτεχνικές
και η νέα μας εθνική αρχιτεκτονι- μορφές, σήμερα, ανοίκει-
ες στο μάτι, ξενίζουν.
κή, που είναι και η τελευταία τάση
Kαλλιέργεια αισθητικής
της UNESCO, να έχει ρίζες στην ε- σε μια εποχή που χάθηκε.
θνική μας παράδοση. Γιατί μνον Eμεινε μνο η χλευαστική
έτσι οι λαοί αναγνωρίζονται. έννοια «τουρκομπαρκ»,
για τους δυτικφρονες.
Σημείωση: Tα κείμενα του καθηγητή κ.
Mουτσπουλου είναι ανατύπωση απ
εργασία του στο «Society Life», Tx. 24

22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 ΔEKEMBPIOY 1995

 Πάνω: Θαυμάσια ξυλγλυπτη επένδυ-
ση στο εσωτερικ του καλού οντά
στον ροφο του Aϊβάζη. Διακρίνονται
το «τρίβυλον», η κεντρική μουσάντρα
εντοιχισμένη, κάτω. Kαι επάνω, η ζω-
φρος κατάκοσμη, πλήθος φυτομορ-
φικές διακοσμήσεις περιβάλλουν τοι-
χογραφία με απεικνιση της Kωνστα-
ντινούπολης.

Aριστερά: Mια άλλη παράσταση της

Πλης σε τοιχογραφία του καλού ο-
ντά στο αρχοντικ Aϊβάζη. Aντί-
στοιχες παραστάσεις, απεικνιση
της Πλης απ’ τον Bσπορο, συνα-
ντάμε συχνά. Tο πσο πιστή, εξαρ-
τάται απ’ τον ζωγράφο. Yπάρχει πά-
ντα η τάση εξιδανίκευσης, εφσον
η Bασιλεύουσα, αν και οθωμανική,
ποτέ δεν έπαψε να είναι το μυθικ
κέντρο. Eξάλλου, σε παραλλαγή τη
βρίσκουμε και σ’ άλλες περιοχές, -
πως λ.χ. στο Πήλιο.

KYPIAKH 3 ΔEKEMBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 23

 Mακεδονικ ς Aγώνας
O Mητροπολίτης Kαστοριάς Γερμανς Kαραβαγγέλης και η εθνική προσφορά του
Tης Aθηνάς Tζινίκου - Kακούλη
Διευθύντριας στο Mουσείο Mακεδονικού Aγώνα
H KAΣTOPIA και το Mοναστήρι υ-
πήρξαν το λίκνο του μακεδονικού
αγώνα, με θερμουργούς τον Iωνα
Δραγούμη και τον Γερμαν Kαρα-
βαγγέλη και πριν απ’ αυτούς άλ-
λους αγνούς πατριώτες, που πάλε-
ψαν να αναχαιτίσουν τη ρουμανική
και πανσλαβιστική προπαγάνδα.
H πρώτη αντιστασιακή φλγα ά-
ναψε απ τα ίδια τα σπλάχνα του
μακεδονικού Eλληνισμού. O δά-
σκαλος της Kαστοριάς Aναστάσιος
Πηχεών, ο γυμνασιάρχης Mονα-
στηρίου Φιλιππίδης, ο γιατρς της
Kλεισούρας Aργυρπουλος και ο
έμπορος του Nυμφαίου Mίχας
Tσίρλης, στα 1867, συγκρτησαν
τη «Nέα Φιλική Eταιρία» που άπλω-
σε τους κλώνους της απ την Πίν-
δο ως την Kωνσταντινούπολη και
απ’ το Kρούσοβο μέχρι τη Λάρισα
και σε συνεργασία με το «Mακεδο-
νικ Kέντρο Aθηνών» στελεχωμέ-
νο επίσης απ Mακεδνες, στα
1878 πυροδτησε τις επαναστά-
σεις Λιτοχώρου και Eλιμείας, αντι-
δρώντας στην επαίσχυντη συνθή-
κη του Aγίου Στεφάνου, που παρα-
χωρούσε λη σχεδν τη Mακεδο-
νία στη νεκοπη Bουλγαρία.
Eν τω μεταξύ, απ το 1870, με το
Σχίσμα και τη δημιουργία της
Bουλγαρικής Eξαρχίας, είχε αρχί-
σει αδυσώπητος ο ελληνοβουλγα-
ρικς εκκλησιαστικς και εκπαι-
δευτικς ανταγωνισμς στη Mακε-
δονία. Xωριά ολκληρα, κάτω απ O Mητροπολίτης Kαστοριάς και κατπιν Aμασείας του Πντου, Γερμανς Kαρα-
το βάρος της τρομοκρατίας, ανα-
γκάζονταν να προσχωρήσουν στην
Eξαρχία. Γιατί ττε Eξαρχικς σή-
μαινε Bούλγαρος και Πατριαρχι-
κς, Eλληνας.
H Mακεδονία μάτωνε. Kαθημερι-
νά πολυσέλιδες επιστολές Δημο-
γερντων έφερναν την κραυγή α-
γωνίας της ως το Πατριαρχείο. Kαι
ο Πατριάρχης Iωακείμ ο Γ΄ συνέλα-
βε τη φωτεινή ιδέα να ενθρονίσει
νέους, δυναμικούς και μορφωμέ-
νους Iεράρχες στις Mακεδονικές
Mητροπλεις ως πρφραγμα στη
βουλγαρική λαίλαπα.
O Kαραβαγγέλης
στην Kαστοριά
Mε αυτή τη φιλοσοφία, το 1900,
Mητροπολίτης Kαστοριάς αναδεί-
χθηκε ο Γερμανς Kαραβαγγέλης.
Eπιτυχέστερη επιλογή δεν θα
μπορούσε να γίνει. O χαρισματι-
κς εκείνος Iεράρχης γεννήθηκε
στη Στύψη Λέσβου το 1866. Φοίτη-
σε στο ελληνικ σχολείο Aδραμυ-
τίου, στη Θεολογική Σχολή Xάλ-
κης, το 1888 χειροτονήθηκε διά-
κονος, έκανε μεταπτυχιακές
σπουδές στη Λειψία και τη Bνη
και, διδάκτορας πια της φιλοσο-
24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 ΔEKEMBPIOY 1995
βαγγέλης. Xαρισματικς ιεράρχης, ανάμεσα στους πρωτεργάτες του Mακεδονι-
κού Aγώνα. Παρά τη σημαντική εθνική του δράση, ο Kαραβαγγέλης τελείωσε τις
ημέρες του ως έξαρχος κεντρώας Eυρώπης. Σε τπο εξορίας, πως τον αποκα-
λούσε, πικραμένος για την αχαριστία που του έδειξε η πατρίδα.
φίας, δίδαξε εκκλησιαστική ιστο-
ρία στη Θεολογική Σχολή Xάλκης
απ το 1891 ώς το 1896. Tτε ανα-
δείχθηκε χωροεπίσκοπος του Πέ-
ραν, που αναμρφωσε εκ βά-
θρων τα ελληνικά σχολεία και το
1900 έφτασε στη Mητρπολη Kα-
στοριάς: «Oταν έφτασα εκεί, βρή-
κα τον τπο σε άθλια κατάσταση.
O πλεμος του ’97, ήταν ακμη
πρσφατος. Oι Tούρκοι απ μίσος
για την Eλλάδα υποστήριξαν τας
εξαρχικάς αξιώσεις, οι Bούλγαροι
επωφελούντο της ψυχολογικής
καταστάσεως και ήταν κύριοι του
τπου», γράφει στα απομνημο-
νεύματά του.
Kι μως, σύντομα ανέστρεψε τα
πράγματα. Συνεγείροντας τις αυ-
τχθονες αγωνιστικές δυνάμεις,
τους θρυλικούς Γραικομάνους,
που αν και μιλούσαν σλαβοφανές
ιδίωμα, είχαν ψυχή ελληνική, εξ-
πλισε τα πρώτα ανταρτικά Σώμα-
τα, του Kώττα, Bαγγέλη Στρεμπε-
νιώτη, Nταλίπη, Παύλου Kύρου
και άλλων και τα αντιπαρέταξε
στη βουλγαρική τρομοκρατία.
Kι έπειτα άρχισε τις περιοδείες.
Mε ένα μάλινχερ στο χέρι, άνοιγε
τις σφραγισμένες απ τους Bουλ-
γάρους εκκλησίες. Λειτουργούσε
ελληνικά. Eκανε πύρινα κηρύγμα-
τα. Eνθάρρυνε τον κσμο και πά-
ντα τελείωνε τη διδαχή του με
τούτα τα λγια: «Λέει ο Xριστς,
παιδιά μου, στις σε ραπίσει εις
την δεξιάν, στρέψον αυτώ και την
άλλην. Λέει ο μωσαϊκς νμος, ο-
φθαλμν αντί οφθαλμού και οδ-
ντα αντί οδντος! E, λοιπν! Σας
λέγω και εγώ, σιαγνα αντί οδ-
ντος! Για την ελευθερία της Mακε-
δονίας! Για την Oρθοδοξία και τον
Eλληνισμ! Kαι ας πέσουν οι αμαρ-
τίες σας λες στην πλάτη μου!».
O Tσακαλάροφ πλήρωσε αδρά έ-
ναν Bούλγαρο δήμιο να τον σκο-
τώσει. Mα εκείνος δεν το έπραξε
και απολογούμενος είπε: «Oταν εί-
δα τον Δεσπτη καβάλα στο άλο-
γο, νμισα πως ήταν ο Aι-Γιώργης.
Eλαμπε το πρσωπ του και το -
πλο έπεσε απ τα χέρια μου...».
Tο 1902 ανέλαβε Yποπρξενος
Mοναστηρίου ο Iων Δραγούμης. H
συνεργασία τους υπήρξε γνιμη.
Kαρπς της, η «Eπιτροπή Aμύνης»
Kαστοριάς, που την αποτελούσαν
οι Mενέλαος Mπατρίνος, Nαούμ
Tσάκαλης, Kωνσταντίνος Aλβα-
νς, Δούκας Σαχίνης, Γεώργιος
Παπαμσχος, Mανις Tσίκος, Φί-
λιος Tσαμίσης, Iωάννης Kαραμπί-
νας, Bασίλειος Mαυρουδής, Aθα-
νάσιος Kοσμάς, Φερραίος και άλ-
λοι. Eτσι, ταν στις 20 Iουλίου του
1903, η βουλγαρική επανάσταση
Iλιντεν μετέτρεψε τη βρεια Mα-
κεδονία σε φλεγμενη κλαση και
κατά χιλιάδες οι πυροπαθείς, αιμ-
φυρτοι και πεινασμένοι, κατέφευ-
γαν στην Kαστοριά, η πλη ήταν έ-
τοιμη να τους δεχθεί και να τους
περιθάλψει. Kαι ταν αποπειράθη-
κε να εγκατασταθεί εκεί Bούλγα-
ρος επίσκοπος, σύσσωμος ο λας
της εξηγέρθηκε και τον απέπεμψε.
Kαπετάν Zέζας
Tο 1904 μπήκε στη Mακεδονία
για τρίτη και τελευταία φορά ο
Παύλος Mελάς ως Kαπετάν Mίκης
Zέζας. O Kαραβαγγέλης του έστει-
λε θερμ καλωσρισμα: Mια εικ-
να της Aναστάσεως και πίσω ιδι-
γραφη την αφιέρωσή του: «Tο πο-
λυφιλήτω και φιλοστργω τέκνω.
Eντεινε και κατευοδού και βασί-
λευε και κατακυρίευε εν μέσω των
εχθρών σου». Yπέγραφε συνθη-
ματικά: «Kώστας Γεωργίου». Aπ
τα αρχικά K.Γ. (:Kαστοριάς Γερμα-
νς). Tου έστειλε και σφραγίδα με
σταυρ και γύρω τις λέξεις: «Eν
τούτω νίκα - Mίκης Zέζας».
Oμως στις 13 Oκτωβρίου του
1904, στη Στάτιστα, το βλι πέρα-
σε ήρωα στην αιωνιτητα τον Mε-
λά. Oι σύντροφοί του, για να μην
αναγνωριστεί, έκοψαν το κεφάλι
του και τον έθαψαν κάτω απ την
Ωραία Πύλη στην Aγία Παρασκευή
Πισοδερίου, ενώ ενταφίασαν το
σώμα κοντά σε ένα ρέμα στη Στά-
τιστα. Mα οι Tούρκοι, δέκα μέρες
αργτερα, το ανακάλυψαν και το
μετέφεραν στο Διοικητήριο Kα-
στοριάς.
O Kαραβαγγέλης, ξεσηκώνο-
ντας τη νεολαία, κατρθωσε να το
παραλάβει. Σημειώνει στα απο-
μνημονεύματά του: «Tο θρηνήσα-
με λη τη νύχτα και την άλλη μέρα
πολύ πρώι, πως είχα υποσχεθεί
στον Kαϊμακάμη, το έθαψα με λί-
γους ανθρώπους της εμπιστοσύ-
νης μου, για να αποφύγω άλλους
θορύβους και συγχύσεις του λα-
ού».
O θάνατος του Mελά αφύπνισε
συνειδήσεις. Tο ένα μετά το άλλο
άρχισαν να καταφθάνουν τα α-
νταρτικά σώματα: Tων Kατεχάκη,
Bάρδα, Kαούδη, Mακρή, Kαραβίτη,
O δάσκαλος Aναστάσιος Πηχιών (1836-1913), απ τα ιδρυτικά μέλη της «Nέας Φι-
λικής Eταιρείας» (1867). Bίος γεμάτος διωγμούς και φυλακίσεις απ τους Oθωμα-
νούς, εκτοπίσεις και αποδράσεις. Περιπέτειες που αντιστοιχούν σ’ εκείνες του
Θερβάντες, πως «χωνεύονται» αυτοβιογραφικά μέσα στον «Δον Kιχώτη». Oλα
στο νομα της Mακεδονίας, αλλά θαμμένα σήμερα απ τη λήθη.
Πούλακα και άλλων. O Iεράρχης τα
στήριζε και τα τροδοφοτούσε.
Kαι ταν στις 25 Mαρτίου του
1905 οι Mακεδονομάχοι υπ τον
Bάρδα, εκδικούμενοι την πυρπ-
ληση των ελληνικών μοναστηριών
Tσιριλβου και Σλίβενης, έκαψαν
τη Zαγορίτσανη, που εβδομήντα
εννέα Bούλγαροι βρήκαν το θάνα-
το, οι πρξενοι των Mεγάλων Δυ-
νάμεων στο Mοναστήρι κατηγρη-
σαν ως ηθικ αυτουργ τον Kαρα-
βαγγέλη. O Πατριάρχης τον ανα-
κάλεσε στη Θεσσαλονίκη, μα εκεί-
νος, έπειτα απ μήνα επέστρεψε
στον προμαχώνα του, την Kαστο-
ριά και καθοδηγώντας τον τακτικ δικού τους Mακεδονομάχου που
τουρκικ στρατ συνετέλεσε στην
εξντωση των φοβερών αρχικομη-
τατζήδων Mήτρο-Bλάχου, Kλες,
Kορσάκωφ, Kούζος και άλλων.
Eν τω μεταξύ έπεφταν ο ένας
μετά τον άλλον και οι ηρωικοί γη-
γενείς Mακεδονομάχοι. Για τα ορ-
φανά τους και τα παιδιά της υπαί-
θρου ο Kαραβαγγέλης ίδρυσε
Oρφανοτροφείο, ενώ παρτρυνε
τις γυναίκες να συστήσουν τη «Φι-
λπτωχο Aδελφτητα Eλληνίδων
Φιλλαος A. Πηχιών (1875-1947), οπλαρχηγς στην πρώιμη φάση του Mακεδονι-
Kυριών Kαστοριάς», που πρσφε-
κού Aγώνα. Eκανε δύο εξδους. Tο 1905 ως καπετάν Φιλώτας συγκρτησε δικ
του σώμα στελεχωμένο με Kαστοριανούς και το 1907 έδρασε στην περιοχή Mορι-
ρε πολλά στον αγώνα.
χβου ως καπετάν Λαύρας. Στις 11 Nοεμβρίου 1912 οι Kαστοριανοί τον υποδέ- Tον Aύγουστο του 1906 ο Mη-
χτηκαν ως ελευθερωτή. Hταν ανθυπίλαρχος, επικεφαλής του πρώτου ελληνικού τροπολίτης Kορυτσάς Φώτιος δο-
τμήματος που μπήκε στην Kαστοριά. H οικογένεια Πηχιών έχει συνδέσει τη δρά- λοφονήθηκε. Στην Aθήνα έφτασε
ση της στο Mακεδονικ Aγώνα με την περιοχή της Kαστοριάς. λανθασμένα η είδηση, τι ο εθνο-
KYPIAKH 3 ΔEKEMBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH
μάρτυρας Iεράρχης ήταν ο ίδιος ο
Γερμανς Kαραβαγγέλης. Oι εφη-
μερίδες δημοσίευσαν ττε πολυ-
σέλιδα αφιερώματα ανυμνώντας
το μέγα εθνικ του έργο. Oι Tούρ-
κοι θορυβήθηκαν και ανάγκασαν
τον Πατριάρχη δια παντς να τον
ανακαλέσει απ την Kαστοριά.
Oι Kαστοριανοί βαδίζοντας με
θέρμη στο δρμο που χάραξε ο Iε-
ράρχης τους, συνέχισαν τον αγώ-
να μέχρι την τελική νίκη. Kαι στις
11 Nοεμβρίου του 1912, υποδέχθη-
καν ελευθερωτή τον ελληνικ
στρατ, υπ την ηγεσία του Aνθυ-
πίλαρχου Φιλολάου Πηχεώνος, του
πολέμησε με το ψευδώνυμο Kαπε-
τάν Φιλώτας και ήταν γιος του ι-
δρυτού της «Nέας Φιλικής Eται-
ρίας» συμπολίτη τους Aναστασίου
Πηχεώνος.
O Kαραβαγγέλης έγινε Συνοδι-
κς, Eπίσκοπος Aμάσειας Πντου
και τελικά Eξαρχος Bιέννης, που
και εγκατέλειψε τα εγκσμια το
1935. Oμως η Kαστοριά, τον ήθελε
για πάντα δικ της.
Eτσι, στις 14 Δεκεμβρίου του
1959, με δοξολογήματα και τιμές,
εναπέθεσε τα οστά του για πάντα
στη γη της. Kαι ύψωσε μεγαλοπρε-
πή τον ανδριάντα του, να κρατά
ζωντανή την παρουσία του στις
καρδιές των επερχομένων γενεών.
25
H πλη της Kαστοριάς βρίσκεται κτισμένη στο «λαιμ» της ορεινής χερσονήσου, που εισχωρεί μέσα στην ομώνυμη λίμνη (Φωτ. 1920, αρχείο X. Tζημάκα).
H λίμνη και τα «καράβια» της
Tο υγρ στοιχείο κυριαρχεί στην πλη και στη ζωή της
Tου Πάνου Tσολάκη
Aρχιτέκτονος, Λέκτορα AΠΘ
OTAN μιλούμε για την Kαστοριά,
συνειρμικά μάς έρχονται στο νου
τρεις κυρίως συμβολικοί δείκτες
που χαρακτηρίζουν την ταυττητά
της: τα βυζαντινά και μεταβυζαντι-
νά μνημεία της, η βιοτεχνία των
γουναρικών και το πανέμορφο φυ-
σικ περιβάλλον της λίμνης. Oι
πλεις δημιουργήθηκαν με κάποια
συγκεκριμένα κριτήρια και το νε-
ρ έπαιξε πάντοτε αποφασιστικ
ρλο στην εκλογή του χώρου ί-
δρυσής τους.
Για την Kαστοριά η λίμνη δεν
σφράγισε μνο την ιστορική της
πορεία, αλλά ταυτίστηκε με την ί-
δια την ύπαρξή της. Eδώ και πάρα
πολλούς αιώνες τα νερά της α-
γκαλιάζουν απ παντού την πλη
και χι μνο της δίνουν ζωή, αλλά
και την προστατεύουν, πως ανα-
φέρει και ο αυτοκράτορας Iωάν-
νης Kαντακουζηνς (1,54): «Kα-
στορίας... οχυρωτάτης ούσης διά
το πανταχθεν περικλύζεσθαι τη
λίμνη».
Tο απαράμιλλο φυσικ τοπίο της
λίμνης εντυπωσιάζει απ παλιά
τους περιηγητές που το περιγρά-
φουν με τα ωραιτερα χρώματα. O
Γερμανς καθηγητής H. Gelzer,
που επισκέφθηκε την Kαστοριά
τον Oκτώβριο του 1903, αναφέρει
χαρακτηριστικά στις σημειώσεις
του (Vom Heiligen Bergen und aus
Makedonien, σ. 229): «...φθάνο-
ντας σ’ ένα ύψωμα ξεσπάσαμε σε
26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 ΔEKEMBPIOY 1995
μία ιαχή· μπροστά μας ανοιγταν η
θέα στην εξαίσια κοιλάδα της Kα-
στοριάς με τη βαθυγάλαζη λίμνη
της». Eπίσης η καστοριανή λογο-
τέχνης Iφιγένεια Διδασκάλου γρά-
φει στο βιβλίο της «Kαστοριά, πα-
τρίδα μου» (σ. 15): «H γνωριμία με
την Kαστοριά είναι μια αποκάλυ-
ψη, με τη λίμνη της μως μια μα-
γεία! Στα γαλήνια, τα λαμπερά νε-
ρά της καθώς τα χρωματίζουν τα
γαλάζια σύννεφα, βλέπετε ολάκε-
ρη την πολιτεία, πανέμορφη, να
καθρεφτίζεται κάθε αυγή. Mα και
στη δύση του ήλιου που παίρνουν
λα χρώματα μαγευτικά, και τη νύ-
χτα ταν ανάψουν της πολιτείας
τα φώτα και το φεγγάρι χρυσίζει
τον ακύμαντο καθρέφτη της, μοιά-
ζει παραμυθένια!»
Tο 1974 η λίμνη χαρακτηρίσθηκε
ως «μνημείο εξχου φυσικού κάλ-
λους» και στην περίμετρ της η
δμηση είναι ελεγχμενη. Eπίσης
προστατεύεται ως καταφύγιο θη-
ραμάτων.
Θέση και γνωριμία
H λίμνη της Kαστοριάς (ή Oρε-
στιάς) εντάσσεται στο οροπέδιο
των λιμνών της BΔ Mακεδονίας.
Tο υψμετρο της μέσης στάθμης
της βρίσκεται στα 629,50 μ. και η
σημερινή της έκταση φθάνει τα
26,58 τετραγ. χιλ. H ελλειψοειδής
επιφάνειά της διαιρείται απ την
ορεινή χερσνησο του «Bουνού»
σε δυο ίσα περίπου μέρη. H λίμνη
τροφοδοτείται απ τα μβρια νε-
ρά που πέφτουν στους γύρω ορει-
νούς γκους, τα οποία εισρέουν
στο χώρο της ως επιφανειακά, ως
πηγαία και ως υπγεια ύδατα. Πα-
ρουσιάζει εκροή προς τον Aλικάκ-
μονα με το φυσικ κανάλι «Γκι-
λε» στο στμιο του οποίου κατα-
σκευάστηκε το 1932 τεχνητ
φράγμα με κινητές θυρίδες, ώστε
να είναι ελεγχμενη η στάθμη της.
Tο μέγιστο βάθος της φθάνει τα
8,30 μ., το μέσο της είναι 4 μ. και ο
γκος του νερού 100 εκατ. κυβικά
μέτρα.
H περίμετρς της πλησιάζει τα
31 χιλιμετρα. Στις βαρυχειμωνιές
τα νερά της λίμνης παγώνουν και
το πάχος του πάγου ξεπερνά ορι-
σμένες φορές τα 30 εκατοστά. Στα
παλιτερα χρνια οι καστοριανοί
κινούνταν πάνω στον πάγο με ένα
είδος έλκηθρου, ιδιτυπης τοπι-
κής κατασκευής που τα ονμαζαν
σάνια.
Eνδιαφέρουσα είναι η πανίδα
της λίμνης που αποτελείται απ
πολλά είδη. Στην περιοχή της φω-
λιάζουν η χουλιαρπαπια, το μπε-
κατσίνι, ο βουβοκύκνος, κ.ά. Aπ
τα διερχμενα είδη ξεχωρίζουν ο
ροδοπελεκάνος, η σταχτοχήνα, η
πρασινοκεφαλπαπια και ο ασημ-
γλαρος.
Mε την αλιεάι της λίμνης ανέκα-
θεν ασχολούνταν ένας σημαντι-
κς αριθμς ψαράδων της πλης
και των γύρω παραλίμνιων χω-
ριών. Πριν απ μερικά χρνια α-
φθονούσαν στη λίμνη πολλές ποι-
κιλίες ψαριών: γριβάδια, γουλια-
νοί, πλατύκες, τσιρνια, χρίσκοι,
κέφαλοι, χέλια και απ το 1930
πρικιά, γλίνια και τούρνες. Tα ερ-
γαλεία που χρησιμοποιούσαν οι
ψαράδες ήταν κι’ αυτά πολλά και
διάφορα: σουργκιά, ζάγαζες, πεζ-
βολοι, πρβλιακοι, νταούλια, κατί-
κια, σουρντινίτσες, σαπκάζια και
μπερντέδες (ειδικά δίχτυα για τα
πελαΐσια).
Δυστυχώς η μορφή και οι ρυθμοί
ανάπτυξης των τελευταίων δεκαε-
τιών έπληξαν την οικολογική ισορ-
ροπία της λίμνης, η οποία μολύν-
θηκε απ τα αστικά λύματα, απ
λιπάσματα και στερεά απβλητα.
Mε τη λειτουργία απ το 1990 του
βιολογικού καθαρισμού στην απο-
χέτευση της πλης έγινε ένα με-
γάλο βήμα για την εξυγίανση και
τη σωτηρία της λίμνης.
Oμως υπάρχουν και προβλήματα
με τις προσχώσεις των παραλί-
μνιων περιοχών απ τα διάφορα
ρέματα που εκβάλλουν και κυρίως
απο το ρέμα του Mαυρβου (στα-
ραρέκα) και σύμφωνα με μελέτες
ειδικών, αν δεν ληφθούν τα κα-
τάλληλα μέτρα, βραχυπρθεσμα
(μετά απ 60 χρνια) η λίμνη θα
χωρισθεί σε δυο μέρη.
Tα «καράβια»
Tα «καράβια» πως ονομάζουν
οι ντπιοι τις πλάβες της λίμνης,
με το ιδιμορφο και γραφικ σχή-
μα τους αποτελούν ένα αναπ-
σπαστο στοιχείο του φυσικού το-
πίου. Σε πιο περιορισμένη χρήση
συναντούμε ένα αρκετά μικρτε-
ρο, αλλά κατασκευαστικά παρ-
μοιο τύπο πλάβας, που διατηρεί
την προϊστορική ονομασία «μον-
ξυλο».
O γνωστς αρχιτέκτονας Aρι-
στοτέλης Zάχος (1872 - 1939) που
καταγταν απ την Kαστοριά, ανα-
φέρει τι τα καράβια αποτελούν
τα «κινητά μνημεία» της πλης και
συνεχίζει: «...ο παμπάλαιος αυτών
τύπος είνε μοναδικς και διετήρη-
σεν αγνήν την παλαιάν αυτού πα-
ράδοσιν ως προς το σχήμα και την
κατασκευήν.
H λη εμφάνισίς των είνε εντε-
λώς ιδιρρυθμος και μοναδική»
(MH 12/1936, σ. 161). Πράγματι το
καστοριαν καράβι δεν μοιάζει με
τις πλάβες των Πρεσπών, με τα
«καΐκια» της Παμβώτιδας, με τη
«γάιτα» του Mεσολογγίου ή με τα
παλιά ψαράδικα της Aχρίδας και
απ’ σο γνωρίζουμε διαφέρει απ
κάθε άλλο λιμνίσιο ή ποταμίσιο
πλεούμενο στον κσμο.
H μορφή του καραβιού χαρακτη-
ρίζεται απ τις έντονα υπερυψω- Oι παραδοσιακές πλάβες της λίμνης είναι το καράβι και το μονξυλο (Φωτ. 1950, αρχείο Γ. Γκολομπία).
μένες άκρες του, τις λεγμενες
μπρύμες, οι οποίες σχηματίζουν ά- τερικούς σκαρμούς, οι οποίοι στη- μα, σχεδν αποκλειστικά και για δίνει και δύο χαρακτηριστικά σκί-
νετα καθίσματα. Tο μήκος του κα- ρίζονται σε εγκάρσιο κινητ δοκά- τις συγκοινωνίες και τις μεταφο- τσα του.
ραβιού κυμαίνεται σήμερα απ ρι, το τροχαντήρι. Mε τον τρπο ρές εμπορευμάτων στην πλη, α- Στις πρσφατες ανασκαφές που
5,50 έως 6 μ. ενώ παλιτερα έφτα- αυτ επιτυγχάνεται καλύτερη ευ- φού οι τοπικοί επαρχιακοί δρμοι διενεργεί ο καθηγητής κ. Xρου-
νε τα 7 μ. Tο πλάτος του στο φαρ- στάθεια πλεύσης και μεγαλύτερη κατέληγαν στα παραλίμνια χωριά μουζιάδης στον λιμναίο προϊστο-
δύτερο σημείο είναι 1.20 - 1.30 μ. δύναμη ώθησης. του Mαυρβου και του Δισπηλιού. ρικ οικισμ του Δισπηλιού, απο-
O τρπος κατασκευής του είναι O καραβοκύρης λάμνει ρθιος Oι περιηγητές που επισκέφθη- καλύφθηκε το περίγραμμα μιας
απλ και πρωτγονος. Tο καράβι πατώντας πάνω σε ένα σανίδι, το καν την Kαστοριά αναφέρουν συ- βάρκας, που το μέγεθος και το
αποτελείται απ χοντρά και φαρ- οποίο γέρνει ελαφρά προς τα ε- χνά τα καράβια, τα οποία τα χαρα- σχήμα της παρομοιάζει με τα ση-
διά σανίδια με κατάλληλη σύνδεση μπρς, έτσι ώστε να δίνει πρσθε- κτηρίζουν ως προϊστορικά και μερινά μονξυλα. Eτσι είναι μάλ-
χωρίς κατασκευαστικ σκελετ τη δύναμη στα κουπιά με το βάρος πρωτγονα. Mάλιστα ο Aγγλος πε- λον βέβαιο τι το καράβι αποτελεί
και καρίνα. του σώματς του. ριηγητής Leake, που έφθασε στην μια εξέλιξη απ τα προϊστορικά
O πάτος του καμπυλώνεται ως Tα καράβια συνδέονται στενά με πλη στις 7 Σεπτεμβρίου του 1805, μονξυλα της περιοχής και στη
προς το μήκος και το πλάτος και την παραδοσιακή ζωή της περιο- στο βιβλίο του Travels in Northern σημερινή του μορφή παραμένει
μοιάζει με το τσφλι του αυγού. χής, γιατί μέχρι το 1950 τα χρησι- Greece (τ. I, σ. 325-327) περιγρά- ουσιαστικά αμετάβλητο εδώ και
Tα κουπιά προσδένονται σε εξω- μοποιούσαν, εκτς απ το ψάρε- φει αναλυτικά το καράβι και μας πολλούς αιώνες.
H μνη αναγκαστική μετατροπή
που δέχθηκε μετά την καθιέρωση
της εξωλέμβιας μηχανής είναι μια
μικρή τροποποίηση στο πίσω μέ-
ρος του, χωρίς να αλλοιώνεται το
γενικ σχήμα του. Δυστυχώς, -
μως, υπάρχουν και ορισμένες πε-
ριπτώσεις που αφαιρείται ολ-
κληρη η πίσω πρύμη, οπτε το κα-
ράβι μοιάζει σαν κολοβωμένο. Για
το θέμα αυτ πρέπει να υπάρξει ο-
πωσδήποτε περισστερη ευαισθη-
τοποίηση εκ μέρους των ψαράδων
και της πολιτείας, ώστε να διατη-
ρηθεί το γνήσιο και μοναδικ σχή-
μα του καραβιού.

Bιβλιογραφία:
1. Aθανασπουλος Γεώργιος, «Oροπέδιον
των λιμνών της Bορειοδυτικής Mακεδο-
νίας», Aθήναι 1924.
2. Γερασίμου Iωάννης κ.ά., «Eρευνα επί των
δυνατοτήτων αξιοποιήσεως της λίμνης
Kαστοριάς», Θεσσαλονίκη 1970.
3. Zάχος Aριστοτέλης, «Tα καράβια της Kα-
στορίας» MH 12 (1936).
4. Kωτούλας Δημήτρης, «H λίμνη της Kα-
στοριάς», Θεσσαλονίκη 1987.
5. Mουτσπουλος Nικλαος, «Kαστοριά, τα
αρχοντικά», Aθήνα 1962.
6. Παντζπουλος Γιάννης, «Oι βάρκες των
ελληνικών λιμνών και λιμνοθαλασσών»,
Aρχαιολογία 32 (1989).
7. Σιάνος Λουκάς, Kαστοριανές εικνες,
1988.
8. Tσαμίσης Παντελής, «H Kαστορία και τα
μνημεία της», Aθήνα 1949.
9. Tσολάκης Πάνος, «Tα καράβια της Kα-
Tο ψάρεμα με πεζβολο. Eνας απ τους πιο συνηθισμένους τρπους αλιείας στη λίμνη της Kαστοριάς. στοριάς», Θεσσαλονίκη 1992.

KYPIAKH 3 ΔEKEMBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 27

 Oι λγιοι
της Kαστοριάς
A. Xριστπουλος, Θ. Mανδακάσης,
Σ. Λεοντιάδης και Π. Iωάννου
Tου Πάνου Tσολάκη
Aρχιτέκτονος, Λέκτορα A.Π.Θ.
ΣTA ΔIΣEKTA χρνια της σκλαβιάς
οι συνθήκες δεν ευνοούν τις πνευ-
ματικές ασχολίες. Oι Kαστοριανοί
για λγους επιβιώσεως στρέφονται
προς τη βιοτεχνία και το εμπριο.
Eκτς μως απ την ιδιαίτερη επί-
δοσή τους στην επεξεργασία των
γουναρικών, η προσοχή τους στρέ-
φεται και στη μρφωση των παιδιών
τους. Aπ τον 17ο αιώνα γνωρίζουμε
ονματα ιερωμένων που δίδασκαν
στους νάρθηκες και τα κελιά των εκ-
κλησιών. Στα 1630 εγγράφεται στο
ανώτερο Eλληνικ Kολλέγιο της Pώ-
μης ο έβδομος κατά σειρά Mακεδ-
νας μαθητής, ο Kαστοριανς Θωμάς
Pάλης και σπουδάζει γραμματική,
ρητορική και ανθρωπιστικά γράμμα-
τα. Tο 1650 γίνεται δεκτς στην ίδια
σχολή ο επίσης Kαστοριανς Nικ-
λαος Aθανάσιος.
Mε το ξεκίνημα του 18ου αιώνα ι-
δρύονται στην Kαστοριά με δωρεές
αποδήμων δύο συστηματικά οργα-
νωμένα σχολεία: το 1705 η Iερά
Eκκλησιαστική Σχολή και το 1711 το
Eλληνικ Φροντιστήριο επταετούς
φοιτήσεως με διδάσκαλο τον σοφ
ιερομναχο Mεθδιο Aνθρακίτη απ
τα Γιάννενα. Aρχίζει έτσι η πνευματι-
κή ανάπτυξη της Kαστοριάς με ση-
μαντικούς λγιους και ιατροφιλσο-
φους, που σπούδασαν στην Eυρώπη
σε πλεις που ανθούσαν συνήθως
ελληνικές κοιντητες. H πολύτιμη
προσφορά τους στην ιστορία των
Eλληνικών Γραμμάτων αναδεικνύε-
ται μέσα απ το αξιλογο εκπαιδευ-
τικ και συγγραφικ τους έργο.
Σεβαστς Λεοντιάδης (1690-
1770). Tα πρώτα του μαθήματα τα
πήρε στην Kαστοριά ως μαθητής
του Mεθδιου Aνθρακίτη. Συνέχισε
στη Σιάτιστα και στα Γιάννενα και
σπούδασε φιλοσοφία και φιλολογία
στην Πάδοβα. Aπ την Iταλία γύρισε
το 1721 κι ανέλαβε τη διεύθυνση
της Eλληνικής Σχολής Kαστοριάς.
Aργτερα δίδαξε στην Tσαριτσάνη
και την Kοζάνη. Tο 1740 χειροτονή-
θηκε ιερέας και διετέλεσε οικον-
μος και ιεροκύρηκας. Aπ το 1744 έ-
ως το 1746 διηύθυνε τη «Nέα Aκα-
δημία» της Mοσχπολης, που ανα-
δείχθηκε σε φυτώριο νεωτεριστικών
απψεων και σε κέντρο ανώτερης
διδασκαλίας. Mετά τη Mοσχπολη
ανέλαβε και πάλι τη σχολή Kαστο-
ριάς. Eγραψε εκκλησιαστικούς λ-
γους, επιγράμματα προς τον πα-
τριάρχη Kωνσταντινουπλεως και
τον αρχιεπίσκοπο Aχριδών, καθώς
28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 ΔEKEMBPIOY 1995
και σημειώσεις «περί έτους, μηνών,
ημερών και ινδικτιώνος».
Θωμάς Mανδακάσης (1709-1796).
Παρακολούθησε τα εγκύκλια μαθή-
ματα στην Kαστοριά, στην Kοζάνη
ως μαθητής του Eυγένιου Bούλγαρη
και στο μοναστήρι της Aγίας Tριάδος
στη Pωσία. Συνέχισε τις σπουδές
του στην Kωνσταντινούπολη και κα-
τπιν στη Λειψία, που σπούδασε ια-
τρική και φιλολογία. Tο 1757 αναγο-
ρεύτηκε διδάκτορας της ιατρικής και
εξάσκησε το επάγγελμά του στη
Γερμανία. Eνδιάμεσα για ένα διάστη-
μα τεσσάρων ετών (1767-1770) σχο-
λάρχησε στη σχολή της Kαστοριάς.
Tο συγγραφικ του έργο είναι σημα-
ντικ. Eκτς απ τη διατριβή του με
τίτλο «Aetiologia Chymica» δημοσί-
ευσε τα έργα: «Oμοιος των ελλειπ-
ντων ομοίων ιάματα» και «Περί των
αοράτων διά των ορατών εννοουμέ-
νων πραγμάτων». Eπίσης επιμελήθη-
κε και χρηματοδτησε τις εκδσεις:
«Λογική» του Eυγένιου Bούλγαρη,
«Στοιχεία φυσικής» του Nικηφρου
Θεοτκη, «Στοιχεία μαθηματικών»
του Iωάννου Σεγνέρου, «Συλλογή
διαφρων ποιημάτων... προς τον
Yψηλάντην» του Nικολάου Bελλαρά,
«Tα παραλειπμενα» του μοναχού
Iωσήφ Bρυένιου, κ.ά.
Kωνσταντίνος Mιχαήλ (1751-1816).
Tα πρώτα του μαθήματα παρακολού-
θησε στην Kαστοριά και στη Σιάτιστα
και στη συνέχεια σπούδασε φιλοσο-
φία και ιατρική στη Bιέννη. Παρέμει-
νε στη Bιέννη που εξάσκησε το ε-
πάγγελμα του γιατρού, έχοντας πα-
ράλληλα και φιλολογικές ενασχολή-
σεις. Kατέθεσε ένα σημαντικ ποσ
για τα σχολεία της Kαστοριάς και
δώρισε τη βιβλιοθήκη του, αποτε-
λούμενη απ 600 τμους βιβλίων,
στη Mητρπολη Kαστοριάς. Tο 1794
εξέδωσε το σύγγραμα «Διαιτητική»,
που επανεκδθηκε αργτερα στη
Bενετία. Mετέφρασε και εξέδωσε ε-
πίσης το έργο «Eγχειρίδιο του εν ια-
τροίς σοφωτάτου Tισστου».
Aθαν. Xριστπουλος O σημαντικ-
τερος Kαστοριανς ποιητής και λ-
γιος (1772-1847), με πανελλήνια α-
κτινοβολία, που μάλιστα επονομά-
στηκε απ τους συγχρνους του
«νέος Aνακρέων». Mαζί με την οικο-
γένειά του αναγκάστηκε σε μικρή η-
λικία να εγκαταλείψει την πατρίδα
του λγω των τουρκοαλβανικών επι-
δρομών και να εγκατασταθεί στο
Bουκουρέστι, που μαθήτευσε στον
Nεφυτο Kαυσοκαλυβίτη και τον
Γρηγριο Kωνσταντά. Tο 1790 άρχι-
σε τις σπουδές του στην ιατρική
σχολή της Bουδαπέστης και απ το
O Xριστπουλος σε χαλκογραφία απ τη βιεννέζικη έκδοση των «Λυρικών» του,
το 1833. Nέος Aνακρέων ονομάστηκε απ τους συγχρνους του ο Xριστπουλος
για τα βάκχικα και ερωτικά ποιήματά του. Iδιαίτερα αγαπήθηκε απ την κοινωνία
της εποχής του και το ηρωικ δράμα του «Aχιλλεύς». Δίπλα σε αυτές τις λυρικές
εκφάνσεις έδωσε και αποδείξεις θεωρητικής σκέψεως. Συνέταξε πνημα περί
ποιητικής, καθώς και διατριβή για την ύπαρξη στη φύση του κενού. Aναμφισβή-
τητα ήταν ένας άνθρωπος προικισμένος με ευφυΐα και ευθυμία. Πιθανν το πλέ-
ον φιλδοξο σχέδι του να ήταν η εδραίωση της καθομιλουμένης γλώσσας.
1794 έως το 1799 σπούδασε ιατρική Mετά το θάνατ του κυκλοφρησαν
και νομικά στην Πάδοβα. Στη συνέ- τα «Eλληνικά αρχαιολογήματα» με ε-
χεια προσλήφθηκε ως γραμματέας πιμέλεια του Nικολάου Kορυτζά, που
και οικοδιδάσκαλος στην αυλή του χρησιμοποίησε τα κατάλοιπα του αρ-
Aλέξανδρου Mουρούζη στο Bουκου- χείου του ποιητή.
ρέστι, μετά την απομάκρυνση του ο- Δαμιανς Γεωργίου (1809 - 1899).
ποίου, το 1806, τον ακολούθησε Hταν ανεψις του μεγάλου ευεργέτη
στην Kωνσταντινούπολη. Eκεί συνέ- της πλης Nαούμ Γεωργίου Δράσκα.
γραψε το μεγαλύτερο φιλολογικ Σπούδασε ιατρική στη Λειψία, που
και ποιητικ του έργο. Tο 1812 επα- και αναγορεύτηκε διδάκτορας το
νήλθε στο Bουκουρέστι, στην αυλή 1833. Tο 1840 εκλέχθηκε καθηγητής
του Iωάννη Kαρατζά, στη θέση του της ανατομίας και φυσιολογίας στην
λογοθέτη επί των εξωτερικών υπο- Iατρική σχολή της Aθήνας, που δί-
θέσεων. δαξε για περισστερο απ 40 χρνια.
Tο 1816 αναλαμβάνει τη σύνταξη Mετέφρασε απ τα γερμανικά και ε-
της νομοθεσίας της Bλαχίας. Tρία ξέδωσε τα βιβλία «Eρμηνεία εις τον
χρνια αργτερα διαφεύγει με τον ανατομικ άτλαντα», «Eγχειρίδιον
Kαρατζά στην Iταλία και ταξιδεύει ως φυσιολογίας του ανθρώπου», κ.α.
φιλικς στη Zάκυνθο και στα Γιάννε- Παύλος Iωάννου (1824 - 1897).
να. Aπ το 1823 έζησε αποτραβηγμέ- Σπούδασε ιατρική στην Aθήνα και
νος αρχικά στο Σιμπίνι της Tρανσυλ- μετεκπαίδευση στην ανατομική και
βανίας και αργτερα στο Bουκουρέ- χειρουργική στη Γερμανία και τη
στι ασχολούμενος με τις μελέτες Γαλλία. Tο 1858 αναγορεύτηκε διδά-
του. Tο μοναδικ ταξίδι του στην ε- κτορας της Iατρικής Aθηνών με τη
λεύθερη Eλλάδα το πραγματοποίησε μελέτη του «Περί της αυτομάτου
το 1836, ταν παρέμεινε για λίγους του ανθρωπίνου σώματος καύσε-
μήνες στον Πειραιά. ως». Tο 1868 εκλέχθηκε έκτακτος
Tο συγγραφικ του έργο είναι ε- καθηγητής στην Iατρική της Aθήνας
κτενέστατο και μπορεί να χωριστεί και απ το 1877 τακτικς και συνέ-
σε τέσσερις κατηγορίες: τα ποιητικά, γραψε πλήθος ιατρικών βιβλίων και
τα γλωσσικά, τα φιλοσοφικά και τις μελετών.
μεταφράσεις. Tα σημαντικτερα έρ- Aλλοι πνευματικοί άνδρες της Kα-
γα του είναι: η «Γραμματική της Aιο- στοριάς στην ίδια περίοδο με αξιλο-
λοδωρικής», τα πασίγνωστα «Λυρι- γη συγγραφική δραστηριτητα είναι
κά» που κυκλοφρησαν σε πολλές οι: Iωάννης Θεολγητος, Θωμάς Kω-
εκδσεις σε αρκετές γλώσσες, το φς, Θωμάς Kυρίτζης, Γεώργιος Λε-
θεατρικ έργο ο «Aχιλλεύς», η «Nο- οντίου, Iωάννης Eμμανουήλ, αδελ-
μοθεσία της Bλαχίας», τα «Πολιτικά φοί Σακελλαρίου, Tριαντάφυλλος
παράλληλα», η «Στιχουργική», κ.α. Δούκα κ.ά.
 B. Παπαντίνας - N. Πιστικς
Δύο εικαστικοί που διασώζουν στο έργο τους την καστοριανή παράδοση
Tου Δημητρίου Λουκά Mαργαρίτη
οδοντιάτρου, τ. Δημοτικού Συμβούλου Kαστοριάς
KAΣTOPIA: καρφιτσωμένη στη βο-
ρειοδυτική εσχατιά της γαλανλευ-
κης. Eνα κύπελλο ακύμαντων νερών,
στεφανωμένο ολγυρα απ βουνά,
γεμάτα χωριουδάκια, τεχνουργημέ-
νο εξακσια μέτρα πάνω απ τη θά-
λασσα. Mια γλώσσα στεριάς που κα-
ταλήγει σε έναν λφο. Kαι στο στε-
ντερο μέρος της στον «Kομνήνειο
αυλώνα» της Aννας της Kομνηνής,
ανάμεσα στην υπλοιπη στεριά και
στο λφο, χτισμένη η BYZA-
NTINOΠOΛITEIA, που διατηρεί το
διαχρονικ της άρωμα, βγαλμένο α-
π τις βυζαντινές εκκλησίες, τα κά-
στρα, τα αρχοντικά, τα καλντερίμια
της.
Aυτ το άρωμα σκορπούν στα έρ-
γα τους, ο Bασίλης ο Παπαντίνας και
ο Nίκος ο Πιστικς, μονάκριβα παιδιά
της καστοριανής παράδοσης.
Bασίλης Παπαντίνας
O ιεροφάντης της σύγχρονης Kα-
στοριανής γραμματείας. Eίδε την
πατρίδα του 8 χρνων απελευθερω-
μένη απ τους Tούρκους, στα 1920.
Nοτισμένος απ το οικογενειακ
του περιβάλλον δέθηκε με την έκ-
φραση του τπου του, που τον συνο-
δεύει σε λη του την ζωή. Nέος κα-
τεβαίνει στην Aθήνα και ταυτχρονα
με τις νομικές σπουδές του γίνεται
θεράπων του χρωστήρα στην Σχολή
Kαλών Tεχνών.
Mε τη μνιμη επιστροφή του στη
γενέτειρα παράλληλα με τη θερα-
πεία της Θέμιδας αρχίζει την ανασυ-
γκρτηση της καστοριανής παράδο-
σης. Oι παρεμβάσεις του που και αν
βρεθεί, σε ποια θέση και αν βρεθεί,
σε ποια θέση και αν κατέχει, είναι
αλήθεια αμέτρητες, διακρίνονται α-
π μια μαχητικτητα πρωτγνωρη α-
Tρισδιάστατη αποτύπωση της Kουμπελίδικης απ τον N. Πιστικ. Aυτοδίδακτος,
έχει ένα ενδιαφέρον εικαστικ αποτέλεσμα, με την επιμονή του στη λεπτομέρεια
και τον κεραμοπλαστικ διάκοσμο, χαρακτηριστικ του μνημείου.
π μια πίστη για την τελική ευδωση
σε κάθετί που έχει σχέση με το καλ
της πλης του.
O χρωστήρας του αποτύπωσε για
πάντα τις αξίες που είχε μέσα του
και πως έλεγε «τσο έχουν ταλαι-
πωρηθεί σήμερα». Mε ένα κρυσταλ-
λωμένο λυρικ οίστρο έδινε φως,
ζωή σε κάθε γωνιά της παραδοσια-
κής κληρονομιάς της Kαστοριάς.
Oι πίνακές του αντικατοπτρίζουν
την παντοτινή ιστορική πορεία του
τπου, ανθούν και φεγγοβολούν σε
απίστευτο πάντρεμα χρωμάτων με
σεβασμ στα μνημεία, στο περιβάλ-
λον και στα μηνύματα της γενέθλιας
γης. H τελευταία του δουλειά διακρί-
νεται απ έναν έντονο υπερβατικ
διαλογισμ.
H ιστορική αλήθεια είναι ο πολύ-
πλευρος καρπς του πλούσιου προ-
φορικού και γραπτού λγου του, α-
ναπσπαστος με την ιστορία της π-
λης.
Για τις εξαίρετες υπηρεσίες του τι-
μήθηκε απ την Πολιτεία, τον Δήμο,
Συλλγους. Kαιρς είναι να αξιοποι-
ηθεί σύντομα η πολυσχιδής αυτή
προσφορά του.
Nίκος Πιστικς
«Γεννήθηκα το 1925 στην Kαστο-
ριά, ταν τέλειωσα το δημοτικ ακο-
λούθησα το επάγγελμα του κουρέα
μέχρι το 1972. Mετά το ’72 άνοιξα έ-
να μαγαζάκι με λαϊκή τέχνη. Πάντα
μως μου άρεσε να ασχολούμαι με
την τέχνη, έκανα διάφορα κατασκευ-
άσματα ερασιτεχνικά...». Eτσι αρχίζει
τις σελίδες αυτοβιογραφίας του, ο
σιωπηρς μα δημιουργικς γλύπτης
της καστοριανής παράδοσης. Πολύ-
τιμη μαρτυρία για μένα ταν εισηγή-
θηκα ως αντιπρεδρος της Πολιτι-
στικής Eπιτροπής του δήμου Kαστο-
ριάς το 1988, τη βράβευσή του απ
τους Pοταριανούς της Θεσ/νίκης.
Eτσι αρχίζουν λοι οι Θεφιλοι του
τπου αυτού που λέγεται EΛΛAΣ και
αποτυπώνουν διαχρονικά ζωντανά
οικουμενικά μηνύματα. Bλέποντας
τους σύγχρονους βανδάλους των
καιρών μας σε συνεργασία με τον
πανδαμάτορα χρνο να πληγώνουν
ανεπανρθωτα την γενέτειρά του
βάλθηκε σαν έργο ζωής να περισώ-
σει την καστοριανή διαχρονική ανά-
σα. Oπλισε τη σμίλη του με πάθος, α-
KYPIAKH 3 ΔEKEMBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH
Πίνακας του B.
Παπαντίνα. O Kα-
στοριανς ζωγρά-
φος αποδίδει με
τον χαρακτηριστι-
κ ονειρικ τρπο
του την περιοχή
του Nτλτσο με
τα αρχοντικά. Tα
χρώματα και οι
γραμμές του σχε-
διάσματος αποτυ-
πώνουν την προ-
σήλωσή του στην
παράδοση.
γάπη, μεράκι, ξεδίψασε απ τα νάμα-
τα της Kασταλίας, της καστοριανής
παράδοσης και στο εργαστήρι μαζί
και έκθεση στη ντια παραλία, στη
Mεγάλου Aλεξάνδρου δημιούργησε
με ακρίβεια που ξένισε και ειδήμο-
νες πανεπιστημιακούς τρισδιάστα-
τες αποτυπώσεις υπαρχντων και μη
αρχοντικών, καθώς και των σωζομέ-
νων βυζαντινών εκκλησιών.
Eπίσης βιτρώ, μινιατούρες Kαστο-
ριανών καραβιών και τελευταίο δημι-
ούργημά του ο περιώνυμος λιμναίος
οικισμς, ένα έργο το οποίο πολύ θα
συζητηθεί.
Tα έργα του μιλάνε, είναι ζωντανά,
είναι ο εαυτς μας, είναι η συνέχειά
μας και λειτουργούν σαν αμφίδρομη
σωστική ζεύξη αξιών για λους μας.
Ξεχωρίζουν οι βυζαντινές εκκλησίες,
τα «μικρά κομψοτεχνήματα», με τον
πλούσιο κεραμοπλαστικ διάκοσμο,
τις χαρακτηριστικές λεπτομέρειες -
που η εσωτερική ενραση και η γα-
λήνη είναι το κυρίαρχο METPO πως
αναφέρει ο καθηγητής της Πολυτε-
χνικής Σχολής του A.Π.Θ. και μοναδι-
κς Kαστοριανολάτρης Nίκος Mου-
τσπουλος. Oι συνθέσεις των «υπε-
ρήφανων αρχοντικών» του συμπυ-
κνώνουν τους αντίστοιχους ρυθ-
μούς της παραδοσιακής αρχιτεκτο-
νικής απ τον 17ο αιώνα, δείγμα της
υλικής και προπάντων ψυχικής αρ-
χοντιάς του ξενιτεμένου Kαστορια-
νού γουναρά, σε ένα κλίμα απλυτης
αρμονίας.
Oλο το έργο του είναι ένα ζωνταν
Mουσείο και απομένει στους αρμδι-
ους τώρα να σκεφθούν για την άμε-
ση αξιοποίησή του,
29
 Zωντανή εικ
να του Bυζαντίου
Aνάγκη, ο ευνοημένος χώρος της Kαστοριάς να αναδειχθεί σε πρτυπη πλη-μουσείο
Tου Δημητρίου Λουκά Mαργαρίτη
Oδοντιάτρου, τ. Δημοτικού Συμβούλου Kαστοριάς

ANAMΦIBOΛA η πλη της Kαστοριάς

είναι μία απ τις περισστερο ευνοη-
μένες εκφράσεις του ελλαδικού χώ-
ρου, τσο απ φυσική άποψη σο και
απ την ιστορική συγκυρία. Aποτελεί
ατφια εικνα του Bυζαντίου, απ
τις ελάχιστες που σώθηκαν και έ-
φτασαν μέχρι τις ημέρες μας. Στην
πορεία της πλεως, ιδιαίτερα τα
χρνια μετά τον πλεμο, πολλές υ-
πήρξαν οι σωστικές παρεμβάσεις.
Ωστσο, ως επί το πλείστον, παρέ-
μειναν μεμονωμένες, με έντονο το
χαρακτήρα του αυτοσχεδιασμού.
Παρά τις συχνά σοφές πρωτοβου-
λίες Eλλήνων και ξένων επιστημ-
νων, πως λ.χ. του Δ. Πικιώνη και αρ-
γτερα, του Στ. Πελεκανίδη ή του N.
Mουτσπουλου, η οικιστική εντητα
έχει καίρια τραυματιστεί καθώς και ο
ευρύτερος περιβάλλων χώρος.
Oμοια με το θρήνο εκείνης της Kα-
ρυάτιδας του Eλγίνου φαίνεται στον
Στο Bυζαντιν
Mουσείο Kαστο- επισκέπτη το παράπονο της Kουμπε-
ριάς λειτουργεί εκπαιδευτικ
λίδικης. Aυτής της μικρής εκκλησίας
πρ
γραμμα με τίτλο «Στον κ
- με τον ασύμμετρο κουμπέ που προ-
σμο των βυζαντινών εικ
νων» βάλλει μοναχική, μέσα σε μια πλα-
για μαθητές 10-17 ετών του νο- τεία-πάρκινγκ, ανάμεσα σε μοντέρ-
μού, που οργάνωσε το υπουρ-
νες πολυκατοικίες, ενώ πίσω της υ-
γείο Πολιτισμού σε συνεργασία
ψώνεται άτεχνο το καινούργιο σχο-
με τον δήμο. Tο πρ
γραμμα πε-
ριλαμβάνει ξενάγηση στην αί- λικ οικοδμημα, σε αντικατάσταση
θουσα με τις εικ
νες και ανάλυ- του παλαιτερου νεοκλασικού. Bέ-
ση των σταδίων κατασκευής βαια, με το φωτισμ της πλατείας θα
των εικ
νων, με παράλληλες αναδειχθούν τα μνημεία: η Kουμπε-
δραστηρι
τητες-παιχνίδια. Mέ- λίδικη μαζί με τα υπολείμματα βυζα-
σα απ
τις επισκέψεις τα παιδιά ντινού τείχους. Oμως στον τπο μας
εξοικειώνονται με το χώρο του σπάνια οι προθέσεις, ιδιαίτερα ταν
μουσείου και παράλληλα γνωρί- έχουν στοιχεία ιδεαλισμού, ευοδώ-
ζουν πολλές πτυχές του βυζα- νονται.
ντινού πολιτισμού με αφετηρία Kι μως λα πείθουν πως η Kαστο-
την π
λη της Kαστοριάς. Συνο- ριά θα γινταν μια ιδανική πλη -
δεύεται απ
ενημερωτικά για μουσείο, πως αυτές που μελέτησαν
τους εκπαιδευτικούς έντυπα.
και καθιέρωσαν στη χώρα τους οι
Tην οργάνωση του προγράμμα-
τος έχουν οι αρχαιολ
γοι Δέ-
Iταλοί. Eνα ζωνταν μουσείο που οι
σποινα Eυγενίδου και Γιώργος ανθρώπινες δραστηριτητες θα «έ-
Kακαβάς. δεναν» αρμονικά με τα κτίρια. Mε
αυτήν την ιδεατή μορφή συντήρη-
σης του χώρου, η πλη θα μπορούσε
να αποτελέσει ισχυρ στοιχείο της
Nίκος Eγγον
πουλος, «Tο πολιτιστικής μας ταυττητας. Iδιαί-
σπίτι Πηχεών». Προσωπικ
ύ- τερα σημαντικ σε μια εποχή που η
φος αναγνωρίσιμο. Aπλά παράδοση και ο πολιτισμς αποτε-
πράγματα στον Eγγον
που- λούν τα ισχυρτερα πλα της Eλλά-
λο, ακ
μη και «πιστές αναπα-
δας μέσα στην Eυρωπαϊκή Eνωση.
ραστάσεις», με τα λαμπρά
σαν σμάλτο χρώματα, μετα-
μορφώνονται. Στο έργο του, Yψηλοί στχοι
ποιητικ
και εικαστικ
, πρω- Tο 1987, διοργανώθηκε με τη συ-
τ
τυπη είναι η συνεύρεση
μπαράσταση της Oυνέσκο Διεθνές
αρχών του υπερρεαλισμού με
Διεπιστημονικ Συμπσιο «Kαστο-
στοιχεία απ
την ελληνική
παράδοση: «...Hφαίστεια ξε- ρία, η Λίμνη, η Πλη, τα Mνημεία». Σε
πετιούνται στο Περού και αυτ παρουσιάστηκαν ενδιαφέρου-
ξερνάνε στα ουράνια την ορ- σες εισηγήσεις για το πολεοδομικ
γή τους, / Σειούνται τα χώμα- πρβλημα της Kαστοριάς, τη στερέ-
τα παντού και τρίζουν τα ει- ωση των μνημείων και τη συντήρηση
κονίσματα στην Kαστοριά, / των τοιχογραφιών. Eξετάστηκαν
Tη σιωπηλή π
λη κοντά στη τρποι για την αναβίωση του Iστορι-
λίμνη. / Mπολιβάρ, είσαι ω- κού Kέντρου (Nτολτσ - Aπζαρι) με
ραίος σαν Eλληνας.» ενδιάμεσο σύνδεσμο τον «βυζαντιν

30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 ΔEKEMBPIOY 1995

Aνασκαφικ
σκάμμα,
που φαίνονται καθαρά οι πασσαλ
τρυπες μεγάλου σπιτιού, υπολείμματα της Kαστοριάς του 5000 π.X. Σε μικρή απ
σταση απ
την κοιν
τητα του
Δισπηλιού, εντοπίζεται για πρώτη φορά το 1932 ένας λιμναίος οικισμ
ς απ
τον καθηγητή A. Kεραμ
πουλο. H συστηματική ανασκαφή του καθηγητή Γ. X. Xουρμου-
ζιάδη, που ξεκίνησε το 1992, έχει δώσει ποικίλα ευρήματα. Πιθαν
ν τα εντυπωσιακ
τερα είναι μια φλογέρα δουλεμένη σε κ
καλο αιγοπροβάτου κι ένα θραύσμα ειδω-
λίου. Eπίσης, μία επιγραφή που μπορεί να είναι το αρχαι
τερο γραπτ
μνημείο στον κ
σμο. Στην ένθετη φωτογραφία πήλινο ομοίωμα βάρκας, ένα απ
τα ευρήματα
στο Δισπηλι
.

περίπατο». Aκμη συζητήθηκε το πε-
ριβάλλον της λίμνης και οι δυνατ-
τητες εξυγίανσης.
Oκτώ χρνια αργτερα και οι προ-
τάσεις ακμη περιμένουν την υλο-
ποίησή τους. Oι σκαλωσιές στο εσω-
τερικ της Kουμπελίδικης παραμέ-
νουν για χρνια, με ημιτελές το έργο
της συντήρησης. H καστοριανή γει-
τονία πληγώνεται με καινούργια οι-
κοδομήματα, ενώ τα περισστερα
αρχοντικά χωρίς φροντίδα τα ρεύει
ο χρνος.
Kι αν το αρχοντικ Aϊβάζη φαίνεται
πρτυπο Λαογραφικ Μουσείο, δεν
είναι παρά έργο της ιδιωτικής πρω-
τοβουλίας. Δωρεά στο δήμο που
προτίμησε να το παραχωρήσει στον
Μουσικοφιλολογικ Σύλλογο Καστο-
ριάς. Οσο για τη λίμνη, με τον βιολο-
γικ καθαρισμ που έχει εγκαταστα-
θεί εδώ και λίγα χρνια, υπάρχει η
πεποίθηση τι θα είναι η απαρχή ε-
ξυγίανσης.
Η καστοριανή νεολαία, η αυριανή
ελπίδα φεύγει. Η ανεργία, τα τελευ-
ταία χρνια η κρίση της γούνας, η
έλλειψη πανεπιστημιακών φορέων
(π.χ. με ιδιαίτερο αντικείμενο το Βυ-
ζάντιο, την παραδοσιακή αρχιτεκτο-

Eντυπώσεις του Mεσοπολέμου νική, τη γούνα κ.λπ.) είναι σαράκι για

Tο φυλλομέτρημα των εφημερίδων του Mεσοπολέ-
μου αποδίδει πλούσιο υλικ ταξιδιωτικών εντυπώ-
σεων. Oι σημερινές εύκολες εκδρομές στους ελλη-
νικούς τπους ήταν ττε ταξίδια με αίσθηση σχεδν
εξωτική. Aν και αφθονούν οι ανταποκρίσεις των πε-
ριοδευντων συντακτών για τα νησιά, τη Θεσσαλία
και την Πελοπννησο, ακμη και για ορισμένες π-
λεις της Mακεδονίας, η Kαστοριά ουσιαστικά απου-
σιάζει. H πολιτεία, χαμένη κάπου στα ελληνοαλβανι-
κά σύνορα, ήταν δυσπρσιτη στον περιηγητή.
Δύο κείμενα, το πρώτο δημοσιευμένο στις
28.7.37, στην «Πρωΐα», του I.M. Παναγιωτπουλου
και το δεύτερο στις 13.1.39, στη «Bραδυνή» του δη-
μοσιογράφου B. Σπανπουλου, δίνουν σύντομες
ταξιδιωτικές εντυπώσεις. «Tο πνεύμα και το ύφος
της Eλλάδος του Bορρά», επιγράφει το άρθρο του
ο I.M. Παναγιωτπουλος και συγκεντρώνει πληρο-
φορίες για τον τπο, με ιδιαίτερη επιμονή στην τέ-
χνη των γουναράδων. Δεν λείπουν και οι νοσταλγι-
κοί τνοι: «...συλλογιούμαι τη βραδινή μου περι-
πλάνηση ανάμεσα στους γραφικούς εξώστες, τα σι-
δερφραχτα παραθυράκια, τα λαμπρά φωτισμένα
μαγαζάκια της ακρολιμνιάς, ξαναφέρνω στη σκέψη
μου την ώρα που πέρασα αντίκρυ στο μνημείο του
Παύλου Mελά και κοντά στο ολρθο άγαλμα του
Xριστπουλου, του ποιητού που χάρισε στην προ-
δρομική εποχή της Nεοελληνικής Λογοτεχνίας η
Kαστοριά, θυμούμαι το φεγγάρι επάνω απ τα νερά
της λίμνης, που έδινε στην Kαστοριά την ψη πολι-
τείας παραμυθιού».
Σε αντίθεση, ο B. Σπανπουλος δίνει τον τίτλο
«Eις την ιεράν γην της Δυτικής Mακεδονίας» και α-
σχολείται περισστερο με το τοπίο, τον αλιευτικ
πλούτο, τις καλλιέργειες και τα αρδευτικά έργα.
Kαι οι δύο συνθέτουν εικνες που έχουν οριστικά
χαθεί. T. EYΔOΞIAΣ
τον νεαρ καστοριαν. Οι σύγχρο-
νες μορφές εναλλακτικού τουρι-
σμού θα μπορούσαν να βρουν στην
πλη το ιδανικ τους στοιχείο. Λεί-
πει μως η πολιτεία, η οποία πρέπει
επιτέλους να αγκαλιάσει την ιδιωτι-
κή πρωτοβουλία.
Σημείωση:
Mέρος της εικονογράφησης προέρχεται απ
τα βιβλία: «KAΣTOPIA», Στυλ. Πελεκα-
νίδης και Mαν. Xατζηδάκης, εκδ.
MEΛIΣΣA. - «Eκκλησίες της Kαστοριάς»,
N. K. Mουτσπουλος, εκδ. ΠAPATH-
PHTHΣ. - «KAΣTOPIA» (αρχιτεκτονι-
κή), N. K. Mουτσπουλος, εκδ.
MEΛIΣΣA.
Eυχαριστούμε τους κ.κ. Δημ. Λ. Mαρ-
γαρίτη, Γιώργ. Kακαβά και Παν. Tσο-
λάκη για τη συνδρομή τους στο αφιέ-
ρωμα αυτ.

KYPIAKH 3 ΔEKEMBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 31