XVII OGÓLNOPOLSKA KONFERENCJA WARSZTAT PRACY PROJEKTANTA KONSTRUKCJI

Ustroń, 20 ÷ 23 lutego 2002 r.

Jerzy Piasta*
Wojciech Piasta**

RODZAJE I ZNACZENIE KRUSZYWA W BETONIE

1. Wprowadzenie

Beton jest kompozytem powstającym z cementu, wody, kruszywa, dodatków

mineralnych i domieszek chemicznych. Zadaniem cementu i wody czyli zaczynu
cementowego poprzez ich wzajemną reakcję chemiczną jest połączenie ziarn kruszywa aż
do utworzenia ciała stałego.
W celu lepszego zrozumienia wpływu kruszywa przytaczamy kilka przykładów
właściwości skały, kruszywa i betonu porównywalnych także bezpośrednio ze sobą.
Rozważamy ponadto warstwę kontaktową kruszywa i zaczynu cementowego w betonie, na
którą jak się okazuje duży wpływ ma rodzaj kruszywa, a także samej skały. Znaczenie
samej warstwy kontaktowej na właściwości betonu jest bardzo ważne, ponieważ często w
ten sposób można wyjaśnić nieprzewidywalny wpływ kruszywa na beton. Autorzy referatu
dążą do opisania roli i znaczenia kruszywa w mieszance betonowej i w stwardniałym
kompozycie. Należy bowiem zaznaczyć, że właściwości samego kruszywa lub zaczynu
cementowego nie są do końca odzwierciedlone w betonie. Wynika stąd wniosek, że
ostateczną ocenę przydatności kruszywa można dopiero osiągnąć na podstawie łącznych
badań składnika i kompozytu.

2. Charakterystyka i właściwości skał przeznaczonych na kruszywa do

betonów.

2.1. Ogólne omówienie.

We wszystkich krajach świata do betonów są powszechnie stosowane kruszywa

mineralne o zróżnicowanych wielkościach i kształtach ziarn rys 1:
– łamane ze skał litych (zwartych),

*
Prof.dr hab. inż.; Katedra Technologii Betonu i Prefabrykacji; Politechnika Świętokrzyska - Kielce
**
Dr. inż.; Katedra Technologii Betonu i Prefabrykacji; Politechnika Świętokrzyska - Kielce
– żwirowo-piaskowe jako kruszywo naturalne ze skał luźnych stanowiących mieszaninę
okruchów z różnych minerałów (skał).

a) piasek 0,063-2,0mm b) żwir 8-16

c) bazalt 4-8mm d) granit 8-32mm

Rys. 1. Kształty ziarn kruszyw otoczakowych a),b); łamanych c), d).

Z tych to względów właściwości kruszywa są ściśle uzależnione od cech fizyko-

chemicznych i minerałów wchodzących w skład struktury skały. Właściwości surowców
skalnych są zróżnicowane w zależności od ich okresu i sposobu powstawania. Ogólnie
można przyjąć, że kruszywa mineralne pochodzą ze skał trzech grup geologicznych (tablica
1) jak:
– magmowe: głębinowe i wylewne,
– osadowe,
– metamorficzne (przeobrażone).
Tablica 1 Klasyfikacja genetyczno-petrograficzna surowców skalnych [1]

Pochodzenie skały Powstawanie Rodzaj

1 2 3
– granity,
– leukogranity (surowce
skaleniowe),
Skały głębinowe – granodioryty,
– sjenity,
– gabra,
– noryty, anortozyty.
Skały magmowe – porfiry,
– keratofiry,
– trachity,
– fonolity,
Skały wylewne
– andezyty,
– melafiry,
– diabazy,
– bazalty.
Skały węglanowe – wapienie,
(wybrane) – dolomity.
Skały krzemionkowe
– chalcedonity
(wybrane)
– tufy porfirowe,
– szarogłazy,
Skały osadowe
– piaskowce zwykłe,
Skały okruchowe – piaskowce kwarcytowe
(wybrane) (kwarcyty),
– piaski,
– kruszywa naturalne,
– głazy narzutowe.
– gnejsy,
Skały metamorficzne – łupki krystaliczne,
(wybrane) – kwarcyty (właściwe),
– wapienie krystaliczne (marmury właściwe).
Skały hydrotermalno-
– kalcyty,
metasomatyczne
– magnezyty,
(ograniczone do
– kwarc żyłowy.
kruszywa)

Ważnym elementem ekonomicznym wpływającym na przydatność, cenę kruszyw w

odniesieniu do budowanego obiektu (zakładu prefabrykacji elementów betonowych) jest ich
lokalizacja (rys.2 i 3) oraz wielkość zasobów w jednym górotworze i gospodarcze prawo
celowości przeznaczenia tych surowców skalnych na kruszywo do betonów.
 Legenda:
Gr – Granit Mf – Melafiry Dl – Dolomity
S – Sjenit Pf – Porfiry G – Gnejsy
Gb – Gabra T – Tufy K – Kwarcyty
A – Andezyty Ps – Piaskowce Mm – Marmury
Bz – Bazalty Ch – Chalcedonity Wt – Wapień trawetyn
Db – Diabazy W – Wapienie Br – Baryty
Rys. 2. Strefowe zasoby surowców skalnych.

Zasoby surowców skalnych w Polsce posiadają tylko niektóre zbadane właściwości oraz
określone wielkości zasobów i przeznaczenie. Wymagania stawiane przez normy kruszyw
[3] i betonów [13] nakazują przeprowadzenie szczegółowych badań pod kątem ich
przydatności dla budownictwa i drogownictwa. Wynika taka potrzeba z tego, że prawie
każdy rodzaj skały posiada niektóre właściwości powodujące obniżanie trwałości kruszyw
betonu [14], [1].
Z badań autorów wynika, że w Polsce w pojedynczych przypadkach kruszywo mineralne
może powodować z alkaliami cementu destrukcje betonu [15],[16]. Występująca w naturze
skał znacząca niejednorodność niektórych właściwości obniża w czasie trwałość betonów z
kruszywami z takich skał. Ponadto wiele skał (kruszyw) jest wrażliwych (podatnych) na
środowisko chemiczne [15] czemu należy zapobiegać przez dobór skał o odpornych
właściwościach (p. pkt 5-1).
 2.2. Występowanie i właściwości skał zwięzłych przeznaczonych na kruszywo
do betonów.

2.2.1. Występowanie skał zwięzłych.

Zwięzłe surowce skalne przydatne do produkcji kruszywa łamanego są głównie

zlokalizowane (rys. 2) w strefach: południowej, środkowej i północnej.
Przede wszystkim zalegają one tereny województw: śląskiego, opolskiego, dolnośląskiego,
świętokrzyskiego małopolskiego. W pozostałej części Polski występują zwięzłe surowce
skalne, ale właściwości ich nie spełniają wymogów normowych [3]. Niektóre z nich
stanowią małe zasoby bądź występują w Parkach Narodowych i z przytoczonych powodów
nie mogą być eksploatowane.

2.2.2. Właściwości skał zwięzłych

Znajomość właściwości fizycznych skał jest konieczna zarówno przy geologicznym

dokumentowaniu zasobów złóż jak i przeznaczeniu surowców na kruszywo łamane do
betonów (tabl. 2). Do najważniejszych należą: gęstość, gęstość pozorna, łupliwość
(zwięzłość), porowatość, nasiąkliwość, przepuszczalność, wytrzymałość na ściskanie,
mrozoodporność, stopień reaktywności z alkaliami cementu, ścieralność, przyczepność
lepiszcza bitumicznego.
Szczegółowe wyniki właściwości skał w ujęciu tekstowym i kartograficznym są w
monograficznych opracowaniach dla poszczególnych regionów jak: [4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11].
Na właściwości fizyczne skał (ziarn kruszyw) mają także prawie decydujące znaczenie
właściwości samych minerałów, które wchodzą w skład określonej skały. Stąd dla
dokładnego poznania właściwości ziarn kruszywa a tym samym betonów z tych kruszyw
celowe jest dobre poznanie minerałów i właściwości fizykochemicznych skał. Ponadto na
właściwości samych ziarn kruszywa wpływa tekstura i struktura skał oraz ich sposób
powstawania, przeobrażenia, wietrzenia, ruchów górotwórczych ich spękanie.
Tablica 2. Właściwości wybranych skał magmowych [2].
Skład chemiczny, %

Wytrzymałość na
Nasiąkliwość, %
Strata prażenia,

Gęstość kg/dm3

Porowatość, %

ściskanie, MPa
Boehmego, cm
Ścieralność na
tarczy
Rodzaj skał i miejsce

%
występowania

Al2O3

MgO
CaO
SiO2

SO3
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
GRANITY
Grabina k. Świdnicy.......... 0,4 73,3 16,0 3,3 0,5 ślady 2,64 1,1 0,4 0,16 104
Graniczna k. Strzegomia.... 0,1 73,4 17,4 3,0 1,0 ślady 2,65 0,8 0,3 0,18 106
Strzegom............................ 0,2 73,0 18,2 1,7 0,4 ślady 2,65 1,1 0,3 0,18 140
Strzelin............................... 73,04 13,70 2,65 0,08 ślady 2,65 0,8 0,3 0,06 210
Michałowice k. Jeleniej
Góry................................... 0,1 73,2 20,1 4,7 0,6 ślady 2,64 1,1 0,6 0,25 115
Szklarska Poręba................ 0,4 74,7 20,4 1,3 0,6 ślady 2,65 1,3 0,3 0,17 115
Suwałki (głazy narzutowe) 2,65 0,4 0,4 0,04 110
–2,2 –250
SJENITY
Kośmin k. Piławy.............. 0,5 60,1 17,0 5,9 4,4 1,4 2,69 0,7 0,3 0,18 131
Przedborowa k. Ząbkowic
Śląskich.............................. 0,8 60,0 16,6 6,4 4,4 brak 2,79 1,1 0,4 0,30 117
GABRA
Nowa Ruda (woj.
Dolnośląskie)..................... 51,04 16,20 17,0 7,41 2,9 0,7 0,1 0,26 155
Suwałki (głazy narzutowe) 3,05 1,6 0,1 0,06 150
ANDEZYTY
Malinowa k. Szczawnicy... 2,2 60,0 18,1 8,0 1,7 brak 2,71 3,8 1,1 0,25 112
Kluszkowce k. Czorsztyna. 60,0 2,79 4,9 1,34 0,36 99
c.d. tablicy 2
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
BAZALTY
Winna Góra k. Jaworowa... 47,74 13,09 9,74 8,05 3,02 0,8 0,13 163
Kozia Góra......................... 1,8 40,3 16,0 14,3 11,0 ślady 3,12 1,3 0,2 0,16 237
Orłowice (Lądek Zdrój)..... 1,5 42,5 17,9 11,9 7,4 ślady 3,06 5,2 1,2 0,18 190
Wilcza Góra (Złotoryja)..... 0,3 43,4 15,2 15,5 11,6 ślady 3,03 1,3 0,16 0,21 318
Bukowa Góra..................... - - - - - - 3,14 2,9 0,48 0,06 116
Gracze................................ 2,23 42,11 13,04 14,4 9,69 - 3,11 1,7 0,49 0,21 142,3
Księginki............................ 3,28 42,53 11,53 12,4 12,8 - 3,08 0,97 0,97 0,29 149
Krzeniów-Diablak.............. - - - - - - 3,06 1,63 0,11 0,17 200

DIABAZY
Niedźwiedzia Góra............ 53,3 14,3 5,67 3,52 2,87 0,5 0,3 0,5 230
Świerczań........................... 0,1 0,18 209
MELAFIRY
Głuszyca Górna (woj.
Dolnośląkie)....................... 2,70 1,5 0,6 0,43 135
Rudno................................. 2,75 1,7 1,3 – 194
Tłumaczów......................... 2,72 2,9 0,6 0,11 95
PORFIRY
67,9 13,92 0,40 0,21
Miękinia............................. do do do do 2,67 2,6 0,5 0,23 210
71,28 18,03 3,11 0,94
Sanka (woj. Małopolskie).. 2,64 3,4 0,8 0,4 195
TUFY
56,22 13,08 0,30
Filipowice k. Krzeszowic.. do do do Ślad 2,63 23,1 8,3 0,5 27,5
59,5 17,28 8,0 1,57
 Nie sposób nie wspomnieć o tym, że obecnie sama metodyka badań właściwości
fizycznych minerałów i skał jest nowocześniejsza i dokładniejsza co łatwiej pozwala na
szybsze uzyskanie wiedzy o danej skale i jej minerałach z opracowanej literatury z
odniesieniem nawet do właściwości skały w danym złożu np.: z katalogów surowców
skalnych z odniesieniem do regionu lub województwa [od 4 do 11]. Na przykład w
„katalogu właściwości fizycznych minerałów” [1] można znaleźć rozszerzalność cieplną i
wiele innych cech, które powinny być wykorzystywane przy ocenie właściwości kruszyw i
betonów narażonych na niskie lub wysokie temperatury.
Według Jaworskiego [11] podstawowymi właściwościami minerałów skałotwórczych
są: gęstość, gęstość pozorna, twardość względna (Mohsa) i bezwzględna np. Brinella VHB,
łupliwość, ciepło właściwe, przewodność cieplna, właściwości magnetyczne, opór
elektryczny.

Omówienie skał głębinowych.

Granity składają się ze skalenia w postaci ortoklazu (K20∗Al2O3∗6SiO2) i plagioklazu:

albitu (Na2O∗Al2O3∗6SiO2) i anortytu (CaO∗Al2O3∗6SiO2), z kwarcu SiO2 oraz z
łyszczyka, niekiedy z horblendy lub augitu. Składniki zrośnięte są ze sobą powierzchniami
krystalicznymi i tworzą ziarnistą, krystaliczną masę. Wietrzenie granitu w wilgotnym i
ciepłym klimacie powoduje przeobrażanie się w kaolin jako skały skaleniowo-kwarcowe
stosowane do produkcji porcelany. Porowatość granitu jest zróżnicowana od 1,5 do 3%,
nasiąkliwości waha się 0,20 do 0,50%. Wytrzymałość na ściskanie od 100 do 220MPa.
Gabro. Podstawowym składnikiem skały są plagidekaz, piroksen, hornblenda, oliwin.
Porowatość gabra wynosi 0,7 do 2,4%, nasiąkliwość 0,11 do 0,29%, wytrzymałość na
ściskanie 83 do 120MPa (tablica 2).

Charakterystyka skał wylewnych

Porfiry są kwaśnymi skałami wylewnymi. Rozróżnia się odmiany petrograficzne:

ryodacyty, dellenity, ryolity. Skład mineraologiczny porfirów w pełni odpowiada granitowi
drobnoziarnistemu. Ich właściwości są znacząco zróżnicowane (tablica 2), porowatość 0,05
do 12,41%, wytrzymałość na ściskanie 89 do 209MPa. Ponadto w eksploatowanych złożach
stwierdzono rozkład porfiru w wyniku procesów wtórnych.
Trachity powstały w wyniku procesów przeobrażenia porfirów. W Siedlecu koło
Krzeszowic znajduje się jedyne złoże trachitu w postaci pionowej dojki o szerokości 6-8m i
szerokości 45m, która przecina osady dewonu-wapienie. Zasoby są małe, nieopłacalne.
Skały trachity, nie mają w perspektywie zastosowania do produkcji kruszywa łamanego.
Andezyty nadają się do wyrobów kwasoodpornych z zapraw i betonów. Porowatość sięga
od 4,1% do 7,07%, nasiąkliwość do 2%, a wytrzymałość od 75MPa do 131MPa.
Melafiry. Ich składnikami są: plagioklaz, augit, oliwin, szkliwo. Wyselekcjonowane
odmiany melafirów mogą być przeznaczone na kruszywo łamane do betonów. Porowatość
skały sięga od 1,1% do 5,7%, a nasiąkliwość jest niska od 0,24% do 1,41%. Wytrzymałość
na ściskanie waha się od 122,5 do 255MPa.
Diabazy. Ich składnikami są plagioklaz i augit. Nasiąkliwość skały wynosi od 0,30 do
4,60%, a wytrzymałość od 114 do 290MPa. Zastosowanie diabazów jest głównie w
drogownictwie na podbudowę dróg oraz na kruszywo łamane do betonów.
Bazalty. Są one zbitą masą złożoną z plagioklazu, augitu, magnetytu i szkliwa. Skały
bazaltowe występują w wielu odmianach w tym głównie oliwinowe – 39%, nefelinity
oliwinowe około 36%, bazanity nefelinowe – 19% oraz limburgity i augity – 6%.
Najpowszechniejszymi są bazalty właściwe tak zwane plagioklazowe. Porowatość bazaltów
jest zróżnicowana i wynosi od 1,1 do 2%, a nasiąkliwość skały waha się od 0,11 do 0,97%
oraz wytrzymałość od 116 do 228MPa (tablica 2). W złożach młodych bazaltów
czwartorzędowych występują zwietrzeliny kaolinowe i haloizytowe. W znaczącej
większości bazallty są trwałe, jednak niektóre z nich podlegają zgorzeli słonecznej
ujawniającej się w postaci białych plam i mikrorys, które w krótkim czasie rozszerzają się i
powodują pękanie skał. Przed podjęciem decyzji stosowania ich do produkcji kruszyw do
betonów powinny być szczegółowo zbadane w celu określenia ich przydatności.

Skały osadowe

Skały osadowe powstały ze scementowania poprzednio rozkruszonych skał pierwotnych

oraz przez osadzenie się materiałów wytwarzanych przez organizmy żywe (osady
biochemiczne, np. wapienie) i jako osady chemiczne przez wykrystalizowanie z roztworów
wodnych w procesach hydrotermalnych (np. tufy wapienne-kalcyt, gipsy, anhydryty).
Głównymi czynnikami decydującymi o właściwościach skał osadowych jest ich skład
mineralny, rodzaj lepiszcza oraz takie cechy, jak zwięzłość, porowatość, nasiąkliwość,
wytrzymałość i mrozoodporność (tablica 3).
Piaskowce. Głównym składnikiem piaskowców jest kwarc charakteryzujący się dużą
odpornością chemiczną, zwłaszcza na działanie kwasów, oraz odpornością mechaniczną na
ścieranie. Właściwości .piaskowców są również uzależniane od właściwości lepiszcza.
Do produkcji kruszywa łamanego dla budownictwa i drogownictwa stosowane są
piaskowce o lepiszczach krzemionkowym wapiennym i mieszanym (krzemionkowo-
wapiennym).
Przy stosowaniu piaskowców do produkcji kruszywa łamanego do betonów, zwłaszcza o
lepiszczu krzemionkowym i mieszanym (krzemionkowo-ilasto-węglanowe), należy
przeprowadzać szczegółowe badania specjalistyczne, gdyż zachodzi obawa, że mogą one
szkodliwie działać na beton, ze względu na występującą w nich aktywną krzemionkę, ił
pęczniejący
Chalcedonit należy do skał krzemionkowych. Cha1cedonit ma skrytokrystaliczną strukturę,
pierwotnie zbudowany z opalu, który najczęściej przekrystalizowuje w chalcedon. Jego
głównym składnikiem jest krzemionka, występująca w postaci chalcedonu i kwarcu
włóknistego. Odznacza się on dużą odpornością ogniową. Ze względu na sposób
powstawania przez zsylifikowanie tylko niektórych warstw utworów wapienno-marglistych
złoża chalcedonitu charakteryzują się dużą niejednorodnością i zawierają przerosty piasków,
iłów i margli (tablica 3 i 4).
Chalcedonit występuje w okolicach Inowłodza-złoże w Teofilowie jest eksploatowane na
kruszywa do betonów, gdyż, jak wykazały badania , Politechniki Łódzkiej, Politechniki
Warszawskiej i Politechniki Świętokrzyskiej może być użyty do betonów przy
rygorystycznym zachowaniu określonych kryteriów normowych dla kruszyw i betonu
zwykłego. Kolejne złoża chalcedonitu są udokumentowane geologicznie: Lubocz, Gapinin,
Dęborzyczka.
Tablica 3 Właściwości skał osadowych
Skład chemiczny, %

Ścieralność na tarczy
Strata prażenia, %

Wytrzymałość na
Nasiąkliwość, %
Gęstość kg/dm3
Rodzaj skał i miejsce

Porowatość, %

ściskanie, MPa
Boehmego, cm
występowania

Al2O3

MgO
CaO
SiO2

SO3
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
PIASKOWCE
Barcice n. Popradem....... 7,1 72,1 8,1 7,2 1,9 brak 2,69 3,4 1,5 0,70 78
Muszyna.......................... 4,9 74,3 13,7 4,9 1,9 0,5 2,69 4,8 1,8 0,44 58
Osielec k. Suchej............. 2,70 1,5 0,3 0,28 193
Solina.............................. 2,69 2,2 0,8 0,43 166
Stempinia k. Jasła........... 2,70 0,4 0,2 - 168
Bóbrka k. Leska.............. 11,7 58,6 9,8 10,3 3,6 2,6 2,71 6,0 1,5 0,51 63
Szczytna k. Kłodzka....... 0,6 93,5 3,9 0,5 0,6 brak 2,63 13,3 5,0 0,38 55
CHALCEDONIT
Teofilów k. Inowłodza.... 0,9 98,7 0,2 0,1 0 2,66 14,3 3,3 0,1 120
c.d. tablicy 3
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
WAPIENIE ZBITE
Morawica k. Kielc........... 42,2 0,6 53,3 0,7 0,2 2,69 4,1 1,4 0,4 90
Jaźwica k. Kielc.............. 43,3 1,0 0,5 54,4 0,5 ślady 2,72 1,8 0,89 059 97
Karwów k. Opatowa....... 43,6 0,8 0,3 53,1 1,7 1,1 2,75 2,1 0,3 0,81 98
Dębska Wola k. Kielc..... 42,2 52,7 1,0 brak 2,68 3,3 0,12 0,60 78
Górno k. Kielc................. 2,70 1,46 0,71 0,39 105
Kowala k. Kielc.............. 41,8 4,4 1,3 51,4 2,1 0,1 0,6 75
Jaworznia k. Kielc........... 43,5 1,2 0,5 53,9 0,5 - 2,74 1,5 0,21 0,43 83
Bielawy k. Bydgoszczy... 18-55 7-23 0,3 41-52 1,5 0,5-1,2 2,69 3,5 3,7 0,7 45
Ostrówka k. Kielc............ 43,3 0,2 0,1 54,9 0,3 - 2,70 0,4 0,10 0,6 140
Borsuki k. Lublina........... 42,1 21,8 32,8 2,1 ślady 2,67 7,0 5,90 0,28 26
Czatkowice k. Krzeszowic 0,3 1,7 2,69 0,6 0,28 0,45 114
Goraźdże........................... 5,5 1,61 50,7 0,7 ślady 2,69 9,05 2,41 0,97 38
Strzelce Opolskie............. 0,6-12 0,5-5,5 44-55 0,2-6,2 ślady 2,73 15,74 3,07 2,20 36
Kamień Śląski Izbicko”.. 0,5 0,1-1,0 55,1 0,3 ślady 2,71 6,27 0,72 0,91 41
Tarnów Opolski............... 0,5-6,2 0,4-2,6 42-54 0,5-8,7 ślady 2,70 9,31 1,02 0,79 38
Góra Połom....................... 7,0 - 46,0 6,0 42,7 2,72 0,56 0,20 0,42 120
Góra Silesia....................... 42,3 7,0 - 55,0 0,3-5,9 44,5 2,73
WAPIEŃ (trawertyn)
Raciszyn k. Działoszyna.... 42,9 1,5 0,7 54,3 0,4 0,5 2,70 3,7 0,65 0,39 58
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
WAPIENIE LEKKIE
POROWATE
Trawniki k. Lublina............. 31,2 23,1 40,1 0,2 ślady 2,59 41,3 24,1 1,0 16
Karsy k. Kielc...................... 27,3 34,7 1,0 34,6 0,4 0,4 2,50 42,0 26,0 1,43 15
Pińczów k. Kielc................. 43,3 3,8 0,9 52,5 0,8 ślady 2,68 35,5 16,3 2,12 10
Józefów k. Biłgoraja........... 43,1 2,0 0,9 53,1 0,6 9,4 2,65 45,7 17,7 2,37 3
c.d. tablicy 3
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
DOLOMITY
Korzecko k. Kielc................ 45,4 2,2 - 32,0 16,8 brak 2,7 2,9 0,7 0,63 69
Laskowa k. Kielc................. 46,0 2,1 0,7 32,6 19,1 brak 2,83 1,6 0,3 0,47 120
Zagnańsk k Kielc................. 5,7 18,7 nie okr 2,85 0,3 215
Radkowice k. Kielc............. 2,86 3,3 0,8 0,35 135
Nielepice k. Krakowa.......... 42,7 1,8 54,0 0,5 2,69 5,2 1,12 0,44 102
Chełmce k. Kielc................. 45,4 3,3 1,4 30,0 19,0 nie okr 2,82 0,4 0,3 0,36 200
Piekary Śląskie.................... 2,83 17,3 5,9 1,4 70
Rędziny k. Wrocławia......... 45,6 2,5 32 19,8 2,86 0,35 0,2 1,0 153
Libiąż k. Chrzanowa........... 0,4-1,9 0,1-2,9 29-33 14 –22 2,83 4,9 1,9 0,28 64
Tenczynek k. Krzeszowic... 46,0 31,4 19,4 0,6 2,81 2,13 0,3 0,33 126
Podleśna k. Zawiercia......... 1,7 1,3 32,6 18,5 0,1 2,86 3,49 0,49 0,55 90
Skały węglanowe (wapienie i dolomity).
Spośród skał węglanowych do produkcji kruszyw łamanych przeznaczonych do betonów
konstrukcyjnych stosowane są zbite wapienie i dolomity. Dla ujednolicenia nazewnictwa
skał węglanowych został wprowadzany schemat klasyfikacyjny (wg S. G. Wiszniakowa i
uproszczony) [1]

Tablica 4 Schemat klasyfikacyjny skał węglanowych [12]

Zawartość w % (wagowo)
Nazwa skały
CaCO3 MgO CaMg(CO3)2

Uproszczona
klasyfikacja
Wapień 100 - 95 0 – 1,5 0–5 0 – 10
Wapień dolomityczny 95 – 75 1,5 – 5,5 5 – 25 10 – 50
Wapień dolomitowy 75 – 50 5,5 – 11 25 – 50 –
Dolomit wapienny 50 – 25 11 – 16,5 50 – 75 –
Dolomit wapnisty 25 – 5 16,5 – 20,5 75 – 95 50 – 90
Dolomit 5-0 20,5 – 21,8 95 - 100 90 – 100

Skały wapienne składają się głównie z węglanu wapnia (CaCO3). W budownictwie są

stosowane do produkcji kruszyw, cementu, wapna, elementów budowlanych. Do produkcji
cementu stosuje się skały wapienne o zawartości substancji ilastych w granicach 18-42%. Są
to tzw. margle.
Skały zawierające substancje ilaste powyżej 5% nie nadają się do produkcji kruszyw
łamanych do betonów.
Odmiany wapieni o dużych walorach dekoracyjnych są stosowane na wewnętrzne
elementy wykończeniowe (zastępują prawdziwe marmury). Wapienie zbite wieku
jurajskiego są często przesycone krzemionką i noszą nazwę wapieni skalistych. Złoża
wapieni zbitych wykazują różny kąt upadu -warstw od 10 do 85°.
W skład skał węglanowych stosowanych do produkcji kruszywa wchodzą dolomity.
Składają się one z minerału dolomitu CaMg(C03)2 i pod względem właściwości fizycznych i
wytrzymałościowych są podobne do wapieni zbitych (tablica 3). Różnią się od nich tym, że
ulegają rozkładowi z wydzieleniem CO2 jedynie pod działaniem gorącego kwasu solnego.
Są jednak twardsze od wapieni i mają wyższą gęstość.
Wapienie i dolomity w wielu krajach są w szerokim zakresie stosowane do produkcji
kruszywa do betonów. Jednakże z uwagi na ich charakter i możliwość występowania
pewnych reakcji w betonie, mogących powodować jego zniszczenie, należy skałę w złożu i
kruszywo w betonie badać pod kątem ich oceny wrażliwości ma alkalia cementu [18, 19,
20]. Badania nad przydatnością skał węglanowych, wapiennych i dolomitów były
prowadzane od 1966 roku [14] w Politechnice Warszawskiej oraz Politechnice
Świętokrzyskiej [15,18, 19, 20, od 33 do 43], w której są nadal kontynuowane w szerokim
zakresie [21, 22].

Skały luźne

Kruszywo naturalne. Występuje ono jako luźna mieszanina materiału okruchowego.

Uziarnienie ziarn wynosi od frakcji pylastej od 0 do 0,063 mm przez piaski od 0,063 do
2mm z nadziarnem do 5 mm oraz przez żwiry od 2 mm do 63 mm do otoczaków o
uziarnieniu od 80 mm do 350 mm, które są najczęściej skruszone mechanicznie do frakcji
powszechnie stosowanej do betonu poniżej 63 mm lub poniżej 31,5 mm jako łamane na
kruszywo z nadziarna w żwirach.
Rys. 3. Występowanie naturalnego kruszywa żwirowego i żwirowo-piaszczystego w
Polsce.

Lokalizacją tych kruszyw wg Siliwończuka Z. [1] przedstawiono na rysunku 3 Xi. Ze

względu na genezę wyróżniamy złoża: lodowcowe, wodnolodowcowe, rzeczne i morskie (
na dnie Bałtyku). W dolinach rzek górskich w Karpatach i Sudetach znajduje się około 60 %
ogólnych rozpoznanych zasobów kruszywa naturalnego [1] sięgających do miąższości około
25 do 100 m o niskim punkcie piaskowym od 30 do 40 %. Na północnym obszarze Polski
od szczecińskiego poprzez pomorsko-wielkopolski, mazurski, suwalski, białostocko-Sokółki
do Kurpiowskiego.
 Na tym obszarze są głównie skały magmowe metamorficzne i osadowe jak wapienie
zbite, miękkie, piaskowce, kwarcyty z wyjątkiem obszaru Suwałk, gdzie występują
wapienie oraz w obszarze południowego Niżu Polskiego (rejon lubelski, kielecki,
częstochowski nie ma dobrej jakości żwirów. Najlepsze właściwości ma kruszywo naturalne
w rejonie śląskim, raciborskim, ostrzeszoskim, wrocławskim, bobrzańskim, tarnowskim i w
dolinie Sanu.
Kruszywa naturalne mogą zawierać ziarna destrukcyjne i reagują z alkaliami cementu, a
w szczególności gdy zawierają w piaskowcach lepiszcze dolomitowo-ilaste, w skład ziarn
kruszyw otoczakowych także wchodzą wapienie margliste, wapienie zsylikowane, opoki,
czerty, krzemienie, rogowce, gezy. Z tych to względów należy oceniać te kruszywa na ich
destrukcję z alkaliami cementu.
W obszarze północnym występuje największa ilość drobnoziarnistych kruszyw – piasku
śr. 59% frakcji żwirowej 5-20mm sięga 32%. W obszarze wschodnim zalegają kruszywa
naturalne o p.p. 66%, a frakcji żwirowych do 22mm wynosi 35%. W obszarze zachodnim
p.p. sięga do 64%, a frakcji 5-20mm wynosi 35%. Na obszarze karpackim p.p. wynosi 39%,
a żwir do 80mm sięga 61%. W obszarze sudeckim p.p. sięga 43%, a żwirowe frakcje do 80
mm wynoszą 45%.
Właściwości kruszyw naturalnych można bardzo ogólnie przyjąć:
– wytrzymałość na miażdzenie (% rozkruszenia) 24%,
– zawartość ziarn słabych do 15%,
– nasiąkliwość do 5%,
– mrozoodporność (ubytek masy) do 10%,
– zawartość pyłów mineralnych do 4-10%
– zawartość zanieczyszczeń ilasto-gliniastych do 5%
W skład kruszyw otoczakowych wchodzą wszystkie rodzaje skał magmowe, osadowe
(porowate lekkie i zwarte) oraz metamorficzne.
Głazy narzutowe o średnicy 350 do 1000mm sa związane z osadami lodowcowymi.
Zlokalizowane są na północy o miąższości 5-10mm. Kruszywo łamane do betonów z
głazów jest dobrej jakości o klasie 50.
Na dnie Bałtyku (część Ławicy Słupskiej – eksploatowane), Orlej, Południowej, Środkowej,
Osetnickiej w zatoce Gdańskiej na wysokości Orłowa.
Eksploatowane złoże ma miąższość 1,5m na głebokości 14m. Kruszywo ma klasę 50 czyli
nie ma ziarn porowatych, płaskich i zwietrzałych i słabych [44]. Kształt ziarn jest zbliżony
do kuli.

Skały metamorficzne

Gnejsy. Są one przeobrażoną postacią granitu z przewarstwieniem łyszczykiem. Mają

budowę krystaliczną, teksturę łupkowatą lub oczkową. Porowatość skały od 1,1 do 2,9 %,
nasiąkliwość od 0,18 do 0,3%. Wytrzymałość na ściskanie skały 100-110 MPa,
małoodporne na mrozoodporność. Nie wszystkie rodzaje gnejsów nadają się na kruszywo
do betonów (tabl. 5).
Kwarcyty powstające z przeobrażenia piaskowców o lepiszczu krzemionkowym mają
strukturę bardzo drobnoziarnistą. Właściwości skał przedstawiono w tablicy 4. Są bardzo
odporne na ścieranie i działanie kwasów. Kruszywa kwarcytowe mają niekubiczny kształt
ziarn co wpływa na zmniejszenie urabialności mieszanki betonowej, a tym samym na
trudniejsze jej zagęszczanie. Gorsza jest przyczepności ziarn do zaczynu cementowego co
wpływa na obniżenie cech wytrzymałościowych betonów. ponadto przypomina się, że skały
piaskowców kwarcytowych i kwarcytów (kruszywa) mają zróżnicowaną rozszerzalność
cieplną zarówno w temperaturze ujemnej jak i dodatniej. Jest to prawdopodobnie związane z
okresem występowania piaskowców kwarcytowych w kambrze, dewonie i trzeciorzędzie.
Skały te nazywane są w rozważaniach surowcowych „kwarcytami” i te kambryjskie
zalegają Góry Świętokrzyskie. Różnią się one wiekiem i charakterem petrograficznym [1].
Z tych to względów uważamy, że należy dodatkowo badać je na rozszerzalność cieplną, np.
w eksploatowanym złożu Wiśniówki Małej i Dużej k. Kielc [16]. Dla ułatwienia
czytelników zestawiono w tablicy 4 właściwości skał nadających się na kruszywo do
betonów.
Właściwości kwarcytów są zróżnicowane, porowatość waha się od 1,7 do 7,9%,
nasiąkliwość od 0,3-2,8%, wytrzymałość od 160 do 212 MPa.
Właściwości skał metamorficznych przedstawia tablica 5. (patrz niżej)
Tablica 5
Skład chemiczny, %

Ścieralność na tarczy
Strata prażenia, %

Wytrzymałość na
Nasiąkliwość, %
Gęstość kg/dm3
Rodzaj skał i miejsce

Porowatość, %

ściskanie, MPa
Boehmego, cm
występowania

Al2O3

MgO
CaO
SiO2

SO3
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
GNEJSY
Kowary k. Jeleniej Góry. - 74,9 13,5 0,78 0,25 0,18 0,22 110
Pomianów Górny............ 2,73 2,9 0,3 0,10 100
Stojków........................... 2,66 1,1 0,3 0,06 100
KWARCYTY
Wiśniówka k. Kielc........ 2,68 1,7 0,3 0,13 212
Zagnańsk........................ 2,68 4,0 0,60 0,18 200
Góra Truskolaska........... 0,5 96,3 nie okr 2,69 3,2 0,6 0,13 205
Lipnik............................. 2,69 7,9 2,8 0,65 93
Daleszyce........................ 2,67 5,4 1,1 0,12 165
Góra Wojtkowa.............. 0,4 98,0 1,0 - - - 2,63 - 0,6 0,17 175
MARMURY
Marianna Biała............... 42,2 2,4 1,5 53,4 0,5 brak 2,73 0,5 0,1 0,64 55
Sławnicowice.................. 41,8 2,0 0,1 54,2 0,5 brak 2,73 0,2 0,1 0,35 75
Kletno............................. 44,7 2,6 0,6 39,6 12,6 brak 2,83 0,8 0,2 0,79 152
Dębnik............................ 43,5 1,4 0,4 57,8 0,9 brak 2,69 0,4 0,6 0,65 93
SERPENTYNITY
Grochów k. Ząbkowic.... - 41 - - 42 - 2,95 0,95 0,31 0,4 160
Szklary k. Ząbkowic....... 43 37 2,70 3,72 1,20 0,9 90
 3. Kruszywo – składnik betonu

Kruszywo jako zbiór ziarn o różnej wielkości zajmuje w betonie największą objętość (65
do 80%) w stosunku do całej objętości wszystkich jego składników: kruszywa grubego i
drobnego, cementu, wody, domieszek chemicznych i dodatków mineralnych. Warto w tym
miejscu przypomnieć, że kruszywo mineralne jest na całym świecie najbardziej
powszechnie stosowane do betonu.
W USA kruszywa mineralne używane do betonu obejmują ponad 90% w stosunku do
stosowanych do betonu wszystkich rodzajów kruszyw. Około 50% kruszywa grubego w
betonie stanowią żwiry, a resztę stanowią kruszywa łamane. W tym zużywa się około 2/3
kruszyw łamanych ze skał węglanowych. Pozostałe kruszywa łamane pochodzą ze skał
piaskowców, granitów, diorytów, bazaltów i gabra [24]. Kruszywa lekkie (porowate) są
uzyskiwane z lekkich skał (tablica 2 i 3) oraz z przemysłowych odpadów jak: żużel hutniczy
granulowany, żużel wielkopiecowy z elektrowni. Także stosuje się do betonów kruszywo
lekkie, ale produkowane (wypalane) z iłów i glin pęczniejących, a także nie pęczniejących,
łupków przywęglowych, o nazwach keramzyt, glinoporyt, łupkoporyt.
W Polsce stosuje się do betonów ponad 97% kruszyw mineralnych w tym żwirów 2/3 i
łamanych 1/3 w tym około 20% ze zbitych skał węglanowych. Odnośnie ich lokalizacji to w
strefie południowej mamy 60% łącznych zasobów o wysokiej jakości, w większości
magmowych skał luźnych i zwięzłych, w strefie środkowej ok. 10%, w tym 1,0 % bardzo
drobnych piasków i reszta węglanowe, kwarcyty i piaskowce. W północnej 30% z przewagą
złóż kruszyw naturalnych drobnoziarnistych (rys. 2).
Rozróżniamy kruszywo: – drobne w tym piasek kwarcowy (rys. 1a), piasek łamany
Polsce o uziarnieniu od 0,063 do 2mm, w wielu krajach od 0,125 lub od 0,250 do 5mm;
– grube o uziarnieniu od 2mm do 63mm [16] lub od 5mm do 38,1mm [23] w postaci
żwiru lub grysu (rys. 1b, c, d).
Natomiast kruszywa uzyskane po obróbce temperaturą np. z gliny, iłów pęczniejących
łupków przywęglowych, popiołów noszą nazwę kruszyw sztucznych. Również kruszywo
pochodzące z betonu z rozebranego obiektu rozdrobnionego np. z budowli dróg betonu
(recycling) też zaliczamy do kruszyw mineralnych. Naturalny otoczakowe piasek kwarcowy
jest powszechnie używany do wszystkich rodzajów betonu. Naturalne kruszywo (żwir)
składa się z różnych rodzajów skał, a w większości w skład jednej osadowej skały wchodzi
wiele minerałów najczęściej każdy z nich o odmiennych właściwościach. Stąd kruszywo
żwirowe zaliczane jest do kruszyw niejednorodnych w stosunku do kruszyw łamanych jako
najczęściej jednorodnych z tytułu, że wszystkie ziarna rozpatrywanego kruszywa łamanego
pochodzą z jednego rodzaju skały zalegającej dane złoże, a tym samym właściwości
fizyczne, skład chemiczny i mineralogiczny tych ziarn są identyczne albo bardzo zbliżone
do siebie. Również używane jest do betonów ciężkich kruszywo mineralne ze skał ciężkich
jak: magnetyty o gęstości pozornej 4,3 do 5,2 t/m3, limonity – 3,6-4,0 t/m3, hematyty 5,2-
5,3t/m3 oraz baryty, które opisano w tablicy 6.(patrz niżej)
Tablica 6 Skały ciężkie barytowe na kruszywo do betonu ciężkiego
Skład chemiczny, %
Nazwa miejsca
gęstość
występowania
pozorna,

Fe2O3
Al2O3

Na2O
skały

MgO
TiO2

P2O5

CaO
BaO

SiO2

K2O

H2O
FeO

CO2
SO3
kg/dm3

S
Boguszów 57,76 30,88 4,55 ś 0,06 ś 0,57 0,35 1,95 0,55 0,39 0,14 0,28 0,50 - 3,52-4,46
Stanisławów 48,61 25,28 7,80 0,16 1,54 0,32 6,63 0,22 2,03 1,15 0,60 0,98 0,61 2,06 0,10 3,60-4,20
Jedlinka 45,42 27,47 7,80 ś 0,95 ś 0,58 0,35 3,04 5,80 0,80 ś 0,55 0,33 3,62 3,43-4,60
 Kruszywo w betonie nie może być traktowane jako obojętny wypełniacz, ponieważ
wiele właściwości mieszanki i betonu stwardniałego jest zależnych od właściwości
kruszywa i jego ziarn. Podobnie jak cement, kruszywo ma swoje własności jak: skład
chemiczny, mineralogiczny, porowatość, uziarnienie, udział różnych wielkości ziarn w
stosie, wodożądność, nasiąkliwość, kształt ziarn, tekstura powierzchni, współczynnik
sprężystości, wytrzymałość na miażdżenie, wytrzymałość kostkowa skały litej Rk,
nasiąkliwość, mrozoodporność i inne. Rodzaj tych właściwości w rozważaniu ogólnym
zależy od właściwości minerałów wchodzących w skład skały, na które w czasie wpłynęły
różnorodne procesy geologicznego tworzenia danych rodzajów skał. Wiele właściwości
kruszywa (ziarn) zależy także od rodzaju maszyn np. kruszarek szczękowych, stożkowych,
młotkowych, udarowych używanych do produkcji kruszywa łamanego lub kruszenia
nadziarna w żwirze.
Każda wymieniona kruszarka produkuje inny kształt i wielkość ziarn oraz odmienną ich
ostrokrawędzistości, szorstkość, powierzchni.
Pamiętajmy, że najważniejszą właściwością jest trwałość betonu. Stąd kruszywo i jego
właściwości powinny być traktowane w wyborze i ocenie z dużą wiedzą i troską, ponieważ
wiele właściwości mieszanki i stwardniałego betonu jest zależnych od właściwości
kruszywa i od właściwości jego ziarn.
W roku 1999 oceniono w kraju zasoby kruszyw naturalnych na poziomie 14 mld ton, a z
tego zagospodarowano ok. 20%. Stąd wynika, że posiadamy bardzo duże zbadane zasoby
złóż kruszyw naturalnych przy rocznym wydobyciu ponad 90 mln ton surowców do
produkcji kruszyw dla budownictwa i drogownictwa.

3.1. Właściwości kruszyw

Kruszywo do betonu nie może być zanieczyszczone organicznie bo następuje rozkład

części roślin i powstają kwasy humusowe, które ujemnie wpływają na przebieg wiązania
cementu i trwałość betonu.
Pyły mineralne o ziarnach poniżej 0,063 mm zwiększają wodożądność, oblepiają ziarna
kruszywa i przez to utrudniony może być bezpośredni dostęp zaczynu cementowego do
czystych powierzchni ziarn kruszywa drobnego i grubego. Stąd normy ograniczają
procentowy nadmierny udział pyłów w kruszywie w zależności od marki (klasy).
Odmiennie zachowują się w zaczynie rozproszone pyły ze skał węglanowych powodując
zwiększenie szczelności i wytrzymałości betonu.
Kształt ziarn płaskich i wydłużonych ujemnie wpływają na urabialność mieszanki,
utrudniając jej zagęszczanie w formach a to z kolei zmniejsza między innymi szczelność,
mrozoodporność, wytrzymałość betonu. Poza tym ziarna takie mają większą powierzchnię
w stosunku do objętości co powoduje zwiększenie ilości cementu. Także ziarna płaskie, a w
szczególności o większych rozmiarach powodują sedymentację zaczynu pod ziarnem
bezpośrednio po ułożeniu i zagęszczeniu mieszanki zbiera się rozwodniony zaczyn z
którego wyparowuje woda, ziarna cementu pozostawiają pustki powietrzne, a tym samym
dodatkowo obniża się wytrzymałość oraz szczelność betonu. Najkorzystniejszy efekt
uzyskuje się gdy kształt ziarn kruszywa jest zbliżony do kuli lub do sześcianu ze
zmniejszeniem ostrokrawędzistości w narożach (rys. 1-2) to w mieszance następuje
zmniejszenie tarcia pomiędzy ziarnami kruszywa i zaczynem, polepsza się urabialność,
zwiększają szczelność betonu i rośnie wytrzymałość Przy istniejącej obecnie wysokiej
technice produkcji kruszywa można łatwo uzyskać ziarna kubiczne przez dodatkowe
wprowadzenie do linii produkcyjnej np. kruszarki uderzeniowej jako granulatora w celu
uzyskania ziarn kubicznych bez ostrych naroży.
 Przyczepność zaczynu do kruszywa zależy od szorstkości powierzchni ziarn. Im mamy
większą właściwą powierzchnię (w rozwinięciu) ziarn tym uzyskujemy wyższą
wytrzymałość na rozciąganie i ściskanie betonu. Kruszywo łamane prawie zawsze spełnia
ten warunek w stosunku do kruszywa żwirowego, którego ziarna mają gładką powierzchnie.
Jeżeli ziarna mają na swojej powierzchni pory otwarte to uzyskują wyższą mechaniczną
przyczepność zaczynu do kruszywa. Ponadto autorów wyniki badań wykazały możliwość
powiększenia przyczepności zaczynu do ziarn kruszywa ze skał węglanowych, co w
szerszym zakresie przedstawiono w rozdziale przy omawianiu warstwy kontaktowej zaczyn-
kruszywo [16].
Wytrzymałość kruszywa zależy od wielu czynników od właściwości minerałów od ich
ułożenia w skale, od kształtu ziarn. Im bardziej ziarna są zbliżone do kuli tym uzyskuje się
w stosie okruchowym jamistość mniejszą niż w stosie kruszywa łamanego. Także należy
pamiętać, że inne też właściwości fizyczne kruszywa mają znaczący wpływ na
wytrzymałość betonu. Według Neville`a [24] dopuszcza się myślenie, że wytrzymałość
zależy nie tylko od wytrzymałości kruszywa, czy kształtu ziarn ale także zależy od jego
nasiąkliwości i przyczepności zaczynu do powierzchni ziarna kruszywa.
Wytrzymałość skały jest ściśle związana ze współczynnikiem sprężystości tej skały. Im
wyższy współczynnik sprężystości skały tym uzyskuje się wyższy współczynnik
sprężystości betonu [23] [por. rys. 4]. Warto przy okazji wyników badań zwrócić uwagę, że
stwardniały zaczyn cementowy przed obciążeniem oraz kruszywo (skała) wykazują liniowe
zależności naprężeń i odkształceń, natomiast dla betonu krzywa σ–ε ma postać
krzywoliniowy. Następuje to z tytułu pękania zaprawy (łączenie się rys przyczepności).
Kruszywa przeznaczane do budowy dróg betonowych powinny być badane na ścieralność,
udarność i twardość, mrozoodporność, współczynnik rozszerzalności cieplnej i na inne
normowe wymagania.

Rys. 4. Zależność współczynnika

sprężystości Es od porowatości
skały.
1 – bazalt, 2 – kwarcyt, 3 – wapień
zbity, 4 – marmur, 5 – piaskowiec
zielony, 6 – piaskowiec czerwony,
7 – granit
 Porowatość kruszywa ściśle odnosi się do porowatości ziarn kruszywa. Niemal w
każdym ziarnie kruszywa są pory otwarte na powierzchni obwodu ziarna i pory zamknięte.
Pory o wielkościach 7 do 25 nm uznawane są za najbardziej szkodliwe, a pory mniejsze od
4 nm nie wpływają na obniżanie mrozoodporności. Ogólnie można uznać, że porowatość
kruszywa jest mniejsza niż porowatość zaczynu cementowego. Można ogólnie przyjąć, że
porowatość wynosi dla kruszywa 1,5%, a dla stwardniałego zaczynu cementowego 30%.
Ponadto – pory w kruszywie mineralnym są zawsze większe niż pory żelowe w zaczynie, -
pory otwarte zwiększają mechaniczną przyczepność zaczynu do ziarn kruszywa mimo, że
jednocześnie następuje nie duże zwiększenie wodożądności tego kruszywa. Wiadomym jest,
że porowatość kruszywa ma znaczący wpływ na nasiąkliwość, przenikalność, a te cechy
mają wpływ na mrozoodporność kruszywa i betonu.
Normowa nasiąkliwość kruszywa obowiązuje do 4% a mrozoodporność do 90%
badanych losowo wybranych ziaren o wielkości powyżej 4mm.
Tablica 7 przedstawia normowe PN 86/B-06712 wymagania dla kruszyw łamanych w
zależności od marek.

Tablica 7 Wymagania normowe kruszyw łamanych w zależności od marek.

Skały magmowe i
Skały osadowe
Właściwości metamorficzne
Lp
(wybrane) klasy Klasy
20 30 50 10 20 30
Pyły mineralne
1 3 1,5 1 3 2 1,5
(∅<0,05), [%]
Ziarna nieforemne,
2 25 20 10 30 25 20
[%]
3 Nasiąkliwość [%] 3 1,5 0,8 10 6 3
Wytrzymałość na
4 16 12 8 24 16 12
miażdżenie, [MPa]
5 Związki siarki, [%] 0,5 0,1 0,1 1,0 0,5 0,3
Mrozoodporność,
6 5 3 1 20 10 5
spadek R [%]

Dobór optymalnego stosu okruchowego w projektowaniu betonu

Przed przystąpieniem do projektowania recepty składu betonu należy odczytać z
dokumentacji obiektu jakie są zaprojektowane w elementach żelbetowych i sprężonych
odległości w świetle prętów zbrojenia usytuowanych w poziomie i pionie przekroju oraz
jakie są zaprojektowane grubości pozostałych prętów. Te powyższe dane zmniejszone po
5mm określają dopuszczenie stosowania maksymalnego wymiaru ziarn w kruszywie do
betonu. Dobór uziarnienia kruszywa jest dość dyskusyjny a jednocześnie nie ma gotowych
normowych wskazań. Wiadomym jest, że optymalny stos okruchowy w betonie powinien
spełniać wiele zadań. Uziarnienie kruszywa nie powinno zwiększać dodawania wody
zarobowej dla uzyskania dobrej urabialności mieszanki betonowej, łatwiej zagęszczającej
się w formie przy minimalnym nakładzie pracy. Stos okruchowy grubego kruszywa
równocześnie powinien spełniać warunek minimalnej sumy jamistości i wodożądności:
j + wk = minimum. (rys. 5)
  ρ  1
j =  1 − nzk  •
 ρk  ρ nzk
Gdzie: ρk – gęstość kruszywa
[kg/dm3]; ρnzk – gęstość kruszywa w
stanie zagęszczonym [kg/dm3].

m
ρ nkz =
V nkz

Rys. 5. Dobór dwóch frakcji i wk.

Natomiast punkt piaskowy powinien być wyznaczony przy przepełnieniu zaczynem

cementowym jam i jednoczesnym otuleniu ziarn na ich obwodzie [16]. Norma dla betonu
zwykłego [13] wskazuje uziarnienie dla trzech grup zbioru frakcji 0-16, 0-32, 0-63mm
ograniczonych krzywymi górną i dolną. Istnieje wiele innych sugestii dobierania uziarnienia
w środku pola ograniczonego tymi krzywymi (rys. 6a, b, c). Te normowe wskazania nie są
optymalne, lecz orientacyjne i być może wystarczające dla próbnego zarobu pierwszej
oceny. Istotą w doborze optymalnym wszystkich frakcji danego kruszywa jest, aby
mieszanka betonowa posiadała dobrą urabialność przy niskim w/c przy uziarnieniu piasku
mieszczącym się między dwoma dolnymi kolejnymi krzywymi na rys 7 dla betonu
zwykłego.
Kruszywa do betonów powinny spełniać wymagania normowe przedstawione w tablicy 8.
 100 100 100 100

80 80 80 80
przechodzi przez sito, %

przechodzi przez sitp, %

65
60 60 60 60
55
50 50
45
40 40 40
35 35
30
25 25
20 20 18 20 20 20
15
10 12
8 7
5 5
0 0 2 0 0 2
0,125 0,25 0,5 1 2 4 8 16 0,125 0,25 0,5 1 2 4 8 16 32
bok oczka, mm
bok oczka, mm

100 100

85
80

67
przechodzi przez sito, %

60 60
55
Rys. 6. Krzywe uziarnienia
40 40
45
40 kruszywa:
35
30
a) 0 – 16 mm
20 20 20
25
b) 0 – 32 mm
13 15 c) 0 – 63 mm
5 4 4,5
0 0
0,13 0,25 0,5 1 2 4 8 16 32 63
bok oczka, mm

stosowany
Piasek drobny 0/1mm –
75%; 1/2 – 25% do BZW

zalecany
Piasek gruby 0,250 / 2mm
do BWW

Rys. 7. Uziarnienie piasku do betonu: BZW, BWW.

Wymagania dopuszczalnych wielkości dla kruszyw mineralnych [3].(patrz tablica 8)

Tablica 8

Wskaźnik rozkruszenia

zanieczyszczeń obcych
i przy miażdzeniu [%]

Mrozoodporność [%]

Zawartość związków

organicznych, barwa
nieforemnych [%]
Nasiąkliwość [%]

Zawartość pyłów
Zawartość ziaren

Zawartość ziaren

mineralnych [%]
Asortyment

zanieczyszczeń
słabych [%]

Zawartość

Zawartość
siarki [%]
Marka

[%]
Rodzaj
kruszywa
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Piasek i Uszlachetniony - - - - - - 3,0 0,5 1,0
piasek
Zwykły - - - - - - 4,0 0,5 1,0
łamany

Barwa nie ciemniejsza od wzorcowej

Jednofrakcyjny frakcja 2-4 mm - - - - - - 3,0 0,5 1,0
10 24 15 5,0 10,0 30 3,0 0,5 1,0
Żwir Jednofrakcyjny powyżej 4 mm 20 16 10 3,0 10,0 25 2,0 0,5 0,5
i wielofrakcyjny 4,0/1
30 12 5 1,0 5,0 20 1,5 0,25 0,1
Jednofrakcyjny ze skał magmowych
i metamorficznych oraz - - - - - - 3,0 0,5 1,0
Żwir,
z otoczaków frakcji 2-4mm
grys
20 16 - 3,0 5,0 25 3,0 0,5
Jednofrakcyjny powyżej 4 mm, 0,5
30 12 - 1,5 3,0 20 1,5 0,25
Grys wielofrakcyjny ze skał magmowych 0,1
50 8 - 0,8 1,0 10 1,0 0,25
I metamorficznych oraz otoczaków 0,1
1,5/2
Jednofrakcyjny, ze skał osadowych
(piaskowcowych i krzemionkowych) - - - - - - 4,0 0,5 1,0
frakcja 2-4 mm
 c.d. tablicy 8
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Jednofrakcyjny powyżej 4 mm oraz 10 24 - 10,0 20,0 30 3,0 0,5 1,0
wielofrakcyjny ze skał osadowych 20 16 - 6,0 10,0 25 2,0 0,5 0,5
(piaskowcowych i krzemionkowych) 30 12 - 3,0 5,0 20 1,5 0,25 0,3

Barwa nie ciemniejsza od wzorcowej

Jednofrakcyjny, ze skał
Żwir, węglanowych frakcji 2-4 mm
- - - - - - 6,0 0,5 1,0
Grys
grys
10 24 - 10,0 20,0 30 6,0 0,5 1,0
Jednofrakcyjny powyżej 4 mm oraz 20 16 - 7,0 10,0 25 4,0 0,5 0,5
wielofrakcyjny ze skał węglanowych 30 12 - 4,0 5,0 20 2,0 0,25 0,15
50 8 - 2,0 2,0 10 1,5 0,25 0,1
Drobna 0-4 mm - - - - - - 4,0 0,5 1,0
sortowanego i z otoczakóww

10 - 15 5,0 10,0 30 4,0 0,5 1,0

naturalnego, mieszanka
Mieszanka kruszywa

Kruszywo naturalne
kryszywa łamanego

20 - 10 3,0 10,0 25 3,0 0,5 0,5

Łamana ze skał magmowych i 10 24 - 3,0 5,0 30 4,0 0,5 1,0
metamorficznych oraz z otoczaków 20 16 - 3,0 5,0 25 3,0 0,5 0,5
gruba
Łamana ze skał osadowych 8,0
10 24 - 10,0 20,0 30 0,5 1,0
(węglanowych, piaskowcowych i 3,0
krzemionkowych)
20 16 - 7,0 10,0 25
(6,0) 0,5 0,5
1
Badanie zawartości ziaren słabych i zwietrzałych wykonuje się dla ziaren kruszywa naturalnego
2
W kruszywach mineralnych nie dopuszcza się występowania gudek gliny (wyjątek stanowi odmiana II kruszyw węglanowych).
UWAGA: znak „–„ oznacza, że nie normuje się danego parametru.
Tablica 9 Wytrzymałość kruszywa na miażdzenie w cylindrze
(przykład 1– wyniki badań autorów [16])
Wytrzy- Wytrzymałość skały w stanie
malość Ziarna powietrzno-suchym [MPa]
Frakcja krusz. na płaskie i
Miejscowość
[mm] miażdze wydłużo rozciąga-
ściskanie zginanie
nie ne [%] nie
[MPa]
5 – 10 18,8 13,0
Wapień - Morawica 10 – 20 13,5 4,5 120,0 4,2 11,4
20 – 40 9,6 3,2
5 – 10 20,5 5,0
Wapień – Jaźwica 10 – 20 13,5 4,0 95,5 4,3 17,3
20 – 40 12,4 3,0
5 – 10 15,5 6,3
Wapień dolomityczny,
10 – 20 12,3 5,2 82,0 4,2 15,0
Karwów
20 – 40 8,8 2,7
5 – 10 21,8 5,0
Dolomit wapnisty –
10 – 20 11,8 5,5 105,0 5,2 18,2
Laskowa
20 – 40 9,5 6,7
5 – 10 18,7 18,0
Granit – Strzegom 156,0 5,4 19,6
10 – 20 14,3 19,6
5 – 10 18,7 22,0
Sjenit – Przedborowa 163,0 5,5 19,8
10 – 20 15,5 23,0
5 – 10 28,3 46,0
Bazalt – Wilcza Góra 307,0 6,7 20,5
10 – 20 26,2 47,1
Żwir (ziarna z porfiru,
granitu, kwarcytu, 15,5 2,0
5 – 10 – – –
piaskowca, gnejsu) 13,1 2,0
Paczków

4. Sztuczne kruszywa lekkie do betonów

W Polsce od 1963 produkowane są z surowców ilastych keramzyt i glinoporyt (PN-

78/B-01101).
Keramzyt (gliniec) otrzymuje się go przez pęcznienie łatwo topliwych iłów w procesie
wypalania w piecach obrotowych. Ziarna kruszywa mają kształt zbliżony do kuli z porami
zamkniętymi o czerepie spieczonym.
Glinoporyt (agloporyt) otrzymuje się przez spiekanie surowców ilasto-glinowych
niepęczniejacych w panwiach i w piecach rusztowych, po rozkruszeniu otrzymuje się
tłuczeń ceramiczny z porami otwartymi o czerepie spieczonym.
Łupkoporyt otrzymuje się przez spiekanie łupków przywęglowych na taśmie
aglomeracyjnej. Następnie spieki te są kruszone i rozsiewane na określone frakcje. Ziarna
mają kształt nieregularny z otwartymi porami od 0,06 do 1 mm lub kawernami oraz o
powierzchni szorstkiej.
Popiołoporyt produkowany jest z popiołów lotnych otrzymywanych w elektrowniach
(elektrociepłowniach) przez spalenie mielonego węgla.
Żużel granulowany jest to odpad hutniczy o uziarnieniu do 5mm.
 Żużel paleniskowy mimo, że uzyskuje się po spaleniu węgla to jednak zawiera cząstki
węgiela, a uziarnienie jest zróżnicowane.
Pumeks hutniczy otrzymuje się w bryłach spienianie płynnego żużla, następnie jest
kruszony.
Z wymienionych kruszyw sztucznych na całym świecie powszechnie jest stosowane do
betonów izolacyjno-konstrukcyjnych kruszywo keramzytowe. Ziarna jego mają
równomiernie rozłożone drobne zamknięte pory. Gęstość objętościowa waha się od 900 do
1400 kg/m3, nasiąkliwość ok. 20 % przy porowatości ok. 20-50%. Natomiast gęstość
nasypowa 650–900 kg/m3 produkowanych na taśmach spiekalniczych, a w piecach
obrotowych osiągają gęstość nasypową od 300 do 650 650 kg/m3. Pozostałe kruszywa
posiadają zbliżone właściwości jak keramzyt. Natomiast najmniej wartościowymi
kruszywami lekkimi do betonów są żużle.
Ziarna granulowane keramzytu są kuliste i na obwodzie otoczone warstwą spieczoną
gładkiej powierzchnii i o grubości 50–100μm zamykającą pory wewnątrz ziarna. Dzięki tej
spieczonej warstwie uzyskuje się obniżoną nasiąkliwość ziarn oraz lepszą urabialność
mieszanki betonowej, pomaga temu kulisty kształt wszystkich ziarn.
Ograniczona jest produkcja lekkich kruszyw drobnych od 0-5mm. Kruszywa grube
najczęściej są produkowane 5-10mm, 10-20mm. Przy braku piasku lekkiego stosuje się
piasek kwarcowy. Wytrzymałość na ściskanie z wymienionymi (oprócz żużlowych)
kruszywami można osiągnąć od 7,5 do 40MPa przy gęstości pozornej betonu od 1000kg/m3
do 1800kg/m3.
Piasek naturalny kwarcytowy zwiększa gęstość objętościową betonu z 1250 kg/m3 przy
drobnym keramzycie do 1600 kg/m3, obniża wytrzymałość oraz zmniejsza izolacyjność
cieplną. W takich przypadkach decydują wymagania użytkowe aby podwyższyć jakość, a
tym samym trwałość. Problemem jest duża nasiąkliwość kruszyw porowatych w czasie
mieszania składników oraz transport mieszanki za pomocą pompy, ponieważ woda
wypełnia pory otwarte bardzo łatwo i trudniej pory zamknięte zmienia stosunek w/c i w
dalszej konsekwencji w okresie zimy zmniejsza odporność mrozową betonu. Według
Nevilla brak jest zależności między wytrzymałością samego kruszywa i wytrzymałości
betonu wykonanego z tym kruszywem czyli chcąc uzyskać np. wytrzymałość 70 MPa to
należy zwiększyć ilość cementu powyżej 600 kg/m3 .
Przyczepność zaczynu do lekkiego kruszywa jest uzależniona od szorstkości
powierzchni ziarn od otwartych pór, które zwiększając przyczepność mechaniczną. Po
drugie zaczyn cementowy może wnikać w głąb ziarn w czerepie ceramicznym z porami
kapilarnymi. Następną przyczyną jest mała różnica między modułami sprężystości co ma
wpływ na zbliżone wielkości naprężeń w zaczynie i kruszywie i to eliminuje rysy w
warstwie stykowej.
Ogólnie można stwierdzić w ślad za treścią literatury Nevilla, że kruszywa lekkie nie
wpływają ujemnie na trwałość betonu z wyjątkiem mrozoodporności betonu z tytułu
nasycenia wodą ziarn kruszyw lekkich np. przed mieszaniem składników w betoniarce.
Wnioskiem podsumowującym ocenę właściwości kruszyw lekkich w stosunku do kruszyw
mineralnych (łamanych i żwirowych) jest konieczność dokonywania takiej oceny poprzez
badania właściwości mieszanki betonowej i betonu stwardniałego. Ponadto należy
przypomnieć, że kruszywa sztuczne np. keramzytowe posiadają dużą jednorodność swoich
właściwości fizycznych i mechanicznych czego nie ma np. w kruszywie naturalnym
(żwirowym).
 5 WARSTWA KONTAKTOWA ZACZYN – KRUSZYWO

5.1. Powstawanie i mikrostruktura warstwy kontaktowej

W strukturze betonu obok matrycy – zaczynu i wypełniacza – kruszywa wyróżnia się

jeszcze warstwę kontaktową między tymi dwoma składnikami [45], [60]. Główne
właściwości użytkowe betonu: wytrzymałość, współczynnik sprężystości i przepuszczalność
w większości przypadków przyjmują gorsze wartości niż dla samego kruszywa, zaprawy lub
zaczynu [46]. Różnice przepuszczalności zaczynu i betonu mogą dla tego samego w/c
różnić się o ponad dwa rzędy wielkości, a różnice w wytrzymałości mogą być nawet
dwukrotne [47]. Pogorszenia właściwości kompozytu w porównaniu do jego składników
należy doszukiwać się w gorszych właściwościach warstwy kontaktowej zaczyn-kruszywo.
Warstwa kontaktowa o grubości zwykle nie większej niż 50µm jest de facto częścią
stwardniałego zaczynu cementowego w betonach. Mikrostruktura, skład fazowy i grubość
może być znacznie zróżnicowana przez podobne czynniki, które kształtują mikrostrukturę i
właściwości stwardniałego zaczynu cementowego [48], [49]:
- stosunek w/c,
- mikrowypełniacze i dodatki mineralne, jak np. pył krzemionkowy,
- domieszki plastyfikujące i upłynniacze,
- czas, temperatura i wilgotnościowe warunki dojrzewania.
Powstawanie warstwy kontaktowej o odmiennej strukturze od zasadniczej masy zaczynu
rozpoczyna się natychmiast po zmieszaniu cementu i kruszywa z wodą [48]. W porównaniu
z zaczynem oddalonym wokół ziarn kruszywa gromadzi się większa ilość wody i znajduje
się tam mniejsza ilość ziarn cementu, co tłumaczy się „efektem ściany” [23] oraz segregacją
składników możliwą nawet przy w/c=0,2 [49]. Bezpośrednio na samej powierzchni ziarn ze
skał zbitych powstaje cienka błonka wody, której przeciętna grubość wynosi od kilku µm
(np. przy w/c>0,5 i zawartości 350kg/m3 cementu bez dodatków) do około 0,1µm
(w/c=0,25; 500kg/m3 cementu z pyłem krzemionkowym). Grubość błonki jak i zwiększona
ilość wody w całym obszarze wokół ziarn kruszywa, a tym samym grubość całej warstwy
kontaktowej, zależy od stosunku w/c i sumarycznej powierzchni całkowitej (w danej
objętości) spoiwa i wypełniacza. Ponadto w wyniku segregacji składników mieszanki
betonowej znacznie więcej wody znajduje się przy dolnych powierzchniach ziarn kruszywa
i wkładek zbrojenia [49].
Już na początku hydrolizy cementu do błonki wody na ziarnach kruszywa trafiają
najbardziej ruchliwe jony: sodowe, potasowe, wapniowe, siarczanowe, glinianowe [48].
Pierwszą uwodnioną fazą pojawiającą się wokół kruszywa jest portlandyt. Wraz z
przesyceniem roztworu Ca(OH)2 bezpośrednio na powierzchni kruszywa niereaktywnego
wytrącają się zorientowane kryształy portlandytu (o osiach prostopadłych do powierzchni
ziarn), tworząc błonkę. Błonka może się wyraźnie nie wykształcać w przypadku niektórych
rodzajów kruszyw, jak na przykład: kruszywa porowatego o porach otwartych [23],
kruszywa węglanowego [50], czy według badań [51] łamanego bazaltu, w przeciwieństwie
do gładkich ziarn otoczaków (przyczyna tego nie została jednak wyjaśniona przez autorki).
Na błonce Ca(OH)2 tworzy się mocno łącząca się z nią błonka fazy C-S-H. W efekcie
powstaje zrośnięta podwójna błonka (duplex film) kryształów Ca(OH)2 i żelu C-S-H, której
grubość jest określana na około 1 µm [45], [48], [52].
Wokół warstwy podwójnej znajduje się najbardziej porowata część strefy kontaktowej.
Obszar warstwy kontaktowej kruszywo-zaczyn lub zbrojenie-zaczyn to miejsce, w którym
występuje największa względna ilość wodorotlenku wapniowego [24], [53]. Ponadto jak
przedstawiono na rysunku 5-1 stopień orientacji kryształów

Rys.8. Wpływ kruszywa na stopień orientacji portlandytu w strefie kontaktowej [53] 1 -

marmur francuski, 2 - marmur włoski, 3 - kwarc, 4 - polietylen

portlandytu, choć różny dla poszczególnych kruszyw, jest zawsze maksymalny przy
ziarnach. Wraz z odległością od ziarna kruszywa stopień orientacji portlandytu maleje aż do
zaniknięcia przez całą grubość warstwy kontaktowej [53], która dla ziarn grubych ze skał
zbitych zwykle wynosi 40 do 50µm [2]. Część warstwy kontaktowej poza warstwą
podwójną jest luźno wypełniona dużymi przeważnie zorientowanymi kryształami
portlandytu i ettringitu oraz porowatym żelem C-S-H [48]. Wraz ze wzrostem odległości od
powierzchni kruszywa zmniejsza się zawartość ettringitu i portlandytu. W części porowatej
warstwy kontaktowej występująca ilość fazy C-S-H, w porównaniu do zawartości w
zaczynie, jest znacznie mniejsza. Faza C-S-H jest porowata i luźna. W obszarze warstwy
kontaktowej w betonach zwykłych przeważnie nie pozostają nie uwodnione ziarna cementu
lub jedynie występują ich nieznaczne resztki.
Wczesne pojawienie się w bliskim otoczeniu ziarn kruszywa jonów wapniowych,
siarczanowych i glinianowych o dużym stężeniu, jest przyczyną występowania w warstwie
kontaktowej zwiększonej zawartości ettringitu w porównaniu do zasadniczej masy zaczynu.
Trójsiarczanoglinian krystalizuje w postaci stosunkowo dużych igieł i pręcików o
przeważającym układzie radialnym w stosunku do powierzchni kruszywa [24]. Zwiększone
stężenie jonów siarczanowych w tej strefie ogranicza przemianę ettringitu w
monosiarczanoglinian. Z badań Monteiro [55] wynika, że zawartość ettringitu wzrasta coraz
bardziej przy zbliżaniu się do ziarn kruszywa (rys.9). Po jednym dniu hydratacji
zróżnicowanie stężenia ettringitu między zaczynem w warstwie kontaktowej a zasadniczą
masą zaczynu jest szczególnie wyraźne.

Intensywność, cps

Rys. 9. Stężenie ettringitu w zależności od odległości od ziarna kruszywa [55]

Stosunek w/c w całej warstwie kontaktowej jest wyższy niż proporcja wody i cementu w
wykonywanej mieszance [56]. Natomiast w zaczynie oddalonym od ziarn, w konsekwencji
migracji do ich powierzchni części wody, zwiększa się ilość cementu i zmniejsza się ilość
wody, a więc obniża się stosunek w/c i jest on nawet mniejszy niż w recepturze betonu [47].
Lokalne zmiany stosunku w/c są oczywistą przyczyną znacznego zróżnicowania
porowatości na obszarze warstwy kontaktowej i matrycy betonu (rys. 10).

15
strefa matryca zaczyn
kontaktowa betonu
porowatość, %

10

0
0 10 20 30 40 50 ìm

o d le g ło ś ć o d p o w ie r z c h n i k ru s z y w a
Rys. 10. Porowatość strefy kontaktowej, matrycy betonu i stwardniałego zaczynu
cementowego o w/c = 0,33 [57]
Warstwa kontaktowa charakteryzuje się największą porowatością w całej objętości
stwardniałego zaczynu cementowego w betonie, co wpływa na jej mniejszą wytrzymałość w
porównaniu do matrycy. Winslow [58] z pewnym przybliżeniem zobrazował typowy
rozkład wielkości porów w zaczynie i zaprawie przedstawiony na rysunku. Widoczna
różnica w przebiegu krzywych sumarycznej objętości porów w obu materiałach
przypisywana jest właśnie strefie kontaktowej. Inny rozkład wielkości porów w zaczynie i

Rys. 11. Rozkład wielkości porów w zaczynie i w zaprawie [58].

1 - zaprawa, 2 – zaczyn, 3 – warstwa kontaktowa

zaprawie jest głównie powodowany obecnością porów o średnicy większej niż 100nm w
najbliższym otoczeniu ziarn kruszywa.
Występowanie dużych porów kapilarnych w warstwie kontaktowej doskonale wyjaśnia
przyczynę większej przepuszczalności betonu o prawie dwa rzędy wielkości i zaprawy o 5
do 10 razy w stosunku do przepuszczalności zaczynu [47]. Gorsze właściwości fizyczne
zaczynu w warstwie kontaktowej oraz duża zawartość w niej portlandytu, szczególnie w
postaci dużych kryształów, zmniejszają nie tylko wytrzymałość betonu, ale także jego
odporność korozyjną.

5.2 Wpływ rodzaju kruszywa na warstwę kontaktową

Adhezja dwóch różnych składników betonu: stwardniałego zaczynu cementowego i

ziarn kruszywa wynika z następujących czynników:

- mechanicznego zazębienia się zaczynu o nieregularną, szorstką i nierówną powierzchnię

kruszywa,
- epitaksjalnego wzrostu faz uwodnionych na powierzchni ziarn kruszywa,
- powstania produktów reakcji kruszywa z zaczynem cementowym.

Adhezja zaczynu do kruszywa łamanego jest większa niż do kruszywa otoczakowego z

dwóch względów. Ziarna łamane są zdecydowanie bardziej szorstkie i nieregularne, a także
powierzchnia kontaktu (rzeczywista powierzchnia właściwa) tych ziarn z zaczynem
cementowym jest o wiele większa [16]. Stąd na jednostkę powierzchni ziarna łamanego
przypada mniejsza ilość wody. Z wielokrotnych badań wynika, że wytrzymałość betonu z
kruszywa łamanego jest istotnie większa niż betonu z kruszywa otoczakowego o podobnym
składzie mineralnym i porowatości [2]. Kruszywo łamane ma podobny korzystny wpływ na
współczynnik sprężystości betonu.
Rozważając zagadnienie relacji właściwości betonu i warstwy kontaktowej zaczyn-
kruszywo, należy wspomnieć o wpływie wielkości ziarn kruszywa. Otóż wokół ziarn
dużych, a w szczególności gładkich (otoczakowych), gromadzi się wyraźnie grubsza
warstwa wody niż wokół drobnych ziarn piasku, mniejszych o ponad jeden rząd
wielkości.
Warstwa kontaktowa przy ziarnach dużych zawiera duże i lepiej wykształcone
kryształy portlandytu i ettringitu, a ponadto jest grubsza [44]. Również porowatość
warstwy kontaktowej przy tych ziarnach jest większa niż przy ziarnach drobnych. Pod
wpływem skurczu, pęcznienia lub naprężeń właśnie w strefie kontaktowej ziarn
grubych dochodzi w pierwszej kolejności do mikropęknięć i zarysowania [98].

Rys.12. Wpływ maksymalnej wielkości ziarna kruszywa na wytrzymałość na ściskanie

betonu o różnym w/c [60]

Przedstawiona na rysunku 5-5 wytrzymałość na ściskanie jest wyraźnie mniejsza, nawet o

ponad 25%, w przypadku betonu, w którym zastosowano kruszywo o maksymalnej średnicy
ziarn 75mm przy stosunku w/c równym 0,40 [60]. Ujemny wpływ kruszywa grubego na
wytrzymałość betonu jest malejący wraz ze wzrostem stosunku w/c [24]. Duże znaczenie
warstwy kontaktowej zostało podkreślone w betonach o wysokiej wytrzymałości, a w
zaleceniach wykonywania tych betonów wskazano na potrzebę stosowania kruszywa
łamanego o maksymalnej frakcji 2-16mm lub nawet 2-8mm bez ziarn długich i płaskich
[61], [62].
Większa porowatość i zawartość porów dużych w strefie kontaktowej betonu z kruszywa
bardzo grubego ma istotne znaczenie dla właściwości decydujących o trwałości betonu [60].
Przedstawiona na rysunku 13 przepuszczalność betonów wskazuje jednoznacznie na jej
wyraźną zależność od maksymalnej średnicy ziarn kruszywa. Przepuszczalność betonu
wzrasta proporcjonalnie do wielkości maksymalnych ziarn kruszywa. Największa różnica w
przepuszczalności występuje między zaprawą (ziarna do 4,8mm) a betonem z kruszywa
grubego (ziarna od 38 mm), nie zaś między zaczynem a zaprawą [63].

Rys. 13. Wpływ maksymalnej wielkości ziarn kruszywa i stosunku w/c na współczynnik
przepuszczalności betonu [63]

Wytrzymałość, przepuszczalność, a także trwałość betonu z różnych kruszyw o tym

samym uziarnieniu i o tym samym stosunku w/c są zwykle dość zróżnicowane [53].
Również odporność korozyjna betonów z kruszyw o różnym składzie mineralnym nie jest
jednakowa [64], [65], [66]. Na właściwości fizyczne i odporność siarczanową betonów
pozytywnie wpływają kruszywa z wapieni zbitych i metamorficznych oraz z dolomitów
[67], [68], [69]. Dodatkowo należy zaznaczyć, że właściwości (wytrzymałość,
współczynnik sprężystości, porowatość) tych zbitych skał węglanowych ogólnie nie
przewyższają właściwości innych skał, a nawet są często gorsze od właściwości większości
skał magmowych [16]. Przyczyna korzystnego zachowania się betonów z kruszyw
węglanowych tkwi zatem w strefie kontaktowej stwardniałego zaczynu cementowego z
wapienia lub dolomitu. Stopień orientacji kryształów portlandytu jest mniejszy wokół ziarn
marmuru niż wokół kwarcu lub wypełniacza całkowicie obojętnego (Rys. 8), co dowodzi
mniejszej podatności na pękanie strefy kontaktowej wokół wapienia [53]. Przyczepność
polerowanych skał (kwarc, kwarcyt, ortoklaz, mika, anhydryt, dolomit, wapień) do zaczynu
z cementu portlandzkiego i glinowego jest różna, ale jest ona największa w przypadku
wapienia i dolomitu. Aktywny udział wapienia w procesie hydratacji w strefie kontaktowej
został potwierdzony powstaniem wżerów na powierzchni wypolerowanej płytki. Przy
zastosowaniu cementu glinowego i kruszywa wapiennego Farran [70] zaobserwował
tworzenie karboglinianu w strefie kontaktowej. Również w przypadku cementu
portlandzkiego wyniki badań przyczepności kruszyw do zaczynu zostały potwierdzone
przez Zimbelmanna [71] (rys.14). Wraz z czasem hydratacji po 40 dniach przyczepność
między zaczynem z cementu portlandzkiego o w/c=0,35, a wapieniem polerowanym i
łamanym osiąga najwyższe wartości, a ponadto znacznie wzrasta przez następne 60 dni
(rys.14).

Rys. 14. Wpływ rodzaju kruszywa na przyczepność do stwardniałego zaczynu

cementowego przy w/c = 0,35 [71]

Efekt ten według Zimbelmanna [71] jest bardziej związany z epitaksjalnym wzrostem
kryształów portlandytu niż z reakcją chemiczną wapienia z zaczynem.
Natomiast zachodzenie reakcji chemicznych między kruszywem wapiennym, a
zaczynem z cementu portlandzkiego obserwowali Grandet i Olivier [72], którzy stwierdzili
wzrastającą zawartość karboglinianu przy zbliżaniu się do powierzchni kruszywa (rys.15).
Zawartość C3A.CaCO3.H11 jest największa przy samej powierzchni kruszywa wapiennego i
w odległości kilku mikrometrów.
Zakres oddziaływania CaCO3 na zaczyn mieści się w odległości do około 40µm, a więc
prawie jedynie w warstwie kontaktowej [72], w której jest podwyższona zawartość jonów
glinianowych. Zawartość karboglinianu zwiększa się wyraźnie z czasem hydratacji (rys.5-
8), co według tych autorów [72] jest kolejnym dowodem trwającej reakcji kruszywa
wapiennego z zaczynem. Wzrastająca zawartość C3A.CaCO3.H11 w warstwie kontaktowej
wyjaśnia dodatkowy, wydłużony w czasie przyrost wytrzymałości betonów z kruszyw
węglanowych [16], [72]. Karboglinian jest produktem reakcji chemicznej CaCO3 z
glinianami wapniowymi obserwowanej przez autora w zaczynach z cementu
portlandzkiego, a także glinowego [28], [67], [68], [69], [74]. W przypadku dużego
rozdrobnienia wapienia (kruszywo drobne, mączka, pył) przy dużej zawartości C3A w
cemencie ulega przereagowaniu nawet 20 do 25% kalcytu, a na powierzchniach większych
ziarn notowane są ubytki i wżery [75].
 Rys. 15. Zawartość karboglinianu w strefie kontaktowej [72]

Wzrost zawartości ettringitu z czasem hydratacji (rys.9), obserwowany przez Monteiro i

Mehtę [55] oraz karboglinianu (rys.15), zauważone przez Grandeta i Oliviera [53], [72], a
także wyraźnie wzrastająca zawartość obu hydratów przy zbliżaniu się do powierzchni
kruszywa wapiennego zostały w pełni potwierdzone przez Kuzela [76] i Pöllmanna [73].
Autorzy ci wykazali trwałą współobecność ettringitu i karboglinianów przy dostępie CaCO3
do zaczynu z cementu portlandzkiego oraz nie zanotowali przemiany ettringitu w
monosiarczanoglinian. Powstawanie karboglinianów w betonie (w warstwie kontaktowej i
w zaczynie) z faz glinianowych i węglanu wapniowego, czyli z kruszyw węglanowych lub z
mączki wapiennej, przynosi bardzo cenną poprawę właściwości konstrukcyjnych betonu (p.
pkt 7), a także jego trwałości w różnych warunkach [14], [27], [28], [67].
Ogólnie można podsumować, że zmiany fizycznych i użytkowych właściwości betonu,
zachodzące przy stosowaniu różnych kruszyw, zależą nie tylko z ich odmienności – jako
rodzaju materiału, ale także ze zróżnicowania mikrostruktury warstwy kontaktowej
kruszywo-zaczyn cementowy, często posiadającej większą odpowiedzialność niż kruszywo.

6. Zachowanie się betonów z różnym kruszywem pod obciążeniem

Źródłem odkształceń betonu – skurczu i pęcznienia są zmiany objętości zaczynu

cementowego zachodzące w procesie hydrolizy, hydratacji [56] i w reakcjach korozji [28], a
także zmiany zawartości i ruch wody w zaczynie [88]. Odkształcenia zaczynu cementowego
są ograniczane przez ziarna kruszywa, nie ulegające z tych przyczyn zmianom objętości.
Opór jaki kurczący się lub pęczniejący w betonie zaczyn napotyka na ziarnach, wywołuje w
nich naprężenia, odpowiednio rozciągające lub ściskające [77]. Ziarna kruszywa zostają
wówczas poddane naprężeniom przeciwnym niż zaczyn. Wobec najmniejszej
wytrzymałości zaczynu w porowatej warstwie kontaktowej może wystąpić jej przerwanie
powierzchnią bardzo bliską ścian ziarna czyli „odspojenie” ziarn od matrycy [16], [78]. O
intensywności zjawiska i rozmiarze jego skutków, w strukturze betonu decydują nie tylko
zaczyn (cement, w/c), ale także wszystkie opisane wcześniej czynniki kształtujące warstwę
kontaktową ze strony kruszywa, czyli skład mineralny, uziarnienie, kształt ziarn,
rzeczywista powierzchnia właściwa, porowatość. W efekcie w obszarze warstwy
kontaktowej powstają mikrorysy, które mogą ulec łatwiejszemu rozwieraniu lub wydłużaniu
podczas obciążania betonu [80].
Do drugiej grupy czynników kreujących naprężenia własne w obszarze warstwy
kontaktowej, należą zmiany temperatury związane z: wydzielaniem ciepła podczas
hydratacji cementu (w szczególności dotyczy budowli masywnych), obróbką termiczną i
oddziaływaniem otoczenia (np. ocieplanie i oziębianie dobowe lub sezonowe) [81]. Ponadto
należy podkreślić, że wpływ na wartość lokalnych odkształceń termicznych (a tym samym
naprężeń) ma także dobór najkorzystniejszego kruszywa do zaczynu cementowego ze
względu na zróżnicowane wartości współczynników odkształcalności termicznej [14], [36],
[68]. Tak duże znaczenie warstwy kontaktowej (szczególnie w betonach zwykłych z
kruszywami ze skał zwartych np. bazaltu, andezytu, kwarcytu, granitu) jest związane z
pękaniem drogą wyznaczoną właśnie przez powierzchnie warstw kontaktowych.
Przy jednoosiowym ściskaniu betonu zwykłego już przy niskim poziomie naprężeń (do
około 30% wytrzymałości słupowej [82]) dochodzi do zwiększającego się otwierania
mikrorys, powstałych wcześniej w warstwach kontaktowych kruszywo grube–zaczyn. Przy
wzrastającym obciążeniu kontynuacja propagacji rys w warstwach kontaktowych trwa aż do
naprężenia inicjującego σi, wynoszącego ok. 0,35–0,55Rs w betonach zwykłych i 0,6–0,7Rs
w betonach wysokowartościowych [83]. Duże zróżnicowanie poziomu naprężenia
inicjującego jest związane ze strukturą warstwy kontaktowej. Po przekroczeniu naprężenia
σi rysy z warstw kontaktowych łączą się i powstają także w matrycach, a nawet w ziarnach
kruszywa grubego. Przy destrukcji naprężeniowej pęknięcia przebiegające przez ziarna
przeważają w betonach lekkich (z kruszywem porowatym) i w betonach
wysokowartościowych, w których warstwa kontaktowa ma małą porowatość i małą grubość
[23], [84]. W betonach z kruszywa węglanowego pękanie odbywa się zwykle przez ziarna.
Przekroczenie poziomu naprężenia krytycznego σcr (dla betonu zwykłego 0,60–0,85, dla
wysokowartościowego 0,7-0,9) jest właściwie równoznaczne z całkowitym zniszczeniem i
stanowi wytrzymałość długotrwałą, czyli jest granicą pełzania nieliniowego [82], [84]. W
betonach zwykłych i wysokowartościowych o mocnych warstwach kontaktowych poziom
σcr jest zwykle wyższy.
Występowanie mikrorys, a następnie pękanie w warstwie kontaktowej jest w pełni
uzasadnione jej najmniejszą wytrzymałością w kompozycie, a poza tym warstwa ta jest
skrajną krawędzią zaczynu przy powierzchni kruszywa. Wynika stąd, że jedynie warstwy
kontaktowe, których wytrzymałość i odkształcalność są blisko podobne do ziarn kruszywa i
matrycy (przy ich doskonałej adhezji) stwarzają możliwość bardziej jednorodnego rozkładu
naprężenia i odkształcenia.
Bardzo dobrym i znanym przykładem jest porównanie poziomu naprężeń σi i σcr w
betonach zwykłych B20 z kruszywa otoczakowego, łamanych bazaltowego i wapiennego
[78], [79].
Określone tam poziomy naprężeń inicjujących i krytycznych przy jednoosiowym
ściskaniu wyniosły:

0,4 – dla betonów z kruszywem bazaltowym,

σ i
: 0,51– dla betonów z kruszywem wapiennym,
fc
0,44 – dla betonów z kruszywem otoczakowym,
 0,8 – dla betonów z kruszywem bazaltowym,
σ cr
: 0,88 – dla betonów z kruszywem wapiennym,
fc
0,78 – dla betonów z kruszywem otoczakowym.

Dla zginanych belek żelbetowych z betonu z kruszywem wapiennym momenty rysujące

były nawet o 20% wyższe niż w przypadku zastosowania kruszywa otoczakowego i
bazaltowego.
Dokonując oceny naprężeń inicjujących i krytycznych z punktu widzenia kruszywa
należy także zwrócić uwagę na krzywą przesiewu stosu okruchowego. Hoła [81] na
podstawie badań betonu z kruszywa otoczakowego o zmiennej zawartości punktu
piaskowego (od 20% do 85%) stwierdził, że poziom naprężenia σi jest największy przy
wysokich punktach piaskowych w granicach od 45% do 60% i wynosi około 0,5. Przy
niskiej zawartości piasku w stosie okruchowym (20%) i bardzo wysokiej (85%) wartości
poziomu naprężenia σi są znacznie niższe i wynoszą odpowiednio 0,4 i 0,345 [81].
Natomiast wraz ze wzrostem punktu piaskowego poziom naprężeń krytycznych dla
betonu z kruszywa otoczakowego ma tendencję wzrostową od 0,7 do 0,9.

7. Wpływ kruszywa na właściwości betonów

Wiele podstawowych właściwości betonu jest zależnych od rodzaju zastosowanego

kruszywa. Do właściwości tych należą m.in. wytrzymałość, współczynnik sprężystości,
odkształcenia pełzania czy nawet odporności na oddziaływanie agresywnego środowiska, co
jest często pomijane lub niewłaściwie wykorzystywane w praktyce .

7.1. Wytrzymałość

Liczne badania autorów [14], [28], [74], potwierdziły lepszą wytrzymałość na ściskanie i
rozciąganie betonu z kruszyw łamanych niż z kruszywa otoczakowego lub pospółkowego.
Wpływ kruszywa o różnym pochodzeniu i kształcie ziarn (łamane i otoczakowe) bardzo
dobrze potwierdza rysunek 16, przedstawiający zależność wytrzymałości betonu na tle klasy
zastosowanego cementu [85].
Wśród kruszyw łamanych ze skał zbitych wyróżniają się kruszywa węglanowe o małej
porowatości: (p<3%). Dzięki dużej przyczepności do zaczynu cementowego wapienia (p.
pkt 5.2) wytrzymałość na ściskanie i na rozciąganie betonów z tych kruszyw mimo nie
największej wytrzymałości skały, przekracza wytrzymałość betonów z tradycyjnych
kruszyw – bazaltu, granitu lub kwarcytu – uznawanych jako kruszywa szczególnie
przydatne do betonów konstrukcyjnych (zbrojonych i/lub sprężone), [14], [27], [28], [74].
Innym przykładem zależności wytrzymałości betonu od rodzaju kruszywa grubego są
wyniki badań betonów wysokowartościowych [86]. Wytrzymałość na ściskanie betonów o
stosunku w/c=0,33 z czterech kruszyw łamanych ze skał zbitych – granitu, andezytu,
hornblendy, wapienia oraz ze żwiru okazała się być znacznie zróżnicowana i wynosiła od
90MPa dla betonu z kruszywa granitowego do 120MPa dla betonu z kruszywa wapiennego
(rys. 7-2). Jak wyjaśniła autorka [86] największa wytrzymałość betonu z kruszywa
wapiennego jest związana z jego dużą wytrzymałością na rozciąganie i dobrą
przyczepnością ziarn wapienia do zaczynu cementowego.
Rys. 16. Wytrzymałość na ściskanie betonów z kruszywa łamanego i otoczakowego [85]

fc, MPa
150
wapień

hornblenda

andezyt
Wytrzymalość na ściskanie

granit
żwir

100

50

0
1

Rys. 17. Wytrzymałość betonów wysokowartościowych z różnymi kruszywami [86].

 7.2. Współczynnik sprężystości

Znaczny wpływ kruszywa grubego na współczynnik sprężystości betonu jest

podkreślany tylko w niewielu pozycjach literatury [28], [65], [87]. Współczynnik
sprężystości betonu zależy nie tylko od wytrzymałości na ściskanie betonu, ale także od
współczynnika sprężystości skały (kruszywa). Jednak i w tym przypadku duże znaczenie
odgrywa przyczepność zaczynu do kruszywa (a więc struktura warstwy kontaktowej).
Autorzy stwierdzili równe lub większe wartość Ec betonów z kruszywa wapiennego (o małej
porowatości) niż betonów z kruszywa bazaltowego i dużo większe niż betonów z kruszyw
granitowego i otoczakowego. Porównanie wyników współczynnika sprężystości betonu B20
z kruszyw wapiennego z Morawicy i granitowego ze Strzegomia po 28 i 180 dniach
dojrzewania jako przykład przedstawiono na rys. 18.
Wyniki badań właściwości mechanicznych betonów wysokowartościowych (w/c=0,27)
wykazały dość wyraźny związek współczynnika sprężystości betonu i kruszywa. Mimo
wysokiej wytrzymałości betonu z kruszywa z piaskowca (fc=107MPa) i samej skały (f-
sk=147MPa) wartość współczynnika sprężystości tego betonu była relatywnie bardzo niska
(Ec=31GPa), a było to związane z niską wartością modułu Esk samej skały (tabl. 16).
Autorzy [84] dodatkowo wyjaśniają, że możliwość uzyskania tak wysokiej wytrzymałości
betonu z piaskowca była związana z jego stosunkowo wysoką porowatością (p>6%)
(znacznie polepszającą przyczepność kruszywa do zaczynu) i rzadko spotykaną krzywą,
naprężenie–odkstształcenie, wykazującą zmniejszanie przyrostu odkształcenia wraz ze
wzrostem naprężenia ściskającego.
wapień

40

35
wapień

granit

30
Ec, GPa

granit

25

20

15
czas
1
28 dni 180 dni

Rys. 18. Współczynnik sprężystości betonów B20 z kruszywa wapiennego i granitowego

dojrzewających przez 28 i 180 dni w wodzie
Tablica 10 Właściwości mechaniczne skał i betonów w wieku 91dni [84]

Piaskowiec Wapień Kwarcyt

skała beton skała beton skała beton
Wytrzymałość
na ściskanie, 147 107 115 106 87 99
[MPa]
Moduł
sprężystości, 40 31 49 44 45 42
[GPa]

Podobnie jak to ma miejsce w porównaniu skał (tabl. 10) największą wartość modułu
sprężystości osiągnął beton z kruszywa wapiennego (Ec=44GPa). Z przedstawionych
danych badań o odkształcalności doraźnej betonu wynika dość jasny wniosek, że wartość
współczynnika sprężystości przy projektowaniu i wykonywaniu konstrukcji betonowych
należy określać na podstawie stosowanego kruszywa i wytrzymałości betonu, a nie na
podstawie samej wytrzymałości, jak to ma miejsce w wielu pozycjach literatury, a nawet
normach.
7.3. Pełzanie

Wobec dużego udziału obciążenia stałego w całkowitym obciążeniu większości

konstrukcyjnych elementów betonowych, żelbetowych i sprężonych istotne jest także
rozeznanie wpływu kruszywa na odkształcenie betonu pod obciążeniem długotrwałym.
Źródłem pełzania jest podatność na zmiany objętości stwardniałego zaczynu cementowego
pod obciążeniem długotrwałym. Zatem jak potwierdziło wiele wyników badań [87], [88],
pełzanie choć jest proporcjonalne do zawartości zaczynu w betonie to odkształcenie to jest
odwrotnie proporcjonalne do wytrzymałości betonu. Jednak oceniając odkształcenia betonu
danej klasy jako kompozytu zawierającego kruszywo grube, jednoznacznie należy
stwierdzić, że w warunkach praktycznych dominujący pozostaje wpływ kruszywa.
Odkształcenie pełzania jest odwrotnie proporcjonalne do objętościowej zawartości
kruszywa w betonie. Ponadto autorzy [14], [67], [68], [87], na podstawie badań betonów z
15 kruszyw stwierdzili, że w większości przypadków pełzanie było zgodne z
odkształceniami sprężystymi, potwierdzając zdanie i uogólnienie proponowane przez
Neville’a, Dilgera i Brooksa w jednej z najważniejszych z pozycji [88] na temat pełzania.
Wyniki badań wpływu rodzaju kruszywa pod względem jego składu mineralnego na 25-
letnie odkształcenia zostały przedstawione w pracy dla betonów o wszystkich takich samych
proporcjach i warunkach przechowywania (w/c=0,59; K/c=5,67; σ=5,5MPa, t=18oC,
ww=50%). Z rysunku 19 najbardziej wyodrębniają się krzywe największego i
najmniejszego odkształcenia pełzania betonów odpowiednio z kruszywa z piaskowca i z
kruszywa wapiennego. Odkształcenie betonu z kruszywa z piaskowca było aż 2,5-krotnie
większe niż betonu z kruszywa wapiennego. W jednym i drugim przypadku autorzy
przedstawianego tu tekstu całkowicie potwierdzają na podstawie
 Rys. 19. Pełzanie betonu z różnymi kruszywami [88]

własnych badań pełzania i współczynnika sprężystości tę relację dotyczącą wpływu

kruszywa wapiennego i piaskowcowego na odkształcalność obu betonów. Odnośnie
kruszywa bazaltowego zdanie autorów jest inne, mianowicie odkształcenia doraźne i pod
długotrwałym obciążeniem betonu z kruszywa bazaltowego, z polskich złóż są znacznie
mniejsze niż odkształcenia z betonów z innych kruszyw (poza węglanowymi). Natomiast
pełzanie betonu z pozostałych kruszyw (żwir, granit, kwarc) ma charakter podobny, raczej
zmienny w zależności od swojego pochodzenia (złoża).

9.4. Trwałość

Analizując obszerne zagadnienie trwałości betonu należy przypomnieć bardzo trafne

stwierdzenie Kurdowskiego [56]: „wielka porowatość strefy przejściowej stanowić będzie
najsłabszą część, od której rozpocznie się korozja betonu”. Autorzy chcą tu dodać na
podstawie własnych badań i analiz, że w przypadku betonów zwykłych praktycznie każde
niszczenie betonu, a w tym także destrukcja naprężeniowa i chemiczna, rozpoczyna się od
warstwy kontaktowej. Projektując i oceniając trwałość betonu, największą uwagę należy
zwrócić wśród wszystkich właściwości na przepuszczalność, nazywaną przez autorytety
wiedzy o betonie „miarą potencjalnej trwałości betonu” [89], „kryterium trwałości betonu”
[63] lub „kluczem do trwałości betonu” [90]. Zatem ogólny wpływ kruszyw na trwałość
betonu należy rozważać przede wszystkim ze względu na własną przepuszczalność skały i
ze względu na kreowanie warstwy kontaktowej przez dany rodzaj kruszywa, o czym
mówiono dość dokładnie wcześniej.
Bezpośrednie badania przepuszczalności betonu z kruszyw węglanowych (o porowatości
mniejszej niż 4%) wykazały znacznie mniejsze wartości współczynnika przepuszczalności
niż przy zastosowaniu kruszywa otoczakowego i bazaltowego. Interesujące są także zmiany
przepuszczalności betonu zachodzące w czasie. Korzystny efekt zdecydowanie mniejszej
przepuszczalności betonu przebywającego w wodzie i w roztworach Na2SO4 osiągnięto przy
zastosowaniu kruszywa wapiennego (rys. 20). Efekt ten jest związany z powstawaniem
monokarboglinianu w warstwie kontaktowej, który ją znacznie uszczelnia.
 Rys. 20. Współczynnik przepuszczalności betonów z kruszywa granitowego i wapiennego
w wodzie i w roztworach Na2SO4

Za przykład korzystnego wpływu kruszywa–wapienia na trwałość (i równocześnie na

pełzanie betonu) mogą służyć wyniki, przeprowadzonych przez autora [28], badań betonu
pod długotrwałym obciążeniem w roztworach siarczanowych i w wodzie. Próbki betonu
B20 z kruszywa granitowego w roztworze Na2SO4 wykazały pęcznienie pod osiowym
obciążeniem ściskającym przy poziomie σ/Rs = 0,275 i bardzo krótki czas do całkowitego
zniszczenia przy poziomie σ/Rs = 0,65 (rys. 21a). Natomiast zmiany przebiegu odkształceń
betonu z kruszywem wapiennym w roztworze Na2SO4 i w obu warunkach obciążenia nie
odbiegają tak bardzo od odkształceń w wodzie (rys. 21b). Przedstawione wyniki na rysunku
7-6 wskazują zatem na lepszą odporność siarczanową i mniejsze pełzanie betonu z
kruszywa wapiennego niż z kruszywa granitowego.

a)
 b)

Rys. 21. Odkształcenia betonów zanurzonych w roztworze Na2SO4 i w wodzie pod

równoczesnym długotrwałym obciążeniem ściskającym, a) beton z kruszywa granitowego,
b) beton z kruszywa wapiennego

W betonach z przeciętnych cementów portlandzkich (C3A ≥ 8%, Na2Oe > 0,7%)

poddanych obróbce termicznej w temperaturze t > 700C podczas dalszego dojrzewania w
wodzie zachodzi ekspansja, w dużej mierze powodowana przez powstawanie zbitego,
amorficznego ettringitu w warstwie kontaktowej zaczynu z kruszywem [56]. Ekspansja
betonu z kruszywa wapiennego (rys. 22) prawie nie zachodzi i nie tworzą się otoczki
ettringitu w warstwie kontaktowej [91]. Podobny korzystny efekt daje wprowadzenie do
betonu jako dodatku mączki wapiennej lub zastosowanie cementu CEM II A-L.

Rys. 22. Ekspansja betonu z różnym kruszywem po obróbce termicznej (t=950C) podczas
dojrzewania w wodzie [91]. 1- granit, 2- flint, 3- wapień, 4- beton nie poddany obróbce
termicznej
 Ponadto należy podkreślić możliwość bezpiecznego i tańszego wykonywania
prefabrykatów betonowych poddawanych obróbce termicznej przy zastosowaniu kruszywa
wapiennego.
Oddzielnym zagadnieniem trwałości betonu łączącym się z kruszywem jest jego
reaktywność z alkaliami znajdującymi się w zaczynie cementowym. Jak wspomniano
wcześniej (p. pkt 5) w warstwie kontaktowej względna zawartość wodorotlenków sodu i
potasu jest największa w całym zaczynie cementowym, a dotyczy to w szczególności
betonów o w/c>0,4. Dodatkowo w obszarze tym istnieje wysoka zawartość wodorotlenku
wapniowego, koniecznego do wystąpienia reakcji alkalia-krzemionka. Zatem w warstwie
kontaktowej powstają warunki wysoce sprzyjające szkodliwej reakcji alkalia-kruszywo
nawet przy małej zawartości reaktywnych minerałów w ziarnach kruszywa.
W betonie mogą wystąpić 3 formy reakcji alkalia-kruszywo, wywołujące zarysowanie i
pękanie aż do zniszczenia betonu:
- reakcja alkalia-krzemionka,
- reakcja alkalia-węglany,
- reakcja alkalia-krzemiany.
W zależności od warunków powstawania, krzemionka występuje w kilku odmianach
polimorficznych, tworząc różne formy krystaliczne, kryptokrystaliczne lub bezpostaciowe.
Do reakcji z alkaliami zdolne są tylko te formy krzemionki, w strukturze których występują
zaburzenia. Krzemionka występuje w skałach w postaci kryptokrystalicznego kwarcu,
chalcedonu, opalu, trydymitu, krystobalitu lub jako bezpostaciowa. Kwarc jako forma
krystaliczna w niewielkim stopniu ulega powierzchniowemu działaniu alkaliów. Chalcedon
jest formą włóknistą lub kryptokrystaliczną krzemionki i wykazuje reaktywność z alkaliami.
Trydymit i krystobalit jako odmiany wysokotemperaturowe krzemionki krystalicznej w
normalnych warunkach są niestabilne i ulegają działaniu alkaliów. Opal jest formą
bezpostaciową uwodnionej krzemionki i jest bardzo podatny na działanie alkaliów.
Reaktywne formy krzemionki występują w rogowcach opalowych i chalcedonitowych,
riolitach, dacytach, andezytach, fylitach, gnejsach, granitach, kwarcytach, łupkach ilasto-
mikowych, a także krzemionkowych skałach węglanowych. Wodorotlenki sodu i potasu
reagują z aktywną krzemionką. Głównym produktem reakcji jest żel uwodnionego
krzemianu sodowego lub potasowego, mający zdolność do pęcznienia pod wpływem
wchłaniania wody. Wzrost objętości żelu wywołuje ekspansję ziaren kruszywa i ich
pękanie, rysowanie warstwy kontaktowej, pęcznienie betonu, a w konsekwencji tworzenie
głębokich rys o rozwarciu do kilku milimetrów. Skutkiem towarzyszącym rysowaniu betonu
jest zmniejszanie wytrzymałości i współczynnika sprężystości betonu i przemieszczanie
krzemianów alkalicznych i alkaliczno-wapniowych do rys powstających w betonie.
Do drugiej grupy kruszyw mogących ulegać szkodliwej reakcji z alkaliami należą
kruszywa z niektórych skał węglanowych, którymi w większości przypadków, jak wykazuje
praktyka potwierdzona badaniami, są zwykle zdolomityzowane wapienie [15], [16]. Proces
niszczenia związany z ekspansją ziaren kruszyw a następnie całego betonu wiąże się z
reakcją rozpuszczonych w zaczynie alkaliów i kruszywa. Podczas reakcji zachodzi rozpad
dolomitu według podanej poniżej reakcji [56].

CaMg(CO3)2 + (Na, K)OH → Mg(OH)2 + CaCO3 + (Na, K)2CO3

Powstające produkty – kalcyt i wodorotlenek magnezu w postaci koloidalnej lub

krystalicznej (brucyt) – nie wiążą kationów sodowego i potasowego, które pozostają w
roztworze porowym i reagują ponownie z dolomitem. Reakcja rozkładu dolomitu według
Swensona i Gillota staje się szczególnie niebezpieczna i niszcząca beton, gdy rozkład
kryształów dolomitu (równoznaczny ze wzrostem porowatości ziarn kruszywa) udostępnia
drogę dla wody i rozpuszczonych w niej alkaliów do cząstek (wtrąceń) minerałów ilastych,
często znajdujących się w skałach węglanowych. W zbitych skałach węglanowych
wzajemne ułożenie drobnokrystalicznego kalcytu i dolomitu uniemożliwia dostęp wody do
minerałów ilastych. W procesie dedolomityzacji następuje naruszenie struktury skały, a w
następstwie tego zachodzi sorpcja wody przez minerały ilaste dotąd bez dostępu wodnych
roztworów alkaliów. Przeprowadzone przez B. Penkalę i J. Piastę [19], [20] badania skał
węglanowych wykazały, że jeżeli w skale nie występuje dostateczna ilość minerałów
ilastych, to mimo obecności charakterystycznych cech właściwym skałom reaktywnym
ekspansja nie występuje. Szybkość potencjalnego pęcznienia jest ściśle związana z
postępem dedolomityzacji. Produkty rozkładu dolomitu (Mg(OH)2 i CaCO3) krystalizują w
porach skały w postaci bardzo drobnych kryształów o koloidalnych rozmiarach. Kryształy te
mają dużą powierzchnię właściwą i zdolność adsorpcji wody, w następstwie czego zwiększa
się ich objętość.
Najbardziej podatne na ekspansję alkaliczną z grupy skał węglanowych są wapienie
dolomityczne i dolomity wapienne zawierające substancje ilaste w ilości powyżej 2%.
Reaktywne skały węglanowe mają strukturę bardzo drobnoziarnistą. W drobnoziarnistej
strukturze węglanu wapnia i rozproszonych substancji ilastych tkwią drobne kryształy
dolomitu o pokroju romboedrycznym. Szybkość rozkładu kryształów dolomitu pod
działaniem alkaliów zależy od ich wymiarów. Kryształy dolomitu większe od 74µm reagują
bardzo powoli, natomiast bardzo szybko zachodzi reakcja kryształów mniejszych od 2µm.
Większa powierzchnia właściwa kryształów dolomitu ułatwia reakcję dedolomityzacji.
Najbardziej reaktywnymi skałami węglanowymi, są te, w których ilości dolomitu i kalcytu
są zbliżone, a pory są drobne i połączone ze sobą.
Reaktywność skały węglanowej może również być związana z obecnością w niej
aktywnej krzemionki. Stopień reaktywności skały zależy od postaci krzemionki, np.
obecność opalu w ilości 2% wagowych może spowodować nieprzydatność skały do
produkcji kruszywa do betonów.

Piśmiennictwo

1. Kozłowski S., Surowce skalne Polski, Wyd. Geol., Warszawa 1986

2. Piasta J., Technologia betonów z kruszywem łamanym, Arkady, Warszawa 1974
3. PN-86/B-06712/ Kruszywa mineralne do betonu
4. Surowce mineralne woj. kieleckiego, Wyd. Geol., 1971
5. Surowce mineralne regionu krakowskiego, Wyd. Geol., 1975
6. Surowce mineralne woj. olsztyńskiego, Wyd. Geol., 1978
7. Surowce mineralne Ziemi Lubuskiej (woj. zielonogórskie i gorzowskie, Wyd.
Geol., 1978
8. Surowce mineralne woj. opolskiego, Wyd. Geol., 1979
9. Surowce mineralne Dolnego Śląska, Ossolineum, 1979
10. Surowce mineralne woj. częstochowskiego, Wyd. Geol., 1981
11. Jaworski A., Katalog właściwości fizycznych minerałów, Przedsiębiorstwo
Poszukiwań Geologicznych, Warszawa, 1974/1975
12. Bolewski A., Turno-Morawska M., Petrografia, Wyd. Geol., Warszawa 1963
13. PN-88/B-06250, Beton zwykły
14. Piasta J., Badania kruszywa ze skał węglanowych z woj. kieleckiego i ich
zastosowania do betonów konstrukcyjnych, pr. dr., Politechnika Warszawska, 1971
15. Piasta J., Zachowanie się kruszyw węglanowych w betonach z cementami o różnej
zawartości alkaliów, Politechnika Świętokrzyska, Zeszyty Naukowe, Budownictwo
8, Kielce 1980
16. Piasta J., Piasta W., Beton zwykły, Arkady, Warszawa, 1994
17. Piasta J. i inni, Sprawozdanie z badań reologia betonu z kruszywem żwirowym z
dna Bałtyku, Politechnika Świętokrzyska, Kielce, 1979
18. Piasta J., Owsiak Z., Piasta W.G., Cieśla J., Skawiński M., Trwałość betonu w
istniejących wiaduktach A-4, XLII Konf. Nauk. Kom. Inżyn.Ląd.i Wodn. PAN i
PZiTB, Krynica 1996
19. Hobbs D.W., Alkali - silica reaction in concrete, Thomas Telford Ltd., London,
1988
20. Hooton R. D., Permeability and pore structure of cement pastes containing fly ash,
slag and silica fume, ASTM Symp., Denver, 1984
21. Owsiak Z., Kurdowski Symposium, str. 221-228, Kraków 2001
22. Owsiak Z., XLVII Konf. Nauk. Komitetu Inż. Lądowej i Wodnej PAN i Komitetu
Nauki PZITB, Tom 3, Krynica 2001
23. Neville A.M., Właściwości betonu, Polski Cement, Kraków 2001
24. Mehta P.K.,Concrete-Structure, Properties and Materials Prentice Hall New Jersey,
1983
25. PN-99/B-03264, Konstrukcje betonowe, żelbetowe I sprężone
26. Deja J., Kijowski P., ABC betonu, Polski Cement, Kraków 1999
27. Piasta W.G., Odporność siarczanowa kompozytów z cementu glinowego i kruszyw
wapiennych, praca doktorska, politechnika Poznańska, Poznań, 1989
28. Piasta W.G., Korozja siarczanowa betonu pod obciążeniem długotrwałym,
monografie, studia, rozprawy nr 21, politechnika Świętokrzyska, Kielce 2001
29. Hooton R.D., Rogers C.A., 9th Inter. Conf. AAR in Concr., London, 1992
30. Shayan A., Quick G., Pro. 8th Intern. Conf. AAR in Concr., Kyoto, 1989
31. Oberholster R.E., Maree H., Brand J.H.B., Proc. The 9th ICAAR in Concrete,
London, 1992
32. Jones T.N.. Poole A.B., Proc. of 7th Intern. Conference on AAR in Concrete,
Ottawa, 1986
33. Z. Rusin – praca doktorska pt. „Właściwości betonu z odpadowego kruszywa
węglanowego w funkcji składu mieszanki betonowej i ciśnienia prasowania”
Politechnika Śląska, Gliwice1976 – 1980
34. A. Deneka - praca doktorska pt. „Trwałość betonów z kruszywem z wapieni
zbitych w agresywnym środowisku siarczanowym”- Politechnika Warszawska,
1976-1980
35. Włodzimierz Grochal – praca doktorska pt: „ Reologiczne właściwości
prasowanych betonów z kruszywem wapiennym w funkcji składu mieszanek
betonowych”, Politechnika Gdańska, Gdańsk, 1980
36. Zbigniew Sawicz – praca doktorska „Wpływ podwyższonych temperatur na
właściwości betonów z kruszywami węglanowymi” - Politechnika Śląska Gliwice,
1982
37. Lesław Hebda – praca doktorska „ Betony wodoszczelne z kruszywami
węglanowymi”Politechnika Warszawska, Warszawa, 1989

38. J.Wawrzeńczyk – praca doktorska „Wpływ czynników technologicznych na

strukturę i mrozoodporność betonu z kruszywem wapiennym”- Politechnika
Śląska, Gliwice, 1990
39. Gamched Abdul Karim – praca doktorska „Ocena metodami nieniszczącymi
wytrzymałości betonów z kruszywami węglanowymi”, Politechnika Szczecińska,
Szczecin, 1991
40. Sprawozdanie „Zbadanie możliwości produkcji prefabrykatów
wielkowymiarowych metodą prasowania przy wykorzystaniu drobnych kruszyw
wapiennych”, Politechnika Świętokrzyska, Kielce, 1979
41. Henk Sok Sambath – praca doktorska „ Odporność betonu z dodatkiem CaCO3 pod
obciążeniem długotrwałym w agresji chemicznej”, Politechnika Świętokrzyska,
Kielce,1996
42. Owsiak Z., Wpływ struktury betonów prasowanych z drobnym kruszywem
węglanowym na ich właściwości, Politechnika Warszawska, Warszawa 1983
43. Rusin Z., Zjawiska fizyczne w zamrożonym kruszywie i ich związek z
mrozoodpornością betonu , zeszyty naukowe PŚk, Budownictwo 29, Kielce, 1989
44. Bentur A., Bond 6, Darmstädter Massivbau-Seminar, Darmstadt 1991
45. Mindess S., Odler I., Skalny J., 8th ICCC, Vol. 1, pp.151-158, Rio de Janeiro 1986
46. Ollivier J.-P., Grandet J., Proc. RILEM Collog. Toulose, pp. A-14 to A22, 1982
47. Young J.F., in Permeability of Concrete, ACI SP -108, pp. 1-18, 1989
48. Maso J. C., 7th ICCC, sub-theme VII-1, Paris 1980.
49. Kucharska L., CWB 2/1999, str. 39-45
50. Monteiro P. J.H., Mehta P.K., CCR, Vol.16, pp. 127 - 134, 1986.
51. Grzeszczyk S., Matuszek-Chmurowska A., III Konf. Nauk.-Tech.,
MATBUD’2000, Mogilany 2000.]
52. Diamond S., 8th ICCC, Vol.1, pp.113-121, Rio de Janeiro 1986.
53. Grandet J., Ollivier J.P., 7th ICCC, Vol.3, pp.VII-63/68, Paris 1980
54. Mehta P. K., Concrete, structure, properties and materials, Englewood Cliffs, NJ,
Prentice - Hall, pp. 450, 1986
55. Miletié S.R., Ilié M.R., 10th ICCC, Vol.4, p.4IV023, Göteborg 1997
56. Monteiro P. J. M., Mehta P. KCCR, Vol. 15, pp. 378 - 380, 1985.
57. Kurdowski W., Chemia cementu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1991.
58. Scriver KL., Bentur P.L., Adv. Cem. Res. 1/4 , 1988
59. Winslow D.N., Engineering Foundation, New York, 1984, pp. 105-119
60. Piasta J., Piasta W.G., Beton zwykły, Arkady, Warszawa 1994.
61. Held M., Darmstädt Massivbau-Seminar, Band 6, II, Darmstädt 1991
62. Cordon W.A., Gillespie H.A., ACI, Proc. Vol. 60, No.8, pp.1029-50, 1963
63. Piasta W.G., Piasta J., CWB, Nr 3, str.83-87, 1997
64. Piasta J., Piasta W.G., Przegląd Budowlany 8/9, 1992
65. Ollivier J.-P., RILEM Tech. Comm. TC 116, Permeability of Concrete as a
Criterion of its Durability 1993
66. Piasta W.G., 9th ICCC, Vol.5, pp. 136 - 142, New Delhi, 1992
67. Piasta W.G., Schneider U., CCR, Vol. 22, No.1, pp.149 - 158, 1992
68. Piasta J., Piasta W.G., Sawicz Z., ACI SP 100-111, Vol.2, pp. 2153-2170, Atlanta
1987.
69. Piasta W.G., Sawicz Z., Owsiak Z., Koprowski G., 10th ICCC, Vol.4, 4IV018,
Göteborg 1997.
70. Piasta W.G., Proc. Internat. Symp., University of London 1990.
71. Piasta W. G., Korozja siarczanowa betonu pod obciążeniem długotrwałym,
monografia, Politechnika Świętokrzyska 2000,
72. Piasta W.G., Sawicz Z., Piasta J., CCR, Vol.19, No.2, pp. 216-227, 1989.
73. Farran J., Contribution mineralogique a l′etude de ladherence entre les constituans
hydrates des ciments et les materiaux associes, Rev. Mat. Constr., 490-491 i 492,
1956
74. Zimbelmann R., CCR, Vol.15, pp. 801-808, 1985
75. Grandet J., Ollivier J.P., CCR, Vol. 10, p.759, 1980
76. Pöllmann H., 9th ICCC, New Delhi 1992, p. 363
77. Piasta W.G., Heng S. S., Odporność siarczanowa obciążonego betonu z
wypełniaczami wapiennymi, CWB/1997.
78. Piasta W.G., Odporność siarczanowa kompozytów z cementu glinowego i kruszyw
wapiennych, pr. dr, Politechnika Poznańska, Poznań 1989.
79. Conjeaud M., Lelong B., Cariou B., 7th ICCC, Vol. III, p. VII-6, Paris 1980
80. Kurdowski W. i inni, XVII Konf. Nauk. Techn., Jadwisin 2000, str. 219-22..
81. Kurdowski W., XVI Konf. Nauk. Techn., Jadwisin 1998, str. 393-40...
82. Kurdowski W., Konf. Beton na progu nowego millenium, Kraków 2000,
83. Flaga K., Inż. i Budownictwo, Nr 6/95, str. 315-322
84. Flaga K., Furtak K., AiL, tom XXVII, z.4/1981
85. Flaga K., Furtak K., AiL, tom XXVIII, z.1-2/1982
86. Biliszczuk J., Beton do budowy mostów, Prace Naukowe Nr 32, seria 10,
Politechnika Wrocławska, Wrocław 1986
87. Hoła J., Naprężenia inicjujące i krytyczne a destrukcja naprężeniowa w betonie
ściskanym, monografia, Politechnika Wr., Wrocław 2000.
88. Godycki-Ćwirko T., Mechanika betonu, Arkady, Warszawa 1982
89. DiTommaso A., Evaluation of concrete fracture, Ed., Carpinteri A., Fracture
Mechanics of Concrete, Martinus Nijhoff Publishers, The Hague 1994
90. Baalbaki W. i inni, ACI Mat. Jour., Sep-Oct. 1991
91. Mierzwa J., Konf. Beton na progu nowego milenium, Kraków 2000, str. 85-95
92. Roy D.M., Jiong W., IX ICCC, Vol 6, Poster Session, New Delhi 1992
93. Piasta J., Grochal W., Pełzanie betonu z kruszywem węglanowym, PAN, Komisja
Budownictwa Ossolineum, Kraków 1987
94. Neville A.M., Dilger W.H., Brooks J.J., Creep of plain and structural concrete,
Construction Press, London, New York 1983.
95. Hilsdorf H.K., Schőnlin K., Burieke F., Dauerhaftigkeit von Betonen, Universität
Karlsruhe, 1992
96. Haynes H.H., Permeability of concrete in sea water, ACI - SP 65-2, pp.23-38