Tbait Tenab teik Uab Metô

Edisi 06, 9 Funhâ 2011 Funan Nua Npoi Haefes

Publikasi Gratis neik Uab Metô neu Kit Ok-okê a-nbi Format PDF
A’úbmepu : Yohanes Manhitu, Yogyakarta. Email: ymanhitu@yahoo.com

Koroleli nbi Noemuti. Foto: Yohanes Manhitu

♦ Internet ma Monit Moderen (Artikel)

Tuis neu ♦ Uab Ibrani, Uab Lê Mafenâ Mafanî (Hanaf nâko Pah Bian)
Edisi i ♦ Uab Metô In Statistik (Varia)
♦ Jendela (Puisi)

Tbait Tenab teik Uab Metô Edisi 06, 9 Funhâ 2011☼Tkoenoktém teu Blog Uab Metô http://uabmeto.blogspot.com

Internet ma Monit Moderen
NENO nasoup neno, ma monit
nabainön piuta. Nbi neno unû tuis
manaob neiki ‘nimaf, namuin neik
mesin tuis/makîtuï (mesin tik). Ma
kalu he tapein informasi natuin
hanaf, alakun radio es natonan kit.
Namunite, tivi metan-mutî ném ma
nmoê kit tít pristiwa nbi bale bian.
Kalobes onnanete, tivi warna npoi
ma sâ-sâ mapoin onlê asli. Ma
neno i, neisneis nbi mansian
moderen in monit, alakleö sâ-sâ
he manaob neik komputer. Nfin
nâko nane, internet (komputer
pukan amfaut pah-pinan ini
matalû neu pah-pah) a-njail
‘baelpalút lê tuaf namfafau npake
he nanaob mepu humâ-humâ,
nâko tuis talantea kios tivi
(televisi). Es onnane, kalobes, nbi
mé-mé, neis-neis a-nbi kota ‘naek
sin, monit moderen lof ka mafeitin
fa ben nâko sâ lê matekâ nak
internet. Talantea nmuî atoni bian
nak on i, “Ka nmuî tivi ka sâ-sâ,
ilolamu nmuî internet.”
Nâko oras internet nane nmulai
mapakê, pah-pinan i onlê nmâlél,
nane fun atoni nbi bale-es, kota ka
kuan, ‘nuüf ka mnesat, nabeï nbait
informasi nok tuaf bian a-nbi bale
bian nenô-fai, leku bônuamhá.
Natuin internet nane msat hit
nabeï tsounû sulat, dokumen,
foto, vidio, ma kanan data
eletronik lê nabeî masounû natuin
Tbait Tenab teik Uab Metô Edisi 06, 9 Funhâ 2011☼Tkoenoktém teu Blog Uab Metô http://uabmeto.blogspot.com
Artikel
alat i. Hit a-trasa onlê pah-
pinan ka nmuî fa ben in batas
ma tuän. Ka on fa neno unû lê
naheun nok mâneät humâ-
humâ ntomneu komunikasi
ma telekomunikasi fun in nah
oras namfau. Neno i, hine
napein in upan alekot a-nbi
pah moderen, sâ-sâ lê un-unû
hit ka tananain tite fa aî fê
masil-masil a-nbi tenab a-njail
realitas --- hit tite teik hit
matak. Ma internet a-nfei ma
nmanuab hit matak neu moët
“Masi kanan produk
teknologi nane onhe
naleok ma namlileb
kit, nalekoneis hit a-
tpasan matak lekleok
henait in kaisâ neik
kit neu moët amleüt
humâ-humâ.”
humâ-humâ lê fê feü neu kit.
Esantein, internet a-nfe
baelsonâ neu atoni he
nahakeb ma nanaob bisnis
uem-internet (warnet) lê tuaf
namfau npake he nfei
internet. Mepu i msat nasáb
tokpalsumâ ma susar neu loit.
Masi onnane, on atoin-
ahinat, hit musti tkios lekleok
k anan naom atas
Halaman 2
Liänâ ma Komputer
Foto: Microsoft Clip Art
(pembangunan) nbi hit pah-pinan
i. Naomatas es-es onlê loifatu
mahumâ bnapaf nua. In lof a-nmuî
ini bnapan alekot ma bnapan
amleüt. Internet nane lo naleok
ma ntulun tuaf namfafau, neis-
neis ameput-sin nbi bale ‘loö.
Natuin mesin humaf i mepu
namfafau nabeî manaob laba ma
ka tanekun fa oras. Me hit es-es
musti tsintiul neu internet in bulalu
(mleün). Nmuî bulalu namfafau lê
manaob natuin internet, onlê
gambar/foto ma filem porno
namfau lê mapasan a-nbi nae, lê
kalu liänâ-sin a-nkiso, lof naleün
sin moral ma lisan alekot. Nmuî
sounû virus humâ-humâ lê nabeî
naleün komputer abít ume aî
komputer mafitî (laptop) ma
nenekun nain data ok-okê. Bulalu
humaf bian eslê atoni nabák loit
nâko atoni bian in rekening. Moët
ilegal bian onlê mnait tuis aî sít he
 Edisi 06, 9 Funhâ 2011
>>
mâsosâ (ka nok fa ijin nâko tuaf) a-msâ namfau.
Es onnane, hit ok-okê nalekoneis tpaek internet
leokleok teik nekmeü ma sintilu henait hit kaisâ
tapein susar humâ-humâ. Oke-te, hit musti tpanat
liänâ an-anâ sin he npaek internet natuin lalan
ma palút alekot, onlê mepuskól aî ‘noinâ alekot
humaf bian. Nane atoin-ânaet, neis-neis neu
ainaf-amaf sin taes-sutais (tanggung jawab).
Hanaf i naleok me haef namfau ka manaob fa,
fun ainaf-amaf sin namepan neu mepu he namin
loit. Neu, sin ka nmuïn fa oras súk he npanat
liänâ-sin oras sin a-ntokon neu komputer matan.
He usoup tuis i, ukeo Kit es-es he kaisâ
tamtausan kanan teknologi feü lê nemantean kit,
fun sâ-sâ lê mamoëk nane neu atoin-amonit sin
pa(r)lút he nanaob mepu ma nepin hasil alekot.
Tlekâ alekot mesê eslê internet lê munî i tuaf
nifun natun fauk-fauk a-npake he natís palút
humâ-humâ. Baithe munî i ka nmuî fa internet,
alahe monit onmé. Masi kanan produk teknologi
nane onhe naleok ma namlileb kit, nalekoneis hit
a-tpasan matak lekleok henait in kaisâ neik kit
neu moët amleüt humâ-humâ nbi hit monit neno-
neno. Tkios lekleok, tnen lekleok henait taleok.
Yogyakarta, 17 Funsiô 2007
Yohanes Manhitu in tuis
Ume-kbubû aî Umêsubâ
Foto: Situs internet
Tbait Tenab teik Uab Metô Edisi 06, 9 Funhâ 2011☼Tkoenoktém teu Blog Uab Metô http://uabmeto.blogspot.com
Halaman 3
Uab Ibrani, Uab lê Mafenâ Mafanî
nâko Tuis Amnát
Eliezer Ben-Yehuda
Foto: Situs Internet
NBI ton amfafaut afinit, atoin-Yahudi sin napnikan
ma nenekun nain sin uab, fun sin nasaitan sin pah
mantaën (Ibrani: Eretz Yisroel) ma nasitbok a-nbi
bale-bale, nbi pah-pinan i. Ma lekâ sin natuan nbi
pah bian, sin uabe ka mamolok fa ben a-nbi sin
monit neno-neno, onlê un-unû. Sin uab asli fê
mapakê, me alaha nbi tuis kninô, lê alaha
ahínsulat-sin es nahine ma nbaca nbi oras onen.
Lekâ negara Israel mahakeb a-nbi ton 1948, fun
Zionisme lê Theodor Herzl na’úbe nbi ton 1896 neik
in pamflet lê majudul Der Judenstaat (Negara
Israel), uab Ibrani mapilî ma majalib on uab resmi
Pah Israel ini. Ma neu salit nane, uab Ibrani mafenâ
mafanî nâko uab tuis, ma njail uab mamolok.
Ahínmolok uf mesê kanan Eliezer Ben-Yehuda
(Eliezer Yitzhak Perlman) ntulun he natisib uab
Ibrani in hanfuaf-sin natuin hanfuaf amfaut lê in
naksanî nâko atoin-Yahudi sin sulat kninô.
Fun hakeb Pah Israel nane, uab Ibrani neno i
nmoin ma mapakê mafanî on uab neno-neno msâ
a-nbi sektor humâ-humâ: naobaplenat, skól, politik,
ekonomi, mhb. Ahínmolok-sin natonan kit nak uab
Ibrani nane uab mesleko nbi pah-pinan i lê mafenâ
mafanî nâko tuis amnát (abít sulat kninô).
He usoup tuis palpalâ i, au he uteab neu abaca-
sin ak, fun atoin-Yahudi sin sulat kninô, lê
atonisranî msâ a-npake ma matekâ nak Fefbelâ
Mnâ (Latin: Vetus Testamentum), hanfuaf-sin nâko
 Edisi 06, 9 Funhâ 2011 Halaman 4

>>
uab Ibrani msâ ntamanen es uab namfafau nbi Antologi Puisi Uab Metô:
pah-pinan i, neis-neis es uab lê atonisranî-sin
npake he nanaob onen ma fuat neu Uisneno (lê Nenomatne Nbolen
biasa matekâ nak Yahwe). Nbi Uab Metô msâ hit
tahín ma tpaek hanfuaf Ibrani sin onlê haleluya/
aleluia, hosana, shalom, mhb.

Yogyakarta, 29 Funnuâ 2008

Yohanes Manhitu in tuis

“Ma langue maternelle NOE nmuî in slutun ma tasi nmuî ini ‘punun; muït maninê
me permettais de faire le lien nmuî in sailumat, ma atonîhonis a-nmuî in sít he nateab

entre mon pays, me raciness et moi-même.” in tenab, he npules in Amoët-ma-Apakaet, in aonbian

manekat, aî pah-pinan on in balesnasat amasat. Kalu ka
(Atiq Rahimi, écrivain persan).
----- natuin sít nok piusbijól, tenab amasat nane nabeî ném

“My mother tongue natuin in toni, lê haef namfau ka matuï mnitâ fa. Henait
tenab nane nmoin nabala-piuta, mauthe in mapanat a-nbi
allowed me to make a tie
tuis amonit nâko batan neu batan. Neno es-es nok kun in
between my country, my roots and myself.”
human, fai es-es nok kun in masan. Neu mauthe es-es in
(Atiq Rahimi, a Persian writer)
human ma in masan mamalak piuta neik hanfuaf malulâ
-----
ma mahikib nenô-fai, nbi foknais ma oefát, nbi manit ma
“Au ainâ in molok
kanbait. Ma mauthe meisökan, ulan, anislutuf,
a-nfe kau baelsonâ he ‘fut ma ‘taul msâ manas kaisâ naleün nani.
au pah, au ‘poik ma au nonok.” (Teks abít buku kotin)
Buku in detail:
(Atiq Rahimi, atuis nâko Iran)
Apoin/Apoitan : Genta Press, Yogyakarta
.
Funan ma ton : Funfanû, 2009
Halaman : 190
ISBN : 978-979-3988-17-7

Tbait Tenab teik Uab Metô Edisi 06, 9 Funhâ 2011☼Tkoenoktém teu Blog Uab Metô http://uabmeto.blogspot.com
 Varia : Humâ-Humâ Ntomneu Uab Metô Halaman 5

Uab Metô In Statistik

Yohanes Manhitu es nasoni neu Uab Metô
nâko Ethnologue: Languages of the World, 14th Edition (accessed in 2001)

Populasi Amolok 586,000 es Timor Neontés (1997 Grimes, Therik, Grimes, Jacob). Amolok ok-okê a-
nbi Timor Neonsaet ma Indonesia tuaf 600,000.
Bale Mapakê es Pah Timor, es Neontés ma Neonsaet.
Kanaf UAB METO, METO, UAB ATONI PAH METO, UAB PAH METO, TIMOR, TIMORESE, TIMOL,
TIMOREESCH, TIMOREEZEN, DAWAN, TIMOR DAWAN, RAWAN, ORANG GUNUNG
Dialek/Logat AMFOAN-FATULE'U-AMABI (AMFOAN, AMFUANG, FATULE'U, AMABI), AMANUBAN-
AMANATUN (AMANUBAN, AMANUBANG, AMANATUN), MOLLO-MIOMAFO (MOLLO,
MIOMAFO), BIBOKI-INSANA (BIBOKI, INSANAO), AMBENU (AMBENO, VAIKENU, VAIKINO,
BAIKENU, BIKENU, BIQUENO), KUSA-MANLEA (KUSA, MANLEA).
Klasifikasi Austronesian, Malayo-Polynesian, Central-Eastern, Central Malayo-Polynesian, Timor,
Nuclear Timor, West.
Komentar Variasi dialek/logat namfau, es onnane amolok (nâko dialek bian) nparlú klei/sumanâ fauk he
nbiasa nok dialek feü, henait nabeî nanaob komunikasi efektif. Natuin aspek etnologi ma linguistik,
bale es-es nok kun in dialek. Amolok-sin a-ntek sin uabe nak 'Uab Meto'.

Mapakê msâ es: Timor Neonsaet (Timor-Leste)

Uabe in kanan ATONI

Populasi Amolok 14,000 es Ambenu (1989).
Kanaf UAB METO, METO, UAB ATONI PAH METO, UAB PAH METO, TIMOR, TIMORESE, TIMOL,
TIMOREESCH, TIMOREEZEN, DAWAN, TIMOR DAWAN, RAWAN, ORANG GUNUNG
Dialek AMBENU (AMBENO, VAIKENU, VAIKINO, BAIKENU, BIKENU, BIQUENO).
Komentar Variasi dialek/logat namfau, es onnane amolok (nâko dialek bian) a-nparlú klei/sumanâ fauk
he nbiasa nok dialek feü, henait nabeî nanaob komunikasi efektif. Natuin aspek etnologi ma linguistik,
bale es-es (a-nbi Pah Timor) nok kun in dialek. Amolok-sin a-ntek sin uabe nak 'Uab Meto'.

Hai fê mimolok Metô

fun nane hai molok lê
musti mapanat.

Tbait Tenab teik Uab Metô Edisi 06, 9 Funhâ 2011☼Tkoenoktém teu Blog Uab Metô http://uabmeto.blogspot.com
 Sastra : Puisi Halaman 6

Jendela
Jendela

Nâko: Yohanes Manhitu

Nbi uemkase amfautin, ho lof míte -

neuspalaf lê biasa nabia nesu mnanû.
In upan lo ka nfinin fa nesu ‘naek ini
fun feësat ume manesû kamajendela.

Haef namfau ho nekam naheun mae

aî lasimtaus lê naplenat ma nükan ko.
Ho mumtau mis he mkios mutuin nesu,
me jendela nfe ko baelsonâ he mupén.

Haef bian ho smanam ka nít fa manas

fun in nâló nâko meûsinê atanâ alekot.
Jendela nfain lalan mesê neu meûsinê
henait ho smanam kaisâ a-nmaknenê.

Foto-sin: Microsoft Clip Art Nesu ma jendela, fai bian onlê akabin -
nbi mé nesu nhaek, jendela npaumák.
Nâko:
Yo- hanes Me nobesat nesu nmes kun es mapules
Man- hitu fun jendela nane alaha abiat, aî atulun.

Nbi uem-
Nmuî molok nak jendela lalan amleüt
kase am-
fautin, ma nesu es lalan amaneot, lalan alekot.
ho lof míte -
Sekaumsekau es a-ntam natuin nesu,
neus-
kaisâ nasaitan ume nane nleuk jendela.
palaf lê biasa
nabia nesu mnanû.
In upan lo ka nfinin fa nesu ‘naek Kupang–Timor, Funtenû 2004
ini

Neu totis ma komentar ntomneu media i, msounû email neu

ymanhitu@yahoo.com

Tbait Tenab teik Uab Metô Edisi 06, 9 Funhâ 2011☼Tkoenoktém teu Blog Uab Metô http://uabmeto.blogspot.com