Leħen il-Qala - Għid 2011

Il-Kelma
tal-Arċipriet
Rev. Kan. Dr Joe Zammit

Biex ma naslux għad-divorzju!

Ġejt mitlub inniżżel bil-miktub omelija li għamilt ftit ta’ żmien ilu fil-Parroċċa tal-Qala fejn jiena Arċipriet. Il-ħsieb
kien wieħed sempliċi u forsi għalhekk hu validu, idur mal-ħajja tal-familja fid-dawl ta’ dak li niċċelebraw waqt is-
sagrifiċju tal-quddiesa. Nitkellem fuq disa’ punti li tan-nofs, inzerta, l-iktar importanti.
• Fil-bidu ta’ kull quddiesa aħna nitolbu maħfra tan-nuqqasijiet tagħna. Kemm tinħtieġ din il-kwalita’ fil-ħajja
tal-koppja; li nammetti li jiena jista’ jkun li qiegħed fl-iżball u mhux dejjem il-parti l-oħra.
• Dritt wara nfaħħru ‘l Alla bit-talba tal-Glorja u hawnhekk nistgħu nitgħallmu wkoll biex inżommu lil xulxin
iktar fil-ġieh, kif nitkellmu minn xulxin quddiem l-oħrajn, per eżempju.
• Nisimgħu mbagħad il-Kelma t’Alla. Is-smigħ huwa element nieqes ħafna fil-familja, kemm minħabba
n-nuqqas ta’ ħin, kemm għax ma nafux nisimgħu. Għalhekk ikun hemm min ifittex barra mid-dar, biex xi
ħadd jisimgħu u jikkumpatih.
• Wara dan ngħaddu biex noffru lilna nfusna u l-ħwejjeġ tagħna waqt l-offertorju, u l-istess nistgħu nagħmlu
meta nibdew il-ġurnata biex noffru l-ħidma tagħna lil Alla, fil-fatt it-talba tas-saċerdot hekk tgħid: ‘frott tal-
art u xogħol il-bniedem... frott tad-dielja u xogħol il- bniedem’.
• Naslu mbagħad għall-iktar punt fokali u nodali, li jgħaqqad il-ħajja tal-familja kollha u jżommha sħiħa
u stabbli, qed nirreferi għas-sagrifiċċju ta’ Kristu, waqt il-konsagrazzjoni. Mingħajr sagrifiċċju mhemmx
imħabba, mingħajr sagrifiċċju mhemmx żwieġ.
• It-talba tal-Missierna hija t-talba tagħna proprja bħala ulied tal-istess Missier u aħwa bejnietna. Jekk nitolbu
flimkien id-dar, nibqgħu magħquda. Hekk dejjem tgħallimna u hekk nemmen anki mill-esperjenza li għandi
għax il-kwistjonijiet u l-argumenti li jistgħu jinqalgħu bejn il-koppja jintfew normalment fl-ambitu tat-talb.
Għax fit-talb il-qalb ma tibqax hekk iebsa.
• Agħtu l-paċi lil xulxin, ikompli s-saċerdot. M’għandhiex x’taqsam ħafna wkoll din l-istedina biex tibqa’
l-għożża tal-imħabba fil-familja? Intom stess ġie li tgħidu li ngħaddu minn xiex ngħaddu matul il-ġurnata,
qatt ma mmorru norqdu qabel ma nirranġaw bejnietna.
• L-Ewkaristija li niċċelebraw hija wkoll l-ikla tal-Mulej. Hawnhekk għandna għax nitgħallmu ħafna. Għar-
raġuni li biex insibu mod li nieklu flimkien bil-kwiet imqar il-Ħadd, qed ikollna naqbdu d-djarju u naraw
meta ser jirnexxielna. Mhux biex niddevertu, imma biex nieklu! Ħaġa daqshekk essenzjali. paġna 2 ► 1
 Leħen il-Qala - Għid 2011

From The Editor:

To All Qala English speaking brothers and sisters. F’Din il-Ħarġa
Dear brothers and sisters,
We are very pleased to note that the English
speaking community in Qala has grown. In view l-Kelma tal-Arċipriet 1
of this The New Editorial Board of our magazine Ġwanni Pawlu II Beatu! 3
“Lehen il Qala” (the Voice of Qala) in one of it’s first Editorjal 6
meetings, has unanimously decided that it would Frak ta’ Storja 7
be a nice gesture on our part, to include you all by
Apprezzament: Dun Anġ Buttigieg 9
dedicating a page or more if the need arises, in a
Il-Konverżjoni fil-Bibbja 11
language which you all can understand, English.
The Scientific Death of Jesus 13
In this space we will be discussing various L-Istorja Twila tal-Ħniena... Trid Tasal sa Għandi 15
topics, for example, parochial, civic, social, cultural, Trades and Crafts in the Maltese Islands - Reċensjoni 17
traditional and others, excluding only politics.
Katekeżi Luqa 9: Versi 1-17 19
The fact that you have settled here in our village, O Ġużeppi Kollok Qdusija 21
allows us to believe that apart from enjoying our Dun Karm Xerri 50 sena Saċerdot 24
pleasant environment, you may also wish to share ‘Is-Sabar jista’ kollox’ 26
with us our traditions and customs. Therefore we Missjoni ta’ Talb u tagħlim mix-Xirka 28
feel that this page would further bridge the gap Mid-Djarju ta’ Ġużepp Debono 29
between us, while giving us the opportunity to
Riflessjoni fuq il-Via Sagra 32
keep you informed and invite you to participate in
Ġiet mal-Posta! Mela x’fiha? 35
whatever is going on at the given moment.
O Żmien Ħelu 37
Of course we will happily welcome your Gozo International Celebration 40
comments, ideas or suggestions and above all, Be not afraid 43
we would like you to feel that should you have Seminar Parrokkjali - Frar 2011 47
any problems or questions concerning life in our
Paġna Adoloxxenti u Żgħażagħ 49
village, you will be most welcome to approach us
Paġna Żgħażagħ tal-Armar 51
and be assured of our support and assistance. You
Programm - Stedina Randan 2011 53
can also contact us by Email or through the post.
Persunaġġi Qalin 57
We hope that our sincere gesture will find your Australian Qala Association 61
co-operation and appreciation, and we will look
Informa 63
forward to getting to know you in the near future.
Il-Qala raħal mill-eqdem 65
WE thank you and send our regards to You all.
Ġublew tad-Deheb: Suor Eletta Vassallo 66
Euchar Mizzi. L-esperjenza li qed ngħix 67
Editor. Il-Ħajt tal-Kappella tal-Kunċizzjoni 69
Email: lehenilqala@gmail.com Edukazzjoni Ħolistika għal Uliedna 71
Kronaka tal-Parroċċa 75
◄ paġna 1
Ritratt tal-Ħarġa 85
• Fl-aħħar tal-quddiesa nisimgħu l-kelma li fiha
s-sens ta’ obbligu, biex immorru nagħtu xhieda
ta’ dak li ċċelebrajna. Hawnhekk ikolli ngħid li din
hija ta’ ċanfira fina għalina l-insara li nemmnu,
għax minflok ma noffru lil pajjiżi oħra s-soluzzjoni
- il-Qala
Lehen
li jista’ jkollna u għandna bħala nsara f’idejna, It-38 Sena • No. 107 - Serje E - No. 17 • Għid 2011
donnu rridu nidħlu fis-sqaqien tagħhom. Meta ■ Direzzjoni u Amministrazzjoni: Uffiċċju Parrokkjali,
Pjazza San Ġużepp, Qala, Għawdex.
Ġesù nnifsu ma joqgħodx lura milli jistqarr, anki Tel/Fax: 2155 6684 • Mobile: 9940 3612
llum quddiem il-ġnus kollha: ‘Jiena d-dawl tad- ■ Toħroġ tliet darbiet fis-sena, fix-xhur t’April, Awwissu u Diċembru,
u titqassam b’xejn iżda kull offerta tiġi aċċettata.
dinja, min jimxi warajja ma jimxix fid-dlam, iżda
■ Il-fehmiet li jistqarru l-awturi u l-korrispondenti tal-artikli li jiġu
jkollu d-dawl tal-ħajja’ (Ġw 8,12). Dak li l-aktar ppublikati m’humiex neċessarjament dawk tal-Bord Editorjali.
jimpurtana, fl-aħħar mill-aħħar. ■ Kull korrispondenza għandha tintbagħat lill-Bord Editorjali,
“Leħen il-Qala”, Dar Parrokkjali,
Pjazza San Ġużepp, Qala, Għawdex.
Mela biex ma naslux għad-divorzju rridu nibdew nqisu ■ Ritratti tal-qoxra: Ħajr lil Frankie Ion Magro. Mob: 9903 7438
l-ħajja tad-dar fuq dak li niċċelebraw waqt l-Ewkaristija ■ Isettjat: Mario Bugeja. Mob: 7956 0992
2 fid-Dar ta’ Alla.  ■ Stampat: A&M Printing Ltd. Qala. Tel: 2155 3217
 Leħen il-Qala - Għid 2011

ĠWANNI
PAWLU II
BEATU!
Rev. Can. Dr. Joe Zammit JUD.

Kif nista’ ninsa dik il-ħarsa profonda, meta wara konferma tal-istess grazzja li kont irċivejt minn
għaxar snin mill-ordinazzjoni saċerdotali, kont sibt idejh dak il-Ħamis filgħaxija, meta fis-Sollennita’
ruħi wiċċ imb’wiċċ miegħu waqt udjenza li kellu tat-Tlugħ il-Mulej fis-Sema, fil-31 ta’ Mejju tal-
ma’ grupp ta’ isqfijiet mid-dinja kollha, li għaliha 1984, fil-Bażilka ta’ San Pietru f’Ruma, kien qiegħed
kont preżenti minħabba li fil-jiem li kienu miġbura idejh fuq rasi, l-aħħar wieħed minn fost 77 li konna
għall-irtir annwali tagħhom, jien kelli nagħmel it- ordnajna. Zammit kunjomi u għalhekk inzertajt
traduzzjoni bl-Ingliż lil dawk ta’ lingwa Ingliża? l-aħħar u donnu idejh ma setgħux jinqalgħu minn
Niftakru lill-Papa Ġwanni Pawlu II dakinhar fis-Sala fuqi, forsi wkoll għax ma kien baqagħlu lil ħadd
Pawlu VI il-Vatikan, riesaq lejna li konna fuq, ħdejn iktar warajja.
l-imsemmija isqfijiet li kienu ħafna qrib is-Sedja
Tiegħu. Wara li qara l-messaġġ għall-okkażjoni
quddiem folla ta’ nies kbira, u tana l-barka, wasal
ħdejna t-tradutturi u sellmilna filwaqt li jiena minn
taħt l-ilsien kważi għidtlu: ‘Santo Padre, 10 anni
fa mi ha ordinato sacerdote’ u hu, li kien għoddu
kompla fil-mixja, dar lejja u b’ħarsa li l-memorja
qatt ma tinsiha, u li biha kellimni iktar milli kieku
qalli xi kelma, għamilli salib żgħir fuq moħħi, qisu

3
 Leħen il-Qala - Għid 2011

Dlonk sieħbi, llum Dun Renato Borg, u jiena ħsibna

li kienet tkun xorti kbira għalina li kieku nilħqu
l-ħatra tal-Papa l-ġdid billi kellna ngħaddu Ruma
qabel naslu lura Malta. U fil-fatt hekk kien ġara għax
dik il-lejla stess li wasalna bit-train Ruma, kien ġie
elett Papa l-Kardinal Albino Luciani, li ħa l-isem ta’
Papa Ġwanni Pawlu I. Niftakarna nistrieħu għajjenin
fuq bank fi Pjazza San Pietru bil-gazzetta qisha liżar
f’idejna mimlija tagħrif fuq il-Kardinali li daħlu
għall-Konklavi. Kommozzjoni mhux żgħira xħin tara
l-fumata bianca.

Ma damx imexxi l-Knisja dan il-Papa ta’ tjubija kbira,

kif kulħadd jiftakar. U meta l-aħbar tal-mewt tiegħu
waslet f’widnejn il-Kardinal Carol Woytila, hekk kien
hemm imniżżel fi ktieb li ġie f’idejja darba, ħalla
f’tagħmiża l-kolazzjon li kien qed jieħu fejn kien
jgħix fi Krakovja, għax kien jaf li fl-aħħar konklavi
kien ġie minn ta’ quddiem ħafna. U hekk, f’Ottubru,
niftakarni issa mhux fil-pjazza ta’ San Pietru imma
fis-sala tat-TV tas-seminarju ta’ Għawdex fejn kont
seminarista, nassisti ma’ sħabi għal fumata bianca
oħra, din id-darba tiegħu, tal-kbir u maħbub Papa
Ġwanni Pawlu II, Qaddej t’Alla.

Mal-Pontifikat tiegħu ma stajtx ma nintrabatx għax

kien fi żmienu li tgħallimt fis-seminarju, kien hu li
Anki dawk l-idejn għadni nħoss l-effett kariżmatiku ordnani saċerdot kif għidna, kien taħt il-ħarsa mill-
tagħhom minkejja li bosta żmien issa għadda bħal qrib tiegħu li studjajt fl-universita’ pontifiċja tal-
berqa. Kif ukoll dik it-tgħanniqa tal-paċi u dawk Lateran f’Ruma, li kien iżurha fil-bidu ta’ kull sena
il-kelmiet qosra imma qawwija ‘Itlob għal art akkademika... Hemm ukoll kelli x-xorti li niltaqa’
twelidek’, fiż-żmien meta Malta kellha bżonn tassew miegħu meta bħala studenti tal-Istudju Rotali konna
din it-talba. nissieħbu mat-Tribunal tar-Rota Romana fil-laqgħa
annwali tiegħu mal-Papa.
Flimkien miegħi kien hemm tliet saċerdoti oħra
Għawdxin u minn Malta Patri Karmelitan, naħseb
li qed niftakar sewwa. Ilkoll offrejnielu rigal sabiħ
ħafna, plattin fond żgħir tal-fidda mastizz b’munita
f’nofsu tal-Gran Mastru Fra Emmanwel Marie de
Rohan Polduc (1775-1797). Din il-munita kien
irregalaha l-Konti Professur Sir Luigi Preziosi (1888-
1965) lill-ispiżjar il-Kav. Joe Borg għat-tieġ tiegħu fl-1
ta’ Diċembru 1945, prim kuġin ma’ missieri, wieħed
miż-żewġ parrini fil-Prima Messa tiegħi li ċċelebrajt
xahar wara, u li hu kien irregala lilna biex nagħtuh
lill-Papa, akkumpanjat b’iskrizzjoni bit-Taljan. Kienet
għoġbitu wisq lill-Papa kif bagħat jgħidilna permezz
tal-E.T. Mons. E. Martinez, Sostitut tal-Belt tal-
Vatikan, f’ittra ta’ ringrazzjament ftit żmien biss
wara, mibgħuta nhar it-8 ta’ Ġunju 1984 u li ġiet
f’idejja propju dan l-aħħar.

Iżda r-relazzjoni tant qrib miegħu kienet ilha ġejja

minn mindu kien laħaq Papa. Kont qiegħed il- L-ispirtu tiegħu kien sar l-ispirtu tiegħi. Skoprejtu
Ġermanja fil-vaganzi tas-sajf għall-istudju tal-lingwa bħala missier l-iktar, mbagħad bħala ħabib, jew aħjar
4 u fil-bidu ta’ Awwissu kien miet il-Papa Pawlu VI. kumpann, bħala ideal li l-qalb tispira, bħala maħbub
 Leħen il-Qala - Għid 2011
– jekk nista’ nsejjaħlu hekk, għax speċjalment meta
kien fl-aħħar snin ta’ ħajtu jissielet biex jgħix, kont
inħoss li parti minni kienet qed tbati sewwa. Ma
nistax inħares lejn ħajti mingħajr ma niftakru jħares
fiss lejja.
Xena mill-isbaħ li mhux biss jien rajt imma kienet
taħt ir-reflectors tad-dinja, kienet waqt il-velja tas-
Sena tal-Ġublew tal-Inkarnazzjoni, mal-bidu tal-
millennju li għalih kien tant ħejja lill-Knisja, meta fuq
pjanura enormi konna madwar 2 miljun żagħżugħ
jekk mhux iktar u hu żagħżugħ iktar minna, jxejjer
il-bastun f’idejh u jkanta kif seta’, minkejja li l-lejl
kien daħal sewwa. L-għada kelli x-xorti li nqaddes fil-
konċelebrazzjoni li hu mexxa, ma’ mijiet ta’ saċerdoti
ta’ kull razza u lingwa. Niftakarna, wara l-quddiesa,
ningħataw flixkun nbid li ma ntużax, bħala tifkira!
U iktar minn hekk, mixja lura minn Tor Vergata,
qisha fid-deżert tas-Sahara lejn iċ-Ċentru ta’ Ruma
fejn konna qed nalloġġjaw, bil-fliexken tal-ilma li
kontinwament kienu jagħtuna, u bil-flixkun tal-inbid
li ma ħallejniex warajna! Kienet sħana li f’ħajti qatt
ma ħassejt bħalha.
Differenti kienet il-laqgħa, f’ambjent sabiħ u f’ċertu
sens frisk minkejja li kien is-sajf, fil-ġurnata l-oħra
dinjija taż-żgħażagħ li kienet saret qabilha l-Polonja,
f’Czestochowa. Niftakar il-Gen Verde ikantaw is-
Salve Regina fl-aħħar tal-Quddiesa u l-Papa kien qisu
qed isaltan fuq id-dinja kollha, dinja li kienet għadha
kemm ħarġet mill-ħakma qalila tal-komuniżmu fl-
Ewropa, bis-saħħa tiegħu, u wiċċu kien jixgħel f’dija
waħdanija. Illum din ix-xena għadha mfakkra bi
statwa wara s-Santwarju tal-Madonna s-Sewda u
l-ħarsa tiegħu fuq il-pjanura tagħtik x’tifhem li qed
iħares ‘l bogħod fuq il-Knisja, fuq id-dinja. Ħarsa li
timpressjonak.
Ittra risposta twila għal ittra qasira li kont bgħattlu
f’għeluq it-18-il sena tas-saċerdozju tiegħi, għadni
ngħożżha u nibqa’ ngħożżha. Kien apprezzaha
ħafna, hekk kitibli u filwaqt li berikni, talab fuqi mill-
Ispirtu s-Santu ‘un’abbondante effusione di grazie
per una rinnovata e feconda dedizione al ministero
presbiterale’.
U dakinhar tal-mewt tiegħu, jaħbat propju għeluq
żmieni. Kif nista’ qatt ninsa t-titjira tiegħu lejn
is-Sema! Ħalla wisq marka qawwija ġewwa fija.
L-iktar meta bħal fuq salib imsallab kien jitfaċċa
mit-tieqa tal-appartament tiegħu kull nhar ta’
Ħadd biex ibierek id-dinja. Mingħajr saħħa fiżika...
Bħal dakinhar meta kont tant qribu fuq il-Fosos
tal-Furjana u wara l-Quddiesa tal-Beatifikazzjoni
tat-tliet Maltin ħutna, niżel borġ u bilġri ttieħed in-
Nunzjatura. Imma propju f’din id-dgħufija kien qed
ikompli f’ġismu t-tbatijiet ta’ Kristu li għalih kien
talab, hekk kif xiref għall-ewwel darba minn fuq
il-gallarija ta’ San Pietru biex isellem il-ġemgħa, li
l-qlub tal-bnedmin kollha jinfetħu mingħajr biża’. 
5
 Leħen il-Qala - Għid 2011

L-Editorjal

“L-Akbar Ġimgħa tas-Sena għall-Insara”

Ninsabu fl-akbar ġimgħa li għandha l-Knisja Kattolika.
Il-ġimgħa l-Kbira jew kif inhi magħrufa aħjar, Il-Ġimgħa
Mqaddsa. Ġimgħa li tibda b’Ħadd il-Palm u tispiċċa sa Ħadd
il-Għid.
Ġimgħa li matulha aħna l-insara nikkommemoraw l-aħħar
mumenti tal-ħajja ta’ Ġesù fuq din l-art. Mumenti li apparti
Ħadd il-Palm, huma mumenti ta’ swied il-qalb, mumenti ta’
tbatija u sofferenza li ġarrab is-Sinjur tagħna Ġesù qabel ma
radd ruħu fuq il-għuda tas-Salib Imqaddes.
Dawn huma mumenti ta’ riflessjoni u talb. Ġranet li fihom
il-Knisja terġa’ tfakkarna fil-Passjoni, it-tbatija u l-mewt ta’
Ġesù. Ġranet kbar li huma Festi Sollenni għall-insara kollha
mxerrdin mad-dinja.
Ħadd il-Palm: Il-Poplu Lhudi dar ma’ Ġesù u ried jaħtru
Sultan tiegħu fuq din l-art. Imma Ġesù ma ġiex biex ikun
Sultan ta’ din id-dinja imma tas-Sema minn fejn niżel u sar
bniedem bħalna biex jifdina u jsalvana.
Ħamis Ix-Xirka: Meta Ġesù waqqaf is-Sagrament tal-
Imħabba, l-Ewkaristija biex kif kien wegħidna, Huwa jibqa’
magħna sa l-aħħar taż-żmien. Jum Kbir. Jum it-twaqqif
tas-Saċerdozju, ir-rappreżentant ta’ Kristu fuq din l-art.
Hawn l-Isqof ibierek iż-żejt il-ġdid li bih jindilek is-Saċerdot
fl-Ordinazzjoni tiegħu, il-moribond qabel iħalli din il-ħajja
u t-tarbija meta tissieħeb fil-Ġisem Mistiku ta’ Ġesù u ssir
membru tal-Knisja.
Il-Ġimgħa l-Kbira: Jum l-Espożizzjoni ta’ Ġesù Ħaj, imma qed
jiġi mfakkar l-episodju tal-passjoni, it-tbatja u l-mewt tiegħu.
Knisja siekta, mehdija fil-visti, fit-talb u l-meditazzjoni
quddiem ix-xbiha tal-Qabar ta’ Kristu - Is-Sepulkru. Kmieni
fil-għaxija l-qari tar-rakkont tal-Passjoni u wara l-Adorazzjoni
tas-Salib Imqaddes, fejn aktar milli nbusu x-xbiha ta’ Kristu
Msallab, aħna nkunu qed nagħmlu turija ta’ aċċettazzjoni
tas-Salib tagħna individwalment b’imitazzjoni ta’ Ġesù.
Sibt il-Għid: Filgħodu naqraw is-Salmi kif nagħmlu anke
l-Ħamis u l-Ġimgħa. Filgħaxija mbagħad nilbsu l-aħjar
ilbies li għandna u mmorru bi ħġarna sabiex f’komunità
sħiħa niffesteġġaw l-Akbar Festa tal-Insara Kattoliċi – Il-
Qawmien mill-mewt tas-Sinjur tagħna Ġesù. Ir-rebħa ta’
Ġesù fuq il-mewt. Rebħa li anke aħna jekk ngħixu ħajja
tajba għad ikollna sehem minnha meta nqumu fl-aħħar
jum. Hawn nassistu għall-qari tal-Antik Testment u anke tal-
Ġdid Testment b’numru ta’ lezzjonijiet. Il-Lejl Qaddis jibda
bil-mixegħla tal-Blandun, li jissimbolizza d-Dawl ta’ Kristu
li permezz tiegħu d-dinja jekk, trid tista’, tara timxi bla ma
tinfixel. Wara titkanta l-Exultet li tispjega l-qdusija u l-kobor
ta’ dan il-Lejt Qaddis. Imbagħad titkanta l-Glorja li tħabbar li
Kristu Qam mill-imwiet kif kien qal!
Ħadd il-Għid: Jum l-Irxoxt ta’ Ġesù mill-mewt. Ir-Rebħa
li fuqha hija mibnija l-fidi tagħna. Insibu miktub fil-kotba
mqaddsa li kieku Ġesù ma rebaħx fuq il-mewt, fiergħa kienet
tkun il-fidi tagħna. Nifirħu għalhekk meta naraw ir-reffiegħa
jiġru bl-Istatwa tal-Irxoxt li tissimbolizza l-qawmien mill-mewt
tal-Imgħallem tagħna Gesù. Ir-rebħa ta’ Ġesù fuq id-dnub.
Ejjew mela lkoll kemm aħna nagħmlu użu mill-fidi tagħna u
nersqu sabiex ingawdu u nibbenefikaw minn daqstant ġid
Spiritwali, li joħroġ minn dawn il-Festi kbar li ta’ kull sena
niċċelebraw f’dan iż-żmien tar-Randan, li jsib il-qofol tiegħu
fil-Lejl Qaddis tal-Għid u li jibqa’ sejjer għall-50 ġurnata oħra
sal-Pentekoste. B’hekk nissaħħu fil-fidi u nimlew lil qalbna
bil-Ferħ Qaddis tal-Għid u nsiru poplu aktar twajjeb, ta’ fidi
u magħqud. 
Euchar Mizzi.
Editur.

Appell: Rivista Leħen Il-Qala

Il-Bord Editorjali tar-rivista “Leħen Il-Qala” għandu pjaċir jikkonferma li qed jagħmel kull ma jista’ sabiex
ikompli jikkonsolida l-kwalità ġa tajba tar-Rivista. Mhux biss, iżda qed isir dak kollu possibbli sabiex din il-
kwalità tkompli togħla u titjieb.
Kif wieħed jista’ jifhem dan isir b’żewġ modi;
• b’investiment ta’ ħsieb, ippjanar u ħidma, u dan kollu qed isir fuq bażi volontarja,
• b’investiment finanzjarju kemm f’dik li hija kwalità ta’ stampar kif ukoll kwalità tal-karta u l-preżentazzjoni.
Dan qed isir ukoll.
Għalhekk il-Bord jappella lilkom għeżież qarrejja regolari ta’ din ir-rivista, sabiex bħala apprezzament ta’
dan kollu, b’mod volontarju toffru xi ħaġa żgħira biex tagħmel tajjeb għall-ispejjeż involuti. Il-ġenerożità
tal-Qalin m’hemmx għalfejn tistaqsi għaliha. Kunu ġenerużi mar-Rivista tagħkom.
Grazzi.
Il-Bord Editorjali.
6
 Leħen il-Qala - Għid 2011

Fil-Qala ta’ Għawdex (1850 – 1865)

Frak ta’ Storja

Winston L. Zammit B.A.,(Hons.), P.G.C.E., M.A.

Fil-perijodu li sejrin nitkellmu fuqu (1850-1865) il-Qala kienx hemm Għassa tal-Pulizija fir-raħal tal-
kien għadu daqsxejn ta’ raħal fil-Lvant ta’ Għawdex, li Qala.
kien għadu jifforma parti mill-Parroċċa tan-Nadur. Iċ- Dan joħroġ minn petizzjoni li saret fil-bidu tal-1858, li
ċentru ta’ dan ir-raħal żgħir kien mingħajr ebda dubju biha l-Viċi-Parroku Dun Albert Bajada u oħrajn kitbu
s-Santwarju tal-Immakulata Kunċizzjoni. Ir-raħal tal- biex titwaqqaf għassa oħra tal-Pulizija fil-Qala. Iżda
Qala f’dak iż-żmien, kif se naraw kien għadu nieqes din it-talba ma ġietx milqugħa mill-Gvern Kolonjali. (8)
minn ċerti servizzi.
Talba oħra għall-istess skop reġgħet saret minn Dun
Viċi-Parroċċa: B’digriet tal-Isqof Mons. Publiju Marija Albert Bajada fil-31 ta’ Diċembru 1861. Din id-darba
Sant tal-1 ta’ Mejju r-risposta tal-Gvern Konlonjali, permezz ta’ ittra tat-12
1855, is-Santwarju tal- ta’ Frar 1862 kienet, ‘that your request will be taken into
Madonna tal-Kunċizzjoni consideration’. (9) Iżda Dun Albert u xi nies oħra tal-
ġie elevat għall-grad ta’ Qala ma qatgħux qalbhom għax fid-29 ta’ Settembru
Viċi Parroċċa, fil-limiti 1862, reġgħu għamlu talba għall-istess skop. Din it-
tal-Parroċċa tan-Nadur. tielet talba, reġgħet ma ġietx milqugħa. (10)
Il-Qala kellu jkollha Viċi-
Parroku residenti għall- Titjib fl-Infrastruttura: Il-Viċi-Parroku Dun Albrt Bajada
amministrazzjoni tas- ma kienx jehda jaħdem u jirsisti għall-ġid tal-Qala.
Sagramenti nkluża F’Awwissu 1858, il-Gvern Kolonjali rċieva petizzjoni
l-Magħmudija. minn għand il-Viċi-Parroku u xi residenti fil-Qala, ‘for the
L-ewwel Viċi-Parroku repair of the road leading to the church’. (11)
kien Dun Anton Jidher li x-xogħol fuq din it-triq sar fis-snin ta’ wara.
Camilleri. (1) Warajh Dan joħroġ mis-seduta tal-Kunsill tal-Gvern tal-15
bħala Viċi-Parroki, t’April 1861, fejn insibu li l-Kunsill approva vot ta’ £90,
nsibu lil Dun Albert ‘“for continuing the road at Qala to the church of that
Bajada (2) u lil Dun village’. (12) Dan il-vot juri biċ-ċar li sa April 1861, ix-
Manwel Galea. (3) xogħol fuq din it-triq kien diġà nbeda.
Servizz ta’ Tabib tal-Gvern: Fl- Servizzi Privati: L-uniku tagħrif dwar servizzi privati
1848, il-Gvernatur Sir Richard More O Ferrall (1847- huma dwar il-ħwienet tal-inbid, li dak iż-żmien kienu
1851) daħħal is-sistema ta’ tabib imħallas mill-Gvern
“Medico dei Poveri” jew “Medico di Pulizia”, għall-
kampanja ta’ Malta u Għawdex. Għal dan il-għan il-
gżira ta’ Għawdex, inqasmet f’żewġ distretti. Wieħed
mid-distretti ta’ Għawdex, kien In-Nadur, Ta’ Sannat u
x-Xewkija. Bħala tabib ta’ dan id-distrett b’salarju ta’
£14 fis-sena, inħatar Dr. Lorenzo Portelli. (4)
Fit-13 ta’ Frar 1857, il-Gvern ħatar lil Dr. Guseppe
Dimech bħala Tabib tal-Pulizija għall-irħula tan-Nadur,
Xagħra, Xewkija u Qala. (5) Huwa rtira minn din il-
kariga fil-31 ta’ Diċembru 1858. (6)
Talba Għal Għassa Tal-Pulizija: Rapport dwar
id-distribuzzjoni tal-Pulizija f ’Għawdex fl-14 ta’
Frar 1853 jgħidilna li kien hemm b’kollox, 25
membru tal-korp stazzjonati f ’Għawdex li kienu,
Spettur, 4 surġenti u 20 Kuntistabbli. Minnhom
surġent u tliet kuntistabbli kienu jieħdu ħsieb
in-Nadur u l-Qala. (7) Iżda jidher biċ-ċar li ma
7
 Leħen il-Qala - Għid 2011
popolari ħafna f’Malta u Għawdex u li kienu jservu ta’
Ċentri Soċjali qabel ma twaqqfu l-każini.
Minn rapport tal-pulizija bid-data tal-24 ta’ Ġunju
1852 nafu li kien hemm 14-il ħanut tal-inbid fil-Qala,
Għajnsielem u l-Mgarr.(13) Rapport ieħor mill-Uffiċċju
tal-Pulizija tal-25 ta’ Novembru 1852, jgħidilna li kien
hemm sitt ħwienet li jbiegħu l-inbid u l-ispirti fil-Qala.
(14)
Bżonn ta’ Skola: Fil-perijodu li qegħdin nitkellmu
fuqu, fil-Qala ma kienx hemm skola primarja tal-Gvern.
L-eqreb skola primarja tal-Gvern kienet fir-raħal tan-
Nadur. (15) Issa wieħed jassumi li minħabba l-bogħod,
ftit kienu t-tfal tal-Qala li kienu jmorru f’din l-iskola.
Għaldaqstant il-Viċi-Parroku Dun Manwel Galea, ħass
il-bżonn li jkun hemm xi forma ta’ tagħlim fir-raħal
tal-Qala. Għaldaqstant fil-11 ta’ Jannar 1861, il-Viċi-
Parroku Galea bagħat petizzjoni lill-Gvern. Fiha stqarr
li billi ried ikun ta’ ġid għal għajru, kien iddeċieda li
jwaqqaf skola pubblika fil-villaġġ tal-Qala, fejn kien se
jgħallem il-bażi tal-grammatika u żewġ ilsna, it-Taljan u
l-Latin. Għaldaqstant kiteb lill-Gvernatur biex jagħtih
il-permess meħtieġ.
Din il-petizzjoni waslet fil-Palazz fl-14 ta’ Jannar 1861,
u fl-istess jum ntbagħtet lir-Rettur tal-Università għall-
kummenti tiegħu. Dan min naħa tiegħu fit-18 ta’
Jannar ta parir favorevoli. Fil-fatt il-permess mitlub
mill-Viċi-Parroku Galea inħareġ fit-23 ta’ Jannar 1862.
(16) Ma nafx jekk din l-iskola twaqqfitx jew le. Iżda
jekk twaqqfet, żgur kienet ta’ ġid kbir għat-tfal tal-Qala.
Salvu Camilleri
& Sons Ltd.
(Tan-Najsi)
Suppliers of Ready Mix
Concrete, Crane Hire
Ready Mix Plant: 2156 0346
Residence: 2155 1485
Mobile: 9949 5378
“Camilleri House”
Belveder Street, QALA
8
Minn dan l-artiklu joħroġ biċ-ċar li t-tliet Viċi-Parroki,
Dun Anton Camilleri, Dun Albert Bajada u Dun Manwel
Galea, kienu ta’ għajnuna kbira għan-nies tal-Qala.
Ikun tajjeb li l-Kunsill jiftakar fihom u jsemmi xi triq
ġdida fil-Qala għalihom. 
Referenzi:
1) A. Ferris. Descrizzjoni delle chiese di Malta e Gozo (1866)
p.607.
2) A(rkivju) N(azzjonali) M(alta) Petitions Le Marchant Vol
3, No. 529. Minnha nafu li Dun Albert Bajada, kien Viċi-
Parriku fil-Qala, f’Awwissu 1858.
3) A.N.M. Petitions Le Marchant, Vol 21, No. 5027. Minnha
nafu li Dun Manwel Galea, kien il-Viċi-Parroku tal-Qala
f’Jannar 1861,
4) A.N.M, CSG/04/letters July 1848 to June 1849. Letter to Dr.
Paul Mifsud. 18.XII.1848 p.304.
5) A.N.M. CSG/01/Reid Vol 75, NL 11185.
6) IBID CSG/01/ Le MARCHANT Vol 11, NL 1610.
7) Tagħrif fil-pussess tal-Awtur.
8) A.N.M. CSG/04/28, No. 5189.
9) IBID CSG/04/33, Letter to Rev. A. Bajada 13.01.1862.
10) IBID CSG/04/34. No. 8832.
11) IBID Petitions Le MARCHANT Vol.3, No.529.
12) M(alta) G(ovt) G(azzette) 26.IV.1861. P.106.
13) A.N.M. CSG /01/Reid VOL.9. No.1288.
14) A.N.M. Petitions Reid Vol.6 No.1315.
15) Din l-iskola kienet infetħet fl-1842. Tagħrif fil-pussess tal-
Awtur. Fl-1854 f’din l-iskola nsibu li kienu jattendu 121 stu-
dent (70 subien u 51 bniet). Tagħrif fil-pussess tal-Awtur.
16) A.N.M. Petitions le Marchant Vol.21 (1861) No. 5027.
Sliema – Malta.
17.01.2011.
Mario Portelli
WOODWORKS
5 St Joseph Street, Qala, Gozo
Tel / Fax: 2156 2985
Manufacturers of High
Quality Furniture and
Interior Fitments.
We guarantee Excellent Craftsmanship
 Leħen il-Qala - Għid 2011
Apprezzament:
Dun Anġelo Buttigieg
(1929 – 2011)
Kont nisma’ l-quddies tat-8.00 ta’ filgħodu, nhar
San Pawl, meta Fr. Charles Buttigieg talabna nitolbu
għar-ruħ għażiża ta’ Dun Anġ Buttigieg, li kien miet
il-ġurnata ta’ qabel għall-ħabta tat-8.30 ta’ filgħaxija.
Aħbar mhux mistennija minkejja li konna nafu li huwa
kien jinsab residenti fl-Isptar Ġenerali ta’ Għawdex
għal aktar minn sena.
Dun Anġ twieled fl-20 ta’ Ġunju
tal-1926, bin Pawlu u Sunta
Buttigieg, l-uniku tifel minn erba’
aħwa li lkoll mietu qablu. Dawn
kienu Maria, Rożina u Rita.
Ta’ erbatax-il sena beda l-kors
għas-Saċerdozju fis-Seminarju tal-
Qalb ta’ Ġesù r-Rabat, wara li kien
temm l-iskola primarja fir-raħal tal-
Qala. Hawn huwa għamel erbatax-
il sena, seba’ snin bħala student
estern u seba’ bħala Seminarista
intern. Is-Seminarista Anġelo
Buttigieg hawn għamel l-istudji
tiegħu tat-Teoloġija u tal-Filosofija.
Anġelo, flimkien mas-Seminaristi
l-oħrajn sħabu kien ħa sehem
fil-purċissjoni tal-Kwadru tal-
Immakulata Kunċizzjoni dakinhar
tal-Inkurunazzjoni Sollenni tagħha
li saret fil-Pjazza tal-Knisja
Parrokkjali fil-Qala fl-1954. Nhar
is-Sibt 9 ta’ April 1955 – Sibt il-
Għid – kien ordnat Saċerdot mill-
Eċċellenza Tiegħu Mons. Ġużeppi
Pace, Isqof Djoċesan. Kien il-
Ħadd, 8 ta’ Mejju 1955, meta Dun Anġ Buttigieg iċċelebra
b’sollennità kbira l-‘Prima Messa’ tiegħu fil-knisja tal-Qala
fost il-ferħ tal-poplu tagħna.
L-ewwel sentejn ta’ ħidma Saċerdotali, Dun Anġ
għaddihom fis-Seminarju kemm bħala għalliem kif
ukoll bħala Prefett tat-tfal interni li kienu jattendu
l-istess skola tal-Knisja. Wara dawn is-sentejn, Dun
Anġ, b’ubbidjenza sħiħa aċċetta t-talba ta’ Monsinjur
Isqof Pace u mar iwettaq il-ħidma Pastorali tiegħu
fir-raħal ta’ Għajnsielem. Hawn Dun Anġ sab it-tieni
familja tiegħu. Il-poplu ta’ Għajnsielem wera rispett u
mħabba kbira lejn dan is-Saċerdot żagħżugħ ħabrieki u
mimli kollu ħeġġa, fejn l-aktar li spikka kien fl-assistenza
assidwa tiegħu mal-moribondi li ma kienx jafdahom
weħidhom għax hekk kienet l-użanza ta’ dawk iż-
żminijiet. Dun Anġ kien konfessur ta’ qalb twajba u
kollha ħniena u kien ukoll predikatur li jipprepara
tajjeb il-priedki tiegħu. F’Għajnsielem Dun Anġ ħadem
bla heda għal tmien snin sħaħ.
Fil-frattemp il-Qala kien miet il-
Kappillan Xerri u warajh laħaq
il-Kappillan Carmelo Vella mill-
Għarb li qabel ma ġie l-Qala kien
Kappillan fir-raħal tal-Għasri. Fl-
1965 il-Qala ġiet elevata għall-
Parroċċa Arċipretali wara talba
lis-Santa Sede bħala rispett u
apprezzament talli kien iben
l-istess Parroċċa li mitt sena
qabel okkupa l-Ewwel Sede
Episkopali tad-Djoċesi, Mons.
Mikiel Franġisk Buttigieg. Hawn
Dun Anġ kien mitlub li jirritorna
f’raħal twelidu u huwa hekk
għamel. Fil-Qala l-ewwel
xogħol ta’ Dun Anġ kien ta’ Viċi-
Parroku u Sagristan Maġġur.
Anke hawn, Dun Anġ wettaq
il-Missjoni tiegħu b’ħeġġa u
b’impenn Saċerdotali fil-veru
sens tal-kelma. Ma kontx tmur
il-knisja filgħodu jew għall-barka
u l-quddiesa ta’ filgħaxija u ma
kontx tara hemm lil Dun Anġ.
Huwa kien ikun dejjem impenjat
fil-konfessjonarju biex jisma’
l-qrar tal-fidili u jirritorna l-maħfra u l-paċi tal-Mulej lill-
penitenti kollha li jersqu lejh. Filgħaxija kien ta’ kuljum
imexxi r-Rużarju lill-Madonna u fir-Randan kien imexxi
l-Via Sagra fil-knisja qabel il-quddiesa. Viżta lil Ġesù
Sagramentat Dun Anġ ma ħalliha barra qatt. Dun Anġ
kien Saċerdot li kien jgħożż il-familja. Dejjem jistaqsik
dwar il-familja u ma kienx jixba’ jwissi u jagħti pariri
tajba għat-tħaris u ż-żamma tal-għaqda tal-familja.
Anke hawn il-Qala, huwa kien jassisti kontinwament
mal-moribondi u l-agonizzanti tar-raħal.
Fil-Qala Dun Anġ kien jieħu ħsieb il-knisja fil-bżonnijiet
kollha tagħha. Kien jarma għall-festi kollha liturġiċi, kif 9
 Leħen il-Qala - Għid 2011
ukoll kien jara li l-knisja kienet dejjem tinżamm nadifa
u l-artal Maġġur bil-ward u bix-xemgħa kif titlob il-
Liturġija u kif huwa xieraq. Dun Anġ għex u miet bħala
Benefattur kbir tal-knisja, għax kif kien qal hu; “Li
għandi ġibtu mill-knisja u jien inroddu lura lill-knisja”.
Kien iħobb il-Festi ta’ San Ġużepp u tal-Immakulata
Kunċizzjoni b’imħabba kbira. Kien bniedem soċjevoli
ħafna u jiċċajta ħafna maż-żgħażagħ.
L-aħħar tislima lil Dun Anġ
10
Dun Anġ kien Saċerdot li jħobb ’l Alla u li jgħin u jservi
lill-proxxmu tiegħu f’dak kollu li kien jiġi mitlub u li
jkun possibbli għalih li jwettaq. It-talb kien xi ħaġa li
għalih jibda mas-sebħ u jintemm tard filgħaxija qabel
ħin l-irqad. Dan l-aħħar fl-isptar mhux darba jew tnejn
ma kienx ikun jista’ jorqod u kien jgħaddi ħinijiet twal
jgħid ir-rużarju u talb ieħor, l-aktar il-kurunelli tal-
Kunċizzjoni u dik ta’ San Ġużepp. Dun Anġ kien il-veru
Saċerdot ta’ Kristu.
Dun Anġ għamel żmien ukoll iservi f’ħafna parroċċi
f’Malta, bħal San Ġorġ f’Ħal Qormi, il-Parrroċċa tal-Vitorja
l-Mellieħa, San Filep f’Ħaż-Żebbuġ u f’diversi parroċċi oħra.
Kien għalhekk sewwa u wisq xieraq li nhar is-Sibt 12 ta’
Frar, il-Poplu tal-Qala u numru sabieħ ta’ Għajnslemiżi,
marru bi ħġarhom biex taw l-aħħar tislima lil Dun Anġ
fil-Funeral tiegħu fil-Qala. Il-Banda tal-Qala “Ite Ad
Joseph” akkumpanjatu fil-korteo minn ħdejn l-iskola
sal-Knisja Arċipretali fejn wara saret Konċelebrazzjoni
Funebri minn numru sabih ta’ Saċerdoti li kienu
mmexxija mill-Eċċ. Tiegħu Mons. Mario Grech, Isqof
t’Għawdex. L- Arċipriet tal-Qala, ir-Reverendu. Dr. Joe
Zammit, fi tmiem il-funzjoni għamel kelmtejn xierqa
b’rispett u għad unur ta’ Dun Anġ Buttigieg.
Agħtih O Mulej il-mistieħ ta’ dejjem, id-dawl ta’ dejjem
jiddi fuqu, jistrieħ fis-sliem Amen. 
Euchar Mizzi.
Grazzi ta’ kollox
 Leħen il-Qala - Għid 2011
“Ikollok ħniena minni o Alla fi tjubitek;
fil-kobor tal-ħniena tiegħek ħassar
ħtijieti” (Salm 50:3)
Il-Konverżjoni fil-Bibbja
Fr Charles Buttigieg
Il-kelma ‘konverżjoni’
Ġesù beda l-missjoni tiegħu b’sejħa għall-konverżjoni:
“Indmu u emmnu fil-Bxara t-Tajba’’ (Mk 1:15). Il-kelma
Lhudija għall-‘konverżjoni’ hija ‘xuv’, li tfisser ‘terġa lura’,
‘iddur’, iddur lejn l-oriġini, mela ddur lejn Alla. Il-kelma
Griega ‘metanoia’ hi iktar profonda u tfisser ‘bidla fil-ħsieb’
(meta - bidla, noeo - ħsieb) bidla fil-mentalità, bidla fil-
moħħ, bidla fir-ruh. Fl-Atti tal-Appostli 9:35; 11:21; 15:3
għandna kelma Griega oħra, ‘epistropho’ li tfisser bidla
fil-kondotta tal-ħajja: “In-nies kollha li kienu joqogħdu
f’Lidda u f’Saron rawh u daru (epestrepsan) lejn il-Mulej’’
(9:35). Il-konverżjoni hija fuq kollox sejħa sabiex dejjem
nimmaturaw fil-fidi u niġġeddu fi Kristu.
Interessanti ukoll li nsemmu r-rabta tan-numru erbgħin fil-
bibbja mal-konverżjoni. In-numru erbgħin huwa dejjem
marbut ma’ żmien ta’ rikonċiljazzjoni tant mixtieqa.
Għandna l-erbgħin jum u l-erbgħin lejl tad-dilluvju f’Ġen
7:11; l-erbgħin sena tal-poplu jiġġerra fid-deżert qabel ma
daħal fl-Art Imwiegħda f’Num 14:34; l-erbgħin jum għall-
konverżjoni ta’ Ninwe f’Ġona 3:4; l-erbgħin jum ta’ Ġesù fid-
deżert qabel ma beda l-ministeru pubbliku tiegħu f’Mt 4:2.
Il-bibbja li hija l-istorja tas-salvazzjoni hija mmarkata mela
mis-sejħa għall-konverżjoni tal-bniedem lejn Alla.
Il-Konverżjoni fl-Antik Testment
L-Indiema u l-Penitenza
Għidna li l-konverżjoni timplika bidla fil-ħsieb u ddur lejn
Alla. Dan il-proċess jidher fil-bibbja permezz tal-indiema
u l-penitenza. L-indiema hija meta l-bniedem jagħraf u
jammetti l-iżball li jkun għamel, jiddiżappruvah, jisgħobbih,
jiddeċiedi li jħalli d-dnub u jibda ħajja ġdida. Il-penitenza
li għandha tesprimi din l-indiema sinċiera sservi sabiex il-
bniedem ipatti għal dnubietu u jimmatura iktar fir-ritorn
tiegħu lejn Alla.
Fil-bibbja nsibu sens qawwi ta’ ndiema, per eżempju
l-indiema individwali tas-sultan David li dineb gravament
u ġie mċanfar mill-profeta Natan, espressa fis-salmi tiegħu
fosthom dak 50 (Il-Miserere): “Ikollok ħniena minni o Alla
fi tjubitek; fil-kobor tal-ħniena tiegħek ħassar ħtijieti’’(v.3).
Insibu ukoll indiema komunitarja u ndiema nazzjonali.
Il-profeti kellhom proprju din il-missjoni li jsejħu lill-poplu
għall-indiema, għal dik vera u sinċiera. Il-profeta Osea (fit-
8 seklu Q.K.) jikteb: “Jiena tjieba rrid, mhux sagrifiċċju,
li tagħrfu lil Alla rrid u mhux vittmi maħruqa’’ (Os 6:6).
F’Ġeremija, qabel l-eżilju fis-6 seklu Q.K. insibu: “Jekk intom
tbiddlu għall-aħjar imġibitkom u għemilkom, jekk tagħmlu
l-ħaqq bejn wieħed u għajru, jekk ma tgħakksux il-barrani,
l-iltim u l-armla, u demm bla ħtija ma xxerdux f’dan il-post
u wara allat oħra ma tmorrux b’deni tagħkom, inħallikom
tgħammru f’dan il-post, fl-art li tajt lil missirijietkom minn
dejjem għal dejjem’’ (Ġer 7:5-7).
Il-profeta Eżekjel fl-eżilju, jikteb: “Imma jekk il-midneb
jerġa’ lura mid-dnub li jkun għamel u jagħmel is-sewwa
u l-ġustizzja, hu jsalva ruhu’’ (Eżek 18:28). Fit-tielet Isaija
wara l-eżilju nsibu: “Jaqaw mhuwiex dan is-sawm li jiena
rrid, jiġifieri, li tħoll l-irbit tal-ħażen, u tqaċċat ix-xkiel
tal-madmad, li tibgħat ħielsa l-maħqurin u tkisser kull
madmad?’’ (Is 58:6).
Il-profeta Ġona (fil-5 seklu Q.K.) li jkun mibgħut minn Alla
biex isejjaħ għall-indiema u għall-konverżjoni tal-poplu ta’
Ninwe (illum il-belt ta’ Mosul fl-Iraq). Il-profeta Ġoel fis-
sena 400 Q.K. b’qawwa kbira nieda jum il-Mulej u stieden
għall-konverżjoni vera: “ċarrtu qlubkom u mhux ilbieskom’’
(Ġoel 2:13).
Liturġiji penitenzjali
Fil-ktieb tal-Levitiku nsibu diversi sagrifiċċji bħala sinjal ta’
ndiema; insibu s-sagrifiċċji tal-ħruq ‘l-olakawst’ (kap 1) fejn
il-vittma kienet tinħaraq kollha kemm lil Alla u d-duħħan
tal-vittma kien jogħla ‘olah’ lejn is-sema. L-iskop ta’ dan
kien qima lil Alla, talba għal xi grazzja u sinjal ta’ ndiema
u tpattija għad-dnubiet. Insibu s-sagrifiċċji tas-sliem u ta’
devozzjoni, ‘zebah xelamin’ (kap 3) bħala ħbiberija bejn Alla
u l-bniedem. Insibu ukoll is-sagrifiċċju tal-purifikazzjoni,
‘hattah’ (kap 4) biex proprju jpatti għall-ħtija li wieħed
ikun għamel u b’hekk jitnaddaf mit-tniġġis tiegħu. Il-vittma
kienet biċċa tinħaraq fuq l-artal, biċċa tingħata lill-qassis u
l-bqija kienet tinħaraq ‘il barra mill-komunità. Insibu ukoll
sagrifiċċji oħra ta’ riparazzjoni minħabba nuqqasijiet lejn il-
qassisin u s-santwarju.
Maż-żmien insibu diversi liturġiji penitenzjali bħala penitenzi
komunitarji tassew żviluppati per eżempju f’Neħemija kap 9,
fejn insibu lil ulied Israel lebsin l-ixkejjer u bit-trab fuq rashom1,
1 Fil-kultura Griega u dik Feniċja l-irmied hu simbolu ta’
qawmien mill-ġdid. 11
 Leħen il-Qala - Għid 2011
samu, qraw mill-ktieb tal-liġi tal-Mulej, stqarrew dnubiethom,
talbu għall-maħfra u taw qima lil Alla. Eżempji oħra huma f’Is
63:15-19 (dan il-kapitlu nkiteb wara l-eżilju u huwa talba għall-
ħniena u l-maħfra); Baruk 1:15-3 (is-segretarju ta’ Ġeremija
fejn fil-bidu tal-ktieb tiegħu hemm it-talba tal-poplu niedem)
u Danjel 9:3-19 (li hija s-supplika tal-istess profeta fit-3 seklu
Q.K.). Minn dan kollu mela naraw, li l-poplu li jrid idur lejn Alla,
kien isum, jilbes l-ixkejjer, iqiegħdu l-irmied fuq rashom, joffru
sagrifiċċji għall-maħfra, jitolbu bil-biki u jgħannu għana ta’ niket.
Salmi penitenzjali
Għandna ukoll is-salmi penitenzjali sew individwali u sew
kollettivi, li huma s-salmi 6; 32; 38, 50; 102; 130 u 143.
Is-salm 130 (De profundis): “minn qiegħ l-art insejjaħlek,
Mulej: isma Sidi il-leħen tiegħi!’’ (v.1-2) kien jitkanta mill-
pellegrini lejn Ġerusalemm b’qalb niedma qabel il-liturġija
u s-sagrifiċċju tal-maħfra.
Jum il-Maħfra
Il-verb fil-Lhudi għall-‘maħfra’ huwa ‘kafar’ li jfisser li
‘tgħatti’, ‘tostor’, ‘taħbi’, jista’ ifisser ukoll ‘timsaħ’ kif
ukoll ‘tirrikonċilja’ u ‘tifdi’. Infatti il-‘kofer’ kien il-prezz tal-
fidwa ta’ persuna mill-jasar. Il-verb Malti ‘ħafer’ għandu
konnessjoni ma’ dan il-verb Lhudi. Il-kaph, ‘k’ Lhudija li
tippronunċja eżattament bħal il-‘h’ qawwija tal-Malti u
l-‘pe’ Lhudija li tinħass ‘f’ meta tkun singola u ‘p’ meta
rdoppjata; għalhekk fil-lhudi għandna ‘yom kippur’, ‘jum
il-maħfra’ u n-nom ‘kapporeth’, l-għatu, dik iċ-ċangatura
tad-deheb li servi ta’ għatu għal fuq l-arka tal-patt.
Il-poplu Lhudi kien obbligat mill-Mulej li n-nazzjon kollu
ta’ Israel darba fis-sena jniedi jum ta’ penitenza nazzjonali
u ta’ tpattija kif naraw f’Lev 16, jum l-espjazzjoni jew il-
purifikazzjoni tal-poplu, ‘Yom Kippur’2 li taħbat fl-10 tax-
xahar ta’ Tixri (Settembru-Ottubru) u fejn il-Qassis il-Kbir
liebes l-ilbiesi speċjali tal-penitenza kien jidħol darba fis-
sena fil-post il-qaddis (fis-Sanctum Sanctorum) fejn kien
hemm l-arka, it-tron ta’ Alla. Il-Qassis il-Kbir kien ipatti għal
dnubietu kif ukoll għall-ħtijiet tal-poplu. Huwa diġa’ minn
ġimgħa qabel kien jinqata’ waħdu minn nies u jagħmel
penitenza qabel ma jidher quddiem il-Mulej. Il-poplu sa
minn ġurnata qabel, kien jibda s-sawma li fiha la kien jiekol
u anqas jixrob. Kien jilbes ilbies abjad b’sinjal ta’ viżtu, uħud
jilbsu ilbies li jniggeż jew isawtu lilhom infushom, kienu
jpoġġu anke l-irmied fuq ir-ras u l-irġiel ma jqaxxrux il-leħja.
Kien imbagħad f’dan il-jum ta’ penitenza nazzjonali li l-poplu
kien jinġabar fil-bitħa l-kbira tat-tempju, u jinqraw is-siltiet
mill-kotba mqaddsa. Ix-xjuħ tal-poplu kienu jippreżentaw
żewġ bdabad. Bix-xorti kien jintgħażel dak li jkun ta’ Alla u
dan jinqatel għas-sagrifiċċju u d-demm tiegħu kien jinġabar
fi bwieqi biex jitraxxax parti minnu fil-post il-qaddis, fuq
l-għatu tal-arka, il-propizjatorju (il-maqgħad, is-siġġu tal-
ħniena ta’ Alla ) il-‘hilasterion’. Hawnhekk biss u f’dan il-
jum biss, il-qassis il-kbir jippronunċja l-isem sagru ta’ Alla,
‘Jahweh’. Imbagħad joħroġ bil-bqija tad-demm u jroxxu
fuq il-poplu niedem minn ħtijietu kollha, sabiex ifakkar fid-
2 Bil-Grieg ‘hemera eksilasmou’ u bil-Latin ‘dies propitiationis’
u fit-Talmud insibu ‘jom som’, ‘jum is-sawm’ bħalma hu
12 msejjaħ fl-Atti 27:9.
demm tal-ħaruf maqtul u mraxxax fuq il-blajjiet tal-bibien
tagħhom fl-Eġittu li kien ħelishom mill-mewt.
Il-bodbod l-ieħor ‘l-għażażel’ wara li l-qassis ikun stqarr il-
ħtijiet tiegħu u tal-poplu fuqu, kienu jitilquh fid-deżert iġorr
fuqu d-dnubiet tal-poplu biex jiltaqa’ mal-ispirtu ħażin tad-
deżert, ‘Għażażel’.
Il-Konverżjoni fit-Testment il-Gdid
Fil-Ġ.T. naraw lil Ġwanni l-Battista jistieden lin-nies u jgħajjat
bħall-iljun: “Indmu, għax is-Saltna tas-smewwiet waslet’’
(Mt 3:2), espressa fil-magħmudija ta’ ndiema għall-maħfra
tad-dnubiet li hu kien jagħmel fix-xmara Ġordan.
Il-bidu tal-ministeru ta’ Ġesù wara erbgħin jum ta’ irtir
fid-deżert proprju jibda b’din l-istedina: “Iż-żmien huwa
mitmum, u s-Saltna ta’ Alla waslet: indmu u emmnu fil-
Bxara t-Tajba’’ (Mk 1:15). Kristu li qabel xi miraklu, kien jitlob
att ta’ konverżjoni u ta’ fidi: “il-fidi tiegħek fejqitek’’ (Mk
10:52). U fuq kollox it-tagħlim tiegħu, kien kontinwament
stedina għall-indiema u l-maħfra kif naraw fil-parabboli
tal-maħfra ta’ Alla, per eċċellenza dik tal-Iben il-Ħali fejn
għandna dik ix-xena kommoventi tat-tgħannieqa tal-
missier ma’ ibnu li kien ‘mejjet’ fid-dnub.
San Pawl ifisser din il-bidla, bil-konċetti tal-bniedem
il-qadim “imħassar bix-xewqat tal-pjaċiri qarrieqa’’ u
l-bniedem il-ġdid “maħluq’’ skont Alla. Din hija l-ħajja ġdida
fi Kristu: “Għandkom twarrbu l-ħajja tagħkom ta’ qabel u
tinżgħu l-bniedem il-qadim, imħassar bix-xewqat tal-pjaċiri
qarrieqa u tilbsu l-bniedem il-ġdid, maħluq skond Alla, fil-
ġustizzja u l-qdusija ġejja mill-verità” (Ef 4:22-24).
Il-predikazzjoni ta’ San Pietru fl-Atti tal-Appostli hija ukoll
stedina għall-indiema: “Indmu u jitgħammed kull wieħed
minnkom fl-isem ta’ Ġesù għall-maħfra tad-dnubiet’’ (Atti 2:39.)
L-Ittra lil-Lhud turi lil Kristu li hu l-Qassis il-Kbir li xerred
demmu għalina u daħal fis-santwarju tas-sema biex jidħol
għalina. Kristu li hu nnifsu jsir il-‘hilasterion’ il-ġdid, l-għuda
tas-salib, l-għuda tal-ħniena ta’ Alla sabiex permezz tad-
demm tiegħu jsalvaw il-bnedmin kollha (ara Lhud 8:1-6).
Anke fl-Apokalissi l-aħħar ktieb fil-bibbja, San Ġwann
jistieden lill-Knisja ta’ Efesu għall-penitenza u għall-indiema.
“Mela issa, ġib quddiem għajnejk fiex waqajt; indem u erġa
aqbad l-opri tiegħek tal-bidu’’ (Apok 2:5).
Konklużjoni
Tajna ħarsa mela fil-qosor lejn il-mixja tal-konverżjoni tal-
bniedem lejn Alla fil-Bibbja. Ejjew aħna lkoll mgħammdin
fi Kristu, nwettqu l-missjoni tagħna li nikkonvertu kuljum
u li ngħinu lill-oħrajn sabiex iqumu tassew mid-dlam tad-
dnub tagħhom għall-glorja tal-qawmien ta’ Kristu. 
Biblijografija
B��������, P., I profeti d’Israele o il dramma di un’alleanza, Cinisello
Balsamo 1988.
B���������, H., Dictionary of Symbolism, New York 1992.
G������ G., Note di lessicografia ebraica, Brescia 1998.
K���, H., Ebraismo. Passato, presente, futuro, Milano 1999.
L�����, M., Wörterbuch biblischer Bilder und Symbole, Munich 1987.
M�����, R., Morto e Risorto secondo le Scritture, Bologna 2002.
 Leħen il-Qala - Għid 2011
At the age of 33, Jesus was condemned to the death
penalty. At the time crucifixion was the “worst” death.
Only the worst criminals
condemned to be crucified.
Yet it was even more dreadful
for Jesus, unlike other criminals
condemned to death by
crucifixion, Jesus was to be
nailed to the cross by His hands
and feet.
Each nail was 6 to 8 inches long. The nails were driven into
His wrist.
Not into His palms as is commonly portrayed. There’s a
tendon in the wrist that extends to the shoulder.
The Roman guards knew that when the nails were being
hammered into the wrist that tendon would tare and
brake, forcing Jesus to use His back muscles to support
himself so that He could breath.
Both of His feet were nailed together. Thus He was forced
to support Himself on the single nail that impaled His feet
to the cross. Jesus could not support himself with His legs
because of the pain
so He was forced to
alternate between
arching His back
then using his legs
just to continue to
breath. Imagine
the struggle, the
pain, the suffering,
the courage.
Jesus endured this reality for over 3 hours. Yes, over 3
hours! Can you imagine this kind of suffering? A few
minutes before He died, Jesus stopped bleeding. He was
simply pouring water from his wounds.
From common images we see wounds to His hands and
feet and even the spear wound to His side. But do we
realize His wounds were actually made in his body?
A hammer driving large nails through the wrist, the feet
overlapped and an even large nail hammered through the
The Scientific
Death of
Jesus
arches, then a Roman guard piercing His side with a spear.
But before the nails and the spear Jesus was whipped
and beaten. The whipping was so severe that it tore the
flesh from His body. The beating so horrific that His face
was torn and his beard ripped from His face. The crown of
thorns cut deeply into His scalp. Most men would not have
survived this torture.
He had no more blood to bleed out, only water poured
from His wounds. The human adult body contains about
3.5 liters (just less than a gallon) of blood.
Jesus poured all 3.5 liters
of his blood; He had three
nails hammered into His
members; a crown of thorns
on His head and, beyond
that, a Roman soldier who
stabbed a spear into His
chest.
All these without mentioning
the humiliation He passed after carrying His own cross for
almost 2 kilometers, while the crowd spat in his face and
threw stones (the cross was almost 30 kg of weight, only
for its higher part, where His hands were nailed).
Jesus had to endure this experience, so that you can have
free access to God.
So that your sins could be “washed” away. All of them,
with no exception! Don’t ignore this situation.
JESUS CHRIST DIED FOR YOU!
He died for you! It is easy to pass jokes or foolish photos
to friends, but when it comes to God, sometimes you feel
ashamed to forward to others because you are worried of
what they may think about you.
Accept the reality, the truth that
JESUS IS THE ONLY SALVATION FOR THE WORLD.
God has plans for you, show all your friends what He
experienced to save you. Now think about this! May
God bless your life! 60 seconds with God... For the next
60 seconds, set aside what you’re doing and take this
opportunity to meditate! Let’s see if Satan can stop this. 
13
 Leħen il-Qala - Għid 2011

14
 Leħen il-Qala - Għid 2011

L-ISTORJA TWILA TAL-ĦNIENA….

……TRID TASAL SA GĦANDI

Mons. Salv Grima

“Min fostkom hu bla dnub jitfgħalha hu l-ewwel
ġebla” (Ġw 8, 7). Kristu ma qagħadx jaħsibha mod
ieħor meta laqa’ b’mod iebes lil dawk li marru jixlu lill-
mara adultera quddiemu. Bħallikieku hemm min jista’
jippretendi li m’għandux tiegħu x’jara. Dan la kellu jsir
u lanqas qatt m’għandu jsir. Għax ma rridux ninsew li
meta Kristu ħalla ħajtu għalina huwa xerred demmu
kollu, u dan għamlu għall-maħfra tad-dnubiet u “għall-
bnedmin kollha”. Bla għażla ta’ ħadd.
Dan idaħħalna għas-suġġett tas-Sena Pastorali 2010
– 2011 li l-Knisja f’Għawdex qed tfakkarna u tinsisti
dwaru: Is-Sagrament tal-Maħfra, flimkien ma’ dak
tal-Ewkaristija. Il-ħtieġa tal-maħfra u l-ħniena hija xi
ħaġa li nħossuha, għax min ma jħossx din il-ħtieġa
jew jaħseb li m’għandux ħtija, li mhux il-każ, jew ma
japprezzax dan il-ġest sabiħ mingħand ħutu, li mill-
aqwa u minn tal-ewwel hu dak ta’ Kristu għalina. Anzi
hawn għandna biex nintebħu kemm dak li wettaq
għalina midinbin jurina x’isarraf id-dnub, biex neqfulu,
għax hu l-agħar dannu għalina l-bnedmin.
l-imġiba nobbli li ġejja mil-lealtà, fedeltà, imħabba,
jew kif nafuha bħala l-ħniena ta’ Alla. Din tiġbor fiha
fil-qosor dik ir-rabta profonda u personali li l-Ħallieq
waqqaf mal-kreaturi tiegħu. B’din ir-relazzjoni, Alla
tar-Rabta l-Qadima ma tax dehra tiegħu bħala xi ħadd
indifferenti, jew dak il-Mulej li jibqa’ kwiet u kalm fejn
hemm il-qawwa misterjuża tal-ħażen, u li kontriha
taħseb li m’hemm xejn x’tagħmel.
Għall-kuntrarju, Alla għandu storja li fiha juri lilu nnifsu
bħala dak li jħobb lill-ħlejjaq tiegħu, jitfa’ ħarstu fuqhom,
jakkompanjahom tul il-mixja tagħhom fil-ġrajjiet
kollha, u li saħansitra jħoss quddiem l-infedeltajiet li
bihom il-Poplu spiss kien jirreżisti t-tjieba tiegħu, dik
l-imħabba kollha ħniena ta’ Missier li hu.
L-ewwel sinjal ta’ din l-imħabba divina ntweriet, skont
is-salmista, fil-ħolqien, u mbagħad tul l-istorja kollha.
Biżżejjed dik il-ħarsa, kollha stagħġib u meravilja,
l-ewwel u qabel kollox fuq il-ħolqien: is-sema, l-art,
l-ibħra, ix-xemx, il-qamar u l-kwiekeb. Diġà għandna

Ma jistax ma jkunx hekk meta sa mill-Antik Testment

insibu nota qawwija ta’ sejħa lil Alla għall-“ħniena”
divina. Is-salm 136 (135) huwa eżempju ta’ xhieda ta’
innu sollenni ta’ tifħir u radd il-ħajr lill-kobor ta’ Alla,
li l-Poplu kien jesprimi tant għal qalbu fl-atti liturġiċi,
speċjalment dawk ta’ żmien l-Għid Lhudi. Insibu għal
26 darba r-riturnell “għax għal dejjem it-tjieba tiegħu”.
Dan barra minn drabi oħra f’partijiet imxerrda mal-
Kotba Mqaddsa.

ALLA FIR-RABTA L-QADIMA

It-tjieba tal-Mulej tidher fil-ħniena tiegħu. It-tifsira
tagħha narawha fl-Iskrittura meta tesprimi l-Patt li
jeżisti bejn Alla u l-Poplu tiegħu. Tfisser għalhekk dik
15
 Leħen il-Qala - Għid 2011
wirja meraviljuża, miftuħa għall-umanità kollha, mill-
uniku Kreatur, “Alla fuq l-allat” u “Sid tas-sidien” (ara
vv 2, 3). Dan kien pass minn ta’ quddiem, u qabel
ma Alla offra mezzi oħra ħalli jingħaraf, permezz tal-
istorja, u li daħal fiha u li qasam ma’ poplu għal tant
sekli sħaħ.
Il-messaġġ tal-ħniena divina baqa’ wieħed kostanti u
minqux fil-ħolqien tant li “s-smewwiet ixandru l-glorja
ta’ Alla, għemil idejh tħabbar il-firxa tas-sema” (Salm
19, 2). Ma jiqafx hemm. It-tjubija u l-ħniena ta’ Alla
huma xi ħaġa magħġuna matul iż-żminijiet kollha
u għalhekk il-Poplu rawwam fih fiduċja sħiħa f’Alla
bħala dak li juri din it-tieba u jħenn. Mas-salmista jista’
jistqarr: “Tiftakrilniex il-ħtijiet tal-imgħoddi, fittex ejja
u ilqagħna fil-ħniena tiegħek, għax ninsabu mifnija
għall-aħħar” (79, 8).
L-IMĦABBA FIL-QUĊĊATA TAGĦHA
L-istorja tal-ħniena divina tkompli tintwera aktar
ma jgħaddi ż-żmien għax kellha tieħu l-aqwa sura
tagħha fl-Iben ta’ Alla magħmul bniedem li “ma ġiex
biex ikun moqdi, imma biex jaqdi u biex jagħti ħajtu
b’fidwa għall-kotra” (Mk 10, 45). F’din il-kotra hemm
kulħadd, kif deher ċar minn dak li Kristu wettaq ma’
kull xorta ta’ miżerja li ltaqa’ magħha. Huwa tratta
dan fil-parabboli tar-Ragħaj it-Tajjeb u tal-Iben il-
Ħali (ara Lq 15), fid-djalogu mas-Samaritana (ara Ġw
4), mal-midinba magħrufa meta kien għand Xmun
il-Fariżew (ara Lq 7), ma’ Żakkew (ara Lq 19, 1-10),
waqt is-sejħa ta’ Mattew (ara Lq 5, 27 - 32), u xejn
inqas ma’ Pietru nnifsu (Mt 26, 69 - 75) kif ukoll mal-
ħalliel it-tajjeb (ara Lq 23, 42), jew meta tħassar il-
folla, fejqilha l-morda tagħha, fosthom ir-rakkont tal-
fejqan ta’ wieħed mifluġ li ħafirlu dnubietu (ara Lq 5,
18 - 26), meta temagħhom b’ħames ħobżiet u żewġ
ħutiet, u tant ġesti oħra ta’ ħniena u mogħdrija ma’
kulħadd.
16
Din l-istorja kollha San Pawl ġabarha f’espressjoni
waħda: “Alla, għani fil-ħniena tiegħu, bis-saħħa tal-
imħabba kbira li biha ħabbna, meta aħna konna mejta
minħabba fi dnubietna, tana ħajja ġdida flimkien ma’
Kristu” (Ef 2, 2-5). Il-Papa Ġwanni Pawlu II għamilha
tiegħu l-istess espressjoni f’Enċiklika “Għani fil-
Ħniena” (1980). Hekk għandna l-iben li ntlaqa’ minn
missieru, fin-nagħġa li reġgħet inġabret, u fid-drakma
li reġgħet instabet. Huma kollha eżempji li jispiċċaw bl-
esperjenza tal-ferħ u l-festa, tant li Kristu xebbahhom
ma’ “l-istess ferħ li jkun hemm fost l-anġli ta’ Alla għal
midneb wieħed li jindem” (Lq 15, 10).
Din il-ħidma kollha tal-ħniena divina nsibuha dejjem
imsieħba mal-ġustizzja wkoll. Għaliex? Għax il-
maħfra u t-tjubija ta’ Alla titlob magħha l-indiema
u l-konverżjoni. Kif dejjem ngħidu li quddiem Alla
nsibu l-maħfra jekk tassew nindmu minn dnubietna
u nemmnu f’Alla. Ħafna drabi Kristu għaqqad mhux
biss il-fejqan mal-fidi imma wkoll il-maħfra u l-bidla
fil-ħajja mal-indiema u l-imħabba. Dan kien mitlub
ukoll sa minn qabel. Hekk talab Alla mill-bnedmin: “Ħa
jħalli triqtu l-midneb, u l-bniedem il-ħażin fehmietu; ħa
jerġa’ lura għand il-Mulej u jħenn għalih, għand Alla
tagħna għax hu jaħfer ħafna” (Is 65, 7).
MHUX MINGĦAJR IL-PARTI TAGĦNA
L-istess Enċiklika tinsisti dwar l-għaqda tal-ġustizzja
u l-ħniena. “F’ebda pass tal-Evanġelju, il-maħfra u
l-ħniena, li hija l-għajn tal-maħfra, ifissru mogħdrija
għad-deni, għall-ħażen, għall-iskandli, għall-ħsarat,
għall-insulti. It-tpattija għad-deni li jsir, għall-iskandli li
jingħataw, għall-ħsara, għall-insulti hija ħaġa meħtieġa
dejjem, għal kull każ, biex ikun hemm maħfra” (nru
14). Il-ġustizzja dejjem tidħol fil-qasam tal-ħniena u
trid tidher ukoll. Anki meta nsibu naqraw: “Int tagħlaq
għajnejk għad-dnubiet tal-bniedem”, imma wkoll “biex
huma jindmu” (Għerf 11, 23). Hekk għamel l-iben meta
qal: “Ħa nqum u mmur għand missieri u ngħidlu: Missier,
dnibt kontra s-sema u kontra tiegħek” (Lq 15, 18).
Alla jibqa’ dejjem fidil mal-wegħdiet tal-ħniena
u l-imħabba mħabbra matul is-snin, u għandna
l-aqwa garanzija li ma jonqosx minn kelmtu. Imma
daqskemm ilkoll neħtieġu dan il-pjaċir mingħand
Alla, li tant jiswielna biex ngħixu l-hena u l-maħfra,
daqstant ieħor hija meħtieġa l-parti tagħna. Din
tinsab fl-indiema sinċiera mal-istqarrija tal-ħtija
u mal-proponiment li nitwarrbu minn kull deni u
billi nirriparaw għall-ħsara li nkunu wettaqna. Is-
Sagrament tal-Maħfra li miegħu hemm marbuta
l-mixja sinċiera tagħna huwa wirja kbira tal-imħabba
tal-Missier lejna wliedu. 
 Leħen il-Qala - Għid 2011

Reċensjoni tal-ktieb:

Trades and Crafts in the Maltese Islands

Pubblikazzjoni tal-Kunsill Lokali tal-Qala
J�� Z����� C������
Lanfranco jgħid li kienu l-ħtieġa, in-neċessità, il-bżonn li
minn dejjem ġiegħlu lill-bniedem isib modi kif jinqeda fil-
ħajja, modi li baqgħu jiżviluppaw maż-żmien.
Taħt il-ħakmiet differenti li Malta għaddiet minnhom,
ħafna mis-snajja’ ta’ missirijietna ġarrbu tibdil, oħrajn
ma baqgħux jitħaddmu, nibtu oħrajn skont iż-żminijiet
u t-tibdil fil-modi ta’ għajxien. Il-ħaddiem Malti,
b’danakollu, dejjem sab mod kif jaddatta ruħu għaż-
żminijiet u ċ-ċirkostanzi.
Maż-żmien nibtu l-fratellanzi – għaqdiet fejn ħaddiema bl-
istess sengħa kienu jingħaqdu u jgħinu lil xulxin fil-bżonn.
F’dan l-aspett, il-Maltin għarfu jinġabru, taħt il-patroċinju
Dan huwa ktieb ippubblikat mill-Kunsill Lokali tal- ta’ xi qaddis marbut mas-sengħa tal-konfraternità. Kien
Qala – stampat fl-Istamperija tal-Gvern – bid-diskorsi hawn ukoll fratellanzi li ġew iffurmati wkoll sempliċement
u t-taħditiet li saru fil-Konferenza Internazzjonali tal- għad-devozzjoni u t-talb.
Folklor, bit-tema ‘Maltese and Gozitan Traditional Dawn il-fratellanzi bdew isibu post fil-knisja tar-raħal
Trades’ – snajja’ tradizzjonali Maltin u Għawdxin. Il- tagħhom, jilbsu lbies apposta, jilbsu medaljuni bil-qaddis
ktieb huwa bl-Ingliż biex jesponi dak li huwa tagħna lill- protettur tagħhom skolpit fuqha, u jieħdu sehem fil-
barranin. purċissjonijiet. Kienu wkoll joffru talb wara l-mewt ta’
Dan huwa t-tieni volum ta’ pubblikazzjonijiet bħala membri fil-fratellanza tagħhom. Fratellanzi – bħal dawk
‘proceedings’ tal-konferenzi internazzjonali organizzati tar-Rużarju u ta’ San Ġużepp, fil-knisja tal-Karmnu, fil-
mill-Kunsill Lokali tal-Qala. L-ewwel wieħed kien Folklore Belt, kienu saħansitra jgħinu lil nies ikkundannati għall-
in the Maltese Islands u kien ippubblikat f’Jannar 2010. mewt. Hemm min jgħid li l-fratellanza l-aktar qadima hi
dik tar-Rabat ta’ Malta li twaqqfet fl-1345.
Kien l-Onorevoli Dr Chris Said, Segretarju Parlamentari
għall-Konsumatur, Kompetizzjoni Ġusta, Kunsilli Lokali, Mal-miġja tal-Kavallieri f’Malta, dawn il-fratellanzi bdew
u Konsultazzjoni Pubblika, li inkoraġġixxa u għen fil- jingħataw għarfien uffiċjali u nibdew insibuhom fil-biċċa
pubblikazzjoni ta’ dan il-ktieb. l-kbira tal-parroċċi tagħna. Fl-istess fratellanzi kien beda
jsir ukoll it-taħriġ lil min ried jitgħallem is-sengħa.
Kontenut
Minbarra d-daħla mill-editur tal-edizzjoni, is-Sur Euchar Interessanti l-fatt li fis-seklu ħmistax, il-Kunsill (Lokali)
Mizzi, il-ktieb fih tliet partijiet: a) id-diskorsi li saru fil- tal-Imdina ma kienx jippermetti li ħaddiema tal-
ftuħ mis-Sindku tal-Qala Pawlu Buttigieg u mill-Onor. Dr artiġjanat ikunu membri tal-kunsill muniċipali bl-iskuża
Chris Said, Segretarju Parlamentari għall-Konsumatur, li dawn ma kinux jistgħu jlaħħqu max-xogħol u d-doveri
Kompetizzjoni Ġusta, Kunsilli Lokali, u Konsultazzjoni tagħhom fil-kunsill.
Pubblika u fl-għeluq tal-konferenza mill-Onor. Giovanna Il-lista ta’ fratellanzi li jagħti Lanfranco tinkludi mill-inqas
Debono, Ministru għal Għawdex, b) it-tliet studji fuq 38 snajja’ differenti – ħafna minnhom illum ineżistenti.
is-snajja’ tradizzjonali f’Malta u Għawdex u fir-Russja,
flimkien ma’ tagħrif bijografiku dwar l-awturi rispettivi, u F’lista oħra Lanfranco jagħti statistika li fiha jidhru snajja’
ċ) appendiċi b’ġabra ta’ ritratti ta’ bosta mill-attivitajiet li u kemm nies kienu jipprattikawha fis-snin 1861, 1871, u
saru fit-tlitt ijiem tal-festival. 1901.

Fratellanzi, Mutuo Soccorso, Unjons, u Koperattivi L-awtur isemmi kif minn għaqdiet li jgħinu, il-Mutuo
Fil-preżentazzjoni tiegħu, l-istudjuż Guido Lanfranco Soccorso, li nibtu bħall-faqqigħ hawn Malta, inbidlu
jittratta dwar l-evoluzzjoni tas-snajja’ fil-gżejjer Maltin, f’Unions fi żmien meta s-sigurtà soċjali u l-iskemi għal
studju li jista’ jitqies bħala enċiklopediku. U hawnhekk pensjonijiet kienu għadhom lanqas jeżistu.
ta’ min jifhem u japprezza aħjar il-valur li dawn l-istudji Lanfranco jagħti lista oħra, din id-darba ta’ dawn is-
jkunu miġbura u ppubblikati fi ktieb fejn jistgħu jkunu soċjetajiet Mutuo Soccorso li twaqqfu bejn l-1847
apprezzati minn kull min jinteressah. u l-1926 (21 b’kollox), u li fosthom kien hemm ukoll 17
 Leħen il-Qala - Għid 2011
ħafna Baned Filarmoniċi, li eventwalment spiċċaw biex
għamlu l-post għat-Trade Unions.
Madankollu l-awtur iżid tagħrif dwar il-Koperattivi u
l-wirjiet li jsiru minn żmien għal żmien, dejjem biex juru
l-prodotti tas-snajja’ Maltin u jippromwovuhom, anki
barra mix-xtut tagħna. Fost dawn hemm dawk li saru fl-
Ingilterra, fl-1851 fi Crystal Palace f’Hyde Park; fl-1862
f’South Kensington; u fl-1924 f’Wembley Park.
Lanfranco jtemm dan l-istudju jisgħobbih għall-għajbien
ta’ bosta snajja’ tradizzjonali u jfaħħar l-inizjattiva tal-
Premju Nazzjonali għal proġetti li jgħinu lill-intrapriża
lokali kif imħabbra mill-Onor Dr Chris Said, Segretarju
Parlamentari għall-Konsumatur, Kompetizzjoni Ġusta,
Kunsilli Lokali, u Konsultazzjoni Pubblika.
Snajja’ tradizzjonali mir-Russja
Dan l-istudju sar mill-Grupp Folkloristiku Russu
‘Podmoskovnie Vechera’. Ir-ritratti ta’ oġġetti prodotti ta’
snajja’ tradizzjonali, f’pajjiż fejn il-kuluri jgħajtu saħansitra
fl-ilbies tradizzjonali, jaqtgħu ħafna kontra l-bjuda tas-silġ
li jiddomina tul ħafna xhur tas-sena huma vetrina għal dak
li jista’ jakkwista t-turist f’dan il-pajjiż, b’rispett kbir lejn in-
natura li tħaddar is-sena kollha u lejn il-ħajja tradizzjonali
li għenet dejjem lil min għadu jipprattikaha sal-lum.
L-istudju sar minn Vera Iskhakova mir-reġjun ta’ Moska,
fir-Russja Ċentrali – ċentru tal-ħajja ekonomika, politika,
u kulturali tar-Russja, għani fl-istorja, tradizzjonijiet
nazzjonali tal-poplu Russu, u b’postijiet storiċi u kulturali
uniċi li wħud minnhom huma inklużi fil-lista ta’ Wirt Dinji
tal-UNESCO.
Wieħed jifhem aħjar dawn il-prodotti ta’ snajja’
tradizzjonali meta jsir jaf li foresti enormi, għelieqi kbar,
għejun, xmajjar, lagi, u varjetà kbira ta’ annimali, għasafar,
speċi ta’ ħut, pjanti meraviljużi, u fjuri b’kull kulur taħt il-
kappa tax-xemx huma r-rikkezzi ta’ dan ir-reġjun. Huma
dawn l-elementi tan-natura li jispiraw disinji u kuluri lill-
artisti, imma fuq kollox lil kull min, matul is-sekli, ħadem
l-ewwel biex isebbaħ lil daru, u llum anki biex jiġbed
lit-turist dejjem għatxan biex jiddeverti u fl-istess ħin
japprezza natura, ħajja, u tradizzjonijiet tal-postijiet li jżur.
L-ismijiet tal-oġġetti li ssemmi Iskhakova – prodotti ta’
snajja’ tradizzjonali tar-reġjun – huma ftit diffiċli biex
nippronunzjawhom aħna l-Maltin. Fost dawn insibu
l-‘matryoshka’ jew il-‘pupa babushka’ – dawk il-pupi
kollha kuluri li jidħlu waħda fl-oħra; ix-xalli ‘Pavlovsky’
kollha disinji ta’ weraq u fjuri; u l-‘Gzhel’ – oġġetti
taċ-ċeramika l-ewwel miżbugħin bl-abjad u mbagħad
impenġijin b’disinji blu fuqhom; it-trejs ‘Zhyostovo’ –
trejs miżbugħin b’sengħa u b’arti liema bħalha.
L-agrikultura
L-istudju ta’ Anton F. Attard – studjuż tal-folklor Malti llum
stabbilit sewwa u awtorità dwar il-folklor Malti – għandu
valur kbir speċjalment minħabba l-vokabularju Malti
marbut mas-snajja’ tradizzjonali tagħna l-Maltin. L-istudju
18
huwa llustrat b’akkwarelli xogħol Guido Lanfranco.
F’dan l-istudju, Attard iqassam il-vokabularju – uħud
minnu llum ftit li xejn jintuża – flimkien mat-tagħrif dwar
is-snajja’, b’mod organizzat ħafna.
Hekk insibu l-oqsma organizzati l-Art, l-Għelieqi, u
l-Ħamrija; ir-Razzett; in-Naġġara u l-Bennejja; Dawk
li jagħmlu l-Karettuni; Il-Ħaddieda; il-Mastrudaxxa;
Annimali tar-Rziezet; Tal-Qwieleb; Tal-Ġbejniet; Ġeżżejja/
ġeżżieża; Ilma għat-Tisqija; Tal-Fuħħar; Min jagħmel is-
Soqfa; il-Kurdara; is-Sellara; Tal-Ġwielaq; Tal-Qfief; Għand
il-Furnar; it-Taħħan; u Għand tal-Ħaxix u l-Frott.
L-awtur jenfasizza l-aktar fuq l-agrikultura u s-najja’ li nibtu
biex minnha missirijietna jaqilgħu l-għajxien tagħhom.
Nagħti hawn il-lista tal-vokabularju li Attard jagħtina, bl-
etimoloġija u t-tifsir tiegħu, fl-ewwel taqsima – Art, għelieqi,
u ħamrija: Bajjad, Bajjad, Bajjad xkett, Bi qbiela, Biedja,
Ċarrut, Demel, Feles, Franka, Ġeżżejja, Ġeżżieza, Għalqa/
għelieqi, Ġnien/ġnejna/ġonna/ġardin/a, -i, Ġwielaq,
Ħabel, Ħamri, Ħamri ħerki, Ħamri ramli, Ħamri tal-qawwi,
Ħamri tas-sekonda, Ħamrija, Ħamrija grassa, Ħamrija
ħawlija, Ħamrija sewda, Ħamrija żejtnija, Ħanaq, Ħitan
tas-sejjieħ, Ħmieri, Kejla (erba’ qasbiet kwadri), Kurdara,
Mandra/mnadar, Mejda, Modd pl. imdied, Moxa/t,
Nixxijat, Qanniċ, Qasam/oqsma, Qasba/tmint ixbar,
Qasma/qsami, Slan/slajjen, Qfief, Qortin/qraten, Qwieleb,
Raba’, Raba’ frank, Raba’ tafli, Raba’ xieref, Roqgħa/rqajja’,
Sellara, Sidien, Siegħ (għaxar kejliet), Sined/isinda, Spejjer,
Sulla, Tomna (sitt sigħan), Turbazz, Wejba (erbat itmien),
Wejbiet, Wilġa/wileġ, Xagħra, xagħriet, Xatba, Xiber.
Attard jagħlaq l-istudju tiegħu b’sentenza daqsxejn
kattiva: ‘The picture that I have just put before you has
now disappeared’ u jissokta billi jsemmi ftit mill-bidliet li
seħħu speċjalment minħabba t-teknoloġija moderna.
Għeluq
Huwa għalhekk importanti li attivitajiet bħalma hu
l-Festival tal-Folk organizzat mill-Kunsill Lokali tal-Qala
joktru u jibdew isiru biex jgħinu jqajmu kuxjenza dwar
il-folklor tagħna, u fl-istess ħin joħolqu attrazzjonijiet li
jiġbdu aktar turisti lejn pajjiżna. Huwa wkoll għalhekk
importanti li l-Kunsilli Lokali u l-Awtoritajiet ikkonċernati
jinkoraġġixxu u jgħinu kif jistgħu pubblikazzjonijiet bħal
din. Huma l-kotba – teżori għal dejjem – li jippreservaw
u jistgħu jgħinu f’apprezzament akbar tas-snajja’
tradizzjonali tagħna l-Maltin.
Nota: Dan huwa apprezzament fil-qosor ta’ wieħed aktar
komprensiv li ġie ppreżentat fit-tnedija tal-ktieb, fis-sala
tal-Kunsill Lokali tal-Qala, nhar il-Ħamis, 17 ta’ Frar 2011.
Preżenti għall-okkażjoni kien hemm ukoll is-Sur Euchar Mizzi
(editur), s-Sur Pawlu Buttigieg (Sindku tal-Qala), u l-Onor.
Dr Chris Said, Segretarju Parlamentari għall-Konsumatur,
Kompetizzjoni Ġusta, Kunsilli Lokali, u Konsultazzjoni Pubblika
li ġie ppreżentat b’kopja tal-ktieb. Min jixtieq, jista’ jakkwista
kopja B’XEJN billi jibgħat €5.00 għotja għall-Fondazzjoni Arka,
lis-Segretarja, Kunsill Lokali tal-Qala, Il-Qala, Għawdex. 
 Leħen il-Qala - Għid 2011
Katekeżi
LUQA 9: Versi 1-17
Minn: Marie Josette Xerri
Is-silta tal-Kelma ta’ Alla li għandna llum hija meħuda mill-
Vanġelu ta’ San Luqa, fejn Ġesù sejjaħ lit-Tnax madwaru u
afdalhom missjoni xi jwettqu. (Luqa Kap.9 Versi 1 sa 6).
F’din is-silta li għandna llum ser nirriflettu fuq dak li San
Luqa jirrakkonta f’Kap.9 minn Vers 1 sa 17. Dan it-tagħrif
dwar il-missjoni tat-Tnax l-Appostli nsibuh ukoll f’San
Mattew Kap.10 Versi 5-15 u f’San Mark, Kap 6 Versi 4 sa 13.
It-tieni parti ta’ dan l-istess kapitlu jitkellem dwar Erodi
u mbagħad l-aħħar parti dwar it-tkattir tal-ħobż, dwar
il-miraklu tal-5 ħobżiet u ż-żewġ ħutiet. Dan ir-rakkont
insibuh imsemmi fiż-żewġ Vanġeli Sinottiċi l-oħra, jiġifieri
f’San Mattew Kap 14, Versi 13-21 u f’San Mark Kap 6,
Versi 30-44.
Huma żewġ rakkonti differenti minn xulxin li jippruvaw il-
qawwa divina ta’ Ġesù, jiġifieri Ġesù jitma’ 5,000 raġel,
barra n-nisa u t-tfal. Issa ser nirriflettu fuq l-ewwel
rakkont: Il-missjoni tat-Tnax.
Dawn l-ewwel 6 versi tal-kapitlu 9 joqogħdu aħjar bħala
konklużjoni ġenerali tas-sezzjoni kollha fiż-żewġ kapitli
ta’ qabel, 7 u 8. Wara li f’dawn il-kapitli wera ‘l Ġesù
jxandar il-Bxara t-Tajba bi kliemu u b’għemilu, Luqa issa
juri lil Ġesù qed isieħeb lit-Tnax fl-istess missjoni tiegħu
u għalhekk tahom is-setgħa tiegħu u bagħathom biex
bħalu jxandru s-Saltna t’Alla. Għalhekk kien għażilhom u
semmihom “appostli”.
“Sejjaħ lit-Tnax madwaru”.
Qegħdin xejn attenti aħna għas-sejħat li jagħmlilna
Ġesù fil-ħajja tagħna ta’ kuljum? Il-lejla Ġesù sejħilna
madwaru u aħna rrispondejna “iva” biex nisimgħu
l-Kelma Tiegħu mfissra fil-preżenza tas-Saċerdot, li hu
minnu magħżul u maħtur.
Kull wieħed u waħda minna Ġesù jagħmlilna sejħat żgħar
u kultant sejħat kbar, kulħadd skont il-missjoni tiegħu,
afdata lilu minn Alla. Naraw u nirriflettu ftit kif qed
inwieġbu għalihom.
Forsi nistaqsu; Jien ukoll nidħol fiha din il-biċċa xogħol?
Meta Ġesù għażel lit-Tnax kellu taħlita ta’ kollox: Nies
b’valuri differenti, nies foqra, nies ta’ bla skola, nies tal-
ħajja ordinarja ta’ kuljum. Imma dan il-grupp sempliċi
għamel affarijiet kbar. Ġesù talabhom biex inisslu fil-
bnedmin tama, imħabba u skop lil ħajjithom u bil-grazzja
u l-għajnuna tiegħu rnexxielhom. Ġesù għażilhom mhux
għax kienu xi ħaġa imma għax kienu lesti li jagħmlu xi
ħaġa għal Ġesù.
Ġesù tahom qawwa u setgħa fuq ix-xjaten kollha u li
jfejqu l-mard. Ġesù lilna wkoll iridna nitolbu bil-ħeġġa u
bil-fidi li jekk ikun ta’ ġid għal min nitolbu, Hu jismagħna
u jekk le, dejjem jagħti dak li hu tajjeb għall-bniedem. Hu
jaf x’inhu l-aħjar!
Fit-tieni vers insibu: “U bagħathom ixandru s-Saltna
t’Alla u jfejqu l-morda.” Is-Saltna ta’ Alla tinsab ġo fina
u għalhekk aħna tempju tal-Ispirtu s-Santu. Bla priedki,
rridu nippriedkaw din is-Saltna, jiġifieri billi nagħtu xhieda
ħajja bil-mod ta’ kif ngħixu l-ħajja tagħna fil-familja
tagħna, mal-ħbieb tagħna, mal-ġirien tagħna u kull fejn
inkunu.
L-appostli kellhom imorru għall-missjoni bla ma jieħdu
xejn magħhom. Hekk naqraw f’vers 3. Lanqas għall-
ħtiġijiet tagħhom, biex ħsiebhom ikun biss fix-xandir tal-
Bxara t-Tajba. Mill-bqija jafdaw fil-providenza ta’ Alla u
fil-karità ta’ dawk li jisimgħuhom. Dawn l-istruzzjonijiet
ta’ Ġesù jirriflettu ukoll il-ħajja tal-ewwel “evanġelisti”,
19
 Leħen il-Qala - Għid 2011
li kienu jivvjaġġaw minn belt għal oħra biex ixandru
l-Evanġelju u jwaqqfu komunitajiet ġodda.
Fil-versi minn 7 sa 9 ser nirriflettu fuq it-tieni parti mill-
Vanġelu fejn Erodi Antipa, bin Erodi l-Kbir, it-tetrarka tal-
Galilija, kien imħasseb meta beda jisma’ fuq kemm dak
li kien qed jagħmel Ġesù u kemm dak li bdew jagħmlu
l-Appostli tiegħu. Dan kollu ġibed l-attenzjoni ta’ Erodi
u kulħadd kien jgħid xi ħaġa kbira fuq Ġesù. F’Luqa, kap
9, vers 19 insibu: “Min kien jgħid li Hu Ġwanni l-Battista,
min Elija u min wieħed mill-profeti”.
Erodi beda jinkwieta u staqsa: “Min hu dan?” Beda jfittex
li jarah, mhux b’xewqa tajba li jiftaħ qalbu għalih, iżda
b’kurżità u bil-biża’ tal-ambizzjoni. F’Luqa Kap 13, versi
31 sa 33 insibu li xi Fariżej qalu lil Ġesù: “Mur, itlaq minn
hawn, għax Erodi jrid joqtlok.” U Ġesù qalilhom hekk:
“Morru għidulu lil dak il-volpi …….” Jiġifieri Ġesù hekk
kien jindirizzah lil Erodi.
F’Luqa Kap 23, versi 6 sa 12 insibu lil Ġesù quddiem Erodi
fil-proċess tal-passjoni. Erodi feraħ ħafna meta ra lil Ġesù,
għax minn dak li kien sama’ fuqu, kien ilu żmien jixtieq
jarah, bit-tama li jara li jagħmel xi sinjal u għamillu bosta
mistoqsijiet, imma Ġesù ma wieġbu xejn. Imbagħad
Erodi, flimkien mas-suldati tiegħu beda jżebilħu u
jgħaddih biż-żufjett.
Fil-proċess tal-passjoni, Ġesù lil Erodi biss ma kellimx għax
kien bniedem supperv. It-tagħlima għalina għandha tkun
li aħna ma għandna qatt nissuppervjaw jew tiġina l-għira
jew dejjem irridu li nkunu aħna li nikkmandaw. Għandna
niftħu qalbna għal Ġesù biex inħalluh jaħdem fina u jsir
Hu l-gwida tal-ħajja tagħna.
Hawnhekk irridu noqogħdu attenti mis-suppervja fina
għax kultant minn għalina li aħna qed nagħmlu t-tajjeb u
forsi ma nobdux jew nissuppervjaw għas-superjuri tagħna.
Niġu issa għat-tielet rakkont. Ġesù jitma’ 5,000 ruħ.
Luqa Kap 9 versi 10 sa 17.
Wara li temmew il-missjoni li kien afdalhom Ġesù
(Kap 9, versi 1 sa 6), it-Tnax reġgħu lura għandu u qalulu fuq
l-esperjenzi tagħhom. Ġesù ħadhom miegħu Betsajda,
forsi biex jistrieħu ftit u jinġabru fit-talb. Betsajda, l-Belt
ta’ Pietru, Indrì u Filippu kienet fuq ix-xtajta ta’ fuq, tal-
baħar tal-Galilea.
Meta aħna ntemmu x-xogħol li kellna nagħmlu, hi x’inhi
l-missjoni tagħna, fid-dar, wara l-ġurnata tax-xogħol,
wara xi ħidma tajba fil-parroċċa, magħmula b’intenzjoni
retta għandna mmorru lura għand Ġesù u niftħu qalbna
miegħu bħal ma għamlu l-appostli, nistrieħu f’riġlejn Ġesù
u ninġabru għal ftit waqtiet fit-talb u nirringrazzjawh.
F’vers 11 insibu li n-nies, malli saru jafu, marru bi ħġarhom
ifittxu lil Ġesù u Hu bħas-soltu qagħad jgħallimhom u
jfejqilhom il-morda tagħhom. Il-jum kien wasal biex
jintemm u l-post kien imwarrab. Ma kinux fil-belt, iżda
Luqa jgħidilna kienu “qrib” il-belt. U kien hemm madwar
20
5,000 raġel “barra n-nisa u t-tfal.” Hekk insibu wkoll
f’Mattew Kap. 14, versi 14 sa 21. “U Ġesù temagħhom
ilkoll minn ħames ħobżiet u żewġ ħutiet.” U mhux biss
mela l-istonku ta’ kull wieħed imma wkoll ġabar lura mhux
inqas minn tnax-il qoffa fdal. Is-sinjal kien ċar biżżejjed.
Hekk fid-deżert deher wieħed li jagħti l-ħobż lil tant nies,
Alla wera lilu nnifsu. Alla huwa magħna.
F’vers 12 insibu li t-Tnax qalu lil Ġesù biex jibgħat lin-
nies biex imorru fl-irħula u fl-irziezet tal-qrib biex isibu
fejn jistrieħu u jieklu xi ħaġa. Iżda Ġesù f’vers 13 hekk
irrispondihom: “Agħtuhom intom x’jieklu!”
Ġesù hawnhekk qed jagħti kmand lilna, illum, aħna li kif
għedna fil-bidu, nagħmlu parti mill-grupp li Ġesù għażel
elfejn sena ilu, Ġesù jridna naqdu l-missjoni tagħna li Hu
afdalna f’idejna u nitimgħu spiritwalment lil dawk li Hu
afdalna. Kulħadd għandu l-missjoni tiegħu x’jaqdi. Irridu
nagħtu xhieda awtentika ħajja b’għemilna, biex ħaddieħor
jersaq aktar qrib ta’ Ġesù. Din ir-responsabbilta’ li Ġesù
afdalna għandna nwettquha sewwa u bir-reqqa kollha.
Vers 15 sa 17. Hawnhekk Luqa jirrakkonta kif qiegħdu lil
kulħadd bilqiegħda, u Ġesù ħa l-ħames ħobżiet u ż-żewġ
ħutiet, refa’ għajnejh lejn is-sema, berikhom, qasamhom u
tahom lid-dixxipli biex inewluhom lin-nies. Jista’ jkun li dan
Luqa rah bħala sinjal tal-Ħobż tal-Ewkaristija. Hekk beda
jiġi interpretat sa mill-ewwel żmien tal-Knisja. Dan il-ħsieb
jidher li kien f’moħħ Luqa, kif kien fi ħsieb Ġwanni, hekk
insibu f’Kap 6, versi 51-59: “Jiena Hu l-ħobż il-ħaj li niżel
mis-sema. Jekk xi ħadd jiekol minn dan il-ħobż jgħix għal
dejjem. U l-ħobż li jiena nagħti huwa ġismi għall-ħajja tad-
dinja. Min jiekol ġismi u jixrob demmi jibqa’ fija u Jiena fih.”
Dan qalu Hu u jgħallem fis-sinagoga, f’Kafarnahum.
Il-kliem u l-azzjonijiet ta’ Ġesù f’dan il-miraklu — “ħa l-ħobż
— bierek — qasam — ta lid-dixxipli” huma l-istess, u fl-
istess ordni jew kważi, li Luqa jsemmi fir-rakkont tat-twaqqif
tal-Ewkaristija f’Kap 22 vers 19 fejn jgħid: “Imbagħad ħa
l-ħobż, radd il-ħajr, qasmu, newwilhulhom u qal: “Dan hu
ġismi li jingħata għalikom. Agħmlu dan b’tifkira tiegħi.”
Mela meta Ġesù ordna; “Agħtuhom intom x’jieklu,” kien
qed jagħmel ukoll kmand lil dawk li Hu jagħżel u jaħtar,
jiġifieri lis-saċerdoti biex ikunu huma li jmantnuna bil-
Ġisem u bid-Demm tiegħu. Nersqu mela b’qima u
b’imħabba u aktar ta’ spiss lejn dan is-sagrament tal-
imħabba li Ġesù jrid imantnina bih, biex ifawwarna bil-
grazzji tiegħu, biex magħqudin miegħu għad naslu ħdejh
fejn narawh wiċċ imb’wiċċ.
It-tagħlima għalina u fuq xiex nirriflettu għal din is-sena li
għadna kif bdejna jekk Alla jrid:
Kemm qegħdin noqogħdu attenti b’widnejna miftuħa
biex nisimgħu Ġesù x’qed jitlob minna?
L-Ewkaristija! Kemm qegħdin nitmantnew biha u fl-
aħħarnett kemm qegħdin aħna nafdaw fil-providenza
t’Alla? Ma ninsewx li Ġesù ma riedhom jieħdu xejn
magħhom lit-Tnax. 
 Leħen il-Qala - Għid 2011
kollok Qdusija
tama tagħna, ilqagħha l-għanja ta’
(Mill-Innu tat-Tifħir ta’ Sbiħ il-Jum tas-Sollennità
Il-Kbir Qaddis Patrijarka San Ġużepp huwa msemmi
diversi drabi fil-vanġeli ta’ San Mattew u San Luqa,
għalkemm qatt ma narawh jitkellem, iżda jibqa’ dejjem
sieket, liema skiet però li tkellem tassew fil-pjan ta’
Alla u fl-istorja tal-Knisja. Huwa l-Kap tal-Familja ta’
Nazaret, il-Kustodju tar-Redentur u tal-Madonna.
Huwa qaddis tassew kbir, Patrun tal-Knisja Universali
u Mudell għall-missirijiet u għall-familji kollha. F’dan
l-artiklu ser naraw il-kobor ta’ dan il-qaddis tas-skiet
fil-ħajja tal-qaddisin u tal-papiet matul l-elfejn sena
tal-istorja tal-Knisja.
San Ġużepp fil-ħajja tal-Qaddisin
Wieħed mill-Missirijiet Appostoliċi tal-Knisja, San
Injazju ta’ Antijokja li miet martri fis-sena 107 W.K.,
fl-ittra tiegħu lill-insara ta’ Efesu jikteb dwar il-kobor
ta’ San Ġużepp u l-missjoni tiegħu fil-pjan ta’ Alla
għas-salvazzjoni. Fis-sena 155, Ġustinu fid-Djalogu
ma’ Trifone jgħidilna li San Ġużepp kellu s-sengħa ta’
mastrudaxxa u kien il-missier putattiv ta’ Ġesù l-Iben
ta’ Alla, fejn l-injostiċi fosthom l-eretiku Ċerintu,
kienu jsostnu l-ereżija li Ġesù kien it-tifel naturali ta’
San Ġużepp. Fl-ewwel sekli tal-Knisja dawn id-diversi
ereżiji fixxklu xi ftit mid-devozzjoni lejn San Ġużepp.
Iżda minkejja dan, il-Knisja mmexxija mill-qawwa tal-
Ispirtu s-Santu imxiet dejjem bil-għaqal u b’imħabba
kbira lejn San Ġużepp, kif urew fil-bidu Missirijiet il-
Knisja. Sant’Irinew ukoll jikkombatti din l-ereżija fil-
kitba tiegħu tas-sena 185 W.K. fejn insibu erbatax il
riferenza għal San Ġużepp.
San Ġirolmu li għamel it-traduzzjoni Latina tal-Kotba
Mqaddsa ukoll jikkommenta dwar il-figura ta’ San
Ġużepp, fejn jgħid kif huwa pproteġa lil Marija mit-
tħaġġir tagħha u tat-tarbija Ġesù fil-ġuf tagħha u kif
ħares dawn iż-żewġ teżori ġewwa l-Eġittu mill-kefrija
ta’ Erodi. Jingħad li meta kien fil-Palestina San Ġirolmu
O Ġużeppi
“Int ġieħ tal-anġli u l-qaddisin,
Ġużeppi, għajnuna tal-bnedmin u
tifħir u qima li llum noffrulek”
ta’ San Ġużepp tad-19 ta’ Marzu).
Minn Fr Charles Buttigieg
ċċelebra l-quddiesa fuq l-altar fejn kien hemm meqjum
ir-relikwija tal-mantell ta’ San Ġużepp, (li aktarx ukoll li
fih San Ġużepp ġarr lil Ġesù tarbija), fil-knisja antika ta’
San Anastasja mibnija fis-sena 300 minn Appollonia,
mara sinjura Rumana. Fil-kitbiet ta’ San Efrem, Duttur
tal-Knisja li twieled is-Sirja fis-sena 306 u miet fis-sena
372, insibu devozzjoni u mħabba kbira lejn San Ġużepp.
Huwa jikteb dwar San Ġużepp: “il-Kelma kienet tgħix
taħt is-saqaf tiegħek’’. Anke San Ġwann Krisostmu li
miet fis-sena 407, ukoll jitkellem mill-virtujiet li kellu
San Ġużepp, li kien iħaddan il-virtujiet kollha għax kien
bniedem ‘ġust’.
Il-glorja ta’ San Ġużepp fis-sema hija tassew kbira. Fid-
dehra tal-Mulej li kellha Santa Margerita ta’ Cortona fit-
13-il seklu, Ġesù jħeġġigna fid-devozzjoni li kellha lejn
San Ġużepp ta’ kuljum. Santa Ġertrude l-Kbira tirrevela
li f’mument ta’ estasi hija rat is-sema, fejn rat lil San
Ġużepp fuq it-tron u lill-qaddisin jagħtuh qima. Fid-
dehriet tal-Madonna lil din il-qaddisa kif ukoll lil Santa
Briġida tal-Isvezja, il-Madonna kienet tirreferi ta’ spiss
għal San Ġużepp, l-għażiż raġel kastissimu tagħha.
San Franġisk t’Assisi kompla kabbar huwa nnifsu
l-imħabba u l-qima lejn San Ġużepp kif għamlu
mbagħad warajh il-Franġiskani bħal Umbertino ta’
Casale, San Bernardinu ta’ Siena u Bernardinu ta’
Feltre. L-istess devozzjoni urewha d-Dumnikani u
l-Karmelitani, kif ukoll tant qaddisin kbar fosthom San
Albertu l-Kbir, Santa Tereża ta’ Avila, Duttur tal-Knisja li
kellha mħabba speċjali lejn dan il-qaddis li lilu tiddedika
l-kunventi kollha li fetħet. Skont il-kittieb Patrignani,
Santa Tereża hija waħda mill-kewkbiet brillanti, waħda
mill-ifjen djamanti fil-kuruna ta’ San Ġużepp. Kienet
magħżula minn Alla biex ixxerred il-kult lejn San
Ġużepp mad-dinja kollha. San Ġwann tas-Salib meta
kien pirjol fil-monasteru ta’ Los Martires fi Granada
21
 Leħen il-Qala - Għid 2011

fl-1582, żewġ patrijiet l-patrun u l-protettur tas-Soċjetà tiegħu. Infatti kien

Pedro u Juan jirrakkontaw ordna li jkun hemm xbieha ta’ San Ġużepp fil-klassijiet
l-episodju meta ltaqgħu fejn kienu jgħallmu l-Freres. Fuq kollox ħalla kitbiet
ma’ raġel misterjuż u li kbar u tagħlim dwar San Ġużepp fejn kien iħobb
wara ndunaw li kien San jgħid lil Freres li bħal San Ġużepp huma kellhom afdat
Ġużepp. Dan l-episodju f’idejhom missjoni qaddisa sabiex jieħdu ħsieb it-tfal.
kompla kabbar id-
San Ġużepp ukoll jidher bħala l-Kap tal-Familja ta’
devozzjoni li kellu dan
Nazaret bil-Bambin Ġesù jbierek id-dinja u l-Madonna,
il-qaddis mistiku San
fid-dehriet ta’ Fatima fejn dehret fl-aħħar dehra dik
Ġwann tas-Salib lejn San
tat-13 ta’ Ottubru 1917. Hawnhekk San Ġużepp deher
Ġużepp. Anke d-diversi
ibierek lin-nies fejn kien hemm folla ta’ madwar
kulleġġi tal-ġiżwiti
sebgħin elf ruħ. Huma t-tlett it-tfal biss li raw din id-
kellhom din id-devozzjoni San Ġwann tas-Salib dehra tal-Familja Mqaddsa filwaqt li n-nies raw ix-xemx
kbira lejn San Ġużepp.
tinbidel, tikber u riesqa lejn id-dinja.
Fl-1522 Isidor Isolano, Dumnikan, ippubblika ktieb bl-
San Ġużepp fit-Tagħlim tal-Papiet
isem “Sommarju tad-doni ta’ San Ġużepp’’ fejn ukoll
Nafu tajjeb kif il-kult lejn San Ġużepp żviluppa
jikkummenta dwar San Ġużepp u l-kobor tiegħu u dan
l-ewwel fil-Knisja tal-Lvant imbagħad daħal fil-Knisja
bir-raġun għax fejn il-qaddisin jissejħu bħala l-ħbieb ta’
tal-Punent madwar il-ħdax-il seklu, fejn naraw li
Kristu, San Ġużepp hu meqjus bħala missieru.
l-Papiet urew id-devozzjoni speċjali tagħhom lejn
Ħafna huma dawk il- Ġużepp. Insibu lill-Papa Girgor XI fl-14-il seklu li kien
persunaġġi u qaddisin bena kappella ddedikata lil San Ġużepp fil-knisja
li kienu tal-fehma li San ta’ Sant’Agricola ġewwa Avignon fi Franza. Anke
Ġużepp daħal il-ġenna l-Konċilju ta’ Kostanza (1414-1418) permezz tal-ħidma
bir-ruħ u l-ġisem u tal-predikazzjoni tal-Kanċellier Jean Gerson kompla
bħal Madonna. Fost ħeġġeġ il-kult lejn San Ġużepp. Il-Papa Franġiskan Sistu
dawn insibu Isidor IV f’Novembru tal-1480, kien ta l-permess biex il-festa
de Solanis, Santa tiġi ċċelebrata fid-19 ta’ Marzu ġewwa l-Italja u sena
Margerita ta’ Cortona, wara estenda l-festa għall-Knisja kollha universali.
San Franġisk de Il-Konċilju ta’ Trentu fis-16-il seklu u l-Papa Piju V
Sales, San Leonardu komplew ikabbru l-kult lejn San Ġużepp.
minn Port Mawrizju,
Il-Papa Pawlu III kien ta permess lill-
San Bernard u San
Franġiskani u wara ukoll lill-Ordinijiet oħra reliġjużi
San Franġisk de Sales Bernardinu ta’ Siena,
sabiex jiċċelebraw il-Festa tat-Tieġ ta’ San Ġużepp
li għandu talba verament sabiħa: Ftakar fina, O
u tal-Madonna, fejn il-Papa Benedittu XIII fit-23 ta’
mqaddes Ġużeppi, bil-qawwa tat-talb tiegħek, idħol
Jannar 1726 waqqaf din il-festa b’mod universali. Il-
għalina quddiem l-Iben putattiv tiegħek; ressaqna
Papa Benedittu XIV daħħal l-isem ta’ San Ġużepp fil-
ukoll lejn l-Imqaddsa Verġni Marija, għarusa tiegħek,
Litaniji.
u l-Omm ta’ dak li flimkien mal-Missier u mal-Ispirtu
s-Santu, jgħix u jsaltan għal dejjem ta’ dejjem. Amen. Il-Beatu
(ara Sermo 2, de Sancto Joseph). Papa Piju IX (il-
Papa Ġużeppin
Fil-bidu tas-seklu
per eċċellenza)
ħmistax il-Kappuċċin
ħass il-bżonn u
Ġwanni Fano kien
għażel li jqiegħed
ixerred il-qima lejn is-
il-Knisja Kattolika
seba’ duluri ta’ San
taħt il-Patroċinju
Ġużepp. Anke San
speċjali ta’ San
Ġwann Battista de
Ġużepp. Huwa
La Salle kien ixerred
għamel il-festa
ħafna din id-devozzjoni
tal-Patroċinju
fost id-dixxipli tiegħu.
ta’ San Ġużepp
Nistgħu ngħidu li dan Il-Beatu Papa Piju IX
‘al prima klassi’
il-qaddis xerred ħafna
ċċelebrata fit-tielet Ħadd tal-Għid, fl-10 ta’ Settembru
d-devozzjoni lejn San
1847. Kien f’mument diffiċli għall-Knisja, theddid minn
Ġużepp fejn għamel
barra l-Knisja permezz tal-Liberaliżmu u minn ġewwa
22 lil San Ġużepp bħala San Ġwann Battista de La Salle
 Leħen il-Qala - Għid 2011

l-Knisja fl-isfond tal-Moderniżmu, li l-Knisja ta’ Kristu fl-1 ta’ Mejju 1955, waqt
b’leħen il-kbir tal-Beatu Papa Piju 9, fit-8 ta’ Diċembru laqgħa ta’ folla kbira fil-
fl-1870 bid-Digriet Urbi et Orbi, ħatret lil San Ġużepp pjazza San Pietru fejn
bħala Patrun Universali tal-Knisja. Il-Papa Piju IX kiteb: stqarr: “Jekk tixtiequ
“Alla bis-setgħa bla qies… għaqqad biż-żwieġ lil San tkunu qrib ta’ Kristu, mill-
Ġużepp mal-Immakulata Verġni Marija u minnha bil- ġdid ngħidulkom llum;
ħidma tal-Ispirtu s-Santu twieled Sidna Ġesù Kristu…. li Morru għand Ġużeppi.’’
kif kien xieraq għall-kobor tad-dinjità tiegħu, Ġużeppi Il-Beatu Papa Ġwanni
mhux biss rah, imma kellmu u biesu u bl-akbar ħerqa XXIII daħħal l-isem ta’
għannqu bi mħabba ta’ missier u pprovda l-għajxien lil San Ġużepp fit-talba
Dak li l-insara kellhom jirċevuh bħala l-ħobż li niżel mis- ewkaristika tal-quddiesa
sema u minnu jiksbu l-ħajja ta’ dejjem.’’ (ara S. Rituum Il-Beatu Papa Ġwanni XXIII u poġġa l-Konċilju
Congreg., «Quemadmodum Deus», die 8 dec. 1870: Vatikan it-Tieni taħt il-ħarsien ta’ San Ġużepp bħala
«Pii IX P. M. Acta», pars I, vol. V, 283). ‘Protector universalis
Ecclesiae’ permezz tal-
Anke l-Papa
Ittra Appostolika ‘Le Voci’.
Ljun XIII fl-Enċiklika
Il-Qaddej ta’ Alla, l-Papa
‘Quamquam Pluries’
Ġwanni Pawlu II fil-15
tal-15 ta’ Awwissu
ta’ Awwissu 1989 ħareġ
1889 ħeġġeġ ħafna
l-Eżortazzjoni Appostolika
li tingħad it-talba: “O
dwar il-Persuna u
Mqaddes Ġużeppi, fil-
l-Missjoni ta’ San Ġużepp
hemm li fih ninsabu…’’
fil-ħajja ta’ Kristu u
wara r-rużarju, fejn ta
l-Knisja, Redemptoris
indulġenza ta’ seba’
custos. Nistgħu ngħidu
snin u 7 darbiet 40 Papa Ġwanni Pawlu II
hi l-isbaħ kitba u l-aktar
jum, lil min jgħid
waħda ta’ tagħlim teoloġiku profond dwar San Ġużepp
din it-talba. Il-Papa
li qatt ħarġet minn id l-ogħla
San Piju X fl-1909 Papa Ljun XIII
awtorità tal-Knisja. U żgur li
kien approva l-litanija
l-Papa preżenti Benedittu XVI
f’ġieħ San Ġużepp b’indulġenzi marbuta magħha
għandu ammirazzjoni kbira
sabiex tidħol fil-kotba tal-liturġija. Il-Papa Benedittu
lejn San Ġużepp, minħabba
XV fil-25 ta’ Lulju 1920 fl-għeluq il-ħamsin sena mill-
li l-ewwel isem tiegħu huwa
proklamazzjoni ta’ San Ġużepp bħala Patrun tal-Knisja
proprju għal San Ġużepp,
Universali kiteb li permezz ta’ San Ġużepp aħna naslu
Josef Ratzinger.
għand Marija u permezz ta’ Marija għand il-għajn ta’
kull qdusija, Ġesù Kristu, permezz tal-motu proprio B’hekk tajna ħarsa
‘Bonum sane’. Proprju fid-9 t’April 1919 daħħal żewġ twila kif il-Qaddisin u
prefazji, wieħed ta’ San Ġużepp u l-ieħor tal-Quddiesa l-Papiet ħeġġew u saħħew
tal-Mejtin. Fl-1921 huwa waqqaf il-festa liturġika tal- id-devozzjoni lejn il-Kbir
Familja Mqaddsa. Papa Benedittu XVI Patrijarka San Ġużepp. 
Biblijografija
Il-Papa Piju XI kien iħobb jindirizza lill-folol fil-festi ta’ San Acta Leonis XIII P.M., Roma 1889, 175-180.
Ġużepp dik tad-19 ta’ Marzu, CALKINS, A.B., “The Justice of Joseph Revisited’’, Homiletic &
per eżempju dawk tal-1928, Pastoral Review (June 1988) 8-19.
1935 u 1937. Il-Papa Piju XI CHRISTIANI, L., The Father of Jesus, Derby (NY) 1976.
Discorsi e Radiomessaggi di S.S. Pio XII, II, 65-69.
tkellem diversi drabi dwar FITZMYER, J.A., The Gospel according to Luke I-IX, New York 1981.
San Ġużepp fejn fl-enċiklika GIOVANNI XXIII, Lettera Apostlica, Le Voci, sulla Protezione di San
tiegħu kontra l-Komuniżmu, Giuseppe per il Concilio Ecumenico Vaticano II, 19 Marzo 1961.
Divini Redemptoris tad-19 ta’ GRIFFIN, M.D., Saint Joseph and the Third Millenium, Hubertus
(WI) 2000.
Marzu 1937, isostni li jeħtieġ HEALY THOMPSON, E., The Life and Glories of Saint Joseph,
li l-Knisja kontra d-dinja Rockford (IL) 1980.
komunista titqiegħed taħt PRZYBYLSKI, B., Righteousness in Matthew and His World of
l-istandard ta’ San Ġużepp, Thought, Cambridge 1980.
il-Protettur tagħha. Il-Papa STRAMARE, T., Saint Joseph, “Guardian of the Redeemer” Text and
Reflections, Santa Cruz (CA) 1997.
Piju XII kien waqqaf il-festa TOSATO, A., “Joseph, Being a Just Man (Matt 1:19)’’, The Catholic
Papa Piju XI ta’ San Ġużepp Ħaddiem Biblical Quarterly 41 (1979) 547-551.
23
 Leħen il-Qala - Għid 2011

‘Ad Multos Annos’ Profil

Dun Karm Xerri
Lis-Saċerdot Dun Karm Xerri Dun Karm Xerri, bin Wenzu u Anġela nee’ Scicluna, ħu
Mons. Lawrenz Xerri u Kelina Xerri (li mietet b’fama ta’
Fik ma jidhirx iż-żmien li tar u għadda
qdusija) twieled il-Furjana f’Malta fit-2 ta’ Novembru
Minn fost il-qlub tan-nies li ħabbewk sewwa,
1932. Huwa ġie mgħammed fl-istess ġurnata fil-Knisja
Għax lilhom qdejt ġurnata wara l-oħra,
ta’ San Publiju l-Furjana. Għadda l-ewwel snin tat-
Il-ħeġġa tiegħek qatt żammitek ġewwa.
tfulija tiegħu f’Ħal Tarxien u f’Raħal il-Ġdid, f’Malta.
U jekk kienx nhar jew dlam li resqek lejhom Huwa rċieva s-sagramenti tal-Ewwel Tqarbina u tal-
Ma kontx tinfixel jew titlef is-sabar Konfirmazzjoni fil-parroċċa tal-Qala.
Għax bħal taż-żonqor fik żammejt il-qawwa Huwa daħal is-Seminarju ta’ Għawdex fl-1947 u ġie
Li tkun ta’ Alla biss sa tmiem il-qabar. ordnat Saċerdot fit-18 ta’ Marzu 1961, proprju ħamsin
Ħarsitek sħiħ id-dehra kollha dija sena ilu mill-Isqof Ġużeppi Pace. Huwa qaddes l-ewwel
Tal-Verġni Mbierka, l-Omm Immakulata, quddiesa sollenni tiegħu fil-Knisja Parrokkjali tal-Qala fil-
Ta’ żewġha San Ġużepp Patruni tagħna, 5 ta’ Mejju 1961. Beda l-ħidma saċerdotali bħala Vigarju
U ħajtek sfat fis-sod iktar minn blata. Parrokkjali tal-Qala (Viċi-Parroku) mill-1961 sal-1963.
Huwa laħaq Rettur jew aħjar ‘Kappillan’ ta’ Kemmuna
Ha jitla’ r-radd il-ħajr f’dal-jum mistenni fl-1963 u ilu jwettaq din il-ħidma bl-ikbar dedikazzjoni
Li jfakkar sew tal-ħidma ħamsin sena u ħeġġa hawn, dan l-aħħar 48 sena. Bejn 1963 u fl-
Lil Alla li fi tjieba u ħniena kbira 1970 huwa kien ukoll Surmast tal-Iskola Primarja ta’
Il-grazzja tiegħu fik mar beda w bena. Kemmuna. Fl-1980 huwa laħaq Assistent Ekkleżjastiku
Madwarek jifraħ bik is-sema ħiemed tal-Azzjoni Kattolika fil-Qala u għadu b’din il-ħidma sal-
Li minnu jħarsu fis l-erwieħ ferħana ġurnata tal-lum. Ilu jieħu ħsieb il-funerali tal-Parroċċa
Ta’ niesek li ħarsuk u għalik talbu bħala Organizzatur tal-Funerali sa’ mill-1990. 
Biex tibqa’ tal-Mulej ħajtek għatxana.
Il-Knisja fuq din l-art ukoll tifraħlek
Għax tara fik Ministru t’Alla għaliha,
Midluk biż-żejt li qaddsek u dlonk ħatrek
Biex fl-għalqa tal-Missier tkun ħaddiem fiha.
Ma jonqosx le l-hena li minn qalbna
Ifur b’raġun għax inti wieħed minna,
Id-don tas-saċerdot hu don mill-aqwa
Li jħaġġeġ b’id tad-deheb aqwa minn pinna.
Isimna b’hekk ilkoll nagħrfuh fil-ġenna
Fejn tasal ferm nixtiequ l-mixja tagħna
Mibdija u mterrqa f’ferħ u f’dieqa,
Bla xejn inkwiet għax Alla dejjem magħna.
Arċipriet
Dun Joe Zammit

24
 Leħen il-Qala - Għid 2011

Lil Dun Karm Xerri f’Għeluq il-Ħamsin Sena

minn meta ħa l-Ewwel Quddiesa
Insellimlek għażiż Dun Karm ħabib tal-qalb!
Wasal fl-aħħar il-jum mistenni wara tant u tant talb.
Aqta’ llum mill-ġonna sbejħa tiegħek, ġilji jfuħu ta’ San Ġużepp,
U għasel ifuħ tas-sagħtar; naturalment oħla mill-qronfol u l-ġulepp;
U roddhom lil Ġesù Sagramentat u għidlu jżomm idejh fuqna.
Il-Bambin bagħtilna perla, djamant, ikolli ngħid ġawhra.
U għalkemm qassis devot; mhux ta’ fuqna senduqna.
Il-Fidi ta’ Pawlu dejjem baqgħet tħeġġeġ bħal ġamra f’kenur fik!
Jien lilek nammirak Dun Karm; ferħan ser intir b’Alla u bik.
Għaliex kif jgħidu; min iħobbok fih xi tħobb.
Illum jien il-pinna tiegħi u leħni ser inħoll.
Intom żgħażagħ ħabrieka agħżlu l-ward li jfuħ l-iżjed.
Ħa ndommulu xi dafriet.
Inqassmuhom abjad u aħmar
Inżejnuhom bil-werqiet,
Għaliex Dun Karm hu saċerdot ħabrieki li fil-mixja tal-ħajja,
Ma seħetx il-għollieq tat-triq imwiegħra.
Iżda bil-għaqal warrbu u b’tama qawwija
Stenna l-ġranet tan-niket jgħaddu, u jfeġġu ġranet tas-sliema.
Mgħaġġel imgeżwer f’ċoqqa sewda,
B’salib fuq sidru,
Bla ma jieqaf, bla ma jegħja, sajf u xitwa,
Taħt xemx tikwi, taħt ajru ċelesti nkella fi ksieħ ixoqq l-għadam
Ir-raġel t’Alla tarah jitlob ’l Alla, ibiegħdu minn kull saram.
Le mhux pinna fqira bħal tiegħi riedet tkun f’dal-jum sollenni;
Biex lil dan is-Serv t’Alla nagħtuh ftit milli ħaqqu!
Imma pinna Taljana bħal ta’ Dante jew Ingliża bħal ta’ Shakespeare,
Jew Franċiża bħal ta’ Moliere; dan biss kien ikun ġust u fier.
Mhux biss f’ġonna miżgħuda bil-ward tqiegħdek l-anġli
X’ħin int ruħek lil Mulej tmur trodd;
Imma fil-Ġenna kollha ġonna tas-smewwiet.
Fejn ward qatt ma jitbiel u int qatt ma tixjieħ.

Joe Cutajar
31 ta’ Jannar 2011
25
 Leħen il-Qala - Għid 2011

Dan hu l-motto li għażel l-Isqof Mons. Joe Bonello ofm,

Il-Ħatra ta’ meta fit-12 ta’ Frar li għadda kien ordnat Isqof mill-Kardinal
Oscar Andres Rodriguez Maradiaga, Arċisqof ta’ Tegucicalpa
Patri Joe Bonello ofm. u President tal-Konferenza Episkopali tal-Honduras,
l-Arċisqof Mons. Luigi Bianco, Nunzju Appostoliku għall-
Isqof Awżiljarju Ħonduras u l-Isqof Mons. Mauro Muldoon ofm, Isqof
ta’ Juticalpa, Olancho, fil-parroċċa ta’ Santa Geltrude,
fil-Ħonduras. Juticalpa fil-Ħonduras. Id-Djoċesi ta’ Olancho hi komposta
minn popolazzjoni ta’ madwar 500,000 ruħ mifruxa fuq
territorju ta’ 25 elf kilometru kwadru.

Mons. Bonello jemmen bis-sħiħ li l-ħajja tgħallem li

s-sabar hu l-ogħla virtù biex twettaq il-ġid u tittama li
tkun aħjar. Xi ħaġa żgħira dwar tfulitu.

Twieled fix-Xagħra Għawdex fl-4 ta’ April 1961, it-tielet

minn erbat itfal. Missieru Victor (illum mejjet) kien
bidwi u ommu Nazzarena Sultana (mejta wkoll) mara
bieżla li ma tafx toqgħod b’idejha fuq żaqqha. Mons.
Bonello jgħid li tfulitu kienet differenti minn dik tal-
lum. Forsi għalhekk kienu tgħallmu aktar jistinkaw,
jimpenjaw ruħhom u jafu japprezzaw aktar minn tal-
lum, għax kull ma kellhom kien frott tax-xogħol u tal-
għaraq tas-sagrifiċċju. Bħall-maġġoranza tal-familji ta’
dak iż-żmien, il-familja Bonello kienet trabbiet fl-għożża
tal-familja u Alla kien il-bidu u t-tmiem ta’ kull ma kien
jiġri f’ħajjithom. Huwa kiber f’ambjent reliġjuż bil-
knisja fil-viċin tagħhom. Ħdejhom kien hemm is-sorijiet
Franġiskani u huwa jgħid li għalhekk l-għażla li jidħol
mal-Franġiskani kienet waħda ovvja. Hawn għamel
għaxar snin sakemm fl-1985 kien ordnat saċerdot.

‘Is-Sabar Il-ġibda missjunarja minn dejjem kienet f’moħħu u

f’qalbu, għax kien jemmen li bis-saċerdozju jkun jista’
jagħti servizz lill-Knisja fi bnadi oħra fejn forsi jkun

Jista’
aktar meħtieġ. Waqt il-formazzjoni saċerdotali tiegħu
huwa kien jiltaqa’ ma’ bosta missjunarji li kienu jiġu
Malta għall-vaganzi u dawn kienu jżuruhom u jitkellmu
magħhom fuq ix-xogħol tagħhom fil-missjoni. Huwa
jgħid li dawn ħallew ċerta impressjoni tajba fuqu,

Kollox’
tant li meta wasal il-mument huwa kien talab lis-
superjuri tiegħu sabiex imur jaħdem fil-missjoni. Fil-
fatt huwa kien intbagħat fil-Ħonduras fejn kien hemm
żewġ saċerdoti oħra Franġiskani Maltin, Fr. Roberto
(Patientia Omnia Potest) Camilleri, illum Isqof u Patri Anġlu Falzon. Hu jgħid
li l-bidu mhux faċli u għalih kien ta’ għajnuna kbira
l-fatt li sab Patri ieħor bħalu li għenu immens sa ma
dara l-post, il-lingwa, l-ikel u l-ambjent kompletament
differenti minn dak ta’ qabel.

Wara sentejn, kemm Patri Anġlu, u kemm Mons.

Roberto li dak iż-żmien kien għadu kappillan, intbagħtu
f’postijiet oħra u allura Patri Bonello baqa’ waħdu fil-
parroċċa. Sentejn wara huwa kien maħtur kappillan.
Hawn huwa kompla fuq dak ta’ qablu però ovvjament
Minn: Euchar Mizzi tah l-impronta tiegħu. Patri Bonello matul il-parrokat
26 tiegħu wettaq ħidma kbira. Huwa ħadem bis-sħiħ fuq
 Leħen il-Qala - Għid 2011

proġetti tat-tagħlim li jgħinu lill-bniedem jagħraf u

japprezza d-dinjità tiegħu. Ta għajnuna kbira lill-ħajja
tax-xogħol, kif ukoll għajnuna lill-familji fil-bżonn biex
b’hekk wieħed ikun jista’ jimxi ‘l quddiem fil-ħajja
tiegħu. Hu qal li bħal ma kien jagħmel Ġesù, l-ewwel
kien jitma’ lill-ġisem, mbagħad wara kien jgħaddilhom
it-tagħlim li jappartieni lir-ruħ.

Ovvjament il-ħidma tal-kappillan Bonello ma kinetx

waħda żgħira jew injorata, anzi kienet waħda li ġibdet
l-attenzjoni, l-ammirazzjoni tal-awtoritajiet tal-Knisja
f’dak il-pajjiż. Tant huwa hekk, li meta l-Isqof attwali
qorob sew għall-età li jirtira ngħata bidu sabiex tinstab
persuna biex tieħu postu. Kien f’dan l-istadju meta
n-Nunzju Appostoliku f’Novembru li għadda sejjaħ
lil Patri Bonello biex ikellmu. Huwa kien infurmah li
s-Santa Sede kien tefa’ għajnejh fuqu u kien iddeċieda li
jaħtru Isqof Awżiljarju tal-Isqof Mons. Mauro Muldoon
ofm., l-Isqof preżenti. Patri Bonello li ma kienx jistenna
aħbar bħal din staqsa lin-Nunzju għaliex hu, meta
hemm tant oħrajn aktar preparati u denji għall-missjoni
bħal din. In-Nunzju tah ċans jaħsibha. “Għalija bħala
Franġiskan, l-ubbidjenza hi l-qofol. Ħassejt li jekk Alla
qed isejjaħli biex nagħti s-servizz tiegħi b’dan il-mod u
la nħobb il-Knisja, b’ubbidjenza aċċettajt” jgħid Fr. Joe.

L-Ordinazzjoni Episkopali ta’ Mons. Joe Bonello saret

nhar it-12 ta’ Frar 2011 u għaliha attenda fost l-oħrajn
il-President tar-Repubblika tal-Ħonduras, Porfirio Lobo
Sosa. Huwa kkalkulat li madwar 10,000 persuna ħadu
sehem fiċ-ċelebrazzjoni li saret f’gym għax il-knejjes
tal-lokal mhumiex kbar biżżejjed biex jilqgħu ċertu
numru ta’ nies. Kważi 1,000 ruħ ġew mill-parroċċa
ta’ fejn Fr. Bonello kien il-kappillan. Biex waslu hemm
kellhom jivvjaġġaw il-lejl kollu biex fl-10.00am ikunu
preżenti għall-Ordinazzjoni.

Issa Mons. Bonello huwa mistenni li jkun ta’ għajnuna

għall-Isqof preżenti sakemm jasal iż-żmien li jħalli din
il-missjoni minħabba raġunijiet ta’ saħħa. Għal Mons.
Bonello dan hu żmien li josserva, jitgħallem, jara x’inhu
tajjeb u x’għandu jsir u jipprepara ruħu biex meta jasal
iż-żmien li jieħu over hu jkun f’pożizzjoni li jkompli
l-missjoni Episkopali tiegħu b’mod korrett u kemm
jista’ jkun b’mod effikaċi. Minnu tiddependi l-ħidma
spiritwali u anke soċjali tal-Knisja fid-Djoċesi afdata fir-
responsabbiltà tiegħu.

Il-motto li juri l-bandiera Maltija bis-salib ta’ Malta,

jikkonferma l-fatt li Mons. Bonello hu Malti u kburi li
hu hekk. Hemm ukoll is-simbolu tal-Madonna u dak
tal-Ordni Franġiskan. ‘Is-Sabar jista’ kollox’.

Il-Bord Editorjali tar-Rivista ‘Leħen Il-Qala’, għan-nom

tal-komunità kollha jifraħ lill-Mons. Joe Bonello ofm.
għall-ħatra ġdida tiegħu u waqt li nitolbu l-barka tiegħu
nwegħduh it-talb tagħna. Ad Multos Annos.  27
 Leħen il-Qala - Għid 2011
Bħal snin oħra l-fergħa tax-Xirka tal-Isem Imqaddes
ta’ Alla tal-Qala mis-16 sat-23 ta’ Jannar 2011
organizzat is-26 Missjoni ta’ Talb u Tagħlim
fil-parroċċa. It-tema kienet “L-Ewkaristija u
r-Rikonċiljazzjoni huma l-Ħajja Tagħna’’ Din kienet
imqassma hekk:
28
• Adorazzjoni
• Żjajjar fl-iskola primarja “President Anton
Buttigieg’’ li kienu jikkonsistu fi qrar u quddiesa
• Żjajjar lill-morda li ġew amministrati lilhom is-
sagramenti.
• Żjajjar lill-familji fejn talbu flimkien mal-Father u
wara rċivew l-barka tiegħu.
• Żjarat fil-ħwienet.
• Fil-għaxija, konċelebrazzjoni mmexxija minn
wieħed mill-Fathers li kien jieħu sehem fiż-żjajjar
fejn kien jagħmel omelija fuq punti meħudin
mill-parabbola tal-“Iben il-Ħali’’. Kienu tassew
interessanti għax fihom rajna l-imħabba kbira ta’
Alla lejna.
• Kellna ukoll il-qrar li kien suċċess.
• Din il-ġimgħa laħqet il-qofol tagħha bil-festa ta’
Jum l-Isem Imqaddes t’ Alla.
• Filgħaxija Pontifikal mill-E.T. Mons. Isqof Mario
Grech fejn għamel l-omelija dwar “Li aħna
għandna nkunu dawl għall-oħrajn’’.
• Wara saret il-purċissjoni bis-Ssmu. Sagrament fit-
toroq hekk imsejħa tas-Salib, li kienet immexxija
mill-W.R. Arċ Kan. Dr Joe Zammit.
Anke t-temp iffavoriena għax kienet ġimgħa bnazzi.
Kienet ġimgħa ta’ grazzji kbar lill-parroċċa. Kienet
ġimgħa sabiħa ħafna u ta’ suċċess u ta’ esperjenza
sabiħa ħafna li tara lil kulħadd jagħmel il-parti tiegħu.
Ta’ dan inroddu ħajr lil Alla għax kien Hu li kien qed
jaħdem. Aħna konna biss strumenti f’idejn Alla biex
din il-ġimgħa kienet suċċess u ħalliet il-frott. 
Ursula Theuma
 Leħen il-Qala - Għid 2011

Mid-Djarju ta’ {u\epp Debono (16)

Miġbura u ppreżentata minn: Euchar Mizzi

It-Tielet Kapitlu - it-Tielet Parti - Jaqbad mill-Ħarġa tal-Milied

Ntietef mill-Istorja:
Issa jmiss l-aħħar parti ta’ dan id-Djarju li jista’ jiġi ppubblikat,
għax hemm ħafna aktar però għad irrid il-permessi mid-
Data Protection sabiex inkun nista’ nippubblikahom. Dawn
jinkludu ż-żwiġijiet u l-imwiet tan-nies kollha tal-Qala fi żmien
iz-Ziju Ġużepp, kif ukoll kull min kien jaħdem mal-gvern u
fejn kien jaħdem, kull min kellu karozza jew van jew trakk u
saħansitra kull min kellu television fil-Qala, fost l-oħrajn.
Din il-parti tinkludi fiha tagħrif fil-qosor ħafna, ta’ grajjiet
li għal dak iż-żmien kellhom ċertu importanza u li biha
ssawret l-istorja ta’ raħalna, u f’ċertu sens anke ta’ pajjiżna.
Waqt li qed nippubblika dawn l-intietef mll-istorja li jinsabu
miktuba f’manuskritt ieħor ta’ Ġużepp Debono, nitlobkom
tiskużawni jekk xi punti minnhom qed forsi jkunu rrepetuti.
Però aħjar tirrepeti xi waħda ‘l hawn u ‘l hemm milli tħalliha
barra għal kollox. Il-perijodu li sibt f’dan il-manuskritt ikopri
mis-sena 1919 sas-sena 1939.
23/03/1919 Illum miet il-Kappillan Giovanni Saliba, li
kien mir-Rabat Għawdex.
Warajh laħaq Kappillan M’Ang Cauchi
wkoll minn Victoria.
07/06/1919 Irvellijiet fil-belt Valletta mill-Maltin kontra
l-Ingliżi fejn spiċċaw maqtula 7 persuni, 6
Maltin u wieħed mix-Xagħra Għawdex
05/11/1920 Il-Kappillan M’Anġ Cauchi kien trasferit
lejn iż-Żebbuġ.
Warajh laħaq kappillan Dun Ġużepp
Cassar.
22/01/1922 Miet il-Papa Benedittu XV.
06/02/1922 Laħaq Papa Piju XI. Huwa kellu 64 sena.
22/06/1922 Sett ta’ 5 qniepen għall-knisja tal-Qala
waslu llum. It-Tberik tagħhom sar fit-2
ta’ Lulju tal-istess sena mill-Isqof Gian
Maria Camilleri.

29
 Leħen il-Qala - Għid 2011
15/01/1923 In-nies tal-Qala u oħrajn ħassew mas-
sitt skossi ta’ terremot.
06/12/1923 Twaħħlu l-ewwel żewġ lampi fil-pjazza
tal-knisja tal-Qala.
02/06/1924 Ir-Relikwja tad-Driegħ ta’ San Franġisk
Saverju waslet Għawdex.
20/07/1924 Mons. Mikiel Gonzi kien ikkonsagrat
Isqof. L-Ingress tiegħu seħħ fl-10
t’Awwissu 1924.
03/03/1925 L-Arloġġ tal-knisja tpoġġa fil-kampnar
illum. Beda jaħdem fit-3.15pm tad-9
tal-istess xahar.
05/03/1925 Illum waslet f’Għawdex l-ewwel char-a-
banc. Din kienet ta’ Loreto Xuereb.
08/12/1925 L-Isqof t’Għawdex, Mons. Fra. Giovanni
Maria Camilleri miet illum.
21/12/1925 Il-Pulptu tpoġġa fil-korsija tal-knisja tal-
Qala.
30
29/01/1926 Waslet it-tieni Xarabank bl-isem ta’
Saint Joseph.
29/04/1926 Il-Kappillan tal-Qala Dun Ġużepp Cassar
kien trasferit lejn ta’ Sannat.
27/06/1926 Dun Ġużepp Cassar ieħor kien maħtur
Kappillan tal-Qala.
22/02/1927 L-E.T. il-Gvernatur Sir Walter Gongrave
miet u ġie midfun fil-baħar bejn Malta u
Filfla.
24/04/1927 F’inqas minn sena Dun Ġużepp Cassar
spiċċa minn kappillan tal-Qala u
minfloku laħaq Dun Ġużepp Vella.
21/05/1929 L-Isqof Gonzi kkonsagra l-artal tas-
Santwarju tal-Kunċizzjoni.
02/06/1929 Waslet l-istatwa tal-Madonna tar-
Rużarju maħduma minn Wistin Camilleri
ta’ Victoria.
23/06/1929 Saret iċ-Ċerimonja tat-tqegħid tal-
ewwel ġebla tal-BreakWater tal-port
tal-Imġarr f’Għawdex.
16/12/1929 Ħames Kardinali ġew maħtura mill-
Papa. Dawn huma l-Arċisqof Primat tal-
Irlanda, l-Arċisqof ta’ Pariġi, l-Arċisqof
tal-Isbona fil-Portugal u 2 Taljani,
l-Arċisqof ta’ Palermo u l-Arċisqof ta’
 Leħen il-Qala - Għid 2011
Genoa. B’hekk in-numru issa tela’ għal
62 u fadal vaganzi għal 8 Kardinali oħra.
Mit-62 Kardinal 26 huma Taljani waqt li
33 huma minn pajjiżi oħrajn.
04/04/1930 Viżta Pastorali nżammet fil-Qala. L-Isqof
kien miġbud min-nies tar-raħal fost
għajjat ta’ Viva l-Isqof, Viva r-Reliġjon
Kattolika, kif ukoll tixjir ta’ banners u tal-
weraq tal-Palm.
29/11/1934 Illum kienet ġurnata vaganza għall-iskejjel.
Dan ġara fl-okkażjoni taż-Żwieġ tal-Prinċep
George (Duka ta’ Kent) mal-Prinċipessa
Marina (Griega).
27/05/1935 It-tfal subien tal-Qala, Nadur u Għajnsielem
għamlu viżta fuq l-HMS Revenge. It-tfal
ġew offruti tè, sandwitch u cake.
Il-bniet ħaduhom fuq l-HMS Queen
Elizabeth u tawhom luminata, sandwitch u
cake.
04/08/1935 Jum il-Festa ta’ San Ġużepp. Ħadu sehem
il-baned La Stella tal-Belt Victoria u s-Saint
Julian’s Band. Dakinhar inħarqu 94 murtal
tal-bomba u 11,500 musketterija.
Lejlet il-festa wkoll kien hemm logħob tan-
nar, inxtegħel l-elettriku fit-toroq u ħadet
sehem il-Banda La Stella.
21/01/1936 Illum tħabbret il-mewt tal-Maestà Tiegħu
r-Re George V. Mat-tħabbira tal-mewt li
kienet għal xi d-9.50am, it-tfal intbagħtu
d-dar u l-iskola ġiet magħluqa.
Il-Feneral tal-Maestà Tiegħu sar fit-28 ta’
Jannar 1936 u dakinhar ingħatat vaganza
bħala luttu għar-Re ta’ Malta.
10/05/1936 Illum il-Ħadd, l-Eċċellenza tiegħu
l-Gvernatur, Lieut. Gen. Sir Charles Bonham
Carter KCB., CMG., DSO., inawgura l-Jubilee
Sports Ground. Imbagħad l-Eċċellenza
Tiegħu l-Isqof Mikiel Gonzi bierek il-post.
Għal din l-okkażjoni attendew 15-il tifel u
tifla minn kull skola ta’ Għawdex. L-għada,
il-Gvernatur kien ta ġurnata vaganza lill-
iskejjel kollha t’Għawdex.
21/05/1936 Illum miet
l-Eminenza
T i e g ħ u
l-Kardinal
L e p i c i e r.
Lepicier kien
il-Kardinal li
kien inkuruna
l-Kwadru
Mirakoluż tal-
Madonna Ta’
Pinu.
11/06/1936 Illum fil-Qala nżammet il-festa ta’ Corpus
Domini. It-tfal subien tal-iskola, żanżnu
għall-ewwel darba l-uniformi tal-iskola.
16/08/1936 Ċerta Miss Drake, tifla ta’ 11-il sena għamet
mill-Imgarr sal-Marfa.
30/08/1936 Miss Gerada, tifla oħra ta’ 11-il sena għamet
miċ-Ċirkewwa Malta sal-Imgarr Għawdex.
14/12/1936 Il-Birthday tar-Re. Il-Maestà Tiegħu George
VI kien ipproklamat Re tal-Ingilterra wara li
r-Re Dwardu VIII kien abdika mit-Tron.
12/05/1937 Jum l-Inkurunazzjoni tar-Re George
VI, Re tal-Ingilterra u ta’ Malta. Fil-
Katidral tkanta t-Te Deum. L-għada ġie
muri l-filmat tal-Inkurunazzjoni tar-Re u
filgħaxija kif ukoll l-għada kienu vaganzi
mogħtija għal din l-okkażjoni.
15/05/1937 Fl-okkażjoni tal-Inkurunazzjoni tar-Re Ġorġ
VI, inżammet Sports Day, fis-Silver Jubilee
Sports Ground għat-tfal tal-iskejjel.
16/05/1937 Il-Gvernatur għamel żjara f’Għawdex fejn
fl-Imġarr kien milqugħ mit-tfal tal-iskejjel
tal-Qala, Nadur u ta’ Għajnsielem.
23/05/1937 L-Eċċellenza Tiegħu l-Gvernatur, Charles
Bonham Carter żar lil ta’ Kerċem, Żebbuġ,
Għasri u l-Għarb.
Fl-istess ġurnata, l-Banda tal-Iscouts tax-
Xagħra, daqqew żewġ marċijiet fil-Qala.
30/10/1937 Illum sar it-tberik tal-vapur Royal Lady fil-port
tal-Imgarr. L-għada r-Royal Lady beda bil-
vjaġġi tiegħu bejn Għawdex u l-Marfa, Malta.
14/02/1938 Il-“Leħen is-Sewwa” bdiet tinbigħ fil-Qala
mil-lum.
12/06/1938 Ir-Rev. Dun Manwel Xerri ħa l-pussess
bħala Kappillan tal-Għasri.
07/08/1938 Il-Festa ta’ San Ġużepp. Fit-Tridu ħadet
sehem il-Mużika fil-knisja. Il-Ġimgħa, sar
marċ mill-banda ta’ Għajnsielem. Is-Sibt,
ħadet sehem il-Banda La Stella. Il-Ħadd,
daqqew il-Baned Beland taż-Żejtun, u La
Stella ta’ Victoria.
31/08/1938 Il-Gvernatur il-ġdid, Lieutenant John Adam
Hunter wasal Malta.
10/02/1939 Il-Papa Piju XI miet illum fil-5.31am. Il-
Funeral sar fl-14 ta’ Frar. Fl-1 ta’ Marzu
ngħatat vaganza għad b’rispett tal-mewt
tal-Papa u dakinhar saret tifkira funebri fil-
Katidral ta’ Għawdex.
02/03/1939 Il-Kardinal Eugenio Pacelli kien elett Papa u
ħa l-isem ta’ Piju XII. Huwa twieled fl-1876.
04/08/1939 It-tlett ijiem tal-festa ta’ San Ġużepp. Il-
Ġimgħa, Għajnsielem Band, Is-Sibt La
Stella Band. Il-Ħadd, Mellieħa, La Stella u
St. Julians Orchestra.
31/08/1939 Sar it-tqassim tal-maskri tal-gas fid-djar bi
preparazzjoni ta’ possibiltà ta’ gwerra.
31/12/1939 Il-Popolazzjoni ta’ Malta u Għawdex hija
s-segwenti:
Malta 243,718 - Għawdex 26,194
Total = 269,912.  31
 Leħen il-Qala - Għid 2011

RIFLESSJONI FUQ IL-VIA SAGRA Angelo Xuereb

Il-Via Sagra, jew it-Triq tas-Salib, fiha erbatax-il stazzjon. Kull stazzjon ifakkarna
f’xi episodju mill-passjoni ta’ Kristu.
Din hija talba adattata ħafna għal nhar ta’ Ġimgħa, matul ir-Randan u l-Ġimgħa
Mqaddsa. Għalhekk ser nagħmel xi riflessjonijiet fuq kważi kull stazzjon.

L-ewwel stazzjon jurina lil Pilatu jordna biex Ġesù jiġi msallab. Dan
l-episodju mill-ħajja ta’ Kristu jfakkarna kemm hawn inġustizzji fid-
dinja. Ġesù ma għamel xejn ħażin biex ikun imsallab. L-inġustizzji ġraw
u għadhom jiġru. Dawn huma frott l-egoiżmu tal-bniedem, li biex
wieħed joqgħod sewwa, jasal biex jikkawża t-tbatija f’ħaddieħor. Iżda,
kif mill-passjoni ta’ Kristu ħareġ il-ġid, anki l-inġustizzji, għalkemm huma
ħżiena, Alla jaf joħroġ il-ġid minnhom. L-importanti hu li kif Kristu aċċetta
l-passjoni minn idejn il-Missier Etern, hekk ukoll aħna għandna naċċettaw
bil-fidi dak kollu li jiġrilna, anki jekk jidhrilna li mhuwiex sewwa.

It-tieni stazzjon jurina lil Kristu jingħata s-salib biex iġorru sa fuq il-
Golgota u jissallab fuqu. U Kristu aċċetta s-salib mingħajr ma qagħad
igerger. Anki l-bniedem, f’ħajtu jkollu jġorr bosta slaleb. Qawl Malti
jgħidilna: min m’għandux salib, għandu domna. Dan ifisser li, b’mod
jew ieħor, kulħadd ibati. Iżda għandna għażla: jew inbatu ma’ Kristu
u ngawdu l-paċi f’din id-dinja u jkun jistħoqqilna premju etern jew
mingħajr Kristu nbatu bla ebda siwi għalina.

It-tielet, is-seba’ u d-disa’ stazzjonijiet, juruna t-tliet waqgħat ta’

Ġesù taħt is-salib. U anki l-bniedem taħt it-toqol tas-salib jogħtor u
jaqa’. Jibda jistaqsi l-għala ġralu hekk u forsi jeħodha kontra Alla. Iżda
meta jsib il-kalma għandu jiftakar li anki Kristu waqa’ tliet darbiet
taħt it-toqol tas-salib. Madankollu Kristu reġa’ qam, u dan ifakkarna li
meta naqgħu taħt it-toqol tas-salib m’għandniex naqtgħu qalbna. Il-
kuraġġ u l-fiduċja f’Alla huma importanti, anzi neċessarji, daqskemm
meta l-bniedem ikun għatxan u jkun jixtieq li jixrob l-ilma.

32
 Leħen il-Qala - Għid 2011

Ir-raba’ stazzjon jurina li Ġesù jiltaqa’ m’ommu Marija. Hija kienet

preżenti għall-passjoni ta’ Kristu u fl-Evanġelji nsibu li kienet taħt
is-salib. Il-Verġni Marija ma fixklitx lil Ġesù li jmur għall-passjoni,
anzi b’fidi kbira qalet “iva” għall-pjan ta’ Alla. Kif hija ġabitu fid-dinja
permezz tal-“Iva” tagħha lill-anġlu Gabriel, hija tatu lura lill-Missier
bil-mewt tiegħu fuq is-salib. Il-preżenza ta’ Marija Santissima waqt
il-passjoni turina l-ħtieġa li għandna nirrikorru lejha f’kull tbatija li
nġarrbu.

Il-ħames stazzjon jurina lil Xmun iċ-Ċirinew iġorr is-salib ta’ Kristu.
U hawnhekk niftakru li anki l-bniedem, meta jogħtor u jaqa’ taħt
is-salib, ikun hemm bżonn min jgħinu. U żgur li Alla mas-salib li
jagħtina jibagħtilna wkoll min jgħinna. Qawl Malti jgħidilna: “Skont il-
muntanja s-silġ.” L-importanti huwa li l-bniedem ikun umli: ma jaqax
fis-suppervja u jingħalaq fih innifsu. Dan l-istazzjon ifakkarna kemm
għandna bżonn ta’ xulxin. U dan huwa l-qofol tal-imħabba nisranija: li
wieħed jgħin lill-ieħor fil-bżonnijiet materjali u spiritwali tiegħu.

Fis-sitt stazzjon naraw lil Veronika tixxotta l-wiċċ ta’ Ġesù. Dan
l-episodju jfakkarna fil-wiċċ ta’ Ġesù. Billi Ġesù kien l-Iben ta’ Alla
magħmul bniedem, il-partijiet ta’ ġismu kollha jingħataw qima li
tingħata lil Alla. Hekk insibu d-devozzjonijiet lejn il-Wiċċ ta’ Kristu,
il-Qalb ta’ Ġesù u anki d-demm tiegħu. Għal min iħobb lil Ġesù,
dawn mhumiex devozzjonijiet li għadda żmienhom iżda għandhom
ifakkruna fl-Imgħallem u l-Feddej tagħna. Barra minn hekk, dan
l-episodju jurina li għandna ntaffu kif nistgħu t-tbatijiet ta’ dawk li
jinsabu madwarna.

Fit-tmien stazzjon naraw lil Kristu jiltaqa’ man-nisa ta’ Ġerusalemm.

Dawn kienu qegħdin jibkuh u jitħassruh, iżda Ġesù qalilhom: “Nisa ta’
Ġerusalemm, mhux lili ibku, iżda ibku lilkom infuskom u lil uliedkom”
(Lq 23, 28). Hawnhekk huwa mhux biss qiegħed iħabbar il-waqgħa
ta’ Ġerusalemm iżda jurina li ma riedx min jitħassru. Huwa mar għall-
passjoni għax ried u mhux għax kien maqbud. U ffaċċja t-tbatijiet
tal-passjoni b’kuraġġ, u b’imħabba lejn il-bnedmin. Fil-passjoni, ma
għandniex naraw kemm Ġesù bata biss, iżda wkoll b’liema ħeġġa u
mħabba bata biex jagħmel ir-rieda ta’ Alla. U dan l-istazzjon jgħallimna

33
 Leħen il-Qala - Għid 2011

li fit-tbatijiet tagħna għandna naraw l-id ta’ Alla, u mhux nitħassru

lilna nfusna. Ma ninsewx li jekk nimxu wara Kristu fit-triq tat-tbatija,
inkunu qegħdin nimxu miegħu lejn it-triq tal-glorja.

Mill-għaxar sat-tnax-il stazzjon naraw it-tislib ta’ Ġesù mas-salib u

l-mewt tiegħu fuqu. F’dawn l-istazzjonijiet ma nistgħux ma niftakrux li
Ġesù, għajjien fil-ġisem ġie mneżża’ minn ħwejġu u mislub mas-salib.
Iżda l-ispirtu tiegħu baqa’ qawwi. Minn fuq is-salib huwa lissen is-
seba’ kelmiet li fihom ħafer lill-għedewwa tiegħu; ta lil ommu Marija
f’idejn San Ġwann filwaqt li qallu li din hija ommu; wiegħed il-ġenna
lill-ħalliel it-tajjeb; karab li għandu l-għatx; qal li kollox huwa mitmum,
filwaqt li fl-aħħar lissen: “F’idejk jien nerħi ruħi (Lq 23, 46).

It-tlettax-il stazzjon jurina lil Ġesù jiġi mniżżel minn fuq is-salib. Hawnhekk
naraw li Ġesù kellu anki l-ammiraturi tiegħu fost il-poplu Lhudi. U għalhekk
ikun żball jekk nixlu lill-poplu Lhudi ta’ dak iż-żmien li kien ħati tal-mewt ta’
Kristu. Ikollna nammettu li, fl-aħħar mill-aħħar, il-kawża tal-mewt ta’ Kristu
kienet id-dnubiet tad-dinja, anki jekk kien hemm ċirkostanzi esterni. Il-pjan
ta’ Alla ma nistgħux nifhmuh. San Franġisk ta’ Assisi jgħidilna: “U mhumiex
ix-xjaten li sallbuh imma magħhom int sallabtu u għadek issallbu, int u
tithenna fil-vizzju u fid-dnub” (Admonitio 5, 3).

Fl-erbatax-il stazzjon naraw lil Kristu jiġi midfun f’qabar ġdid. U

hawnhekk naraw ukoll it-tmiem f’din id-dinja ta’ kull bniedem.
Ikun xi jkun u jgħix kemm jgħix fl-aħħar ħajtu tintemm u jindifen
f’qabar. Għal dak il-bniedem li ma jkunx għex skont il-pjan ta’ Alla,
din is-siegħa tal-mewt hija xi ħaġa tal-biża’. Kristu stess jgħidilna:
“X’jiswielu l-bniedem li jirbaħ id-dinja kollha, imbagħad jitlef ruħu”
(Mk 8, 36). Iżda għal dawk li jkunu mxew wara Kristu, is-siegħa tal-
mewt hija siegħa ħelwa li fiha jaraw il-wiċċ ta’ Kristu.

Il-Vija Sagra hija l-mixja tagħna wara Kristu fil-passjoni tiegħu.

Għalkemm ma hemmx stazzjon li fih ifakkarna fil-qawmien tiegħu
mill-imwiet, madankollu dan għandna wkoll inżommuh quddiem
għajnejna. Kristu mexa t-triq tas-salib mhux bħala tellief, iżda bħala
rebbieħ biex fit-tielet jum iqum mill-mewt b’ġisem glorjuż: rebbieħ
fuq il-mewt u fuq id-dnub 

34
 Leħen il-Qala - Għid 2011

ĠIET MAL-POSTA!
MELA X’FIHA?

Ilha ftit li bagħtitha, fis-7 ta’ Novembru 1995, u mill-Indja. Sa fl-aħħar waslet. Aħjar tard milli qatt. Fl-aħħar
mill-aħħar il-messaġġ kien ilna nisimgħuh, minn mijiet kbar ta’ snin. Kien l-Imgħallem tagħna u tagħha li
wassalha biex tiktbilna din l-ittra. Kienet taf x’għandha tgħid, mhux biss lill-Irlandiżi, imma sewwa sewwa
lilna l-Maltin. Tgħid qed tbiddel fehmitha mill-ġenna? Żgur li le. Li kellha terġa’ timpostaha llum, int kont
taqraha u tirrifletti quddiem Alla x’tagħżel l-aħjar għall-familja, għal uliedek u għas-soċjetà tagħna futura?

IL-BEATA MADRE TEREŻA DWAR ID-DIVORZJU

Għażiż poplu tal-Irlanda,
Jien qed nitlob magħkom f’dan il-mument importanti
meta pajjiżkom qed jiddeċiedi dwar il-kwistjoni tad-
divorzju. It-talba tiegħi hi li intom tkunu fidili għat-
tagħlim ta’ Kristu meta qal: ”minħabba f’hekk raġel
iħalli lil missieru u ‘l ommu u jingħaqad ma’ martu u
t-tnejn isiru ġisem wieħed…. Mela dak li għaqqad Alla
ma għandux jifirdu l-bniedem” (Mt 19, 5-6). Qlubna
huma magħmulin biex iħobbu u jkunu maħbuba –
jiġifieri mħabba totali u dejjiema.
Fuq is-salib Kristu ta kollox fost tbatija kbira għax
dak kien meħtieġ biex jurina kemm iħobbna u biex
isalvana. Jekk l-omm u l-missier mhumiex lesti li jagħtu
kollox, anki jekk ibatu, biex ikunu fidili lejn xulxin u
lejn uliedhom, ma jkunux qed juru lit-tfal x’inhi l-vera
mħabba. Dawn it-tfal jikbru spiritwalment fqar u dan
hu faqar li hu ferm aktar iebes biex jintgħeleb mill-faqar
materjali. Hu minnu li ħafna familji kellhom esperjenzi
koroh minħabba l-vjolenza, l-alkoħoliżmu u l-abbużi li
spiss wasslu għat-tifrik tar-relazzjoni.

X’inhi t-tifsira tal-imħabba vera fiż-żwieġ? Meta
jiżżewġu, raġel u mara li verament iħobbu lil xulxin
qatt mhuma se jwiegħdu: “Jien inħobbok u nkun fidil
lejk għal ftit taż-żmien”. Huma jwiegħdu li se jħobbu ’l
xulxin għal dejjem u se jkunu fidili lejn xulxin jiġri x’jiġri.
Li wieħed jikser il-wegħda taż-żwieġ li jibqa’ fidil sal-
mewt, din mhix biss ħaġa li tmur kontra l-imħabba
vera imma fuq kollox tweġġa’ l-aktar lit-tfal. Uliedna
jiddependu minna f’kollox – fis-saħħa, fl-edukazzjoni,
fil-kura, fil-valuri, fit-tmexxija u aktar minn kollox
fl-imħabba tagħna lejhom. Imma xi drabi l-omm
u l-missier m’għandhomx ħin għal uliedhom, jew
l-għaqda bejn il-ġenituri titkisser, tant li t-tfal jitilqu
mid-dar u jispiċċaw jiġġerrew ’l hawn u ’l hinn. U
n-numru ta’ dawn iż-żgħażagħ qed jikber minn jum
għal ieħor.
Imma jekk familja titlob flimkien, tibqa’ flimkien. U
jekk tibqa’ flimkien, il-membri jibqgħu jħobbu ’l xulxin
kif Alla jħobb lil kull wieħed minna. Il-frott tat-talb hu
l-hena, l-imħabba, il-paċi u l-għaqda fil-familja. Dan
ikun ta’ eżempju għall-ulied u għall-ġirien. U b’hekk
ma jkunx hemm bżonn tad-divorzju. Kif jista’ jkun li
r-raġel u l-mara jabbandunaw lil xulxin jekk verament
jinħabbu? Id-divorzju jkisser u jeqred u hu kawża ta’
tentazzjonijiet terribbli. Jikkawża wkoll it-tbatija u
l-uġigħ tal-qalb lit-tfal u lill-familja kollha. Id-divorzju
huwa wieħed mill-akbar qattiela tal-imħabba tal-
familja u tal-għaqda. Jekk, għal xi raġuni, ir-raġel
u l-mara jkollhom jgħixu separati, dan m’għandu
x’jaqsam xejn mad-divorzju.
Meta pajjiż idaħħal id-divorzju ma ssirx ħsara biss
lill-familji li jintlaqtu bih. Il-ħsara jkollha effett fuq
is-soċjetà kollha għax meta naċċettaw id-divorzju
35
 Leħen il-Qala - Għid 2011
nkunu qed ngħaddu messaġġ li l-wegħda taż-żwieġ
li nkunu fidili lejn xulxin ma tkunx sakemm il-mewt
tifridna imma sakemm jifridna d-divorzju. Imma dan
hu differenti ħafna minn dak li għallem Ġesù dwar iż-
żwieġ.
Jien nagħraf ukoll li hemm problemi kbar fid-dinja u
li bosta miżżewġin ma jħobbux lil xulxin biżżejjed biex
jibqgħu fidili sal-mewt. Aħna ma nistgħux insolvu
l-problemi kollha li hawn fid-dinja imma ejjew ma
neqirdux l-akbar teżor li hawn fid-dinja – l-imħabba.
U hu preċiżament dak li nkunu qed nagħmlu meta
ngħidu lill-miżżewġin li jistgħu jitilqu lil xuxlin u jmorru
jingħaqdu ma’ xi ħaddieħor.
Barra minn hekk, il-pajjiż li jdaħħal id-divorzju ma
jdumx ma jkollu aktar tifrik fil-familji li jwassal għal
aktar tifrik u firda fost familji oħra. Dan mhux biss għax
id-divorzju jeqred l-imħabba, l-għaqda u l-paċi, imma
wkoll għax ta’ spiss id-divorzjati jħossuhom iżolati
u jagħmluha ma’ ħbieb ta’ mparhom li aktarx ikunu
miżżewġin. U din il-kwalità ta’ ħbiberija twassal biex
jikber in-numru ta’ żwiġijiet imkissra għax dan isir ċirku
vizzjuż.
Minħabba l-vantaġġi jew il-ġid materjali, pajjiż
qatt m’għandu jdaħħal l-akbar faqar jiġifieri l-faqar
36
spiritwali. U dan hu dak li jagħmel pajjiż meta jaċċetta
d-divorzju li jeqred l-imħabba fil-familja u b’hekk
iġib miegħu faqar spiritwali assolut. Ejjew niftakru li
d-divorzju mhux ħażin biss għall-Kattoliċi. Hu ħażin
għal kulħadd għax hu kontra l-prinċipju tal-imħabba
fejn raġel u mara li jidħlu fi żwieġ iwiegħdu li se jibqgħu
fidili lejn xuxlin mhux sa mal-mewt tifridhom imma sa
mad-divorzju jifridhom.
Ejjew nitolbu. Il-ferħ li tnissel l-imħabba hu ferħ li bih
naqsmu mal-oħrajn bħalma għamlu Marija u Ġużeppi
fi żmien it-tbatija u fid-diffikultajiet – li wieżnu lil xulxin
bl-imħabba, bl-għaqda u bil-fiduċja f’xulxin. Jalla dan
ikun eżempju sabiħ għall-familji kollha tal-lum.
Jiena nitlob li l-Irlanda tgħid “le” għad-divorzju biex
tibqa’ tkun sinjal ta’ għaqda, imħabba u paċi għad-
dinja, speċjalment tal-paċi fil-benniena tagħha: il-
familja.
Itolbu dejjem flimkien u tibqgħu flimkien, u tibqgħu
tħobbu lil xulxin bħalma Alla jħobb lil kull iweħed u
waħda minnkom.
Ejjew nitolbu. Alla jberikkom. 
Madre Tereża
 Leħen il-Qala - Għid 2011

dan kien possibbli, iva, għaliex li nisrani jagħti ex-voto

O ŻMIEN ĦELU... kienet prattika komuni fis-sekli 10 u 11. Min-Normanni
fl-1091, għar-rewwixta Għarbija mill-1122, il-Biżantini
fl-1144, is-Swabjani bejn 1194-1266; l-Anġevini (1266-
1293); l-Aragoniżi (1283-1412) kollha dominanzi nsara
minbarra l-Għarab, kollha setgħu kienu pjattaforma
Għotjiet Ex-Voto fil-Qala għal bidu ta’ dan is-Santwarju, mhux inqas meta
l-Isqof ta’ Malta waqa’ taħt ir-renju ta’ Palermo fl-
1154. Għalhekk ma tkunx sorpriża li fiż-żmien li ġej
Riċerka, kitba u ritratti minn: jitfaċċaw sejbiet oħra mill-ibliet ta’ Palermo jew il-
Dr. Raymond C. Xerri Librerija tal-Vatikan, minn xi kapitali Għarbija jew minn
Kostantinopli, s-sede tal-Biżanti.

Il-Kwadru ta’ Santa Marija tal-Qala kien ex-voto?

Il-Kwadru ta’ Santa Marija tal-Qala huwa antikissimu
X’inhi għotja ex-voto? Għaliex jingħataw għotjiet ex- b’ebda informazzjoni meta tpitter, minn min tpitter
voto? Lil min jiġu ddedikati? Fil-Qala fejn insibu tifkiriet u x’kien hemm qablu. Fil-fatt nafu biss li hu l-eqdem
ta’ ex-voto? kwadru ta’ Santa Marija f’Għawdex u li tpitter biż-żejt
fuq it-tila. Dan il-kwadru seta’ kien mogħti ex-voto?
Biex nifhmu sew l-ambitu kollu madwar din il-kelma L-istess, iva hi possibbiltà, minħabba l-perjodu meta
u l-importanza tagħha fl-istorja reliġjuża mhux biss aktarx tpitter dan il-kwadru. L-ex-votos kienu l-ordni
tar-raħal tagħna tal-Qala, iżda wkoll f’pajjiżna b’mod tal-ġurnata.
ġenerali, rridu nifhmu sew l-ewwel it-tifsira tal-kelma
ex-voto. Il-kelma ex-voto tfisser rigal f’forma ta’ oġġett,
mogħti lill-Madonna jew xi qaddis ieħor b’wegħda,
l-aktar b’ringrazzjament għal xi grazzja maqlugħa. Dan
l-oġġett aktarx ikun jixbah il-grazzja maqlugħa, f’forma
ta’ pittura tal-avveniment, forma tad-deheb, fidda jew
materjal ieħor. Jekk wieħed juża l-immaġinazzjoni
tiegħu jista’ jikklassifika kull għotja b’ringrazzjament –
minn niċċa jew kappella – sa figuri ta’ metal prezzjuż
jew xi ħaġra prezzjuża.

Il-Bidu tas-Santwarju seta’ kien ex-voto?

Jien nistaqsi, meta sekli ilu s-Santwarju Nazzjonali
tal-Immakulata Kunċizzjoni kien biss daħla bix-xbieha
ta’ Santa Marija tal-Qala, din kienet ex-voto? Jista’
jkun li l-bidu ta’ dak li llum nafuh u nistmawh bħala
s-Santwarju tal-Immakulata Kunċizzjoni jaf il-bidu
tiegħu minn sempliċi ex-voto ta’ persuna jew persuni!
Nafu mill-iskoperti ta’ Dr Joseph Bezzina li skont
mapep marittimi Venezjani misjuba fil-Librerija tal-
Vatikan hemm miktub li; ‘una chaleta soto una gliexia
de Sancta Maria,’ li tfisser, port żgħir taħt il-knisja ta’
Santa Marija. Victor J. Galea jikteb li dan il-portlan
huwa bbażat fuq verżjoni aktar antika li tmur lura
madwar l-1300. Bezzina juża l-loġika sabiex jasal u
jgħid li l-knisja ta’ Santa Marija tal-Qala kienet innutata
mill-baħħara merkantili bħala punt ta’ riferenza ‘l fuq
minn 700 mitt sena ilu. Sa llum dan huwa l-uniku Il-Kwadru mirakoluż tal-Madonna Salus
dokument li jixhed dawl fuq il-passat mbiegħed tas- Infirmorum
Santwarju apparti d-diversi mapep li nsibu ta’ epoki Fl-1873 l-Isqof Anton Grech Delicata għamel għotja
differenti. Però qabel dan iż-żmien, jiġifieri fis-seklu 10 tal-Kwadru tal-Madonna Salus Infirmorum lis-
u 11, din il-knisja kienet hemm? X’forma kellha, niċċa, Santwarju Nazzjonali tal-Immakulata Kunċizzjoni. Dan
ikona jew pittura ġo daħla? Kien hemm xi tempju pagan il-kwadru ġie mpinġi minn Gagliardi u huwa kopja ta’
qabel? Il-bidu seta’ kien ex-voto? Fl-opinjoni tiegħi, Madonna Mirakoluża li tinsab fil-knisja ta’ Santa Marija
37
 Leħen il-Qala - Għid 2011

f’Gianicolo, fil-belt ta’ Ruma. Dan il-Kwadru għażiż illum

jinsab fuq l-artal fil-kappellun tal-Madonna taċ-Ċintura
fil-knisja parrokjali ta’ San Ġużepp. F’nofs Settembru
ta’ kull sena tiġi ċċelebrata l-festa tal-Madonna
Salus Infirmorum u waqt purċissjoni l-kwadru jinġarr
mat-toroq tar-raħal. Il-Kwadru tal-Madonna Salus
Infirmorum huwa meqjus mirakoluż minħabba l-ħafna
grazzji kbar li l-Madonna qalgħet lil ħafna Qalin,
Għawdxin, Maltin, emigranti u anke barranin.

nafuhiex, iżda x’aktarx xwieni ta’ din ix-xorta kienu jkunu

għaddejjin mill-fliegu ta’ bejn Għawdex u Kemmuna.
Hemm min jgħid li dawn il-graffiti tnaqqxu bħala
ringrazzjament lill-Madonna talli salvat lill-baħrin mill-
għarqa jew lill-Qalin u l-Għawdxin minn xi attakk jew
invażjoni Torka. Għalkemm il-graffiti ma humiex għotja
finanzjarja jew oġġett ta’ metal jew ħaġar prezzjuż,
dawn huma wirt storiku u reliġjuż imprezzabbli.

Il-Kappella tal-Madonna tal-Blat

Il-Kappella tal-Madonna tal-Blat hija wkoll għotja ex-voto.
Inbniet madwar is-snin 1770 u tinsab mibnija fuq sies
tħares lejn Kemmuna fuq ir-riħ tal-bajja ta’ Ħondoq ir-
Rummien. X’aktarx li din il-Kappella nbniet wara li kienet
saret wegħda minn grupp ta’ sajjieda wara li l-Madonna
salvathom minn għarqa ċerta fil-fliegu bejn Malta u
Għawdex. Dan joħroġ ċar mill-pittura li turi lil Sant’Indrija,
il-patrun tas-sajjieda, flimkien mal-Immakulata
Kunċizzjoni jeħilsu lis-sajjieda mill-għarqa. Il-kwadru ta’
fuq l-artal huwa tal-Immakulata Kunċizzjoni.
Il-Kappella hija mdawra b’zuntier u fuq il-faċċata nsibu
niċċa tal-Madonna Stella Maris imnaqqxa mill-artist
Michael Camilleri-Cauchi u ġiet imbierka fil-31 ta’
Mejju, 1978. Il-Kappella tinsab inqas minn kilometru ‘l
bogħod minn Għar Għana, f’Kemmuna. Jgħidu li meta
kien ikun il-maltemp u l-qassis ma kienx ikun jista’
jaqsam il-baħar biex iqaddes, in-nies ta’ Kemmuna
kienu jisimgħu l-quddiesa li kienet titqaddes in-naħa
l-oħra tal-fliegu fil-kappella tal-Blat. Il-Festa tal-
Madonna tal-Blat tiġi ċċelebrata fit-tieni Ħadd ta’
Mejju, li jaħbat ukoll Jum l-Omm.
Ex-votos f’forma ta’ graffiti
Mal-ħajt ta’ barra tas-Santwarju tal-Immakulata
Kunċizzjoni li jħares lejn it-Tramuntana, nsibu mnaqqxa
għadd ta’ graffitti f’forma ta’ iġfna. Dawn l-iġfna ġew
imnaqqxa fiż-żmien meta Malta u Għawdex kienu
maħkuma mill-Ordni tal-Kavallieri ta’ San Ġwann.
Hemm iġfna tal-Qawwa Navali tal-Ordni tal-Kavallieri ta’
San Ġwann. Hemm oħrajn tal-Qawwa Navali Ottomana
jew Torok. Ir-raġuni vera għaliex kienu tnaqqxu ma
38
Sewwa Buttiġieġ kif ukoll Theuma fil-kotba tagħhom
jsemmu ħafna oġġetti li tul is-sekli ngħataw ex-votos.
Tliet lampieri tal-fidda minn Dun Arkanġlu Asciak lill-
Madonna; lampier kbir tal-fidda min-nobbli Franġisku
Massimiljanu Dabos lis-Santwarju; l-istatwa ta’ Marija
Bambina lis-Santwarju u ħafna oġġetti li llum jinsabu
fil-Mużew Parrokkjali tal-Qala.
L-ex-votos ‘moderni’
Il-perjodu tal-popolarità tal-ex-votos fil-Qala beda
jbatti, wara tmiem il-miġja tal-Ordni f’pajjiżna. Bdejna
perjodu fejn il-poplu tal-Qala beda jibni tifkiriet reliġjużi
espressi fuq il-bini tad-djar mingħajr il-permess espress
jew konnessjoni diretta mal-Parroċċa. Fil-Qala nsibu
numru ta’ niċeċ qodma u oħrajn riċenti li jindikaw dan
l-iżvilupp fil-qasam tal-ex-voto. L-għotja ex-voto f’dan
il-każ huma lill-poplu, mhux direttament lill-knisja. Fost
in-niċeċ qodma nsibu tnejn tal-Madonna fi Triq it-28 ta’
April 1688, dik tal-Madonna Stella Maris fuq il-faċċata
tal-Kappella tal-Madonna tal-Blat u oħra tal-Immakulata
Kunċizzjoni fuq il-faċċata tas-Santwarju tal-Kunċizzjoni.
Kien hemm statwa oħra tal-Madonna tal-Kunċizzjoni
 Leħen il-Qala - Għid 2011
f’niċċa ċkejkna ħdejn il-gallarija antika msejħa tal-Patri.
Din in-niċċa x’aktarx inbniet fi żmien l-Ordni ta’ San
Ġwann u kellha statwa tal-franka u lapida bi skrizzjoni, li
sfortunatament sfaw fil-mira ta’ vandali. Fi Triq it-28 ta’
April 1688, (qabel magħrufa bħala Triq l-Imġarr) insibu
żewġ niċeċ qodma tal-Madonna. Waħda minnhom hija
n-niċċa li tinsab fuq il-faċċata tal-Mużew Folkloristiku,
li dari kien iservi ta’ Għassa tal-Pulizija (fil-livell tat-triq)
u (l-ewwel sular) kien l-ewwel uffiċċiju tal-Kunsill Lokali
tal-Qala. Din hija tal-Immakulata Kunċizzjoni. In-niċċa
l-oħra hija wkoll tal-Immakulata Kunċizzjoni u tinsab
fuq dar li kienet propjetà tal-Patrijiet Franġiskani, llum
propjetà privata ħdejn iċ-Ċentru Parrokkjali Isqof Mons.
Mikiel Franġisk Buttiġieġ.
Ex-votos – wirt enormi tal-Qala
L-għotjiet ex-voto fil-Qala jifformaw parti sostanzjali
mill-istorja reliġjuża ta’ raħalna. Huwa wirt importanti
u imprezzabbli. Missirijietna għamlu sagrifiċċji kbar
finanzjarjament u ċċaħdu minn ħafna sabiex għamlu
dawn l-għotjiet. Dari l-flus kienu rari u għalhekk
is-sagrifiċċji kienu akbar meta mqabbel mal-lum.
Missirijietna esprimew il-grazzi tagħhom permezz tal-
ex-voto, mhux qalu biss il-kelma ‘Grazzi’, iżda’ ħallew
xhieda u wirt kbir, u aħna llum x’qegħdin nagħmlu? O
Żmien Ħelu...fejn int? 
Referenzi:
ATTARD, Anton F., (2000), Għotijiet Ex-Voto f’Għawdex, Il-
Ħajja f’ Għawdex, Gozo Press, Għajnsielem, Għawdex, paġni
14-15.
BEZZINA, Joseph (2003), Qala – The Village with Valleys and
Views, Gaulitana 24, A & M Printing Ltd, Il-Qala, Għawdex.
Bibl. Vat. Latini series, 5300, 66v.
BUTTIGIEG, Anton (1971), Il-Qala, Orphan’s Press,
Għajnsielem, Għawdex.
BUTTIGIEG, Anton (1990), Il-Knisja tal-Qala, Minn Ġrajjietna
Nru 4, A & M Printing Ltd, Il-Qala, Għawdex.
GALEA, Victor J.(1999), Qwiel u Qaddisin, Għawdex, paġna
89.
THEUMA, Lawrenz (2010), Il-Qala matul iż-Żminijiet, A & M
Printing, Ltd., Il-Qala, Għawdex.
XERRI, Raymond (2010), Il-Qala – 4 – Il-Wirt Reliġjuż, Nru. 6
fis-Serje Għawdex u l-Għawdxin, A & M Printing Ltd., Il-Qala,
Għawdex.
39
 Leħen il-Qala - Għid 2011
Gozo International Celebration
The theme of the sixteenth edition of the Gozo
International Celebration held at the Qala Parish
Church on December 2010, was ‘Be Not Afraid’, and
had the objective of renewing the trust in God in the
various Christian denominations drawn together by
this ecumenical Celebration.
In this message, Can Dr Joe Zammit, the Qala archpriest
thanked God for giving him the strength and spirituality
to be able to continue this celebration he launched five
years ago. The archpriest explained that fear and self
doubt do not let us operate properly in our daily lives,
impedes us from being happy, and obstacles our thought
and reason. In today’s society we are gripped mercilessly
by uncertainty and doubts in a fast changing world which
brings along emotional instability and spiritual conflicts
and torments which tear our inside apart, turning us into
wrecks struggling in vain to find a purpose in life.
We can only defeat the fear and the overwhelming
sense of loss it leads to when we trust in God and allow
Jesus to be reborn in our hearts. Through his son Jesus,
God wants to become one with us so He could be the
Way, Truth and Life. Through the Holy Spirit, God wants to
dwell in our hearts and fill us with courage, perseverance,
strength and wisdom to enable us defeat the evil around
us, patch up differences and join together as one big family.
This message of hope was conveyed through music and
songs which created an atmosphere of harmony, peace and
joy among the congregation made up by locals, Maltese and
foreign residents who crammed every corner of the church
and who applauded the celebration and commented
40 favourably about it during the reception that followed.
CHRISTAMS EDITION 2010
A host of up and coming local talents like tenor Joseph
Buttigieg accompanied by tenor Can Dr Joe Zammit and
sopranos Ruth Portelli and Patricia Buttigieg, gave excellent
interpretations of various Christmas carols and other songs
related to the theme of hope in God and in Jesus. Young
local musicians were given the opportunity to perform to
a highly appreciative audience. Organist Antoine Theuma,
the experienced trumpet band ‘Fourtissimo Brass’ and the
St Anne’s Choir of Marsascala gave a superb contribution
to the celebration.
Ruth Portelli accompanied by organist Antoine
Theuma interpreted ‘How beautiful are the feet’, Joseph
Buttigeg sung ‘What Child is This’ while Patricia Buttigieg
accompanied by organist Anna Borg, violinist Joseph
Magro and guitarist Frankie Magro sang ‘O Come O Come
Emanuel’. The Qala children ‘MagnificatChoir’ gave angelic
versions including ‘Stille Nacht’.
The St Anne’s Choir of Marsascala together with their
soloists Isabelle Caruana, Micheal Attard and Mariosa
Pavia interpreted ‘Carol of the Bells’, ‘Come to the Manger’
and ‘Infant Holy, Infant lowly’. The choir was accompanied
by organist Kenneth Caruana and violinists Jessie Zerafa
Boffa, Charlo Xuereb and Gilmour Camilleri. The band
‘Fourtissimo Brass’ played with great ability and gusto
‘Marhie Militaire’, ‘Christmas medley’, ‘Galliard Battaglia’,
‘Allegro con spirito’ and ‘Christmas medly 2’ among others.
Artist Valerie Mejlak also from Qala captured the
magical atmosphere on canvas. ‘The Horace Mercieca
Award’ went to the Qala Parish ‘Magnificat Choir’, directed
by Can Dr Joe Zammit. 
Victor Grech
Leħen il-Qala - Għid 2011

41
 Leħen il-Qala - Għid 2011

L-Arċipriet
flimkien
mal-Kleru u
l-Kunsill Pastorali
tal-Porroċċa u
l-Bord Editorjali
jixtiequ
lill-Poplu tal-Qala
L-Għid-it-Tajjeb
42
 Leħen il-Qala - Għid 2011

Be not afraid
Dr Franco Mercieca
These words of encouragement came to my mind only
recently when I was on a visit to the Holy Land. There,
Christians are people who live in hope. They live in
a place where fear abounds. One just never knows
what will happen the very next minute. One could be
in the midst of terroristic attack. It could happen in
a church, in the market place, on the bus going to
work. And Christians are always the target. Why do
the Jews in authority look down upon them and the
Muslims looks at them with suspicion? The answer
is simple: In the Holy Land the Christians personify
all the evil of the west. And yet all along this small
Christian community lives on, hoping against hope
that someday they would see the light at the end of
the tunnel.
Yes, faith helps us to move along optimistically even
when worries, sufferings and fear seem to be the
order of the day.
Without faith and hope in this loving and caring Father
it is not easy to suppress fear. Because we are living
in times of doubt, in an age of barbarity, in an era of
collapsing values and disillusioned people. We fear
ridicule, insecurity, loneliness, unemployment and
solitude. We have problems regarding finances, family
unity, and long time friendships. Only an attitude of
‘be not afraid” could see us through. Faith would help
us conquer indecisions and timidities and cultivate
courage by being firm and resolute. Remembering that
sometimes it is important for one to take a big step in
life for one cannot cross a chasm in two small jumps.

43
 Leħen il-Qala - Għid 2011

44
 Leħen il-Qala - Għid 2011
This is not living in the clouds but rather a projection of
where we would like to arrive despite all the obstacles
that modern living could throw in our path.
“Be not afraid” was the one very important sentence
uttered by Pope John Paul the Second, on his entering
the Vatican for the first audience after his election as
Pope. “Be not afraid” he told the thousands filling the
magnificent square in front of St Peter’s Basilica. And
he knew the meaning of living in a fearful environment
because his native Poland was at that point in time passing
through a very hard and demanding period because of the
Communist Regime. Yet even in those hard circumstances
he was always near his parishioners to help them along;
without fear, and with contagious enthusiasm.
Cowardice and fear will never see us through our daily
problems and worries. They could only hinder work,
hamper happiness, cripple action and clog our thinking
and reasoning.
We sometimes fear criticism. As if we are not ready
to face people who may disagree with us. We should
remember that when Eiffel was building his Tower
in Paris, thousands thought that this structure was
a monster, that it would destroy the beauty of Paris,
that at any time in the near future during some heavy
rain and strong wind it would topple over. And among
these critics there were some people of extraordinary
intelligence like, Coppee, Bonnat and Maupassant. Yet
Eiffel continued with his dream and today the Tower
has become the most popular icon in the Country’s
capital. Had the fear of criticism stopped Eiffel we
would not be in a position to enjoy the magic of Paris
from up high. We would have been so very much
poorer. So be not afraid. If you have a dream, dream
on and work hard to make your dream come true with
or without your friends’ approval.
In a recent survey carried out in the USA people taking
part were asked two very simple questions:
What is your prime fear in life?
And why?
Over 70 per cent answered that their number
one fear was the future, because it is clouded in
darkness. We fear that the future holds grim news
for us. Perhaps another financial crisis; the closing
down of the family’s breadwinner factory; ill health,
a terminal illness; breakdown of the family and many
other worries. All of them are imaginative because
the future is still unknown. So it would be like paying
interest on a capital that we had never borrowed.
You can easily ruin the present by worrying unduly
over the future. It would be much better if we just
release our hold on the unknown and let the good
Lord lead us along. If problems arise He will either
help us solving them or else give us enough strength
to carry on, come what may.
And perhaps we should end up with this very famous
prayer:
Dear Lord, grant me the serenity to accept the
things I cannot change, the courage to change the
things I can and the wisdom to know the difference.
So dear brothers and sisters, why be afraid? 
45
 April Offers at Leħen il-Qala - Għid 2011

FREE
Goodfellas Pizza
Choose from: Thin Margerita, Thin Pepperoni,
Thin Mediterranean, Thin Ham & Mushroom.
when you spend €50
or more.

or

FREE
Ariel Actilift 25scp
Chosse from: Regular or Colour

when you spend €100 or more.

Offer valid for the month of April 2011. Until stock lasts. Terms & Conditions Apply.

46

Victoria, GOZO | Portomaso, ST. JULIAN’S www.arkadia.com.mt

 Leħen il-Qala - Għid 2011
IS-SEMINAR PARROKKJALI
L-għan prinċipali tas-Seminar tal-Parrocca tal-Qala
li sar fid-19 u l- 20 ta’ Frar 2011 kien li jinstabu
modi kif l-animaturi u letturi jsiru jafu iktar it-tifsir
tal-liturġija ħalli jxandru l-Kelma t’Alla b’mod iktar
effettiv u biex il-kongregazzjoni tifhem aħjar il-
liturġija b’mod partikolari waqt il-Ġimgħa Mqaddsa
ħalli tkun tista’ tipparteċipa fil-funzjonijiet b’mod
attiv li jħalli frott spiritwali.
Dun Nazju Borg intiz ħafna fil-Liturġija u
responsabbli prinċipali għaliha fid-djoċesi, kien il-
kelliem ewlieni fis-sessjoni tas-Seminar tas-Sibt.
Tkellem b’mod imħeġġeġ dwar il-Ġimgħa Mqaddsa
li fiha seħħew l-aqwa ġrajjiet tas-Salvazzjoni u li
hija l-qofol ta’ żmien l-Għid li jwassal minn Ħadd
il-Palm sal-Pentekoste, bl-aqwa festa tiġi fl-Għid
il-Kbir. Ir-Randan iħejjina bit-talb, sawm u karità
ħa nsiru nixbhu lil Alla li hu mħabba, ħa ngħixu ta’
bnedmin li nibnu ħajjitna fuq il-valuri u l-prinċipji
Nsara msaħħin bit-tagħlim li jifformana u jsaħħaħna
u jagħtina direzzjoni.
F’Ħadd il-Palm, il-friegħi tal-Palm huma simbolu
ta’ kif aħna jeħtieġ nitwaħħdu ma’ Kristu fir-rebħa
tiegħu li twassalna l-Ġenna. Kristu msallab huwa
l-bieb tas-Salvazzjoni. Jekk nimxu warajh u nerfgħu
s-salib tagħna naslu fis-Saltna ta’ dejjem.
It-Tnejn infakkru t-tradiment ta’ Ġuda li qata’ qalbu
mill-ħniena, imħabba u maħfra t’Alla. It-Tlieta
nfakkru l-Pietru li dineb iżda beka, talab maħfra u
reġa’ mar fi ħdan Kristu sogħbien. L-Erbgħa nfakkru
l-Madalena li dinbet ħafna imma ħabbet ħafna.
F’Ħamis ix-Xirka jitbierek l-ilma tal-Magħmudija
u jiġi kkonsagrat iż-żejt tal-Grizma tal-Isqof u tal-
Frar 2011
minn: Victor Grech
Grizma tal-Morda. Infakkru t-twaqqif tal-Ewkaristija
u tas-Saċerdozju waqt li l-ħasil tas-saqajn huwa
simbolu tas-sens ta’ qadi lejn l-oħrajn tas-saċerdot
u tan-Nisrani. L-Aħħar Ċena hi ikla ta’ mħabba.
L-Adorazzjoni hi sejħa biex nishru mal-Mulej u
nimmeditaw il-Kelma t’Alla quddiem ir-Ripozitorju.
Il-Meditazzjoni hi ferm iktar importanti mis-seba’
viżti li għal ħafna saru drawwa li tilfet is-sinifikat
ta’ meditazzjoni u saret mument ta’ aljenazzjoni
pagana.
Fil-Ġimgħa l-Kbira, il-Ħaruf tal-Għid li hu Kristu jiġi
maqtul. Aħna nsumu anki l-għada bi tħejjija għall-
festa l-kbira tal-Għid il-Kbir. Hu sawm ta’ festa
għax il-mewt ta’ Kristu hu fil-fatt mewta glorjuza
għax hi l-pass li jwassal għall-qawmien u r-rebħa.
Il-Kongregazzjoni għandha tiġi mħeġġa biex tieħu
sehem fil-liturġija tal-Kelma fiċ-Ċelebrazzjoni tal-
Passjoni. Fl-adorazzjoni fil-bews tas-salib inkunu
nbusu s-salib tagħna għax is-salib hu rigal li
jagħtina Alla biex permezz tiegħu niksbu l-Ħajja
Eterna.
Sibt il-Għid filgħodu hu żmien ta’ thejjija permezz
tas-sawm u silenzju u stennija għat-tieġ bejn
Ġesù u l-Knisja. Bil-Lejl nimxu ma’ Kristu mid-
DLAM għad-DAWL. Il-Liturġija tal-kelma tfakkarna
f’dak li għamel Alla magħna waqt li l-liturġija tal-
Magħmudija tfisser li nqumu ma’ Kristu għal ħajja
ġdida. Il-Liturġija Ewkaristika tfisser li nagħmlu
festa fil-Mulej, festa ta’ ħamsin jum sal-Pentekoste.
Dawk prezenti fis-Seminar iddiskutew kif l-aħjar
inwasslu dawn il-ħsibijiet sbieħ lill-bqija tal-
parroċċa pemezz ta’ laqgħat, leaflets u radju. 47
 Leħen il-Qala - Għid 2011

L-Arċipriet semma’ lil Dun Angelo Buttigieg li kien
għadu kif ħalliena. Il-Parroċċa kienet grata lejn
dawk il-ħafna voluntiera li ħadu ħsiebu d-dar u
lejn l-infermiera fis-Sala Rġiel Anżjani tal-Isptar
Ġenerali, li għamluh ferħan u għal qalbu tant li ma
riedx jilqa’ stediniet li jmur f’xi dar tal-anżjani.
Is-Seminar kompla l-Ħadd filgħodu u l-kelliem
ewlieni kien l-Assistent Kummissarju s-Sur Ray
Zammit u wara kien hemm quddiesa li għaliha kienu
mistednin l-għoxrin koppja għarajjes li qegħdin
jattendu l-Kors għall-Għarajjes fil-Parroċċa tal-Qala.
Illum ħafna jafu x’inhuma d-drittijiet tagħhom u
lesti li jiġġieldu bis-sħiħ għal dawn id-drittijiet
fi ħdan il-familja, iżda jidher li dawn ftit jagħtu
kas għad-dmirijiet tagħhom. Għalhekk jinħoloq
żbilanċ li jista’ jkisser familja u jista’ jagħmel
ħafna ħsara għar-relazzjoni bejn il-ġenituri u
l-adolexxenti u anki żgħażagħ. Ikun iktar għaqli
li nagħtu ħafna aktar kas tad-dmirijiet. Kieku
l-familja tkun ħafna iktar soda. Jekk jintilef is-
sens ta’ responsabbiltà, jekk l-isfidi u problemi u
żbalji ma nħarsux lejhom b’attitudni ta’ sagrifiċċju
u nkunu lesti li nippruvaw nifhmu u nitkellmu
u naġixxu b’maturità, il-familja titheżżeż mill-
għeruq tagħha.

Is-Sur Zammit semma’ ukoll l-anzjani li jgħixu

waħedhom u kemm għandhom bżonn jiġu
mgħallma ċerti affarijiet bażiċi li jżidulhom
is-sigurtà. Il-pulizija għandha tiġi mistiedna
titkellem mal-komunità ħalli l-membri kollha
jkunu jistgħu jgħixu aħjar u jgħinu lill-oħrajn
jgħixu aħjar. U f ’dan il-kuntest hu faħħar
l-iniżjattiva li qed tieħu l-parroċċa tal-Qala.

Wara din it-taħdita l-Arċipriet iċċelebra quddiesa

li pparteċipaw fiha, minbarra dawk li attendew
Is-Sur Ray Zammit tkellem fuq l-importanza ta’ ħidma għas-Seminar, għadd ta’ għarajjes li jattendu
id f’id bejn il-Puliżija u l-Komunità. Hu tkellem fit-tul laqgħat ta’ tagħlim fil-Parroċċa tagħna darbtejn
fuq il-familja u l-adolexxenti. Spjega li familja li tgħaddi fix-xahar. L-Eċċellenza Tiegħu l-Isqof t’Għawdex,
minn inkwiet għandha l-ewwel tagħmel l-almu Mario Grech ġie biex ikkonkluda dan is-Seminar. 
tagħha biex issib soluzzjoni responsabbli u matura,
flok bl-għaġġla tieħu passi li jagħmlu r-rikonċiljazzjoni
diffiċli. L-istess jgħodd għall-vjolenza domestika.
Inqas ma’ jkun hemm indħil minn barra fil-familja
aħjar. Tkellem fit-tul fuq il-vantaġġi tal-Internet fil-
familja meta dan jintuża tajjeb u l-iżvantaġġ u l-perikli
tal-istess Internet meta ma jkunx hemm edukazzjoni
bizzejjed fl-użu tiegħu. Irrefera għas-Cyberbullying,
pedofilija u xiri ta’ drogi online.

Sahaq li l-iktar ħaġa mportanti fejn jidħlu

l-adolexxenti u żgħażagħ hija komunikazzjoni
libera u onesta bejn il-ġenituri u t-tfal, adolexxenti
u żgħażagħ li għandha tkun imsejsa fuq l-eżempju
u stil ta’ ħajja min-naħa tal-ġenituri. Il-ġenituri
għandhom ifittxu li jitgħallmu ħa jifhmu l-ħajja
dejjem tinbidel u jkunu jistgħu jiddiskutu b’mod
miftuħ il-qagħda attwali mat-tfal u l-adolexxenti
u żgħażagħ tagħhom. Il-ġenituri ftit jistgħu jgħinu
jekk ma jfittxux li jitgħallmu. It-tieni prerekwizit
huwa li jgħixu ħajja tabilħaqq mibnija fuq il-valuri
ħalli jgħaddu dawn il-valuri lill-familja tagħhom
bis-saħħa tal-eżempju li jagħtu bil-mod kif jgħixu.
Dan jitlob sens ta’ responsabbiltà u maturità min-
naħa tal-ġenituri. Il-ġenituri jeħtieġ ngħixu mal-
adolexxenti u ż-żgħażagħ it-triq kollha.
48
 Leħen il-Qala - Għid 2011

Paġna Adolexxenti u Żgħażagħ Qalin

minn: Gabriel Vella
Kif naħseb li kulħadd sema’ bis-sena parrokkjali għall-
adolexxenti u ż-żgħażagħ tar-raħal tagħna, l-equipe taż-
żgħażagħ Qalin kompla jħejji programmi b’attivitajiet u
laqgħat bl-għan ewlieni li nkomplu niġbdu ż-żgħażagħ
Qalin u nbegħduhom minn kull vizzju li hawn, ħafna
minnhom jiġru mas-saqajn.

L-ewwel attività li saret kien dik tat-23 ta’ Jannar ta’

din is-sena li kienet attività differenti minn l-oħrajn
għax fiha ltqajna grupp sabiħ ta’ żgħażagħ li flimkien
qattajna ftit ħin ma’ nies bi bżonnijiet speċjali. Fi Frar
attendejna għas-seminar parrokkjali li kien maqsum
f’jumejn fejn hemmhekk tgħallimna xi ħaġa żgur.
Il-Ħadd 13 ta’Marzu ltqajna flimkien ukoll fid-Dar
Parrokkjali fejn rajna film qasir, però b’messaġġ qawwi
għar-Randan. Dawn l-attivitajiet u l-laqgħat li għadni
kif semmejt huma biss ftit minn ħafna li ppreparajna
għall-adoloxxenti u ż-żgħażagħ tagħna.

Ħsibna biex fl-Għid il-Kbir filgħaxija nibdew avventura

li naħseb qatt ma saret; li nagħmlu camping u minn
hemmhekk inħejju programm ieħor sal-Festa tal-Kbir
Patrijarka San Ġużepp. Fl-aħħarnett aħna l-adolexxenti
u ż-żgħażagħ Qalin nixtiequ nirringrazzjaw mill-qalb lil
Pawlu Mizzi li qiegħed jirranġa ċ-Ċentru Parrokkjali li sa
ftit ta’ żmien ieħor ser ikun kollu kemm hu post għall-
użu tagħna l-adolexxenti u ż-żgħażagħ Qalin. Qabel
ma nagħlaq nixtieq ngħid grazzi kbira liż-żgħażagħ
Qalin li mingħajr l-għajnuna tagħhom ma jsir xejn, lis-
seminarista Gabriel Gauci, il-qassisin u fl-aħħar u mhux
l-inqas lill-Arċipriet li dejjem jaħdem u jħabbrek biex
jara l-adolexxenti u ż-żgħażagħ Qalin miġburin f’familja
waħda. 

49
 Leħen il-Qala - Għid 2011

Wayde Camilleri
(tal-Ġiżi)
Auto Mechanic - Auto Electrician
for Cars & Commercial Vehicles
Auto Parts also available
Fatima Street, Nadur, Gozo,
Mob: 7905 2531, Tel: 2155 2300, 2156 5820

Tal-Kelba
Building Contractor
Triq il-Kunċizzjoni
Crane & Generator Hire
Qala, Gozo
Contact: Raymond Cefai
‘RayRita’, Triq it-Tempju, Qala, Gozo
tel: +356 2156 5626
Antoine mob: 9922 4114 Tel: 21557847 - 21562532
Franco mob: 7953 6874
email: info@divebluewaters.çom
web: www.divebluewaters.çom
Mobile: 9949 3169
50
 Leħen il-Qala - Għid 2011

Paġna Żgħażagħ tal-Armar

minn: Gabriel Vella

Iż-żmien għaddej u ma jistenna lil ħadd u hekk hu ninsabu ftit

xhur biss bogħod mill-festa ad unur il-Kbir Patrijarka San Ġużepp
Patrun tal-Knisja Universali li din is-sena ser tiġi ċċelebrata nhar
il-Ħadd 7 ta’ Awwissu 2011.

L-Għaqda Armar qiegħda thejji xi opri ġodda għall-festa li jmiss

fosthom it-tkomplija tal-bandalori ta’ Triq 28 ta’April 1688, it-
tkomplija tal-pedestall ta’ San Ġużepp tal-Ġimgħa fil-pjazza,
it-tlestija tal-induratura tal-pilandri tal-istess pjazza u ukoll
liedna ġdida għal diversi toroq madwar ir-raħal tal-Qala.Dan
kollu ma jistax isir mingħajr l-għajnuna ta’ ħafna żgħażagħ li
jagħmlu ħafna sagrifiċċji u tagħkom għeżież li meta nitolbukom
l-għajnuna nsibukom dejjem hemm.

Bħala żgħażagħ nagħmlu ħafna attivitajiet biex minnhom

naqilgħu xi ħaġa tal-flus fosthom il-presepju li nagħmlu ġol-
maħżen, xi play, high teas, lotteriji u ħafna iktar. Għalhekk
jiena hawnhekk ġejt fi tmiem ta’ dan l-artiklu ċkejken u minn
hawn nixtieq nagħti f’ismi u f’isem l-Għaqda Armar San Ġużepp,
l-Għid it-Tajjeb lil Qalin kollha. 

51
 Leħen il-Qala - Għid 2011

Xerri
il-Bukkett

Plot 24, Qasam Ta’ Dun Anton,

Bar - Restaurant
Xagħra, Gozo.
Pizzeria Tel: 2156 3457
Zewwieqa Road, Qala - Gozo
Tel: 2155 3500 • Fax: 2156 5394 Fax: 2156 4285
Mob: 9949 0679 Mob: 9945 0523
E-mail: bukkett@maltanet.net

We organise your wedding

from start to finish...
you have less hassle
and more peace of mind
Joe Gatt - Wedding Organiser
Jothain - Plot 19, Triq il-Mag. Salvu Attard - Qala
Tel: 2156 4209 Mob: 9922 8699
52
 Leħen il-Qala - Għid 2011

Il-Ġimgħa 11 ta’ Marzu

Mixja tar-Randan sal-Għid il-Kbir 2011 L-Ewwel Ġimgħa mal-Ġemgħa
NAĦSEB DNUBIETI SEWWA
5.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni mmexxija
mill-membri tal-gruppi tal-Kelma t’Alla.
6.00pm Pellegrinaġġ Penitenzjali Djoċesan tar-Randan
- Ta’ Kerċem. Fil-Parroċċa jkun hemm il-
quddiesa ta’ filgħaxija.
Il-Ħadd 13 ta’ Marzu
L-Ewwel Ħadd tar-Randan.
Jum il-Lajċi Nsara.
7.45am Talb ta’ Tifħir ta’ Sbiħ il-Jum.
4.00pm Quddiesa fil-Kappella tal-Madonna tal-Blat.
It-Tnejn 14 ta’ Marzu
L-Ewwel Qrara
6.30pm Ċelebrazzjoni tal-Ewwel Qrara għat-tfal li din
is-sena ser jirċievu l-Ewkaristija għall-ewwel
darba. Mistiedna l-ġenituri tagħhom. Post:
Dar Parrokkjali.
Il-Ġimgħa 18 ta’ Marzu
It-Tieni Ġimgħa mal-Ġemgħa
NINDEM MINN DNUBIETI
5.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni mmexxija
MIXJA mill-membri tal-Azzjoni Kattolika.
6.00pm Konċelebrazzjoni bit-talb tas-Salmi mmexxija

MAS-SAGRAMENT minn Kan. Michael Galea.

Is-Sibt 19 ta’ Marzu

TAL-PENITENZA Sollennità ta’ San Ġużepp Patrun tal-Knisja Universali

Quddies fil-5.00am; 6.00; 7.00; 8.00; 9.00; 10.00; 11.00;
“...għax dan ibni kien mejjet 1.00pm; 2.00; 3.00. Matul il-ġurnata jkun hemm servizz
u reġa’ qam, kien mitluf u nstab!’’ ta’ qrar minn konfessuri barranin fil-knisja. Jaslu diversi
(Luqa 15 :24) pellegrinaġġi minn Parroċċi Għawdxin u Maltin.
6.00pm. Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni mmexxija
mill-Adolexxenti.
Programm - Stedina 6.30pm Konċelebrazzjoni Sollenni ta’ San Ġużepp
Parroċċa tal-Qala - Għawdex immexxija mill-E.T. Mons. Isqof Mario Grech.
• Fil-Knisja kuljum issir meditazzjoni tat-Triq tas-Salib (Via L-orkestra tkun taħt id-direzzjoni ta’ Mro
Sagra). Frankie Debono.
• Fil-familja tajjeb li jitpoġġew f’post ċentrali l-Bibbja u Il-Ħadd 20 ta’ Marzu
l-Kurċifiss. It-Tieni Ħadd tar-Randan
• In-Nisrani huwa mħeġġeġ jisma’ l-Kelma ta’ Alla fil- 7.45am Talb ta’ Tifħir ta’ Sbiħ il-Jum.
quddiesa ta’ kuljum. 12.00pm Ikla tal-Parroċċa f’ġieħ San Ġużepp.
Il-Ħadd 6 ta’ Marzu 4.00pm Adorazzjoni Komunitarja mmexxija mix-Xirka
Tinqara l-Pastorali tal-Isqfijiet tar-Randan 2011 tal-Isem Imqaddes ta’ Alla.

It-Tnejn 7 ta’ Marzu Il-Ġimgħa 25 ta’ Marzu – Sollennità tat-Tħabbira tal-Mulej

7.30pm Laqgħa tal-Kumitat tal-Manutenzjoni fil- It-Tielet Ġimgħa mal-Ġemgħa
Parroċċa. NAGĦTI KELMA LIL ALLA LI MA NERĠAX
5.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni mmexxija
L-Erbgħa 9 ta’ Marzu mill-membri tas-Soċjetà tal-Museum.
Ras ir-Randan – Obbligu tas-Sawm u Astinenza 6.00pm Konċelebrazzjoni bit-talb tas-Salmi mmexxija
5.30pm Via Sagra u meditazzjoni tal-mixja tas-Salib. minn Mons. Ġorġ Bezzina.
6.00pm Konċelebrazzjoni bir-rit tat-tqegħid tal-irmied, 7.00pm Laqgħa tal-Kunsill tal-Amministrazzjoni
bis-sehem tal-Kor Parrokkjali ‘San Ġużepp’. Il- Ekonomika tal-Parroċċa.
ġbir ikun b’risq il-Knisja fil-Libja. 53
 Leħen il-Qala - Għid 2011

Il-Ħadd 27 ta’ Marzu Pellegrinaġġ u Quddiesa mmexxija minn

It-Tielet Ħadd tar-Randan (Jibda l-ħin tas-sajf) Dun Charles Sultana. Janimaw l-adolexxenti
7.45am Talb ta’ Tifħir ta’ Sbiħ il-Jum. u ż-żgħażagħ.
5.00pm Konċelebrazzjoni mmexxija mir-Rettur tas-
Il-Ħadd 10 ta’ April
Seminarju Dun Daniel Xerri u wara mixja
Il-Ħames Ħadd tar-Randan
penitenzjali bix-xbieha tal-Ecce Homo li
7.45am Talb ta’ Tifħir ta’ Sbiħ il-Jum.
tgħaddi mit-Triq in-Nadur, Triq it-Telgħa, Triq
6.30pm Is-Sbatax-il Edizzjoni tal-‘Gozo International
il-Mitħna, Triq Simar, Triq il-Qala u Triq San
Celebration’ (Edizzjoni tal-Għid) fil-Knisja
Ġużepp.
Arċipretali.
It-Tnejn 28 ta’ Marzu sal-Ġimgħa 1 ta’ April
It-Tnejn 11 sal-Ħamis 14 ta’ April
Eżerċizzi għall-Familji
Eżerċizzi għal Kulħadd
Fil-Knisja Arċipretali
Ħin: 5.30pm. fis-Santwarju tal-Kunċizzjoni.
Ħin: 7.30pm
Ħin: 7.30pm. fil-Knisja Arċipretali.
Predikatur: Dun Renato Borg
Predikatur: Kan. Dun Noel Saliba
(Ikun hemm min jieħu ħsieb it-tfal)
Il-Ġimgħa 15 ta’ April: Festa tal-Madonna tad-Duluri.
L-Erbgħa 30 ta’ Marzu
Is-Sitt Ġimgħa mal-Ġemgħa. Jum ta’ Adorazzjoni
Filgħodu jsir it-Tqarbin tal-Morda kollha tal-parroċċa.
MARIJA OMM IR-RIKONĊILJAZZJONI
Il-Ġimgħa 1 ta’ April 6.30pm. Konċelebrazzjoni mmexxija mill-Kan. Dun
Ir-Raba’ Ġimgħa mal-Ġemgħa Noel Saliba bis-sehem tal-Kor Parrokkjali
INQERR DNUBIETI KOLLHA ‘San Ġużepp’. Wara, Purċissjoni bl-istatwa
L-Ewwel Ġimgħa tax-Xahar. Jum ta’ Adorazzjoni. devota tad-Duluri li tgħaddi minn Triq San
11.00am Laqgħa ta’ talb għall-ommijiet u nisa kollha. Franġisk, Triq Imġarr, Triq Patri Ġużepp
11.30am Quddiesa. Portelli, Triq Belveder u Triq 28 t’April 1688.
3.30pm Adorazzjoni Komunitarja mmexxija mix-
Xirka tal-Isem Imqaddes ta’ Alla.
6.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni mmexxija
IL-ĠIMGĦA MQADDSA
mill-membri tal-Leġjun ta’ Marija. Il-Ħadd 17 ta’ April
7.00pm Konċelebrazzjoni bit-talb tas-Salmi mmexxija Ħadd il-Palm. Is-26 Jum Dinji taż-Żgħażagħ.
minn Mons. Manuel Curmi. Tifkira tad-daħla messjanika ta’ Ġesù f’Ġerusalemm.
Is-Sibt 2 ta’ April 9.30am. Tberik tal-friegħi taż-żebbuġ u l-palm
5.30pm Adorazzjoni tax-Xirka tal-Isem Imqaddes ta’ quddiem il-kunvent tas-Sorijiet Franġiskani.
Alla minn Mons. Salv Grima fis-Santwarju Mixja mas-Salib rebbieħ lejn il-knisja.
tal-Kunċizzjoni. Akklamazzjoni. Jinfetaħ il-Bieb il-Kbir.
10.00am. Konċelebrazzjoni li fiha janima l-kant il-
Il-Ħadd 3 ta’ April grupp tal-adolexxenti u ż-żgħażagħ tal-
Ir-Raba’ Ħadd tar-Randan parroċċa.
7.45am Talb ta’ Tifħir ta’ Sbiħ il-Jum. 4.00pm. Adorazzjoni mix-Xirka tal-Isem Imqaddes ta’
It-Tnejn 4 sal-Ħamis 7 ta’ April Alla.
Eżerċizzi għall-Adolexxenti u għaż-Żgħażagħ 6.30pm. Via Sagra Djoċesana fuq l-Għolja ta’
Fil-Knisja Arċipretali Għammar immexxija mill-E.T. Mons. Mario
Ħin: 7.30pm Grech.
Predikatur: Dun Charles Sultana It-Tnejn 18 ta’ April
It-Tnejn 4 ta’ April It-Tnejn tal-Ġimgħa Mqaddsa
8.00pm Laqgħa tal-Kumitat tal-Manutenzjoni fil- 6.30pm. Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni.
Parroċċa. 7.00pm. Quddiesa bis-sehem tat-tfal u l-katekisti.
It-Tlieta 5 ta’ April It-Tlieta 19 ta’ April
7.30pm Laqgħa tal-Kumitat Liturġiku. It-Tlieta tal-Ġimgħa Mqaddsa.
5.00pm. Ċelebrazzjoni Penitenzjali għall-Komunità
Il-Ġimgħa 8 ta’ April
Parrokkjali kollha.
Il-Ħames Ġimgħa mal-Ġemgħa
6.00pm. Quddiesa bis-sehem tal-Fratelli.
NAGĦMEL IL-PENITENZA LI JAGĦTINI L-KONFESSUR.
7.00pm. Via Sagra fil-beraħ bl-istatwi tal-Passjoni tal-
6.00pm Tifkira tal-Miġja tax-Xbieha tar-Redentur
Mulej. Takkumpanja l-Banda ‘Ite ad Joseph’
tal-Qala fostna. Pellegrinaġġ mis-Santwarju
b’marċI funebri taħt id-direzzjoni ta’ Mro.
tal-Kunċizzjoni għall-Knisja Arċipretali.
54 Antoine Mercieca.
 Leħen il-Qala - Għid 2011
L-Erbgħa 20 ta’ April
L-Erbgħa tal-Ġimgħa Mqaddsa.
6.30pm. Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni.
7.00pm. Quddiesa bis-sehem tal-adolexxenti
ż-żgħażagħ.
Il-Ħamis 21 ta’ April
Ħamis ix-Xirka
Jum it-Twaqqif tal-Ewkaristija u s-Saċerdozju
Il-Qrar isir filgħodu sat-8.00am. Filgħaxija mit-3.30pm.
sas-6.30pm.
8.00am. Talb tal-Uffiċċju tal-Qari u Tifħir ta’ Sbiħ il-
Jum.
9.00am. F’Pontifikal Sollenni fil-Knisja Katidrali
jitbierku ż-żjut imqaddsa u jsir it-tiġdid
tal-wegħdiet saċerdotali. Jieħdu sehem
is-saċerdoti flimkien mal-grupp tal-
vokazzjonijiet u studenti li ser jirċievu
s-Sagrament tal-Konfermazzjoni u l-Ewwel
Tqarbina din is-sena. Il-Ministri Straordinarji
tat-Tqarbin iwasslu l-Ewkaristija lill-morda.
7.00pm. Konċelebrazzjoni Sollenni tat-Tifkira tat-
Twaqqif tal-Ewkaristija.
• Isir il-ħasil tar-riġlejn u t-Translazzjoni tas-
Sagrament lejn l-Artal tar-Ripożizzjoni.
• Il-ġabra tal-quddiesa ta’ Ħamis ix-Xirka
tkun għall-bżonnijiet tas-saċerdoti.
8.30pm. Is-soċji tal-Mużew tas-Subien imexxu s-Seba’
Viżti fil-parroċċa.
8.30pm. Viżti għall-adolexxenti u ż-żgħażagħ.
Il-Knisja tibqa’ miftuħa sa nofs il-lejl.
Il-Ġimgħa 22 ta’ April
Il-Ġimgħa l-Kbira
Jum bl-obbligu ta’ sawm u astinenza, fit-talb u l-ġabra.
8.00am. Talb tal-Uffiċċju tal-Qari u Tifħir ta’ Sbiħ il-Jum.
Titkompla l-Adorazzjoni fl-artal tar-Ripożizzjoni.
10.00am. Viżti għat-tfal kollha mmexxija mis-Soċjetà
tal-Mużew - Bniet.
3.30pm. Tifkira tal-Passjoni u l-Mewt tal-Mulej.
Qari tar-rakkont tal-Passjoni ta’ Sidna Ġesù
Kristu. Adorazzjoni tas-Salib u Tqarbin.
Is-Sibt 23 ta’ April
Sibt il-Għid
8.00am. Talb tal-Uffiċċju tal-Qari u Tifħir ta’ Sbiħ il-
Jum.
9.00am. Ċelebrazzjoni Marjana: Is-Siegħa tal-Omm
fis-Santwarju Ta’ Pinu.
12.00pm. Riflessjoni fuq il-Liturġija tal-Kelma bi tħejjija
għall-Velja.
4.00pm. Qrar fil-Knisja.
8.30pm. Il-VELJA KBIRA TA’ SIBT IL-GĦID
• Tberik tan-Nar.
• Qari mill-Kotba Mqaddsa.
• Tberik tal-Ilma u Tiġdid tal-Wegħdiet tal-
Magħmudija
• Ewkaristija.
Il-Ħadd 24 ta’ April
L-GĦID IL-KBIR
Il-Quddies ikun fil-5.30am; 6.30; 8.00; 10.00 u fil-5.00pm.
u 10.00am. Konċelebrazzjoni Sollenni bil-priedka tal-
Irxoxt.
5.45pm. Dimostrazjoni bl-istatwa artistika ta’ Kristu
Rxoxt fit-toroq: San Ġużepp, Lord Strickland,
Indipendenza, Grunju, It-Tempju, L-Isqof
Mons. Mikiel F. Buttigieg u 28 t’April 1688.
Takkumpanja l-Banda ‘Ite ad Joseph’ b’marċi
reliġjużi taħt id-direzzjoni ta’ Mro. Antoine
Mercieca. Wara jsir it-tberik u t-tqassim tal-
figolli lit-tfal.
It-Tnejn 25 ta’ April
Jibda t-tberik tal-familji.
L-Erbgħa 27 ta’ April
Tqarbin tal-Morda
SALMI
• Il-Ġimgħa mal-Ġemgħa: Fil-Ġimgħat tar-
Randan niltaqgħu, biex flimkien nitolbu s-Salmi
u naqsmu l-Ewkaristija.
• Il-Ħdud tar-Randan: Fit-7.45am ingħaqad
magħna għat-Talb tas-Salmi fit-Tifħir ta’ Sbiħ
il-Jum.
• Hamis ix-Xirka, il-Ġimgħa l-kbira, u Sibt il-
Għid: 8.00am. Talb tas-Salmi: Uffiċċju tal-Qari
u Tifħir ta’ Sbiħ il-Jum.
PELLEGRINAĠĠI
• Pellegrinaġġ Djoċesan.
• Mixja penitenzjali Ecce Homo.
• Pellegrinaġġ bir-Redentur tal-Qala.
• Via Sagra Djoċesana.
• Il-Purċissjoni tad-Duluri.
• Tifkira tad-Daħla Trijunfali ta’ Ġesù f’Ġerusalem
- Purċissjoni ta’ Ħadd il-Palm.
• Via Sagra fil-Beraħ.
SAGRAMENT TAL-PENITENZA
• It-Tlieta tal-Ġimgħa Mqaddsa: mill-5.00pm
sas-6.00pm.
• Nhar Ħamis ix-Xirka: sat-8.00am u mit-3.30pm
sas-6.30pm.
• Nhar Sibt il-Għid: mill-4.00pm sas-7.00pm.
ŻMIEN TA’ KARITÀ
• Seminarju (fl-Eżerċizzi)
• Saċerdoti (nhar Ħamis ix-Xirka)
• Karus tal-Imħabba
(Karus li fih it-tfal joffru l-karità tagħhom)
• Qalb tal-Karità fil-knisja
55
 Leħen il-Qala - Għid 2011

Programm tat-Tberik
tal-Familji 2011
Qam tassew kif kien qal ALLELUJA!
It-Tnejn 25 t’April: Triq Wardija
(mill-Familja Camilleri sal-Pjazza).
It-Tlieta 26 t’April: Triq Wardija
(mill-Familja Gatt sal-Familja Camilleri).
L-Erbgħa 27 t’April: Triq Papa Piju XII u
Triq Patri Ġ. Portelli.
Il-Ħamis 28 t’April: Triq Barroċċi,
Triq Wied is-Sultan, Triq Żewwieqa u Triq Klin.
Il-Ġimgħa 29 t’April: Triq il-Belveder
(mid-dar ta’ Dun Karm Xerri ‘l fuq) u Triq taċ-Ċawl.
It-Tnejn 2 ta’ Mejju:Triq l-Imġarr
(mill-Familja Xerri sal-Familja Camilleri).
It-Tlieta 3 ta’ Mejju: Pjazza Isqof Buttigieg,
Triq 28 t’April 1688 u Pjazza San Ġużepp.
L-Erbgħa 4 ta’ Mejju: Triq San Ġużepp,
Triq Papa Piju IX u Triq Strickland.
Il-Ħamis 5 ta’ Mejju: Triq il-Mitħna.
Il-Ġimgħa 6 ta’ Mejju: Triq Simar
u Pjazza Repubblika.
It-Tnejn 9 ta’ Mejju: Triq Wileġ.
It-Tlieta 10 ta’ Mejju: Triq it-Telgħa u Triq il-Qala.
L-Erbgħa 11 ta’ Mejju: Triq Ġanni Vella,
Triq in-Nigret u Triq Anton Buttigieg.
Il-Ħamis 12 ta’ Mejju: Triq Ta’ Kassja, Triq Adeodata
Pisani u Triq il-Maġistrat Salvu Attard.
Il-Ġimgħa 13 ta’ Mejju: Triq it-Tempju u Triq Grunju.
It-Tnejn 16 ta’ Mejju: Triq Ċini u Triq l-Indipendenza.
It-Tlieta 17 ta’ Mejju: Triq Baldasar Cagliares.
L-Erbgħa 18 ta’ Mejju: Triq in-Nadur, Triq il-Forn
u Triq Ottubru 30.
Il-Ħamis 19 ta’ Mejju: Triq San Franġisk,
Triq l-Isqof Buttigieg u Triq ir-Rebħa.
Il-Ġimgħa 20 ta’ Mejju: Triq il-Kunċizzjoni
(mill-Familja Buttigieg ‘l ġewwa), Triq is-Salib,
Triq Santa Marija tal-Qala u Pjazza San Kerrew.
It-Tnejn 23 ta’ Mejju: Triq il-Kunċizzjoni
(minn ta’ Marianne Mercieca ‘l barra)
It-Tberik isir filgħaxija fit-3.30pm.
56
 Leħen il-Qala - Għid 2011
PERSUNAĠĠI QALIN (1)
Sensiela informattiva u edukattiva dwar persunaġġi li għamlu ġieħ lill-Qala
L-Eċċellenza Tiegħu Mons. Mikiel Franġisk Buttiġieġ
Qassis - Kappillan / Arċipriet - Isqof Awżiljarju -
L-Ewwel Isqof tad-Djoċesi t’Għawdex
Mikiel Franġisk Buttigieg twieled fit-3 ta’ Novembru
1793 fi Triq l-Imġarr, il-Qala, Għawdex f’dar kantuniera
ma’ dik li llum hija Pjazza l-Isqof Mikiel Franġisk
Buttiġieġ. Id-dar fl-antik kellha n-numru 49 u llum
għandha lapida li tfakkar l-importanza ta’ din id-dar.
Mikiel tgħammed minn missieru Ġużeppi u ommu
Marija, dakinhar stess li twieled.
Mikiel twieled fiż-żmien meta l-Qala kien għadu
raħal żgħir b’popolazzjoni ta’ madwar 400 ruħ u li
ċ-ċentru kien is-Santwarju tal-Kunċizzjoni. Iż-żona
tal-Pjazza ta’ San Ġużepp kien għadu għelieqi. Kien
hemm is-Salib ta’ Bennarda eżattament faċċata
tad-dar tiegħu u għalhekk Mikiel trabba fid-dell ta’
dan is-salib. Huwa kien jiffrekwenta s-Santwarju
tal-Kunċizzjoni flimkien mal-ġenituri tiegħu.
Peress li fil-Qala kif ukoll f’Għawdex ma kienx hawn
Riċerka u kitba minn: Dr. Raymond C. Xerri
skola primarja, Mikiel ħa l-edukazzjoni tiegħu mill-
qassisin tal-post.
Meta kellu disa’ snin, Mikiel daħal abbati u ntbagħat
Malta jistudja fil-Belt Valletta u ta’ sittax-il sena
l-ġenituri tiegħu daħħluh is-Seminarju ta’ Malta. Ftit
snin wara mar l-Universita’ Rjali ta’ Malta fejn attenda
l-kors tat-Teoloġija u l-Filosofija.
Dun Mikiel Franġisk Buttiġieġ
Fit-3 ta’ Mejju 1813 faqqgħet il-pesta fil-Belt Valletta.
Dakinhar Mikiel kien għadu student ta’ għoxrin sena,
jistudja fl-istess Belt. Mikiel Franġisk Buttiġieġ ġie
ordnat saċerdot mill-Arċisqof Ferdinandu Mattei
fl-1816 fejn baqa’ Malta għal sitt snin sħaħ bħala
konfessur fil-Knisja Kolleġġjata ta’ San Pawl Nawfragu
fil-Belt Valletta kif ukoll Kappillan tal-Kor fil-Konkatidral
ta’ San Ġwann. Dun Mikiel beda jieħu ħsieb l-abbatini
tal-istess Konkatidral ta’ San Ġwann u
l-ħidma tiegħu tat il-frott mixtieq.
Minbarra din il-ħidma, Dun Mikiel
beda ħidma oħra bħala assistent
tal-Mewta Tajba mal-qassisin tal-
knisja ta’ San Ġakbu, il-Belt Valletta.
Kien iqatta’ sigħat sħaħ ħdejn is-
sodda tal-moribondi – lejl u nhar –
jassistihom u jikkonslahom f’dawn
l-aħħar mumenti ta’ ħajjithom.
Wara din il-ħidma importanti li tat
fama tajba ħafna lil Dun Mikiel, huwa rritorna
f’raħal twelidu l-Qala u kompla l-ħidma tiegħu ta’
saċerdot, u għal ftit żmien bħala Viċendarju ukoll
fis-Santwarju tal-Kunċizzjoni.
Minkejja li kien għal żmien qasir, is-Santwarju
tal-Kunċizzjoni ħa spinta ‘l quddiem minn kull
għadd. L-enerġija ta’ Dun Mikiel kienet riflessa fl-
amministrazzjoni tas-Sagramenti, tal-Quddies, tal-
Qrar, tat-Tqarbin u r-Rużarju. Hu kien devot kbir tal-
Immakulat Konċepiment tal-Madonna u Dun Mikiel
kellu x-xorti jara l-proklamazzjoni tad-Domma sseħħ
fl-1854.
57
 Leħen il-Qala - Għid 2011

Il-Kappillan Dun Mikiel Franġisk Buttiġieġ ħafna nies jilqgħu l-Isqof tagħhom u meta wasal Pjazza
Fl-1823, Dun Mikiel ġie magħżul bħala kappillan biex Indipendenza, dak iż-żmien il-Pjazza tat-Tokk, sab folla
imexxi l-parroċċa tax-Xagħra fejn serva għal kwart kbira u kien hemm ark trijonfali. Fuqha kien hemm dan
ta’ seklu. F’dan iż-żmien twil, huwa wettaq ħidma il-kliem bil-Latin li ser naqilbu għall-Malti:
eżemplari fiż-żminijiet sbieħ fejn ħallas minn butu
ħafna mill-ispejjeż tal-bini tal-knisja, llum Bażilika ta’
Marija Bambina fl-istess raħal.

Il-Kappillan Dun Mikiel kien jimxi b’għaqal u prudenza fiż-

żminijiet koroh, b’mod partikulari fiż-żmien li faqqgħet il-
marda tal-kolera fejn ir-raħal tax-Xagħra kien milqut iżjed
minn postijiet oħra. L-għaqal tal-Kappillan Buttiġieġ intwera
meta f’dan iż-żmien ikrah, sabiex jevita t-tixrid ta’ aktar
mard, kien imur iqarar fid-djar u kien iqaddes fil-beraħ fejn
in-nies kienu mferrxin apposta mal-pjazza. Tajjeb infakkru li
l-kolera kienet ħadet il-ħajja ta’ 4668 ruħ fil-Gżejjer Maltin
fil-perjodu ta’ bejn Mejju 1813 u Mejju 1814.

L-Arċipriet Dun Mikiel Franġisk Buttiġieġ

L-Isqof Mons. Publiju Sant ma kellux diffikultà lil min
ser jagħżel sabiex jieħu l-inkarigu ta’ Arċipriet ġdid għal-
Matriċi. Il-Kappillan Dun Mikiel Franġisk Buttiġieġ kien
kiseb fama mhux biss f’Malta fil-ftit snin li ħadem, iżda’
anke f’Għawdex speċjalment fiż-żmien diffiċli tal-kolera.

Sa mill-1837 il-poplu Għawdxi kien qiegħed jitlob biex

Għawdex jkollu d-Djoċesi għalih, iżda’ l-isqof ta’ dak
iż-żmien Mons Franġisku Saverju Caruana ma riedx
jagħti l-kunsens tiegħu. Mons. Caruana miet fis-17 ta’
Novembru 1847 u minkejja li Malta kellha isqof ġdid –
Mons. Publiju Sant – dan baqa’ tal-istess fehma. Fl-1848,
Dun Mikiel rebaħ il-konkors għall-post ta’ Arċipriet fil-
Matriċi. Mons. Sant irtira f’Diċembru 1857.
Wara l-Isqof Sant, Malta kellha lill-Mons. Fra Gaetano Pace
Forno bħala Isqof ġdid. Fl-1860, is-Sotto-Segretarju tal-
Vatikan Mons Berardi, kiteb lir-Rappreżentant Ingliż f’Malta,
Odo Russell li kienet l-intenzjoni tal-Qdusija Tiegħu l-Papa
Piju IX, li Għawdex jingħata Isqof jew Vigarju Appostoliku.
Russell staqsa jekk il-Gvern tal-Maesta Tagħha r-Reġina
Vittorja kellux xi oġġezzjoni għall-ħatra. Il-Gvernatur ta’
Malta, Sir Gaspard Le Marchant ma kellu l-ebda oġġezzjoni
sakemm l-istess liġijiet japplikaw f’Għawdex.
Fis-16 ta’ Marzu 1863 il-Papa Piju IX fil-Konċistorju
nnomina lil Mons. Franġisk Buttigieg Isqof ta’ Lita u
appuntah Awżiljarju tal-Isqof ta’ Malta għall-gżira ta’
Għawdex. Ftit ġranet wara, Dun Mikiel mar Ruma fejn ġie
kkonsagrat Isqof mill-Kardinal Clarelli Paracciani fil-knisja
tas-Santissima Trinita’ tas-Sinjuri tal-Missjoni.
L-Isqof Awżiljarju l-Eċċellenza Tiegħu Mons. Mikiel
Franġisk Buttiġieġ
Fl-14 ta’ Ġunju 1863 irritorna lura Għawdex bħala l-ewwel
Isqof ta’ Għawdex fejn ingħata merħba kbira fil-Port tal-
Imġarr. Matul it-triq li tagħti lejn ir-Rabat kien hemm
58
“Iftaħ, gżira ċkejkna ta’ Għawdex il-bibien trijonfali
Biex Mikiel tiegħek jidħol ferħan.
Jiġi għandek
Il-mibgħut minn Alla
Biex isir l-imħabba, id-dija u l-għaxqa tiegħek.”
Fl-10 ta’ Mejju 1863, l-Isqof Buttiġieġ mexa mill-
Pjazza tat-Tokk lejn il-Matriċi, baqa’ dieħel il-knisja
fejn tal-benedizzjoni lis-Santissmu fost il-kant, saret
iċ-ċelebrazzjoni Ewkaristika u wara baqa’ sejjer id-dar.
Dakinhar u l-għada kien hemm festa kbira fir-Rabat
u l-Għawdxin ħonqu t-toroq tal-belt kapitali. Huwa
dam Isqof Awżiljarju mis-16 ta’ Marzu 1863 sat-22 ta’
Settembru 1864.
Għawdex isir Djoċesi u Buttiġieġ jinħatar l-ewwel Isqof
t’Għawdex
Il-Papa Piju IX injora l-oppożizzjoni qawwija li kien hemm
u fil-konċistorju sigriet tal-Ħamis, it-22 ta’ Settembru
1864 għamel lil Għawdex Djoċesi għalih u bħala l-Ewwel
Isqof ħatar lil Mons. Mikiel Franġisk Buttiġieġ. F’Għawdex
l-aħbar waslet l-għada u s-Sibt bdew iċ-ċelebrazzjonijiet
bid-daqq tal-qniepen tal-knejjes kollha. L-Isqof Mons.
Buttiġieġ kiteb lill-Papa jirringrazzjah għal dak kollu li kien
għamel għal Għawdex kif ukoll lill-Kardinal Antonelli u
l-Ġeneral tal-Ġiżwiti Becks li ħadmu sabiex Għawdex isir
Djoċesi. Finalment, il-Ħadd, 26 ta’ Settembru, il-kapitlu
tal-Matriċi marru proċessjonalment fir-residenza ta’
Mons. Buttiġieġ biex jifirħulu, u warajhom segwew il-
kappillani u n-nies prominenti Għawdxin.
 Leħen il-Qala - Għid 2011
Il-Gvernatur ta’ Malta, Sir Gaspard Le Marchant, l-Isqof
Annetto Casolani u diversi dignitarji bagħtu l-awguri
tagħhom. L-Isqof Buttiġieġ għażel lil Dun Pietru Pace
bħala Vigarju Ġenerali. Bejn is-16 u t-22 t’Ottubru Mons.
Buttiġieġ u d-Delegat Appostoliku ltaqgħu mal-kapitlu, mal-
kappillani u l-kleru ta’ Għawdex. Il-Gvern iddikjara t-22 u
l-24 t’Ottubru bħala btala. Nhar il-Ħadd, 23 t’Ottubru sar
l-Ingress, jiġifieri d-daħla tal-Isqof fil-Katidral.
L-Isqof Buttiġieġ jippjana biex ikun hemm Seminarju
f’Għawdex
Mingħajr telf ta’ żmien l-Isqof Buttiġieġ tefa’ għajnejh fuq
l-Isptar ta’ San Ġiljan fejn poġġa l-pedament ta’ dik li kellha
tiżvolġi bħala waħda mill-aqwa skejjel f’pajjiżna li minnha
ħarġu l-aqwa mħuħ li matul l-aħħar żewġ sekli mexxew
lill-pajjiż f’kull qasam. Għalkemm l-Isqof Buttiġieġ ma
kellux ix-xorti jara s-Seminarju jiftaħ, it-timbru tiegħu
jinsab viżibbli fuq il-bieb maġġur tas-Seminarju fejn insibu
l-arma tiegħu maġenb dik ta’ Papa Piju IX. Is-Seminarju
t’Għawdex infetaħ fl-4 ta’ Novembru 1866 minn Mons.
Micallef, l-Amministratur Appostoliku, tliet xhur wara
l-mewt ta’ Mons. Buttiġieġ.
Il-Mewt tal-Isqof Buttiġieġ
L-Isqof Mikiel Franġisk Buttiġieġ għalaq għajnejh għall-
aħħar darba fit-12 ta’ Lulju 1866 fl-eta’ ta’ 73 sena. Hu
miet fir-residenza tiegħu fir-Rabat, ġismu ġie meħud fil-
knisja ta’ San Ġorġ fejn hu kien serva bħala Arċipriet mill-
1848 sa ma sar Isqof Awżiljarju fis-sena 1863. L-għada
sar il-funeral fil-Katidral fejn qaddes Mons. Pietru Pace
u ndifen fl-istess Katidral f’nofs il-korsija fuq nett taħt
il-presbiterju. Ġimgħa wara l-Isqof ta’ Mauricastro,
Mons. Annetto Casolani qaddes quddiesa sollenni u
ngħata tislima xierqa minn Għawdex kollu. Ftit xhur
wara twaħħlet lapida mill-isbaħ fuq il-qabar tiegħu li hija
miktuba bil-Latin u li tgħid hekk bil-Malti:
Hawn, taħt din il-lapida, qiegħed jistrieħ fil-paċi
MIKIEL BUTTIĠIEĠ
Maħtur l-ewwel Isqof t’Għawdex minn
PIJU IX P.M.
Fit-22 ta’ Settembru 1864
Ħalla d-dar tiegħu lill-Isqof ta’ Għawdex.
Ħallas l-ispejjeż għall-kisi bl-irħam
Tal-Presbiterju tal-Katidral.
Ħadem kemm felaħ u bla waqfien
Għal dak kollu li jkabbar u jżid
Il-ġieh tar-Reliġjon.
Miet fit-12 ta’ Lulju 1866.
Pietru Pace li kien Vigarju tiegħu
Illum Isqof t’Għawdex
Flimkien mal-kapitlu tal-Katidral
Kollha żguri mill-ġieh li jixraq
Lil dan il-Bniedem
Mill-Knisja u mill-Patrija
Tellgħulu
Dan il-monument.
Bil-kortesija tal-Kapitlu Katidrali
Il-Qala tfakkar lil binha
Fir-raħal tagħna, l-poplu tal-Qala fakkar lill-
ibnu nhar il-Ħadd, 6 ta’ Lulju 1947 fejn inkixfet
lapida minn Mons. Isqof G. Pace fil-preżenza ta’
Dinjitarji Għawdxin fosthom il-Kummissarju Edgar
G. Montanaro. Din il-lapida għadha tinsab mal-
faċċata tad-dar fejn twieled u trabba t-tfajjel Mikiel
Franġisk Buttiġieġ. Ġurnata qabel il-kxif tal-lapida
saret fjakkolata mill-aqwa, daqq tal-qniepen kif
ukoll ħuġġieġa enormi fejn illum hemm il-Belveder.
Ġew sparati murtali kbar u qawwija ħafna għal din
l-okkażjoni speċjali. Il-pittur famuż Ġianni Vella
pitter il-kwadru tal-Isqof Buttiġieġ li jinsab fis-
sagristija tal-knisja parrokkjali tagħna.
Kien riesaq it-tieni ċentinarju mit-twelid tal-Isqof
Buttiġieġ u l-Arċipriet Dun Anton Sultana ħaseb
sabiex itellgħulu monument. Sar monument,
xogħol tal-iskultur Alfred Camilleri Cauchi li tlesta
waqt il-festi ta’ egħluq il-125 sena mit-twaqqif tad-
Djoċesi Għawdxija. Għal xi snin dan il-monument
tpoġġa fil-ġenb tal-knisja barra u aktar riċenti
tpoġġa fi ġnien żgħir li sar bl-għajnuna tal-Kunsill
Lokali tal-Qala fi Pjazza San Kerrew, ma ġenb is-
Santwarju tal-Immakulata Kunċizzjoni.
Il-kobor tal-Isqof Buttiġieġ għal Għawdex u
l-Għawdxin
Minkejja li għaddew aktar minn mitejn sena mit-
twelid tiegħu, issa bdejna nifhmu xi ftit il-kobor
ta’ dan il-bniedem u dak li għamel għal Għawdex
u l-Għawdxin. L-Isqof Buttiġieġ jirrappreżenta
l-ewwel pass konkret ta’ Għawdex u l-Għawdxin
għal xi forma ta’ awtonomija minn Malta. Wara
t-twaqqif tad-Djoċesi t’Għawdex, Għawdex
esperjenza żviluppi kbar fil-qasam ekonomiku,
soċjali, kulturali, politiku u reliġuż. Mill-għadd
reliġjuż Għawdex kellu r-riedni f’idejh. Dan il-
fatt ġab tibdiliet anke fil-mod kif tkun iggvernata
l-gżira, l-indipendenza tal-Qorti t’Għawdex, il-
Kunsill Ċiviku Għawdxi, l-Ministeru għal Għawdex,
il-Kunsilli Lokali, il-Kumitati Amministrattivi, u
l-Gvern Reġjonali Għawdxi. 
59
 Leħen il-Qala - Għid 2011

Spoil yourself with our vast selection of dishes

starting from our... Soup, Antipasto dishes
leading you all the way to our crispy Salad Bowls,
enjoying our selection of Pasta Dishes.
From the Chafing dishes, Fish, Beef, Pork & Chicken
complimented with chef’s sauces,
vegitables & potatoes.
Qala Road - Ghajnsielem Gozo Enjoy your selection of Cheeses served with galetti,
Bread Table and our assortments of desserts,
Fresh Fruits and Fruit Salad from or Sweet Table

GEORGE ZAMMIT & SONS

dealer & supplier of religious articles
Opening Hours:
Monday to Saturday 09.00 - 13.00
Friday open all day

146, Old Bakery Street, Valletta - Malta

Shop: 2123 2933 • Mob: 9985 6842

Cera dell’Erom - Xema Likwida

60
 Leħen il-Qala - Għid 2011
AUSTRALIAN QALA ASSOCIATION
L-ASSOĊJAZZJONI TAL-QALA FL-AWSTRALJA
48 Cowper Avenue, St Albans, Victoria 3021, Australia. Tel: 0061 (03) 93674268
Għeżież Qalin, insellmilkom:
Nieħu ħafna pjaċir nitkellem magħkom. Reġgħu
għaddew erba’ xhur oħra mill-aħħar li tkellimna ftit
flimkien. Permezz tal-kitba tiegħi u anke permezz ta’
din ir-Rivista tant popolari magħna l-Qalin, speċjalment
magħna l-emigranti mxerrdin mal-erbat irjieħ tad-dinja,
kull meta nitkellmu ftit flimkien, aħna dejjem nibdlu
l-istaġuni. Aħna issa qegħdin fl-istaġun tal-Ħarifa u
qed noqorbu għax-xitwa. Intom qegħdin fl-istaġun tar-
Rebbiegħa, fejn għalikom kollox jerġa’ jibda jieħu r-ruħ.
Is-siġar iqumu mir-raqda tax-xitwa u jarmu l-weraq ġdid,
il-fjuri jibdew jiftħu. L-għasafar jibdew jagħmlu l-bejtiet
tagħhom u t-temp jibda jkun xi ftit aħjar u anke l-ġranet
jibdew jitwalu. Dan kollu jkun qed juri li s-Sajf qiegħed
joqrob ġmielu, fejn in-natura tagħmel ix-xogħol tagħha
b’mod perfett. Però lilna hawn fl-Awstralja, din is-
sena 2011, in-natura ma tantx kienet ħanina magħna.
Għax bħal ma smajtu u rajtu fuq it-T.V. u l-internet, tafu
x’ġara fil-Belt ta’ Queensland u madwarha, fejn aktar
minn nofsha kien taħt l-ilma. Naf li dan kollu rajtuh u
smajtu bih però aħna dan rajnih b’għajnejna. Hija ħasra
kbira ħafna li bosta u bosta nies tilfu djarhom għal
kollox. L-ilma kien il fuq mis-saqaf tad-djar. Nies jiġru
barra minn djarhom b’idejhom vojta. Ħafna kaxkarhom
l-ilma, speċjalment ix-xjuħ, l-annimali u saħansitra anke
sptarijiet, knejjes, farms, u raba’ mimli frott bħal banana
u pine-apples.
Dawn in-nies la għandhom ilma x’jixorbu, għax l-ilma
tħallat mad-drenaġġ, la dawl u l-anqas gass, u ħafna
kumplikazzjonijiet oħra li jġibu diżgrazzji kbar bħal dawn.
Saru biljuni ta’ dollari fi ħsara u biex jerġgħu jibnu l-Belt
u l-irħula kif kienu, jridu jgħaddu ħafna snin. Għal min
ma jafx ġo Quieensland u Brisbane hemm ħafna u ħafna
xmajjar kbar, lakes u Ponos u waterways, u tant għamlet
xita qawwija li kollox far u l-ilmijiet baqgħu sejrin minn
xmara għall-oħra, sa ma beda dieħel fil-Belt u l-irħula
u għamel diżastru hekk kbir, li qatt ma ġara’ bħalu go
Queensland.
Filwaqt li Queensland u Brisbane kienu mgħarrqa taħt
Tagħrif mill-Awstralja dwar ħutna l-Qalin emigranti,
minn MICHAEL BUTTIGIEG,
President Australian Qala Association
l-ilma, ġo Victoria fil-kampanja wkoll saru diżgrazzji
kbar għax faru wkoll ix-xmajjar li kien hemm, u l-ilma
beda dieħel fl-irħula u l-ibliet u għarraqhom ukoll.
Hawn in-nies kollha kellhom jitilqu minn djarhom, uħud
minnhom lanqas jafu biss fejn kienet id-dar tagħhom.
Però ma kienx hemm imwiet ta’ Maltin. Min miet u min
ġarru l-ilma. Dawn lanqas biss sabuhom. Diżgrazzja
kbira oħra ġrat lill-ġirien tagħna, ta’ New Zealand fejn
terremot kbir farrak lil ChristChurch, N.Z. Wara li farrak
kollox reġgħu għamlu ħafna terremoti żgħar li komplew
waqqgħu dak li kien fadal. Hemmhekk ukoll ma mitux
Maltin.
Ftit wara, diżgrazzja kbira oħra fil-Ġappun fejn terremot
u tsunami kkaġunat minnu, kaxkar kull ma sab quddiemu
u baqa’ miexi u dieħel fl-irħula u l-ibliet u kines kollox.
Raħal minnhom aktarx li ser jibqa’ mgħaddas taħt l-ilma.
Mhux talli hekk imma talli dawk ir-reactors li kellhom ftit
minnhom splodew u dak il-velenu ta’ Uranium u radju
attiv ħareġ fl-arja u għamel ħafna ħsara lis-saħħa tan-
nies tal-post. Diżgrazzji kbar wisq li sa issa aħna għadna
qatt ma rajna bħalhom. Anke n-naħa l-oħra tad-dinja,
ġirien tagħkom il-Libja qed iseħħ ġlied kbir u fejn qed
jinqatlu ħafna nies innoċenti. Dawn huma diżgrazzji
kbar li jġagħluk tibża’ meta tara dawn l-għeġubijiet kbar
jiġru madwarek.
Aħbar oħra ta’ swied il-qalb ġrat fil-Belt ta’ Melbourne,
anzi ġo Bendigo fejn kien joqgħod. Nhar it-Tlieta 28
ta’ Diċembru 2010, fit-
3.00pm ġriet l-aħbar tal-
mewt tal-Isqof il-Malti
Joseph Anġelo Grech D.D.,
li kien Isqof fid-Djoċesi ta’
Bendigo xi siegħa u nofs
biss bogħod mill-belt ta’
Melbourne. Hu kien is-
sitt Isqof ta’ Sandhurst fil-
Katidral tas-Sacred Heart.
Iċ-Ċerimonja kienet fis-
27 ta’ April 2001. Kien
ilu biss 10 snin Isqof.
Twieled ġo Ħal-Balzan 61
 Leħen il-Qala - Għid 2011
Malta, fl-10 ta’ Diċembru 1948. Attenda l-iskola tal-
lokal u s-Seminarju Djoċesan f’Malta. Ħalla Malta biex
jingħaqad mal-ħafna Emigranti ġo Melbourne. Kompla
jistudja għas-Saċerdozju fil-Kulleġġ tal-“Corpus Christi”
ġo Glenwaverly u Clayton fil-Victoria. Ġie ordnat
Saċerdot fit-30 ta’ Diċembru 1974 ġewwa Ħal-Balzan
f’Malta. Meta mbagħad irritorna lura Melbourne kien
Kappillan fil-parroċċa ta’ Northcote, Altona North,
Maidstone, Moonie Ponos u anke ġo Brunswick East,
ilkoll f’Melbourne. L-Arċisqof ta’ Melbourne bagħtu
jistudja fl-Università “Gregorjana” ġewwa Ruma, u kif
irritorna lura minn Ruma ġie Chaplain tal-Kariżmatiċi fil-
parroċċa ta’ Deer Park. Il-Papa Ġwanni Pawlu II ħatru
Isqof ġo Melbourne Titulari ta’ Belessa.
L-Isqof Joe Grech ġie kkonsagrat Isqof fil-Katidral ta’ St.
Patrick fl-10 ta’ Frar 1999. Huwa serva fid-Djoċesi tal-
Western Suburbs – jiġifieri fejn hemm il-Maltin, għax
aħna l-Maltin kollha noqogħdu fil-Western Suburbs.
Fit-8 ta’ Marzu laħaq Isqof ta’ Sandhurst ġo Bendigo.
Hu kien maħbub ħafna mill-Maltin. Fil-fatt fi żmien ir-
Randan kien jiġi fil-Knisja St. Bernadette, North Sunshine
jagħmel l-Eżerċizzi u fid-Duluri kien jiġi jqaddes f’St.
Mary’s Church, West Melbourne. Hu wkoll kien iħobb
ħafna lill-Maltin u l-Maltin ħabbewh ħafna. Kien l-Ewwel
Isqof Malti. Miet fit-28 ta’ Diċembru 2010 fl-għomor ta’
62 sena. Agħtih O Mulej il-mistrieħ ta’ dejjem.
Ħafna attivitajiet oħra qed jiġru fil-Belt ta’ Melbourne
bħalissa, speċjalment il-karnival, fejn fl-14 ta’ Marzu
tkun ukoll vaganza pubblika. Il-karnival hawn idum
għaxart ijiem u wara ssir il-famuża tiġrija tal-karozzi – il-
Gran Prix.
Tagħrif mill-għaqda tagħna:
Issa li aħna tal-Kumitat tal-Australian Qala Association
qegħdin noqorbu għal aktar attivitajiet kbar u sbieħ li
norganizzaw matul is-sena, nibdew bl-ewwel attivita’
tax-Xalata tal-Qala – St. Joseph’s Family B.B.Q. Picnic –
ġo Brimbank Park, il-Ħadd 20 ta’ Marzu 2011. Is-Sibt 30
ta’ April 2011, il-famuż u popolari – St. Joseph’s Dinner
Dance – fil-Lakeside Banquet & Convention Centre,
Taylors Lakes, fejn ikollna attendenza sabiħa u li s’issa
sejrin sew ħafna fil-bejgħ tal-biljetti. Il-Ħadd l-1 ta’ Mejju
62
2011, taħbat ukoll il-festa ta’ San Ġużepp Haddiem –
Jum il-Festa tal-Patrun Tagħna San Ġużepp. Minn din
is-sena ser nibdew niċċelebraw il-Festa fil-knisja tal-
Holy Eucharist Church, St. Albans, fejn ukoll ser nagħmlu
purċissjoni kbira kkompanjata mill-banda fil-pjazza tal-
knisja. Wara mmorru fil-hall tal-knisja stess, fejn ikollna
Kunċert ta’ siegħa ta’ marċi brijużi mill-Banda Maltese
Own Band. Wara jkompli jferraħna d-DJ Moods Music
u b’hekk niġu sabiex nagħlqu ċ-ċelebrazzjonijiet kollha
tal-Festa 2011. Is-Sibt u l-Ħadd, 14 u 15 ta’ Mejju 2011,
issir ix-Xalata ta’ Wara l-Festa, fejn il-Ħadd filgħodu
nitilqu għal Brite fil-kampanja għall-arja pura u friska
għall-ġews u l-qastan. Ritratti u aktar tagħrif fuq dawn
l-attivitajiet nagħtuhom f’ħarġa oħra tar-Rivista li tkun
dik tal-Festa tal-Qala.
Jekk ma jinqala’ xejn din is-sena nkunu magħkom,
flimkien mal-familja tiegħi kollha biex ingawdu l-familji
tagħna u naturalment nassistu għall-festa kbira li intom
il-Qalin tafu tagħmlu f’ġieh u ad Unur u Glorja tal-Patrun
Tagħna San Ġużepp. Minn sħabi tal-Kumitat nieżla wkoll
il-kaxxiera tal-Aust. Qala Ass. Mrs. Rita Mizzi (tal-Bebbi).
Mela niltaqgħu għal Ġunju li ġej u għall-Festa 2011.
Issa li qegħdin noqorbu għall-Għid il-Kbir, inħeġġiġkom
biex tieħdu sehem fil-Funzjonijiet kollha tal-knisja li
verament ikunu sbieħ. Qrara u Tqarbina biex verament
inkunu nistgħu ngħidu li aħna nsara ta’ Kristu. Hawn
il-funzjonijiet ikunu kważi kollha bħal hemm u x’uħud
minnhom ikunu wkoll bil-Malti. L-Għid huwa l-akbar
festa li għandha l-Knisja. San Pawl jgħidilna li kieku Kristu
ma qamx mill-mewt, kieku l-fidi tagħna ma tiswa xejn.
Hawn ġo Melbourne nibdlu l-ħin għax-xitwa l-Ħadd 3
ta’ April 2011. Nixtieq inħeġġiġkom ukoll biex tidħlu
fuq il-website tagħna tal-A.Q.A. u please iktbulna fuq il-
facebook il-kummenti tagħkom u b’hekk niġu aktar viċin
ta’ xulxin. Saħħa u l-Għid it-Tajjeb lil kulħadd.
Nixtieq nieħu din l-opportunità biex flimkien ma’ marti
RoseAnne u l-familja tiegħi kollha u sħabi tal-Kumitat
Eżekuttiv tal-A.Q.A., nibgħat l-isbaħ xewqat sbieħ għall-
Għid it-Tajjeb mimli risq, hena, paċi u ferħ, lill -W.R.
Arċipriet il-Kan. Dr. J. Zammit, lill-Fr. Ch. Buttigieg,
lis-Saċerdoti kollha tal-Parroċċa. Lid-Djaknu Krystof
Buttigieg, lil John Paul Cefai, lis-Sindku s-Sur Paul
Buttigieg u lill-Kunsilliera kollha. Lil Dr. Raymond Xerri
u lill-familja tiegħu. Lil Mrs. Linda Buttigieg u l-familja,
flimkien mal-Bord Editorjali tal-paċenzja li jieħdu bija.
Lil Euchar Mizzi u lill-famlja tiegħu, lill-Bandisti kollha ta’
“Ite Ad Joseph” u lis-Surmast Antoine Mercieca. Lis-St.
Joseph Football Club u lill-Għaqdiet kollha tal-Qala u lill-
Poplu kollu tal-Qala u l-familji kollha tagħhom.
Lilkom ilkoll nixteqilkom l-Għid it-Tajjeb u tinsewx li;
Min isuq xurban - Huwa l-akbar baħnan. 
 Leħen il-Qala - Għid 2011

RAPPORT TA’ ĦIDMA MINN

INFORMA – QALA 2010-2011

Għalaqna SITT snin

servizz għalikom il-Qalin!

INFORMA – Qala ilu jopera minn Settembru 2005 u joffri xelta kbira ta’ servizzi lill-Qalin kollha, tfal, żgħażagħ,
adulti, familji u anzjani.
Għas-sitt sena konsekuttiva l-Arċipriet u l-kleru nkludew INFORMA – Qala fil-Pjan Pastorali tal-parroċċa tagħna
għas-sena 2011.
F’sena, l-equipe wettaq din il-ħidma:-
• Assistejna 4 persuni mill-Qala li reġgħu akkwistaw iċ-ċittadinanza Awstraljana u 7 persuni oħra mwielda
l-Istati Uniti tal-Amerika;
• 21 persuna mill-Qala akkwistaw u 52 ġeddew il-Karta tal-Assikurazzjoni tas-Saħħa tal-Unjoni Ewropea
(European Health Insurance Card);
• Ħames żjarat għand il-morda fl-isptar u għadd ta’ żjarat mit-tabib fid-djar ta’ anzjani u morda fil-Qala;
• Tmien persuni mill-Qala u 36 persuna jew familji oħra minn irħula oħra Għawdxin għamlu użu mis-servizz
ta’ mili ta’ formoli sabiex jemigraw lejn l-Awstralja u l-Istati Uniti;
• Konsulenza dwar emigrazzjoni, safar, akkwist ta’ viżi, passaporti u formoli relatati;
• Appuntamenti regolari kull xahrejn fiċ-Ċentru Parrokkjali;
• Saru arranġamenti għal żewġ pazjenti Qalin u tliet pazjenti minn barra r-raħal biex jintbagħtu għall-kura
medika speżjalizzata fir-Renju Unit u Ruma (appuntamenti, akkomodazzjoni, trasport, titjiriet, eċċ);
• Assistenza ta’ kitba ta’ 6 Curriculum vitea għall-istudenti u persuni li jkunu jfittxu xogħol jew dawk li ser
ikollhom intervista għal xi tip ta’ xogħol;
• Assistenza lill-Qalin li kkwalifikaw għall-pensjoni tal-età u l-invalidità mill-Awstralja 3, mill-Istati Uniti 5 u
mill-Kanada 1;
• Mili u rakkomandazzjonijiet fuq mili ta’ formoli tal-passaporti Maltin biometriċi 23, Awstraljani 31,
Amerikani 18, Kanadiżi 3, Ingliżi 2;
• Ittri ta’ rakkomandazzjoni għal studenti u ħaddiema Qalin 11, minn irħula oħra 8, sabiex isibu xogħol jew
jistudjaw f’xi Università barra minn Malta;
• Ġbarna mill-poplu tal-Qala total ta’ 14,504 telecards użati, 2,107 bolli użati u 891 kartolina reliġjuża użati,
kollha b’risq l-Uffiċċju Missjunarju Għawdxi sabiex jinġabru fondi għall-Missjunarji Għawdxin.
Grazzi lil diversi professjonisti sħabna li għenuna matul din is-sena fix-xogħol li wettaqna b’risq il-Qalin u numru
dejjem jikber ta’ persuni minn barra r-raħal. Nagħmlu mill-aħjar biex inkunu ta’ servizz għalik f’isem il-parroċċa u
f’ġieh San Ġużepp u l-Immakulata Kunċizzjoni. Aħna qegħdin għas-servizz tal-Qalin kollha u nixtiequ nkunu nafu
kif nistgħu naqdukom aħjar. 
Dr Ercole SPITERI Dr Raymond C. XERRI

in-najsi
Mario Camilleri
“Camilleri Family” 21,
Independence Street, Qala, Gozo.
Tel: 2155 4941  For all kind of
Mob: 9946 0725 Concrete Works
9988 5457  Crane Hire
63
 Leħen il-Qala - Għid 2011

Best

Hardware
A Whole New Look
Quality
Sharmain’s Lowest
Prices
Styling
Salon
1, Triq Ta Kassja
Qala Gozo.
Tel: 2156 6236
Mob: 726 7490

64
 Leħen il-Qala - Għid 2011

Il-Qala raħal mill-eqdem

Minn: Gabriel Vella

Minn fdalijiet tal-eqdem ċiviltà tal-epoka preistorika
Maltija li nstabu fir-raħal tal-Qala juru biċ-ċar li l-Qala
huwa raħal tassew qadim. Ismu hu puniku jiġifieri l-isem
Qala gie mogħti mil-Kartaġiniżi meta dawn ikkolonizzaw
il-gżejjer Maltin fis-seklu tmienja u fis-seklu sebgħa
qabel Kristu.
Mill-fdalijiet li nstabu fir-raħal tal-Qala juru li l-bniedem
kien jgħammar fih eluf ta’ snin ilu. Il-kalati ta’ Ras il-
Qala bla dubju huma preistoriċi u t-tarf ta’ dawn il-kalati
jaslu qrib ħafna tal-baħar. Xi kittieba magħrufin kemm
minn Malta kif ukoll minn barra huma tal-fehma li dawn
mastella. Matul iż-żminijiet kienu l-istess Kartaġiniżi li
taw l-ismijiet lil diversi rħula fosthom ir-raħal tagħna li
semmewh “Qala”. Dokumenti mill-aqwa li għandna li
juri li l-Kartaġiniżi ġew joqogħdu l-Qala huma l-oqbra
tagħhom li nstabu fuq is-sies li jifred il-Wileġ mill-
Wied tal-Marġa. Dawn l-oqbra nstabu waqt xogħlijiet
pubbliċi li kienu qegħdin isiru fit-triq tal-Kunċizzjoni ftit
bogħod mill-knisja fis-sena 1964. Oqbra oħra nkixfu ftit
qabilhom fit-triq taċ-Ċombos fit-tramuntana tal-Qala
fuq sies għoli li jkennen lill-Wileġ.
Minn dan kollu joħroġ li fil-Qala nsibu fdalijiet tassew
qodma u li ħafna minnhom huma tal-eqdem ċivilta’
li għandna fil-gżejjer Maltin. Naraw ukoll li l-Qala
kienet art tajba għall-Kartaġiniżi minħabba li l-għelieqi
kellhom ħamrija tajba u b’hekk kien mod tajjeb għall-
għajxien tagħhom. Il-Qala kienet essenzjali ħafna għall-
Kartaġiniżi. Minn dan l-istudju naraw li l-Qala fl-istorja u
bil-fdalijiet li għandha hi eluf ta’ snin eqdem minn bnadi
oħra t’Għawdex, u li l-Qala fl-antik kienet territorju
għaliha magħżula mill-irħula l-oħra kollha. 

il-kalati kienu jintużaw għat-trasport ta’ xi materjal

minn post għall-ieħor. Xhieda oħra li turi li l-preżenza
tal-bniedem ġewwa r-raħal tal-Qala kienet fi żminijiet
imbiegħda hija l-Ġebla l-Wieqfa. Infatti xi sejbiet ta’
biċċiet ta’ ċaqquf qribha jikkonfermaw bl-ikbar ċertezza
li dawn kienu ta’ żmien it-tempji neolitiċi. Minkejja
dawn is-sinjali ta’ ċiviltà millenarja, il-Qala kienet għadha
ma ħaditx l-isem li għandha, kif l-ebda post ieħor ma
jidher li kellu isem.Dan ir-raħal ġie msemmi Qala wara
li l-Kartaġiniżi ġew f’pajjiżna u xterrdu mal-gżejjer. Skont
kittieba barranin il-Kartaġiniżi kkolonizzaw il-gżejjer
Maltin fis-seklu tmienja u fis-seklu sebgħa qabel Kristu.
L-ismijiet taż-żewġ gżejjer prinċipali f’dan l-arċipelagu
jiġifieri Malta u Għawdex ġew mogħtija mill-Kartaġiniżi.
L-isem ta’Malta ġej minn Malat li tfisser port jew post
tal-kenn. Lil Għawdex tawh l-isem ta’ Gaulos forsi
għax minn fuq il-baħar Għawdex jixbah lil mastella
maqluba. Ta’ min jinnota li fl-ilsien puniku Gaulos tfisser
65
 Leħen il-Qala - Għid 2011

Ġublew tad-Deheb:

Suor Eletta Vassallo

50 Sena Soru Franġiskana tal-Qalb ta’ Ġesù
Presentament Suor Eletta hija l-Madre
tal-Kunvent tas-Sorijiet Franġiskani tal-Qala.
Ersilia Vassallo twieldet f’Birkirkara minn ġenituri
Qormin, imrobbija ġo familja bi prinċipji reliġjużi ħafna.
Ersilia Vassallo kienet il-ħames wild minn ħdax-il aħwa.
Missierha Carmelo kien furnar, u Ommha kien jisimha
Marta. Fil-familja dejjem għexu f’għożża u mħabba liema
bħala, sew mill-ġenituri kif ukoll bejniethom l-aħwa.
Mill-familja tagħna, Ersilja kienet ir-raba’ waħda li ġiet
imsejħa mill-Mulej għal warajH, għax qabilha kellha
tliet aħwa oħra reliġjużi.
Madre Suor Eletta, bdiet in-Novizzjat mas-Sorijiet tal-lum. Ħamsin sena huma ftit wisq biex tagħmel dak
Franġiskani tal-Qalb ta’ Ġesù, fil-Casa Madre fir-Rabat kollu li hemm bżonn, għax hemm ħafna x’isir.
Għawdex. Wara sentejn u nofs hija pprofessat u Niġu fit-tmiem dan il-profil qasir u limitat ta’ Suor Eletta
bagħtuha l-Ethiopja fejn damet biss sentejn, għaliex il- billi nwasslulkom ix-xewqa finali tagħha meta talbitna
viża ma reġgħetx ħargietilha. Matul dawn il-50 sena ta’ sabiex nitolbu ħafna għaliha biex min-naħa tagħha
ħajja reliġjuża, Suor Eletta dejjem ħadnet il-vokazzjoni tibqa’ fidila għas-sejħa li l-Mulej għamlilha sal-mewt.
ta’ għalliema dedikata u ferm għal qalbha. Min jaf
F’isem il-Bord tar-rivista u f’isem l-Arċipriet, il-kleru
kemm tfal għaddew minn taħt il-kura u l-attenzjoni ta’
Sister Eletta. Suor Eletta tgħid li b’ferħ kbir fil-Mulej,
u l-Qalin kollha aħna nifirħu lil Madre Suor Eletta u
hi tħoss sodisfazzjon kbir li Hu afdalha daqs tant tfal magħha nroddu ħajr lil Alla ta’ dak kollu li għamel
f’idejha u għalhekk temmen li għad jitlobha ħafna. magħha u anke permezz tagħha ma’ tant tfal u nies
Minn fost it-tfal li għallmet hi, ħarġu diversi Saċerdoti u li magħhom hija ltaqgħet, fosthom magħna l-Qalin
anke reliġjużi. Ta’ dan hija tħossha ndenja imma fl-istess u ma’ uliedna. 
ħin għandha għax tirringrazzja u tfaħħar lill-Mulej. Ad Multos Annos
Matul dan iż-żmien hija daret bosta kunventi tas-Sorijiet
Franġiskani kemm f’Malta kif ukoll f’Għawdex. Sister
Eletta tinnota li wara dan iż-żmien kollu saħħitha bdiet
tbatti xi ftit però qalbha għadha qawwija fil-Mulej u
tixtieq li għadha ser tibda, biex tibqa’ tipprepara qlub
ġodda li jħobbu lill-Mulej.
Għalhekk hija tappella lilek żagħżugħ, żagħżugħa, biex
jekk il-Mulej isejjaħlek, iddumx taħsibha, iżda agħtih il-
fjur ta’ żogħżitek u hemm tara u dduq kemm hu tajjeb
il-Mulej ma’ min jaqdih fost il-poplu tiegħu. Sister Eletta
temmet tgħid, li għandha qalbha mfawra b’radd il-ħajr
għall-Mulej li sejħilha u żamm kelmtu magħha sal-ġurnata

66
 Leħen il-Qala - Għid 2011
L-esperjenza li qed ngħix
mill-Ordinazzjoni Djakonali sal-lum
Dritt wara l-ordinazzjoni f’Lulju tal-2010 mort
għal xahar esperjenza ġewwa d-djoċesi ta’ Malta,
fil-parroċċa tal-Mosta.
Hemm kont ngħix fid-dar tal-parroċċa flimkien
mal-Arċipriet Dun Mario Tong. Kelli programm
organizzat tajjeb ħafna: attività, mistrieħ u talb.
U nħoss li verament kont milqugħ, akkumpanjat,
afdat u ggwidat. Kuljum kont inservi l-quddiesa
fir-rotunda u mbagħad fi tmiem il-ġimgħa kont
immur inservi l-quddies f’waħda mill-kappelli
tad-diversi żoni pastorali li hemm fil-parroċċa: il-
Bidnija, Ta’ Mlit, Santa Margerita u Sant’Andrija.
Hemm kelli wkoll l-ewwel opportunità li nagħmel
omelija f’xi quddies tal-Ħadd. Kuljum, skont il-
ħin, kont ngħin kif nista’ fl-uffiċċju parrokkjali u
darbtejn fil-ġimgħa, kont immur inżur il-morda
u l-anzjani residenti fid-diversi homes li hemm
il-Mosta. Kull nhar ta’ Tlieta mbagħad kien ikolli
t-tqarbin tal-morda fi djarhom.
Tul dan iż-żmien, żort ukoll iċ-ċentri tat-tagħlim
bħalma huma l-MUSEUM, l-Oratorju Marija
Immakulata, l-Oratorju Qalb ta’ Ġesù u ċ-Ċentru
DJAKNU KRYSTOF BUTTIGIEG
tal-Azzjoni Kattolika, fejn mexxejt jew kont preżenti
għal laqgħat ta’ katekiżmu tat-tfal, l-adulti jew iż-
żgħażagħ. Ma’ dawn insemmi wkoll l-esperjenza
pożittiva li għamilt mal-gruppi tax-Xirka tal-Isem
Imqaddes t’Alla, il-mixja tan-Neo-Katekumenali u
l-Moviment tal-Kariżmatiċi.
Wara din l-esperjenza tal-Mosta, erġajt lura
l-Qala biex stajt inkun preżenti u nagħti sehmi
fiċ-ċelebrazzjonijiet tagħna f’ġieh San Ġużepp. U
wara l-festa, imbagħad komplejt bis-servizz tiegħi
fil-parroċċa tal-Katidral, fejn għadni hemm sal-
lum.
Prattikament inkun il-parroċċa tal-Katidral tul il-
weekend kollu, u barra milli ngħin fil-quddies,
nagħti sehmi wkoll f’xi laqgħat u gruppi tal-
parroċċa. F’dawn l-aħħar ġimgħat bħala djaknu,
mill-Ħamis filgħaxija sal-Ħadd, qiegħed ukoll ngħix
fid-dar tal-parroċċa flimkien mal-Arċipriet Mons.
Ġużeppi Attard. Il-bqija tal-ġranet imbagħad,
inkun is-Seminarju, fejn flimkien ma’ sħabi qed
inkomplu nithejjew għas-saċerdozju, permezz tat-
talb, l-istudju u l-ħajja fil-komunità.
67
 Leħen il-Qala - Għid 2011
Fuq l-għatba tas-Saċerdozju
Issa ninsab fuq l-għatba tas-Saċerdozju. Daqs disa’ xhur
ilu, ġejt orndat djaknu minn idejn l-Isqof tagħna Mario
Grech, u issa ninsab xahrejn biss ’il bogħod mill-
ordinazzjoni saċerdotali, pass ieħor importanti
f’din il-mixja lejh.
Jien u nħares lura lejn dak kollu li l-Mulej għoġbu
jgħaddini minnu, f’qalbi nħoss verament li din
kienet għażla, li l-Mulej poġġa quddiemi fl-aħjar
ta’ ħajti, sabiex kif hu qed jagħtini l-aħjar, jiena
noffrilu lura l-aħjar b’ħafna mħabba u radd il-
ħajr. U dan “l-aħjar” li qiegħed insemmi, lil Alla
ma nagħtihulux lura, hekk, fl-ajru u fil-vojt, imma
nagħtihulu lura fl-oħrajn, jiġifieri f’dawk kollha li
niltaqa’ magħhom, u b’mod speċjali fl-imħabba
lejn il-poplu tiegħu, li hi l-Knisja. Dan nemmen li hu
s-saċerdozju, u permezz tiegħu nixtieq u nistinka li
nkun qaddej fidil u għaqli, li b’ħajtu juri lill-oħrajn
il-wiċċ veru ta’ Alla l-Missier. Dak il-wiċċ, li Ibnu
Ġesù uriena meta kien magħna fid-dinja.
Jien u ngħid dan, jiena konxju tal-limiti tiegħi u naf
kemm ħafna drabi nista’ ma nkunx hekk, avolja
nixtieq. Imma, għax nemmen fil-grazzja tiegħu,
nittama li ma naqta’ qatt qalbi, u nibqa’ dejjem
infittex li nkun qrib ta’ Alla fit-talb biex jien stess
ma nintefiex. Għax aħna lkoll, bħala nsara rridu
68
niftakru li, il-fidi u l-għemil tagħna huma bħal
xemgħa mixgħula li ddawwal madwarha. Però
din ix-xemgħa ċkejkna tista’ tintefa’, jekk ma
neħdux ħsiebha u ma nqawwuhiex bin-nar tal-
Ispirtu Qaddis ta’ Alla. Jekk aħna nistgħu nkunu
dawl għal xulxin, hu għaliex Alla hu Dawl għalina.
U jekk ma nħalluhx idawwlilna moħħna u s-sensi
tagħna, aħna nintfew.
U f’dan is-sens jiena nifhem il-kliem tal-Evanġelju
li jgħid, li meta Ġesù għażel it-Tnax-il Appostlu,
qabel ma bagħathom jippriedkaw u jfejqu, hu
sejħilhom “biex jibqgħu miegħu” (Mk 13,14). U
verament, is-saċerdot qatt ma jista’ jkun ta’ dawl
għall-oħrajn jekk l-ewwel u qabel kollox ma jkunx
qrib tad-Dawl veru, li hu Kristu. Jekk l-ewwel
ikun qrib ta’ Kristu, imbagħad is-saċerdot jista’
jkun dawl li jkebbes l-imħabba, iqawwi t-tama u
jsaħħaħ il-fidi ta’ kull min jiltaqa’ miegħu.
Meta nħares lejn is-saċerdot b’dan il-mod nara
kemm hu bżonnjuż fis-soċjetà tagħna tal-lum.
Forsi iktar minn qatt qabel! U għalhekk aħna, li
aħna midħla tal-ħajja fil-parroċċa ma nistgħux
ma nitħeġġux u nkunu minn tal-ewwel li nagħtu
s-sehem tagħna biex il-Knisja tkun imżejna
b’aktar vokazzjonijiet saċerdotali. U dan nistgħu
nagħmluh bis-saħħa tal-eżempju tajjeb tagħna u
tat-talb!
Fl-aħħarnett jiena min-naħa tiegħi ma nistax ma
nirringrazzjax lil dawk kollha, li matul din il-mixja li
għamilt fis-Seminarju sostnewni bit-talb tagħhom;
kemm dawk li naf u anke dawk li forsi ma nafx
bihom. Jiena ċertissmu, li l-għajnuna tagħkom
għenitni u ħalliet fija l-frott. U ta’ dan, tal-inqas
inkompli nitlob bil-qalb lil Alla, biex jibqa’ dejjem
magħkom f’kull bżonn li jkollkom. Għax verament:
“Qrib hu l-Mulej lejn kull min isejjaħlu, lejn kull
min isejjaħlu fis-sewwa” (Salm 145). 
Ritratti: Mill-Ordinazzjoni tad-Djakni - 20 ta’ Ġunju 2010
 Leħen il-Qala - Għid 2011

Il-Ħajt tal-Kappella tal-Kunċizzjoni

Minn: Josette Buttigieg

L-opra prinċipali li saret fis-Santwarju tal-Kunċizzjoni Meta nixef it-tixrib li kien hemm, imbagħad seta’
tul is-sena 2010 kienet ir-restawr tal-ħajt tal- jibda r-restawr tal-ħajt. Imma sadanittant kien ġie
kappella. Kien ilu ftit taż-żmien jinħass il-bżonn li konsultat ir-restawratur is-Sur Paul Muscat li wara li
l-ħajt jiġi restawrat. Però għal raġunijiet tekniċi, ir- għamel studju fuq il-ħajt spjega x-xogħol pass pass
restawr dam ftit biex jibda jsir. kif kellu jsir. L-ewwel pass kien li b’teknika apposta
il-ħajt jitnaddaf, jiġifieri l-partijiet fejn kien hemm il-
Madwar seba’, tmien snin ilu kien diġa sar xogħol melħ jew ġebel u żebgħa mejtin, dawn jitneħħew.
biex tinqata’ l-umdità li kienet qiegħda tagħmel Wara dan, il-ħajt kollu kellu jigi mnaddaf minn
ħsara lill-ħajt, però x-xogħol li sar ma kienx biżżejjed ħmieġ u kallu li nġema’ fuqu biż-żmien. It-tielet pass
u l-ħsara kompliet taħdem fuq il-ħajt. It-tbajja’ ta’ kien li l-partijiet li tħaffru meta tneħħa t-tmermir,
umdità bdew jidhru sew u laħqu għoli ta’ ‘l fuq minn jimtlew bil-gesso, kompożizzjoni speċjali, biex il-
żewġ metri. u għalhekk għalkemm kienet se tkun
spiża ftit u xejn goffa u dan wara li kienet għadha
kemm saret spiża oħra kbira biex ġie restawrat il-
pedestal tal-vara tal-Kunċizzjoni u xi xogħol ieħor, ir-
restawr tal-ħajt ma setax jitħalla għal iżjed żmien u
bdew jittieħdu l-passi biex isir. L-ewwel ma sar kien
li minn naħa ta’ barra titħaffer u tinkesa bil-concrete
id-dawra tal-pedament tal-ħajt biex l-ilma ma jkunx
jista’ jkompli jagħmel ħsara. Minn hawn sa meta
beda r-restawr fuq il-ħajt proprju għadda ftit taż-
żmien għax l-ewwel il-ħajt ried jinxef u fil-fatt jekk
xi ħadd kien josserva kien jittendi li fil-waqt li l-firxa
tat-tixrib ma komplietx tikber, fl-istess ħin ir-roqgħa
tat-tixrib bdiet tibjad, sinjal li kienet qiegħda tinxef.

69
 Leħen il-Qala - Għid 2011

wiċċ tal-ħajt jerġa’ jsir lixx u wara l-parti fejn saret

it-tiswija terġa’ titpitter bħall-kumplament tal-ħajt
kif kienet oriġinarjament. L-aħħar pass imbagħad
kien li l-ħajt kollu jerġa’ jiġi ndurat b’deheb ta’ 24
karat. Kien xogħol ta’ paċenzja, sengħa u li jirrekjedi
ħin sew. Kollox kien jiġġustifika l-istima ta’ spejjeż
li ngħatat. Ix-xogħol beda fis-sajf u sa ma’ waslet il-
festa tal-Kunċizzjoni stajna naraw il-ħajt tal-kappella
fil-ġmiel kollu tiegħu. Grazzi kbir lin-nies kollha tar-
raħal għax ilkoll ftit jew wisq ikkontribwew biex din
l-opra meħtieġa u prestiġjuza setgħet titwettaq.

Tul dawn is-snin inbidel it-titular. Qabel, il-kappella kienet

Hawnhekk hu ta’ min jgħid xi ħaga żgħira fuq il-ħajt
tal-kappella. Id-dekorazzjoni ta’ fuqu hi qadima
ħafna, imma l-ħajt hu wisq eqdem. Sa fejn wieħed
jista’ jikkonkludi l-kappella kienet tinstab fejn hi
madwar elf u ħames mitt sena ilu. Però żgur li ħdax-il
mitt sena ilu kienet hemm. Il-ħajt naturalment kien
f’postu kif nafuh illum għalkemm ma kienx imżejjen
kif narawh. Id-dekorazzjoni tiegħu probabbli saret
f’xi żmien bejn is-snin 1582 u 1630. Fl-1575 il-
kappella kienet giet magħluqa minħabba l-istat
miżeru li kienet tinsab fih. Imma bħala riżultat tal-
ħeġġa tan-nies reġgħet infetħet għall-qima seba’
snin wara fl-1582 u minnufih beda x-xogħol biex
mhux biss titranġa imma wkoll titkabbar għad-daqs
li nafuha llum.
70
iddedikata lil Santa Marija Mtellgħa s-Sema; il-kwadru li kien
hemm, illum wieħed jista’ jarah fil-kappella tal-Madonna
fil-knisja Arċipretali tal-Qala. Minfloku tpoġġa l-kwadru tal-
Immakulata li hemm illum u li kien irregalat lis-Santwarju
mill-Isqof Cagliares fis-sena 1615. Id-dekorazzjoni, jew
aħjar insejħulha l-prospettiva ta’ madwar il-Kwadru saret
wara, lejn is-sena 1630. Dan nikkonkluduh mill-fatt li fid-
daqs taqbel perfettament mal-kwadru preżenti filwaqt li
ma kinitx taqbel ma dak ta’ qabel li kien iżgħar fid-daqs. Li
jimpurtana hawnhekk hu li d-dekorazzjoni tal-prospettiva
taqbel mal-ħajt tal-ġenb li allura kien iddekorat fl-istess
żmien inkella ftit qabel. Għalkemm għaddew kwazi erba’
mitt sena minn dak iż-żmien id-dekorazzjoni baqgħet
l-istess. Ġiet irrestawrata minn żmien għal żmien. L-aħħar
restawr u nduratura saru qrib il-festi tal-Inkurunażżjoni tal-
Kwadru tal-Kunċizzjoni li saret fl-1954. 
 Leħen il-Qala - Għid 2011

Edukazzjoni Ħolistika għal Uliedna minn Linda Buttigieg

Ħafna huma dawk li jorbtu l-iskola mas-suġġetti

akkademiċi biss. Ħafna jaħsbu li t-tfal iqattgħu sitt
sigħat kuljum fil-klassi biex jitgħallmu l-Ingliż, il-Malti u
l-Matematika. Huwa veru li dawn is-suġġetti flimkien ma’
diversi oħrajn, jiġu mgħallma fil-klassi. Imma t-tagħlim
li jiksbu t-tfal matul dawk is-sitt sigħat huwa ferm iktar
intensiv. Aħna bħala għalliema nedukaw lit-tfal b’kull
ħaġa li ngħidu jew nagħmlu. Matul dawk is-sitt sigħat,
l-għalliema tkun mudell għat-tfal u huma, min-naħa
tagħhom iħarsu lejha bħala ‘l-eżempju’ li jridu jimitaw.
Kull kelma li ngħidu, kull azzjoni li nieħdu tista’ tibqa’
stampata f’moħħ it-tfal, għalhekk l-għalliema żgur tħoss
ċerta responsabiltà li taġixxi b’mod li tkun ta’ eżempju
tajjeb għat-tfal li huma fdati f’idejha. Għalhekk il-ġurnata
li nqattgħu fil-klassi hi mimlija mhux biss b’tagħlim
ta’ diversi suġġetti imma l-istudenti tagħna jkunu qed
jiżviluppaw l-emozzjonijiet tagħhom, il-karattru tagħhom,
il-mod kif jissoċjalizzaw u l-personalità sħiħa tagħhom.

Kull ġurnata skola tibda bit-talba li tingħad mill-Kap

tal-iskola flimkien mat-tfal kollha u l-għalliema. Minn
età ċkejkna nenfasizzaw li l-ġurnata għandha tibda billi
nfaħħru ‘l Alla, nirringrazzjawH tal-lejl mistrieħ li tana
u nitolbuH jgħinna matul il-ġurnata li tkun għadha kif
valuri li forsi mhux dejjem qed jiġu mwassla lilhom mid-dar.
bdiet. Fil-klassi ssir ukoll il-lezzjoni tar-Reliġjon fejn aħna
Matul is-sena, huma diversi l-attivitajiet reliġjużi li jieħdu
l-għalliema mmexxu mas-sillabu mfassal mill-awtoritajiet
sehem fihom it-tfal. Darba f’xahar nagħmlu quddiesa
waqt li nagħtu wkoll importanza kbira li nwasslu lit-tfal ċerti
flimkien fis-sala tal-iskola u ġieli nagħmluha fil-knisja. Kull
klassi tanima l-quddiesa meta jmissha u din il-ħaġa, it-tfal
jagħmluha bil-ħeġġa u bil-qalb. Meta jkun possibli, ikollna
wkoll qrar qabel il-quddiesa, biex it-tfal dejjem nagħtuhom
l-opportunità li jieħdu ħsieb lil ruħhom kif suppost. Matul
il-ġimgħat li ġejjin, se jkollna l-eżerċizzji spiritwali fl-iskola
għat-tfal kollha, biex b’hekk, jekk ma jattendux għal xi kors
mal-familja, tal-inqas l-iskola tkun ħadet ħsieb li tagħti din
l-opportunità lit-tfal kollha.

Bħalissa qegħdin fi żmien sabiħ għalina l-insara, żmien fejn

nippreparaw lilna nfusna għall-ikbar festa tal-knisja. It-tfal
irridu ngħinuhom iħossu din il-ħeġġa u niggwidawhom
biex itejbu l-imġieba tagħhom b’mod nisrani u karitattiv.
Għalhekk insostni li x-xogħol tagħna l-edukaturi huwa
xogħol li jmur lilhinn mill-akkademiku. Għax biex tassew
nagħmlu x-xogħol tagħna kif suppost, irridu nedukaw lit-
tfal b’mod ħolistiku, jiġifieri nieħdu ħsieb l-iżvilupp sħiħ
tagħhom bħala persuni, individwi uniċi, kull wieħed u
waħda minnhom kapulavur tal-Ħallieq. Ħafna jassoċċjaw
ix-xogħol tal-għalliema mal-vaganzi u forsi ħafna jaħsbu li
hu xi xogħol faċli u “ta’ bil-qiegħda”. Imma niggarantielkom
li jekk isir kif suppost – hu xogħol iebes u tedjanti, għax
l-għeja tal-moħħ iwassal għall-għeja fiżika. Jekk tassew
ikollok il-vokazzjoni ta’ għalliema – u tkun għal qalbek, jaf
ikun xogħol li jagħtik sodisfazzjon kbir!  71
 Leħen il-Qala - Għid 2011

San Ġużepp u l-Emigranti

Hekk kif joqrob xahar Awwissu, U d-daqq sabiħ tal-qniepen,
U t-temp għall-bnazzi jmur, Illi jidwi mill-kampnari,
F’moħħna sobtu jibda jberren, Hemm min jiġi biex jismagħhom,
U dritt qalbna tibda tfur. F’melodija singulari.
Dan il-ferħ qaddis jitnissel, Il-murtali kkuluriti,
Fostna l-poplu Ġużeppin, Beraq pront u murtaletti,
Kif naraw il-Vara ħierġa, Jiksu s-sema bil-kuluri,
Liebsa b’rakkmu ta’ deheb fin. Waqt li t-tfal jieklu l-kunfetti.
Hawn nisimgħu l-ewwel tiri, Bosta huma l-emigranti,
Tas-Salut daħna kulur, Li kull sena jiġu fostna,
Maħdum minn ulied il-Qala, Biex igawdu l-festa magħna,
B’ferħ li qalbna tkun trid tfur. Lilhom aħna nċedu postna.
Imbagħad jaslu l-ewwel noti, Dawna jiġu minn kull rokna,
Ta’ dak l-innu reliġjuż, U mill-ħames Kontinenti,
Kantat mit-tfajliet tar-raħal, Fejn igawdu l-festa kollha,
B’leħen ħlejju u melodjuż. B’hekk jirritornaw kuntenti
U l-banda, “Ite Ad Joseph”, Jiddevertu kemm jifilħu,
Takkumpanja l-Purċissjoni U barra ma jħallu xejn,
B’innijiet, marċi u sunetti, Kemm ta’ ġewwa u kemm ta’ barra,
Miktubin għall-okkażjoni. Huma jgawduhom it-tnejn.
Sax-xalata huma jiġu,
Jgħinu finanzjarjament,
Sew għan-nar, baned u knisja,
Għall-armar u l-kumplament.
Biex hekk meta jmorru lura,
Lil tad-dar jirrakkontaw,
Kemm pjaċir ikunu ħadu,
B’dak li semgħu, b’dak li raw.
U xi vidjo ta’ tifkira,
Ma jonqosx li jieħdu magħhom,
Biex meta l-aptit jiġihom,
Dan juruh lill-għeżież tagħhom.
U ħallihom jispjegawlhom,
Dwar dak kollu illi raw,
U ma’ kemm nies kienu ltaqgħu,
U jfissrulhom x’qed jaraw.
Għax il-Qala tibqa’ mnaqqxa,
U miżmuma fl-ogħla stima,
Għax hi l-art illi weldithom,
Lilha jgħożżu huma b’qima.
Int O kbir Ġużeppi tagħna,
Aħna dejjem inħobbuk,
Agħmel li sa tmiem dil-ħajja,
Nibqgħu dejjem insibuk.
Viva l-Manjus!
Euchar Mizzi.
9 ta’ Marzu 2011 – Ras ir-Randan.

72
 Leħen il-Qala - Għid 2011

San Ġużepp Agħmilna Tiegħek

San Ġużepp Missier tiegħi
Kull meta tlabtek sibtek
Ħassejt toqol il-ħajja
Jeħfief bl-għajnuna tiegħek.

Għalhekk ħbieb Ġużeppini

Itolbu lill-Patrun tagħna
Biex ta’ Missier li jħobbna
Jgħinna u jieqaf magħna.

Jgħallimna nkunu tajba

Rġiel u qaddisin
Kif rabba u talla’ tajjeb
‘L Ibnu Ġesù Bambin.

Hekk bħal Ġesù inkunu

Ulied il-Patrun tagħna
Nitolbuh jieħu ħsiebna
Jgħallimna u jieqaf magħna.

Għalija din hi t-talba

Li nitolbu f’kull ħin
U din nixtieq li jitlob
Mill-qalb kull Ġużeppin.

Ġużè Agius Bonello

21-07-2009

Talba lil Ġesù

għal kulħadd
Meta narak imsallab fuq is-salib b’idejk
miftuħa, niftakar li int lest biex tilqa’ lil
kulħadd suwed u bojod. Meta narak
b’idejk miftuħa tilqa’ lit-tfal u tgħidilna,
ħallu t-tfal jiġu għandi, niftakar li int
tilqa’ lil kulħadd, suwed u bojod. Meta
narak mejjet fil-qabar u mqajjjem, nara
li int tajt is-saħħa lil kulħadd suwed
u bojod. U meta narak fit-tabernaklu
tistenna u tilqa’ lil kulħadd, niftakar
li int Missier kull wieħed u waħda
minna, kemm suwed kif ukoll bojod,
dejjem lest biex tberikna. Ammen.
Patri Ġużi Mifsud
Agostinjan
26 ta’ Frar 2011

73
 Leħen il-Qala - Għid 2011

Lil Ommna Marija

Tbatija u swied il-qalb għaddew Marija
Ta’ meta kont tbennen l’Ibnek fil-għar;
Il-jiem u s-snin għaddew u Ibnek tfarfar
Għax-xogħol medd idu ma’ missieru mar.

Issa fuq Ibnek imħassba, mifnija

F’ġejjieni fuq Ibnek huwa mistur
‘Ma sliem u l-paċi hemm baqgħu u kotru
mal-miġja tal-maġi li ġiet iżżur.

Issa qed tgawdi ma’ Ibnek fis-Sema

Mal-kori tal-Anġli, mal-qaddisin
Aħna lkoll miegħek Omm tagħna Marija
Xita ta’ grazzji tul jiem u s-snin

Nafu l’ int Ommna, Marija fiż-żgur

Ta’ spiss lid-dinja mifnija iżżur.

Joseph Portelli

Fiduċja u Tama
Hekk kif is-sema mimlija sħab iswed
Hekk għaddejt ħajti mimlija bid-dnewwa.
Fl-orizzont hemm dija niġri warajha
Għax naf did-dija mimlija b’kull ħlewwa.

Hemm Int Mulej ġo din id-dinja tiddi

Għax naf li jekk nilħqek tfeġġ fuqi t-tama;
Naf l’inti tħobbna għax batejt għalina,
B’qalbi mimlija bik idub kull għama.

Jien nibqa’ miegħek tul iż-żmien li fadal

Għalhekk Mulej għinni fil-ftit li baqa’
Jien miegħek sa nibqa’ f’jiemi sa l-aħħar
Nitlob timllini b’kull tama, b’kull safa.

Iġborna lkoll miegħek, ħniena Mulej.

Għax aħna lkoll tiegħek, f’kull żmien li ġej.

Joseph Portelli
74
 Leħen il-Qala - Għid 2011

Kronaka
tal-Parroċċa
 miġbura minn
J�������� X�����

27 ta’ Novembru 2010 8 ta’ Diċembru 2010

Wara l-quddiesa ta’ filgħaxija mmexxija mill-Arċipriet Sollennità tal-Immakulata Kunċizzjoni
il-Kan. Dr. Joe Zammit, inħarġet l-istatwa ta’ Marija F’din il-ġurnata għażiża għall-Madonna, mijiet ta’ nies
Mmakulata min-niċċa. ħonqu s-Santwarju minn kmieni filgħodu sa filgħaxija. Il-
Konċelebrazzjoni Pontifikali Sollenni tmexxiet mill-E.T.
28 ta’ Novembru – 6 ta’ Diċembru 2010 Mons. Arċisqof Tommaso Caputo, Nunzju Appostoliku
Novena tal-Immakulata Kunċizzjoni għal Malta. Wara li n-Nunzju bierek id-dekorazzjoni
Il-motto magħżul għal din is-sena kien ‘L-Iva ta’ Marija tal-ħitan tal-Kappella rrestawrati, huwa offra l-kallotta
u l-Ammen tal-Ewkaristija’ meħud mill-Ittra Enċiklika tiegħu ffirmata, ġest mill-aktar apprezzabbli.
Ecclesia de Eucharistia tal-Papa Ġwanni Pawlu II. Kull
ġurnata kienet iddedikata għal settur partikulari.
L-ewwel tlett ijiem tan-Novena kienu mmexxija minn
Mons. Carmel Gauci filwaqt li t-tieni tlett ijiem kienu
f’idejn Dun Charles Sultana. It-Tridu f’ġieh l-Immakulata
Kunċizzjoni kien f’idejn Mons. Ġorġ Bezzina filwaqt li
anima l-kant il-Kor Parrokkjali ‘San Ġużepp’.

7 ta’ Diċembru 2010

Lejlet il-Festa
Filgħodu kmieni tmexxiet quddiesa b’suffraġju tar-
Retturi u l-Benefatturi tas-Santwarju. Fl-aħħar tal-
quddiesa tkanta l-Innu ta’ Radd il-Ħajr, Te Deum f’għeluq
in-Novena u t-Tridu. Filgħaxija l-W.R. Arċipriet il-Kan. Joe Aktar tard wara
Zammit mexxa t-Transulazzjoni u l-Konċelebrazzjoni nofsinhar, sar
Sollenni bis-sehem tal-kleru tal-parroċċa. il-pellegrinaġġ
tradizzjonali tal-
muturi, roti u karozzi
mill-pjazza tas-
Santwarju Ta’ Pinu
għas-Santwarju
ta l - Ku n ċ i z z j o n i .
Wara sar it-tberik
tal-vetturi mill-W.R.
Arċipriet il-Kan. Dr
Joe Zammit filwaqt
li tqassmu rikordji
lis-sewwieqa.
75
 Leħen il-Qala - Għid 2011

76
 Leħen il-Qala - Għid 2011

Filgħaxija nġbarna lkoll flimkien biex nassistu għall-

ħruġ tal-Purċissjoni bl-Istatwa devota tal-Immakulata
Kunċizzjoni. Il-Banda Ite ad Joseph daqqet l-Innu
‘Lill-Verġni bla Tebgħa tal-Qala’, mużika tas-Surmast
Vincenzo Ciappara u versi tal-Poeta Għawdxi Ġorġ
Pisani, bis-sehem tal-Kor Parrokkjali ‘San Ġużepp’
u wara akkompanjat b’marċi reliġjużi. Din is-sena
l-purċissjoni tmexxiet minn Mons. Ġorġ Bezzina,
flimkien mal-kleru, l-abbatini u l-Fratellanzi tal-
Parroċċa tal-Qala. Mad-dħul tal-Istatwa tkantat l-‘Ave
Maria’.

12 ta’ Diċembru 2010

Filgħaxija, fil-Knisja Arċipretali ttellgħet is-Sittax-
il Edizzjoni tal-Avveniment Ekumeniku ‘Gozo
International Celebration’ bit-tema ‘Be Not Afraid’.

15 – 23 ta’ Diċembru 2010

Novena Milied 2010
It-tema għal din is-sena kienet ‘L-istorja ta’ Alla li hu
mħabba’. Kull filgħaxija qabel il-Barka Sagramentali
tkanta l-innu sabiħ lill-Madonna ‘Alma Redemptoris
Mater’. Id-disat ijiem tan-Novena kienu f’idejn Rev.
Charles Sultana, l-Arċipriet Kan. Joe Zammit u Mons.
Ġorġ Grima.
77
 Leħen il-Qala - Għid 2011

Restaurant
Restaurannt
& Tapas Ba
ar
Bar

The restaurant has a warm,

rustic ambience serving a choice
of authentic and vibrant range of
Tapas, together with traditional
dishes given a twist to bring
them into the present, capturing
the tastes and smells of the
Mediterranean.
A wide selection
of imported and
local wines also on offer.

Hope to see you there

Mireille
Katia &

Pjazza San Guzepp • Qala • Gozo

o
✆ 77 224 224 • 99 491 421 • 27 22424 2
224
24 tapas gozo
78
Leħen il-Qala - Għid 2011

79
 Leħen il-Qala - Għid 2011
24 ta’ Diċembru 2010
Lejlet il-Milied
Filgħaxija nġbarna lkoll flimkien għall-Purċissjoni
tradizzjonali tal-Bambin organizzata mis-Soċjetà tal-
Mużew tal-Qala bis-sehem tal-Banda ‘Ite ad Joseph’.
Wara ttella’ programm fil-knisja bil-prietka tat-tifel.
Il-qofol intlaħaq bil-Quddiesa Sollenni tal-Lejl tal-
Milied bil-kant tal-Glorja bis-sehem tal-Kor Parrokkjali
‘San Ġużepp’.
25 ta’ Diċembru 2010
Sollennità tat-Twelid ta’ Sidna Ġesù Kristu
Filgħodu tmexxiet Konċelebrazzjoni Sollenni bis-sehem
tal-grupp tal-adolexxenti u ż-żgħażagħ. Wara, tqassmu
rigali lit-tfal fil-pjazza u lill-morda fid-djar tagħhom.
31 ta’ Diċembru 2010
L-Aħħar tas-Sena
Filgħaxija nġbarna bħala komunità għall-Velja tal-aħħar
tas-sena u l-Konċelebrazzjoni Sollenni bis-sehem tal-
Kor Parrokkjali ‘San Ġużepp’. Fl-aħħar tkanta l-Innu ta’
Radd il-Ħajr (Te Deum) b’ringrazzjament lil Alla.
Aktar tard, saret ikla tal-Familja tal-aħħar tas-sena
organizzata mill-‘Fund Raising Group’ fis-Sala taċ-
Ċentru Parrokkjali.
2 ta’ Jannar 2011
L-Epifanija tal-Mulej
Fl-okkażjoni tal-festa tat-tfal għall-Missjoni, filgħodu
tmexxiet quddiesa minn Mons Ġorġ Grima bis-sehem
tat-tfal u tal-familja fejn sar ukoll il-bews tal-Bambin.
It-tfal preżenti setgħu jinkitbu fl-Opra tat-Tfal għall-
Missjoni.
6 ta’ Jannar 2011
Il-Kor Manificat kien mistieden Ħal-Lija biex janimaw
iċ-Ċelebrazzjoni Ewkaristika mmexxija mill-E.T
Mons. Arċisqof Pawlu Cremona O.P., fil-Kappella tal-
Immakulata. Qabel il-Kor għamel żjara fid-dar tal-
anżjani mmexxija mis-Sorijiet Dumnikani f’Ħal-Lija
stess fejn hemm Louisanne Vella tal-parroċċa tagħna u
hemm ferrħu lill-anżjani bil-kant. (Ritratti f’paġna 81)
80
23 ta’ Jannar 2011
Bħala familja waħda f’nofsinhar ilqajna fostna nies bi
bżonnijiet speċjali, għall-pranzu fid-Dar Parrokkjali.
16 – 23 ta’ Jannar 2011
Missjoni żgħira ta’ talb u tagħlim fil-Parroċċa
Il-motto maħsub mix-Xirka tal-Isem Imqaddes ta’ Alla
għal din il-ġimgħa kien ‘L-Ewkaristija u r-Rikonċiljazzjoni
huma l-Ħajja tagħna’. Matul din il-ġimgħa ħadna
sehem b’mod attiv fl-adorazzjoni matul in-nofsinhar
ta’ filgħodu. Saru wkoll bosta żjarat lill-morda u lill-
familji tal-parroċċa mill-Patrijiet ta’ Ordnijiet Reliġjużi
diversi. Bħala għeluq tal-Missjoni, l-E.T. Mons. Isqof
Mario Grech mexxa l-Konċelebrazzjoni Pontifikali
bis-sehem tal-Kor Parrokkjali ‘San Ġużepp’. Wara,
l-Arċipriet Kan. Dr Joe Zammit mexxa Purċissjoni bl-
Ewkaristija b’riparazzjoni għad-dagħa, b’radd il-ħajr ‘l
Alla għall-grazzji kbar li rċevejna matul din il-ġimgħa u
għall-Għaqda tal-Knejjes.
2 ta’ Frar 2011
Il-Preżentazzjoni tal-Mulej Ġesù fit-Tempju
Fil-quddiesa ta’ filgħaxija tbierket ix-xemgħa li tfakkarna
fil-Magħmudija tagħna. Waqt li nġorru x-xemgħa tal-
Kandlora niftakru kemm għandna ngħożżu l-fidi tagħna
llum b’dan id-dawl li huwa Ġesù.
3 ta’ Frar 2011
Fil-quddiesa ta’ filgħaxija sseħibna mal-Madre Sr Eletta
Vassallo fl-okkażjoni tal-50 anniversarju tagħha fi ħdan
il-Komunità Franġiskana.
Leħen il-Qala - Għid 2011

81
 Leħen il-Qala - Għid 2011

82
 Leħen il-Qala - Għid 2011

12 ta’ Frar 2011 14 ta’ Marzu 2011

Saret iċ-ċelebrazzjoni tal-Ewwel Qrara għat-tfal li din
is-sena ser jirċievu l-Ewkaristija għall-ewwel darba.
Mistiedna partikulari kienu l-ġenituri tagħhom.

Ingħatat l-aħħar tislima lill-wisq maħbub Saċerdot

Dun Angelo Buttigieg, li dejjem qeda dmiru mill-aħjar
li seta’ fil-parroċċa tagħna. Huwa għadda 56 sena ta’
saċerdozju, il-biċċa l-kbira minnhom fil-parroċċa tagħna.

19 – 20 ta’ Frar 2011 19 ta’ Marzu 2011

Fi tmiem din il-ġimgħa, ġie organizzat Seminar
Parrokkjali fid-Dar tal-Patrijiet Franġiskani tax-Xatt, li
Festa Liturġika ta’ San Ġużepp
Matul il-ġurnata waslu diversi pellegrinaġġi minn
Parroċċi Għawdxin u Maltin. Filgħaxija, l-E.T. Mons.
Isqof Mario Grech mexxa Konċelebrazzjoni Sollenni
ad unur ta’ San Ġużepp. L-orkestra kienet taħt id-
direzzjoni ta’ Mro. Frankie Debono.

għalih attendew kull min għandu għal qalbu l-ħidma

pastorali fost il-familji tagħna. Tlabna flimkien bit-
talb tas-Salmi; saret spjegazzjoni dwar ‘Il-Liturġija’
minn Dun Nazju Borg u taħdita dwar ‘L-adolexxenti u
ż-żgħażagħ’ mill-Assistent Kummissarju Ray Zammit.
F’għeluq dan is-seminar, saret quddiesa bis-sehem
tal-koppji għarajjes.
Mons. Isqof Mario
Grech ikkonkluda
s-Seminar u bierek lil
dawk preżenti.

9 ta’ Marzu 2011

Ras ir-Randan
Filgħaxija, l-Arċipriet
il-W.R. Kan. Dr Joe
Zammit mexxa
Konċelebrazzjoni bir-
rit tat-tqegħid tal-
irmied, bis-sehem
tal-Kor Parrokkjali
‘San Ġużepp’.
83
 Leħen il-Qala - Għid 2011

84
 Leħen il-Qala - Għid 2011

Ir-Ritratt ta’ din il-Ħarġa: (Nru. 1)

Nota: Din l-istampa li nstabet f’wieħed mid-djarji ta’ Ġużepp Debono, u naħseb li hija stampa rari ħafna
li tiltaqa’ magħha llum il-ġurnata. Għalhekk naħseb li stampa bħal din u oħrajn meqjusa bħala rari li ser
nibdew nipproduċu waħda kull ħarġa ta’ din ir-rivista, għandha tkun ta’ interess għall-pubbliku lokali.

IL-ĦIN TA’ MALTA IMQABBEL MA’ TA’ PAJJIŻI OĦRA

Tifsir: F’nofs ir-ritratt hemm arloġġ, jimmarka nofs inhar ta’ Malta. Madwaru bosta arloġġi; l-erbgħa ta’
madwar dak ta’ Malta, u l-erbgħa tal-kantunieri, kif ukoll oħrajn tan-naħħa tax-xelluġ fihom l-ittra ‘A’ li tfisser li
l-ħin li jimmarkaw huwa minn nofsillejl, sa nofsinhar, mentri il-bqija tal-arloġġi fihom l-ittra ‘P’ li ftisser, li l-ħin li
jimmarkaw huwa minn nofsinhar sa nofsillejl.
Eżempju: Meta f’Malta jkun nofsinhar, f’Ruma jkun għadu nieqes 7 minuti (11.53am); u Kostantinopli tkun diġà
saret is-siegħa nieqsa 2 minuti (12.58pm), u hekk ukoll fl-istess ħin f’Firenze jkunu l-11 u 27 minuta (11.27am),
mentri f’Sydney ikunu saru d-9 u 8 minuti ta’ bil-lejl (09.08pm).
Dan ir-ritratt jagħtina arloġġi ta’ dawn il-postijiet:
Adelaide, Amsterdam, Atene, Berlino, Berna, Bombay, Bruselles, Calcutta, Capo Dis. S., Coppennhagen,
Costantinopli, Dublino, Edinburgo, Firenze, Londra, Madras, Madrid, MALTA, Nuova York, Lisbona, Pariġi,
Pechino, Penzance, Quebec, Ruma, S. Pietrosburgo, Suez, Sydney, Vienna, 
Euchar Mizzi.
Editur. 85
 Leħen il-Qala - Għid 2011

21 55 79 93

86